You are on page 1of 496

OPERA OMNIA DESIDERII ERASMI

OPERA OMNIA

DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRUCTA
NOTISQUE ILLUSTRATA

ORDINIS SEXTI

TOMUS NONUS

LEIDEN BOSTON
2009

Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES

2009 by Koninklijke Brill NV, Leiden, The Netherlands.


Koninklijke Brill NV incorporates the imprints Brill, Hotei Publishers,
IDC Publishers, Martinus Nijhoff Publishers and VSP.
All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, translated,
stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical,
photocopying, recording or otherwise, without prior written permission of
the copyright owner.
Library of Congress Catalog Card Number: 71 89942
ISBN Tomus VI, 9: 978-90-04-17564-8
CONSEIL INTERNATIONAL POUR LDITION DES OEUVRES
COMPLTES DRASME
Mme M.E.H.N. MOUT, Leyde, Prsident; J.K. MCCONICA, Toronto, Vice-prsident; C.S.M. RADEMAKER, ss. cc.,
Vleuten, Secrtaire-gnral/Trsorier; J. TRAPMAN, La Haye, Secrtaire; R. BODENMANN, Berne; K.A.E. ENENKEL,
Leyde; J.-C. MARGOLIN, Paris-Tours; J.-P. MASSAUT, Lige; D. SACR, Louvain; P.-G. SCHMIDT, Freiburg i. Br.;
H. VREDEVELD, Columbus OH
COMIT DE RDACTION
F. AKKERMAN, Groningue; G.J.M. BARTELINK, Nimgue; J. BLOEMENDAL, La Haye; J. DOMASKI, Varsovie; A.
HECK, Leyde; C.L. HEESAKKERS, Leyde; H.J. DE JONGE, Leyde; Mme M.L. VAN POLL-VAN DE LISDONK,
Hellevoetsluis, Secrtaire; J. TRAPMAN, La Haye, Prsident

VAN

SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens Instituut
Bote Postale 90754, 2509 LT La Haye, Pays-Bas

This volume has been printed on acid-free paper


Printed in the Netherlands

IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

ANNOTATIONES IN NOVVM TESTAMENTVM


(PARS QVINTA)
ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk

VORWORT
EINLEITUNG

VII

CONSPECTVS SIGLORVM

52

IN EPISTOLAM AD GALATAS ANNOTATIONES

53

IN EPISTOLAM AD EPHESIOS ANNOTATIONES

162

IN EPISTOLAM AD PHILIPPENSES ANNOTATIONES

272

IN EPISTOLAM AD COLOSSENSES ANNOTATIONES

332

IN EPISTOLAM AD THESSALONICENSES PRIOREM ANNOTATIONES

390

IN EPISTOLAM AD THESSALONICENSES SECVNDAM ANNOTATIONES 428


ABKRZUNGSVERZEICHNIS

453

INDEX NOMINVM

477

VORWORT

Das vorliegende Buch erscheint als 37. Band der Amsterdamer Erasmi Opera
omnia (ASD) und als neunter Band des VI. ordo, d.h. des ordo des Nouum
Testamentum (ASD VI, 1-4) und der Annotationes (ASD VI, 5-10). Die Paraphrases
in Nouum Testamentum stellen den VII. ordo dar.
Die Gliederung in ordines hat Erasmus selbst in seinen Briefen an Botzheim
und Boece fr die Herausgabe seiner Werke aufgestellt (siehe General introduction, ASD I, 1, pp. x, xvii-xviii, und C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat.
Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der AeneasSilvius-Stiftung an der Universitt Basel, XVI, Basel, Stuttgart, 1980, p. 12 sqq.,
pp. 21-22.
Der vorliegende Band (ASD VI, 9), herausgegeben von Frau Dr. M.L. van
Poll-van de Lisdonk, enthlt die Annotationes zu den Briefen an die Galater,
Epheser, Philipper, Kolosser und Thessalonicher.
In der Ausgabe des ordo VI sind bisher die nachfolgenden Bnde erschienen:
VI, 2 (Nouum Testamentum, Ioh.-Act., ed. Andrew J. Brown; 2001); VI, 3 (Nouum
Testamentum, Rom.-2. Thess., ed. Andrew J. Brown; 2004); VI, 5 Annot. in Mt.Lc., ed. P.F. Hovingh; 2000); VI, 6 (Annot. in Ioh.-Act., ed. P.F. Hovingh; 2003);
VI, 8 (Annot. in 1.2. Cor., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk); VI, 9 (Annot. in
Gal.-2. Thess., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk; 2008).
Die Redaktionskommission ist Herrn Professor H.J. de Jonge erkenntlich fr
seinen sachkundigen Rat hinsichtlich der Herausgabe des ordo VI.
Die Redaktionskommission mchte wiederum all den Bibliotheken danken, die
Bcher, Photokopien, Mikrofilme und bibliographisches Material zur Verfgung
stellten.
Zu unserem grossen Bedauern haben wir mitzuteilen, dass Professor Cornelis
Augustijn am 1. Januar 2008, und Professor Guillaume H.M. Posthumus Meyjes
am 24. Juli 2008 verstorben sind. Professor Posthumus Meyjes war Mitglied des
Conseil international pour l'dition des oeuvres compltes d'Erasme seit 1989.
Professor Augustijn war seit 1979 Mitglied des Conseil international. Der von

VIII

VORWORT

ihm 1982 herausgegebene Band ASD IX, 1 enthlt sieben Schriften, die Erasmus
in unmittelbarer Auseinandersetzung mit der Reformation und verschiedenen
Reformatoren verfasst hat. Der Conseil wird Cornelis Augustijn und Guillaume
Posthumus Meyjes ein ehrendes Andenken bewahren.
Professor Anton G. Weiler ist November 2007 aus Altersgrnden zurckgetreten.
Der Conseil ist Herrn Weiler, der seit 1969 an der Arbeit dieses Gremiums teilgenommen hat, und der 1986 De bello Turcico und 2008 die Institutio matrimonii
christiani herausgegeben hat, zu grossem Dank verpflichtet. Als neues Mitglied
hat der Conseil Professor Dr. D. Sacr (Katholieke Universiteit Leuven) gewonnen.
Huygens Instituut
Postbus 90754
2509 LT Den Haag
Juli 2008

Die Redaktionskommission

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in officina Frobeniana, 1535.


Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in officina Frobeniana, 1522, p. 469.


Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam

Annotationes in Nouum Testamentum. Basileae, in officina Frobeniana, 1535, p. 591.


Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam

ANNOTATIONES IN NOVVM TESTAMENTVM


(PARS QVINTA)

herausgegeben von

M.L. VAN POLL-VAN

DE

Hellevoetsluis

LISDONK

EINLEITUNG

Adoras ossa Pauli in loculis condita, non


adoras mentem Pauli in scriptis latentem?1
Fr die Herausgeber der Annotationes in Nouum Testamentum ist die kritische
Edition von Erasmus' Nouum Testamentum eine unschtzbare Hilfe, weil diese
beiden Bestandteile von Erasmus' Bibelstudien, der griechische bzw. lateinische
Text des Neuen Testaments einerseits und die Anmerkungen andererseits, im
untrennbaren Zusammenhang miteinander stehen. Erasmus selbst betonte diesen
Zusammenhang in seinem Widmungsbrief an Papst Leo X., Ep. 384, ll. 5964:
Adiecimus Annotationes nostras, quae primum lectorem doceant quid qua ratione
fuerit immutatum: deinde, si quid alioqui perplexum, ambiguum aut obscurum, id
explicent atque enodent: postremo quae obsistant quominus procliue sit in
posterum deprauare quod nos vix credendis vigiliis restituissemus.

Es spricht deshalb von selbst, dass ich die bereits von Andrew Brown kritisch
besorgten Bnde von Erasmus' neutestamentlichen Texten, d.h. ASD VI, 2 (Ioh.
Act.), aber vor allem ASD VI, 3 (Rom.2. Thess.),2 bei der Editionsarbeit des vorliegenden ASDTeils immer in Griffnhe hatte. Auch Browns akribischer Kommentar zu den Paulusbriefen hat meine Arbeit wesentlich erleichtert.
Andere Textausgaben und Studien waren mir beim Edieren der Annotationes
in Gal.2. Thess. ebenfalls von grossem Nutzen. Ich erwhne hier die wichtigsten:
Die Ausgabe der Apologia ad Annotationes Stunicae, ASD IX, 2, ed. H.J. de Jonge
und die in der Reihe der Collected Works of Erasmus erschienene bersetzung mit
Kommentar der Annotationes in Romanos, CWE 56, von Robert D. Sider, John B.
Payne et alii. Ferner: Erika Rummel, Erasmus' Annotations on the New Testament:
From Philologist to Theologian. Toronto, 1986; Jerry H. Bentley, Humanists and
Holy Writ: New Testament Scholarship in the Renaissance. Princeton, New Jersey,
1

Enchir. 31, Holborn, p. 75, ll. 78.


Auch ASD VI, 1 (Mt. Mc. Lc.) und ASD VI, 4 (1. Tim.Apok.) werden von Andrew J. Brown
ediert werden.
2

EINLEITUNG

1983. Natrlich habe ich die bisher erschienenen Teile des 6. ordo herangezogen,
nmlich, wie gesagt, ASD VI, 2 und 3 (ed. Andrew J. Brown), aber auch die beiden von P.F. Hovingh herausgegebenen Bnde ASD VI, 5 (Annotationes in Mt.
Mc. Lc.) und ASD VI, 6 (Annotationes in Ioh. Act.). Die Leser werden auch regelmssig auf den 2003 von mir vorgelegten Teil ASD VI, 8 (Annotationes in 1.2.
Cor.) verwiesen. Weitere Literaturangaben zu speziellen Themen sind im Kommentar zu finden.
Die Vorgeschichte und die weitere Entwicklung der Annotationes sind schon
mehrmals dargestellt worden: Siehe vor allem P.F. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 130;
Rummel, Annotations passim, bes. pp. 388; Bentley, Humanists, pp. 112193; Heinz
Holeczek, Erasmus von Rotterdam, Nouum Instrumentum, Basel, 1516, Faksimile
Neudruck mit einer historischen, textkritischen und bibliographischen Einleitung.
StuttgartBad Cannstatt, 1986, pp. xiiixxxv;3 Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902,
Erster Abschnitt (Die beiden ersten Ausgaben des Neuen Testaments), pp. 158.4
In Anbetracht dieser (und anderer, nicht genannter) Abhandlungen werde ich
mich im ersten Teil meiner Einleitung, der von der Entstehungsgeschichte und
der weiteren Entwicklung der Annotationes handelt, kurz fassen.
I. Die Annotationes in Nouum Testamentum:
Ihre Entstehung und ihre weitere Entwicklung
Es gibt Parallelen zwischen der Entstehung und der Entwicklung der Adagia einerseits und der Annotationes andererseits. Erasmus verfasste diese Werke, als der Boden
dafr bereitet war. Er war weder der erste noch der einzige, der eine Sprichwrtersammlung bzw. Anmerkungen zur Bibel publizierte, aber sowohl die Adagia wie
auch die Annotationes stellten durch ihren Umfang und ihre Qualitt die Werke seiner Vorgnger in den Schatten. Eine andere hnlichkeit zwischen den Adagia und
den Annotationes ist, dass beide Werke in jeder neuen Auflage erweitert wurden.
Die Annotationes und Erasmus' Texte des Neuen Testaments, im ersten Druck
Nouum Instrumentum,5 spter Nouum Testamentum genannt, erschienen 1516 in
3

Leider hat Holeczek die von Brown gewonnenen Erkenntnisse, dargelegt im Artikel: The Date of
Erasmus' Latin Translation of the New Testament, in: Cambridge Bibliographical Society Transactions viii (1984), pp. 351380, nicht benutzt (oder nicht benutzen knnen). Demzufolge hat er
Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments zu frh (1506/1509) datiert (fr die bersetzung von
Act. und Ap. Ioh. hat er keine Datierung gegeben), cf. pp. xxxixxxiii. Dazu: H.J. de Jonge, Wann
ist Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments entstanden?, in: Erasmus of Rotterdam. The Man
and the Scholar, edd. J. Sperna Weiland, W.Th.M. Frijhoff. Leiden, 1988, pp. 151157, bes. p. 151.
Idem, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Noui Testamenti: A Note on the Origins
of the Nouum Instrumentum, in: The Uses of Greek and Latin. Historical Essays, Edited by
A.C. Dionisotti, Anthony Grafton and Jill Kraye. London, 1988, pp. 97110.
4
Obwohl diese Studie schon 1902 erschien, enthlt sie sehr ntzliche Informationen.
5
Zur Bezeichnung Instrumentum fr die Heilige Schrift: H.J. de Jonge, Novum Testamentum
a nobis versum: The Essence of Erasmus' Edition of the New Testament, in: The Journal of
Theological Studies, New Series 35 (1984), pp. 394413, siehe p. 396, n. 5: Erasmus chose the word

EINLEITUNG

einem Band. Ab 1516 werden sie zusammen mehrmals (1519, 1522, 1527, 1535) als
zweibndiges Werk neu aufgelegt. Auf den engen Zusammenhang zwischen den
beiden Bestandteilen habe ich schon oben hingewiesen. Es versteht sich von
selbst, dass beim Behandeln der Entstehungsgeschichte der Annotationes das
Nouum Testamentum mit einbezogen werden muss.
Nouum Testamentum
Die Zeit war damals offenbar reif fr eine Edition der Bibel: Aldus Manutius
plante um 1500 eine Bibelausgabe; erst 1518 aber, nach seinem Tod, erschien in
Venedig eine griechische Version der Bibel.6 In Spanien fasste Kardinal Ximnez
(Francisco Jimnez de Cisneros)7 in der Periode 15021510 den Plan, eine gross
angelegte Bibelausgabe drucken zu lassen, die sowohl die hebrische, die griechische und die lateinische Version des Alten Testaments wie auch die griechische
und lateinische Fassung des Neuen Testaments enthalten sollte. Die Vorarbeiten
zu dieser Edition wurden an der Universitt von Alcal de Henares (= Complutum), die 1508 erffnet worden war, ausgefhrt. Nicht alles ber dieses umfangreiche Bibelprojekt, das in die Biblia Polyglotta Complutensis, die Complutensische Polyglotte, mndete, ist bekannt; wir wissen aber, dass der Teil, der das
Neue Testament umfasst, am 10. Januar 1514 fertig gedruckt war, die Publikation
und die Verbreitung von Rom aus jedoch untersagt wurden. Schliesslich erschien
die Polyglotte nach 1520,8 weshalb Erasmus' Ausgabe des griechischen neutestamentlichen Textes im Jahre 1516 den Titel der editio princeps fhren darf.
In Erasmus' Ausgabe des Nouum Instrumentum (1516) wurden der griechische
Text und Erasmus' eigene lateinische Fassung in zwei Kolumnen abgedruckt. Laut
Andrew J. Brown hat Erasmus mit der Arbeit an der Edition im eigentlichen Sinn
erst spt angefangen: There is no reason to think that he had prepared a continuous Greek or Latin text before 1514. Certainly, when Erasmus travelled to Basle
in that year, to arrange for publication, he did not take with him any Greek
manuscript.9 H.J. de Jonge macht jedoch glaubwrdig, Erasmus habe sptestens
ab 1512 an seiner lateinischen Version des Neuen Testaments gearbeitet.10
Nicht nur die Entstehungsgeschichte des Nouum Testamentum, sondern auch die
Eigenart und der Status von Erasmus' lateinischer Fassung des Neuen Testaments
Instrumentum in the title because it conveyed better than Testamentum the idea of a decision put
down in writing: testamentum could also mean an agreement without a written record. He knew of
the alternative wording from Jerome and Augustine, see his justification of the term in Ep. 1858,
ll. 51936.
6
Siehe Allen, Op. ep. I, p. 64, n.l. 280; Hovingh, ASD VI, 5, p. 2.
7
Zu Francisco Jimnez de Cisneros (14361517): Contemporaries II, pp. 235237, s.v. Jimnez.
8
Bentley, Humanists, pp. 70111 passim, bes. pp. 7074. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 23.
9
ASD VI, 2, p. 2. Further discussion and bibliography relating to this topic verspricht Brown fr
die Einleitung von ASD VI, 1 (ASD VI, 2, p. 2, n. 1).
10
H.J. de Jonge, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Novi Testamenti: A Note on the
Origins of the Novum Instrumentum, p. 107. Idem, Wann ist Erasmus' bersetzung des Neuen
Testaments entstanden?, passim, bes. pp. 155156 (fr weitere bibliographische Angaben: oben, n. 3).

EINLEITUNG

waren in den achtziger Jahren des 20. Jahrhunderts Studienobjekt und Diskussionsthema. Die wichtigste These in diesem Zusammenhang formulierte H.J. de
Jonge in seinem Aufsatz Novum Testamentum a nobis versum: The Essence of
Erasmus' Edition of the New Testament (1984). Die These beinhaltet, dass die
Herstellung einer neuen lateinischen bersetzung des Neuen Testaments Erasmus' Hauptziel war, und dass die griechische Fassung des Neuen Testaments nur
zum Vergleich der neuen bertragung beigegeben wurde. Erasmus Bestreben war
to render the Greek as well as possible in a new translation which met the
demands of the times, and whose Latin was purer, clearer, and more correct than
that of the Vulgate (Nouum Testamentum a nobis versum, p. 400).
Erasmus' Bearbeitung des VulgataTextes im Nouum Instrumentum war nicht
sehr ausgewogen: Bald behielt er den Text der Vulgata (wie er ihm bekannt war)
bei, bald korrigierte er ihn punktuell; andere Teile des Textes wiederum revidierte
er grndlich. Das trifft besonders fr die VulgataVersion der Briefe zu.11 Man
vergleiche dazu Ep. 373, ll. 194196 (= ASD VI, 5, p. 62, ll. 173174):
Caeterum in Epistolis Apostolicis ob sermonis pariter et sententiarum obscuritatem,
plura necesse fuit immutare.

H.J. de Jonge przisierte die Beziehung zwischen Erasmus' bersetzung einerseits


und der Vulgata andererseits im Artikel: Wann ist Erasmus' bersetzung des
Neuen Testaments entstanden? (1988). Er stellte fest (p. 152): Die fnfte Edition seines Nouum Testamentum (1535) bestand schliesslich zu 40 Prozent aus
gendertem Text der Vulgata, whrend 60 Prozent beibehalten worden war. Nun
kann man eine Vulgata, in der 40 Prozent gendert worden ist, nicht mehr die
Vulgata nennen. Erasmus' bersetzung ist demnach tatschlich etwas anderes als
die Vulgata. Sie ist allerdings auch keine vllig neue bersetzung. Brown
gelangte zur Schlussfolgerung, dass es immerhin richtig wre, to describe the
Latin version of 1516 as a new translation (ASD VI, 2, p. 3).
Fr die zweite Ausgabe, das Nouum Testamentum von 1519, sah Erasmus den
ganzen Text durch und widmete er besonders den Teilen, die 1516 unverndert
geblieben waren, seine Aufmerksamkeit.12 Dem Nouum Testamentum von 1522
war 1521 eine separate Ausgabe des lateinischen Textes vorangegangen; der lateinische Text von 1522 enthlt aber im Vergleich zu dem von 1521 mehr Korrekturen.13 In der vierten Auflage von 1527 wurde auch der VulgataText (wie Erasmus
ihn kannte) mit abgedruckt, so dass nun der griechische Text, Erasmus' lateinische Version und der VulgataText nebeneinander standen. Die letzte autorisierte
Edition des Novum Testamentum erschien 1535.
Erasmus verfgte fr die aufeinanderfolgenden Auflagen des Nouum Testamentum ber Handschriften des griechischen neutestamentlichen Textes, von denen
die meisten zur Bibliothek des Dominikanerklsters gehrten; ein Manuskript
11
12
13

Brown, ASD VI, 2, pp. 23.


Cf. Brown, ASD VI, 2, p. 3.
Cf. Brown, ASD VI, 3, p. 17.

EINLEITUNG

stellte die Amerbachfamilie zur Verfgung. Siehe dazu Browns Introduction, ASD
VI, 3, pp. 111. Neben diesen Handschriften benutzte Erasmus fr die Ausgaben
von 1522 und 1527 die AldinaBibel von 1518 bzw. die Complutensische Polyglotte.14 Erasmus selbst nennt einige Manuskripte der Vulgata, die er herangezogen
hat, aber sowohl die zwei VulgataHandschriften von St Paul's Cathedral wie auch
die aus Brgge bzw. Konstanz sind verlorengegangen.15 Siehe zu Erasmus' weiteren
Quellen fr seinen lateinischen Text des Neuen Testaments: Brown, Introduction,
ASD VI, 3, pp. 1617.
Annotationes
Schon vor dem Erscheinen der ersten Auflage werden die Annotationes, die Erasmus auch annotamenta (Ep. 300, l. 33), scholia (Ep. 322, l. 25) und annotatiunculae (Ep. 373, l. 4) nannte, in seinen Briefen erwhnt. Am 8. Juli 1514 schreibt
er an Servatius Rogerus, Ep. 296, ll. 155157:
Castigaui totum Nouum Testamentum, et supra mille loca annotaui non sine fructu
theologorum.

Vergleiche dazu Dorpius' Brief vom September 1514 an Erasmus, Ep. 304, ll. 86
88:
Sed Nouum quoque Testamentum te castigasse intelligo, et supra mille locos annotasse, non sine fructu theologorum.

Dorpius nennt dann Erasmus' Vorgnger, Laurentius Valla und Iacobus Faber
Stapulensis, ll. 8891:
Hic denuo est quod amicissimus amicum commonitum esse velim; et in primis
taceo quod Laurentius Valla et Iacobus Faber eadem in harena [cf. Adag. 2562] desudarint; quos tu quidem, nihil ambigo, longe lateque [cf. Adag. 970] superabis.16

Erasmus beabsichtigte, in den Annotationes vor allem den neutestamentlichen


Text zu erlutern und seine lateinische bersetzung zu verteidigen. Siehe Ep. 337
an Dorpius (Mai, 1515), ll. 864868:
Adiecimus separatim Annotationes, in quibus partim argumentis, partim veterum
autoritate theologorum docemus non temere mutatum quod emendauimus, ne vel
fide careat nostra correctio vel facile deprauari possit quod emendatum est.

Man vergleiche auch Ep. 384, die an Papst Leo X. gerichtete Einleitung zum
Nouum Instrumentum, ll. 5964, die oben (p. 3) angefhrt ist. Eine hnliche
Beschreibung von Erasmus' Vorgehen wurde auf der Titelseite des Nouum
14
Siehe Apologia, Holborn, p. 166, ll. 46: Nos in prima recognitione quattuor Graecis adiuti
sumus in tertia praeter alia accessit editio Asculana, in quarta praesto fuit et Hispaniensis.
15
Cf. ASD VI, 8, p. 47, n.l. 942 zu 1. Cor. 1, 10.
16
Siehe weiter auch ll. 91140 desselben Briefes; Ep. 334, ll. 164170; Ep. 337, ll. 835868. Laurentius Valla und Faber Stapulensis kommen in Zum Kommentar b.a., pp. 3437, zur Sprache.

EINLEITUNG

Instrumentum (1516) abgedruckt (man bedenke, dass Erasmus' Texte des Neuen
Testaments und die Annotationes 1516 in einem Band erschienen und dass es nur
ein Titelblatt gibt). Die Titelseite teilt das Folgende mit:17
Nouum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Roterodamo recognitum et
emendatum vna cum Annotationibus, quae lectorem doceant, quid qua ratione
mutatum sit. Quisquis igitur amas veram Theologiam, lege, cognosce, ac deinde
iudica. Neque statim offendere, si quid mutatum offenderis, sed expende, num in
melius mutatum sit.

Auf der nchsten Seite steht eine mit Johann Froben berschriebene Vorrede:
Semper quidem mihi fuit hoc studio, lector optime, vt e nostra officina prodirent
autores boni, praesertim ii, quorum lectio conducat ad bonos mores, ac pietatem
Proinde nec meis laboribus peperci, nec pecuniis. Quin et precibus et praemiis egi,
vt castigatores adessent complures, haud vulgari doctrina praediti, et in primis Ioannes Oecolampadius Vinimontanus, praeter integritatis ac pietatis commendationem,
insignis etiam theologus, triumque linguarum egregie peritus, ipso quoque Erasmo
in hanc partem aduigilante.

Johann Froben warnt im weiteren den Leser vor unautorisierten Nachdrucken


und datiert seinen Brief: Basileae, sexto Calendas Martias. Anno M.D.XVI. Aus
gutem Grund erwhnt Froben Oecolampadius, der Erasmus besonders bei den
hebrischen Zitaten Hilfe geleistet und auch Korrektur gelesen hatte.18
Die Titelseite der zweiten Auflage der Annotationes berichtet Folgendes:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum ab eodem denuo recognitum,
Annotationes, ingenti nuper accessione per autorem locupletatae. Basileae Anno
M.D. XIX.

Die Annotationes wurden in der zweiten Ausgabe tatschlich um viele Zustze


erweitert, unter denen z.B. der Zusatz ber die schwierige Passage Phil. 2, 6
(Non rapinam arbitratus est esse se aequalem deo). An einigen Stellen der zweiten Ausgabe trat Erasmus bereits der Kritik entgegen, die die erste Ausgabe ausgelst hatte. So spielte die Kontroverse mit Edward Lee schon in der Ausgabe
von 1519 eine Rolle.19 Siehe z.B. die lange annotatio zu Gal. 2, 1114 ber den
Streit zwischen Petrus und Paulus, in der Erasmus wegen Lee's Kritik einige
Zeilen seiner Formulierung ersetzt hatte (cf. app. crit. n.ll. 395398 und den
Kommentar zu ll. 395396).

17
Beim Zitieren der Titelseiten behalte ich die Grossschreibung, die sich bisweilen auf die ganze
Zeile erstreckt, nicht bei.
18
Zu Oecolampadius (14821531): Contemporaries III, pp. 2427, s.v. [Johannes] Oecolampadius,
cf. bes. p. 26; Hovingh, ASD VI, 5, p. 39, n. 255; p. 57, n.l. 67.
19
Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p. 17, und zu den Auseinandersetzungen, die sich auf die beiden
ersten Ausgaben beziehen, die schon genannte Ausgabe von Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902.

EINLEITUNG

Im Jahre 1522 wurden die Annotationes neu aufgelegt. Auf dem Titelblatt dieses
Nachdrucks steht:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum ab eodem tertio recognitum,
Annotationes item ab ipso recognitae, et auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basilaeam, AN. M.D. XXII.

Erasmus fgte in diese Ausgabe u.a. Nachtrge ein, die durch die Kritik von
Edward Lee bzw. Stunica veranlasst wurden: Siehe z.B. den Passus Annot. in
Col. 1, 15, ll. 8994 (Quemadmodum innotescit), 1522 hinzugefgt (gegen
Lee, cf. den Kommentar ad loc.) und den 1522 nachgetragenen Hinweis auf
Hieronymus in Annot. in Eph. 3, 15, ll. 685688 (Et tamen reddidimus), der
mit der von Stunica geusserten Kritik zusammenhngt (cf. den Kommentar ad
loc.). Fr die Ausgabe von 1522 verfgte Erasmus ber ein Manuskript von
Augustinus' Contra Faustum, demzufolge finden sich einige Verweise auf diese
Schrift von Augustinus in der 1522 erweiterten Edition der Annotationes vor
(siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5). Daneben gibt es Verbesserungen: Beispielsweise
wurde die falsche Bezeichnung Vulgarius durch den richtigen Namen Theophylactus ersetzt.
Eine weitere, vierte Auflage der Annotationes kam 1527 zustande:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quartum recognitae, et ex Graecis codicibus quos postea nactus est auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basileam, An. M.D.
XXVII.

Welche griechischen codices Erasmus (u.a.) meint, fhrt er in einem Brief an den
Leser aus, den er am Ende der Ausgabe zusammen mit einigen Appendices20
abdrucken liess (Ep. 1789, ll. 12): Quum hanc quartam aeditionem moliremur,
nacti sumus aliquot Chrysostomi et Athanasii Graeca volumina. Erasmus spielt
in diesem Brief auch auf Persona an, den bersetzer des TheophylactusKommentars.21 Ferner erwhnt er die Complutensische Polyglotte, die er fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat.22 Erasmus verfgte nicht nur ber neue griechische Handschriften und Ausgaben fr die vierte Auflage, sondern auch ber neue
lateinische Manuskripte und Editionen. Er benutzte zwei Handschriften der Vulgata aus Konstanz, die er in Zustzen D fters erwhnt.23 Die von Beatus Rhenanus besorgte Gesamtausgabe der Werke Tertullians (Froben 1521) hat Erasmus
besonders fr seine Ausgabe von 1527 herangezogen, wie aus den Tertullian
Zustzen der Ausgabe D hervorgeht.
20
Diese Appendices enthalten u.a. sieben Listen, in die Erasmus sieben Klassen von Fehlern der
Vulgata aufgenommen hat. Siehe unten Zum Kommentar c, p. 46.
21
Dazu: n.l. 73 zu Col. 1, 12.
22
Siehe n.l. 174 zu Eph. 1, 13.
23
Siehe dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3.

10

EINLEITUNG

Erasmus' Konflikte mit seinen Gegnern (vor allem Natalis Beda und den spanischen Mnchen) spiegeln sich auch in dieser vierten Ausgabe wider.24 Nach
Erika Rummel (Catholic Critics II, pp. 9798) vernderte Erasmus wegen der Kritik der spanischen Mnche erst 1535 seine Texte der Annotationes. Es ist aber
nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus schon in der Ausgabe vom Mrz 1527 seine
Aussagen einigermassen nuanzierte und heikle Fragen wegen der Untersuchungen seiner Orthodoxie durch die spanischen Mnche ausfhrlicher darlegte: Er
wusste lngst, welche seiner Behauptungen umstritten waren. In dieser Weise
antizipierte er die zu erwartende Kritik.
Die letzte autorisierte, fnfte Ausgabe der Annotationes erschien 1535:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quintum sic recognitae, ac locupletatae, vt propemodum nouum opus videri possit
Basileae in officina Frobeniana Anno M.D. XXXV.

In dieser Auflage fallen die zahlreichen Nachtrge aus Chrysostomus' Homilien


zu Gal.2. Thess. auf, die im Zusammenhang mit der 1529 erschienen Ausgabe
des griechischen Textes der Chrysostomushomilien zu den Paulusbriefen stehen.
Auch in diese letzte Ausgabe wurden Passagen eingeschoben, die aus Meinungsverschiedenheiten und Kontroversen hervorgegangen waren. Siehe z.B. den Passus zu Gal. 4, 25 (ll. 155199), der anlsslich einiger Anmerkungen von Johannes
Genesius Sepulveda hinzugefgt wurde.25 Vergleiche auch Annot. in Gal. 3, 1,
ll. 728736: Diese Zeilen hat Erasmus vermutlich wegen der Kontroverse mit
Titelmans um Rom. 15, 4, den Bedeutungsinhalt des Verbs progrfw betreffend,
hinzugefgt.26
II. Zur vorliegenden Ausgabe
1. Zum Text
Dem vorliegenden Text der Annot. in Gal.2. Thess. liegt die letzte autorisierte
Ausgabe von 1535 zu Grunde. Erst in diesem Jahr erreichten die Annotationes in
Nouum Testamentum ihre endgltige Gestalt. Erasmus hat sie fr jede der aufeinanderfolgenden Ausgaben berarbeitet: Der Text wurde manchmal gekrzt, hufiger gendert und an sehr vielen Stellen durch Nachtrge bereichert. Deshalb
umfassen die Annot. in Gal.2. Thess. der letzten Auflage von 1535 viel mehr Seiten als die der ersten Ausgabe von 1516 (96 Seiten gegenber 54). brigens wurden die Annot. in 1.2. Cor. in den spteren Ausgaben um noch mehr Seiten erweitert: 128 gegenber 54 Seiten.

24
25
26

Siehe n.ll. 216220; n.ll. 281290 zu Phil. 2, 6 und n.ll. 659666 zu Phil. 4, 3.
Siehe den Kommentar ad loc.: n.ll. 155199 zu Gal. 4, 25.
Siehe n.ll. 728736 zu Gal. 3, 1.

EINLEITUNG

11

Man findet Krzungen im Text an den Stellen, wo Erasmus ab der Ausgabe


B die hebrischen Zitate weggelassen hat (cf. app. crit. n.l. 827 zu Gal. 3, 13;
n.l. 201 zu Gal. 4, 27 usw.). Erasmus hat in seiner letzten Ausgabe von 1535
einen ziemlich langen Passus gestrichen, weil dessen Inhalt nicht mehr aktuell
war. Siehe Annot. in 1. Thess. 2, 7, ll. 225283 und den Kommentar zur Stelle.27
Andererseits bereicherte Erasmus die zweite Ausgabe (1519) bei Annot. in Gal. 2,
11 um ein lngeres Fragment (ll. 410551), in dem er ausfhrlich auf den Streit
(oder den angenommenen Streit) zwischen Petrus und Paulus eingeht. Daneben
gibt es einfache nderungen, wie die Substitution der irrtmlichen Bezeichnung
Vulgarius durch den richtigen Namen Theophylactus ab der Ausgabe von 1522,
und kompliziertere, wie z.B. Annot. in Phil. 4, 9, l. 754: [ea scriptura] quae
iam codices innumeros occuparat (ab der Ausgabe von 1527). In der Ausgabe
von 1522 stand: quae iam codices non paucos occupauerat. Erasmus hat seine
Aussage wegen der Auseinandersetzung mit Stunica verstrkt. Siehe auch Annot.
in 1. Thess. 4, 17, ll. 480481: [Mirum autem] quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus. In den Ausgaben von 1516 und 1519 hatte er geschrieben:
[Mirum autem] quantus hinc ortus sit tumultus theologorum. Als ca. 15191522
die Kontroverse um 1. Cor. 15, 51 (d.h. um die Auferstehung am jngsten Tag)
spielte, von der auch in 1. Thess. 4, 1318 die Rede ist, hat Erasmus seinen Text
gendert: Er drckt sich ab der Ausgabe von 1522 in einer neutraleren Weise aus,
vermutlich, um seine Gegner, Henry Standish und Nicolaas Baechem, zu besnftigen.
Der vorliegende Text der Annotationes in Gal.2. Thess. ist zwar grundstzlich
nach dem Wortlaut der Ausgabe letzter Hand wiedergegeben, etwaige Fehler dieser Edition von 1535 aber wurden, wo mglich, nach einer (oder mehreren) der
frheren Ausgabe(n) mit einer entsprechenden Notiz im Apparat korrigiert.
Siehe beispielsweise app. crit. n.l. 438 zu Eph. 2, 10: Tametsi AD: Tametsit E, und
app. crit. n.l. 92 zu Eph. 1, 8: mv A B: mv CE. Man beachte die Notation:
Zuerst steht die Lesart, der ich folge, mit der Angabe der sie enthaltenden Ausgaben (AD bzw. A B); davon abweichende Lesarten folgen dem Doppelpunkt,
wobei wiederum verzeichnet ist, in welchen Ausgaben sie zu finden sind (Tametsit E und mv CE).
Ausser den fnf autorisierten Ausgaben (AE) kommen zwei sptere Ausgaben
bei der Textkonstitution ins Bild, nmlich tomus VI (1542) der Basler Edition
der Opera omnia (BAS)28 und der 6. Teil (1705) der Leidener Ausgabe des
27

Gegen die Grundstze der AnnotationesAusgabe habe ich den betreffenden Passus im Haupttext
abdrucken lassen, damit der Apparat entlastet wird. Siehe den Kommentar ad loc. (n.ll. 225283).
28
Siehe zur komplizierten Frage der Datierung dieser Ausgabe: Cornelis Reedijk, Tandem bona
causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam, Vortrge der Aeneas
SilviusStiftung an der Universitt Basel xvi. Basel und Stuttgart, 1980, p. 32 und p. 55, n. 62. Ich
habe das betreffende Exemplar der Basler Gesamtausgabe der Gemeindebibliothek von Rotterdam
benutzt (Signatur 1 B 6).

12

EINLEITUNG

Gesamtwerkes (LB). Da der Ausgangspunkt bei der Textkonstitution ist, dass im


Prinzip nur Fehler der Setzer, nicht der Text von Erasmus korrigiert wird, habe
ich diese zwei Ausgaben sehr zurckhaltend und nur an wenigen Stellen zur Verbesserung herangezogen. Siehe z.B. app. crit. n.ll. 614615 zu Eph. 6, 14: expeditum
scripsi cum BAS: expeditam E (Erasmus hat zweifellos hominem expeditum
geschrieben) und app. crit. n.l. 476 zu Phil. 3, 2: Videte scripsi cum LB: Vide AE
(Erasmus zitiert dieselbe Stelle sonst videte, cf. l. 481).
Den Wortlaut der griechischen Texte von Erasmus habe ich nahezu beibehalten. Siehe zum Gebrauch der diakritischen Zeichen, Akzente und Spiritus weiter
unten.
Man kann sich fragen, ob in den zwei nachstehenden Fllen eine Emendation
vorgenommen werden sollte: Im AmbrosiasterZitat Annot. in Eph. 6, 20, ll.
633634, fehlt das Verb vtar (auch in BAS und LB): vt in ipso exerta libertate
<vtar> prout oportet me loqui, wenn auch Erasmus' Ambrosiusausgabe von 1527
der Lesart libertate vtar folgt. Dann: zu Annot. in 2. Thess. 1, 11, l. 55, steht im
der Vulgata entnommenen Lemma et dignetur (so auch BAS und LB) statt vt
dignetur. Letztendlich habe ich mich dafr entschieden, diese Ungenauigkeiten
in Erasmus' Text stehen zu lassen und sie nur im Kommentar zu behandeln, da
eben Ungenauigkeiten infolge seiner schnellen Arbeitsweise charakteristisch fr
ErasmusTexte sind, und da, wie gesagt, mein Bestreben dahin geht, nicht Erasmus selbst zu verbessern.29 Man wird verstehen, dass ein gewisses Mass an Subjektivitt in solchen Fllen unvermeidbar ist.
Zunchst muss einiges zur Gestaltung des vorliegenden Textes der Annotationes
in Novum Testamentum erlutert werden. Erasmus hat, wie erwhnt, von der
ersten bis zur letzten Auflage den Text der Annotationes immer wieder berarbeitet, so wie auch jede neue Auflage der Adagia eine berarbeitete Fassung der vorangehenden war.30 Im Vergleich zu den Adagien aber ist die Entwicklungsgeschichte des Textes der Annotationes komplizierter. Jede neue Ausgabe der beiden
Werke, Adagia und Annotationes, wurde durch Nachtrge erweitert, d.h. Wrter,
Stze und Zitate wurden eingeschoben. Was aber die Textnderungen angeht,
sind zwischen den Adagia und den Annotationes Unterschiede festzustellen.
Whrend Erasmus in den Adagia vor allem stilistische nderungen vornahm und
einzelne Formulierungen durch andere ersetzte,31 hat er in den Annotationes nicht
selten ganze Abschnitte auch inhaltlich dermassen umgearbeitet, dass der
ursprngliche Text kaum oder gar nicht mehr erkennbar ist. Anders formuliert:
In den Adagien sind im allgemeinen die frhere und die sptere Fassung quivalent, miteinander auswechselbar; in den Annotationes ist das oft nicht der Fall.
29
hnlich H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 219, n. 885: Whether or not the mistake should be retained in the text, is a debatable point.
30
Siehe ASD II, 2, pp. 56; ASD II, 4, pp. 78.
31
Siehe ASD II, 2, p. 6, wo das folgende Beispiel angefhrt ist: Die sptere bersetzung Idem
egoque tuque ducimus simul iugum ersetzt die frhere: Egoque et tu idem trahimus iugum.

EINLEITUNG

13

Siehe z.B. Annot. in Gal. 5, 22, ll. 365366: Der relative Nebensatz [patientiam]
quae frequentius corporis quam animi dicitur ersetzt den Nebensatz [patientiam]
cum aliud quiddam sit, wodurch die frhere Aussage (cum sit) wesentlich przisiert wird. In der annotatio zu Gal. 2, 2, ll. 268282, hat Erasmus seinen Urtext
der Ausgabe von 1516 nicht nur anders formuliert, sondern auch an anderer Stelle
eingeschoben (siehe app. crit. n.ll. 268282 zu Gal. 2, 2). Die oft eintretende Diskrepanz zwischen den verschiedenen Fassungen des Textes erschwert den
Gebrauch der Siglen im Text. Dem Grundsatz der Edition32 entsprechend ist
jedem Textstck das Siglum der Ausgabe, in welcher der betreffende Abschnitt
zum ersten Mal erscheint, vorangestellt: Im vorliegenden Band bezeichnet das
Siglum [A] den Text der ersten Auflage von 1516, das Siglum [B] die Zustze in der
zweiten Auflage (1519), [C] die der dritten Auflage von 1522, [D] die von 1527 und
[E] die Nachtrge in der letzten autorisierten Auflage von 1535. Die Abschnitte, die
Erasmus spter ausgelassen hat, sind im Apparat verzeichnet,33 siehe z.B. app. crit.
n.l. 657 zu Gal. 3, 1: reuocare. CE: reuocare. Hieronymus secundo aduersus Iouinianum libro vertit impediuit A B. Den Hinweis auf Hieronymus hat Erasmus
ab der Ausgabe C (1522) getilgt (dazu: Kommentar n.l. 657 zu Annot. in Gal. 3, 1).
Welches Siglum soll nun den grundlegend umgearbeiteten Textstcken vorangestellt werden: das Siglum des Urtextes oder das der neuen Fassung? Ich werde das
Problem und mein Verfahren anhand von Beispielen erlutern.
Wenn ein Wort oder ein Satz(teil) durch sein quivalent ersetzt wurde,
behalte ich das urspngliche Siglum bei: Annot. in Gal. 4, 11, l. 30, im Text: [A]
Atque, in den Ausgaben A, B und C steht jedoch: Et. Obwohl die Lesart
Atque sich nur in den Ausgaben D und E findet, behalte ich das Siglum A bei.
Man konsultiere immer den Apparat: Bisweilen deutet das Siglum im Text nur
an, dass es einen Text gab, aber nicht welchen Text es gab. So auch Annot. in Eph.
2, 5, l. 396, wo ich das Siglum A stehenlassen habe: [A] salui facti estis, obwohl,
wie im Apparat vermerkt ist, der Text in A lautet: saluati estis.
Wenn die frhere und sptere Fassung einfach gegen einander austauschbar
sind (ohne dass sie gleichbedeutend wren), behalte ich im Text das ursprngliche
Siglum auch bei: z.B. Annot. in Gal. 4, 24, im Text, l. 109: [A] id est, im Apparat: id est BE: sunt quaedam A. So auch Annot. in Gal. 1, 16, l. 181, im Text:
[A] dissentire videtur, im Apparat: dissentire videtur CE: dissentit A B.
Das ursprngliche Siglum ist auch beibehalten, wenn die Diskrepanz zwischen
den betreffenden Fassungen grsser ist: Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 482, im Text:
[A] [quosdam] rapiendos ad immortalitatem, im Apparat: rapiendos ad
immortalitatem BE: resurrecturos A; Annot. in Phil. 2, 17, l. 375, im Text: [A]
quidam, im Apparat: quidam D E: Theologi AC.
32

Siehe ASD VI, 5, p. 35; ASD VI, 6, p. 13; ASD VI, 8, p. 9; ASD II, 1, p. 8; ASD II, 2, p. 5 etc.
Es gibt einen Ausnahmefall: Der Passus Annot. in 1. Thess. 2, 7, ll. 225283, den Erasmus in der
Ausgabe E gestrichen hat, habe ich im Haupttext beibehalten, um den Apparat zu entlasten, cf.
oben n. 27.
33

14

EINLEITUNG

Wenn jedoch die betreffenden Fassungen sich stark unterscheiden, wird das
Siglum der spteren (im Text abgedruckten) Version gebraucht: Siehe die
schon oben (p. 11) angefhrte Stelle Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 481. Im Text:
[C] quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus, im Apparat:
quantum recentioribus CE: quantus hinc ortus sit tumultus theologorum
A B. Man lese den Apparat folgendermassen: Die im Text abgedruckte
Fassung wird verkrzt wiedergegeben, nmlich durch das erste und das letzte
Wort quantum bzw. recentioribus. Die Lesart der Ausgabe(n), der (denen)
ich nicht folge, wird vollstndig abgedruckt: quantus hinc ortus sit tumultus
theologorum. Man beachte, dass quantum recentioribus der exakte Ersatz
der frheren Lesart quantus tumultus theologorum ist, und es sei nochmals
darauf hingewiesen, dass es fr die Rekonstruktion des vorliegenden Werkes von
Erasmus notwendig ist, den Text mit den Siglen im Zusammenhang mit dem Apparat zu lesen und zu interpretieren. Verstndlicherweise muss die Entscheidung,
welches Siglum einem neuen Textstck vorangestellt wird (das Siglum des
Urtextes oder das Siglum der neuen Version), bis zu einem gewissen Mass
subjektiv bleiben.
Bei der Wiedergabe der griechischen Texte gelten folgende Prinzipien: In der
Regel sind Akzente, Spiritus und iota subscriptum ohne Angabe im Apparat nach
heutigem Brauch gesetzt.
Akzente: Ohne Angabe im Apparat ersetze ich also ergov durch ergv in
Annot. In Gal. 5, 4, l. 241. Auch sind Varianten dieser Art, die in den autorisierten Ausgaben vorkommen, nicht in den Apparat aufgenommen. Beispielsweise: Ein Vermerk wie: hjlwtv C D: hjlwtv A B, hjltjv E fehlt im
Apparat zu Annot. in Gal. 1, 14, l. 143. Dass Varianten wie o bzw. o im Apparat figurieren, mag klar sein (cf. app. crit. n.l. 485 zu Phil. 3, 3).
Spiritus: fters, aber nicht immer, finden sich in den autorisierten Auflagen
die folgenden Schreibweisen i (o), iv (ev), u (o), utv (atv) usw. nach
dem damaligen Gebrauch der Setzer. Diese Gewohnheit ist stillschweigend
durch die heutige Schreibweise ersetzt; die allflligen Varianten sind nicht im
Apparat verzeichnet. Andererseits ist selbstverstndlich die Emendation atv
statt utv (AD) und atv (E) im Apparat n.l. 248 zu Gal. 2, 2, wohl verzeichnet, wie auch die folgenden Varianten: rov / rov (app. crit. n.l. 125 zu
Gal. 4, 24: rov AC: rov D E).
iota subscriptum: Stillschweigend ist das iota subscriptum in Annot. in Phil. 2,
30, l. 455, hinzugefgt: pljrsj, napljrsj (pljrsj, napljrsj E), aber
die Verbesserung qe fr qe (cf. qeomai) habe ich wohl im Apparat n.l. 73
zu Col. 1, 12, vermerkt, wie auch Varianten wie ljqea (BE), ljqea (A):
app. crit. n.l. 93 zu Phil. 1, 18 usw.
Zum Schluss: Es fllt auf, dass in den spteren Auflagen mehrfach itazistische
Fehler der frheren Ausgabe(n) verbessert worden sind. Siehe z.B.:

EINLEITUNG

15

Annot. in Eph. 2, 19, l. 533 sumpoltai aus simpoltai;


Annot. in Eph. 5, 5, l. 179 edwloltrjv aus dwloltrjv;
Annot. in Col. 1, 1, l. 27 laodkeian aus laodekeian;
Annot. in Col. 2, 15, l. 390 deigmathein aus deigmatehein;
Annot. in Col. 3, 6, l. 607 peiqeav aus piqeav.
Nur in der Ausgabe C:
Annot. in 1. Thess. 2, 9, l. 302 njktv (fr nuktv);
Annot. in 1. Thess. 5, 3, l. 523 kfgwsin (fr kfgwsin).
In der Regel wurden die im Text verwendeten Abkrzungen mit entsprechendem
Vermerk im Apparat aufgelst. Die Abkrzung cap. (capite) habe ich im allgemeinen stehen lassen. Die meisten Abkrzungen beziehen sich auf die Lemmata
der Vulgata, aber auch Buchtitel sind hier und da in den autorisierten Ausgaben
gekrzt wiedergegeben. Siehe z.B.:
Annot. in Gal. 1, 10, l. 102, im Text: Modo enim hominibus suadeo, im
Apparat: suadeo scripsi sec. Vg.: pers. AD, suad. E.
Annot. in Eph. 5, 11, l. 224: Magis autem redarguite, im Apparat: redarguite
scripsi sec. Vg.: redarg. AE.
Annot. in Col. 2, 15, l. 377: libro De peccatorum meritis et remissione, im
Apparat: libro De peccatorum meritis et remissione scripsi: libro de pecca.m. et
r. E.
Man beachte, dass die ausgeschriebenen Lemmata nicht immer mit den betreffenden Lemmata in LB bereinstimmen: Siehe z.B.:
Annot. in 1. Thess. 2, 13, ll. 320321: Accepistis illud non vt verbum hominum; LB VI, 905F: Accepistis illud non vt verbum etc.
In den Lemmata gibt Erasmus in der Regel die Lesart des (von ihm benutzten)
VulgataTextes wieder. Ich habe beim Ausschreiben der Abkrzungen den VulgataText, den Erasmus in seinem Nouum Testamentum von 1527 abdrucken liess,
herangezogen.
In der ersten Auflage der Annot. in Gal.2. Thess. sind vier hebrische Zitate aus
dem Alten Testament abgedruckt, die Erasmus spter gestrichen hat: cf. app. crit.
n.l. 827 zu Gal. 3, 13 (Dt. 21, 23); n.l. 201 zu Gal. 4, 27 (Is. 54, 1); n.l. 680 zu
Eph. 3, 15 (Ps. 21, 28); n.l. 850 zu Eph. 4, 8 (Ps. 67, 19). Einige kurze hebrische
Begriffe hat Erasmus jedoch bis in die letzte Auflage beibehalten: Annot. in
Gal. 3, 17, l. 869; Annot. in Eph. 1, 5, l. 60; Annot. in Phil. 2, 6, l. 228. Die betreffenden Varianten sind im Apparat notiert. Bei der Wiedergabe des hebrischen
Textes gilt dasselbe Prinzip wie bei den anderen Texten: Die beste Lesart wird fr
die Textkonstitution verwendet. Der Druck der hebrischen Buchstaben (und

16

EINLEITUNG

der Vokalisationszeichen) ist in den alten Ausgaben nicht immer deutlich. Das
trifft besonders fr die folgenden Buchstaben zu: Das Daleth, das Resh und das
finale Kap, das He und das Chet, das Samech und das finale Mem sind schwer
voneinander zu unterscheiden.
2. Zum kritischen Apparat
Die fnf von Erasmus autorisierten Auflagen aus den Jahren 1516, 1519, 1522, 1527,
1535 spielen die wichtigste Rolle im Apparat, aber auch die beiden schon genannten spteren Ausgaben von Erasmus' Gesamtwerk, d.h. tomus VI der Basler Ausgabe (1542) und der 6. Teil der Leidener Edition (1705), wurden herangezogen
und figurieren im Apparat (zweimal bzw. einmal). Ich verweise im Apparat auch
auf die Erratalisten, die am Ende der autorisierten Editionen gedruckt wurden,
ebenso wie auf die Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata aus dem Jahre 1529 (siehe unten, p. 18).
Orthographische Varianten sind im allgemeinen nicht im Apparat verzeichnet.
Man vergleiche z.B. die nachfolgende Variation der Schreibweise in Annot. in
Phil. 3, die ich nicht im Apparat vermerkt habe:
476 circuncisione E: circumcisione AD;
478 Circunciditur CE: Circumciditur A B;
511 Circuncisus E: Circumcisus AD;
512 circuncisio E: circumcisio A B D: circucisio C;
512 circuncisionem E: circumcisionem A B, circucisionem C D;
514 circuncisionem E: circucsionem A, circumcisionem BD;
529 Psalmo cxviii. CE: psalmo 118 B;
529 sermone octauo CE: sermone 8. B;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
559560 comprehendam CE: compraehendam A B;
560 comprehensus A CE: compraehensus B;
581 Psalmum trigesimumoctauum CE: psalmum 38. B;
592 epistola xlviii. CE: epistola 48. B;
592593 sermone xv. CE: sermone 15. B;
624 considerate CE: consyderate A B.
Mit solchen Angaben habe ich den Apparat nicht belastet, denn sie spielen fr
die Textkonstitution keine wesentliche Rolle. Varianten hingegen, wie z.B.:
Annot. in Gal. 3, 3, ll. 752753 coeperitis CE: ceperitis A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 259 celauit BD: caelauit E,
sind aus verstndlichen Grnden im Apparat vermerkt.
Der apparatus criticus in Verbindung mit dem Text ermglicht es dem Leser, jede
der autorisierten Ausgaben AE zu rekonstruieren und die Entwicklungsgeschichte

EINLEITUNG

17

des Textes zu verfolgen. Fr die Kollation standen mir alte Drucke und Faksimile
Ausgaben der alten Drucke zur Verfgung, nmlich der FaksimileNeudruck der
Erstausgabe des Nouum Instrumentum (d.h. des griechischen und lateinischen Textes des Neuen Testaments und der Annotationes) aus dem Jahre 1516, besorgt von
Heinz Holeczek (StuttgartBad Cannstatt, 1986) und je ein Exemplar der spteren
Auflagen aus der Gemeindebibliothek in Rotterdam: der zweiten Auflage, Basel 1519
(Signatur 11 C 11), der dritten Auflage, Basel 1522 (Signatur 10 A 8), der vierten Auflage, Basel 1527 (Signatur 11 H 3) und der fnften Auflage, Basel 1535 (Signatur 11 A
8). Ausserdem habe ich die FaksimileAusgabe Erasmus' Annotations on the New
Testament, Galatians to the Apocalypse. Facsimile of the final Latin Text, With all earlier Variants, edited by Anne Reeve, Introduction by M.A. Screech. Leiden, 1993,
herangezogen. Diese Ausgabe umfasst laut dem Titel einen Reprint der Annotationes
in Gal.Ap. Ioh. der Auflage E und die vollstndige Kollation mit Angabe der Varianten der frheren Ausgaben. An der vorangehenden FaksimileAusgabe der Annotationes in Act. 2. Cor. (Leiden, 1990), von denselben Autoren besorgt, hat H.J. de
Jonge in seiner Rezension (NAKG 71, 1991, pp. 111113) Kritik gebt. Sein Befund
war: The problem is that the critical apparatus is not as full, accurate and trustworthy as it should be und, nachdem er eine Passage von neuem kollationiert hat:
I regret to have to conclude that in my view the result of this comparison makes
the ReeveScreech edition unusable for critical purposes. Aufgrund der Kollation
der Annot. in Gal.2. Thess. komme ich zum selben Ergebnis. Zu viele Angaben fehlen und es gibt Ungenauigkeiten, wie sich aus den hier gebotenen Nachtrgen zum
zweiten Kapitel des Philipperbriefes herausstellt. Die folgenden Angaben fehlen:
Annot. in Phil. 2, 1, l. 180: ergo E: igitur AD;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 182: debebant D E: debeant B C;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 183: vergit CE: vertit B;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 192: interpretum BE: interpretem A.
Annot. in Phil. 2, 3, l. 203: tapeinofrosnj BE: tapeinofrosnj A;
Annot. in Phil. 2, 4, l. 206: id est BE: t. A;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 220: Porro CE: Caeterum A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 233: referri videtur D E: refert B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 238: explicans D E: explicarit B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 254: locus wurde ab Ausgabe D hinzugefgt (nicht ab
B, wie in ed. ReeveScreech);
Annot. in Phil. 2, 6, l. 277: Graece C D Ec: graeca A, graece B, Gxaece E;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 278: assimilationem D E: assimulationem AC;
Annot. in Phil. 2, 6, ll. 291293: ereqev habens wurde ab der Ausgabe D
hinzugefgt (nicht ab B, wie in ed. ReeveScreech).
Annot. in Phil. 2, 7, l. 306: diceretur D E: dicetur B C;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 340: Sine BE: Sue A;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 343: mmjta B C: mmjtoi A D E;
Annot. in Phil. 2, 16, l. 359: kaxjma BE: dzan A;
Annot. in Phil. 2, 18, l. 379: quod CE: quoque A B;

18

EINLEITUNG

Annot. in Phil. 2, 19, l. 383: gnov BE: gnov d A;


Annot. in Phil. 2, 26, l. 416: exanimari BE: examinari A;
Annot. in Phil. 2, 28, l. 419: spoudaiotrwv AD: spoudaiwtrwv E;
Annot. in Phil. 2, 30, l. 436: Epaphroditum BE: Aphroditum A (nicht Aphroditum AC, wie in ed. ReeveScreech).
Fr die Textkonstitution der Annot. in Gal.2. Thess. habe ich, wie gesagt, auch
sptere, nichtautorisierte Ausgaben verwendet, nmlich die betreffenden Teile
der Basler Edition von Erasmus' Gesamtwerk (cf. oben n. 28) bzw. der Leidener
Ausgabe (17021706). Diese beiden Ausgaben enthalten im Vergleich zum letzten
autorisierten Druck (1535) Korrekturen, aber auch neue Fehler. Sie figurieren nur
ein paarmal im Apparat, weil man meiner Meinung nach beim Korrigieren der
autorisierten Ausgaben zurckhaltend sein soll.
Erasmus hat zu jeder der autorisierten Auflagen der Annotationes Erratalisten
nachgetragen. In A sind die betreffenden Seiten nicht numeriert. Sie folgen der
letzten (falsch) paginierten Seite p. 672 = p. 626; in B steht die Liste p. 578; in C
pp. 628629; in D und E sind die Erratalisten hinter die unnumerierten Seiten
des Index rerum ac vocabulorum plaziert. Die Verbesserungen der Erratalisten von
B, D und E habe ich in den Apparat integriert (in den Erratalisten von A und C
sind keine Fehler aus den Annot. in Gal.2. Thess. verzeichnet). Siehe z.B. app.
crit. zu Gal. 6, 17, n.l. 569:
magistris Dc E: magis D,
d.h. in Ausgabe D steht magis; diese Lesart wurde aber in der Errataliste von D
(= Dc) korrigiert, und steht in der Ausgabe E korrekt abgedruckt. Siehe auch app.
crit. zu Phil. 3, 2, l. 481:
tov AC Ec: to D E,
d.h. in AC steht zurecht tov, in D und E to. Die irrtmliche Lesart to (D E)
wird in der Errataliste von E korrigiert. Auf die Erratalisten wird also durch die
Siglen (Ac), Bc, (Cc), Dc und Ec verwiesen. Siehe den Conspectus Siglorum.
Auch ein anderes ErrataVerzeichnis bercksichtige ich im Apparat: die Loca
quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum emendata (= Loca, siehe
Conspectus Siglorum). Diese Liste hat Erasmus der zweiten Edition seiner Apologia aduersus articulos aliquot per monachos quosdam in Hispaniis exhibitos (ab
autore recognita et aucta) von 1529 beigefgt. Die Loca betreffen Erasmus'
zweite Hieronymusausgabe (15241526), die Expositio concionalis in Psalmum
lxxxv (1528),34 die Annotationes (1527 D) und die Paraphrases (1524). Nur zwei
Anmerkungen der Loca beziehen sich auf die Paulusbriefe der vorliegenden Ausgabe. Siehe app. crit. n.ll. 527528 bzw. n.l. 528 zu Eph. 6, 7:
hic agit etiam de Loca E: magis hic agit de BD,
34

Dazu: Rademaker, ASD V, 3, p. 325. Zu den Loca: Ep. 2095 und Allen, Introd. Ep. 2095.

19

EINLEITUNG

und:
non modo de Christianis Loca: quam Christianis BD, non modo Christianis E.

Cf. Loca, p. 246:


pag. 550. vers. ab imo 11. lege, Siquidem Paulus hic agit etiam de dominis ethnicis
non modo de Christianis.

Seite 550 der Ausgabe D bietet die Lesart:


Siquidem Paulus magis hic agit de dominis ethnicis quam Christianis.

In E war Erasmus' eigener Vorschlag nicht ganz genau bernommen (de war
ausgelassen), weshalb ich den Loca folge.
Siehe auch app. crit. n.ll. 633637 zu Phil. 3, 20:
Nec refert terrenam E: Miror interpreti placuisse amphibologiam, adeo vt velut
hanc affectans [velut hanc affectans om. AC] a Graecis verbis discederet: nisi quod
Ex quo apud illum fere sonat, ex quo tempore, siue postquam AD. Cf. Loca: Miror
interpreti etc. vsque ad extremum annotationis, dele quod scriptum est.

Erasmus hat den betreffenden Passus in E getilgt, wie er selbst in den Loca, p.
246, vorgeschlagen hat.
Noch eine andere Art von Angaben, die sich im Apparat findet, sollte erklrt
werden. Es handelt sich um Verschiebungen und Umstellungen von Passagen im
Text der Annotationes. Am meisten wurde in der Auflage B die Reihenfolge der
Lemmata gendert, aber auch in den spteren Ausgaben werden Umstellungen
vorgenommen. Man vergleiche z.B. die Reihenfolge der Lemmata in Annot. in
Gal. 3, 1013 in E, BD und in A:
E
Sub maledicto sunt
Maledictus omnis
Qui non permanserit
Quoniam autem
Ex fide viuit
De maledicto legis
Factus pro nobis maledictus
BD
Sub maledicto sunt
Quoniam autem
Maledictus omnis homo
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Ex maledicto legis
Factus pro nobis maledictus

A
Sub maledicto sunt
(fehlt in A)
Quoniam autem
Ex maledicto legis
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Factus pro nobis maledictus

20

EINLEITUNG

Es handelt sich meistens um Umstellungen von Lemmata (d.h. Lemma mit


Erluterung),35 was ich folgendermassen im Apparat verzeichnet habe (app. crit.
n.ll. 188190 zu Gal. 1, 18):
Videre Hieronymus inter lemma Ciliciae [post plagas 210] et lemma Quae erant in
Christo [211] posuit A.

In dieser Weise gebe ich an, dass in der Ausgabe A das Lemma von Gal. 1, 18
Videre Petrum mit der Erluterung dazu (Istorsai, quod verbum apud Graecos
plus aliquid significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre,
quanquam id negat Hieronymus) zwischen dem Lemma zu Gal. 1, 21: Ciliciae
(210) und dem zu Gal. 1, 22 Quae erant in Christo (211) eingeschoben war.
Wenn durch mehrere sptere Umstellungen die Aufeinanderfolge der Lemmata in A nicht unmittelbar klar ist, setze ich im Apparat die Reihenfolge ausdrcklich hinzu. Siehe z.B. app. crit. n.ll. 820824 zu Gal. 3, 1013:
De [Ex A] maledicto conuicium post lemma Quoniam autem [post quadrat 814]
posuit A. Obserua ordinem lemmatum in A: Sub maledicto sunt [794], Quoniam
autem [813], De [Ex A] maledicto legis [820], Qui non permanserit [811], Ex fide
viuit [814], Factus pro nobis maledictus [824]. (Siehe oben, p. 19).

Wenn eine Passage aus A in B umgestellt und auch in B (oder in spteren Auflagen) erweitert wird, gebe ich das im Apparat wieder. Siehe z.B. app. crit. n.ll.
5358 zu Eph. 4, 2425:
Et sanctitate veritatis [54]. Cum interpres [5758] inter lemma Irascimini et
nolite peccare [post calumniandi ethnicis (gentilibus A) 70] et lemma Nolite dare
[76] posuit A.

Man ziehe den betreffenden Text heran, um diese Angabe des Apparats zu interpretieren: Der Passus zwischen veritatis [54] und Cum proximo [57] wurde erst
in D hinzugefgt, wie man im Text sehen kann; diese Tatsache ist aus dem Apparat zu schliessen. Die Passage ll. 7075 (quibus videbimini calumniatori)
besteht aus Zustzen der spteren Auflagen B, C, D und E, fehlte also in A. Auch
dieses Faktum ist aus dem Apparat abzuleiten.
Nach diesen Grundstzen sind auch die komplizierteren Flle wiedergegeben:
Umstellungen, die mit Textnderungen verbunden sind. Siehe z.B. Annot. in
Eph. 1, 14, ll. 217219. Die Passage Pignus tempore lautete in AC anders
und war an anderer Stelle eingeschoben. Im Apparat zur Stelle steht:
Pignus tempore? D E: Hieronymus illud interesse putat inter pignus et arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo. Arrabo in contractu
emptionis et venditionis, quo firma sit obligatio. Quod si tanta tempore? post qui
Spiritus est arrabo [221] posuerunt AC.
35

Der Begriff Lemma ist doppeldeutig: Der Ausdruck bezeichnet in der vorliegenden Ausgabe
sowohl die kurze Angabe des Vg.Textes (Sub maledicto sunt, Maledictus omnis etc.) wie auch diese
Angabe mit der dazu gehrenden Darlegung.

EINLEITUNG

21

Die nderungen sind auch einzeln verzeichnet:


217 Pignus datur in mutuo D E: Hieronymus illud interesse putat inter pignus et
arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo AC.

218

vendentis et ementis D E: emptionis et venditionis AC.

Die Rekonstruktion des Textes der Auflage A bzw. B usw. ist durch die Umstellungen, Erweiterungen und vorgenommenen Abnderungen nicht einfach: Der
Text mit den Siglen muss deshalb immer mit einem Seitenblick auf den Apparat
gelesen werden.
Zum Schluss: Die Varianten id est bzw. i. sind nicht im Apparat vermerkt.
3. Zum Kommentar
Ingenue fateor esse permulta, quae doctius tractari potuissent.36

Mit dieser captatio beneuolentiae mchte ich die Darlegung zum von mir
verfassten Kommentar anfangen. Mir ist bewusst, dass ein Kommentar zu
Erasmus' Annotationes immer verbessert werden kann und nie vollstndig sein
wird.
Im Nachstehenden werde ich mein Verfahren mit dem Kommentar erlutern.
Zunchst wird die Rolle des Nouum Testamentum im Zusammenhang mit dem
Kommentar zu den Annotationes dargelegt (a.); dann kommen die Quellen, die
Erasmus fr die Annotationes benutzt hat, zur Sprache (b.) und danach die weiteren Angaben im Kommentar (c.).
a. Nouum Testamentum und die Annotationes
Das Nouum Instrumentum, d.h. die Texte des griechischen bzw. lateinischen
Neuen Testaments, und die Annotationes erschienen 1516 in einem Band. Dieser
Umstand zeigt nachdrcklich den engen, schon oben am Anfang der Einleitung
betonten, Zusammenhang zwischen den beiden Bestandteilen von Erasmus'
Bibelprojekt, auch wenn spter die neutestamentlichen Texte einerseits und die
Annotationes andererseits in Einzelbnden herausgegeben wurden. Auch Erasmus
selbst unterstreicht die enge Beziehung zwischen seinem Nouum Testamentum
(Instrumentum) und den Annotationes, cf. Ep. 373, ll. 46 = ASD VI, 5, p. 53, ll.
1011:
Primum annotatiunculas scribimus, non commentarios; et eas duntaxtat quae ad
lectionis synceritatem pertinent.

Die Annotationes dienen also der Textbereinigung. Man vergleiche z.B. auch Ep.
337 (Ende Mai 1515) an Martinus Dorpius, ll. 864868 (oben, p. 7, angefhrt):
36

Erasmus, Apologia, Holborn, p. 173, ll. 3536.

22

EINLEITUNG

Adiecimus separatim Annotationes, in quibus partim argumentis, partim veterum


autoritate theologorum docemus non temere mutatum quod emendauimus, ne vel
fide careat nostra correctio vel facile deprauari possit quod emendatum est,

und die Apologia, Holborn, p. 170, ll. 2830:


Iam si collatio tibi non satisfacit, ne continuo pronunties. Consule nostras Annotationes, quae fortasse tibi vel auctoritate testium vel rationibus adductis satisfacient;

dazu auch die Rat. ver. theol. Holborn, p. 270, ll. 1314:
[Annotationibus] quibus Nouum Testamentum explanauimus.

Im Kommentar habe ich versucht, diesen Zusammenhang zwischen Erasmus' Edition des Neuen Testaments und seinen Anmerkungen deutlich werden zu lassen.
Erasmus behandelt die Bibelstellen in aufeinanderfolgenden Lemmata, die im
vorliegenden Text durch gesperrten Schriftsatz wiedergegeben sind. In den Lemmata bietet Erasmus den VulgataText nach der von ihm benutzten Vorlage. Beim
Verzeichnen der Abweichungen von den modernen Ausgaben beziehe ich mich auf
die Editionen von WordsworthWhite u.a. (Oxford 19131941) bzw. von Robertus
Weber (Stuttgart, 21975 = Stuttgart.Vg.). Auch Brown hat in seiner Ausgabe des
Nouum Testamentum immer den Vg.Text zum Vergleich erwhnt, wobei er sich auf
die genannten modernen Ausgaben beruft. Daneben benutzte er einige alte Ausgaben: Erasmus' Vg.Text, der in der Auflage des Nouum Testamentum von 1527 in
einer dritten Kolumne abgedruckt war, und die Vg.Ausgaben von Froben 1491
bzw. 1514. Siehe zu seinem Verfahren diesbezglich: ASD VI, 3, pp. 1617.
Es spricht fr sich, dass ich Browns Befunde verwendet habe und die betreffenden Stellen seines Kommentars systematisch erwhne. Siehe z.B. das Lemma
zu Eph. 1, 23, l. 294: Et plenitudo. Im Kommentar:
Et plenitudo (plenitudo: et plenitudo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3,
p. 504, n. 232).

D.h.: Et plenitudo ist das von Erasmus gebotene Lemma der Vg., die heutige Lesart steht zusammen mit der von Erasmus verwendeten Variante eingeklammert:
(plenitudo: et plenitudo v.l.). Fr die weiteren Angaben verweise ich auf WordsworthWhite und Brown ASD VI, 3.
Auch Erasmus' Fassung des Nouum Testamentum ist in der Regel im Kommentar wiedergegeben. Siehe die schon genannte Stelle der Annot. in Eph. 1, 23,
l. 294. Im Kommentar:
Et plenitudo Nov. Test.: complementum [plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 504, n. 232).

Nicht nur fr Erasmus' Lesarten des Vg.Textes, sondern besonders fr seine


bersetzung im Nouum Testamentum verweise ich systematisch auf Browns
Ausgabe und Kommentar in ASD VI, 3. Siehe beispielsweise Kommentar, n.l. 333
zu Gal. 5, 15:

EINLEITUNG

23

Mordetis et comeditis Nov. Test.: mordetis et deuoratis. Zur bersetzung deuoratis:


ASD VI, 3, p. 485, n. 152.

Auch die variae lectiones in den fnf Auflagen (AE) des Nouum Testamentum
erwhne ich: Siehe die oben genannte Stelle des Kommentars n.l. 294 zu Eph. 1, 23:
Nov. Test.: complementum [plenitudo A].

Die orthographischen Varianten aber nenne ich nicht, obwohl auch sie von
Brown in seinem Apparat vermerkt sind. Eine Angabe wie z.B. ASD VI, 3, p.
448, n. 5, zu Gal. 1, 5:
secula seculorum CE: saecula saeculorum A B,

habe ich beim Zitieren des Nouum Testamentum nicht notiert.


Wenn Erasmus' Vg.Lemma mit der Lesarten der heutigen Ausgaben bzw.
Nouum Testamentum bereinstimmt, habe ich solches meistens im Kommentar
angegeben. Siehe z.B. Kommentar n.l. 113 zu Gal. 1, 12 (Accepi illud neque didici):
Accepi didici So auch Vg. und Nov. Test.

Deutlichkeitshalber habe ich ab und zu im Kommentar ein lngeres Lemma als


das von Erasmus in den Annotationes angefhrte gegeben. Siehe z.B. Kommentar
n.ll. 6566, zu Col. 1, 10:
Omnia placentes Vg.: per omnia placentes; Nov. Test.: vt per omnia placeatis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 592 sq. n. 102.

Erasmus zitiert nahezu immer die griechische Fassung der Passagen, die er behandelt. Im Kommentar wird die Lesart der heutigen Ausgaben erwhnt, wenn Erasmus' Version davon abweicht. Siehe z.B. Kommentar n.l. 247 zu Col. 2, 2:
Sumbibasqntwn (sumbibasqntev: sumbibasqntwn v.l.).

Fr die Lesarten der modernen Ausgaben beziehe ich mich auf die massgebenden
Ausgaben von NestleAland (27. Edition = N27) bzw. Tischendorf. Wenn N27
und Tischendorf nicht dieselbe Lesart bieten, vermerke ich das im Kommentar.
Siehe z.B. n.l. 559 zu Phil. 3, 12:
E ka (e ka N27: e Tischendorf ).

Wenn Erasmus und die heutigen Ausgaben dieselbe Lesart bieten, habe ich das in
der Regel im Kommentar notiert. Siehe beispielsweise n.l. 424 zu Phil. 2, 29:
Entmouv xete So auch die heutigen Ausgaben.

Die griechischen Lesarten, denen Erasmus folgt, sind von Brown ausfhrlich
behandelt. Selbstverstndlich habe ich seinen Kommentar immer wieder herangezogen und verweise ich sehr oft darauf. Siehe z.B. Kommentar n.l. 526 zu
Phil. 3, 8:
Ka enai (skbala: skbala enai v.l. cf.: ASD VI, 3, p. 574, n. 88).

24

EINLEITUNG

Brown macht in seiner Einleitung klar, dass das Basler Ms. AN III 11 (cod. 2817), das
den Text der Paulusbriefe mitsamt den sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius
dazu enthlt, als Grundlage fr den griechischen Text des Nouum Instrumentum
(1516) der in ASD VI, 3 edierten Paulusbriefe (Rom. 2. Thess.) gedient hat.37
Da ich ber eine Kopie dieser Handschrift verfge, habe ich der Versuchung,
die Lesarten von Erasmus' griechischen Bibelzitaten in den Annot. in Gal.2.
Thess. und die der Handschrift AN III 11 miteinander zu vergleichen und zu
erwhnen nicht widerstehen knnen, obwohl auch Brown den betreffenden Lesarten (mitsamt denen aus anderen Handschriften) Aufmerksamkeit widmet.
Siehe z.B. Kommentar n.l. 642 zu Phil. 3, 21:
Graecis (at: aut v.l. siehe z.B. AN III 11, cod. 2817, fo 278r).

Wie oben gesagt, verwende ich die modernen Ausgaben von NestleAland und
Tischendorf zum Vergleich: Ich zitiere also Erasmus' Lesarten vor dem Hintergrund der westlichen Texttypen, whrend Erasmus' griechischer Text aus der
byzantinischen berlieferung stammt. Erasmus' Text wurde die Grundlage des
sogenannten Textus receptus, d.h. des Textes, der sozusagen kanonisiert worden
war. Die moderne Textkritik richtete sich aber gegen den Texttyp des Erasmus,
wie sich aus den heutigen Ausgaben herausstellt.38
b. Erasmus' Quellen zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Mit der folgenden Erklrung hat Erasmus seine Annotationes zu den Paulusbriefen berschrieben:
Annotationes Des Erasmi Roterodami in epistolas Pauli Apostoli diligenter recognitas ab eodem, primum ad Graecam veritatem, deinde ad vetustissimorum exemplarium Latinorum fidem, postremo ad probatissimorum autorum citationes simul et
interpretationes.39

Erasmus nennt hier seine Quellen fr Nouum Testamentum: Die von ihm benutzten griechischen Manuskripte, die lateinischen Handschriften der Vulgata und die
Werke der Kirchenvter, denen er sowohl Lesarten wie auch Interpretationen entnahm. Dass er die Quellen, die er zur Besttigung seiner Textkonstitution heranzog, auch in den Annotationes benutzte, liegt wegen des engen Zusammenhangs
zwischen Nouum Testamentum und den Annotationes wohl auf der Hand.
37
Ausfhrlich zu dieser Handschrift und zum Gebrauch dieses Ms. im Nouum Instrumentum:
Brown, ASD VI, 3, pp. 46. Siehe auch Bentley, Humanists, p. 125; pp. 128129.
38
Nach Bo Reicke, Erasmus und die neutestamentliche Textgeschichte, in: Theologische Zeitschrift (22), Basel, 1966, pp. 254265, passim; Bruce Metzger, A Textual Commentary on the Greek
New Testament. Stuttgart, 21998, pp. 4*10*. Brown kritisiert die modernen Ausgaben in seiner Einleitung, ASD VI, 2, p. 8: [the modern critical editions] which tend to reflect the assumption that
the later manuscripts generally represent an inferior form of text.
39
Dieser Satz ist nicht in LB VI ad loc. abgedruckt, steht jedoch vor dem Anfang der Annotationes
in Rom. der Ausgabe E, p. 334 (und mit nur geringfgigen Abweichungen in den frheren Ausgaben AD).

EINLEITUNG

25

Siehe zu den von Erasmus herangezogenen Autoren: Rummel, Annotations,


pp. 4288 und Bentley, Humanists, pp. 143161; zu den Quellen der Annot. in Mt.
Mc. Lc. ASD VI, 5, pp. 3135; der Annot. in Ioh. Act. ASD VI, 6, pp. 49; der
Annot. in 1.2. Cor. ASD VI, 8, pp. 2030.
Die unter der umfassenden Bezeichnung Patristik zusammengefassten Werke
stellen die wichtigste Quelle der Annotationes dar. In seinem Ecclesiastes unterteilt
Erasmus die Gruppe der Kirchenvter in die Vter der prisca vetustas und die
der media vetustas: Eccl. III, ASD V, 5, p. 200, ll. 984988 (siehe auch den Kommentar ad loc.):
Vetustas autem gemina est: altera prisca et Apostolorum temporibus aut aequalis aut
vicina, cuius ordinis sunt Clemens, Papias, Ignatius, Iustinus, Irenaeus, Origenes et
Tertullianus. Altera media est, quae tulit Athanasium, Basilium, Chrysostomum et
Cyrillum, apud Latinos Ambrosium, Hieronymum et Augustinum.40

Laut Erasmus erfordert der Gebrauch der (alten) Kommentare ein gutes Unterscheidungsvermgen. So sagt er im Eccl. III, ASD V, 5, p. 200, ll. 981983
(nahezu unmittelbar vor der zitierten Stelle):
Interpretes autem cum delectu iudicioque legendi sunt, in genere tamen Graeci Latinos superant in synceriter tractandis Scripturis et antiqui recentiores.

hnlich Rat. ver. theolog. Holborn, p. 296, ll. 34:


hoc discrimen est, quod Graeci praecellunt Latinos, quod veteres recentiores.41

Die Gruppe der recentiores, denen Erasmus die antiqui bevorzugt, umfasst Autoren wie Beda, Rhabanus Maurus, Thomas Aquinas, Nicolaus Lyranus, Hugo
Carrensis, die Erasmus in der Apologia zusammen erwhnt (Holborn, p. 166, l.
36p. 167, l. 4):
Qua de re [die unterschiedenen Lesarten der Bibel] si quis dubitet, huic fidem fecerint codices typis etiam excusi cum annotamentis marginalibus,42 quae declarant
varietatem lectionis, et si id parum est, ex commentariis Bedae, Rabani, Thomae, ex
commentariis Lyrani, ex commentariis Hugonis Carensis idem intelliget.

Erasmus benutzte daneben die Glossa Ordinaria, die er brigens negativ beurteilt.
Auch der sehr oft von Erasmus herangezogene Kommentator Theophylactus
40

Siehe H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6566; Hovingh, ASD VI, 5, p. 61, n.ll. 140141;
Chomarat, ASD V, 5, p. 201, Kommentar zu ll. 981988.
41
Zu Erasmus' Bewertung der Kommentare und zu seiner Meinung ber die Benutzung derselben: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6267. Die zitierten Stellen des Eccl. und Rat. ver.
theol. sind diesem Artikel entnommen.
42
Es handelt sich hier wahrscheinlich um eine Ausgabe der Vulgata, in der die variae lectiones in
margine abgedruckt worden waren (cf. H.J. de Jonge, A propos des premiers apparats critiques
dans la bible Latine imprime, in: NAKG 57 (1977), pp. 145147), und nicht, wie der genannte
Autor anfangs meinte, um die Strassburger Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (ed. pr.) bei
Adolph Rusch von Strassburg, 1480/1481 oder eine andere frhe Ausgabe der Glossa Ordinaria (vgl.
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 53).

26

EINLEITUNG

wird von ihm zu den recentiores oder neoterici gerechnet, cf. Annot. in Mc. 1,
ASD VI, 5, p. 352, ll. 4849: Nam Theophylactus neotericus est.43
Erasmus verfgte ber eine ziemlich grosse Anzahl von durchgehenden
Kommentaren zu Gal.2. Thess. Die Kommentare von Ambrosiaster hat er fr
die Paulusbriefe nahezu systematisch ausgewertet; auch die Hieronymuskommentare zu dem Galater und Ephesierbrief und Augustinus' Expositio in
Galatas hat er im Hinblick auf die betreffenden Briefe methodisch durchgearbeitet. Oft benutzte er Chrysostomus' Predigten zu den Paulusbriefen,
ebenfalls Theophylactus' Expositiones zu denselben; regelmssig konsultierte
er Thomas Aquinas' Super epistolas Pauli lectura und die scholia Graeca, d.h.
die sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius, die ihm durch die oben
genannte Handschrift AN III 11 (cod. 2817) zugnglich waren. Weniger verweist Erasmus auf den Kommentar zu den Paulusbriefen von Pelagius, den er
nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. Die mittelalterliche Glossa
Ordinaria, die Postillen von Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus kommen
vereinzelt zur Sprache. Die Adnotationes von Lorenzo Valla hat Erasmus ziemlich oft, aber nicht selten ohne Quellenangabe, verwendet. Fabers Ausgabe der
Paulusbriefe (mit Kommentar) kommt besonders in polemischem Kontext zur
Sprache.
Zu diesen Quellen werde ich kurz das Wichtigste sagen: Weitere Einzelheiten
kommen an den relevanten Stellen im Kommentar zur Sprache.
a. Autoren der durchgehenden Kommentare
Ambrosiaster
Erasmus benutzte einen um 366384 verfassten Kommentar zu den 13 Paulusbriefen, den er Ambrosius zuschrieb und den er in tomus IV seiner Ambrosiusausgabe (1527) abdrucken liess. Er merkt zu diesem Kommentar an:
In singulas Pauli epistolas adiecit argumenta, nescio quis, Ambrosii titulo, aut certe
quae posuerat Ambrosius, contaminauit, praesertim in epistolas ad Romanos, ad
Corinthios et ad Galatas: et in ipsis commentariis alicubi videntur adiecta quaedam
alicubi decurtata (tomus IV, unnumeriertes fo 2v).

Es hat sich herausgestellt, dass der betreffende Kommentar nicht von Ambrosius,
sondern von einem anonymen Autor, den man Ambrosiaster genannt hat, angefertigt ist.44 Zu Unrecht wurde die Prgung des Namens Ambrosiaster Erasmus
43

Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p. 32, n. 229.


Siehe zu Ambrosiaster: Alexander Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of St
Paul. Oxford, 1927, pp. 3995; A.A.R. Bastiaensen, Augustin commentateur de saint Paul et l'Ambrosiaster, in: Sacris Erudiri 36 (1996), pp. 3765, bes. pp. 4041; Annelie Volgers, A Church in
Search of Answers. A Study of the Latin Quaestiones Tradition (Doktorarbeit, Universitt Utrecht,
2005), pp. 3133.
44

EINLEITUNG

27

zugeschrieben.45 Es hat sich herausgestellt, dass der Namen Ambrosiaster zum


ersten Mal in der Edition von Ambrosius' Werke, besorgt von den Benediktinern
von St. Maur (1686, 1690), verwendet wurde.46
Mehrmals habe ich im Kommentar zum Vergleich Erasmus' Ambrosiaster
Text (tomus IV seiner Gesamtausgabe der Werke des Ambrosius von 1527) herangezogen. Auch habe ich mitunter die Ambrosiusedition von Johann Amerbach
(1492), in die Ambrosiasters Pauluskommentar aufgenommen war, konsultiert.47
Mir ist nicht bekannt, ob Erasmus berhaupt andere AmbrosiasterTexte als diejenige der Amerbachedition von 1492 zur Verfgung standen. An einigen Stellen
folgt Erasmus einer varia lectio, deren Ursprung ich nicht habe nachweisen knnen (siehe z.B. n.l. 264 zu Gal. 5, 7; n.l. 489 zu Gal. 6, 6).
Hieronymus
Intensiv benutzte Erasmus fr die Annot. in Gal. Eph. Hieronymus' Kommentar zu diesen Briefen: Hieronymi Stridonensis Presbyteri Commentariorum in
Epistolam Pauli ad Galatas libri tres (cf. Migne PL 26, 331468, und auch die
neue Ausgabe CCSL 77A, ed. Giacomo Raspanti. Turnhout, 2006) und
Hieronymi Stridonensis Presbyteri Commentariorum in Epistolam ad Ephesios libri
tres (cf. Migne PL 26, 467590).
In tomus IX der 1516 bei Froben erschienenen Hieronymusausgabe, die von
Erasmus, den drei AmerbachBrdern und von anderen Helfern besorgt worden
war,48 wurden die Commentarii in epistolas Pauli abgedruckt. Zum Vergleich habe
ich diesen 9. tomus mehrmals herangezogen. Es fllt auf, dass Erasmus in seinen
Annotationes Hieronymus nicht immer genau anfhrt (vgl. z.B. n.l. 56 zu Gal. 4,
15). Siehe zu Hieronymus' Pauluskommentaren: Alexander Souter, The Earliest
Latin Commentaries, pp. 96138.
Augustinus
Auch Augustinus' Kommentar zum Galaterbrief, Epistolae ad Galatas expositionis
liber vnus (cf. CSEL 84, rec. Ioannes Divjak), verwendete Erasmus, nicht nur zur
Besttigung seiner Lesarten (siehe z.B. Annot. in Gal. 3, 2, ll. 741742), sondern
auch damit er seine bersetzung mit der gelufigen kontrastieren lsst. Siehe
beispielsweise Annot. in Gal. 1, 7, ll. 8688: Et volunt conuertere euangelium
45
Siehe z.B. den grossen AmbrosiasterForscher Alexander Souter, The Earliest Latin Commentaries
(cf. n. 44), p. 39: The name Ambrosiaster was coined, apparently by Erasmus.
46
R. Hoven, Notes sur rasme et les auteurs anciens, in: L'Antiquit classique 38 (1969), pp. 169
174, bes. pp. 172174 (cf. Der neue Pauly s.v. Ambrosiaster).
47
Das Exemplar der Basler Universittsbibliothek (Signatur FJ II 2, pars 2) wurde benutzt.
48
Erasmus hat die HieronymusBriefe und die polemischen Traktaten (tomus IIV) besorgt und
mit Kommentar versehen. Er hat sich an der Ausgabe der weiteren Werke von Hieronymus (tomus
VIX) weniger beteiligt, obwohl er fr das ganze Projekt Hilfe geleistet hat. Dazu: CWE 61, The
Edition of St Jerome edited, translated and annotated by James F. Brady, John C. Olin, Introduction,
pp. xiiixxxvii, bes. xixxxi.

28

EINLEITUNG

[Lemma]. Equidem malim inuertere, tametsi constanter sic legunt Ambrosius,


Augustinus atque item Hieronymus. Erasmus hat Augustinus' Galaterkommentar viel hufiger fr die Ausgabe B als fr die Auflage A herangezogen. Offenkundig hat er erst fr die Ausgabe B (1519) das Werk grndlich durchgearbeitet.
Chrysostomus
Als Erasmus die fnfte Auflage seiner Annotationes in Nouum Testamentum vorbereitete, hatte er Zugang zum griechischen Text von Chrysostomus' Homilien
zu den Paulusbriefen in Gibertis Ausgabe von 1529 (Verona). Erasmus' Verwendung dieser Ausgabe ergibt sich aus den vielen ChrysostomusZustzen E in den
Annotationes in Gal.2. Thess.
Erasmus bersetzte Chrysostomus' Kommentare zum Galaterbrief und widmete diese Ausgabe von 1527 Johannes von Lothringen.49 Erasmus hatte also vor
1527 den griechischen Text von Chrysostomus' Erluterungen zum Galaterbrief
zur Verfgung, er hat sie aber fr die Ausgabe D (1527) der Annotationes in Gal.
nicht benutzt: Alle Zustze aus Chrysostomus stehen erst in der letzten Auflage
von 1535, als er ber Gibertis Ausgabe verfgte. Auch in den Annot. in Eph. finden sich die Verweise auf Chrysostomus erst in der letzten Auflage von 1535.
Erasmus bersetzte zwei Predigten von Chrysostomus zum Philipperbrief, deren
Echtheit er anzweifelte.50 Diese bersetzung erschien 1526 bei Froben. Im August
1526 schreibt Erasmus in Ep. 1736 ber seine Beschftigung mit Chrysostomus an
Germanus Brixius,51 der sich einen Namen als bersetzer des Chrysostomus
machte.52 Nachdem er auf die lateinische Chrysostomusedition von Cratander
(1522) verwiesen hatte,53 nannte er seine zu publizierenden Lucubrationes, ll. 1519:
Vertam, aspirante Christo, Lucubrationes aliquot Chrysostomi nondum aeditas aut
versas a quoquam. His adiungam quod misisti, non sine testificatione laudum
tuarum; post dabitur opportunitas vt totus Chrysostomus a Frobenio excudatur
cum maiestate,54

und erwhnt, ber welche griechische Handschriften er verfgt (ll. 2226):


49

Siehe die Widmungsepistel, Ep. 1841 und Allen, introd. Ep. 1841. Die bersetzung aus Chrysostomus zum Galaterbrief steht LB VIII, 267318: Diui Ioannis Chrysostomi enarratio in epistolam ad Galatas, Desiderio Erasmo Roterodamo interprete.
50
Siehe n.l. 299 zu Phil. 2, 6. Die betreffende bersetzung steht in LB VIII, 319326: Diui Ioannis Chrysostomi in epistolam Pauli ad Philippenses Homilia prima, secunda, Desiderio Erasmo
Roterodamo interprete.
51
Siehe Contemporaries I, pp. 200202 s.v. [Germain de] Brie.
52
Nicht nur Germanus Brixius, sondern auch Oecolampadius profilierte sich als bersetzer der
ChrysostomusTexte. Ausfhrlich zu ihm: Ernst Staehelin: Die Vterbersetzungen Oekolampads, in: Schweizerische Theologische Zeitschrift 33 (1916), pp. 5791, bes. pp. 6991. An Brixius
schrieb Erasmus, Ep. 1736, ll. 12: In Chrysostomo vertendo videre mihi mirificum artificem praestitisse, illiusque copiam tua copia superasse.
53
Ep. 1736, ll. 810. Siehe zur Chrysostomusausgabe des Cratander: Allen, Ep. 1736, n. 8.
54
Dazu: Allen, Ep. 1736, n. 18; Jan den Boeft, Erasmus and the Church Fathers, in: The Reception of the Church Fathers in the West ed. by Irena Backus, vol. II, pp. 537572, bes. p. 564.

EINLEITUNG

29

Ego nactus sum commentarios in Acta, quae plane notha sunt; item in Epistolam ad
Romanos gnjsouv; rursum in Epistolam ad Hebraeos nothos et versos. Item in Epistolam ad Philippenses Homilias duas, sed nothas, ni fallor, quas iam aedidi Latinas
factas.

Erasmus hat fr die Ausgabe der Annot. in Phil. von 1527 nur an einer Stelle
offenbar die Handschrift der Homilien zu Phil. benutzt (cf. Annot. in Phil. 1, 1,
l. 19 und den Kommentar ad loc.). Er hat berhaupt nur selten in den Ausgaben
der Annotationes vor 1535 auf Chrysostomus verwiesen; siehe ausser der genannten Stelle:
Annot. in Phil. 1, 18, im Zusatz D, l. 98;
Annot. in Phil. 2, 6, im Zusatz C, l. 225;
Annot. in Phil. 3, 8, im Zusatz D, l. 534;
Annot. in Col. 2, 14, im Zusatz D, l. 356;
Annot. in 2. Thess. 1, 11, im Zusatz A, l. 51.
Am meisten handelt es sich um andere Predigten als die in Phil. bzw. Col. und 2.
Thess. (siehe den Kommentar ad locc.). Es ist nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus fr diese Stellen eine der bersetzungen aus Chrysostomus, ber die er verfgte, herangezogen hat. Er besass bersetzungen von Brixius und Oecolampadius
und die genannte Frobensche Gesamtausgabe des lateinischen Chrysostomus von
1530 (die aber fr die Ausgaben der Annotationes vor 1535 nicht relevant ist); siehe
Husner Versandliste:
Nr. 58 Joan. Chrysosto. Brix.
Nr. 166 Chrysost. cegmata Oecolamp.55
Nr. 230 Tom. 15 cum indice operum Jo. Chrysostomi Frob.
Nr. 231 Chrysost. in Genesim interprete Oecolam.
Theophylactus
Erasmus verwendete sowohl die ursprngliche griechische Fassung wie auch die
lateinische bersetzung des Pauluskommentars von Theophylactus, der im 11.
Jahrhundert Erzbischof von Bulgarien war.56 In Basel stand ihm das Manuskript
des Kommentars zu den Paulusbriefen von Theophylactus, cod. 2105, aus der
Bibliothek des dortigen Dominikanerklosters zur Verfgung. Siehe zur
Geschichte dieses codex: Brown, ASD VI, 3, pp. 810: Es hat sich herausgestellt,
dass diese Handschrift, die Vernet nicht identifizieren konnte,57 sich in der Bodleian Library, Oxford, unter der Signatur Auct. E.1.6, befindet. In Lwen, wo er
55

Siehe Ernst Staehelin, Die Vterbersetzungen Oekolampads, p. 72 (cf. n. 52): Im Mrz 1523
liess Oekolampad eine Sammlung von Chrysostomusbersetzungen erscheinen unter dem Titel:
Diui Ioannis Chrysostomi Psegmata quaedam.
56
Zu Theophylactus: Hovingh, ASD VI, 5, p. 15, n. 99.
57
Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 88: Vulgarius, Super 14. Epistolas Pauli.
Non retrouv.

30

EINLEITUNG

die zweite Ausgabe der Annotationes grsstenteils vorbereitete, konnte er nur die
lateinische bersetzung des Theophylactuskommentars von Christophorus Persona heranziehen. In den Auflagen A und B (1516, 1519) nannte Erasmus Theophylactus Vulgarius. Er hatte nmlich auf dem Einband des Ms. 817 (= Bas A III
15), das den Text der Evangelien und Theophylactus' Kommentar dazu enthlt,
folgende Worte gefunden: Vulgarius archiepiscopus super euangelia quattuor
und daraus den Namen Vulgarius hergeleitet. Zur Verwirrung trug bei, dass in
den Ausgaben der bersetzung des Theophylactuskommentars zu Paulus nicht
Theophylactus, sondern Athanasius als Verfasser auf dem Titelblatt genannt
wurde. Erasmus fand jedoch noch vor dem Erscheinen der zweiten Auflage der
Annotationes heraus, dass es sich bei Vulgarius und Theophylactus um dieselbe
Person handelt und dass die bersetzung des sogenannten Athanasiuskommentars zu den Paulusbriefen in Tat und Wahrheit die bertragung von Theophylactus' Kommentar war.58 Die bersetzung von Persona habe ich an den betreffenden Stellen oft angefhrt nach der Ausgabe aus 1519 (Paris bei Jean Petit).
Erasmus erwhnt fters, dass Theophylactus Chrysostomus folge, sogar bernehme. Siehe z.B. Ep. 1795, l. 17:
Quod in Theophylacto totus fere Chrysostomus est.

Laut CWE 56, p. 26, n. 35, hat Theophylactus Chrysostomus' Homilien zu den
Paulusbriefen grossenteils nur indirekt verwendet; er hat sie vor allem durch den
Ps.OecumeniusKommentar, der nach Bardenhewer gewissermassen in der
Mitte zwischen einer selbstndigen Arbeit und einer Katenenkompilation steht,
benutzt.59
Thomas Aquinas
Fr die Annot. in Gal.2. Thess. benutzte Erasmus Thomas' Kommentar zu
den Paulusbriefen regelmssig, die Summa theologica sporadisch. Erasmus'
Urteil ber Thomas ist ziemlich nuanciert. Ihm war bewusst, dass Thomas
insbesondere durch den Mangel an Griechischkenntnissen, der ihm nicht vorzuwerfen war, gehindert wurde; er zeigt Verstndnis dafr. Siehe z.B. Ep. 1126,
ll. 263264:
Thomam dignum fuisse feliciori saeculo, cum ipsi nec ingenium nec industria
defuisset,

und Annot. in Col. 2, 15, ll. 393395:


Quod si Thomas potuisset Graecos interpretes consulere, non opus erat hic geminis
interpretationibus pro vnica.
58

Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437 und im vorliegenden Kommentar n.l. 29 zu Eph.
1, 3. Vgl. auch ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140.
59
Siehe Bardenhewer V, pp. 100101; ferner zu Theopylactus: Rummel, Annotations, pp. 6768
und ASD VI, 8, p. 65, n.l. 411 zu 1. Cor. 2, 13.

EINLEITUNG

31

Trotzdem kritisiert er Thomas' Darlegungen: Siehe z.B. Annot. in Eph. 5, 18, ll.
297298 (zum Begriff luxuria):
Tamen impudens mihi videtur quod Thomas extorquere conatur, luxuriam proprie
dici de immodico vsu rei venereae,

an anderen Stellen lobt er ihn, wie z.B. Annot. in Gal. 2, 11, ll. 454456:
Thomas Aquinas verbosissimam disputationem, quae super hac re versatur in
Hieronymum et Augustinum, non inscite contraxit in compendium.

Mehr Belegstellen bietet Massaut in seinem Artikel rasme et Saint Thomas,


der von Erasmus Haltung Thomas gegenber handelt.60
Ps.Oecumenius
Die Basler Handschrift AN III 11 (cod. 2817) spielt eine wichtige Rolle bei der
Textgestaltung der Paulusbriefe im Nouum Instrumentum (1516).61 Dieses Manuskript enthlt jedoch neben dem Paulustext einen in margine geschriebenen anonymen Kommentar, den Erasmus regelmssig benutzt. Er bezieht sich etwa 25
Mal auf diese scholia graeca (graecanica, Graecorum). Der bewusste Kommentar wurde im 16. Jahrhundert zu Unrecht Oecumenius62 zugeschrieben. Heute
spricht man vom Kommentar des Ps.Oecumenius.63
Die Handschrift AN III 11 ist in der Liste der griechischen Handschriften
aufgelistet, die Johannes de Ragusio im 15. Jahrhundert der Bibliothek des
Dominikanerklosters in Basel vermacht hatte.64 Ich habe, wie oben (p. 24)
erwhnt, eine Kopie dieses Manuskripts verwendet und ich zitiere den Kommentar des Ps.Oecumenius nach dieser Handschrift, die einige Abweichungen
vom MigneText aufweist; ich verzeichne jedoch die betreffenden Stellen nach
Migne PG 118 (Gal.Phil.) und 119 (Col.2. Thess.), damit sie einfacher nachzuschlagen sind. Siehe z.B. n.l. 227 zu Col. 1, 27. Ps.Oecumenius zu Col. 1, 27
ist angefhrt: v sti Xristv v plotov mustjrou st, fjs, Xristv,
nach fo 284v der Handschrift AN III 11. Bei Migne PG 119, 28B steht: Ov sti
Xristv n mn. Ov plotov mustjrou, fjsn, stn Xristv. Ich erwhne
die MigneStelle zwar, die betreffenden Abweichungen aber habe ich nicht
vermerkt.

60

J.P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. Jean Claude
Margolin. Toronto, 1972, pp. 581611.
61
Siehe Brown, ASD VI, 3, pp. 46 (cf. oben n. 37).
62
Oecumenius war der Verfasser eines Apokalypsekommentars, der um 600 geschrieben sein
muss. Er wird also um die Wende des 6. zum 7. Jahrhunderts gelebt haben. Nach Bardenhewer
V, pp. 99100.
63
CWE 56, p. 13, n. 1, bietet eine knappe Zusammenfassung der Ps.Oecumeniusfrage. Siehe auch:
ASD IX, 2, p. 195, n.l. 539; Bardenhewer V, pp. 99102.
64
Siehe Andr Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 85, Nr. xv.

32

EINLEITUNG

Pelagius
Erasmus verwendete den Pauluskommentar von Pelagius weniger oft als Ps.Oecumenius' Erluterungen. Er erwhnt den Namen Pelagius nicht, weil er den Kommentar nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. So spricht er Annot. in
Phil. 2, 17, l. 374, von dem scholiastes pseudieronymus und Annot. in Eph. 2, 15,
ll. 500501:
Nec abhorret ab his commentum scholiastae, cui nomen fecerunt Hieronymo,

und Annot. in Phil. 4, 3, l. 700:


[Lyranus hausisse videtur] e commentariis qui falso Hieronymi titulo feruntur in
omnes epistolas Pauli.65

Trotzdem wurden diese Kommentare von Pelagius im 9. tomus der Gesamtausgabe von Hieronymus abgedruckt, wobei auch Bruno Amerbach in seiner Einleitung am Anfang des 9. tomus die Autorschaft Hieronymus' in Frage stellte:
Postremo commentarios in omnes diui Pauli epistolas, quas Hieronymo vendicabat
codex quidam obsoletae vetustatis sed indigni sunt iudicandi qui Hieronymo
tribuantur (fo 1v des 9. tomus der Ausgabe von 1516).66

In Ep. 396, dem Widmungsbrief zur Hieronymusedition von 1516 an William


Warham, verantwortet Erasmus die Aufnahme von unechten Werken in die
Gesamtausgabe von Hieronymus:
quaecunque falso Hieronymi titulo circumferebantur, eaque magna ex parte talia vt
non Hieronymum authorem, sed impudentissimum simul et insulsissimum rabulam
opificem prae se ferrent, non recidimus, ne quid omnino desyderaret auidus magis
quam elegans lector (ll. 293297).

Erasmus benutzte, wie oben gesagt, den Pauluskommentar von Pelagius, ohne es
zu wissen. Auch in den zwei nachstehenden Fllen, benutzte er Pelagius, ohne
dass ihm das bewusst war:
Annot. in Phil. 3, 2, ll. 482483. Erasmus verweist zu Phil. 3, 2, auf Ambrosius
in libello Ad virginem deuotam. Es hat sich herausgestellt, dass das Zitat, um das
es sich handelt, nicht aus einem der Werke Ambrosius' stammt, sondern aus
einem Brief von Pelagius (siehe n.l. 482 zu Phil. 3, 2).
Annot. in 1. Thess. 4, 17, ll. 505507. Erasmus verweist auf die epistolam secundam ad Demetriadem und sagt dazu, es handle sich nach der Ansicht von einigen
Personen nicht um einen Brief von Hieronymus, sondern von Iulianus. Der betreffende Brief war (vermutlich) von Pelagius (siehe n.ll. 505507 zu 1. Thess. 4, 17).
65

Siehe ASD VI, 8, p. 77, n.ll. 589590 zu 1. Cor. 3, 1215.


In Amerbachkorrespondenz II ist diese Einleitung als Ep. 558 numeriert, aber nicht abgedruckt
worden. Allen, introd. Ep. 396, hegt Zweifel an Bruno Amerbachs Autorschaft der Vorreden der
voll. vix der Hieronymusausgabe, obwohl sie von ihm unterschrieben waren. Siehe zu dieser
Frage: Hartmann, Anm. zu Ep. 545 vom 13. Jan. 1516 (vol. II, pp. 6263).
66

EINLEITUNG

33

Erasmus hat fr die Annot. in Gal.2. Thess. ungefhr zehn Mal Pelagius' Pauluskommentar herangezogen.
In der Rat. ver. theolog. (Holborn, p. 189, l. 28 p. 190, l. 11) vergleicht Erasmus
die veteres theologi und die recentiores miteinander: ein aureum flumen
gegenber tenues quosdam riuulos, eosque nec puros admodum nec suo fonti
respondentes. Erasmus bewertet brigens nicht alle neueren Theologen in gleichem Masse negativ: Theophylactus und Thomas Aquinas werden gnstiger
beurteilt als die anderen von ihm herangezogenen Kommentatoren und Postillatoren des Mittelalters, unter denen die Verfasser der Glossa Ordinaria, Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus, die ich hier als Quellen fr die Annot. in Gal.2.
Thess. kurz behandeln werde.
Glossa Ordinaria
Die Glossa Ordinaria hat eine lange Entstehungsgeschichte: Die Grundlage war
im Kreise des Anselms von Laon (um 10501117) geschaffen worden; um 1130
wurde das Werk vollendet. Die Glossa besteht aus einer Menge von Anmerkungen, die dem Bibeltext in margine, aber auch inter lineas hinzugesetzt worden
sind.67
Erasmus erwhnt die Glossa Ordinaria in den Annot. in Gal.2. Thess. fnfmal mit Namen, einmal spricht er von autoritate glossae (Annot. in Eph. 5, 18,
ll. 313315). Er knnte sie aber fters herangezogen haben. Siehe beispielsweise
n.l. 457 zu Eph. 6, 2. Die Glossa Ordinaria kommt in den Zustzen C, D und
E der Annot. in Gal.2. Thess. zur Sprache, was dem Befund von H.J.
de Jonge entspricht.68 Einen wichtigen Hinweis bietet Annot. in Phil. 4, 9,
ll. 745748:
Consului peruetustae, imo primae, ni fallor, aeditionis codicem, qui glossam habet
adiunctam ordinariam et interlinearem vt vocant, praebitam e monasterio Cartusiensium, quod propinquum est vrbi Bruxellensi, vicinum collegio Anderlacensi.

Erasmus hat offenbar die Erstausgabe von Adolf Rusch, Strassburg 1480/1481
verwendet, als er sich vom Ende Mai bis Ende Oktober 1521 in Anderlecht
aufhielt (im August verbrachte er einige Zeit in Brgge).69 Ich habe diese
Ausgabe im FaksimileNeudruck (Turnhout 1992) herangezogen und daneben
vol. VI der Pariser Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (Paris 1590)
konsultiert.

67
Dazu: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria passim, bes. p. 51, und ASD IX, 2, p. 79, n.l. 379;
Augustijn, ASD IX, 1, p. 253, n.ll. 462463.
68
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 55: In die Annotationes in Nouum Testamentum wurden
1522 27 Verweise auf die Glossa aufgenommen, 1527 18 und 1535 3.
69
Diese Angabe ist H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 73 entnommen. Siehe auch n.ll. 745747
und n.ll. 747748 zu Phil. 4, 9.

34

EINLEITUNG

Hugo Carrensis
In Annot. in 2. Cor. 3, 7, ASD VI, 8, p. 354, l. 467 nennt Erasmus Hugo Carrensis (um 11901263) in ironischer Weise columen theologiae. In Ep. 456 (an
Henry Bullock), ll. 125128, sagt er ber ihn:
In Hugone querere quod reprehendas stultissimum arbitror. Paucula tantum annotaui, sed insigniter absurda; quo nimirum cautiores redderem eos qui huiusmodi
scriptores summa fiducia, nullo iudicio legunt.

Es wird klar sein, dass er fr Hugos Bibelkommentar Postilla in vniuersa Biblia


iuxta quadruplicem sensum keine Bewunderung aufbrengen konnte, was er auch
fters ausdrckt.70 In den Annot. in Gal.2. Thess. erwhnt Erasmus Hugo Carrensis einmal zu Gal. 1, 16, l. 157, wobei er dessen Erklrung ablehnt.
Ich habe die zweite, nicht sehr sorgfltig gedruckte Auflage des Bibeltextes mit
Hugos Postillen aus dem Jahre 1504 (Basel, bei Johann Amerbach) herangezogen.
Die erste Auflage datierte aus den Jahren 14981502.71
Nicolaus Lyranus
Die Postillen von Nicolaus Lyranus (um 12701349) waren sehr populr; von diesem Werk wurden zwischen 13501450 um die 700 Handschriften angefertigt.
Die Erstausgabe erschien 1471/1472 und bis 1550 gab es ber 100 Druckausgaben.72 Erasmus schtzte trotzdem die Postillen nicht. Annot. in Eph. 4, 16,
ll. 970971, lehnt Erasmus Lyranus' Interpretation ab; der Postillator kommt
Annot. in Phil. 4, 3, ll. 698700 in negativem Sinn zur Sprache. Zu Col. 2, 9,
ll. 297298 knnte Erasmus Lyranus' Postillen herangezogen haben, er erwhnt
ihn aber nicht zur Stelle. Erasmus hat Lyranus in den Annot. in Gal.2. Thess. nur
zweimal mit Namen genannt. Ich habe Lyranus' Werk in vol. VI der genannten
Pariser Bibeledition von 1590 benutzt.
Nach diesen Quellen des spten Altertums und des Mittelalters kommen die zwei
jngsten zur Sprache: Lorenzo Valla und Iacobus Faber Stapulensis.
Lorenzo Valla
In gewissem Sinn sind Lorenzo Vallas Adnotationes73 Erasmus' wichtigste
Quelle, obwohl er sie in geringerem Masse als z.B. Ambrosiaster oder
70

Siehe die Belegstellen bei Hovingh, ASD VI, 5, p. 609 s.v. Hugo Cardinalis.
Siehe Amerbachkorrespondenz I, p. 37, Ep. 27, n. 1; p. 270, Anm. zu Ep. 287 und passim; H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 229, n.l. 50.
72
Siehe 2LThK 7, 992993 s.v. Nikolaus von Lyra; Bentley, Humanists, pp. 2031. Zu Erasmus'
negativem Urteil ber Lyranus' Werk: Hovingh, ASD VI, 5, p. 610 s.v. Nicolaus Lyranus (mit vielen Belegstellen).
73
Zu Valla und seinen Adnotationes: Bentley, Humanists, pp. 3469; Hovingh, ASD VI, 5, p. 3 (p.
3, n. 11); Rummel, Annotations, pp. 1215.
71

EINLEITUNG

35

Hieronymus heranzuziehen scheint. In Wirklichkeit jedoch beeinflussten Vallas


Adnotationes, die Erasmus 1504 in der Prmonstratenser Abtei von Parc bei
Lwen entdeckt hatte und die er 1505 bei Josse Badius in Paris verffentlichen
liess, seine Annotationes in Nouum Testamentum weitgehend. Erasmus bewunderte Valla und wrdigte seine philologische Methode. Siehe Ep. 337 (an Martinus Dorpius), ll. 835844:
Porro quod admones sciebam, Laurentium Vallam ante nos hoc laboris occupasse,
quippe cuius annotationes primus curarim euulgandas; et Iacobi Fabri in Paulinas
Epistolas commentarios vidi Vallam plurima laude dignum arbitror, hominem
rhetoricum magis quam theologum, qui hac diligentia sit vsus in sacris litteris vt
Graeca cum Latinis contulerit quanquam ab hoc aliquot locis dissentio, praesertim in his quae ad rem theologicam pertinent.

Martinus Dorpius hat darauf hingewiesen, dass sich Lorenzo Valla mit demselben
Thema beschftigt hat (siehe oben, p. 7, Ep. 304, ll. 8891). Nach Beatus Rhenanus ahmte Erasmus Vallas Adnotationes nach. Er schrieb am 1. Juni 1540 an Karl
V., Allen, Op. ep. I, p. 64, ll. 280281:
In id [Nouum Testamentum] olim scipserat Annotationes, Laurentium Vallam
imitatus.

Vallas Anmerkungen zum Neuen Testament sind in zwei Redaktionen erhalten:


in der Collatio Noui Testamenti, die um 14421443 verfasst wurde, und in den von
Erasmus herausgegebenen In Latinam Noui Testamenti interpretationem adnotationes aus der Periode 14531457. Man beachte das Folgende: Valla hat auch
seine zweite Fassung collatio genannt; der Titel Adnotationes wurde von Erasmus
geprgt. Nach der von mir herangezogenen Edition von Vallas Opera omnia
(Basel 1540; FaksimileNeudruck von E. Garin, Turin, 1962, vol. I, pp. 801895,
cf. pp. 875881 zu Gal.2. Thess.) verwende ich den Titel Annotationes (abgekrzt:
Annot.).
Erasmus erwhnt in seinen Annot. in Gal.2. Thess. Valla (oder Laurentius)
ungefhr zwanzigmal. Bald sttzt er sich auf ihn (z.B. Annot. in Phil. 4, 19,
ll. 816817), bald widerspricht er Vallas Auffassung (z.B. Col. 2, 18, ll. 450451).
Er benutzte jedoch Vallas Werk fters, ohne den Autor zu nennen (z.B. Annot.
in Gal. 1, 17, ll. 184187), was auch Stunica konstatierte. Siehe Ep. 2172 vom 8.
Juni 1529, in dem sich Erasmus gegen Stunicas Beschuldigung verteidigte, ll. 8
12:
Huc assumit quaedam manifesto falsa, quaedam vehementer controuersa. Manifestae vanitatis est quod in praefatione praedicat, me gracculum Aesopicum referentem,
compilasse Laurentii Vallae commentarios, atque illius suppresso nomine aliena pro
meis venditare [siehe Adag. 2591].

Stunica hatte jedoch nicht ganz Unrecht, und vielleicht war Erasmus sich
dessen bewusst, denn er schreibt in Ep. 2172, ll. 1217 (unmittelbar nach
venditare):

36

EINLEITUNG

quum omnium primus Vallae commentarios mea opera meoque sumptu curauerim
euulgandos Lutetiae; deinde quum innumera sint in meis quae Laurentius non attigit; denique quum in ipso opere toties citem Vallae nomen: nisi forte putauit mihi
ad quamuis friuola faciendam Laurentii Vallae mentionem [Hervorhebung von mir],
praesertim quum liber extaret.

Jacobus Faber Stapulensis


Jacobus Faber Stapulensis, Jacques Lefvre d'taples, spielte mit John Colet und
Erasmus eine Rolle in der paulinischen Renaissance zu Beginn des 16. Jahrhunderts.74 Sie haben sich alle drei in ihrer eigenen Weise mit den Schriften Paulus'
beschftigt. Besonders Fabers und Erasmus' Arbeitsweisen weisen Parallelen auf. In
Ep. 337 an Martinus Dorpius erwhnt Erasmus Faber Stapulensis neben Valla (siehe
das p. 35 angefhrte Zitat) und in Ep. 326, einer der drei Einleitungen zu seiner
Hieronymusausgabe von 1516, sagt Erasmus, dass Faber Valla imitiert, ll. 8990:
[Faber] Laurentium imitatus permulta mutauit vel deprauata vel male reddita,

und dass er selbst zur Abfassungszeit der Annotationes nichts von der Arbeit
Fabers an den Paulusbriefen wusste, ll. 9093:
Qua quidem in re nos quoque per idem tempus nauabamus operam, ac mire factum
est vt cum vterque de altero nesciret, tamen ambo rem eandem eodem moliremur
tempore, etiamsi [si] illius anteuortit editio,

hnlich Ep. 337, ll. 844849:


Porro Iacobus Faber commentarios illos [sc. Vallae] iam tum habebat in manibus,
cum nos hoc operis moliremur; ac parum commode euenit vt nec in familiarissimis
colloquiis alterutri nostrum in mentem venerit de suo meminisse instituto. Nec ante
cognoui quid agitasset ille, priusquam opus formulis excusum prodisset.

In Ep. 337 charakterisiert Erasmus seine Annotationes im Verhltnis zu Vallas


Annotationes und Fabers Paulusedition folgendermassen, ll. 858865:
Quid quod nec omnino simile negocium molimur? Laurentius tantum annotauit
locos aliquot, idque, vt apparet, in transcursu leuique, quod dici solet, brachio
[Adag. 327]. Faber in Paulinas duntaxat Epistolas aedidit commentarios, easque suo
more vertit: tum si quid discrepabat, obiter annotauit. Nos vniuersum Testamentum
Nouum ad Graecorum exemplaria vertimus, additis e regione Graecis, quo cuiuis
promptum sit conferre. Adiecimus separatim Annotationes etc. (siehe oben p. 22).

Nach dem Erscheinen von Erasmus' Nouum Instrumentum (1516) entwickelte


sich zwischen Faber und Erasmus eine Auseinandersetzung ber die Stelle Hebr.
2, 7 wo Ps. 8, 6 zitiert ist , die Faber in seiner Ausgabe der Paulusbriefe (1512)
abweichend von der Vulgata bersetzt hatte. Erasmus kritisierte in seinen Annot.
74

Siehe John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483.

37

EINLEITUNG

von 1516 zur Stelle Fabers bertragung. Faber entgegnete dieser Kritik in seiner
zweiten Ausgabe der Paulusbriefe, worauf Erasmus seine Apologia ad Iacobum
Fabrum Stapulensem verfasste.75
Ab und zu gibt es einen Zusammenhang zwischen den Annotationes und der
Apologia: Siehe n.l. 576 zu Eph. 6, 12: Als Faber einen von Erasmus in der Apologia besprochenen Fehler seiner Paulusausgabe im Neudruck nicht berichtigt
hatte, reagierte Erasmus in seiner zweiten Auflage der Annotationes darauf.
Erasmus nennt Faber in seinen Annot. in Gal.2. Thess. etwa fnfzehn Mal
und sagt 1517 in seiner Apolog. ad Fabr. Stap., er erwhne Faber auf eine ehrenvolle Weise, wenn er seine Auffassung mit Autoritt will besttigen in den Annot.
Siehe ASD IX, 3, p. 86, ll. 123129:
Nec his contentus, age, quoties Fabrum cum honoris praefatione nomino? Quoties
meis fulciendis tuam autoritatem reuerenter adduco? Id viuo tribuens, quod non
omnibus defunctis tribuitur, quum a rogo liuor omnis emori soleat. Idque facio locis
aliquot vbi nihil opus erat tui nominis patrocinio.

Erasmus sagt nicht dazu, dass er Faber meistens erwhnt, um dessen Interpretationen abzulehnen. An vielen Stellen ist Erasmus recht polemisch. Es liegt wohl
auf der Hand, dass Faber nicht begeistert war ber einen Bericht wie in Annot. in
Col. 2, 18, ll. 448449,
Ex his satis liquet, quantum absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioquin eruditi,
in hoc loco sententia,

wenn Erasmus auch seine Aussage abmildert. Erasmus hat Faber nahezu immer
in der Ausgabe A vorgebracht, nur an zwei Stellen handelt es sich um einen
Zusatz B (1519): die eben genannte Stelle Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581, und
Phil. 2, 30, ll. 427428.
Ich habe die Pariser Ausgabe von Fabers Paulusbriefen herangezogen (d.h. den
FaksimileNeudruck dieser Ausgabe aus dem Jahre 1978, ed. Heinz Holeczek).
Die zweite Auflage von Fabers Paulusbriefen erschien zwischen November 1516
und dem 10. Juli 1517;76 Erasmus reagierte Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581 auf
diese Ausgabe (siehe oben).
b. Autoren anderer Werke
Nach den durchgehenden Kommentaren zu Gal.2. Thess. komme ich jetzt zu
anderen von Erasmus konsultierten Werken; unter deren Autoren figurieren
erneut Hieronymus und Augustinus.
75

Zu dieser Kontroverse, die nach dem Jahre 1518 abflaute: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3 (die Ausgabe der Apolog. ad Fabr. Stap.), pp. 116 und passim; Bludau, pp. 6368; Rummel, Catholic Critics I, pp. 4858.
76
Zu dieser Datierung: Steenbeek, ASD IX, 3, pp. 1011; pp. 6064; Rummel, Catholic Critics I,
p. 50.

38

EINLEITUNG

Augustinus. Ausser der Expositio in Galatas verwendete Erasmus von Augustinus' Werken vor allem die Briefe, De ciuitate Dei, die Enarrationes in Psalmos und
Contra Faustum, aber auch andere Schriften von Augustinus wurden benutzt, wie
De agone Christiano, Contra aduersarium legis et prophetarum, De trinitate, De
Genesi contra Manichaeos, De gratia et libero arbitrio, De praedestinatione sanctorum, De natura boni, Contra litteras Petiliani, De vera religione, Contra Adimantum etc. An drei Stellen der Annot. in Phil. 3, 313 verweist Erasmus je in einem
Zusatz E auf den Liber ad Bonifacium, d.h. Contra duas epistolas Pelagianorum,
den er sonst in den Annot. in Gal.2. Thess. nicht auffhrt. Im Passus Annot. in
Col. 2, 423, erwhnt Erasmus zwlfmal die epistola quinquagesima nona (nach
der Numerierung der Maurini: Epist. 149 an Paulinus), whrend dieser Brief an
anderen Stellen der Annot. in Gal.2. Thess. nicht zur Sprache kommt. Fr die
Ausgabe C verfgte Erasmus ber eine Handschrift des Traktats Contra Faustum,
wie er mehrmals mitteilt: Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393.77
Aus der Gruppe der Kirchenvter war Augustinus der meist von Erasmus herangezogene Autor.
Hieronymus. Erasmus hat Hieronymus' Kommentare zum Galater und Ephesierbrief weitgehend benutzt, aber auch andere Schriften von Hieronymus verwendete er: die Briefe (besonders Epist. 121), die Dialogi contra Pelagianos (die er
viermal ausdrcklich erwhnt), Aduersus Iouinianum (dreimal genannt). Er
benutzte Hieronymus' Kommentare zum Alten Testament (in prophetas minores,
in Esaiam, in Ezechielem) und zum Neuen Testament (in Titum), daneben die
polemischen Schriften Aduersus Heluidium, Contra Ioannem Hierosolymitanum,
Apologia aduersus libros Rufini. Auch De viris illustribus und die Vita Pauli bringt
er vor.
Origenes. Erasmus war ein grosser Bewunderer von Origenes. In der Rat. ver.
theol. (Holborn, p. 295, ll. 1518) schreibt er:
Immo partem laboris adimat nobis veterum labor, adiuuemur illorum commentariis,
dummodo primum ex his deligamus optimos, velut Origenem, qui sic est primus, vt
nemo cum illo conferri possit.

Besonders Origenes' Arbeitseifer schtzte er, cf. Adag. 3559 (Chalcenterus), ASD
II, 8, p. 56 und Adag. 643 (Adamantinus), ASD II, 2, p. 172, ll. 938940:
Denique scriptoribus aliquot propter infatigatam studii tolerantiam adamantini
cognomen inditum vt Origeni theologo.

Die Gesamtausgabe der Werke Origenes' wurde von Erasmus (zusammen mit
Beatus Rhenanus) ediert. Sie erschien 1536, erst nach Erasmus' Tod (cf. Allen,
Op. ep. I, p. 52, introd. zu Ep. III).
In den Annot. in Gal.2. Thess. hat Erasmus Origenes nicht sehr oft benutzt.
Er nennt ihn etwa zwlfmal und verweist auf Origenes' Rmerbriefkommentar
77
Siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5; ASD VI, 8, p. 241, n.ll. 469470 zu 1. Cor. 12, 10; ASD VI, 8, p. 287,
n.ll. 385386 zu 1. Cor. 15, 11.

EINLEITUNG

39

(zu Gal. 2, 8), auf die 2. Homilie in Num. (zu Eph. 3, 15), und zu Col. 2, 15
erwhnt er sowohl die 4. Homilie in Ex. als auch die 8. in Jesu Nave. Andere Verweise sind weniger spezifisch, wie z.B. Annot. in Eph. 1, 13, ll. 186187: [sensum
Hieronymi] Origenicum quiddam resipientem und Annot. in Eph. 1, 17, ll.
242243: quid Platonicum ex Origenis sententia.
Erasmus verwendete fr die Annot. in Gal.2. Thess. ausser Ambrosiaster,
Augustinus und Hieronymus auch die lateinischen christlichen Schriftsteller
Ambrosius, Tertullianus, Hilarius und Cyprianus.
Ambrosius. Erasmus verweist nur sporadisch auf Ambrosius, den er mit
Ambrosiaster gleichsetzt. Er benutzte De Paradiso (zu Eph. 6, 12), De Spiritu
sancto (zu Phil. 3, 3), die Expositio de psalmo 118 (zweimal zu Phil. 3, 8) und De
excessu fratris Satyri (zu 1. Thess. 4, 17).
Tertullianus. Erasmus hat Tertullianus vor allem fr die Ausgabe D herangezogen: Er setzte dreizehn Hinweise auf Tertullianus in der Ausgabe von 1527 hinzu,
von denen acht aus Aduersus Marcionem und fnf aus De resurrectione carnis.
Daneben gibt es ab der Ausgabe C zwei Verweise auf Tertullianus' De praescriptione haereticorum. In der Ausgabe E steht eine Erwhnung von Tertullianus' De
patientia. 1521 war Beatus Rhenanus' Tertullianusausgabe bei Froben publiziert
worden, ber die Erasmus in Ep. 1232 redet. Offenbar hat Erasmus diese Ausgabe
fr die Annotationes von 1522 kaum oder sogar nicht konsultiert.
Hilarius. Fr die Annot. in Gal.2. Thess. entnahm Erasmus von Hilarius'
Werken fast nur De trinitate Belegstellen. Zweimal wurde der Tractatus super psalmos benutzt. Die betreffenden Hinweise erscheinen zum ersten Mal in der Ausgabe von 1527, was wohl mit der von Erasmus 1523 verffentlichten Hilariusausgabe zusammenhangen wird. In seiner Einleitung zu den Hilarii opera, Ep. 1334,
widmet Erasmus schon am Anfang De trinitate viel Aufmerksamkeit und bringt
im Zusammenhang damit u.a. das heikle Thema der ZweiNaturenlehre Jesus'
vor. Er muss sich wegen seiner Aussagen in dieser praefatio spter gegen die
Theologen der Sorbonne verteidigen.78
Cyprianus. 1520 publizierte Erasmus bei Froben Cyprianus' Werke. In den
Annot. in Gal.2. Thess. wird Cyprianus elfmal genannt; Erasmus entnahm vor
allem dessen Briefen Belegstellen. Die Bcher ad Quirinum sind zweimal herangezogen, weiter De dominica oratione, De bono patientiae und das unechte De singularitate clericorum (dazu: n.l. 582 zu Phil. 3, 14). Erasmus hat ab der Ausgabe B
Cyprianus verwendet (meistens in der Ausgabe B, aber auch fr die Auflagen CE).
Vermutlich benutzte Erasmus auch die sogenannten Collectanea Bedae in epistolas Pauli ex operibus Augustini, eine Sammlung von Zitaten aus Augustinus, die
sich auf die Paulusbriefe beziehen.79 Rufinus wird zweimal als interpres der Origenespredigten erwhnt.80 Einmal bezieht sich Erasmus auf Isidorus von Sevilla,
78
79
80

Siehe z.B. Declarat. ad cens. Lutet. LB IX, 920B922B.


Siehe n.l. 483 zu Eph. 6, 2, und n.l. 525 zu Eph. 6, 7.
Siehe Annot. in Eph. 3, 15, l. 681 und Annot. in Col. 2, 15, l. 397, und den Kommentar zur Stelle.

40

EINLEITUNG

und zwar im Zusammenhang mit dem Begriff luxuria, den er ausfhrlich zu


Eph. 5, 18 behandelt. Auch Petrus Lombardus wurde einmal zu Rate gezogen,
nmlich fr Gal. 3, 5.
Die griechischen Kirchenvter, die grossen Kappadokier Basilius Magnus, Gregorius von Nyssa und Gregorius von Nazianz, wurden in den Annot. in Gal.2.
Thess. nicht von Erasmus verwendet. Cyrillus hat er nicht herangezogen und Clemens Alexandrinus kommt nur indirekt durch Hinweise von Eusebius in seiner
Historia Ecclesiastica zur Sprache.81 Einmal, zu Gal. 2, 2, beruft sich Erasmus auf
Irenaeus. Ignatius von Antiochien bringt er einmal vor, nmlich in der Diskussion um die mgliche Ehe von Paulus: Erasmus hat vermutlich nicht die von
Faber herausgegebene bersetzung der Ignatiusbriefe verwendet, sondern nur
Fabers Kommentar zu Phil. 4, 3, in dem die bewusste Stelle des Ignatiusbriefes
angefhrt ist.82 Im selben Zusammenhang erwhnt Erasmus Clemens Romanus.83
Die Schriftsteller des Altertums, die die wichtigsten Quellen in Erasmus' Adagia darstellten, wurden in den Annot. in Gal.2. Thess. nur ziemlich selten herangezogen. Erasmus fhrte Vergilius sechsmal an, Horatius dreimal. Terentius wird
als comicus zweimal aufgefhrt und einmal ohne Namensnennung zitiert.84
Cicero wird nur einmal erwhnt und Quintilianus (d.h. Fabius) ebenso. Erasmus
hat Quintilianus auch benutzt, ohne dass er seinen Namen erwhnt.85 Bei der
Beschreibung der geographischen Lage von Kolosse beruft sich Erasmus zweimal
auf Plinius maior, den er in den Annot. in Gal.2. Thess. weiter nicht heranzieht.
An derselben Stelle kommen auch Ptolemaeus, Strabo und Herodotus zur Sprache.86 Auch diese Autoren findet man in den vorliegenden Annotationes ferner
nicht vor. Erasmus nennt Seneca einmal mit Namen, es geht aber an der bewussten Stelle nicht um Seneca, sondern um die sogenannte Korrespondenz zwischen
Paulus und Seneca, die jedoch vllig fiktiv ist.87 Erasmus knnte Seneca an
anderen Stellen verwendet haben, erwhnt jedoch dessen Namen nicht.88 Auch
Curtius Rufus, Apuleius und Martialis kommen je einmal zur Sprache.
Ebenso wurden von den griechischen Schriftstellern die meisten nur ein oder
zweimal benutzt: Homerus, Herodotus (oben erwhnt), Demosthenes (nur indirekt), Plato, Theophrastus, Plutarchus, Athenaeus und die schon genannten Geographen Strabo und Ptolemaeus. Erasmus hat aber Aristoteles mehrmals fr
81

Siehe n.ll. 439440 zu Gal. 2, 11 und n.ll. 668669 zu Phil. 4, 3.


Siehe n.ll. 672675 zu Phil. 4, 3.
83
Siehe n.ll. 677680 zu Phil. 4, 3.
84
Siehe Annot. in Col. 2, 16, ll. 415416: Quod genus est illud quotidianarum harum formarum
nach Ter. Eun. 297: Taedet cotidianarum harum formarum.
85
Siehe z.B. Annot. in Gal. 3, 28, ll. 920922, nach Quint. Inst. VIII, 6, 19 (n.l. 921 zur Stelle
angefhrt).
86
Siehe Annot. in Col. 1, ll. 325.
87
Zu dieser fingierten Korrespondenz: n.ll. 119120 zu 2. Thess. 2, 5.
88
Siehe Annot. in Eph. 2, 15, ll. 512513 und den Kommentar ad loc. und Annot. in Eph. 5, 18, ll.
288289 und den Kommentar ad loc. (an dieser letztgenannten Stelle knnte Cicero die Quelle
gewesen sein).
82

EINLEITUNG

41

gelehrte Angaben herangezogen.89 Auch Euripides verwendete er ein paar Mal,


um den Inhalt bestimmter Begriffe oder ein grammatikalisches Phnomen zu
erlutern.90
Ausser den hier erwhnten Autoren wurden Lexika herangezogen. Erasmus
nennt das Etymologicum magnum nicht (einmal umschreibt er es: Qui de Graecarum vocum etymologiis conscripserunt in Annot. in Col. 2, 18, ll. 454455),
benutzt es aber mehrmals.91 Hesychius wird viermal als Quelle genannt und Suidas zweimal. Die spteren von Erasmus nicht sehr geschtzten Lexika, das Catholicon und den Mammetrectus (auch Mammotrectus, Mammethtreptus) erwhnt er
je einmal in einem Atem in Annot. in Eph. 5, 4, ll. 152153 (siehe den Kommentar ad loc.).
Im Kommentar habe ich die von Erasmus benutzten Quellen mglichst vollstndig nachgewiesen. Die von den heutigen Ausgaben abweichenden Lesarten
bei Erasmus habe ich vermerkt. Siehe z.B. n.l. 235 zu Phil. 2, 6: Es handelt sich
um ein Ambrosiasterzitat, Comm. in Phil. 2, 78, CSEL 81, 3, p. 140, ll. 1417 (235
serui autem; 236 Cam: Cham ed. 1527, tomus IV, p. 960C; serui nomen: nomen
serui ed. 1527, tomus IV, p. 960C). Diese Notation enthlt die folgende Informationen:
im Zitat von Erasmus ist autem ausgelassen;
die abweichenden Lesarten Cham und nomen serui finden sich auch in
Erasmus' Ambrosiusausgabe von 1527, die ich nur als Vergleichsmaterial herangezogen habe.
c. Zu den weiteren Angaben im Kommentar
Die zahlreichen Anmerkungen Erasmus', die sich auf sprachlichen Phnomene
wie Wortgebrauch, Wortwahl, syntaktische Konstruktionen, Hebrasmen, bersetzungsfragen usw. beziehen, habe ich im Kommentar bercksichtigt, ohne aber
Vollstndigkeit in der Behandlung dieser sprachlichen Erscheinungen zu beanspruchen. Ich habe zu den Wortbedeutungen im neutestamentlichen Griechisch,
die Erasmus in Annot. in Gal.2. Thess. errtert, besonders BauerAland, Wrterbuch zum Neuen Testament (6. Auflage) und BlassDebrunner, Grammatik des
neutestamentlichen Griechisch (17.= 16. Auflage), herangezogen. Siehe z.B.:
n.l. 949 zu Gal. 4, 2: Zur Bedeutung des Ausdrucks proqesma (der festgesetzte Tag) ist auf BauerAland s.v. verwiesen.
n.l. 222 zu Gal. 2, 1: Zu dekatessrwn (Koine) statt tessrwn/ tettrwn dka,
ist auf BlassDebrunner 633 hingewiesen.
89
Annot. in Gal. 4, 3, l. 958 (zu stoixea); Annot. in Gal. 4, 25, l. 176 (zu sustoixen); Annot. in
Phil. 2, 6, l. 222 und l. 281 sqq. (zu den Begriffen: morf, ziv, ntelxeia usw.).
90
Siehe Annot. in Gal. 2, 2, l. 236 sqq. (natqesqai; sumfrw / sunengkein) und l. 246 sqq. (zu
dozontev); Annot. in Gal. 4, 20, l. 100 sq. (zu sgxusiv); Annot. in Phil. 4, 3, l. 690 (gennaov fr
gennaa).
91
Siehe z.B. n.l. 136 zu Gal. 1, 13 und n.ll. 663664 zu Gal. 3, 1.

42

EINLEITUNG

Auch das Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament (ThWNT) habe ich
fters herangezogen: Siehe z.B. n.ll. 552553 zu Gal. 6, 16. Zur Erklrung des
Begriffes sunagwg ist ThWNT 7, p. 826 sqq. konsultiert.
Fr verschiedenartige Sprachphnomene im neutestamentlichen Griechisch,
die Erasmus behandelt, habe ich vor allem BlassDebrunner benutzt. Siehe z.B.:
n.ll. 216217 zu Gal. 1, 23. Erasmus erwhnt den spezifischen Gebrauch von
ti im Neuen Testament, nmlich am Anfang der direkten Redeform (das
sogenannte ti recitativum). Im Zusammenhang damit wird auf Blass
Debrunner 470.1 hingewiesen.
n.ll. 609610 zu Col. 3, 6. Mit einem Hinweis auf BlassDebrunner 165
kommt der Hebrasmus des Gebrauchs des Genetivs statt des Adjektivs zur
Sprache.
Daneben benutzte ich Lexika wie LiddellScott (A GreekEnglish Lexicon), Pape
(Handwrterbuch der griechischen Sprache), Passow (Handwrterbuch der griechischen Sprache) und andere Standardwerke wie: Eduard Schwyzer, Griechische
Grammatik I. Mnchen, 19775; II. Mnchen, 19754; III. Mnchen, 19802 und
Raphael Khner (Friedrich Blass), Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache I, 12. Hannover, 18901892; Raphael Khner (Bernhard Gerth) II, 12. Hannover, Leipzig, 18981903.
Erasmus war sich der Tatsache bewusst, dass die Sprache der Bibelbersetzungen,
wie er sie aus der Vulgata und den Zitaten der Kirchenvter kennengelernt hatte,
besondere Charakteristika aufwies. So sagt er im Argumentum zur Paraphr. in
Rom. (am Ende), LB VII, 777778:
[in Paulinis Epistolis quaedam intellectu difficilia]. Nos difficultates has pro virili
[Adag. 2792] conati sumus amoliri, nisi quod quaedam Paulinae linguae adeo peculiaria sunt, vt aliquoties mutari non queant, velut haec: fides, gratia, corpus, caro,
membra, spiritus, mens, sensus, aedificare aliaque huius generis, quae vt prorsus
mutari non debuerunt, ita quoad licuit emollire studuimus.

Man knnte sagen, dass Erasmus irgendwie eine christliche Sondersprache angenommen habe, ehe dieser Begriff92 geprgt worden war. Auch in den Annotationes weist er auf den eigenartigen Wortgebrauch der Bibelbersetzungen hin.
Siehe z.B. Annot. in Gal. 3, 19, ll. 897898:
[mediator]. Fortassis et haec vna est ex his dictionibus, quas ceu peculiares diuinae
scripturae mutare non possumus, nisi placet conciliator aut intercessor.
92

Dazu: Chr. Mohrmann, tudes I, pp. 319: Altchristliches Latein. Entstehung und Entwicklung der Theorie der altchristlichen Sondersprache. Wenn wir von der christlichen Sondersprache reden, handelt es sich nicht nur um die lateinischen Bibelbersetzungen, sondern auch
um die Sprache der Christen, wie wir sie kennen etwa zwischen dem Entstehen der alten Bibelbersetzungen und der schriftstellerischen Ttigkeit des Isidorus von Sevilla (nach tudes I,
p. 10).

EINLEITUNG

43

Die nderungen im christlichen Latein beziehen sich nicht nur auf den Wortschatz, sondern auch auf die Syntax, wie Erasmus z.B. Annot. in Gal. 3, 9, ll. 788
789 bemerkt:
Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam
vitari prorsus non possunt.

Bene dicere verwendet als transitives Verb kommt im klassischen Latein nicht
vor (siehe weiter den Kommentar ad loc.). Ich habe besonders die Schriften von
Chr. Mohrmann93 zur Erluterung des christlichen lateinischen Idioms verwendet. Daneben benutzte ich den ThLL (Thesaurus linguae Latinae) und Lexika
wie LewisShort (A Latin Dictionary), Georges (Ausfhrliches LateinischDeutsches
Handwrterbuch), Du Cange (Glossarium mediae et infimae Latinitatis), Olga
WeijersMarijke Gumbert (Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aeui), Souter
(A Glossary of Later Latin) und Hoven (Lexique de la Prose Latine de la Renaissance). Zur Erklrung von allerlei Erscheinungen in der Sprache der Christen
und berhaupt im Sptlatein habe ich neben den Schriften von Chr. Mohrmann
auch die Werke anderer Autoren, besonders die von Einar Lfstedt, herangezogen (siehe z.B. n.l. 611 zu Gal. 2, 16; n.l. 60 zu Phil. 1, 13; n.l. 511 zu Phil. 3, 5).
Selbstverstndlich sttze ich mich auf Standardwerke wie: J.B. Hofmann, Anton
Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik. Mnchen, 19722; Raphael Khner, Carl
Stegmann, Ausfhrliche Grammatik der lateinischen Sprache. Darmstadt, 19765;
Peter Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, 5 Bde. Mnchen,
19962004. Zur Sprache der Vulgata habe ich die folgenden Abhandlungen verwendet: Fr. Kaulen, Handbuch zur Vulgata. Mainz, 1870; W.E. Plater, H.J.
White, A Grammar of the Vulgate. Oxford, 1926.
Erasmus widmete der Sprache in nahezu vollem Umfang seine Aufmerksamkeit.
Fr ihn sind Kenntnisse der Grammatik im weitesten Sinne von grundstzlicher
Bedeutung: Siehe Eccles. II, ASD V, 4, p. 252, ll. 138139:
Primum illud constat grammaticen esse disciplinarum omnium fundamentum.

Dass Erasmus einen Blick fr die Rhetorica und den Gebrauch von rhetorischen
Mitteln hatte, zeigt vor allem Jacques Chomarat in Grammaire et Rhtorique chez
rasme (Paris, 1981): Il est permis de conclure que grammaire et rhtorique jouent chez rasme une rle plus profond qu'on ne le reconnat d'ordinaire (p.
1159). Erasmus' Interesse an der Rhetorica tritt auch in den Annot. in Gal.2.
Thess. an vielen Stellen hervor.
An erster Stelle gilt Erasmus' Interesse dem korrekten Wortgebrauch. ber
dieses Thema verfasste er sogar ein Werk, De copia verborum ac rerum, das er folgendermassen einleitete (ASD I, 6, p. 26, ll. 36):
93
Siehe die Gesamtausgabe ihrer Aufstze: tudes sur le Latin des chrtiens I. Roma, 19612; II,
Roma. 1961; III. Roma, 1965; eadem, Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen, 1932.

44

EINLEITUNG

Vt non est aliud vel admirabilius vel magnificentius quam oratio, diuite quadam
sententiarum verborumque copia aurei fluminis instar exuberans, ita res est profecto
quae non mediocri periculo affectetur, propterea quod, iuxta prouerbium, Non cuiuis homini contingit adire Corinthum [cf. Adag. 301].

Nicht jedem ist es vergnnt, die copia (den blumenreichen Stil) zu erfassen. So
schiesst der bersetzer der Vulgata nach Erasmus' Ansicht fters weit ber das
Ziel hinaus, da er die copia falsch anwendet, wie er mehrmals darlegt.94 Siehe
beispielsweise Annot. in Phil. 4, 2, ll. 650651:
Rogo et deprecor apud Graecos idem est verbum. Proinde intempestiue interpres
affectauit copiam hoc loco.

Neben dem Wortgebrauch kommen auch die Figuren der Rhetorica fters zur Sprache in den Annot. in Gal.2. Thess. Den Gebrauch der Hyperbel behandelt Erasmus
in Annot. in Col. 1, 23, ll. 182187; seiner Meinung nach ist die Hyperbel in der heiligen Schrift, wie auch bei den Kirchenvtern ein wichtiges rhetorisches Mittel.
Siehe dazu den Kommentar zur Stelle und Eccles. III, ASD V, 5, pp. 112118, ll. 182
301, bes. ll. 275279. Die Allegorie ist Erasmus' Thema zu Gal. 4, 24, ll. 109115
(l. 110: Est autem allegoria, cum aliud dicitur, aliud significatur).95 In der annotatio zu Gal. 2, 21, l. 639, redet Erasmus von der ratiocinatio ab impossibili.96 In der
Anmerkung zu Phil. 4, 2, ll. 651652, in der Erasmus die copia des bersetzers
tadelt (siehe oben), huft er die rhetorischen Ausdrcke an:
Proinde intempestiue affectauit copiam hoc loco, cum anadiplosis eius verbi faciat ad
vehementiam affectus significandam.97

In diesem Zusammenhang habe ich vor allem Heinrich Lausberg, Handbuch der
literarischen Rhetorik. Mnchen, 1960, zur Begriffsbestimmung und zur
Umschreibung der rhetorischen Fachausdrcke herangezogen. Man vergleiche
weiter Hovinghs Liste in ASD VI, 5, pp. 4448 (9. Some stylistic terms), in ASD
VI, 6, pp. 2023 (10. Some stylistic terms) und Chomarat I, II, passim. Auch was
dieses Thema angeht, beanspruche ich keine Vollstndigkeit.
Der vorliegende Kommentar bietet auch Angaben zu anderen Aspekten von Erasmus' Annotationes. Erasmus' Edition des Nouum Instrumentum (1516) hat viele
Auseinandersetzungen ausgelst, die nicht nur in einzelnen Schriften (z.B. Apologien), sondern auch in den spteren Auflagen der Annotationes ihren Niederschlag
fanden. Langwierige Kontroversen entwickelten sich, die sich in den Auflagen
BE spiegeln. ber die Streitigkeiten informieren besonders: Aug. Bludau, Die
beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im
94

Siehe Annot. in Gal. 3, 1, l. 654 und den Kommentar zu l. 654; Annot. in 2. Thess. 2, 5, ll. 110
112; Annot. in 2. Thess. 3, 10, ll. 244245.
95
Siehe n.l. 110 zu Gal. 4, 24.
96
Siehe n.l. 639 zu Gal. 2, 21.
97
Dazu: n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2.

EINLEITUNG

45

Breisgau, 1902; Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics, 2 voll. Nieuwkoop, 1989; Erika Rummel, Nameless Critics in Erasmus' Annotations on the
New Testament, in: Bibliothque d'Humanisme et Renaissance, tome xlviii,1
(1986), pp. 4157. Einen gedrngten berblick ber die Kontroversen (und die
betreffenden Studien) bietet Hovingh in ASD VI, 5, pp. 830. Siehe zur Fehde mit
Stunica vor allem: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, Introduction, pp. 357 und passim,
und zur Auseinandersetzung mit Faber Stapulensis: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3,
Introduction, pp. 159. Man vergleiche zur Kontroverse mit Edward Lee: Erika
Rummel, Introduction, ASD IX, 4, pp. 119. Siehe auch zum Thema: CWE 56
passim. Ich habe versucht, den Kontroversen und den Personen, die sich in diese
Konflikte verwickelten, einige Aufmerksamkeit zu widmen. Ein erschwerender
Faktor dabei ist die Tatsache, dass Erasmus oft seine Gegner nicht mit Namen
nennt. Siehe z.B. Annot. in Phil. 4, 9, ll. 738740:
Hunc locum quidam magnis cachinnis magnisque conuiciis insectatur negans me
apud me fuisse, cum haec scriberem (quidam = Stunica).

Die annotatio zu Phil. 2, 6, mag als Beispiel dieser verschleierenden Ausdrucksweise dienen. Erasmus hat die schwierige Stelle des Philipperbriefes 2, 67, in der
es sich um christologische Fragen handelt, sowohl in Paraphr. in Phil. 2, 6, LB VII,
996BC, als auch in Annot. in Phil. 2, 6 erlutert. Diese Darlegungen haben Kritik
ausgelst, auf die Erasmus seinerseits reagierte. So knnten die Zustze D der
annotatio in Phil. 2, 6, von Natalis Bedas Kritik und von der der spanischen Mnche veranlasst sein, wenn Erasmus das auch nicht ausdrcklich sagt. Der Zusatz B
zur Stelle (ll. 229242) hngt mglicherweise mit Lees Kritik (oder mit einer Musmassung von Lees Kritik)98 zusammen. Der Passus ll. 243277 ist mit Ep. 554 verbunden, einem Brief von Hieronymus Dungersheym, den Erasmus nur als amicus quidam eruditus (ll. 265266) auffhrt. Vergleiche auch Annot. in Phil. 4, 3,
ll. 657702; in diesem Passus verteidigt Erasmus die These, Paulus sei verheiratet
gewesen, was viel Widerspruch hervorrief (cf. n.ll. 659666 zur Stelle).
brigens ist der genaue Zusammenhang zwischen den Apologien gegen die spanischen Mnche bzw. Natalis Beda bzw. die Theologen der Sorbonne einerseits
und den Annotationes andererseits erst durch die kritische Ausgabe der betreffenden Schriften wirklich festzustellen. Dass die kritische Ausgabe mit Kommentar
der Apologie gegen Stunica von H.J. de Jonge beim Kommentieren der Stellen, die
Erasmus in seiner Apologie gegen Stunica verteidigte, eine grosse Hilfe ist, wird aus
dem vorliegenden Kommentar der betreffenden Stellen ohne weiteres klar sein.
Jetzt wird den sogenannten Fehlerlisten Aufmerksamkeit gewidmet. Andrew J.
Brown erwhnt in seiner Ausgabe des Nouum Testamentum (Joh., Act.), ASD VI,
98

Erasmus wusste schon vor der Erscheinung seiner zweiten Auflage der Annotationes, dass Lee
dabei war, eine Sammlung von kritischen Anmerkungen anzufertigen. Er hat zwar Einsicht verlangt, sie wurde aber von Lee kaum gewhrt. Dazu: Bludau, pp. 8994.

46

EINLEITUNG

2, Introduction, p. 5, Listen von Mngeln in der Vulgata (lists of deficiencies),


die Erasmus erstellt hat. Es handelt sich um sieben Listen, von denen jede einzelne eine Kategorie von Fehlern enthlt. Sie wurden, sagt Brown, als Vorworte
in den Ausgaben des Nouum Testamentum von 1519, 1522 und 1527 eingefgt. Es
betrifft die folgenden Indizes:
Soloecismi per interpretem admissi manifestarii et inexcusabiles, e plurimis
pauci decerpti (= Soloecismi).
Loca obscura et in quibus lapsi sint magni nominis interpretes, ex innumeris
pauca decerpta, vt sit ad manum, quod obiiciatur eis, qui dicunt superfuisse,
quod nostris annotationibus foret explicandum99 (= Loca obscura).
Loca manifeste deprauata, sed ex infinitis, vt occurrebant, pauca decerpta (=
Loca manifeste deprauata).
Ad placandos eos qui putant in sacris libris nihil neque superesse, neque
deesse, quaedam excerpsimus, quae manifestius deprauata sunt in hoc genere,
quam vt negari possit100 (= Ad placandos).
Quae sint addita in nostris exemplaribus (= Quae sint addita).
Quae per interpretem commissa (= Quae per interpretem commissa).
Vbi interpres ausus sit aliquid immutare, de verbis Apostolorum aut Euangelistarum101 (= Vbi interpres ausus sit aliquid immutare).
Auch ReeveScreech102 erwhnen diese Listen und edieren sie auf der Grundlage
von LB VI, *5r **1v, worin diese Listen nach der Auflage C (1522) abgedruckt
sind. Sie haben, nach ihrer eigenen Angabe (p. 7 sq.), die Listen der Auflage von
1522 und die der Auflagen von 1519 und 1527 verglichen und die Abweichungen
(Zustze und Auslassungen) vermerkt. Die fraglichen neugesetzten Listen und
diejenigen von 1527, wie sie im von mir herangezogenen Exemplar abgedruckt
sind, weisen keine wesentlichen Unterschiede auf, was die Annot. in Gal.2.
Thess. betrifft. Man beachte aber einige Sachen:
zweimal sind die Stellenangaben von ReeveScreech fehlerhaft, p. 23 (in der
Liste Quae sint addita): Epistola ad Ephesios ii.5, sollte sein ii.1. Dieser Fehler
ist aus LB VI *7v bernommen, gleichwie die Angabe in derselben Liste: Epist.
ad Colossenses cap. i.9 (sollte sein: cap. i.19), siehe LB VI *7v.
Die Anmerkung zum zweiten Lemma der Liste Quae sint addita von p. 23 (n.
20) ist berflssig: Zum Lemma Eph. iii.14, steht, dass das bewusste item in
der Auflage von 1519 fehlt. Da Erasmus die Anmerkung, um die es geht, erst
99
Der Teil nach decerpta (d.h. vt sit explicandum) steht im von mir benutzten Exemplar
(siehe unten), wurde von Brown aber nicht abgedruckt.
100
Der Teil nach excerpsimus (d.h. quae possit) steht im von mir benutzten Exemplar (siehe
unten), wurde von Brown jedoch nicht abgedruckt.
101
Der Teil nach immutare steht im von mir benutzten Exemplar (siehe unten), wurde von
Brown jedoch nicht abgedruckt.
102
Anne Reeve, M.A. Screech, Erasmus' Annotations on the New Testament, Galatians to the Apocalypse. Leiden, 1993, pp. 729.

EINLEITUNG

47

in die Ausgabe C eingefgt hat (und in D und E erweitert hat), war eine
Erwhnung in der zweiten Auflage berhaupt unmglich.
Nach Brown und ReeveScreech wurden die fraglichen Listen in den Editionen
des Nouum Testamentum von 1519, 1522 und 1527 abgedruckt. Siehe Brown, ASD
VI, 2, p. 5: Further reference is also made to a series of prefaces included in the
New Testament editions of 1519, 1522 and 1527, consisting of lists of deficiencies
in the Vulgate translation, divided into seven categories (siehe oben). Reeve
Screech berichten, p. 7: Since 1519 Erasmus had printed in one or other tome of
his New Testament lists which he had compiled and had to some extent kept up
to date. Im Hinblick auf diese Listen habe ich die folgenden Exemplare der
Gemeindebibliothek in Rotterdam konsultiert:
1) Die Ausgabe des Nouum Testamentum von 1519 (Signatur 11 C 6). Die
betreffenden Listen sind nach den Capita argumentorum contra morosos quosdam
et indoctos (pp. 6982) abgedruckt. Die Seiten sind durchnumeriert (pp. 8397).
Die Seitenzahlen in diesen Listen beziehen sich auf die Auflage B der Annotationes.
2) Das Nouum Testamentum von 1522 (Signatur 3 B 4). In dieser Ausgabe sind
die Listen auf den unpaginierten Seiten, die dem Text vorangehen, abgedruckt.
Die Angaben in den Listen verweisen auf die Seiten der Annotationes von 1519
[sic]. Man kann also die Listen von 1522 nicht fr die Annotationes von 1522 verwenden.
3) Die Edition der Annotationes [sic] von 1527 (Signatur 11 H 3), in der die
Listen vor dem Index Rerum ac Vocabulorum in Annotationes Noui Testamenti,
secundum Literarum ordinem compositus auf die Seiten Oo1vPp1r abgedruckt
worden sind. Die Seitenzahlen dieser Listen beziehen sich auf den Band, der
diese Listen enthlt. Ob und, wenn ja, wo diese Listen in den anderen Bnden
des Nouum Testamentum und der Annotationes eingegliedert sind, ist mir nicht
bekannt. Im Exemplar des Nouum Testamentum von 1527 (Signatur 33 B 6) der
Gemeindebibliothek von Rotterdam fehlen die Listen, wie auch in den Ausgaben
der Annotationes von 1519 und 1522 (Signatur 11 C 11 und 10 A 8).
Die Anmerkungen dieser Fehlerlisten habe ich in den Kommentar an den betreffenden Stellen aufgenommen: Siehe z.B. n.l. 284 zu Col. 2, 8: Er. nahm diese
Stelle in die Liste der Loca obscura auf: Ne quis vos decipiat, dixit pro depraedetur, quod certe interpretis est vitium (fo Oo3v der Ausgabe von 1527).
4. Zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Erasmus hat den Paulusbriefen schon um 1500 grosses Interesse entgegengebracht. Seine Bekanntschaft mit John Colet (14671519)103 whrend seines ersten
Aufenthalts in England hat in dieser Hinsicht gewiss eine Rolle gespielt: Erasmus
103

Zu ihm: Contemporaries vol. I, pp. 324328 s.v. [John] Colet.

48

EINLEITUNG

war von dessen Vorlesungen ber die Paulusbriefe sehr beeindruckt. Es ist allerdings nicht unwahrscheinlich, dass dabei die Persnlichkeit von John Colet ein
wichtiger Faktor war.104 Im Dezember 1504 schreibt Erasmus an Colet, er habe
sich mit dem Rmerbrief beschftigt, Ep. 181, ll. 3134:
Quanquam ante triennium ausus sum nescio quid in epistolam Pauli ad Romanos,
absoluique vno quasi impetu quatuor volumina; progressurus, ni me quaedam auocassent; quorum illud praecipuum, quod passim Graeca desyderarem.

Diese vier Bnde (quatuor volumina) sind nicht publiziert worden und, soweit
bekannt ist, nicht erhalten. Siehe jedoch Hovingh, ASD VI, 5, p. 3: He had also
already begun, in 1501, a commentary on Paul's Epistle to the Romans, that may
possibly have been the beginning of the later Paraphrases on the Epistles of Paul.
Erasmus' erste Schrift ber die Paulusbriefe erscheint als Bestandteil seiner
Annotationes in Nouum Testamentum. Die Paraphrases zu den Briefen Paulus'
wurden zwischen 15171522 publiziert. Erasmus beteiligte sich mit diesen Werken
an einer paulinischen Renaissance, die schon von Faber und Colet gefrdert
worden war.105
In den Annot. in Gal.2. Thess. werden einige Bibelstellen ausfhrlich behandelt. So bespricht Erasmus in den Annot. in Gal. 2, 11, ll. 382570, eingehend
den Streit oder den angeblichen Streit zwischen Petrus und Paulus und anschliessend die Kontroverse ber die bewusste Bibelstelle zwischen Augustinus
und Hieronymus. In diesem Zusammenhang kommt besonders der Stellenwert
des Zeremonialsgesetzes zur Sprache. Erasmus benutzte fr diese Stelle Thomas
Aquinas' Kommentar zu Gal. 2, 1114, weitgehend.
Eigentlich ist Erasmus' Kommentar zu Gal. 4, 25, ll. 155199, ein ausfhrliches Wortstudium. Was bedeutet an der Stelle Gal. 4, 25 das Verb sustoixen?
Anlsslich einiger Anmerkungen von Sepulveda bespricht Erasmus sustoixen
und verwandte Ausdrcke (stoixea, sustoixa usw.), um seine Interpretation
dieser Stelle gegen Sepulveda zu verteidigen.106
Zu Eph. 5, 32, behandelt Erasmus, wie fters,107 den Begriff sacramentum, der
das griechische mustrion wiedergibt. Im Zusammenhang damit kommen der
Status der Ehe und der virginitas, und verwandte Themen zur Sprache; diese
Sachen hat er zu 1. Cor. 7, 39 ausfhrlich behandelt.108 Es ist evident, dass sie ihn
ausserordentlich beschftigen.
104
Siehe Augustijn, Erasmus, pp. 3233; Rummel, Annotations, p. viii, pp. 1012; Catharine A.L.
Jarrott, Erasmus's Annotations and Colet's Commentaries on Paul: A Comparison of Some Theological Themes, in: Essays on the Works of Erasmus, edited by Richard L. Demolen. New Haven,
London, 1978, pp. 125144 (siehe auch die Literaturhinweise ad loc.); John B. Payne, Erasmus:
Interpreter of Romans, in: Sixteenth Century Essays and Studies, edited by Carl S. Meyer, vol. II.
Saint Louis, Missouri, 1971, pp. 135, bes. pp. 34.
105
Siehe: John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483, bes. pp. 5457, cf. oben n. 74.
106
Siehe n.l. 161 zu Gal. 4, 25.
107
Siehe z.B. Annot. in Eph. 1, 9 und n.l. 383 zu Eph. 5, 32.
108
Siehe ASD VI, 8, p. 177, n.ll. 337338 zu 1. Cor. 7, 39.

EINLEITUNG

49

Erasmus' Ersatz des Vg.Textes Esse aequalem Deo durch vt esset aequaliter
Deo (Phil. 2, 6) und seine Interpretation dieser Stelle lsten viel Protest aus:
Erasmus sei arianisch gesinnt, er zweifle die Gttlichkeit Christi an usw., cf. n.ll.
216220 zu Phil. 2, 6. Erasmus verteidigte seine Meinung im langen Passus der
Annot. in Phil. 2, 6 (ll. 216297).
Die heikle Frage, ob Paulus verheiratet war, bejahte Erasmus, und durch seine
bersetzung der Stelle Phil. 4, 3 (compar germana statt germane compar)
machte er seine Auffassung klar. Erasmus erlutert und verteidigt seinen Standpunkt
in Annot. in Phil. 4, 3, ll. 657702, gleich wie er das zu 1. Cor. 7, 8 getan hat.109
Das Thema der Auferstehung am Jngsten Tag, das Erasmus beim Interpretieren der Stelle 1. Cor. 15, 51110 ausfhrlich besprochen hat, bringt er zu 1. Thess.
4, 17, ll. 476507 nochmals vor.
In die Behandlung von 1. Thess. 2, 7, fgte Erasmus eine Art von Panegyricus
auf seinen Mzen William Warham ein (ll. 117224), der gewissermassen ein
Fremdkrper innerhalb der Annotationes darstellt. Der Laudatio auf Warham
folgte in den Ausgaben AD eine Besprechung, die vom Mzenat und von humanistischen Autoren in Italien, Frankreich, Deutschland und in der Schweiz handelt. Erasmus erlutert an Hand der Geschichte von Mecenas und Horatius das
Wesen des Mzenats. Diesen Passus hat er spter gestrichen, vermutlich weil er in
gewissen Hinsicht nicht mehr aktuell war.111
Besonders Erasmus' Ansichten zum Inhalt des Begriffes sacramentum bzw.
zur Ehe, die Interpretation der Stelle Phil. 2, 6 und die angenommene Heirat von
Paulus lsten Kritik aus: Erasmus htte diese Fragen berhaupt nicht zur Sprache
bringen drfen, war die Meinung der etablierten Theologen.
In den Annot. in Gal.2. Thess. erweist sich Erasmus wiederum112 als Lexikograph. Auf seine ausfhrliche Darlegung zu sustoixen usw. und sein Interesse an
sacramentum wurde schon hingewiesen. Siehe aber beispielsweise auch:

Annot. in Gal. 3, 1: baskanw.


Annot. in Eph. 2, 15 und Annot. in Col. 2, 20: dogmathw, dgma.
Annot. in Eph. 5, 5: pleonktjv, pleonekten, pleoneza.
Annot. in Eph. 5, 18: luxuria / swta.
Annot. in Col. 2, 18: katabrabew, brabeon etc.

Wenn man einen Vergleich zwischen Annot. in 1.2. Cor. einerseits und den Annot.
in Gal.2. Thess. andererseits aufstellt, fllt es auf, dass Erasmus zur Besttigung
seiner Auffassungen in Annot. in 1.2. Cor. mehr Autoren herangezogen hat als in
Annot. in Gal.2. Thess.113 Auch sind im allgemeinen die Kommentartexte in den
109
110
111
112
113

Siehe ASD VI, 8, p. 129, n.ll. 493534.


Siehe ASD VI, 8, pp. 302312, bes. p. 303, n.ll. 645855.
Siehe n.l. 279 zu 1. Thess. 2, 7.
Siehe ASD VI, 8, p. 37.
Siehe zu den von Erasmus in den Annot. in 1.2. Cor. verwendeten Autoren: ASD VI, 8, pp. 2730.

50

EINLEITUNG

Annot. in 1.2. Cor. ausfhrlicher als in den vorliegenden Annotationes. Daneben


hat er in den Annot. in 1.2. Cor. mehr schwierige und umstrittene Themen zur
Sprache gebracht als in seinen Anmerkungen zu Gal.2. Thess. Siehe dazu die
Liste in ASD VI, 8, p. 36: Erasmus behandelte die Sakramente (d.h. die Ehe, die
Beichte und die Eucharistie), Fragen der Mariologie, den Primat des Papstes mitsamt der Unfehlbarkeit des Papstes usw.
Die Annotationes in Gal. treten besonders durch die eingehende Behandlung des
Konfliktes zwischen Petrus und Paulus (Augustinus und Hieronymus) hervor, die
Annotationes in 1. Thess. durch den Panegyricus auf Warham.
Jetzt bleibt mir noch die angenehme Aufgabe, denjenigen, die mir Hilfe geleistet
haben, zu danken.
Herr Prof. Dr. J. Trapman hat mich, wie frher, beraten, er hat mit Scharfsinn
meine Texte durchgelesen und den vorliegenden Band fr Fehler bewahrt: Ich
schulde ihm viel.
Die Hilfsbereitschaft und das Sachverstndnis von Herrn Dr. Adrie van der
Laan, Konservator der alten Drucke der Gemeindebibliothek Rotterdam, und
von Herrn Dr. Ueli Dill, Konservator der Handschriften der Basler Universittsbibliothek, erwhne ich hier gerne.
Herr Dr. Jan Gielkens hat gewissenhaft und mit Sorgfalt das Deutsch meiner
Texte korrigiert und gefeilt. Seine sachkundige und freundliche Hilfe schtze ich
sehr.
Mein Herausgeberkollege, Herr Dr. P.F. Hovingh, der die ASDBnde VI, 5
und 6 ediert hat, teilte nach wie vor grossherzig seine Kenntnisse der Bibelstudien von Erasmus mit mir.
Im letzten Stadium des Zustandebringens dieser Ausgabe standen Herr Prof.
Dr. Jan Bloemendal, Herr drs. Han Lamers und Herr drs. Gerard Huijing vom
Huygens Instituut mir freundlicherweise zur Seite.
Mein Hans weiss, dass ich ihm fr seine stndige Untersttzung danke. Der
Index nominum wurde wie in den anderen von mir edierten ASDBnden von
ihm erstellt.
Ihnen allen und auch den ungenannten Helfern weiss ich grossen Dank.
Miekske

VAN

POLLVAN

DE

LISDONK

CONSPECTVS SIGLORVM
A:
Ac:
B:
Bc:
C:
Cc:
D:
Dc:
E:
Ec:
BAS:
LB:
Loca:

Nov. Test. A:
Nov. Test. B:
Nov. Test. C:
Nov. Test. D:
Nov. Test. E:
Nov. Test.:

Annotationes, ed. pr., Basil., Io. Frobenius, mense Februario 1516.


tabula corrigendorum editioni A addita.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio 1519.
tabula corrigendorum editioni B addita.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario 1522.
tabulae corrigendorum editioni C additae.
Annotationes, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio 1527.
tabula corrigendorum editioni D addita.
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, mense
Martio 1535.
tabula corrigendorum editioni E addita.
Annotationes, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, Opera
omnia, t. VI, 1542.
Annotationes, ed. Lugd. Bat., P. van der Aa, Opera omnia, t. VI, 1705.
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum emendata, in ed. Apolog. adv. monach. hisp., Basil., Hier. Frobenius, Io.
Heruagius, Nic. Episcopius, 15292.
Nouum Instrumentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario 1516.
Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio 1519.
Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Februario 1522.
Nouum Testamentum, ed. Basil., Io. Frobenius, mense Martio 1527.
Nouum Testamentum, ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, mense Martio 1535.
Nouum Testamentum, consensus editionum quas supra memoraui.

LB

801

[A]
[A]

5
6
7
8
9
10

IN EPISTOLAM PAVLI AD GALATAS ANNOTATIONES

[B] DES. ERASMI ROTERODAMI

EX CAPITE PRIMO

[1] [B] Pa u l u s a p o s t o l u s . Hieronymus indicat apostolum esse vocem


Hebraeis peculiarem, illis dictam silas, id Latine sonat missus aut legatus. Et
perinde quasi dixisset missus, adiungit non ab hominibus, [D] non [B] ab hominibus velut ab autoribus, [D] non [B] per homines veluti commendantes aut
approbantes.
[3] [A] A De o Pa t re n o s t ro. Nostro referendum est ad Dominum, non
ad Patrem: A
p qeo patrv ka kurou mn Ijso Xristo. [D] Concordabant
cum Graecis duo codices Constantienses.

1
1

IN ANNOTATIONES BE: ANNOTATIONES IN


EPISTOLAM AD GALATAS A.
ROTERODAMI BD: ROT. E.

3 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 1, CCSL


77A, p. 11, ll. 3436 (Migne PL 26, 335D):
Apostolus autem, hoc est missus, hebraeorum
proprie vocabulum est quod Silas quoque
sonat, cui a mittendo misso nomen impositum est. Zum hebrischen Pendant des
Begriffes apostolus: ThWNT 1, pp. 413420
(Karl Heinrich Rengstorf ).
45 Et adiungit (sc. Paulus in Gal. 1, 1a):
non ab hominibus neque per hominem.
8 A nostro Vg. und Nov. Test.: a deo patre et
domino nostro (patre nostro et domino v.l. cf.
ASD VI, 3, p. 447, n. 31).
89 Nostro Xristo Er. folgt seinen griechischen Hss. (cf. ASD VI, 3, p. 447, n. 31),

EX CAPITE PRIMO
C, EX CAP. I D.

E:

CAPVT PRIMVM

A, om. B

besonders Hs. An III 11 = cod. 2817 (cf. fo


229r), die im Jahr 1516 die wichtigste Rolle bei
der Textkonstitution der Paulusbriefe spielte
(cf. ASD VI, 3, Introduction, pp. 47, bes. p. 4
sq.). In den heutigen Ausgaben: N27 p qeo
patrv mn ka kurou Ijso Xristo, cf.
Metzger, Commentary ad loc. p. 520.
Tischendorf bietet den Text gleich wie Er.
10 duo codices Constantienses Er. erwhnt in
den Zustzen D der Annot. oft zwei nicht
erhaltene Hss. aus Konstanz, die je mindestens die Apostelbriefe enthielten, cf. Allen,
Ep. 1761, n.l. 10 und ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94
(col. 2) zu 1. Cor. 1, 10.

54
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33

ANNOTATIONES IN GAL. 1,46

[4] [A] De p r a e s e n t i s e c u l o. Ek to nesttov, id est ex instanti.


Quanquam id Graeci nonnunquam praesens appellant. Quod hic vertit nequam,
Ambrosius [B] et Augustinus [A] legit maligno [B] et [A] Hieronymus malo;
Graece est ponjro, quod et versutum significat et miserum ac laboriosum. [D]
Malum autem vocat hoc seculum ad comparationem seculi futuri. [B] Augustinus pro eriperet legit eximeret in commentariis huius epistolae.
[5] [A] Cu i e s t g l o r i a . Est non est in Graecis, sed tantum cui gloria,
[D] vt sit optantis.
[6] [A] Qu o d s i c t a m c i t o. Otwv taxwv. Non est sic tam, sed tam
cito aut sic cito, nam otwv vtrunque significat. Quam sane lectionem alioqui
absurdam et a Graecis exemplaribus dissonantem mirum est adeo inoleuisse, vt et
apud Ambrosium et apud Augustinum [C] et apud Tertullianum [A] reperiatur.
Quanquam ex commentariis diui Hieronymi subodorari licet aduerbium sic ab
eo non fuisse additum. Verum cum in nonnullis codicibus haberetur tam, in
nonnullis sic, quod studiosus aliquis annotarat in margine, id scriba parum
attentus retulit in contextum. [B] Tr a n s f e re m i n i a b e o. Metatqesqe.
Quod si ad verbum reddas, sonat transponimini: recte mutauit interpres. Verisimile est quod submonuit Hieronymus Paulum allusisse ad Hebraeam vocem
Galatae, quae illis translatos siue deductos sonat similitudine sumpta a rotis aut
rotundis, quae facile aliunde alio deuoluuntur. [A] In g r a t i a m C h r i s t i . En
xriti, id est in gratia. [B] Augustinus enarrans hunc locum pro in gratiam legit
in gloriam attestante id ipsius expositione. Certe palam est in gratia Hieronymum per auferendi casum legisse, quod ex ipsius verbis facile docebitur. Sic enim
12 appellant E: appellent AD.

26 Transferemini E: Transferimini BD.

11 De praesenti seculo Nov. Test.: ex praesenti


seculo. Dazu: ASD VI, 3, p. 447, n. 43.
11 Ek to nesttov In den heutigen Ausgaben: k to anov to nesttov: k to
nesttov anov v.l. und Nov. Test.
11 Ek to instanti Vgl. zur hier von Er.
gegebenen Variante instanti (nesttov) fr
praesenti (Vg. und Nov. Test.): Nov. Test. 1.
Cor. 7, 26, wo Er. die Vg.Lesart instantem
(nestsan) durch praesentem ersetzt, cf. ASD
VI, 3, p. 241, n. 263 zu 1. Cor. 7, 26, und
Annot. in Rom. 8, 38: quum instantia, id est
praesentia (LB VI, 609B).
12 Quanquam appellant Der Fachausdruck
des Begriffes Prsens lautet bei den griechischen Grammatikern: nestv xrnov (cf.
Passow und Pape s.v. nstjmi und ASD VI, 8,
p. 136 sq. n.ll. 621622 zu 1. Cor. 7, 26).
12 vertit Subjekt ist der interpres, d.h. der Autor
der Vg.: saeculo nequam. Zu nequam: ASD
VI, 2, p. 403, n. 126 zu Act. 19, 12.

13 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 4,


CSEL 81, 3, p. 7, l. 25 sq. (malo: maligno v.l.
und Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus
IV, p. 920C). Er. hielt den unbekannten
Autor aus dem 4. Jahrhundert, dessen Kommentar zu den Paulusbriefen er intensiv
benutzte, fr Ambrosius. Er bedauerte, dass
die betreffenden Kommentare hier und da
verderbt worden sind: in ipsis commentariis
alicubi videntur adiecta quaedam alicubi
decurtata (siehe Einleitung, p. 26). Der
Autor wird seit der Ambrosiusausgabe der
Benediktiner von Saint Maur Ambrosiaster
genannt. Cf. ASD VI, 8, p. 21; p. 39, n.l. 6 zu
1. Cor. 1, 12.
13 Augustinus Aug. Expos. Gal. 3, 3, CSEL 84, p.
58, ll. 78: Qui dedit semetipsum pro peccatis nostris, vt eximeret nos de praesenti saeculo maligno.
13 legit Nachdem Er. den Namen Augustinus
1519 hinzugesetzt hatte, passte er legit nicht

ANNOTATIONES IN GAL. 1,46

dem pluralischen Subjekt an, wie fters,


cf. z.B. Annot. in Gal. 1, 67, ll. 6667;
Annot. in Eph. 4, 32, l. 127. Zu diesem
Sprachphnomen: HofmannSzantyr 232D,
p. 433.
13 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 45,
CCSL 77A, p. 14, l. 2 (Migne PL 26,
338A).
14 Graece significat Cf. Annot. in Rom. 1, 29:
At ponjran vertit malitiam, quae vox aliquando non solum malitiam significat, sed
versutiam et astutiam (LB VI, 566F); Annot.
in 1. Cor. 5, 8, ASD VI, 8, p. 98, ll. 972973:
Ka ponjrav, quod significat et malitiam et
versutiam.
15 Malum futuri Sowohl Hier. (CCSL 77A,
p. 15, ll. 1722 [Migne PL 26, 338BC]), als
auch Aug. (CSEL 84, p. 58, ll. 811) und
Theophyl. (Migne PG 124, 957AB) relativieren die Qualifikation malus / malignus
(saeculum praesens malum), wobei Theophyl. das saeculum futurum erwhnt.
1516 Augustinus Aug. Expos. Gal. 3, 3, CSEL 84,
p. 58, ll. 78; siehe das betreffende Zitat oben
n.l. 13.
17 Cui est gloria Nov. Test.: cui gloria.
18 vt sit optantis Zusatz D im Zusammenhang
mit der Kontroverse mit Edward Lee. Cf.
Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 238, ll.
946951: Admonueram verbo verbum est
additum ab interprete, cum in Graecis non
sit. Er habe das notiert: Vt lectori liberum
sit subaudire quod volet. Nam fortasse commodius subaudietur cui sit gloria.
19 Quod sic tam cito Nov. Test.: quod adeo
cito. Valla, Annot. hat schon die fehlerhafte
doppelte bersetzung des griechischen otwv
angemerkt: Aut sic aut tam esse superuacuum probat non solum graeca veritas,
sed etiam ipsa loquendi absurditas, otwv
taxwv (Garin, p. 875, col. 1).
22 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
6, CSEL 81, 3, p. 8, l. 11.
22 Augustinum Aug. Expos. Gal. 4, 1, CSEL 84,
p. 58, l. 23.
22 Tertullianum Tert. De praescr. haer. xxvii, 3,
CCSL 1, p. 208, l. 9. Zusatz C, nachdem
Beatus Rhenanus' Tertullianausgabe 1521
erschienen war, cf. Amerbachkorrespondenz II,
Ep. 749, l. 5 sq. und n. 4, p. 262.
23 Hieronymi Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, p. 18, (Migne PL 26, 342A). Im
Lemma (p. 18, l. 1): quod sic tam cito (so
auch Er.' Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo
80D). Im Kommentar aber (p. 18, l. 24
[342A]): quod tam cito translati etc. Er.
knnte diese Stelle meinen.

55
23 subodorari Den bertragenen Sinn des Verbs
(sub)odorari behandelt Er. in Adag. 581 (Odorari ac similes aliquot metaphorae), ASD II, 2,
p. 104, ll. 755756.
2426 Verum contextum Er. beschreibt zwei
hnliche Interpolationen in Annot. in 2. Cor.
8, 5, ASD VI, 8, p. 408, ll. 360381, cf. den
Kommentar ad loc.
26 Transferemini ab eo Nov. Test.: a Christo
transferamini [transferamini ab eo A]. In E
folgt Er. der Lesart transferemini (cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 448,
n. 61), in BD aber der gelufigeren Lesart
transferimini, cf. app. crit. n.l. 26.
28 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, p. 20, ll. 6163 (Migne PL 26,
343C344A): Necnon et illud congrue quod
translationis verbum [sc. Gal. 1, 6: transferimini] Galatis coaptatum est: Galatia enim
translationem in nostra lingua sonat. Vgl.
auch: Hier. Interpret. Hebr. nom. CCSL 72, p.
154, l. 21: Galatia magnifica vel translatio; p.
157, l. 18: Galatia translatio.
2930 similitudine deuoluuntur Nicht nach
Hier., sondern vielleicht nach Reuchlin, dessen De rudimentis Hebraicis Er. mehrmals
herangezogen hat (cf. ASD VI, 8, p. 395, n.ll.
152153 zu 2. Cor. 6, 15). Siehe Reuchlin, op.
cit. pp. 106107: Ad hebraeam vocem Galatae. Reuchlin verbindet die hebrischen
Begriffe fr Rad (rota), Ball/ Kugel (sphaera) und quodlibet rotundum mit dem
hebrischen Namen Galgal (Gilgal): Ios. 10,
69. Er nimmt eine etymologische Beziehung
zwischen Galgal und Galatae an, daher
auch einen Zusammenhang zwischen dem
Namen Galatae und rota etc., gleichwie Er.
an der vorliegenden Stelle.
30 In gratiam Christi Nov. Test.: per gratiam [in
gratia dei A]. Er. interpretiert ab Ausgabe B
n xriti im instrumentalen Sinn: per gratiam
(dazu: BlassDebrunner 195; 219). Auch
Valla, Annot. bt Kritik an der bersetzung
in gratiam: neque in gratiam legendum est,
sed in gratia, n xriti (Garin, p. 875, col. 1).
Cf. ASD VI, 3, p. 448 sq. n. 61.
31 Augustinus Aug. Expos. Gal. 4, 1, CSEL 84,
p. 58, l. 24: qui vos vocauit in gloriam
Christi.
32 attestante expositione Aug. Expos. Gal. 4, 3,
CSEL 84, p. 59, ll. 12: in gloriam Christi,
quam volebant illi euacuare, quasi frustra
venerit Christus.
3233 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. I, 1,
67, CCSL 77A, p. 19, ll. 3336, Migne PL 26,
343A (35 sic tam: tam v.l. Hier.ed. 1516; 3536
gratiam: gratia v.l. Hier.ed. 1516).

56

LB

34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
802
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68

ANNOTATIONES IN GAL. 1,67

scribit in commentariis: Habet autem et locus ipse hyperbaton, quod ita suo ordine
legi potest: Miror quod tam cito transferimini a Christo Iesu, qui vos vocauit in gratia dicens Non veni vocare iustos et caetera. Quanquam hic rursus aliud existit
incommodum amphibologiae: qui vocauit vos per gratiam in aliud euangelium.
Potest enim accipi quod Christus vocauerit illos in aliud euangelium, vt ordinat
Ambrosius. Proinde nos ordine commutato sic vertimus: Miror quod a Christo,
qui vos vocauit in gratia siue per gratiam, adeo cito transferamini in aliud euangelium. Caeterum in eo quod mox sequitur: Sed licet nos aut angelus de coelo
euangelizet vobis praeterquam quod euangelizauimus vobis, idem Hieronymus indicat hunc sermonem per hyperbolen accipi posse, non quod angelus aut Paulus
aliud euangelium esset praedicaturus, [C] sed sentit ab euangelio semel recepto
nullo pacto recedendum. [B] Quod si quis tropos et schemata reiiciat in sacris
literis, saepenumero aut haerebit perplexus aut frigidissimis rationibus se cogetur
explicare. Porro quod addit hoc agi, vt non esset magna Petri ac Ioannis autoritas, cum nec sibi liceret aliud euangelium praedicare, sic arbitror accipiendum, si
Petrus aut Ioannes Iudaismum admisceret Christo, quod velut illis autoribus
pseudapostoli conabantur, alioqui videretur Paulus suam autoritatem Petro anteferre. [A] Et Christi potest vel ad gratiam referri vel ad praepositionem ab, vt sit
apud nos auferendi casus a Christo [B] seu potius [D] a [B] Deo. [A] Ego
malim auferendi casum. Et quidam codices pro Christo Deum habent. Semper
enim Paulus Deum vocantem facit, sed per Christum. Et in euangelio Pater est
qui suos trahit ad Christum. | Caeterum in gratia dixit pro eo quod est per gratiam.
[6-7] [B] In a l i u d e u a n g e l i u m q u o d n o n e s t a l i u d . Video veteres
diuersam alios aliam secutos lectionem. Hieronymus, vt ex ipsius liquet enarratione, ita legit: Quod sic cito transferimini in aliud euangelium quod non est,
vt subaudias aliud. Aut si malis ab ipso additum [D] nomen aliud, [B] hic
subiicit stigmen, vt sit sensus eum demirari illorum inconstantiam qui transferantur, deinde qui transferantur tam cito, postremo qui in aliud euangelium,
adeo non melius eo quod acceperant, vt nullum sit. Huius rei causam admiratur
[D] apostolus. [B] At ne videatur ingenium Gallicum damnare, ceu per coniecturam facti culpam reiicit in apostolos plus satis iudaizantes [D] dicens [B] nisi si
sunt et caetera. Sic enim legit Hieronymus. [E] Chrysostomus et [D] Theophylactus in sensu concordat cum Hieronymo, nisi quod addit aliud et quod sequitur nisi quod separat a superioribus. [B] Ambrosius legit ad hunc modum: ab eo
3641 Quanquam euangelium Es handelt
sich um die Interpretation der Wendung
p to kalsantov mv n xriti Xristo
(n xriti; n xriti Ijso Xristo; n
xriti qeo v.ll. cf. Metzger, Commentary ad
loc. p. 520 sq.). Er. bevorzugt die Interpretation to kalsantov sc. Xristo (statt n
xriti Xristo), wie aus seiner bersetzung
hervorgeht. Zweitens zieht er die syntakti-

sche Verbindung transferimini in aliud


euangelium der Interpretation vocauit in
aliud euangelium vor. Siehe ASD VI, 3, p.
448 sq. n. 61.
37 amphibologiae Er. kennzeichnet die Zweideutigkeit einer Wendung oft durch den
Fachausdruck amphibologia: cf. z.B. Annot.
in 1. Cor. 1, 25 (ASD VI, 8, p. 54, l. 221); in 1.
Cor. 8, 4 (ASD VI, 8, p. 192, l. 646); in 1. Cor.

ANNOTATIONES IN GAL. 1,67

10, 25 (ASD VI, 8, p. 218, l. 87). Zu amphibologia: ASD VI, 8, p. 55, n.l. 221.
39 Ambrosius Ambrosiaster Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, l. 12 sq.: qui vocauit vos in
gratiam ad aliud euangelium. Siehe oben
n.ll. 3641.
41 mox Gal. 1, 8 (nach dem Vg.Text).
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 89,
CCSL 77A, p. 20, ll. 59 (Migne PL 26,
344A): Potest et hyperbolice dictum accipi,
non quo aut Apostolus aut angelus aliter
potuerint praedicare quam semel dixerant
sed, etiamsi hoc posset fieri vt et Apostolus et
angeli mutarentur, tamen non esset ab eo
quod semel acceptum fuerat recedendum.
4547 Quod si explicare Mehrmals betont Er.
die Wichtigkeit der rhetorischen Figuren
beim Interpretieren und Verstehen des Bibeltextes, z.B. Annot. in Mc. 8, 31, ASD VI, 5, p.
400 sq. ll. 304307: Quoties per hyperbolen,
enallagen similesque tropos sensum diuinorum voluminum explicant sacri doctores?
Iam allegoria, parabola, vocabula passim in
arcanis literis obuia nonne grammaticorum
sunt schemata? etc. Siehe Hovinghs Kommentar ad loc. und Chomarat I, pp. 562568
(die vorliegende Stelle, Annot. in Gal. 1, 6,
kommt p. 564 zur Sprache).
4748 Porro praedicare Hier. Comm. in Gal.
I, 1, 89, CCSL 77A, p. 22, ll. 5056 (Migne
PL 26, 345B): Propterea autem et sibi, quem
aliud in Iudaea facere aliud docere in gentibus
criminabantur, et angelo, quem maiorem
etiam praecessoribus suis apostolis esse constabat, anathema denuntiauit vt non magna Petri
et Iohannis putaretur auctoritas, cum nec sibi
liceret, qui eos ante docuerat, nec angelo aliter
praedicare quam semel didicerant.
4851 si anteferre Die PseudoApostel (cf. 2.
Cor. 11, 13) sind Paulus' judaistische Gegner
(cf. ThWNT 1, p. 446 sq.).
5153 Et casum Fortsetzung des Textes der
Ausgabe A (l. 31) nach den Zustzen B, C und
B. Siehe zur betreffenden Interpretation oben
n.ll. 3641.
53 quidam habent Er. meint die Lesart n
xriti qeo der Hs. AN III 11 (= cod. 2817) fo
229v, der er im Nov. Test. A folgte (cf. oben
n.ll. 3641 und ASD VI, 3, p. 448, n. 61).
5556 Caeterum per gratiam Cf. oben n.l. 30.
57 In aliud aliud So auch Vg. und Nov. Test.
58 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, pp. 1819, ll. 2249 (Migne PL
26, 342B343C).
5860 Hieronymus aliud Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 67, loc. cit. (cf. die vorangehende
Anm.). Im Lemma (p. 18, l. 3) steht aliud.

57
Aus Hier.' Darlegung knnte sich herausstellen, dass aliud fehlt. Siehe unten ll. 7577.
63 admiratur Subjekt ist Paulus. Damit es kein
Missverstndnis gab, hat Er. 1527 apostolus
hinzugefgt.
6566 nisi caetera Gal. 1, 7. Die Lesart nisi si
sunt bei Hier. Comm in Gal. I, 1, 67, CCSL
77A, p. 18, l. 3 (Migne PL 26, 342A). Hier. hat
nach Er. den Nebensatz nisi si sunt etc. mit der
vorangehenden Wendung quod non est aliud
verknpft. Daher muss man, wie Er. meint,
bei Hier. das zweite aliud tilgen: in aliud
euangelium, quod non est, nisi si aliqui etc.,
cf. l. 59. Vgl. dazu BlassDebrunner 3068:
llo [scheint] gewissermassen pleonastisch
zu stehen, um e m einzuleiten (vgl nihil
aliud nisi): welches es gar nicht gibt, ausser
dass. Cf. auch ASD VI, 3, p. 449, n. 71.
66 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 1, 6
Migne PG 61, 621 (ev teron eagglion,
ok stin llo) und 622 (E m tinv esin
ktl.). Fr die Annot. von 1535 stand Er. die
Ausgabe des griechischen Textes der Chrysostomushomilien (und der Kommentare) zu
den Paulusbriefen zur Verfgung. Die
betreffenden drei Bnde erschienen am 28.
Juni 1529 (cf. Allen, Ep. 2340, n.l. 2 und ASD
VI, 8, p. 41, n.ll. 1617 zu 1. Cor. 1, 2). Am 5.
September 1530 schrieb Er. an Brixius: Praesuli isti Veronensi bene faxint omnes superi;
qui de priuato suo curat vtilitatem publicam,
suisque impensis tam insigne beneficium
parat studiosis omnibus. Vtinam hoc exemplum aemulentur abbates et episcopi nostri
praediuites! Nomen, ni fallor, est Ioannes
Mathaeus Gibbertus (Ep. 2379, ll. 614).
Eine Ausgabe des griechischen Chrysostomus
war schon lange allseits ein Desideratum, die
Gesamtausgabe von Henry Savile erschien
jedoch erst im 17. Jahrhundert (16101612, 8
FolioBnde). Dazu: Allen, introd. Ep. 1558
und Bardenhewer III, p. 332 sqq. Chrysostomus verfasste Predigten zum Galaterbrief, die
aber spter, hnlich wie die Homilien ber
Isaias, in einem Kommentar zusammengedrngt wurden (Bardenhewer III, p. 338).
6667 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 7, Migne PG 124, 960AC. Die Anmerkung in sensu superioribus (ll. 6768) bezog
sich anfnglich nur auf Theophyl. (Zusatz
D), in der Ausgabe von 1535 auch auf Chrys.
68 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, ll. 1213 (69 gratiam: gratiam
Christi v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 920D; ad aliud euangelium: in aliud euangelium v.l. und ed. 1527,
loc. cit.).

58
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104

ANNOTATIONES IN GAL. 1,710

qui vocauit vos in gratiam Christi, in aliud euangelium; nec addidit quod non est
aliud. Nec potest ex illius enarratione colligi illum secus legisse. Is hanc particulam in aliud euangelium referens non ad verbum transferimini, sed ad vocauit, sermonem ordinat hunc in modum: Demiror quod adeo cito transferimini ab eo
qui vos vocauit in aliud euangelium, id est in aliud et diuersum ab eo, quod
pseudapostoli vobis praedicarunt ad Iudaismum reuocantes. Quod dicimus perspicuum erit, si quis euoluat Ambrosianos commentarios. Porro vt suspicer Hieronymum legisse quod non est nec addidisse aliud, in causa est quod subiicit:
quia omne quod falsum est non subsistit et quod veritati contrarium est non est, vt
illud: Ne tradas, Domine, sceptrum tuum iis qui non sunt; et ea quae non erant
vocauit Deus. Ac mox ibidem: Si autem hoc de iis qui in eundem credebant Deum
et easdem scripturas habebant dicitur, quod translati sint in aliud euangelium, quod
non est euangelium, quid de Marcione et caeteris haereticis et caetera. At Ambrosius
nisi sunt aliqui et caetera interiecto commentario separat a superioribus, vt nisi
sunt non referatur ad quod non est aliud, sed ad miramur. [D] Tertullianus libro
Aduersus Marcionem quarto, si codices mendo vacant, addere videtur aliud, sed
ita vt idem sit sensus quem diximus.
[7] [B] Et vo l u n t c o n u e r t e re e u a n g e l i u m . Equidem malim inuertere, tametsi constanter sic legunt Ambrosius, Augustinus atque item Hieronymus. Est autem Graeca vox metastrcai, quod sonat ad aliud detorquere siue
in diuersum detorquere. Nobis autem quo magis arrideat inuertendi dictio, Hieronymiana facit interpretatio, cuius ipsa verba subscribam: Omnis qui euangelium
alio interpretatur spiritu et mente quam scriptum est credentes turbat et conuertit
euangelium Christi, vt quod in facie est post tergum faciat et ea quae post tergum
sunt vertat in faciem: si quis tantum literam sequitur, posteriora ponit in faciem; si
quis Iudaeorum interpretationibus acquiescit, post tergum mittit ea quae ex natura
sua in facie constituta sunt. Hactenus Hieronymus. Atqui inuertere proprie
declarat in diuersum ac praepostere vertere. Christus eiusmodi doctrinam tradidit, vt quam plurimum esset pietatis, quam minimum ceremoniarum. Isti contra
volebant plurimum esse ceremoniarum, pietatis minimum.
[8] [A] Pr a e t e rq u a m q u o d . Par , id est praeter id quod atque ita
erit aptius. A n a t h e m a s i t . Diuus Hieronymus admonet anathema verbum
esse proprium Iudaeis, quo extremam detestationem significare soleant.
[10] Mo d o e n i m h o m i n i b u s s u a d e o. Arti gr nqrpouv peqw tn
qen;, id est Nunc enim homines suadeo an Deum?, hoc est an humana suadeo
an diuina? Et in hanc quidem sententiam interpretatur Theophylactus. Quan86 Et E: Qui BD.
91 interpretatur BD: interpretatus E.
100 erit E: erat AD.
102 suadeo scripsi sec. Vg.: pers. AD, suad. E.

104 Et in Theophylactus [Vulgarius A] inter


casum [106] et non item [106] posuit A.
104 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

6970 nec aliud Die Wendung quod non est


aliud fehlt in den meisten Hss. und in Er.'

Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.


920D, Vogels (CSEL 81, 3, p. 8, l. 13) hat sie

ANNOTATIONES IN GAL. 1,710

jedoch wohl abdrucken lassen.


75 Ambrosianos commentarios Siehe Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 6, CSEL 81, 3, p. 9, ll.
57: in aliud ergo euangelium vocati fuerant,
quam quod hi [pseudoapostoli] praedicabant,
qui eos subverterant, non tamen aliud ab eo
quod apostoli adnuntiabant.
7576 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. I, 1,
67, CCSL 77A, p. 19, ll. 3946, Migne PL
26, 343B (78 his qui, sic ed. 1516, fo 80E; 79 de
his, sic ed. 1516). Vgl. oben n.ll. 5860.
81 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
67, CSEL 81, 3, p. 9, ll. 1718 (82 aliqui
sunt).
82 a superioribus Cf. Ambrosiaster loc. cit. p. 8,
ll. 1113.
83 miramur D.h. miror in Gal. 1, 6a.
83 Tertullianus Vermutlich Tert. Adv. Marcion.
V (nicht IV), 2, 5, CCSL 1, p. 666, ll. 2425:
Nam et adiciens, quod aliud euangelium
omnino non esset, creatoris confirmat id,
quod esse defendit.
86 Et euangelium Nov. Test.: et volunt inuertere [subuertere A] euangelium. Zu subuertere / inuertere: ASD VI, 3, p. 449, n. 73;
ASD VI, 2, p. 339, n. 102 zu Act. 13, 10.
87 sic Sc. conuertere.
87 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 7,
CSEL 81, 3, p. 9, l. 18.
87 Augustinus Aug. Expos. Gal. 4, 4, CSEL 84, p.
59, l. 5, cf. Expos. Gal. 4, 5, p. 59, l. 12.
8788 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
67, CCSL 77A, p. 18, l. 4; p. 20, l. 51 (Migne
PL 26, 342A; 343C).
8990 Hieronymiana interpretatio Hier.
Comm. in Gal. I, 1, 67, CCSL 77A, p. 20, ll.
5460, Migne PL 26, 343C (92 id quod).
97 Isti Sc. die Vertreter des Iudaismus.
99 Praeterquam quod Nov. Test.: praeter id
quod.
99 Par Zu par mit Akk. BlassDebrunner
2363 par = anders als. Siehe auch ASD
VI, 3, p. 449, n. 85.
100 Anathema sit Er. behlt im Nov. Test. den
Vg.Text bei.
100 Diuus Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
89, CCSL 77A, p. 22, ll. 3639 (Migne PL
26, 345A): Porro anathema verbum proprie
Iudaeorum est et positum tam in Iesu Naue
quam in Numeris, quando omnia quae erant
in Hiericho et Madianitarum detestationi et
anathemati habenda Dominus imperauit.
Siehe zum Begriff anathema: ThWNT 1, p.
356 sq. und ASD VI, 8, p. 323, n.ll. 2324, zu
1. Cor. 16, 22.
102 Modo suadeo Vg.: Modo enim hominibus suadeo aut Deo?; Nov. Test.: Nunc

59
enim vtrum hominibus [homines A B]
suadeo, an deo [deum A B]? Auch Valla,
Annot. behandelt das vorliegende Lemma:
Modo enim hominibus suadeo. Nescio an
melius, vt graece est, per accusatiuum transferatur homines suadeo siue persuadeo an
deum (Garin, p. 875, col. 1). Die Variante
persuadeo im Lemma (cf. app. crit. n.l. 102:
pers. AD) knnte Er. von Valla bernommen haben wie die accusativi homines und
Deum im Nov. Test. A B, cf. ASD VI, 3, p.
449, n. 102.
102103 Arti qen; So auch die heutigen
Ausgaben. Das erste Glied der Doppelfrage
(pteron) bleibt im NT meistens unbezeichnet, cf. BlassDebrunner 440.1.
103104 Nunc diuina? Vermutlich nach
Valla, Annot.: Nescio an melius transferatur homines suadeo an deum; non dico,
vt idem significet suadeo humana an
diuina, nqrpouv peqw tn qen; (Garin,
p. 875, col. 1). Diese Stelle spielt in Er.' Kontroverse mit Lee eine Rolle. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 238, ll. 953961:
Er. legt dar, es gbe zwei Interpretationen der
betreffenden Stelle, weil der griechische Text
des NT nicht eindeutig ist, und Lee habe zu
Unrecht seine Anmerkung zu Gal. 1, 10 beanstandet: Quid hic habet quod reprehendat
Leus? Geminum sensum ostendo; neutrum
reiicio (p. 238, ll. 956957). Es gibt, sagt Er.,
viele Stellen, an denen er dem Vg.Text nicht
folgt: Sed in contextu, inquiet [Leus], secus
vertis quam legit Hieronymus. Si mihi hoc
non licet, frequenter erit quod reprehendat
Leus. Verum id mihi in toto opere licere
volui (p. 238, ll. 957959).
104 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
10, Migne PG 124, 961B: M nomhete ti
mv hjt pesai, ll prv tn qen moi
pv lgov J ka otwv fjsn, ti
A
nqrpouv peqein spoudhw, ka totoiv
rskein, t qe; Zur Bedeutung von
peqw an der vorliegenden Stelle des Galaterbriefes: Bauer s.v. peqw 1.b. berreden,
bereden und 1.c. sich geneigt machen, auf
seine Zeite ziehen; peqw tn qen: Gott
geneigt machen. Vgl. die bersetzung von
Persona: Nequaquam existimetis me id
eniti et querere, vt persuasos vos reddam,
quin potius meus omnis ad deum intenditur
sermo vel aliter ait, numquid hominibus persuadere studeo et illis placere, an deo
morem gerere? (fo cxr).
104105 Quanquam tolerari Zur Akk. und
Dativrektion des Verbs suadeo: Hofmann
Szantyr 42,I.b, p. 32 sq.

60
105
106
LB 803
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1213

quam et [B] hominibus [A] suadeo potest tolerari, cum [D] peqw apud Graecos
[A] in hoc sensu habeat aliquoties accusandi casum, non item cum significat
confidere | aut credere aut morem gerere, quemadmodum videtur arbitrari Faber
Stapulensis noster. Quanquam scio Hieronymum, Augustinum et Ambrosium
diuersam sequi sententiam. Caeterum modo positum est pro nunc, significat [B]
enim [A] posteaquam factus sit apostolus, nihil aliud spectare [C] se [A] quam
quod ad Dei pertineat honorem, cum olim in Iudaismo diuersa senserit. Si
a d h u c . E gr ti, id est si enim adhuc.
[12] Ac c e p i i l l u d n e q u e d i d i c i . Parlabon at ote didxqjn. Hieronymus distinguit inter accipere ac discere. Accipimus quod nostrum non est,
sed ab alio traditum. Discimus cuius mysterium nobis aperitur, tametsi Graece
non est didici, sed doctus sum, id quod vel absolute potest accipi non doctus
sum, sed afflatus vel non doctus sum ab homine. Deinde vocabulum reuelationis Hieronymus negat vsquam apud ethnicos scriptores inueniri pokluciv,
verum id cum aliis multis nouum fuisse confictum a Septuaginta, quo commodius explicarent noua Dei mysteria.
[13] Et e x p u g n a b a m . Ka prqoun. Quod verbum proprium [B] est [A]
populantium et excindentium captas armis vrbes. Neque video cur hic stomachetur Laurentius, velut id contumeliose dictum sit aduersus ecclesiam Dei, quod
expugnata fuerit a Paulo, malitque oppugnabam quam expugnabam. Nec inficior
aliud esse Latinis expugnare aliud oppugnare, quemadmodum aliud est suadere
aliud persuadere, aliud orare aliud exorare. Verum quid facias, vbi Graeca vox
porqen nihil aliud significet quam expugnare aut capere? Caeterum ecclesiam
vocat congregatiunculam illam Christianorum, quam prorsus expugnabat, quantum erat in illo. Iam enim hoc agebat Paulus. Proinde quod ait expugnabam, non
ad euentum rei, sed ad illius animum et conatus est referendum. Accommodatius
109 significat BE: significans A.
118 apud A B D E: om. C.
126 persuadere BE: dissuadere A.

127 prqein nihil aliud significet BE: nihil


aliud significet prqein A.

105107 peqw gerere Es handelt sich um die


Ausdrcke peqw tina: bewegen, berzeugen usw. und peqoma tini: jemandem
gehorsamen, folgen, jemandem glauben,
trauen. Cf. auch ppoiq tini: trauen, vertrauen (nach Passow).
107 morem gerere Vermutlich nach Faber Stapulensis' Kommentar zu Gal. 1, 10: Non confidebat, non morem gerebat Paulus hominibus,
sed deo (fo 153r der Ausgabe S. Pauli epistolae
xiv von 1512). Siehe zu Faber folgende Anm.
107108 Faber Stapulensis Faber bersetzte:
Nunc enim deo ne an hominibus confido?
(fo 32r der Ausgabe S. Pauli epistolae xiv, Paris
1512, im FaksimilieNeudruck, FrommannHolzboog, 1978). In seiner examinatio
erlutert er: Vocabulum in Paulo positum,

homonymum est nunc confido, nunc


suadeo significans. Aptius enim si hic confido vertatur (Paris 1512, fo 153v). Faber kommentiert die Paulusbriefe Kapitelweise und
gliedert den Kommentar in zwei Teile: einen
allgemeinen Kommentar und eine philologische examinatio. Siehe weiter zu Faber: ASD
VI, 8, p. 63, n.l. 367 zu 1. Cor. 2, 9.
108 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. I, 1, 10,
CCSL 77A, p. 22 sq. ll. 313 (Migne PL 26,
345C). Non putemus ab Apostolo nos doceri
vt exemplo suo hominum iudicia contemnamus Sed si fieri potest vt pariter et Deo et
hominibus placeamus, placendum est et hominibus; sin autem aliter non placemus hominibus nisi Deo displiceamus, Deo magis quam
hominibus placere debemus etc.

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1213

108 Augustinum Aug. Expos. Gal. 5, 28, CSEL


84, p. 59, l. 25 p. 61, l. 1, bes. p. 60, ll. 14:
Nemo deo suadet, quia manifesta sunt illi
omnia, sed hominibus ille bene suadet, qui
non se illis placere vult, sed ipsam, quam
suadet, veritatem.
108 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
10, CSEL 81, 3, p. 10, ll. 1923.
109 Caeterum nunc Siehe oben n.l. 102 und
ASD VI, 3, p. 449, n. 101.
111112 Si adhuc Nov. Test.: Nam si hactenus.
112 E gr ti (e ti: e gr ti v.l.). Zu den
codd., denen Er. folgte: ASD VI, 3, p. 450, n.
104. Zur vorliegenden Stelle bes.: Hs. An III
11 (cod. 2817) fo 230r.
113 Accepi didici So auch Vg. und Nov. Test.
113 Parlabon didxqjn Lesart im Nov. Test.
und Lesart der heutigen Ausgaben.
113114 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
1112, CCSL 77A, p. 26, ll. 4551 (Migne PL
26, 347BC): Inter accipere autem et discere
hoc interest quod accipit Euangelium cui primum insinuatur et ad fidem eius adducitur vt
credat vera esse quae scripta sunt; discit autem
is qui ea quae in illo per aenigmata et parabolas figurata sunt explanata et disserta cognoscit, et cognoscit non homine releuante, sed
Christo qui reuelauit Paulo aut Paulo in quo
loquitur Christus.
115117 tametsi homine Diesen Passus brachte
Er. in seiner Resp. ad annot. Ed. Lei zur Sprache, damit er Lees Kritik widerlegte. Cf. ASD
IX, 4, p. 238, ll. 963967: Neque didici. Obiter indicaram, quod nobis est didici Graecis
esse didxqjn, id est doctus sum. Neque
temere hoc admoneo. Siquidem accipi potest:
non doctus sum, sed afflatus. Leus rursus
impingit Hieronymum, qui legerit didici. Sic
expletur promissus numerus annotationum,
sed ad quam rationem nasci possint bis mille.
118 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 1112,
CCSL 77A, p. 26, ll. 5258 (Migne PL 26,
347C): Verbum quoque ipsum pokalcewv, id est reuelationis, proprie Scripturarum
est et a nullo sapientium saeculi apud Graecos
vsurpatum. Vnde mihi videntur quemadmodum in aliis verbis quae de hebraeo in graecum Septuaginta interpretes transtulerunt, ita
et in hoc magnopere esse conati vt proprietatem peregrini sermonis exprimerent, noua
nouis rebus verba fingentes. Siehe zur
Geschichte der Begriffe pokalptw und
pokluciv: ThWNT 3, pp. 565597, bes. p.
573, wo das Subst. pokluciv behandelt
wird. Der Ausdruck pokluciv kommt u.a.
bei Plut. und Synesius vor; es gibt eine Belegstelle bei Philodem Philosophus aus dem 1.

61
Jahrhundert vor Chr. Albrecht Oepke (der
Autor des betreffenden ThWNTLemmas)
folgert, p. 573, ll. 2433: Dieser Befund zeigt
, dass die Begriffe pokalptein und
pokluciv in keiner Weise dogmatisch
geprgt sind und dass ihre theologische Verwendung dem Griechen von Hause aus fernliegt. Sie ist vom Orient her importiert
Philologisch anfechtbar, hat es theologisch
verstanden seinen guten Sinn, wenn Hieronymus von dem Wort pokluciv sagt:
proprie Scripturarum est a nullo sapientium
saeculi apud Graecos vsurpatum (siehe das
vorliegende Hieronymuszitat).
121 Et expugnabam Nov. Test. ac depopulabar
[et expugnabam A].
121 Ka prqoun So auch die heutigen Ausgaben. Porqw (seit Homer) bedeutet vertilgen, vernichten, zerstren. Bauer s.v. bersetzt die vorliegende Stelle: ich suchte die
Gemeinde Gottes zu vertilgen. Man
bekommt den Eindruk, dass Valla (siehe die
folgende Anm.) nicht wirklich mit dem spezifischen Gebrauch des Imperfekts rechnete
(imperfectum de conatu, cf. Hofmann
Szantyr 176, p. 316). Er. jedoch erwhnt
diesen Gebrauch, cf. ll. 129130.
123 Laurentius Valla, Annot. ad loc.: Persequebar
ecclesiam dei, et expugnabam illam. Contumelia fit deo, cuius ecclesia dicitur expugnari.
Ergo oppugnabat, non expugnabat, id est
oppugnando capiebat (Garin, p. 875, col. 1).
125 aliud oppugnare Expugnare: erobern,
einnehmen, berwinden, vernichten (auch
im bertragenen Sinn, ziemlich selten angreifen); oppugnare: bestrmen, angreifen,
auch im bertragenen Sinn (nach Georges
s.vv.). Cf. Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, examinatio ad loc.: Sed quid inter
expugnare et oppugnare intersit, vel mediocriter grammatici norunt (Paris, 1512, fo 153v).
125126 quemadmodum exorare Der Vergleich, den Er. zieht, stimmt nicht: expugnare
und oppugnare sind beide composita, in den
Paaren suadere/ persuadere und orare/exorare
aber handelt es sich um ein simplex und ein
compositum.
128 congregatiunculam Cf. Souter, Glossary s.v.
Er. prgt oft hnliche deminutiua, siehe
Hoven, Lexique, p. 399 sqq.
128129 quam Paulus Paulus verfolgte die
ersten Christengemeinden, cf. Act. 7, 588, 3;
9, 12; 9, 21; 22, 4; 1. Cor. 15, 9; Gal. 1, 1323;
Phil. 3, 6.
129130 Proinde referendum Er. spielt auf das
sogenannte imperfectum de conatu an, cf.
oben n.l. 121.

62
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1416

autem erat quod legunt in commentariis Hieronymus [B] et Augustinus [D] in


sermone habito in monte [A] deuastabam [D] aut vastabam [A] more hostis ac
ferae populantis omnia. [B] Ac paulo inferius: Qui aliquando nos persequebatur
nunc euangelizat fidem quam aliquando vastabat. [D] Grammatici vocem dictam
putant a prqw, quod est incendo transpositis duabus literulis prqw, hinc
prqw, quod incendiis populatur hostis victor. Alii malunt prqw dictum quasi
perqw, id est circumcurro, quod id quoque fiat in vrbe capta.
[14] C o a e t a n e o s . Optarim hoc verbum esse receptum apud Latinos;
Graece dixit sunjlikitav, id est aequales, hoc est eiusdem aetatis, quanquam
vtraque vox est ambigua. Nam eiusdem aetatis dicuntur qui vixerunt eodem
seculo, quos Graeci vocant sugxrnouv, et aequales dicuntur diuitiis aut eruditione pares. [B] In g e n e re m e o. Genus gentem appellat Iudaicam, sicut in
proxima epistola in periculis ex genere. [A] Ae m u l a t o r. Hjlwtv. Ab immodico et superstitioso studio et amore zeloten appellauit seipsum. [B] Pa t e r n a r u m m e a r u m t r a d i t i o n u m . Patrikn, a patribus ac maioribus traditarum. Mearum addit non quod eas suas esse duceret, quemadmodum
interpretatur Aquinas, sed vt excusatius videatur errasse qui natus pharisaeus
maiorum suorum instituta sequeretur, quae tamen non dubitauit relinquere
edoctus meliora.
[15] [A] Cu m a u t e m p l a c u i t e i . Ote d edkjsen qev, id est cum
autem visum est Deo.
[16] No n a c q u i e u i . O prosaneqmjn, id est non contuli cum carne et
sanguine. Sic enim Graeca vertit Hieronymus in suis commentariis, consentientibus et Graecorum scholiis. Atque ad hunc modum paulopost ipse vertit
interpres. Id est: Non communicaui euangelium meum cum homine, sed cum
Deo commercium habui. Quidam habent proaneqmjn, hoc est prius contuli.
131 legunt in commentariis D E: in commentariis legit A, in commentariis legunt B C.

144 zeloten BE: eloten A.

131 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 1314,


CCSL 77A, p. 28, l. 30 (Migne PL 26, 349A).
131 Augustinus Aug. Expos. Gal. 7, 1, CSEL 84,
p. 61, l. 25 sq.: persequebar ecclesiam dei et
vastabam illam. In der Ausgabe A erwhnte
Er. nur Hier.' Kommentar (cf. app. crit. n.l.
131), dann kam 1519 auch Aug.' Kommentar
(Expositio) dazu. Ihm wurde aber spter
bewusst, dass Aug. in seiner Expositio nicht
deuastabam, sondern vastabam geschrieben
hatte (l. 132, Zusatz D). 1527 (131132, Zusatz
D) verwies er auf De serm. Dom. I, 7, 18, CCSL
35, p. 19, ll. 412413: Es handelt sich aber dort
nicht um Gal. 1, 13, sondern um Gal. 1, 23:

qui aliquando nos persequebatur nunc euangelizat fidem, quam aliquando vastabat. Der
Zusatz in sermone habito in monte gehrt vermutlich zum Zitat ll. 133134 Qui vastabat
(Er. zitiert Aug.' Fassung des Verses).
133 paulo inferius Gal. 1, 23: qui persequebatur
nos aliquando, nunc euangelizat fidem, quam
aliquando expugnabat (Vg.). Er. zitiert hier
Aug.' Fassung des Verses, cf. die vorangehende Anm.
134 Grammatici Eust. behandelt die Ableitung
von prqw aus prqw mehrmals: Comm. ad
Hom. Il. vol. I, p. 111, l. 28 sq.: v gr k to
prqw, t kaw, metaqsei to r ka trop

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1416

to j ev e gnetai prqw di tov pomnouv


mprjsmov tav porqsesi. Comm. ad Hom.
Il. vol. I, p. 380, l. 7: t prqw, z o kaq
prqesin ka sustoln t prqw. Cf. auch
vol. I, p. 749, l. 11; vol. 2, p. 325, l. 13 sq. usw.
136 Alii Etym. mag. 663, 4143: Prqw: T
porq, t poliork gnetai par t periqw,
toutsti peritrxw tn gn ka tn plin.
138 Coaetaneos Nov. Test.: aequales.
138 Optarim Latinos Siehe zu coaetaneus:
Souter, Glossary s.v.; Kaulen 49, p. 133. Der
Ausdruck coaetaneus wurde von Apuleius
(Met. VIII, 7) verwendet, cf. Kaulen loc. cit.
und ASD VI, 3, p. 451, n. 141.
142 In genere meo So auch Vg. und Nov. Test.
142143 in proxima epistola 2. Cor. 11, 26. Cf.
Annot. in 2. Cor. 11, 26, ASD VI, 8, p. 456,
l. 192 sq.: Periculis ex genere. Non sentit
proprie de cognatis, sed Iudaeorum gentem
genus suum vocat, cui mox opponit
gentes.
143 Aemulator Nov. Test.: studiosus. Er. ersetzt
das Wort aemulator (hjlwtv), das hier die
nichtklassische Bedeutung Eiferer statt
Nachahmer hat (cf. Kaulen 12, p. 12) durch
studiosus. Den Ausdruck hjlwta in Act. 21,
20 bersetzt der interpres der Vg., wie hier,
durch aemulatores, aber im Nov. Test. BE
steht: studiosi sectatores (cf. ASD VI, 2, p.
429, n. 205 zu Act. 21, 20 und ASD VI, 3, p.
451, n. 142).
144145 Paternarum mearum traditionum Die
Lesart des vorliegenden Lemmas (= Vg.)
behielt Er. im Nov. Test. A bei; Nov. Test. BE:
a maioribus meis traditorum institutorum.
147 Aquinas Thomas Aquinas Super Gal. lect.
37, vol. I, p. 571: paternarum mearum traditionum quas quidem traditiones vocat
suas, quia ita reputabat eas ac si suae fuissent.
150 Cum autem placuit ei Nov. Test. A: vbi
visum fuit deo; Nov. Test. BE: vbi deo
visum est. So auch Er.' bersetzung in Rom.
15, 26; 15, 27; 1. Cor. 1, 21. An der Stelle 2. Cor.
5, 8 bersetzte er jedoch edokw durch probare. Vgl. Annot. in Rom. 15, 26, LB VI,
650B: edkjsan id est approbarunt et ita
visum est illis. Zur bersetzung des Verbs
edokw in den Paulusbriefen: ASD VI, 3, p.
171, n. 261 zu Rom. 15, 26, und p. 451, n. 1516.
150 Ote qev Zur Lesart edkjsen qev
(N27): Metzger, Commentary ad loc. p. 521 sq.
Tischendorf lsst qev aus. Er. folgt u.a. der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 230v, cf. ASD VI,
3, p. 451, n. 1516.
152 Non acquieui Vg.: non adquieui carni et

63
sanguini; Nov. Test.: non contuli cum carne
et sanguine.
152153 O prosaneqmjn sanguine An der
vorliegenden Stelle bedeutet prosanatqjmi
(med.) tin: sich beraten mit jemandem; sich
wenden an jemanden (Bauer s.v. 2. und Passow s.v.). An der Stelle Gal. 2, 6 verwendete
Paulus dasselbe verbum, aber nicht mit derselben Bedeutung: (tin ti) jemandem noch
etwas dazu auferlegen oder vorlegen (Bauer
s.v. 1.); einem etwas dazu geben (Passow
s.v.). Zu diesem Verb: Annot. in Gal. 2, 6, ll.
335350.
153 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 16b,
CCSL 77A, p. 31, ll. 13 (Migne PL 26, 351B):
Continuo non acquieui carni et sanguini.
Siue, vt in graeco melius habet, Non contuli
cum carne et sanguine.
154 Graecorum scholiis Er. bezeichnet mit Graecorum (Graecanica, Graeca) scholia mehrmals sowohl den Kommentar des Ps.Oecumenius, den er handschriftlich (AN III 11 =
cod. 2817) heranzog, als auch die anderen
griechischen Kommentare, die er konsultierte, nml. diejenigen von Chrys. und
Theophyl. cf. ASD VI, 8, p. 97, n.l. 935 zu
1. Cor. 5, 4. Zur Geschichte des Begriffes
sxlion/sxlia bzw. scholium/scholia: Ueli
Dill, Zur bernahme des Begriffs sxlion in
die lateinische Sprache in: Museum Helveticum (61) 2004, pp. 92128, bes. pp. 118120
(zu Ps.Oecumenius, p. 119, n. 111). Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 1, 16, nach der Hs.
AN III 11, fo 231r: Eqwv o proaneqmjn [!].
Ok lqon ev lgouv, fjs, tov postloiv
per to kjrgmatov rkeisqev t qea pokalcei (Migne PG 118, 1100B). Chrys. In
Gal. comm. 1, 9, Migne PG 61, 628: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati. Tov postlouv ntaqa anttetai, p tv fsewv
atov kaln. Theophyl. Expos. in Gal. 1, 16,
Migne PG 124, 964D 965A: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati: Toutstin,
ok ev lgon lqon tov postloiv totouv
gr srka ka ama kale, p tv fsewv
atov nomhwn.
154 paulopost Die oben n.ll. 152153 genannte
Stelle Gal. 2, 6. Der Vg.Text lautet: mihi
enim qui videbantur nihil contulerunt. Cf.
ASD VI, 3, p. 452, n. 166.
155156 Non communicaui habui Er.' Paraphrase von Gal. 1, 16b.
156 Quidam Die v.l. proaneqmjn kommt in der
von Er. benutzten Ps.Oecumeniushs. AN III
11 (= cod. 2817), fo 231r vor (im Lemma und
im Text).

64

LB

157
158
159
160
804
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185

ANNOTATIONES IN GAL. 1,17

Proinde palam est Thomam et Carrensem nihil agere, qui carnem et sanguinem
interpretantur pro vitiis carnalibus, quibus nunquam legimus Paulum obnoxium
fuisse, etiamsi Thomas addit alteram expositionem carnem et sanguinem interpretans affectum erga cognatos. At ne id quidem sentit Paulus. Verum huius |
erroris ansam praebuit interpres, qui prosaneqmjn verterit acquieui, cum vertendum fuerit contuli siue communicaui cum carne et sanguine. Quanquam
hoc in loco maiorem in modum laborauit diuus Hieronymus cupiens hunc explicare nodum, quod Paulus contumeliosius Petrum, Ioannem et Iacobum carnem
et sanguinem appellarit, praesertim cum Porphyrius hinc calumnietur arrogantiam Pauli, quod non dignatus sit suum euangelium conferre cum caeteris apostolis, in summa ne consistere quidem, vt qui prius non contulerit cum carne et
sanguine, postea contulerit, veluti sibi diffidens rei periculo facto. His [E] angustiis [A] constrictus Hieronymus eo confugit, vt aduerbium eqwv, id est continuo, non referat ad ea quae sequuntur non acquieui carni et sanguini, ne fretus
reuelatione protinus videatur hominum commercium despexisse, sed ad illa
superiora Cum autem placuit ei, qui me segregauit de vtero matris meae, ac deinde
sequatur vt reuelaret Filium suum in me, et ad extremum vt euangelizarem illum
in gentibus continuo, et post haec velut a nouo exordio sequatur illud non
acquieui carni et sanguini, vt sit sensus Paulum iussum, vt continuo citraque
moram accingeretur ad praedicationem euangelii, proinde non cunctatum neque
moras triuisse adeundis ac consulendis apostolis, sed protinus vt erat iussus
aggressum euangelizandi munus. [D] Variant hic et Graecorum commentarii. [A]
Verum haec longius discutere non est huius instituti. Nos quod ad lectionis rationem pertinere visum est, annotamus. Proinde nec illud huius operis est, quod
haec Pauli narratio multis modis dissentire videtur cum ea quae est apud Lucam
in Actis apostolicis, capite nono, [B] quemadmodum Hieronymus in commentariis suis satis diligenter explicat.
[17] [A] Ve n i Hi e ro s o l y m a m . A
nlqon, id est redii siue ascendi. Ad
a n t e c e s s o re s m e o s a p o s t o l o s . Prv tov pr mo postlouv, id est ad
quidem BE: quidem videatur A.
referat BE: referatur A.
euangelizarem BE: euangeliarem A.
euangelizandi BE: euangeliandi A.

181 dissentire videtur CE: dissentit A B.


184 Veni ascendi post lemma Ad antecessores
meos apostolos [post vocati 187] posuerunt
AD.

157 Thomam Thomas Aquinas Super Gal. lect.


44, vol. I, p. 573: Et accipitur hic caro et sanguis pro vitiis carnalibus.
157 Carrensem Hugo Carrensis nach der Bibeledition von Johannes Amerbach (Basel 1504):
Non acquieui carni: id est peccatis (fo 135r
col. 12). Johannes Amerbach hat 1504 Hugo
Carrensis' Postilla mit dem Bibeltext zum
zweiten Mal herausgebracht. Diese zweite
Auflage war sehr unsorgfltig gedruckt worden (cf. Amerbachkorrespondenz I, p. 270,
Anm. zu Ep. 287), ausserdem hatte sich die

erste Ausgabe (bis Juni 1504) nur zur Hlfte


verkauft (cf. Amerbachkorrespondenz I, p. 217,
Anm. zu Ep. 229). Siehe zu Hugo Carrensis
und seinen Postilla: Amerbachkorrespondenz I,
p. 37, Anm. 1 zu Ep. 27; ASD VI, 8, p. 355, n.l.
466 zu 2. Cor. 3, 7.
159 Thomas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
44, vol. I, p. 573: Et accipitur hic caro et sanguis pro vitiis carnalibus [cf. n.l. 157] Vel
pro affectu et amore ad carnaliter sibi coniunctos. Er. lehnt in der Liste der Loca obscura
die Interpretation von Thomas Aquinas (und

167
170
173
178

ANNOTATIONES IN GAL. 1,17

anderen) ab: Non acquieui carni et sanguini.


Thomas ac vulgus recentiorum [gemeint ist
bes. Hugo Carrensis] interpretantur: Non
acquieui vitiis carnalibus, cum Paulus neget se
contulisse Euangelium suum cum Petro et
caeteris apostolis hominibus, quos carnem et
sanguinem vocat fo Oo3v).
161 ansam praebuit Zum Ausdruck ansam praebere (quaerere, arripere): Adag. 304, ASD II,
1, p. 411 sq.; Collect. 482, ASD II, 9, p. 187 sq.
161162 cum vertendum sanguine Siehe Er.'
bersetzung im Nov. Test.: [non] contuli
cum carne et sanguine (cf. oben n.l. 152).
163 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 16b,
CCSL 77A, p. 31 sq. ll. 39 (Migne PL 26,
351B): Scio plerosque de apostolis hoc dictum
arbitrari; nam et Porphyrius obicit quod post
reuelationem Christi non fuerit dignatus ire ad
homines et cum eis conferre sermonem, ne post
doctrinam videlicet Dei a carne et sanguine instrueretur. Sed absit vt ego Petrum, Iohannem
et Iacobum carnem et sanguinem putem, quae
regnum Dei possidere non possunt.
163164 explicare nodum Zur Metapher: Adag. 6
(Nodum soluere), ASD II, 1, p. 118 sq.
168178 His munus Er. paraphrasiert Hier.
Comm. in Gal. I, 1, 16b, CCSL 77A, p. 32 sq. ll.
2437 (Migne PL 26, 351D 352B): qui in
principio cum sanguine et carne non contulit
postmodum, vt dixi, cum sanguine et carne
contulerit. Quae propositio nos coartat [cf. ll.
168169: His constrictus] vt sic distinguamus: ne statim, siue continuo, cum carne iungamus et sanguine, sed cum superioribus haerere faciamus et legatur: cum autem placuit
continuo [cf. ll. 172174], vt a proprio incipiat
exordio non contuli cum carne et sanguine.
Magisque arbitrandum est sic stare sensum,
quia qui statim missus sit post reuelationem
Christi Euangelium gentibus adnuntiare non
steterit nec moris quibusdam tempus produxerit eundo ad apostolos et reuelationem Domini
cum hominibus conferendo, sed abierit etc.
(173 euangelizem: euangelizarem v.l. et edd.).
178 Variant commentarii Chrys. sagt, dass
Paulus die anderen Apostel caro et sanguis
nennt, aber: E d ka per pntwn nqrpwn
tot fjsin, od mev nteromen (Migne PG
61, 628, cf. oben n.l. 154, Fortsetzung des dortigen Chrys.Zitats). Theophyl. folgt Chrys.:
plv per pntwn nqrpwn tot fjsin,
ti par odenv nqrpou maqn ti (Migne
PG 124, 965A, Fortsetzung des oben n.l. 154
angefhrten Theophyl.Zitats: totouv gr
srka ka ama kale).
179183 Verum explicat Dieser Passus kommt
in der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,

65
p. 198, ll. 583593, von 1521 zur Sprache (zu
Er.' Apolog. gegen Stunica: ASD VI, 8, p. 81,
n.ll. 686688 zu 1. Cor. 4, 3), wobei es sich
besonders um das Verhltnis zwischen Gal. 1,
16 sqq. und Act. 9, und um Hier.' Kommentar dazu handelt.
180183 Proinde explicat In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. (ASD IX, 2, p. 198, ll. 583593),
sagt Er., er habe an der bewussten Stelle seiner
Annot. aufgrund des Hieronymuskommentars, darauf hingewiesen, dass es eine grosse
Diskrepanz zwischen Gal. 1, 16 und Act. 9 gibt;
er behandele aber diese Frage nicht, weil das
nicht seine Aufgabe in den Annot. sei: Dazu
lese man Hier. Stunica aber habe darauf geantwortet: Non haec Pauli narratio multis
modis dissentire videtur ab ea quae est apud
Lucam in Actis apostolicis, capite ix, vt Erasmus retulit, sed haec illam videtur exponere et
vt ita dixerim ampliare, tametsi prima fronte
[cf. Adag. 888, ASD II, 2, p. 398] videtur [Stunica videatur] ab ea esse diuersa (p. 198, ll.
586589, cf. p. 199, n.ll. 586589). Er. versucht
dann, in rhetorischer Weise Stunicas Worte zu
widerlegen: Quid ego audio? An quod videtur, non videtur? Nonne quod prima fronte
videtur, videtur? Si non videtur, mentitus est
Hieronymus (p. 198, ll. 589591) und verteidigt zum Schluss seine Aussage, um die es sich
handelt: Porro cum ego dicerem: dissentit [sic
A B; dissentire videtur CE, cf. app. crit. n.l.
181], de spetie sentiebam, non de re (p. 198, l.
592). Siehe ASD IX, 2, p. 199, n.l. 592.
181 dissentire videtur In der Ausgabe von 1522
ersetzte Er. dissentit durch dissentire videtur,
cf. app. crit. n.l. 181, vermutlich anlsslich der
Kritik von Stunica. Siehe die vorangehende
Anmerkung.
182 Hieronymus Hier. behandelt Comm. in Gal.
I, 1, 17b, CCSL 77A, pp. 3336, ll. 672 (Migne
PL 26, 352B 354A) die Frage ber das Verhltnis zwischen Gal. 1, 16 sqq. und Act. 9.
Siehe p. 33 sq. ll. 216 (352BC): Non sibi videtur historiae ordo concinere referente Luca in
Actibus Apostolorum quod, cum Paulus post
fidem Christi per dies multos Euangelium
Damasci loqueretur audenter etc. Hic
autem dicit se primum isse in Arabiam.
184 Veni Hierosolymam Nov. Test.: redii Hierosolymam. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est: neque redii Hierosolyma od nlqon
ev t Ierosluma (Garin, p. 875, col. 1).
184185 Ad apostolos Nov. Test.: ad eos qui
ante me fuerant apostoli. Cf. Valla, Annot.
ad loc.: Graece est: ad eos qui fuerant
ante me apostoli prv tov pr mo
postlouv (Garin, p. 875, col. 1).

66
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1820

eos qui ante me fuerant apostoli et quibusdam ob hoc maiores videbantur, quod
prius essent vocati.
[18] Vi d e re Pe t r u m . Istorsai, quod verbum apud Graecos plus aliquid
significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre, quanquam
id negat Hieronymus.
[19] [B] Ia c o b u m f r a t re m . [E] In epistolam ad Galatas [B] notat Hieronymus eorum errorem, qui putant hunc Iacobum fuisse de numero duodecim
apostolorum, fratrem Ioannis, cuius mentio fit in euangelio, cum is [C] in Actis
apostolorum [B] legatur mox a Stephani nece sanguinem fudisse pro Domino.
[C] Sed [D] affirmat [B] hunc esse Iacobum cognomento Iustum, filium Mariae,
quae fuerit soror Mariae matris Iesu. Nam et hi fratres vocantur more Iudaeorum. [C] Theophylactus indicat honoris gratia fuisse vocatum fratrem Domini.
[B] Hic primus Hierosolymorum episcopus fuit ordinatus, atque huius plerique
iudicarunt esse epistolam, quam hodie quoque nomine Iacobi legimus. Apostolus
autem dicitur eo modo, quo caeteri omnes apostoli dicuntur, qui Christum in
carne conspectum postea praedicabant.
[20] [A] Qu i a n o n m e n t i o r. Hic ti poterat omitti, quod vim habet
asseuerandi, sed apud Graecos duntaxat, nisi malis addere ecce coram Deo testificor quod non mentior. Nam id additum [D] est [A] velut a iurante, [B] quod
sane non negat Hieronymus. Sed quod addit nagwghwn, coram Deo sunt, id est
188190 Videre Hieronymus inter lemma
Ciliciae [post plagas 210] et lemma Quae erant

in Christo [211] posuit A.


196 quae fuerit soror CE: sororis B.

186187 quibusdam vocati Cf. Annot. in 2.


Cor. 11, 5, ASD VI, 8, p. 446, ll. 2025: Nihil
me minus fecisse id est nihilo inferiorem
fuisse excellentibus apostolis Sentit enim
de Petro, Iacobo et Ioanne, qui summates
habebantur, vt indicant Graecanica scholia
cumque his consentiens Chrysostomus ac
Theophylactus. Siehe den Kommentar ad
loc.
188 Videre Petrum Nov. Test. vt viderem
Petrum. Er. bevorzugt den finalen Nebensatz
vor dem Gebrauch des finalen Infinitivs. Cf.
ASD VI, 3, p. 453, n. 183.
188189 Istorsai videre besuchen zum
Zweck des Kennenlernens bersetzt Bauer
s.v. storw.
190 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 18a,
CCSL 77A, p. 36, ll. 1315 (Migne PL 26,
354B): ad hoc isse vt videret apostolum non
discendi studio, qui et ipse eumdem praedicationis haberet auctorem, sed honoris priori
apostolo deferendi.
191 Iacobum fratrem So auch Vg. und Nov.
Test.

191201 In epistolam praedicabant In seiner


Peregrinatio Apostolorum Petri et Pauli (LB VI,
425432 = LB VII, 653660) gibt Er. seine
Lsung der JacobusFrage (wieviel Personen namens Jacobus gibt es? Wer war der
Autor des Jacobusbriefes?): Erant autem
Iacobi duo, vnus Zebedaei filius, frater Ioannis; hunc interfecit Herodes, atque hoc ipsum
arguit eum fuisse inter apostolos praecipuum.
Alter Alphaei filius. Crebra mentio fit in Actis
tertii Iacobi, qui dictus est frater Domini,
cognomento Iustus, filius (vt opinatur Hieronymus) Mariae, quae fuerit soror matris
Domini. Huic Iacobo tribuunt epistolam,
quae legitur inter catholicas (LB VI, 425426
= LB VII, 653654). Dazu: ASD VII, 6, p. 114
sq. (Bateman). An der vorliegenden Stelle der
Annot. geht Er., wie er sagt, von Hier. aus; er
benutzte jedoch nicht nur Hier. Comm. in
Gal. (cf. l. 191, Zusatz E), sondern auch Hier.
De vir. ill. Dieselbe IacobusFrage spielt
natrlich in den Annot. in Iac. eine Rolle;
auch dort sttzt Er. sich besonders auf Hier.
Cf. Annot. in Iac. 1, 1, LB VI, 1025B 1026A;

ANNOTATIONES IN GAL. 1,1820

Annot. in Iac. 5, 20, LB VI, 1038CD (Quanquam ego super hac re cum nemine digladiabor). Von dieser Frage handeln auch die
Briefe 21842186 (Juni 1529). Zur Jakobus
Frage: ReickeRost, s.v. Jakobus (2. Band,
799800).
191195 Hieronymus Iustum Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 3741
(Migne PL 26, 355C): Vnde vehementer
errauit qui arbitratus est Iacobum hunc de
Euangelio esse apostolum fratrem Iohannis,
quem constat post Stephanum iuxta fidem
Actuum Apostolorum sanguinem fudisse pro
Christo. Hic autem Iacobus episcopus Hierosolymorum primus fuit, cognomento Iustus.
195196 filium Iesu Diese Apposition entnahm Er. nicht dem Galaterkommentar des
Hier. (cf. n.ll. 191201), sondern (vermutlich) De vir. ill. cap. 2 (Herding, p. 7): Iacobus qui appellatur frater Domini, cognomento Iustus Mariae, sororis matris
Domini, cuius Iohannes in libro suo
meminit, filius, post passionem Domini statim ab apostolis Hierosolymorum episcopus
ordinatus, vnam tantum scripsit epistulam.
Vgl. auch Hier. Adv. Helv. 13, Migne PL 23,
205A 206B, wo Hier. Iacobus minor und
Iacobus Iustus gleichsetzt, wie auch Beda,
Expos. Act. 1, 13, CCSL 121, p. 10, ll. 129148:
Putant quidam duos fuisse apostolos Iacobi
vocabulo nuncupatos, Iacobum videlicet
Zebedei et Iacobum Alphei, tertium vero
Iacobum fratrem domini non apostolum sed
episcopum fuisse Hierosolymorum. Quod
nequaquam verum est, sed iuxta euangeliorum fidem eundem Iacobum filium Alphei
apostolum praefuisse Hierosolymis sciendum est, qui frater domini dictus est eo quod
fuerit Mariae materterae domini filius, cuius
Iohannes euangelista [Ioh. 19, 25] meminit:
Stabant autem, inquiens, iuxta crucem
domini Iesu mater eius et soror eius, Maria
Cleopae etc. (ll. 129138).
196197 Nam Iudaeorum Siehe Hier. Adv.
Helv. 1416, Migne PL 23, 206B 211A: Et
vnde, ais, fratres Domini dicti sunt qui non
erant fratres? Iam nunc doceberis quatuor
modis in Scripturis diuinis fratres dici,
natura, gente, cognatione, affectu (206C).
Hier. legt den Begriff Bruder im jdischen
Sprachgebrauch ausfhrlich dar, und folgert:
Restat igitur, vt iuxta superiorem expositionem fratres eos [sc. fratres Domini] intelligas
appellatos cognatione (209B) etc.
197 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
19, Migne PG 124, 965D 968A: Ede d ka

67
Ikwbon met timv d ka totou mmnjtai
tn delfn to kurou epn.
198 Hic ordinatus Cf. Hier. Comm. in Gal. I,
1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 4041 (Migne PL
26, 355C): Hic autem Iacobus episopus
Hierosolymorum primus fuit, cognomento
Iustus (cf. Act. 21, 18 sq.) und De vir. ill. cap.
2, n.ll. 195196 angefhrt.
198199 huius legimus Er. entzieht sich der
Diskussion ber die Autorschaft des Jacobusbriefes: Welcher Jacobus hat den Brief geschrieben, Iacobus Iustus oder Iacobus minor?
Sind Iacobus minor und Iacobus Iustus
gleichzusetzen? In der Peregrin. apost. unterscheidet Er. drei Jacobi (cf. oben n.ll. 191201);
in In epistolam Iacobi Argumentum schreibt er:
Iacobus, quoniam erat Hierosolymitarum
episcopus, scribit et caeteris Iudaeis qui per
omnes nationes sparsi habitabant, variis praeceptis vitam illorum formans atque instituens
(ASD VII, 6, p. 121).
199201 Apostolus praedicabant Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll.
2024 (Migne PL 26, 355AB): beatus Iacobus specialiter frater Domini (vt ante diximus)
appellatus est. Quod autem exceptis Duodecim quidam vocentur apostoli, illud in causa
est omnes qui Dominum viderant et eum
postea praedicabant fuisse apostolos appellatos.
202 Quia non mentior Vg.: ecce coram deo
quia non mentior; Nov. Test.: ecce coram
deo non mentior.
202204 Hic mentior Nach BlassDebrunner handelt es sich hier um die Ellipse eines
Verbums: do npion to qeo (sc lgw
odgl) ti (12812); Er. ergnzt hier (nicht im
Nov. Test.) testificor. Zu ti o: ASD VI, 3, p.
453, n. 202.
205 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 20,
CCSL 77A, p. 39, ll. 14 (Migne PL 26, 356A):
Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo quia
non mentior. Siue simpliciter accipiendum vt
sit: quae scribo vobis vera sunt et Deo teste
confirmo, quia nulla arte verborum, nullo
sunt fucata mendacio.
205 Sed quod addit Hier. loc. cit. p. 39, ll. 46
(356A): siue altius vt legatur: quae scribo
vobis coram Deo sunt, id est Dei digna conspectu.
205 nagwghwn Dieser Ausdruck ist in den
Lexika nicht belegt (LiddellScott, Lampe,
Pape, Passow, Bauer, Thesaurus [CDrom]).
Er. hat ihn vielleicht selbst geprgt (nach
nagwgikv ktl., geisterhebend etc., cf. Hier.
altius vt legatur).

68
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
LB 805
218
219
220
221
222
223
224

225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235

ANNOTATIONES IN GAL. 1,212,2

digna conspectu Dei, mihi videtur aliquanto coactius. Verum in his nonnihil
indulgent sibi veteres, velut in hoc quoque de nominum interpretationibus Arabiae, Ciliciae, Damasci et caetera. [D] Ambrosius fatetur esse iurantis, Theophylactus asseuerantis.
[21] [A] C i l i c i a e . Kilikav. Partes est klmata, id est plagas.
[22] Qu a e e r a n t i n C h r i s t o. Cur non potius quae sunt in Christo,
tav n Xrist?
[23] Au d i t u m h a b e b a n t . A
koontev san, id est audiebant. Ad verbum audientes erant, hoc est rumor apud illos erat. Latinissimum erat auditum erat illis [B] siue hic rumor apud illos erat, [D] eo quod participium
koontev sit praesentis temporis. [B] Ne hic quidem necesse erat vertere ti
vetante id pronomine nos. | [A] Qu a m a l i q u a n d o e x p u g n a b a t . Eprqei.
Rursus eo verbo est vsus quo supra, sicut annotauimus.
[24] C l a r i f i c a b a n t De u m . Edzahon, id est glorificabant. Atque ita
legit diuus Hieronymus, [D] Ambrosius magnificabant.
[A]

EX CAPITE SECVNDO

[1] Po s t a n n o s . Di dekatessrwn tn, id est per quatuordecim annos.


Quanquam sensum probe reddidit interpres.
[2] {Et c o n t u l i c u m i l l i s . A
neqmjn. Quod verbum diuus Hieronymus
negat Graecis significare proprie conferre, sed quae nouimus, ea in sinum amici
exponere et in medium adferre communi consilio vel probanda vel improbanda.
Vnde quod superius habuimus prosaneqmjn significat praeterea cum quoquam
contuli scilicet post vocationem Christi. Aut si legas proaneqmjn, id est prius
contuli, nempe quam iret in Arabiam. In illo videtur Paulus non diffisus suae
vocationi, in hoc videtur non eguisse aliorum consilio, vt in Arabia doceret
Christum. [E] Caeterum quod Hieronymus admonet de proprietate verbi neqmjn, huc, opinor, spectauit, quod natqesqai Graecis dicitur tam is qui suscipit onus quam qui alteri imponit; qui vero cum aliis confert, in medium deponit
sarcinam suam velut onerans eos quos suorum factorum iudices facit, suscepturus si quid illi detrahant addantue sarcinae. Vnde et quae seposita sunt et in alto
212 Xrist? scripsi: Xrist. A B E, Xrist; C D.
213 koontev A B D E: konotev C; audiebant

A: audierant BE.
217 expugnabat E: expugna. AD.

206208 Verum caetera Er. spielt hier wahrscheinlich auf Hier. an. Zu Arabia, Comm. in
Gal. I, 1, 17b, CCSL 77A, p. 35, ll. 6263
(Migne PL 26, 353C): in Arabia (quae interpretatur humilis et occidua); zu Cilicia,
Comm. in Gal. I, 1, 21, CCSL 77A, p. 40, ll.
36 (356B): transiit ad Ciliciam, quam in
fide Christi cupiebat adsumere Cilicia
quippe interpretatur adsumptio siue vocatio

lamentabilis; zu Damascus, Comm. in Gal. I,


1, 17b, CCSL 77A, p. 35 sq. ll. 68 69 (353D
354A): reuersus est Damascum, hoc est ad
sanguinem et ad passionem Christi. Vgl.
Hier. Interpret. Hebr. nom. Ad Galatas, CCSL
72, p. 155, ll. 1317: Arabiam humilem siue
occidentalem Cilicia adsumptio siue vocatio lamentabilis. Damascus sanguinis potus.
208 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,

ANNOTATIONES IN GAL. 1,212,2

20, CSEL 81, 3, p. 16, ll. 1820: quod ad conmendationem eius pertinet, locuturus testem
deum dat, quia ita se habent quae dicturus
est.
208209 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 20, Migne PG 124, 968B: Kaqper p
dikastjrou mllwn eqnav pxein, otwv
pagwnhetai t lgw v n zipistov dok.
210 Ciliciae plagas Im Nov. Test.: [Deinde
veni in] regiones Syriae Ciliciaeque [et Ciliciae A]. Siehe ASD VI, 3, p. 453, n. 211.
211 Quae Christo Dieselbe Lesart in Vg. und
Nov. Test., obwohl Er. sunt bevorzugt, wie er
durch die rhetorische Frage Cur Xrist?
(ll. 211212) zu erkennen gibt.
213 Auditum habebant Nov. Test.: hic rumor
apud illos erat, cf. l. 215 hic rumor apud illos
erat.
213 A
koontev san audiebant Nach Blass
Debrunner 353, hat das Semitische diese
Ausdrucksweise, die im Griechischen nicht
unmglich ist, begnstigt. Das Partizipium
Prs. mit einer Form von enai dient im NT
besonders dazu, das Imperfekt zu umschreiben. Daher folge ich der Lesart A audiebant
statt der Fassung in BE audierant, die eine
Verschlimmbesserrung zu sein scheint (cf.
app. crit. n.l. 213). Siehe zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 353.2. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Tantum autem auditum
habebant. Cur non potius tantum autem
audierunt? nam graece est, tantum autem
audientes fuerunt [!], koontev san (Garin,
p. 875, col. 1).
214216 Latinissimum temporis Aus gutem
Grund fgt Er. 1519 die alternative bersetzung siue erat (l. 215) hinzu, die er 1527
begrndet (eo temporis, ll. 215216).
216217 Ne nos Er. meint das sogenannte ti
recitativum, das etwa wie das heutige Anfhrungszeichen benutzt wird, cf. BlassDebrunner 470.1. Das pron. personale nos (qui persequebatur nos) sollte in der indirekten Rede
die 3. statt der 1. Person sein.
217 Quam aliquando expugnabat Nov. Test.:
quam quondam expugnabat.
218 supra Gal. 1, 13, cf. n.l. 121 zu Gal. 1, 13. Nach
Bauer s.v. porqw an der vorliegenden Stelle:
tn pstin n pote prqei: den Glauben,
den er einst auszurotten suchte.
218 sicut annotauimus Cf. Annot. in Gal. 1, 13, ll.
133134.
219 Clarificabant Deum Vg.: in me clarificabant deum; Nov. Test.: glorificabant in me
deum. Cf. ASD VI, 3, p. 454, n. 24.
220 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
2224, CCSL 77A, p. 40, ll. 45 (Migne PL

69
26, 356C): et in me glorificabant Deum.
220 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
24, CSEL 81, 3, p. 17, l. 2: et in me magnificabant deum.
222 Post annos So auch Vg. und Nov. Test.
222 dekatessrwn Dekatessrwn in der Koine
fr tessrwn / tettrwn ka dka, cf.
BlassDebrunner 633.
223 Quanquam interpres Zu di mit Gen. fr
eine verflossene Zeit (= nach): BlassDebrunner 2234. In der Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 238, ll. 969974, antwortet Er.
auf eine sachliche Anmerkung von Lee
(nml. Hier. habe post gelesen) das Folgende:
Post annos quatuordecim. Indicaram Graecis
esse per annos, non post annos, et tamen
approbo quod interpres bene reddiderit sensum et in contextu sequor quod vertit
interpres [cf. n.l. 222]. Quid igitur queritur
Leus? An quod admonuerim lectorem, ne
quid offenderetur, si Graeca dissiderent a
Latinis verbis dumtaxat, non sensu? Et
tamen haec recensentur in indice inter ea
quae manent, videlicet incastigata. Tales
fumos hic offundit lectori simplici (zu
fumos offundere: Adag. 3783 (Fumus), ASD
II, 8, p. 168, l. 922 und p. 169, n.l. 922 und
Collect. 478, ASD II, 9, p. 186).
224 Et illis So auch Vg. und Nov. Test.
224 A
neqmjn ich legte befragend vor (nach
BlassDebrunner 202.1).
224 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 12,
CCSL 77A, p. 41, ll. 913 (Migne PL 26,
357B): Et, vt verius dicam, sermo Graecus
neqmjn aliud quiddam quam apud nos
intellegitur, cum scilicet ea quae nouimus
conferimus cum amico et quasi in sinum eius
et conscientiam reponimus, vt pari consilio
vel probanda sint vel improbanda quae nouimus.
227 superius Siehe Gal. 1, 16 und Annot. ad loc.
Er. bersetzte: non contuli cum carne et sanguine cf. n.l. 152 zu Gal. 1, 16 (ohne praeterea).
228 proaneqmjn Dazu: Annot. in Gal. 1, 16, l.
156 und den Kommentar ad loc.
228229 prius Arabiam Cf. Gal. 1, 17 (sed
abii in Arabiam etc.).
229 In illo Wenn man prosaneqmjn liest.
230 in hoc Wenn man proaneqmjn liest.
231 Hieronymus Cf. oben n.l. 224.
235236 Vnde vocamus Siehe Annot. in Rom.
9, 3, LB VI, 609D: Anathemata Graecis
dicuntur res diis dicatae, et in hoc sepositae.
Cf. Passow s.v.: das Aufgestellte gleichviel
ob es steht, liegt oder hngt usw.

70
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267

ANNOTATIONES IN GAL. 2,2

suspensa naqmata vocamus. Euripides in Iphigenia Aulidensi pro eodem dixit


sunengkein, quasi dicas simul importare. Ita Clytemnestra Agamemnoni sunengkai d' mwv. [A] Qu i v i d e b a n t u r a l i q u i d . Tov dokosin, id est qui
videbantur, [B] vt legit Augustinus, [A] siue probatis. Porro aliquid additum est
[B] abs quopiam, cui sermo videbatur parum absolutus. Perperam igitur qui
legunt qui videbantur aliquid, sed [A] peius qui legunt qui sibi videbantur aliquid,
quorum est Ambrosius, si modo codices mendo vacant. Contumeliosum enim
erat qui sibi videbantur aliquid, quasi nullius alioqui precii, sed sua duntaxat opinione forent aliquid, cum id magis ad aliorum referatur aestimationem. Dokontev enim absolute dicuntur Graecis qui magnae sunt autoritatis velut dozontev
quorum leuis est autoritas. Ita Euripides in Hecuba:
Lgov gr k t dozontwn n
Kk tn dokontwn atv ok at sqnei,

id est

[B] Nam oratio profecta ab iis qui magnae sunt existimationis et qui non sunt
alicuius existimationis, eadem non idem valet. [A] Apud Graecos primo et tertio
loco non additur ti, id est aliquid, medio tantum loco additur ab iis autem qui
videbantur esse aliquid. Quod haud scio an adiectum fuerit ab quopiam, qui
putarit esse subaudiendum, tametsi mire consentiunt exemplaria. Quandoquidem et Ambrosius legit qui existimabantur esse aliquid. Mihi probabile videtur
quod Valla coniectat, [B] videlicet adiectitium esse. Atque ex interpretatione Hieronymi propemodum liquet illum non legisse qui videbantur esse aliquid, sed tantum qui videbantur, cum ita scribit: Sollicitus itaque requirebam quidnam esset
quod diceret qui videbantur, sed nunc me omni scrupulo liberauit adiiciens qui
videbantur columnae esse. Atque in exemplari Paulino primo loco tantum est qui
videbantur. Deinde cum Paulus sentiat eos in magno precio habitos, quod mox
apertius explicat qui videbantur columnae esse, quomodo congruet huic loco qui
videbantur esse aliquid ? Sic enim loquimur de his rebus, quibus nolimus nihil
omnino tribui. Caeterum quamuis Hieronymus hactenus a me stat, quod non
addit aliquid, non tamen videtur satis perpendisse vim participii Graeci [D]
dokontev. [B] Proinde nos vertimus cum iis qui erant in precio. [D] Ne quid
tamen celem lectorem, quoniam apud Graecos semel hic additur ti, fieri potest
vt eodem sensu posuerit hic aliquid, quo Lucas in Actis quinto dixit aliquem pro
243 nullius CE: nullius essent A B.
248 atv scripsi sec. Murray/Diggle: utv AD,
atv E.
250 tertio E: secundo AD.

251 ti AD: t E.
252 ab CE: abs A B.
262 his D E: iis B C.
266 celem E: caelem D; ti scripsi: t D E.

236 Euripides Eur. Iph. A. 724 (sunengkai


Diggle: sunengkoi Ludv. Dindorf ). Nach
Er.' Eur.bersetzung: [Probe et ita
necesse est;] attamen communica (ASD I, 1,
p. 310, l. 981).

238 Qui videbantur aliquid Nov. Test.: qui erant


in precio (qui videbantur). Zu den Varianten: qui videbantur aliquid esse; qui videbantur esse aliquid: ASD VI, 3, p. 455, n. 25;
WordsworthWhite ad loc. Die Variante

ANNOTATIONES IN GAL. 2,2

aliquid (ohne esse) erwhnt Wordsworth


White nicht. Siehe aber Ambrosiaster, unten
l. 241 zitiert. Vgl. Valla Annot. ad loc.: Seorsum autem iis qui videbantur esse aliquid.
Non hic graece legitur esse aliquid, sed paulo
post cum legitur: Ab iis autem qui videbantur esse aliquid [Gal. 2, 6a]. Sed neque in
tertio legitur esse aliquid, vbi dicitur: Mihi
autem qui videbantur esse aliquid [Gal.
2, 6b]. Quod nescio an ab interprete, an ab
alio sit adiectum, quasi subaudiretur (Garin,
p. 875, col. 1).
239 Augustinus Aug. Expos. Gal. 10, 3, CSEL 84,
p. 64, l. 23 (videntur: videbantur v.l.).
239 siue probatis Vielleicht schwebte Er. seine
Hecubabersetzung vor, cf. unten n.ll.
249250.
240 absolutus Zum Fachausdruck (in)absolutus, n.l. 315 zu Gal. 2, 5.
242 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
2, CSEL 81, 3, p. 17, l. 20: his qui sibi aliquid
videbantur (so auch Er.' Ambrosiusausgabe
1527, tomus IV, p. 923A).
244245 Dokontev autoritatis Cf. Passow
s.v. dokw 2.c und LiddellScott s.v. dokw II.
5 (bei Heracl. [28 dub.] und Eur. nachgewiesen).
245 dozontev A
dozw: ruhmlos sein, kein
Ansehen haben, in schlechtem Ruf stehen
(Passow s.v.).
246 Euripides Eur. Hec. 294295 (248 atv
Murray/Diggle: atv codd.; o tatn sqnei).
248 id est In A: i. (das fr id est verwendet
wird); es folgt jedoch nicht die bersetzung
der betreffenden Verse. Sie wurde erst 1519
hinzugefgt.
249250 Nam valet In Er.' Hecubabersetzung, die 1506 erschien: quod a leuibus profecta oratio / Et a probatis non idem valet
eadem (ASD I, 1, p. 235, ll. 325326).
250251 Apud additur ti Das trifft auch fr
die heutigen Editionen zu; primo et tertio loco
d.h. Gal. 2, 2 und Gal. 2, 6b (cf. Valla, Annot.
loc. cit., oben n.l. 238 angefhrt).
251252 medio aliquid Cf. Gal. 2, 6a (251 his:
iis v.l.).
254 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
6a, CSEL 81, 3, p. 23, l. 1 (254 existimantur, so
auch Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV,
p. 925A: existimabantur v.l.; aliquid esse, auch
in der Ambrosiusausgabe von 1527, loc. cit.).
Dieselbe Lesart bei Ambrosiaster zu Gal. 2, 6b
(p. 23, l. 11).
255 Valla Valla Annot. ad loc.: Sed neque in
tertio [Gal. 2, 6b] legitur esse aliquid, vbi

71
dicitur: Mihi autem qui videbantur esse aliquid. Quod nescio an ab interprete, an ab
alio sit adiectum, quasi subaudiretur
(Garin, p. 875, col. 1). Vallas Anmerkung
Quod subaudiretur bezieht sich auf die
dritte Stelle (Gal. 2, 6b), whrend Erasmus
die zweite Stelle (Gal. 2, 6a) zu meinen
scheint, cf. ll. 251253: medio tantum loco
additur Quod haud scio an adiectum
fuerit tametsi mire consentiunt exemplaria. Das Ambrosiasterzitat qui aliquid (l.
254) kann sich sowohl auf Gal. 2, 6a als auch
auf Gal. 2, 6b beziehen (d.h. medius locus
oder tertius locus). Siehe die vorangehende
Anm.
255256 Hieronymi Hier. Comm. in Gal. I, 2,
79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6874 (Migne PL
26, 362AB). Hier. bespricht Gal. 2, 9 (Iacobus et Cephas et Iohannes, qui videbantur
columnae esse) und sagt: Petrus et Iohannes
et Iacobus qui videbantur columnae esse. Ter
supra dictum de apostolis legimus: Seorsum
autem his qui videbantur; et: Ab his qui videbantur esse aliquid; et: Mihi enim qui videbantur (esse aliquid) nihil contulerunt. Sollicitus
itaque requirebam etc. cf. l. 257 sqq.
259 in exemplari Paulino Er. meint einen der
beiden Vulgatacodices aus der Stiftsbibliothek von St. Paul's Cathedral. Durch Zutun
von John Colet verfgte Er. ber diese zwei
Handschriften der Vulgata, die er in Annot. in
Gal.2. Thess. nur fr Zustze B heranzog.
Eine enthielt den Text der Evangelien, eine
den der Briefe. Beide codices sind verlorengegangen. Siehe ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1.
Cor. 1, 10.
259260 in videbantur An der Stelle Gal. 2, 2
(primo loco) bot der codex Paulinus offenbar
die gleiche Lesart wie die heutigen Ausgaben.
260 mox Gal. 2, 9.
261262 qui aliquid D.h. Gal. 2, 6a.
263264 quod aliquid Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 2, 79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6970
(Migne PL 26, 358B): seorsum autem his qui
videbantur und das oben n.ll. 255256
angefhrte Hier.Zitat.
264265 non dokontev Vielleicht spielt Er.
darauf an, dass Hier. die von Er. erwhnte
Bedeutung von dokontev (cf. l. 245: qui magnae sunt autoritatis) in seinem Kommentar
zur Stelle nicht bercksichtigt.
265 nos vertimus Siehe Nov. Test. Gal. 2, 2, ASD
VI, 3, p. 454, oben n.l. 238 angefhrt.
266 apud ti Cf. Gal. 2, 6a.
267 Lucas Act. 5, 36 (268 se esse WordsworthWhite: esse se Stuttgart Vg.).

72

LB

268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
806
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298

ANNOTATIONES IN GAL. 2,34

magno: Ante hos enim dies extitit Theudas dicens se esse aliquem. [B] Ambrosius
obiter indicat hoc loco quod in Actis magis erat annotandum. Nam vbi nos legimus eius voluminis capite decimoquinto praescriptum gentibus, vt abstinerent a
quatuor, ab idolothytis, a scortatione, a sanguine, a suffocato, ille monet ab apostolis non fuisse praescripta nisi tria, quartum a Graecis additum. Siquidem disputationem ita claudit: Quae sophistae Graecorum non intelligentes, scientes tamen
a sanguine abstinendum, adulterarunt scripturam quartum mandatum addentes, et
a suffocato obseruandum; quod puto nunc Dei nutu intellecturi sunt, quia iam supra
dictum erat quod addiderunt. [A] Et sanguinis abstinentiam interpretatur non ab
homicidio temperandum, id quod ethnicorum quoque legibus vetitum erat, sed
ab esu carnium [B] cum sanguine [A] more Noe iuxta Pythagorae dogma. Caeterum illi secus interpretantes [B] interdictum [A] sanguinem addidere confine
quiddam ex Iudaeorum ceremoniis | de suffocato. [B] Porro frustra vetari, ne vescamur pecude suffocata, cum iubeamur ab esu carnium omnium abstinere iuxta
Ambrosii sententiam. [D] Cui quantum tribuendum sit, alii viderint; certe Irenaeus aliquoties refert locum ex Actis nec addit mentionem suffocatorum, nominatim libro Aduersus haereticos tertio, capite duodecimo.
[3] [A] Cu m e s s e t g e n t i l i s . Elljn n, id est Graecus cum esset, [B]
quo tamen abutitur pro ethnico.
[4] [A] Se d p ro p t e r i n t ro d u c t o s f a l s o s f r a t re s . Pareisktouv,
quasi dicas obiter ingressos. Nam par apud Graecos plerunque in malam significat partem, et nomen est non participium, veluti dicas subinductitios fratres,
sic et mox otinev pareislqon, id est obiter ingressi sunt nobis aliud agentibus,
id quod solent exploratores ac molientes insidias. Iam falsos fratres est ceudadlfouv, [D] id est falso nomine Christianos, [A] de quo superius admonuimus.
Diuus Hieronymus coniunctionem autem siue sed putat hoc loco superuacaneam
et abiiciendam, partim quod, si ponatur, non habeat partem quae illi respondeat
solet enim apud Graecos d semper respondere mn , partim quod sensui huius
epistolae vehementer repugnet. Intelligit enim diuus Hieronymus Paulum nulla
vi potuisse compelli, vt Titum quum esset gentilis, circuncideret, idque ad veritatem euangelii pertinuisse. Atque ita quod sequitur propter subintroductos falsos
268282 Ambrosius viderint [282 Cui
viderint om. B C] BE: Annotauit hoc loco
quiddam diuus Ambrosius, quod tamen ad
hunc locum proprie non pertinet, in eo quod
legimus in actis apostolorum, decretum vt
gentiles abstinerent a quatuor, ab idolothytis, a
fornicatione, a sanguine, et a suffocato, a graecis sophistis adulteratam fuisse scripturam, qui
quartum illud a suffocato adiecerint de suo. Et
sanguinis abstinentiam sed ab esu carnium,
more Noe secus interpretantes sanguinem

addidere, confine quiddam ex Iudaeorum


ceremoniis de suffocato. Verum quantum tribuendum sit huic Ambrosiano commento lectoris iudicio relinquo inter addiderunt [350] et
Cum vidissent [351] posuit A.
282 Cui viderint D E: Verum quantum tribuendum sit huic Ambrosiano commento
lectoris iudicio relinquo A, om. B C.
290 ingressi BE: ingresi A.
294 habeat BE: habet A.
298 subintroductos A: superintroductos BE.

268 Theudas Zum Namen Theudas statt


Theodas (Vg.): Annot. in Act. 5, 36, ASD VI,

6, p. 224, l. 110: Graeci codices habent


Qeudv, id est Theudas, non Theodas. Cf.

ANNOTATIONES IN GAL. 2,34

ASD VI, 2, p. 261, n. 361 zu Act. 5, 36:


Theudas Qeudv (Theodas Vg.). The Vulgate spelling of this name is not warranted by
the Greek text.
268 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
2, CSEL 81, 3, p. 18, l. 17 p. 19, l. 11.
270271 eius voluminis suffocato Cf. Act. 15,
20; 15, 29.
271 ille Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2, 2, CSEL
81, 3, p. 19, ll. 611.
276 Et sanguinis abstinentiam Er.' Fortsetzung
seines Textes von A (cf. app. crit. n.ll.
268282), in dem er Ambrosiaster loc. cit. (cf.
n.l. 268) paraphrasiert, doch nicht wie in
BE, zitiert.
276278 Et sanguinis Noe Nach Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2, 2, CSEL 81, 3, p. 18, l. 18
p. 19, l. 6, bes. p. 18, l. 23 p. 19, l. 1: non
vtique ab homicidio prohibiti sunt, cum
iubentur a sanguine obseruare. Sed hoc acceperunt, quod Noe a deo didicerat, vt obseruarent a sanguine edendo cum carne. Nam
quomodo fieri poterat, vt Romanis legibus
imbuti nescirent homicidium non esse
faciendum?
278 iuxta Pythagorae dogma Zusatz von Er.,
nicht bei Ambrosiaster. Pythagoras, seiner
Lehre und den sogenannten Symbola Pythagorae wurde von den Humanisten grosses Interesse entgegengebracht, cf. ASD II, 1, pp.
87114, bes. p. 87 sq. n.ll. 768769. Zu Pythagoras' Verbot, Fleisch zu essen: Diog. Laert.
VIII, 33.
279 illi Sc. sophistae Graecorum, cf. l. 273.
282283 Irenaeus Iren. Haer. III, xii, 17, Harvey
II, p. 70: Placuit nullum amplius vobis
pondus imponere, quam haec quae sunt
necessaria, vt abstineatis ab idolothytis et
sanguine et fornicatione.
285 Cum esset gentilis Nov. Test.: quum esset
Graecus.
285286 Elljn n ethnico Siehe Annot. in
Ioh. 12, 20, ASD VI, 6, p. 126, ll. 239240:
Quidam gentiles. Elljnev, id est Graeci,
quod frequenter vertit gentiles, cum gentiles
dicantur qniko, cf. ASD VI, 6, p. 127, n.ll.
239240. Dazu: ASD VI, 2, p. 141, n. 201 zu
Ioh. 12, 20. Er. behandelt diese Terminologie
mehrmals. Cf. ASD VI, 8, p. 53 sq. n.l. 210 zu
1. Cor. 1, 23.
287 Sed fratres Nov. Test.: propter obiter
ingressos falsos fratres (subintroductos). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 455, n. 41,2.
287291 Pareisktouv insidias Cf. Bauer s.v.
paresaktov: eingeschlichen paresaktoi
ceuddelfoi von Judaisten, die sich in, nach
des Paulus Empfinden, unehrlicher Weise in

73
heidenchristliche Gemeinden eingeschlichen
haben.
288289 Nam partem Er. spielt auf par mit
Akk. an. Siehe Ausdrcke wie: par tn
nmon, par fsin, par tn didaxn etc. (cf.
BlassDebrunner 2362).
289 et nomen participium D.h. ein Verbaladjektiv.
289 subinductitios Das Adjectiv inducticius
(inductitius), eingefhrt, angenommen
(Georges) ist bei Aug. belegt (De duab. anim.
18, CSEL 25, p. 74, l. 17, inducticias); subinductitius ist von Er. vielleicht nach Tert. Adv.
Marcion. V, 3, 2 bzw. 3, CCSL 1, p. 668, l. 18
sq. bzw. l. 24: superinducticios fratres oder
nach subinducere (cf. Souter, Glossary s.v.
introduce secretly; Georges s.v.: flschlich
einfhren) geprgt.
290 mox Gal. 2, 4 (pareisktouv ceudadlfouv, otinev pareislqon ktl.). Auch pareisrxomai enthlt an der vorliegenden Stelle
eine pejorative Bedeutung: sich einschleichen, auf unehrliche Weise eindringen
(Bauer s.v.).
292 superius Cf. Annot. in 2. Cor. 11, 26, ASD
VI, 8, p. 456, ll. 193198: Graecis vnica dictio
est ceudadlfoiv, hoc est falso Christianis,
qui se fingerent esse discipulos Christi, cum
non essent etc.
293 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 45, ll. 4447 (Migne PL 26,
359C): Sciendum vero quod autem coniunctio quae in praesenti loco ponitur, propter subintroductos autem falsos fratres, superflua sit et, si legatur, non habeat quod ei
respondeat illamque concludat etc. Die
Frage ber die Partikeln mn d, behandelt
Er. mehrmals. Siehe Annot. in 1. Cor. 5, 3,
ASD VI, 8, p. 94, ll. 918921; Annot. in 1.
Cor. 7, 1, ASD VI, 8, p. 120, ll. 357359;
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sq.
ll. 3740; Annot. in 2. Cor. 13, 9, ASD VI, 8,
p. 472, ll. 467468 (vgl. den Kommentar ad
locc.).
296300 Intelligit et caetera Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 35, p. 45, ll. 4851
(Migne PL 26, 359C): sed neque Titus qui
mecum erat, cum esset ex gentibus, compulsus est
circumcidi statimque subiungat quae causa
fuerit vt ad circumcisionem impelleretur
inuitus propter subintroductos, inquit, falsos
fratres etc.
298 [app.] superintroductos BE. Ich folge der
gelufigen Lesart subintroductos der Vg.
nach A: superintroductos vielleicht nach Tert.
Adv. Marcion. V, 3, 2 und 3: superinducticios, cf. oben n.l. 289.

74
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333

ANNOTATIONES IN GAL. 2,56

fratres cohaeret cum superioribus non fuit compulsus circuncidi propter falsos
fratres et caetera. In hanc sententiam interpretatur Augustinus, tametsi secus legit
Ambrosius.
[5] C e s s i m u s s u b i e c t i o n i . Est quidem datiuus apud Graecos potag,
sed per ablatiuum vertendus subiectione, id est vt illis subiiceremur. [B] Atque
in exemplari Paulino prima manu scriptum fuerat subiectione, casu auferendi. [A]
Hieronymus indicat in Latinis codicibus quibusdam non haberi od, vt intelligas Titum cessisse ad horam, in Graecis addi, vt sensus sit illum nullo modo cessisse. Quod si legatur cessisse ad horam hoc tamen Hieronymus non putat pertinere ad circuncisionem Titi, sed ad id duntaxat quod Hierosolymam redierit
quo illis satisfaceret. [B] Et tamen quod Hieronymus negat esse in Latinis codicibus, nunc in omnibus Latinis exemplaribus visitur scriptum praeterquam apud
Ambrosium, qui secus etiam atque nos ordinat orationem, nimirum hoc pacto:
Propter autem subintroductos fratres falsos, qui subintrauerunt explorare libertatem
nostram quam habemus in Christo Iesu, vt nos in seruitutem subiicerent, ad horam
cessimus subiectioni. Atque ita legisse declarat eiusdem interpretatio. Omittit ille
pronomen quibus, quod additum videtur orationem inabsolutam reddere, nisi sic
ordinemus: Titus non compulsus est circuncidi propter apostolos, quibus aliquo
vsque cessimus, sed propter subintroductos fratres, quibus ne tantulum quidem
cessimus. At quomodo non cessit qui Timotheum coactus est circuncidere?
Argutatur pluribus verbis super hoc loco Ambrosius. Nec video quomodo locus
possit explicari, nisi fateamur Pauli sermonem esse imperfectum, vt intelligamus
hoc pacto: Apostoli non compellebant, sed propter fratres falsos videbamur compellendi, quod ii odiosius instarent, quibus tamen pro eo tempore non cessimus
eousque, vt quenquam e gentibus circuncideremus. [A] Ap u d vo s . Prv
mv, id est erga vos.
[6] Ab i i s a u t e m q u i v i d e b a n t u r. Rursum Paulus orationem inceptam non absoluit, quod interloquatur quaedam; deinde mutata sermonis forma
redit ad id quod instituerat. [B] Videbatur enim adiecturus ab his qui habebantur in precio, nihil adiutus sum. Deinde quum ceu per parenthesin interiecisset
quales olim fuerint, mea non refert. Deus personam hominis non accipit; nam id illi
obiter apparet venisse in mentem ex eo quod dixerat qui nunc videntur esse
magni, mox redit ad id quod coeperat, sed diuersa sermonis forma mihi enim qui
videbantur esse aliquid, nihil contulerunt. [A] Mi h i a u t e m q u i v i d e b a n t u r
e s s e a l i q u i d . Rursum hoc tertio loco non est esse aliquid, sed tantum o
299 cohaeret D E: cohaereat AC.
300 In hanc sententiam D E: Et ita AC.
323324 Apud vos inter lemma Mihi autem
[enim A] qui videbantur esse aliquid [post
reputatos 335] et lemma Nihil contulerunt
[335] posuit A, inter lemma Ab iis autem qui

videbantur [post contulerunt 332] et lemma


Mihi autem [enim BD] qui videbantur esse
aliquid [332333] posuerunt BD.
328 parenthesin E: parenthesim BD.
332 autem E: enim AD.

299 cum superioribus Gal. 2, 3: neque Titus


compulsus est circumcidi.
300 Augustinus Aug. Expos. Gal. 11, 14, CSEL

84, pp. 6566: facile tamen etiam istum


[Titum] circumcidi permisisset apostolus (p.
65, l. 19); Propter subintroductos autem fal-

ANNOTATIONES IN GAL. 2,56

sos fratres non est compulsus Titus circumcidi, id est non ei potuit extorqueri, vt circumcideretur (p. 65, l. 25 p. 66, l. 1).
301 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 21, l. 27 p. 22, l. 7: nam
supra dicit Titum, cum esset Graecus, non
esse compulsum circumcidi, et subiecit
dicens: propter subinductos autem falsos fratres Titum certe negat compulsum circumcidi. Propter subinductos autem falsos
fratres, quid sonat, nisi quia cessit?
302 Cessimus subiectioni Nov. Test.: cessimus
per subiectionem. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 455, n. 53.
302303 Est subiiceremur Es gibt die v.l. subiectione, cf. WordsworthWhite ad loc., wo
die vorliegende Er.Stelle angefhrt ist, und
ASD VI, 3, p. 455, n. 53. Valla, Annot. ad loc.:
Quibus neque ad horam cessimus subiectioni. Est quidem graece datiuus subiectioni,
quia ablatiuus esse non potest, sed transferendus, vt opinor, nunc per ablatiuum subiectione, hoc est, non cessimus subiiciendo
nos (Garin, p. 875, col. 1).
304 exemplari Paulino Die von Er. benutzte
Handschrift von St. Paul's Cathedral, cf. n.l.
259 zu Gal. 2, 2.
305 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 43 sq. ll. 616 (Migne PL 26,
358C 359A): Si Titus nullo potuit terrore compelli vt circumcideretur quomodo quidam putant legendum esse quibus
ad horam cessimus subiectioni, vt veritas Euangelii permaneat apud vos, et intelligendum
quod Titus ipse, qui compelli ante non potuit
ad circumcisionem, rursum circumcisus sit
atque subiectus?; p. 44, ll. 3237 (359B):
Itaque aut iuxta graecos codices est legendum quibus neque ad horam cessimus subiectioni vt consequenter possit intellegi vt veritas Euangelii permaneat apud vos, aut, si latini
exemplaris alicui fides placet, secundum
superiorem sensum accipere debemus vt ad
horam cessio non circumcidendi Titi, sed
eundi Hierosolymam fuerit.
309310 Et tamen scriptum Zum Fehlen
von neque: WordsworthWhite ad loc.
p. 373 sq.
311 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 19, ll. 2125 (312 subinductos: subintroductos Vg.; falsos fratres).
314 Atque interpretatio Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 20, l. 25
sqq.: ad horam cessimus subiectioni, hoc est,
ad horam nos subiecimus seruituti humiliantes nos legi.
314315 Omittit quibus Ambrosiaster, Comm.

75
in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24 (l. 313
zitiert).
315 inabsolutam Von Er. oft verwendeter Ausdruck, mit dem er die syntaktische Abhngigkeit oder die Ellipse bezeichnet; das
Gegenstck ist absolutus. Siehe ASD VI, 8,
p. 62, n.ll. 362364 zu 1. Cor. 2, 9; p. 71 sqq.
n.l. 512 zu 1. Cor. 3, 5.
318319 At quomodo Ambrosius Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24
p. 22, l. 27, bes. p. 19, l. 28 p. 20, l. 2: Sed
ne forte obponeretur ei, quia ipse circumciderat Timotheum, nunc causas exponit cur
fecerit quod faciendum negabat dicens etc.
Umschweifig versucht Ambrosiaster alles mit
einander in Einklang zu bringen: Argutatur
pluribus verbis super hoc loco Ambrosius sagt
Er., der Ambrosiasters Argumentation weiter
nicht behandelt, sondern selbst eine Lsung
vorschlgt (ll. 320323).
320 Pauli imperfectum Das Anakoluth kommt
mehrmals bei Paulus vor (BlassDebrunner
466470). Zur vorliegenden Stelle Blass
Debrunner 4672.
323 Apud vos So auch Vg. und Nov. Test.
323324 Prv mv vos Zur bersetzung
erga fr prv, ev, cf. Annot. in 2. Cor. 1, 12,
ASD VI, 8, p. 334, ll. 140141: Prv mv, id
est apud vos siue erga vos (Im Nov. Test.
BE ad loc.: erga vos). Vgl. Annot. in 2. Cor.
2, 4, ASD VI, 8, p. 344, ll. 298299: est enim
ev mv siue erga vos; Annot. in 2. Cor. 13, 3
und 13, 4, ASD VI, 8, p. 470, ll. 447449.
Siehe den Kommentar ad locc.
325 Ab iis videbantur So auch Nov. Test. (his:
iis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 456, n. 61).
325332 Rursum contulerunt Zur Stelle:
BlassDebrunner 467.2. Zum Anakoluth
n.l. 320 zu Gal. 2, 5.
329 quales refert Vg.: quales aliquando
fuerint, nihil mea interest. Im Nov. Test.
schreibt Er. wie an der vorliegenden Stelle
mea refert. Dazu: ASD VI, 3, p. 456, n. 63
und PlaterWhite 109.3, p. 81.
332333 Mihi aliquid Vg.: Mihi enim qui
videbantur; Nov. Test.: Nam mihi qui videbantur esse in precio. Ich folge der Lesart
autem (E) statt des gelufigeren enim
(AD), cf. ASD VI, 3, p. 457, n. 65 (autem,
auch in Er.' Vg.Text von 1527).
333 tertio loco Die vorliegende Stelle Gal. 2, 6b
ist die dritte (Gal. 2, 2; 2, 6a, sind die erste
bzw. die zweite Stelle). Cf. n.l. 238 zu Gal. 2,
2. Die Lesart qui videbantur esse aliquid ist
eine v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 457, n. 66.

76

LB

334
335
336
337
338
807
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362

ANNOTATIONES IN GAL. 2,78

dokontev, id est qui videbantur, hoc est in precio habiti, quos vulgo vocant
reputatos. Ni h i l c o n t u l e r u n t . Odn prosanqento, id est nihil communicarunt, idem verbum quod saepius vertit acquieui, id quod admonet et diuus
Hieronymus. Contulerat cum illis Paulus suum euangelium, illi non contulerunt
vicissim suum, sed duntaxat probarunt euangelium Pauli. Itaque hoc loco contulerunt non significat idem quod addiderunt, vt quidam arbitrantur, sed il|lud
hinc consequitur. Nam quid potuerunt addere Paulo qui ne communicarint quidem de suo euangelio? Poterant aliquid a Paulo accipere, nihil poterant adiungere. Diuus Hieronymus putat hic hyperbaton esse, vt multis quae in medio sunt
interiecta sublatis legamus ad hunc modum: Mihi enim qui videbantur esse, nihil
contulerunt, sed econtra dextras dederunt mihi et Barnabae societatis. Quanquam
possumus iuxta superiorem sensum ita legere, vt citra iactantiam occulte significarit Paulus ab illis nihil collatum sibi, sed a se potius illis. Quod tamen ex re
consequitur verius, [B] vt modo diximus, [A] quam verbis significatur. Est enim
hic idem verbum prosanqento, quod significat communicare de re quapiam
consultandi gratia. Quo quidem in loco parum attentus fuit Valla, qui putat hic
contulerunt idem esse quod addiderunt.
[7] Cu m v i d i s s e n t q u i a c re d i t u m e s t . Oti pepsteumai t eagglion, id est esse mihi creditum siue commissum euangelium. [B] Sic enim
Graeci loquuntur creditus sum hanc rem et commissus sum hanc rem. [D] Oti
aut omittendum erat aut vertendum in quod.
[8] [B] Qu i e n i m o p e r a t u s e s t Pe t ro. Propius erat Graecae lectioni
in Petro et in me, nergsav Ptrw, nrgjse ka mo. Siquidem praepositio
est in voce composita. Nec est simpliciter operatus, sed efficax fuit et vim suam
ostendit. Nam Origenes in Epistolam ad Romanos existimat idem pollere ntelxeian et nrgeian, hoc est actum et vim ex se mouentem organum. Sentit
enim quicquid per Petrum effectum est, non ipius viribus, sed Deo autore perfectum. Cuius ope praesidioque et ipse adiutus non minora patrauerit inter incircuncisos quam ille inter circuncisos. Atque hic rursum opus est parenthesi, vt
335336 communicarunt BE: addiderunt A.
340 Paulo BE: paulo A.
341 Paulo BE: paulo A.
345 iactantiam BE: iactationem A.
351352 uagglion A CE: jagglion B.
355362 Qui enim inter circuncisos BE:
Illud obiter annotandum hoc loco qui operatus est, esse nergsav, quod aliud quiddam

sonat graecis, quam nobis operatus. Siquidem


nergen est occultam vim suam in re quapiam
ostendere. Vnde et nrgeia dicta est, non
operatio, sed vis quaedam occulta, sed efficax.
Ostendit enim quod per Petrum est factum,
non ipsius viribus, sed deo autore factum, cui
ope et ipse sit adiutus in lemmate Inter gentes
[371] post peritomv [373] posuit A.

335 reputatos D.h. Leute, die einen guten Ruf


haben. Diese Bedeutung (nicht im klassischen Latein) hngt mit der sptlateinischen
Bedeutung von reputare zusammen: anrechnen, zurechnen. Dazu: Souter, Glossary s.v.
reputo. Siehe auch Hoven, Lexique s.v. reputatio.

335 Nihil contulerunt So auch Vg. und Nov. Test.


335 Odn prosanqento So auch die heutigen
Ausgaben. Das Verb prosanatqemai steht
auch Gal. 1, 16, jedoch mit anderer Bedeutung, cf. n.ll. 152153 zu Gal. 1, 16.
336 idem verbum acquieui Das trifft nur fr
Gal. 1, 16 zu.

ANNOTATIONES IN GAL. 2,78

337 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 6b,


CCSL 77A, p. 47, ll. 67 (Migne PL 26,
360C): Rursum notandum quod contulerunt
verbum ipsum sit in graeco de quo ante tractauimus.
337338 Contulerat Pauli Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 2, 6b, CCSL 77A, p. 47, ll. 15 (Migne
PL 26, 360C): Ipse superius cum illis contulit et multa ad eos retulit quae in gentibus
perpetrarat; illi nihil contulerunt ei, sed tantummodo quae ab eo dicta sunt comprobantes vnum suum Paulique Euangelium
firmauerunt.
339 quidam Siehe Valla, Annot. ad loc.: Nihil
contulerunt. Imo nihil addiderunt, ne quis
putet apostolos nihil Paulo contulisse, prosanqento (Garin, p. 875, col. 1).
342 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 79,
CCSL 77A, p. 47, ll. 811 (Migne PL 26,
360D): Hyperbaton est et, multis quae in
medio sunt interiecta sublatis, sic breuiter legi
potest: Mihi enim qui videbantur (esse aliquid) nihil contulerunt sed econtra dextras
dederunt mihi et Barnabae, societatis.
345 superiorem sensum Cf. ll. 337338 (Contulerat
Pauli) und Hier. Comm. in Gal. I, 2, 79,
CCSL 77A, p. 47, ll. 1114 (Migne PL 26,
360D): Aut certe ille absque iactatione sui
occultus est sensus: mihi qui videbantur esse
aliquid nihil contulerunt, sed econtra a me eis
collatum est.
348 verbum prosanqento Dazu: n.ll. 152153 zu
Gal. 1, 16.
349 Valla Cf. n.l. 339.
351 Cum est Vg.: cum vidissent quod creditum est mihi euangelii praeputii; Nov. Test.:
quum vidissent mihi concreditum [creditum
A] fuisse euangelium praeputii (quod: quia
v.l. cf. WordsworthWhite und ASD VI, 3, p.
457, n. 72).
352353 Sic rem Er. meint die passive Konstruktion der Verben, deren persnliches
Objekt im Gen. oder Dativ steht. Diese Verben knnen ein persnliches Passiv bilden,
wobei der Akk. der Sache stehenbleibt, wie an
der vorliegenden Stelle: pepsteumai t eagglion, das Evangelium ist mir anvertraut.
Nach BlassDebrunner 159.4 und 312.1
(3121).
353354 Oti quod Quod, die heutige Lesart,
und quia werden unterschiedslos in der Vg.
verwendet: PlaterWhite 134, p. 118121, p.
119: quod, quia, or quoniam (all = ti that,
not because). Weitere Angaben: ASD VI, 8,
p. 193, n.l. 651 zu 1. Cor. 8, 4.
355362 Qui circuncisos In der Ausgabe B
hat Er. ein neues Lemma verfasst, um das

77
Verb operatus est an der richtigen Stelle zu
behandeln; in der Auflage A hat er die Bedeutung von nergsav ktl. (= in der Vg. operatus est) innerhalb von Lemma Inter gentes
(l. 371 sqq.) dargelegt, cf. app. crit. n.ll.
355362. In B fgte er den Verweis auf Origenes hinzu (l. 358 sqq.) und behandelte er den
syntaktischen und inhaltlichen Zusammenhang der Verse 79 (ll. 362367).
355 Qui Petro Nov. Test.: Nam qui efficax
fuit in Petro.
355357 Propius composita Das Verb nergw
wird in NT sowohl intransitiv als auch transitiv verwendet. An der vorliegenden Stelle ist
nergw nach Bauer (s.v. nergw 1.a.) intransitiv: nergsav Ptrw, der fr Petrus
wirksam war, wobei das folgende ev das Ziel
der Wirksamheit angibt. Die Verbindung
nergw mit n (mit Dat.), die Er. hier voraussetzt, kommt bei intransitivem nergw vor
(cf. Mt. 14, 2, dazu BlassDebrunner 1481),
bei intransitivem Medium nergomai (cf. 2.
Cor. 1, 6) und bei transitivem nergw (1. Cor.
12, 6, cf. BlassDebrunner 1481). Dass hier
n in nergw als nergw n wirkt, wie Er.
sagt, ist nicht richtig. (Angaben nach Bauer
loc. cit.).
357358 Nec ostendit Mehrmals betont Er.
die spezifische Bedeutung des Verbs nergw
(act. und med.) und der Substantive nrgeia,
nrgjma. Cf. Annot. in Rom. 7, 5, LB VI,
596F: Operabantur in membris, njrgeto.
Quod magis significat vim habebant siue
secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
nrgeia. Vgl. Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD
VI, 8, p. 238, ll. 451455; Annot. in 1. Cor. 12,
10, ASD VI, 8, p. 240, ll. 463464; Annot. in
2. Cor. 1, 6, ASD VI, 8, p. 330, ll. 6667 (siehe
den Kommentar an den genannten Stellen)
und Annot. in Mt. 14, 2, ASD VI, 5, p. 230, l.
939: hac voce nergosin vis quaedam efficax
significatur (cf. p. 231, n.l. 939).
358 Origenes Orig. Comm. in Rom. VIII, 2,
Migne PG 14, 1162C (= Theresia Heither,
Rmerbriefkommentar, siebtes und achtes
Buch, Freiburg, Basel usw. (Herder), 1994, p.
204): Debemus etiam hoc scire, quod aliud
est possibilitatem esse in aliquo, aliud efficaciam vel efficientiam, quod Graeci dnamin et
nrgeian vocant (quod Graeci endelechiam
et energiam vocant v.l. so auch Er. Origenesausgabe von 1536, vol. II, p. 476).
362367 Atque caetera In den Paulinischen
Briefen findet sich die Parenthese hufig.
Auch Gal. 2, 8 ist eine Parenthese, wie
Er. richtig bemerkt, cf. BlassDebrunner
4652.

78
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383

ANNOTATIONES IN GAL. 2,911

legamus ad hunc modum: Imo contra, quum vidissent mihi concreditum fuisse
euangelium praeputii, quemadmodum Petro circuncisionis, deinde quae sequuntur
parenthesi separentur: Nam qui operatus est in Petro ad apostolatum circuncisionis,
operatus fuit et in me erga gentes. Mox quod sequitur, connectatur cum superioribus quumque cognouissent gratiam mihi datam et caetera.
[9] De x t r a s d e d e r u n t m i h i e t Ba r n a b a e s o c i e t a t i s . Aut subaudiendum neka aut iuxta Hebraeum idioma dixit dextras societatis vt osculum
pacis pro dextris socialibus, vt ita loquamur.
[8] [A] In t e r g e n t e s . Ev t qnj, id est in gentes, vt legit Ambrosius.
[B] Alicubi citat ad gentes siue erga gentes, [A] vt respondeat ei quod praecessit ev postoln tv peritomv.
[9] V t n o s i n g e n t e s , i p s i a u t e m . Hic sermo non est absolutus, sed
subaudiendum est apostolico munere fungeremur. Nam in positum est pro
erga. Et circuncisionem vocat [B] ipsam [A] gentem Iudaicam, quam opponit
gentibus, [B] quas aliquando vocat praeputium.
[10] [A] Ta n t u m v t p a u p e r u m . Tantum aduerbium referendum est ad
sequentia, non ad praecedentia. Hoc admonui, quia nonnulli secus distinguunt.
[B] Subaudiendum [D] autem [B] est aliquid, tantum admonuerunt aut mandarunt.
[11]
[A] In f a c i e m [E] e i [A] re s t i t i . Kat prswpon at
ntstjn, id est iuxta faciem illi restiti aut certe in facie, non in faciem, id est
374 ipsi E: illi AD.
363364 Imo circuncisionis Er. zitiert sein
Nov. Test.
365366 Nam qui gentes Er. kontaminiert
den Text der Vg. und seines Nov. Test. (365
qui enim operatus est Petro Vg.: nam qui efficax fuit in Petro Nov. Test.; in apostolatum
Vg.: ad apostolatum Nov. Test.; 366 operatus
est et mihi inter gentes Vg.: efficax fuit et in
me erga [in A] gentes Nov. Test.).
367 quumque datam So auch Nov. Test. (Gal.
2, 8).
368 Dextras societatis Er. ersetzte im Nov.
Test. BE et durch ac, cf. ASD VI, 3, p. 457,
n. 94.
368370 Aut loquamur Zur Verbindung
deziv koinwnav: ThWNT 3, p. 809, ll.
2730.
369 iuxta Hebraeum idioma Siehe zum von Er.
gemeinten Hebraismus: Kaulen 136, p. 216
sq.; PlaterWhite 20, p. 19 sq.; Annot. in
Eph. 5, 6, ll. 197198: Porro de colore sermonis Hebraici, quo filium contumacem
contumaciae filium vocant, crebro iam
admonuimus.

371 Inter gentes Nov. Test.: erga [in A] gentes.


371 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
8, CSEL 81, 3, p. 23, l. 22 sq.: operatus est et
in me ad [!] gentes (so auch Ausgabe 1527, p.
925A).
372 Alicubi Siehe Ambrosius, Spir. sanct. II,
146, CSEL 79, p. 144, ll. 3233: Qui enim
operatus est Petro in apostolatum circuncisionis, operatus est et mihi ad gentes. Man
beachte, dass Er. Ambrosiaster und Ambrosius fr eine Person hielt.
372373 vt praecessit ev postoln tv
peritomv nrgjsen ka mo ev t qnj, bei
Ambrosiaster in (apostolatum) und ad
(gentes), cf. n.l. 371. Man beachte, dass vt
respondeat nach dem Einschub B die Fortsetzung des Textes der Ausgabe A ist (in gentes
vt respondeat).
374 Vt autem Nov. Test.: vt nos in gentes,
ipsi vero.
374375 Hic fungeremur Der betreffende
Satz (griechisch und lateinisch) ist elliptisch;
Er. ergnzt das Verb. Vgl. ASD VI, 3, p. 457,
n. 96.

ANNOTATIONES IN GAL. 2,911

374 absolutus Zum Fachausdruck absolutus n.l.


315 zu Gal. 2, 5.
375 apostolico munere fungeremur Im Nov. Test.
BE: apostolatu fungeremur.
375376 Nam erga Das Ersetzen der Prposition in (z.B. 2. Cor. 8, 6; 2. Cor. 2, 4; 2. Cor.
13, 3 und 4), aber auch ad (Act. 3, 25; 2. Cor.
1, 12) der Vg. durch erga schlgt Er. mehrmals vor, cf. n.ll. 323324 zu Gal. 2, 5. Es handelt sich um die bersetzung des griechischen prv / ev mit Akk. Cf. ASD VI, 2, p.
242, n. 253 zu Act. 3, 25: Erasmus uses erga
sixtysix times in 1516, and seventyseven
times in 1519 whereas it only occurs twice
in the Vulgate N.T..
377 aliqando Cf. Rom. 3, 30; 4, 9; Eph. 2, 11.
378 Tantum vt pauperum So auch Vg. und Nov.
Test.
379 nonnulli Die betreffende Interpretation findet sich nicht in den von Er. benutzten Kommentaren zum Galaterbrief (Ambrosiaster,
Hier., Aug., Pelagius, Thomas Aquinas,
Glossa Ordinaria, Valla, Faber Stapulensis,
Theophylactus, Ps.Oecumenius usw.). Vielleicht meint Er. einige seiner nichterhaltenen Handschriften.
382602 In faciem dicuntur Im vorliegenden
Passus der Annot. behandelt Er. die schwierige
Frage des Streits zwischen Petrus und Paulus
in Antiochien, und im Zusammenhang
damit die Kontroverse um die betreffende
Passage, Gal. 2, 1114, zwischen Augustinus
und Hieronymus. Was diese Themen angeht,
beziehe ich mich besonders auf zwei neuere
Abhandlungen: Ralph Hennings, Der Briefwechsel zwischen Augustinus und Hieronymus
und ihr Streit um den Kanon des Alten Testaments und die Auslegung von Gal. 2, 1114
(Supplements to Vigiliae Christianae vol. xxi).
Leiden, 1994; Alfons Frst, Augustins Briefwechsel mit Hieronymus (Jahrbuch fr Antike
und Christentum, Ergnzungsband 29). Mnster (Westfalen) 1999. Siehe auch: Franz Mussner, Der Galaterbrief (Herders Theologischer
Kommentar zum Neuen Testament, Bd. ix).
Freiburg, Basel, Wien, 1974, pp. 146154 und
die relevante Literatur bei Frst, Briefwechsel,
p. 1, n. 1; Bardenhewer III, p. 647; G.H.M.
Posthumus Meyjes, De Controverse tussen Petrus en Paulus. Galaten 2, 11 in de Historie. Den
Haag, 1967. Der Streit zwischen Petrus und
Paulus (Gal. 2, 1114) war fr die christliche
Theologie eine heikle Affre, weil durch das
vermeinte Fehlen der Einheit des apostolischen Zeugnisses die Glaubwrdigkeit des
Christentums in Frage gestellt wurde (Hennings, p. 218 sq.). Man knnte allgemein

79
sagen, dass Hieronymus die origenische Tradition der griechischsprachigen Exegeten vertritt, nach der die Kontroverse zwischen Petrus und Paulus nur ein Scheinstreit war
(Hennings, p. 219 sq.) und nach der die Lge
oder Tuschung in bestimmten Situationen
und unter bestimmten Bedingungen erlaubt
ist (Frst, p. 30). Augustinus dagegen sttzt
sich auf die lateinische Auslegungstradition:
Er verteidigt die Auffassung, Petrus sei zu
Recht von Paulus getadelt worden. Zugleich
hlt er Petrus' Ertragen der Kritik des Paulus
fr vorbildlich: Er sei ein Muster an Demut
(Frst, pp. 6062; Hennings, p. 249). Er. illustriert zunchst in der vorliegenden Passage
der Annot. die Standpunkte von Hieronymus
bzw. Augustinus anhand von Zitaten aus
ihren Kommentaren (ll. 387454), dann paraphrasiert er Thomas Aquinas' Analyse der
Kontroverse zwischen Hieronymus und
Augustinus (Super Gal. lect. 8689), cf. ll.
454535. Ab l. 536 bis l. 551 reagiert Er. auf
die von ihm zitierten und paraphrasierten
Standpunkte. Im Passus ll. 551602 kommen
einige Lemmata aus Gal. 2, 1114 zur Sprache
und setzt Er. die Behandlung der Auffassungen der Kirchenvter fort. Er.' Anmerkungen
zu Gal. 2, 1114 spielen im Konflikt mit Lee
eine Rolle, cf. ASD IX, 4, p. 239, ll. 975985;
p. 239 sq. ll. 986993, siehe unten. Zum
Thema Erasmus und die Auslegung von Gal.
2, 1114: Peter G. Bietenholz, Haushalten
mit der Wahrheit. Erasmus im Dilemma der
Kompromissbereitschaft in: Basler Zeitschrift
fr Geschichte und Altertumskunde 86, 2
(1986), pp. 926; P.G. Bietenholz, Simulatio. Erasme et les interprtations controverses de Galates 2: 1114 in: Actes du colloque
international rasme (Tours, 1986) edd. Jacques Chomarat, Andr Godin, JeanClaude
Margolin. Genve, 1990, pp. 161169. Diese
Literaturhinweise in: Johannes Trapman,
Erasmus on Lying and Simulation in: On
the Edge of Truth and Honesty. Principles and
Strategies of Fraud and Deceit in the Early
Modern Period, edited by Toon van Houdt,
Jan L. de Jong e.a. Leiden, Boston, 2002, pp.
3345, siehe bes. pp. 3436; 4345.
382 In restiti Nov. Test.: palam illi restiti
[iuxta faciem illi restiti A].
382383 Kat facie Er. bersetzt kat
prswpon durch iuxta faciem: 2. Cor. 10, 1
(Nov. Test. AE); Gal. 2, 11 (Nov. Test. A, cf.
die vorangehende Anm.). Siehe zur bersetzung des Ausdrucks kat prswpon: ASD VI,
3, p. 411, n. 14 zu 2. Cor. 10, 1, und unten n.ll.
387390.

80
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

propalam et in conspectu omnium; nam in faciem erat contumeliosius. Nec est


Graece kat prospou, [C] sed kat prswpon. [A] Consentiunt cum his et
Graecorum scholia et Ambrosius, qui in facie interpretatur palam et coram.
Diuus autem Hieronymus accipit secundum faciem pro eo quod est non ex
animo, sed vt iis qui aderant, speciem reprehensionis exhiberet, quo Petri simulatio quam videbat noxiam fore gentibus simulata reprehensione corrigeretur. Et
hanc vtriusque hypocrisin dispensationem appellat. [B] Caeterum iuxta hunc sensum dilutius erit, quod Paulus hoc lemmate Galatas a Iudaismo deterreat, quia
Cephae ficte restiterit in faciem et, cum ille nihil peccarit, hanc ansam obiurgandi quaesierit. [A] Quanquam haec [B] Graecorum quorundam [A] interpretatio [B] alia quoque de causa [A] non probatur Augustino et hinc nata est illa
magnifica de mendacio inter illos disputatio, cum [B] simulatio ac dissimulatio
388 quo BE: vt A.

392 Cephae CE: Cephe B.

384 in omnium Die bersetzung in conspectu schlgt Er. vor zu 2. Cor. 8, 24 fr ev


prswpon (cf. Annot. in 2. Cor. 8, 24, ASD VI,
8, p. 422, l. 596; ll. 601602). Siehe auch
Annot. in 2. Cor. 2, 10, ASD VI, 8, p. 348, ll.
350351: En prospw, quod est vel in persona vel in facie vel conspectu.
384385 nam prospon Kat prswpon ist
in den Lexika (LiddellScott, Pape, Passow,
Bauer) ausfhrlich belegt, whrend die
genannten Wrterbcher kat prospou
nicht nachweisen.
386 Graecorum scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in Gal. 2, 11, nach der Hs. AN III 11 (cod.
2817) fo 233r: Ka t tn Palon d fanerv,
ll m kat dan ntistnai Ptrw, okonomav n (Migne PG 118, 1112A). Zum Begriff
okonoma, unten n.ll. 389390.
386 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
11, CSEL 81, 3, p. 25, ll. 1718: In faciem,
inquit, illi restiti. Quid est hoc nisi in praesenti
ei contradixi? Zu in praesenti: Souter, Glossary s.v. praesens: in praesenti (= kat prswpon), face to face. (Bei Ambrosiaster steht die
von Er. abgelehnte bersetzung in faciem).
387390 Hieronymus appellat Hier. Comm.
in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p. 53, ll. 2045
(Migne PL 26, 363B 364C): noua bellator
[sc. Paulus] eius vsus est arte pugnandi vt dispensationem Petri qua Iudaeos saluare cupiebat noua ipse contradictionis dispensatione
corrigeret et resisteret ei in faciem [l. 42]
Sed, vt ante iam diximus, restitit secundum
faciem publicam Petro et caeteris, vt hypocrisis obseruandae legis, quae nocebat eis qui ex
gentibus crediderant, correptionis hypocrisi
emendaretur (siehe zu den Begriffen dispen-

satio, hypocrisis die folgende Anmerkung).


Nach Bietenholz, Simulatio, p. 167, unterschreibt Er. nicht ffentlich Hier.' Auffassung: Erasme ne dit nulle part que Jrme
avait raison, mais il continue sa discussion par
une critique des arguments d'Augustin und
Idem, Haushalten mit der Wahrheit, p. 13:
Kat prswpon bedeute hier ffentlich
oder allenfalls von Angesicht zu Angesicht.
Damit wird die Erklrung des Hieronymus
ihrer textlichen Grundlage beraubt. Trotzdem wiederholt sie Erasmus mit Nachdruck;
offensichtlich hat sie ihm gefallen, wiewohl er
sich htet zu sagen, Hieronymus habe recht.
389390 Et appellat In der Auseinandersetzung um die Auslegung von Gal. 2, 1114 werden von den frhchristlichen Theologen
einige Zentralbegriffe verwendet. Dazu gehren u.A. das Wort okonoma und sein lateinisches Pendant dispensatio, nach Hennings
spezielle Erlaubnis (p. 253); vorgetuschter
Streit (p. 254) und (bei Origenes) strategisches Manver (p. 224, siehe auch p. 223,
bes. n. 22; p. 262, bes. n. 194). Frst
umschreibt okonoma / dispensatio folgendermassen: Dieser Zentralbegriff frhchristlicher Theologie wird von Origenes, Hieronymus und anderen immer wieder zur
Charakterisierung sowohl einer Nutzlge
als auch einer simulatorischen Akkomodation
verwendet (p. 41). Auch hypocrisis ist in
diesem Zusammenhang ein Schlsselbegriff.
Hieronymus benutzt das lateinische Fremdwort hypocrisis (= pkrisiv), das man
durch Vortuschung (Hennings, p. 122)
bersetzen kann. Die lateinische bersetzung
von pkrisiv lautet in der Vg. simulatio,

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

das im christlichen Sprachgebrauch negativ konnotiert [ist]: Heuchelei, Unehrlichkeit, Lug und Trug, Hinterlist, Tuschung,
List und Tcke, usf. (Frst, p. 29 sq.). Hieronymus jedoch verwendet den betreffenden
Begriff im Zusammenhang mit Gal. 2, 1114
in bonam partem: Es handelt sich um eine
simulatio vtilis, ntzliche Tuschung
(Frst, p. 30).
392393 ansam obiurgandi Cf. Adag. 304
(Ansam quaerere et consimiles metaphorae),
ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482, ASD II,
9, p. 187 sq.
393 Graecorum quorundam Siehe z.B. Theophyl. Expos. in Gal. 2, 11, Migne PG 124,
976A: Osa gr doke lgein kat to Ptrou, okonomikv prxqjsan ka lxqjsan
ktl. und Chrys. In Gal. comm. 2, 5, Migne
PG 61, 641: Ka skpei ti o mxjv n t
mata, ll okonomav Ka t kat
prswpon d ntstjn sxma n. E gr
ntwv mxonto, ok n p tn maqjtn
llloiv petmjsan. Zur griechischen Auslegungstradition dieser Gal.Stelle: Hennings,
pp. 220236, zu Chrys. bes. pp. 230234; zur
origenischen Auslegung, Frst, pp. 2645.
394 Augustino Aug. Expos. Gal. 15, 1, CSEL 84, p.
69, l. 6: In nulla ergo simulatione Paulus lapsus erat; 15, 6, p. 69, ll. 2024: Petrus autem,
cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a
Paulo etc., von Er. ll. 407410 angefhrt.
Auch an anderen Stellen (z.B. Epist. 28, 40 und
82 Goldbacher/ Daur) nimmt Aug. Stellung
gegen die griechischorigenische Auslegung,
als wre der Konflikt zwischen Petrus und Paulus ein Scheinstreit. Zu Aug.' Stellungnahme:
Hennings, pp. 256264; Frst, pp. 4564.
394395 hinc disputatio Der Streit zwischen
Petrus und Paulus spiegelt sich in der Kontroverse zwischen Hier. und Aug. wider. Er. spielt
mehrmals auf diese Konflikte an: Ep. 1841, ll.
5997, cf. ll. 5963: Postremo incidunt in hac
epistola loca quaedam, vnde multi vehementer
suspicati sunt parum conuenisse inter Paulum
et reliquos Apostolorum proceres, praecipue
Petrum. Ex eodem fonte nata est illa nobilis
inter Augustinum et Hieronymum digladiatio
de mendacio etc.; Ep. 778, ll. 242243: Quo
stomacho respondet [Hieronymus] et minatur
Augustino, quod vnius loci enarrationem
ausus sit conuellere!; Ep. 974, ll. 35: Mitto
Paraphrasin in Epistolam ad Galatas, in qua
locus est de Petro Pauli voce obiurgato, qui
mihi nondum satis a quoquam veterum explicatus videtur. Cf. Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD
VI, 8, p. 168, ll. 161163. Besonders die Briefe
vom Sommer 1520 bis Sommer 1521, zeigen,

81
dass Er. sich mit der Problematik von Wahrheit, (dis)simulatio usw. befasste (nach Bietenholz, Haushalten mit der Wahrheit, p. 15 sq.;
siehe die dort genannten Stellen). Auch das
Wort mendacium gehrt zu den Schlsselbegriffen der Kontroverse um Gal. 2, 1114 (cf.
n.ll. 389390). Die Frage, ob eine Lge (mendacium officiosum, Aug. Epist. 40, 3, 1, CCSL
31, p. 160, l. 34 = Hier. Epist. 67, 3, 1, CSEL 54,
p. 668, l. 3, cf. Hier. Epist. 112, 11, 2, CSEL 55,
p. 380, l. 5) oder Tuschung (simulatio vtilis,
Hier. Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p.
54, l. 52, Migne PL 26, 364C) unter gewissen
Umstnden, wenn das eigene Heil oder das
Heil anderer Menschen auf dem Spiel steht
(cf. Hennings, p. 258), erlaubt sind, bejaht
Hier. Aug. dagegen lehnt Lge und Tuschung im Zusammenhang mit der Heiligen
Schrift ab, weil Christliches Heil fr ihn untrennbar mit Wahrheit zu tun [hat] (Frst, p.
49). Zu dieser Problematik: Hennings, pp.
121130; 249263; Frst, pp. 2936; 4756.
395396 cum mendacium Er. versucht hier
den Begriff mendacium von simulatio zu
trennen, nach dem Vorbild des Hier. (cf. Epist.
112, 11, 2, CSEL 55, p. 380, ll. 45: alii ante me
exposuerunt causam non officiosum mendacium defendentes, sicut tu scribis, sed
docentes honestam dispensationem), cf.
Frst, p. 245. Siehe dazu auch unten n.ll.
515516. Aug. hlt aber sowohl das mendacium
als auch die simulatio im Kontext der Heiligen
Schrift fr verwerflich. Cf. Bietenholz, Simulatio p. 167: Par opposition Augustin,
Erasme souligne qu'on ne doit pas confondre
le mensonge et la dissimulation, dont le Seigneur luimme s'tait servi quelquefois. Die
Auseinandersetzung um die vorliegende Stelle
spielt auch in der Kontroverse mit Lee eine
Rolle. Im Zusammenhang damit hat Er. den
Text von ll. 395398 von neuem formuliert (cf.
app. crit. ad loc.), auch wenn er verneint, es
gebe einen Fehler im Text. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 239, ll. 976985:
In faciem restiti. Hic mihi Leus impingit crassissimam inscitiam, quasi negem mendacium
dici posse, quod non oratione, sed facti simulatione committitur, cum in annotatione
declarem et simulationem dici mendacium. At
non omnis simulatio cum vicio coniuncta est.
Sed Augustinus contendit nullum mendacium
vacare culpa Verum hac de re quoniam satis
copiose dissero in aeditione posteriore et res est
prolixae disputationis, prestat eo relegare lectorem. Die Aussage copiose dissero in aeditione posteriore betrifft den grossen Zusatz B
(1519) ll. 405551 wahrscheinlich.

82
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
LB 808
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

sit potius quam mendacium. A quo verbo adeo non abhorret Hieronymus, vt
hypocrisin huiusmodi non vereatur et prophetis atque adeo ipsi Christo tribuere.
[A] Petrus enim cum aduenissent Iudaei, surgens a conuiuio dissimulabat se vesci
cibis communibus, ne offenderentur quibus persuaderi non poterat id licere, cum
[B] ille [A] sciret licere. Ac rursum vbi Paulus sensit ex ea dissimulatione qua
Petrus studuerat mederi Iudaeis, nasci graue offendiculum, adeo vt Barnabae
quoque timeret, opposuit acrem obiurgationem, sed secundum faciem, hoc est in
speciem et per simulationem, non quod crederet Petrum peccasse sua dissimulatione, sed quod videret id quod in suae gentis remedium fecerat Petrus, in gentium perniciem vergere, quarum curam agebat Paulus. [B] Augustinus explanans
hanc epistolam sane quam dure, mea quidem sententia, tractat Petrum his verbis
de illo loquens: Petrus autem, cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a Paulo, non
quia seruabat consuetudinem Iudaeorum, in qua natus atque educatus erat, quanquam apud gentes eam non seruaret, sed obiurgatus est, quia gentibus eam volebat
imponere. [C] Hactenus Augustinus. [B] Videtur enim peruersitatem quandam
sapere, si quis onus studeat aliis imponere, quod non iudicet esse suscipiendum.
Atqui | huius vox est in Actis apostolicis capite decimoquinto: Nunc ergo quid
tentatis Deum imponere iugum super ceruices discipulorum, quod neque nos neque
patres nostri portare potuimus? Qui conuenit, vt cui tentare Deum dicatur qui
iugum legis vellet imponere gentibus, ipse tanto studio conatus sit imponere, vt
ad id simulatione sit vsus? Rursus Augustinus libro De agone Christiano cap. xxx.
factum hoc Petri superstitiosam simulationem appellat et caeteris illius peccatis,
diffidentiae, pugnae, abnegationis admiscet atque adeo paulo post in eodem
capite prauam simulationem appellat, Hos, inquiens, ecclesia catholica materno recipit sinu, tanquam Petrum post fletum negationis per galli cantum admonitum aut
tanquam eundem post prauam simulationem Pauli voce correctum. At operaeprecium videre est quantum absit Hieronymus ab Augustini sententia. Hic non veretur Petro apostolorum principi etiam post acceptum coelestem spiritum impingere peruersam simulationem. Ille non fert vel errorem tribui Petro. Sic enim
loquitur in praefatione commentariorum, quos in hanc aedidit epistolam: Quamobrem ita caute inter vtrunque et medius incedit, vt nec euangelii prodat gratiam
pressus pondere et autoritate maiorum, nec praecessoribus faciat iniuriam, dum assertor est gratiae. Oblique vero et quasi per cuniculos latenter incedens, vt Petrum doceat
pro commissa sibi circuncisionis plebe facere, ne ab antiquo repente viuendi more desciscens in crucem scandalizata non crederet, et sibi praedicatione gentium credita
aequum esse id pro veritate defendere, quod alius pro dispensatione simularet. Quod
nequaquam intelligens Bataneotes et sceleratus ille Porphyrius in primo operis sui
aduersum nos libro Petrum a Paulo obiecit esse reprehensum, quod non recto pede
incederet ad euangelizandum, volens et illi maculam erroris inurere et huic procacitatis et in commune ficti dogmatis accusare mendacium, dum inter se ecclesiarum
principes discrepant. Hactenus Hieronymi verba retulimus. Nonnulli vero, dum
non possunt ex his difficultatibus explicare sese, commenti sunt Cepham hunc,
cui in os restitit Paulus, non fuisse Petrum apostolum, sed alium quempiam.

83

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

439
440

Huius opinionis autorem Graecorum scholia citant Eusebium in Historia ecclesiastica, qui rem fecerit hoc argumento probabiliorem: Quorsum, inquit, opus
395398 cum simulatio Petrus BE: cum hic
nullum sit mendacium, quod oratione committitur, sed dissimulatio tantum et simulatio

facti Petrus A.
420 galli cantum D E: gallicantum B C.
437 Cepham E: Cephan BD.

396 A quo verbo D.h. simulatio. Hier. versucht


anhand biblischer Vorbilder zu erklren, dass
wegen des Heils eine Lge oder Tuschung
erlaubt sei. Es handelt sich dabei um soteriologische Tuschungen (Frst, p. 36). Er verweist auf 2. Rg. 10, 18 sq.; 1. Sm. 21, 13 und sagt
danach: Nec mirum quamuis iustos homines
tamen aliqua simulare pro tempore ob suam et
aliorum salutem, cum et ipse Dominus noster,
non habens peccatum nec carnem peccati,
simulationem peccatricis carnis adsumpserit vt
condemnans in carne peccatum nos in se faceret iustitiam Dei (Comm. in Gal. I, 2, 1113,
CCSL 77A, p. 54, ll. 5863, Migne PL 26,
364CD). Siehe Frst, pp. 3638.
398405 Petrus Paulus Er.' Paraphrase von
Gal. 2, 1114 nach Hier. Es handelt sich laut
Hier. um eine doppelte simulatio: Petrus hat
den Eindruck erweckt, als htte er sich von
der Mahlgemeinschaft mit den Heidenchristen distanziert, Paulus tut, alsob er Petrus
deswegen tadelt.
405 Augustinus Aug. Expos. Gal. 15, 6, CSEL 84,
p. 69, ll. 2024.
412 Actis apostolicis Act. 15, 10 (ceruicem; neque
patres nostri neque nos Vg.).
416 Augustinus Aug. De agone chr. xxx, 32, CSEL
41, p. 135, ll. 28: Debet ergo ecclesia catholica correctis et pietate firmatis filiis libenter
ignoscere, cum ipsi Petro personam eius
gestanti, et cum in mari titubasset [diffidentiae] et cum dominum carnaliter a passione
reuocasset et cum aurem serui gladio praecidisset [pugnae] et cum ipsum dominum ter
negasset [abnegationis] et cum in simulationem postea superstitiosam lapsus esset, videamus veniam esse concessam.
418 paulo post Aug. De agone chr. xxx, 32, CSEL
25, p. 135, ll. 1518 (419420 recepit: recipit v.l.).
420 [app.] Man beachte den Unterschied zwischen galli cantus und gallicantus, cf. Niermeyer s.v.: point du jour daybreak.
422 Hieronymus Siehe unten n.l. 424.
422424 Hic simulationem Aug. Expos. Gal.
15, 7, CSEL 84, p. 70, ll. 25: Timens ergo
eos, qui adhuc putabant in illis obseruationibus salutem constitutam, segregabat se a gentibus et simulate illis consentiebat ad imponenda gentibus illa onera seruitutis.

424 Ille Sc. Hieronymus, cf. Hier. Comm. in


Gal. Praefatio, CCSL 77A, p. 8, ll. 8399,
Migne PL 26, 334B 335A (428 et: vt edd. u.a.
Er.' Hier.Ausgabe tomus IX, fo 79E; 433
obicit: obiecit. edd. und die Ausgabe von 1516
loc. cit.; 436 discrepent, so auch die Ausgabe
von 1516 discrepant v.l.).
436438 Nonnulli quempiam Die Vorstellung, jener Cephas von Gal. 2 sei nicht Petrus
gewesen, sondern einer der anderen 70 Jnger (Lc. 10, 1), usserte Clemens von Alexandria im 5. Buch seiner (nicht erhaltenen)
Hypotyposen (cf. Bardenhewer II, pp.
7276). Siehe Hier. Comm. in Gal. I, 2, 1113
unten n.l. 445 angefhrt. Zu dieser These:
Hennings, pp. 220221; Frst, pp. 34.
439 Graecorum scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in Gal. 2, 11. Nach der Hs. AN III 11 (cod.
2817) fo 233r: Esbiov Pamflou n t
Ekkljsiastik stora podeknusi m enai
tn Kjfn toton, tn Ptron, ll mnumon
at, na tn bdomkonta (Migne PG 118,
1112B). Cf. Frst, p. 3.
439440 Eusebium in Historia ecclesiastica Eus.
H.E. I, 12, 2, fhrt ein Zitat aus den verlorengegangenen Hypotyposen von Clemens von
Alexandria an: J d stora par Klmenti
kat tn pmptjn tn Upotupsewn n ka
Kjfn, per o fjsin Palov te d lqen
Kjfv ev A
ntixeian, kat prswpon at
ntstjn na fjs gegonnai tn bdomkonta
maqjtn, mnumon Ptrw tugxnonta t
postlw (GCS Eusebius Werke 2. Band, 1, p.
82, ll. 15). Siehe Hennings, p. 221. Er. sttzt sich
jedoch nicht auf Eus., cf. die folgende Anm.
440 qui probabiliorem Aufgrund des oben
angefhrten Verweises auf Eusebius bei
Ps.Oecumenius schreibt Er. Ps.Oecumenius'
Argumentation (ll. 440444 paraphrasiert)
Eusebius zu. Siehe die nchste Anm.
440444 Quorsum apostolorum? Siehe
Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 2, 11, 13, nach
der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 233r, von Er.
hier paraphrasiert: Ka piqanv lgov. O gr
n Ptrov deqj plin postolv, stiv
dj per totou pologjsmenov n n Ierousalm ka pesav pantav, te t Kornjlw
sumfagn, tinv tn k peritomv skandlisen ktl. (Migne PG 118, 1112B).

84
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

erat, vt Petrus sese a conuiuio subduceret ob interuentum Iudaeorum, cum multo


ante satisfecerit omnibus expostulantibus quod cum Cornelio incircunciso commercium habuisset, et adeo satisfecerit, vt illi cognito negocio concorditer gratias
egerint Deo, praesertim cum huiusce rei nulla mentio fiat in Actis apostolorum?.
Sed hanc opinionem ceu commentitiam ac frigidam fortiter reiicit Hieronymus,
cum ipsa res doceat totum hunc sermonem ad Petrum et illius collegas pertinere.
Negat autem vllum Cephan notum nobis praeter apostolum, qui Syrorum lingua
Cephas dicitur, quod illis Cephas idem sonet, quod Graecis ac nobis Petrus.
Deinde non mirum si hoc omisit Lucas, a quo tam multa praeterea sint praetermissa, velut illud quod Petrus primum sederit Antiochiae, deinde Romam sedem
suam transtulerit. Postremo non oportere nobis tanti esse Porphyrium sycophantam, vt in illius gratiam nouum Cephan fingamus. Alioqui si conemur e scripturis eradere quicquid haereticorum calumniis obnoxium sit, plura alia forent eradenda. Thomas Aquinas verbosissimam disputationem, quae super hac re
versatur inter Hieronymum et Augustinum, non inscite contraxit in compendium indicans controuersiae summam quatuor in rebus potissimum esse sitam.
Primum in tempore, quod Hieronymus in duas, Augustinus in tres partes distinxerit, sic vt legalia ante euangelium fuerint viua, mox a morte Christi mortua,
sed non mortifera Iudaeis duntaxat, modo ne spem aliquam salutis in eis collocarent, demum euangelio late diuulgato eadem omnibus fuisse mortifera. Vt haec
vere distinxerit Augustinus, Hieronymus putat iam satis diuulgatum fuisse euangelium, cum Petro visione monstratum est nihil esse commune, cum hac de re
satisfecit Iudaeis expostulantibus, cum ipse publica concione testatus est onus
legis nemini imponendum, quod nec ipsi ferre potuissent nec maiores ipsorum.
Et negabimus euangelii gratiam diuulgatam, cum vbique gentium tot hominum
milia tenerent euangelium? praesertim cum multo ante palam dixisset ipse Christus lex et prophetae vsque ad Ioannem, cum velum templi scissum esset a summo
vsque ad imum. Nec in hoc legi fiebat iniuria, si quatenus erat vmbra, cederet
463 satisfecit E: satisfecisset BD.

467 esset D E: est B C.

443444 et adeo Deo Cf. Act. 11, 18.


445 Hieronymus Er. verwendet Hier. Comm. in
Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, pp. 5556, ll.
9092; ll. 109115; ll. 117119; ll. 121127
(Migne PL 26, 365B 366C): Sunt qui Cephan, cui hic in faciem Paulus restitisse se scribit, non putent apostolum Petrum sed alium
de Septuaginta discipulis isto vocabulo nuncupatum Quibus primum respondendum
alterius nescio cuius Cephae nescire nos
nomen, nisi eius qui et in Euangelio et in aliis
Pauli epistolis et in hac quoque ipsa modo
Cephas, modo Petrus scribitur; non quo
aliud significet Petrus aliud Cephas, sed quo
quam nos latine et graece petram vocemus

hanc Hebraei et Syri propter linguae inter se


viciniam cephan nuncupent Nec mirum
esse si Lucas hanc rem tacuerit, cum et alia
multa quae Paulus sustinuisse se replicat historiographi licentia praetermiserit Denique primum episcopum Antiochenae ecclesiae Petrum fuisse accepimus, Romam exinde
translatum, quod Lucas [sc. Act.] penitus
omisit. Ad extremum si propter Porphyrii
blasphemiam alius nobis fingendus est Cephas ne Petrus putetur errasse, infinita de
Scripturis erunt radenda diuinis quae ille,
quia non intellegit, criminatur.
447454 Negat eradenda Ungefhr nach Hieronymus, loc. cit. (cf. die vorangehende Anm.).

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

447448 qui Petrus Cf. das Hier.Zitat, n.l.


445 (sed quo quam nos latine et graece
petram vocemus hanc Hebraei et Syri propter
linguae inter se viciniam cephan nuncupent). Hier. verfgte vielleicht ber Syroaramischkenntnisse. Der Beiname Kjfv
stammt nicht aus dem biblischen Hebrisch,
sondern aus dem Aramischen (nach Hennings, p. 252, n. 144).
451452 Porphyrium sycophantam Der Neuplatoniker Porphyrius verffentlichte um 270
eine Streitschrift gegen das Christentum: 15
Bcher Per tv k logwn filosofav kat
Xristiann lgoi ie', von denen nur Fragmente erhalten sind (Bardenhewer II, p. 348
sq.). Zu Porphyrius: Michael Chase in Der
Neue Pauly 10, 174181; Hennings, pp.
225228. Die Qualifikation sycophanta
benutzt Er. fters (nicht bei Hier.): Adag. 1281
(Sycophanta), ASD II, 3, p. 298, cf. ll.
816817: Conuicium prouerbiale in calumniatores et quamuis pusilla de causa litem
mouentes; siehe auch Adag. 1529 (Non inest
remedium aduersus sycophantae morsum),
ASD II, 4, p. 40.
454 Thomas Aquinas Super Gal. lect. 8689,
vol. I, p. 583 sq. cf. lect. 86, p. 583: Sciendum est autem quod occasione istorum verborum non parua controuersia est orta inter
Hieronymum et Augustinum. Et secundum
quod ex eorum verbis aperte colligitur, in
quatuor discordare videntur. Er. behandelt
diese vier Streitpunkte in der Reihenfolge
Thomas'. Cf. Hennings, p. 11, n. 1; Frst,
p. 243.
457486 Primum vellet Cf. Thomas Aquinas,
Super Gal. lect. 86, vol. I, p. 583 sq. Tatschlich liegt dem Antiochener Streit die Frage
der Gesetzesbeachtung zugrunde: Mssen die
Heidenchristen das Zeremonialgesetz halten
oder drfen die Judenchristen dieses Gesetz
einhalten? (nach Hennings, p. 265). Augustinus nimmt eine bergangszeit an, in der den
Judenchristen gestattet ist, das Zeremonialgesetz zu halten, whrend die Heidenchristen
aber nicht dazu gezwungen werden drfen.
Vor dieser bergangszeit war das Zeremonialgesetz gltig, nachher war es aufgehoben
(Hennings, p. 291). Nach Hier. gibt es nur
zwei Perioden: eine vor und eine nach dem
Leiden Christi. In der ersten Periode hat das
Zeremonialgesetz Gltigeit, in der zweiten ist
die Aufgabe des Gesetzes beendet (Hennings,
p. 287).
457 Hieronymus Cf. Thomas Aquinas, Super
Gal. lect. 86, vol. I, p. 583: Nam Hieronymus duo tempora distinguit, vnum ante

85
passionem Christi, aliud post passionem;
p. 584: post passionem non solum dicit
[Hier.] ea [legalia] non fuisse viua vel mortua, sed, quod plus est, ea fuisse mortifera,
et quod quicumque post passionem Christi
ea seruauit, peccauit mortaliter, cf. Hier.
Epist. 112, 14, 2, CSEL 55, p. 382, l. 25 p.
383, l. 1: caerimonias Iudaeorum et perniciosas esse et mortiferas Christianis et, quicumque eas obseruauerit siue ex Iudaeis siue
ex gentibus, eum in barathrum diaboli
deuolutum.
457 Augustinus Siehe Thomas Aquinas, Super
Gal. lect. 86, vol. I, p. 584: Augustinus vero
distinguit tria tempora. Vnum tempus ante
passionem Christi, et concordans cum Hieronymo dicit isto tempore legalia viua fuisse.
Aliud tempus est post passionem Christi
immediate, ante gratiam diuulgatam (sicut
tempus Apostolorum in principio), in quo
tempore dicit Augustinus legalia mortua
fuisse, sed tamen non mortifera Iudaeis conuersis, dummodo ipsa seruantes, spem in eis
non ponerent Aliud tempus dicit esse post
veritatem et gratiam Christi diuulgatam, et in
isto tempore dicit ea mortua et mortifera
omnibus ea seruantibus.
460486 Vt vellet Er.' Erweiterung und kritische Fragen zu dieser Problematik.
462 cum Petro commune Act. 10, 1016 (Act.
11, 510), cf. Hier. Epist. 112, 78, bes. 112, 8, 1,
CSEL 55, p. 375 sq. ll. 2829: [Petrum] immo
principem huius fuisse decreti, legem post
euangelium non seruandam.
462463 cum expostulantibus Act. 11, 18.
463464 cum ipsorum Act. 15, 10.
467 lex Ioannem Lc. 16, 16, cf. Mt. 11, 13.
467468 cum imum Cf. Mt. 27, 51: Et ecce
velum templi scissum est in duas partes
a summo vsque deorsum; cf. Mc. 15, 38; Lc.
23, 45.
468469 Nec veritati Das alte Gesetz als
Prfiguration des neuen, ewigen Gesetzes,
cf. Aug. Epist. 82, 14, CCSL 31A, p. 105, ll.
245246 = Hier. Epist. 116, 14, 1, CSEL 55,
p. 405, ll. 2021: [praecepta illa veterum
sacramentorum] vmbrae sunt enim praenuntiantes gratiam, qua iustificamur; Hier.
Epist. 112, 14, 3, CSEL 55, p. 383, ll. 1315:
pro legis gratia, quae praeteriit, gratiam
euangelii accepimus permanentem et pro
vmbris et imaginibus veteris instrumenti
veritas per Iesum Christum facta est. Siehe
auch Aug. Epist. 40, 4, CCSL 31, p. 161,
ll. 6668 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1719 und Hennings, p. 276,
n. 48.

86
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
LB 809
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

veritati. Neque tantum, opinor, honoris debebatur synagogae, quam Christus


repudiauit vt viricidam, praesertim cum ex eo honore tantum immineret periculi,
vt parum abfuerit, quin gentes quoque pertraherentur in Iudaismum. Neque
nihil erat futurum discriminis inter sacrificia gentium et Iudaeorum, quod cum
illa semper fuerint execranda, haec pro tempore suum habuerunt honorem. Iam
confinium illud quod Augustinus inducit inter duo tempora, qua nota disterminabimus? an donec erunt qui non poterunt negligere? Atqui sunt huius generis
multi nostris quoque temporibus inter Christianos. Quanquam totum hoc quod
adducit Augustinus de mortuis, at non mortiferis, de tempore medio, de synagoga cum honore deferenda ad tumulum, magis humana ratione quam diuinae
scripturae testimoniis subnixum est. Quis autem sanus velit ea seruare, | e quibus
nullum speraret fructum? Quod si Iudaei hoc animo seruabant legalia vt nec vtilia, nec inutilia, cur ea exigunt a Paulo? imo cur a gentibus? Certe qui haec faciebant, putabant ad rem pertinere. Cur hos non redarguunt apostoli? Quod si nihil
erat ab illis fructus, certe vel ob hoc erant fugienda, quod qui seruarent ea speciem praebebant infirmis, quasi sine his non sufficeret euangelium. Atque hinc
sane nata haeresis Ebionitarum praeter alias aliquot, quae Christum cum Mose
miscebat, cum ille purissimus esse vellet.
Iam in secundo discrimine ait iuxta Hieronymi sententiam apostolos non
seruasse legalia, sed aliquoties pro tempore simulasse, sed tamen propter aliquas
causas, puta: quiescebant sabbato, non superstitione, sed ob quietem; abstinebant a quibusdam cibis, non vt vetitis, sed propter abominationem. Nam haec,
ni fallor, Thomas addidit de suo. Quasi vero nunc non eadem liceant, aut quasi
peccaturus sit, si quis itinere fessus sabbato interquiescat aut capo apposito fastidiat laridum rancidum. Aut quasi conueniat abominationem istiusmodi superstitiosam tribuere apostolis, qualem videmus in stultis mulierculis. Iuxta Augusti469470 synagogae viricidam Cf. Annot. in 1.
Cor. 7, 39, ASD VI, 8, p. 150, ll. 856857:
[Christo] qui repudiarit synagogam viricidam et ecclesiam duxerit nouam sponsam
(nach Orig. Comm. in Mt. xiv, 17, GCS 10, p.
325).
470 viricidam Siehe Blaise, Lexicon Latinitatis
Medii Aeui s.v. viricida: celui qui a tu un
homme (12. Jh.); an der vorliegenden Stelle:
celle qui etc. (dieser Ausdruck ist nicht
belegt in LewisShort, Georges, Souter, Glossary, Hoven, Lexique).
471473 Neque honorem Die vorgeschriebenen Opfer des Zeremonialgesetzes drfen
nicht den heidnischen Opferkulten gleichgesetzt werden: Aug. Epist. 82, 8, CCSL 31A,
p. 102, ll. 139141 = Hier. Epist. 116, 8, 2, CSEL
55, p. 401, ll. 2629: sed ne illa quae prioribus, vt congruebat, temporibus in vmbris
rerum futurarum deus fieri iusserat, tamquam idolatriam gentilium damnare credere-

tur (cf. Hennings, p. 277). Thomas Aquinas


legt dar: si Iudaei statim post conuersionem
fuissent prohibiti ab obseruantiis legalium,
visum fuisset eos pari passu ambulare cum
idololatris, qui statim ab idolorum cultura
prohibebantur, et legalia non fuisse bona,
sicut nec idololatriam (Super Gal. lect. 86, p.
584).
474 Augustinus Cf. oben n.l. 457. Es handelt
sich um die bergangszeit, deren Dauer nach
Er. nicht genau festzustellen ist (und bei Aug.
auch nicht genau bestimmt worden ist). Siehe
Hennings, p. 278 sq.: Augustinus nennt kein
fixes Datum fr das Ende dieser bergangsperiode dennoch ist fr ihn diese Periode
eindeutig abgeschlossen. Cf. Idem, p. 288 sq.
und Bietenholz, Simulatio, p. 167 (unten).
475476 an donec Christianos Er. spricht von
den zeitgenssischen Juden. Zu seinem (komplizierten) Verhltnis zu den Juden und
Christenjuden seiner Zeit: Shimon Markish,

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

Erasmus and the Jews, bes. pp. 66111 (Kap. V,


The Jews of Erasmus' Day). Markish folgert
aufgrund zweier Zitate (Ep. 549, ll. 3644;
Ep. 686, ll. 513): Both these remarks on
converts are curious not for their friendly
tone but for their, as it were, clarification of
racial properties; christening does not remove
his Judaism from a Jew, and Jewish origin
remains an important, perhaps even necessary, characteristic of the new convert (p. 69,
cf. p. 182, n. 12). Er. assert hier eine hnliche
Auffassung (Markish erwhnt die vorliegende
Stelle nicht, wenn er auch sehr viele Testimonia gesammelt hat). Vgl. auch Apolog. ad
Sanct. Caranz. LB IX, 424E: Magis enim ac
magis
inualescunt
Iudaei
quidam,
sesquiIudaei, et semiIudaei, qui mixti
nobis titulum habent Christi, cum Mosen
totum habeant in pectore (Markish, p. 77).
477 Augustinus medio Cf. Thomas Aquinas,
Super Gal. lect. 86, vol. I, p. 584: Aliud tempus est post passionem Christi immediate
in quo tempore dicit Augustinus legalia mortua fuisse, sed tamen non mortifera Iudaeis
conuersis. Er. verwendet Thomas' Wortwahl. ber die bergangszeit schreibt Aug.
(u.a.) in Epist. 82, 1516, CCSL 31A, pp.
106108 = Hier. Epist. 116, 1516, CSEL 55, pp.
406408. Siehe auch n.l. 589 zu Gal 2, 14.
477478 de synagoga tumulum Cf. Thomas
Aquinas, Super Gal. lect. 86, vol. I, p. 584:
Vnde dicit Augustinus quod mater synagoga cum honore deducenda ad tumulum
erat. Cf. Aug. Epist. 82, 16, CCSL 31A, p. 108,
ll. 323325 = Hier. Epist. 116, 16, 3, CSEL 55, p.
408, ll. 78: sicut defuncta corpora necessariorum deducenda erant quodammodo ad
sepulturam nec simulate sed religiose. Er.
folgt eher Thomas als Aug.
479480 Quis fructum? Aug. glaubt, dass das
Halten des alten Gesetzes in der Zwischenzeit (der apostolischen Zeit) nicht schdlich
sei, dass es aber andererseits nicht heilsnotwendig, sogar nicht ntzlich fr die Judenchristen und Christen sei. Aug. Epist. 82, 14,
CCSL 31A, p. 105 sq. ll. 250251 = Hier. Epist.
116, 14, 1, CSEL 55, p. 405, ll. 2526: [praecepta] non talia, vt illis homines boni fiant
aut sine illis boni non fiant. Dazu weiter
Hennings, pp. 275277.
480486 Quod si vellet Er. folgt in grossem
und ganzem Hier. (siehe bes. Epist. 112, 16,
CSEL 55, pp. 385386).
485 haeresis Ebionitarum Laut Josef Rist in der
Der Neue Pauly 3, 860861 s.v. Ebioner, ist
der Namen Ebionitae die bliche zusammenfassende Bezeichnung fr ausgewhlte

87
heterodoxe judenchristliche Gruppen der
Antike und trotz vielfltiger Erscheinungsformen lassen sich einzelne Charakteristika
der Ebioner angeben das Festhalten am
mosaischen Gesetz usw. Cf. 2ODCC, pp.
438439. Siehe auch Hier. Epist. 112, 16, 3,
CSEL 55, p. 386, ll. 1719: Dum enim metuis
Porphyrium blasphemantem [cf. oben n.ll.
451452], in Hebionis incurris laqueos his,
qui credunt ex Iudaeis, obseruandam legem
esse decernens.
487 ait Subjekt ist Thomas Aquinas.
487490 Hieronymi abominationem Nach
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 87, vol. I, p.
584: Hieronymus enim dicit quod Apostoli
nunquam secundum veritatem seruabant
legalia, sed simulauerunt se seruare . Et hoc
quidem facientes non deludebant alios quia
faciebant hoc, non intendentes legalia seruare, sed propter aliquas causas, sicut quod
quiescebant in sabbato non propter obseruantiam legis, sed propter quietem. Item
abstinebant ab immundis secundum legem,
non propter obseruantiam legis, sed propter
alias causas, vtpote propter abominationem et
aliquid huiusmodi.
487 Hieronymi Siehe z.B. Epist. 112, 17, 3, CSEL
55, p. 387, ll. 2223: ego dico et Petrum et
Paulum timore fidelium Iudaeorum legis
exercuisse, immo simulasse mandata und
Epist. 112, 11, 1, CSEL 55, p. 380, ll. 12: Didicimus, quod propter metum Iudaeorum et
Petrus et Paulus aequaliter finxerint legis se
praecepta seruare.
490494 Nam haec mulierculis Er. greift
Thomas' Argumentation an.
494496 Iuxta Iudaeis Thomas Aquinas,
Super Gal. lect. 87, vol. I, p. 584: Augustinus
vero dicit quod Apostoli seruabant ipsa legalia, et hoc intendentes, sed tamen non ponentes in eis spem, quasi essent necessaria ad salutem. Et hoc quidem licebat eis, quia fuerunt
ex Iudaeis.
494495 Augustinum Siehe z.B. Aug. Epist. 40,
4, CCSL 31, p. 161, ll. 6068 = Hier. Epist. 67,
4, 12, CSEL 54, p. 669, ll. 1019: Nam vtique Iudaeus erat [Paulus], christianus autem
factus non Iudaeorum sacramenta reliquerat,
quae conuenienter ille populus et legitime
tempore quo oportebat acceperat. Ideoque
suscepit ea celebranda vt doceret non esse
perniciosa his qui ea vellent, sicut a parentibus per legem acceperant custodire, etiam
cum in Christum credidissent, non tamen in
eis iam constituerent spem salutis, quoniam
per dominum Iesum salus ipsa aduenerat
(cf. Hennings, p. 275).

88
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

num vero, inquit, apostoli seruabant legalia et hoc intendentes, sed tamen non
ponentes in eis spem; et hoc licebat eis vtpote Iudaeis. Si hoc tantum concessum est
infirmitati quorundam, quid hoc ad apostolos, per quos solos aliorum infirmitas
erat erigenda? Deinde quid interest inter eum qui coactus obseruat, ne quos
offendat, et eum qui quauis de causa rem vt inutilem seruat? Quid autem intendit qui hoc facit? Aut nihilne intendit qui simulate seruat, ne quos alienet ab
euangelio?
Tertio loco in hoc discrepant, inquit, quod Hieronymus vtrunque liberat omni
peccato, cum vterque suum, hoc est euangelii, egerit negocium. Augustinus
Petrum onerat peccato, sed veniali duntaxat. Atqui ex his Augustini verbis quae
modo citauimus, non apparet illi visum hoc peccatum veniale. Deinde primum
fauorabilior est sententia, quae vtrunque apostolum peccato liberat quam quae
alterum onerat, sed de hoc mox dicetur. Iam quod Thomas adducit de pondere
autorum, mihi suffrigidum videtur. E septem doctoribus, quorum testimonio
nititur Hieronymus, Thomas quatuor reiicit, Laodicensem, Alexandrum, Origenem et Didymum velut infames de haeresi. At ego in scripturarum enarratione
vnum Origenem decem orthodoxis anteposuerim exceptis aliquot dogmatibus
fidei. At si reiiciendi sunt in quorum libris inueniuntur haeretica, fortassis reiicientur et Cyprianus et Ambrosius. Iam quale est Paulum, de cuius scriptis est
controuersia, in testium numero producere? ne non tres tribus opponerentur: at
nihil interim de mendacio. Neque enim simulatio aut dissimulatio, si facto
constet, sic mendacium appellari potest, vt semper sit cum vitio coniunctum.
Porro quod a Paulo dictum est non recte incedunt ad euangelium, id de caeteris
dictum videtur, non de Petro. Superest igitur vnus scrupulus, quod Cephas a
Paulo dicitur reprehensibilis. Aut enim id vere dictum est et consequitur peccasse
Petrum aut falso et mendacio obnoxius tenetur Paulus. Sed mox ostendemus ex
veterum interpretatione, quo pacto possit et hic dissolui nodus.
Quarto loco, ne singula persequar, illud inter caetera commemorat Thomas
Petrum peccasse, quod ex eius dissimulatione natum sit scandalum, Paulum non
item, quod ex huius reprehensione nullum ortum sit offendiculum. Verum qui
potuit scire Petrus fore vt offenderentur qui accumbebant, cum scirent Petrum
520 mox ostendemus CE: supra ostendimus B.
495 inquit Sc. Thomas Aquinas.
496501 Si euangelio? Durch die vorliegende
interrogatio (cf. Lausberg 767) versucht
Er., Thomas' Erluterung zu widerlegen.
502 inquit Subjekt ist Thomas Aquinas.
502504 quod duntaxat Nach Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 88, vol. I, p. 584: Tertio
discordant de peccato Petri. Nam Hieronymus dicit in simulatione praedicta Petrum
non peccasse, quia hoc ex charitate fecit, et
non ex aliquo timore mundano vt dictum est.

Augustinus vero dicit eum peccasse, venialiter


tamen. Dazu: Hennings, p. 252 sq.
505 modo Cf. oben ll. 407410 (Zitat aus Aug.
Expos. Gal. 15, 6, CSEL 84, p. 69, ll. 2024)
oder ll. 419421 (Aug. De agone chr. xxx, 32,
CSEL 25, p. 135, ll. 1518).
507 mox D.h. Quarto loco, ll. 522535. Er. legt
dar, dass, wenn Petrus (alterum, l. 507) wirklich falsch gehandelt htte, die Konsequenzen
um so schlimmer gewesen wren (cf. unten ll.
532535).

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

507 Thomas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.


88, vol. I, p. 584: Et validius argumentum
Augustini contra Hieronymum est, quia
Hieronymus adducit pro se septem doctores,
quorum quatuor, scilicet Laudicensem et
Alexandr[in]um, Origenem et Didymum
excludit Augustinus, vtpote de haeresi infames.
509 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. Praefatio,
CCSL 77A, pp. 67, ll. 3150 (Migne PL 26,
332B 333B) = Epist. 112, 4, 25, CSEL 55, p.
370, l. 22 p. 371, l. 22. Dazu: Hennings, p.
129 sq.; p. 250. Vgl. Aug. Epist. 82, 23, CCSL
31A, p. 114, ll. 484489 = Hier. Epist. 116, 23,
13, CSEL 55, p. 413, l. 29 p. 414, l. 5: Flagitas a me, vt aliquem saltem vnum ostendam, cuius in hac re sententiam sim secutus,
cum tu tam plures nominatim commemoraueris ferme sex vel septem, horum quattuor auctoritatem tu quoque infringis, cf. die
folgende Anm.
509510 Thomas haeresi Tatschlich nicht
Thomas, sondern Hier., laut Aug. in Epist. 82,
23, CCSL 31A, p. 114, ll. 490494 = Hier.
Epist. 116, 23, 23, CSEL 55, p. 414, ll. 510
(direkte Fortsetzung des Zitats der vorangehenden Anm.): Nam Laodicenum, cuius
nomen taces, de ecclesia dicis nuper egressum, Alexandrum autem veterem haereticum; Origenem vero ac Didymum reprehensos abs te lego quamuis Origenem
mirabiliter ante laudaueris.
511 vnum Origenem anteposuerim Er. bewunderte Origenes, Adamantinus, cf. Adag. 643
(Adamantinus), ASD II, 2, p. 172, ll. 938940
und p. 173, n.ll. 938940. In Ep. 1844, ll.
4146, rhmt er Origenes' Ursprnglichkeit:
Mihi praeter admirabile studium in ediscendis tractandisque sacris literis, quo nulli cedit
Origenes, videtur et illud habere peculiare,
quod ingenioso nec imperito lectori varios
aculeos multiphariamque cogitandi materiam
relinquit in animo, vt non alius aeque sit vtilis ad instruendum concionatorem ecclesiasticum. Origenes ist unnachahmlich: Rat. ver.
theol. Holborn, p. 295, ll. 1718: [Origenem], qui sic est primus, vt nemo cum illo
conferri possit (cf. ASD VI, 8, p. 28).
512515 At si mendacio Er. reagiert auf die
Worte von Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
88, vol. I, p. 584 (unmittelbare Fortsetzung
des n.l. 507 angefhrten Zitats): Aliis vero
tribus opponit [sc. Aug. in Epist. 82, 24] tres
quos pro se et pro sua opinione habet, scilicet
Ambrosium, Cyprianum et ipsum Paulum,
qui manifeste dicit, quod reprehensiblis erat
Petrus. Aliis vero tribus d.h.: Eusebius von

89
Emesa, Theodorus von Heraclea, Chrysostomus, cf. Aug. Epist. 82, 23, CCSL 31A, p. 114,
ll. 497499 = Hier. Epist. 116, 23, 3, CSEL 55,
p. 414, ll. 1214: Tres igitur restant, Eusebius
Emisenus, Theodorus Heracleotes et quem
paulo post commemoras Iohannes (= Chrysostomus); paulo post d.h. Hier. Epist. 112,
6, 2, CSEL 55, p. 373, l. 6.
515516 Neque coniunctum Er. versucht wiederum, die Lge und die Vortuschung von
einander zu trennen, cf. oben n.ll. 395396.
Nach Er. handelt es sich an der vorliegenden
Stelle nicht um ein mendacium, sondern nur
um eine simulatio, was nicht unmittelbar
verwerflich sein drfte. Dieselbe Frage spielt
spter im Streit mit Alberto Pio eine Rolle.
1531 schreibt Er. in seiner Apolog. adv. rhaps.
Alb. Pii, LB IX, 1194AC: Sed interdum
mendacii vocem vsurpo largius pro simulatione Sic vsurpant Augustinus et Hieronymus mendacium decertantes de simulatione
Petri et Pauli etc. Siehe Trapman, Erasmus on
Lying and Simulation, pp. 4045, dem ich die
vorliegende Angabe zu Pio entnommen habe.
517 non recte ad euangelium Cf. Gal. 2, 14:
[cum vidissem] quod non recte ambularent
ad veritatem euangelii (Nov. Test.: quod
non recto pede incederent ad veritatem euangelii).
518519 Superest reprehensibilis Diese Stelle
kommt in der Kontroverse mit Lee zur Sprache, cf. unten n.l. 551.
518 scrupulus Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), ASD II, 7, p. 278, bes. das TerenzZitat,
l. 106: At mihi vnus etiam scrupulus restat
(Andr. 940).
520521 mox interpretatione Siehe bes. unten
ll. 556564 Graecorum consulat, d.h. die
griechischen Kommentare von Ps.Oecumenius und Chrysostomus.
521 dissolui nodus Cf. Adag. 6 (Nodum soluere),
ASD II, 1, p. 118 sq.
522 Thomas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
89, vol. I, p. 584: Sed et Petrus quidem seruando peccauit, quia inde erat scandalum
apud Gentiles, a quibus se subtrahebat. Paulus vero non peccauit reprehendendo, quia ex
eius reprehensione nullum scandalum
sequebatur. Thomas fasst Aug.' Auffassung
zusammen, cf. Frst, pp. 5658, und die dort
genannten relevanten Stellen bei Aug.
524535 Verum sacrosanctam Er. versucht
hier, Aug. zu widersprechen, weil er ohne das
zu sagen (cf. Bietenholz, Haushalten mit der
Wahrheit, p. 13; p. 14) die Origenische Erklrung, der Hier. folgt, vor der Augustinischen
bevorzugt.

90
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
LB 810
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

hoc dare Iudaeis fortasse infirmis aut seditiosis? Si sciebant licere Iudaeo vesci et
non vesci, cur offenduntur, si ille pro tempore facit quod optimum putat? Probabilius erat, futurum vt Iudaei offenderentur quam ethnici. Quod si non dissimulasset, rursum peccasset grauius, quia grauius offendisset suos, quibus magis
consultum oportuit. Quanquam non omne scandalum cum vitio coniunctum
est. Quin ex tam acerba Pauli reprehensione graue poterat nasci offendiculum.
Primum suspicari poterant inter principes apostolos nonnihil rancoris intercedere, cum Paulus ob rem leuiculam sic in os incesserit Petrum. Deinde periculum
erat, ne minueretur autoritas Petri apud fideles, quam oportebat esse sacrosanctam.
Haec visum est adiicere, quod vulgus theologorum putat pulchre depugnatum
ab Augustino et a Thoma rem belle explanatam. Certe locus est obscurus et qui
doctissimos Graeciae magnopere torserit. Ego non video, cur odio mendacii
Petrum tam dure tractemus quam illum tractauit Augustinus. Durius autem Articuli Parisienses, qui dicunt Petrum errasse in fide. [E] Legimus inter Paulum et
Barnabam incidisse dissensionem, sed apostolos post acceptum spiritum coelestem, qui deduceret eos in omnem veritatem, errasse in dogmatibus fidei, mihi
videtur dictu impium. [B] Arbitror autem Paulum incanduisse, quod nondum
illa vacillatio Iudaismi sublata foret inter Christianos, atque id esse quod ait Paulus ok rqopodosin, quod | claudicantium est. Iam enim par erat explosa omni
superstitione ingenue apud omnes Christum profiteri. Quod si nonnihil roboris
hac in parte Paulus desiderauit in Petro, non protinus sequitur Petrum peccasse,
quandoquidem illa claudicatio non aliunde quam a studio pietatis proficiscebatur. Proinde Pauli obiurgatio nihil aliud fuit quam confirmatio parum adhuc sibi
constantium. Haec pro mea virili in medium adduxi libenter accepturus si quis
meliora proferet. [A] Qu i a re p re h e n s i b i l i s e r a t . Oti kategnwsmnov n,
id est quoniam reprehensus erat et damnatus ab iis qui male de illo iudicabant,
etiamsi reprehensibilis non erat. Et hic consentiunt Graecorum scholia. Ambrosius item reprehensus legit, non reprehensibilis. Et addit reprehensus. Vnde? vtique
ab euangelica veritate, cui hoc factum aduersabatur [B] hic a Graecis dissentiens et
cum Augustino sentiens. Graecorum scholia indicant et alium sensum. Erat,
inquit Paulus, mihi data occasio palam obsistendi Petro, quod ante fuisset ab
apostolis reprehensus Hierosolymis, quod cum Cornelio sumpsisset cibum Antiochiae. Quod ni fuisset obiurgatus antea, nunc non subduxisset, sed veritus ne
rursus aliquid tumultus nasceretur, subducere se parabat e conuiuio. Porro Paulus occasionem nactus palam obiurgat illum, non quod illi indignaretur, sed vt
confirmaret alios vacillantes. Nam si quid vere peccasset Petrus atque ex animo
Paulus huic fuisset indignatus, priuatim expostulasset, non coram omnibus.
Neque vero haec Paulus narrat gloriose, sed vt Galatarum saluti consulat. Po527 si ille E: quod ille BD.
533 incesserit E: incesseret BD.

551 Quia E: Quoniam AD.


564 haec Paulus D E: Paulus haec B C.

ANNOTATIONES IN GAL. 2,11

536 vulgus theologorum Siehe Bietenholz,


Haushalten mit der Wahrheit, p. 14. Zum
Nachleben der Kontroverse um Gal. 2, 1114
zwischen Hier. und Aug.: Posthumus Meyjes,
pp. 1118.
538 doctissimos Graeciae Er. meint vermutlich
besonders Origenes und Chrysostomus.
Siehe zur griechischen Auslegungstradition
Hennings, pp. 220236, der eine gute berblick bietet.
539 Augustinus Nach Aug. war Petrus schuldig,
weil er einen Fehler begangen hatte, zugleich
aber hlt er Petrus fr eines der Vorbilder fr
christliche Demut. Cf. Frst, pp. 6061 (mit
Belegstellen). Vgl. auch Ep. 1841, ll. 6776:
Illud autem demiror in Augustino, quod
Petrum Apostolum principem primumque
fidei praeconem sic tractarit, vt alicubi impingat illi superstitiosam simulationem, alicubi
peruersum studium imponendi legis onus in
humeros gentium, alicubi prauam simulationem, alicubi peruersitatem Augustinum
sequuti, Parisiensium theologorum Articuli
tribuunt illi errorem in fide.
539540 Articuli Parisienses Cf. Ep. 1841, ll.
7576 (in der vorangehenden Anm. angefhrt), Supputat. error. in cens. N. Bedae. LB
IX, 656F: Quomodo Petrus iuxta Parisienses
articulos errauit in fide, sic vt obiurgandus esset a Paulo? Siehe C. Du Plessis
dArgendr, Collectio judiciorum (Paris, 1728)
tom. I, pars 2, p. 120: [doctrina Petri] constat
quod huiusmodi doctrina in aliqua sui parte
fuit in fide erronea, scilicet in illa parte in qua
Paulus Apostolus eum reprehendit etc. Diesen Hinweis verdanke ich Dr. E. Rabbie.
540541 Legimus dissensionem Cf. Act. 15,
3639; Gal. 2, 13 (Barnabas hlt das Zeremonialgesetz).
544545 Paulus Cf. Gal. 2, 14: ll te edon
ti ok rqopodosin prv tn lqeian to
eaggelou ktl.
550 pro mea virili Cf. Adag. 2792 (Pro mea
virili), ASD II, 6, p. 513.
551 Quia reprehensibilis erat Nov. Test.: eo [om.
A] quod reprehensus esset. Zu Er.' bersetzung: ASD VI, 3, p. 458, n. 114,5. Lee lehnt die
bersetzung reprehensus ab, cf. ASD IX, 4,
p. 239 sq. ll. 987993: Quoniam reprehensibilis erat. Ostenderam Graecis esse reprehensus
erat atque in eum sensum interpretari Graecorum scholia cumque his Ambrosium. At
horum autoritate fortiter contempta Leus reiicit quod annotaram. Sed in indice veluti
palinwde, quasi ex posteriore demum aeditione [B 1519] didicerit quid interpretetur

91
Ambrosius, cum haec legerit in priore aeditione [A 1516] etc. Die Lesart reprehensibilis
der Vg. hat Er. in die Fehlerliste Loca manifeste deprauata aufgenommen. Quoniam
reprehensibilis erat pro reprehensus erat (D
fo Oo5r).
551 Oti n So auch die heutigen Ausgaben.
553 Graecorum scholia Siehe Ps.Oecumenius,
Comm. in Gal. 2, 11, 13, nach der Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 233v: ti kategnwsmnov n
kategnwsmnov n Ptrov o t ljqea
ote par Palou to tn okonoman edtov
ktl. (Migne PG 118, 1113A). Siehe unten n.ll.
556560.
553554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
2, 11, CSEL 81, 3, p. 25, l. 12.
554 Et addit Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2, 11,
CSEL 81, 3, p. 25, ll. 1920.
555 hic dissentiens Nach der griechischen
Auslegungstradition trifft Petrus kein Tadel,
denn es handelt sich um eine simulatio von
Petrus, cf. oben n.ll. 398405 und Hennings,
pp. 232233.
556560 Graecorum conuiuio Siehe Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 2, 11, nach der Hs.
AN III 11 (cod. 2817), fo 233r,v: T d ti
kategnwsmnov n, dnasai ka otwv nosai
Ggon moi, fjs, prfasiv to kat prswpon at ntistnai ka dielgzai atn, llo
mn odn, t per to sunesqein tov n
krobusta prokategnwsmnov gr n p
tn Ioudawn te t Kornjlw sunfagen. E
m gr prokategnsqj par tn skandalisqntwn ke, ok n nn pestlj. M
postalntov d ok n xrea tte lgxou
tv kat prswpon ntistsewv (Migne PG
118, 1112C). Siehe Er.' Paraphrase dieses Textes, ll. 556560 Erat conuiuio.
560564 Porro consulat Nach Hier. und der
griechischen Auslegungstradition.
564567 Postremo quoque Nach Hier. und
Aug. war das Halten des Zeremonialgesetzes
nach dem Leiden Jesu nicht mehr heilsnotwendig, nach Hier. sogar schdlich, gefhrlich (perniciosus, cf. Epist. 112, 14, 2, CSEL
55, p. 382, l. 25). Lee bte Kritik an dieser
Stelle, cf. Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 314 sq. ll. 898905, cf. ll. 898901: Quoniam reprehensibilis erat. Adieceram in annotatione mihi videri Iacobum et caeteros qui
apud illum erant in hac fuisse sententia, vt
crederent adhuc ceremonias Mosaicae legis
obseruandas esse prodito Euangelio. Leus ait
hac mente voluisse obseruari, ne quid offenderentur infirmi. Nec ego prorsus aliud
sensi.

92
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589

ANNOTATIONES IN GAL. 2,1314

stremo mihi plane videntur Iacobus cum suis in hac fuisse opinione, vt crederent
legem Mosaicam etiam post proditum euangelium obseruandam Iudaeis, quoad
ceremonias quoque. Sicut admonuimus in Actis, capite vigesimoprimo, [C] non
quod absque his crederent euangelii gratiam non sufficere ad salutem, sed quod
ob inuincibilem quorundam superstitionem putarent expedire, non omnino
negligi.
[13] [A] Et s i m u l a t i o n i e i u s c o n s e n s e r u n t . Sunupekrqjsan, id est
vna cum illo simulauerunt et ita legit diuus Ambrosius. C a e t e r i Iu d a e i . Et
addendum, ka o loipo, et caeteri [B] aut caeteri quoque. [A] Ab e i s i n
i l l a m s i m u l a t i o n e m . Graece sic est: sunapxqj atn t pokrsei, id est
pariter abduceretur in illorum simulationem siue illorum simulatione. Faber
legit ste ka Barnbav sunapexqnai, id est vt Barnabas simul abstineret.
Verum hoc nec in Graecis habetur codicibus, nec a quoquam legitur, nec opinor
vsquam inueniri pexqnai ab pxesqai.
[14] Re c t e a m b u l a re n t . Graecis vnica est dictio rqopodosi. Vnde
diuus Hieronymus aduersus Pelagium [B] itemque in commentariis [A] vertit
quod non recto pede incedunt. Id autem refertur ad caeteros, non ad Petrum. Aliter enim hi simulabant, aliter Petrus. [B] Petrus dissimulabat potius quam simulabat, ne quid offenderet suos. Caeteri dissimulabant suspicantes aliquid admissum aduersus bonos mores. Certe Augustinus in epistolis, quibus super hoc loco
conflictatur cum Hieronymo, multitudinis numero legit [C] ac similiter citat
capite vltimo ad Consentium de mendacio. [B] Item Ambrosius: recta via incedunt. Neque rursus est non recte ambulare, hoc est errare a via, sed claudicare
et vacillare, quod parum essent firmi in eo quod erat ingenue tuendum, nunc
huc propensi, nunc illuc. Et quoniam Mosaica lex erat in confinio, fieri potest vt
568 crederent D E: crederet C.

586 Item D E: Atque item B C.

567 Sicut vigesimoprimo Die Auseinandersetzung um das Zeremonialgesetz bringt Er.


auch in Annot. in Act. 21, 24 zur Sprache, ASD
VI, 6, p. 310, ll. 9941000: Atque ex hoc sane
loco Iacobus videtur tum adhuc in ea fuisse
sententia, vt existimaret Iudaeis aliqua ex
parte seruandam esse legem Mosaicam
Non quod illam existimaret necessariam ad
salutem, sed vtilem ad vitandum offendiculum infirmorum, quum Paulus putaret iam
esse tempus negligendi eam superstitionem,
vtpote vergentem in magnum discrimen
euangelicae doctrinae. Der Zusatz C in
Annot. in Act. 21, 24, ASD VI, 6, p. 310, ll.
9971000 (Non quod doctrinae) hngt
mit der Kritik von Lee zusammen, cf. ASD
VI, 6, p. 311, n.ll. 9941000: The 1522 addition is a response to criticism by Lee etc.
Dasselbe gilt fr den vorliegenden Zusatz C

zu (non negligi, ll. 567570), cf. Resp. ad


annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 315, ll. 902905:
Nec enim arbitror tam stultos fuisse apostolos, vt putarent absque legis praesidio non
sufficere Christi gratiam. Verum Paulus putabat esse tempus vt, si fieri posset, iam contempta superstitione quorundam palam praedicaretur euangelica libertas.
571 Et consenserunt Nov. Test.: ac simulabant
vna cum illo. Zu Er.' bersetzung: ASD VI,
3, p. 459, n. 131,2.
571572 Sunupekrqjsan simulauerunt Er.
bersetzt hier den griechischen aoristus durch
einen Perfekt, im Nov. Test. schrieb er jedoch
(weniger genau) simulabant, cf. die vorangehende Anm. Siehe zu Er. bersetzung: ASD
VI, 3, p. 459, n. 132 und p. 15 (letzten Abschnitt).
572 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,

ANNOTATIONES IN GAL. 2,1314

13, CSEL 81, 3, p. 26, ll. 23: Et simulauerunt


cum illo [et ceteri Iudaei].
572 Caeteri Iudaei Nov. Test.: caeteri quoque
Iudaei.
573 ka o loipo So auch die heutigen Ausgaben
(wenn auch laut N27 ka of doubtful
authenticity ist): o loipo v.l. cf. ASD VI, 3,
p. 459, n. 133.
573 aut caeteri quoque Im Zusatz B setzt Er. die
bersetzung, der er im Nov. Test. folgt, hinzu.
573574 Ab eis simulationem Vg.: et Barnabas duceretur ab eis in illa simulatione; Nov.
Test.: Barnabas simul abduceretur in illorum
[illorum om. A] simulationem (in illam
simulationem v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 459, n. 136).
574575 Graece simulatione Durch pariter
bersetzt Er. an der vorliegenden Stelle die
Prposition sun(apxqj), im Nov. Test.:
simul, cf. die vorangehende Anm. und ASD
VI, 3, p. 459, n. 135. Laut Brown ist illorum
simulatione als abl. instrumenti (auctoris)
wohl besser als in illorum simulationem
(Ziel), Er.' bersetzung im Nov. Test. cf. ASD
VI, 3, p. 459, n. 136.
574 sunapxqj pokrsei So auch die heutigen Ausgaben.
575 Faber Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, examinatio ad loc. (Paris, 1512), fo
155v: Vulgata aeditio. Ita vt et Barnabas duceretur ab eis in illam simulationem. Potius
legendum: simul abstineret eorum simulatione. Paulus ste ka Barnbav sunapexqnai atn t pokrsei und fo 33r:
adeo vt et Barnabas eorum simulatione
simul abstineret.
577578 Verum pxesqai Nicht sunapexqnai, sondern sunapaxqnai ist in der
Textberlieferung des NT belegt (nach ASD
VI, 3, p. 459, n. 135). A
pexqnai (gemeint ist
posxeqnai?) ist in den Lexika nicht nachweisbar.
579 Recte ambularent Nov. Test.: recto pede
incederent von Hier. eingegeben, cf. unten
n.l. 580.
579 rqopodosi In den heutigen Ausgaben:
rqopodosin.
580 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. I, 23,
CCSL 80, p. 29, ll. 45: Si enim ipse Apostolus dicit de Petro quod non recto pede incesserit (Sg.!).
580 in commentariis Hier. Comm. in Gal. I, 2,
14a, CCSL 77A, p. 57, l. 1 (Migne PL 26,
367A): Sed cum vidissem quod non recto
pede incedunt (Pl.!).
581 Id Petrum Siehe aber die Hier.Stelle,
Dial. adv. Pelag. I, 23, CCSL 80, p. 29, l. 5,

93
oben n.l. 580 angefhrt, und die folgende
Anm.
584585 Augustinus legit Siehe Epist. 82, 4,
CCSL 31A, p. 99, ll. 7172 = Hier. Epist. 116,
4, 1, CSEL 55, p. 399, ll. 2324: Cum viderem,
quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii und Epist. 40, 3, CCSL 31, p. 160, ll.
4243 = Hier. Epist. 67, 3, 2, CSEL 54, p. 668,
ll. 1113: vbi dixit de Petro et Barnaba: Cum
viderem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii. Man beachte, dass Aug. Petrus
in die Pluralform mit einbegreift. In Epist. 82,
15; 82, 22; 82, 24, CCSL 31A, p. 107, ll.
287290; p. 113, ll. 466467; p. 115, ll. 513514
= Hier. Epist. 116, 15, 3; 22, 2; 24, 2, CSEL 55,
p. 407, ll. 13; p. 413, ll. 1213; p. 414, l. 28,
verwendet Aug. den Singular, der sich auf
Petrus bezieht.
586 capite mendacio Er. meint De mendacio
liber vnus (Er. nimmt hier an, dass diese frhere Schrift (395), wie der sptere Contra
mendacium ad Consentium liber vnus (420),
an Consentius gerichtet war; so auch in seiner
Aug.Ausgabe, cf. tomus IV, fo 3A, index).
Siehe De mendacio 43, CSEL 41, p. 465, ll.
1213: vbi ait de Petro et Barnaba: cum vidissem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem
euangelii.
586 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
14, CSEL 81, 3, p. 26, ll. 1718: Sed cum vidissem quod non recta via ambulabant [incedunt
v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus
IV, p. 926C] ad veritatem euangelii.
587598 Neque dissimulatione Er. fasst hier
seinen Standpunkt zusammen: Es handelt
sich nicht um Fehlverhalten weder von Petrus
noch von Paulus (nicht errare a via l. 587, sondern claudicare, vacillare ll. 587588); in den
alten Gemeinden herrschte Unsicherheit ber
das Einhalten des Zeremonialgesetzes (quod
parum illuc ll. 588589), was das
(dis)simulare veranlasste, mendacia jedoch
nicht hervorrief (Hactenus mendacium ll.
594596).
587 errare a via Cf. Adag. 48 (Tota via erras),
ASD II, 1, p. 164 sq.
589 Et confinio Die von Aug. angenommene
bergangszeit. Cf. Epist. 40, 4, CCSL 31, p.
161, ll. 6468 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1419: [Iudaeorum sacramenta]
non esse perniciosa his qui ea vellent, sicut a
parentibus per legem acceperant custodire,
etiam cum in Christo credidissent, non
tamen in eis iam constituerent spem salutis,
quoniam per dominum Iesum salus ipsa
aduenerat. Cf. n.ll. 457486 und n.l. 477 zu
Gal. 2, 11.

94
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
LB 811
612
613
614
615
616
617
618

ANNOTATIONES IN GAL. 2,1619

Petrus quoque nonnihil addubitarit, an palam lex esset negligenda. Verum hoc
ipsum erat vacillare, non autem flagitium admittere, cum neque Paulus, neque
Petrus iudicarit legis obseruationem ad salutem requiri, licet Paulus quoque coactus sit Timotheum circuncidere et tondere caput, non superstitione, sed obsequio. Hactenus certe nulla mentio de mendacio. Neque quisquam negat pium
hominem alicubi recte simulare ac dissimulare. Et ostendimus ex hoc loco nihil
esse necesse producere mendacium. Neque Petrus cogebat gentes iudaizare, quasi
id ageret vt illos in Iudaismum pertraheret, sed quod hanc ansam quidam arriperent ex illius dissimulatione. [A] Di x i C e p h a e . Graeci legunt Ptrw, id est
Petro. [B] Neque refert ad sensum. Quod enim Graecis sonat ptrov, id
Hebraeis ac Syris sonat cephas autore Hieronymo. [A] C o r a m o m n i b u s .
Hic exponit quid ante dixerit kat prswpon, id est in conspectu omnium, [B]
quorum gratia haec dicuntur.
[16] [A] S c i e n t e s a u t e m . Autem, coniunctionem, non reperio in Graecis exemplaribus, nec opus est, nisi subaudias in superiore parte verbum
sumus, [B] vt ita legamus Nos sumus nati Iudaei, ex sanctis patribus orti, sub
lege sancta nati, non autem ethnici, qui sine lege ex impiis ac profanis maioribus producti sunt. Et tamen ipsi sic nati cogimur diffisi legi nostrae ad Christi
fidem confugere, si velimus esse salui, quo minus persuadendum est ethnicis, vt
a lege Moysi sperent salutem. Porro natura Iudaeos dixit ad discretionem proselytorum. [A] Ni s i p e r f i d e m Ie s u . En m, id est si non. [D] Est autem
ser|monis noua forma, vulgari more dicendum erat non iustificatur ex operibus
legis, sed tantum per fidem. [A] In Ie s u C h r i s t o c re d i m u s . Epistesamen, id est credidimus, praeteriti temporis. Et ita legit Hieronymus. Pro p t e r
q u o d e x . Propterea quod, [E] si voluisset Latine dicere [A] diti.
[18] Re a e d i f i c o. Okodom, id est aedifico. Nam praecedit plin, id est
iterum.
[19] Mo r t u u s s u m . A
pqanon, id est mortuus fui, vt sit praeteriti temporis, [B] hoc est per legem fidei desii esse obnoxius legi Mosaicae. [A]
596 quasi CE: quod B.
610 Nisi si non inter lemma Coram omnibus
[post omnium 601] et lemma Scientes autem

[603] posuit A.
612 Iesu Christo E: Iesum Christum AD.

591592 cum requiri Das Einhalten des Zeremonialgesetzes wurde weder von Petrus noch
von Paulus als heilsnotwendig angesehen.
Davon handelte die (angenommene) Kontroverse zwischen den beiden Aposteln nicht.
Auch im Streit zwischen Hier. und Aug. ist
dieser Punkt unumstritten.
592594 licet obsequio Siehe Act. 16, 13 (Paulus circuncidere) und Act. 18, 18 (tondere
caput). Es liegt auf der Hand, dass das Judaisieren von Paulus, von dem in Act. 16, 13; 18,
18, erzhlt wird, in der Kontroverse um Gal. 2,
1114 eine wichtige Rolle spielt, cf. Frst, p. 19,

1. Abschnitt; p. 35 sq. Hier. erklrt Paulus' Verhalten in seinem GalaterKommentar, Comm.


in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p. 53, ll. 2646
(Migne PL 26, 364AB). Siehe auch Epist. 112,
9, 14, CSEL 55, p. 377, l. 14 p. 378, l. 16.
593594 obsequio D.h. der vorgegebene Gehorsam gegen das Gesetz.
594595 Hactenus dissimulare Er. wiederholt
sein Argument, die (dis)simulatio sei etwas
ganz anderes als das mendacium, cf. n.ll.
515516 zu Gal. 2, 11.
597 hanc ansam Zum Ausdruck ansam arripere: Adag. 304 (Ansam quaerere et consimi-

ANNOTATIONES IN GAL. 2,1619

les metaphorae), ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482 (Ansam quaerere, arripere, praebere),
ASD II, 9, p. 187 sq.
597 quidam Diejenigen, die glauben, es handle
sich tatschlich um ein Fehlverhalten von
Petrus, wie z.B. Aug.
598 Dixi Cephae Nov. Test.: dixi Petro. Siehe
die folgende Anm.
598599 Graeci Petro In den heutigen Ausgaben: Kjf. Siehe Metzger, Commentary ad
loc. p. 524. Zum Namen Kjfv: Blass
Debrunner 53.3e. Er. las nach seinen Hss.
(u.a. AN III 11, cod. 2817, fo 234r) die v.l.
Ptrw. Siehe fr weitere Angaben ASD VI, 3,
p. 460, n. 144 und p. 458, n. 111.
599600 Quod enim Hieronymo Nach Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p. 56, ll.
111115 (Migne PL 26, 366AB): in aliis Pauli
epistolis et in hac quoque ipsa modo Cephas,
modo Petrus scribitur; non quo aliud significet
Petrus aliud Cephas, sed quo quam nos latine
et graece petram vocemus hanc Hebraei et Syri
propter linguae inter se viciniam cephan nuncupent. Siehe n.ll. 447448 zu Gal. 2, 11.
600 Coram omnibus So auch Vg. und Nov. Test.
601 ante Sc. Gal. 2, 11.
603 Scientes autem Nov. Test.: quoniam scimus. Cf. ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
603604 in Graecis exemplaribus In den heutigen Ausgaben: edtev d ti (N27: d of
doubtful authenticity); diese Lesart hat sich
in der Vulgata (autem) niedergeschlagen.
Er. folgt der Lesart edtev ti nach seinen
Hss., u.a. nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 234r, dazu: ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
604 in parte Sc. Gal. 2, 15: Nos natura
Iudaei <sumus>.
610 Nisi Iesu So auch Vg. und Nov. Test.
610 En m non Trotzdem behlt Er. nisi
der Vg. bei. Nach BlassDebrunner 3762
bedeutet n m an der vorliegenden Stelle
ausser, was ziemlich selten vorkommt. Siehe
auch die folgende Anm.
611 sermonis noua forma Er. spielt hier auf den
adversativen Gebrauch von nisi an. Lfstedt
behandelt nisi im Sprachgebrauch der spten
Latinitt ausfhrlich in Vermischte Studien, pp.
2935. Siehe zum adversativen Gebrauch p. 31
sq.: Der adversative Gebrauch von nisi
(regelmssig nach vorausgehender Negation)
ist also im Sptlatein gang und gbe und noch
im Mittellatein erhalten Vgl. etwa Ep. ad
Gal. 2, 16 scientes autem quod non iustificatur
homo ex operibus legis, n i s i per fidem Iesu
Christi et non ex operibus legis. Offenbar ist
nisi hier rein adversativ = sondern, es geht
aber auf n m im griechischen Text zurck.

95
hnlich steht e m fters im Sptgriech.
[BlassDebrunner 448.8]. Vorwiegend adversativ, wenn auch nicht so scharf ausgeprgt, ist
e m z.B. I Cor. 7, 17. Zu 1. Cor. 7, 17 (e m):
BlassDebrunner 4489.
612 In Iesu Christo credimus Nov. Test.: in Christum Iesum credidimus (in Christo Iesu credimus WordsworthWhite: in Christo Iesu
credidimus Stuttgart Vg. Zu Iesu Christo statt
Christo Iesu: WordsworthWhite ad loc.).
Man beachte credere in mit Akk. (in Christum Iesum Er.) und mit Abl. (in Christo Iesu
Vg.). Zur Konstruktion beim Verb credere:
Explan. Symboli, ASD V, 1, pp. 226227, ll.
616835. Nach Brown, ASD VI, 3, p. 461, n.
163 ist Er. more accurate. Auch Valla, Annot.
bevorzieht in mit Akk. vor in mit Abl. Cf.
die folgende Anm. Siehe zu credere in mit
Abl./ Akk. in der Vg. Kaulen 147, p. 225;
Mohrmann, tudes I, p. 196, bes. n. 2.
612613 Epistesamen temporis Siehe Valla,
Annot. ad loc. Garin, p. 875, col. 1: Et nos in
Iesu Christo credimus Graece est credidimus pistesamen et in Iesum Christum, ev
Xristn Ijson (man beachte, dass Valla der
griechischen Wortstellung Xristn Ijson
nicht folgt).
613 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 16a,
CCSL 77A, p. 59, ll. 23 (Migne PL 26,
368C): et nos in Christo Iesu credidimus.
613614 Propter quod ex Nov. Test. propterea
[propter A] quod ex. Zu dieser bersetzung: ASD VI, 2, p. 287, n. 112 zu Act. 8, 11.
614 si dicere Zusatz E. In Annot. in Act. 8, 11,
ASD VI, 6, p. 234, ll. 352354: [propter
quod] hanc sermonis formam video fuisse
familiarem priscis Christianis, quum longe
aliud significet. Propter quod im Sinn von
propterea quod = weil (statt deswegen) ist
im Sptlatein gelufig (nicht nur im Latein
der Christen). Dazu: HofmannSzantyr
134, p. 246; 311 (Zusatz g), p. 575 und vor
allem Lfstedt, Vermischte Studien, p. 51 sq.
615 Reaedifico Nov. Test.: aedifico (aedifico:
reaedifico v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 461, n. 183).
617 Mortuus sum Nov. Test.: mortuus fui.
617618 A
pqanon temporis Er. benutzt fters
die Umschreibung mit fui/fueram etc. anstatt
sum/eram etc., bes. beim bersetzen des
Aorists (nach ASD VI, 3, p. 58, n. 23 zu
Rom. 4, 2). Diese Formen gehren zum sogenannten verschobenen Perfekt (laudatus fui
anstatt laudatus sum) und verschobenen
Plusquamperfekt: HofmannSzantyr 179,
pp. 321322. (Dazu: Wackernagel, Vorlesungen
I, p. 190).

96
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644

645
646
647

ANNOTATIONES IN GAL. 2,203,1

C o n f i x u s s u m c r u c i . Xrist sunestarwmai, id est Christo concrucifixus


sum siue cum Christo crucifixus sum.
[20] Qu o d [E] a u t e m [A] n u n c v i u o. Rursum pro ti posuit,
quemadmodum indicauimus in epistola ad Romanos quod enim viuit, viuit Deo.
In f i d e [E] v i u o [A] Fi l i i De i . En pstei h t to uo to qeo. Articulus additus discernit fidem Christi a reliqua fide, quod ita poterat exprimi In
fide viuo, fide, inquam, Filii Dei. Mirum autem vt relicta narratione velut oblitus sui [C] sic [A] rem prosequatur, vt parum liqueat vbi desierit obiurgare
Petrum, [B] etiamsi Hieronymus existimat vsque ad huius capitis finem esse Pauli
reprehensionem [E] consentiente Theophylacto, qui sic finit huius capitis commentarium: Quod si ipse asseueraueris, vides quo impietatis progressura esset blasphemia. Sunt tamen in eo sermone quae magis conuenirent praeceptori in discipulum quam Paulo in Petrum. Vnde probabilius est Paulum reliqua ad eos qui
aderant dixisse, aut eo quod instituerat omisso clam ad Galatas deflexisse sermonem. Alioqui nimis abruptum erat O insensati Galatae. [B] Ex Ambrosio nihil
satis liquebat.
[21] [A] No n a b i i c i o. Ok qet, id est non reiicio, non repello, non
sperno. Ambrosius legit: Non sum ingratus gratiae Dei. Augustinus: Non irritam
facio gratiam Dei. Videbatur aspernaturus Christi gratiam, si Moysi legem recepisset vt necessariam ad salutem. [B] Gr a t i s C h r i s t u s m o r t u u s e s t .
Dwren, quod idem et gratis sonat. Est autem ratiocinatio ab impossibili, quod
si nemo tam demens est, vt dicat Christum gratis esse mortuum, non contingit
salus ex obseruatione legis Mosaicae.
[A]

EX CAPITE TERTIO

[1] O i n s e n s a t i . A
njtoi, id est stulti. Atque ita legit Augustinus in
commentario quem aedidit in hanc epistolam, alioqui durius verbum est insensati
et contumeliosius. Graeca vox magis sonat rudes parumque cordatos, praesertim
quod Galatae e ferocioribus Galliarum partibus sint profecti. Hilarius, ipse Gallus, in carmine hymnorum Gallos indociles appellat. Addit Hieronymus sibi
619 Confixus BE: Crucifixus A.
635 qet A CE: qet B.

638 Gratis E: Frustra BD.

619 Confixus sum cruci Vg.: Christo confixus


sum cruci; Nov. Test.: vna cum Christo crucifixus sum.
619620 Xrist crucifixus sum Die bersetzung Christo concrucifixus sum auch bei Faber
Stapulensis (S. Pauli epistolae xiv, Paris, 1512,
fo 33r). Zu cum Christo crucifixus sum: Valla,
Annot. ad loc.: Christo confixus sum cruci.
Graece est cum Christo crucifixus sum,
Xrist sunestarwmai (Garin, p. 875, col.
1). Cf. ASD VI, 3, p. 461, n. 194.

621 Quod viuo Nov. Test.: Vitam autem


quam nunc viuo.
621 Rursum posuit Siehe zu diesem Gebrauch
des Relativpronomens ( d nn h)
BlassDebrunner 1543, wo auch die von Er.
l. 622 gemeinte Stelle Rom. 6, 10 genannt ist
(cf. die folgende Anm.).
622 quemadmodum Deo In Annot. in Rom. 6,
10, LB VI, 594D, legt Er. dar, dass zwar
Relativpronomen ist, dass es aber als acc.
adverbialis nahezu als Konjunktion fungiert:

ANNOTATIONES IN GAL. 2,203,1

Nam apud Graecos est articulus postpositiuus [= pron. rel.] non coniunctio vt sit
sensus hoc ipsum quod mortuus est Christus
quod autem viuit etc. Quasi dicas mortem eam quam mortuus est vitam quam
viuit Consimili modo dixit in Epistola ad
Galatas cap. ii (d.h. die vorliegende Stelle).
Man vergleiche die Erluterung von
BlassDebrunner zur Stelle Rom. 6, 10 ( gr
pqanen d h) 1543: den Tod, den er
starb das Leben, das er lebt oder dass er
starb dass er lebt.
623 In fide Dei Nov. Test.: per fidem [in fide
A] viuo filii dei.
623 En qeo So auch die heutigen Ausgaben,
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524.
623625 Articulus Dei Es handelt sich hier um
die Stellung des mit Artikel versehenen Attributs hinter einem artikellosen Subst., um dieses nachtrglich zu bestimmen (Blass
Debrunner 270.2). Man vergleiche 2. Tim. 1,
13: gpj t n Xrist. Vielleicht ist diese
Konstruktion charakteristisch fr die hellenistische Zeit, cf. BlassDebrunner 2703.
627 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 21,
CCSL 77A, p. 65, l. 19 (Migne PL 26, 372A):
Hucusque contra Petrum, nunc ad Galatas
reuertitur.
628 Theophylacto Theophyl. Expos. in Gal. 2, 21,
Migne PG 124, 981C: Orv po blasfjma
proxwre;
629630 Quod si blasphemia Personas bersetzung (fo cxiiiir der Ausgabe 1519 bei Jean
Petit).
633 O insensati Galatae Gal. 3, 1.
633 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 29, ll. 124, fllt kein Urteil
darber, ob Paulus hier entweder Petrus oder
den Galatern zuredet.
635 Non abiicio Nov. Test.: Non aspernor.
Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 211.
635 Ok qet So auch die heutigen Ausgaben.
636 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
21, CSEL 81, 3, p. 29, l. 8.
636 Augustinus Aug. Expos. Gal. 17, 13, CSEL 84,
p. 75, l. 2.
638 Gratis est Nov. Test.: Christus frustra
mortuus est (Christus gratis: gratis Christus
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 462, n. 215).
639 Dwren Cf. Bauer s.v. Dwren (adverbial
gebrauchter Akk. von dwre) sub. 3.: ohne
Erfolg, vergebens dwren poqnskein
zwecklos sterben.
639 ratiocinatio ab impossibili Er. weist darauf
hin, dass Paulus die ratiocinatio der antiken
Rhetorica (= Schlussfolgerungsmethode, cf.

97
Lausberg 371) mit einem argumentum ab
impossibili (Lausberg 1123), d.h. mit einem
indirekten Beweis, verwendet.
643 O insensati Nov. Test.: O stulti. Zu Er.'
bersetzung: ASD VI, 3, p. 462, n. 11 und
ASD VI, 3, p. 27, n. 143 zu Rom. 1, 14.
643 Augustinus Aug. Expos. Gal. 18, 1, CSEL 84,
p. 75, l. 10.
644645 alioqui contumeliosius Zu Gal. 3, 3,
wo griechisch wiederum njtoi geschrieben
ist, sagt Valla, Annot.: Illud taceo, quod
idem verbum nunc graece est; nunc pro
stulti njtoi, quod superius pro insensati,
njtoi, sed insensatus durum vocabulum
(Garin, p. 875, col. 2). Vgl. l. 644 durius verbum. Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 11.
644 insensati Siehe Souter, Glossary s.v.: senseless, stupid; cf. LewisShort, s.v.
645652 praesertim Treuirorum Die hier gebotenen Angaben entnahm Er. Hier. Comm. in
Gal. II, 3, CCSL 77A, pp. 7883, ll. 2124
(Migne PL 26, 379B 382C). Nach dem Kommentar zu Gal. 3, 89, schob Hier. einen Passus ber die Galatae und ihre Geschichte ein:
Quod in primo Commentariorum ad Galatas
libro, cum de gentium proprietatibus disputarem, intactum reliqueram nunc in secundo
reddendum videtur: qui sint Galatae vel quo,
vnde transierint (CCSL 77A, p. 78, ll. 25,
Migne PL 26, 379B).
645646 praesertim profecti Nach Hier.
Comm. in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll.
5354 (Migne PL 26, 381A), aber ungenau:
[Aquitania] Galatae non de illa parte terrarum, sed de ferocioribus Gallis sint profecti
(gemeint sind die Kelten).
646647 Hilarius appellat Hier. Comm. in Gal.
II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll. 4750 (Migne PL 26,
380C): Itaque non mirum est stultos et ad
intelligentiam tardiores Galatas appellatos, cum
et Hilarius Gallus ipse et Pictauis genitus, in
hymnorum carmine Gallos indociles vocet.
647 in carmine hymnorum Diese Umschreibung
hat Er. von Hier. bernommen. Die von
Hier. gemeinte Hil.Stelle ist nicht nachgewiesen. Cf. Bardenhewer III, p. 387.
647 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
CCSL 77A, p. 82, ll. 109117 (Migne PL 26,
382BC).
647650 sibi Manichaeorum Nach Hier. loc.
cit.: Scit mecum qui vidit Ancyram, metropolim Galatiae ciuitatem, quot nunc vsque schismatibus dilacerata sit, quot dogmatum varietatibus constuprata. Omitto Cataphrygas,
Ophitas, Borboritas et Manichaeos Antiquae stultitiae vsque hodie manent vestigia.

98
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

visam Ancyram, Galatiae metropolim, in qua magna vetustae ruditatis vestigia


resederint et ex horum finitimis prodigiosas haereses exortas Cataphrygum,
Ophitarum, Borboritarum et Manichaeorum; caeterum linguam excepta Graeca,
qua tunc totus fere oriens vtebatur, ferme eandem fuisse, quae [B] tum esset [A]
Treuirorum. Nam apud hos versatus est Hieronymus. [B] Atque haud scio, an
quae nunc est Germanorum lingua, fuerit olim Gallorum. [A] Interpres quod hic
insensatos vertit, mox vertit stultos [B] suo more lasciuiens copia. [A] Qu i s
vo s f a s c i n a u i t . Fascinare dicuntur Latinis qui aspectu malefico laedunt, sed
apud Graecos baskanein, quo verbo hic vsus est Paulus, significat et inuidere, vt
intelligas inuidia motos quosdam voluisse Galatas ad seruitutem legis reuocare.
At Paulus videtur hoc verbum vsurpasse pro eo quod est incantauit et oculis
veluti praestigio imposuit. Baskanein enim Graecis dictum est par t fesi
kanein, quod per oculos noceat fascinator. Porro Paulum de oculis delusis sentire,
testantur propemodum quae mox sequuntur ante quorum oculos Christus Iesus
praescriptus est et in vobis crucifixus. Est autem plane praestigii genus, vt id quod
coram cernas, non videas, tum quod non est, id videre te putes, etiam si Demosthenes eo verbo vsus est pro calumniari siue accusare [B] in oratione pro Ctesiphonte. Hesychius addit proprie de ingrato dici. [A] Fascinum autem pueris
potissimum creditum est nocere et ob id illos stultos appellat, [B] nihil veritus
sententiam euangelicam Qui dixerit fratri suo fatue reus erit gehennae ignis. Siquidem hoc non indignationis, sed charitatis conuicium est. Et tamen mitigat illorum admissum, cum tantam caecitatem fascino tribuat [E] magnam culpae partem in alios reiiciens. [A] No n c re d e re ve r i t a t i . Non obedire, m peqesqai,
649 Cataphrygum AD: tv kat frgav E.
651 tunc BE: tum A.
657 reuocare. CE: reuocare. Hieronymus
secundo aduersus Iouinianum libro vertit

impediuit. A B.
663 quod D E: id quod AC.
664 vsus est BE: est vsus A.
665 Hesychius D E: Hesichyus B C.

649 Cataphrygum Die Lesart von AD Cataphrygum behalte ich nach Er.' Hier. Ausgabe
von 1516, fo 86E, bei (statt E tv kat Frgav,
was offenbar ein Versuch zur Etymologie des
Namens ist). Die Anhnger des Montanus
wurden auch Cataphryges genannt, nach
dem Ort, wo Montanus seine Visionen hatte
und wo der Montanismus sich gegen Ende
des 2. Jh. entwickelt hat. Cf. DTC vol. X, 2,
23552358 (zum Montanismus 23552370).
650 Ophitarum Die Ophiten bildeten eine
christl.gnostische Sekte, die zum ersten Mal
bei Clem. Alex. genannt wurde. Siehe Jens
Holzhausen, Der Neue Pauly 8, 1254, s.v.
Ophiten.
650 Borboritarum Es handelt sich um eine gnostische Sekte, die im schlechten Ruf stand.
Clemens Alexandrinus sagt, dass die Anhnger ihre Seele n borbrw kakav untertauchten (nach DTC vol. II, 1, 1032, zu den Borbo-

riten: 10321033).
650 Manichaeorum Anhnger des Manichaeismus, der von Mani (216276) gestifteten,
gnostisch gefrbten Religion, die von der Kirche heftig angegriffen wurde. Cf. zu Mani
und dem Manichaeismus: Der Neue Pauly 7,
811813 s.v. Mani, Manicher (Kurt Rudolph)
und ASD VI, 8, p. 291, n.l. 434.
650652 caeterum Treuirorum Hier. Comm.
in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 83, ll. 119121
(Migne PL 26, 382C): Galatas excepto sermone Graeco, quo omnis Oriens loquitur,
propriam linguam eamdem pene habere
quam Treuiros.
652 Nam Hieronymus Von einem eventuellen
Aufenthalt in Trier ist wenig bekannt, cf.
Epist. 3, 5, 2, CSEL 54, p. 17, ll. 1117: Scis
ipse [domine Iesu] vt ego et ille [sc. Rufinus] , cum post Romana studia ad Rheni
semibarbaras ripas [Hervorhebung von mir]

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

eodem cibo, pari frueremur hospitio, vt ego


primus coeperim velle te colere. Cf. Bardenhewer III, p. 606.
652653 Atque Gallorum Eine Anspielung
auf Hier. Comm. in Gal. II, 3, CCSL 77A, p.
83, ll. 119121 (Migne PL 26, 382C), oben n.ll.
650652 angefhrt.
653 hic Gal. 3, 1: O insensati Galatae.
654 mox Gal. 3, 3: Sic stulti estis etc.
654 lasciuiens copia Er. hat fters den Hang des
Vulgatabersetzers, in der Wortwahl zu
variieren, getadelt. Diese Kritik rief mehrmals
die Emprung seiner Gegner hervor. So hat
Er.' Aussage zu Rom. 12, 6, LB VI, 630F: vt
affectat copiam, quum nihil sit opus sowohl
Stunica, als auch Frans Titelmans zur Erwiderung angeregt, worauf Er. seinerseits reagiert
hat (cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
pp. 174176, ll. 195203, bzw. Resp. ad collat.
iuv. geront. LB IX, 1010AB). Siehe Rummel,
Annotations, pp. 9697 und ASD VI, 8, p.
335, n.ll. 131132. Er. hat lasciuiens hier in
malam partem verwendet (bermutig sein,
bertreiben mit). Vgl. auch Annot. in Rom.
15, 7, LB VI, 645D: Interpres lasciuit affectatione copiae und Er.' Antwort auf Titelmans' Kritik zur Stelle: Quoniam in annotatione dixi interpres lasciuit affectatione copiae,
texit longam rixam, cumque toties hoc notem
in interprete (Resp. ad collat. iuv. geront. LB
IX, 1012B).
654655 Quis vos fascinauit So auch Vg. und
Nov. Test.
655 Fascinare laedunt Fascinare bedeutet behexen durch gewisse Formeln, durch missgnstige Blicke (Georges), wie Er. hier sagt.
656 baskanein inuidere Nach Bauer s.v. baskanw 1. bedeutet baskanein an der vorliegenden Stelle behexen und ist die Bedeutung
missgnstig sein fr das NT nicht belegt.
Baskanein kommt in der Bedeutung beneiden (Er. inuidere) u.a. bei Philostr. und
Lukian vor (siehe LiddellScott, Passow s.v.).
657 [app. crit.]: Hieronymus secundo aduersus Iouinianum libro vertit impediuit (Hier.
Adv. Iov. Migne PL 23, 298B). Hier. zitiert
jedoch Gal. 5, 7 (nicht Gal. 3, 1), was Stunica
bemerkt hat. Ab Ausgabe C hat Er. deshalb
diese Anmerkung gestrichen. In der Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 198, ll.
595603 reagiert Er. ziemlich empfindlich auf
Stunicas Anmerkung: O insensati Galatae,
quis vos fascinauit? Quoniam eadem verba in
plerisque Latinis habebantur in huius epistolae capite v, obiter admiscueram haec in
Annotationibus: Hieronymus secundo aduersus
Iouinianum libro vertit inpediuit, suspicans

99
illic esse idem Graecum verbum bskjnen,
cum sit nkocen. Habes, lector, summam
mei criminis etc. Cf. H.J. de Jonge ad loc.
659660 Baskanein fascinator Nach Etym.
mag. 190, 2628 (Gaisford, 545): Erjtai d
fskanov tv n tov fesi kanwn, goun
diafqerwn di to blmmatov. Ka k to
bskanov, baskanw faskanw (cf. Schol.
Theocr. 5, 13b, Wendel, p. 159).
661 quae sequuntur Gal. 3, 1b (zur Lesart et
in vobis crucifixus unten Annot. ad loc. ll.
736740).
663664 Demosthenes Dem. Or. 18 (= De
corona), 108 im Etym. mag. 190, 2932 (Gaisford, 545) zitiert: bskanon d ka pikrn ka
kakjqev odn sti polteum mn (Gaisford:
polteuma).
664665 in Ctesiphonte Die 18. oratio von
Dem. heisst Per to stefnou oder Upr
Ktjsifntov (so in Etym. mag. loc. cit.).
665 Hesychius Hesych. 291 (Latte): bskanov
Sofoklv d dwv t bskanon p to xristov (Soph. fr. 931 N = 1034 Radt, TrGF IV,
ed. correctior, Gttingen, 1999, p. 613).
665 Fascinum Zu fascinum, d.h. Behexung:
Gell. XVI, 12, 4: fascinum appellatum quasi
bascanum [bskanon] et fascinare esse quasi
bascinare.
667 sententiam euangelicam Mt. 5, 22: Qui
autem dixerit fratri suo racha reus erit concilio; qui autem dixerit fatue reus erit gehennae
ignis (Stuttgart Vg.).
667668 Siquidem est In Annot. in Mt. 5, 22
behandelt Er. den Stellenwert des Ausdrucks
stultus ausfhrlich im Zusammenhang mit
dem Begriff racha (ber den eine Polemik
entstanden war, cf. ASD VI, 5, p. 139, n.ll.
676726). Siehe Annot. in Mt. 5, 22, ASD VI,
5, p. 140, ll. 719720: Iam vt non est conuicium, si quis hominem tardum obiurgans
appellet tardum, ita non sit coniuicium, si
quis hominem impium emendare cupiens
appellet stultum. In dieser Weise kann man
stultus ein conuicium charitatis nennen.
670 Non credere veritati Nov. Test.: vt non crederetis veritati (om. Vg.: non credere veritati
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
670671 Non veritati Die Variante non obedire veritati sttzt sich (wie non credere
veritati, cf. die vorangehende Anm.) auf die
griechische v.l. t ljqea m peqesqai (in
den heutigen Ausgaben vermerkt, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524). Er. folgt hier
der Lesart t peqesqai (u.a.) der Hs. AN
III 11 (cod. 2817), fo 235r. Im Nov. Test jedoch:
crederetis, cf. ASD VI, 3, p. 462 sq. n. 13, (siehe
auch die weiteren Angaben zur Stelle).

100
671
672
LB 812
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

id est ne obtemperaretis veritati. Quanquam haec particula ab Hieronymo prorsus omittitur, quod neget inueniri in exemplaribus Adamantii. [B] In vetustissimo atque emendatissimo | exemplari bibliothecae Paulinae non addebatur in
contextu, sed nescio quis recentiore manu subnotarat procul in ima margine. [D]
In codice Constantiensi recentiore prorsus non habebatur, in vetustiore legebatur
quis vos fascinauit non obedire, nec additum erat veritati. [A] Eandem particulam
adiecerunt et alio loco inferius, vbi pro bskainon mutatum est nkocen. [E]
Hic est vnus locus e multis quo coarguitur haec aeditio non esse tota Hieronymi.
Etenim quum ille testetur se hanc particulam omisisse, quod in Adamantii codicibus non inueniretur, in nostris exemplaribus constanter habetur, et quod in
epistolae capite quinto dicit interpretem hoc loco vertisse non credere veritati,
nostri codices habent non obedire veritati. Chrysostomus nihil aliud legit quam
quis vos fascinauit? Nec aliud Theophylactus, tametsi interpres suo more nostram
sequitur lectionem, quum in enarratione nulla syllaba sit, quae explanet hanc
particulam. [A] A n t e q u o r u m o c u l o s . Ov kat fqalmov Ijsov
Xristv proegrfj, id est quibus sub oculis Christus Iesus praescriptus est.
Quod miror quare verterit proscriptus, cum ea vox Latinis multo aliud significet,
nisi quod Graeci quoque proscriptionem (id erat apud Romanos damnationis
genus) prografn appellant. Potest autem sensus esse duplex: Galatas adeo
dementatos fuisse, vt id quod manifestissimum esset et oculis expositum, tamen
non cernerent obcaecati, aut adeo nihil videre, vt crederent Christum proscriptione perisse et vulgari more crucifixum esse. Posteriorem sensum sequuntur
Augustinus et Ambrosius. Mihi prior magis arridet vt simplicior minusque coa671 obtemperaretis BE: obtemperetis A.
677 nkocen CE: nkocen A B.

686 sub BE: in A.


693 prior BE: posterior A.

671 ne obtemperaretis veritati Siehe Valla, Annot.


ad loc.: quis vos fascinauit non credere veritati? Ego mallem dicere ne obtemperetis veritati, m peqesqai (Garin, p. 875, col. 1 sq.).
Er. hat ab Ausgabe B obtemperaretis statt
obtemperetis (Valla) geschrieben. Cf. app.
crit.
671672 Quanquam omittitur Siehe die Liste
Quae sint addita: Non credere veritati. Hanc
particulam Hieronymus putat adiecticiam,
nec addebatur in vetustissimis exemplaribus
Latinis (fo Oo6r der Ausgabe D).
671 Hieronymo Hier. kennt zwar den Zusatz
non credere veritati, lsst aber diese Worte
aus: Legitur in quibusdam codicibus: Quis
vos fascinauit non credere veritati? Sed hoc,
quia in exemplaribus Adamantii non habetur, omisimus (Comm. in Gal. I, 3, 1b,
CCSL 77A, p. 68, ll. 1214, Migne PL 26,
373C). Vgl. auch die Stelle Comm. in Gal.
III, 5, 7, CCSL 77A, p. 160, ll. 17 (Migne

PL 26, 428D): Quis vos impediuit veritati


non oboedire? Id quod nunc latinus posuit
interpres veritati non oboedire et in graeco
scriptum est t ljqea m peqesqai in
superiori loco [Gal. 3, 1] ita interpretatus est:
non credere veritati. Quod quidem nos in
vetustis codicibus non haberi in suo loco
adnotauimus, licet et graeca exemplaria hoc
errore confusa sint. Zu Origenes' Beinamen
Adamantius (auch Adamantinus): Bardenhewer II, p. 106.
672674 In vetustissimo margine Welche
zwei codices Er. von John Colet geliehen hat,
ist nicht bekannt (offenbar enthielt das
Exemplar der Briefe zustzliche Korrekturen). Siehe zu diesen Hss. n.l. 259 zu Gal.
2, 2 und ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor.
1, 10.
675 In vetustiore Die Hinweise auf die codices aus Konstanz kommen ab der Ausgabe D
[1527] vor, nachdem Er. zwei Exemplare der

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

Paulusbriefe von Johann von Botzheim erhalten hat. Letztgenannter schrieb am 22. Okt.
1526, Ep. 1761, ll. 1213: Misi duos libros
Epistolarum Apostolicarum per quendam
senem in hoc conductum. Cf. ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 (col. 2) zu 1. Cor. 1, 10.
677 et alio loco Cf. Gal. 5, 7 und die oben n.l.
671 zitierte Hier.Stelle, Comm. in Gal. III, 5,
7.
677 bskainon Aus gutem Grund steht in LB
ad loc.: bskainen.
677 nkocen Cf. app. crit. n.l. 677. Er. liest ab
der Ausgabe C die richtige Lesart nkocen
(statt nkocen), die er wohl von Stunica
bernommen hat (cf. H.J. de Jonge, ASD IX,
2, p. 199, n.l. 598). An der Stelle Annot. in
Gal. 5, 7 (l. 247) hat er aber nkocen nach seiner Ps.Oecumeniushs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 243v, stehen lassen.
678682 Hic veritati Er. hielt den VulgataText des NT, wie er ihm vorlag, nicht in
seiner Totalitt fr die Arbeit von Hier.: Siehe
Capita, LB VI, ***1v: Postremo extra controuersiam est non exstare castigationem
Hieronymi saltem integram; Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor, LB IX, 751EF: Habebam
persuasum argumentis pene necessariis hanc
Noui Testamenti translationem non esse eam,
quam castigauit Hieronymus, aut certe integram non esse (nach Rummel, Annotations,
p. 30). Er. erwhnt fters, dass die Bibelbersetzungen in Hier.' Werke und die Vulgata
inkonsistent seien, was gegen Hier.' Autorschaft der (verbesserten) Vulgata spricht.
Siehe z.B. Annot. in Act. 26, 2, ASD VI, 6, p.
332, ll. 525527; Annot. in 1. Cor. 5, 6, ASD
VI, 8, p. 98, ll. 956957; Annot. in Gal. 5, 7, ll.
257259, etc. Zum Thema: Bentley, Humanists, p. 162; ASD VI, 8, p. 98 sq. n.ll. 956957
zu 1. Cor. 5, 6.
679680 Etenim inueniretur Hier. Comm. in
Gal. I, 3, 1b, CCSL 77A, p. 68, ll. 1214
(Migne PL 26, 373C), oben n.l. 671
angefhrt.
680 in nostris habetur In den heutigen Ausgaben der Vg. sind diese Worte ausgelassen,
cf. oben n.l. 670. Er. listet diesen Zusatz in
Quae sint addita auf (cf. die Ausgabe D, fo
Oo6r), oben n.ll. 671672 angefhrt.
680681 et quod veritati Hier. Comm. in Gal.
III, 5, 7, CCSL 77A, p. 160, ll. 17 (Migne PL
26, 428D), oben n.l. 671 angefhrt.
682 nostri veritati Zur Lesart non obedire veritati WordsworthWhite ad loc. und n.ll.
670671.
682 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 1,
Migne PG 61, 648: O gr epe tv mv

101
ptjse ll tv mv bskanen;
Epn d tv mv bskanen; (Der Zusatz
t ljqea peqesqai fehlt).
683 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3, 1,
Migne PG 981C: im Lemma steht: tv mv
bskane t ljqea m peqesqai; Dieselbe
Lesart in der von Er. benutzten Theophyl.
Hs. cf. ASD VI, 3, p. 463, n. 13. Zu dieser
Theophyl.Hs. (= Oxford Bodleian Auct. E. 1.
6. = Cod. 2105): ASD VI, 8, p. 49, n.ll.
139140 zu 1. Cor. 1, 15 und ASD VI, 3, p. 2
sq.; pp. 810. In der Erluterung zur Stelle
(981D 984A) wird der Satzteil t ktl. nicht
behandelt. Siehe Persona's bersetzung ad
loc.: [O insensati Galathe], qui vos fascinauit non obedire veritati? (fo cxiiiir).
683684 tametsi lectionem fters sagt Er.,
der interpres (d.h. Christophorus Persona)
habe seine bersetzungen der Bibelzitate
dem Vg.Text angeglichen. Dazu: ASD VI, 8,
p. 79, n.l. 627 zu 1. Cor. 3, 13.
685 Ante quorum oculos Nov. Test.: quibus prae
oculis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 463,
n. 14.
685686 Ijsov Xristv (Ijsov Xristv).
Die v.l. mit dem Artikel ist bei Tischendorf und N27 nicht belegt; der Artikel fehlt
auch im Nov. Test. cf. ASD VI, 3, p. 463,
n. 15.
686 quibus est Nov. Test.: quibus prae oculis
Iesus Christus ante fuit depictus (praescriptus
WordsworthWhite: proscriptus Stuttgart
Vg.). Zu quibus sub [in A] oculis: n.l. 685. Zur
bersetzung praescriptus und depictus
(Nov. Test.) unten ll. 715716 (Theophylactus
pingere est).
687 proscriptus Ein Gechter. Proscribere
bedeutet ausser ffentlich bekannt machen
und zum Verkaufe, zur Verpachtung ausbieten im rmischen Rechtswesen jemandeines
Gter konfiszieren und jemandeinen chten
(nach Georges).
688689 nisi appellant U.a. Plut. verwendet
den Ausdruck prograf (Pomp. 10; Crass. 6)
als bersetzung des rmischen Begriffes proscriptio = die Achterklrung und Beschlagnahme der Gter des Gechteten. An der
vorliegenden Stelle Gal. 3, 1 bedeutet kat
fqalmov progrfw: vor Augen malen
oder in aller Deutlichkeit vor Augen stellen
(nach Bauer s.v. progrfw 3.). Es handelt
sich hier also nicht um den Fachausdruck
proskribieren.
693 Augustinus Cf. n.l. 694.
693 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
1, CSEL 81, 3, p. 30, ll. 512, cf. unten ll.
710714 und n.l. 709.

102
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

ctus. Quanquam Augustinus legisse videtur praescriptus, non proscriptus, vtpote


loquens de praescriptione possessionum, quae per occupationem transferuntur
ad ius alterius. [B] Ipsius verba si quis forte requiret, adscribam, Ante quorum
oculos, inquit, Christus Iesus proscriptus, est crucifixus, hoc est quibus videntibus
Christus Iesus haereditatem suam possessionemque suam amisit, his vtique auferentibus eam dominumque inde expellentibus, qui ex gratia fidei, per quam Christus possidet gentes, ad legis opera eos qui crediderant, reuocabant Christum auferendo illi
possessionem suam. Ac paulo inferius: Vt hinc eos maxime moueret, cum considerarent quo precio emerit possessionem, quam in eis amittebat, vt parum esset gratis eum
mortuum, quod superius dixerat: illud enim ita sonat, tanquam non peruenerit ad
possessionem pro qua sanguinem dedit, proscriptione autem etiam quae tenebat,
aufertur. Sed haec proscriptio non obest Christo, qui etiam sic per diuinitatem dominus est omnium, sed ipsi possessioni, quae huius gratiae cultura caret. Hactenus
Augustinus. Quibus ex verbis satis opinor liquere illum agere de praescriptione
iuris et toto hoc sermone pro positum loco prae in dictione proscriptionis. [A]
At Ambrosius legit proscriptus mentionem faciens damnationis. [B] Ne huius
quidem verba grauabor adducere lectori pigro ac diffidenti, Quia stultorum,
inquit, oculis Christus proscriptus videtur, id est spoliatus vel condemnatus, prudentium vero oculis et sensibus non solum non condemnatus, sed ipse mortem cruce sua
damnasse videtur. Ac mox Sed quia hi indigne coeperant sentire translati ad legem,
idcirco mentibus eorum Christum condemnatum videri conqueritur. Huc vsque
Ambrosiana recensuimus. Theophylactus legit praescriptus, hoc est ante oculos
veluti depictus. Nam Graecis grfein et pingere est. Hac hyperbola notat certissimam illorum fidem, qui certius crediderint Christum morte sua liberasse
genus hominum quam qui coram conspexerant illum sublatum in crucem. Et ob
hoc ipsum magis indignatur illos relabi in Iudaismum veluti desciscentes a
Christo. [A] Hieronymus legisse videtur praescriptus, hoc est ante scriptus in
vobis crucifixus, quam illud in euangelio legeretis, videlicet [B] legentibus et [A]
credentibus vaticiniis prophetarum, [B] qui multo ante id fore praedixerant. [A]
Illud admonendum Graecam vocem proegrfj communem esse scripturae et
picturae. Quod si placet prior illa sententia, quae mihi certe magis probatur, et
consentiunt Graecorum scholia, magis quadrabit depictus ante oculos quam
praescriptus. Sic enim crediderant Christum crucifixum, quasi conspexissent oculis. [C] Codex Donatiani habebat praescriptus [D] et Constantiensis vterque
nullo rasurae vestigio. [E] Est autem hic sermo coniunctim legendus ante quo696 adscribam E: asscribam BD.
715 Theophylactus CE: Vulgarius B.

722 credentibus BE: credentes A.


725 oculos BE: oculus A.

694 Augustinus Aug. Expos. Gal. 18, 2, 45,


CSEL 84, p. 75, ll. 1219; l. 24 p. 76, l. 8
(700 qui crediderant Christum, reuocabant:
qui crediderant, reuocabant Christum v.l.; 704
proscripto).

694696 Quanquam alterius Er. verwendet


hier die juristische Terminologie praescriptio
possessionum alterius; es handelt sich um
die Ersitzung durch Verjhrung (cf. Dig.
XVIII, 1, 76, MommsenKrger I, p. 268:

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1

longae possessionis praescriptio); weiter zum


Begriff praescriptio: Dig. XLIV, 3, loc. cit.
pp. 758759. Vgl. auch Georges s.v.
707708 Quibus proscriptionis Diese Auffassung wird in der heutigen CSELAusgabe (cf.
oben n.l. 694) nicht geteilt.
709 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
1, CSEL 81, 3, p. 30, ll. 59; ll. 1012 (711 expoliatus, auch in Er.' Ambrosiusausgabe, 1527,
tomus IV, p. 927A: spoliatus v.l.; 713 coeperunt: coeperant v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe loc. cit.).
715 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3, 1,
Migne PG 124, 984B: Proegrfj tonun
Xristv, toutstin, hwgrafqj di to
kjrgmatov mev d pistesantev t kjrgmati, v parnta atn dete. Nach Personas
bersetzung: Proscriptus itaque Christus
est, predicatione depictus est et designatus, vt
vero predicationi fidem prebentes perinde ac
presentem vidistis (fo cxiiiir).
716720 Hac a Christo Er. folgt Theophyl.'
Interpretation: Expos. in Gal. 3, 1, Migne PG
984AB: Oti tov tv pstewv fqalmov edon
tn staurn kribsteron tn tte parntwn
ka qewmnwn. Ekenwn mn gr pollo
qeasmenoi swmatikv, odn pnanto
otoi d fqalmofanv m dntev, di tv
pstewv kribsteron edon cgov d, ti
n edon gumnomenon, neskolopismnon,
qnskonta toton fntev p tn nmon dramon. Nach Personas bersetzung: quia fidei
oculis longe acrius hi conspexere, quam qui
presentes fuere et conspicati sunt. Illorum
namque plerique ex eo corporali aspectu nihil
retulere vtilitatis, hi vero qui nequaquam oculis crucem prospexerunt, per fidem longe
melius sunt contemplati in vituperationem, quia ab eo quem nudum per fidem
viderunt ligno suffixum et mortuum deficientes ad legem profugerint (fo cxiiiiv).
720 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 1b,
CCSL 77A, p. 67, ll. 14 (Migne PL 26,
373B): Ante quorum oculos Iesus Christus
proscriptus [praescriptus v.l.] est in vobis crucifixus. Nobis enim recte proscriptus [praescriptus v.l.] est Christus, de cuius patibulo et
passione, alapis et flagellis omnis prophetarum praedicit chorus etc. In Er.' Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 85B: proscriptus.
723726 Illud praescriptus Cf. Er.' Anm.
Zusatz B, ll. 715716 (Theophylactus pingere est). Er. las in der ihm vorliegenden Vg.:
proscriptus (cf. l. 687); er bevorzugt die v.l.
praescriptus, vorausgesetzt, dass man praescriptus fr ante depictus hlt.
725 Graecorum scholia Ps.Oecumenius, Comm.

103
in Gal. 3, 1, nach der Hs. AN III, 11 (cod.
2817), fo 235v: T mn krugma hwgrfjsen
mn tn staurn mev d tov tv pstewv
fqalmov v parnta atn edete (Migne PG
118, 1120B). Cf. Theophyl. oben n.l. 715 zitiert.
725 depictus ante oculos Cf. Nov. Test.: prae oculis ante fuit depictus, cf. ASD VI, 3, p.
463, n. 16.
727 Codex Donatiani Fr die Ausgabe von 1522
konsultierte Er. einige codices aus der Bibliothek von Sankt Donatian in Brgge, als er
sich im Sommer 1521 dort aufhielt. Dazu: Ep.
1223, Introd.; ASD IX, 2, p. 169, n.ll. 7374;
ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
727 Constantiensis vterque Die beiden Hss. der
Paulusbriefe aus Konstanz, cf. oben n.l. 675.
728736 Est dicta est Im vorliegenden Zusatz
E bespricht Er. nochmals das Verb progrfw,
nachdem er seine bersetzung im Nov. Test.
(ante depictus) und seine Interpretation
von testimonia versehen ziemlich
ausfhrlich dargelegt hat (ll. 685728). Der
vorliegende Zusatz E hngt mit seiner
Behandlung desselben Verbs progrfw
Annot. in Rom. 15, 4, LB VI, 644CF zusammen, und vermutlich auch mit der Kontroverse um Annot. in Rom. 15, 4 mit Frans Titelmans. Er. bevorzugt in Rom. 15, 4
praescripta, cf. Annot. in Rom. 15, 4, LB VI,
644CE: [B] Quaecunque enim scripta
sunt. Graecis non est simpliciter scripta, sed
vtro<bi>que proegrfj [zu den betreffenden
Lesarten: ASD VI, 3, p. 161, n. 42], id est praescripta siue antescripta Eodem verbo
vsus est in epistola ad Galatas capite tertio,
Ante quorum oculos Christus praescriptus
est. Non igitur fuerit absurdum, si praescripta accipiamus quae proposita sunt imitanda, vnde et praescriptum dicimus [E]
exemplar ad imitandum propositum nihil
vetat praescripta accipi, quae sunt oculis proposita, quemadmodum Galat. tertio, Paulus
dicit Christum illis ante oculos praescriptum. In Annot. in Rom. 15, 4 schlug Er. vor,
praescripta aufzufassen als proposita ad imitanda. Diese Interpretation lehnte Titelmans
ab, Resp. ad collat. iuv. geront. LB IX, 1012A:
Quaecunque enim scripta sunt ad nostram
doctrinam scripta sunt. Ad hunc sensum
congruit vtraque mea interpretatio ante
scripta sunt et praescripta sunt imitanda.
Nam hoc praedixit propheta priusquam
Christus exhiberetur et ad exemplum nobis
praescriptum est.
728729 ante crucifixus Vg.: ante quorum
oculos Iesus Christus praescriptus [proscriptus Stuttgart Vg. cf. n.l. 686] est crucifixus.

104
729
730
731
732
733
734
735
LB 813
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764

ANNOTATIONES IN GAL. 3,25

rum oculos Christus in vobis est praescriptus crucifixus, quasi dicat veluti depictus
in cruce pendens vestris oculis exhibitus est. Neque enim erat apud Galatas crucifixus, sed illis per fidem repraesentatus est crucifixus. Id tacite monet Chrysostomus, qui nihil attingit de praepositione in proegrfj, quam Paulus vsurpasse
videtur pro praescriptus est. Apud Latinos praepositio pro interdum significat
aliquid palam fieri vt prodere, promulgare, proferre, proloqui, prostare. Et
olim nomina damnatorum publicitus in foro proponebantur, vnde hoc damnationis genus proscriptio dicta est. | [A] Et i n vo b i s c r u c i f i x u s . Et redundat. Et in vobis accipi potest pro inter vos, si primus sensus placet, quem recensuimus. Non quod inter eos Christus fuerit crucifixus, sed quod [C] hoc [A] ita
notum ac praedicatum, vt non minus nossent [B] credidissentque, [A] quam si
inter ipsos res fuisset gesta.
[2] Ex o p e r i b u s l e g i s . An hic redundat nec additur a diuo Hieronymo,
[B] nec ab Augustino, nec habetur in vetustis exemplaribus. Nec enim simpliciter rogat, vtrum sit e duobus, sed prius proponit velut absurdum dictu, deinde
per correctionem infert quod verum est, perinde quasi dicat Ex operibus legis
Spiritum accepistis an potius ex auditu? Iam illud ex auditu fidei, tametsi a nobis
intelligitur, tamen Latinis auribus insolens est. Neque enim vt Graeci famam
siue rumorem kon vocant itidem et Romani. Proinde dilucidius erat ex praedicatione fidei, hoc est ex fide quam ex nobis audistis, non ex lege didicistis.
Quis enim ferat sic loquentem auditus occisi regis consternauit populum, pro eo
quod erat rumor de rege occiso? Nos itaque pro auditu vertimus praedicationem.
[3] [A] V t c u m s p i r i t u . Vt apud Graecos non est, sed spiritu cum coeperitis, nunc carne consummamini, narzmenoi pnemati nn sark pitelesqe,
[B] nisi quod praepositio est in verbo composito velut Horatius congestis vndique
saccis / indormis inhians. Item Vergilius viribus indubitare meis. Atque hoc ipsum
in positum est pro per. Vnde magis quadrat spiritu et carne. [E] Annotauit
Chrysostomus, quod apostolus non dixit telesqe, sed pitelesqe, quasi dicas
post consummamini dissidentes ab institutis.
[4] [A] Si n e c a u s a . Ek, id est frustra siue temere.
[5] Tr i b u i t vo b i s . O pixorjgn, id est suppeditans siue subministrans. O pixorjgn et nergn poterant esse praeteriti temporis, id est qui
suppeditabat et qui operabatur, vt subaudias deinde verbum item praeteriti
temporis tribuerat aut simile quippiam. Verum Hieronymus admonet rectius
legi verbum praesentis temporis, quod Spiritus non desierit subministrare dotes

737 primus BE: posterior A.


741 Ex E: An ex AD.
752753 coeperitis CE: ceperitis A B.
754 vndique BD: vndeque E.
755 indubitare B D E: indubitate C.

760 Tribuit D E: Praebuit AC; pixorjgn


BE: xorjgn A.
760761 suppeditans siue subministrans BE:
suppeditat siue subministrat A.
761 pixorjgn BE: xorjgn A.

ANNOTATIONES IN GAL. 3,25

731732 Chrysostomus Siehe Chrys.' Interpretation: Chrys. In Gal. comm. cap. 3, 1, Migne
PG 61, 649: Ka ok epen staurqj, ll
proegrfj staurwmnov, djln ti tov
tv pstewv fqalmov kribsteron qerjsan tn parntwn nwn ka t ginmena
qewmnwn.
736 Et in vobis crucifixus Nov. Test.: inter vos
crucifixus. In den heutigen Ausgaben wird et
in vobis ausgelassen (et in vobis crucifixus v.l.:
et crucifixus v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Die Wendung n mn ist in N27 und bei
Tischendorf als v.l. vermerkt, cf. Metzger,
Commentary ad loc. p. 524 sq. Dazu: ASD VI,
3, p. 463, n. 17. Das et ist in die Liste Quae
sint addita aufgenommen (fo Oo6r der Ausgabe D).
737 primus sensus Cf. l. 689 sqq.: Potest autem
sensus esse duplex Mihi prior magis arridet.
741 Ex operibus legis So auch Vg. und Nov. Test.
Siehe aber app. crit. n.l. 741. In AD: An ex
operibus legis. Daher Er.' Anmmerkung: An
redundat. Im Nov. Test. BD: Vtrum ex operibus legis. Siehe ASD VI, 3, p. 463, n. 22.
741 Hieronymo Hier. Comm. in Gal. I, 3, 2,
CCSL 77A, p. 68, ll. 12 (Migne PL 26,
373C).
742 Augustino Aug. Expos. Gal. 20, 1, CSEL 84,
p. 77, ll. 2425.
742 in vetustis exemplaribus D.h. die codices, die
Er. fr die Ausgabe von 1519 zur Verfgung
standen (die von John Colet geliehenen Hss.
cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2).
745747 illud Romani Auditus im Sinne
von ko, das Gerede, das Gercht, ist
nicht klassisch und findet sich u.a. in der Vg.
vor (cf. Georges). Er. behandelt Annot. in
Rom. 10, 16 diese Bedeutung von auditus
ausfhrlicher als hier. Siehe Annot. in Rom.
10, 16, LB VI, 619E 620C, 619F: Illud
admonendus lector hoc loco auditum poni
pro ipso sermone qui auditur; proinde dilucidius erat: Quis credidit verbis nostris [Is. 53,
1]; es folgt ein Zusatz E: Auditus enim
nomen Latinis nihil aliud sonat quam vim ac
sensum audiendi etc. Im langen Zusatz E
bezieht Er. die Stellen Mt. 24, 6 und Act. 28,
26 in seine Argumentation mit ein. Frans
Titelmans hatte beanstandet, dass Er. die
bersetzung auditus (fr ko) ablehnte,
und vor allem, dass er diese bersetzung in
seine Liste der Soloecismi aufgenommen hat
(fo Oo2v der Ausgabe D). Er. verteidigt sich in
diesem Zusatz E der Annot. in Rom. gegen
Titelmans, wie auch in seiner Resp. ad collat.

105
iuv. geront. LB IX, 1005B 1006A. An der
vorliegenden Stelle der Annot. in Gal. spielt
der Streit mit Titelmans keine Rolle (Titelmans Collationes quinque super epistolam ad
Romanos wurden 1529 verffentlicht; vorliegender Passus stammt aus dem Jahre 1519).
Siehe zu auditus: ASD VI, 3, p. 464, n. 23;
ASD VI, 2, p. 145, n. 382 zu Ioh. 12, 38.
747748 ex praedicatione fidei Er.' bersetzung
im Nov. Test. BE; im Nov. Test. A: ex auditu
fidei (so auch Vg.).
752 Vt cum spiritu Nov. Test.: quum [cum in A]
spiritu (vt cum WordsworthWhite: cum
Stuttgart Vg.). Cf. ASD VI, p. 464, n. 32. Zur
Auslassung von vt, Valla, Annot. ad loc.: sed
sine illo vt est vegetior sententia (Garin,
875, col. 2).
752753 spiritu consummamini Vielleicht
stellt Er. cum an der zweiten Stelle (statt
cum spiritu wie in der Vg.), um zu zeigen,
dass cum hier Konjunktion, nicht Prposition ist, cf. ASD VI, 3, p. 464, n. 33.
753 narzmenoi pitelesqe So auch die heutigen Ausgaben.
754 Horatius Hor. Serm. I, 1, 7071.
755 Vergilius Verg. Aen. VIII, 404 (tuis).
755756 Atque carne Er. spielt hier vermutlich auf seinen Text im Nov. Test. A an: in
spiritu in carne. Ab Ausgabe B: carne
spiritu. Zum Ersetzen von in durch per:
ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10 (siehe
die Angaben zur Stelle).
757 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 2,
Migne PG 61, 649 sq.: Ka ok epe sark
telesqe, ll sark pitelesqe, deiknv
ti labntev atov kenoi katkopton,
totwn autov kdidntwn ev t psxein
per bolonto kenoi sper n e tiv p
stratjgn ka ristwn ev tn tn leipotaktn dov autn timan.
759 Ek temere Cf. Bauer s.v. ek 2.: vergeblich, umsonst, nutzlos. Man beachte,
dass neben ek auch die Schreibweise ek
vorkommt, cf. BlassDebrunner 264. Nov.
Test.: frustra. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 464, n. 42.
760 Tribuit vobis Nov. Test.: subministrat
vobis. Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
760, 761 pixorjgn In A xorjgn (cf. app.
crit.). Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
763 Hieronymus Hier. Comm in Gal. I, 3, 5,
CCSL 77A, p. 73, ll. 25 (Migne PL 26,
376C): Tribuit, hoc est administrat, praesentis temporis est legendum, vt ostendatur per
singulas horas atque momenta semper dignis
Spiritum Sanctum ministrari.

106
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
LB 814
788
789
790

ANNOTATIONES IN GAL. 3,69

suas; [D] atque ita sane legit Ambrosius. [B] Petrus Lombardus theologicarum
sententiarum libro primo distinctione xiiii. c. sed hinc, ex Augustini sententia
putat hoc qui praebuit vobis ad Pauli personam referendum, cum Hieronymus
et Theophylactus ad Deum referant, quod palam est ex illorum interpretatione.
[A] Et o p e r a t u r v i r t u t e s . Operatur non ad Spiritum, sed ad eum refertur
qui suppeditat. [D] Eclipsim habet hic sermo, subaudiendum enim id facit. Est
hoc idiomatis Hebraici, sicut crebro iam indicauimus.
[6] [A] Si c u t s c r i p t u m e s t . Scriptum est redundat. Et Hieronymus legit
sicut Abraham credidit Deo. [B] Nec apparet aliter legisse Ambrosium, qui subiicit ostendit exemplo Abrahae, qui pater fidei est etc. Exemplum igitur adduxit, non
scripturae testimonium. [D] Suffragabatur germanae lectioni vterque codex
Constantiensis.
[7] [A] C o g n o s c i t e e r g o. Ginskete ra, id est scitis igitur. Atque ita
legit diuus Hieronymus cognoscitis ergo [B] et huic consentiens Ambrosius,
etiamsi Graeca vox anceps est.
[8] [A] Pr a e n u n c i a u i t Ab r a h a e . Proeujggelsato, id est anteeuangelizauit, vt exponendi gratia sic loquamur. Nam euangelium Graecis sonat
bonum ac laetum nuncium. Etiamsi apud Homerum Vlysses poscit euangelium, hoc est praemium, quod dari solet iis qui rem laetam primi nunciarint.
Proinde quod in euangelio Christi fuit exhibitum, id multo ante euangelium promissum est Abrahae, quod hic appellat praeeuangelizauit.
[9] Ig i t u r q u i e x f i d e s u n t , b e n e d i c e n t u r. Elogontai, id est
benedicuntur praesentis temporis. [B] In promisso verbum erat futu|ri temporis
elogjqsontai, hic praesentis. Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam vitari prorsus non possunt. Dici poterat
benedictionem consequentur. At ne sic quidem vitatum fuisset orationis vicium.
768 Theophylactus CE: Vulgarius B.
780781 Anteeuangelizauit BE: ante euangeliauit A.

782 Vlysses poscit CE: Penelope promittit A


B.
785 praeeuangelizauit BE: praeeuangeliauit A.

765 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,


5, CSEL 81, 3, p. 32, l. 13: Qui ergo praebet
vobis etc. Ambrosiaster verwendet gleichwie
Hier. das praesens: praebet. Die Form tribuit der Vg. ist doppeldeutig.
765 Petrus Lombardus Lombardus, Sent. I, dist.
14, cap. 3, 3 (sed huic, nicht sed hinc), vol. I,
p. 130: Apostolus, ad Galatas, de se loquens
ait: Qui tribuit vobis Spiritum et operatur virtutes in vobis. Ecce euidenter dicit se tribuisse
Spiritum. Sed intelligendum est Apostolum
dixisse hoc, non quia haberet potestatem et
auctoritatem dandi Spiritum, sed quia ministerium habuerit, in quo dabatur a Deo Spiritus Sanctus. Vt enim ait Augustinus super

eundem locum exponens illud Apostoli verbum [es folgt das betreffende Aug.Zitat, cf.
die folgende Anm.]. Aperte hic ostendit quomodo illis Spiritum Sanctum Apostolus tribuerit.
766 Augustini sententia Aug. Expos. Gal. 20, 2,
CSEL 84, p. 77, l. 26 p. 78, l. 5: Ab apostolo
enim praedicata est eis fides, in qua praedicatione vtique aduentum et praesentiam sancti
spiritus senserant, sicut illo tempore in nouitate inuitationis ad fidem etiam sensibilibus
miraculis praesentia sancti spiritus apparebat,
sicut in Actibus apostolorum legitur [Act. 2,
24].
767 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 5,

ANNOTATIONES IN GAL. 3,69

CCSL 77A, p. 73, ll. 115 (Migne PL 26, 376C


377A). Hier. sagt nicht ausdrcklich, Gott
gebe den heiligen Geist. Man knnte das
Hier.' Darlegung entnehmen.
768 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3,
5, Migne PG 124, 985A: O qev, fjsn,
pixorjgn mn t pnema. Nach Personas
bersetzung: Qui ergo tribuit vobis spiritum et operatur virtutes in vobis, ex
operibus legis an ex auditu fidei? Deus,
inquit, qui vobis spiritum prebet, vt et
futura predicere et linguis loqui possitis etc.
(fo cxiiiiv).
769 Et virtutes So auch Vg. und Nov. Test.
770 Eclipsim facit Siehe BlassDebrunner
4794: z rgwn nmou sc. pixorjge t
pnema ka nerge [Er. id facit] aus dem partizipialen Subj. pixorjgn ka nergn
zu entnehmen.
770771 Est indicauimus Er. erwhnt mehrmals die Ellipse des Verbs: Annot. in 1. Cor. 7,
1, ASD VI, 8, p. 120, ll. 354356; Annot. in 2.
Cor. 2, 10, ASD VI, 8, p. 346, ll. 340341;
Annot. in 2. Cor. 7, 12, ASD VI, 8, p. 404, ll.
283285, cf. p. 405, n.l. 283. Siehe auch n.ll.
202204 zu Gal. 1, 20. In margine von Annot.
2. Cor. 2, 10 steht in der Ausgabe E (p. 528)
proprietas Hebraismi abgedruckt; in margine von Annot. in 2. Cor. 7, 12 Hebraicum
idioma (p. 544). Diese Ellipsen werden von
BlassDebrunner aber nicht als Hebraismus
gekennzeichnet.
772 Sicut scriptum est Nov. Test.: Quemadmodum; Er. lsst scriptum est aus, wie die heutigen Ausgaben der Vg. Cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 465, n. 61.
772 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 6,
CCSL 77A, p. 74, l. 1 (Migne PL 26, 377B).
773 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
6, CSEL 81, 3, p. 32, ll. 2223. In Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV, p. 928C, wie in
der heutigen Ausgabe von Vogels: Sicut
scriptum est: credidit Abraham [Abraam
1527] deo (ll. 2122), aber: Sicut Abraham
credidit deo ist als v.l. von Vogels vermerkt.
775776 vterque codex Constantiensis Cf. n.l. 10
zu Gal. 1, 3.
777 Cognoscite ergo Nov. Test.: Scitis igitur
(cognoscite WordsworthWhite: cognoscitis
Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 465, n. 71).
778 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 7,
CCSL 77A, p. 74, l. 1 (Migne PL 26, 377D).
778 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
3, 7, CSEL 81, 3, p. 33, l. 1: Intellegite
ergo (cognoscitis v.l.; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 928C: cognoscetis).

107
779 etiamsi est Er. legt mehrmals diese Doppeldeutigkeit der griechischen Verbformen
der 2. Pers. Pl. dar. Cf. Annot. in 1. Cor. 1, 26,
ASD VI, 8, p. 54, ll. 241242; Annot. in 1. Cor.
6, 4, ASD VI, 8, p. 108, ll. 177178.
780 Praenunciauit Abrahae Nov. Test.: prius
rem laetam nunciauit Abrahae. Cf. ASD VI,
3, p. 465, n. 83.
782 Homerum Hom. Od. XIV, 151152: ll g
ok atwv muqsomai ll sn rkw / v
netai Odusev! eagglion d moi stw ktl.
Cf. vs. 166.
782783 Vlysses poscit euangelium In den Ausgaben A B schrieb Er. Penelope promittit statt
Vlysses poscit (cf. app. crit. ad loc.), was Stunica zu Recht beanstandet hat, cf. Apolog.
resp. Jac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll.
605608: Scripseram apud Homerum a Penelope promitti praemium, hoc est euangelium,
Vlyssi. Stunica dicit Vlyssem ab Eumeo
petisse praemium laeti nuncii. Donemus me
lapsum memoria, nondum enim inspexi
locum (quanquam potest et hoc esse verum
quod dico). Zu quanquam dico: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 200, n.l. 608 (Er.
schwebte vermutlich Hom. Od. XIX, 310 vor,
als er Penelope promittit schrieb).
785 quod praeeuangelizauit Sc. proeujggelsato.
786 Igitur benedicentur Nov. Test.: Itaque
qui ex fide sunt, benedicuntur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 465, n. 91,2.
786 Elogontai So auch die heutigen Ausgaben.
787 In promisso Cf. Gal. 3, 8: proeujggelsato
t A
bram, ti neulogjqsontai ktl. Im
Nov. Test.: elogjqsontai, eine wenig
belegte Lesart (cod. 2105), cf. ASD VI, 3, p.
465, n. 84.
788789 Scio possunt Zu benedicere als
transitives Verb verwendet: PlaterWhite
47, p. 36; Kaulen 147, p. 223. Siehe auch
Mohrmann, tudes III, p. 53: A maintes
reprises on a dj fait l'observation que parfois l'volution smasiologique se combine
avec un phnomne syntaxique. Quand, par
exemple, bene dicere adopte le sens de bnir
et devient ainsi un terme technique, le datif
traditionnel doit cder sa place l'accusatif .
Siehe auch Lfstedt, Peregrinatio, p. 218;
Salonius, Vitae Patrum, p. 143 sq. Vielleicht
knnte man sagen, dass Er. hier die altchristliche Sondersprache (avant la lettre) meint.
789790 Dici vicium Vielleicht war Er. sich
der Tatsache bewusst, dass auch benedictio
nicht zur klassischen Sprache gehrt. Zu
benedictio: Souter, Glossary s.v.

108
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1013

Coniicere licet et Ambrosium ita legisse, licet deprauatus sit locus. Certe Graecorum scholia cum sua scriptura consentiunt. [D] Congruit huic verbum praesentis temporis quod sequitur.
[10] [A] Su b m a l e d i c t o s u n t . Up katran, id est sub maledictione
siue execratione. Quod commode reddi poterat, maledictioni obnoxii sunt. [B]
Ma l e d i c t u s o m n i s . Locus est Deuteronomii cap. xxvii. Iuxta Septuaginta ita
legitur: Maledictus omnis homo qui non permanserit in omnibus sermonibus legis
huius vt faciat illos; et dicet omnis populus: fiat. Apud Aquilam vero sic: Maledictus qui non statuerit verba legis huius vt faciat ea; et dicet omnis populus: vere. Symmachus ad hunc vertit modum: Maledictus qui non firmauerit sermones legis istius
vt faciat eos; et dicet omnis populus: amen. Theodotio sic transtulit Maledictus qui
non suscitauerit sermones legis huius facere eos; et dicet omnis populus: amen. Addit
Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis curae fuisse
apostolo, vt sensum redderet quam verba. Deinde haec verba omnis homo et in
omnibus, quoniam apud solos habentur Septuaginta, aut addita fuisse a Septuaginta aut a Iudaeis fuisse erasa, praesertim cum ea compererit Hieronymus in
Hebraeis voluminibus Samaritanorum. At ego non video causam admodum
grauem, cur quisquam Iudaeus voluerit ea radere, quae pro Iudaeis faciant, non
contra Iudaeos. Nam iis optandum etiam erat vniuersum hominum genus legi
suae reddi obnoxium. Et adeo volebant omnia quae legis sunt obseruari debere,
vt multa etiam adiecerint. [A] Qu i n o n p e r m a n s e r i t . Ov ok mmnei, id
est qui non permanet, [B] etiamsi id nihil ad sensum.
[11] [A] Qu o n i a m a u t e m . Oti d, id est quod autem. Et sic legit
Ambrosius. Nam quoniam hoc loco non quadrat. Ex f i d e v i u i t . Viuet,
hsetai, vt antea admonuimus in epistola ad Romanos. [B] Indicat Hieronymus
et ita posse distingui: iustus ex fide, deinde subdatur viuet, vt sit sensus: qui vere
iustus est, non ex operibus legis, sed ex fide, is victurus est. Ex eiusdem interpretatione palam est illum legisse viuet, non viuit. Porro quomodo varie habeatur
hic locus apud interpretes Graecos, dictum est in epistola ad Romanos.
[13] [A] De m a l e d i c t o l e g i s . Ek tv katrav, id est ex maledictione,
796 omnis E: omnis homo BD.
813814 Quoniam autem quadrat post lemma
Sub maledicto sunt [post sunt 795] posuit A
[cf. infra n.ll. 820824], inter lemma Sub
maledicto sunt [post sunt 795] et lemma Maledictus omnis [796] posuerunt BD.
815 antea BE: ante A.
816 qui CE: Is qui B.

820 De maledicto E: Ex maledicto AD.


820824 De [Ex A] maledicto conuicium
post lemma Quoniam autem [post quadrat
814] posuit A. Obserua ordinem lemmatum in
A: Sub maledicto sunt [794]; Quoniam
autem [813]; De [Ex A] maledicto legis [820];
Qui non permanserit [811]; Ex fide viuit
[814]; Factus pro nobis maledictus [824].

791 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,


9, CSEL 81, 3, p. 33, l. 12: Ergo qui ex fide
benedicentur (ex fide sunt v.l.; benedicuntur
v.l.). In Er.' Ambrosiusausgabe von 1527:
ergo qui ex fide sunt, benedicentur (tomus
IV, p. 928C).

791792 Graecorum scholia Ps.Oecumenius,


Comm. in Gal. 3, 9 nach der Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 236r (Text): o k pstewv
elogontai; (Kommentar): ste o k
pstewv elogontai o k pstewv nwmnoi t Abram ka ev sprma ato

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1013

telontev ox o k sarkv (Migne PL 118,


1121BC).
792 cum consentiunt Er. meint, dass der
Bibeltext und das betreffende Lemma der
Erluterung von Ps.Oecumenius in der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) bereinstimmen.
794 Sub maledicto sunt Nov. Test.: execrationi
[maledictioni A] sunt obnoxii. Dazu: ASD
VI, 3, p. 466, n. 102.
795 maledictioni sunt Nahezu Er.' Fassung
im Nov. Test. A (cf. die vorangehende Anm.).
796 Maledictus omnis Nov. Test.: Execrabilis
[maledictus est A] omnis. Dazu: ASD VI, 3,
p. 466, n. 103.
796 Deuteronomii Dt. 27, 26: Epikatratov
pv nqrwpov, v ok mmene n psin tov
lgoiv to nmou totou to poisai atov
ka rosin pv lav gnoito (Stuttgart
Sept.).
796802 Iuxta amen Hier. Comm. in Gal. II,
3, 10, CCSL 77A, p. 83, ll. 717 (Migne PL 26,
383AB): Inueni itaque in Deuteronomio hoc
ipsum apud Septuaginta interpretes ita positum: Maledictus omnis homo etc. (801 Porro
Theodotio).
803 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 10,
CCSL 77A, pp. 8384, ll. 1721 (Migne PL 26,
383B): Ex quo intellegimus Apostolum, vt in
caeteris, sensum magis testimonii posuisse
quam verba, et incertum habemus vtrum
Septuaginta interpretes addiderint omnis
homo et in omnibus an in veteri hebraico ita
fuerit et postea a Iudaeis deletum sit. Hier.
meint, diese Worte (omnis, in omnibus) seien
gestrichen, (p. 84, ll. 2730, 383C): Quam
ob causam Samaritanorum hebraea volumina
relegens inueni chol, quod interpretatur
omnis siue omnibus, scriptum esse et cum
Septuaginta interpretibus concordare.
810811 Et adeo adiecerint Anspielung auf
den Legalismus des Judentums, den Er. verurteilt. Siehe z.B. Enarrat. in Ps. 2, ASD V, 2, p.
108, ll. 366368: Et hodie meditantur inania
Iudaei qui circumcisiones, sabbatismos, lotiones, delectum ciborum mordicus tenentes
[Adag. 322], contemnunt euangelicam doctrinam per quam salutem assequi poterant.
Zum Thema: Shimon Markish, Erasmus and
the Jews, pp. 726 (Kap. II Mosaic Law,
Judaism and Judaism).
811 Qui non permanserit Nov. Test.: qui non
manserit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
466, n. 104.
811 Ov ok mmnei So auch die heutigen Ausgaben.
813 Quoniam autem Nov. Test.: Quod autem
(ti d, so auch die heutigen Ausgaben).

109
814 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 34, l. 1: Quod autem.
814 Nam quadrat Er. hlt quoniam fr eine
kausale Konjunktion, aber in der Sprache der
Vg. ersetzt quoniam (quod; quia), wie das
griechische ti im NT, die Konstruktionen
mit Inf. Zu den mit quoniam (quia) eingeleiteten Stzen: Kaulen 127, p. 211;
185186, pp. 245247; PlaterWhite 134,
pp. 118121. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 193, n.l.
651 zu 1. Cor. 8, 4; ASD VI, 8, p. 373, n.ll.
740741, zu 2. Cor. 4, 14.
814 Ex fide viuit Nov. Test.: ex fide viuet.
814815 Viuet, hsetai. Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Quoniam iustus ex fide viuit. Viuet
legendum est, hsetai (Garin, p. 875, col. 2).
815 vt antea Romanos Siehe Annot. in Rom. 1,
17, LB VI, 563B: Ex fide viuit. Viuet legendum est verbo futuri temporis, k pstewv
hsetai. Atque ita citatur et apud hunc in
Epistola ad Galatas [d.h. an der vorliegenden
Stelle] et in Epistola diui Iacobi. Meint Er.
Hebr. 10, 38 ( d dkaiv mou k pstewv
hsetai), statt Iac.?
815 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 1112,
CCSL 77A, p. 86, ll. 2728 (Migne PL 26,
385A): Potest praesens testimonium et sic
legi quia iustus ex fide vt deinceps inferatur,
viuit [viuet v.l.]. In Er.' Hier.Ausgabe, tomus
IX, fo 87A: viuit. Cf. Bastiaensen, Augustin,
commentateur, p. 50.
819 apud Romanos Siehe Annot. in Rom. 1, 17,
LB VI, 563BD, wo Chrysostomus erwhnt
ist: Sic [sc. viuet, Fut.] interpretatur Chrysostomus exponens de futura vita, quum hic
interim affligatur et occidatur, ideo dictum
esse viuet, non viuit. Cf. Chrys. Hom. in
Rom. 2, 6, Migne PG 60, 409: O d dkaiov
k pstewv hsetai. O gon genmenov
dkaiov, o kat tn parnta bon mnon, ll
ka kat tn mllonta hsetai, und: O gr
dkaiov, fjsn, k pstewv hsetai, per tv
mellosjv lgwn hwv (zu dieser
Chrys.Stelle: CWE 56, p. 46, n. 4).
820824 De maledicto maledictum Dieser
Passus zeigt Inkonsistenz: im selben Zitat
maledictum (l. 822) und maledictus (l. 824).
Zweitens: Er. lehnt die bersetzung maledictum fr katra ab (ll. 822824), und sagt
dann: Katra, id est maledictum (l. 824).
Diese Diskrepanz hat vermutlich damit zu
tun, dass Er. in der Ausgabe A die Lemmata
De maledicto legis und Factus pro nobis maledictus nicht nach einander behandelt hat, cf.
app. crit. n.ll. 820824.
820 De maledicto legis Nov. Test.: ab execratione
[a maledictione A] legis.

110
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
LB 815
841
842
843
844
845
846
847
848

ANNOTATIONES IN GAL. 3,15

vt legit Hieronymus in secundo dialogo aduersus Pelagianos, siue detestatione.


Et rursum factus pro nobis maledictum, katra, id est execratio. Miror cur hic
placuerit maledictum, cum ea vox Latinis longe aliud significet, nempe conuicium. Fa c t u s p ro n o b i s m a l e d i c t u s . Katra, id est maledictum, [B] vt
habetur in vetustis exemplaribus, [A] siue maledictio aut execratio, sicuti pestilentem pestem vocamus. Ma l e d i c t u s o m n i s q u i p e n d e t i n l i g n o.
Locus est Deuteronomii xxi. capite. Paulus prudens ac sciens, opinor, in hoc testimonio praetermisit mentionem Dei. Nam Aquila et Theodotion verterunt
maledictio Dei est, Septuaginta maledictus a Deo, Symmachus in blasphemiam
Dei suspensus est. Hebion haeresiarches, semiiudaeus ac semichristianus, ad hunc
interpretatur modum, ti briv qeo kremmenov, id est iniuria siue contumelia Dei est qui pendet. Addit Hieronymus in Altercatione Iasonis et Papisci, quae
Graeco sermone conscripta fuerit, reperisse: loidora qeo kremmenov, id est
conuicium Dei qui pendet. Ad haec Iudaeus Barhanina, quo nocturno praeceptore fuit vsus Hieronymus, adiecit et ita legi posse Quia contumeliose Deus suspensus est. Demiror autem cur hic tantopere laboret, ne Christus dicatur maledictus,
cum Paulus eundem dicat esse factum peccatum. Nimirum vt peccatum erat
Christus, ita erat et maledictio. [D] Tropo dictus est peccatum, tropo dictus
maledictio. |
[15] [A] Ta m e n h o m i n i s [E] c o n f i r m a t u m [A] t e s t a m e n t u m .
Omwv nqrpou, quod reddi poterat hominis licet testamentum, vt statim subaudias multo magis id oportere fieri in Deo. [B] Etiamsi video posse connecti
cum eo quod praecessit secundum hominem loquor, hoc est adferam exemplum
rerum humanarum, quae nullo pacto conferendae sunt cum rebus diuinis. Et
tamen in humano testamento nemo quicquam rescindit aut immutat, tantum
valet hominis decretum ac placitum. [A] C o n f i r m a t u m t e s t a m e n t u m
n e m o s p e r n i t . Kekurwmnjn diaqkjn odev qete, id est confirmatum siue
comprobatum testamentum nemo reiicit [B] aut rescindit. [A] Nam verbum
823 significet BE: significat A.
827 capite. BE: capite. Hebraica sic habent
iVlH
jie
la
hl

lq iK
A.

830 haeresiarches BE: Heraesiarches A.


834 Barhanina D E: Barhamin A, Bar hanina B
C.

821 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. II, 9,


CCSL 80, p. 66, ll. 1920: [Christus nos
redemit] de maledictione legis.
822 factus maledictum So auch Vg., siehe
aber das Lemma, l. 824 und n.ll. 820824.
822 katra Bauer s.v.: genmenov katra:
indem er zu einem Opfer des Fluches
oder Gegenstand des Fluches geworden ist.
824 Factus maledictus Nov. Test.: factus est
execratio [maledictum A] (maledictum:
maledictus v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 467, n. 135).
825 in vetustis exemplaribus Er. hatte von John

Colet Hss. geliehen, die er fr die Ausgabe B


benutzte, cf. n.l. 742 zu Gal. 3, 2. Maledictum ist die Lesart der Vg.Hss. und von Er.'
Vg.Text von 1527, cf. ASD VI, 3, p. 467, n. 135.
825826 sicuti vocamus Zum Gebrauch des
Substantivs statt des Adjektivs: Adag. Proleg.
xiii, ASD II, 1, p. 74, l. 595 sqq.: Sumitur
enim interdum ab ipsa re, quoties hominem
scelestum scelus appellatur, dedecorosum
dedecus, pestilentem pestem etc. und De cop.
verb. I, ASD I, 6, p. 102, ll. 899908. Zu diesem Phnomen: HofmannSzantyr, Abt. Stilistik 23, pp. 745751, bes. p. 746.

ANNOTATIONES IN GAL. 3,15

826 Maledictus ligno Nov. Test.: Execrabilis


[Maledictus A] omnis qui pendet in ligno.
827 Locus capite Dt. 21, 23.
827 prudens ac sciens Ter. Eun. 72 (et prudens
sciens); Cic. Fam. VI, 6, 6 (prudens et sciens).
Cf. Collect. 529, ASD II, 9, p. 200; Adag. 2513,
ASD II, 6, p. 352 und den Kommentar ad
locc.
828836 Nam suspensus est Nach Hier.
Comm. in Gal. II, 3, 13b14, CCSL 77A, pp.
8991, ll. 754 (Migne PL 26, 386C 387C).
828829 Nam est Hier. loc. cit. p. 89, ll.
1718 (386D 387A): [Aquila] quia maledictio Dei est qui suspensus est; p. 90, ll. 2829
(387A): [Theodotion] quia maledictio Dei
est suspensus; p. 90, ll. 3233 (387B): Aquila
et Theodotion similiter transtulerunt dicentes: quia maledictio Dei est suspensus.
829 Septuaginta Hier. loc. cit. p. 89, ll. 711
(386C): Septuaginta ergo interpretes ita
hunc locum transtulerunt: quia maledictus
a Deo.
829 Symmachus Hier. loc. cit. p. 91, ll. 5354
(387C): quod apertius Symmachus transtulit
dicens: Quia propter blasphemiam Dei suspensus est.
830 Hebion haeresiarches Hier. loc. cit. p. 90, ll.
3437 (387B): Haec verba [sc. quia maledictio Dei est suspensus] Ebion ille haeresiarches
semichristianus et semiiudaeus ita interpretatus est: ti briv qeo kremmenov, id est quia
iniuria Dei est suspensus ( kremmenov v.l.).
Ebion [von Hebr. arm] war nach patristischen Autoren der Namensgeber der Ebioniten/Ebioner, d.h. der heterodoxen judenchristlichen Gruppen, die bei den
Kirchenvtern einen schlechten Ruf hatten.
Cf. Josef Rist, in Der Neue Pauly 3, 860861
s.v. Ebioner, und n.l. 485 zu Gal. 2, 11.
832 Hieronymus Hier. loc. cit. p. 90, ll. 3740,
387B (833 conscripta est, ita repperisse,
so auch Er.' Hier.Ausgabe tomus IX, fo
87D; 833834 id est, maledictio Dei qui
appensus est, auch in Er.' Hier.Ausgabe,
loc. cit.).
832 Altercatione Papisci Von diesem verlorengegangenen Werk ist kaum etwas bekannt.
Hier. erwhnt es auch in Hebr. quaest. in Gen.
1, 1 CCSL 72, p. 3, ll. 1822: In principio fecit
deus caelum et terram. Plerique aestimant,
sicut in altercatione quoque Iasonis et Papisci
scriptum est in hebraeo haberi in filio fecit
deus caelum et terram.
834835 Iudaeus Hieronymus Siehe Hier.
Epist. 84, 3, 2, CSEL 55, p. 123, ll. 78: quo
labore, quo pretio Baraninam nocturnum
habui praeceptorem. Vgl. auch Er.' Vita

111
Hier. Ferguson, p. 162, ll. 789791: Demum
ascito Bar hanina Iudaeo, quod in litteris
Hebraicis aut diminutum erat aut exciderat,
suppleuit et instaurauit.
835836 et ita suspensus est Hier. loc. cit. p.
90, ll. 4042 (387B): Dicebat mihi Hebraeus
qui me in Scripturis aliqua ex parte instituit
quod possit et ita legi: quia contumeliose
Deus suspensus est.
837 Paulus Cf. 2. Cor. 5, 21.
837838 Nimirum maledictio Er. verbindet
Gal. 3, 13 und 2. Cor. 5, 21, wie Aug. Contra
Faust. XIV, 213, CSEL 25, pp. 404415,
siehe bes. Contra Faust. XIV, 5, CSEL 25, p.
406, l. 28 p. 407, l. 5: Cur ergo timeret
Moyses dicere maledictum, quod Paulus
non timuit dicere peccatum? Quisquis
enim reprehenderit prophetam dixisse maledictum, cogitur reprehendere apostolum
dixisse peccatum; nam vtique maledictum
comes peccati est. Man beachte, dass es in
Aug. Galaterkommentar zu Gal. 3, 13 nur
eine Anspielung auf 2. Cor. 5, 21 gibt: Aug.
Expos. Gal. 22, 9, CSEL 84, p. 83, ll. 910
(nach Bastiaensen, Augustin commentateur,
p. 62).
838839 Tropo maledictio Hier, im Zusatz D,
weist Er., wie fters, auf die bertragene
Bedeutung der Wrter hin, im vorliegenden
Fall peccatum und maledictio. Vgl. Rat. ver.
theol., Holborn, p. 259, ll. 3235: Sed bona
difficultatis pars sita est in ipso sermonis
habitu, quo traditae sunt nobis sacrae litterae.
Nam tropis et allegoriis ac similibus seu parabolis fere opertus est et obliquus, nonnumquam vsque ad aenigmatis obscuritatem.
Siehe zum Thema: Chomarat I, pp. 562568,
cf. pp. 568579.
840 Tamen testamentum Nov. Test.: Hominis licet testamentum, tamen si sit comprobatum. Zu Er.' Interpretation: ASD VI, 3, p.
468, n. 151: The meaning implied by Erasmus' rendering is that No one rejects a testament, even if it was made only by a man (and
not by God), provided that it has been ratified.
841842 Omwv Deo Anfangs nimmt Er. eine
Ellipse an, im Zusatz B aber verbindet er
mwv nqrpou und den vorausgehenden
Satzteil kat nqrwpon lgw. Cf. ASD VI, 3,
p. 468, n. 151.
846847 Confirmatum spernit Nov. Test.:
testamentum, tamen si sit comprobatum,
nemo reiicit, cf. l. 848: comprobatum reiicit.
847 Kekurwmnjn qete So auch die heutigen Ausgaben.

112
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1617

hoc qete paulo superius vertit abiicit. Ambrosius legit confirmatum autoritate.
Contrarium est illi kuron, quod est irritum facere et rescindere. [D] Participium est a verbo de quo meminimus in proxima epistola Confirmate in illo charitatem. [A] Au t s u p e ro rd i n a t . Epidiatssetai, id est adiungit et praeter
illud aliquid ordinat, hoc est nec demit, nec addit, nec derogat, nec arrogat.
[16] Qu a s i i n m u l t i s . Wv. Melius hic quadrabat tanquam.[B] Subnotat diuus Hieronymus Paulum hoc argumento abusum apud crassos Galatas,
quod sciret alioqui non probatum iri prudentibus aut eruditis, atque ob id praemonuisse prudentem lectorem fratres, secundum hominem dico. Negat enim
vsquam seminis vocem poni in literis sacris, nisi numero singulari. Et tamen hoc
torquet apostolus velut in argumentum, quo doceat promissum hoc in solum
Christum competere. Mihi magis videtur ideo testatus, quod humano more
loqueretur, quod a rebus humanis similitudinem ducturus esset ad res diuinas
docendi gratia. Sic et Vergilius: si parua licet componere magnis. Iam illud vel citra
monitorem oportet esse notum praepositionem in vsurpari loco per, in semine
tuo, per semen tuum. Semen autem vocat posteritatem.
[17] [A] Te s t a m e n t u m c o n f i r m a t u m a De o. Diaqkjn prokekurwmnjn p to qeo ev Xristn, id est testamentum ante confirmatum a Deo in
Christum. In Christum additur apud Graecos et item apud Ambrosium. Admonet hoc loco diuus Hieronymus, si quis diligenter expendat Hebraea volumina,
quoties Septuaginta verterunt diaqkjn, id est testamentum, Hebraeis esse hirb
,
quod pactum sonat potius quam testamentum. [B] Nam in pactis requiritur
fides. [A] Caeterum apud crassos Galatas Paulus non putauit agendum exactius.
Ita Hieronymus. Quasi vero Paulus non et aliis compluribus locis sequutus sit
aeditionem Septuaginta. [B] Iam vero de numero annorum, an satis consentiant
cum narratione Geneseos, disserit acute diuus Augustinus libro De ciuitate Dei
xvi. capite xxiiii., ne nos huiusmodi appendicibus plus satis oneremus hoc institutum. [A] No n i r r i t u m f a c i t . Ok kuro, quod contrarium est illi kurw,
quod non tam est comprobare quam cum autoritate decernere et legitime
transigere rem, vt deinde ratum sit quod actum fuerit.
850 rescindere. BE: rescindere Hieronymus
indicat, hoc loco testamentum apud
Hebraeos magis pactum sonare quam testamentum quod illi vocent Berith hirb
A.

862
866
869
876

parua magnis E: magna paruis BD.


p BE: p A.
hirb
A D E: hirb B, hirb
C.
ok BE: o A.

849 paulo superius Gal. 2, 21: non abicio


gratiam dei (ok qet tn xrin to
qeo).
849 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
15, CSEL 81, 3, p. 36, l. 8 sq.: Tamen hominis testamentum confirmatum auctoritate
nemo irritum facit aut superordinat.
Ambrosiaster folgt der Lesart irritum facit
(fr qete), was nach Er. eher kuro

wiedergibt (cf. l. 850). Siehe ASD VI, 3, p.


468, n. 152.
850 kuron Bauer s.v. kurw: ausser Kraft
setzen (Gal. 3, 17).
850 [app. crit.] Die Hier.Stelle (Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 3641,
Migne PL 26, 390C), auf die Er. hier verweist,
gehrt zur Stelle Gal. 3, 17, cf. Annot. in Gal.
3, 17 (ll. 867870).

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1617

851 in proxima epistola Cf. 2. Cor. 2, 8: propter


quod obsecro vos vt confirmetis in illum caritatem. Zu dieser Stelle behandelt Er. kurw,
kriov, kura, cf. Annot. in 2. Cor. 2, 8, ASD
VI, 8, p. 346, ll. 325337.
852 Aut superordinat Nov. Test.: aut addit aliquid. Zum nichtklassischen Verb superordinare: Kaulen 103.q, p. 185; PlaterWhite
80, p. 52; Souter, Glossary s.v.; ASD VI, 3, p.
468, n. 153.
852 Epidiatssetai Nach Bauer s.v. pidiatssomai: ein Testament mit einem Zusatz versehen (juristischer Fachausdruck).
854 Quasi in multis Nov. Test.: tanquam de
multis.
854 Melius tanquam Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Non dicit et seminibus, quasi in multis,
sed quasi in vno et semine tuo. Non recte
dicitur quasi in vno perinde ac si non esset
reuera in vno, dicendum igitur velut seu
tanquam. Graece est in vtroque vt [sc. v],
quo ego modo transtulissem, ll v (Garin,
p. 875, col. 2). Valla behandelt nicht nur
quasi in vno, sondern auch quasi in multis,
cf. Graece est in vtroque vt, cf. ASD VI, 3,
p. 468, n. 163.
855 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 1518,
CCSL 77A, p. 94 sq. ll. 1218; 3436 (Migne
PL 26, 390AB): Galatis quoque quos paulo
ante stultos dixerat factus est stultus. Non
enim ad eos his vsus est argumentis quibus ad
Romanos, sed simplicioribus et quae stulti
possent intellegere et paene de triuio. Quod
ne videretur imperitia et non arte fecisse, prudentem placat ante lectorem et quae dicturus
est temperat praefatione praemissa: Fratres,
secundum hominem dico numquam plurali
numero semina scripta repperi semper singulari.
862 Vergilius Verg. Ecl. 1, 23: sic paruis componere magna solebam (die Lesart in BD:
magna paruis, stimmt auch nicht).
862864 Iam tuum Im neutestamentlichen
Griechisch wurde das instrumentale n
nach hebrischem Muster verwendet: Blass
Debrunner 49, 195, 219; Bauer s.v. n
III.(525526). Das instrumentale n wurde
in den lateinischen Bibelbersetzungen
durch in bertragen (dazu: Kaulen 121,
p. 204 sq.; PlaterWhite 22.2b, p. 20 sq.).
Siehe weiter ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu
1. Cor. 1, 10.
864 Semen posteritatem Dieser Gebrauch des
Wortes semen ist dichterisch (Ov. Met. II,
629; X, 470 etc. cf. LewisShort s.v. semen,
II. 3) und der Vg. Sprache eigen (LewisShort
loc. cit.).

113
865 Testamentum Deo Nov. Test.: testamentum ante comprobatum a deo erga Christum. Er. bersetzt das compositum prokekurwmnjn durch ante comprobatum und
setzt erga Christum nach seinen griechischen
Hss. hinzu (cf. u.a. AN III 11, cod. 2817, fo
237r). Cf. ASD VI, 3, p. 469, n. 173, cf. l. 867
In Christum Graecos. Siehe die Liste Ad
placandos der Ausgabe D: Testamentum
confirmatum a deo etc. Iuxta Graecos et
Ambrosium deest [im Vg.Text] in Christum (fo Oo5v).
865866 Diaqkjn Xristn In den heutigen
Ausgaben wird ev Xristn ausgelassen (ev
Xristn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 525).
867 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
17, CSEL 81, 3, p. 36, l. 24 sq.: confirmatum
a deo in Christo.
868 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 3641 (Migne
PL 26, 390C): hoc autem dico testamentum
confirmatum a Deo, si quis diligenter
hebraea volumina et caeteras editiones
cum Septuaginta interpretum translatione
contulerit, inueniet vbi testamentum scriptum est non testamentum sonare, sed
pactum quod hebraeo sermone dicitur
berith. Vgl. Annot. in Hebr. 9, 16, LB IX,
1007EF.
871872 Caeterum Hieronymus Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 4145
(Migne PL 26, 390C): Vnde manifestum est
id fecisse Apostolum quod promisit, nec
reconditis ad Galatas vsum esse sensibus, sed
cotidianis et vilibus et quae possent, nisi praemisisset secundum hominem dico, prudentibus displicere (Fortsetzung des Zitats der
vorangehenden Anm.).
874 Augustinus Aug. Civ. XVI, 24, CCSL 48, p.
527 sq. ll. 70102.
876 Non irritum facit Nov. Test.: non facit irritum (irritum facit WordsworthWhite: irritam facit Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 469,
n. 176).
876 Ok kuro So auch die heutigen Ausgaben.
876878 Ok kuro fuerit Cf. Annot. in
Gal. 3, 15, ll. 847848; 850. Es fllt auf, dass
Er. im Nov. Test. Gal. 3, 15, kekurwmnjn
durch comprobatum bersetzte (cf. ll.
847848: Kekurwmnjn id est confirmatum siue comprobatum), was er hier
einigermassen ablehnt. Es gibt wohl eine
Konsistenz zwischen kurw hier (irritum
facit) und an der genannten Stelle, l. 850:
Contrarium facere.

114
879
880
881
882
883
884
885
LB 816
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1824

[18] Pe r re p ro m i s s i o n e m d o n a u i t De u s . Kexristai, verbum a


xriv dictum, a gratia, quam Paulus vbique opponit operibus legis Mosaicae.
[19] Qu i d i g i t u r l e x , p ro p t e r t r a n s g re s s i o n e s . Augustinus in commentariis ita iubet distingui. Quid ergo? deinde subnectatur responsio, lex propter transgressores addita fuit. [D] Atque haec distinctio habebatur in vtroque
codice Constantiensi. [A] Verum id retractat putatque satius esse distinguere, quemadmodum nos distinximus. Quid ergo lex? ac deinde sibi respondeat Paulus
propter transgressiones addita fuit. [D] Hanc distinctionem didicit, vt | arbitror, ex
Graecis; sic enim Theophylactus, t on nmov; [A] Po s i t a e s t . Prosetqj,
id est addita est siue apposita est, nisi legas proetqj, [D] sed prosetqj legit
Theophylactus nec indiligenter explicat. Non enim dixit positam, sed additam,
ne quis existimaret hanc esse praecipuam, sed obiter adiunctam inter primam
promissionem et euangelium. [A] Cu i p ro m i s e r a t . In quodam codice legi
pggeltai, id est quod promissum fuit. [B] In aliis erat . Neque enim opinor
apud Graecos idem fieri in recto, quod in huiusmodi fit in obliquis, vt articulus
postpositiuus congruat antecedenti, non suo verbo, [D] nisi quod Graecis dicuntur euangelizari quibus adfertur nuncius. Hoc sane tropo idem erit sensus, siue
legas siue . Theophylactus legit . [B] In m a n u m e d i a t o r i s . Mestou.
Fortassis et haec vna est ex his dictionibus, quas ceu peculiares diuinae scripturae
mutare non possumus, nisi placet conciliator aut intercessor. [C] Hic Hieronymus meminit hyperbati et ordinem sermonis confusum ad hunc restituit
modum: Lex posita est per angelos in manu mediatoris propter transgressiones ordinata per angelos, donec veniret semen cui repromissum erat.
[24] [A] Pa e d a g o g u s n o s t e r f u i t i n C h r i s t o. Melius hoc loco in
Christum siue ad Christum, ev Xristn. Atque ita legit Hieronymus in
secundo dialogo aduersus Pelagium. [D] Paedagogus enim Graecis vile nomen
879886 Per repromissionem fuit [883].
Verum fuit. [884886] post lemma Cui
promiserat [post promissum fuit 892] posuit A.
Obserua ordinem lemmatum in A: Posita est
[887]; Cui promiserat [891]; Per repromissionem donauit Deus [879]; Quid igitur [ergo
A] lex [881].

880 legis BE: legit A; Mosaicae BE: Mosaice A.


881 igitur E: ergo AD.
888 apposita BE: aposita A.
902904 Paedagogus Pelagium inter lemma
Vt ex fide iustificemur [post dikaiwqmen
907] et lemma Non est masculus neque foemina [908] posuit A.

879 Per Deus Nov. Test.: per promissionem


donauit Deus (per repromissionem WordsworthWhite: per promissionem Stuttgart
Vg. Cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 469, n. 184).
879 Kexristai So auch die heutigen Ausgaben.
879880 verbum Mosaicae Dazu: ThWNT
9, pp. 383390, bes. p. 384 sq.: Wir werden
allein durch die Gnade gerettet Durch das
sola fide ist das Gesetz als Heilsweg ausgeschlossen (R 3, 21 ff; 4, 16), da das Gesetz
im Gegensatz zur xriv steht (R 6, 14 f; Gl 2,
21; 5, 4). R 4, 1416 treten xriv und

pstiv gemeinsam dem nmov gegenber


(Hans Conzelmann). Er. meint wohl die
obengenannten Paulusstellen. Siehe z.B. Rom.
6, 14: o gr ste p nmon ll p xrin.
881 Quid transgressiones So auch Vg. und
Nov. Test. Cf. ASD VI, 3, p. 469, n. 191.
881 Augustinus Aug. Expos. Gal. 24, 23, CSEL
84, p. 86, ll. 811: [quaestionem sic intulit] interrogans et dicens: Quid ergo? Huc
vsque enim interrogatio est, deinde infertur
responsio: Lex transgressionis gratia proposita est (cf. ll. 882883, lex fuit, Er. paraphrasiert diese responsio).

ANNOTATIONES IN GAL. 3,1824

883884 Atque Constantiensi Zusatz D, in


dem Er. seine von Johann von Botzheim
bekommenen Hss. erwhnt, cf. n.l. 675 zu
Gal. 3, 1.
884886 Verum fuit Aug. revidiert seinen
Standpunkt in Retract. I, xxiv, 2, CCSL 57, p.
72, ll. 3237: cum exponerem: Quid ergo
lex transgressionis gratia proposita est, ita
distinguendum putaui, vt interrogatio esset:
Quid ergo? ac deinde responsio: Lex transgressionis gratia proposita est. Quod quidem
non abhorret a vero; sed melior mihi videtur
ista distinctio, vt interrogatio sit: Quid ergo
lex? et inferatur responsio: Transgressionis
gratia proposita est.
886 propter addita fuit Er.' bersetzung im
Nov. Test.
887 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3,
19, Migne PG 124, 992A: T on; O nmov tn
parabsewn xrin prosetqj; Er. hat offenbar in seiner Theophyl.Hs. den Text anders
gelesen: T on nmov; ktl.
887 Posita est Nov. Test.: addita fuit, cf. ASD
VI, 3, p. 469, n. 192.
887 Prosetqj So auch die heutigen Ausgaben.
888 nisi proetqj Ausser prosetqj ist vorallem tqj in den Hss. belegt, cf. N27 ad loc.,
Tischendorf ad loc. und ASD VI, 3, p. 469, n.
192.
889 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3,
19, Migne PG 124, 992B: Kalv d t prosetqj na dezj tn nmon m projgoumnwv
doqnta, sper a paggelai, ll oon parateqnta di tv pollv parabseiv. Nach
Personas bersetzung: Recte autem dixit
adiecta est, vt legem arguat haudquaquam vt
principalem fuisse indictam, sicuti promissiones fuere, sed tanquam interiectam multarum
preuaricationum de causa (fo cxvir).
891 Cui promiserat Nov. Test.: cui promissum
fuerat. Cf. ASD VI, 3, p. 469, n. 194.
891892 In quodam fuit Cf. Nov. Test. A, in
dem Er. zur Stelle statt las (nach Er.' Basler codex AN IV 4 = 2815, cf. ASD VI, 3, p.
469, n. 193). Zur Verbform pggeltai als
transitives Deponens: BlassDebrunner 3111.
Bauer bersetzt [t sprma] pggeltai
durch [der Same], dem die Verheissung gilt.
892 In Die Lesart, der Er. im Nov. Test.
BE folgt.
892894 Neque verbo Er. spielt auf das Phnomen der Attraktion des Relativums an. Cf.
BlassDebrunner 294295. Er. sagt, dieses
Phnomen gebe sich nur in den Kasus obliqui, nicht beim Nom.; demzufolge handelt es
sich bei der Lesart nicht um eine Attraktion,
als wre tatschlich .

115
894896 nisi siue Er. meint die von ihm
besprochene doppelte Konstruktion des
Verbs eaggelhw: Annot. in Mt. 11, 5, ASD
VI, 5, pp. 197198, ll. 129134: Pauperes
euangelizantur. Eaggelhontai Nam vtroque modo loquuntur, eaggelhw soi et eaggelhw se Proinde nos vertimus pauperes
laetum accipiunt euangelii nuncium. Siehe
den Kommentar ad loc. Vgl. Annot. in Lc. 7,
22, ASD VI, 5, p. 520, ll. 953956: Etenim vt
Graeci dicunt: euangelizo te pro eo quod est
adfero tibi bonum nuncium, ita dicunt: ille
euangelizatur pro eo quod est accipit laetum
nuncium, vt et alias indicauimus.
896 Theophylactus Theophyl. Expos in Gal. 3,
19, Migne PG 124, 992B: Axriv o lqe t
sprma, pggeltai.
896 In manu mediatoris Nov. Test.: in manu
intercessoris [mediatoris A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 470, n. 195.
897898 Fortassis possumus Mediator (Kaulen 19, p. 72) gehrt zur Sondersprache der
Christen: La dogmatique chrtienne faisait
natre toute une terminologie latine il y a
le groupement mediator, mediatrix, mediatio
dsignant l'oeuvre mdiatrice du Christ
(Mohrmann, tudes I, pp. 2425). Der Ausdruck mediator findet sich schon in den alten
Bibelbersetzungen (Mohrmann, tudes III,
p. 52, p. 112) und ist nach dem griechischen
mestjv geprgt (Mohrmann, tudes I, p. 25).
N.B. an der vorliegenden Stelle ist der
mediator Moses.
898899 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1920, CCSL 77A, pp. 9899, ll. 4549 (Migne
PL 26, 393A): Quia vero lectionis ordo confusus est et hyperbato perturbatur, sic nobis
reddendus videtur: lex posita est etc.
902 Paedagogus Christo Nov. Test.: paedagogus noster fuit ad Christum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 471, n. 241.
902903 Melius Xristn Cf. PlaterWhite
117B, p. 101: [In with Abl.] wrongly for ev;
ASD VI, 8, p. 409, n.ll. 383384 zu 2. Cor. 8, 6;
HofmannSzantyr 156b, Zusatz h, p. 277:
Nicht weniger [als in mit Akk. statt Abl.] verbreitet war umgekehrt in mit Abl. statt Akk..
Vgl. auch: Svennung, Orosiana, pp. 4445.
903 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. II, 9,
CCSL 80, p. 66, ll. 2324: Lex ergo paedagoga nostra fuit in Christum (N.B. in
Christo v.l. cf. ASD VI, 8, p. 471, n. 241).
904906 Paedagogus puero Vgl. Isid. Orig. X,
206: Paedagogus est cui paruuli adsignantur.
Graecum nomen est; et est conpositum ab eo
quod pueros agat, id est ductet et lasciuientem refrenet aetatem.

116
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933

LB

934
817
936
936
938

ANNOTATIONES IN GAL. 3,284,1

est serui, cui committitur ad tempus cura pueri, ne quid per aetatem peccet, dictus a ducendo puero, quo magis quadrat quod sequitur ad Christum. [A] V t
e x f i d e i u s t i f i c e m u r. Ambrosius legit iustificaremur, na dikaiwqmen.
[28] No n e s t m a s c u l u s n e q u e f o e m i n a . In caeteris vsus est [B]
coniunctione [A] neque, in hoc vltimo iugo vsus est ka, et. Quae tamen
coniunctio idem pollet, rsen ka qlu. Admonet Hieronymus hic Elljna, [B]
id est Graecum, [A] pro ethnico poni. Om n e s e n i m vo s v n u m e s t i s .
Vnum legere videtur Hieronymus, Ambrosius et Augustinus, [D] nisi quod subolet Ambrosium vnus legisse, non vnum ex his quae asscribit: Apud Deum enim
nulla discretio personarum est, nisi morum et vitae, vt homines vnius fidei meritis
distinguantur non personis. [A] Caeterum Graeci vnus legunt genere masculino,
ev st, et interpretatur Theophylactus siue quod iam Christi formam simus
induti, [D] siue quod vnum corpus sumus sub vno capite Christo. [E] Chrysostomus legit quidem vnus, sed interpretatio talis est, vt quadret etiam si legas
vnum. [A] Ac mihi sane nostra lectio magis probatur, nisi quod magno consensu
dissentiunt ab hac Graecorum exemplaria. [D] Nec video tamen cur abhorreamus
ab hoc tropo quo multi dicuntur vnus, quum nec vnum dicantur absque tropo,
nec unanimes.
[29] [A] Si a u t e m vo s C h r i s t i . Hoc loco video veteres trifariam
legisse. Diuus Hieronymus ad eum legit modum, ad quem scriptum comperimus
in Graecorum exemplaribus, e d mev Xristo, id est quod si vos estis Christi.
Diuus Augustinus hoc pacto legit, omnes vos vnum estis in Christo Iesu, deinde
subiicit, quod si, vt hic interposita subdistinctione subaudiatur vos estis vnum in
Christo ac deinde inferatur ergo semen Abrahae estis. Porro iam quod Augustinus
putat subaudiendum, id Ambrosius explicat ad hunc legens modum: Si ergo vos
vnum estis in Christo Iesu, ergo semen Abrahae estis. Annotauit hoc Hieronymus,
quoties de Christo fit mentio, promissiones multitudinis numero poni, velut illic
Abrahae autem dictae sunt promissiones et semini eius, hoc est Christo. Rursus vbi
de his qui per Christum sunt Abrahae, numero singulari, velut hoc loco kat paggelan kljronmoi. |
EX CAPITE QVARTO

[1] Di c o a u t e m . Hoc more Paulus loqui solet, quoties ingreditur interpretari quae dixerit. Proinde dilucidius erat quod dico tale est aut illud autem
907 dikaiwqmen D E: dikaioqmen AC.

916 Theophylactus CE: Vulgarius A B; iam


Christi BE: tam Christo A.

906907 Vt iustificemur Nov. Test.: vt ex


fide iustificaremur. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 471, n. 242.
907 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
24, CSEL 81, 3, p. 41, l. 17 (iustificemur: iustificaremur v.l. auch in Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 930D).

907 na dikaiwqmen So auch die heutigen Ausgaben (na k pstewv dikaiwqmen).


908 Non foemina Nov. Test.: Non est masculus ac [aut A] foemina.
908910 In caeteris qlu Cf. Gal. 3, 28: ok
od, ok od, ok ni rsen ka qlu.
910 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,

117

ANNOTATIONES IN GAL. 3,284,1

2728, CCSL 77A, p. 102, ll. 2932 (Migne


PL 26, 395A): Non est enim Iudaeus, neque
Graecus: pro Graeco gentilem accipere debemus, quia Elljn et Graecum et Ethnicum
vtrumque significat. Mehrmals hat Er. dasselbe bemerkt: Annot. in 1. Cor. 1, 23, ASD
VI, 8, p. 52, ll. 209210, und p. 53 sq. n.l. 210;
Annot. in 1. Cor. 10, 32, ASD VI, 8, p. 220, ll.
138139, und p. 221, n.ll. 138139, Annot. in 1.
Cor. 12, 13, ASD VI, 8, p. 242, ll. 498499,
und p. 243, n.l. 498, und Annot. in Gal. 2, 3,
ll. 285286.
911 Omnes estis Nov. Test.: Omnes enim vos
vnus estis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
471, n. 282.
912 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
2728, CCSL 77A, p. 101, ll. 34; p. 103, ll.
4446 (Migne PL 26, 394C; 395BC): Omnes
enim vos vnum estis in Christo Iesu; omnes
vnum sumus in Christo Iesu vt quomodo Pater
et Filius in se vnum sunt, ita et nos in ipsis
vnum simus.
912 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
28, CSEL 81, 3, p. 42, l. 7.
912 Augustinus Aug. Expos. Gal. 28, 6, CSEL 84,
p. 93, l. 24; p. 94, l. 2: vos vnum estis in
Christo Iesu; ll. 45: Omnes ergo vos vnum
estis in Christo Iesu, si autem vos vnum estis
in Christo Iesu.
912913 quod subolet Zu diesem Ausdruck:
Adag. 581, ASD II, 2, p. 104, l. 758.
913 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
28, CSEL 81, 3, p. 42, ll. 1012 (ac: et v.l.).
915916 Caeterum st Cf. Valla Annot. ad
loc.: Omnes enim vos vnum estis in Christo
Iesu. Graece non est vnum, sed vnus homo,
siue vt Graeci exponunt, vna forma et vnum
corpus, ev (Garin, p. 875, col. 2).
916 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3, 28,
Migne PG 124, 996B: Wste ka ev smen pntev n Xrist Ijso toutsti, kaq man
morfn tn to Xristo pikeimnjn xomen
ka kaq n sm smen, man kefaln xomen
tn Xristn. Nach Personas bersetzung: Fit
itaque vt vnum simus omnes in Christo Iesu,
hoc est in quantum vnam sortiti sumus Christi
nobis iniectam figuram vel quia cum omnes
vnum simus corpus effecti Christum et vnicum in caput habemus ac ducem (fo cxviv).
917918 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 5,
Migne PG 61, 656: Pntev gr mev ev ste
n Xrist Ijso ka fjsin ti Pntev ev
ste n Xrist Ijso toutsti, man
morfn, n []tpon xete pntev tn to
Xristo.
919 nostra lectio D.h. die Lesart vnum des (von
Er. benutzten) Vg.Textes (so auch die heutigen Ausgaben).

919920 nisi exemplaria In den heutigen


Ausgaben ev, es gibt jedoch die v.l. n, cf.
Metzger, Commentary ad loc. p. 526 und ASD
VI, 3, p. 471, n. 282. Man beachte das Oxymoron (consensu dissentiunt).
920921 Nec vnus Er. bespricht in De cop.
verb. diesen tropus nach Quint. Inst. VIII, 6,
19: Vehementer adiuuabit copiam et synecdoche, quam quidam intellectionem vocant,
quoniam aliud ex alio intelligimus, vt quum
ex vno plures intelligimus, vt Romanus
praelio victor; et Poenus fugatus pro
Poeni (ASD I, 6, p. 70, ll. 929932, siehe
den Kommentar ad loc.).
921 quum tropo Nach Quint. Inst. VIII, 6,
19: Haec variare sermonem potest, vt ex vno
plures intelligamus, parte totum, specie
genus, praecedentibus sequentia vel omnia
haec contra.
923 Si autem vos Christi Nov. Test.: Quod si vos
estis Christi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
471, n. 291,2.
924 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
29, CCSL 77A, p. 103, l. 1 (Migne PL 26,
395C).
925 e d mev Xristo So auch die heutigen
Ausgaben.
926 Augustinus Aug. Expos. Gal. 28, 6, CSEL 84,
p. 93, l. 24 p. 94, l. 5: Omnes ergo, inquit,
vos vnum estis in Christo Iesu et addidit: Si
autem, vt hic subdistinguatur et subaudiatur
vos vnum estis in Christo Iesu ac deinde inferatur: ergo Abrahae semen estis, vt iste sit
sensus: Omnes ergo vos vnum estis in Christo
Iesu, si autem vos vnum estis in Christo Iesu,
vos ergo Abrahae semen estis.
929 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
29, CSEL 81, 3, p. 42, ll. 1315: Si igitur
omnes vos vnum estis in Christo Iesu, ergo
Abrahae semen estis (929 igitur: ergo v.l. und
Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.
931A).
930 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 29,
CCSL 77A, p. 103, ll. 1316 (Migne PL 26,
395CD): Deinde etiam hoc considerandum
quod quando de Domino loquitur, Abrahae
autem dictae sunt promissiones et semini eius,
hoc est Christo Iesu, repromissiones pluraliter
ponat.
932 Rursus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 29, CCSL
77A, pp. 103104, ll. 1619 (Migne PL 26,
395D): quando vero de his qui per Christum
semen sunt Abrahae, singulariter repromissio
nuncupetur, vt in praesenti loco: ergo Abrahae
semen estis, secundum promissionem haeredes.
933 hoc loco Sc. Gal. 3, 29b.
936 Dico autem So auch Vg. und Nov. Test.

118
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959

ANNOTATIONES IN GAL. 4,23

est, quod dico. Ha e re s p a r u u l u s e s t . Npiov, id est puer siue infans [B]


et ea aetate quae nondum sapit. [D] Latine tamen vertit interpres. [A] Ni h i l
d i f f e r t a s e r u o. Diafrei ambiguum est. Nam significat et antecellit. Verum
hoc loco nihil refert. [D] Imo seruo subiectus est.
[2] [A] Tu t o r i b u s e t a c t o r i b u s . Epitrpouv ka okonmouv, id est
curatoribus et dispensatoribus, hoc est rei familiaris procuratoribus. Quanquam Hieronymus et Ambrosius [B] atque item Augustinus [A] legunt sub actoribus pro okonmoiv, [D] qui administrant res minorum. [A] Porro pueris pupillis dabantur tutores, furiosis [B] et adolescentibus [A] curatores, qui pro illis rem
administrarent, [B] licet existimem hos et actores dici. [D] Actor ambigua vox
est; [E] prior vox Graeca dicta est a permisso arbitrio seu iure, posterior a dispensatione rerum domesticarum. [A] Pr a e f i n i t u m t e m p u s . Proqesmav.
Quae vox significat diem praescriptum ad quem ius alicuius duraret, [D] vltra
quem non liceret agere. Tale est ius tutorum.
[3] [A] Pa r u u l i . Npioi. De quo saepius iam admonuimus. Su b e l e m e n t i s m u n d i [E] e r a m u s [A] s e r u i e n t e s . Dedoulwmnoi, id est in
seruitutem redacti, quod Ambrosius legit subiecti, et referendum videtur ad sub
elementa, p t stoixea. [B] Quasi dicas sub elementa in seruitutem redacti.
Latina vox elementi anceps est, quemadmodum et stoixeon apud Graecos, quae
declarat interim initium ac primordium rei nascentis interim ipsas literas. Nam et
Aristoteles in Physicis inter ea, vnde cognitio rerum nascitur, recenset stoixea, id
est elementa subiiciens haec principiis et causis. Et Iustinianus libros Institutio939 sapit D E: sapiat B C.
942 actoribus BE: autoribus A.
945 pro okonmoiv D E: vitiata vt opinor scriptura pro autoribus A, pro autoribus B C; qui
minorum D E: Sic enim vocantur, quo-

rum autoritate res geritur. Nam quod tum


egerit pupillus [pupillis A], ratum non habetur AC.
956 Latina D E: Graeca B C.

938 Haeres paruulus est Nov. Test.: haeres puer


est.
938939 Npiov sapit Mehrmals legt Er. den
Inhalt des Begriffes npiov dar: z.B. Annot. in
1. Cor. 13, 11, ASD VI, 8, p. 262, ll. 873874:
Npiov, quod et puerum aut infantem significat et parum prudentem, quod ea aetas
ob inscitiam rerum parum sapiat. Siehe auch
Annot. in 1. Cor. 14, 20, ASD VI, 8, p. 278, ll.
224225; Annot. in Rom. 2, 20, LB VI, 572 E;
Annot. in Mt. 11, 25, ASD VI, 5, p. 204, ll.
278279, cf. p. 205, n.l. 278 (vgl. die Polemik
mit Stunica ber npiov zur Stelle, Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 9698, ll.
750785 und den Kommentar ad loc.);
Annot. in Mt. 21, 16, ASD, p. 282, ll. 278279;
Annot. in Lc. 10, 21, ASD VI, 5, p. 536, ll.
401404 und den Kommentar ASD VI, 3, p.
45, n. 202 zu Rom. 2, 20.

939940 Nihil differt a seruo So auch Vg. und


Nov. Test.
940 Diafrei antecellit Cf. Bauer s.v.
diafrw 2.a: sich unterscheiden. Die
Bedeutung sich auszeichnen ist aus sich
unterscheiden hervorgegangen (cf. Passow
s.v.).
941 Imo est Er. meint, dass der paruulus haeres dem Paedagogos (der oft ein Sklave war)
unterworfen sei.
942 Tutoribus et actoribus Vg.: sub tutoribus
est et actoribus; Nov. Test.: sub tutoribus et
actoribus [autoribus A] est. Auch an der vorliegenden Stelle schrieb Er. in der Ausgabe A:
autoribus (cf. app. crit. n.l. 942). Zu dieser
Lesart: ASD VI, 3, p. 472, n. 21.
942 Epitrpouv ka okonmouv Die heutigen
Ausgaben und Nov. Test.: p pitrpouv
stn ka okonmouv.

ANNOTATIONES IN GAL. 4,23

944 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 12,


CCSL 77A, p. 104, ll. 23 (Migne PL 26,
396A), und die Vg. bieten die gleiche Lesart;
siehe auch p. 105, l. 37 (396C): paruulus iste
tamdiu sub actoribus est.
944 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
2, CSEL 81, 3, p. 42, l. 23.
944 Augustinus Aug. Expos. Gal. 29, 1, CSEL 84,
p. 94, l. 20.
945 [app. crit.] Er. ist anfangs im Lemma der
Ausgabe A der Lesart autoribus (l. 942) gefolgt
und sagt daher in derselben Ausgabe, actoribus (ll. 944945) sei bei Hier. und Aug. falsch
gelesen. Ab Ausgabe D hat er diese fehlerhafte
Behauptung richtiggestellt. Cf. app. crit. n.l.
945.
945 qui Das pronomen relativum bezieht sich
auf actoribus (ll. 944945). Zum Begriff
actor: n.l. 947.
945947 Porro administrarent Er. befasst sich
mit der Fachsprache der Juristen, nach der die
Begriffe tutor, actor und curator genau zu
unterscheiden sind.
945946 Porro tutores Cf. Iustinian. Inst. I,
xiii; xxi; bes. xxii: Pupilli pupillaeque, cum
puberes esse coeperint tutela liberantur
(MommsenKrger I, p. 8).
946947 furiosis administrarent Cf. Iustinian. Inst. I, xxiii: Masculi puberes et feminae viripotentes vsque ad vicesimum quintum annum completum curatores accipiunt;
xxiii, 3: Furiosi quoque licet maiores viginti quinque annis sint, tamen in curatione
sunt; xxiii, 4: mente captis et surdis et mutis
et qui morbo perpetuo laborant curatores
dandi sunt (MommsenKrger I, p. 8).
Siehe Dig. lib. XXVI und XXVII, die
ausfhrlich vom tutor und vom curator
handeln.
947 licet dici Er. meint, auch der curator
werde actor genannt. Siehe aber Cod. Iustinian. V. lxi: Neque tutores neque curatores
ex sua persona in re pupilli vel adulescentis
procuratorem facere possunt, sed actorem
constituere debent (MommsenKrger II,
p. 231). Der actor ist der Verwalter,
Geschftsfhrer.
947948 Actor est Der Ausdruck actor
bezeichnet als gerichtlicher terminus technicus den Klger (im Prozess), in spterer Zeit
auch den Verwalter (siehe die vorangehende
Anm.).
948 prior iure Sc. ptropov (l. 942), nach
pitrpw, berlassen, anvertrauen.
948949 posterior domesticarum Sc. okonmov (l. 942), hervorgegangen aus okon nmein,
das Haus verwalten.

119
949 Praefinitum tempus Vg.: praefinitum tempus a patre; Nov. Test.: tempus quod pater
praescripserit.
949 Proqesmav Cf. Bauer s.v. der festgesetzte
Tag, der Termin (bis zu dem von dem
Vater angeordneten Termin). Paulus verwendet die Metapher der Kinder, die sich im
Zustand der Unmndigkeit und Abhngigkeit befinden, wie der Sohn, dem der Vater
im Testament einen Vormund setzt. Siehe
die Hauptbegriffe dieses Gleichnisses:
proqesma, ptropoi, okonmoi (nach
ThWNT 4, p. 919, s.v. npiov [Georg Bertram]). Durch den Zusatz D (l. 951 Tale est ius
tutorum) bezieht Er. den Begriff proqesma
ausdrcklich auf das Gleichnis des unmndigen Kindes und seines Vormunds.
952 Paruuli Nov. Test.: pueri.
952 De quo admonuimus Cf. n.ll. 938939 zu
Gal. 4, 1.
952953 Sub seruientes Nov. Test.: sub elementis mundi eramus in seruitutem adacti.
953954 Dedoulwmnoi redacti Im Nov. Test.:
adacti (cf. die vorangehende Anm.). Siehe
ASD VI, 3, p. 473, n. 33: Erasmus' rendering
represents the Greek perfect participle more
accurately.
954 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 43, l. 4.
956960 Latina rudimenta Er. interpretiert
die Wendung stoixea to ksmou, indem er
zunchst die Bedeutung des Ausdrucks
stoixeon und seines Pendants elementum
untersucht (vgl. z.B. Er.' Erluterungen zu
percjma, in Annot. in 1. Cor. 4, 13, ASD VI, 8,
pp. 8892, ll. 808863). Zum Begriff stoixeon
bei Paulus und zur Interpretation der Worte
stoixea to ksmou: ThWNT 7, pp. 683686
(Gerhard Delling: das worauf die Existenz
des Menschen vor Christus auch und gerade
in der vorchristlichen Religion beruhte, das ist
armselig und kraftlos, p. 685, ll. 1819).
956 Latina est Elementum: das Element, der
Ur oder Grundstoff. fter im Plural, in
bertragener Bedeutung: die Buchstaben und
die Anfangsgrnde, die Anfnge (nach Georges s.v. elementum).
956 stoixeon Der Plural stoixea bedeutet
(u.A.): die Buchstaben und wie Er. sagt
die Grundstoffe oder Elemente (nach Pape).
958 Aristoteles Aristot. Phys. I, 184 a 1012:
Epeid t ednai ka t pstasqai sumbanei per psav tv meqdouv, n esn rxa
atia stoixea, k to tata gnwrhein.
959 Iustinianus Iustinian. Const. Tanta, 23
(MommsenKrger I, p. 23): in his codicibus, id est institutionum seu elementorum.

120
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988

ANNOTATIONES IN GAL. 4,45

num elementa iuris appellat veluti rudimenta. Paulus eodem verbo vsus est in
epistola ad Colossenses: Videte ne quis vos depraedetur per philosophiam et inanem
deceptionem, secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi, kat t
stoixea to ksmou. Ac rursus in eadem: Si mortui estis cum Christo ab elementis,
p tn stoixewn. Nec video, cur diuus Hieronymus aliud quiddam velit esse
elementum hoc loco ad Galatas, aliud in epistola ad Colossenses. Certe vtrobique
de ceremoniis Iudaeorum agit et hominum institutionibus, quae velut exordia
data sunt hominibus rudibus adhuc et nondum capacibus euangelicae doctrinae.
Nec ab his diuersum est quod scribit ad Hebraeos: Et cum deberetis esse magistri
propter tempus, rursum necesse habetis vt doceamini, quae sint elementa principii sermonum Dei, tna t stoixea tv rxv. Hic sensus mihi videtur esse germanus,
reliqui meo iudicio magis ostentant eruditionem aut ingenium interpretis quam
ostendunt mentem Pauli. Neque est cur nos moueat quod Paulus adiecit elementa
mundi. Mundum enim vocat quicquid est visibile et caducum. In huiusmodi
rebus sita est superstitio ceremoniarum, ne gustaueris, ne tetigeris, [D] ne
contrectaris.
[4] [A] Mi s i t De u s Fi l i u m . Ezapsteilen, id est emisit vel potius
legauit, nempe cum mandatis. Nam id proprie sonat Graeca vox, aliud enim est
pmpein. Fa c t u m e x m u l i e re . Prius factum est Graece gennmenon, posterius
genmenon, vt illud vertas natum, hoc factum est. Quanquam Graeci codices
non [B] omnes [A] distinguunt. [D] Certe Theophylactus vtrobique legit genmenon. [B] Atqui Augustinus libro De trinitate et vnitate Dei, cap. iii. refert ad hunc
modum: Misit Deus Filium suum, natum ex muliere, factum sub lege. Ac mox eiusdem operis, cap. sexto. [D] Factum autem hic nihil aliud sonat quam subditum
legi, quemadmodum dicitur factus pallidus qui expalluit, ne quis hic frustra
philosophetur de creatura.
[5] [A] Re d i m e re t . Ezagorsj. Quod ad verbum sonat emercaretur,
hoc est dato precio assereret in libertatem, [D] quod dicas licet eximeret. [A]
V t a d o p t i o n e m . Graecis vnica dictio est uoqesan. Quam interpres, quo ple965 aliud E: et BD.
978 ex BE: est A.

988989 Vt adoptionem patere inter lemma


In corda vestra [post patr 999] et lemma Iam
non est seruus [5] posuit A.

960 Paulus Col. 2, 8 (961 decipiat Vg.: depraedetur Nov. Test.; 962 fallaciam Vg.: deceptionem
Nov. Test.). Die Lesarten depraedetur und
deceptionem finden sich auch bei Hier. cf.
unten n.l. 964.
963 rursus Col. 2, 20.
964 Hieronymus Comm. in Gal. II, 4, 3, CCSL
77A, p. 107, ll. 2935 (Migne PL 26, 397C):
Hier. fhrt die Stelle Col. 2, 8 an (p. 106 sq. ll.
2629, 397B) und sagt danach (p. 107, ll.
2935): Sed ex eo quod addidit, secundum
traditionem hominum et inanem deceptionem
ostendit non eadem elementa ad Colossenses

et ad Galatas nominari: ab his quippe elementis postquam venerit temporis plenitudo


redimimur et ad maiora gradientes adoptionem recipimus filiorum; ab illis vero nihil tale
dicitur quid sequatur, sed simpliciter elementa pro litteris accipiuntur. Nach Gerhard Delling (ThWNT 7, p. 686) ist der
Inhalt des Ausdrucks t stoixea to ksmou
an beiden Stellen (Col. 2, 8; Gal. 4, 3) gleichbedeutend.
968 ad Hebraeos Hebr. 5, 12 (968 etenim cum
Vg.: magistri esse Vg.; 969 rursum indigetis
vt vos doceamini Vg.; exordii Vg.). Zur

ANNOTATIONES IN GAL. 4,45

Bedeutung des Begriffes stoixea an der


vorliegenden Bibelstelle: Gerhard Delling
(ThWNT 7, p. 687, ll. 89): Die Bedeutung Anfangsgrnde ist klar in Hb 5, 12 gegeben, aber mit einem leicht abwertenden
Akzent.
970 tna rxv Zur Lesart tin t (N27) bzw.
tna t (Tischendorf ): Metzger, Commentary
ad loc. p. 596.
973 Mundum caducum Zur negativen
Bedeutung des Begriffes ksmov (mundus)
bei Paulus: A.P. Orbn, Les dnominations du
monde, pp. 1637 (Ksmov dans le Nouveau
Testament), bes. pp. 2637, zu stoixea to
ksmou: pp. 3237.
974 superstitio ceremoniarum Er. meint hier die
Vorschriften, Ritualien, Gebote und Verbote
der Juden, in diesen Worten aber klingt seine
Abneigung gegen die Vorschriften der zeitgenssischen Kirche durch. Er. ist wegen seiner Aufassungen diesbezglich oft mit den
kirchlichen Behrden in Konflikt geraten.
Siehe z.B. Apolog. Adv. monach hisp. LB IX,
1088 F (Contra Ecclesiasticas ceremonias);
1089AB (Contra delectum ciborum et ecclesiae ieiunia); 1089E (Contra coelibatum);
Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii, LB IX,
1143A1147A. Augustijn schildert in seiner
Einleitung zum Traktat De interdicto esu carnium, ASD IX, 1, pp. 67 ein nuanciertes Bild
von Er.' Haltung diesen Sachen gegenber.
974975 ne contrectaris Siehe Col. 2, 21: ne
tetigeris, neque gustaueris, neque contrectaueris.
976 Misit Deus Filium Nov. Test.: emisit deus
filium.
976 Ezapsteilen Nach Bauer zapostllw
1a.b: von gottgesandten hheren Wesen.
Zur bersetzung emisit fr zapsteilen:
ASD VI, 3, p. 473, n. 41 und ASD VI, 2, p.
324, n. 135 zu Act. 11, 13.
978980 Factum distinguunt Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 240, ll. 995998:
Factum ex muliere. Annotaram genmenon
esse factum et gennmenon natum, sed tamen
addo, quod Leus dissimulat, hanc differentiam in Graecis codicibus non obseruari. Itaque verto quemadmodum nos legimus etc.
Man beachte, dass Er. zwar in der Ausgabe A
schrieb: Graeci codices non distinguunt [cf.
hanc obseruari], ab Ausgabe B [1519]
aber: Graeci codices non omnes distinguunt. Die vorliegende Antwort an Lee
wurde 1520 publiziert, Er. bezieht sich jedoch
auf die 1. Ausgabe von 1516.
978 Factum ex muliere So auch Vg. und Nov.
Test.

121
978979 Prius genmenon Prius factum sc. factum ex muliere, genmenon k gunaikv (gennmenon v.l. bei Tischendorf vermerkt, cf. ASD
VI, 3, p. 473, n. 42); posterius sc. factum sub
lege, genmenon p nmon.
979980 Quanquam distinguunt Die Lesart
gennmenon kommt in einigen der Hss. von
Er. vor (ASD VI, 3, p. 473, n. 42); in der oft
von Er. benutzten Hs. AN III 11 (2817) steht
jedoch: genmenon (fo 239v).
980 Theophylactus Theophyl. Expos ad Gal. 4, 4,
Migne PG 124, 997AB.
981 Augustinus Ps.Aug. De trinitate et vnitate
Dei, cap. 3, Migne PL 42, 1197 (Clavis 379).
Er. spricht in seiner Einleitung zu De trinitate
et vnitate Dei (tomus IV seiner Ausgabe der
Opera von Aug. p. 673B) folgendermassen
von einem Anonymus, der aus Werken von
Aug. Abhandlungen zusammensetzt: apparent fragmenta quae decerpsit ex Augustini
libris. Stilus est facilior quam Augustini, interim vix bene latinus Non improbo studium ad hunc modum sese exercentium in
rebus sacris, sed hoc genus libellis in celebrium scriptorum nomen collatis onerari lectorem non probo. Die gemeinte Schrift De
trinitate et vnitate Dei setzt sich zusammen
aus De trinitate et vnitate Dei von Ps.Aug.
(Migne PL 42, 11901200) und aus nahezu
dem ganzen Traktat Contra sermonem Arianorum von Ps.Aug. (Migne PL 42, 686708; der
ganze Text umfasst 683708). Dazu: ASD VI,
8, p. 241, n.ll. 493494 zu 1. Cor. 12, 11.
982 mox Ps.Aug. Contra sermonem Arianorum,
cap. 6, Migne PL 42, 687 (Clavis 702).
982983 eiusdem operis Nahezu der vollstndige
Traktat Contra sermonem Arianorum wurde
von Er. als ein Abschnitt der Schrift De trinitate et vnitate Dei herausgegeben. Dazu: oben
n.l. 981.
983984 subditum legi Siehe Er.' bersetzungen
im Nov. Test.: factum legi obnoxium [sub
lege A].
986 Redimeret So auch Vg. und Nov. Test.
988 Vt adoptionem Vg.: vt adoptionem filiorum reciperemus; Nov. Test.: vt adoptione
[adoptionem in A] ius filiorum acciperemus.
988989 Graecis patere Nach Er. ist adoptio
filiorum nicht die richtige bersetzung fr
uoqesa (die Annahme an Kindes Statt
nach Bauer s.v.), cf. Annot. in Rom. 8, 15, LB
IX, 602DE: Sermo Graecus nihil habet
incommodi, Latinus non video qui possit
consistere. Nam si adoptio sumatur actiue
quasi filii adoptent, absurdus est sermo; sin
passiue, non dicuntur adoptari filii, quum per
adoptionem veniunt in alienam familiam,

122
989
990
LB 818
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

ANNOTATIONES IN GAL. 4,67

nius exprimeret, periphrasi reddidit, quod adoptio videatur latius patere. [E]
Re c i p e re m u s . A
polbwmen. Augustinus annotat reciperemus dictum, non
acciperemus, vt intelligamus | restitui quod fuerat amissum. Id magis haberet
locum, si Graece dixisset nalbwmen.
[6] [A] Qu o n i a m a u t e m e s t i s f i l i i De i . Redundat Dei [D] iuxta
constantem Graecorum lectionem, [A] nec [B] admodum [A] ad sensum facit,
tantum agit de conditione liberorum, [B] licet refragentur omnes Latini quos ego
viderim [C] excepto vetustissimo codice Donatiani. [A] In c o rd a ve s t r a .
Jmn, id est nostra [D] consentiente cum Graecis vtroque codice Constantiensi, Ambrosio et Hieronymo. Quoniam autem praecessit estis, lector parum
attentus deprauauit scripturam. [A] Et sicuti superius ostensum est bb patr,
[B] abba pater, non est nadplwsiv iuxta Hieronymum consentiente et Augustino et, ni fallor, Ambrosio, sed abba peregrinum est verbum Hebraeis Syrisque
commune; id interpretatur adiecto verbo Graeco, qui mos peculiaris est scripturae diuinae vt Bartimaeus, filius Timaei, in euangelio; Aser, diuitiae, Thabita,
dorcas, in Actis, et in Genesi Mesech, vernaculus, aliaque his consimilia.
[7] [A] Ia m n o n e s t s e r u u s . Es, secundae personae, non tertiae, e.
[B] In nonnullis exemplaribus omnino non additur. Tantum est okti dolov, vt
subaudias est aut es, si mauis. [A] Et interpres iam suum nimis amat alias gaudens vel intempestiua varietate. Okti e, id est non deinde es, non amplius es.
Et h a e re s p e r De u m . Et haeres Dei per Christum, ka kljronmov qeo
di Xristo. [B] Hieronymus legit et haeres per Christum omissa mentione Dei.
Ambrosius et Augustinus legunt vt nostra habet aeditio. Mihi magis probatur
quod legit Hieronymus. Porro Dei videtur additum ab interprete quopiam.
Absolutius enim erat haeres, si nihil addas, vt opponatur seruo. Denique quod
adiecit per Christum, suo more fecit Paulus, qui sic omnia Dei beneficia vult ad
999 Et sicuti D E: Et abba pater sicuti AC; est
BE: sit A.

1000 Abba pater quasi lemma excusum in B C.

quemadmodum dicitur creari magistratus aut


eligi episcopus, quum suffragiis fit magistratus aut episcopus (hnlich auf Deutsch:
nicht jemanden als Prsidenten whlen, sondern zum Prsidenten whlen). Diese annotatio zu Rom. 8, 15, spielt auch in der Kontroverse mit Titelmans eine Rolle, siehe Resp. ad
collat. iuv. geront. (1529), LB IX, 999AC (cf.
ASD VI, 3, p. 95, n. 152 zu Rom. 8, 15).
990 Reciperemus Nov. Test.: acciperemus. Cf.
oben n.l. 988.
990 Augustinus Aug. Expos. Gal. 30, 7, CSEL 84,
p. 96, ll. 1113: Nec dixit: accipiamus sed:
recipiamus, vt significaret hoc nos amisisse in
Adam, ex quo mortales sumus.
993 Quoniam Dei Im Nov. Test. wird gleich
wie in den heutigen Ausgaben der Vg. Dei

ausgelassen. Zur Lesart filii Dei: WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 473,
n. 61.
993994 iuxta lectionem Es gibt in einigen
codd. den Zusatz qeo, siehe ASD VI, 3, loc.
cit. (cf. die vorangehende Anm.). Der Zusatz
to qeo ist bei Tischendorf im Apparat als
v.l. vermerkt.
996 vetustissimo codice Donatiani Zu den verlorengegangenen codices der Bibliothek von
Sankt Donatian in Brgge, ASD VI, 8, p. 47,
n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10 und n.l. 727 zu Gal.
3, 1.
996 In corda vestra Im Nov. Test. BE wie in den
heutigen Ausgaben der Vg.: in corda nostra
[vestra A]. Die Verwechslung mn / mn
(wie auch mev / mev etc.) liegt besonders

ANNOTATIONES IN GAL. 4,67

wegen des Itazismus auf der Hand. cf. ASD


VI, 8, p. 413, n.ll. 439440 zu 2. Cor. 8, 9; p.
419, n.l. 537 zu 2. Cor. 8, 19. Siehe aber auch
Er.' Erklrung ll. 998999 (Quoniam scripturam). Zur vorliegenden Verwechslung
ausfhrlich: ASD VI, 3, p. 473, n. 63, und
auch Metzger, Commentary ad loc. p. 526.
997998 vtroque Constantiensi Die beiden
codices aus Konstanz, cf. n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
998 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 6,
CSEL 81, 3, p. 44, l. 10.
998 Hieronymo Hier. Comm. in Gal. II, 4, 6,
CCSL 77A, p. 110, l. 2 (Migne PL 26, 399B).
999 superius Cf. Annot. in Mc. 14, 36, ASD VI,
5, p. 425, ll. 929930, siehe auch Annot. in
Rom. 8, 15, LB IX, 602F 603C.
1000 non est nadplwsiv Siehe Annot. in Mc.
14, 36, ASD VI, 5, p. 425, ll. 929930: Abba
pater. Euangelista vocem Syriacam posuit
eamque velut interpretatur subiiciens
patr. In Annot. in Rom. 8, 15, LB IX, 602F,
sagt Er. jedoch: Caeterum quod addidit
patr Graecis incertum est vtrum conduplicatio sit ad emphasim affectus faciens an
interpretatio peregrini Romanis vocabuli,
maxime quum additum sit nominandi casu.
Quanquam mihi vero propius videtur kat
nadplwsin dictum, quum is loquendi colos
Hebraeis sit pene peculiaris pitsewv gratia
[Hervorhebung von mir], nunc eandem
vocem iterantibus, nunc eandem alia idem
pollente reddentibus. Siehe ASD VI, 5, p.
425 sq. n.l. 933, zu Mc. 14, 36. Zur Verdoppelung: BlassDebrunner 493.
1000 iuxta Hieronymum Hier. Comm. in Gal.
II, 4, 6, CCSL 77A, pp. 111112, ll. 4045
(Migne PL 26, 400AB): Abba hebraicum est
idipsum significans quod Pater. Et hanc
consuetudinem in pluribus locis Scriptura
conseruat vt hebraicum verbum cum interpretatione sua ponat: Bartimeus, filius Timei
[Mc. 10, 46], Aser, diuitiae [Gn. 30, 13; 49,
20], Tabitha, Dorcas, [Act. 9, 36] et, in
Genesi, Mesech, vernaculus, [Gn. 15, 3] et
caetera his similia.
10001 Augustino Aug. Expos. Gal. 31, 2, CSEL
84, p. 97, ll. 34: [abba pater]. Duo sunt
verba, quae posuit, vt posteriore interpretaretur primum, nam hoc est abba quod pater.
1 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 6,
CSEL 81, 3, p. 44, l. 25: suggerit vt audeamus
dicere: abba, quod est pater.
12 sed commune Vermutlich nach Hier.
Comm. in Gal. II, 4, 6, CCSL 77A, p. 112, ll.
4546 (Migne PL 26, 400 B), cf. n.l. 1000:
Cum autem abba pater hebraeo syroque sermone dicatur etc.

123
24 id consimilia Nach Hier. Comm. in Gal.
II, 4, 6, CCSL 77A, pp. 111112, ll. 4045
(Migne PL 26, 400AB). Siehe das Zitat oben
n.l. 1000 angefhrt.
5 Iam seruus Nov. Test.: iam non es seruus
(est WordsworthWhite: es Stuttgart Vg.).
Zu den Lesarten est und es: ASD VI, 3, p.
473, n. 71.
67 In nonnullis mauis Zur Auslassung der
Verbform e: ASD VI, 3, p. 473, n. 71. In den
heutigen Ausgaben: okti e dolov.
8 intempestiua varietate Auch sonst wirft Er.
dem interpres seine affectatio copiae, seinen
Hang zum Variieren, vor. Siehe z.B. Annot. in
2. Cor. 6, 8, ASD VI, 8, p. 390, ll. 6162: Sed
interpres mire sibi placuit sua copia. Siehe
auch Annot. in 1. Cor. 11, 15, ASD VI, 8, p.
224, ll. 219220 und den Kommentar ad loc.,
und bes. ASD VI, 8, p. 335, n.ll. 131132 zu 2.
Cor. 1, 11.
8 Okti amplius es Keine der hier vorgeschlagenen bersetzungen benutzt Er. im
Nov. Test. ad loc. Er. bersetzt wie der interpres der Vg.: iam (!, siehe l. 7).
9 Et haeres per Deum Nov. Test.: et haeres dei
per Christum.
910 ka Xristo Es handelt sich hier um
eine der vielen Varianten, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527 (kljronmov di qeo,
die Lesart der heutigen Ausgaben; kljronmov qeo; kljronmov di qen; kljronmov
di Xristo; kljronmov di Ijso Xristo;
kljronmov qeo di Xristo, Er.' Lesart im
Nov. Test.; kljronmov qeo di Ijso Xristo; kljronmov di qeo n Xrist Ijso;
kljronmov mn qeo sugkljronmov d Xristo bei Theophyl. cf. ll. 1718). Zu den
betreffenden codd. und zu Er.' Wrdigung
derselben: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72.
10 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 7,
CCSL 77A, p. 112, ll. 12: per Deum, aber
Migne PL 26, 400C: per Christum.
11 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 7,
CSEL 81, 3, p. 45, l. 3: et heres per Deum, so
auch die heutigen Ausgaben der Vg. Siehe die
Varianten im Apparat Wordsworth-White ad
loc.
11 Augustinus Aug. Expos. Gal. 32, 3, CSEL 84, p.
99, ll. 78: et heres per Deum.
1112 Mihi Hieronymus Bevorzugt Er. 1519
Hier.' Lesart: et heres per Christum, hat er
doch seinen Text im Nov. Test. nicht gendert.
Dazu: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72 (er folgte der
Hs. AN III 11 [cod. 2817], fo 240r). Mglicherweise hat Er. hier nur per Christum statt per
Deum (Aug. Ambrosiaster) gemeint und
Dei (heres Dei) ausser Betracht gelassen.

124
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43

ANNOTATIONES IN GAL. 4,914

nos a Patre proficisci, vt per Christum filium ad nos veniant velut insitos Christo.
[D] Per quem adoptione et filii sumus et haeredes. Hoc loco plus habet Theophylactus sic legens, e d uv ka kljronmov, kljronmov mn qeo, sugkljronmov d Xristo, id est Quod si filius et haeres, haeres quidem Dei, cohaeres vero
Christi. Quemadmodum autem legit, ita et interpretatur. Verum quod hic superest transscriptum apparet ex cap. epistolae ad Romanos viii.
[9] [A] Cu m c o g n o u e r i t i s . Nn d gnntev, id est nunc autem posteaquam cognouistis Deum. Im o c o g n i t i s i t i s . Mllon d, id est magis
autem. Et ita legit Hieronymus. Quanquam magis hoc loco correctionem habet
verius quam comparationem. Qu i b u s d e n u o. Pro denuo Graecis est plin
nwqen, id est rursum ab initio. Et nadplwsiv ad vehementiam facit. [D] Nos
vertimus iterum ab integro.
[10] [A] Et t e m p o r a . Kairov, id est opportunitates, neque enim est
xrnouv. Haec autem ad festos Iudaeorum dies pertinent, [D] quibus hoc aut
illud fas erat aut nefas.
[11] [A] Ti m e o n e . Fobomai mv, id est timeo vos. Atque ita legit
Ambrosius [B] et item Augustinus nec secus habetur in peruetustis exemplaribus.
[A] Verti poterat timeo de vobis.
[12] Fr a t re s o b s e c ro vo s . Domai mn, id est rogo vos. Haec vult
diuus Hieronymus ad superiora referri ad hunc modum: Fratres obsecro vos,
sitis vt ego, quoniam ego vt vos, [B] hoc est Abiicite superstitionem Iudaicam,
quam videtis abiecisse me. Aut proficite ad meam perfectionem, quandoquidem
ego memetipsum ad vestram infirmitatem inclinaui. [A] Nam vt mauult Valla
quam sicut, non solum hic, verum etiam in proximo loco.
[13] Ia m p r i d e m . Graecis est prius, prteron.
[14] Te n t a t i o n e m ve s t r a m . Peirasmn mou, id est tentationem meam
siue mei, imo meam, vt intelligas Paulum tentasse Galatas suo sermone humili
et incondito. Quanquam sermo Graecus anceps et Hieronymus varie exponit. [B]
Nimirum tentatio Galatarum erat, quod homo humilis et malis humanis
22 sitis E: estis AD.
25 vehementiam AD: vehemetiam E.

28 xrnouv A CE: krnouv B.


30 Atque D E: Et AC.

1617 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,


67, Migne PG 124, 997C. Zum von Er. verwendeten cod. 2105 (= Bodl. Ms. Auct. E.1.6):
ASD VI, 3, pp. 810; ASD IX, 2, p. 193, n.l. 493.
20 ex Romanos viii Cf. Rom. 8, 17: e d tkna
ka kljronmoi kljronmoi mn qeo, sugkljronmoi d Xristo ktl.
21 Cum cognoueritis Vg.: Nunc autem cum
cognoueritis Deum; Nov. Test.: At nunc
posteaquam cognouistis [cognoscentes A]
Deum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 474
sq. n. 91,2. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est nunc vero cum cognoueritis deum
(Garin, p. 875, col. 2).

21 Nn d gnntev So auch die heutigen Ausgaben.


22 Imo cogniti sitis Nov. Test.: quin potius cogniti estis [estis om. A] (immo Vg.). Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: imo cogniti sitis a deo. Graece
est potius autem cum cogniti sitis a deo,
mllon d gnwsqntev (Garin, p. 875, col. 2).
23 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 89,
CCSL 77A, p. 113, ll. 23 (Migne PL 26,
401A).
2324 Quanquam comparationem Es handelt
sich hier tatschlich um eine Epidiorthose, cf.
BlassDebrunner 49512, wie Er. und Valla
(cf. oben n.l. 22) interpretieren.

ANNOTATIONES IN GAL. 4,914

24 Quibus denuo Nov. Test.: quibus iterum ab


integro. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 475,
n. 94.
2425 Pro facit Nach BlassDebrunner
4842 handelt es sich hier nicht um einen Pleonasmus, sondern bestimmt plin das Verb
pistrfete nher. Bauer s.v. nwqen 3. sagt,
dass plin den Begriff nwqen verstrkt. Nach
der klassischen Norm knnte hier keine Rede
sein von einer nadplwsiv (reduplicatio),
bei der es um die Wiederholung der gleichen
Wrter (Lausberg 608636, bes. 619)
geht. Er. verwendet den Ausdruck nadplwsiv fr die Wiederholung hnlicher Begriffe
durch andere Worte, cf. ASD VI, 8, p. 391, n.l.
66 zu 2. Cor. 6, 8.
25 vehementiam Durch vehementia bersetzt
Er. den rhetorischen Fachausdruck denwsiv,
cf. Annot. in Rom. 8, 35, LB VI, 608C: Totum
autem hunc locum Augustinus [sc. Aug. Doctr.
chr. IV, xx, 43, CCSL 32, p. 149 sq.] profert
velut exemplar orationis, quae vehementiam,
hoc est denwsin, cum ornatu coniunxerit.
Die denwsiv beabsichtigt die Erregung der
Affekte (Lausberg 257,3c; 438), cf. ASD VI,
8, p. 391, n.l. 65 zu 2. Cor. 6, 8.
2526 Nos vertimus Cf. Nov. Test. ad loc. (oben
n.l. 24 angefhrt).
27 Et tempora So auch Vg. und Nov. Test.
27 Kairov Siehe zum Begriff kairv: Adag. 670
(Nosce tempus), ASD II, 2, pp. 195199, bes.
p. 196, ll. 492496. Er. bersetzt jedoch im
Nov. Test., gleich wie die Vg.: tempora.
2829 Haec nefas Vgl. Annot. in 1. Cor. 16, 8,
ASD VI, 8, p. 320, l. 966, wo Er. sagt, dass
Paulus die Feier der Juden ablehnt: [dies
festos Iudaeorum], quos docuerat [sc. Paulus]
esse negligendos. Siehe auch Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 190, ll. 464465:
[festo die Iudaeorum] quum iam Paulus
contemneret illorum festos dies und den
Kommentar ad loc.
30 Timeo ne Nov. Test.: Metuo de vobis, ne
(timeo vos ne: timeo ne v.l. cf. ASD VI, 3, p.
475, n. 112).
30 Fobomai mv So auch die heutigen Ausgaben.
31 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 11,
CSEL 81, 3, p. 46, l. 22.
31 Augustinus Aug. Expos. Gal. 34, 1, CSEL 84, p.
102, l. 2.
31 nec exemplaribus Dazu oben n.l. 742 zu
Gal. 3, 2.
32 Verti vobis Vgl. Nov. Test.: Metuo de
vobis. Zu timeo / metuo: ASD VI, 3, p.
420, n. 31 zu 2. Cor. 11, 3; de vobis, cf. Hier.
Comm. in Gal. II, 4, 1011, CCSL 77A, p. 120,

125
l. 87 (Migne PL 26, 405B): Timeo autem vos
posuit pro eo quod est timeo de vobis.
33 Fratres obsecro vos Nov. Test. fratres, rogo
vos. Zu rogo: ASD VI, 3, p. 379, n. 203 zu 2.
Cor. 5, 20.
33 Domai mn So auch die heutigen Ausgaben.
34 Hieronymus Hier. Comm.in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, p. 121, ll. 58 (Migne PL
26, 406A): Superiori sententiae iunge quod
sequitur; quod vt fiat manifestius, sit ordo
iste quem fingimus: obsecro vos, fratres, estote
sicut et ego, quia et ego sicut vos. Zur Interpretation des Verses: ASD VI, 3, p. 475, n. 124.
37 Valla Valla, Annot. ad loc.: Estote sicut ego,
quia et ego sicut vos. Ego potius dicerem efficiamini quam estote gnesqai. Praeterea tutius
est dicere vt ego et vt vos quam sicut ego et
sicut vos. Ambiguum est enim an sensus sit
efficiamini vt ego, quia ego factus sum vt vos,
vt est in illo factus sum Iudaeis vt Iudaeus etc.
[1. Cor. 9, 20] an efficiamini vt ego, quia ego
sum vt vos, v (Garin, p. 875, col. 2).
39 Iam pridem Nov. Test.: prius. Cf. Valla,
Annot. ad loc.: Graece non est iam pridem,
sed prius prteron (Garin, p. 875, col. 2 ).
Cf. ASD VI, 3, p. 475, n. 133.
40 Tentationem vestram Nov. Test.: experimentum mei [meum A]. Zur Lesart der Vg.:
WordsworthWhite ad loc. (tentationem
meam v.l.) und ASD VI, 3, p. 476, n. 142. Cf.
Valla, Annot. ad loc.: nec tentationem vestram, sed meam, mo (Garin, p. 875, col. 2).
40 Peirasmn mou In den heutigen Ausgaben:
peirasmn mn: peirasmn mou v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527.
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, pp. 123124, ll. 5190
(Migne PL 26, 407BD).
4351 Nimirum alienare Er. benutzt Hier.'
Kommentar zur Stelle, dessen Wesen er versucht wiederzugeben.
4347 Nimirum crediderunt Cf. Hier.
Comm. in Gal. II, 4, 12b14, CCSL 77A, pp.
123124, ll. 6579 (Migne PL 26, 407BC):
non veni in sermone sapientiae [1. Cor. 2,
12] sed homo humilis atque contemptus
nihil magnum deferens, crucifixum. Cum igitur me videretis in corpore infirmitatibus
obnoxio constitutum, regna caelestia pollicentem non irrisistis; intellegebatis quippe
humilitatem carnis meae et ipsius habitus vilitatem ad vestram temptationem fieri Aut
certe suspicari possumus Apostolum eo tempore quo primum venit ad Galatas aegrotasse
et aliqua corpusculi infirmitate detentum non
cessasse tamen, nec vocem silentio repressisse
quominus coeptum Euangelium praedicaret.

126

LB

44
45
819
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73

ANNOTATIONES IN GAL. 4,1517

obnoxius, cum Christum crucifixum praedicaret neque quicquam praeterea


magnificum, tamen immortalitatem polliceretur. Aut certe laborauit illic aduersa
valetudine et, cum cernerent corpusculum morbis affli|ctum, tamen immortalitatem praedicanti crediderunt. Sunt enim qui putant Paulum crebro capitis dolore
fuisse vexatum atque hunc ab eo vocatum stimulum satanae. Siue [E] (quod vero
propius est) [B] quod cernerent suum apostolum contumeliis oneratum, insectationibus agitatum, flagris caesum, lapidibus obrutum. Poterant haec illos ab
admiratione illius alienare. [E] Caeterum non legimus vel ipsum Dominum vel
apostolos vllo laborasse morbo.
[15] [A] V b i e s t e r g o. Tv on n, id est, quae ergo erat, et ita legit
Ambrosius. Caeterum beatitudo non est makaritjv, sed makarismv, quod
magis sonat beatificationem a verbo makarhein, quod est beatum dicere siue
iudicare, id quod non obscure significat diuus Hieronymus his quidem verbis,
Quamuis, inquit, eo tempore quo euangelium iuxta carnem susceperatis beatos
dicerem, quod in initiis feruebat, tamen nunc, quia [B] non [A] video aedificio culmen impositum et pene nequicquam iacta fundamenta, cogor dicere: vbi est beatitudo vestra qua vos beatos arbitrans ante laudabam? [D] Itidem exponit et Theophylactus, nimirum de laude qua praedicabantur ab omnibus, quod essent
filodidskaloi.
[17] [A] Ae m u l a n t u r vo s . Hjlosin mv. Ea vox cum Graecis diuersos
habeat vsus, tamen hoc loco recte verteretur diligunt siue affectant siue
ambiunt [B] et zelotypia laborant erga vos, quod in fine subnotat et Hieronymus. [A] Agit enim de quibusdam, qui sub praetextu amoris et studii erga Galatas hoc agebant, vt illos pertraherent in seruitutem legis Mosaicae. Se d e xc l u d e re vo s . Graece est gklesai, id est includere. Quanquam Graeci codices
hic variant, [B] cum in nonnullis sit kklesai, includere, legi inuoluere, excludere a libertate Christi. Theophylactus legit et interpretatur excludere, [D]
kbalen. Nam excluditur qui non admittitur, et excluditur qui eiicitur. Vtinam
hodie nulli sint apud Christianos, in quos competat haec Pauli querimonia. [A]
V t i l l o s a e m u l e m i n i . Atov, vt se [C] siue vt ipsos [A] aemulemini.

47 putant D E: putent B C.
56 his BE: hiis A.
59 nequicquam BE: ne quicquam A.

63 vos BE: eos A.


69 includere E: concludere BD.
70 Theophylactus CE: Vulgarius B.

4748 Sunt satanae Hier. verweist auf die


Stelle 2. Cor. 12, 7: Nam tradunt eum grauissimum capitis dolorem saepe perpessum et
hunc esse angelum Satanae, qui appositus ei
sit vt eum colaphizaret in carne ne extolleretur (CCSL 77A, p. 124, ll. 7982, Migne,
407C). Beim Kommentieren der Stelle 2.
Cor. 12, 7, bezieht sich Er. auf das hier
angefhrte Zitat von Hier. cf. Annot. in 2.

Cor. 12, 7, ASD VI, 8, p. 462, ll. 306308 und


p. 463, n.l. 306.
4951 quod alienare Hier. Comm. in Gal. II,
4, 12b14, CCSL 77A, p. 124, ll. 8590 (Migne
PL 26, 407CD): Necnon et illud dici potest
quod in principio aduentus sui ad Galatas
contumelias et persecutiones et plagas corporis ab his qui contraibant Euangelio sustinuerit; et hanc fuisse temptationem vel maxi-

ANNOTATIONES IN GAL. 4,1517

mam Galatis Apostolum Christi cernentibus


verberari.
53 Vbi est ergo Nov. Test.: Quae est igitur.
53 Tv on n In den heutigen Ausgaben: po
on (tv v.l.; n v.l. cf. ASD VI, 3, p. 477,
n. 151,2).
54 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 15,
CSEL 81, 3, p. 48, l. 18: Quae ergo fuit [erat
v.l.] beatitudo vestra? In Vogels, Das corpus
Paulinum des Ambrosiaster und Er.' Ambrosiusausgabe (tomus IV, p. 933A): quae ergo
erat etc.
5456 Caeterum iudicare Er. hat recht: makarismv, die Seligpreisung (cf. Bauer s.v.);
makaritjv: Glckseligkeit, Glck (nach
Pape; nicht im NT); doch hat er im Nov. Test.
beatitudo (Vg.) stehenlassen.
56 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 1516,
CCSL 77A, p. 125, ll. 2126, Migne PL 26,
408BC (57 vos eo tempore; 58 feruebatis; 59
fundamina; est ergo). Er.' Hier.Ausgabe,
tomus IX, fo 90F, bietet den Text wie CCSL
77A.
6061 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal.
4, 15, Migne PG 124, 1001B: toutsti, Po
plqen kena pnta f ov makarhesqe
par pntwn, v filodidskaloi; Nach der
bersetzung von Persona: hoc est, quo illa
omnia abscessere, quibus ob vestram in preceptorem beneuolentiam praedicabant cuncti
beatos (fo cxviiv).
61 praedicabantur Man beachte, dass praedicare hier prgnant verwendet ist (fr
makarhesqe): rhmlich erwhnen (Georges
s.v.).
62 filodidskaloi Ein seltener Ausdruck: seinen Lehrer liebend, ihm zugetan (Passow
s.v.); Lampe s.v. loving one's teacher in der
Dialogus de vita sancti Ioannis Chrysostomi
von Palladius (dazu: Bardenhewer III, p. 329).
63 Aemulantur vos Nov. Test.: Ambiunt [Emulantur A] vos.
63 Hjlosin mv So auch die heutigen Ausgaben. Siehe Bauer s.v. hjlw 1.b (mit persnlichem Objekt: sich eifrig um jemanden bemhen).
6566 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
1718, CCSL 77A, p. 130, ll. 7577 (Migne PL
26, 411B): Nisi forte medius hic zelus est et
nec in bonam nec in malam partem accipi
potest, sed inter vtrumque zelotypia potius
appellatur.
6667 Agit Mosaicae Nach Hier. handelt es
sich an der vorliegenden Stelle um falschen
zelus und aemulatio peruersa (Hier. loc. cit.
CCSL 77, p. 130, ll. 6270, Migne 411A). Er
erlutert diese Stelle folgendermassen:

127
[christianus] huic si quis Scripturarum verbis voluerit persuadere vt non per tropologiam sed occidentem litteram [cf. 2. Cor. 3, 6]
quae sunt scripta suscipiat, vt in manifesto
fiat Iudaeus non in occulto [Rom. 2, 2829],
aemulatur eum non bene, sed concito cursu ad
maiora gradientem retrahere festinat etc.
(Hier. loc. cit. CCSL 77A, pp. 128129, ll.
2328; Migne, 410AB).
6768 Sed excludere vos Nov. Test.: imo excludere vos.
68 gklesai In den heutigen Ausgaben
kklesai. Die Form gklesai kommt nur in
einigen spten Hss. vor, cf. ASD VI, 3, p. 477,
n. 173.
6870 gklesai Christi Egklew bedeutet
einschliessen, kklew, ausschliessen (cf.
Bauer s.vv.). Er.' Erluterung (ll. 6970 includere Christi) scheint einigermassen verwirrt (auch die frhere Lesart concludere, cf.
app. crit. ad loc., fhrt nicht zu Klarheit): Er.
meint wahrscheinlich, kklesai sei excludere a libertate Christi und ipso facto includere, inuoluere legi.
70 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,
17, Migne PG 124, 1001D. Nach der bersetzung von Persona: Vestri itaque seductores
omni studio excludere vos connituntur, hoc
est e perfectiori Christi statu atque scientia
deturbare atque eiicere et in imperfectam
coniicere legis conditionem, vt ipsis honores
tanquam preceptoribus deferatis et se imitemini more discipulorum (fo cxviiv). Fr die
Ausgabe B konnte Er. fast nur den lateinischen Theophylactus heranziehen (cf. ASD
VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu 1. Cor. 1, 15). Erst
in der Ausgabe D setzte er einen Ausdruck
aus dem griechischen Theophylactustext
hinzu (l. 71 kbalen), cf.: Otoi tonun
spoudhousin kklesai mv, toutstin,
kbalen tv teleiottjv n Xrist
katastsewv ka gnsewv ev d tn n t
nmw telestran mbalen, na atov
timte v didasklouv, ka hjlote ka
mimsqe, v maqjta.
7172 Vtinam querimonia Anspielung von
Er. auf die orthodoxen Theologen seiner Zeit,
die jede von der (d.h. ihrer) Orthodoxie
abweichende Auffassung ablehnten und
deren Vertreter sofort exkommunizieren
wollten.
73 Vt illos aemulemini Nov. Test.: vt ipsos
aemulemini.
73 Atov aemulemini Zur illos statt der
reflexiven Form: Kaulen 6162, p. 141; PlaterWhite 96, p, 69 sq.; ASD VI, 3, p. 477,
n. 174.

128
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104

ANNOTATIONES IN GAL. 4,1820

[18] B o n u m a u t e m a e m u l a m i n i i n b o n o. Kaln d t hjlosqai n


kal, id est bonum autem scilicet est aemulari in bono semper. Bonum est alios
imitari velle, sed non in quauis re, verum in re bona. [B] Et ad hunc modum legit
Augustinus: Bonum autem est, ait, aemulari in bono semper. Interpres legisse videtur kaln d hjlosqe, [C] vt extrema syllaba verbi desinat in epsilon. [B] Nec
sono vocis distingui possunt Graecis aemulari et aemulamini. Quin et infinitum accipi poterat pro imperatiuo, ni additus esset articulus. Aliud autem declarat aemulari primo loco quam duobus sequentibus, in quibus tamen non est
simpliciter imitari, sed imitari cum admiratione studioque insequendi. Nam id
est quod paulo post dicit apertius, sed vt in carne vestra glorientur. [A] Cu m
p r a e s e n s [D] s u m [A] a p u d vo s . Tametsi consentiunt omnes, tamen
sermo Graecus anceps est, qui et hunc sensum habere potest, m mnon n t
parena me prv mv, non solum in hoc, quod adsum apud vos, quia dixit ante
n t kal. [B] Honestum enim semper sequendum est, etiamsi absit is qui tradidit. [D] Innuit enim suam absentiam fuisse in causa, vt alio delaberentur.
[20] [A] Ve l l e m a u t e m e s s e a p u d vo s m o d o. Modo hoc loco pro
nunc positum est, rti. Nec est esse, sed parenai, id est adesse. Qu o n i a m
c o n f u n d o r i n vo b i s . A
poromai, id est perplexus sum siue indigus sum,
sic enim explicat diuus Hieronymus. Quanquam apud Graecos poresqai est
aliquoties haerere et inopem esse consilii. Sic erat affectus Paulus, vt nesciret
quid ageret cum Galatis, quos videbat omnino tendere ad seruitutem legis et hoc
magnis apostolis, [B] vt putabatur, [A] eo vocantibus. Caeterum [D] vulgus nullum facit discrimen inter confusionem, quae Graecis sgxusiv dicitur, et pudorem siue erubescentiam, quae asxnj dicitur siue ntrop. Sed [A] aliud est
pudere et erubescere, aliud animo turbatum esse, vt nescias quid sit agendum.
Etiamsi nonnunquam detorqueatur ad vehementem pudorem, qui turbare solet
animum et tenebras offundere velut apud Euripidem v d nolbon exev noma
sgxusn te. Quanquam hic quoque perplexus potest intelligi magis quam
pudefactus. Nec erat quod hoc loco verbum confundor mutaretur, nisi interpres
alias libenter et frequenter vsus esset eo pro erubescere; alioqui belle explicabat
Graecam vocem poromai. |
88 delaberentur E: elaberentur D.
92 Hieronymus CE: Hieronymus, quem nos
secuti sumus A B.
9597 vulgus Sed D E: quantum ex Hieronymi verbis, licet coniicere, putat ille idem

esse sgxusin et asxnjn, quorum prius


confusionem sonat, posterius erubescentiam,
cum plurimum intersit in haec duo. Nam
AC.
102 confundor BE: confundar A.

74 Bonum bono Nov. Test.: Bonum autem


est aemulari in re bona. Siehe Valla, Annot.
ad loc.: Bonum autem aemulamini in
bono. Quis sensus hic est nisi indignus
Paulo? Ipse ait: Bonum est aemulari siue
bona est aemulatio in bono, etsi non adest
verbum substantiuum graece, sed subauditur, kaln d t hjlosqai (Garin, p. 875,

col. 2 p. 876, col. 1). Die vorliegende Stelle


hat Er. in die Loca manifeste deprauata aufgelistet: Bonum autem aemulamini, pro
bonum autem aemulari (fo Oo5r der Ausgabe D).
7475 Kaln kal In den heutigen Ausgaben wird der Artikel t ausgelassen. Siehe
unten n.ll. 7778.

ANNOTATIONES IN GAL. 4,1820

77 Augustinus Aug. Expos. Gal. 37, 9, CSEL 84,


p. 106, ll. 89.
7778 Interpres hjlosqe Der Vg.Text rhrt
tatschlich aus der Lesart hjlosqe her, wie
Er. meint. Man beachte die v.ll. zur Stelle:
hjlosqai (Lesart der heutigen Ausgaben),
hjlosqe, t hjlosqai (cf. BlassDebrunner
3992). Dazu: ASD VI, 3, p. 477, n. 181.
7879 Nec aemulamini Nach Er. sind die
Auslaute e und ai (hjlosqehjlosqai)
lautgemss unterschiedslos. Siehe De pronunt.
ASD I, 4, p. 57, ll. 431433: VRSVS: Atqui in
ai, oi, ei quid audis nisi simplicem vocalem,
in prima e [Hervorhebung von mir], in caeteris i? [Itazismus]. LEO: Nihil prorsus.
7980 Quin articulus Der Gebrauch des
Infinitivs statt des Imperativs ist im NT sehr
selten, cf. BlassDebrunner 389: Der imperativische Infinitiv. Er ist alt und namentlich
bei Homer sehr gebruchlich, whrend er im
Attischen mehr zurcktritt [Schwyzer II, 380]
Im NT ist er auf zwei Flle bei Paulus
ohne Subjekt beschrnkt.
8082 Aliud insequendi Hier. befasst sich
mit demselben Thema: Hier. Comm. in Gal. II,
4, 1718, CCSL 77A, p. 128, ll. 35 (Migne PL
26, 409C): Aemulantur bene qui cum videant
in aliquibus esse gratias, dona, virtutes ipsi tales
esse desiderant (CCSL 77A, p. 128, ll. 1316,
Migne, 409C410A): Aemulantur autem non
bene qui non tam ipsi cupiunt esse meliores vt
imitentur eos qui aemulatione digni sunt,
quam illos ipsos volunt facere peiores et retrorsum trahere aemulatione peruersa etc.
81 primo loco Gal. 4, 17a: Aemulantur vos non
bene.
81 duobus sequentibus Gal. 4, 17b: vt illos
aemulemini und Gal. 4, 18: bonum autem
aemulamini.
83 paulo post Gal. 6, 13.
8384 Cum vos So auch Vg. und Nov. Test.
8587 sermo kal Cf. BlassDebrunner
404: n t mit Inf. vorwiegend in temporalem Sinn (so auch an der vorliegenden
Stelle, cf. 4042), bisweilen auch als adverbielle Bestimmung zum Prdikat = indem,
dadurch dass.
8586 m mv So auch die heutigen Ausgaben.
89 Vellem modo Nov. Test.: Vellem autem
adesse apud vos nunc.
90 rti Siehe Bauer s.v. rti 3.: Die sptere Zeit
gebraucht rti von der Gegenwart im allgemeinen zur gegenwrtigen Zeit, jetzt. Auch an anderen Stellen ersetzt Er. modo durch nunc. Siehe
dazu: ASD VI, 3, p. 331, n. 71 zu 1. Cor. 16, 7.
90 Nec adesse Er. versucht, den griechischen
Text genauer wiederzugeben (nach ASD VI,

129
3, p. 477, n. 201).
9091 Quoniam vobis Nov. Test. A B: quoniam inopiam patior in vobis; Nov. Test. CE:
quoniam consilii inops sum in vobis. Zu Er.'
bersetzungen: ASD VI, 3, p. 478, n. 203.
9193 A
poromai consilii Dieses Verb behandelt Er. auch Annot. in 2. Cor. 4, 8, ASD VI,
8, p. 368 sq. ll. 694702 im Zusammenhang
mit zaporomai (= in grosser Verlegenheit,
Not, Verzweiflung sein nach Bauer s.v. zaporw): poromenoi significat haerentem et consilii inopem ac perplexum
Quanquam poresqai significat et egere,
sed anxie (ll. 695698). Stunica hat an Er.'
bersetzung im Nov. Test., nml. laboramus
fr aporiamur [poromenoi], Kritik gebt;
cf. ASD VI, 8, p. 369, n.l. 694 und n.l. 696.
92 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 20,
CCSL 77A, p. 134, ll. 1416 (Migne PL 26,
413B): poromai enim non tam confusionem,
quae apud illos asxnj siue sgxusiv appellatur, quam indigentiam et inopiam sonat.
9597 vulgus ntrop Hier liegt Er.' neue
Fassung vor statt des Textes quantum ex
Hieronymi verbis licet coniicere, putat ille
idem esse sgxusin et asxnjn, quorum prius
confusionem sonat, posterius erubescentiam,
cum plurimum intersit in haec duo (cf. app.
crit. n.ll. 9597), den er wegen der Kritik von
Stunica ersetzt hat. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll. 613624: Annotaram Hieronymo non videri quicquam interesse inter asxnjn et sgxusin [cf. das n.l. 92
angefhrte Zitat], quod hoc loco duas voces
recensens rem eandem declarantes ponit
asxnjn et sgxusin (ll. 613615). Nach Stunica konnte man darber kein Urteil fllen,
weil die Lesart sgxusin unsicher war (nach
Stunica ntropn statt sgxusin, cf. ASD IX,
2, p. 201, n.l. 613, 615 und p. 67, n.l. 129). Zur
Druckgeschichte des Pauluskommentars von
Hier.: ASD IX, 2, p. 201, n.ll. 620622.
100 Euripidem Eur. Iph. A. 354 v <d> nolbon
exev mma sgxusn t (OCT Diggle). Siehe
Er.' bersetzung: Fama porro quam fuisset
foeda et infelix tibi, / Quanta item perplexitas
animique consternatio (Iph. A. 452453,
ASD I, 1, p. 291).
103 alias Siehe z.B. 1. Cor. 1, 27. In der annotatio ad loc. schreibt Er.: Vt confundat.
Kataisxnj, id est pudefaciat aut suffundat
potius quam confundat, nam confundi dicitur
qui perturbatur (ASD VI, 8, p. 56, ll.
250251). Vgl. Annot. in 1. Cor. 4, 14, confundam fr ntrpwn: Quanquam melius erat
suffundens aut rubore suffundens (ASD
VI, 8, p. 92, l. 865). Zu confundo: ASD VI,

130
LB

820
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127

ANNOTATIONES IN GAL. 4,2124

[21] L e g e m n o n l e g i s t i s . Auditis est Graece koete. Hieronymus


legit audistis, nisi mendum subest. [D] Nam arbitror fuisse scriptum auditis.
Habet autem tropus suam gratiam, quasi lex ipsa loquatur vetans, ne posthac
seruetur. Itaque hoc ipso repugnabant legi, quod affectarent obseruare legem.
[24] [A] Pe r a l l e g o r i a m d i c t a . Alljgoromena, id est quae per allegoriam dicuntur. Est autem allegoria, cum aliud dicitur, aliud significatur. [C]
Augustinus libro De trinitate xv. cap. ix. testatur se legisse quae sunt in allegoria.
Et quoniam allegoria Graeca vox sit, quosdam Latinos interpretes ita reddidisse
quae sunt aliud ex alio significantia. [E] Chrysostomus admonet Paulum abusum
hac voce allegoria pro typo et figura. Nam allegoria proprie est perpetua metaphora. Verum apostolus hic veram historiam refert, quae typus sit alterius.
Ha e c e n i m s u n t d u o t e s t a m e n t a . Chrysostomus quaerit quid referat
atai. Refert duas matres, ancillam Agar et liberam Saram, quarum praecesserat
mentio. Id mollius est in sermone Graeco, in quo testamentum est foeminini
generis diaqkj. Et rursus sunt positum est pro significant. [A] V n u m q u i d e m i n m o n t e . A monte est Graece p rouv. Et ita legunt et Hieronymus
et Ambrosius. [C] Neque secus habebat codex Donatiani. [D] In altero
Constantiensi nempe vetustiore manebat germana scriptura, in altero rasura testabatur operam deprauatoris. [A] Quanquam locus hic multis modis deprauatus
est. Porro Graece sic habet: Ap rouv Sin, ev doulean gennsa, tiv stn
Agar, t gr Agar Sin rov stn n t Araba, sustoixe d t nn Ierousalm, douleei d met tn tknwn atv. J d nw Ierousalm leuqra
stn, tiv st mjtr pntwn mn, id est A monte Sina in seruitutem gene109 id est BE: sunt quaedam A.
125 rov AC: rov D E.
125126 erousalm A B D E: erousaln C.

126 atv A D E: atv B C.


127 st BE: stin A.

3, p. 68, n. 52 zu Rom. 5, 5. Anlsslich Rom. 5,


5 behandelt Er. confundere in seiner Resp. ad
coll. iuv. geront. LB IX, 983E 984C, cf.
984B: Suffundi dicuntur qui erubescunt, ac
vehementem pudorem sequitur mentis confusio, hoc est perturbatio; at non ideo confundi statim sonat pudefieri. Zur Bedeutung
beschmen fr confundere: Kaulen 87, p.
151, cf. PlaterWhite 47, p. 36; 86, p. 60.
105 Legem non legistis Nov. Test.: legem ipsam
non auditis? Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
478, n. 211,2.
105 Auditis koete Zur Lesart der Vg.: ASD
VI, 3, p. 478, n. 212 (siehe auch WordsworthWhite ad loc.).
105 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 21,
CCSL 77A, p. 136, ll. 12 (Migne PL 26, 414B).
109 Per allegoriam dicta Nov. Test.: quae per
allegoriam dicuntur (cf. ll. 109110).
110 Est autem significatur Cf. Quint. Inst.
VIII, 6, 44: [allegoria] aliud verbis aliud

sensu ostendit. Vgl. zu Er.' kurzer und allgemeiner Definition seine Umschreibung in
Eccles. III, ASD V, 5, p. 160, ll. 141142:
Quod si totus sermo constat translatitiis fit
allegoria [Hervorhebung von mir], hinc dicta
quod aliud loquatur, aliud intelligi velit und
Eccles. III, ASD V, 5, p. 219, l. 438: Rhetores
allegoriam definiunt perpetuam metaphoram. Lausberg formuliert: Die Allegorie ist
fr den Gedanken, was die Metapher fr das
Einzelwort ist Das Verhltnis der Allegorie
zur Metapher ist quantitativ: die Allegorie ist
eine in einem ganzen Satz (und darber
hinaus) durchgefhrte Metapher (895). Mit
der wichtigen Rolle, die die Allegorie in der
hl. Schrift und bei den Kirchenvtern spielt,
befasst sich Er. u.a. in der Eccles. und in der
Rat. ver. theol. Siehe unten n.l. 113.
111 Augustinus Aug. Trin. XV, ix, 15, CCSL 50A,
p. 481, ll. 913: Vnde quidam interpretes
nostri quod ait apostolus, quae sunt in allegoria

ANNOTATIONES IN GAL. 4,2124

[lljgoromena], nolentes graecum vocabulum ponere circumloquendo interpretati sunt


dicentes quae sunt aliud ex alio significantia.
112 quosdam Latinos interpretes Vgl. z.B.
Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 24, CSEL 81,
3, p. 51, ll. 24: Ideo haec per allegoriam
adserit dicta, vt aliud ex alio significent personae Ismahel et Isaac.
113 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 4, 3,
Migne PG 61, 662: Atin stin lljgoromena. Kataxrjstikv tn tpon lljgoran
klesen. O d lgei, tot stin J mn
stora atj o toto mnon paradjlo, per
fanetai, ll ka lla tin nagoreei di
ka lljgora kkljtai. T d njgreusen;
Odn teron t parnta pnta. Der Begriff
Allegorie wird in der Bibel und bei den Kirchenvtern oft im weiten Sinne aufgefasst:
[allegoriam] in Sacris Literis et apud doctores ecclesiasticos ea vox latius vsurpatur, interdum pro quouis tropo, nonnunquam et pro
typo, velut Apostolus Galat. iiii [unsere
Stelle] quae Genesis narrat de Sara et Agar,
deque Isaac et Hismaele vocat allegoriam,
quum constet in narratione nullum esse tropum, sed in ipsis rebus gestis subest altioris
sententiae significatio (Eccles. III, ASD V, 5,
p. 219 sq. ll. 439443). Zum Unterschied zwischen Allegorie und Typus: Eccles. III, ASD V,
5, p. 240, ll. 920926. Er. warnt in der Rat.
ver. theol. davor, dass die Erklrungen der Kirchenvter, die sich beim Interpretieren auf die
Allegorie berufen, oft zu frei und weit hergeholt seien: Quin illud in genere mihi lector
admonendus est hac in re frequenter peccare
Origenem, Ambrosium, Hilarium et si qui
sunt alii, qui libenter Origenem imitantur,
qui nonnunquam studio inculcandae allegoriae sensum grammaticum submouent, cum
nihil sit opus. Quare qui volet litteras sacras
tractare serio, mediocritatem seruabit in huiusmodi. Tutissimum autem fuerit in peruestigandis allegoriis sequi fontes, quos nobis non
paucos ipse dominus aperuit, nonnullos et
Paulus (Holborn, p. 280, ll. 2330). Zur Allegorie in den Annot.: Chomarat I, pp. 568579.
116 Haec testamenta Nov. Test.: Nam haec
sunt duo testamenta.
116 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 4, 3,
Migne PG 61, 662: Atai tnev; Tn paidwn
kenwn a mjtrev, Srra ka Agar. T
esi do Diaqkai; Do nmoi.
119 rursus Cf. Annot in 1. Cor. 10, 4, ASD VI, 8,
p. 210, l. 967: Christus erat petra, id est
petra significat Christum, nach Aug. cf.
ASD VI, 8, p. 211, n.l. 965. Siehe unten l. 139
und n.l. 140.

131
119120 Vnum monte Nov. Test.: vnum quidem a monte (a monte: in monte v.l. cf. WordsworthWhite ad loc und ASD VI, 3, p. 479, n.
243). Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Tantum dicam,
qualis esse debeat vera translatio vnum quidem a monte (Garin, p. 876, col. 1).
120 p rouv So auch die heutigen Ausgaben.
120 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
24b26, CCSL 77A, p. 140, ll. 12 (Migne PL
26, 417A). Vgl. auch Comm. in Gal. I, 1, 17b,
CCSL 77A, p. 35, l. 59 (Migne PL 26, 353C),
wo Hier. die vorliegende Stelle zitiert.
121 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
24, CSEL 81, 3, p. 51, l. 12.
121 Neque Donatiani Zu den codd. aus
Brgge, cf. n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
121123 In deprauatoris Mehrmals erwhnt
Er. die secunda manus, die nderungen
sowohl in der lteren, als auch in der jngeren
der beiden Hss. aus Konstanz vorgenommen
und bestimmte Lesarten gestrichen hat. Cf.
ASD VI, 8, p. 333, n.ll. 111113 zu 2. Cor. 1, 11.
In der annotatio zu 2. Cor. 1, 11 schrieb Er.:
Nam vetustior codex Constantiensis habebat
rasuram (ASD VI, 8, p. 332, l. 111 sq.) und
Annot. in 1. Cor. 10, 17: In vetustiore codice
Constantiensi non erat mentio calicis, sed
recentiore manu aliquis adiecerat in spacio
versuum (ASD VI, 8, p. 216, ll. 5860); an
der vorliegenden Stelle geht es um den jngeren der beiden codd. (in altero).
123152 Quanquam Aelia Beim Lemma
Vnum monte (ll. 119120) behandelt Er.
den Passus Gal. 4, 24b26, den Valla, wie Er.,
fr problematisch hielt: Non dicam quomodo sit deceptus interpres, quoque modo sit
deprauata scriptura. Tantum dicam, qualis
esse debeat vera translatio (Garin, p. 876,
col. 1). Vgl. ll. 123124: Quanquam deprauatus est. Er. und Valla folgen demselben
griechischen Text.
124 Porro Graece sic habet Gal. 4, 2426. Er. bietet im Nov. Test. und an der vorliegenden Stelle
der Annot. den gleichen Text: nur atv in A D
E weicht von der Lesart atv im Nov. Test. ab
(125 t d A
gr Sin rov N27, t gr Sin rov
Tischendorf; 126 douleei gr met tn
tknwn atv; 127 tiv stn mtjr mn, zur
Lesart t d A
gr: Metzger, Commentary ad
loc. p. 527 und ASD VI, 3, p. 479, n. 251; zur
Auslassung von pntwn: Metzger, Commentary
ad loc. p. 528 und ASD VI, 3, p. 479 sq. n. 262).
127130 A monte nostrum Er. gibt seine
bersetzung des Nov. Test. bis auf drei Lesarten: l. 128 quae (Nov. Test. qui, dazu l. 133
sqq.); l. 129 nunc est (Nov. Test. nunc vocatur);
Porro (Nov. Test.: At).

132
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156

ANNOTATIONES IN GAL. 4,25

rans, quae est Agar. Nam Agar, Sina mons est in Arabia, confinis est autem ei
quae nunc est Hierusalem, seruit autem cum filiis suis. Porro quae sursum est
Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum. Admonent Graecorum scholia [B] cumque his Theophylactus, [A] montem Sina Arabum lingua
Agar appellari. Eundem autem esse montem diuersis nominibus. [B] Tametsi
nihil huiusmodi meminit Hieronymus in huius epistolae commentariis. Augustinus et Ambrosius legunt quod est Agar, non quae est. Tametsi vtraque lectio
sensum eundem exprimit, quod relatiuum nomen inter duo intercedens substantiua cum vtrouis solet congruere, praecessit enim testamenta et sequitur
nomen mulieris Agar. Nisi quod cum legimus quae est Agar, amphibolon est, an
quae pertineat ad seruitutem. Etiamsi in hac lectione sensus fere eodem recidit.
Siquidem est hoc loco positum est pro significat, quod genus illud Petra
autem erat Christus annotante Augustino locis aliquot. Perpusillum enim
refert, vtrum Agar typum habeat testamenti generantis in seruitutem legis, an
ipsius seruitutis quam habebat testamentum. [A] Porro illud generans necesse vt
ad testamentum referatur, quod significatum fuisse vult in typo Agar. Deinde
quod sequitur t gr Agar, non ad ancillam, sed ad montem pertinet, quod vel
ex ipso genere deprehenditur, quod mons apud Graecos neutri generis sit.
Ambrosius videtur Graecum genus reliquisse, cum ait in seruitutem generans,
quod est Agar, [E] nisi quis vocem relatiuam malit ad sermonis contextum pertinere, quod est videlicet generare in seruitutem. Huius enim rei typum gerebat Agar siue ancilla siue mons ab ancilla sortitus nomen. [A] Caeterum quod
addit quae nunc est Hierusalem, huc pertinet, quod olim ea ciuitas aliis nominibus fuerit appellata, primum Iebus, deinde Salem, deinde Hierusalem, velut ex
vtrisque composito vocabulo, postremo Aelia. [E] Nec mirum videri debet, si
vulgaris vsus pro Iebussalem dixit Hierusalem, quum Salem verterit in Solymam, et Hierusalem in Hierosolymam.
[25] Qu i c o n i u n c t u s e s t e i q u a e n u n c e s t Hi e r u s a l e m . Sustoixe d t nn Ierousalm, pro coniunctus est nos vertimus confinis est. Nam
129 Hierusalem A B D E: in Hierusalem C.
131 cumque E: cunque B C, cque D; Theophylactus CE: Vulgarius B; Sina A B E: Syna C D.

151 Salem BE: alem A.


155 Hierusalem scripsi sec. Vg.: Hierus. E.

130131 Graecorum scholia Ps.Oecumenius,


Comm. in Gal. 4, 24, nach der Hs. AN III 11
(cod. 2817), fo 242r: Jtiv fjs diaqkj tn
Agar [sic] xei tpon ka otv ti t tn
r[r]bwn glssj ka t Sin rov [sic]
Agar [sic] kaletai (Migne PG 118, 1145C).
131 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,
2526, Migne PG 124, 1005BC: T d Sin n
A
raba mn stin, Agar d kaletai t A
rabik [Arbwn v.l.] glssj. Siehe Personas
bersetzung: [Sina] qui mons et in Arabia
est et Agar Arabum lingua nuncupatur (fo
cxviiiv).

133 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,


24b26, CCSL 77A, p. 141, ll. 2028 (Migne
PL 26, 417BC) zu Gal. 2526, berichtet nicht,
der Berg Sinai sei Agar genannt worden.
133134 Augustinus Aug. fhrt Gal. 4, 24 nicht
in seiner Expositio ad Galatas zur Stelle 4, 24
an (cap. 40, CSEL 84, pp. 108112). Zur Lesart quod est Agar z.B. Doctr. chr. IV, xx, 39,
CCSL 32, p. 145, l. 8; Contra adv. legis et proph.
II, 7, 28, CCSL 49, p. 113, l. 826 sq.; Civ. XV,
2, CCSL 48, p. 454, ll. 1213 (cf. WordsworthWhite ad Gal. 4, 24: quod Aug. saepissime).

ANNOTATIONES IN GAL. 4,25

134 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,


24, CSEL 81, 3, p. 51, l. 13.
134137 Tametsi Agar Die von Hermann
Menge nach dem klassischen Gebrauch aufgestellte Norm lautet: Das Relativpronomen richtet sich nicht nach dem Prdikatsnomen (sc.
Agar), wenn der Relativsatz eine fr den Gedanken wesentliche Ergnzung enthlt; auch nicht,
wenn das Prdikatssubstantiv ein Eigenname ist
(wie hier). Siehe: Hermann Menge, Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik (bearbeitet von Andreas Thierfelder), 17. unvernd.
Nachdruck der 11. Auflage, Darmstadt, 1979,
23.3, p. 17 (der zweiten Hlfte).
137 amphibolon Amphibolon (Adjektiv nach
griechisch mfbolov) statt des oft verwendeten Substantivs amphibologia (cf. Annot.
in Gal. 1, 6, l. 37 und den Kommentar ad
loc.), fr doppeldeutig, nml. bezieht sich
quae auf Agar, oder ist seruitutem das Bezugswort. Siehe weiter, l. 147 sqq.
139 est significat Cf. oben n.l. 119.
140 Augustino Siehe Aug. Contra adv. legis et
proph. II, 6, 21, CCSL 49, p. 107, ll. 635636:
Petra erat Christus, non quia hoc erat, sed
quia hinc significabatur; Civ. XVIII, 48,
CCSL 48, p. 646, ll. 2426: Petra erat Christus, quoniam petra illa, de qua hoc dictum
est, significabat vtique Christum. Cf. ASD
VI, 8, p. 211, n.l. 965 zu 1. Cor. 10, 4.
146 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
24, CSEL 81, 3, p. 51, ll. 1213; auf dieselbe
Stelle verweist Er. im Zusatz B oben l. 134.
147148 nisi seruitutem Dazu Hofmann
Szantyr 308g, p. 571: Das auf einen ganzen
Satz bezogene quod lsst sich durch die
ganze Latinitt verfolgen.
150 quae Hierusalem Gal. 4, 25.
150152 quod Aelia Der Namen Jebus fr
Jerusalem (Iudic. 19, 10; 1. Chr. 11, 4) war
vordavidisch. Salem war Jerusalem als die
Residenz von Melchisedek (Gn. 14, 18). Zum
Zeit Hadrians bekam Jerusalem den Namen
Aelia Capitolina. Nach ReickeRost, s.v.
Jebus (2. Band 806), s.v. Salem (3. Band, 1647
sq.) und s.v. Jerusalem (2. Band 823, ausfhrlich zum Namen Jerusalem 820823). Er.
sttzt sich vielleicht auf Hier. Epist. 108, 9, 1:
Hierosolymam, vrbem trinumon: Jebus,
Salem, Hierusalem, quae ab Aelio postea
Adriano de ruinis et cineribus ciuitatis in
Aeliam suscitata est (CSEL 55, p. 314, l. 18
p. 315, l. 2) oder Epist. 129, 5, 3: prius Iebus,
postea Salem, tertio Hierosolyma et nunc
Aelia (CSEL 56/ 1, p. 172, ll. 1112).
155199 Qui attingere Die vorliegende Auseinandersetzung um Gal. 4, 25 hat Er. 1535

133
anlsslich einiger Anmerkungen von Johannes Genesius Sepulveda (14901575) hinzugefgt (cf. Ep. 2951, ll. 1215, n.l. 1508
angefhrt). In diesem Zusammenhang sind
vor allem Ep. 2873, 2905 und 2938 wichtig. In
Ep. 2873 informiert Sepulveda Er. ber ein
wichtiges Manuskript der Vaticana (das
berhmte Ms., den cod. B, Vaticanus 1209),
das er gegen den griechischen Bibeltext der
vulgata exemplaria kollationiert hatte. Er.
kannte den codex B schon frher: 1521 hatte
er Paulus Bombasius gebeten, einige Abschnitte des 1. Briefes von Johannes aus dieser
Hs. abzuschreiben, cf. Ep. 1213. Die betreffenden Passagen, 1. Ioh. 4, 13; 5, 711, spielten
eine Rolle in der Kontroverse um das sogenannte comma Johanneum, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 257, n.l. 505. Er. hlt
brigens diesen codex nicht fr wichtig, wie
er in seiner Antwort an Sepulveda schreibt:
Ep. 2905, ll. ll. 3745: Quod scribis de codice
Graeco quem nactus es in bibliotheca Pontificia tantopere cum vulgata editione consentiente, vide ne inanem operam sumas. Constat enim quum Graeci foedus inirent cum
Ecclesia Romana, hoc quoque fuisse
comprehensum in articulis, vt Graecorum
codices praesertim euangelici ad Romanam
lectionem emendarentur, et in similes codices
ipse incideram, quum primum ederem
Nouum Testamentum. Quare ex isto codice
nihil est quod possis iudicare. Siehe zu Er.'
Behauptung, die griechischen codices seien
nach der Union mit den Griechen dem
Vg.Text angeglichen worden: ASD VI, 8, p.
344 sq. n.ll. 287291 und n.ll. 288289 zu 2.
Cor. 2, 3. Zum codex B: Hovingh, ASD VI, 5,
p. 355, n.ll. 7792 zu Mc. 1, 2 und die dort
genannte Literatur. Zur vorliegende annotatio in Gal. 4, 25: Miekske L. van Pollvan de
Lisdonk, Erasmus' Note on Gal. 4:25: The
Connection between Mount Sinai and
Jerusalem in: Jerusalem, Alexandria, Rome.
Studies in Ancient Cultural Interaction in
Honour of A. Hilhorst, Edited by F. Garza
Martnez and G.P. Luttikhuizen. Leiden,
2003, pp. 255262.
155 Qui Hierusalem Nov. Test.: confinis est
autem ei, quae nunc vocatur Hierusalem.
Dazu: ASD VI, 3, p. 479, n. 252.
155156 Sustoixe Ierousalm Sepulveda
schreibt anlsslich dieses Passus, Ep. 2873, ll.
4248; 5255: Cum ergo in locum illum [=
Gal. 4, 25] incidissem vbi sic habet vetus
translatio, Sina mons est in Arabia, qui coniunctus est ei quae nunc est Hierusalem, re
diligentius inspecta non potui non demirari

134
157
158
159
160
161
162
LB 821
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178

ANNOTATIONES IN GAL. 4,25

hoc verbo vsus est diuus Hieronymus hunc enarrans locum. Nec obstat quod
Sina mons itinere multorum dierum dissitus est a monte Sion. Paulus enim hic
non metitur spatium interualli, sed confert similitudinem allegoriae. Nam quae
inter se similitudine quapiam respondent, vicina et confinia dicuntur, quod Paulus Graece dixit sustoixen, quasi dicas in eadem esse serie. Vnde et grammatici
stoixea vocant literas, quod serie quadam sibi iungantur, philosophi rerum elementa stoixea vo|cant, puta terram, aquam, aerem et ignem, quod horum
vnumquodque suo consistat ordine. Item versus stxoi dicuntur et acies ordine
compositae stxai vocantur, quae voces aliaeque similes deriuantur a verbo
stexein, quod est ordine progredi siue in serie stare. Mons autem Sina tametsi
longo interuallo disiunctus est ab Hierosolymis, tamen hac similitudine illi contiguus est, quod quemadmodum in Sina primum lex est prodita magnis terroribus,
ita in monte Sion eadem lex est promulgata et ad alienigenas etiam propagata
iuxta vaticinium De Sion exibit lex et verbum Domini de Hierusalem. Illud autem
hoc loco agit apostolus, vt ostendat legem absque gratia terrorem incutere minis
et praeceptis. Cogi vero metu seruile est. Iudaei itaque qui vacui charitate legem
iuxta literam ac ritus externos obseruabant, quanquam a monte Sina migrauerant
Hierosolymam, tamen a seruili conditione non degenerabant, tanquam filii Agar,
non Sarae. Verbum autem sustoixen in hunc sensum reperitur apud probatos
Graecorum autores, nominatim apud Theophrastum De causis et Aristotelem n
tov Met t Fusik. Nec Suidas de hoc verbo siluit in dictione sstoixa, sic
enim appellantur quae sunt eiusdem ordinis ac sortis. Et sustoixa dicitur rerum

locorum rationem tantopere a Pauli verbis


dissidere. Constat enim montem hunc qui
coniunctus esse dicitur Hierosolymis, ab
eadem vrbe itinere multorum dierum abesse
Tunc igitur mihi id quod erat suspicanti
codicem Graecum consulere placuit; qui
mihi facile omnem dubitationem ademit; sic
enim habet, t gr Agar Sin rov st<n>
n t Araba sustoixe d t nn Ierousalm (gleich wie Er. Annot. in Gal. 4, 24,
ll. 125126 diese Stelle anfhrt).
157 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
24b26, CCSL 77A, p. 141, ll. 2022 (Migne
PL 26, 417B): Nec mirum vetus Testamentum quod in monte Sina, qui est in Arabia
et confinis est [Hervorhebung von mir] ei
quae nunc est Hierusalem etc. Im Lemma
schreibt Hieronymus: qui conterminus est
(loc. cit. CCSL 77A, p. 140, l. 3; Migne,
417A).
157161 Nec obstat serie Er. antwortet hier auf
Sepulvedas Anmerkung in Ep. 2873, ll. 4248,
oben n.ll. 155156 angefhrt.
161 sustoixen In der vorliegenden Diskussion
ist sustoixen der Schlsselbegriff, wie Sepul-

veda im genannten Brief 2873, ll. 5559


schreibt: Quorum verborum [sc. t gr
Agar Ierousalm, cf. n.ll. 155156] germanus intellectus aut ego fallor aut longe diuersus est tum a veteri, tum a tua translatione,
quam itidem me videre non piguit. Nam verbum sustoixe neque coniuncta esse significat, neque confinia, quemadmodum te miror
conuertisse. Er. reagiert darauf in Ep. 2905,
ll. 1619: De sustoixe miraris quare verterim confinis est. Eodem verbo vtitur Hieronymus hunc enarrans locum, quem miror
hoc scrupulo nihil fuisse commotum; et confinis est mollius est quam coniunctus est,
quo verbo vsus est interpres: er zieht auch
Budaeus heran, ll. 2830: De dictione
sustoixe multa colligit Budaeus in Commentariis Linguae Graecae, si libet inspicere.
Siehe Budaeus, Commentarii Linguae Graecae
col. 882, l. 40884, l. 36 der Basler Ausgabe
von 1557 (nach dem Kolophon: 1556) apud
Nicolaum Episcopium Iuniorem. Er. war sich
der Wichtigkeit des Wortes sustoixen im
vorliegenden Passus durchaus bewusst. Am 3.
Juli 1534 schreibt er an Sepulveda, Ep. 2951, ll.

ANNOTATIONES IN GAL. 4,25

1215: Nouum Testamentum nunc rursus


excuditur, cum annotationibus meis. In quibus non parum sudoris exhausi: vtinam initio
iustam curam adhibuissem. Locum de
sustoixe tuo admonitu tractaui attentius.
In Ep. 3096 vom 13. Februar 1536 reagiert
Sepulveda auf das Erscheinen des Novum Testamentum und der Annotationes im Mrz 1535.
Ob Sepulvedas Brief eine unmittelbare Antwort auf Ep. 2951 ist, kann man nicht ohne
weiteres feststellen (nach Allen, introd. Ep.
3096 und Ep. 2951, n.l. 12): Scripseram ad te
ancipitem illum locum epistolae ad Galatas,
de monte Sina et Hierusalem, quemadmodum interpretandum exponendumque putarem; tuque meam sententiam non solum
rescripta epistola probasti, sed etiam editis
proxime commentariis caeteris omnibus,
quod nuper non sine iucunditate perspexi,
praetulisti, vt Sina intelligamus a Paulo dici
sustoixen t nn Ierousalm, non quasi
coniuncta sint ea loca, quae constat inter se
longo interuallo distare, sed quod sint eiusdem ordinis atque rationis. Qui verbi Graeci
germanus est atque proprius intellectus. Sed
illud miror quid causae fuerit cur, qui hanc
sententiam auctis scholiis libenter amplecteris, non idem in vertendo Latinam orationem
ad ipsum sensum accommodaueris, maluerisque verbum confinis est, anceps et translatum, retinere quam vti proprio et quod nihil
haberet ambiguitatis, praesertim cum ipse
non timidissime soleas a vetere translatione
discedere, ac potius cum iam ibidem mutato
verbo discessisses (ll. 1126). In ThWNT 7,
p. 669, l. 36 sq. bersetzt Gerhard Delling im
Lemma sustoixen das Verb an der vorliegenden Stelle folgendermassen: Sie gehrt in
eine gemeinsame Reihe mit ihm (cf. l. 161: in
eadem esse serie).
161162 grammatici literas Zum Ausdruck
stoixeon auf Sprachliches bezogen: ThWNT
7, p. 671 sq. Gerhard Delling behandelt im
Lemma stoixeon ausfhrlich die Bedeutungen des betreffenden Begriffes (pp. 670687).
Genaugenommen unterscheidet sich das
stoixeon vom grmma. Cf. LiddellScott s.v.
stoixeon II.1: a simple sound of speech, as the
first component of the syllable mit Hinweis
u.a. auf Plato, Crat. 426d: t d on t
stoixeon, und Aristot. Metaph. 998 a 2326:
oon fwnv stoixea ka rxa dokosin enai
tat z n sgkeintai a fwna prtwn.
Andererseits aber ist gelegentlich natrlich
auch an den geschriebenen Buchstaben
gedacht [Plat.] Polit 277e; Resp III, 402a
(Delling, p. 671, ll. 1617).

135
162164 philosophi ordine Er. scheint vor
allem hier Empedokles zu meinen, auf den
die Lehre der 4 Elementen in der Antike
zurckgefhrt wurde (bei ihm ihmata,
nicht stoixea, cf. ThWNT 7, p. 672, l. 8
sqq.). Stoixeon mit der Bedeutung Urbestandteil, Grundstoff, Element, war nicht vor
Plato im Gebrauch (nach Passow s.v.
stoixeon 3., cf. LiddellScott s.v. stoixeon
II.2.). Siehe zu dieser Bedeutung Plat. Tht.
201e: t mn prta oonpere stoixea z n
mev te sugkemeqa ka tlla. Vgl. auch
Suid. stoixeon 1238: stoixen stin, z o
prtou gnetai t ginmena enai d t mn
pr qermn, t d dwr grn, tn ra
cuxrn, tn gn zjrn. Ausfhrlich zu
stoixeon = Element: Delling in ThWNT 7,
pp. 672678.
164166 Item stare Er. erweitert seine etymologische Digression. Stxov: eine Reihe (von
Personen und Sachen), ein Vers (Passow, s.v.);
stxai ist nicht gelufig; nach Pape s.v.:
stxj = stxov (Reihe, Ordnung, Glied bes.
der Krieger, Vers). Vielleicht schwebte Er.
nicht stxai, sondern stxev / stxav vor (der
Nom. stz ist ungebruchlich, nur der Gen.
Sg. stixv, der Nom. und Akk. Pl. stxev
bzw. stxav, kommen vor. Die Bedeutung ist:
die Reihe, bes. von Kriegern, die Schlachtreihe. Nach Pape s.v. stz).
170 iuxta vaticinium Cf. Is. 2, 3.
175 Verbum autem sustoixen Cf. ThWNT 7, p.
669, ll. 1122.
175176 apud autores Es handelt sich eher
um den Adjektiv sstoixov und den Subst.
sustoixa als um das Verb sustoixw. Zu
sstoixov ThWNT 7, p. 669 und Pape s.v. Er.
zieht mehr Texte heran als Sepulveda, der
Suidas und Aristot. verwendete (cf. Ep. 2873,
ll. 6465).
176 Theophrastum Thphr. Caus. plant. VI, 5, 6:
kat tatjn tn sustoixan (Wimmer, p.
295); VI, 4, 2: sstoixoi (Wimmer, p. 293).
176 Aristotelem Bei Aristot. in Metaph. mehrmals sustoixa (986 a 23; 1004 b 27; 1054 b 35
etc.).
177 Suidas Suid. sstoixa 1691: sstoixa lgetai llloiv ka t mowv xonta prv tina,
ka kat nalogan ej n (von Sepulveda
im genannten Brief 2873, ll. 6667
angefhrt).
178 sustoixa Die Zusammenstellung in eine
Reihe, Ordnung, das Gehren zu derselben
Klasse, Art, daher Verwandtschaft, Entsprechung. Aristot. Metaph. 1054 b 351055 a
12 erklrt: n t at sustoixa: n tat
gnei (nach Pape s.v. sustoixa).

136
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212

ANNOTATIONES IN GAL. 4,27

inter se similium series, veluti si ponas p, k, t, vna sustoixa fuerit; conueniunt


enim in hoc quod sunt exiles. Altera huic opponetur continens f, x, q. Et haec
elementa inter se collata sstoixa sunt, ad superiorem vero seriem comparata
ntstoixa. Diuus Chrysostomus sustoixe interpretatur geitnihei ka ptetai, id
est vicinus est et contiguus; idem dilucidius interpretatur Theophylactus addens
viciniam hanc non esse loci sed similitudinis. Et glossa quae dicitur Ordinaria
coniunctus verbo exponit similis. Verum hanc interpretationem Aquinas reiicit,
quod existimet hanc non fuisse mentem Pauli, mauultque montem Sina ideo dictum coniunctum Hierosolymae, quod illinc huc profecti sint Israelitae, vt intelligamus montem Arabiae confinem esse Hierosolymae non propinquitate situs sed
continuatione itineris. Huic commento obstat nonnihil sustoixe verbum praesentis temporis, quod Ambrosius vertit qui coniungitur. Iter autem multis seculis
praecesserat. Qui collegit scholia in omnes Pauli epistolas ita scribit in hunc
locum: Ex qualitatibus locorum vult intelligi diuersitatem testamentorum. Is, quisquis fuit, sensisse videtur Sina typum esse veteris testamenti, Hierusalem noui.
Hoc si recipimus, quomodo dicuntur sustoixen? Mihi Paulus aequare videtur
Iudaeos Arabes et Hierosolymitanos, quod vtrique pariter seruirent legi et ad
synagogam pertinerent, non ad ecclesiam. Hierosolymae vero terrenae, quam non
discernit a monte Sina, opponit coelestem Hierosolymam, quae est ecclesia.
Mirum est autem nec Hieronymum nec Ambrosium hunc de vicinia scrupulum
attingere.
[27] [A] L a e t a re , s t e r i l i s q u a e n o n p a r i s . Testimonium adductum
est ex Esaiae cap. liiii. Hebraea sic extulit Hieronymus: Lauda, sterilis quae non
paris, decanta laudem et hinni quae non parturiebas, quoniam plures filii desertae
magis quam eius quae habet virum. Verum iuxta Septuaginta legimus hunc in
modum: [C] Efrnqjti, stera o tktousa, zon ka bjson ok dnousa, ti poll t tkna tv rmou mllon tv xosjv tn ndra, id est, [A]
Laetare, sterilis quae non paris, erumpe et clama quae non parturis, quia plures
filii desertae magis quam eius quae habet virum. Symmachus ita vertit: Laetare,
sterilis quae non peperisti, gaude in exultatione et hinni quae non parturisti, plures
enim filii dissipatae magis quam eius quae erat sub viro. Ab hoc non discrepant
Theodotion et Aquila praeterquam in pauculis verbis. Vnde palam est in hoc
loco Paulum vsum verbis Septuaginta, quod per omnia sensus concordet cum
Hebraica veritate.

201 Hebraea Hieronymus BE: Hebraea sic


habent al ile

ov eNr ic

o
P edl
i al er
qy
inr
el
Vyb
in
B
m em

mw in
B jiB
r iK
el

Ea sic extulit Hieronymus A.


210211 in hoc loco D E: hoc in loco A B, in hoc
in loco C.

179182 veluti ntstoixa Er. verwendet ein


der Grammatik entnommenes Beispiel. Vgl.
Passow, s.v. sstoixov: Bei den Gramma-

tikern heissen die mit demselben Organ


ausgesprochenen Buchstaben sstoixa [sc.
labiales, gutturales, dentales], die ihren

ANNOTATIONES IN GAL. 4,27

Eigenschaften nach einander entsprechenden ntstoixa, wie p, k, t [tenues] und b, g,


d [mediae] und f, x, q [aspiratae]: dieses
wechselseitige Verhltnis der Buchstaben
nennen die Grammatiker sustoixa und
ntistoixa.
182 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 4, 4,
Migne PG 61, 662: sustoixe d t nn Ierousalm. Toutsti, geitnihei, ptetai.
183 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,
2526, Migne PG 124, 1005C: sustoixe d
ka t Ierousalm toutsti geitnihei, ptetai ti peikhetai t ktw Ierousalm,
ka naloge at, ka ev kenjn klambnetai, v moitjtov osjv mfon.
184185 glossa coniunctus Die interlinere
Erklrung zu coniunctus lautet: id est similis (nach der ed. pr. der Biblia sacra cum
Glossa Ordinaria, Strassburg, 14801481 zur
Stelle Gal. 4, 25).
185 Aquinas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
261, vol. I, p. 622: Qui, mons, coniunctus est,
non per spatii continuitatem sed per similitudinem; lect. 262: sed haec non videtur
intentio Apostoli Et hoc est quod dicit qui
coniunctus est ei, scilicet per continuationem
itineris euntium in Ierusalem, quae nunc est
Ierusalem. Hatte Er. anfangs im Brief 2905
vom 17. Februar 1534 Thomas' Auffassung
verteidigt, er lehnt sie in der vorliegenden
annotatio ab, cf. ll. 189190 (Huic temporis). Siehe Ep. 2905, ll. 2527: Thomam
miror quare reprehendas. Non enim is
putauit Sina montem esse vicinum Hierosolymis, sed coniunctum dici ob continuationem itineris. Er. bezieht sich auf Sepulvedas
Anmerkung in Ep. 2873, ll. 4851: Quem
mihi scrupulum multum etiam adauxit enarratio Thomae, qui praefatus haec inter se loca
viginti dierum itinere distare, eadem tamen
propter itineris Iudaeorum continuationem
coniuncta dici interpretatur (cf. Thomas
Aquinas, lect. 261, vol. I, p. 622: Vbi primo
oritur dubitatio, quia cum Sina distet a Ierusalem per viginti fere dietas, videtur falsum
quod Sina iunctus sit Ierusalem, vt hic Apostolus dicit).
190 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
25, CSEL 81, 3, p. 51, ll. 1819 (190 quae coniungitur: qui coniungitur v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV, p. 933B).
191 Qui epistolas Gemeint ist Pelagius. Die
betreffenden Kommentare wurden Hieronymus zugeschrieben, Er. aber zweifelt an der
Autorschaft Hieronymus'. Siehe z.B. Annot.
in 1. Cor. 3, 1215, ASD VI, 8, p. 76, ll.
589590: is, cuius extant in omnes episto-

137
las Paulinas scholia Hieronymi titulo,
cf. den Kommentar ad loc. ASD VI, 8, p.
77, n.ll. 589590 und Alexander Souter,
The Earliest Latin Commentaries on the
Epistles of St Paul. Oxford, 1927; 1999, pp.
205230. Siehe Souter II, p. 330, ll. 12 =
Migne PL Suppl. I, 1282 (192 De qualitatibus, in Er.' Hier.Ausgabe aber Ex qualitatibus, tomus IX, fo 172G, so auch Migne PL
30, 854B).
197 opponit ecclesia Siehe Antoon A.R. Bastiaensen, Beata Urbs Jerusalem: Saint
Augustin sur Jrusalem in: The Apostolic Age
in Patristic Thought edited by A. Hilhorst.
Leiden, 2004, pp. 228241, p. 238 sq.: Pour
Ambroise, fascin par l'image de Jrusalem,
ville cleste, l'glise est cette ville, la rsidence
du nouveau peuple (cf. Ambros. Expos. in Ps.
118, 13, 15).
198199 Mirum attingere Cf. Ep. 2905, ll.
1718: [Hieronymus] quem miror hoc scrupulo nihil fuisse commotum. Zu scrupulus:
n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
200212 Laetare veritate Wie an anderen
Stellen, an denen Paulus Isaias anfhrt, vergleicht Er. die betreffenden Texte des AT,
nml. den der LXX und den Vg.Text, mit der
Fassung an der bewussten Paulusstelle. Die
angefhrte hebrische Fassung wird meistens
ab Ausgabe B gestrichen.
200 Laetare paris So auch Vg. und Nov.
Test.
201 ex Esaiae Is. 54, 1. Siehe auch app. crit. n.l.
201. Er. hat, wie fters, ab Ausgabe B die
hebrische Fassung ausgelassen.
201 Hieronymus Er. hat Hier.' Isaiaskommentar
herangezogen (cf. unten n.ll. 206207; n.l.
207; n.l. 210) und zitiert hier vermutlich nach
Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1, CCSL 73A, p.
599, ll. 14 (202 pariebas: parturiebas v.l.; 203
habebat; cf. Stuttgart Vg. ad loc. multi filii,
statt plures filii).
203 Septuaginta Er. bietet den Text der LXX, Is.
54, 1, gleichwie die Stuttgart Sept.
206207 Laetare virum Er. folgt Hier.'
bersetzung, wie sie in dessen Isaiaskommentar steht, cf. Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 46.
207 Symmachus Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 710: Symmachus
hunc locum ita interpretatus est: Laetare,
sterilis etc. Er. fhrt den Is. Text wie Hier.
an.
210 Theodotion et Aquila Cf. Hier. loc. cit., p.
599, ll. 1011: [Symmachus] a quo Theodotio et Aquila praeter pauca verba non discrepant.

138
213
214
215
216
217
218
LB 822
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232

233
234
235
236
237
238
239
240
241

ANNOTATIONES IN GAL. 4,305,4

[30] Cu m f i l i o l i b e r a e . Hieronymus legit cum filio meo Isaac. [B]


Atque ita sane legitur Genesis capite vigesimo primo. Ad eundem modum legit
Ambrosius. Quo magis admiror vnde haec scriptura in [E] Graecorum ac [B]
nostros codices inuaserit. [C] Ex interpretatione Theophylacti non satis liquet
quid legerit, [D] nisi quod contextus cum nostra vulgata lectione consentit. [E]
Chrysostomus legit quemadmodum Latini: nec refert ad sensum. Apostolus pro
persona Sarae sup|posuit personam scripturae, quo plus esset ponderis, sensumque reddidit ad causam quam tractat commodum. In hoc testimonio Paulus
nec Hebraicam autoritatem nec Septuaginta sequutus est contentus suis verbis
scripturae sensum reddere.
[31] [A] Qu a l i b e r t a t e [E] n o s [A] C h r i s t u s . Graeca sic habent, t
leuqera on Xristv mv leuqrwse, stkete ka m, id est libertate igitur,
qua Christus nos liberauit, state etc., vt libertate ad sequentia pertineat, non ad
superiora. Tametsi Hieronymus secus vertit ac secus legunt Ambrosius et Augustinus [B] hinc nouum sermonis caput ordientes: [A] state igitur etc. [C] Mecum
haud obscure facit [E] Chrysostomus ac [C] Theophylactus, [D] stkete verbum
etiam interiecto commentario separans ab iis quae sequuntur, nec interpres hoc
mutare potuit. Ad sensum haud magnopere refert.
[A]

EX CAPITE QVINTO

[1] C o n t i n e r i . M nxesqe, id est obnoxii sitis aut implicemini seu


illaqueemini.
[3] C i rc u n c i d e n t i s e . Peritemnomnw, id est qui circumciditur.
[4] Eu a c u a t i e s t i s a C h r i s t o. Katjrgqjte p to Xristo. Hanc
vocem interpres constanter ita vertit, cum significet aliquid aboleri et irritum
ociosumque fieri ac velut antiquari. Idem est cum eo quod paulo superius dixit,
nihil Christus vobis proderit: Si addicitis vos legi Mosi, Christus vobis est antiquatus et ociosus. Hieronymus indicat hanc vocem katargesqai non recte verti
ab interprete, cum sit potius in opere cessare. A
rgv enim ociosus est velut
ergv. Vnde dictum est katargesqai.
235241 Euacuati katargesqai inter lemma
Contineri [post illaqueemini 233] et lemma
Circuncidenti se [234] posuit A.
237 ac D E: et AC.

238 addicitis BE: ad dicitis A; Mosi D E:


Moysi AC.
239 katargesqai BE: katjrgesqai A.
240 ociosus D E: ociosum AC.

213 Cum filio liberae So auch Vg. und Nov. Test.


213222 Hieronymus reddere Siehe ASD VI,
3, p. 481, n. 304, wo der vorliegenden Abschnitt zusammengefasst wird.
213 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
2931, CCSL 77A, p. 144, ll. 45, Migne PL
26, 419A (im Lemma).
214 Genesis Siehe Gn. 21, 10, von Hier. loc. cit.
CCSL 77A, p. 144, ll. 1011 (Migne, 419B)
angefhrt: eice ancillam hanc et filium eius.

Non enim erit heres filius ancillae cum filio


meo Isaac (Hier. loc. cit.: eice ancillam et
filium eius: non enim haereditabit filius ancillae cum filio meo Isaac).
215 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
30, CSEL 81, 3, p. 53, l. 13.
215216 Quo inuaserit In den heutigen Ausgaben met to uo tv leuqrav: met to
uo mou Isak v.l. Man beachte, dass Er. erst
in der Ausgabe von 1535 die griechischen codi-

ANNOTATIONES IN GAL. 4,305,4

ces (l. 215) mit einbezieht, nicht in der von


1519, wie laut Anm. ASD VI, 3, p. 481, n. 304
(vermutlich nach ReeveScreech zur Stelle).
216 Theophylacti Siehe Theophyl. Expos. ad Gal.
4, 30, Migne PG 124, 1008CD, im Lemma:
met to uo tv leuqrav (cf. l. 217 contextus consentit).
218 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 4, 4,
Migne PG 61, 663 cf. 664: o gr m kljronomsei uv tv paidskjv met to uo tv
leuqrav.
221222 contentus reddere Vgl. Er.' Bemerkung in Annot. in 1. Cor. 2, 9, ASD VI, 8, p.
62, ll. 369370: Porro testimonium hoc Paulus sumpsit ex sexagesimo quarto capite
Esaiae, sententiae magis exprimens veritatem
quam verba annumerans und den Kommentar ad loc. (p. 63, n.l. 370); Annot. in 1. Cor.
14, 21, ASD VI, 8, p. 278, ll. 236238: Paulus
adducit testimonium sed ita rursus, vt
sensum magis expresserit quam verba.
223 Qua Christus Nov. Test.: In libertate igitur qua Christus nos liberauit. Im Nov. Test.
fngt das 5. Kapitel mit dem vorliegenden
Abschnitt an, wie griechisch N27 und
Tischendorf. Nach WordsworthWhite und
die Stuttgart Vg., die der Gliederung der
Kapitel der Stephanusedition von 1555 folgen,
gehren die Worte qua libertate nos Christus
liberauit zum 4. Kapitel. So auch schon Hier.,
Ambrosiaster und Aug., cf. ll. 226227
Tametsi igitur etc. Valla fngt das 5. Kapitel
mit vs. 31 an: Itaque fratres non sumus ancillae filii, sed liberae, qua libertate nos Christus
liberauit. State ergo Graece aliter legitur:
Libertate ergo qua Christus nos liberauit state
t leuqera on Xristv leuqrwsen
mv stkete (Garin, p. 876, col. 1).
223224 Graeca ka m In den heutigen Ausgaben: T leuqera mv Xristv leuqrwsen stkete on, ka m ktl. Dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 528 und ASD VI, 3, p.
481, n. 51. Er. folgt der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 243r (ausser: leuqrwsen).
226 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
2931, CCSL 77A, p. 146, ll. 6667 (Migne
PL 26, 420C): Non sumus ancillae filii, sed
liberae. Qua libertate nos Christus liberauit
(in Er.' Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 92F:
Christus nos). Danach fngt das neue Kapitel
mit State et nolite etc. an.
226 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 31,
CSEL 81, 3, p. 53, ll. 1920 (die gleiche Lesart
wie Hier.): Itaque non sumus ancillae filii, sed
liberae, qua libertate Christus nos liberauit.
Danach folgt ein kurzer Kommentar und dann
fngt das nchste Kapitel an mit State.

139
226227 Augustinus Aug. fhrt in seiner Expos.
Gal. den bewussten Satz nicht an, er beginnt
jedoch, wie Er. sagt (l. 227 hinc ordientes), ab
state mit einem neuen Kapitel (41), CSEL 84, p.
112, l. 3, gleich wie Hier. und Ambrosiaster.
227228 Mecum Theophylactus Sowohl
Chrys. (In Gal. comm. 5, 1, Migne PG 61,
663), als auch Theophyl.(Expos. ad Gal. 5, 1,
Migne PG 124, 1009A) fngt das neue Kapitel
mit t leuqera on ktl. an.
232 Contineri Nov. Test.: [ne] implicemini.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 481, n. 14.
234 Circuncidenti se Nov. Test. A: circuncidentem se; Nov. Test. BE: qui circunciditur,
cf. ASD VI, 3, p. 482, n. 33.
235 Euacuati estis a Christo Nov. Test.: Christus
vobis factus est ociosus. Zum Verb euacuare:
Kaulen 87, p. 153; PlaterWhite 85, p. 58;
Christine Mohrmann, Die altchristliche
Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin.
Nijmegen, 1932, p. 240: Aus der Rechtssprache
rhrt wohl evacuare entkrften her.
235 Katjrgqjte Xristo (Xristo: to
Xristo v.l.).
235236 Hanc vertit Katargw wird in der
Vg. auch durch destruere bersetzt (z.B.
Rom. 6, 6; 1. Cor. 1, 28). Cf. ASD VI, 3, p. 77,
n. 65 zu Rom. 6, 6 und Annot. in Rom. 3, 3, LB
VI, 574C: katargsei, id est abolebit, oblitterabit, irrita reddet siue antiquabit, quo
verbo frequenter vtitur diuus Paulus. Interpres saepenumero vertit destruere.
236237 cum antiquari Vgl. Annot. in 1.
Cor. 1, 28, ASD VI, 8, p. 56, ll. 260261:
Katargsj, quod aliquoties vertit euacuaret.
Est autem antiquare et velut obliterare, vt
frequenter iam admonuimus. Siehe auch die
vorangehende Anm.
237 paulo superius Gal. 5, 2: quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit.
239 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 5, 4,
CCSL 77A, p. 153, ll. 1017 (Migne PL 26,
424BC): katjrgqjte enim p to Xristo non, vt in latino male interpretatum est,
euacuati estis a Christo, sed in Christi opere
cessastis magis intellegitur, vt id quod supra
[Gal. 5, 2] specialiter de circumcisione praeceperat dicens si circumcidamini, Christus vobis
nihil prodest [cf. die vorangehende Anm.]
nunc de tota lege generaliter comprehendat:
nihil eos in Christi opere proficere qui in
quacumque obseruatione legis se crediderint
iustificandos.
240241 A
rgv ergv Cf. Suid. A
ergv 558:
rgv. Vgl. Etym. mag. 136, 20: A
rgv
par t ergv tiv enai.

140
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264

ANNOTATIONES IN GAL. 5,67

[6] Pe r c h a r i t a t e m o p e r a t u r. Rursum hic operans non significat


quod vulgus somniat, sed quae vim suam occultam exerceat in nobis, quod proprium est Spiritus. Sentitur enim vis, cum ipse nusquam appareat. Nam legem
vult parum efficacem videri, contra fidem efficacem. Energoumnj, quod agens
rectius verti poterat.
[7] Qu i s vo s f a s c i n a u i t . A
nkocen. Quod Hieronymus et Ambrosius
vertunt impediuit. [C] Et Glossa Ordinaria indicat in Latinis codicibus fuisse
duplicem lectionem, cum apud Graecos non sit nisi vna. Certe in codice Donatiani scriptum comperi fascinauit. [A] Ex hoc loco videtur additum non credere
veritati, de quo superius [E] cap. 3. [A] admonuimus, et quod illic vertit non credere, hic vertit non obedire. Imo Hieronymus hic admonet totum hoc non
obedire veritati non inueniri in vetustis codicibus, etiamsi Graeci codices hoc
errore sunt confusi. [E] Quamquam autem hoc loco nihil interest inter Graecos
codices et Latinos, nisi quod illi legunt impediuit, non fascinauit, tamen ne hic
quidem multum [A] ad sensum facit addita particula. [D] Sensus enim plenus
erat [A] Bene currebatis, quis interrupit cursum vestrum? [E] Rursus aliud argumentum hanc aeditionem non esse pure Hieronymi; nam ille cum Graecis legit
impediuit. [A] Ne m i n i c o n s e n s e r i t i s . Et hanc particulam velut adiectitiam
praeterit Hieronymus, cum nec in Graecis reperiatur codicibus, nec apud vllum
illorum qui commentaria scripserint in Paulum. [B] Etiamsi Theophylacti
interpres in contextu de suo addidit, cum nec sit apud Graecos nec in interpretatione fiat vlla mentio. [C] Certe in codice Donatiani non addebatur [D] nec in
vtroque Constantiensi. [B] Et tamen propemodum addiuinare licet Ambrosium
242 Per charitatem operatur E: Per dilectionem
operans AD.
247257 Quis [Qui A] vos impediuit
[247248]. Ex hoc loco de quo superius
admonuimus confusi [250254]. Nec
[AD, om. E] ad sensum facit addita particula
[256]. Bene vestrum? [257] post lemma

Nemini consenseritis [post Paulum 261] posuit


A.
247 Quis D E: Qui AC.
256 ad E: Nec ad AD.
261 commentaria BE: commentarios A;
Theophylacti CE: Vulgarius B.

242 Per charitatem operatur Nov. Test.: per


dilectionem operans. Siehe app. crit. ad loc.:
Er. hat in AD im Lemma seinen Text aus
Nov. Test. abdrucken lassen, statt des Vg. Textes.
242246 Rursum poterat Mehrmals bespricht
Er. den Inhalt des Verbs nergw. Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD VI, 8, p. 238, ll.
451455. Vgl. n.ll. 357358 zu Gal. 2, 8.
247 Quis vos fascinauit Nov. Test.: quis vos
impediuit (impediuit Vg.: fascinauit v.l. cf.
ASD VI, 3, p. 483, n. 71, vermutlich ist die
Lesart fascinauit dem Text Gal. 3, 1 angeglichen).
247 A
nkocen In den heutigen Ausgaben nkocen: nkocen v.l. cf. Tischendorf ad loc. Er.
fand nkocen in der Hs. AN III 11 (cod.

2817), fo 243v, cf. ASD VI, 3, p. 483, n. 71.


Siehe auch n.l. 677 zu Gal. 3, 1.
247 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 7,
CCSL 77A, p. 160, l. 1 (Migne PL 26, 428D).
247 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
7, CSEL 81, 3, p. 56, l. 8.
248250 Et Glossa fascinauit Dieser Zusatz C
hngt mit Stunicas Kritik an Annot. in Gal. 3,
1 zusammen, cf. n.l. 657 zu Gal. 3, 1. Er. las in
seinem Vg.Text sowohl an der Stelle Gal. 3, 1
als auch an der vorliegenden Stelle Gal. 5, 7
fascinauit. Demzufolge lag ein Irrtum wohl
auf der Hand. Zu Gal. 3, 1 hatte Er. auf Hier.
Adv. Iov. (Migne PL 23, 298B) hingewiesen,
als gbe es dort das Zitat Gal. 3, 1. Hier. fhrt
jedoch Gal. 5, 7 an, und Stunica erwhnte Er.'
Irrtum. Er. verteidigte sich Apolog. resp. Iac.

ANNOTATIONES IN GAL. 5,67

Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 198, ll. 594603. Ein


Teil der betreffenden Anmerkung von Er. in
der Apologie und der vorliegende Zusatz C
berschneiden sich: Porro duplicem fuisse
lectionem apud Latinos in quinto capite
docet etiam ipsa Glossa Ordinaria, atque
exemplar mire vetustum ex bibliotheca collegii sancti Donatiani Brugis (ASD IX, 2, p.
198, ll. 601603).
248 Glossa Ordinaria In der ed. pr. der Biblia
sacra cum Glossa Ordinaria (Strassburg
14801481) im Text ad loc. impediuit und
interliner vel fascinauit. Man vergleiche
ASD IX, 2, p. 199, n.l. 602: in der Biblia sacra
cum Glossa Ordinaria (Paris 1590), vol. VI,
509510: fascinauit, interliner Alias impediuit (also andersherum).
249250 in codice Donatiani Siehe n.l. 727 zu
Gal. 3, 1; n.l. 996 zu Gal. 4, 6 und ASD IX, 2,
p. 169, n.ll. 7374 und Introduction p. 46.
250251 Ex veritati In den heutigen Ausgaben: [quis vos impediuit] veritati non oboedire? An der Stelle Gal. 3, 1 wird non oboedire veritati (veritati non credere; non
credere veritati) als Interpolation von WordsworthWhite, Stuttgart Vg. ausgelassen.
Dazu: n.l. 670 zu Gal. 3, 1 und WordsworthWhite ad loc. Im Nov. Test. Gal. 5, 7:
[quis vos impediuit], vt non crederetis veritati? (dieselbe bersetzung im Nov. Test.
Gal. 3, 1, dazu: ASD VI, 3, p. 462 sq. n. 13 zu
Gal. 3, 1). Vgl. Valla, Annot. zu Gal. 5, 7: quis
vos impediuit veritati non oboedire? Praeterea ego transtulissem: Quis vos impediuit
veritati obedire siue quominus veritati obediretis? Graece tamen est elegantius persuaderi, peqesqai (Garin, p. 876, col. 1).
251 superius Siehe Annot. in Gal. 3, 1, ll.
670677.
251252 quod obedire An der Stelle Gal. 3, 1,
ist non credere veritati eine v.l., die heutzutage ausgelassen wird, cf. oben n.ll. 250251.
252 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 7,
CCSL 77A, p. 160, ll. 17 (Migne PL 26,
428D): Quis vos impediuit veritati non
oboedire? Id quod nunc latinus posuit interpres veritati non oboedire et in graeco scriptum est t ljqea m peqesqai in superiori
loco [Gal. 3, 1] ita interpretatus est: non credere veritati. Quod quidem nos in vetustis
codicibus non haberi in suo loco [Comm. in
Gal. I, 3, 1b, CCSL 77A, p. 68, ll. 1214,
Migne PL 26, 373C] adnotauimus, licet et
graeca exemplaria hoc errore confusa sint.
Siehe n.l. 671 zu Gal. 3,1.
255 quod fascinauit Illi d.h. die griechischen
codd.: nkoce (Er. nkoce), gkptw, hem-

141
men, hindern; nicht fascinauit / bskanen, wie Er.' Vg.Text an der vorliegenden
Stelle, cf. Lemma, l. 247 (und wie Gal. 3, 1).
257259 Rursus impediuit Dazu: n.ll.
678682 zu Gal. 3, 1. Er. schrieb in Annot. in
Gal. 3, 1, wie an der vorliegenden Stelle, in
einem Zusatz E, ber dieses kontroverse
Thema (cf. Annot. in Gal. 3, 1, ll. 678682).
Die Autorschaft der Vg. war auch in den
Capita ein wichtiger Punkt, cf. Rummel,
Boorish Critics, bes. pp. 442444. Siehe auch
unten n.ll. 279286 zu Gal. 5, 9.
259 Nemini consenseritis Wie Valla, Annot. ad
loc. (non legitur graece nemini consenseritis, Garin, p. 876, col. 1) und Hieronymus
(cf. n.l. 260) meint auch Er., dass nemini
consenseritis nicht im Text gehrt. Es betrifft
tatschlich einen Zusatz, der griechisch und
lateinisch belegt ist, cf. N27 ad loc.; WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 483, n. 72.
Er. hat nemini consenseritis in seine Liste
Quae sint addita aufgenommen, cf. die Ausgabe D, fo Oo6v.
260 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 7,
CCSL 77A, p. 161, ll. 1517 (Migne PL 26,
429A): Nemini consenseritis. Sed quia nec in
graecis libris nec in his qui in Apostolum
commentati sunt hoc scriptum inuenimus,
praetereundum videtur (von WordsworthWhite ad loc. erwhnt).
261262 Theophylacti interpres Der bersetzer
des Kommentars von Theophyl., Christophorus Persona, hat fters den Text des Lemmas
dem Vg.Text (wie er ihm vorlag) angeglichen.
So hat er offenbar auch an der vorliegenden
Stelle nemini consenseritis nach seinem
Vg.Text hinzugefgt, cf. fo cxixv der Ausgabe
von 1519 (bei Jean Petit): nemini consenseritis, persuasio hec non est ex eo qui vocauit
vos. Vgl. Theophyl. Expos. ad Gal. 5, 8,
Migne PG 124, 1012C: J peismon ok k to
kalontov mv. Er. hat sich brigens ber das
Angleichen der Texte von Theophyl. mehrmals gergert, cf. ASD VI, 8, p. 79, n.l. 627 zu
1. Cor. 3, 13 und n.ll. 683684 zu Gal. 3, 1.
263264 Certe Constantiensi Zu den von Er.
herangezogenen Hss. der Vg.: ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10. Siehe auch n.l. 10
zu Gal. 1, 3 (codd. Constantienses) und oben
n.ll. 249250.
264 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
7, CSEL 81, 3, p. 56, ll. 914 (266 opera: opere
v.l.; 267 efficacia perseuerantiae). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 935A: in
opere fidei, sic ed. pr. 1492, fo n1v, col. 1; efficacia perseuerante, sic ed. pr. 1492, ibidem
(das Wort officio muss ein Irrtum sein).

142
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
LB 823
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297

ANNOTATIONES IN GAL. 5,811

hanc particulam addidisse, non addidisse autem superiorem non credere veritati,
sic enim explanat: Exercitium illorum in opere fidei bonum fuisse testatur, sed
nequitia malorum hominum detentos, ne cursum suum officio perseuerante consummarent; vnde vt resipiscant hortatur de caetero nulli eorum credentes, qui vt opera
legis seruanda suaderent, euangelicae veritati non eos obedire sinebant. Certe in
contextu non additur apud Ambrosium haec particula, nemini consenseritis, ne
apud Augustinum quidem.
[8] [A] Pe r s u a s i o h a e c n o n e s t e t c . Graecis nec est haec nec vestra,
[E] vt legit Augustinus, [A] sed duntaxat peismon, id est persuasio. Quanquam sensus non admodum pugnat, nisi quod hic significat persuasionem non
obtemperantium, sed persuadentium, vt referatur ad superiorem interrogationem
Quis vos impediuit bene currentes? Nempe quorundam persuasio auocantium
vos ad Mosaicas ceremonias, quae persuasio non est profecta a Christo, qui alio
vos vocauit, nimirum ad spiritualia. |
[9] To t a m m a s s a m c o r r u m p i t . Olon t frama humo, id est totam
conspersionem fermentat, sic enim vertit diuus Hieronymus in commentariis
[C] palam damnans ac reiiciens verbum massae. Nec tamen reddit causam cur
reiiciat, nec abstinet ab vsu vocis damnatae in interpretatione. Neque tamen
negari potest massam esse vocem Latinam, etiamsi conspersio in hoc sensu reperitur apud Columellam et magis exprimit vocem Graecam frama. Vel hic locus
arguit hanc translationem non esse Hieronymi, quae dictionem habet quam ille
testatur a se correctam fuisse. Pro corrumpit Hieronymus legit fermentat. Est
enim Graece humo. Siquidem non protinus corrumpitur quod afficitur fermento.
[E] Nam Christus suam doctrinam comparat fermento in farinam abdito.
[10] [A] Ni h i l a l i u d s a p i e t i s . Fronsete. Melius Ambrosius, qui legit
sentietis, hoc est non eritis in alia sententia et non cogitabitis de nouando vitae
instituto. Nam id est nihil aliud, nihil diuersum, nihil nouum. Quemadmodum
dicimus aliud ab illo. Qu i c u n q u e e s t i l l e . Ostiv n , id est quicunque
fuerit siue sit. Atque ita legit diuus Ambrosius.
[11] Er g o e u a c u a t u m e s t s c a n d a l u m . Ara katrgjtai, id est ergo
cessauit, vt non ineleganter exponit diuus Hieronymus, quod vulgo vocant cassatum. Admonet autem et hic Graecam vocem rectius exprimere Pauli mentem
quam Latinam. [C] Cassatur enim quod desiit habere vigorem.
277 Mosaicas ceremonias BE: Moysaicas cerimonias A.
278 nimirum E: nempe AD; spiritualia BE:
spiritalia A.

287 Siquidem non protinus D E: Nec enim


protinus C.
292 aliud ab illo BE: ille ab illo A.

265 superiorem veritati Er. spielt auf Gal. 3, 1


an; cf. Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3, 1,
CSEL 81, 3, p. 29, ll. 2526: Die Worte non
credere veritati (oder hnliches) fehlen.
269270 Certe consenseritis Siehe Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5, 7, CSEL 81, 3, p. 56, l. 9:
nemini consenseritis fehlt.

271 Augustinum Aug. Expos. Gal. 42, 78, CSEL


84, p. 114, l. 15: nemini etc. fehlt.
272 Persuasio etc. Vg.: Persuasio non est ex
eo qui vocat vos; Nov. Test.: Nempe persuasio non ex eo profecta [profecta om. A] qui
vocat vos (persuasio haec v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 483,

ANNOTATIONES IN GAL. 5,811

n. 81). Er. legt seine bersetzung Nempe etc.


ll. 274278 dar.
272 Graecis vestra Siehe die Liste Quae sint
addita, fo Oo6v der Ausgabe D: Persuasio
haec vestra. Haec vestra supersunt. Tantum
est persuasio.
273 Augustinus Aug. Expos. Gal. 42, 8, CSEL 84,
p. 114, l. 16: Suasio vestra.
279286 Totam fermentat An der Stelle 1.
Cor. 5, 6 verwendet Paulus dieselbe Wendung: totam massam corrumpit. Er. bespricht
in Annot. in 1. Cor, 5, 6, ASD VI, 8, pp.
9698, ll. 951957; 960966 den betreffenden
Satz unter Hinweis auf die vorliegende Stelle.
Wie an der vorliegenden Stelle stellt Er. Hier.'
(vermeintliche) Autorschaft der Vg. zur Diskussion, cf. ASD VI, 8, p. 98, ll. 956957:
Iam si Nouum Testamentum habemus ab
Hieronymo restitutum, vt quidam autumant,
quomodo taxat hic quod nos legimus? Dieselbe Ansicht assert Er. fters. Siehe z.B.
Apologia, Holborn, p. 165, ll. 2629: Iam
illud quemadmodum extra controuersiam est
apud eruditos, ita indoctis etiam multorum
libris persuasum esse reor hanc noui testamenti editionem Hieronymi non esse, quemadmodum ab ipso fuit emendatum; Ep. 337,
ll. 773774: Nam Hieronymi non esse vel
ipse testantur Hieronymi praefationes etc.
Dazu: Bentley, Humanists, p. 162; Rummel,
Boorish Critics, pp. 442444; n.ll. 678682 zu
Gal. 3, 1. Edward Lee, Stunica, Petrus Sutor et
alii hielten die Vulgata fr die Arbeit von
Hieronymus und bten Kritik an Er.' Auffassung: cf. Rummel, loc. cit.; ASD VI, 8, p. 98
sq. n.ll. 956957; p. 99, n.l. 957 zu 1. Cor. 5, 6.
279 Totam massam corrumpit Nov. Test.: totam
conspersionem [massam A B] fermentat (cf.
ll. 279280). Er. berief sich Annot. in 1. Cor. 5,
6, ASD VI, 8, p. 96, ll. 951952, auf Hier.
Comm. in Gal. III, 5, 9; auf dieselbe Stelle verweist er hier. Es liegt daher auf der Hand, dass
Er. im Nov. Test. 1. Cor. 5, 6 und Gal. 5, 9, dieselbe bersetzung verwendete, nmlich diejenige, die er Hieronymus' Kommentar entnahm (cf. n.l. 280). Valla, Annot. zu Gal. 5, 9,
schlgt dieselbe bersetzung vor: Non
autem esse dicendum massam corrumpit, sed
conspersionem fermentat superius admonui
frama humo (Garin, p. 876, col. 1). Vgl.
Valla, Annot. zu 1. Cor. 5, 6: Dignitatem orationis apostolicae perdit interpres sua res
variandi affectatione, nam sic graece habetur
nescitis quod modicum fermentum totam
conspersionem fermentat? (Garin, p. 863,
col. 2), cf. ASD VI, 8, p. 97, n.ll. 951952 zu 1.
Cor. 5, 6. Siehe auch ASD VI, 3, p. 483, n. 91,2.

143
279 Olon humo So auch die heutigen Ausgaben.
280 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 9,
CCSL 77A, p. 162, ll. 15 (Migne PL 26,
429CD): Modicum fermentum totam conspersionem fermentat. Male in nostris codicibus habetur modicum fermentum totam massam corrumpit et sensum potius interpres
suum quam verba Apostoli transtulit. Hac
autem ipsa sententia Paulus et ad Corinthios
vtitur etc.
284 Columellam Er. verweist Annot. in 1. Cor. 5,
6, ASD VI, 8, p. 98, ll. 964965, auf Columella und sagt: In hunc sensum conspersio
inuenitur apud probatos autores. Quanquam
et massulas salis legimus apud Columellam
(Zusatz C, wie an der vorliegenden Stelle).
Conspersio findet sich jedoch nicht bei
Columella: man bekommt den Eindruck,
dass Er. seine Anm. zu 1. Cor. 5, 6 hier ungenau und in gekrzter Form ohne Nachprfung bernommen hat. Siehe ASD VI, 8, p.
99, n.ll. 964965 und n.l. 965 zu 1. Cor. 5, 6.
284286 Vel fuisse Cf. oben n.ll. 279286.
286 Hieronymus Siehe oben n.l. 280.
289 Nihil aliud sapietis Nov. Test.: nihil aliud
sensuri sitis. Zur bersetzung sentire fr
fronw: ASD VI, 3, p. 92, n. 53 zu Rom. 8, 5.
289 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 56, l. 25.
291292 Quemadmodum illo Zur Konstruktion aliud a: Souter, Glossary s.v. alius; HofmannSzantyr 75, Zusatz b, p. 111: alius ab
bereits bei Mela I, 57 aliter a ceteris; oft alius
ab seit Tert.
292 Quicunque est ille Nov. Test.: quisquis
fuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 483,
n. 104,5.
292 Ostiv n In den heutigen Ausgaben n
statt n. An fr n ist im NT ziemlich selten,
cf. BlassDebrunner 1072. Zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 2935.
293 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 57, l. 2: quicumque fuerit.
294 Ergo scandalum Nov. Test.: Abolitum est
igitur offendiculum [scandalum A].
294 Ara katrgjtai So auch die heutigen Ausgaben.
295 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 11,
CCSL 77A, p. 165, ll. 23 (Migne PL 26,
431D): Ergo euacuatum est (siue, vt in graeco
melius habet, cessauit) scandalum crucis.
295296 cassatum Cf. Souter, Glossary s.v.: cassatus (mtaiov), vain, futile.
297 Cassatur Cassare nach Georges s.v.
zunichte machen, fr ungltig erklren, kassieren.

144
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322

ANNOTATIONES IN GAL. 5,1213

[12] [A] V t i n a m a b s c i n d a n t u r. Vtinam et abscindantur addita


copula, [B] ka [A] pokcontai, id est amputentur [B] etiam [A] siue resecentur. [B] Est nonnihil emphaseos in coniunctione, non solum iudicentur, sed
etiam anathema fiant penitus resecti a vestro consortio. Aut qui vos volunt circuncidi, ipsi prorsus execentur, vt Paulus imprecetur exectionem totius membri
qui docerent circuncisionem. Attingit hunc sensum Ambrosius et item Theophylactus [E] sequutus Chrysostomum, [B] sed alter mihi videtur apostolica grauitate dignior. Augustinus ex maledictione facit benedictionem sic interpretans,
quasi Paulus precetur pseudapostolis, non vt circuncidantur, sed abscindantur,
hoc est spadones fiant propter regnum coelorum, sic enim futurum vt desinant
praedicare Iudaicam circuncisionem. [D] Hoc commentum maluit amplecti
quam tribuere Paulo imprecationem. [A] Qu i vo s c o n t u r b a n t . O nastatontev, id est qui vos a statu demouent. Vnde Ambrosius legit hi qui vos subuertunt. Nos vertimus qui vos labefactant. Respexit enim ad id quod dixerat: State.
[B] Labefactatur autem quod a statu suo dimouetur. Annotat vocis huius emphasim diligenter Theophylactus, [E] sed ante hunc Chrysostomus.
[13] [A] In o c c a s i o n e m d e t i s c a r n i s . Detis verbum apud Graecos non
habetur. Et carni dandi casu profertur, non carnis, paterno. Et subaudiendum
est detis, vt admonet diuus Hieronymus, aut aliud accommodatius. Apparet Vallam accusatiuum libertatem referre ad verbum quod sequitur seruiatis, quasi dicas
ne seruiatis libertatem vestram carni. Verum id, praeterquam quod ab omnium
sententia dissidet, duriusculum est et coactius. Theophylactus subaudiendum
putat xwmen, id est habeamus. Certe, vt modo dixi, testatur Hieronymus verbum detis additum ab interprete, non positum a Paulo. Et nescio quid gratiae
peculiaris habet haec aposiopesis in deterrendis iis quos nolis offendere. Se d
300 emphaseos D E: emphasis B C.
303304 Theophylactus CE: Vulgarius B.
304305 apostolica grauitate D E: apostolico
sensu B C.
309 conturbant AD: conturbat E.

310 demouent E: dimouent AD; Hi BE: hii


A.
313 Theophylactus CE: Vulgarius B.
319 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

298 Vtinam abscindantur Nov. Test.: Vtinam et


abscindantur (et abscidantur: abscindantur
v.l.). Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Vtinam et
abscindantur (Garin, p. 876, col. 1).
298299 addita copula Zur Fassung ohne et, cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 483, n. 121.
299 ka pokcontai So auch die heutigen Ausgaben.
300 nonnihil emphaseos Emphasis ist ein ziemlich oft von Er. verwendeter rhetorischer
Fachausdruck: der Gebrauch eines Wortes
geringeren habituellen Bedeutungsinhalts
zur Bezeichnung eines grsseren (prziseren)
Bezeichnungsinhalts (Lausberg 578). Cho-

marat widmet diesem Sprachphenomn


einige Seiten (Chomarat II, pp. 803815): Im
allgemeinen kann man feststellen, dass beim
Gebrauch der Emphasis weniger gesagt als
gemeint ist. Chomarat: le meilleur pour traduire emphasis serait alors insinuation. Das
Umgekehrte aber kommt auch vor: Siehe
ASD VI, 8, p. 95, n.l. 910 zu 1. Cor. 5, 1. An
der vorliegenden Stelle hat ka die prgnante
Bedeutung etiam.
303 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
12, CSEL 81, 3, p. 57, l. 25 p. 58, l. 6: tale est
hoc, quale et illud ad Corinthios in prima:
qui non, inquit, amat dominum Iesum, sit
anathema [1. Cor. 16, 22] et non solum spi-

ANNOTATIONES IN GAL. 5,1213

ritaliter, sed et carnaliter hos maledicit, vt


quia circumcidi Galatas cogebant, ipsi absciderentur, vt multiplicaretur his dolor corporis (so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus
IV, p. 935B, nur abscinderentur statt absciderentur).
303304 Theophylactus Theophyl. Expos. ad
Gal. 5, 12, Migne PG 124, 1013C: tov d
patsasin, v nata nososin, partai ka
lgei Eqe m mnon perietmnonto, ll ka
telewv pkopton t autn mria. Fr die
zweite Ausgabe verfgte Er. nicht ber die
griechische Fassung, er benutzte aber die
bersetzung von Persona: seductoribus vero
perinde ac insanabili morbo affectis et mala
imprecatur et inquit, vtinam non modo circumcidantur huiusmodi homines qui vos
conturbant, sed eorum penitus precidantur
pudenda, vel abscindantur dicit (fo cxxr).
304 Chrysostomum Chrys. In Gal. comm. 5, 3,
Migne PG 61, 668: Ora pv sti pikrv
ntaqa kat tn patjktwn tov d
patjktav, v llotrouv ka nata
nosontav, kkptei O d lgei toiotn
stin Odn moi mlei per kenwn m
peritemnsqwsan mnon, ll ka perikoptsqwsan.
305 Augustinus Aug. Expos. Gal. 42, 20, CSEL
84, p. 116, ll. 1214: Non tantum, inquit, circumcidantur, sed et abscidantur. Sic enim
fient spadones propter regnum caelorum et
carnalia seminare cessabunt (cf. Mt. 19, 12).
309 Qui vos conturbant Nov. Test.: qui vos labefactant. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 483
sq. n. 122. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est qui vos commouent siue de statu submouent; nastatontev (Garin, p. 876, col.
1).
309310 O nastatontev So auch die heutigen
Ausgaben.
310 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
12, CSEL 81, 3, p. 57, ll. 2425 (conturbant:
subuertunt v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe,
1527, tomus IV, 935B).
311 id quod dixerat Cf. Gal. 5, 1: State et nolite
iterum contineri.
312313 vocis huius emphasim Zum Phnomen
der emphasis, oben n.l. 300.
313 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 5,
12, Migne PG 124, 1013CD: Ora d ka pv
A
nastatontev, epen, per p tn axmalwtihntwn lgomen. Ka gr ka otoi tn
leuqeran atn fjronto ktl. Fr die Ausgabe B verwendete Er. die bersetzung von
Persona: Grece autem quod conturbant
latine traductum est, anascunte [sic] habetur, hoc est e propriis sedibus moti et alio tra-

145
ducti, vt enim cum vi et armis aliqua capitur
ciuitas, ex ea abacti homines alio traducuntur (fo cxxr).
313 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 3,
Migne PG 61, 668: Ka kalv epen, A
nastatontev. Tn gr okean patrda ka tn
leuqeran ka tn suggneian fntev tn
nw, tn llotran ka znjn metadikein
ngkasan, p mn tv nw Ierousalm ka
tv leuqrav kbllontev, biahmenoi d
kaqper axmaltouv ka metanstav
plansqai.
314 In carnis Nov. Test.: in occasionem detis
carni. Zu detis im Nov. Test.: ASD VI, 3, p.
484, n. 133.
314315 Detis paterno In den heutigen Ausgaben: ev formn t sark. Zur v.l. dte
(nach sark): ASD VI, 3, p. 484, n. 133 und
Tischendorf ad loc. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
Abest a graeca veritate detis nec legitur carnis, sed carni, t sark (Garin, p. 876, col.
1). Er. hat detis in die Liste Quae sint addita
aufgenommen, fo Oo6v der Ausgabe D: In
occasionem detis carni, detis adiectum est.
316 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 13a,
CCSL 77A, p. 169, ll. 14 (Migne PL 26,
433D434A): tantum ne libertatem in occasionem carni (subauditur) detis (quod, quia
in graeco non habetur, latinus posuit interpres).
316317 Vallam Valla, Annot. ad loc. Fortsetzung
des n.ll. 314315 angefhrten Zitats: [nec
legitur carnis, sed carni, t sark], hoc est, vt
ita loquar, ne seruiatis libertatem vestram
carni (Garin, p. 876, col. 1).
319 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 5,
13, Migne PG 124, 1016A: M tn leuqeran
xwmen ev formn t sark, toutsti tav
sarkikav piqumaiv. Er. verwendete den
griechischen Text von Theophyl. Persona
bertrgt ad loc.: Et, inquit, nequaquam
sumus huiusmodi libertatem adepti, perinde
ac occasionem nacti ad carnis concupiscentiam fo cxxr).
320 modo Cf. ll. 315316, cf. n.l. 316.
322 aposiopesis Rhetorischer Fachausdruck (eine
oft nachtrglich ausdrcklich festgestellte
Auslassung der usserung eines Gedankens
[Lausberg]). Zur Aposiopese, posipjsiv
oder reticentia: Lausberg 887888. Die
Auslassung des Verbs an der vorliegenden
Stelle wird von BlassDebrunner 481 (4811)
als Ellipse bezeichnet, vgl. auch 1904.
322323 Sed Spiritus Nov. Test.: sed per charitatem (sed per caritatem: sed per caritatem
spiritus v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 485, n. 135).

146
323
324
325
326
327
328
LB 824
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358

ANNOTATIONES IN GAL. 5,1419

p e r c h a r i t a t e m Sp i r i t u s . Spiritus in Graecis codicibus non habetur nec in


Hieronymo nec in Augustino, tantum apud Ambrosium legere memini, qui sic
etiam interpretatur, vt sit quod opponat carni.
[14] Di l i g e s p rox i m u m t u u m . Graeci habent n t gapseiv, id est
nempe in hoc diliges proximum etc., vnde et nos ita vertimus. [B] Admonet
Augustinus multis verbis hic de Dei dilectione sileri, quod ea fingi possit, dilectio proximi facilius queat | conuinci. Et consequitur vt qui proximum dure tractat, is nec Deum amet. Subindicat idem, licet obscurius, Ambrosius. Hoc admonendum putaui, ne quis de suo adiiciat velut omissum quod a Paulo non est
additum.
[15] [A] Mo rd e t i s e t c o m e d i t i s . Pro comeditis Ambrosius legit criminatis, si modo codex mendo vacat. Haud scio an exemplar illius habuerit diabllete, id est calumniamini.
[16] Di c o a u t e m i n C h r i s t o. In Christo non additum est apud Graecos nec apud Hieronymum nec apud Ambrosium, [B] ne in vetustissimo quidem
exemplari Paulino, [D] suffragabatur vterque codex ecclesiae Constantiensis, [B]
tantum est Dico autem Spiritu ambulate. Sic enim indicat quorsum tendat totus
hic sermo. [A] Et d e s i d e r i a . Desiderium est Graece piquman. [B] Ambrosius legit concupiscentiam carnis non perficietis, [A] tametsi id nihil ad sententiam.
[17] Ha e c e n i m s i b i i n u i c e m . Apud Graecos pro enim est d, autem,
tata d, haec autem, quanquam id quidem ad sensum haud magni refert.
[19] Qu a e s u n t . In plerisque huiusmodi recensendis Latina nonnihil a
Graecis discrepant, librariorum, opinor, obliuione. Haec Graece sic habent:
moixea, pornea, kaqarsa, slgeia, edwlolatrea, farmakea, xqrai, riv,
hloi, qumo, riqeai, dixostasai, arseiv, fqnoi, fnoi, mqai, kmoi, id est
adulterium, scortatio, immundicia, lasciuia, idolorum cultus, veneficium, simultates, lis, aemulationes, irae, contentiones, factiones, sectae, inuidiae, caedes,
ebrietates, comessationes. [E] Ita legit et Chrysostomus, nisi quod primo loco
refert pornean. [A] Diuus Hieronymus sic legit: quae sunt fornicatio, immundicia,
impudicitia, idolorum seruitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes,
irae, rixae, dissensiones, haereses, inuidiae, ebrietates, comessationes. Ambrosius legit
ad hunc modum: adulterium, fornicatio, impuritas, obscoenitas, idololatria, veneficium, inimicitiae, contentiones, simulationes, irae, simultates, dissensiones, haereses,
inuidiae, ebrietates, comessationes. De quorum singulis, si quis volet plenius edoceri, legat diui Hieronymi in hunc locum commentaria. Illud iam admonuimus
in epistolam ad Romanos in fqnoi et fnoi iucundam esse vocum allusionem,
333335 Mordetis calumniamini inter lemma
Dico autem in Christo [post Ambrosium 337]
et lemma Et desideria [340] posuit A.
345 librariorum BE: librarior A; Graece E:
323 Spiritus habetur In den heutigen Ausgaben: ll di tv gpjv. Die v.l. ll t

Graecis AD.
348 scortatio BE: fornicatio A.
349 caedes CE: cedes A B.
354 idololatria BE: idolatria A.
gpj to pnematov ist im Apparat N27 vermerkt, siehe ASD VI, 3, p. 485, n. 135.

ANNOTATIONES IN GAL. 5,1419

324 Hieronymo Hier. Comm. in Gal. III, 5,


13b14, p. 174, l. 1 (Migne PL 26, 436B): Sed
per caritatem seruite inuicem.
324 Augustino Aug. Expos. Gal. 43, 8, CSEL 84,
p. 117, l. 21.
324 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
13, CSEL 81, 3, p. 58, ll. 1619: Sed per dilectionem spiritus seruite vobis inuicem. Non
per affectum carnis caritatem habendam, sed
per spiritus exhortatur, vt inuicem sibi subiecti sint.
326 Diliges tuum So auch Vg. und Nov. Test.
326 Graeci Die heutige Lesart und diejenige von
Er. sind nahe zu identisch: n t gapseiv
tn pljson sou v seautn (Nov. Test.
autn).
327 nempe vertimus Vgl. Nov. Test. ad loc.:
Nam tota lex in vno verbo completur,
nempe hoc: Diliges proximum tuum vt te
ipsum. Siehe ASD VI, 3, p. 485, n. 144.
328 Augustinus Aug. Expos. Gal. 45, 17, CSEL
84, p. 119, l. 1 p. 120, l. 3, (45, 12): Quaeri
autem potest, cur apostolus et hic solam commemorauit proximi dilectionem [45, 2]
cur apostolus et in hac [Gal.] et in illa epistola
[Rom.] solam proximi dilectionem commemorat, nisi quia de dilectione dei possunt
mentiri homines, quia rariores temptationes
eam probant, in dilectione autem proximi
facilius conuincuntur eam non habere, dum
inique cum hominibus agunt?; (45, 7):
Mentiebantur enim quidam dilectionem se
dei habere et de odio fraterno eam non habere
conuincebantur, de quo iudicare in cotidiana
vita et moribus facile est.
330 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
14, CSEL 81, 3, p. 58, ll. 2025: diliges proximum tuum sicut te ipsum. Hoc scriptum est
in Leuitico [Lv. 19, 18], hoc est quod supra
dictum est, quia perfectio salutis per dilectionem operatur, quia qui non diligit fratrem,
non diligit deum, dicit Iohannes apostolus
[cf. 1. Joh. 4, 20].
333 Mordetis et comeditis Nov. Test.: mordetis et
deuoratis. Zur bersetzung deuoratis: ASD
VI, 3, p. 485, n. 152.
333 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
15, CSEL 81, 3, p. 58, l. 26.
334335 Haud calumniamini Es steht nicht
fest, ob Ambrosiaster berhaupt Griechisch
beherrschte.
336 Dico autem in Christo Nov. Test.: Dico
autem (dico autem: dico autem in Christo v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.: improbat
Erasmus und ASD VI, 3, p. 485, n. 161).
337 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. III, 5, 16,
CCSL 77A, p. 177, l. 1 (Migne PL 26, 438C).

147
337 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
16, CSEL 81, 3, p. 59, l. 4.
338 exemplari Paulino John Colet hatte zwei
Exemplare von St. Paul's an Er. ausgeliehen.
Dazu: n.l. 259 zu Gal. 2, 2. Siehe ASD VI, 8,
p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
338 vterque Constantiensis Die zwei PaulusBnde aus Konstanz, die Er. oft erwhnt,
cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
339 Dico ambulate So auch die heutigen Ausgaben der Vg.
340 Et desideria Nov. Test.: et concupiscentiam (et desiderium: et desideria v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 485, n. 162).
340341 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 5, 16, CSEL 81, 3, p. 59, ll. 45.
341 tametsi sententiam Fortsetzung des Textes
der Ausgabe A.
342 Haec inuicem Nov. Test.: Haec autem
inter se mutuo [mutuo om. A] (haec enim
inuicem: haec enim sibi inuicem v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 485,
n. 173).
342 Apud autem In den heutigen Ausgaben:
tata gr: tata d v.l. cf. ASD VI, 3, p. 485,
n. 172.
344 Quae sunt Nov. Test.: quae sunt haec. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 486, n. 192.
345 Haec habent In den heutigen Ausgaben
wird l. 346 moixea (v.l.) ausgelassen; 346
edwlolatra N27: edwlolatrea Tischendorf; 347 hlov: hjlo v.l.; fnoi (v.l.) wird in
den heutigen Ausgaben ausgelassen.
348 idolorum cultus Nov. Test.: simulacrorum
cultus.
348349 simultates Nov. Test.: inimicitiae.
349 contentiones, factiones Nov. Test.: concertationes, seditiones. Siehe zu Er.' bersetzung dieser Liste: ASD VI, 3, pp. 486487, n. 193 n. 211.
350 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 6,
Migne PL 61, 672673 (346 pornea, moixea;
farmakea, edwlolatrea; reiv).
351 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
1921, CCSL 77A, p. 184, ll. 14, Migne PL
26, 442C (352 luxuria: impudicitia v.l.).
353 Ambrosius Ambrosiaster, Comm.in Gal. 5,
19, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 811 (354355 idolatria, veneficia, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und ed. pr. 1492, fo
n2r, col. 1).
357 diui Hieronymi commentaria Hier. Comm.
in Gal. III, 5, 1921, CCSL 77A, pp. 184192, ll.
1202 (Migne PL 26, 442C446C).
357358 Illud Romanos Siehe Annot. in Rom.
1, 29, LB VI, 566 F: Apud Graecos iucunda
vocum affinitas est in fqnou, fnou.

148
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
LB 825
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391

ANNOTATIONES IN GAL. 5,2124

quam interpres ne potuit quidem reddere. [D] Nec sua gratia caret asyndeton et
homoeoptota.
[21] [A] No n c o n s e q u e n t u r. O kljronomsousin, pro quo Hieronymus possidebunt. Et expressius Ambrosius: regni Dei haereditatem non consequentur.
[22] Pa t i e n t i a . Makroquma, id est longanimitas [B] seu lenitas animi,
[A] quod iste suo more fere vertit patientiam, quae frequentius corporis quam
animi dicitur. Etiamsi diuus Hieronymus putat nihil interesse. Ambrosius vertit
lenitatem. Et hic catalogus fructuum Spiritus apud Graecos sic habet, gpj,
xar, ernj, makroquma, xrjsttjv, gaqosnj, pstiv, pratjv, gkrteia, id
est charitas, gaudium, pax, lenitas animi, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo,
temperantia. Diuus Hieronymus Aduersus Iouinianum sic legit: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia.
Ambrosius ad hunc legit modum: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, spes, lenitas, continentia, castitas, bonitas etc. Proinde non admodum probandam reor quorundam anxiam diligentiam, qui in huiusmodi catalogis solent de
numero laborare et in distinguendis singulis superstitiose torqueri, cum probabile
sit Paulum congeriem quandam malorum et bonorum produxisse, quae fere
consequi solent, non quod haec sola sint, sed quod in his sit summa. |
[24] Qu i a u t e m s u n t C h r i s t i , c a r n e m s u a m . Hoc loco Origenes
omissa vna coniunctione d totam variat sententiam legens ad hunc modum:
Kat tn toiotwn ok sti nmov, o to Xristo tn srka starwsan sn
tov paqmasi ka tav piqumaiv, [D] id est [A] Aduersus huiusmodi non est lex
qui Christi carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, vt intelligas, non
eos esse Christi, qui carnem suam crucifixerunt, sed aduersus eos non esse legem,
qui Christi carnem in se crucifixerunt cum vitiis etc. Nam Christi carnem cum
laude crucifigi in piis hominibus, in quibus domiti [C] sunt [A] carnis affectus,
sed male recrucifigi, quod Graeci dicunt nastaurosqai, ab iis qui redeunt ad
pristinam vitam post Christum semel acceptum. Verum exemplaria Graeca refragantur huic lectioni, etiamsi Hieronymo probatur Origenis sententia. Ambrosius
legisse videtur ad hunc modum: o d Xristo etc., vt Christi nominandi casu
sit, numero multitudinis, non paterni. Addit enim eos vocari christos, id est
vnctos, qui Christo deuoti sint. Cu m v i t i i s e t c o n c u p i s c e n t i i s . Paq365366 quae dicitur BE: cum aliud quiddam sit A.
368 gaqosnj D E: gaqwsnj AC.

359 quam reddere Mehrmals bringt Er. das


bersetzungsproblem beim Wortspiel zur
Sprache. Cf. z.B. Annot. in 1. Cor. 12, 23,
ASD VI, 8, p. 242, ll. 528529: Non
reddidit interpres festiuam vocum allusionem timtera et timn, id est inhono-

369 lenitas animi CE: longanimitas A B.


374 catalogis BE: catalogo A.
386 recrucifigi BE: crucifigi A.

ratiora et honorem; Annot. in 1. Cor. 6,


12, ASD VI, 8, p. 114, ll. 284286: Graecorum verborum iucundam allusionem
interpres seruare non potuit, zestin et
zousiasqsomai. Dazu: Rummel, Annotations, pp. 100102.

ANNOTATIONES IN GAL. 5,2124

359360 Nec homoeoptota Man bekommt


den Eindruck, dass Er. besonders fr den
Druck von 1527 (D) der Rhetorik Aufmerksamkeit widmete, cf. ASD VI, 8, p.
243, n.ll. 494497 zu 1. Cor. 12, 11. Zur verwendeten Terminologie: Lausberg 709711
und BlassDebrunner 460, 4603 (asyndeton) und Lausberg 729731 (homoeoptoton).
361 Non consequentur Nov. Test.: [regni dei]
haeredes non erunt. Dazu: ASD VI, 3, p.
487, n. 216.
361 O kljronomsousin So auch die heutigen
Ausgaben.
361362 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
1921, CCSL 77A, p. 184, l. 6 (Migne PL 26,
442C).
362 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
21, CSEL 81, 3, p. 60, l. 14.
364 Patientia Nov. Test.: lenitas [longanimitas
A] (longanimitas: patientia v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 487,
n. 223). Er. lehnt im Nov. Test. ab Ausgabe B
die bersetzung longanimitas ab, cf. ASD
VI, 3, p. 39, n. 45 zu Rom. 2, 4.
365 quod patientiam Er. meint wahrscheinlich Rom. 9, 22 (makroquma: patientia Vg.);
Eph. 4, 2 (makroqumav: cum patientia Vg.);
Col. 3, 12 (makroquman: patientiam Vg.) usw.
Cf. ASD VI, 3, p. 39, n. 45 zu Rom. 2, 4.
366 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
2223, CCSL 77A, p. 194, ll. 5960 (Migne
PL 26, 448A): Post pacem sequitur longanimitas siue patientia [Migne: sapientia], quia
vtroque modo makroquman possumus interpretari. Er. hat unverkennbar patientia statt
sapientia (Migne) gelesen, wie seine
Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 97C, zeigt.
366 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
22, CSEL 81, 3, p. 60, l. 21. Ambrosiaster liest
longanimitas fr makroquma, fr pratjv
(vs. 23) steht lenitas. Vielleicht hat Er. sich
dadurch geirrt. Siehe unten ll. 372373, wo
Er. Ambrosiaster loc. cit. wie CSEL 81, 3, p.
60, ll. 2022 und die Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 936D, anfhrt.
367 apud Graecos So auch in den heutigen Ausgaben (368 gaqwsnj, cf. app. crit. n.l. 368:
gaqwsnj AC, wie die heutigen Ausgaben,
cf. jedoch zur Schreibweise gaqosnj D E:
ASD VI, 3, p. 487, n. 223; pratjv).
370 Hieronymus Hier. Adv. Iov. I, 38, Migne PL
23, 276B.
372 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
2223, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 2022.
373375 Proinde torqueri Siehe Er.' Scholion
zu Adv. Iov. I, 38 (cf. n.l. 370): Hic Pauli

149
locus habetur diuersus apud theologos, vt
indicauimus in nostris Annotationibus
(tomus III, fo 28A). Vermutlich meint Er.
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 330335,
vol. I, pp. 636638. Thomas versucht, die
fructus spiritus zu klassifizieren, cf. lect. 330:
Primo ergo ponit [sc. Paulus] illos qui perficiunt interius [sc. charitas, gaudium, pax,
longanimitas]; secundo illos qui perficiunt
exterius [sc. bonitas, benignitas]. Danach:
lect. 333334: Ad id vero quod est supra nos
[sc. fides, mansuetudo]; Ad id quod est
infra nos [sc. modestia, continentia, castitas]. Er verknpft die fructus spiritus und
die opera carnis aus Gal. 5, 1921, gewissermassen paarweis miteinander (caritasfornicatio; gaudiumcarnales illecebrae [immunditia, impudicitia, luxuria]; paxidolorum
seruitus usw.): non ponit vnum contra aliud,
sed aliqua enumerat de istis et aliqua de illis
Nihilominus tamen si diligenter consideretur, aliqualiter sibi contra respondent (lect.
335, p. 638).
378 Qui suam Nov. Test.: Qui vero sunt
Christi carnem (carnem: carnem suam, cf.
WordsworthWhite ad loc. [p. 400] und
ASD VI, 3, p. 488, n. 242).
378 Origenes Er. verwendete Hier.' Kommentar, in dem dieser Origenes' Fassung der
Stelle Gal. 5, 2324 lateinisch zitiert. Er.
glich den griechischen Text von Gal. 5,
2324 dieser lateinischen Fassung an. Siehe
Hier. Comm. in Gal. III, 5, 24, CCSL 77A, p.
197, ll. 24 (Migne PL 26, 449D): Origenes
hunc locum superioribus nectens ita legit:
Aduersus huiusmodi non est lex qui Christi
carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, cf. ll. 381382 (Aduersus concupiscentiis).
386387 sed acceptum Eine Anspielung auf
Hebr. 6, 6, wie bei Hier. Comm. in Gal. III, 5,
24, CCSL 77A, p. 197, ll. 1014 (Migne PL 26,
450A).
388 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
24, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 2325: Qui autem
Christi sunt carnem suam crucifixerunt cum
vitiis et concupiscentiis suis; p. 61, ll. 23:
Qui enim Christo deuoti sunt, hos dicit
Christos, id est vnctos (so auch in Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und
ed. pr. 1492, fo n2r, col. 2).
391 Cum vitiis et concupiscentiis Nov. Test.: cum
affectibus [morbis A] et concupiscentiis.
391392 Paqmata passiones Siehe Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: paqmata, id est
morbos, cupiditates siue affectus siue perturbationes.

150
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413

ANNOTATIONES IN GAL. 5,256,1

mata, id est passiones siue vt legit Augustinus affectus. [B] Aduersus Manichaeos
de Genesi pro affectus ponit perturbationes. In epistola xxxix. legit cum passionibus et desideriis, [E] tametsi ea videtur Paulini. [A] Quanquam omnis cruciatus
aut morbus etiam corporis potest vocari pqjma, et idcirco addidit piqumaiv,
quod proprium est animi cupiditatibus, quemadmodum [B] indicauit [A] et Hieronymus.
[25] Sp i r i t u [E] e t [A] a m b u l e m u s . Ka stoixmen, quod Valla corrigit contenti simus; verum hoc magis ad sententiam Pauli facit quam ad vocem
Graecam, stoixmen, quae significat ordine suo incedere, vt intelligas contineamus nos intra spiritum nec respiciamus legem. [B] Actio motus quidam est velut
animantis. At motus ab eodem proficiscitur vnde vita, quod si vita nobis contigit
e spiritu euangelico, non ex lege, secundum eundem agamus. [A] Neque video
quid Vallam mouerit, nisi forte legit stgwmen pro stoixmen. Etiamsi non me
clam est ad Vallae sententiam interpretari Theophylactum, stoixmen nt to
rkesqmen. Diuus Augustinus legit spiritu viuimus, spiritu et sectemur, [B] neque
secus interpretatur quam legit. [A] Ad quem modum qui vertit, aut legit aut certe
somniauit stoxmen, vnde stoxhw, quod significat ad scopum oculum intendere. [D] Caeterum hoc verbum stoix apud Graecos polsjmon est, sed tamen
ab ordine directoque cursu ductum, vnde et stxoi versus et stoixea elementa
siue literae; ab eodem venit stoxhw.
[26] [A] In a n i s g l o r i a e c u p i d i . Graecis vna dictio est kendozoi, id est
inaniter gloriosi etc., aut vt legit Ambrosius, inanem gloriam sectantes.
EX CAPITE SEXTO

414
415
416
417
418
419
420

[1] Si p r a e o c c u p a t u s . Proljfq, id est occupatus, hoc est praeuentus


antequam potuerit cauere. Quibus verbis excludit omnino destinatam maliciam
et peccandi voluntatem. Hu i u s m o d i i n s t r u i t e . Katarthete, id est instaurate, reficite siue sarcite. [D] Suspicor interpretem vertisse instaurate, id scribam vertisse in instruite. Hieronymus enarrans cap. Ezechielis xvi. refert perficite
huiuscemodi. [A] Ambrosius legit humiliate, [B] si tamen scriptura mendo vacat,
396398 om. A: EX CAPITE SEXTO [VI B]
inter Hieronymus [396397] et Spiritu [398]
add. BE.
405 Theophylactum CE: Vulgarium A B.

414 EX CAPITE SEXTO scripsi secundum CE


[cf. n.ll. 396398]: EX CAPITE VI inter sectantes [413] et Si praeoccupatus [415] iure
posuit A, om. BE.

392 Augustinus Aug. liest in Expos. Gal. 53, 1,


CSEL 84, p. 128, ll. 2425: cum passionibus
et concupiscentiis. Er.' Hinweis auf affectus
im Zusammenhang mit Gal. 5, 24 bei Aug. ist
nicht nachweisbar, cf. ASD VI, 3, p. 488, n.
243. Schwebte ihm Aug. Civ. IX, 4, CCSL 47,
p. 251, ll. 14, vor?: [animi motibus] quae
Graeci pqj, nostri autem quidam, sicut
Cicero, perturbationes, quidam affectiones

vel affectus, quidam vero, sicut iste [sc. Apuleius], de Graeco expressius passiones
vocant. Diesen Hinweis habe ich dem
AugustinusLexikon I, 166 s.v. Affectus entnommen (auch bei Brown, ASD VI, 3, loc.
cit.). Zum Begriff Affectus bei Augustinus:
AugustinusLexikon I, 166180. 177178
kommt die vorliegende Stelle Gal. 5, 24 zur
Sprache.

ANNOTATIONES IN GAL. 5,256,1

392393 Aduersus Genesi Aug. De Gen. contra


Man. I, xx, 31, Migne PL 34, 188: Qui autem
Iesu Christi sunt, carnem suam crucifixerunt
cum perturbationibus et concupiscentiis.
393 In epistola xxxix. Aug. Epist. 243, 11, CSEL
57, p. 578, ll. 1314: cum passionibus et desideriis. Der alten Numerierung nach Epist.
38, so auch in Er.' Aug.Ausgabe, cf. tomus II,
fo 88D. Die Angabe 39 muss ein Irrtum sein.
394 tametsi Paulini Siehe Er.' Einleitung zu
Brief xxxviii (= 243) in seiner Aug.Ausgabe
von 15281529 (tomus II, fo 88D): Est quidem et erudita nec infans epistola, caeterum
plurimum dissonans a phrasi Augustini: videtur Paulini [Hervorhebung von mir].
395 addidit Sc. Paulus.
396397 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
24, CCSL 77A, p. 198, ll. 3640 (Migne PL
26, 450C): Vbi latinus interpres vitia posuit
in Graeco paqmata, id est passiones, leguntur. Et quia passio potest et dolorem et caeteras necessitates significare corpusculi, caute
Apostolus intulit desideria vt non naturam
corporis videretur in spiritalibus viris negare
sed vitia.
396398 [app. crit.] Das 6. Kapitel beginnt in
BE nach dem Lemma Cum vitiis et concupiscentiis. In der Ausgabe A und im Nov. Test.
fngt Kap. 6, wie in den heutigen Ausgaben,
mit dem Vers Fratres, etiam si (Vg. Fratres,
etsi) etc. an.
398 Spiritu et ambulemus Nov. Test.: spiritu et
incedamus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
489, n. 252.
398 Valla Valla, Annot. ad loc.: Si spiritu viuimus, spiritu et ambulamus. Imo spiritu contenti simus, hoc est sine lege et circuncisione,
stoixmen (Garin, p. 876, col. 1).
399401 verum legem Er. versucht, die spezifische Bedeutung des Verbs ambulare in der
altchristlichen Sprache wiederzugeben. Siehe
dazu: Kaulen 87, p. 150 (einen Lebenswandel
fhren); Mohrmann, tudes III, p. 44 bezeichnet ambulare als einen christianisme smasiologique, d.h. einen Ausdruck, qui adoptait un
sens chrtien, cf. tudes III, p. 100 sq.
403404 Neque stoixmen Fortsetzung des
Textes der Ausgabe A nach dem Zusatz B
(401403 Actio agamus).
405 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Gal. 5,
25, Migne PG 124, 1021B: Toto gr sti t
Stoixmen nt to Arkesqmen t to
pnematov dunmei, ka m pihjtmen tn
p to nmou prosqkjn.
406 Augustinus Aug. Expos. Gal. 54, 1, CSEL 84,
p. 129, ll. 1213: Si spiritu, inquit, viuimus,
spiritu et sectemur.

151
406407 neque legit Siehe Aug. Expos. Gal.
54, 15, CSEL 84, pp. 129130.
407409 Ad intendere Er. versucht, die Lesart bei Aug., sectemur, zu erklren. Bauer
bersetzt s.v. stoixw die vorliegende Stelle
folgendermassen: dem Geiste folgen (= sectari).
408 stoxmen Hat Er. die Verbform stoxmen
nach estoxw (das Ziel glcklich treffen
[Pape]) angenommen? Stoxmen ist nicht
nachweisbar.
408 stoxhw Nicht stoxhw, sondern stoxhomai (dep. med.) ist mit der hier gemeinten
Bedeutung gelufig (cf. Pape s.v. stoxhw
und stoxhomai).
409411 Caeterum stoxhw Zusatz D, vielleicht veranlasst durch den Zusatz B in Annot.
in Gal. 4, 3, ll. 955970, der vom Begriff
stoixea handelt.
412 Inanis gloriae cupidi So auch Vg. und Nov.
Test.
412413 Graecis etc. Siehe Hier. Comm. in
Gal. III, 5, 26, CCSL 77A, pp. 199200, ll.
24 (Migne PL 26, 451B): Vnum verbum
apud Graecos, kendozoi, trium verborum circuitu latinus interpres expressit.
413 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
26, CSEL 81, 3, p. 61, ll. 2122.
415 Si praeoccupatus Vg.: etsi praeoccupatus;
Nov. Test.: etiam si occupatus (etsi WordsworthWhite, et si Stuttgart Vg.). Zur bersetzung und zu Er.' Interpretation des
Begriffes praeoccupatus: ASD VI, 3, p. 489,
n. 12.
415 Proljfq In den heutigen Ausgaben:
proljmfq (mfq statt fq ist hellenistisch).
417 Huiusmodi instruite Nov. Test.: instaurate
huiusmodi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
489, n. 13.
417 Katarthete So auch die heutigen Ausgaben.
418419 Suspicor instruite Die v.l. instaurate
ist im Apparat der heutigen Ausgaben nicht
belegt.
419 Hieronymus Hier. Comm. in Ez. IV, xvi, 15,
CCSL 75, p. 181, l. 1433: perficite huiuscemodi in spiritum mansuetudinis.
420 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
1, CSEL 81, 3, p. 62, ll. 89: instruite huiusmodi. Siehe aber Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster, zur Stelle: humiliate
huiusmodi (so auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 937A); CSEL 81, 3, p. 62, ll.
1415: cum mansuetudine enim prouocandi
sunt ad reformandos se.

152
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
LB 826
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450

ANNOTATIONES IN GAL. 6,23

quae mihi prorsus suspecta est. Nam ex illius interpretatione non potest percipi
quid legerit aut, si quid potest, legit emendate, cum ait cum mansuetudine prouocandi sunt ad reformandos se. Quod admonet hic Paulus ac sacri doctores, nos
parum meminimus. Si quid emendandum extiterit, tanto supercilio, tanta saeuitia protinus intonamus. Ea res multos egregios viros a communione ecclesiae abalienauit, quod aperte de Tertulliano prodidit Hieronymus. [A] C o n s i d e r a n s
t e i p s u m . Mire mutauit repente numerum, skopn seautn, magis ad sensum
respiciens quam ad verborum ordinem. Et ex hoc loco diuus Hieronymus colligit
vere dictum a Paulo, non tantum modestiae causa, quod imperitus esset sermone.
At mihi videtur non abs re mutasse subito numerum, quod singularis numerus
magis esset idoneus ad compellandam vniuscuiusque conscientiam. Porro durius
erat dicere omnibus considerate vos ipsos, ne et vos tentemini. Et mira cautione
semper hoc agit Paulus, ne quid offendat eos quos studet corrigere. [D] Admonet
autem Theophylactus additum s, vt eos commonefaceret humanae fragilitatis.
Siquidem hoc dictum non solum pertinet ad Galatas, sed peculiariter vnumquemque mortalem appellat. Et hanc ob causam mutatus est numerus, quod et
alias a Paulo factum indicauimus.
[2] [A] A l t e r a l t e r i u s o n e r a . A
lllwn t brj basthete. Latinius
reddidit Ambrosius [B] atque item Augustinus, sermone De verbis Domini vigesimoprimo: [A] Inuicem onera vestra portate, [B] citante ad eun|dem modum et
alias vtroque. [A] Verti poterat et ad hunc modum alii vicissim aliorum onera
baiulate. Nam alter alterius de duobus dicitur Latinius. Et s i c a d i m p l e b i t i s . Ka otwv napljrsate, id est et sic adimplete. [B] Interpres legit napljrsete, nec magnopere refert ad sensum. [A] Rursum rediit ad numerum
multitudinis. Quanquam Graeca vox magis sonat readimplete, hoc est denuo
adimplete, quasi dicat quod alterius delicto diminutum fuit in legis obseruatione, id aliorum sarciat charitas. [E] Annotauit diligenter huius vocis emphasim
Chrysostomus.
[3] [A] Si q u i s e x i s t i m e t s e . Graece paulo secus habet, e gr doke tiv
ena ti, id est si enim videtur aliquis esse aliquid, [B] vt subaudias sibi. [A] Et
426 quod D E: quomodo B C.
445 multitudinis. D E: multitudinis. Quod
autem dixit, Ne et tu, hoc ad vnumquenlibet

retulit, vt admonuimus modo. AC.


449 existimet se E: se existimet AD.

424 tanto supercilio Cf. Adag. 749 (Attollere


supercilium, Ponere supercilium), ASD II, 2,
p. 272 und Adag. 2471 (Contrahere supercilium. Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.
425426 Ea res abalienauit Zusatz B von
1519: Eine Anspielung auf die aktuelle Situation der Kirche.
426 Hieronymus Siehe Hier. De vir. ill. 53: Hic
[sc. Tertullianus] vsque ad mediam aetatem
presbyter fuit ecclesiae, inuidia postea et contumeliis clericorum Romanae ecclesiae ad

Montani dogma delapsus in multis libris


nouae prophetiae meminit (ed. Herding,
Leipzig, 1879, p. 37, ll. 610). Cf. Bardenhewer II, p. 379 sqq.
426427 Considerans teipsum Nov. Test.: considerans temet ipsum. Dazu ASD VI, 3, p. 489,
n. 16.
427428 magis ordinem Siehe Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 1, CCSL 77A, p. 206, ll. 7374
(Migne PL 26, 455B): nec curabat magnopere
de verbis, cum sensum haberet in tuto.

ANNOTATIONES IN GAL. 6,23

428 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 1,


CCSL 77A, p. 206, ll. 6571 (Migne PL 26,
455AB): Qui putant Paulum iuxta humilitatem et non vere dixisse: Et si imperitus sermone,
non tamen scientia [2. Cor. 11, 6], defendant
huius loci consequentiam. Debuit quippe
secundum ordinem dicere: Vos qui spiritales
estis instruite huiusmodi in spiritu lenitatis considerantes vosmetipsos ne et vos temptemini,
et non plurali inferre numerum singularem.
434 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 6, 1,
Migne PG 124, 1021D 1023A: Skpei gr,
fjs, ka trei seautn, m ka s tov atov
peripsjv, peirasmn paqn p to ntikeimnou. Emfantikv d epe t S tv gr
nqrwpnjv sqeneav pmnjse di totou.
437 alias Siehe z.B. Annot. in 1. Tim. 1, 9, LB VI,
928E: Scientes hoc. Edv, id est sciens.
Mutat autem et aliis aliquot locis Paulus subinde numerum (Ausgabe A).
438 Alter onera Nov. Test.: Inuicem alii aliorum onera [Inuicem onera vestra A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 489, n. 21.
438 A
lllwn basthete So auch die heutigen Ausgaben.
439 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
2, CSEL 81, 3, p. 62, ll. 1011: inuicem onera
vestra portate, cf. l. 440.
439 Augustinus Er. meinte nicht die Predigt De
verbis Domini 21, sondern, De verbis apostoli
21. Siehe die Aug.Ausgabe von 15281529,
tomus X, p. 248C: De verbis Apostoli: inuicem onera vestra portate et sic adimplebitis
legem Christi etc. Der sogenannte Sermo De
verbis apostoli 21 ist in den heutigen Ausgaben
keine Predigt, sondern: Aug. De diuersis quaestionibus lxxi, cf. CCSL 44A, pp. 200207,
siehe bes. p. 200, ll. 12: De eo quod scriptum est: Inuicem onera vestra portate et sic
adimplebitis legem Christi, und ll. 67: Inuicem onera vestra portate.
440441 citante vtroque Das Wort vtroque
muss sich auf Ambrosius (l. 439) und Augustinus (l. 439) beziehen. Gibt es bei Aug.
tatschlich auch anderswo das gemeinte Zitat
(z.B. Civ. XV, 6, CCSL 48, p. 458, l. 5), bei
Ambrosius ist es nicht nachweisbar (nur eine
Anspielung auf Gal. 6, 2 in Off. III, xxii, 129,
CCSL 15, p. 202, ll. 3132: Ideo in ea onera
portamus sicut apostolus docuit). Meinte Er.
Hier. Comm. in Is. XVIII, lxvi, 20, CCSL 73A,
p. 792, l. 82: Inuicem onera vestra portate?
441442 Verti Latinius Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Alter alterius onera portate Non
dicitur latine de multis alter alterius, sed de
duobus: latinius autem et verius dicetur
mutua onera portate, lllwn t brj

153
basthetai [sic fr basthete] (Garin, p.
876, col. 2). In Er.' Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 200, ll. 625629 zu Gal. 6, 2,
kommt die vorliegende Wendung zur Sprache: Alter alterius onera portate. Hic Stunica
meus in elencho ponit: perperam hunc locum
ex Graeco Erasmum traduxisse [p. 201, n.ll.
626627: An exact quotation of Stun.'s
sidenote], cum in translatione nihil mutauerim, nisi quod pro alter alterius posuerim
inuicem onera vestra [cf. p. 201, n.l. 628].
Quod quidem Stunica non reprehendit.
442443 Et sic adimplebitis Vg.: et sic adimplebitis legem Christi; Nov. Test.: et sic complete [reimplete A] legem Christi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 489 sq. n. 22 und Valla,
Annot. ad loc.: Nec adimplebitis, sed adimplete, napljrsate (Garin, p. 876, col. 2).
443 Ka otwv napljrsate In den heutigen Ausgaben: ka otwv napljrsete
(napljrsate v.l.).
444445 Rursum multitudinis Cf. Annot in
Gal. 6, 1, ll. 427431 (Mire mutauit repente
numerum etc.).
445 [app. crit.] Den Abschnitt Quod autem
modo hat Er. gestrichen, als er 1527 den Hinweis auf Theophyl. (Annot. in Gal. 6, 1, ll.
433437) nachtrug.
445447 Quanquam charitas Stunica hat an
der bersetzung readimplete, hoc est denuo
adimplete Kritik gebt. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 200202, ll.
629631: Tantum improbat, quod in Annotationibus admonuerim: napljrsate
magis sonat redimplete quam implete, non
quod voluerim hic sonare iterationem, sed
respectum ad aliud. Er. ist nicht ganz konsistent: Erstens schrieb er nicht redimplete,
sondern readimplete, zweitens hat er
napljrsate durch die Wendung denuo
adimplete dargelegt, was er hier verneint
(non quod voluerim hic sonare iterationem), cf. ASD IX, 2, p. 202 sq. n.ll. 630631.
448 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 6, 1,
Migne PG 61, 675: Ka otwv napljrsate
tn nmon to Xristo. Ok epe Pljrsate, ll Anapljrsate, toutsti, koin
pntev pljrsate, di n lllouv frete.
449 Si quis existimet se Nov. Test.: si quis sibi
videtur (existimat). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 490, n. 31.
449450 e ti So auch die heutigen Ausgaben.
450 si enim sibi Cf. Annot. in 1. Cor. 8, 2,
ASD VI, 8, p. 192, ll. 633634: si quis quid
videtur scire aut si quis sibi videtur aliquid
scire und ASD VI, 3, p. 249, n. 22 zu 1. Cor.
8, 2.

154
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474

ANNOTATIONES IN GAL. 6,46

verbum seducit apud Graecos composita vox est, frenapat, id est mentem seducit et mentem suam decipit, vt exponit diuus Hieronymus. Est autem perniciosissimum fallendi genus, vbi quis imponit sibi. [B] Augustinus libro De singularitate clericorum, cap. secundo, legit seipsum implanat ac veluti Graecam
interpretans vocem subiicit, sed implanator certe proprius suam animam decipit.
[C] Planus apud Latinos inuenitur pro impostore, an reperiatur implanare nescio.
[4] [A] Et s i c i n s e m e t i p s o. Ka tte, id est et tunc, vt legit Ambrosius. Nec additur tantum apud Graecos [B] plerosque, licet in nonnullis addatur
mnon. [A] Praeterea quod Graecis est ev seautn, id est in seipsum, mox item
ka ok ev tn teron, id est et non in alium, fortassis rectius transtulisset apud
seipsum, et non apud alium. Quanquam haud me fugit huius praepositionis
ancipitem esse naturam. [E] Chrysostomus interpretatur ev teron, kaq trou,
hoc est aduersus alium.
[5] [A] V n u s q u i s q u e o n u s s u u m p o r t a b i t . Forton. Quod Ambrosius legit sarcinam. Et portabit est bastsei, quod est baiulorum proprie.
[6] C o m m u n i c e t a u t e m q u i . Graece non est verbo, sed verbum accusandi casu, tn lgon. Quanquam accipi potest per synecdochen, vt subaudias
kat praepositionem. Aut ita dixit catechizatur verbum, sicut nos dicimus docetur grammaticam. Ambrosius Graecam vocem expressit ad hunc modum: katjxomenov [B] tn lgon, [A] hoc est qui verbum Dei audiens est. Nam catechizare est tradere mysteria religionis Christianae. Illud autem in omnibus bonis ad
communicet referendum est, non ad catechizat. Marcion, [B] vt indicat Hieronymus, [A] accusatiuum lgon refert ad verbum communicet intelligens fideles et
467 Communicet BE: Comunicet A.
472 Christianae. D E: Christianae, id quod
452 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 3,
CCSL 77A, p. 209, ll. 1619 (Migne PL 26,
457A): ipse se decipit: quod melius in graeco
dicitur frenapat, hoc est mentem suam
decipit, pro quo latinus posuit interpres se ipse
seducit. Mentem autem suam decipit qui se
putat esse sapientem.
453454 Augustinus clericorum Die Schrift De
singularitate clericorum wurde zu Unrecht
Cyprian zugeschrieben. Vielleicht stammt dieses Traktat vom Donatistenbischof Makrobius
(Rom, 363375), cf. Bardenhewer II, p. 502
oder von Novatianus (3. Jh.), cf. Clavis unter
Nr. 62. Im Wiener Corpus ist De singularitate
clericorum unter den Spuria von Cyprian herausgegeben: CSEL 3, 3, pp. 173220. Siehe De
sing. clericorum, cap. 2, 3, CSEL 3, 3, p. 175, ll.
2829: si qui putat se aliquid esse, cum nihil
sit, se ipsum inplanat. Er. schreibt in seiner
Aug.Ausgabe, tomus IV, p. 737A: Sequebatur
hoc loco libellus de Singularitate clericorum,

scripto facere fas non erat AC.


qui toties et Hieronymi et Cypriani nomine
excusus est, quum phrasis nec Hieronymum
nec Cyprianum nec Augustinum referat.
Proinde non est visum eo praesens volumen
onerare. Er. liess dieses Werk in seiner
Cyprian.Ausgabe von 1520 abdrucken, pp.
389416, und schrieb dazu, p. 389 (fo b1r):
Libellus hic eruditi facundique hominis esse
negari nec debet, nec potest. Et consentiunt
quaedam schemata, in quibus tamen hic magis
immodicus quam Cyprianus: verum aspersa
sunt verba quaedam non referentia puritatem
Cyprianicae dictionis velut illa: Quoties inordinaliter credimus Si diuinare licet, stilus
non abhorret a dictione Tertulliani, quem
Cyprianus frequenter habebat in manibus etc.
455 subiicit Ps.Cypr. loc. cit. p. 175, l. 29 p.
176, l. 1: Pro certo inplanator proprius suam
animam decipit.
456 Planus impostore Siehe zum Begriff
planus: Adag. 675 (Tollat te, qui non nouit),

ANNOTATIONES IN GAL. 6,46

ASD II, 2, p. 203, ll. 639643: Porro vocem


hanc planus Aulus Gellius commemorat
inter verba inusitata aitque significare
sycophantam Est autem dictio Graeca
plnov significatque tum erronem tum impostorem. Planus kommt schon im klassischen Latein vor (Cic. Cluent. 72).
456 implanare Zum Verb implanare: Souter,
Glossary s.v. deceive, lead astray und
LewisShort s.v. implanare (inplanare): to
deceive, delude (Late Latin), Vulg. Sirach 15,
12.
458 Et sic in semetipso Nov. Test.: et tunc in
semet ipso. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
490, n. 41.
458459 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 6, 4, CSEL 81, 3, p. 63, l. 1.
459460 Nec mnon (ev autn mnon: in
semetipso tantum). 1516 hat Er. in seinem griechischen Text und im Nov. Test. das Wort
mnon bzw. tantum ausgelassen; das Wort fehlt
im von ihm herangezogenen cod. des Ps.Oecumeniuskommentars (Hs. AN III 11, fo 246r); in
einigen Hss. hat er spter mnon gefunden und
daher ab Ausgabe B mnon in seinem griechischen Text und tantum im Nov. Test. hinzugefgt. Cf. ASD VI, 3, p. 490, n. 42.
460462 Praeterea alium Er. hat keine der
vorgeschlagenen bersetzungen bernommen: Nov. Test.: in semet ipso und et non
in alio. Zum Ersetzen von altero (Vulg.)
durch alio: ASD VI, 3, p. 490 sq. n. 44. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Et sic in seipso gloriam
habebit, et non in altero. Graece est in seipsum et non in alterum, quod an perinde sit ac
si diceretur per ablatiuum, aliorum iudicio
relinquo, ev autn, ev tn teron (Garin, p.
876, col. 2).
460 ev seautn In den heutigen Ausgaben, aber
auch im Nov. Test.: ev autn. Es wird sich
wohl um einen Irrtum handeln.
461 ka teron So auch die heutigen Ausgaben.
462463 Quanquam naturam Er. spielt hier
auf das Phnomen an, dass im NT mehrmals
ev statt n in rtlichem Sinn verwendet worden ist. Siehe BlassDebrunner 205.
463 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 6, 1,
Migne PG 61, 675: Atopon mn t kauxsqai
e d ra bolei, m kat to pljson Doke
mn gr tiqnai logismn kwlonta kaq trou kauxsqai.
465 Vnusquisque portabit Nov. Test.: Vnusquisque enim propriam sarcinam baiulabit
(zur Auslassung von enim cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 491, n. 51,2.

155
465466 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 6, 5, CSEL 81, 3, p. 63, l. 19.
467 Communicet autem qui Nov. Test.: Communicet autem qui (is qui: qui v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 491,
n. 61).
467468 Graece tn lgon Er. las: Koinwnetw
d katjxomenov tn lgon t katjxonti
(wie die heutigen Ausgaben), und in dem ihm
vorliegenden Vg.Text: Communicet autem
qui cathecizatur verbo ei qui se cathecizat (zur
Lesart verbo: WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 491, n. 62).
468469 Quanquam praepositionem Er. fasst
hier die Synekdoche als Ellipse auf: lgon statt
kat lgon. Dazu: Chomarat I, pp. 566567:
Erasme comme Quintilien emploie synecdoque au sens d'ellipse (p. 567). Cf. Quint. Inst.
VIII, 6, 21: Quidam synecdochen vocant et
cum id in contextu sermonis quod tacetur
accipimus.
469470 Aut grammaticam Zum Akkusativ
beim Passiv: BlassDebrunner 1591: Gal 6, 6
katjxomenov tn lgon (obschon das Akt.
nicht mit doppeltem Akk. vorkommt, vgl aber
didskein). Zur Konstruktion docetur grammaticam: HofmannSzantyr 48a, p. 43.
470 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
6, CSEL 81, 3, p. 63, ll. 2425: qui catecizatur, hoc est qui verbum audiens est.
471472 catechizare Cf. Souter, Glossary s.v.
catechizare: teach the elements of religion;
PlaterWhite 42, p. 33; Kaulen 107, p. 191.
472 [app. crit.] Er. hat spter die Wendung id
quod scripto facere fas non erat (AC) gestrichen, weil diese Angabe nicht mit der
Wahrheit bereinstimmte.
472473 Illud catechizat Er. hat recht, cf.
BlassDebrunner 1693: die folgende Konstruktion findet sich bei koinwnen: tini
[Person] n tini koinwnen, jemandem an
etwas Anteil geben (nach Bauer s.v. koinwnw
2.).
473474 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III,
6, 6, CCSL 77A, p. 211, ll. 210 (Migne PL 26,
458AB): Marcion hunc locum ita interpretatus est vt putaret fideles et catechumenos
simul orare debere et magistrum communicare
in oratione discipulis (illo vel maxime elatus
quod sequatur in omnibus bonis), cum vtique,
si de oratione sermo fuerat, non debuerit ei
praecipi qui catechizatur sed ei qui catechizat,
id est non discipulo sed magistro. Deinde
etiam caetera quae sequuntur cum eius expositione non congruunt: Quae seminauerit
homo, haec et metet [Gal. 6, 8] (von Er. zitiert
und paraphrasiert).

156
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
LB 827
503
504
505
506
507

ANNOTATIONES IN GAL. 6,79

catechumenos simul orare debere et magistrum in oratione communicare cum discipulis, illo vel maxime elatus, quod sequatur in omnibus bonis. Atqui si de oratione
fuit sermo, non debebat praecipi ei, qui catechizatur, sed qui catechizat, hoc est non
discipulo, sed magistro. Quanquam ea quae consequuntur, hanc refellunt interpretationem, quae seminauerit homo, haec et metet. Hic vero Laurentius Valla nonnihil stomachatur, quod interpres Graecam vocem reliquerit, cum alibi vertat,
atque ita vertendum putat: communicet autem qui docetur verbum cum eo, qui
ipsum docet in omnibus bonis. [B] Illud addam de meo posse lgon hoc loco accipi
pro ratione, vt intelligamus Paulum admonere, vt ratio dati et accepti constet
inter eum qui religionem tradidit, et eum qui accepit, sed ita demum, si qui tradidit, syncere tradidit; alioqui iniquam fore permutationem, si pro perperam tradita religionis doctrina reponatur beneficium. Atque adeo addidit in omnibus
bonis repetens quod superius dixit, bonum est aemulari in bono semper. Aduersus
illos autem, qui ad gloriam et quaestum insyncere tradebant Christum, obiicit
quod sequitur Deus non irridetur. Id sensisse videtur Ambrosius asscribens in
malis dissentiendum ab illis, vt magis lex nobis dux sit quam homo. Theophylactus
interpretatur de munificentia catechumenorum in catechistas et huic consentiens
Hieronymus.
[7] [A] No n i r r i d e t u r. O muktjrhetai. Quod proprie est scommate
ridere et subsannare, nasoque suspendere. [C] Siquidem Graeci muktra
nasum vocant. [A] Qu a e e n i m s e m i n a u e r i t . Graecis est singulari numero.
Quod enim seminauerit homo hoc et metet. Itaque legit Ambrosius et item diuus
Augustinus.
[8] In c a r n e . Graece est ev srka, id est in carnem, quemadmodum
mox ev t pnema, id est in spiritum, tametsi praepositio ev varie vsurpatur.
Me t e t c o r r u p t i o n e m . Qersei fqorn, id est metet corruptelam, hoc est
periturum fructum; nam huic opponit vitam aeternam. Caro mortalis fructus
habet item mortales. Spiritus aeter|nus fructus habet immortales. Siquidem alias
quoque fqarton transfert immortalem et fqarsan immortalitatem.
[9] De f i c i a m u s et d e f i c i e n t e s . Apud Graecos diuersa sunt verba.
Nam deficiamus est kkakmen, deficientes, klumenoi, id est defatigati. Ambrosius legit infatigabiles, vt tempus quoque participii redderet. [D] Tertullianus pro
ne deficiamus legit ne tedeat.
486 adeo CE: ideo B.

490 Theophylactus CE: Vulgarius B.

479 Laurentius Valla Valla, Annot. ad loc.: Communicet autem is qui catechizat<ur> verbo, ei
qui catechizat in omnibus bonis. Quid sibi vult
interpres, cum idem verbum alibi transfert,
alibi non transfert? An non alibi hoc verbum
transtulit? [cf. z.B. Act. 18, 25]. Quare nunc sic
transferre formidauit? Communicet autem is
qui docetur verbum, cum eo qui ipsum docet
in omnibus bonis, katjxomenov tn lgon
t katjxonti (Garin, p. 876, col. 2).
487 superius Cf. Gal. 4, 18.

489 Deus non irridetur Gal. 6, 7.


489 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
6, CSEL 81, 3, p. 64, ll. 23: in his illis non
communicandum, sed dissentiendum, vt
magis lex tibi dux sit quam homo (so auch in
Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 937E
und ed. pr. 1492, fo n2v, col. 2). Vielleicht
zitiert Er. aus dem Gedchtnis.
490 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 6,
6, Migne PG 124, 1024D 1025A: Per tn
didasklwn loipn dialgetai, na o par

ANNOTATIONES IN GAL. 6,79

atn katjxomenoi koinwnsi tov katjxosin, ok n n tini, ll n psin gaqov ktl.


Fr die Ausgabe B verfgte Er. fast nur ber
Personas bersetzung, weil er sich beim Vorbereiten der zweiten Ausgabe kaum in Basel
aufhielt, wo der griechische Theophylactustext im Dominikanerkloster aufbewahrt
wurde (cf. ASD VI, 3, p. 2). Siehe Personas
bersetzung: De preceptoribus disserit; qui
sub eis cathecumeni fuerint effecti et instituti,
illos faciant non vnis in rebus, sed in omnibus
eorum fortune bonique participes, victum
scilicet, vestem, honores, beneuolentiam et
bona reliqua illis impartiantur (fo cxxi[i]v).
492 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 6,
CCSL 77A, p. 211, ll. 1519 (Migne PL 26,
458B): his qui adhuc imbecilliores et discipuli et carnales erant imperat vt quomodo
ipsi a magistris spiritalia metunt, sic magistris
carnalia praebeant, qui totos se diuinae eruditioni et studio tradentes vitae huius necessariis indigent.
493 Non irridetur So auch Vg. und Nov. Test.
493 O muktjrhetai So auch die heutigen Ausgaben. Zum griechischen Ausdruck: Adag.
722 (Naso suspendere), ASD II, 2, p. 246, l.
290: Naso suspendere est vafre ac subdole irridere; ll. 305306: Graeci simplici efferunt
verbo muktjrhein etc.
494 subsannare Dieses Verb gehrt zur spten
Latinitt: durch spttische Gebrden
aushhnen (Georges s.v.). Siehe auch Souter,
Glossary s.v. Aug. verwendet diesen Ausdruck
statt irridetur (Gal. 6, 7) in Expos. Gal. 61, 1,
CSEL 84, p. 136, l. 4.
494 nasoque suspendere Cf. Hor. Serm. I, 6, 5
und II, 8, 64, von Er. Adag. 722, ASD II, 2, p.
246, l. 294, angefhrt.
494495 Graeci vocant Cf. Adag. 722, ASD
II, 2, p. 246, ll. 306307: muktjrhein p
to muktrov.
495 Quae enim seminauerit Nov. Test.: Quicquid
enim seminauerit. Man beachte, dass Vers 8
in den heutigen Vg. Ausgaben nach der Stephanusausgabe von 1555 mit dem zitierten relativen Satz beginnt (cf. WordsworthWhite ad
loc.). Nach Nov. Test., ASD VI, 3, p. 490, habe
ich dieses Lemma in 7. Vers mit einbezogen.
495 Graecis numero In den heutigen Ausgaben gleich wie im Nov. Test.: gr n sperj
nqrwpov, toto ka qersei. Es gibt die v.l.
tata, cf. ASD VI, 3, p. 491, n. 72. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Quae enim seminauerit homo, haec et metet Graece est quod
enim seminauerit homo, hoc et metet [cf. l.
496], gr n toto (Garin, p. 876, col. 2).
496 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
8 (nicht 6, 7, cf. oben n.l. 495), CSEL 81, 3, p.

157
64, ll. 89: Quod enim seminauerit quis,
hoc et metet.
497 Augustinus Aug. Expos. Gal. 61, 1, CSEL 84,
p. 136, ll. 45: quod enim seminauerit homo,
hoc et metet.
498 In carne Nov. Test.: per carnem [in carne
A]. Cf. ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
498499 Graece spiritum Siehe Valla, Annot.
ad loc.: nec est in carne sed in carnem,
quod perinde est ac si diceretur in carne, ev
tn srka. Idem dico de sequenti in spiritu,
nam graece dicitur in spiritum, ev t pnema
(Garin, p. 876, col. 2). Valla hat richtig, gleich
wie Er. im Nov. Test., ev tn srka geschrieben. An der vorliegenden Stelle der Annot. hat
Er. irrtmlicherweise den Artikel ausgelassen
(l. 498). Siehe auch ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
499 tametsi vsurpatur Zu den Bedeutungen der Prposition ev: BlassDebrunner
205207 (ev = n). Siehe auch n.ll.
462463 zu Gal. 6, 4.
500 Metet corruptionem Nov. Test.: metet corruptionem [corruptelam A]. Zur bersetzung corruptelam (cf. auch l. 500): ASD VI,
3, p. 491, n. 84.
500 Qersei fqorn So auch die heutigen Ausgaben.
502 alias Fr fqartov = immortalis: 1. Tim. 1,
17; fr fqarsa = immortalitas: 1. Cor. 15,
54: tan d t fqartn toto ndustai
fqarsan; in der Vg.: cum autem mortale
hoc induerit immortalitatem.
504 Deficiamus et deficientes Nov. Test.: defatigemur [cessemus A] und defatigati. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 491, n. 92. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Bonum autem facientes non deficiamus, tempore enim suo metemus non deficientes. Non est idem graece
verbum in illo deficiamus, kkakmen et hoc
deficientes, klumenoi; quare ego dixissem
non defatigemur (Garin, p. 876, col. 2).
505 kkakmen (gkakmen N27, nkakmen
Tischendorf: kkakmen v.l.).
505 klumenoi So auch die heutigen Ausgaben.
505506 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
6, 9, CSEL 81, 3, p. 65, l. 2: tempore enim
proprio metemus infatigabiles.
506 infatigabiles redderet Wurzeladjektive auf
bilis bezeichnen fter eine passive Fhigkeit
(wie an der vorliegenden Stelle infatigabilis),
cf. KhnerHolzweissig 224, p. 992. Er.
meint, dass ein Adjektiv auf bilis das unvollendete Part. (klumenoi) genauer wiedergibt
als ein Part. Perf. Pass. (defatigati).
506 Tertullianus Tert. De resurr. xxiii, 10, CCSL
2, p. 950, ll. 3839: sicut ad Galatas: Bene
autem facientes ne taedeat, tempore enim suo
metemus.

158
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
LB 828
536
537
538
539
540

ANNOTATIONES IN GAL. 6,1012

[10] [A] Ad o m n e s . Cur non potius erga omnes?


[11] Qu a l i b u s l i t e r i s . Pjlkoiv, id est qualibus, sed ita vt magnitudinem et admirationem significet. Hic magis ad affectum Pauli refertur, cui haec
res adeo fuerit cordi, vt non grauatus sit suapte manu super ea scribere. Diuus
Hieronymus putat reliquam epistolam aliena manu scriptam fuisse, Paulum
autem, vt omnem excluderet suspicionem suppositiciarum literarum, reliquum
epistolae suapte manu scripsisse. At cur non potius, vt cum Hieronymi pace dixerim, vel ex hoc loco coniicimus totam hanc epistolam Pauli digitis exaratam
fuisse? Fatetur Hieronymus vocem Graecam pjlkoiv magnitudinem significare
potius quam qualitatem. [D] Quod idem in Psalmos notauit Hilarius Origenem,
opinor, sequutus; nam Graeca vox magnitudinem sonat, Latina non item.
Tametsi diuus Hilarius magnitudinem refert non ad formam elementorum, sed
sublimitatem sensuum, quod mihi sane videtur coactius. Porro diuus Hieronymus [A] laborat vt explicet, quomodo grandes sint hae literae, quasi illud senserit Paulus hanc epistolam grandibus literarum figuris scriptam fuisse. Imo Graeci
literas numero multitudinis et vnam vocant epistolam, quemadmodum et nos.
Igitur apostolus vt ostenderet, quantopere sibi haec res esset cordi, Videtis,
inquit, quam grandem epistolam mea ipsius manu scripsi, iam enim finierat
epistolam. Nam in caeteris solet duntaxat subscribere mea manu Pauli. Nec est
quod quenquam offendat datiuus grmmasi, non grmmata. Vt enim loquimur
multis et multa, ita scribimus paucis et pauca. [B] Mecum facit Ambrosius,
qui ex hoc loco colligit hanc epistolam esse holographam. Et tamen miror quare
idem pro videte siue videtis, legat scitote, nisi forte scriptum habebat edete.
Augustinus legit: Vidistis qualibus literis vobis scripsi, quasi Paulus manus agnitae
admoneat, ne per alios fictis epistolis decipiantur. Theophylactus [E] Chrysostomum sequutus [B] fatetur ex hoc loco colligi hanc epistolam Pauli manu
scriptam fuisse. Caeterum quod dixit qualibus, non pertinere ad magnitudinem
literarum, sed [D] ad [B] deformitatem, quod Pau|lum videri velit imperitum
scribendi et tamen non grauatum vtcunque totam epistolam sua manu describere.
[12] [A] Vo l u n t p l a c e re i n c a r n e . Eproswpsai, hoc est iuxta
faciem placere. Nam hinc Graeca vox composita est [D] et hoc in carne. [A]
Ta n t u m v t c r u c i s [E] C h r i s t i [A] p e r s e q u u t i o n e m n o n . Graece sic
508 Ad omnes omnes? inter lemma Qualibus
literis [post pauca 528] et lemma Volunt placere in carne [538] posuit A.
508 omnes alt. BE: omneis A.
519 formam E: formas D.
521 laborat D E: et laborat AC.

531532 quasi admoneat D E: ceu manus


agnitae admonens B C.
532 Theophylactus CE: Vulgarius B.
536 grauatum D E: grauatus sit B C.
540 Tantum non E: Tantum, vt persecuti
cru. non A, Tantum vt persequutionem [persecutionem B C] crucis non BD.

508 Ad omnes Nov. Test.: quum [om. A] erga


omnes. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 492,
n. 103.

508 Cur omnes? Er. hat eine Vorliebe fr die Prposition erga, die in der Vg. kaum vorkommt
(nach ASD VI, 2, p. 242, n. 253 zu Act. 3, 25).

ANNOTATIONES IN GAL. 6,1012

509 Qualibus literis Nov. Test.: quanta epistola. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 492
sq. n. 112.
512 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 218, ll. 810 (Migne PL 26,
462D 463A): Et ne aliqua suppositae epistolae suspicio nasceretur, ab hoc loco vsque
ad finem manu sua ipse perscripsit ostendens
superiora ab alio exarata.
514516 At fuisse? Siehe Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 11, CCSL 77A, p. 219, ll. 1820 (Migne
PL 26, 463A): Et vt totam epistolam quam
mittebat suspicione erueret falsitatis, manu
sua in fine subscripsit dicens: Salutatio mea
manu etc.
516 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 219, ll. 3640 (Migne PL 26,
463C): videte qualibus litteris scripsi vobis;
non quo grandes litterae fuerint (hoc quippe
in graeco sonat pjlkoiv), sed quo suae manus
essent eis nota vestigia, vt dum litterarum apices recognoscunt ipsum se putarent videre qui
scripserat.
517 Hilarius Hil. Tract. in Ps. 118, xix, 2, CCSL
61A, p. 179, ll. 1923: Exiguis quidem epistulas suas apostolus litteris scribit et communis
haec ei elementorum atque apicum forma est,
sed nouit ingentes has esse litteras suas
dicens: Ecce qualibus vobis litteris scripsi mea
manu, magnitudinem sensuum et praeceptorum vtilitatem litteris talibus comprehendens.
517518 Origenem sequutus Von mir nicht
nachgewiesen.
520521 Hieronymus literae Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 11, CCSL 77A, p. 220, ll. 4750
(Migne PL 26, 463CD): Grandibus ergo
Paulus litteris scripsit epistolam, quia sensus erat grandis in litteris et spiritu Dei
viui non atramento nec calamo fuerat exaratus.
527528 loquimur multa Er. spielt auf eine
Konstruktion wie lingua Graeca [abl. instr.]
loqui an, cf. KhnerStegmann II, 1, 81,2,
p. 379.
528 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
11, CSEL 81, 3, p. 65, ll. 2124: Auctoritatem
dat epistolae suae. Cum enim dicit: ego
scripsi mea manu, oboediri vult litteris his.
Vbi enim holografa manus est, falsum dici
non potest. N.B. zum sptlateinischen
Ausdruck holographus (lgrafov): Souter
s.v.; LewisShort s.v.
529530 Et scitote Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 6, 11, CSEL 81, 3, p. 65, l. 20.
530 nisi edete. Er. verweist auf den Konj. des
Perf. von oda bei Homer: edete (cf. Schwy-

159
zer I, p. 790 und LiddellScott s.v. edw B).
Eine wichtige Frage ist: Knnte Ambrosiaster
Griechisch? Nach Souter hat dieser griechische Quellen verwendet (Souter, The Earliest
Latin Commentaries, p. 66). Laut Vogels hat
Ambrosiaster zum griechischen Text keine
Verbindung, da er dieser Sprache nicht mchtig ist (Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, p. 15).
531 Augustinus Aug. Expos. Gal. 62, 2, CSEL 84,
p. 137, ll. 2325: Vidistis, inquit, qualibus litteris vobis scripsi mea manu. Cauet ne
quisquam sub nomine epistolae eius fallat
incautos.
532 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 6,
11, Migne PG 124, 1028B: djlo ti atv
okea xeir grace tn Epistoln psan
T d pjlkoiv o megqouv st djlwtikn,
ll tv morfav tn grammtwn, se
legen Katoi m edv rista grfein, mwv
nagksqjn dixeiron tn Epistoln grcai. Er. hat fr die Ausgabe B fast nur den
lateinischen Theophylactus verwenden knnen: Siehe n.l. 490 zu Gal. 6, 6. Persona
bersetzt ad loc.: ostenditque se propriis
manibus Epistolam exarasse qualibus
autem cum inquit, non literarum exprimit
prolixitatem sed deformitatem pretendit, perinde ac si dicat, et si minime sim apprime
scribendi peritus, compulsus sum tamen vel
mea manu hanc ad vos Epistolam scribere (fo
cxxiir).
532533 Chrysostomum Chrys. In Gal. comm. 6,
3, Migne PG 61, 678: Entaqa odn llo
anttetai, ll ti atv grace tn Epistoln pasan T d pjlkoiv mo doke
o t mgeqov, ll tn morfan tn grammtwn mfanwn lgein, mononoux lgwn, ti
Ote rista grfein edv, mwv
nagksqjn di mauto grcai.
538 Volunt carne Nov. Test.: volunt iuxta
faciem placere. Dazu: ASD VI, 3, p. 493, n.
122.
539 et hoc in carne Zusatz D. Vielleicht hat Er.
diese Worte hinzugefgt, weil Valla, Annot.
zur Stelle schrieb: Quicunque volunt
placere in carne. Graece non legitur in
carne (Garin, p. 876, col. 2). Zu dieser
Stelle Vallas (haben in seinem cod. tatschlich die Worte n sark gefehlt?): ASD VI, 3,
p. 493, n. 122.
540 Tantum non Vg.: tantum vt crucis
Christi persecutionem non patiantur; Nov.
Test.: tantum ne ob crucem Christi persequutionem patiantur. Siehe app. crit. n.l.
540. Erst in der Ausgabe E gab Er. den
Vg.Text richtig wieder.

160
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
1
2
3

ANNOTATIONES IN GAL. 6,1317

habet, mnon na m t staur to Xristo dikwntai, id est ne cruce Christi


persequantur, vt persequantur passiue accipias, hoc est ne crux Christi adducat
illis persequutionem. [B] Apud Ambrosium non additur tantum, etiamsi additur
apud Augustinum. Supplendum est aliquid, quo sermo reddatur absolutus. Tantum hoc agunt, vt fugiant inuidiam crucis Christi.
[13] [A] L e g e m c u s t o d i u n t . Ipsi deest, ato, quod addit et Ambrosius. Hieronymus legit hi, [D] quasi Graece legerit otoi.
[14] [A] Ab s i t g l o r i a r i . Absit vt glorier siue ne contingat gloriari.
[16] Et q u i c u n q u e h a n c re g u l a m s e q u u t i f u e r i n t . Ka soi t
kanni totw stoixsousi. Idem verbum quod superius vertit ambulemus,
stoixmen, hoc est quicunque ad hanc incedent regulam. Et s u p e r Is r a e l
De i . Tn Isral, vt intelligas virum aut populum. Et addit Dei propter synagogam satanae.
[17] De c a e t e ro. To loipo. [D] Non est t loipn, quod alias vertit
superest aut quod reliquum est; siquidem hic magis loqui videtur de quaestionibus quam de tempore, vt subaudias per, per loipo: Tradidi quicquid erat
tradendum, hoc firmum esse volo nec patiar rursus in dubium vocari. [A]
Ne m o m i h i m o l e s t u s s i t . Kpouv moi mjdev parextw, id est labores
mihi nullus exhibeat. Et ad hunc modum vertit et exponit diuus Hieronymus.
[B] Augustinus legit nemo laborem mihi praestet, haud tamen dissimulans in plerisque codicibus haberi scriptum, nemo mihi molestus sit, libro De praedestinatione sanctorum in ipso statim initio. [A] St i g m a t a . Graeca vox est, significat
autem notam impressam. Solent autem serui notari a dominis, [B] ne quis alienus illos pro suis posset asserere. [A] Sentit igitur se certas habere notas, quod sit
seruus Iesu Christi, pro quo tam multa passus fuerat. [D] Toties caesus virgis,
toties lapidatus, toties obiectus bestiis, toties coniectus in vincula; ex his omnibus
sibi parat autoritatem aduersus pseudapostolos. Illi gloriabantur in cicatricibus
circuncisorum, Paulus in suo corpore circunferebat notas crucis Christi. Tali igitur doctori potius credendum quam delicatis magistris, qui in alieno vulnere gloriantur.
[A]

ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM AD GALATAS FINIS

541 dikwntai A B D E: dikontai C.


554556 Non est loipo D E: quod alias solet
t loipn A, Quod alias solet t loipn, vt
subaudias p vel k B C.

569 magistris Dc E: magis D.


571 ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM [EPIST. D]
FINIS D E: FINIS EPISTOLAE PAVLI AD GALATAS
AC.

ANNOTATIONES IN GAL. 6,1317

541 mnon dikwntai In den heutigen Ausgaben: mnon na t staur to Xristo m


dikwntai (N27) / dikontai (Tischendorf, cf.
app. crit. n.l. 541 und Nov. Test. A).
542 vt persequantur accipias Der passive
Gebrauch von persequi ist keinesfalls gelufig. LewisShort bietet eine Belegstelle fr
passiv verwendetes persequi (postklassisch);
Georges zwei (Hyg. fab. 198; Aug. sermo 166,
2 Mai). Er. versucht jedoch, dikwntai wortgetreu wiederzugeben.
543 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
12, CSEL 81, 3, p. 66, ll. 23.
544 Augustinum Aug. Expos. Gal. 62, 3, CSEL
84, p. 137, ll. 2627.
544 absolutus Fachausdruck, durch den die
Unabhngigkeit und Vollstndigkeit der Satzkonstruktion von Er. bezeichnet wird, cf. n.l.
315 zu Gal. 2, 5.
546 Legem custodiunt Vg.: neque legem
custodiunt; Nov. Test.: ne ipsi quidem
legem seruant. Zu seruant statt custodiunt: ASD VI, 2, p. 283, n. 533 zu Act. 7, 53; zu
ne quidem statt neque: ASD VI, 2, p. 85,
n. 51 zu Ioh. 7, 5. Nach dem griechischen Text
hat Er. ipsi (ato) hinzugefgt.
546547 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 6, 13, CSEL 81, 3, p. 66, ll. 1213: neque
enim qui circumcisi sunt legem custodiunt,
aber Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster, p. 118 zur Stelle: neque enim hi ipsi
qui circumcisi sunt legem custodiunt, so
auch Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV,
p. 938C.
547 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 13,
CCSL 77A, p. 221, l. 1 (Migne PL 26, 464C):
hi legem custodiunt.
548 Absit gloriari Nov. Test.: absit vt glorier
(wie hier vorgeschlagen). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 493, n. 141.
549 Et quicunque fuerint Nov. Test.: Et
quicunque iuxta regulam hanc incedunt.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 493, n.
161.
549550 Ka stoixsousi So auch die heutigen Ausgaben (nur stoixsousin wie im Nov.
Test.).
550 superius Gal. 5, 25.
551 incedent Diese bersetzung stimmt genauer
mit Er.' griechischer Vorlage stoixsousi
berein als incedunt im Nov. Test. (cf. n.l.
549). Dazu: ASD VI, 3, p. 493, n. 161.
551552 Et super Israel Dei Nov. Test.: et super
Israelem [Israel A] dei. Zur Deklination des
Namens Israel: ASD VI, 2, p. 23, n. 312 zu
Ioh. 1, 31.

161
552553 Et addit satanae Er. kann sich auf
Hier. gesttzt haben: Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 16, CCSL 77A, p. 224, ll. 911 (Migne
PL 26, 466B): Dei vero Israel dictus est
ad distinctionem eius qui Dei Israel esse
cessauit. Dicunt enim se esse Iudaeos et non
sunt, sed mentiuntur cum sint de synagoga
Satanae.
552553 synagogam Dieser Ausdruck bezeichnet
nach Bauer s.v. sunagwg 4. christenfeindliche Juden, cf. Ap. Ioh. 2, 9; 3, 9. Ausfhrlich
zu diesem Begriff ThWNT 7, pp. 826836,
bes. p. 827 (Wolfgang Schrage).
554 De caetero So auch Vg. und Nov. Test.
554 To loipo So auch die heutigen Ausgaben.
554555 Non reliquum est Diese Bemerkung
von Er. ist nicht richtig: superest fr t
loipn findet sich in der Vg. (NT) nicht vor.
Nur Hebr. 4, 6 in der Vg. superest (fr polepetai); 1. Cor. 7, 29 t loipn, Vg. reliquum est. Der Interpres bersetzt (t) loipn
meistens durch de cetero: 2. Cor. 13, 11; Phil.
3, 1; 4, 8; 1. Thess. 4, 1; 2. Thess. 3, 1; Hebr. 10,
13. Siehe ASD VI, 3, p. 243, n. 293 zu 1. Cor. 7,
29.
558 Nemo sit Nov. Test.: ne quis mihi molestias [labores A B] exhibeat. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 494, n. 171,2.
558 Kpouv parextw So auch die heutigen
Ausgaben.
559 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6,
17a, CCSL 77A, p. 225, ll. 58 (Migne PL 26,
466D): Melius ergo in graeco legitur: de
caetero labores mihi nemo exhibeat, ne rursum
scilicet in vobis necessitatem habeam laborandi. Laborem praestat magistro qui aliter
et viuit et sentit quam magister et docuit et
fecit.
560 Augustinus Aug. schreibt Expos. Gal. 64, 1,
CSEL 84, p. 140, ll. 1516: De cetero, inquit,
laborem nemo mihi praestet.
560562 haud initio Aug. De praed. sanct.
cap. 1, 1, Migne PL 44, 959960: De caetero,
inquit, laborem mihi nemo praestet; vel sicut in
plerisque codicibus legitur, nemo mihi molestus sit.
562 Stigmata So auch Vg. und Nov. Test.
564566 Sentit vincula Vgl. Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 17b, CCSL 77A, p. 226, ll. 47
(Migne PL 26, 467A): Qui vero in plagis
supra modum, in carceribus frequenter, ter
virgis caesus est, semel lapidatus et caetera
quae in catalogo scripta sunt gloriandi, hic
stigmata Domini Iesu in corpore suo portat (cf.
2. Cor. 11, 2327).

162
LB

[A] IN EPISTOLAM PAVLI AD EPHESIOS ANNOTATIONES


[B] DES. ERASMI ROTERODAMI.

831

4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

ANNOTATIONES IN EPH. 1,13

[D]

EX CAPITE PRIMO

[A] Idem in hac epistola Pauli feruor, eadem profunditas, idem omnino spiritus
ac pectus, verum non alibi sermo hyperbatis, anapodotis aliisque incommoditatibus molestior, siue id interpretis fuit, quo fuit vsus in hac, siue sensuum sublimitatem sermonis facultas non est assequuta. [B] Certe stilus tantum dissonat a caeteris Pauli epistolis, vt alterius videri possit, nisi pectus atque indoles Paulinae
mentis hanc prorsus illi vindicaret.
[1] [A] Qu i s u n t Ep h e s i . Tov osin n Efsw. Quod potest et in
secunda legi persona qui estis Ephesi. [B] Est autem Ephesus metropolis Asiae,
[D] quae proprie minor dicitur.
[2] [C] Gr a t i a vo b i s e t p a x . Hieronymus admonet gratiam et pacem
pariter referri ad vtrunque, Patrem videlicet et Filium, posse tamen sic accipi, vt
gratia referatur ad Patrem, pax ad Filium, vt gratia Patris intelligatur in eo, quod
Filium pro salute nostra dignatus est mittere. Pax autem Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Huius cogitationis occasionem praebuit Hieronymo,
quod inibi mox sequitur in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in
dilecto. Certum est enim hunc sermonem ad Patrem pertinere.
[3] [A] Be n e d i c t u s De u s . Bifariam potest distingui Benedictus Deus, vt
hactenus sit diastole, deinde separatim adiiciatur et Pater Domini nostri Iesu
Christi. Aut coniunctim Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi. Pater quia
genuit; Deus Iesu secundum assumptum hominem. Id annotauit Hieronymus.
In c o e l e s t i b u s i n C h r i s t o. En tov pouranoiv Xrist, id est in coelestibus siue supercoelestibus Christo, vt sit Christo datiui casus. Ambrosius omittit hanc particulam in Christo. Hieronymus legit in Christo. Si legis benedixit nos
Christo, sensus erit benedixit nos in gloriam Christi; si in Christo, sensus erit
per fidem Christi conferri nobis hanc benedictionem. [C] Atque in hunc sensum
interpretatur Theophylactus, quem nuper Athanasium falso fecerunt. [D] Nam is
legit n Xrist Ijso.

1012 Qui dicitur [Qui Asiae minoris C]


inter lemma Gratia vobis et pax [post pertinere

19] et lemma Benedictus Deus [20] posuerunt


C D.
12 quae dicitur D E: minoris B C.
24 pouranoiv BE: pourauoiv A.

49 Idem vindicaret Die Echtheit des Epheserbriefes ist bis heute nicht unumstritten.
Nach dem Konsens der kritischen Forschung
gelten sieben der dreizehn (mit Hebr. vierzehn) Paulusbriefe als authentisch. Wegen der
Abweichungen was Stil, Sprache und theologische Inhalte betrifft, wird an der Echtheit
der Briefe an die Epheser bzw. Kolosser
gezweifelt. Cf. Der Neue Pauly 9, 433434, s.v.
Paulus, der Apostel I.C.1.

5 hyperbatis BlassDebrunner 477 definiert:


Eine Abweichung von der natrlichen Wortstellung bezeichnet man als Hyperbaton
(siehe die betreffenden Literaturhinweise
4771). Im NT finden sich vor allem bei Paulus abweichende Wortstellungen vor.
5 anapodotis Nach Passow s.v. napdotov 2.
sind die grammatischen Fachausdrcke t
napdoton und t nantapdoton identisch.
Aus den Aristophanesschol. zu Av. 7 und zu

IN ANNOTATIONES BE: ANNOTATIONES IN


EPISTOLAM PAVLI AD EPHESIOS A.

ANNOTATIONES IN EPH. 1,13

Plut. 469 ergibt sich, dass napdoton (nantapdoton) de facto das Anakoluth bezeichnet. Er. selbst erlutert das Anapodoton in
Ep. 1334, ll. 873878 folgendermassen: Hoc
vicium quod napdoton Graeci vocant,
potissimum accidit his qui longo circuitu vix
tandem absoluunt orationem si quis dicat
Non licuit ad te scribere, post multis in medio
interiectis tandem subiiciat variis negociis
occupatus: quasi praecessisset Non potui ad te
scribere (nach Hovingh, ASD VI, 6, pp.
2021, den Lemmata anantapodoton und
anapodoton. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 247,
n.l. 573 zu 1. Cor. 12, 28; ASD VI, 8, p. 449,
n.l. 41 zu 2. Cor. 11, 6).
10 Qui sunt Ephesi Nov. Test.: qui agunt [agitis
A] Ephesi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 12.
10 Tov Efsw So auch die heutigen Ausgaben, die Ortsangabe n Efsw aber ist
umstritten, weil The words n Efsw are
absent from several important witnesses as
well as from manuscripts mentioned by Basil
and the text used by Origen etc. Metzger,
Commentary ad loc. p. 532.
1011 Quod Ephesi Siehe Er.' bersetzung im
Nov. Test. A (agitis).
11 Est Asiae Siehe Theophyl. Argumentum
Epistolae ad Ephesios, Migne PG 124, 1032:
Efesov mjtrpoliv mn sti tv A
sav.
12 quae dicitur Er. spricht auch von Asia
minor in einem Zusatz E der Annot. in Rom.
16, 5, LB VI, 652E: Caeterum constat quoties Asia dicitur absolute, partem Asiae minoris significari, in qua est Ephesus und in der
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor (Basel, 1525),
LB IX, 745A: [Sutor] non intelligens eam
Asiae minoris partem proprie dici Asiam, in
qua est Ephesus. Siehe auch Annot. in Act.
16, 6, ASD VI, 6, p. 276, ll. 228232.
13 Gratia vobis et pax So auch Vg. und Nov. Test.
13 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2,
Migne PL 26, 473C474A: Siue ambo ad
vtrumque, hoc est et gratia et pax, tam ad
Deum Patrem quam ad Dominum nostrum
Iesum Christum, siue ad singulos referenda
sunt singula, vt gratia ad Deum Patrem, pax
vero referatur ad Christum. Siquidem statim
sequitur In laudem gloriae gratiae suae, in qua
glorificauit nos in dilecto, vt gratia Patris in eo
sit, quod Filium pro salute nostra dignatus est
mittere. Pax vero Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Er. paraphrasiert
und zitiert teilweise die Hier.Stelle (ll. 1317).
17 Hieronymo Siehe die vorangehende Anm.
Hier. zitiert Eph. 1, 6, mit der Lesart glorificauit, die von Er. l. 18 durch die Lesart gratificauit ersetzt ist (gratificauit: glorificauit v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.).
20 Benedictus Deus So auch Vg. un Nov. Test.

163
2023 Bifariam Hieronymus Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 3, Migne PL 26, 475BC: Dupliciter
autem legendum: Benedictus Deus et Pater
Domini nostri Iesu Christi, vt sit benedictus
Deus qui vniuersorum conditor est, et hucusque distinctio; deinceps inferatur: Qui est et
Pater Domini nostri Iesu Christi; vel ita vt
Deus et Pater ad Dominum nostrum in commune referatur. Benedictus Deus eius qui
assumptus est hominis, et Pater eius, qui in
principio apud Deum fuit Deus Verbum.
21 diastole Diastol wird als grammatischer
Fachausdruck fr die Dehnung einer von
Natur kurzen Silbe verwendet, bedeutet aber
auch Unterscheidungszeichen, Interpunktion
(nach Pape s.v.). Nach LiddellScott (u.a.):
comma; distinction.
24 In Christo Nov. Test.: in coelestibus
Christo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 32.
24 En tov pouranoiv Xrist In den heutigen
Ausgaben: n Xrist. Er. lsst n nach der
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 248r aus.
25 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 3,
CSEL 81, 3, p. 72, l. 10, Vogels hat <in caelestibus in Christo> zur Stelle nachgetragen (vgl.
Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad
loc.). Auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV,
p. 939B und ed. pr. 1492, fo n3v, col. 1, fehlt in
caelestibus in Christo. Man beachte, bei
Ambrosiaster fehle also mehr als in Christo,
cf. ll. 2526 (Ambrosius Christo).
26 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 3,
Migne PL 26, 474A (im Lemma); 475B.
29 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1, 3,
Migne PG 124, 1036B: En Xrist Ijso.
Toutsti, di Ijso Xristo mn eloga.
Die Prposition n kann u.a. die persnliche
Ttigkeit bezeichnen (BlassDebrunner 219.1).
Zum weiteren Gebrauch dieser Prposition:
BlassDebrunner 218220 (cf. ASD VI, 8, p.
45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10). Man beachte brigens, dass die Formel n Xrist (kurw) oft
unbestimmter Deutung ist (BlassDebrunner
2194 mit Literaturhinweisen); nach Theophyl.
aber handelt es sich hier um die persnliche
Ttigkeit: di Ijso Xristo. Persona bersetzt: In Christo Iesu. Hoc est per Christum
nobis benedictio ista obuenit (fo cxxiiir).
29 quem fecerunt Mehrmals erwhnt Er.
schon in Zustzen B seine Entdeckung: Der
lateinische Athanasius sei Theophylactus (in
B noch Vulgarius genannt). Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 12, 27, ASD VI, 8, p. 244 sq.
ll. 559560: [Theophylactus / Vulgarius]
quem versum Latine falsissimo Athanasii
titulo quidam aediderant. Siehe dazu: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437.
2930 Nam Ijso Cf. die n.l. 29 angefhrte
Theophyl.Stelle.

164
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53

ANNOTATIONES IN EPH. 1,45

[4] [A] A n t e [E] m u n d i [A] c o n s t i t u t i o n e m . Pr katabolv.


Quae vox ita sonat quasi dicas ante iacta fundamenta mundi. Sic admonet et
diuus Hieronymus, idque verbis compluribus. Et i m m a c u l a t i . A
mmouv.
Quod magis inculpatos siue irreprehensibiles quam immaculatos significat.
Momos enim Graecis reprehensio est siue deus reprehensionis. In c h a r i t a t e .
Haec verba referri possunt ad superiora, vt intelligas nos inculpatos esse et electos in charitate, vel ad ea quae sequuntur, vt accipias nos praedestinatos in charitate. Quanquam Graeci codices annectunt haec superioribus. Et hoc annotauit
Hieronymus.
[5] Qu i p r a e d e s t i n a u i t n o s . Proorsav. Hieronymus et Ambrosius
legunt in charitate praedestinans nos. Verum illud praedestinans apud Graecos
praeteriti temporis est, quasi si genus [B] verbi [A] mutari poterat, dixisset praedestinatos siue praefinitos. Atque hoc sane loco vere verbum est praedestinandi,
de quo in epistola ad Romanos nonnihil attigimus. Diuus Hieronymus hoc putat
interesse inter rhein et proorhein, quod prius illud tribuatur iis quae nunquam
non fuerint, hoc posterius iis quae cum aliquando non fuerint, deinde coeperint
esse; de quibus si quid decretum aut cogitatum fuerit, priusquam essent, praedestinatio est. Rursum si quid de Domino Iesu Christo, qui nunquam non fuit
cum Patre, neque vnquam eum vt esset, voluntas paterna praecessit, destinatio
est. Vnde in epistola ad Romanos de Filio Dei loquens risqntov dixit, non
proorisqntov. In a d o p t i o n e m f i l i o r u m . Graecis vna vox uoqesan, qua
significant eam adoptionem, qua quis in filii locum adoptatur, vt superius admonuimus. [D] Nam et nepotes ac neptes adoptantur. [A] In i p s u m . Ev atn,
31 katabolv A B D E: katobolv C.
47 essent BE: fuerint A.

49 neque E: nec AD.


53 atn BE: atn A.

31 Ante mundi constitutionem Nov. Test.: antequam iacerentur fundamenta mundi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 495 sq. n. 42 und
ASD VI, 2, p. 179, n. 243 zu Ioh. 17, 24.
31 Pr katabolv So auch die heutigen Ausgaben.
33 Hieronymus Hier. stellt fest, es gebe beim
bersetzen ein Problem: Comm. in Eph. I, 1,
4, Migne PL 26, 475C476A: Vnde et nos
propter paupertatem linguae et rerum nouitatem conabimur non tam verbum transferre de verbo, quod impossibile est, quam
vim verbi quodam explicare circuitu und
benutzt demzufolge eine Metapher: hi qui
aedium futurarum prima iaciunt fundamenta
katabebljknai, id est deorsum initia fundamentorum iecisse dicuntur. Volens itaque
Paulus ostendere quod Deus vniuersa sit
machinatus ex nihilo kataboln, id est
initium fundamenti ad eum retulit.
33 Et immaculati Nov. Test.: et irreprehensibiles. Wenn Stunica auch an Er.' bersetzung

irreprehensibiles fr mmouv Kritik gebt


hat, fgte Er. an der betreffenden Stelle der
Annot. nichts hinzu und hat er nur in der
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. auf Stunicas Kritik erwidert: ASD IX, 2, p. 202, ll. 652664.
Siehe auch ASD VI, 3, p. 496, n. 43.
3335 A
mmouv reprehensionis Siehe ASD IX,
2, p. 202, ll. 653660. Nach Stunica htte Er.
immaculati einfach beibehalten knnen,
weil dieser Ausdruck den Inhalt von mmouv
richtigerweise wiedergibt (cf. ASD IX, 2, p.
203, n.ll. 654655). Er. antwortet darauf: Pro
immaculati, quod Graece est mmouv, verti
irreprehensibiles. Neque damno tamen quod
vertit interpres. Si mmov tantum Graece
sonat maculam, rogo cur deum illum reprehensorem appellant Momum; dann zitiert
Er. die griechische Fassung des Adag. 1184,
ASD II, 3, pp. 198200: Mwmseta tiv
qsson mimsetai [ASD II, 3, p. 198, l. 537:
mllon statt qsson] und sagt: Non nego
maculam vsurpari posse pro reprehensione

ANNOTATIONES IN EPH. 1,45

aut vicio quod possit carpi. Sed an ideo non


verum est quod annotaui? brigens wird Er.
der Kritik von Stunica nicht ganz gerecht, cf.
ASD IX, 2, p. 203, n.ll. 654655.
35 Momos Zu Momus: Adag. 474 (Momo satisfacere et similia), ASD II, 1, pp. 546548.
35 In charitate Nov. Test.: per charitatem [in
charitate A].
3638 Haec in charitate Nach Hier. (cf. l. 39),
Comm. in Eph. I, 1, 5, Migne PL 26, 478AB:
Dupliciter legendum, vt charitas vel cum
superioribus vel inferioribus copuletur. Cum
superioribus ita: vt essemus sancti et immaculati coram ipso in charitate et postea sequatur:
Praedestinans nos in adoptionem filiorum per
Iesum Christum in ipsum. Cum inferioribus
autem sic: In charitate praedestinans nos in
adoptionem filiorum per Iesum Christum in
ipsum.
38 Quanquam superioribus Diese Bemerkung
trifft nicht auf alle codd. zu: ASD VI, 3, p.
496, n. 45.
39 Hieronymus Siehe oben n.ll. 3638.
40 Qui nos So auch Vg. und Nov. Test.
40 Proorsav So auch die heutigen Ausgaben.
40 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478AB.
40 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 5,
CSEL 81, 3, p. 73, l. 11: Praedestinans nos
(in charitate gehrt zum vorangehenden
Lemma: vt essemus sancti et immaculati
coram ipso in caritate und ist durch die
betreffende Erluterung von Praedestinans nos
etc. getrennt. So auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 939B und ed. pr. 1492, fo
n3v, col. 2. Siehe auch Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc.).
4344 Atque attigimus In Annot. in Rom. 1, 4,
LB VI, 554E 555F, hat Er. den Unterschied
zwischen proorhw und rhw, praedestinare
und destinare behandelt. Er. las Rom. 1, 4 in
seiner Vorlage risqntov und lehnte die
bersetzung der Vg., qui praedestinatus est
ab, zumal praedestinatus in theologischer
Hinsicht nicht zu verteidigen war (dieser
Ausdruck wrde die ewige Prexistenz des
Sohnes verneinen). Dazu: ASD VI, 3, p. 22, n.
41 zu Rom. 1, 4. Er. verweist zu Rom. 1, 4 auf
die vorliegende Eph.Stelle und auf Hier.'
Kommentar dazu (LB VI, 555AB): Vnde
notat diuus Hieronymus enarrans primum
caput epistolae ad Ephesios ex huius opinor
sententia, Paulum his verbis proorhein non
vti nisi quum de nobis loquitur, ac palam
admonet hoc loco de Filio dictum esse
risqntov non proorisqntov, id est destinati non praedestinati. Zu proorhw, rhw

165
und ihrer bersetzung: ASD VI, 2, p. 250, n.
283 zu Act. 4, 28; p. 390, n. 263 zu Act. 17, 26;
ASD VI, 3, p. 100, n. 294 zu Rom. 8, 29.
44 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478B: Superior [proorsav]
quippe sermo ad eos refertur qui antea non
fuerunt, et priusquam fierent, de his cogitatum est, et postea substiterunt. Inferior
[risqntov] vero de eo quem nulla cogitatio,
voluntas nulla praecessit, sed semper fuit, et
nunquam vt esset, accepit exordium. Vnde
recte nunc de his qui cum ante non essent,
postea substiterunt, dicitur proorisqntev. De
Filio vero, hoc est de Domino nostro Iesu
Christo, in alio loco [Rom. 1, 4] scriptum
e<s>t risqntov, quia semper cum Patre fuit
et nunquam eum, vt esset, voluntas paterna
praecessit.
50 epistola ad Romanos Siehe Rom. 1, 4 und oben
n.ll. 4344.
51 In filiorum Nov. Test.: vt adoptaret in
filios [in adoptionem filiorum A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 496, n. 51.
52 superius Er. meint wahrscheinlich Annot. in
Rom. 8, 15 (LB VI, 602D): Pro tribus vocibus
vna est apud Graecos uoqesav, quae vox filiorum adoptionem significat. Imo adoptionem eorum qui natura filii non sunt, in
locum filiorum. [D] Nam adoptantur et
nepotes, licet haec sit adoptio charissima.
Siehe zu dieser Rom.Stelle: ASD VI, 3, p. 95,
n. 152 zu Rom. 8, 15 und n.ll. 988989 zu Gal.
4, 5.
53 Nam adoptantur Wie an der zitierten
Stelle Annot. in Rom. 8, 15 (cf. die vorangehende Anm.) gibt es hier einen Zusatz D zur
adoptio. Die Wendung adoptio filiorum in
Rom. 8, 15 spielt in der Kritik von Frans Titelmans eine Rolle. Siehe Er.' Resp. ad collat. iuv.
geront. (1529), LB IX, 999AC.
53 In ipsum Nov. Test.: in sese. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497, n. 52.
53 Ev atn In der Ausgabe A: ev atn, cf. app.
crit. und ASD VI, 3, p. 34, n. 273 zu Rom. 1, 27:
An mehreren Stellen der Briefe (Rom. 2.
Thess.) hat Er. 1519 im pron. pers. der dritten
Person den spiritus lenis durch den spiritus
asper ersetzt (der spiritus steht nach dem
Gebrauch der Setzer im 16. Jahrhundert meistens ber dem ersten Vokal des Diphthonges). In den heutigen Ausgaben: ev atn.
Siehe zu dieser Stelle Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 240, ll. 19, bes. ll. 16: Indicaram ev atn commodius ac mollius referri ad
Patrem quam ad Christum. Addo causam,
quod adoptio qua nos adoptauit Pater magis
nos facit fratres Christi quam filios [cf. ll.

166

LB

54
55
56
832
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79

ANNOTATIONES IN EPH. 1,6

id est in sese, [B] vt ad Patrem fiat reciprocatio, [A] quanquam potest et ad


Christum referri, sed coactius. Nam per adoptionem efficimur fratres Iesu
Christi, non filii [B] iuxta mystici sermonis proprietatem, [A] sed filii Dei Patris
velut insiti corpori Christi et vnum cum illo effecti. | Se c u n d u m p ro p o s i t u m . Kat tn edokan, id est secundum placitum aut potius secundum
beneplacitum. Hieronymus putat vocem esse nouam et a Septuaginta fictam,
quo possent explicare quod est apud Hebraeos fvor, rason. Porro edokan proprie dici vbi quid non solum placuit, sed etiam recte placuit. Nam placent et
quae non recte placent. [B] Ambrosius legit secundum placitum voluntatis.
[6] [A] In l a u d e m g l o r i a e g r a t i a e s u a e . Quidam codices perperam
addunt coniunctionem gloriae et gratiae suae, [B] quum sit [A] dzjv tv xritov ato, [B] id est gloriae gratiae suae, [A] vt intelligas laudari gloriam gratiae
diuinae. [C] Atque ita sane legit Hieronymus. [B] Ambrosius legit in laudem claritatis suae [D] omissa mentione gratiae. Nam pro dza reddidit claritatis et
tamen in enarrando meminit gratiae. Dzan vertere solet maiestatem ac potentiae magis conuenit maiestas, hic eam tribuit gratiae. Mirabilior enim Deus apparuit in redimendo homine quam in creando. Nusquam apostolus hic non extollit gratiam extenuans operum humanorum fiduciam; nunc sunt qui peccent in
vtranque partem. Medio tutissima via est. Quod si deflectendum est, tutius est
deflectere in partem gratiae, qua glorificatur Christus, quam operum nostrorum,
qua glorificantur homines. [A] In q u a g r a t i f i c a u i t . En xartwsen. Et
gratificauit hic sonat gratos siue charos reddidit, xartwsen, vnde participium
est kexaritwmnj Mara. [D] Quod si illic vertendum erat gratia plena, hic vertere debuerat gratia impleuit. Nam gratificare vox est Latinis auribus insolens,
gratificari est in gratiam alterius aliquid facere. [A] In d i l e c t o Fi l i o s u o.
Filio suo apud Graecos et apud Hieronymum non adduntur: n t gapjmnw,
60 fvor AC E: fvor D.
6366 In laudem gratiae suae [6364], dzjv
ato [6465], vt intelligas diuinae

[6566] inter lemma In qua gratificauit [post


Mara 76] et lemma In dilecto Filio suo [78]
posuit A.

5557]. Hic Leus vrget me mea annotatione


quod, si ev atn referetur ad Patrem, alpha
deberet habere spiritum. Verum dicit. Hoc
annotaui, sed adieci in Graecis codicibus siue
per inscitiam, siue per incuriam non obseruari
quod annoto (die letzte Anmerkung sed
adieci annoto bezieht sich nicht auf die
vorliegende annotatio: Solch eine Anm. gibt es
hier nicht). Vielleicht ist der Zusatz B, l. 54 vt
ad reciprocatio von Lees Kritik veranlasst.
5455 quanquam coactius Cf. Resp. ad annot.
Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 240, ll. 69: Porro
quod ratiocinatur nihil obstare quominus
dicamur filii Christi, quis istuc negat, cum
ipse discipulos suos filios appellet in Euangelio? At hic dictum coactius erat, cum mentio
fiat de Patre nos adoptante per Filium.

5758 Secundum propositum Nov. Test.: iuxta beneplacitum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497,
n. 53,4. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Paulo post
secundum propositum eius [Eph. 1, 11]; ibi vere
est graece propositum, prqesin, nunc est
secundum beneplacitum voluntatis suae
edokan. Hoc vocabulum in euangelio Lucae
transfertur bona voluntas, cum dicitur gloria in
exelsis deo et in terra pax hominibus bona voluntas, edoka [Lc. 2, 14] (Garin, p. 876, col. 2).
58 Kat tn edokan So auch die heutigen Ausgaben.
59 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478D: [Verbum edokan]
Hunc autem sermonem de Hebraico Reson
Septuaginta interpretes transtulerunt,
rebus nouis noua verba fingentes.

ANNOTATIONES IN EPH. 1,6

6062 Porro placent Cf. Hier. loc. cit. (die


vorangehende Anm.) 478CD: Verbum
edokan quod nos possumus dicere beneplacitum, quia non statim omne quod placuit,
et bene placere potest, sed ibi tantum edoka,
hoc est beneplacitum, dicitur, vbi quod placuit, recte placitum comprobatur.
62 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 5,
CSEL 81, 3, p. 73, l. 15.
63 In suae Nov. Test.: vt laudetur gloria gratiae suae. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
497, n. 61.
6364 Quidam suae Siehe app. crit. WordsworthWhite ad loc.
6465 dzjv ato So auch die heutigen
Ausgaben.
66 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 6,
Migne PL 26, 479B.
66 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 73, ll. 1516.
68 tamen gratiae Siehe Ambrosiaster. loc. cit.
(cf. die vorangehende Anm.), p. 73, ll. 1718:
vt ad laudem claritatis eius proficeret gratia
data hominibus, vt salus nostra gloria dei sit.
7074 Nusquam homines In diesem Zusatz D
empfiehlt Er. die via media in der Kontroverse
ber das Verhltnis zwischen der gratia Dei
und der fiducia operum humanorum, so wie
er den Mittelweg ging im Streit um den freien
Willen. In der vorliegenden annotatio behauptet Er., man knne die Bedeutung der guten
Werke relativieren (ll. 7274, gegen die Auffassung der Kirche). In De lib. arbitr. LB IX, 1248
C, stellt er eben fest: Lutherus pie quidem et
christiane disseruit de summa charitate in
Deum, de abiicienda fiducia meritorum operum
et virium nostrarum [Hervorhebung von mir],
de tota fiducia transferenda in Deum. Diese
Auffassung wurde von den Pariser Theologen
beanstandet: cf. Declarat. ad cens. Lutet. LB IX,
886F888B. Im selben Werk verteidigt Er.
nochmals seine von den Pariser Theologen verurteilten Aussagen ber den Stellenwert der
bona opera (LB IX, 923C924D). Die vorliegende Frage ist teilweise mit der, die von dem
Freien Willen handelt, verbunden, und sie
spielt demnach eine Rolle in Er.' Auseinandersetzung mit Luther darber: Siehe De lib. arbitr.
(LB IX, 12151248) aus dem Jahre 1524, bes. den
letzten Teil (LB IX, 12411248). Dazu: C.
Augustijn, Erasmus en de Reformatie. Amsterdam, 1962, pp. 143160, bes. pp. 156158.
74 In qua gratificauit Nov. Test.: qua charos
reddidit [in qua gratificauit A], cf. l. 75.
74 En xartwsen (v xartwsen: n
xartwsen v.l. dazu: Metzger, Commentary
ad loc. p. 532).

167
75 gratificauit Das Aktivum gratificare (statt
dep. gratificor) gehrt zur christlichen Sondersprache, cf. Mohrmann, tudes I, p. 191,
also zur spten Latinitt, cf. Souter, Glossary
s.v. Zu gratificare im NT: Kaulen 95, p.
162; 105, p. 187 und PlaterWhite 81, p. 53;
86, p. 59. Er. hat diesen Ausdruck vermutlich wegen seines nicht klassischen Charakters ersetzt. Cf. ASD VI, 3, p. 497, n. 63.
75 xartwsen Cf. Mohrmann, tudes I, p. 191:
Sans doute gratificare a t un nologisme
chrtien [cf. l. 77 vox est Latinis auribus insolens]. Xriv se traduisant par gratia, on formait d'aprs les procds usuels, un causatif
gratificare pour rendre le xaritw grec.
Cependant, il existait dj, dans la langue
commune, un verbe dponent gratificor se
montrer bienveillant, donner libralement =
xarhomai. Ce verbe dponent, qui est trs
usuel dans le latin classique, se trouve rarement chez les auteurs chrtiens.
76 kexaritwmnj Mara Lc. 1, 28. Cf. Mohrmann, tudes I, p. 192; p. 194.
7678 Quod facere Dieser Zusatz D hngt
mit der Kritik zusammen, die Lee an Er.'
bersetzung der Stelle Lc. 1, 28 im Nov. Test.
BE: gratiosa, gebt hatte. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 124125, ll.
450473, bes. ll. 451454: non placet Leo,
quod kexaritwmnj Graecis sonet gratiosam,
aut vnice charam. Est enim participium a
verbo xaritw, quod est gratiosam facio. Sed
xaritw, inquit, in meo lexico est: gratia impleo. Quid facias, si sic habet lexicum Lei?
Er.' bersetzung und Erluterung zu Lc. 1, 28
haben Kritik von mehreren Theologen hervorgerufen. Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p.
459, Anmerkung zu ll. 368454 (Lc. 1, 28), der
ich die Angabe ber Lees Kritik entnommen
habe. Vgl. auch die dort erwhnten Literaturhinweise: Bentley, Humanists, p. 169 sq. und
Rummel, Annotations, p. 167 sqq. etc.
78 In suo Nov. Test.: per illum dilectum [in
dilecto A; per dilectum BD] (in dilecto: in
dilecto filio suo v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 497, n. 64).
79 Filio adduntur Der Zusatz u ato findet sich in mehreren griechischen codd. vor
(cf. N27, Tischendorf ad locc. und ASD VI, 3,
p. 497, n. 64), wird aber in den Haupttext der
heutigen Ausgaben nicht aufgenommen.
Dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 532.
79 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 1, 6,
Migne PL 26, 479B (Lemma, Migne: delecto,
Er.' Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 101G: dilecto).
79 n t gapjmnw So auch die heutigen Ausgaben.

168
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109

ANNOTATIONES IN EPH. 1,79

id est in eo qui dilectus est; neque enim hic est gapjtv. Ambrosius legit vt
vulgata habet aeditio, et omnino sentit de Filio. Verum eum maluit signare
nomine dilecti, vt intelligeres nos amari a Deo, non ex nostris meritis, sed ob
amorem, quo Filium prosequitur Pater, cui nos fratres esse voluit. [D] Annotauit
hoc diligenter Hieronymus non esse dictum dilecto Filio, quid enim magni si
pater diligit filium? neque dilecto pro omnibus, sed absolute dilecto in omnibus
ac prae omnibus et sine quo nemo diligitur caeterorum.
[7] [A] In re m i s s i o n e m p e c c a t o r u m . In praepositio nec est apud
Graecos nec apud Ambrosium nec apud Hieronymum, sed oportet annectere
casum accusatiuum per appositionem exponentem. Exponens enim quae sit illa
redemptio, subiecit remissionem peccatorum. Nam haec seruitus, vnde redemit nos
Christus. [D] Suffragabatur hic vterque codex Constantiensis.
[8] [A] In n o b i s . Ev mv, id est in nos. [B] In o m n i s a p i e n t i a e t
p r u d e n t i a . Haec vel ad superiora possunt referri vel ad sequentia, vt sit sensus
quam affatim effudit in nos in omni sapientia et prudentia siue notum faciens
nobis mysterium in omni sapientia et prudentia. Hieronymus posteriorem hanc
distinctionem sequitur.
[9] [A] V t n o t u m f a c e re t . Gnwrsav mn, id est patefacto siue notificato nobis mysterio. Interpres et Ambrosius, opinor, legit gnwrsai. Hieronymus
legit notum faciens, vt intelligas participium esse. Quanquam est praeteriti temporis. Quod dicam, etiamsi non admodum pertinet ad sensum, tamen haud est
meo iudicio negligendum. Videntur mihi caeteri parum animaduertisse quod
legitur in Graecorum codicibus; habent enim ad hunc modum: v persseusen
ev mv n psj sofa ka fronsei gnwrsav mn. Verbum persseusen hoc
loco positum est transitiue, hoc est exuberare fecit; alioqui participium gnwrsav
non habet vnde pendeat. Verti poterat in hunc modum de qua vbertim impartiuit nobis patefacto nobis mysterio etc. [B] Certe palam est [E] Chrysostomum
ac [B] Theophylactum ita sensisse, qui persseusen interpretans subiicit tot
stn fqnwv zxeen, id est ampliter effudit. [E] Gemino augmento auxit
gratiae magnitudinem, quum ploton nominat et addit non dwke, sed pers-

90 seruitus A D E: est seruitus B C.


92 mv A B: mv CE.
103 fronsei A B: frwnsei C, fronsei D E.

107 Theophylactum CE: Vulgarium B.


108 stn E: stin BD.

80 neque gapjtv Er. meint, gapjmnw sei


ein Partz. (Perf.), whrend gapjtv, das oft
im NT verwendet ist, ein Verbaladjektiv ist
(zu gapjtv: ASD VI, 8, p. 93, n.ll.
867868; n.ll. 868869 zu 1. Cor. 4, 14).
80 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 73, ll. 1922: Qua gratificauit
nos in dilecto filio suo. Deus nobis gratiam
dedit, propter quod credidimus in filium eius

Christum; diligens enim vnigenitum suum


amatoribus eius diuina dona largitur.
8081 vt aeditio Selbstverstndlich handelt es
sich um den Vg.Text, wie er Er. vorlag (mit
dem Zusatz filio suo).
84 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 6,
Migne PL 26, 479C480A: Nec putandum
quod in Latinis codicibus habetur scriptum
esse in dilecto Filio suo, sed simpliciter in

ANNOTATIONES IN EPH. 1,79

dilecto; et si quidem esset additum dilecto Dei


vel dilecto Patris, esset simplex intelligentia, et
omnium opinione vulgata, quod Dominus
noster Iesus Christus diligeretur a Patre, sed
non magnum aliquid proprietati Filii concederemus, cum sic Filius diligeretur vt caetera.
87 In peccatorum Nov. Test.: remissionem
peccatorum (remissionem: in remissionem
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 497, n. 73). Die Prposition in ist in
die Liste Quae sint addita aufgenommen, cf.
fo Oo6v der Ausgabe D.
88 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
7, CSEL 81, 3, p. 73, l. 24.
88 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 1, 7 (im
Lemma), Migne PL 26, 480B.
91 vterque codex Constantiensis Zu den beiden
Handschriften der Paulusbriefe aus Konstanz: n.l. 10 zu Gal. 1, 3; n.l. 675 zu Gal.
3, 1.
92 In nobis Vg.: quae superabundauit in
nobis; Nov. Test.: de qua vbertim nobis
impartiuit.
92 Ev mv nos Siehe PlaterWhite 117B,
p. 101 und n.ll. 902903 zu Gal. 3, 24.
Vgl. auch ASD VI, 8, p. 471, n.l. 448 zu 2.
Cor. 13, 3; p. 409, n.ll. 383384 zu 2. Cor.
8, 6.
9293 In prudentia So auch Vg. und Nov.
Test.
95 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 482A: In omni sapientia et
prudentia notum nobis faciens mysterium
voluntatis suae Quaeritur itaque quomodo nobis Deus in omni sapientia et prudentia notum fecerit mysterium voluntatis
suae.
97 Vt notum faceret Nov. Test.: patefacto, cf. l.
97. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497 sq. n.
91 und unten n.l. 98.
97 Gnwrsav mn So auch die heutigen Ausgaben (gnwrsai v.l. cf. l. 98).
98 Interpres gnwrsai Sowohl der interpres
der Vg. als auch Ambrosiaster verwenden
einen finalen Satz (Vg.: vt notum faceret;
Ambrosiaster: vt notum nobis faciat, cf.
die folgende Anm.). Er. meint, dass diese
Formulierung die v.l. gnwrsai (d.h. einen
finalen Infinitiv) widerspiegelt. Zu den
vorausgesetzten Griechischkenntnissen von
Ambrosiaster: n.l. 530 zu Gal. 6, 11. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Vt notum faceret
nobis sacramentum Neque graece est vt
notum faceret quod absurdum dictu sit
deum nos redemisse, vt notum faceret nobis
sacramentum, imo facto nobis sacramento,

169
siue faciens nobis notum sacramentum suum
redemit gnwrsav mn (Garin, p. 876,
col. 2 p. 877, col. 1).
98 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 9,
CSEL 81, 3, p. 74, ll. 45: vt notum nobis
faciat mysterium, cf. unten n.l. 111.
98 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 482A: notum nobis faciens
mysterium (im Lemma), cf. n.l. 95 zu Eph. 1,
8.
102103 v mn Eph. 1, 89. So auch die heutigen Ausgaben. Nach Nov. Test. habe ich die
Lesart von A B (fronsei) statt fronsei (D E)
oder frwnsei (C ) beibehalten.
103105 Verbum pendeat Das intransitiv
verwendete perissew (cf. Bauer, s.v.
perissew 1.a und b) kommt z.B. 2. Cor.
1, 5a vor. In Er.' annotatio zur Stelle:
Perisseei, quod absolute dictum accipi
potest (Annot. in 2. Cor. 1, 5, ASD VI, 8, p.
328, ll. 2425). An der vorliegenden Stelle
ist perissew transitiv verwendet (cf. Bauer
s.v. perissew 2.a: man lese n fr die rel.
Attraktion v); Subjekt von persseusen
ist qev ka patr (Eph. 1, 3). Das Partizip
gnwrsav schliesst sich als participium
coniunctum an das Subjekt der Verbform
persseusen an.
105106 Verti mysterio Vgl. Er.' bersetzung im Nov. Test., die nicht sehr von der
hier gegebenen abweicht: de qua vbertim
nobis impartiuit [in omni sapientia et prudentia] patefacto nobis arcano [voluntatis
suae].
106 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 1, 3,
Migne PG 62, p. 14: Ka plotov ka
persseuse, toutsti ftwv zexqj.
107 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph.
1, 7, Migne PG 124, 1040A: Ora d tv
perbolv Plotov mn dqj, ka plotov
qeo ka xritov plotov. Ka ox plv
Xritov, ll v persseusen ev mv
toutstin, fqnwv zxeen. Es fllt auf, dass
Er. ll. 107108 Theophyl. im Zusatz B
griechisch anfhrt. Beim Vorbereiten der
zweiten Ausgabe B hielt Er. sich grsstenteils
in den sdlichen Niederlanden auf, wo er
den griechischen Theophylactus nicht heranziehen konnte. Erst im Mai 1518 konsultierte er offenbar vor der Drucklegung der
Ausgabe B den griechischen Theophylactustext (cf. ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu
1. Cor. 1, 15).
108110 Gemino persseusen Dieser
Zusatz E bezieht sich wahrscheinlich auf
Chrys., cf. das n.l. 106 angefhrte Zitat von
Chrys.

170
LB

833
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133

ANNOTATIONES IN EPH. 1,10

seusen. | [A] Sa c r a m e n t u m . Hoc loco mysterium significat mustrion, et


Graeca voce vtitur Ambrosius. Mysterium autem Graecis dicitur res arcana
neque vulgo efferenda. Quod quidem deinde translatum est ad res sacras, quas
potissimum silentio veneramur. Hic sentit diuinam voluntatem de gentibus ad
fidem vocandis superioribus seculis incognitam fuisse mundo Iudaeis existimantibus hoc promissum ad se proprie pertinere, at nunc quod latebat, innotuisse.
Se c u n d u m b e n e p l a c i t u m e i u s . Hieronymus legit secundum beneplacitum
siue iuxta placitum suum, kat tn edokan ato. Qu o d p ro p o s u i t i n e o.
Si legas n at, [B] alpha aspirato, [A] significat in seipso. Si mauis at,
prima vocali tenui, refertur ad Filium, in quo Pater proposuit nos sibi gratificare.
[C] Atque hanc sententiam sequuntur interpretes magno consensu. [A] Hieronymus indicat differentiam inter proorismn et prqesin, hoc est inter praedestinationem et propositionem siue propositum, quod illud pertineat ad ea quae
multo ante definimus in animo quam fiant; hoc quum iam vicina est machinatio,
vt pene cogitationem sequatur effectus.
[10] In d i s p e n s a t i o n e . Ev okonoman, id est in dispensationem. In s t a u r a re . A
nakefalaisasqai, id est recapitulari, hoc est vt in summam
conferrentur. Nam oratores vocant nakefalawsin, id est recapitulationem,
cum ea quae sparsim ac fusius dicta sunt, summatim repetuntur et simul iudici
renouantur. Diuus Hieronymus legit recapitulare putatque recte verbum hoc a
Latinis vsurpari posse et miratur quamobrem in Latinis codicibus magis habeatur
instaurare quam recapitulare. Sunt, [B] quorum est Theophylactus [E] et Chrysostomus, [A] qui interpretantur nakefalawsin, vt Christus fieret et angelorum
et hominum [E] et Iudaeorum et gentium [A] caput. Id quod conuenit iis quae
117 ato BE: ato A.
118 at BE: at A.

131 Theophylactus CE: Vulgarius B.

110 Sacramentum Nov. Test.: arcano [patefacto


nobis arcano]. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
Sacramentum dicitur graece mysterium, hoc
est arcanum t mustrion (Garin, p. 877,
col. 1). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497
sq. n. 91 und Chantraine, Le mustrion paulinien, p. 355, bes. n. 9. Zum vielumfassenden
Begriff mustrion: ThWNT 4, s.v. mustrion,
pp. 809834 (Gnther Bornkamm), cf. bes.
mustrion bei Paulus, pp. 825831. Die Stelle
Eph. 1, 9 kommt p. 827, ll. 1019 zur Sprache:
Das Mysterium ist nicht schon selbst Offenbarung, sondern Gegenstand der Offenbarung mustrion begegnet darum fast
immer in Verbindung mit Ausdrcken der
Offenbarung (wie an der vorliegenden
Stelle: gnwrhein). Siehe auch die Literaturhinweise bei Chantraine, p. 353, n. 8. Chantraine behandelt in seinem genannten Artikel
den Begriff mustrion in Er.' Annot.

111 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 9,


CSEL 81, 3, p. 74, ll. 45: vt notum nobis
faciat mysterium, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 940C. Cf. Vogels, Das
corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc.
111112 Mysterium efferenda Siehe ThWNT 4,
pp. 810817. Er. spielt auf das den Mysten
auferlegte Schweigegebot an, das er u.a. aus
den Scholien zu Soph. kennen knnte: Schol.
Soph. Oed. Col. 1051 (Papageorgius, Leipzig,
1888, p. 445): pe rrjta t mustria ka
kaqper kleisn glssa kateljptai pr
to m zenegken (Er. verfgte ber die
Soph.Scholien, cf. Hsner, Versandliste Nr.
102).
116 Secundum eius Nov. Test.: iuxta beneplacitum suum (bonum placitum: beneplacitum
v.l.). Siehe Valla, Annot. ad loc.: secundum
beneplacitum eius. En, quod paulo [Paulo,
Garin] ante [Eph. 1, 5] transtulerat proposi-

ANNOTATIONES IN EPH. 1,10

tum nunc transfert beneplacitum, edokan


neque dicendum fuit eius sed suum
(Garin, p. 876, col. 2 p. 877, col. 1).
116 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 483AB (secundum placitum
suum).
117 kat ato Cf. app. crit.: ato, wie die
heutigen Ausgaben, in A. Die reflexive Form
mit spiritus asper wird beibehalten, weil Er.
sie offenbar bevorzugt. Dazu: n.l. 53 zu Eph.
1, 5 und ASD VI, 3, p. 498, n. 93.
117 Quod eo Nov. Test.: quod proposuerat in
se ipso. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 498,
n. 94.
118 n at Cf. app. crit.: at, wie die heutigen Ausgaben, in A. Die reflexive Form wird
beibehalten, cf. oben n.l. 117 und ASD VI, 3,
p. 498, n. 95. Er. hat at bersetzt durch
[in] seipso, cf. l. 118 und die vorangehende
Anm.
118 alpha aspirato Der spiritus stand nach
dem damaligen Gebrauch ber dem ersten
Vokal des Diphthonges, cf. n.l. 53 zu Eph.
1, 5.
118119 Si gratificare Bei Er. bezieht sich das
pronomen [at] auf den Vater; das pronomen in der Vg. [at = eo] aber auf Christus:
Pater proposuerat in eo [Christo] (oder auf
sacramentum: ASD VI, 3, p. 498, n. 95).
120 Atque consensu Siehe z.B. Theophyl.
Expos. in Eph. 1, 9, Migne PG 124, 1040B: n
at, t Xrist djlad. Vgl. Hier. (Comm.
in Eph. I, 1, 9, Migne PL 26, 483B): Quod
vero ait proposuit in eo ad mysterium referendum est.
120121 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 483B: Ibi [Eph. 1, 5] proorismn, id est praedestinationem in adoptionem
filiorum per Iesum Christum posuit; hic vero
prqesin, id est propositionem. Inter praedestinationem autem et propositum, hi qui solent
inter verba discutere, hoc asserunt interesse,
quod praedestinatio alicuius rei multo ante in
mente eius qui destinet quid futurum sit, praefiguret. Propositum autem, cum iam vicina
sit machinatio, et pene cogitationem sequatur
effectus.
125 In dispensatione Nov. Test.: vsque ad [in A]
dispensationem (in dispensationem: in dispensatione v.l. cf. WordsworthWhite und
ASD VI, 3, p. 498 sq. n. 101).
125 Ev okonoman So auch die heutigen Ausgaben.
125126 Instaurare Nov. Test.: vt summatim
instauraret. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
499, n. 102 (Er. versucht, den finalen Infinitiv
zu vermeiden).

171
126 A
nakefalaisasqai So auch die heutigen
Ausgaben. Siehe Bauer s.v. nakefalaiw:
nakefalaisasqai t pnta n t Xrist:
alles zusammenfassen in dem Christus. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Instaurare omnia in
Christo. Sciamus instaurare ab interprete
accipi pro in summam redigere siue ad
caput vel ad capita redigere; ita enim graece
habetur, nakefalaisasqai (Garin, p. 877,
col. 1).
126 recapitulari Siehe die unten n.l. 129, angefhrte Hier.Stelle.
127 oratores nakefalawsin Cf. Quint. Inst.
VI, 1, 1: Rerum repetitio et congregatio,
quae Graece dicitur nakefalawsiv, a quibusdam Latinorum enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul causam
ponit ante oculos et, etiamsi per singula
minus mouerat, turba valet. Siehe Lausberg
434 (nakefalawsiv = recapitulatio). Er.
knnte die vorliegende Angabe Hier. entnommen haben, Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483D: Nam et oratores in epilogis vel ante epilogos, in fine causarum propter memoriam iudicum et eorum qui audiere
negotia, recordationem, id est nakefalawsin, solent facere, vt quae prius latius disputarant, breui postea sermone comprehendant.
129 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483CD: Pro recapitulare in
Latinis codicibus scriptum est instaurare. Et
miror cur ipso verbo Graeco non vsi sint
translatores, cum istiusmodi licentia dialectica et philosophia sicut in Graeco habentur,
assumptae sint. Dieser Passus geht dem n.l.
127 angefhrten Zitat voran.
131 Theophylactus Theophyl. Expos ad Eph. 1, 10,
Migne PG 124, 1040C: Proqeto on
Patr nakefalaisasqai t ornia ka t
pgeia, toutsti, man kefaln piqenai psi
tn Xristn tov mn ggloiv, kat tn smaton fsin tov d nqrpoiv, kat tn
srka. Er. benutzte fr die Ausgabe B hier
vermutlich nur Personas bersetzung: quocirca proposuit deus instaurare celestia simul
et terrena, hoc est vnum caput cunctis imponere Christum, et angelis quidem quo ad
incorpoream eorum naturam, hominibus
vero pro carnis conditione (fo cxxiiiv fo
cxxiiiir).
131132 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 1, 4,
Migne PG 62, 16: Esti [nakefalawsiv] ka
tern ti djlomenon. Poon toto; Man
kefaln pasin pqjke t kat srka
Xristn, ka ggloiv ka nqrpoiv.
133 et Iudaeorum et gentium Zusatz E, jedoch
nicht bei Chrys. (oder Theophyl.).

172
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1112

paulo post sequuntur, et ipsum dedit caput. [D] Atque adeo Graeca vox ita sonat,
quasi dicas ad caput reuocare. [A] Qu a e i n t e r r a s u n t . T te n tov
oranov ka t p tv gv, id est [B] et [A] quae in coelis sunt et quae in terra.
Quod additur in Graecis codicibus n at, id est in ipso, nec apud Ambrosium
reperio nec apud Hieronymum. [C] Ne apud Theophylactum quidem [E] aut
Chrysostomum, [C] certe quod attinet ad enarrationem illorum. [D] Nam in
contextu addit Theophylactus. [A] Et magis quadrabat in eodem quam in ipso;
nam Graeca vox anceps est, vt intelligas in vno et eodem comprehendi vniuersa
et vniuersam omnium rerum summam ad vnum Christum reuocari et in vno
semel esse quod per partes a multis ante petebatur. [B] Nisi mauis per eundem,
vt respondeat ad id quod sequitur, in quo etc., siue per quem, vt sit sensus per
eundem instaurata omnia, per quem nos quoque sumus adsciti in sortem et communionem. [D] Iam quod nos legimus omnia in Christo, apud Theophylactum
legebatur pnta t n Xrist, id est omnia quae sunt in Christo. Quanquam
arbitror errore scribae factum.
[11] [A] So r t e vo c a t i s u m u s . Ekljrqjmen, id est sorte electi sumus.
Significat Hieronymus verbum hoc partim a sorte partim ab haereditate dici,
quod klrov ambiguum sit; Ambrosius legit sortiti sumus, hoc est in sortem et
partem haereditatis sumus adsciti. [B] In libello ad virgines legit sorte constituti
sumus. [A] Se c u n d u m p ro p o s i t u m . Non est [B] Graecis [A] edokan, sed
prqesin. Qu i o p e r a t u r o m n i a . To t pnta nergontov. Ambrosius legit
eius qui cuncta creauit, si modo scriptura vacat mendo. At Graeca vox magis sonat
eius, cuius vi et virtute fiunt omnia, [C] hoc est omnia agentis ac moderantis
[A] sicut iam saepius admonuimus; atque hoc pacto nos vertimus.
[12] Qu i a n t e s p e r a u i m u s . Projlpiktav, id est qui ante sperastis.
Hoc diuus Hieronymus refert ad praescientiam diuinam, in qua sperauimus et
135 T te scripsi [tte BE] n tov BE: t p
tov A.
136 in coelis BE: super coelos A.
152 adsciti BE: asciti A.
153154 Secundum propositum. Non est
edokan sed prqesin inter lemma Qui operatur omnia [post vertimus 157] et lemma Qui

ante sperauimus [Quae ante sperauimus A]


[158] posuit A.
156 agentis ac moderantis D E: agentes ac
moderantes C.
157 sicut D E: sicuti AC.
158 Qui BE: Quae A; sperauimus AD: speramus E; sperastis BE: sperauimus A.

134 paulo post Eph. 1, 22.


135 Quae in terra sunt Nov. Test.: quae in terra.
Der vollstndige Passus im Nov. Test. lautet:
et quae in coelis sunt et quae in terra [quae in
coelis sunt et in terra A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 499, n. 104,6.
135136 T gv In den heutigen Ausgaben:
t p tov oranov ka t p tv gv (t te
n tov oranov v.l. cf. ASD VI, 3, p. 499, n.
104,5). Man beachte, dass Er. in Nov. Test. 1516
der heute bevorzugten Lesart (t ohne te)
folgte.

137140 Quod Theophylactus Diese Passage


spiegelt in den Zustzen C und D die Kontroverse mit Lee wider. Er. schreibt in seiner
Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 240, ll.
1119: Que in terra. Ostenderam duas voces
n at, id est in ipso, esse quidem in Graecis
codicibus, at non reperiri nec apud Ambrosium nec apud Hieronymum dumtaxat in
commentariis. Id si falsum est, refellat Leus.
Imo ne apud Theophylactum quidem reperias. Sed Hieronymus, inquit, legit in contextu. Rursus vnde nouit quod sic legerit?

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1112

Et hunc contextum Leus frequenter habet


suspectum. Nec ego damno in ipso, imo
significo mihi probari etc. (ll. 1116). 1527
muss Er. gestehen, dass die Worte n at im
Lemma von Theophylactus stehen (cf. ll.
139140).
137 n at in ipso En at auch in den
heutigen Ausgaben. Siehe zur Interpunktion:
N27 ad loc. Im Nov. Test.: per eundem [in
ipso A], cf. unten n.l. 143.
137 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
10, CSEL 81, 3, p. 74, l. 9 (in ipso nur in einer
recensio [a]). Nach Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster. ad loc. fehlten diese
Worte. So auch in Er.' Ambrosiastertext von
1527, tomus IV, p. 940C.
138 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne Pl 26, 483C: et quae in terra in ipso
(in ipso im Lemma, nicht im Kommentar).
138 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
10, Migne PG 124, 1040C, im Lemma: t n
tov oranov, ka t p tv gv n at, cf.
ll. 139140 und oben n.ll. 137140 (Persona:
que in celis et que in terra sunt in ipso, fo
cxxiiiv).
139 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 1, 4,
Migne PG 62, 1516. Im Lemma steht: t n
tov oranov, ka t p tv gv n at, in
der Darlegung aber kommt diese Wendung
berhaupt nicht zur Sprache (cf. Migne PL
26, 1516).
143 Nisi eundem Zusatz B: Siehe Nov. Test.
BE: per eundem [in ipso A]. Cf. ASD VI,
3, p. 499, n. 107.
144 ad id quod sequitur Eph. 1, 11: in quo etiam
sorte vocati sumus.
144 siue per quem Cf. Nov. Test. BE: per
quem [in quo A]. Cf. ASD VI, 3, p. 499, n.
111.
146 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
10, Migne PG 124, 1040C: t pnta t n
t Xrist (Persona: omnia in Christo, fo
cxxiiiv). In den heutigen Ausgaben und im
Nov. Test.: t pnta n t Xrist.
149 Sorte vocati sumus Nov. Test.: in sortem
asciti [sorte delecti A] sumus. Siehe Valla,
Annot. ad loc.: in quo et nos sorte vocati
sumus nec legendum est in sorte, sed in
sortem, hoc est in partem; nam graece sic
dicitur, vt si dicatur, in quo et participati
sumus, kljrqjmen (Garin, p. 877, col. 1).
Cf. ASD VI, 3, p. 499, n. 113. .
149 Ekljrqjmen So auch die heutigen Ausgaben.
150 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 11,
Migne PL 26, 484C: Verbum haereditatis et
sortis, per quas in Christi partem venimus.

173
151 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, l. 26.
152 In virgines Ambrosius, Exhortatio virginitatis cap. vi, 39, Migne PL 16, 363A: Vnde et
Apostolus dixit: in quo et sorte constituti
sumus.
153 Secundum propositum So auch Vg. und Nov.
Test.
153154 Non prqesin Er. spielt auf Eph. 1, 5
an: Dort hat der interpres edokan durch
propositum bersetzt (Nov. Test. beneplacitum). Er. unterscheidet also zwischen
edokan (beneplacitum) et prqesin, (propositum). Siehe n.ll. 5758 zu Eph. 1, 5.
154 Qui omnia Nov. Test.: cuius vi fiunt vniuersa (omnia operatur: operatur omnia v.l.
der alten edd. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 499, n. 115).
154 To nergontov So auch die heutigen
Ausgaben.
154 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, ll. 2728: dei, qui vniuersa creauit. So auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 940C und ed. pr. 1492, fo
n4r, col. 1.
157 saepius Der Bedeutungsinhalt von nergw,
nrgjma usw. hat Er. mehrmals behandelt:
Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD VI, 8, p. 238, ll.
451453: Energjmtwn, quod non significat
simpliciter operationem, sed vim quandam
et efficaciam, qua Deus agit in nobis. Siehe
die Hinweise im Kommentar ad loc. p. 239,
n.ll. 451453 und n.ll. 357358 zu Gal. 2, 8.
158 Qui ante sperauimus Nov. Test.: qui priores
sperauimus (cf. app. crit. zur vorliegenden
Annot.Stelle: speramus in E wird wohl ein
Irrtum sein). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
500, n. 124.
158 Projlpiktav So auch die heutigen Ausgaben.
159 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 12,
Migne PL 26, 485B: Si sperauimus tantum
dixisset esset manifestior sensus eos qui
sperauerunt in Christo, sorte vocatos esse et
praedestinatos Nunc vero praepositionis
adiectio ad illam nos intelligantiam trahit, de
qua superius disputauimus [476B: Quod
autem electos nos vt essemus sancti et immaculati coram ipso, hoc est Deo, ante fabricam
mundi testatus est, ad praescientiam Dei pertinet] exponentes hoc quod scriptum est: qui
benedixit vos etc. [Eph. 1, 34] ita etiam
nunc sperasse ante dicamur in Christo ex eo
tempore quo electi et praedestinati et benedicti
sumus in coelestibus. Auch angefhrt von
Ruf. Apolog. contra Hieronymum, 31, CCSL 20,
p. 65 sq. cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13.

174
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
LB 834
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186

ANNOTATIONES IN EPH. 1,13

antequam mundus conderetur, videlicet motus hac praepositione pr. [B] Theophylactus alio refert. Speramus iam nunc quae nobis contingent [D] in [B] futuro
seculo, aut sperare coepimus, pridem cum in Christum crederemus. Ambrosius
huc deflectit, vt pertineat ad apostolos, qui in Iudaismo quoque versantes tamen
spem habebant in Christo, quem ex prophetarum oraculis expectabant. [D] Id
sequitur Tertullianus libro Aduersus Marcionem quinto legens interim praesperauimus pro antesperauimus.
[13] [A] In q u o e t vo s c u m a u d i s s e t i s . En ka mev kosantev
tn lgon, id est in quo et vos qui audistis verbum. Diuus Hieronymus non
ineleganter legit in quo et vos audito verbo veritatis. Illud admonendum apud
Graecos [D] in nonnullis codicibus [A] primam esse personam [E] nos, [A] non
secundam vos. [C] Etiamsi secus legisse videntur Ambrosius et Hieronymus, vt
ex illorum | interpretatione licet coniicere. Theophylactus [D] enarrans non
declarat quid legerit, licet contextus habeat mev et mn. Aldina habebat mev
et mn mixtis personis, Hispaniensis vtrobique secundam personam. [A] Caeteri
ab hoc loco faciunt distinctionem qui ante sperauimus in Christo, deinde separatim adiiciunt in quo et vos, vt prius illud referatur ad apostolos siue Iudaeos,
secundum ad Ephesios aut gentes. At mihi videtur Paulus hoc loco subito
mutasse personam sensum magis attendens quam sermonis leges. Cum enim
dixisset vt nos essemus in laudem gloriae illius, velut exponens quos dixisset
nos, ne quis putaret eum loqui tantum de Iudaeis, continenter adiecit tov projlpiktav, quasi dicas cum nos dico, sentio omnes qui sperauerunt in Christo,
inter quos sumus et nos; atque illud nos ita dicit, vt suam personam coniungat
cum persona gentium, cum sit doctor gentium. Verum in hoc sensu nonnihil
obstrepit Graeca praepositio pr, id est ante. Nam si de vniuersis accipiatur qui
crediderant in Christum, qui erunt illi qui ante crediderunt? Nisi placet sequi
sensum Hieronymi, quem calumniatur Ruffinus vt Origenicum quiddam resi160161 Theophylactus CE: Vulgarius B.
167 mev A B D E: mev C.
168 vos A B D E: nos C.
171 vos E: nos et nostrae AC, nos D.
172173 Theophylactus mn D E: Theophylactus nobiscum facere videtur C.

177 gentes BE: gentiles A.


178 sensum A B E: sensum autem C D.
181 dicas E: dicat AD.
183 gentium pr. CE: gentilium A B.
186 Ruffinus BE: Rufinus A.
186187 resipientem CE: resipiens A B.

160161 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph.


1, 12, Migne PG 124, 1041B: [tov projlpiktav n t Xrist] toutsti tov pistesantav
n t Xrist, ka prn pist mllwn
an, lphontav t tte mn smena. Vermutlich hat Er. nur Personas bersetzung
benutzt: [qui ante sperauimus in Christo].
Hoc est credentes vel antequam futurum
immineat seculum speramus in Christo que
tunc nobis obuentura sunt bona (fo cxxiiiir).
162 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
12, CSEL 81, 3, p. 75, ll. 15: qui ante sperauimus in Christo. Hoc est quod dicit, quia

dispensatio praedicationis his decreta est a


deo, qui ex Iudaeis crediderunt in Christum,
vnde nullus ex gentibus ad apostolatum electus est. Dignum enim erat ex his elegi praedicatores, qui ante sperauerunt salutem, quae
illis promissa erat in Christo (freie Paraphrase von Er.).
165 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 17, 3,
CCSL 1, p. 713, ll. 1417: qui praesperauimus
in Christum. Qui enim praesperasse potuerunt, id est ante sperasse in deum quam
venisset, nisi Iudaei, quibus Christus praenuntiabatur ab initio?.

ANNOTATIONES IN EPH. 1,13

167 In quo audissetis Vg.: in quo et vos cum


audissetis verbum veritatis; Nov. Test.: in
quo speratis et vos [speramus et nos B C]
audito verbo veritatis. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 500 sq. n. 131,2.
167168 En lgon So auch die heutigen
Ausgaben.
168 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 13 (im
Lemma) Migne PL 26, 486A.
169171 Illud vos Die Verwechslung der Formen mev etc. und mev etc. liegt wegen des
Itazismus auf der Hand. Wenn Er. auch 1516
sagt, apud Graecos primam esse personam, folgt
er trotzdem der Lesart mev (l. 167). 1522 hat er
jedoch mev / vos (ll. 167168) durch mev /
nos ersetzt (wobei audistis [l. 168] beibehalten
wurde), vermutlich um die Lesart seiner
Behauptung (apud Graecos etc.) anzugleichen.
Dann sagt er, Hier. und Ambrosiaster (Ambrosius) htten einer anderen Lesart gefolgt (d.h.
nicht mev, wie er in C geschrieben hat). 1527
setzt er l. 170 in nonnullis codicibus hinzu,
damit er klar macht, es gebe zwei Lesarten in
den griechischen codd. (mev und mev). Fr
die Ausgabe D hat er auch die Aldina von 1518
und die Complutensische Polyglotte herangezogen (siehe unten). Zur vorliegenden Stelle
der Annot.: ASD VI, 3, p. 500 sq. n. 131.
171 Etiamsi Hieronymus In C folgte Er. der
Lesart mev / nos, cf. app. crit. n.l. 167 und
168 und die vorangehende Anm. und stellte
fest, Ambrosiaster (Ambrosius) und Hier.
htten die Lesart vos beibehalten. Beide
Autoren bieten im Lemma die Lesart vos
(vestrae). Siehe Ambrosiaster, Comm. in Eph.
1, 13, CSEL 81, 3, p. 75, ll. 78; Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 13 (im Lemma) Migne PL 26, 486A.
172 Theophylactus Cf. app. crit. n.ll. 172173:
Theophylactus nobiscum facere videtur. Die
Theophylactushs. von Er. (d.h. cod. 2105) bietet mev mn (cf. ASD VI, 3, p. 500, n. 131),
stimmt also mit dem Vg.Text berein. 1527
ersetzte Er. diesen Text und erklrt, im Theophyl.Text stehe: mev mn, cf. Theophyl.
Expos. ad Eph. 1, 13, Migne PG 124, 1041B.
173 Aldina Er. meint den 1518, nach dem Tod
des Aldus Manutius, in Venedig erschienenen
Bibeltext, cf. ASD VI, 8, p. 2. Siehe fo 416v col.
2 dieser Ausgabe: mev kosantev tv
swtjrav mn.
174 Hispaniensis D.h. die Complutensische Polyglotte, die in Alcal de Henares (Complutum)
vorbereitete Bibelausgabe, die erst nach 1520
erschien, wenn auch der Teil, der das NT umfasst, im Januar 1514 schon gedruckt war. Zur
Complutensischen Polyglotte: Bentley, Humanists, pp. 70111 passim, bes. pp. 7074. Siehe

175
die Polyglotte zur Stelle, fo Yiiv: umev kousantev tjv swtjrav mn (man beachte die
Akzentuierung nach der Polyglotte).
174 Caeteri Man lese den Text der Ausgabe A,
um die Fortsetzung der Abhandlung gut zu
verstehen: Illud admonendum apud Graecos
primam esse personam, non secundam: nos
et nostrae. Caeteri ab hoc loco faciunt distinctionem etc. Er. meint jeden, der nicht
nos/ nostrae, sondern vos/ vestrae liest.
178 sensum leges Siehe Annot. in Gal. 3, 10, ll.
802804: Addit Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis
curae fuisse apostolo, vt sensum redderet
quam verba. Cf. Hier. Comm. in Gal. II, 3, 10
(n.l. 803, zu Gal. 3, 10 angefhrt). Vgl. Er.'
Bemerkung in Annot. 1. in Cor. 2, 9, ASD VI,
8, p. 62, ll. 369370: Porro testimonium hoc
Paulus sumpsit sententiae magis exprimens
veritatem quam verba annumerans und den
Kommentar ad loc. (p. 63, n.l. 370) und
Annot. in 1. Cor. 14, 21, ASD VI, 8, p. 278, ll.
236238 (cf. n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30).
179 vt illius Eph. 1, 12: vt simus in laudem
gloriae eius.
186 sensum Hieronymi Siehe Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 12, Migne PL 26, 485B, n.l. 159 zu
Eph. 1, 12 angefhrt.
186187 quem resipientem Zwischen Hier. und
seinem Freund Rufinus entstand nach 392 ein
erbitterter Streit um den Origenismus. Hier.
bewunderte zwar Origenes, wollte aber nicht
dessen dogmatischen Aufstellungen seinen
Beifall bezeugen. Rufinus zeigte sich eher als
Origenisten, schrieb aber in der Vorrede zu
seiner bersetzung des Origeneswerkes Per
rxn, Hier. sei ein Anhnger des Origenes: cf.
Ruf. Praefatio in lib. I, CCSL 20, pp. 245247
(= Hier. Epist. 80, CSEL 55, pp. 102105). Siehe
Bardenhewer III, pp. 550551; pp. 633634. An
der vorliegenden Stelle meint Er. vermutlich
Rufinus' Apologia (oder Inuectiua) contra
Hieronymum, in der er u.a. Hier.' Kommentar
zu Eph. 1, 12 zitiert und ausfhrlich behandelt.
Siehe Apolog. contra Hieronymum I, 3136,
CCSL 20, pp. 6570. Laut Rufinus hat Hier.
versucht, sich hinter einem alius zu verschanzen, er wre jedoch selbst dieser alius (cap. 32).
Dann zeigt Ruf., der alius verteidige origenistische Gedanken, und am Ende folgert er:
Ostendimus interim ipsum [Hieronymum]
adserere istis electis commentariis suis et quae
damnari in alterius libris iubet: id est, quod
animae fuerint in caelestibus antequam in hoc
mundo in corporibus nascerentur (cap. 36,
CCSL 20, p. 70, ll. 1720). Siehe weiter unten
n.l. 240 und n.ll. 242243 zu Eph. 1, 17.

176
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222

ANNOTATIONES IN EPH. 1,14

pientem. Porro si placet mutare personam et legimus in quo sperastis et vos,


quemadmodum legit Hieronymus, id quod ex illius interpretatione palam est,
nihil est quod nos offendat praepositio. Siquidem ante referetur ad Iudaeos, qui
priores vocati sunt ad fidem et priores crediderunt in Christum, deinde sequutae
gentes. Quod si omnino placet prima persona, quemadmodum legunt Graeci [D]
quidam, [A] tum ante praepositio referri potest ad alios postea credituros; nam
illi inter gentes primi crediderant. Nisi mauis accipere confusam spem quam ethnici sanabiles habebant et ante praedicatum euangelium, et si nondum nouerant
Christum, sperabant tamen aliquo modo salutem veluti per somnium. Eu a n g e l i i s a l u t i s . Graecis per appositionem adiungitur euangelium, kosantev
tn lgon tv ljqeav t eagglion, id est qui audistis sermonem veritatis,
quod est euangelium salutis. [D] Quasi caeteri nihil veri promittant, qui praeter
euangelium aliquid docent. [A] In q u o e t c re d e n t e s . Credentes apud Graecos praeteriti temporis est, pistesantev, id est postquam credidistis vel quia
credidistis siue accepta fide aut fideles facti. Si g n a t i e s t i s . Esfragsqjte.
Quod significat obsignati estis, quemadmodum tabulas obsignamus in pactis,
quia postea sequitur de arrabone, vt ostendat spem esse certam. [B] Hunc locum
adducit Didymus in libello De Spiritu sancto ratiocinans hinc Spiritum sanctum
non participatione alterius, sed suapte natura sanctum ac bonum esse, quod in
sigillo quo character imprimitur archetypus sit boni. Si enim, inquit, signantur
quidam Spiritu Sancto, formam et speciem eius assumentes; ex his est Spiritus Sanctus, quae habentur et non habent, habentibus illum signaculo eius impressis. Ad
Corinthios quoque idem scribens, Nolite, inquit, contristare Spiritum sanctum, in
quo signati estis, signatos esse contestans eos qui communionem susceperunt Spiritus
sancti. Haec adduximus, vt intelligat lector, me non abs re Graecum obsignandi
verbum annotasse, neu qui philosophari volet in diuinis literis, Graecae literaturae expers zw tn lain, quod dici solet, currat.
[14] [A] Qu i e s t p i g n u s . A
rrabn, id est arrabo. Atque ita mauult legi
diuus Hieronymus [C] existimans non idem sonare Latinis arrabonem et pignus,
quod pignus dari soleat creditori, donec soluatur debita pecunia, arrabo ceu
signum sit et obligamentum futurae possessionis. [A] Pignus datur in mutuo,
arrabo in contractu vendentis et ementis, quo firma sit obligatio. Quod si tanta
est arra quam Deus dat suis, quanta erit res ipsa quam praestabit suo tempore?
[C] Et rrabna appellant et Graeci, pignus nxuron siue hypothecam. [A] Et
qui non Christum refert, sed Spiritum, hoc est qui Spiritus est arrabo. In
re d e m p t i o n e m a c q u i s i t i o n i s . Ev poltrwsin tv peripoisewv, id est
193194 ethnici CE: gentiles A B.
217 possessionis E: emptioni C D.
217219 Pignus tempore? D E: Hieronymus
illud interesse putat inter pignus et arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo. Arrabo in
contractu emptionis et venditionis, quo
firma sit obligatio. Quod si tanta tem-

pore? post qui Spiritus est arrabo [221] posuerunt AC.


217 Pignus datur in mutuo D E: Hieronymus
illud interesse putat inter pignus et arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo AC.
218 vendentis et ementis D E: emptionis et venditionis AC.

ANNOTATIONES IN EPH. 1,14

177

220221 Et rrabna [arrabonem C] est


arrabo post possessionis [emptioni C 217]
posuit C.

220 rrabna D E: arrabonem C.


220221 Et qui non est arrabo post Hieronymus [215] posuerunt A B.

188 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 13,


Migne PL 26, 486A (Er. rekonstruiert Hier.'
Text: In quo <sperastis> et vos audito verbo
veritatis etc.).
192 quidam Nachdem Er. herausgefunden hat,
es gebe in den griechischen codd. auch die
Lesart (mev), setzte er hier 1527 quidam
hinzu, um klar zu machen, dass die griechischen codd. nicht alle dieselbe Lesart (mev)
bieten.
195196 Euangelii salutis Nov. Test.: euangelio
salutis (euangelium salutis: euangelii salutis
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 501, n. 132.
196197 kosantev eagglion So auch die
heutigen Ausgaben.
199 In quo et credentes Nov. Test.: in quo etiam
posteaquam credidistis. Er. bersetzt das
Partizip des Aorists (pistesantev) als vorausgegangen.
201 Signati estis Nov. Test.: obsignati estis. Zur
bersetzung: ASD VI, 2, p. 43, n. 334 zu Ioh.
3, 33 (mehrmals ersetzt Er. signare durch
obsignare).
201 Esfragsqjte So auch die heutigen Ausgaben.
203 postea Siehe Eph. 1, 14: qui est pignus hereditatis (rrabn tv kljronomav).
203 vt certam Cf. Annot. in Ioh. 3, 33, ASD
VI, 6, p. 75, ll. 4546: Signauit. Esfrgisen,
id est obsignauit, hoc est: signo confirmauit. Nam sigillum additum rem certam
efficit. Vgl. auch Annot. in 1. Cor. 9, 2, ASD
VI, 8, p. 198, ll. 750753.
204 Didymus Zur Abhandlung Per to gou
pnematov lgov, De Spiritu Sancto von Didymus dem Blinden, die nur in Hier.' bersetzung erhalten ist: Bardenhewer III, pp.
111112. Siehe De Spiritu Sancto 5, Migne PL
23, 113B (210 qui susceperant communionem).
208209 Ad Corinthios Didymus zitiert Eph. 4,
30 (Nolite etc.), nennt aber Cor. Er. hat diesen Irrtum bernommen.
213 zw tn lain Cf. Adag. 1110 (Extra oleas),
ASD II, 3, p. 136, siehe bes. ll. 187188: Extra
oleas fertur. Vbi quis terminos praescriptos
transgreditur aut aliena nec ad rem pertinentia facit dicitue.
214 Qui est pignus Nov. Test.: qui est arrabo.
Zum Begriff arrabon: ASD VI, 8, p. 341, n.ll.
249250 zu 2. Cor. 1, 22.

215 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 14, 215


PL 26, 487AB: Pignus Latinus interpres pro
arrhabone posuit. Non idipsum autem
arrhabo quod pignus sonat. Arrhabo enim
futurae emptioni quasi quoddam testimonium et obligamentum datur. Pignus vero,
hoc est nxuron, pro mutua pecunia opponitur; vt cum illa reddita fuerit, reddenti debitum pignus a creditore reddatur.
215221 existimans arrabo Beim Vorbereiten
der dritten Ausgabe hat Er. einige Erluterungen hinzugesetzt (C) und die Abfolge der
Stze umgestellt, was einigermassen verwirrt
scheinen mag. Siehe app. crit. ad loc. In der
Ausgabe A B: Atque ita mauult legi diuus
Hieronymus [214215]. Et qui non Christum
refert sed spiritum, hoc est qui spiritus est
arrabo [220221]. Hieronymus illud interesse etc. (cf. app. crit. n.ll. 217219). In C:
Atque ita mauult legi diuus Hieronymus,
existimans non idem futurae emptioni
[214217]. Et arrabonem appellant et Graeci,
pignus nxuron siue hypothecam. Et qui non
Christum refert, sed spiritum, hoc est qui spiritus est arrabo [220221]. Hieronymus illud
interesse etc. (cf. app. crit. n.ll. 217219).
220 Et rrabna hypothecam A
rrabn ist
das Angeld, das einen Vertrag gltig macht
und das Paulus bertragen verwendet, z.B. 2.
Cor. 5, 5: dov mn tn rrabna to pnematov, das Angeld, nml. den Geist (to
pnematov ist gen. appositivus, cf.
BlassDebrunner 167.2), nach ThWNT 1, p.
474 (Johannes Behm); nxuron und poqkj
bedeuten Pfand/ Handgeld bzw. Unterpfand (Pape s.vv.).
220221 Et arrabo Das Pronomen qui verweist auf den heiligen Geist (Spiritu promissionis Sancto). Cf. N27: t pnemati
stin rrabn ktl.; Tischendorf: t pnemati v stin rrabn ktl. Nach
BlassDebrunner 132.1 tritt das Pronomen
in Kongruenz mit dem Prdikatsnomen
(Tischendorf ). Doch ist das Griechische
nicht so konsequent wie das Latein (N27).
Siehe auch Metzger, Commentary ad loc. p.
533.
221222 In acquisitionis Nov. Test.: in
redemptionem acquisitae possessionis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 501, n. 142.
222 Ev peripoisewv So auch die heutigen
Ausgaben.

178
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
LB 835
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1518

in redemptionem acquisitionis siue possessionis, vt legit Hieronymus emendans vulgatam aeditionem, quae habebat: in redemptionem adoptionis. Vnde
coniicere licet nec hanc, qua vulgo vtimur, eandem fuisse cum ea quam tunc
habebat Hieronymus. Verum ille, quisquis fuit, mihi videtur interpretari voluisse
verbum alioquin anceps acquisitionis. Nam sensus est Spiritum sanctum a Deo
datum fidelibus velut arrabonem, quo certum scirent fore vt aliqando vindicaret
sibi possessionem suam, quam redemptione acquisierat. [B] Proinde nos vertimus
in redemptionem acquisitae possessionis. Rem enim quae acquirebatur ac parabatur acquisitionem vocat vt nos possessionem rem possessam.
[15] [A] Au d i e n s f i d e m . A
kosav, id est audita fide vestra. |
[16] C e s s o g r a t i a s a g e n s . Graecam figuram vertit; dicendum erat
Latine non cesso gratias agere atque ita legit Hieronymus. Ambrosius legit gratias agendo. Me m o r i a m ve s t r i . Cur non mentionem vestri, mnean mn,
quandoquidem orantes cum Deo colloquimur?
[17] De u s Do m i n i n o s t r i . O qev to kurou mn. Hic palam est
Patrem vocari Deum Iesu Christi, quod in aliis erat ambiguum. In a g n i t i o n e m . En pignsei, id est in agnitione, [B] quemadmodum legit Ambrosius
atque item Hieronymus annotans emphasin vocis agnitionis, qua agnoscimus
olim cognita, sed quae nosse desierimus aliquandiu, [D] cum gnsiv sit eorum
quae prius incognita nosse coeperimus. [B] Et subindicat hic nescio quid Platonicum ex Origenis, ni fallor, sententia [D] de Patre prius cognito, cuius per reuelationem spiritus denuo coeperimus recordari. Verum nihil erat hic opus fabula
Platonica. Philosophi cognoscebant Deum, sed non agnoscebant, hoc est non
amplectebantur, quemadmodum multi filii cognoscunt quidem patrem, sed non
agnoscunt; et his congruunt quae sequuntur illuminatos oculos cordis. Nam ante
videntes non videbant.
[18] [A] Il l u m i n a t o s o c u l o s . Totus hic sermonis contextus parum
cohaeret, in quo tamen admiror laborare Hieronymum, vt Paulum defendat
aduersus eos, qui illum calumniabantur, quod imperitus esset Graecanici sermo225 nec A B D E: ne C.
238239 In agnitionem agnitione inter

lemma Illuminatos oculos [post habere oculos


265] et lemma Cordis vestri [267] posuit A.

223 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 14,


Migne PL 26, 487AB: in redemptionem
adoptionis [Lemma] in eo vbi ait in
redemptionem adoptionis, non habet in Graeco
uoqesan, sed peripojsin, quam nos acquisitionem siue possessionem possumus dicere. Zu
acquisitio: Kaulen 19, p. 51.
224226 Vnde Hieronymus Es ist Er. wichtig
zu zeigen, der Vg.Text sei mehrmals dem
Wandel unterworfen gewesen. Siehe Capita,
LB VI, ***1r: Si quis contendit nullum
omnino mendum esse in Libris sacris, quid
fiet iis locis, quae tam palam deprauata sunt,

vt nulla sit tergiuersatio? Dazu: Bentley,


Humanists, p. 162, wo die vorliegende Stelle
der Annot. erwhnt wird.
229 nos vertimus Siehe Er.' bersetzung im Nov.
Test. oben n.ll. 221222 angefhrt.
232 Audiens fidem Nov. Test.: quum audissem
eam fidem.
233 Cesso gratias agens Nov. Test.: desino gratias
agere. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 501,
n. 161.
233 Graecam figuram vertit Zum Gebrauch
des Partizips statt des Infinitivs in der Vg.,
nach griechischem Muster: PlaterWhite

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1518

51, p. 39; ASD VI, 2, p. 263, n. 423 zu Act.


5, 42.
234 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 1518,
Migne PL 26, 488B. Im Kommentar: non
cesso gratias agere, im Lemma aber (wie in
der Vg.): non cesso gratias agens (488A).
234 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
16, CSEL 81, 3, p. 75, ll. 2122.
235 Memoriam vestri Nov. Test.: mentionem
vestri. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 25, n.
96 zu Rom. 1, 9.
237 Deus Domini nostri So auch Vg. und Nov.
Test.
237 O qev mn So auch die heutigen Ausgaben.
237238 Hic ambiguum Mehrmals erwhnt
Er. in den Annot. die Tatsache, dass Paulus
mit Deus den Vater bezeichnet. Siehe z.B.
Annot. in 2. Cor. 13, 13, ASD VI, 8, p. 474, l.
486: Suo more Patrem appellat Deum,
Filium Dominum (Zusatz D). Vgl. auch
Annot. in 2. Cor. 1, 2, ASD VI, 8, p. 327 sq. ll.
78; Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD VI, 8, p. 350,
ll. 391392. An solchen Anmerkungen wird
von Er.' Gegnern Kritik gebt, als htte Er.
dadurch die Gttlichkeit Christi angezweifelt. Siehe den Kommentar ASD VI, 8, p. 351,
n.ll. 391393 zu 2. Cor. 2, 15.
238239 In agnitionem Nov. Test.: per agnitionem [in cognitione A] (in agnitione: in
agnitionem v.l. cf. WordsworhWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 501, n. 171). Zur bersetzung per: ASD VI, 3, p. 28, n. 171 zu
Rom. 1, 17.
239 En pignsei So auch die heutigen Ausgaben.
239 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
17, CSEL 81, 3, p. 76, l. 1.
240 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 1518,
Migne PL 26, 488A: in agnitione (im
Lemma); 489B: Quod vero ait, in agnitione
eius, id est pignsei ato, quidam sic intelligunt, vt inter gnsin et pgnwsin, hoc est
inter notionem et agnitionem, illud intersit,
quod notio eorum sit quae ante non sciuimus, et ea postea scire coepimus. Agnitio vero
eorum quae prius scientes deinceps scire desiuimus, eorumque postea recordamur et priorem quamdam vitam in coelestibus suspicantur, postquam in corpora ista deiecti et obliti
Dei Patris, nunc eum per reuelationem cognouimus (zu dieser Passage: CWE 56, p. 59,
n. 2, Kommentar zu Annot. in Rom. 1, 28).
Auch diese Stelle fhrte Ruf. Apolog. contra
Hieronymum I, 39, CCSL 20, p. 73 sq. ll.
2432 an, und sagt quidam sei Hier., cf. cap.
40, p. 74, ll. 14: Quod autem ait iterum

179
quia: Quidam haec dicunt, puto me satis
euidenter in superioribus docuisse quod, si
quando ponit quia Quidam dicat vel alius
dicat iste [sc. Hier.] ipse sit quidam vel
alius, cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13. Es fllt
auf, dass auch Er. quidam fr Hier. hlt.
240 emphasin Dazu n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
242243 quid sententia Nach Orig. waren die
Menschenseelen von Ewigkeit her durch den
Sohn geschaffen. Die Seelen aber sind von
Gott abgefallen und dieser Fall war der Anlass
zur Erschaffung der Sinnenwelt. Von dem
Glauben kann die Seele sich zur Gnosis erheben, indem sie in den Geist der Schrift eindringt. Einfluss vom Platonismus (und Gnostizismus) ist in Origenes' Auffassungen
evident nachweisbar (cf. ll. 242243 quid Platonicum; ll. 244245 fabula Platonica). Siehe
Bardenhewer II, pp. 186188, auf den ich
mich hier sttze.
247 illuminatos oculos cordis Eph. 1, 18.
249 Illuminatos oculos So auch Vg. und Nov.
Test.
249254 Totus confessioni Sowohl bei Hier.
als auch bei Er. sind die Sprachkenntnisse von
Paulus mehrmals Diskussionsgegenstand.
Anlsslich 2. Cor. 11, 6 (et si imperitus sermone, sed non scientia) erwhnt Er. wie an
der vorliegenden Stelle die (vermeintliche?)
Inkonsistenz der Aussagen von Hier. cf.
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sqq.
ll. 3742: Hieronymus hac in re varius est
compluribus locis clamans Paulum Graeci
sermonis elegantioris ignarum fuisse Rursus alias in diuersum declamat. Ein positives
Urteil ber Paulus' Griechischkenntnisse ist
bei Hier. kaum nachweisbar: Vielleicht
Comm. in Gal. II, 4, 24a, CCSL 77A, p. 139, ll.
2223 = Migne PL 26, 416C: Ex quibus et
aliis euidens est Paulum non ignorasse litteras
saeculares. Dazu: ASD VI, 8, p. 447, n.ll.
3744 und p. 448 sq. n.l. 38.
250252 Hieronymum scateret Cf. Hier.
Comm. in Eph. I, 1, 1518, Migne PL 26,
488AB: Licet verbi ad verbum expressa
translatio possit apostolum diligenti excusare lectori, quod videatur omnis sententiae
scatere contextus et soloecismus fieri, tamen
et in Graeco vitium sonat. Vnde et nos
Graecis potius calumniatoribus respondentes conabimur ita iuxta sensum temperare
ordinem lectionis, vt dicamus: Audiens etc.
cf. l. 255 sqq. Eigentlich verteidigt Hier.
Paulus' Griechischkenntnisse nicht wirklich
(tamen et in Graeco vitium sonat), er
versucht eher nur, Paulus' Gedankengang
klar zu machen.

180
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1921

nis, vt qui soloecismis scateret, cum alias saepenumero ipse fateatur illum Graece
nescisse, idque defendat aduersus eos, qui quod Paulus scripserat etsi imperitus
sermone, nolunt modestiae tribui, sed verae confessioni. Putat autem lectionis
ordinem ad hunc modum reddi posse: Audiens fidem vestram in Domino Iesu et in
omnes sanctos eius vidensque excellentiam fidei vestrae in Dominum et in omnes
sanctos eius, non cesso gratias agere et memoriam vestri facere in orationibus meis, vt
Domini nostri Iesu Christi Deus Pater, Pater autem gloriae, det vobis spiritum
sapientiae et reuelationis. Porro quod sequitur illuminatos oculos cordis vestri, ita
per hyperbaton reddi posse putat, quapropter et ego audiens fidem vestram in
Domino Iesu, in agnitionem eius illuminatos oculos cordis vestri, non cesso gratias
agere pro vobis, memoriam vestri facere in orationibus meis, vt Deus Domini nostri
Iesu Christi, Pater gloriae, det vobis spiritum sapientiae et reuelationis etc. At
Ambrosius illuminatos oculos refert ad [B] verbum [A] det. Addit enim de suo
illuminatos habere oculos. [D] Mirum autem quur [E] Chrysostomus ac [D]
Theophylactus hic nullum senserint scrupulum aut, si senserunt, dissimularint.
[A] C o rd i s ve s t r i . Dianoav mn, id est mentis vestrae.
[19] Su p e re m i n e n s m a g n i t u d o. T perbllon mgeqov, id est sublimis magnitudo, vt Hieronymus, excelsa magnitudo, vt legit Ambrosius. Op e r a t i o n e m p o t e n t i a e v i r t u t i s e i u s . Kat tn nrgeian to krtouv tv
sxov ato, id est secundum efficaciam seu vim potentiae fortitudinis siue
roboris eius; nam est energia. Ac mox repetit nrgjsen, quod nos vertimus
exercuit, non vt voluimus, quod aiunt, sed vt potuimus.
[20] Su s c i t a n s e u m . Egerav atn, id est suscitato eo. Et c o n s t i t u e n s . Ka kqisen, id est sedere fecit. Hieronymus legit sedere eum faciens,
Ambrosius collocauit. [D] Nam Graeca vox alias neutralem alias transitiuam habet
significationem.
[21] [C] Et v i r t u t e m e t d o m i n a t i o n e m . Virtus hic est dnamiv, non
ret; et dominatio est kuritjv, quod autoritatem sonat ac ius possidentis.
Atque id magis exprimit Latinis dominium quam dominatio. Neque enim de
angelis loquitur tantum, sed in genere de vniuersis.
255 Audiens BE: Audient A.
266 senserint senserunt, dissimularint E:
senserit sensit, dissimularit D.

271 ato A D E: ato B C.


272 nrgjsen BE: nrgjsen A.

252 alias Siehe Hier. Comm. in Tit. I, 2, Migne


PL 26, 592C: Qui non iuxta humilitatem, vt
plerique aestimant, sed vere dixerat: Et si
imperitus sermone, non tamen scientia profundos sensus Graeco sermone non explicat,
et quod cogitat in verba vix promit und
Epist. 121, 10, 2, CSEL 56/ 1, p. 41, ll. 1315:
Illud, quod crebro diximus: et si inperitus
sermone, non tamen scientia nequaquam
Paulum de humilitate, sed de conscientiae
veritate dixisse etiam nunc adprobamus etc.

Cf. ASD VI, 8, p. 448 sq. n.l. 38 zu 2. Cor.


11, 6.
253254 etsi sermone Cf. 2. Cor. 11, 6.
254255 Putat posse Siehe Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 1518, Migne PL 26, 488BC (256 differentiam fidei; 258 Deus, Pater autem; 260
propterea et ego; 261 in agnitione cordis
vestri, et in omnes sanctos; 261262 gratias
agens). Er. zitiert nicht genau: Die Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo 103AB bietet den
Text wie Migne PL 26, loc. cit.

ANNOTATIONES IN EPH. 1,1921

264 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,


18, CSEL 81, 3, p. 75, l. 29 p. 76, l. 2: Vt
deus det vobis spiritum sapientiae inluminatos habere oculos.
265 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 1, Migne
PG 62, 24.
266 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
1718, Migne PG 124, 1045C.
266 scrupulum Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), ASD II, 7, p. 278 (siehe n.l. 518 zu Gal.
2, 11).
267 Cordis vestri Nov. Test.: mentis vestrae.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 502, n. 181.
267 Dianoav mn In den heutigen Ausgaben:
tv kardav mn. Zu mn: Metzger, Commentary ad loc. p. 533; zur v.l. dianoav
Tischendorf, app. crit.; ASD VI, 3, p. 502, n.
181. Er. fand die Lesart dianoav im Basler Ms.
AN III 11, cf. fo 250r.
268 Supereminens magnitudo Nov. Test.: excellens magnitudo.
268 T perbllon mgeqov So auch die heutigen Ausgaben.
269 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 1820
(Lemma), Migne PL 26, 489C.
269 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
19, CSEL 81, 3, p. 77, l. 4.
269270 Operationem eius Nov. Test.: efficaciam roboris fortitudinis eius. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 503, n. 195,6. Zu virtus /
sxv: n.ll. 4041 zu 2. Thess. 1, 9.
270271 Kat ato So auch die heutigen
Ausgaben.
271 secundum efficaciam Vgl. zur bersetzung
efficaciam fr nrgeia: Annot. in 1. Cor. 12,
10, ASD VI, 8, p. 240, ll. 463464: Energmata, id est operationes et magis, vt dictum
est, efficaciae. Siehe den Kommentar ad
loc. Zu nrgeia, nergmata, nergw: n.l.
157 zu Eph. 1, 11.
272 mox Eph. 1, 20 (nrgjsen N27: nrgjken
Tischendorf ).
272273 quod exercuit Cf. Nov. Test. Eph. 1,
20: [efficaciam] quam exercuit in Christo.
273 quod aiunt Cf. Adag. 743 (Vt possumus,
quando vt volumus non licet), ASD II, 2, pp.
262264.
274 Suscitans eum Nov. Test.: quum suscitaret
eum (illum: eum v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.). Zur bersetzung des Partizips des
Aorists: Annot. in Eph. 1, 13, ll. 199201. Zur
bersetzung eum: ASD VI, 3, p. 503, n. 204.
274 Egerav atn So auch die heutigen Ausgaben.
274275 Et constituens Nov. Test.: et sedere fecit.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 503, n. 207.
275 Ka kqisen (ka kaqsav N27: ka kaqsav
atn Tischendorf: ka kqisen v.l. u.a. Hs.

181
AN III 11 = cod. 2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3,
p. 503, n. 207).
275 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2021
(Lemma), Migne PL 26, 490B.
276 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
20, CSEL 81, 3, p. 77, ll. 78 (conlocauit).
276277 Nam significationem Siehe die Belegstellen bei Bauer s.v. kaqhw 1. und 2. Cf. auch
BlassDebrunner 10135. Er. nennt die intransitive Bedeutung neutralis, zwischen dem genus
activum und dem genus passivum. Dazu:
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi
(FuchsWeijersGumbert), vol. 5, s.v. neutralis
2.b.: neutralis, terminus technicus der Grammatik, neutral, d.h. weder aktiv, noch passiv.
278 Et virtutem et dominationem Nov. Test.: et
virtutem et dominium. Zur bersetzung
dominium: ASD VI, 3, p. 503, n. 213.
278279 Virtus ret Mehrmals hat Er. die
Bedeutung von virtus behandelt, cf. Annot. in
1. Cor. 1, 18, ASD VI, 8, p. 52, l. 181: Dei virtus
est. Dnamiv, vt opponatur infirmitati et impotentiae; Annot. in 1. Cor. 5, 4, ASD VI, 8, p.
96, ll. 946947: De virtute quae hic potestatem aut vim significat, non probitatem,
crebro iam admonuimus, cf. p. 97, n.l. 947
und ASD VI, 8, p. 407, n.ll. 346347 zu 2. Cor.
8, 3. Zu virtus im NT: Bentley, Humanists, p.
167 sq.; virtus in der Vg.: Kaulen 12, p. 28.
279281 et dominatio vniuersis Der vorliegende Zusatz C (ll. 278281, bes. ll. 279281)
hngt mit Er.' bersetzung dominium statt
dominationem zusammen; Stunica hlt Er.'
nderung fr unntig. Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 204, ll. 666672:
Pro dominatione, quod Grecis est kuritjv,
verti dominium, nimirum id sequutus, quod
dominium magis exprimat Grecam vocem,
quae sonat ius possidentis. Nam dominatio
potest esse tyranni. Stunica putat vtriusque
vocis parem esse vim, et indignatur priorem
mutatam, quod iam esset recepta pro ordine
angelico. Atque ego non puto angelicos ordines esse tam morosos, vt indigne ferant
pro dominatione dici dominium. Cf. den
Kommentar ad loc. p. 204 sq. n.l. 670. Zum
Begriff dominatio, kuritjv: Col. 1, 16: quia
in ipso condita sunt vniuersa in caelis et in
terra, visibilia et inuisibilia siue throni siue
dominationes etc. Vgl. ThWNT 3, p. 1096,
ll. 2429, s.v. kuritjv: Im NT zunchst
Bezeichnung der Glieder einer Engelklasse
Diese Mchte erscheinen stets im Plural
(Werner Foerster). Laut Bauer s.v. kuritjv 3.
ist auch hier die Rede von einer bestimmten
Klasse der Engelmchten (d.h. Trger einer
Herrschaftsmacht).

182
282
283
284
285
286
287
288
289
LB 836
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308

[22] [A] Su b p e d i b u s . Up tov pdav, id est sub pedes. Su p e r


o m n e m e c c l e s i a m . Upr pnta t kkljsa, id est super omnia ecclesiae,
vt ecclesiae sit datiui casus, non genitiui, hoc est dedit illum vt sit caput ecclesiae,
praepositus vniuersis. Atque ita legit Hieronymus in commentariis consentiens
cum Graecis, [B] etsi secus Ambrosius videatur legisse. Theophylactus enarrans
aperte declarat se legisse, quemadmodum nos aedidimus, addens sic Christum
esse caput ecclesiae, vt non solum excellat membra sua, verumetiam vniuersa
condita in coelo et in terra. [E] In eundem sensum Chrysostomus, sed bifariam,
super | omnia simpliciter, vt accipiamus Christum omnibus visibilibus et intelligibilibus creaturis esse superiorem, aut hoc esse supra omnia quae nobis fecit
Pater, quod tale caput dedit ecclesiae. [D] Nobiscum faciebat vetustior codex
Constantiensis, in quo nullo rasurae vestigio scriptum erat super omnia ecclesiae.
[23] [A] Et p l e n i t u d o. Et, coniunctio, non est in Graecis codicibus. [C]
Nec addebatur in vetustissimo codice S. Donatiani; [D] suffragabatur vterque
codex Constantiensis. [A] Et t plrwma videtur accusandi casu legendum, vt
referatur ad Christum. Ad quod faciunt ea quae sequuntur. Qu i o m n i a i n
o m n i b u s a d i m p l e t u r. T plrwma to pnta n psi pljroumnou, id est
plenitudo siue impletio eius qui omnia in omnibus implet siue impletur; nam
participium est verbi medii. Et vtroque modo videtur interpretari diuus Hieronymus, vt intelligas corpus, hoc est fideles, esse consummationem ipsius Christi,
qui est caput, qui ita adimpletur, vt sit omnia in omnibus, aut ita implet, vt
omnia sit omnibus, quae nunc in singulos, alia in alios sparsa sunt. Verum si accipias passiue pljroumnou, accipi potest t pnta, id est in omnibus, vt subaudias praepositionem kat, vt sit sensus Christum per omnia adimpleri in omnibus corporis sui membris simul collectis. Et in hunc sensum interpretantur [E]
Chrysostomus ac [A] Theophylactus, vt plrwma sit ecclesia et pljroumnou passiue ponatur.
EX CAPITE SECVNDO

309
310

ANNOTATIONES IN EPH. 1,222,1

[1]

Et vo s c o n u i u i f i c a u i t . Verbum conuiuificauit [B] hoc loco [A] non

286 Theophylactus CE: Vulgarius B.


305 vt D E: et AC.
306 interpretantur E: interpretatur AD.
307 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
310326 Et vos conuiuificauit. Verbum conuiuificauit non inuenio in graeco codice [311],

caeterum accusatiuus vos referendus videtur


ad verbum superius dedit [325326] inter
lemma Quum essetis mortui delictis et peccatis [post peruentum est 333] et lemma Peccatis
vestris [334] posuit A.

282 Sub pedibus Nov. Test.: sub pedes. Dazu:


ASD VI, 3, p. 87, n.l. 144 zu Rom. 7, 14 (Er.
behlt den Akkusativ nach dem griechischen
Text bei).
282 Up tov pdav So auch die heutigen Ausgaben.

282283 Super omnem ecclesiam Nov. Test.:


super omnia ipsi [om. ipsi A] ecclesiae
(supra omnia ecclesiae: super omnem ecclesiam
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 504, n. 223). In der Liste Loca obscura
der Ausgabe D (1527) erwhnte Er. diese

ANNOTATIONES IN EPH. 1,222,1

Stelle: Vulgus legit: Super omnem ecclesiam, cum sensus sit, Christum esse summum
caput ecclesiae suae, praefectum omnibus, vt
cui data sit omnis potestas (fo Oo3v).
283 Upr pnta t kkljsa So auch die heutigen Ausgaben.
283285 super vniuersis Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Et ipsum dedit caput super omnem
ecclesiam. Super omnia ecclesiae legendum
est, vt sit datiui casus ecclesiae, vt fuerit ad
sensus lucem sic transferendum: Et ipsum
super omnia caput dedit ecclesiae, pr
pnta t kkljsa (Garin, p. 877, col. 1).
285 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2223,
Migne PL 26, 492B: et ipsum dedit caput
super omnia ecclesiae (im Lemma), so auch
493A und 494B. Siehe den Kommentar ad
loc. 493A494D.
286 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
22, CSEL 81, 3, p. 78, l. 8: ipsum dedit
<caput> super omnem ecclesiam.
286 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
22, Migne PG 124, 1049A: T d pr pnta
toto djlo, ti kefaln dwken cjln ka
pr pnta osan, pr gglouv, pr
rxagglouv. Fr diesen Zusatz B hat Er. vermutlich nur Personas bersetzung benutzt:
supra omnem autem illud pretendit, videlicet quod caput ipsum qui Christus est, a deo
celsissimum fecerit, vt omnia superet magnitudine, quin et angelos ipsos atque archangelos longo interuallo excedit (fo cxxvr cxxvv).
289 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: Upr pnta, fjs. T stin
pr pnta; J tn nta pr pnta t rmena ka t noomena Xristn pr pnta
t gaq toto pepojke t tn un donai
kefaln.
292293 codex Constantiensis Einer der beiden
codd. aus Konstanz, dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3;
n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
294 Et plenitudo Nov. Test.: complementum
[plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
504, n. 232).
295 Nec Donatiani Zu den von Er. herangezogenen codd. der Bibliothek von Sankt
Donatian in Brgge: n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
295296 vterque Constantiensis Cf. n.ll.
292293 zu Eph. 1, 22.
296297 Et sequuntur Siehe ASD VI, 3, p.
504, n. 232.
297298 Qui adimpletur Nov. Test.: qui
omnia in omnibus adimplet.
298 T plrwma pljroumnou (t pnta:
pnta v.l. z.B. in Basler Hs. AN III 11 = cod.
2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3, p. 504, n. 233;

183
psin: psi in AN III 11 loc. cit.). Man beachte,
dass Er. die Lesart t pnta, l. 304 erwhnt.
300301 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1,
2223, Migne PL 26, 494B: Plenitudo eius
qui omnia in omnibus adimpletur. Quod quidem sic accipiendum, quemadmodum et
illud: Tunc subiicietur ei qui sibi subiecit
omnia, vt sit Deus omnia in omnibus [1. Cor.
15, 28]. Nunc enim Deus per partes in singulis est Cum autem in finem rerum et consummatione mundi ei fuerint vniuersa subiecta, adimplebitur omnia in omnibus, vt
iuxta id quod Deus est cunctis virtutibus plenus, omnia in omnibus adimpleatur et sint
vniuersi habentes omnia, quae ante singula
singuli possidebant etc.
304305 vt kat Vgl. n.ll. 468469 zu Gal.
6, 6.
307 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: T fjs; t plrwma to
Xristo kkljsa. Ka gr plrwma
kefalv sma, ka plrwma smatov kefal
Plrwma fjs, toutsti, oon kefal
pljrotai par to smatov Di pntwn
on pljrotai t sma ato. Tte pljrotai kefal, tte tleion sma gnetai, tan
mo pntev men sunjmmnoi ka sugkekolljmnoi.
307 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
23, Migne PG 124, 1049B: kkljsa
plrwm sti to Xristo Pljrotai gr
Xristv ktl. 1049C: Tte gr pljrotai
kefal mn Xristv, toutsti lambnei
tleion t sma, tan mo pntev men
nwmnoi ka sugkekolljmnoi. Nach der
bersetzung von Persona: ecclesia ipsa
Christi perfectio est Christus namque perficitur Tunc etiam perficitur Christi corpus, cum omnes vnanimes sumus et caritate
coniuncti (fo cxxvv).
310 Et vos conuiuificauit Nov. Test.: Et vos
[quum essetis mortui]. Durch die Auslassung des Wortes conuiuificauit gibt Er. im
Nov. Test. den Text wieder, wie die heutigen
Vg.Ausgaben, wie Hieronymus und Ambrosiaster (siehe unten). Conuiuificauit ist eine
v.l. der alten edd. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 504 sq. n. 11. Conuiuificauit wurde in die Liste Quae sint addita aufgenommen (Ausgabe D, fo Oo5v).
310326 [app. crit.] Der Text der Ausgabe A wird
nach den Zustzen B, D, B und E (ll. 311325)
erst ll. 325326 fortgesetzt (Caeterum accusatiuus etc.). Das Lemma Et vos conuiuificauit
stand in der Ausgabe A nach dem Lemma
Quum essetis (nach l. 333 peruentum est).

184
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
LB 837
350
351
352

ANNOTATIONES IN EPH. 2,2

inuenio in Graeco codice [B] nec apud Hieronymum nec Ambrosium nec in
vetusto codice [D] S. Donatiani nec in vtroque Constantiensi, [B] vnde miror
quomodo in vulgatos libros irrepserit, nisi forte sumptum est ex commentatione
Thomae Aquinatis [E] aut Hieronymi, qui sermonem huius loci ordinans putat
conuiuificauit esse subaudiendum quasi bis positum sit propter hyperbaton prolixius. Sic enim loquitur: Et vos, quum mortui essetis delictis et peccatis vestris,
conuiuificauit Christo Deus qui diues est in misericordia propter multam charitatem
suam qua dilexit nos; et quum essetis mortui delictis, in quibus aliquando ambulauimus secundum seculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos omnes conuersati sumus
aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes voluntates carnis et mentium, et eramus natura filii irae, conuiuificauit nos Christo, vt p koino subaudiatur quasi bis
dictum et nos. Conuiuificauit nos Christo. Ita Hieronymus. Quod igitur erat subaudiendum aliquis adiecit in contextum. Hyperbati longioris ambitum ipse correxit apostolus dicens, Deus autem qui diues est etc. [A] Caeterum accusatiuus vos
referri poterat ad verbum superius dedit, [B] dedit illum caput, vos membra, sed
vero propius est huc repetendum ex hyperbato, de quo paulo inferius dicemus.
[A] Qu u m e s s e t i s m o r t u i d e l i c t i s e t p e c c a t i s . [C] Dubitari posset [A]
datiui sint an ablatiui, quasi dicas tibi mortuus sum, tametsi diuus Hieronymus
ita videtur accipere, quasi [C] Graecis [A] sit datiuus instrumenti, hoc est mortui
per peccatum. Quod hic vertit delictum Graece est parptwma; quod Hieronymus existimat esse primum illum lapsum ad peccandum. Nam peccatum est
Graece marta, quod grauius esse putat, cum ad ipsum facinus peruentum est.
Pe c c a t i s ve s t r i s . Vestris redundat [D] iuxta Graecorum exemplaria. Loquitur
enim in genere de peccatis quae mortem adferunt omnibus. Noue dixit mortui
peccatis, quum alias vocet mortuos peccato in quibus extinctum est peccatum.
Hic mortui dicuntur peccatis quos occidit peccatum. Porro hoc magis redundat
pronomen vestris, quod sequitur in quibus aliquando ambulastis.
[2] [A] Po t e s t a t i s a e r i s h u i u s s p i r i t u s . Kat tn rxonta tv
zousav to rov to pnematov. Bifariam accipi potest, vt per appositionem
cohaereat aer cum spiritu, potestatis aeris, qui quidem est spiritus. Atque vt sic
accipiamus, inuitat articulus to: to pnematov. Sic enim per articulum solent
interpretari Graeci. Verum obstrepit nonnihil quod sequitur to nergontov.
Nec enim hic aer agit quicquam in filiis inobedientiae, sed instigatio diaboli.
Proinde praestiterit ita legere iuxta principem, cui ius et potestas est aeris, et spiritus illius qui agit in filiis diffidentiae, vt aerem intelligas hanc infimam orbis
partem, in qua sola regnat ille non veluti dominus, cum Christus dominus sit
omnium, | sed vt tyrannus et non nisi nostro vicio potens. Deinde spiritum accipias affectum mundanum diuersum ab illo coelesti spiritu Christi nihil amantis
nisi coelestia; et vtrunque genitiuum aeris et spiritus referas ad tertium qui praecessit potestatis, quae quidem hic non est dnamiv, sed zousa, vt ius et autoritatem intelligamus. Caeterum huius pronomen interpres addidit de suo, cum non
313 libros D E: codices B C.

326 referri poterat BE: referendus videtur A.

ANNOTATIONES IN EPH. 2,2

185

327 paulo B C: Paulo D E.


329 sint an ablatiui CE: sunt non ablatiui A B.

332 Nam peccatum CE: quod peccatum A B.

310311 Verbum codice Fr conuiuificauit gibt


es kein griechisches Gegenstck, cf. ASD VI, 3,
p. 504 sq. n. 11 und WordsworthWhite ad loc.
311 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495A: Et vos cum essetis mortui (im Lemma).
311 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
1, CSEL 81, 3, p. 78, l. 25: Et vos cum essetis
mortui.
311312 nec Constantiensi Siehe fr die von
Er. konsultierten codd. aus Brgge und aus
Konstanz n.l. 295 zu Eph. 1, 23 bzw. n.ll.
292293 zu Eph. 1, 22.
313314 ex Aquinatis Thomas Aquinas In
Eph. lect. 73, vol. II, p. 21. Thomas verweist
beim Erlutern der Stelle Eph. 2, 1 auf Eph. 1,
1920 (Dicit [Paulus] ergo: Dico quod Deus
magnifice operatur in fidelibus secundum
operationem potentiae virtutis eius, quam
operatus est in Christo et hoc quia suscitauit
illum a mortuis) und sagt dann: secundum
hanc ergo operationem ad huius operationis
exemplum conuiuificauit nos [Hervorhebung
von mir], vita scilicet gratiae de morte peccati.
314 Hieronymi Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495AB: Antequam de singulis
verborum sensibus disputemus, videtur nobis
ita lectionis ordo reddendus: Et vos etc. (318
essemus; 322323 quasi bis dictum et nos
conuiuificauit Christo auch in Er.' Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo 104A). Dieselbe
Stelle (mit einigen Abweichungen) zitierte Er.
schon in der Ausgabe A: siehe unten Annot. in
Eph. 2, 5, ll. 400406 und n.ll. 399400 zu
Eph. 2, 5.
325 Deus est etc. Cf. Eph. 2, 4.
325326 Caeterum dedit Er. meint dedit in
Eph. 1, 22.
327 paulo inferius Siehe Annot. in Eph. 2, 5, l.
399 sqq.
328 Quum peccatis Nov. Test.: quum essetis
mortui delictis ac [et A] peccatis. Zum Ersatz
von et durch ac: ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu
Ioh. 1, 25.
329 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495AC. Aus Hier.' Kommentar stellt sich heraus, er halte die Formen
delictis und peccatis fr ablatiui, cf. z.B.
495BC: Manifeste autem mors animae dicitur esse peccatum, ex eo quod ait: Et vos cum
essetis mortui delictis et peccatis vestris.
331332 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1
sqq. Migne PL 26, 495C496A: quaerimus

quid significent [delicta], quoue distent a


peccatis, id est quid intersit inter paraptmata et martav. Aiunt enim quod paraptmata, quasi initia peccatorum sint, cum
cogitatio tacita subrepit et ex aliqua parte
conniuentibus nobis, necdum tamen nos
impulit ad ruinam Peccatum vero esse,
cum quid opere consummatum peruenit ad
finem.
334 Peccatis vestris Nov. Test.: peccatis. In manchen codd. fehlt mn (cf. z.B. AN III 11 =
cod. 2817, fo 251r), in anderen steht es jedoch
(auch in den heutigen Ausgaben). Dazu: ASD
VI, 3, p. 505, n. 13.
336 alias Rom. 6, 11: ita et vos existimate vos
mortuos quidem esse peccato (dass ihr tot
fr die Snde seit). Vgl. n.l. 378 zu Eph. 2, 5
und oben ll. 328331 (Dubitari peccatum).
338 quod ambulastis Eph. 2, 2a.
339 Potestatis spiritus Vg.: principem potestatis aeris huius spiritus qui nunc operatur;
Nov. Test.: principem, cui potestas est [principem potestatis A] aeris, et spiritus nunc
agentis [qui est spiritus, nunc agens AD].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 505, n. 22,3.
Diese Stelle ist in die Liste der Loca obscura
aufgenommen: Potestatis aeris. Locus hactenus a paucis intellectus fo Oo3v der Ausgabe
D.
339340 Kat pnematov So auch die heutigen Ausgaben.
341343 Atque Graeci Grundstzlich geht der
Apposition ein Artikel voraus. Siehe KhnerGerth II, 1, 406, p. 281 sq.; 462, Anm.
1, pp. 600602 (vgl. auch BlassDebrunner
268).
345346 Proinde diffidentiae Wie in der
bersetzung der Ausgabe E versucht Er. die
Doppeldeutigkeit des Vg.Textes zu vermeiden. Siehe ASD VI, 3, p. 505, n. 23.
351352 zousa intelligamus Zu zousa an
der vorliegenden Stelle: Bauer s.v. 4.b (564):
Raum der ausgebten Gewalt, das Herrschgebiet, der Machtbereich, daher zousa to
rov einfach: Luftreich, und s.v. r 2.
rxwn tv zousav to rov: der Herrscher
des Luftreiches, d.h. der Satan.
352 Caeterum suo Zu huius: ASD VI, 3, p.
505, n. 23: In den codd. F und G steht anstatt
to pnematov: totou pnematov (cf. WordsworthWhite ad loc.). Vielleicht war to
durch totou ersetzt worden, damit spiritus
nicht mit dem heiligen Geist verbunden werden wrde (nach Brown loc. cit.).

186
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380

ANNOTATIONES IN EPH. 2,35

sit apud Graecos, ne apud Hieronymum quidem, [D] quanquam ante praecessit
mundi huius, ksmou totou. [A] In f i l i o s d i f f i d e n t i a e . En uov peiqeav,
id est in filiis inobedientiae siue immorigeris [C] aut, vt vertit Cyprianus,
contumacibus. [A] Est enim filiorum proprium esse dicto audientes ac morigeros
parentibus. [C] De tropo iam saepius admonuimus: filii inobedientiae pro filiis
inobedientibus, vt paulo ante Pater gloriae pro Pater gloriosus. [D] In nonnullis
codicibus deprauatum erat in filios diffidentiae.
[3] [A] Fa c i e n t e s vo l u n t a t e m . Qelmata, id est voluntates; nam
affectus varii sunt. Caeterum in multis codicibus deprauauerant voluptates pro
voluntates. Et c o g i t a t i o n u m . Ka tn dianoin. Hieronymus magis videtur
probare et mentium, distinguens peccata carnis et mentium, quod illa sint crassiora veluti libido, gula, ebrietas, haec animi magis velut haeresis. Ambrosius legit
consiliorum. Na t u r a f i l i i i r a e . Fsei. Pro quo quidam verterant omnino, vt
indicat Hieronymus, quod Graeca vox sit ambigua. [C] Et Theophylactus admonet natura positum pro vere ac proprie. Quemadmodum dicimus hominem [D]
natura [C] miserum, qui sic est addictus miseriae, vt nolit effugere, si possit. [E]
Chrysostomus addit, sicut ex homine natus nihil aliud est quam homo, ita nos
nihil aliud quam filii irae. [A] Mihi videtur naturam opposuisse gratiae, quia paulo
post sequitur gratia salui facti estis. Ira erat nostrae naturae siue natiuitatis. Salus
erat gratiae et ob id Christo imputanda, non nobisipsis.
[4] Pro p t e r n i m i a m . Di polln, id est propter multam et ita legit
Hieronymus ac Ambrosius. Alioqui nimium dicitur quod sit immodicum.
[5] Et q u u m e s s e m u s . Ka ntav, id est etiam quum essemus, [B] vt
coniunctio quae apud Latinos et Graecos geminam vim habet, non copulet, sed
exaggeret. [A] Mo r t u i p e c c a t i s . Vitasset ambiguitatem, si dixisset mortui
per peccata; nam alioqui Paulus vocat mortuos peccato qui iam non peccant, [D]
quemadmodum paulo ante admonuimus. Ambrosius hoc loco non addidit peccatis, tantum legit quum mortui essemus.
354 filios E: filiis AD.
362365 Et cogitationum consiliorum inter
lemma Natura filii irae [post nobisipsis 372] et

lemma Propter [per A] nimiam [373] posuit A.


371 Ira BE: Ita A.
373 Propter E: Per AD.

353 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1


sqq. Migne PL 26, 495A. Siehe das Lemma
(495A: huius fehlt) und den Kommentar
(496B: secundum principem, inquit, potestatis
aeris, spiritus qui nunc operatur).
353 ante Cf. Eph. 2, 2a: kat tn ana to ksmou totou.
354 In filios diffidentiae Nov. Test.: in filiis contumacibus [in filiis inobedientiae A]. Cf.
app. crit. n.l. 354: Wenn auch filiis (AD) die
bessere Lesart war, hat Er. aus gutem Grund
in E filiis durch filios ersetzt, denn filios ist
die Lesart der Vg., die er grundstzlich im
Lemma abdrucken liess. Zum Ausdruck dif-

fidentia: Valla, Annot. ad loc.: Insolens est


verbum diffidentia pro incredulitate siue
inobedientia siue obstinatione, hoc est quod
persuaderi recusatur peiqeav (Garin, p.
877, col.1).
354 En uov peiqeav Er. zitiert ungenau: Im
Nov. Test. (AE) steht wie in den heutigen
Ausgaben: n tov uov tv peiqeav. Er. ist
fters ungenau was den Artikel angeht, cf. n.l.
373 zu Eph. 2, 4.
355 in filiis inobedientiae Er.' bersetzung im
Nov. Test. A.
355 Cyprianus Die bersetzung in filiis contumacibus fr Eph. 2, 2 (cf. Nov. Test. BE) ist

ANNOTATIONES IN EPH. 2,35

bei Cypr. nicht nachweisbar. Spielt Er. auf


Cypr. Epist. 43, 6, 2 (ed. Bud, tome II, p.
108) an: propterea enim venit ira Dei super
filios contumaciae (Eph. 5, 6)? So auch Epist.
65, 5, 1 (tome II, p. 220). Cf. Brown, ASD VI,
3, p. 505, n. 25: In Annot. on the present passage, he attributes contumacibus to Cyprian
(apparently a loose reference to Cyprian's use
of contumaciae for peiqeav at Eph. 5, 6).
357358 De tropo inobedientibus Nach
hebrischem Model wird in den lateinischen
bzw. griechischen Bibeltexten manchmal ein
Adjektiv durch einen Genetiv ersetzt:
BlassDebrunner 165.1. Fr die Vg.: Kaulen
136, p. 216 sq.; PlaterWhite 20, p. 19 sq.;
113, p. 93. Dieses Phnomen erwhnt Er. u.a.
in Annot. in Lc. 16, 8, ASD VI, 5, p. 562, ll.
138139: Ex idiomate sermonis Hebraei
dixit: villicum iniquitatis; Annot. in Rom. 1,
26, LB VI, 565E: Porro quod addidit ignominiae, ex Hebraica sermonis proprietate
sumptum apparet, pro eo quod est: in affectus dedecorosos.
358 paulo ante Cf. Eph. 1, 17.
358359 In nonnullis diffidentiae Siehe oben
n.l. 354: wenn Er. auch filios als fehlerhaft
betrachtete, in seiner letzten Ausgabe hat er
die Lesart filiis (AD) durch filios ersetzt.
Daher ist in l. 354 die Lesart filios (der Vg.)
beibehalten.
360 Facientes voluntatem Nov. Test.: facientes
quae libebant [facientes voluntates
A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 505,
n. 34.
361 voluptates Zur v.l. voluptates: WordsworthWhite und Stuttgart Vg. ad loc.
361362 pro voluntates facientes voluntatem in
WordsworthWhite; facientes voluntates in
Stuttgart Vg. ad loc.
362 Et cogitationum Nov. Test.: quae menti
libebant [voluntates mentium A]. Die
bersetzung mentium in A nach Hier. cf.
n.l. 362.
362 Ka tn dianoin So auch die heutigen Ausgaben.
362 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 497B: Inter peccatum autem
carnis et mentium hoc esse puto: quod carnis
peccatum est impudicitia atque luxuria, et ea
quae ministerium eius in libidinibus explentur. Mentium vero delictum ad dogmata pertinet contraria veritati et haereticam prauitatem.
364 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
3, CSEL 81, 3, p. 79, l. 18.
365 Natura filii irae So auch Vg. und Nov. Test.
365 Fsei So auch die heutigen Ausgaben.

187
366 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498C: Quidam pro eo quod
nunc exposuimus: Et eramus natura filii irae,
pro natura, prorsus siue omnino, quia verbum
fsei ambiguum est, transtulerunt. Siehe
die folgende Anm. (fsei adverbial verwendet).
366 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
3, Migne PG 124, 1053A: T d fsei, nt
to ljqv ka gnjswv. Nach Personas
bersetzung: natura autem, hoc est vere et
proprie (fo cxxvir).
369 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 32: Wsper gr nqrpou n
tknon, fsei nqrwpv stin, otw ka mev
rgv tkna men.
370371 paulo post Eph. 2, 5: gratia estis saluati
(gratia salui facti estis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
373 Propter nimiam Nov. Test.: propter multam. Siehe Valla, Annot. ad loc.: Cur ais
nimiam cum graece legas multam, polln?
(Garin p. 877, col. 1). Cf. ASD VI, 3, p. 506,
n. 42.
373 Di polln Er. zitiert ungenau: di tn
polln [gpjn], sowohl in den heutigen
Ausgaben, als auch im Nov. Test. Vgl. n.l. 354
zu Eph. 2, 2.
374 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495A (Lemma).
374 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 80, l. 27 (propter multam
misericordiam: propter multam caritatem, in
Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV, p.
942C).
375 Et quum essemus Nov. Test.: etiam quum
essemus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
506, n. 51; ASD VI, 2, p. 76 sq. n. 361 zu Ioh.
6, 36.
375 Ka ntav So auch die heutigen Ausgaben.
375377 vt exaggeret Wie Er. sagt werden et
und ka (abgesehen von ihrer Bedeutung als
Verbindungspartikel: und) auch steigernd
gebraucht (sogar, auch, selbst). Siehe
LewisShort s.v. et II.A; Pape s.v. ka B.2.
377 Mortui peccatis Nov. Test.: mortui per
delicta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 506,
n. 52.
378 Paulus Siehe Rom. 6, 11: ita et vos existimate vos mortuos quidem esse peccato. Cf.
n.l. 336 zu Eph. 2, 1.
379 paulo ante Siehe Annot. in Eph. 2, 1, ll.
335337 (Noue peccatum), wie vorliegende
Anm. (quemadmodum etc.) ein Zusatz D.
379 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
5, CSEL 81, 3, p. 81, l. 7.

188
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
LB 838
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413

ANNOTATIONES IN EPH. 2,45

[4] [E] De u s a u t e m q u i d i u e s e s t . Hieronymus admonet in Deus


autem coniunctionem aut ab indoctis additam esse aut ab ipso Paulo per imperitiam Graeci sermonis superflue adiectam. Interrumpit enim orationis seriem, sed
demiror quare Hieronymus autem appellat coniunctionem causalem. Fortasse pro
autem legit enim. Aduersatiua coniunctio non erat hic ociosa, opponitur enim
calamitati quam apostolus multis verbis exaggerarat, magnis enim malis opus erat
opulenta misericordia. Quod si pro autem legas tamen, nihil impeditur sermonis fluxus.
[5] [A] C o n u i u i f i c a u i t n o s i n C h r i s t o. Neque nos pronomen, neque
in praepositio est in Graecis codicibus, [D] tantum est [A] sunehwopojse t
Xrist, id est conuiuificauit Christo, [B] vt intelligas nos vna cum Christo
reuixisse. [C] Ita refert Augustinus libro Aduersus Faustum vndecimo, cap.
octauo, in libris manu descriptis. [D] Retinebat germanam lectionem exemplar
vetustius Constantiense, deletis manu non recenti duabus vocibus nos et cuius.
Nam in praepositio in neutro addebatur. [A] Cu i u s g r a t i a . Neque cuius additum est, sed tantum xriti st seswsmnoi, id est gratia salui facti estis. Et ita
legit diuus Hieronymus, vt haec particula ceu per parenthesim interseratur, [C]
quod palam admonuit Theophylactus. [D] Latini quidam adiecerunt enim, sed
perperam. [A] Caeterum ordinem sermonis hoc in loco, quoniam videtur perturbatus, Hieronymus restituit ad hunc modum: Et vos, cum mortui essetis delictis et
peccatis vestris, conuiuificauit Christo Deus, qui diues est in misericordia propter
multam charitatem, qua dilexit nos, misertus est nostri. Et cum essemus | mortui
delictis, in quibus aliquando ambulauimus secundum seculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in
quibus et nos omnes conuersati sumus aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes
voluntates carnis et mentium, et eramus natura filii irae, conuiuificauit nos Christo,
vt bis repetas conuiuificauit nos et tollas coniunctionem causalem Deus enim.
Nam ita legisse videtur Hieronymus gr qev, quod hanc putet vel ab imperitis librariis adiectam vel ab ipso Paulo propter imperitiam Graecanici sermonis
additam, [B] cum in plerisque sit d, [D] id est [B] autem. [A] Quanquam
vtraque coniunctio facit, quo minus absoluatur superior orationis pars cum essetis
etc. Verum opinor Paulum addidisse coniunctionem d, aduersatiuam, vt redderet contrariam partem superioribus, hoc est conuiuificatos esse, ei quod est
390 sunehwopojse B D E: sunehwpojse A,
sunehowpojse C.

396 salui facti estis BE: saluati estis A.

381388 Deus fluxus Dieser Zusatz E scheint


nicht an der richtigen Stelle in den Text eingeschoben zu sein. Er htte als erstes Lemma
von Eph. 2, 4 nach l. 372 (nobisipsis) abgedruckt werden mssen. Er. wiederholt hier
brigens ungefhr seine Anm. der Ausgabe A
in Annot. in Eph. 2, 5, unten ll. 408410 (Nam
autem).

381 Deus est Nov. Test.: Sed deus qui diues


est. Nach Brown (ASD VI, 2, p. 21, n. 262 zu
Ioh. 1, 26) ersetzt Er. wegen der variatio oft
autem, durch sed, at, caeterum etc.
381 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495B: Coniunctionem vero
causalem in eo loco in quo ait: Deus autem
qui diues est in misericordia, arbitramur aut ab

ANNOTATIONES IN EPH. 2,45

indoctis scriptoribus additam et vitium inoleuisse paulatim, aut ab ipso Paulo, qui erat
imperitus sermone et non scientia [2. Cor. 11,
6], superflue vsurpatam. Auf dieselbe Stelle
von Hier. spielt Er. unten, Annot. in Eph. 2, 5,
ll. 408410, an.
382383 ab ipso sermonis Zum von Hier.
(und Er.) mehrmals behandelten Thema der
Sprachkenntnisse von Paulus: ASD VI, 8, p.
447, n.ll. 3744 zu 2. Cor. 11, 6, siehe auch
n.ll. 249254 und n.l. 252 zu Eph. 1, 18.
383384 sed causalem Hier. meint vermutlich, er habe statt autem in seiner Vorlage
enim gelesen. Siehe die folgende Anm. und
WordsworthWhite zu Eph 2, 4.
384385 Fortasse enim Im NT gibt es mehrmals diese Verwechslung: 1. Cor. 7, 7 (d: gr
v.l.; Vg. autem: enim v.l.). Siehe auch Annot.
in 2. Cor. 12, 1, ASD VI, 8, p. 460, ll. 262263:
Neque enim apud Graecos est hoc loco
autem, d, sed gr, enim mire consentientibus exemplaribus und p. 461, n.l. 262. Zur
vorliegenden Verwechslung: unten Annot. in
Eph. 2, 5, ll. 408410.
385386 opponitur exaggerarat Eph. 2, 13.
389 Conuiuificauit Christo Nov. Test.: conuiuificauit nos vna cum Christo (Christo: in
Christo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 506, n. 53). Zur bersetzung vna cum: ASD VI, 2, p. 221, n. 225 zu
Act. 1, 22. Er. hat offenbar eine Prferenz fr
das mit Nachdruck verwendete vna cum.
389390 Neque codicibus Eigentlich: [ka
ntav] mv [nekrov ] sunehwopojsen
ktl. Siehe zur Prposition in / n die folgende
Anm.
390391 sunehwopojse t Xrist (sunehwopojsen t Xrist: sunehwopojsen n t
Xrist v.l. dazu ASD VI, 3, p. 506, n. 53 und
Metzger, Commentary ad loc. p. 533).
392 Augustinus Aug. Contra Faust. XI, 8, CSEL
25, p. 327, l. 1 und ll. 23: conuiuificauit nos
Christo. So auch in der Aug.Ausgabe
15281529, tomus IV, p. 175B (Er. benutzte
aber eine Handschrift, cf. die folgende
Anm.).
393 in descriptis Auch sonst in den Annot.
erwhnt Er. in Zustzen C (wie hier) ein von
ihm benutztes Ms. des Traktats Contra Faust.:
Ita citat hunc locum Augustinus Aduersus
Faustum ex vetusti codicis fide manu
descripti (Annot. in 1. Cor. 12, 10, ASD VI, 8,
p. 240, ll. 468470; cf. auch Annot. in 1. Cor.
15, 11, ASD VI, 8, p. 286, ll. 384386). In Ep.
1189 und Ep. 1309 erwhnt Er. (vermutlich)
dasselbe Ms. Ep. 1189, 911: Remitto Augustini libros contra Faustum. Scribe si quos

189
alios habetis libros manu vetustiore descriptos; hic enim nobis magno fuit vsui. In Ep.
1309 der Einleitung zu Vives' Ausgabe von
Aug. Civ. l. 83 sqq. spielt Er. auf das (ein?)
Ms. Contra Faust. an.
393394 exemplar Constantiense Zu den beiden nicht erhaltenen codd. aus Konstanz:
n.ll. 292293 zu Eph. 1, 22.
394 cuius Er. meint die v.l. Eph. 2, 5b: cuius
gratia estis saluati. Siehe die folgende Anm.
395 Cuius gratia Nov. Test.: per gratiam (gratia: cuius gratia v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 506 sq. n. 54).
396 xriti st seswsmnoi In den heutigen
Ausgaben steht ste als ein Atonon (Enklitikon). Es gibt die v.l. o xriti ktl. cf. N27 ad
loc. und Metzger, Commentary ad loc. p. 533.
397 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498D.
397 ceu per parenthesim In den heutigen Ausgaben des griechischen Textes (N27; Tischendorf ) ist diese Wendung (xrit ste
seswsmnoi) als eine Parenthese abgedruckt.
398 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
5, Migne PG 124, 1053C: Xrit ste
seswsmnoi.
Toto
p
kplzewv
ndiaqtwv mson parenbale. Nach Personas
bersetzung: Cuius gratia estis saluati. Id
quidem veluti stupore quodam perculsus
interiecit (fo cxxvir). Das Schlsselwort ist
natrlich: parenbale (interiecit).
398 Latini quidam Zusatz D. Es gibt einige
Belegstellen fr cuius gratia, cf. oben n.l. 395.
399400 Caeterum modum Hier. Comm. in
Eph. I, 2, 1 sqq. Migne PL 26, 495AB. Hier.
fhrt Eph. 2, 15 an und sagt anschliessend:
Antequam de singulis verborum sensibus
disputemus, videtur nobis ita lectionis ordo
reddendus, dann gibt er eine syntaktische
Rekonstruktion dieses komplizierten Abschnitts. Oben, Annot. in Eph. 2, 1, hat Er.
dieselbe Rekonstruktion in einem Zusatz
E (ll. 314325) mit einigen geringfgigen
Abweichungen angefhrt. Der zentrale Punkt
in Hier.' Rekonstruktion ist die Wiederholung der Verbform conuiuificauit (siehe unten
l. 401 und l. 406).
400 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495AB (402 charitatem suam;
misertus est nostri, eine Interpolation, siehe
Migne ad loc.; 407 vt p koino subaudiatur
quasi bis dictum, et nos conuiuificauit
Christo).
407410 tollas autem Hier. Comm. in Eph. I,
2, 1 sqq. Migne PL 26, 495B (n.l. 381 zu Eph. 2,
4 angefhrt). Siehe n.ll. 383384 zu Eph. 2, 4.
411412 superior etc. Sc. Eph. 2, 1.

190
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446

ANNOTATIONES IN EPH. 2,611

mortuos esse peccatis; et quoniam intermiscuerat multa velut ad nouum orationis caput addidit praepositionem. Melius autem erat, si dixisset [B] interpres [A]
nihilominus Deus conuiuificauit. [B] Annotandum et hoc, quod in hoc sermone Paulus subinde variat personam, nunc illos compellans secunda persona,
nunc seipsum illis admiscens. [C] Addendum et illud, apud Ambrosium aliam
esse lectionem quam nos habemus, sed haud scio an a scribis inductam. Scriptum
est autem hunc in modum: Deus autem qui diues est in misericordia, propter multam charitatem misertus est nostri.
[6] [A] Et c o n re s u s c i t a u i t e t c o n s e d e re f e c i t . Sungeire ka
sunekqisen, id est pariter cum illo suscitauit simulque cum illo sedere fecit.
[7] [C] In b o n i t a t e . En xrjsttjti. Quod Augustinus libro Aduersus
Faustum vndecimo vertit in benignitate. [D] Significat enim Dei erga nos clementiam lenitatemque.
[8] [A] Gr a t i a e n i m . Enim non additur in nonnullis Graecorum codicibus sicut nec paulo inferius Dei enim donum. Enim non additur, quanquam ita
legit Ambrosius.
[10] Ip s i u s e n i m s u m u s f a c t u r a . Pojma. Ambrosius legit figmentum
velut aliquid e materia factum. [C] Atque ita nos verteramus, quod factura vox
videretur parum Latina, sed ab amicis eruditis admoniti mutauimus figmentum in
opus. Verebantur enim illi, ne quem imperitiorem offenderet figmenti vocabulum. Atqui si visum est istorum offensas omnes simili studio vitare, nihil erat
omnino mutandum. Nos tamen hac in parte obsequuti sumus amicorum voluntati potius quam nostro iudicio. [A] In o p e r i b u s b o n i s . Ep rgoiv gaqov,
id est ad opera bona. Qu a e p r a e p a r a u i t De u s . Ov, id est quibus, ad
homines arbitror referendum. Tametsi iuxta Graecanici sermonis proprietatem et
ad opera referri potest, vt datiuus Graecus in accusatiuum vertatur, quemadmodum legit Ambrosius, quae praeparauit Deus, et item Hieronymus.
[11] Ab e a q u a e d i c i t u r c i rc u n c i s i o. Up tv legomnjv peritomv,
id est ab ipsis Iudaeis, nam Graeca lucidiora sunt. [B] Populus Hebraeorum ob
membrum genitale praesectum circuncisio vocabatur, caeteri praeputium dicebantur, sed duntaxat Iudaeis, quibus vt illud cognomen erat honorificum, ita hoc
ignominiosum. [A] Et manufacta referendum est ad circuncisionem, non ad carnem.
427428 codicibus, sicut enim donum.
Enim non additur CE: codicibus. Sicut
415 praepositionem D.h. was man voransetzt: Im
vorliegenden Fall die coniunctio autem, die
Er. durch nihilominus ersetzen mchte (cf. l.
416).
416418 Annotandum admiscens Siehe den
Abschnitt Eph. 2, 15 (vos essetis, ambulastis,
dilexit nos, cum essemus, gratia estis saluati).

enim donum, enim non additur A B.


438 Tametsi AD: Tametsit E.
Die Verwechslung der 1. und 2. pers. plur. des
griechischen pron. pers. liegt in der Textberlieferung berhaupt (wegen des Itazismus) auf
der Hand (cf. n.l. 996 zu Gal. 4, 6) und, wie
Er. Annot. in 2. Cor. 8, 9, ASD VI, 8, p. 412, ll.
442443 sagt: non multum habet momenti
ad sensum vtrum legas mv an mv.

ANNOTATIONES IN EPH. 2,611

418 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph.


2, 4, CSEL 81, 3, p. 80, ll. 2628 (420
propter multam misericordiam; bei Vogels,
Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc.:
propter multam caritatem, cf. n.l. 374 zu
Eph. 2, 4).
422 Et fecit Nov. Test.: simulque cum
eo resuscitauit, et simul cum eo sedere
fecit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 507,
n. 61,2. Zu conresuscitare: Kaulen 103,
p. 175.
422423 Sungeire ka sunekqisen So auch die
heutigen Ausgaben (sungeiren).
424 In bonitate Nov. Test.: benignitate [in
benignitate A]. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 507, n. 73.
424 En xrjsttjti So auch die heutigen Ausgaben.
424 Augustinus Aug. Contra Faust. XI, 8, CSEL
25, p. 327, l. 18.
427 Gratia enim So auch Vg. und Nov. Test.
427428 Enim additur Cf. app. crit. n.ll.
427428: Wegen der doppelten Negation nec
paulo inferius enim non additur muss die
Interpunktion der Ausgabe CE vor derjenigen von A B bevorzugt werden, obwohl
dadurch die Worte Enim non additur
berflssig zu sein scheinen.
427428 Enim codicibus Dazu Brown, ASD
VI, 3, p. 507, n. 81: Erasmus implies that
some Greek mss. omit gr, though it is present in all his Basle mss.. Vielleicht zieht Er.
diese Schlussfolgerung daraus, dass Hier. (der
gut griechisch kannte) beim Zitieren der
Stelle Eph. 2, 8a hier und da diese coniunctio
auslsst (cf. z.B. Epist. 133, 9, 5, CSEL 56/ 1, p.
256, l. 3; Epist. 140, 5, 3, CSEL 56/ 1, p. 274,
l. 5).
428 paulo inferius Eph. 2, 8b: dei enim donum
est. Das griechische Gegenstck von enim
fehlt an dieser Stelle, cf. WordsworthWhite
ad loc. und ASD VI, 3, p. 507, n. 84.
429 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
8, CSEL 81, 3, p. 82, l. 4.
430 Ipsius factura Nov. Test.: Nam ipsius
sumus opus [sumus figmentum A B]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 507, n. 10 1,2.
430 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
10, CSEL 81, 3, p. 82, ll. 78: Ipsius enim
sumus figmentum.
431432 factura Latina Zum nichtklassischen Ausdruck factura (= das Geschpf ):
Souter, Glossary s.v. (auch in Niermeyer s.v.).
Factura in der genannten Bedeutung ist nicht
gelufig.
432433 sed opus Wen Er. meint, habe ich
nicht nachweisen knnen.

191
436 In operibus bonis Nov. Test.: ad opera
bona. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 507,
n. 104.
436 Ep rgoiv gaqov (p rgoiv gaqov in
den heutigen Ausgaben und im Nov. Test.).
Ep mit Dativ bezeichnet hier den Zweck:
BlassDebrunner 235.4. Er.' bersetzung
ad opera ist also adquat.
437 Quae praeparauit Deus So auch Vg. und
Nov. Test.
437438 Ov referendum Siehe Valla (Annot.
ad loc.), der dieser Interpretation folgt:
Graece est quibus praeparauit, quod ambiguum est propter naturam linguae, an intelligendum sit quae praeparauit, an quod vsitatius et elegantius est quibus praeparauit;
quod si datiui casus est, haud dubium referendum est ad homines, id est ad nos, non
ad opera, ov projtomasen (Garin, p. 877,
col. 1).
438439 Tametsi vertatur Er. spielt auf die
Attraktion des Relativums an, cf.
BlassDebrunner 2942: p rgoiv gaqov
ov (= ) projtomasen qev.
440 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
10, CSEL 81, 3, p. 82, l. 9.
440 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 10,
Migne PL 26, 501AB (Lemma).
441 Ab circuncisio Nov. Test.: ab ea quae
vocatur circuncisio.
441 Up peritomv So auch die heutigen
Ausgaben.
442445 Populus ignominiosum Peritom
wird als abstractum pro concreto fr die
Beschnittenen, die Judenschaft verwendet;
das Wort dient als Gegenstck zu krobusta, Heiden, Heidenschaft, cf. Rom. 3,
30; 4, 9; Eph. 2, 11; Col. 3, 11 (nach ThWNT
6, s.v. peritmnw, p. 80, ll. 4244, Lemma
von Rudolf Meyer). Siehe ThWNT 1, s.v.
krobusta, pp. 226227 (Karl Ludwig
Schmidt) und ThWNT 2, s.v. Elljn, p.
513, ll. 1330, wo der Gegensatz Ioudaoi /
qnj (Elljnev) behandelt wird (Hans
Windisch).
445446 manufacta carnem Siehe Er.'
eigene bersetzung im Nov. Test. BE:
ab ea quae vocatur circuncisio in carne,
quae circuncisio [circuncisio fehlt in A]
manibus fit. Zu manufacta: Annot. in Mc.
14, 58, ASD VI, 5, p. 428, ll. 980983:
Templum hoc manufactum. Graecae
compositae dictiones, manufactum, xeiropojton Graecae voces perinde sonant
quasi dicas: templum operis manuarii
und ASD VI, 8, p. 377, n.ll. 812814 zu 2.
Cor. 5, 1.

192
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
LB 839
460
462
463
464
465
466

ANNOTATIONES IN EPH. 2,1214

[12] Qu i e r a t i s . Legendum quia eratis aut quoniam, vt legunt Ambrosius [B] Graecis consentiens [A] et Hieronymus [D] suffragante vtroque Constantiensi. [A] Oti te, vt sit iterata coniunctio, quasi posuisset quod, inquam, eratis. A l i e n a t i a c o n u e r s a t i o n e . Tv politeav, id est a ciuilitate siue a
republica Israel [B] siue Israelis. [A] Et h o s p i t e s t e s t a m e n t o r u m . Ka
znoi tn diaqjkn, id est peregrini siue extrarii a pactis siue testamentis. Allusit enim ad rempublicam, cuius modo meminerat. Vnde hospites vocat alienos a
iure ciuium [C] et testamentorum promissionis dixit, iuxta idioma Hebraeorum.
Caeterum Ambrosius addit pronomen legens promissionis eorum. [A] Et s i n e
De o. Aqeoi. Qui nullum credunt esse Deum, et qetjv, quam Plutarchus
ostendit minus malum esse quam superstitionem, deisidaimonan, [B] quod haec
deos imaginetur morosos ac vindices, quum Deus natura beneficus sit. [A] In
h o c m u n | d o. Hoc redundat, nisi, quod opinor, interpretem voluisse reddere
vim articuli t.
[14] Et m e d i u m p a r i e t e m m a c e r i a e s o l u e n s i n i m i c i t i a s . Graeci
ita distinguunt, vt accusatiuus inimicitias referatur ad inferius participium [C]
katargsav. Quanquam vtroque potest referri ad lsav quod praecessit, et ad
katargsav quod sequitur, vt inimicitiam appositiue cohaereat cum medium
parietem aut cum legem mandatorum. [A] Et mirum cur, cum poisav verterit
in verbum, non mutarit et alterum lsav, id est qui soluit aut soluto pariete.

462 participium CE: verbum A B.

447 Qui eratis Nov. Test.: quod, inquam,


eratis (quia eratis: qui eratis v.l. cf. Wordsworth-White ad loc. und ASD VI, 3, p. 508,
n. 121).
447448 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 2, 12, CSEL 81, 3, p. 82, l. 20: quoniam
eratis.
448 Graecis consentiens ti te las Er. in seinen
Vorlagen, gleichwie in den heutigen Ausgaben.
448 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1112,
Migne PL 26, 502B (Lemma).
448449 vtroque Constantiensi Die beiden
Handschriften der Paulusbriefe, die Johann
Botzheim Er. zur Verfgung gestellt hatte.
Siehe n.l. 10 zu Gal. 1, 3; n.l. 675 zu Gal. 3, 1;
n.ll. 311312 zu Eph. 2, 1.
449450 Oti te eratis Die Wendung ti
te in Eph. 2, 12, verweist auf ti pote mev
ktl. im Vers 11a. Er. benachdruckt diese Verbindung durch den Zusatz inquam. Siehe
ASD VI, 3, p. 508, n. 121.
450 Alienati a conuersatione Nov. Test.: abalienati a republica. Zur bersetzung: ASD VI,

3, p. 509, n. 123,4. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:


Alienati a conuersatione Israel Non
minus belle dicatur a ciuilitate Israelis
(Garin, p. 877, col. 1).
450451 Tv politeav a republica Tv politeav auch in den heutigen Ausgaben. Lee
beanstandete Er.' bersetzung a republica.
Er. reagiert darauf Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 240 sq. ll. 2125: Indicaram
Graecis esse politeav, id est a politia siue
republica Israhelis. Sed Hieronymus, inquit,
legit et interpretatur conuersationem quasi
vere id ego damnem. Imo explano, non
reprobo. Nam ideo ciues Graecis poltai
dicuntur, quod consuetudinum et legum
commercio inter se conuersentur.
451 Et hospites testamentorum Nov. Test.: et
extranei a testamentis promissionis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 509, n. 126,7. Cf.
Valla, Annot. ad loc.: et hospites testamentorum promissionis Non minus belle dicatur
et peregrini pactorum promissionis, politeav ka znoi tn di<a>qjkn (Garin, p.
877, col. 1).

ANNOTATIONES IN EPH. 2,1214

451452 Ka diaqjkn So auch die heutigen


Ausgaben.
452 peregrini pactis Cf. Valla, Annot. ad loc.
n.l. 451 angefhrt.
454 testamentorum Hebraeorum Er. meint
den Gebrauch des Genetivs anstelle eines
Adjektivs, nach hebrischem Muster, cf.
BlassDebrunner 165. Zu diesem Gebrauch
in der Vg.: PlaterWhite 20, p. 19 sq. Siehe
n.ll. 357358 zu Eph. 2, 2.
455 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
12, CSEL 81, 3, p. 82, ll. 2223.
455456 Et sine Deo Nov. Test.: deoque [et deo
A] carentes. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
509, n. 128.
456 Plutarchus Plut. Mor. (Per deisodaimonav)
165BC: Eoike gr mn qeov knjtov enai
prv t qeon, d deisidamwn kinomenov v
o proskei diastrfesqai. J gr gnoia t
mn pistan to felontov mpepojke, t
d ka dzan ti blptei prostqeiken.
458459 In hoc mundo Nov. Test.: in mundo
(in mundo: in hoc mundo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 509, n.
129 und ASD VI, 3, p. 51, n. 62 zu Rom. 3, 6).
459460 Hoc t Dasselbe Phnomen
erwhnt Er. Annot. in 1. Cor. 4, 13, ASD VI, 8,
p. 88, ll. 807808: huius mundi. Huius pronomen non additur apud Graecos; Annot. in
1. Cor. 6, 2, ASD VI, 8, p. 106, ll. 133135;
Annot. in 1. Cor. 11, 32, ASD VI, 8, p. 236, l.
401 usw. Siehe zum lateinischen pronomen
demonstratiuum als bersetzung des griechischen Artikels verwendet: Kaulen 74, p.
144; PlaterWhite 107, p. 78 sq. In the New
Testament ksmov is frequently rendered
hic mundus (p. 79).
461 Et inimicitias Nov. Test.: et interstitium
maceriae diruit simultatem abrogans (inimicitiam: inimicitias v.l. cf. Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 509, n. 144).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 509 sq. n.
142,3,4. Stunica hat an Er.' bersetzung Kritik
gebt: Siehe zu interstitium unten n.ll.
467468. Die bersetzung simultatem fr
xqran verteidigte Er. in seiner Apolog. resp.
Jac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 204, ll. 681690:
Deinde reprehendit, quod pro xqran, inimicitiam, verterim simultatem, nimirum hoc
sequutus, quod simultas sonat vtriusque male
affectum animum, hoc est odium mutuum.
Nam inimicitia potest esse, vbi non sit
mutuum odium. Quid hic igitur offendit
Stunicam? Apud theologos, inquit, simultas
in alium sensum accipi solet nondum intelligo, quid aliud sonet theologis simultas quam
nobis sonet, siehe H.J. de Jonge Kommentar

193
ad loc.: ASD IX, 2, p. 205, n.ll. 684685; n.l.
690. Zur bersetzung von xqra: ASD VI, 3,
p. 509, n. 144.
461463 Graeci katargsav Nach Er. muss
xqran (Eph. 2, 14) mit katargsav (Eph. 2,
15) verbunden werden. Stunica hat solches
bestritten: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 204, ll. 691693: in illo plane sum
hallucinatus, quod duobus verbis annotarim
Graecos ita distinguere, vt tn xqran pertineat
ad verbum sequens euacuans, quod nos vertimus abrogans. Dann sagt er, Stunica habe
sein (Er.') Unrecht nicht bewiesen; Er. selbst
habe nur auf die Interpretation der scholia
Graecorum aufmerksam machen wollen (ll.
698699). Man beachte, dass Er. in der annotatio zur Stelle von Graeci redet (l. 461, cf.
H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 205, n.l. 692),
hier aber, nachdem Stunica Theophyl. herangezogen hatte, die scholia Graecorum zur Sprache bringt. Wenn Er. auch die Kommentare
von Theophyl. und Chrys. mehrmals scholia
nennt, wird mit scholia Graecorum meistens
Ps.Oecumenius, d.h. Ms. AN III 11 (= cod.
2817) bezeichnet. Die Interpunktion der
betreffenden Stelle knnte Er.' Auffassung
besttigen, cf. AN III 11 fo 253r: lsav tn
xqran n t sark ato tn nmon tn
ntoln n dgmasi katargsav, die Interpretation zur Stelle jedoch nicht: mestoixon und
xqran werden miteinander verbunden (und
also mit lsav): Mestoixon fragmo fjs,
tn xqran tn prv qen mn te ka Ioudawn, tiv k tn mfotrwn gneto paraptwmtwn (fo 253r). Siehe Brown, ASD VI, 3,
p. 510, n. 144, dessen Kommentar ich den Verweis auf die Ps.Oecumeniusstelle entnommen habe.
463465 Quanquam mandatorum Zusatz C.
Er. zweifelt an der Richtigkeit seiner frheren
Auffassung (xqran gehre zu katargsav),
wie sich aus diesem Zusatz C herausstellt, in
dem er sagt, man knne xqran mit lsav
und mit katargsav verbinden. Dasselbe
ergibt sich aus seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll. 697698: Wenn
Theophylactus, den Stunica zur Bekrftigung
seiner Meinung herbeigerufen hat, tatschlich die Stelle interpretiert wie Stunica: cum
vtrumque possit accipi, quid erat piaculi, si
admonui quid Graecorum interpretantur
scholia?
465466 Et pariete Dazu: ASD VI, 3, p. 509,
n. 143. In der Nova Vulgata, wie sie in N27 (5.
Druck 2005) abgedruckt ist: Ipse , qui
fecit vtraque vnum et medium parietem
maceriae soluit, wie Er. vorgeschlagen hat.

194
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501

ANNOTATIONES IN EPH. 2,15

Rursum Graece est t mestoixon to fragmo, quasi dicas interstitium septi


siue sepis. Et apud comicum Mitio iubet maceriam dirui, vt fiat vna domus. Id
ergo quod dirimit aedes ab aedibus mestoixon vocat. [C] Nec tamen male vertit
interpres, nisi quod sermo non caret amphibologia. Siquidem medium parietem
ferit qui mediam partem percutit.
[15] [A] De c re t i s e u a c u a n s . In praepositio omissa totum subuertit
sensum quasi decretis aboleuerit legem, imo aboleuit legem sitam in praeceptis ac
decretis. Quaedam aeditio, quam citat Hieronymus, habebat in dogmatibus vsurpata Graeca voce. Ambrosius legit in decretis, [B] alicubi citat edictis vt libro de
Abraham patriarcha secundo, capite sexto. [D] Si Graecis esset additus articulus
tn nmon tn ntoln tn n dgmasi, nullus supererat scrupulus; nunc sermo
habet amphibologiam. Nam n dgmasin referri potest ad praecedentia, simul et
ad sequentia; si ad praecedentia, sensus erit abrogauit legem praeceptorum sitam
in decretis, si ad sequentia, sensus erit antiquauit legem praeceptorum ceremonialium per dogmata euangelica, vt n praepositio, posita sit vice per. Hoc
sequutus videtur interpres, qui praepositionem vt nobis superuacuam omisit.
Hanc interpretationem apud vnum Theophylactum inuenio, [E] qui videtur
Chrysostomum sequutus. Is putat dogmata esse fidem qua seruamur, aut praecepta euangelica, quale est Ego autem dico vobis omnino non irasci. [D] Diuersam sequitur Ambrosius, cuius verba subscribam: quia legem, quae data erat
Iudaeis in circuncisione et in neomeniis et in escis et in sacrificiis et in sabbatis, euacuauit, hoc est cessare iam iussit, quae oneri erant, et sic fecit pacem. Vnde Petrus
apostolus dicit in Actis apostolorum: Quid imponitis iugum super ceruicem fratrum,
quod neque patres nostri neque nos potuimus portare. In his Ambrosii verbis nulla
fit mentio decretorum per quae lex fuerit antiquata. Subindicat autem Ambrosius
circuncisionem et similes legis obseruationes obstitisse, quo minus conueniret
inter gentes et Iudaeos. His ergo per Christum antiquatis fide conciliati sumus,
quae tam Iudaeis quam gentibus absque legis obseruatione conferret salutem.
Hieronymus hunc in modum: Lex quoque mandatorum subuersa est in dogmatibus, posteaquam circuncisio et sabbatismus qui relictus est populo Dei, et pascha et
pentecoste et non apparere in conspectu Dei vacuum sunt altius intellecta quam resonant, et ab occidente litera recedentes coepimus viuificantem Spiritum sequi. Ex his
Hieronymi verbis perspicuum est eum sentire legem abrogatam, non per decreta,
sed per eorum quae decernebat, intelligentiam spiritualem. Nec abhorret ab his
commentum scholiastae, cui nomen fecerunt Hieronymo. Per solam, inquit,
474 decretis D E: decretis hominum AC;

habebat BE: habet A.

467468 Rursum sepis Er. bersetzte interstitium maceriae was Stunica nicht billigte,
cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
204, ll. 674680: Quod Graece est mestoixon to fragmo, verteram interstitium
maceriae, hoc offensus, quod cum maceria sit

paries, dure dici videatur medium parietem


parietis. Sentit enim Paulus maceriam dirimentem duo aedificia. Hic Stunicae meo
multis modis hallucinor [cf. ASD IX, 2, p.
205, n.l. 677:Erasmi hallucinatio et male
affectata traductio, marginale von Stunica]

ANNOTATIONES IN EPH. 2,15

Mestoixon, inquit, proprie sonat medium


parietem. Imo proprie sonat mesotoixan, hoc
est interiectum parietis seu maceriae dirimentis. Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 205,
n.l. 675.
468 comicum Ter. Ad. 908: Atque hanc in
horto maceriam iube dirui. Micio ist einer
der drei senes in Ter. Adelphoe. Nach Marouzeau (Bud) spricht jedoch nicht Micio, sondern senex Demea.
469471 Nec percutit Zusatz C. Er. urteilt
ziemlich zurckhaltend ber die bersetzung
vom interpres, vermutlich unter Einfluss von
Stunicas Kritik an seiner eigenen bertragung.
470 amphibologia Von Er. oft verwendeter
Ausdruck fr Doppeldeutigkeit, cf. n.l. 37 zu
Gal. 1, 6.
472 Decretis euacuans Nov. Test.: in decretis
sitam abrogans. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 510, n. 151,2.
472474 In decretis Siehe die Loca manifeste deprauata: Decretis euacuans pro in
decretis. Hic omissa praepositio totum
sensum subuertit (fo Oo5r der Ausgabe von
1527).
474 [app.] In AC: decretis hominum: Spter
formuliert Er. in einer neutralen Weise decretis (entweder auf gttliches Geheiss, oder von
Menschen bestimmt).
474475 Quaedam voce Siehe Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll. 700710
und p. 207, n.ll. 702704. Stunica hat sein
Bedenken gegen Er.' Wendung quaedam
aeditio angemeldet, weil dieser Ausdruck
impliziert, dass es viele lateinische Bibelbersetzungen vor Hier. gegeben habe. Die Vetus
Latina besteht tatschlich aus vielerlei lateinischen bersetzungen, dessen sich Er. im
Gegensatz zu Stunica bewusst war (siehe H.J.
de Jonge: ASD IX, 2, p. 207, n.ll. 702704).
Er. verteidigt sich gegen Stunicas Kritik: Sed
audi facundam sycophantiam. Superest
adhuc vnum flagitium. Addideram in Annotationibus: quaedam aeditio, quam citat Hieronymus, habet: in dogmatibus. Hunc eiusdem
monetae vocat errorem. Quippe, inquit, nullam Hieronymus citat aeditionem, sed antiqua
illa aeditio apostolicarum epistolarum quam
ipse commentatur habet: in dogmatibus. Quid
ego audio? An non citat, quod adducit ex illa
aeditione? An illa non potest dici quaedam,
quae a nostra dissidet? etc. (ll. 700706).
474 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 15
sqq. Migne PL 26, 504A: legem mandatorum in dogmatibus euacuans. Zu Hier.' Lesart: ASD IX, 2, p. 207, n.l. 703.

195
475 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, l. 9.
475476 libro sexto Ambrosius, De Abraham
II, 6, 28, CSEL 32, 1, p. 585, l. 22: mandatorum edictis.
477 scrupulus Zu scrupulus: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
479480 si ad decretis D.h. die Interpretation, der Er. folgt, cf. Er.' bersetzung im
Nov. Test. (n.l. 472 angefhrt). Vgl. auch
BlassDebrunner 2724: tn nmon (= tn)
tn ntoln n dgmasin (= osn).
481 vt n per Zum instrumentalen n:
BlassDebrunner 219 und n.ll. 862864 zu
Gal. 3, 16.
483 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
15, Migne PG 124, 1061B: Nmon d ntoln
totn fjsin, v per politeav diatattmenon dgmata d tn pstin, oa di
dogmtwn sunistamnjn. Personas bersetzung lautet: Legem autem dicit, que dat viuendi precepta, decreta vero que ad fidem
instituunt, que decretis et dogmatibus constat (fo cxxviiv, fehlerhaft fo cxxiii).
484 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 5, 2,
Migne PG 62, 39: T estin n dgmasi
katargsav; Polln gr ntaqa diaforn
fjsin ntolv ka dogmtwn. J tn pstin
on fjsi dgma atn kaln p gr
pstewv mnjv swsen tn paraggelan,
kaqv legen Xristv Eg d lgw mn,
mjd rgisqnai lwv (cf. Mt. 5, 22).
485515 Diuersam visum est Im vorliegenden
Zusatz D will Er. die Interpretation von
Theophyl. und Chrys. (l. 484 dogmata esse
fidem) widerlegen, d.h. die Interpretation, als
wrde decretis euacuans bedeuten durch
dogmata abschaffen.
486 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1218 (487 numeniis:
neomeniis v.l.; sabbato; 488 quia oneri erat).
In Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
943A: neomeniis; sabbato, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1; quia oneri erant, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1.
489 in Actis apostolorum Act. 15, 10.
495 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 15
sqq. Migne PL 26, 504C505A (496 postquam).
501 scholiastae Er. meint Pelagius, der ihm als
Verfasser des Ps.Hieronymuskommentars zu
den Paulusbriefen nicht bekannt war. Cf. Pelagius, Expos. in Eph. 2, 15, Souter II, p. 355, l.
5 = Migne PL Suppl. I, 1294. In tomus IX von
Er.' Hieronymusausgabe ist dieser Kommentar abgedruckt, wobei Zweifel an der Echtheit
dieser Schrift geussert worden ist. Dazu:
ASD VI, 8, p. 199, n.ll. 758759 zu 1. Cor. 9, 3.

196

LB

502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
840
516
517
518
519
520
521
522

ANNOTATIONES IN EPH. 2,16

fidem iustificans moralia sola decernens. Iam et alias Paulus legis praescriptiones
appellat dogmata velut ad Coloss. 2. De his quod aduersum vos erat chirographum
decreti, quo loco Graeci legunt tov dgmasin, pro eo quod est n dgmasin. Nam
praepositio addita est ex idiomate sermonis Hebraici. Rursus alibi: t ti dogmathesqe. Porro nusquam legimus apud Paulum euangelii praecepta dicta dogmata. Submouendus est igitur et ille scrupulus de articulo; mihi videtur omissus
ob congeriem articulorum, si dixisset tn nmon tn ntoln tn siue tn n dgmasi. Nam mihi videtur in decretis magis adhaerere proximae dictioni, alioqui
bis idem dici videbatur, nmon tn ntoln tn n dgmasi. Nunc ostendens
legem imperiosam appellat illam tn ntoln, quasi dicas ntllousan, id est
praecipientem, quomodo? non persuasione et lenitate aut promissis, sed praescriptis, quae vocat dogmata, Latini placita dicunt. Etenim si quaeras, quare
Deus iussit nos a talibus ac talibus abstinere cibis, responderet Iudaeus quia sic
Deo | visum est. [A] Et euacuans praeteriti temporis est, quasi dicas antiquata
lege. Et [E] d u o s [A] c o n d a t . Hic est crearet siue pararet, ktsj, velut
explicans sententiam. In v n o n o u o h o m i n e . In vnum nouum hominem
est Graece ev na kainn nqrwpon. [C] Atque ita refert Augustinus libro Aduersus Faustum xxii. cap. lxxxix. [D] suffragabatur exemplar vtrunque Constantiense. [C] Caeterum quod est Graece pokatallzj, Latine versum reconciliet,
Augustinus vertit commutaret. Qui sic vertit, legisse videtur llzj.
[16] [A] In i m i c i t i a s i n s e m e t i p s o. En at. Hieronymus legit in ea,
516517 Et condat [conderet A] sententiam
post nqrwpon [518] posuit A.
516 condat E: conderet AD.
517518 In vno nqrwpon inter lemma Decretis
euacuans [post antiquata lege 515516] et lemma
Et duos condat [Et conderet A] posuit A.
517521 In vno nouo homine llzj inter
lemma Inimicitias in semetipso [post Ambro-

sius 526] et lemma Et pacem iis [527] posuerunt


BD [Atque ita llzj 518521 om. B, suffragabatur Constantiense 519520 om. C].
522 Hieronymus A B D E: Hironymus C.
522526 Inimicitias Ambrosius inter lemma
Angulari lapide [post in angulo lapis 539] et
lemma In [In om. A] ipso summo angulari
lapide [542] posuit A.

502504 Iam n dgmasin Er. versucht, darzulegen, n dgmasin gehre zu den vorangehenden Worten (tn nmon n dgmasin)
und impliziere nicht den Glauben, wie Theophyl. und Chrys. meinen (cf. oben ll.
483485), sondern die legis praescriptiones. Er.
stellt einen Vergleich zwischen n dgmasin an
der vorliegenden Stelle und tov dgmasin in
Col. 2, 14 an, wo der Begriff dgmata das alte
Gesetz bezeichnet. Siehe Col. 2, 14: delens
quod aduersus nos erat chirographum decretis (decreti v.l. cf. Annot. in Col. 2, 14, ll.
333335): zalecav t kaq mn xeirgrafon
tov dgmasin (er verbindet Col. 2, 14 tov
dgmasin mit nachstehendem n penanton,
cf. Annot. ad loc.).
504505 Nam Hebraici Er. nennt den hebrischen instrumentalen Gebrauch n (Vg. in)

im Zusammenhang mit der Stelle Col. 2, 14.


Zu diesem n: oben n.l. 481.
505 Rursus alibi Er. meint Col. 2, 20: t v
hntev n ksmw dogmathesqe; (Bauer s.v.
dogmathw: Pass. sich Satzungen auferlegen
lassen). Siehe Annot. in Col. 2, 20, ll. 510513:
Dogmathesqe, id est decernimini. Quanquam nec illud decernimini explicat id quod
sensit Paulus. Intelligit enim eos decretis et
constitutionibus hominum duci veluti subiectos; et hoc vocat dogmathesqai, id est
dogmatizari.
506507 Porro dogmata Siehe oben ll.
484485: Is putat dogmata esse fidem aut
praecepta euangelica. Zum Begriff dogma:
Annot. in Col. 2, 14, ll. 363364: Mihi tamen
coactius videtur quod dogmata interpretantur
fidem, quum in eo sensu nusquam legatur

ANNOTATIONES IN EPH. 2,16

dogma ab apostolis vsurpatum; Annot. in


Col. 2, 20, ll. 513518: Dogma enim Graece
decretum est, quod Paulus fere in malam accipit partem pro legibus quae non Dei, sed
hominum arbitrio praescribuntur, quemadmodum paulo superius. Vnde et decreta pontificum vocamus distinguentes a lege diuina.
[D] Iam enim illa praecepta de delectu ciborum, de obseruatione dierum, de sacrificiis,
hominum esse coeperunt, postea quam apud
Deum euanuerant. Es ist Er. wichtig, zwischen fides / praecepta euangelii einerseits
und die decreta und dogmata der Kirche
andererseits zu unterscheiden. Das hngt mit
seiner Kritik an den kirchlichen Gesetzen,
Geboten und Verboten zusammen. Siehe zu
Annot. in Col. 2, 20: Massaut, Josse Clichtove,
tome 2, pp. 162167, bes. p. 165 (u.a. ber Er.'
Kritik an den Speisegesetzen, am verpflichteten Priesterzlibat).
507509 Submouendus dgmasi Siehe oben
n.ll. 479480 und BlassDebrunner 2724:
tn nmon (= tn) tn ntoln n dgmasin (=
osn).
507 scrupulus Zu scrupulus: n.l. 518 zu Gal. 2,
11.
510513 Nunc dicunt Er. versucht, vor einem
linguistischen Hintergrund den Begriff dogmata in einigermassen negativem Sinn zu
definieren: Dogmata sind nur menschliche
placita, Beschlsse, cf. Annot. in Col. 2, 20,
n.ll. 506507 angefhrt.
513 quae dicunt Sen. Epist. 95, 10: quae
Graeci vocant dogmata, nobis vel decreta licet
appellare vel scita vel placita.
513515 Etenim visum est Eine Anm. mit
negativer Konnotation ber die Speisegesetze
der Kirche: Er. bezieht hier die betreffenden
kirchlichen Gesetze auf die Vorschriften der
Juden. Die kirchlichen Behrden jedoch
mchten nicht die Gebote der Kirche und die
alten Vorschriften miteinander in Verbindung bringen, denn Hieronymus und Augustinus hatten schon die Beachtung des alten
Gesetzes fr sinnlos gehalten, cf. n.ll. 457486
zu Gal. 2, 11. Zur Kontroverse um die kirchlichen Speisegesetze: Augustijn in ASD IX, 1,
pp. 313, Einleitung zu De interdicto esu carnium; pp. 5363 Einleitung zu In epistolam de
delectu ciborum scholia. Die Folgen der von
Er.' an mehreren Stellen geusserten Kritik
sind in seinen Verteidigungsschriften wahrzunehmen. Er.' Gegner (die Pariser Theologen;
die spanischen Mnche, Josse Clichthove et
alii) griffen Er.' Aussagen (und ihn selbst) an.
Siehe z.B.: Declarat. ad cens. Lutet. LB IX,
827A 834C (Tit. III De ieiunio et delectu

197
ciborum); Apolog. adv. monach. hisp. LB IX,
1089AD (Obiectio 92: Multa sparsim in
suis operibus aduersus ciborum delectum et
ecclesiastica ieiunia scribit); Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, LB IX, 1143A1147A. Auch in
den Annotationes hat sich diese Kontroverse
niedergeschlagen: Er. kritisiert bestimmte
Gesetze und reagiert auf die Angriffe seiner
Gegner. Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 8, 8, ASD
VI, 8, pp. 194196, ll. 690692 (cf. p. 195 sqq.
n.ll. 690692); Annot. in Rom. 14, 1, LB VI,
638F (At hodie videmus inter Christianos
prope plus esse superstitionis in ciborum
delectu, quam vnquam fuerit apud Iudaeos);
Annot. in Col. 2, 20.
515516 Et euacuans lege Fortsetzung des Textes der Ausgabe A: l. 475: Ambrosius legit in
decretis (l. 515) et euacuans etc. Er. sagt, dass
katargsav (durch euacuans bersetzt) als
partc. aor. die Vergangenheit ausdrckt, auch
wenn er selbst abrogans (part. pr.) bertrgt.
516 Et duos condat Nov. Test.: vt duos conderet
(vt Vg.). Siehe app. crit. n.l. 516: conderet
AD, d.h. Er.' Lesart im Nov. Test. und v.l. der
Vg. cf. WordsworthWhite ad loc. Zur
bersetzung: ASD VI, 3,p. 510, n. 153.
517 In vno nouo homine Nov. Test.: in vnum
nouum hominem (in vnum nouum hominem:
in vno nouo homine v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc. und ASD VI, 3, p. 510, n. 154).
518 ev nqrwpon So auch die heutigen Ausgaben.
518 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 26: vt duos conderet in se
[!] vnum nouum hominem. Wie fr die
Zustze C, Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393 und
Annot. in Eph. 2, 7, ll. 424425, hat Er. auch
hier das geliehene Ms. des Aug.' Contra Faust.
verwendet (cf. n.l. 393 zu Eph. 2, 5).
519520 exemplar vtrunque Constantiense Zu den
Handschriften aus Konstanz: n.ll. 448449 zu
Eph. 2, 12.
520 Caeterum reconciliet Es betrifft Eph. 2,
16: ka pokatallzj tov mfotrouv, Vg.:
et reconciliet ambos.
521 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 27. Cf. Wordsworth
White ad loc.: et commutaret Aug . =
forsan ka llzj quod apud graecos non
inuenitur.
522 Inimicitias in semetipso Nov. Test.: inimicitia per eam [in ea A] (inimicitiam: inimicitias v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 511, n. 163).
522 En at So die heutigen Ausgaben; es gibt
die v.l. n aut, die durch semetipso in der
Vg. bersetzt ist, cf. WordsworthWhite ad

198
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548

ANNOTATIONES IN EPH. 2,1721

vt referatur ad crucem, non ad Christum. Siquidem et crux apud Graecos masculini generis est. Verum si reciprocum esset, id est in se ipso, haberet aspiratum, n at. Quanquam ne id quidem a Graecis scriptoribus obseruatur; postremo secus legit Ambrosius.
[17] Et p a c e m i i s q u i p ro p e . Et pacem non repetitur Graecis.
[18] Ha b e m u s a c c e s s u m . Prosagwgn, id est aditum siue introductionem, veluti cum quis introducitur ad conspectum principis.
[19] Ho s p i t e s e t a d u e n a e . Znoi ka proikoi, id est peregrini et incolae siue accolae, hoc est qui aliunde commigrarunt in alienam ciuitatem. [B]
Augustinus aliquoties legit pro aduenae, inquilini. [A] Se d e s t i s c i u e s .
A
ll sumpoltai, id est conciues, [B] vt verbum verbo reddatur.
[20] [D] Su p e r a e d i f i c a t i s u p e r f u n d a m e n t u m a p o s t o l o r u m e t
p ro p h e t a r u m . Hanc particulam et prophetarum eraserant Marcionitae, nimirum odio veteris testamenti. [A] A n g u l a r i l a p i d e . Graecis vnica vox est,
krogwniaou, qua significatur summus lapis in angulo aedificii, qui solet esse
validissimus. Est autem ablatiuus absolute positus, veluti [C] si [A] dicas in qua
structura Christus summus est in angulo lapis. [B] Et ob id Augustinus adducens
hunc locum in enarratione Psalmi lxxxi. addit existente, dilucide magis quam
Latine. [C] Rursus Aduersus Faustum libro duodecimo, capite vigesimoquarto.
[E] In [A] i p s o s u m m o a n g u l a r i l a p i d e [E] C h r i s t o Ie s u . [A] Et
hic ablatiuus ponitur absolute ac si dicas Christo duce, ntov krogwniaou
ato Ijso Xristo, id est ipso Iesu Christo ente summo lapide angulari.
[21] C o n s t r u c t a . Graece significantius sunarmologoumnj, id est coagmentata siue commissa siue coaptata. Hieronymus legit compaginata, Ambrosius compacta. Nec significat omnem structuram hoc angulari lapide compactam
esse, sed quaecunque illo lapide connectatur, eam surgere in templum Domini.
525526 Postremo BE: Etiamsi A.
533 sumpoltai BE: simpoltai A.

547 hoc BE: in hoc A.

loc. Siehe Er.' Anm. ll. 524525 (Verum


at).
522 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 15
sqq. Migne PL 26, 504AB: interficiens inimicitiam in ea (im Lemma) und 504C: vt
reconciliaret vtrumque in vno corpore Deo, per
crucem interficiens inimicitiam in ea. Non vt
in Latinis codicibus habetur in semetipso,
propter Graeci pronominis ambiguitatem: n
at enim et in semetipso et in ea, id est cruce
intelligi potest, quia crux, id est staurv,
iuxta Graecos generis masculini est.
524525 Verum at Er. redet von aspiratum; im 16. Jahrhundert erhlt meistens der
erste Vokal eines Diphthonges (im Anlaut)
den spiritus: ut statt at.
525 Quanquam obseruatur Siehe z.B. Theophyl. Expos. ad Eph. 2, 16, Migne PG 124,

1064B: A
poktenav tn xqran n at
[Lemma] En at n t staur, n t
smati ato. Theophyl. bezieht also at entweder auf staurv oder auf sma, demnach
kommt die aspirierte Form at nicht in Frage.
526 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
16, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1920: Vt reconciliaret ambos in vno corpore deo per crucem und l. 25: interficiens inimicitiam in
semetipsum. Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, interpunktiert folgendermassen: vt reconciliaret ambos in vno corpore deo. Per crucem interficiens inimicitiam
in semetipsum.
527 Et prope Nov. Test.: et iis qui prope (et
pacem his qui prope: et pacem iis qui prope v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 511, n. 173).

ANNOTATIONES IN EPH. 2,1721

527 Et Graecis In den heutigen Ausgaben


wird ernjn wiederholt. Dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 534 und ASD VI, 3, p.
511, n. 173: ka ernjn tov ggv. In seinem
Ms. AN III 11 (und in anderen) las Er.: ka
tov ggv (fo 253v).
528 Habemus accessum Nov. Test.: habemus aditum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 511, n.
183 und p. 67, n. 21 zu Rom. 5, 2.
530 Hospites et aduenae Nov. Test.: hospites et
incolae. Zu incolae fr proikoi: ASD VI,
2, p. 269, n. 64 zu Act. 7, 6; dieser Anm. habe
ich den folgenden Hinweis entnommen:
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, 4, p. 213,
ll. 135136: Incolae qui in vrbe aut pago
alieno habitant, qui Graecis proikoi dicuntur. Siehe Valla, Eleg. lib. IV, cap. 54, p. 142
der Ausgabe von 1540 (Basel, Petri).
530 Znoi ka proikoi So auch die heutigen
Ausgaben.
530532 peregrini inquilini Er. behandelt die
Begriffe incola, accola, inquilini etc. in
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, 4, p. 213,
ll. 134138; ll. 141143 (siehe die vorangehende
Anm.).
532 Augustinus Siehe z.B. Contra adv. legis et
proph. II, 2, 5, CCSL 49, p. 93, l. 183; Enarr. in
Ps. 86, 2, CCSL 39, p. 1199, l. 38.
532 Sed estis ciues Nov. Test.: sed conciues. Zur
bersetzung unten n.l. 533. Stunica hat Er.'
bersetzung conciues beanstandet, cf. Apolog. resp. Jac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll.
712715: Sed estis ciues. Cum Graecis sit sumpoltai, verti conciues. Hic Stunica pene vertitur in saxum prae stupore, quod alias curiosus
elegantiarum, hic posuerim vocem prorsus
abhorrentem a lingua Latina. Atqui alias ridet
me, qui huiusmodi obseruatiunculas postulem ab interprete etc. Er. beruft sich auf
Valla, der diesen Ausdruck behandelt. Siehe
zu dieser Stelle H.J. de Jonge ASD IX, 2, p.
207, n. 716 (zusammengefasst in ASD VI, 3,
p. 512, n. 194). Conciuis gehrt zum Sptlatein und findet sich im Zitat der vorliegenden
Bibelstelle bei Tert. Adv. Marcion. V, 17, 16
CCSL 1, p. 716, l. 19, cf. Souter, Glossary s.v.
Er. benutzte spter, fr die Ausgabe D, dieselbe Tert.Stelle, siehe unten n.ll. 535536 zu
Eph. 2, 20.
533 All reddatur Er. erlutert seine bersetzung sed conciues. In den heutigen
Ausgaben: ll st sumpoltai. Er. folgt
aber (u.a.) der An III 11 (= cod. 2817) fo 253v:
ll sumpoltai. Cf. ASD VI, 3, p. 511 sq.
n. 193,4.
534535 Superaedificati prophetarum Nov.
Test.: superstructi super fundamentum apo-

199
stolorum ac [apostolum et A] prophetarum.
Wie fter hat Er. et durch ac (ab der Ausgabe B) ersetzt, cf. ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu
Ioh. 1, 25 und n.l. 328 zu Eph. 2, 1. Eine dem
Bauen entnommene Metapher verwendet
Paulus u.a. 1. Cor. 3, 10; auch dort ersetzt Er.,
wie hier, superaedificare (cf. Souter, Glossary
s.v.; Kaulen 103.q. p. 184; PlaterWhite 80,
p. 52). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 207,
n. 104 zu 1. Cor. 3, 10.
535536 Hanc testamenti Siehe Tert. Adv.
Marcion. V, 17, 16, CCSL 1, p. 716, ll. 2227:
Abstulit haereticus et prophetarum, oblitus
dominum posuisse in ecclesia sicut apostolos
ita et prophetas, si non timuit, ne et super
veterum prophetarum fundamentum aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse
apostolus vbique nos de prophetis exstruere
non cesset.
536 Angulari lapide So auch Vg. und Nov. Test.
536537 Graecis aedificii In den heutigen
Ausgaben krogwniaou. Es gibt die v.l.
krogwniaou lqou, cf. app. crit. N27 und
ASD VI, 3, p. 512 sq. n. 204.
539 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 81, 5, CCSL 39,
p. 1139, l. 29: ipso summo angulari lapide
exsistente Christo Iesu. So auch Enarr. in Ps.
86, 2, CCSL 39, p. 1199, l. 43.
541 Rursus Aug. Contra Faust. XII, 24, CSEL 25,
p. 352, l. 17 sq.: ipso summo angulari lapide
existente Christo Iesu.
542544 In angulari Nov. Test.: summo
angulari lapide ipso. Er. hat in der Ausgabe
A dasselbe Lemma zunchst Angulari
lapide, dann Ipso summo angulari lapide
zweimal behandelt. Die betreffenden Lemmata waren in A durch den Abschnitt Inimicitias Ambrosius (ll. 522526) von einander
getrennt. Cf. app. crit. n.ll. 522526. Man
bekommt den Eindruck, Er. habe gemeint, es
handle sich um zwei unterschiedene Stellen,
cf. ll. 542543: Et hic etc., was nicht der Fall
ist. Warum Er. 1535, l. 542 (E) In hinzugefgt
hat, leuchtet mir nicht ein. (Vielleicht nach
Theophyl.: n t krogwniaw, cf. n.l. 551 zu
Eph. 2, 21).
543544 ntov Xristo (Xristo Ijso:
Ijso Xristo v.l. [u.a.] in der Hs. AN III 11
= cod. 2817, fo 254r, cf. ASD VI, 3, p. 513, n.
205).
545 Constructa Nov. Test.: coagmentatur, ea [ea
om. A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 513,
n. 213.
546 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 19
sqq. Migne PL 26, 506B (Lemma).
546547 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 2, 21, CSEL 81, 3, p. 86, l. 11.

200
549
550
551
552
553
554
555

556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
LB 841
574

ANNOTATIONES IN EPH. 2,223,3

Est enim participium praesentis temporis, sunarmologoumnj. [C] Quanquam


psa verti poterat tota structura, vt non quamuis intelligas, sed integram. Atque
ita interpretatur Theophylactus.
[22] [A] In Sp i r i t u s a n c t o. Sancto redundat iuxta Graeca et Ambrosium [B] atque item Hieronymum, quorum et interpretatio declarat quid legerint. Spiritum enim opponit aduersus carnalem Iudaismum, quem nusquam non
insectatur Paulus.
[A]

EX CAPITE TERTIO

[1] Vi n c t u s C h r i s t i Ie s u . Vinctus nomen est Graecis dsmiov, [B] et ob


id mollius cohaeret cum genitiuo Iesu Christi. [C] Pro vo b i s g e n t i b u s .
Arbitror mendum esse quod in Ambrosianis codicibus legitur pro vobis fratribus.
[2] [A] Di s p e n s a t i o n e m g r a t i a e . Okonoman, id est dispensationem
siue administrationem. Da t a e s t m i h i i n vo b i s . Ev mv, id est in vos.
Hunc quoque locum nakolouqn Hieronymus reddit ad hunc modum: Huius rei
gratia ego Paulus vinctus Iesu Christi et vinctus pro vobis qui estis ex gentibus,
cognoui mysterium, vt vobis quoque illud traderem, sicut in hac eadem epistola paulo
ante sum loquutus. Debetis autem audire dispensationem gratiae Dei, quae data est
mihi in vobis, qui estis ex gentibus, pro quibus et vinctus sum Iesu Christi. Quanquam existimat esse simplicius fateri Paulum in aliena lingua balbutisse et sensu
magis quam verbis aestimandum. Poterat et hoc pacto tolli sermonis imperfecti
incommodum, si subaudias verbum substantiuum sum: Ego Paulus vinctus sum
Iesu Christi.
[3] No t u m f a c t u m m i h i e s t . Egnris moi, id est notum mihi fecit
mysterium, quod rursum interpres vertit sacramentum. | Si c u t s u p r a
s c r i p s i . Kaqv prograca, id est sicut ante scripsi vt Ambrosius. Praescripsi
legit diuus Hieronymus. In b re u i . En lgw, id est in modico, legit Hiero549 sunarmologoumnj BE: sunarmologoumnou A.
558561 Pro vobis administrationem inter
lemma Data est mihi in vobis [post Iesu
Christi 570] et lemma Notum factum mihi est
[mihi factum C D 571] posuerunt C D.

560561 Dispensationem administrationem


inter lemma Data est mihi in vobis [post Iesu
Christi 570] et lemma Notum factum mihi est
[mihi factum A B 571] posuerunt A B.
571 factum mihi E: mihi factum AD.

549550 Quanquam integram Siehe ASD VI,


3, p. 513, n. 211.
551 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
21, Migne PG 124, 1065BC: En t krogwniaw, fjs, lqw, toutsti t Xrist, psa
okodom, toutsti pntev o pisto sunarmologomenoi ka nomenoi sumfuv ka
diaspstwv, azousi ka napljrontai,
ste gensqai nav qeo. In der bersetzung
von Persona: In angulari hoc lapide Christo,
inquit, omnis edificatio, hoc est fideles vni-

uersi constructi et in vnum coacti tanquam


simul progeniti et inseparabili nexu detenti
augentur et coaluntur et ita vt dei templum
efficiantur (fo cxxviiiv).
552 In Spiritu sancto Nov. Test.: per spiritum [in
spiritu A] (in spiritu: in spiritu sancto v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 513, n. 222).
552 Sancto Graeca Cf. ASD VI, 3, p. 513, n.
222. Er. hat diese Stelle in seine Liste Quae sint
addita aufgenommen. Cf. fo Oo5v: In spiritu

ANNOTATIONES IN EPH. 2,223,3

sancto. Sancto, redundat iuxta Graecos codices, Hieronymum et Ambrosium.


552553 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 2, 22, CSEL 81, 3, p. 86, l. 13.
553 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 2, 19
sqq. Migne PL 26, 506B (im Lemma).
554 opponit Sc. Paulus.
557 Vinctus Christi Iesu Nov. Test.: Vinctus sum
Christi Iesu. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
513, n. 11.
557558 Vinctus Christi Dazu: PlaterWhite
128.6, p. 110: By the omission of its Noun
the Participle itself becomes a Noun: thus
vinctus = a prisoner Eph. 3.1.
558 Pro vobis gentibus So auch Vg. und Nov. Test.
559 Ambrosianis codicibus Ambrosiaster, Comm.
in Eph. 3, 1, CSEL 81, 3, p. 86, l. 21. Die vorliegende Anm. (l. 559: Arbitror fratribus)
beweist nicht ohne weiteres, dass Er. codd.
herangezogen hat. Er. fand in seiner Vorlage
(Amerbach 1492, fo n5v) fratribus und folgerte, fratribus msse ein Fehler der codd.
sein.
560 Dispensationem gratiae So auch Vg. und
Nov. Test.
560561 Okonoman administrationem Die
ursprngliche Bedeutung von okonoma war
Verwaltung des Hauses, dann Staatshaushaltung (Pape). Im NT: Verwaltung, Einrichtung, Ordnung, Plan, Heilsveranstaltung (nach Bauer s.v.). Die vorliegende Stelle
bersetzt Bauer: ihr habt gehrt, welches
Amt an Euch mir die gttliche Gnade bertragen hat.
561 Data vobis Nov. Test.: quae data est mihi
in vos.
561 Ev mv Zu in vobis fr ev mv: ASD VI,
8, p. 409, n.ll. 383384 zu 2. Cor. 8, 6, und
n.ll. 902903 zu Gal. 3, 24.
562 quoque Er. verweist auf Hier. Comm. in
Eph. I, 2, 1 sqq. Migne PL 26, 495AB, wo Er.
die Syntax des Abschnitts Eph. 2, 15 rekonstruiert. Siehe Annot. in Eph. 2, 1, ll. 316323;
Annot. in Eph. 2, 5, ll. 400407 und n.ll.
399400 zu Eph. 2, 5.
562 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 1
sqq. Migne PL 26, 508C (563 Christi Iesu und
564565 ante paululum, so auch Er.'
Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 106B).
566568 Quanquam aestimandum Siehe
Hier. Comm. in Eph. II, 3, 1 sqq. Migne PL
26, 508C: Nisi forte ignoscentes ei, quod et
ipse confessus est dicens: Et si imperitus sermone, non tamen scientia, sensuum magis in
eo quaeramus ordinem quam verborum. Zu
Paulus' Sprachkenntnissen: n.l. 252 zu Eph. 1,

201
18, und ASD VI, 8, p. 447, n.ll. 3744 zu 2.
Cor. 11, 6. Vgl. z.B. Hier. Comm. in Gal. III,
6, 1, CCSL 77A, p. 206, ll. 7174 = Migne PL
26, 455B: Hebraeus igitur ex Hebraeis et qui
esset in vernaculo sermone doctissimus profundos sensus aliena lingua exprimere non
valebat nec curabat magnopere de verbis,
cum sensum haberet in tuto. Zu sensu
aestimandum: n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30 und
n.l. 178 zu Eph. 1, 13.
568570 Poterat Christi Er. hat seine Lsung
des Problems im Nov. Test. abdrucken lassen
(Christi Iesu im Nov. Test).
571 Notum factum mihi est Nov. Test.: notum
mihi fecit (mihi factum: factum mihi Er.'
Vg.Text von 1527). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513, n. 32. Siehe app. crit. n.l. 571. 1535
hat Er. die Wortfolge gendert factum mihi
[E] statt mihi factum [AD]. Die Lesart
factum mihi findet sich in Er.' Vg.Text,
weswegen diese Lesart beibehalten ist.
571 Egnris moi In den heutigen Ausgaben
gnwrsqj moi: gnris moi v.l. In der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 254v: gnrisn moi im
Text, gnris moi im Kommentar ad loc. Cf.
ASD VI, 3, p. 513, n. 32.
572 quod sacramentum Siehe z.B. Eph. 1, 9:
sacramentum voluntatis; Eph. 5, 32: sacramentum hoc magnum est; 1. Tim. 3, 16:
pietatis sacramentum, in der Vg. aber wird
an mehreren Stellen mustrion = mysterium
beibehalten: 1. Cor. 4, 1; 1. Cor. 13, 2; 1. Cor.
14, 2; 1. Cor. 15, 51; Eph. 6, 19 usw. Zum
Begriff sacramentum: Mohrmann, tudes I,
pp. 233244: Sacramentum dans les plus
anciens textes chrtiens; tudes II, p. 102.
Zum vorliegenden Thema besonders: Chantraine, Le mustrion paulinien, passim. Siehe
auch n.l. 110 zu Eph. 1, 9 und ASD VI, 8, p.
249 sq. n.l. 623 zu 1. Cor. 13, 2.
572573 Sicut supra scripsi Nov. Test.: quemadmodum ante scripsi. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513 sq. n. 34,5.
573 Kaqv prograca So auch die heutigen
Ausgaben.
573 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, l. 10: sicut antea [ante
v.l.] scripsi; Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster ad loc., Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: sicut ante scripsi.
574 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 1
sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).
574 In breui Nov. Test.: paucis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 514, n. 36.
574575 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1 sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).

202
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604

ANNOTATIONES IN EPH. 3,46

nymus et Ambrosius. Significat enim se paucis de his scripsisse, vt Graeca exponunt scholia. Potest esse sensus et [B] hic quemadmodum scripsi [A] paulo ante.
Meminit enim de his qui procul essent, gentes significans. [B] In eum sensum
ferme Theophylactus.
[4] [A] In m i n i s t e r i o C h r i s t i . En t mustjrw, id est in mysterio,
quod solet vertere sacramentum.
[5] A l i i s g e n e r a t i o n i b u s . Apertius est quod legit Ambrosius, aliis seculis. Nam de aetatibus loquitur, non de nationibus. No n e s t a g n i t u m . Ok
gnwrsqj, id est non notificatum [B] siue reseratum. [A] In Sp i r i t u . Graecis additum est sancto. [B] Neque lectio solum diuersa est, verumetiam distinctio. Theophylactus sic ordinat sermonem: sicut nunc reuelatum est sanctis apostolis
eius in Spiritu sancto, vt intelligamus hoc illis per Spiritum sanctum fuisse reuelatum. Ambrosius contra Spiritu connectit cum his quae sequuntur, sicut nunc
reuelatum est sanctis eius et prophetis, spiritu esse gentes cohaeredes; id palam arguit
eiusdem interpretatio docens gentes esse cohaeredes, non ceremoniis Mosaicae
legis, sed spiritu, hoc est doctrina euangelica. Diuus Hieronymus Graecorum
sequitur distinctionem. Mihi magis probatur quod sequitur Ambrosius.
[6] [A] E s s e g e n t e s . Enai t qnj, id est vt sint gentes. C o n c o r p o r a l e s . Ssswma, quasi dicas vnius corporis. [B] Hoc loco offendit aures Hieronymi coniunctionum congeries, vt ipsi videtur, inconcinna cohaeredes et
concorporales et comparticipes. Mirum est autem illum tantilla re offendi, qui
toties Paulum facit imperitum Graeci sermonis, licet fateatur non imperitum
scientia. [D] Deinde quum hic fateatur legendum esse comparticipes, nec
dubium quin in bonam partem, tamen in huius epistolae capite quinto negat
hanc vocem legi in literis sacris nisi in malam partem, verum hac de re illic plura
dicentur. [A] Pro m i s s i o n i s i n C h r i s t o Ie s u . Deest [D] apud nos [A]
ato, id est suae [B] siue eius, vt referatur ad spiritum vt sensisse videtur
Ambrosius, quum subscribit: Hoc est quod dicit: spiritu gentes esse cohaeredes et
concorporatos et participes promissionis eius in Christo. Qui enim spiritu Deum
colit, opere legis opus non habet.
578 Theophylactus CE: Vulgarius B.
581582 Aliis nationibus inter lemma Non est
agnitum [post notificatum 583 A; post reseratum 583 BD] et lemma In Spiritu [583] posue575 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, ll. 1011.
575576 Graeca scholia Ps.Oecumenius
Comm. in Eph. 3, 3: n lgw di lgou
di braxwn (AN III 11 fo 254v), cf. Migne PG
118, 1201C.
578 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3, 3,
Migne PG 124, 1068B: Per n epen
nwtrw, lgei ti klqj t qnj nta
makrn n lgw d nt to di

runt AD.
583 notificatum CE: est notificatum A B.
585 Theophylactus CE: Vulgarius B.
594 videtur CE: videatur B.
braxwn. Er. benutzte hier vermutlich nur
Personas bersetzung: Sicut supra scripsi in
breui. Facit item hoc loco de quibus fecerat
mentionem, gentiles videlicet fuisse ad fidem
vocatos, qui longe a deo essent antea diuagati (fo cxxviiiv). Die bersetzung des Passus n lgw di braxwn fehlt in Personas
bersetzung, wie man auch aus Er.' Anm. ll.
577578: Meminit Theophylactus folgern
kann.

ANNOTATIONES IN EPH. 3,46

579 In ministerio Christi Nov. Test.: in mysterio


Christi, so auch Vg. (in mysterio: in ministerio v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 514, n. 43). Zur gleichen Verwechslung (ministerium fr mysterium):
Annot. in 1. Cor. 1, 3, ASD VI, 8, p. 80, ll.
669671 und p. 81, n.l. 669.
579 En t mustjrw So auch die heutigen Ausgaben.
580 quod sacramentum Cf. n.l. 572 zu Eph. 3,
3.
581 Aliis generationibus Nov. Test.: in aliis aetatibus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 514, n.
52,3.
581 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3, 5,
CSEL 81, 3, p. 87, l. 16.
582 Non est agnitum Nov. Test.: non innotuit
[fuit notum factum A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 514 sq. n. 54.
582583 Ok gnwrsqj So auch die heutigen
Ausgaben.
583 In Spiritu Nov. Test.: per spiritum [in spiritu A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 515,
n. 56.
583584 Graecis sancto Nicht in allen von Er.
herangezogenen griechischen Mss. ist gw
hinzugesetzt: Nur zwei seiner Handschriften
bieten: n pnemati gw. Cf. ASD VI, 3, p.
515, n. 56.
585 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3, 5,
Migne PG 124, 1068D (Lemma). Er. hat vermutlich fr diesen Zusatz B nur Personas
bersetzung verwendet: sicuti nunc reuelatum est sanctis Apostolis eius et prophetis in
spiritu (fo cxxixr). Es fllt auf, dass Er. sancto
(l. 586) ergnzt hat, obwohl dieses Wort
sowohl im griechischen Text von Theophyl.,
wie auch in Personas bersetzung fehlt; auch
hat er absichtlich oder ungewollt et prophetis ausgelassen.
587 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
5, CSEL 81, 3, p. 87, ll. 1719.
589 eiusdem interpretatio Ambrosiaster, Comm.
in Eph. 3, 56, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 24: Hoc
est quod dicit: spiritu esse gentes coheredes et
concorporatas et participes promissionis eius
in Christo.
590 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 5
sqq. Migne PL 26, 509D. Dass Hier. in spiritu bezieht auf reuelatum est sanctis apostolis etc., stellt sich aus seinem Lemma heraus: sicut nunc reuelatum est sanctis eius
apostolis et prophetis in Spiritu, wie auch
aus seiner Interpretation (siehe bes. 510D:
[reuelatum est apostolis] aliud est enim in
spiritu ventura cognoscere und 511BC: aliud
futurum in spiritu praeuidere).

203
592 Esse gentes Nov. Test.: vt sint gentes. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 515, n. 61. Brown
bemerkt loc. cit., dass man aus Er.' vorangehenden Anm. (siehe Lemma In Spiritu, l. 589:
docens gentes esse cohaeredes) folgern knnte,
Er. billige den Gebrauch von esse (statt vt
sint) in esse gentes cohaeredes etc.
592 Enai t qnj So auch die heutigen Ausgaben.
592593 Concorporales Nov. Test.: eiusdem corporis. Zu concorporales: Souter, Glossary s.v.;
Kaulen 44, p. 124; PlaterWhite 75, p. 49.
593594 Hieronymi Hier. Comm. in Eph. II, 3, 5
sqq. Migne PL 26, 512A: Scio in appositionem coniunctionis eius, per quam dicitur
cohaeredes, concorporales et comparticipes indecoram facere in Latino sermone sententiam.
595597 Mirum scientia Mehrmals zeigt
Hier., dass Paulus' Griechischkenntnisse
unzulnglich sind, wenn ihm auch die
(christlichen) Erkenntnisse nicht fehlen.
Siehe z.B. Hier. Epist. 121, 10, 2, CSEL 56/ 1, p.
41, ll. 1318: et si inperitus sermone, non
tamen scientia [2. Cor. 11, 6] nequaquam Paulum de humilitate, sed de conscientiae veritate dixisse etiam nunc adprobamus. Profundos enim et reconditos sensus lingua non
explicat et, cum ipse sentiat, quod loquatur,
in alienas aures puro non potest transferre sermone. Cf. n.ll. 566568 zu Eph. 3, 2.
597 fateatur Subjekt ist Hier. Siehe Comm. in Eph.
III, 5, 7, Migne PL 26, 555C556A: Diligenter
obserua verbum comparticipis atque participis.
Puto enim in Scripturis participem in bonam
partem, comparticipem in malam semper
accipi. Darauf zitiert Hier. Ps 44, 8 und Hebr.
3, 14 und sagt: Porro non memini alibi me
legisse excepto praesenti loco comparticipem.
Wie Er. sagt (ll. 597598), ist comparticipes
hier in bonam partem verwendet, was Hier.
offenbar entfallen ist. Cf. n.l. 204 zu Eph. 5, 7.
599 illic Cf. Annot. in Eph. 5, 7, ll. 199216 (ll.
205216 ist ein Zusatz D, wie die vorliegenden ll. 597600).
600 Promissionis Iesu Nov. Test.: promissionis eius in Christo. Nach (u.a.) der Hs. AN
III 11 (= cod. 2817) fo 254v, hat Er. eius hinzugefgt. Zur Lesart promissionis eius: ASD
VI, 3, p. 515, n. 65 und WordsworthWhite ad
loc. Er. hat im Nov. Test. Iesu ausgelassen.
Dazu: WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 515, n. 66.
602 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
6, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 25 (602 esse gentes;
603 concorporatas: concorporatos v.l.; 604
opera: opere v.l.). In Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: esse gentes; concorporatos; opere.

204
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
LB 842
626
627
628
629
630
631

ANNOTATIONES IN EPH. 3,811

[8] [A] Om n i u m s a n c t o r u m . [B] In nonnullis Graecis addebatur


hominum, sed mendose, ni fallor. [A] Et laxistotrw, id est infimo, vt vertit
Hieronymus. Sed Paulus, vt magis se diminuat, e superlatiuo finxit comparatiuum ac si dicas infimiori pro infimo aut postremiori. In u e s t i g a b i l e s .
A
nezixnaston ploton, id est imperuestigabiles diuitias. [B] Nam quod apud
Ambrosium legitur inaestimabiles, haud scio an errore sit factum librarii, certe
interpretatur incomprehensibiles.
[9] [A] Et i l l u m i n a re . Ka fwtsai pntav. Ambrosius non addit omnes
et sermo commodior est. Nec apud Hieronymum vlla mentio huius nominis
additi, [B] sed tantum est illuminare. [A] Neque Paulus illuminat homines, sed in
lucem profert et quod ante fuerat reconditum, facit omnibus perspicuum. Qu a e
s i t d i s p e n s a t i o. Legitur et plotov, id est quae diuitiae. Rursum mustrion vertit sacramentum. Qu i o m n i a c re a u i t . Di Ijso Xristo, id est
per Iesum Christum, additum est hoc loco apud Graecos, quanquam Hieronymus non habet nec Ambrosius [D] nec vetusti codices Latini.
[10] [A] V t i n n o t e s c a t . Ina gnwrisq nn, id est vt innotescat nunc. Et
nunc Hieronymus legit addita coniunctione, si modo codex mendo vacat.
Po t e s t a t i b u s i n c o e l e s t i b u s . En tov pouranoiv, id est in coelestibus.
Pe r e c c l e s i a m . Di tv kkljsav. Praepositio per hoc loco significat instrumentum, quasi dicas opera ecclesiae. [B] Quanquam, vt ingenue fatear, sermo
Graecus plane anceps esset, nisi additus | fuisset articulus tv, atque ita sensus
fuisset propter congregationes siue ecclesias. [A] Mu l t i f o r m i s s a p i e n t i a .
[B] Polupokilov, siue alias [A] pampokilov, id est maxime varia et modis
omnibus varia. Nam pn in compositione additum adiungit epitasin.
[11] Se c u n d u m p r a e f i n i t i o n e m . Kat prqesin, id est secundum
propositum, vt legit Hieronymus. Qu a m f e c i t . Jn pojsen. Sermo Graecus
anceps est. Nam Graecus articulus referre potest vel sapientiam [B] vel ecclesiam
605606 In nonnullis ni fallor BE: Legitur
apud Graecos etiam nqrpwn i. hominum
A.

608 postremiori BE: postremissimo A.


620 gnwrisq D E: gnwrisq A B, gnwrist C.
622 Potestatibus in E: In potestatibus AD.

605 Omnium sanctorum So auch Vg. und Nov.


Test.
605606 [app. crit.] In der Ausgabe A schrieb
Er.: Legitur apud Graecos etiam nqrpwn i.
hominum. Er. meinte vermutlich, es gebe
einige Mss., in denen sich die Lesart
nqrpwn statt gwn findet. In der Ausgabe
B nimmt er an, es gebe die Lesart gwn
nqrpwn. Die Lesart nqrpwn statt gwn
ist nachweisbar, cf. Tischendorf ad loc.
(Tischendorf
erwhnt
auch:
gwn
postlwn) und ASD VI, 3, p. 515 sq. n. 82.
606 Et infimo Fortsetzung des Textes der
Ausgabe A (cf. app. crit. n.ll. 605606): Legi-

tur apud Graecos etiam nqrpwn i. hominum, et laxistotrw etc. Elaxistotrw


steht auch in den heutigen Ausgaben. Er.
behlt die bersetzung minimo der Vg. statt
des hier vorgeschlagenen infimo bei.
607 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 89,
Migne PL 26, 513A (im Lemma).
607608 Sed postremiori Zu den vulgren
Neubildungen wie laxistterov, meihterov,
diplteron: BlassDebrunner 61.2.
608 Inuestigabiles Nov. Test.: imperuestigabiles
(inuestigabiles WordsworthWhite: ininuestigabiles Stuttgart.Vg. Zu diesen Varianten:
ASD VI, 3, p. 516, n. 84).

ANNOTATIONES IN EPH. 3,811

609 A
nezixnaston ploton In den heutigen
Ausgaben: [t] nezixnaston plotov. Im
NT gibt es die nichtklassische Form t plotov neben der gelufigen plotov, cf.
BlassDebrunner 51.2 und 512. Im Nov. Test.:
tn ploton.
610 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
8, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 2224: Vt in nationibus euangelizem inaestimabiles diuitias
Christi. Electum se probat ad praedicandum
donum dei in diuitiis inconprehensibilibus
Christi.
612 Et illuminare Nov. Test.: et in lucem proferam omnibus. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 516, n. 91.
612 Ka fwtsai pntav So auch N27 (siehe app.
crit. und Metzger, Commentary ad loc. p.
534); ka fwtsai Tischendorf (cf. app. crit.
ad loc.). In den heutigen Ausgaben der Vg.:
et inluminare omnes.
612 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, l. 3: et inluminem.
613 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. II, 3, 89,
Migne PL 26, 513B: et illuminare omnes: zu
omnes merkt Migne an, es werde meistens
ausgelassen. In Er.' Hier.Ausgabe von 1516,
tomus IX, fo 107r fehlt omnes.
615616 Quae sit dispensatio Nov. Test.: quae sit
communio. Aufgrund der Lesart koinwna
(u.a. AN III 11, fo 255r) statt des gelufigeren
okonoma bersetzt Er. communio. Cf. ASD
VI, 3, p. 516, n. 92 und Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
616 Legitur diuitiae In den von Er. benutzten
Handschriften ist diese Lesart nach Brown
(cf. ASD VI, 3, p. 516, n. 92) nicht nachweisbar.
616 Rursum Siehe n.l. 580 zu Eph. 3, 4; n.l. 572
zu Eph. 3, 3.
617 Qui omnia creauit Nov. Test.: qui vniuersa
condidit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
517, n. 95,6.
617 Di Ijso Xristo In den heutigen Ausgaben fehlt diese Wendung; auch in die Vg.
ist die bersetzung dieser Worte nicht aufgenommen. In einigen der von Er. konsultierten Handschriften findet sich dieser
Zusatz (siehe z.B. AN III 11 = cod. 2817,
fo 255r). Dazu: ASD VI, 3, p. 517, n. 97;
Tischendorf ad loc.; Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
618619 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
89, Migne PL 26, 513B: in deo, qui vniuersa
creauit.
619 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, ll. 45: in deo, qui vniuersa creauit.

205
619 vetusti codices Latini Er. meint vermutlich
die beiden Mss. der Paulusbriefe aus Konstanz, die er oft fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat, cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
620 Vt innotescat Nov. Test.: vt nota [notum
AC] fiat nunc [nunc om. A] (vt innotescat: vt
innotescat nunc v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 517,
n. 101,2.
620 Ina nn So auch die heutigen Ausgaben.
621 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C: vt innotesceret
nunc (ohne et, so auch Er.' Hier.Ausgabe
von 1516, tomus IX, fo 107 im Text und fo
107B im Kommentar).
622 Potestatibus in coelestibus So auch Vg. und
Nov. Test. Cf. app. crit.: erst in der Ausgabe E
hat Er. die Wortfolge der Vg. richtig wiedergegeben.
622 En tov pouranoiv So auch die heutigen
Ausgaben.
623 Per ecclesiam So auch Vg. und Nov. Test.
623324 Di ecclesiae Siehe zu dieser Bedeutung von di: BlassDebrunner 223.3 und
Bauer s.v. di A.III.1. (di tv kkljsav ist
auch die Lesart der heutigen Ausgaben).
626 Multiformis sapientia Nov. Test.: vehementer varia sapientia.
627 Polupokilov Auch in den heutigen Ausgaben polupokilov sofa: die sehr mannigfaltige Weisheit, cf. Bauer s.v.
627 pampokilov Fr die vorliegende Stelle
scheint pampokilov nicht belegt zu sein. Er.
hat vielleicht diesen Ausdruck in seinem Ms.
AN III 11 (cod. 2817) falsch gelesen. Cf. fo
255v, dort knnte man, wenn man sich das
Wort nicht genau ansieht, polu fr pam
halten (Angabe nach Brown, ASD VI, 3, p.
517, n. 105).
628 epitasin Der terminus technicus epitasis
bedeutet Verstrkung, Intensivierung, cf.
ASD VI, 8, p. 107, n.l. 131 zu 1. Cor. 6, 1 und
Chomarat I, p. 565; II, pp. 808809.
629 Secundum praefinitionem So auch Vg. und
Nov. Test.
629 Kat prqesin So auch die heutigen Ausgaben.
630 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C (im Lemma).
630632 Quam praefinitionem Jn pojsen
(so auch die heutigen Ausgaben) bersetzt Er.
im Nov. Test. gleich wie die Vg.: quam fecit.
Er. lsst offen, auf welches Wort sich das
Relativpronomen bezieht (ecclesiam, sapientiam, praefinitionem). Auch Hier. bringt das
vorliegende Problem zur Sprache, cf. unten
n.l. 636.

206
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661

ANNOTATIONES IN EPH. 3,13

[A] vel praefinitionem, quam Ambrosius et Hieronymus propositum vocant. Si


ad propositum referatur, sensus est iuxta tempus quod proposuerat siue praefinierat in Christo. [B] Si ad ecclesiam, sensus fuerit ecclesiam factam in Christo
Iesu. [A] Si ad sapientiam, intelligis in Christo factam, hoc est creatam fuisse
sapientiam. Atque hic sensus postremus maxime probatur Hieronymo. Et fiduciam est parrjsan, quam Ambrosius vertit libertatem. Est autem audacia libere
loquendi. [C] Porro nihil timidius animo sibi male conscio, vt contra innocentia
nihil fidentius.
[13] [B] In t r i b u l a t i o n i b u s m e i s p ro vo b i s . Atomai m kkaken.
Diuus Hieronymus admonet Graecum sermonem esse ambiguum, quod verbum
kkaken ad quamuis personam accommodari possit, ne deficiam ego, ne deficiatis, ne deficiant illi. Certe iuxta primum ac secundum sensum interpretatur
Hieronymus, peto ne deficiam, ne me superent aereae potestates oppugnantes
vndique. [A] Qu a e e s t g l o r i a . In quibusdam Graecis codicibus habebatur
quae erit, tiv stai. [B] Hoc loco nonnihil se torquet Hieronymus nec satis
intelligo cur se torqueat existimans huius sermonis rationem non posse consistere, nisi fateamur Paulum imperite loquutum, qui tribulationibus numero multitudinis subiecerit relatiuum singulare quae est gloria. Quasi vero non hoc doceat
grammatica, rectius etiam ad hunc modum nos loqui, quam si dicamus in tribulationibus quae sunt gloria vestra. Atque ille hoc tantum ducit incommodum,
vt per hyperbaton tentet hanc particulam quae est gloria vestra ad ea quae precesserunt detorquere in quo habemus fiduciam et accessum et fidem et caetera, quae
fiducia, accessus et fides, vestra est gloria. Verum quoniam hoc vidit esse durius,
mauult Paulum loquendi imperitum facere. Sed quid hic interim facient Hieronymo qui volunt apostolis omnibus scientiam linguarum dono Spiritus sancti
contigisse idque donum eis fuisse perpetuum? quorum de numero videtur et
Aquinas in epistolam ad Galatas. At Hieronymus toties non veretur Paulum
imperitum Graeci sermonis facere. Quanquam hoc sane loco non video quid
imperite dictum videri possit, nisi quod Hebraice magis quam Graece dixit in tribulationibus pro ob tribulationes.
636 postremus maxime BE: posterior magis
A.
636638 Et fiduciam libere loquendi post

Hieronymus [630] posuit A.


652653 precesserunt E: praecesserunt BD.

632 Ambrosius et Hieronymus Ambrosiaster,


Comm. in Eph. 3, 11, CSEL 81, 3, p. 91, l. 8.
Fr die betreffende Hier.Stelle: oben n.l.
630.
636 Hieronymo Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 515C: Licet enim a
plerisque secundum ordinem iuncturamque
sermonis, et ecclesia facta intelligi possit, et
prqesiv, id est propositio, quam nos genere
neutrali in Latino sermone propositum

habemus expressam, tamen sapientia magis


in Christo facta potest resonare quam
caetera.
636637 Et parrjsan Siehe Eph. 3, 12
[Xrist Ijso] n xomen tn parrjsan;
Vg. [Christo Iesu] in quo habemus fiduciam. Er. bersetzt im Nov. Test.: [Christo
Iesu] per quem [in quo A] habemus audaciam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 517, n.
121,2.

ANNOTATIONES IN EPH. 3,13

637 parrjsan Cf. Annot. in 2. Cor. 3, 12, ASD


VI, 8, p. 356, ll. 487488: Poll parrjsa.
Quae vox apud Graecos significat loquendi
libertatem, quum palam quis eloquitur quod
sentit. Zu parrjsan an der vorliegenden
Stelle: Bauer s.v. 3.b: Die Freudigkeit, das
gute Zutrauen im Verkehr mit Gott.
637 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 91, l. 10.
638639 Porro fidentius Zusatz C. Vielleicht
veranlassten die Angriffe auf das Nov. Test.
(und auf Er. selbst) 1522 diesen Zusatz, als
wrde Er. sich verteidigen gegen Lee und Stunica (innocentia nihil fidentius knnte sich auf
Er. selbst beziehen).
640 In vobis Nov. Test.: ob afflictiones meas
quas pro vobis tolero [in afflictionibus meis
pro vobis A]. Das griechische n kann im NT
u.a. den Grund bezeichnen, z.B. n totw:
deswegen, cf. BlassDebrunner 219.2 und
2192. Deutlichkeitshalber bersetzt Er. n
(tav qlcesin) durch ob. Siehe ASD VI, 3, p.
517, n. 133,4.
640 Atomai m kkaken (gkaken N27:
nkaken Tischendorf; kkaken v.l.). Er.
bersetzt diese Wendung im Nov. Test. durch:
peto [postulo A B], ne deficiatis.
641 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 13,
Migne PL 26, 516BC: Propter quod peto ne
deficiatis in tribulationibus meis pro vobis,
quae est gloria vestra. Id quod nunc Latinus
translator expressit ne deficiatis, potest iuxta
Graeci sermonis ambiguitatem et ita legi, ne
deficiam.
643644 Certe Hieronymus Hier. Comm. in
Eph. II, 3, 13, Migne PL 26, 516CD. Hier.
erlutert Eph. 3, 13, nach der Lesart ne deficiam ego (l. 642): Totus mundus ad doctrinam ipsius de potestate principis tollebatur:
deserebantur idola, et cultoribus templa
deserta squalore et sordibus replebantur. Ob
quam causam omnis exercitus daemonum
omnis turba inimicarum fortitudinum contra
ipsum facto cuneo dimicabat, vt per tribulationes et angustias, Euangelium Christi desineret praedicare, et lassus aliquando requiesceret. Hoc est itaque quod ait: Peto ne
deficiam in tribulationibus meis pro vobis. Cf.
ll. 644645: peto ne deficiam vndique.
Hier.' Interpretation nach der Lesart ne deficiatis (ll. 642643), Migne PL 26, l. 517A:
Potest autem secundum id quod Latinus
expressit: Propter quod peto ne deficiatis in tribulationibus meis pro vobis, quae est gloria
vestra, illud exponi quod pro Ephesiis petat,
ne in pressuris Apostoli lassescant atque deficiant etc.

207
645 Quae est gloria Nov. Test.: quae est [erit A]
gloria.
645646 In tiv stai Diese Lesart fand Er.
in der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 255v, cf.
ASD VI, 3, p. 517, n. 135.
646655 Hoc facere Hier. behandelt ein Problem der Kongruenz: in tribulationibus
quae est / sunt gloria, richtet sich das Relativpronomen nml. entweder nach dem Prdikatsnomen, oder nach dem Bezugswort? Ist
also quae singular wegen gloria oder plural
wegen tribulationibus? Beides ist mglich,
cf. Menge, Repetitorium (zweite Hlfte),
23.3, p. 17. Dazu: n.ll. 134137 zu Gal. 4, 24.
Siehe auch BlassDebrunner 1321.
646 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 13,
Migne PL 26, 516D517A: Porro quasi imperitus locutus est, vt plurali tribulationum
numero gloriam subiungeret singularem et
diceret: In tribulationibus meis pro vobis, quae
est gloria vestra, pro eo quod est quae sunt tribulationes gloria vestra [dazu: Menge, Repetitorium 260, pp. 174175]; nisi forte quis
altius et per hyperbaton, vel ad fiduciam vel
ad accessum vel ad fidem hoc existimet esse
referendum, et dicat, in quo habemus fiduciam et accessum et fidem. Quae fiducia,
accessus et fides, vestra est gloria. Sed magis
superior sectandus est sensus etc.
655657 Sed quid perpetuum? Anspielung auf
die Kontroverse um die Sprachkenntnisse der
Apostel, bes. von Paulus. Er. hat nach dem
Erscheinen des Novum Instrumentum (1516)
u.a. mit Eck und mit Lee ber dieses Thema
gestritten. Vgl. Ep. 844 an Joh. Eck, ll. 7277:
Non legimus Apostolos miraculo Graece
locutos; locutos legimus vna quapiam, ni fallor, lingua, et ab omnibus intellectos: quod vt
maxime contigisset, non est tamen necesse
miracula in Apostolis facere perpetua. Quoties postulabat fidei negocium, aderat donum
linguarum, nec omnibus tamen ex aequo, nec
semper aderat: semel hoc Apostolis accidisse
legimus. Er. knnte im vorliegenden Zusatz
B (qui volunt perpetuum?, ll. 656657) Eck
oder/und Lee meinen. Siehe zu dieser Kontroverse: ASD VI, 8, p. 85, n.l. 726 zu 1. Cor.
4, 3.
658 Aquinas Mir ist nicht bekannt, welche Stelle
Er. vorschwebte.
658 Hieronymus Mehrmals beanstandet Hier.
Paulus' mangelhafte graecitas, cf. n.ll.
566568 zu Eph. 3, 2.
660661 nisi tribulationes Er. meint das
instrumentale n, nach hebrischem Muster
verwendet, cf. BlassDebrunner 219.2. Siehe
oben n.l. 640.

208
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675

ANNOTATIONES IN EPH. 3,1415

[14] [C] Ad Pa t re m Do m i n i n o s t r i Ie s u C h r i s t i . Diuus Hieronymus indicat in Latinis codicibus addita quatuor verba Domini nostri Iesu Christi,
quum in Graecis scriptura germana maneat. Non enim loquitur hic proprie de
Patre Domini Iesu Christi, sed in genere ad illum Patrem [D] flectit genua, [C]
quem omnes creaturae rationabiles agnoscunt conditorem et autorem. Et tamen
mirum est, quod Hieronymus scribit additum in Latinis codicibus nunc in Graecis reperiri. Quanquam [E] Chrysostomus ac [C] Theophylactus enarrantes
locum non attingunt hanc particulam, vnde coniectandum est aut e nostris codicibus additam Graecis aut Graecorum codices et olim variasse.
[15] [A] Om n i s p a t e r n i t a s . Psa patri, id est omnis familia, vt
indicat et diuus Hieronymus in commentariis. Idem Aduersus Heluidium scribens
fatetur Latinos parentelas vocare quas Graeci vocant patriv, quum ex vna radice
multa generis turba diffunditur. Sed apud Graecos manet allusio vocum, quam
Latinus conatus est obseruare. Iam quaestiones illae, quas mouet hoc loco Thomas
663 addita quatuor verba D E: additum C.
668 enarrantes E: enarrans C D.
669 attingunt E: attingit C D.

673 parentelas E: paternitates AD.


675 Thomas CE: diuus Thomas A B.

662 Ad Christi So auch Vg. und Nov. Test.


662663 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
14, Migne PL 26, 519AB: Porro quod sequitur ad Patrem, ex quo omnis paternitas in coelis
et in terra nominatur, non vt Latinis codicibus
additum est, ad Patrem Domini nostri Iesu
Christi, sed simpliciter ad Patrem legendum,
vt Dei Patris nomen, non Domino nostro
Iesu Christo, sed omnibus creaturis rationabilibus coaptetur. Die vorliegende Stelle spielt
eine Rolle im Streit mit Lee, cf. Resp ad annot.
Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 242, ll. 3744: Leus
non patitur quicquam adimi Latinis codicibus, quibus vtitur ecclesia. At Hieronymus in
his commentariis indicat in Latinis codicibus
redundare voces aliquot, nimirum has:
Domini nostri Iesu Christi. Sed legendum esse
iuxta Graecos: Curuo genua mea ad Patrem, ex
quo omnis paternitas etc. At vnde haec resecat
Hieronymus, nisi ad fidem Graecorum codicum, quibus Leus adimit omnem fidem? Et
tamen quod Hieronymus negat esse in Graecis exemplaribus, hoc hodie scriptum in illis
videmus. Er. nahm die vorliegende Stelle in
die Liste Quae sint addita auf, fo Oo5v: Huius
rei gratia flecto genua mea ad patrem. Hieronymus testatur, haec verba Domini nostri
Iesu Christi esse addita. Cf. ASD VI, 3, p.
518, n. 141. Auch in der Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor, LB IX, 759E benutzte Er. diese
Hier.Stelle (cf. auch n.ll. 104109 zu Eph. 4,
29).

664666 Non loquitur autorem Siehe Hier.


Comm. in Eph. II, 3, 14, Migne PL 26, 519AB,
in der vorangehenden Anm. angefhrt (simpliciter ad Patrem legendum etc.).
666668 Et tamen reperiri Siehe z.B. die Hs.
AN III 11 (cod. 2817), fo 256r: prv tn patra
to kurou mn Ijso Xristo. In den heutigen Ausgaben sind die Worte to Xristo ausgelassen. Cf. Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
668 Chrysostomus ac Theophylactus Chrys. (In
Eph. hom. 7, 1 Migne PG 62, 51) und Theophyl. (Expos. ad Eph. 3, 14, Migne PG 124,
1073CD) fhren die betreffende Wendung
zwar an (tn patra to kurou ktl.), besprechen sie aber wie Er. sagt nicht.
669670 aut Graecis Er. sagt mehrmals, dass
nach der Union mit den Griechen (Konzil
von Ferrara [1438] / Konzil von Florence
[14391445]) die griechischen codices dem
Vg.Text angeglichen worden seien. Dazu:
ASD VI, 8, p. 344 sq. n.ll. 287291 zu 2. Cor.
2, 3.
671 Omnis paternitas Nov. Test.: omnis a communi patre cognatio [omnis parentela A B].
Er.' bersetzung omnis parentela im Nov.
Test. A B hat die Kritik von Stunica und Lee
ausgelst. Er. aber war, wie frher Valla, nicht
mit dem Ausdruck omnis paternitas zufrieden, cf. Valla, Annot. ad loc.: Ex quo omnis
paternitas in coelo et in terra nominatur.
Quid est omnis paternitas? Quot enim sunt

ANNOTATIONES IN EPH. 3,1415

paternitates? Hoc equidem non intelligo.


Graece est omnis familia, patri, vnde illud
in psalmo: omnes familiae gentium, patria
[Ps. 21, 28] (Garin, p. 877, col. 1). Er. reagiert
am Ende des vorliegenden Abschnitts auf
Stunicas Kritik (Zusatz C, ll. 685688); erst
im Laufe des Jahres 1520 erfuhr Er. ber Stunicas Annotationes contra Erasmum, die vermutlich vor dem 21. Juni 1520 erschienen, cf.
H.J. de Jonge, Introduction, ASD IX, 2, p. 18;
p. 21. Die Zustze B (ll. 680681; 684685)
knnten durch die Kritik von Lee hervorgerufen worden sein: Lees kritische Anmerkungen waren Er. wahrscheinlich schon fr die
Ausgabe B teilweise zugnglich (sie wurden
erst 1520 gedruckt), cf. Rummel, Introduction,
ASD IX, 4, pp. 56; Hovingh, Introduction,
ASD VI, 5, p. 17. Siehe auch ASD VI, 3, p. 518,
n. 151.
671 Psa familia Siehe Resp. ad annot. Ed.
Lei, ASD IX, 4, pp. 241242, ll. 2737:
Omnis paternitas. Adnotaram quod hic vertit
paternitas Graecis esse patri, quod significat
Latinis familiam, siue cognationem [cf. Nov.
Test. CE ad loc.]. Eius rei autorem cito Hieronymum in commentariis, quibus enarrat
hanc epistolam etc. und Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll. 722723: Ex
quo omnis paternitas. Quoniam Latinis paternitas nihil significat et, si quid significat, non
sonat hoc quod sentit Paulus, verti parentelam.
672 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 14,
Migne PL 26, 519BC: [paternitatem] quae in
Graeco patri id est cognatio vel familia
dicitur. Cf. Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX,
4, p. 241, ll. 3032, wo Er. diese Stelle zitiert.
Man beachte, dass Hier. besonders wegen des
Verbs nominatur (519B) die Bedeutung des
Wortes paternitas behandelt: Quaerendum
ergo quomodo ex Deo Patre omnis paternitas
in coelis et in terra sit nominata. Et simul
antequam aliquid retractetur, notandum
quod non dixerit: ex quo omnis paternitas in
coelis et in terra nata est vel creata; sed ex quo
omnis paternitas in coelis et in terra nominatur, cf. 519B521C. Dieser Frage widmet Er.
berhaupt keine Aufmerksamkeit. Bauer s.v.
patri 3. bersetzt diese Stelle: von dem
jedes Geschlecht im Himmel und auf Erden
den Namen empfngt.
672 Idem Hier. Adv. Helv. 14, Migne PL 23,
207B. Hier. verteidigte Marias immerwhrende Jungfrauschaft gegen Heluidius: Maria
habe nach der Geburt des Herrn keine Kinder mehr geboren. Im 14. Abschnitt behandelt Hier. u.a. die Frage: Et vnde, ais, fratres

209
Domini dicti sunt, qui non erant fratres? Iam
nunc doceberis, quatuor modis in scripturis
diuinis fratres dici, natura, gente, cognatione,
affectu [206C] Porro cognatione fratres
vocantur qui sunt de vna familia, id est patria
[patri]: quas Latini paternitates interpretantur, cum ex vna radice multa generis turba
diffunditur [207B]. Er. ersetzte erst 1535 den
Ausdruck paternitates (l. 673), den er zu
Recht nach Hier. loc. cit. benutzt hatte,
durch parentelas, obschon er ab der Ausgabe
C des Nov. Test. cognatio statt parentela verwendet hatte. Hat er seine frhere bersetzung parentela nachtrglich verteidigen wollen? Zur Hier.Stelle, Adv. Helv. 14 unten n.ll.
685688.
674675 Sed obseruare Er. meint die Paronomasie: prv tn patra, z o psa patri.
Vg.: ad patrem ex quo omnis paternitas,
die der interpres (wie Er. in Nov. Test. A B)
versuchte, beizubehalten. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 728729:
Quod si vertissem familiam, perierat prosonomasa, imo vigor sensus Paulini, cf. p. 208,
n.l. 728 ad loc.
675679 Iam quaestiones intellexit Auf diese
Anm. von Er. hatte Lee reagiert. Er.' Antwort
darauf in Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 242, ll. 4657, lautet: Reliqueram theologis excutiendum, an quaestiones quas moueret diuus Thomas de paternitate Dei satis ad
hunc locum quadrarent, quando vocem
paternitatem non intellexit. Sed eadem, inquit
Leus, disputat Hieronymus. Imo non eadem,
certe non eodem modo. Nam Hieronymus
Deum Patrem vocat, paternitatem illi non tribuit, cum paternitatem accipiat pro toto
genere familiaque nec taxo Hieronymum
nec omnes theologos, qui Graece nesciunt,
etiam si praestaret omnes Graece scire. Ac ne
Thomam quidem admodum attingo. Nam
fieri potest, vt ignorata Graecae vocis proprietate tamen apte mouerit quaestiones, si
nihil aliud, vel Hieronymum secutus. Id an
fecerit aliis excutiendum relinquo. Sed Leus
nullam praetermittit occasionem, quo mihi
vndique conciliet odium et theologorum et
praedicatorum.
675676 Thomas Aquinas Super Eph. lect. 168,
vol. II, p. 43: Hic posset quaeri vtrum in
caelo sit paternitas. Posset dici breuiter, quod
in caelo, id est in Deo vel in diuinis, est paternitas, quae est principium omnis paternitatis
und Super Eph. lect. 169, vol. II, p. 43:
Vtrum autem paternitas, quae est in caelis et
in terra, deriuetur a paternitate, quae est in
diuinis, dubitatur.

210
676
677
LB 843
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699

ANNOTATIONES IN EPH. 3,1619

Aquinas, num qua paternitas sit in coelo et num omnis paternitas quae est in
coelo et in terris deriuata sit ab ea paternitate quae est in diuinis, quam apte pertineant ad hunc locum, viderint theologi, quandoquidem vocem, vnde | quaestionem omnem elicit, non intellexit. Certe alibi interpres vertit familiam velut in
psalmo omnes familiae gentium, patria. [B] Item in Luca de domo et familia
Dauid. Subnotauit hoc interpres Origenis, homilia in Numeros secunda. [E]
Chrysostomus exponit fulv, id est tribus. [A] Verum interpres [D], vt dicere
coeperam, [A] affectauit reddere vocum affinitatem pater et paternitas. Atqui ea
non erat tanti, vt huius gratia fuerit perdenda sententia. [B] Parentela satis explicabat rem, si modo verbum esset probum. [C] Et tamen hoc aetate sua vulgo
fuisse vsurpatum testatur Hieronymus, vel ob hoc tolerabilius quam paternitas,
praesertim quum hic suffragetur analogia. Quemadmodum enim a cliens, clientela, ita a parens, parentela. Nos circumitione vt potuimus, reddidimus.
[16] [A] Vi r t u t e c o r ro b o r a r i . Dunmei, id est virtute. Manifestior erat
sensus, si Graeca infinita vertisset per verbum subiunctiuum, vt corroboremini.
[18] Su b l i m i t a s e t p ro f u n d u m . Ka bqov ka cov, id est et profunditas et sublimitas. Hieronymus: et profundum et altitudo.
[19] S c i re e t i a m . Non est initium noui capitis, vt sit opus etiam.
Gnna te, id est scireque vel vtque sciretis. Su p e re m i n e n t e m s c i e n t i a e
c h a r i t a t e m . [C] Apud nos [A] incertum est datiuine casus sit scientiae an genitiui, vt aut intelligas charitatem Christi sciri, quae sit maior quam vt cognosci
possit, [C] seu iuxta Ambrosium, quae praemineat scientiae nostrae, [A] aut vt
intelligas eximiam dilectionem cognitionis. Sed posterior sensus magis quadrat ad
Graecum sermonem. Et hunc sequitur Hieronymus. [C] Porro quod Ambrosius
680 patria BE: patria. Quod apud
Hebraeos est jivg HvcP

m lK
A.
687 hic D E: non C.
691692 Sublimitas et altitudo post supra
[super A] ea quae petimus [743744] posuit A.

694 vtque D E: vt AC.


698699 Sed posterior Hieronymus CE:
Sed prior sensus verior, et magis quadrat ad
graecum sermonem tametsi posteriorem
sequitur Hieronymus A B.

680 psalmo Cf. Ps. 21, 28: vniuersae familiae


gentium (Stuttgart Vg.), cf. Valla, Annot. zu
Eph. 3, 15, oben n.l. 671 angefhrt.
680 Luca Lc. 2, 4. Annot. in Lc. 2, 4, erwhnt Er.
die vorliegende Stelle des Epheserbriefes,
ASD VI, 5, p. 474, ll. 786788.
681 interpres Origenis D.h. Rufinus, cf. Hom. in
Num. 2, 2, GCS 30 (Origenes Werke 7), p. 12,
ll. 2631. Eph. 3, 1415 wird zitiert und dann
folgt: Quas ergo hic Paulus paternitates
dicit, ibi [Num. 2, 34] familias posuit latinus
interpres, sed vnus atque idem sermo habetur
in graeco. Istae sunt ergo paternitates vel
familiae, quas Paulus quidem iam ostendit
in coelis, Moyses autem sub figuris adhuc
legalibus describit in terris; secundum quas

incedere nos monet, vt possimus coelestibus


paternitatibus sociari etc.
682 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 7, 1,
Migne PG 62, 51: Ez o psa patri. Okti
kat riqmn gglwn, fjsn, ll ka tv
nw ka tv ktw poisanta fulv ox oai a
Ioudaka.
682683 Verum paternitas Cf. oben n.ll.
674675.
684685 Parentela probum Zusatz B. Er.
zweifelt an der Richtigkeit seiner bersetzung parentela, mglicherweise wegen der
Kritik von Lee, cf. oben n.l. 671. Zu parentela: Souter, Glossary s.v.: relationship.
685688 Et tamen reddidimus Dieser Zusatz
C hngt mit der von Stunica geusserten Kri-

ANNOTATIONES IN EPH. 3,1619

tik zusammen. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.


Stun. ASD IX, 2, p. 206 sq. ll. 723728, Fortsetzung des Textes, der oben n.l. 671 angefhrt
wurde: [parentelam] quam vocem Hieronymus [Adv. Helv. 14, cf. oben n.l. 672] testatur
aetate sua fuisse receptam pro cognatione profecta ab eodem generis autore. Hanc malui
quam paternitas, in qua duplex erat incommodum et barbaries intolerabilior. Nam in hac
certe conuenit analogia: quemadmodum a
cliens dicitur clientela, sic a parens parentela.
Cf. oben n.l. 672: Hier. verwendete Adv. Helv.
14 nicht parentela, sondern paternitas, den
Ausdruck, den Er. ablehnt (cf. H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 207, n.l. 724).
688 circumitione D.h. eine Umschreibung oder
Periphrase (Lausberg 590: circumitio);
gemeint ist die bersetzung im Nov. Test.
CE: omnis a communi patre cognatio.
688 vt potuimus Vielleicht eine Anspielung auf
Adag. 743 (Vt possumus, quando vt volumus
non licet), ASD II, 2, pp. 262264.
689 Virtute corroborari Nov. Test.: vt fortitudine corroboremini.
689 Dunmei virtute Zu dnamiv = virtus:
ASD VI, 3, p. 289, n. 103 zu 1. Cor. 12, 10:
Usually, where dnamiv is the equivalent of
miracle, Erasmus retains virtus. Exceptions
occur at 2. Cor. 12, 12 and at 1. Cor. 12,
289. Den Inhalt des Begriffes virtus (dnamiv) bespricht Er. fter, z.B. Annot. in 1. Cor.
5, 4, ASD VI, 8, p. 96, ll. 946947: De virtute quae hic potestatem aut vim significat,
non probitatem, crebro admonuimus. Siehe
den Kommentar ad loc. (p. 97, n.l. 947). An
der vorliegenden Stelle hat Er. virtute durch
fortitudine ersetzt, er schlgt aber in der vorliegenden annotatio virtute vor.
689690 Manifestior corroboremini Wie
fter ersetzt Er. die Konstruktion mit dem
Inf. durch einen Nebensatz: Siehe z.B. Gal. 5,
7 (vt non crederetis fr m peqesqai. Vg.
non obedire); Eph 1, 10 (vt instauraret
fr nakefalaisasqai. Vg. instaurare)
Eph. 3, 8 (vt euangelizem fr eaggelsasqai. Vg. euangelizare), cf. Brown, ASD
VI, 3, ad locc.
691 Sublimitas et profundum Nov. Test.: profunditas et sublimitas.
691 Ka bqov ka cov (ka cov ka bqov
N27: ka bqov ka cov Tischendorf, cf. ASD
VI, 3, p. 519, n. 183). Er. fand (u.a.) in der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 256r,v: ka bqov ka
cov, und hat seine bersetzung im Nov. Test.
dieser Lesart angeglichen.
692 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 16
sqq. Migne PL 26, 521C (im Lemma).

211
693 Scire etiam Nov. Test.: cognoscereque [et
cognoscere A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 519, n. 191.
693694 Non est sciretis Cf. BlassDebrunner 443.1 und 4433: te verbindet an der vorliegenden Stelle katalabsqai (vs. 18) und
gnnai (vs. 19).
694695 Supereminentem scientiae charitatem Nov.
Test.: praeeminentem cognitioni [cognitionis
C, cf. ASD VI, 3, p. 519, n. 193] dilectionem.
695699 incertum Hieronymus In der Ausgabe A hat Er. auf die Doppeldeutigkeit des
Ausdrucks scientiae hingewiesen: Muss man
scientiae fr einen Dativ bei supereminentem halten, oder fr einen gen. obiect. bei
charitatem, wie Hier. empfiehlt? (cf. ASD
VI, 3, p. 519, n. 193 und ASD IX, 2, p. 208 sq.
n.ll. 733734). Valla hat schon die Ambiguitt
des lateinischen Textes erwhnt: Scire etiam
supereminentem scientiae charitatem Christi.
Non est datiui casus scientiae, vt ii qui graeca
nesciunt, volunt, sed genitiui, gnsewv.
Quod si intelligendum est quod charitas antecellat scientiae, fuit transferendum interpreti
clarius: verum ipsius non interest sensum veriorem excutere, an scientia humana intelligenda sit, an diuina, an alio etiam modo
intelligendum, ergo per genitiuum transtulit,
vt inuenit (Garin, p. 877, col. 1, 2). Nachdem Stunica an Er.' Anmerkung Kritik gebt
hatte, trug Er. den Hinweis auf Ambrosiaster
nach (iuxta Ambrosium, l. 697). Auch die
Zustze C, D und E (ll. 699732) hngen mit
der Kontroverse um die Interpretation der
vorliegenden Stelle zusammen. Man vergleiche Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
208, ll. 731735: Indicaram sermonem apud
Latinos esse ancipitem, quod incertum sit, an
scientiae sit dandi casus, an gignendi. Si dandi
casus sit, sensus erit charitatem Dei maiorem
esse quam vt humana scientia comprehendi
possit. Sin gignendi casus sensus est eximiam
esse dilectionem cognitionis Christi; dann
folgt der Verweis auf Ambrosiaster (cf. Zusatz
C, l. 697) und Er.' Verteidigung, n.ll.
709710 angefhrt.
697 Ambrosium Siehe unten n.ll. 705706.
699 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 16
sqq. Migne PL 26, 523B: Ex quo animaduertendum, quia grandem et immensam Christus scientiae habeat charitatem (cf. l. 698:
eximiam dilectionem cognitionis). Unten ll.
710711, legt Er. dar: Nec refert [Hieronymus] hanc vocem scientiae ad supereminentem sed ad charitatem. Siehe app. crit. n.ll.
698699: Er. hat wegen der Kritik von Stunica seinen Satz gendert. Hat er frher (A B)

212
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720

ANNOTATIONES IN EPH. 3,19

senserit id quod dixi, declarant haec illius verba: Post Dei Patris infinitam et
incomprehensibilem cognitionem et inenarrabilem clementiam, Christi quoque agnoscere nos vult charitatem, quae supereminentis est scientiae et subintelligitur humanae,
vt super scientiam hominum habeatur dilectio Christi. Quis enim potest colligere
mysterii huius charitatis rationem, vt et Deus hominis causa homo nasceretur etc.
Quanquam in hac scriptura suspicor non abesse mendum. Siquidem in contextu
habetur cognoscereque supereminentem scientiam charitatis Christi, [E] quomodo
citat et Augustinus epistola centesima vigesima; [C] quae lectio multum dissonat
a Graeca. Praeterea quod habetur in commentario, supereminentis est scientiae, suspicor ipsum scripsisse supereminens est scientiae. Porro quae Hieronymus hoc
loco disserit, mihi videntur aliquanto duriora. [D] Nec refert hanc vocem scientiae
ad supereminentem, sed ad charitatem. [C] Certe Theophylactus in eandem sententiam interpretatur, in quam Ambrosius. [D] Et cum Ambrosio consentit
Augustinus citans hunc locum libro De gratia et libero arbitrio, capite decimonono, Item, inquit, quum dicat apostolus supereminentem scientiae charitatem
Christi, quid insanius quam putare ex Deo esse scientiam quae subdenda est charitati,
et ex hominibus esse charitatem quae supereminet scientiae. [C] Nihil autem esset
scrupuli, si perbllw patiatur sibi iungi casum paternum, quemadmodum habet
perasphw et perapologomai [D] et perxw, idem significans quod
perbllw. [C] Neque enim huc libet confugere, vt dicam Paulum abusum casu
ob Graeci sermonis vel neglectum vel inscitiam. [D] Theophylactus in hanc sen720732 Theophylactus scientia D E: Cum
haec scriberem Theophylacti Graecus codex
non erat ad manum, verum aut interpres
parum bona fide reddidit Graeca, aut aliud

legit autor quam nos legimus, aut putauit


paternum casum recte cohaerere, cum participio perbllousan C.

gesagt, Hier.' Interpretation folge dem griechischen Text nicht, spter (CE) behauptet
er das Gegenteil. Trotzdem nennt er ll.
709710, Hier.' Darlegung duriora. Man
beachte, dass Er.' Aussagen nicht immer konsistent sind.
699 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
19, CSEL 81, 3, p. 93, ll. 1623 (701 ineffabilem:
inenarrabilem v.l.; 702 quia supereminens est
scientiae: supereminentis v.l.; 703 scire: colligere
[conligere] v.l.; 704 caritatis mysterii huius
rationem; natus: nasceretur v.l.). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 946C und ed.
pr. 1492, fo o1r, col. 1, stehen die Lesarten,
denen Er. hier folgt, mit Ausnahme von quae
(l. 702), dafr quia. Nachdem Er. 1520
Ambrosiaster in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 735739, vorgebracht hatte, trug er das vorliegende Zitat in
der Ausgabe von 1522 nach (wie oben l. 697).
705706 Quanquam Christi Er. zitiert hier
das Lemma von Ambrosiaster (cognoscereque

Christi) und nahezu in der gleichen Weise


in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
208, ll. 738739: cognoscere quoque supereminentem scientiam charitatis Christi, so
auch Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc., Er.' Ambrosiusausgabe, tomus
IV, p. 946C und ed. pr. 1492, fo n6v sq. In
Vogels CSELAusgabe: Comm. in Eph. 3, 19,
CSEL 81, 3, p. 93, ll. 1516: Cognoscere quoque supereminentem scientiae caritatem
Christi. Man beachte die Emendationen ad
loc. (scientiae; caritatem); dazu H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 209, n.l. 738. Die Diskrepanz zwischen Ambrosiasters Lemma und
seiner Interpretation muss laut Er. die Folge
eines Schreibfehlers sein. In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 736738,
konstatiert er nur: quamquam ille in contextu sequitur diuersam lectionem, et a Graecis et a nostra diuersam. Sic enim legit cognoscere etc.
707 Augustinus Aug. Epist. 140, 62, CSEL 44, p.

ANNOTATIONES IN EPH. 3,19

209, ll. 1213: scire etiam supereminentem


scientiam caritatis Christi. Man beachte,
dass die Numerierung der Briefe Augustins ab
der Ausgabe der Mauriner gendert wurde, cf.
Goldbacher, CSEL 58, Index II, pp. 711.
707708 quae Graeca Fortsetzung des Textes, ll. 705706 Siquidem Christi nach dem
Zusatz E.
708709 Praeterea scientiae Er. hat recht:
supereminens est scientiae ist die bessere Lesart,
cf. oben n.l. 699.
709710 Porro duriora Anlsslich Er.' Aussage, dass Hieronymus nicht der besseren
Interpretation gefolgt war (cf. oben n.l. 699;
app. crit. n.ll. 698699), hat Stunica Er.
vorgeworfen, er meine die vorliegende Stelle
besser als Hieronymus zu verstehen (Melius
ergo Erasmus hunc locum intellexit quam
Hieronymus. Nimirum quod doctior illo
erat, cf. ASD IX, 2, p. 209, n.l. 740). Er. verteidigte sich in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 739742: Quid
igitur hic clamitat Stunica? Vertis, inquit,
preeminentem cognitioni et praefers tuam sententiam Hieronymianae. Sed que mea est,
eadem est Ambrosii. Nec tamen est quicquam
in Hieronymi commentariis quod pugnet
cum hac mea sententia. Siehe Hier. Comm. in
Eph. II, 3, 16 sqq. Migne PL 26, 522B523C.
Er. will Ambrosiasters Interpretation folgen,
ohne Hier.' Auffassung abzulehnen. Weil
Hier.' Kommentar zu Eph. 3, 1619 ziemlich
kompliziert und nicht ohne weiteres klar ist,
kann Er. sich sowohl auf Ambrosiaster als
auch auf Hier.' Kommentar beziehen (obwohl
die Interpretationen der beiden Autoren nicht
recht kompatibel sind).
710711 Nec charitatem Dazu oben n.l. 699.
Er. sagt auf eine andere Weise, was er schon ll.
697699 behauptete (aut vt intelligas Hieronymus).
711 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3,
19, Migne PG 124, 1076D 1077B. Er. sagt,
dass er beim Verfassen dieses Passus nicht
ber den griechischen Theophyl. verfgen
konnte. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 208, l. 748: Theophylacti Graecus codex quum haec scriberem non erat ad
manum. Dazu: unten n.ll. 720732 [app.
crit.]. Jedoch auch aus Personas bersetzung
knnte Er. folgern, dass Theophyl. seine
Auffassung besttige: Scire etiam supereminentem scientie caritatem Christi. Quin
etiam, inquit, inuestigando Christi huiuscemodi caritatem noscatis, que procul dubio
ceterarum rerum excedit cognitionem
Excedit quidem omnium scientiam et huma-

213
nam videlicet (fo cxxxr), cf. H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 209, n.l. 748; n.ll. 749751.
713 Augustinus Aug. De gratia et lib. arbitr. 19,
40, Migne PL 44, 905 (715 quid est; 716 ex
hominibus charitatem, so auch in der
Aug.Ausgabe von 15281529, tomus VII, p.
899B).
716720 Nihil inscitiam Nahezu dieselbe
Anm. in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX,
2, p. 208, ll. 743747: Quid autem noui sit,
si apud Graecos perbllw sibi patiatur
iungi genitiuum, quemadmodum patitur
perasphw et perlogomai [sic]? Neque
huc lubet, etiamsi possum, confugere, vt
dicam Paulum abusum casu nominis ob
Graeci sermonis vel neglectum, vel inscitiam.
716719 Nihil perbllw Der Genitiv (l. 717
casum paternum) kommt bei den Verben
perbllw, perasphw, perapologomai
und perxw vor. Uperbllw, perasphw
und perxw regieren aber im klassischen
Griechisch (meistens) den Akkusativ. Cf. zu
perbllw und perxw: KhnerGerth II,
1, 420.2b und Anm. 11, p. 393 sq.;
BlassDebrunner 177.2 und 1773. Das Verb
perapologomai scheint nur den Gen. zu
regieren, cf. LiddellScott s.v. perapologomai (vgl. das oben angefhrte Zitat der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., n.ll. 716720, in dem
die Unform perlogomai statt perapologomai steht).
717 scrupuli Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
719720 Neque inscitiam Stunica hat gesagt,
perbllousan erfordere einen Akkusativ, ein
Genitiv sei nicht angebracht (Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 209, n.l. 746).
Darauf antwortete Er., er wolle in diesem
Zusammenhang Paulus' fehlerhafte graecitas
nicht vorbringen. Dazu: ASD IX, 2, p. 209,
n.l. 747.
720732 [app. crit.] Er. bernahm in die Ausgabe von 1522 (C) eine Anm. der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. [1521] ASD IX, 2, p. 208, ll.
748751 nahezu wortgetreu: Er habe frher
nur ber einen lateinischen Theophyl.Text
verfgt usw. Ausfhrlich zu dieser Anm.: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 209, n.ll. 749751.
Siehe auch oben n.l. 711 fr die betreffende
bersetzung von Persona.
720 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3,
19, Migne PG 124, 1076D 1077B. Fr die
Ausgabe von 1527 (D) bersetzte Er. selbst die
betreffende Theophyl.Stelle. Er.' bersetzung und diejenige, die in Migne PG 124,
1075D 1078 B abgedruckt ist, sind sehr hnlich.

214
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
LB 844

739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751

ANNOTATIONES IN EPH. 3,2021

tentiam edisserit: Vt possitis, inquit, cognoscere charitatem Christi antecellentem omni scientiae, quomodo cognoscemus nos? Primum quidem dicit hanc
antecellere scientiae, nimirum humanae, vos autem non per humanam scientiam,
sed per Spiritum cognoscetis hanc. Deinde nec hoc dixit: cognoscetis eam quanta
sit, sed hoc ipsum, quod magna est, quod excellit omnem scientiam. Hoc precor
vt a Spiritu discatis. Et quis hoc, inquit, nescit? Omnes, et hi qui moleste ferunt
quae quotidie accidunt, et hi qui mammonam praeferunt Deo. Quod si hanc
cognosceremus, haudquaquam vel obmurmuraremus diuinae prouidentiae vel
rebus praesentibus animum addiceremus a Deo deficientes qui nos sic dilexit.
Illud autem attende: si dilectio praecellit omnem scientiam, quanto magis ipsa
substantia. Hactenus Theophylactus, ex quibus apparet eum sensisse charitatem
excellentiorem scientia. [E] Chrysostomus hunc scrupulum non attingit.
[20] [A] Ei a u t e m q u i p o t e n s e s t o m n i a f a c e re . Graece est pr
pnta poisai, id est super omnia facere. Atque ita legit Ambrosius et Hieronymus, [B] sed ita vt pr aduerbium videatur non praepositio, pollere autem tantundem, quasi dicas eximie. Certe pro|ximo loco quum repetitur pr kperisso, non potest aliud quam aduerbium esse. Est autem epitasis gemina,
quemadmodum annotauit [E] Chrysostomus [B] et Theophylactus. Deus potest
omnia, quod nullus hominum, et potest cumulatissime praestare quicquid vult
[E] et vltra quam nos petimus. [B] Iam illud, lector, vel non monitus animaduertis hanc esse coronidem quandam, quales aliquoties Paulus ceu raptus et
afflatus subnectit suae disputationi. [A] Su p e r a b u n d a n t e r q u a m p e t i m u s . Upr kperisso n atomeqa, id est ex abundanti supra ea quae petimus. Qu a m p e t i m u s a u t i n t e l l i g i m u s . Wn atomeqa noomen, id est
[B] supra omnia [A] quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius,
[B] licet id quidem ad sensum non ita magni refert. [D] Illud tantum submonendus est rudis lector, articulum n congruere cum praecedenti dictione, quum
a suo verbo dissentiat idque ex proprietate sermonis Graecanici.
[21] [A] In e c c l e s i a e t i n C h r i s t o. Copula et redundat. [C] Ambrosius ordine diuerso legit in Christo Iesu et in ecclesia. Ac iuxta hunc ordinem interpretatur. [D] In altero loco praepositio simpliciter vsurpata est in ecclesia, quasi
727 quotidie E: cotidie D.
738 Theophylactus CE: Vulgarius B.
742 disputationi. D E: disputationi. Neque
enim suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis interuallum B C.
743 pr kperisso BE: pr k perisso A;
supra BE: super A.
744745 Quam petimus aut intelligimus. n

atomeqa noomen i. quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius post
redundat [749] posuit A. Obserua ordinem
lemmatum in A: Ei autem qui potens est
omnia facere [733]; Superabundanter quam
petimus [742743]; Sublimitas et profundum
[691]; In ecclesia et in Christo [749]; Quam
petimus aut intelligimus [744].

732 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 7, 2, Migne


PG 62, 52. Chrys. verbindet wie Theophyl.
nach ihm gnsewv und perbllousan
miteinander, wie sich aus seinem Kommentar

ergibt: [tn perbllousan tv gnsewv


gpjn] O d lgei [sc. Paulus], tot stin E
ka prkeitai psjv gnsewv nqrwpnjv
gpj to Xristo, mwv mev gnsesqe.

ANNOTATIONES IN EPH. 3,2021

732 scrupulum Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.


733 Ei facere Nov. Test.: Ei vero qui potest
cumulate facere.
733734 Graece facere (pr pnta: pnta v.l.
cf. ASD VI, 3, p. 520, n. 202 und Metzger,
Commentary ad loc. p. 536).
734 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
20, CSEL 81, 3, p. 94, ll. 2021.
734735 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
2021, Migne PL 26, 523D (im Lemma).
735 sed praepositio Zu dieser Annahme:
Bauer s.v. pr 3.: Fast unbelegt ist bisher der
adverbiale Gebrauch von pr. Siehe zur
vorliegenden Stelle Bauer pr 2.: t
dunamnw pr pnta poisai, dem, der
imstande ist, Grsseres zu tun als alles (was
wir immer erbitten mgen).
736 proximo loco Eph. 3, 20: pr pnta poisai
perekperisso. Zu perekperisso: Blass
Debrunner 1163 (mit Prp. zusammengesetzte Adverbia).
737 epitasis D.h. Verstrkung, Intensivierung.
Zu diesem Fachausdruck: n.l. 628 zu Eph. 3,
10.
738 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 7, 2,
Migne PG 62, 52: atv d [qev] ka xwrv
tv mv exv, mehona rgsetai tn
metrwn atsewn, ox plv mehona
kperisso, ll perekperisso, t mgeqov
mfanwn tv dwrev.
738 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3,
20, Migne PG 124, 1077C: Do d perbolv
tqjsi, t pr pnta ka t perekperisso. Fr die Ausgabe B zog Er. Personas
bersetzung heran: Dupliciter itaque hac in
re dicit deum prestare et quia omnia potens
est facere et quia superabundanter, potest
namque vel hominum quispiam plura facere
quam petantur, non tamen superabundanter
(fo cxxxv).
741742 hanc disputationi Einige Male werden in den Marginalien zu den Annot. der
Ausgabe E coronides erwhnt, d.h. Zustze
oder Schlussformeln (zu coronis: Adag. 3520,
Ad coronidem vsque, ASD II, 8, p. 28 und
den Kommentar ad loc.), wie z.B. die Doxologie Rom. 16, 2527, die Er. in seinen griechischen Mss., nach Rom. 14, 23 eingeschoben, fand. Diese coronis hat er umgestellt.
Dazu: ASD VI, 3, p. 159, n. 239 zu Rom. 14, 23
und p. 185, n. 257, zu Rom. 16, 2527. Eine
hnliche coronis, die in einigen Mss. fehlt,
steht am Ende des Judasbriefes, cf. Annot. in
Iud. 25, LB VI, 1092F. In Annot. in Mc. 16, 14,
ASD VI, 5, p. 436, l. 169 verwendet Er., wie an
der vorliegenden Stelle, den Ausdruck coronis: Hieronymus narrat in fine Euangelii

215
iuxta Marcum in nonnullis exemplaribus,
maxime Graecorum, coronidem fuisse adiectam. Es handelt sich bei einer coronis
mehrmals um eine umstrittene Formel, an
deren Echtheit gezweifelt wird. Auch ber die
vorliegende Stelle war Er. sich anfangs nicht
sicher: cf. app. crit. n.l. 742: Neque enim
suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis
interuallum (B C).
742743 Superabundanter quam petimus Nov.
Test.: vltra omnia quae petimus. Er. hat das
nichtklassische Wort superabundanter (cf.
Souter, Glossary s.v.) ersetzt.
743 Upr atomeqa (perekperisso:
zur Schreibweise: BlassDebrunner 123;
1163).
744 Quam intelligimus Nov. Test.: [vltra
omnia] quae petimus aut cogitamus.
744 Wn noomen So auch die heutigen Ausgaben.
744745 Wn Laurentius Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Ei autem qui potens est omnia facere
superabundanter quam petimus et intelligimus. Legendum est quae petimus, n
(Garin, p. 877 col. 2). Zu n nach perekperisso: BlassDebrunner 1851 (n ist ein
genitivus comparationis).
746748 Illud Graecanici Er. meint die
Attraktion des Relativums, cf. BlassDebrunner 294. An der vorliegenden Stelle: perekperisso n atomeqa = perekperisso
totwn, atomeqa (Bauer s.v. perekperisso: schlechtweg hinaus ber). Siehe n.ll.
438439 zu Eph. 2, 10.
749 In Christo Nov. Test.: in ecclesia per
Christum Iesum [in Christo Iesu A] (man
beachte, dass Er.' Vg.Lemma unvollstndig
ist: in Christo Iesu).
749 Copula et redundat In den heutigen Ausgaben: n t kkljsa ka n Xrist Ijso (n
t kkljsa n Xrist Ijso v.l. cf. z.B. AN
III 11 [cod. 2817] fo 256v. Siehe auch ASD VI,
3, p. 521, n. 212).
749750 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, l. 23.
750751 Ac interpretatur Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, ll.
2830: cui ideo gloria in Christo Iesu, quia
per ipsum omnia praestat nobis et quia honor
patris in filio est, et in ecclesia, id est in populo, quem sibi adoptare dignatus est. So
auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
946D.
751752 In altero senatu Die Prposition in
mit dem Ablativ bezeichnet in der Wendung
in ecclesia die rtlichkeit (cf. KhnerStegmann II, 1, 107 A.1. p. 559).

216

ANNOTATIONES IN EPH. 4,16

752
753
754

dicas in senatu, in altero iuxta proprietatem sermonis Hebraici. Optat enim, vt


glorificetur Pater in congregatione sanctorum per Filium Iesum Christum, et in
hoc sensu nullus est vsus praepositionis.

755

[A]

756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781

[1] Di g n e vo c a t i o n e . [D] A
zwv tv klsewv. [A] Addidit nominis
casum aduerbio, quasi dicas canit similiter tibi. [D] Et rursus articulus respondet nomini antecedenti dissonans suo verbo. Alioqui dicendum erat klqjte.
[2] [A] Cu m o m n i h u m i l i t a t e . Tapeinofrosnjv. Quae significat
animi habitum contrarium arrogantiae, nam humilitas, quae tapenwsiv, aliud
quiddam significat. Et ob id Ambrosius addit humilitate animi, ne fortunae
humilitatem acciperemus. Cu m p a t i e n t i a . Makroqumav, id est longanimitate, [B] si quis ad verbum reddat. [A] Ambrosius sic legit, cum omni humilitate
animi et modestia, cum magnanimitate, [B] makroquman vertens magnanimitatem, quum magis sonet animi lenitatem [D] ac moderationem, [B] qua fit vt
non facile commoueamur neque rapiamur ad vindictae cupiditatem. Longanimitas propius exprimit [D] Graecam vocem [B] quam magnanimitas et tamen
aliud est longus animus quam lenis et lentus ad iram. Patientia recte habebat,
nisi quod anceps est et saepius ad tolerantiam corporis quam ad animi lenitatem
pertinet.
[3] [A] So l l i c i t i s e r u a re . Spoudhontev, id est studentes. [C] Quod
Augustinus libro secundo Aduersus literas Petiliani, capite sexagesimonono vertit
sollicite agentes. Ac mox capite septuagesimo octauo vertit studentes seruare, quemadmodum nos vertimus. [D] Ambrosius sollicite seruantes. [A] In v i n c u l o
p a c i s . En t sundsmw, quasi dicas in colligatione et concatenatione. [C]
Augustinus in eodem loco vertit coniunctione. [D] Nam vinculum vnius dici
potest. Sndesmov est quo aliud alii connectitur.
[6] [A] Qu i s u p e r o m n e s e t p e r o m n i a . Satius erat in eodem genere
perseuerare et non miscere res personis, super omnia et per omnia aut super
omnes et per omnes; nam apud Graecos incertum est genus. Hieronymus magis
videtur amplecti neutrum genus adducens illud Vergilianum,

EX CAPITE QVARTO

756 Digne BE: Digni A.


757 canit BE: cauit A.
762 Cum patientia A B D E: Compatientia
C.

764 magnanimitate BE: magnanimitate, vt


autem exprimeret tapeinofrosnjv, vsus est
circuitione A.
768 habebat E: habet BD.

752 in altero Hebraico Die Prposition n /


in in der Wendung in Christo Iesu bezeichnet
nach hebrischem Muster u.a. die persnliche
Ttigkeit: BlassDebrunner 219.1; Kaulen
121.d, p. 205.

patsai tv klsewv. Nov. Test.: vt ambuletis, ita vt dignum est vocatione.


756757 Addidit tibi Er. meidet mehrmals
die Verbindung von einem Adverb mit einem
nomen: ASD VI, 3, p. 175 sq. n. 23 zu Rom. 16,
2. A
zwv mit Gen. findet sich u.a. bei Hdt.
(VI, 112; III, 125) und Thuc. (III, 39), cf. LiddellScott s.v. ziov III.

756 Digne vocatione Er. hat das Zitat gekrzt:


vt digne ambuletis vocatione, zwv peri-

ANNOTATIONES IN EPH. 4,16

757 rursus Gleichwie Annot. in Eph. 3, 20 (auch


in einem Zusatz D), ll. 746748, weist Er. auf
die Attraktion des Relativums hin, cf. n.ll.
746748 zu Eph. 3, 20. Zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 294.2: zwv peripatsai tv klsewv v (= n) klqjte (n
ist laut BlassDebrunner loc. cit. ein Akkusativ des Inhalts), vgl. aber BlassDebrunner
2945: tv klsewv v klqjte (= wie 1
Kor 7, 20), wie auch Er. interpretiert.
759 Cum omni humilitate Nov. Test.: cum omni
submissione. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 521, n. 21 und ASD VI, 2, p. 418 n. 191 zu
Act. 20, 19.
759761 Tapeinofrosnjv significat Siehe
Valla, Annot. ad loc.: In humilitate et mansuetudine. Nescio cur illud tapenwsin vt
illud quia respexit humilitatem ancillae suae
[Lc. 1, 48] quae proprie est conditionis vilitas, et hoc tapeinofrosnjn quod est humilitas sensus, transferuntur eodem modo et non
potius hoc quod compositum est [sc. tapeinofrosnj] transferunt, vt dixi, humilitatem
sensus siue animi. Quale est etiam illud ad
Philippenses: In humilitate inuicem tapeinofrosnjn [Phil. 2, 3] (Garin, p. 877, col. 2).
761 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
2, CSEL 81, 3, p. 95, l. 13.
762 Cum patientia Nov. Test.: cum animi lenitate [cum longanimitate A]. Cf. Annot. in
Gal. 5, 22, ll. 364365: Makroquma, id est
longanimitas [B] seu lenitas animi, [A]
quod iste suo more fere vertit patientiam
und n.l. 364; n.l. 365 zu Gal. 5, 22. Ab der
Ausgabe B hat Er. longanimitas nicht mehr
verwendet, vermutlich weil es nicht zur klassischen Sprache gehrt, cf. Souter, Glossary
s.v.; Kaulen 18a, p. 45; PlaterWhite 63e, p.
46 und ASD VI, 3, p. 39, n. 45 zu Rom. 2, 4.
762763 Makroqumav id est longanimitate Dieselbe Bemerkung Annot. in Gal. 5, 22, in der
vorangehenden Anm. angefhrt. Siehe auch
ASD VI, 8, p. 259, n.ll. 810817 zu 1. Cor. 13, 4.
763 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
2, CSEL 81, 3, p. 95, ll. 1314. Vgl. Er.' Anm.
zur Verwendung von magnanima durch
Cypr. in Annot. in 1. Cor. 13, 4, ASD VI, 8, p.
258, ll. 812815 und den Kommentar ad loc.
764 [app. crit.] Er. hat sich 1516 [A] geirrt,
indem er meinte, magnanimitate sei die
bersetzung von tapeinofrosnjv statt
makroqumav. Daher hat er ab der Ausgabe B
diese Anm. gestrichen.
765 quum lenitatem D.h. Er.' bersetzung in
Nov. Test. ab der Ausgabe B.
768770 Patientia pertinet Cf. Annot. in Gal.
5, 22, ll. 365366: patientiam, quae frequen-

217
tius corporis quam animi dicitur. Hier. aber
nimmt keinen Unterschied zwischen longanimitas und patientia an: Comm. in Gal.
III, 5, 2223, CCSL 77A, p. 194, ll. 5960 =
Migne PL 26, 448A: Post pacem sequitur
longanimitas siue patientia, quia vtroque
modo makroquman possumus interpretari,
cf. n.l. 366 zu Gal. 5, 22. Er. ersetzte Col. 1, 11
und 2. Petr. 3, 15 longanimitas durch patientia, als wren diese Ausdrcke dennoch auswechselbar (cf. ASD. VI, 3, p. 39, n. 45 zu
Rom. 2, 4).
771 Solliciti seruare Nov. Test.: studentes seruare. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 138, n.
84 zu Rom. 12, 8.
772 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69, 155,
CSEL 52, p. 101, l. 1.
773 mox Aug. Contra lit. Petil. II, 78, 174, CSEL
52, p. 108, ll. 1112: studentes seruare vnitatem spiritus.
774 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 95, l. 15.
774775 In vinculo pacis Nov. Test.: per vinculum pacis [in vinculo pacis A]. Er. bersetzt
besonders ab der Ausgabe B das instrumentale n (cf. BlassDebrunner 219) durch
per (statt in wie in der Vg.), cf. ASD VI, 3,
p. 28, n. 171 zu Rom. 1, 17. Siehe n.ll. 862864
zu Gal. 3, 16.
775 En t sundsmw So auch die heutigen Ausgaben.
776 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69,
155, CSEL 52, p. 101, l. 2: in coniunctione
pacis.
776 in eodem loco Er. meint dieselbe Aug.Stelle,
die oben, l. 772, gemeint ist (Aduersus
sexagesimonono).
778 Qui omnia Nov. Test.: qui est super
omnia et per omnia.
778780 Satius genus Das griechische
pntwn kann sich sowohl auf ein Maskulinum als auch auf ein Neutrum beziehen.
Dazu: Valla, Annot. ad loc.: qui super omnes
et per omnia, et in omnibus nobis. Cur ait
super omnes et per omnia, variando genera,
quod graece incertum est, cum vtrobique sit
casus genitiuus? v p pntwn ka di
pntwn. Ego puto dicendum per omnes aut
quod non tantopere mihi probatur super
omnia et per omnia. Inuoluere autem res et
homines, vt fecit interpres, mihi non placet
(Garin, p. 877, col. 2).
780 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 529A.
781 illud Vergilianum Verg. Georg. IV, 221222
(Er. zitiert vs 222 vollstndig, Hier. bis zu
maris).

218
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
LB 845
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822

ANNOTATIONES IN EPH. 4,6

Deum nanque ire per omnes


Terrasque tractusque maris coelumque profundum.
[E] Vtcunque scribae infulserunt omnes, sed refragante sensu. Sic enim enarrat
Hieronymus: Super omnes enim est Deus Pater, quia autor est omnium; per omnes
Filius, quia cuncta transcurrit vaditque per omnia; in omnibus Spiritus sanctus, quia
nihil absque eo est. Haec ille. In prima particula, quoniam omnium est omnis
generis, non liquet an ad omnes homines, an ad omnia quae sunt, referatur. In
secunda quum addit hanc causam, quia transcurrit vaditque per omnia, declarat se
legisse non per omnes, sed per omnia. In omnibus rursum ambiguum est, sed
quod subnectitur quia sine eo nihil est, declarat in omnibus neutro genere dictum.
Alioqui dixisset sine eo nullus est. Ad id facit quaestio quam mox subiicit Hieronymus, Nec vero putandum est, inquit, vnum Deum et Patrem omnium esse communiter, vt scilicet ad irrationabilia iumenta nomen patris possit aptari et caetera.
Hic scrupulus frustra mouetur, si legit Patrem super omnes esse. Eodem pertinet
quod subiicit: Tale quid de creaturis et Deo etiam Zeno cum suis Stoicis suspicatur.
Sentit enim de dogmate | Zenonis, quod ita refert Laertius: Qen d enai hon
qnaton, logikn noern n edaimona, kako tinov nepdekton, pronojtikn
ksmou te ka tn n ksmw. M enai d mntoi nqrwpmorfon, enai d tn
djmiourgn tn lwn sper ka patra pntwn, koinv te ka t mrov ato t
dikon di pntwn, pollav prosjgoraiv prosonomhetai kat tv dunmeiv.
Da mn gr fasi di n t pnta, Hna d kalosi par son to hn ativ stin,
et caetera, id est Deum autem esse animal immortale, rationale aut intellectuale,
ita felix vt nullius mali sit capax, prouidentiam et curam habens tum mundi, tum
eorum quae sunt in mundo. Attamen non esse specie humana, sed opifex esse
cunctorum, quemadmodum et pater est omnium communiter quidem, sed ita vt
sit pars ipsius mundi, quae siue quod, penetrat per omnia. Quod variis cognomentis appellatur iuxta vires diuersas. Da, id est Iouem, enim appellant, quod
per ipsum sint omnia. Hna, id est Iouem, appellant, quod autor sit vitae. Ita
Laertius. In cuius verbis suspicor esse mendum, quod interpres videtur sequutus,
pro eo quod scriptum est di n t pnta, scribendum arbitror dikon t pnta,
vt subaudias hon aut dikonta pnta aut certe di o t pnta. Nam di n t
pnta non sonat per quem omnia, sed propter quem omnia. Ad hanc igitur
Zenonis opinionem respiciens Hieronymus subiicit: Quem sequutus Vergilius ait,
Deum nanque ire per omnes
Terrasque tractusque maris coelumque profundum.
Et: Principio coelum ac terras et caetera. Haec testimonia non congruunt, nisi
legamus per omnia. His suffragatur et illud quod subiicit: Quidam hoc quod est
super omnes, per omnes et in omnibus, ad Patrem et Filium et Spiritum sanctum sic
existimant referendum, vt super omnia Patris sit, quia maior est omnium; per
omnes Filius, quia per Filium creata sunt omnia; in omnibus Spiritus, ipse enim
credentibus datur, et templum sumus Spiritus sancti, et Pater et Filius habitant in

ANNOTATIONES IN EPH. 4,6

823
824
825
826
827
828
829

219

nobis. Hic rursus vides in interpretatione poni omnia, non omnes excepta postrema particula. Quanquam vt et illic congruat omnia, facit psalmi testimonium:
Spiritus Domini repleuit orbem terrarum et hic qui continet omnia, scientiam habet
vocis. Item in principio Geneseos: Spiritus Domini expanditur super aquas. Quid
autem magni diceret apostolus, si doceret Deum Patrem esse super omnes
homines? quum angeli sint humano genere praestantiores. Scrupulus quem
mouet Hieronymus, poterat aliter submoueri, quod quum a Deo Patre sint sim784838 Vtcunque additur Zusatz E. Er.
bespricht ausfhrlich Hier.' Kommentar zu
Eph. 4, 6 (Comm. in Eph. II, 4, 56, Migne PL
26, 528C529C) und nimmt an, auch Hier.
habe gemeint, super omnes sei super
omnia, wie er selbst schon 1516 behauptete, ll.
780781: Hieronymus magis videtur amplecti
neutrum genus; darauf verweist er 1535, ll.
833834: quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti neutrum genus.
Dieser Zusatz E ist von der an dieser Stelle
(d.h. ll. 780781) gebten Kritik hervorgerufen. Wie blich erwhnt Er. den (die) Kritiker nicht mit Namen, cf. ll. 832833 (Huiusmodi reprehendissent).
785 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 528C.
787788 quoniam generis Cf. oben n.ll.
778780.
792793 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 528CD (793 est om.).
795 Hic scrupulus Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
796 quod subiicit Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 529A (796 et de Deo).
797 Laertius Diog. Laert. VII, 147 (797 d enai;
d enai ed. pr. 1533; 798 logikn, tleion
noern; logikn noern ed. pr. 1533; kako
pantv: kako tinov ed. pr. 1533; 799 enai
mntoi sic ed. pr. 1533; 799800 tn mn
djmiourgn sic ed. pr. 1533; 800 ka sper:
sper ka ed. pr. 1533). Cf. OCT, Oxford,
1964, 21966 ed. H.S. Long) und ed. pr. 1533
(Froben). Die bersetzung von Traversari/
Brugnoli lautet folgendermassen: Deum
vero esse animal immortale, rationale, perfectum siue intellectuale, beatum a malo omni
remotissimum; prouidentia sua mundum et
quae sunt in mundo disponens omnia, non
tamen inesse illi humanae formae lineamenta.
Caeterum esse quidem opificem immensi
huius operis, sicuti et patrem omnium. Communiter autem et ipsius partem, quae per
omnia penetret eamque multis appellari
nominibus iuxta proprietates suas. Namque
Iouem dici quod omnes iuuet; eumque graece
Da appellari, quod per ipsum sint omnia.

Eundem hna vocari, quod vite omnium sit


auctor (nach der Ausgabe von Nic. Jenson,
Venedig, 1475).
810813 In cuius omnia Die von Er. vorgeschlagenen Lesarten sind nicht bernommen
worden (weder dikon t pnta / dikonta
pnta noch di o t pnta). Die Prposition
di mit dem Akk. der Person bedeutet: auf
Veranlassung, auf Veranstaltung, auf den
Betrieb Jemands, auch: durch die Wirksamkeit, durch das Verdienst Jemands (Passow s.v. di B.III.1.a und b). Eine Emendation dieser Stelle scheint nicht erforderlich.
814823 Hieronymus nobis Hier. Comm. in
Eph. II, 4, 56, Migne PL 26, 529AB, erwhnt
Zeno (cf. oben l. 796): Tale quid de creaturis
et de Deo etiam Zeno cum suis Stoicis suspicatur. Quem secutus Vergilius ait [Verg.
Georg. IV, 221222 und Aen. VI, 724727]
Quidam hoc quod est scriptum: super omnes
[Migne: nos] et per omnes et in omnibus ad
Patrem et Filium et Spiritum sanctum sic
aestimant esse referendum, vt super omnia
Pater sit, quia auctor est omnium, per omnes
Filius, quia per Filium creata sunt omnia, in
omnibus Spiritus sanctus, ipse enim credentibus datur, et templum sumus Spiritus sancti;
et Pater et Filius habitant in nobis. So auch
Er.' Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo
109D.
817 Et caetera Von Hier. wird nach Verg.
Georg. IV, 221222, auch Verg. Aen. VI,
724727 angefhrt, Er. zitiert nur den Halbvers Aen. VI, 724 (Principio terras). Siehe
die vorangehende Anm.
818 illud Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56, Migne
PL 26, 529AB. Er. zitiert nicht genau, vgl.
oben n.ll. 814823.
824 psalmi testimonium Er. muss Sap. 1, 7, meinen: quoniam spiritus Domini repleuit
orbem terrarum, et hoc quod continet omnia
scientiam habet vocis. Er. hat mglicherweis
aus dem Gedchtnis zitiert.
826 in principio Geneseos Cf. Gn. 1, 2: Spiritus
Dei ferebatur super aquas.
828 Scrupulus Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.

220
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
LB 846
859
860
861
862

ANNOTATIONES IN EPH. 4,811

pliciter omnia, non absurde dicitur Pater omnium generali vsu nominis paterni,
quemadmodum diabolus dicitur mendacii pater, quod is primus docuit mentiri.
Huiusmodi scholiis non onerarem lectorem, nisi quidam magno supercilio reprehendissent, quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti
neutrum genus. Chrysostomus enarrans hunc locum admonet p pntwn dictum pro pnw pntwn. Dignitas autem Dei excellit non homines tantum, sed
vniuersam creaturam. Deinde quum per omnia exponit de gubernatione Dei, is
profecto gubernat vniuersa. In enarratione Chrysostomi tertio loco additur pronomen n psin mn, id est in omnibus vobis. Atqui in contextu non additur.
[A] Ambrosius mauult genus masculinum super omnes, per omnes [B] et in omnibus vobis, quorum postremum non potest non esse masculini generis. Theophylactus vtrunque ad nos refert genere masculino. [C] Et i n o m n i b u s vo b i s .
Pro quo Ambrosius legit in omnibus credentibus. Apud Hieronymum non additur
vobis, tantum est in omnibus. Nec potest aliud ex illius interpretatione deprehendi.
[D] Ex hoc loco Graeci refellunt haereticos facientes Filium Patre, et Spiritum
sanctum vtroque minorem, quod praepositionem di proprie dicerent competere
in Filium, n in Spiritum sanctum, quum z tribuatur Patri. Hic vtraque praepositio tribuitur Patri, di et n. Nec tamen habent vim diminuendi.
[8] [A] A s c e n d e n s i n a l t u m . A
nabv ev cov, id est postquam ascenderat in altum, praeteriti temporis. Iam testimonium quod adducit, est psalmo
sexagesimo septimo. Septuaginta transtulerunt hoc pacto: A
nbjv ev cov
xmalteusav axmalwsan, labev dmata n nqrpoiv. Paulus sciens ac prudens ab Hebraeis vnicam dictionem mutauit, vt indicat Hieronymus hunc edisserens locum. Quum enim apud illos legatur accepit dona in hominibus, hic
mutauit dedit dona [B] in [A] hominibus. Nec ea varietas quicquam officit sententiae, quandoquidem in psalmo promittitur futurum quod nondum erat factum, et ob id dicitur accepisse dona, quae post elargiretur. Hic quoniam apostolus describit quod iam erat | factum fundatis vbique per orbem ecclesiis dedisse
scribitur, non accepisse.
[9] Qu o d a u t e m a s c e n d i t . T d nbj, t stin; id est illud autem
quod dictum est ascendit, quid est? et caetera.
[11] [B] A l i o s a u t e m p a s t o re s e t d o c t o re s . Annotauit Hieronymus
[E] et hunc sequutus Augustinus, epistola quinquagesima nona, [B] quod quum
840841 Theophylactus CE: Vulgarius B.
845 praepositionem D: propositionem E.
847 habent E: habuit D.
850 septimo. BE: septimo. Hebraea ad hunc

habent modum
Hc
ql
ib

hiB

jvrm

l
hil

y
jda
B
hvnH

m A.
860 quid est A B E: quid C D.

832834 Huiusmodi genus Vielleicht meint Er.


Sutor: Er. behandelt in Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor, u.a. die Inkongruenz zwischen den
Lesarten der Vg. (die nach Sutor von Hier.
stammt) und den von Hier. zitierten Bibelstellen in seinen Werken. Er. nennt Beispiele dieses

Phnomens in Hier.' Kommentar zu den Paulusbriefen (Eph. 3 und 4), cf. LB IX, 759D sqq.
832 magno supercilio Cf. Adag. 749 (Attollere
supercilium, Ponere supercilium), ASD II, 2,
p. 272 und Adag. 2471 (Contrahere supercilium. Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.

ANNOTATIONES IN EPH. 4,811

834 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 11, 1,


Migne PG 62, 80: O p pntwn toutstin,
pnw pntwn ka di pntwn, toutsti,
pronon, dioikn ka n psin mn, toutstin, n psin okn. Nach der Ausgabe von
Giberti (Verona, 1529, fo 162r): p pntwn,
toutstin kriov ka pnw pntwn. ka di
pntwn, toutstin pronon dioikn. ka n
psin mn, toutstin okn. Im Lemma
nach der Ausgabe 1529: p pntwn ka di
pntwn ka n psin (cf. l. 838 [mn] in contextu non additur).
839 Ambrosius Fortsetzung des Textes nach dem
Zusatz E, cf. ll. 780783: Hieronymus magis
videtur amplecti etc.; l. 839: Ambrosius mauult
etc. Siehe Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4, 6,
CSEL 81, 3, p. 96, ll. 45, Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 947A, und ed. pr. 1492, fo
o1r, col. 2: qui super omnes est, et per omnes,
et in omnibus nobis (nicht vobis, wie l. 840).
840841 Theophylactus Theophyl. Expos. ad
Eph. 4, 6, Migne PG 124, 1081C. Der griechische Text ist doppeldeutig ( p pantn, ka
di pntwn, ka n psin mn). Er. hat aber
hier vermutlich nur Personas bersetzung
benutzt: Vnus deus et pater omnium, qui
super omnes et per omnia et in omnibus
vobis. Hoc est qui cunctis presidet et omnia
prouidentia et moderatione peruadit, et in
nobis vniuersis inhabitat (fo cxxxir).
841 Et in omnibus vobis Nov. Test.: et in omnibus vobis (Vg.: nobis). Er. folgt der ziemlich
seltenen Lesart mn/ vobis nach Ms. AN III 11
(cod. 2817) fo 257r. Dazu: ASD VI, 3, p. 521, n.
62 und Metzger, Commentary ad loc. p. 536.
842 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
6, CSEL 81, 3, p. 96, ll. 45; ll. 1112. Das
Lemma ist zweimal abgedruckt: in omnibus
nobis (l. 5); in omnibus credentibus (l. 12,
nach der Typographie des Textes von Vogels
gehrt credentibus nicht zum Lemma).
842 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 527C (im Lemma).
844 Graeci Cf. Theophyl. Expos. ad Eph. 4, 6,
Migne PG 124, 1081CD: Sjmewsai d, ti o
mn aretiko tn di prqesin pokljrosi
t u, ka tn n t pnemati v lttwsin
esgousan nn d t patr erskontai
proskemenai ok ra lattsewv.
848 Ascendens in altum Nov. Test.: Quum ascendisset in altum. Er. ersetzt das partc. pr. der
Vg. durch einen Nebensatz, durch den er die
Vorzeitigkeit des partc. aor. (nabv) ausdrckt.
848 A
nabv ev cov So auch die heutigen Ausgaben.
849850 psalmo sexagesimo septimo Siehe Ps. 67,
19: ascendisti in altum, cepisti captiuitatem,

221
accepisti dona in hominibus (Ps. iuxta LXX,
Stuttgart Vg.).
850 [app. crit.] Die hebrische Fassung von Ps.
67, 19 hat Er. ab der Ausgabe B ausgelassen.
Vgl. app. crit. n.l. 827 zu Gal. 3, 13; app. crit.
n.l. 201 zu Gal. 4, 27: Er. lsst fters ab B den
hebrischen Urtext aus.
850 Septuaginta Ps. 67, 19 (nqrpw: nqrpoiv
v.l. Stuttgart LXX).
851852 sciens ac prudens Ter. Eun. 7273: et
prudens, sciens / viuus vidensque pereo und
Hier. Adv. Ruf. II, 32, CCSL 79, p. 69, ll.
1516: Sciens ergo et prudens in flammam
mitto manum. Siehe Adag. 2513, ASD II, 6,
p. 352; Collect. 529, ASD II, 9, p. 200.
852 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 8,
Migne PL 26, 530B: Et eleganter hic posuit:
dedit dona in hominibus, cum in Psalterio
scriptum sit: accepit dona in hominibus. Verum
ibi, quia necdum factum erat, sed futurum
promittebatur, propterea dicitur accepisse. Hic
vero cum apostolus scribit, quia iam dederat, et
in vniuerso orbe ecclesiae fundatae erant;
idcirco non accepisse scribitur, sed dedisse.
859 Quod autem ascendit Nov. Test.: Caeterum
illud ascendit. Cf. ASD VI, 3, p. 523, n. 91.
859 T stin; So auch die heutigen Ausgaben.
861 Alios doctores Nov. Test.: alios autem pastores ac [et A] doctores. Er. hat et durch ac
ersetzt, dazu: ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu Ioh. 1,
25.
861 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 532B: et in pastoribus et
in magistris officia diuersa posuerit. Non
enim ait alios autem pastores et alios magistros, sed alios pastores et magistros, vt qui
pastor est, esse debeat magister.
862 Augustinus Aug. Epist. 149, 11, CSEL 44, p.
358, l. 18 p. 359, l. 6: Pastores autem et doctores, quos maxime vt discernerem voluisti,
eosdem puto esse, sicut et tibi visum est, vt
non alios pastores, alios doctores intellegamus; sed ideo, cum praedixisset pastores, subiunxisse doctores, vt intellegerent pastores ad
officium suum pertinere doctrinam. Ideo
enim non ait: Quosdam autem pastores,
quosdam vero doctores, sed cum superiora
ipso locutionis genere distingueret dicendo:
Quosdam autem apostolos, quosdam autem
prophetas, quosdam vero euangelistas, sed
hoc tamquam vnum aliquid duobus nominibus amplexus est: Quosdam autem pastores
et doctores. Man beachte die unterschiedliche Numerierung ante Maurinorum editionem (Epist. 59) und Maurinorum ed. (Epist.
149).

222
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890

ANNOTATIONES IN EPH. 4,1214

in caeteris discreuerit officiorum genera, hic duo coniunxit. Neque enim dictum
est quosdam pastores, quosdam doctores, sed alios pastores et doctores, quod quicunque pastores sunt, iidem debeant esse doctores; [C] quum Ambrosius id non
animaduertens, opinor, distinctim accipiat, quasi diuersi sint pastores ac magistri.
Rursum parum videtur obseruasse, quod apud Graecos pro magistris est didasklouv, id est doctores. Magistros enim interpretatur exorcistas, qui in ecclesia
coerceant ac verberent inquietos. [D] Quanquam Theophylactus proposito sensu
quem ostendimus, et hunc attingat de diaconis.
[12] [A] Ad c o n s u m m a t i o n e m s a n c t o r u m . Prv tn katartismn.
Hieronymus legit ad instructionem. Significat autem et refectionem siue reparationem [B] aut instaurationem rei collapsae. [A] Doctores enim succurrunt lapsis et deiectis. [B] Maxime vero probatur quod nobiscum vertit Ambrosius ad
consummationem sanctorum, nam et hoc sonat Graecis katarthesqai. Ita probe
congruit quod sequitur in aedificationem corporis Christi, [C] nimirum vt corpus
vndique sit perfectum.
[13] [A] In a g n i t i o n e Fi l i i De i . Et agnitionis Filii Dei, [D] ka tv pignsewv. Pendet enim ab ntjtov, quemadmodum et fides. [A] Et ita legit
diuus Hieronymus, qui et alibi monet proprie agnosci quod antea fuerat cognitum.
[14] Et c i rc u n f e r a m u r. Graecis est participium, perifermenoi, id est
circumacti. [B] Augustinus legit circumlati. Caetera commode, [A] si tempus
responderet. Et paruuli est npioi, quod ita significat puerum, vt et parum prudentem significet. Et omni vento, rectius erat quouis vento. Nam Graeca vox
pant anceps est. In n e q u i t i a h o m i n u m . En kubea. Quod verbum ductum est a lusu tesserarum, in quo qui potest, imponit et circumuenit alterum,
etiamsi Faber [B] in prima sane aeditione [A] mutat pro nequitia, confusionem et
perturbationem, sed deceptus, vt videtur, similitudine figurae u, quae cappa videri
possit; itaque kukea legit pro kubea, quum sit b. [B] Et mutauit ille quidem
863 coniunxit D E: coniunxerit B C.
878 filii dei alt. BE: fidei A.

890 kukea kubea CE: kukea kubea A


B.

865 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,


11, CSEL 81, 3, p. 99, ll. 15: Pastores possunt
esse lectores, qui lectionibus saginent populum audientem magistri vero exorcistae
sunt, quia in ecclesia ipsi conpescunt et verberant inquietos.
869 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
11, Migne PG 124, 1085B: Tov d poimnav ka
didasklouv. Tov tv kkljsav gkexeirismnouv lgei, tov piskpouv Dnasai
d poimnav ka tov presbutrouv ka
piskpouv nosai didasklouv d ka tov
diaknouv. Nach Personas bersetzung: Alios
autem pastores et doctores. Eos dicit quorum
cure fuisset ecclesia demandata, episcopos,

inquam poteris etiam pastores pro sacerdotibus ipsis et episcopis intelligere, doctores vero
ministros, siue dyaconos ipsos (fo cxxxiv).
871 Ad consummationem sanctorum Nov. Test.:
ad instaurationem sanctorum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 189, n. 107 zu 1. Cor. 1, 10.
871 Prv tn katartismn So auch die heutigen
Ausgaben.
872 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 531D (im Lemma).
872873 Significat collapsae Laut Bauer s.v.
bedeutet katartismv: die Zurstung; die vorliegende Stelle bersetzt er folgendermassen:
um die Heiligen zur Dienstleistung auszursten. Nach Passow ist die Bedeutung von

ANNOTATIONES IN EPH. 4,1214

katartismv: Wiederherstellung, Vershnung


und in der medizinischen Terminologie das
Einrichten (eines ausgerenkten Gliedes). LiddellScott unterscheidet: 1) restoration, reconciliation; 2) setting of a limb; 3) furnishing,
preparation; 4) training, discipline (Eph. 4, 12).
874 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
12, CSEL 81, 3, p. 98, ll. 1819. Der Ausdruck
consummatio gehrt zur spten Latinitt (cf.
Souter, Glossary s.v.) und findet sich mit mehreren Bedeutungen in der Vg. (AT und NT),
cf. Kaulen 12, p. 14: Abschluss, Vollendung,
Vollkommenheit, das usserste, der hchste
Grad; Vernichtung. Nach Mohrmann, tudes III, p. 105, gehrt consummatio zu den
semasiologischen Christianismen, d.h. zu
den Ausdrcken, deren Inhalt unter Einfluss
des Christentums erneuert worden ist.
Obwohl die bersetzung der Vg. (und auch
Ambrosiaster), nml. consummatio Er.
gefllt (ll. 874875), ersetzt er sie durch
instauratio (cf. n.l. 871), d.h. durch einen
Ausdruck, der, wie auch consummatio, nicht
zum klassischen Idiom gehrt.
876 quod sequitur D.h. Eph. 4, 12b, nach der
Vg. von Er. angefhrt.
878 In Dei Vg.: in vnitatem fidei et agnitionis filii Dei; Nov. Test.: in vnitatem fidei et
agnitionis filii dei. Nov. Test. und die Vg.
stimmen berein. Es gibt zur Stelle einige
v.ll.: agnitionem, agnitione, in agnitionem,
cf. WordsworthWhite ad loc.
878879 ka tv fides Siehe Eph. 4, 13, ev tn
ntjta tv pstewv ka tv pignsewv. Er.
meint ntjta (ntjtov wegen des gen. sep.
nach ab).
880 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533A (im Lemma).
880 alibi Er. meint vermutlich Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 1518, Migne PL 26, 489B, n.l. 240
zu Eph. 1, 17, angefhrt. Zu dieser origenistischen Auffassung: n.ll. 242243 zu Eph. 1, 17.
882 Et circunferamur Nov. Test.: et circunferamur [circumferuntur A]. Vgl. auch den
Kontext der Vg.: fluctuantes et circumferamur; Nov. Test.: qui fluctuemus et circunferamur [qui fluctuant et circumferuntur A].
Dazu: ASD VI, 3, p. 523, n. 143.
883 Augustinus Siehe Aug. Civ. XXII, 18, CCSL
48, p. 836, l. 11. Die bersetzung circumlati
fr perifermenoi auch bei Hier. Comm. in
Eph. II, 4, 13 sqq. Migne PL 26, 533A.
883884 si tempus responderet Fortsetzung des
Textes A, nach dem Zusatz B: [l. 883] circumacti, [ll. 883884] si tempus responderet.
884885 paruuli significet Die Bedeutung
von npiov hat Er. mehrmals behandelt, cf.

223
n.ll. 938939 zu Gal. 4, 1. Siehe z.B. auch
Annot. in 1. Cor. 14, 20, ASD VI, 8, p. 278, ll.
224225: Quanquam vt saepe iam admonui,
npioi dicuntur pueri id aetatis, quo nondum
sapere possunt.
885886 Et est Im Nov. Test. bersetzt Er. wie
hier quouis vento. Vgl. Er. bersetzung Act.
10, 35: n pant qnei, in quauis gente. Dazu:
ASD VI, 2, p. 316, n. 351.
886 In nequitia hominum Nov. Test.: per versutiam [in versutia A] hominum.
886 En kubea In den heutigen Ausgaben: n t
kubea (so auch im Nov. Test.; die Auslassung
des Artikels ist vermutlich unabsichtlich). Zu
kubea = das Wrfelspiel: Bauer s.v.:
kubea tn nqrpwn wird durch das folgende n panourga ktl. als betrgerisches
Falschspiel gekennzeichnet. Vgl. auch Suid.
kubea 2592: kubea: panourga.
888 Faber Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, bersetzte 1512: in turbatione hominum
(fo 38r). In der examinatio zur Stelle schrieb
er: Vulgata aeditio. In naequitia hominum.
Potius in turbatione hominum. Paulus n t
[tj] kukea [kukea] tn nqrpwn. Vocabulum enim kukea prima syllaba per ypsilon et
secunda diphthongo; potius confusionem et
turbationem dicit p to kuken quod miscere, confundere et turbare significat, quam
malitiam quae dicitur kaka prima syllaba
per alpha et secunda per iota. Non negauerim
tamen eam confusionem et turbationem
hominum ex naequitia procedere (fo 169r).
888 in aeditione Zusatz B. Als Er. die zweite
Ausgabe des Nov. Test. und der Annot. vorbereitete, verfgte er schon ber die zweite
Auflage der S. Pauli epistolae xiv von Faber
Stapulensis, die zwischen November 1516 und
dem 10. Juli 1517 erschien (cf. ASD IX, 3, p. 10;
pp. 6062). Siehe weiter unten n.ll. 890892.
889890 sed quum sit b In der Handschrift
AN III 11, fo 256r (die letzte Zeile des Bibeltextes) kann man sehen, was Er. meint. In der
Wendung ka bqov ist sowohl das k als auch
das b dem u sehr hnlich. Auf fo 258v steht das
Wort kubea: Der Kopist hat im Anlaut das
normale k verwendet, in der Mitte des Wortes
das b, das dem u gleicht (der Kopist des Ms.
AN III 11, cod. 2817 verwendete zwei unterschiedliche Formen des Buchstabes kappa).
890892 Et apologia Zusatz B. Obwohl
Faber Stapulensis in seiner zweiten Ausgabe
der S. Pauli epistolae xiv die fragliche Lesart
gendert hat, bt Er. noch immer Kritik an
der betreffenden Stelle: Faber folge zwar der
Lesart der Vg.: in nequitia hominum (fo 36v
der 2. Edition von 1516/17, laut Steenbeek,

224
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
LB 847
923
924
925
926
927
928
929
930

ANNOTATIONES IN EPH. 4,15

hunc locum in posteriore aeditione, sed ita vt nec ibi suffrager homini. Qua de
re nonnihil attigimus in nostra ad illum apologia. [A] Videtur autem verbum esse
fictum a kubew, quod est tesseris ludo, quod in huiusmodi ludis arte opus est;
et quisque nititur circumuenire collusorem si possit, ad suum duntaxat commodum spectans, vt kubean dicere possis aleationem, hoc est versutiam et fallax
artificium vel potius artificem fallaciam. [B] Testatur et Hesychius, kubesai
praeter caetera significare et xleusai, quod est irridere aut subsannare. [A]
Idque Hieronymus ad dialecticorum argutias et insidiosas captiones refert. Haec
quum animi nostri coniecturam tametsi magnopere probabilem sequuti literis
prodidissemus, nacti Theophylacti episcopi in Paulinas epistolas commentarios
haudquaquam aspernandos comperimus et illum nobiscum sentire; cuius equidem verba, quod ad hanc rem pertinet, non grauabor adscribere: Kubeuta
lgontai o tov pettov kexrjmnoi toioto esin o ceudodidskaloi metatiqntev tov felestrouv sper pettov v bolontai, id est Cybeutae dicuntur qui
talis vtuntur; eiusmodi sunt falsi doctores transponentes simpliciores ceu talos
prout volunt. Mihi quidem satisfaciebat mea coniectura, tam consentanea vero.
Caeterum, quoniam nonnullos magis commouet autoritas quam ipsa res, Graeci
interpretis suffragium addidimus. [E] Theophylactus Chrysostomum, vt fere
solet, est sequutus. Illud mirum, neutrum differentiam ponere inter kbouv ka
pettov, id est inter tesseras et talos, nisi quod in vtrisque locus est fraudi. [A]
Illud admonet Hieronymus totum hunc locum, si quis Graeca legat, manifestiorem esse, sed dum Latinis ad verbum redditur, sensum fieri obscuriorem. [B]
Paraphrasi poterat explicari ad hunc modum: Donec eo perueniamus omnes, vt
eadem sit omnium fides et aeque cognitus siue agnitus Filius Dei, hoc est vt pertingamus ad perfectam, solidam ac virilem aetatem, videlicet ad eam mensuram
aetatis, quae nos plene adultos reddat in Christo, ne posthac simus infantes qui
circumagantur ac circumferantur quouis vento doctrinae imponente nobis hominum astu hoc agentium, non vt Christum syncere nos doceant, sed callidis artibus adorti nos illaqueent capiantque. Quin potius istis neglectis quae vera Christoque digna sunt sectantes per omnia adolescamus in illum qui est caput
omnium. Is autem est | Christus, non Moses; hic enim membrum duntaxat est,
non caput. [A] Hieronymus legit in fallacia hominum, in astutia [B] et caetera.
[A] Ad c i rc u m u e n t i o n e m . Prv tn meqodean. Dictum est autem a meqodeein, quod est hominem adoriri ex insidiis. Et Er ro r i s . Tv plnjv. Melius
vertisset imposturae. Nam plnj et decipientis est, at error decepti. Mirum
est autem quid sequutus Ambrosius legerit ad remedium erroris, [B] nisi forte
methodum ille scripsit idque aliquis transformauit in remedium. Augustinus
vertit machinationem.
[15] [D] Ve r i t a t e m a u t e m . Dilucidius erat sed quam autem aut sed
potius; corrigit enim quod praecessit. [A] Ve r i t a t e m a u t e m f a c i e n t e s .
896 artificem CE: artificiosam A B.
900 Theophylacti CE: Vulgarii A B.

902 adscribere E: ascribere A, asscribere BD.


924 Erroris non quasi lemma excusum AD.

ANNOTATIONES IN EPH. 4,15

ASD IX, 4, p. 185, n.ll. 24372438), er habe aber


seine Darlegung (expositio) nicht der neuen
Lesart angeglichen, ausserdem habe er in der
sogenannten examinatio nonnullorum circa
literam, die der expositio folgt, die betreffende
Anmerkung gestrichen, ohne etwas Neues hinzuzufgen. Siehe Apolog ad Fabr. Stap. ASD IX,
3, p. 184, ll. 24362441: Rursus in epistola ad
Ephesios, capitulo quarto, vbi pudendo lapsu
ex kubea kukean nescio quam feceras, quoniam nullo modo poteras tergiuersari, in
translatione quidem pro turbatione reposuisti
nequitiam, caeterum in expositione reliquisti
turbationem nec mutas ridiculam et coactam
interpretationem. In examinatione vero pristinam annotationem sustulisti nec tamen exponis quid sibi velit kubea, perinde quasi nequitia
Graecam vocem exprimat.
892896 Videtur fallaciam Das Verb kubew,
mit Wrfeln spielen, wrfeln, hat die Konnotation betrgerisch vorgehen, cf. Liddell
Scott s.v. kubew II.2 cheat, defraud a
person. Cf. zu kubea, oben n.l. 886.
895 aleationem Dieser Ausdruck ist in den Lexika
(LewisShort, Georges, Souter, Glossary, Niermeyer, Hoven, Lexique, ThLL) nicht belegt.
Vielleicht handelt es sich um einen Neologismus von Er.: aleaaleatio nach kbovkubea.
896 Hesychius Hesych. kubesai 4368 (Latte,
vol. II, p. 540): kubesai pazai (= pasai),
tablsai, xleusai (pahw: scherzen, verspotten; tablhw: Wrfel spielen; xleuhw scherzen, spotten; trans. verspotten, hhnisch
behandeln. Nach Pape).
898 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533C: [haeretici siue
sapientes saeculi] alii vero omni calliditate
erroris laqueos componentes nos decipere et
vincere festinant.
900 Theophylacti Er. konsultierte 1516 das
Exemplar der Kommentare zu den Paulusbriefen von Theophyl. des Basler Dominikanerklosters. Zu dieser Handschrift: Brown,
ASD VI, 3, Introduction, pp. 810. Siehe
Theophyl. Expos. ad Eph. 4, 14, Migne PG
124, 1088C (903 pessov).
907908 Caeterum addidimus Vielleicht
meint Er. Maarten van Dorp, mit dem er
schon vor dem Erscheinen des Nouum Instrumentum ber die (knftige) Ausgabe korrespondierte. Van Dorp zeigte sich ziemlich
autorittsglubig, cf. Ep. 304, ll. 98101:
Non enim est consentaneum vniuersam
ecclesiam tot iam seculis errasse, quae et vsa
est semper et nunc quoque tum probat tum
vtitur hac aeditione [sc. die Vg.]. Neque verisimile est falsos fuisse tot sanctos patres, tot

225
viros consummatissimos etc. Siehe Er.' Antwort: Ep. 337, l. 713 sqq.
908 Theophylactus Siehe Theophyl. loc. cit.
(oben n.l. 900).
908 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 83. Chrys. und Theophyl. setzen hier offenbar kubea (Wrfel) und pettv
(der lnglich runde Stein im Brettspiel
[Pape]) einander gleich.
911 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 534C: Sciendum quod
hic locus in Graeco manifestior sit, dum
autem in Latinum e verbo transfertur ad verbum, sensus sermonibus inuoluti obscurum
fecere quod dicitur.
922 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533A: in fallacia hominum et astutia (Lemma).
923 Ad circumuentionem Er. bersetzt die Wendung: prv tn meqodean tv plnjv (Vg. ad
circumuentionem erroris) im Nov. Test.
durch: qua nos adoriuntur, vt imponant nobis
[ad aggressionem imposturae A]. Vgl. Bauer
s.v. meqodea: zu der Arglist des Irrwahns. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 523 sq. n. 147.
923924 meqodeein Die erste Bedeutung des Verbs
lautet nachgehen, verfolgen, dann: nach den
Regeln, kunstgemss, methodisch abhandeln;
daher von den Rednern durch rhetorische
Kunstgriffe betrgen (nach Pape s.v.). Siehe
auch LiddellScott s.v. 3.: c. acc. pers., defraud,
get round, d.h. die Bedeutung, die Er. meint.
924925 Erroris decepti Zur bersetzung der
Wendung ad circumuentionem erroris: oben
n.l. 923 und ASD VI, 3, p. 523, n. 147. Zur
Bedeutung des Ausdrucks plnj n.ll. 8182
zu 1. Thess. 2, 3.
926 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
14, CSEL 81, 3, p. 101, ll. 1718.
927 Augustinus Siehe z.B. Aug. Civ. XXII, 18,
CCSL 48, p. 836, l. 12: ad machinationem
erroris.
929 Veritatem autem Nov. Test.: sed veritatem.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151. Er.
hat den vorliegenden Zusatz D nachgetragen,
weil er im Nov. Test. autem durch sed ersetzt
hat (dazu: ASD VI, 2, p. 21, n. 262 zu Ioh. 1,
26), ohne dass er diese nderung erlutert hat.
930 Veritatem autem facientes Nov. Test.: sed
veritatem sectantes. Auch an anderen Stellen
meidet Er. das Verb facere, cf. ASD VI, 2, p.
41, n. 211 zu Ioh. 3, 21. Siehe auch Valla, Annot.
ad loc.: Veritatem autem facientes Graece
est veritatem sectantes, sed hoc parui refert.
Non enim potest verbum e verbo transferri
ljqeontev (Garin, p. 877, col. 2). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151.

226
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971

ANNOTATIONES IN EPH. 4,16

A
ljqeontev, id est veritatem sectantes. Nam ljqeein est vel praestare quod
dixeris vel vera loqui. Nam hoc opposuit t kubea ka t plnj, hoc est versutiae et imposturae. Cre s c a m u s i n i l l o. Azswmen ev atn t pnta, id
est augeamus in illum omnia. Sic quidem emendat Laurentius. Ego sane puto
recte verti posse augescamus in illum per omnia, vt ad t pnta subaudias praepositionem kat. Tametsi Hieronymus legit vt augeamus in ipso omnia. Et item
Ambrosius, si tamen codices mendo vacant. Nec ab his dissentit Theophylactus
[D] interpretans omnia in nobis esse augenda et vitam et dogmata. [E] Chrysostomus trifariam interpretatur: primum vt intelligamus corpus augmentum
facere, dum in singulis membris operatur spiritus iuxta cuiusque modum; altero
modo vt accipiamus singula membra capere augmentum ex subministratione spiritus; tertio vt intelligamus spiritum augeri, dum a capite fluens meat per omnia
membra contingens et connectens singula. [B] Potest autem in verbo transitiuo
subaudiri nos, pronomen, [D] etiamsi aznw apud Graecos neutralem habet
significationem, nec memini in alio significatu comperisse. [A] Proinde sequatur
lector quod maxime probauerit, etiamsi nostra lectio ab horum interpretatione
minime dissidet, praesertim quum mox sequatur tn azjsin to smatov.
[16] C o m p a c t u m . Sunarmologomenon, quod ante verterat constructum. Connexum. Sumbibahmenon, id est coagmentatum. Hieronymus legit
conglutinatum. Pe r o m n e m i u n c t u r a m . A
fv, quod non possis aptius vertere quam commissuram. Est enim f, commissio, sic vt vtrunque se mutuo
contingat veluti membrum membro connexum. [B] Proinde Augustinus in
Psalmo decimo legit per omnem tactum. Idem libro De ciuitate Dei vigesimo
secundo, capite decimo octauo, locum hunc adducit hisce verbis: Qui descendit,
ipse est et qui ascendit super omnes coelos, vt adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam vero euangelistas, quosdam autem pastores et doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii, in
aedificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in vnitatem fidei et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, vt
vltra non simus paruuli iactati et circumlati omni vento doctrinae, in illusione hominum, in astutia ad machinationem erroris, veritatem autem facientes in charitate
augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexum
et compactum per omnem tactum subministrationis secundum operationem in mensuram vniuscuiusque partis incrementum corporis facit in aedificationem sui in charitate. [A] Se c u n d u m o p e r a t i o n e m . Kat nrgeian. Rursum est illud
nomen toties obuium, quod actum ac vim occultam significat. Sentit de spiritu
vitali, qui a capite proficiscens impartit vim suam, non omnibus parem, sed quatenus conducit toti corpori. Ad eum modum interpretatur [E] Chrysostomus [A]
et Theophylactus, vt nrgeia, quam hic operationem vertit, pertineat ad actum
spiritus Christi in membris suis, non ad opera nostra, quemadmodum exponit
Lyranus. Thomas ita moderatur interpretationem, vt videatur vtrunque sensisse.
937 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
947 minime D E: minimum AC.

969 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

ANNOTATIONES IN EPH. 4,16

933 Crescamus in illo Nov. Test.: adolescamus in


illum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 524,
n. 152,3.
933 Azswmen pnta So auch die heutigen
Ausgaben.
934 Laurentius Siehe Valla, Annot. ad loc.: crescamus in illo per omnia, qui est caput Christus Illud maius quod graece dicitur Augeamus in illum omnia, azswmen ev atn t
pnta, hoc est quod augeamus in Christum
omnia membra, quod probat id quod sequitur: In mensura vniuscuiusque membri augmentum corporis facit, azjsin (Garin, p.
877, col. 2).
934936 Ego kat Nach BlassDebrunner
160.1 und 1602, handelt es sich an der vorliegenden Stelle um einen Akkusativ der
Beziehung (acc. Graecus, Schwyzer II, p. 84),
also t pnta = in jeder Hinsicht.
936 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533A: Veritatem autem
facientes in charitate augeamus in ipso omnia
qui est caput Christus (Lemma).
937 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
15, CSEL 81, 3, p. 102, l. 4: augeamus in
ipsum omnia. Dieselbe Lesart in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 948D.
937 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
15, Migne PG 124, 1089A: azswmen ev
Xristn t pnta mn, tn te bon ka t
dgmata.
938939 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 84, ll. 1724 (T sma ntilambanmenon tv pixorjgav kat nalogan
tn n at meln, otw poietai tn
azjsin trwv ka trwv ktl.).
943944 Potest pronomen Im NT wird das
Akt. von aznw, wie auch das Pas., intransitiv verwendet, cf. Bauer s.v. aznw 3.
Aznw ev Xristn, auf Christus hinwachsen.
944945 etiamsi significationem Wie in
Annot. in Eph. 1, 20, ll. 276277, verwendet
Er. den Ausdruck neutralis als terminus
technicus fr den intransitiven Gebrauch des
Verbs. Cf. n.ll. 276277 zu Eph. 1, 20.
947 mox Cf. Eph. 4, 16b.
948949 Compactum coagmentatum Nov.
Test.: si coagmentetur et compingatur.
948, 949 Sunarmologomenon, Sumbibahmenon
So auch die heutigen Ausgaben.
948 ante Siehe Annot. in Eph. 2, 21, ll. 545546:
Constructa. Graece significantius sunarmologoumnj, id est coagmentata siue commissa siue coaptata. Man beachte, Er. setze
offenbar sunarmologomenon und sumbibahmenon einander gleich, denn er bersetzt beide
partc. durch das Partizip von coagmentare

227
(Annot. in Eph. 2, 21: sunarmologoumnj =
coagmentata; Annot. in Eph. 4, 16, l. 949
sumbibahmenon = coagmentatum). Cf. ASD
VI, 3, p. 524, n. 162.
949 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 16,
Migne PL 26, 534C (im Lemma).
950 Per omnem iuncturam Nov. Test.: per
omnem commissuram.
951952 Est connexum Siehe Bauer s.v. f:
die Verbindung der Glieder, Eph. 4, 16; Col.
2, 19.
952 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 10, 7, CCSL
38, p. 79, ll. 56 (cf. ASD VI, 3, p. 524 sq. n.
163).
953 Idem Dei Aug. Civ. XXII, 18, CCSL 48,
pp. 836837, ll. 317.
965 Secundum operationem Nov. Test.: iuxta
actum. Zur bersetzung des Begriffes nrgeia: ASD VI, 3, p. 289, n. 102 zu 1. Cor. 12,
10.
965966 Rursum significat Dazu: n.l. 157 zu
Eph. 1, 11; n.l. 271 zu Eph. 1, 19; Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: occulta vis dicitur
nrgeia.
966968 Sentit corpori Nach Theophyl. (cf.
unten n.l. 969), der sich auf Chrys. gesttzt
haben wird, cf. n.l. 968.
968 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 84 (ll. 48): Kaqper t
pnema t p to gkeflou katabanon, t
di tn nerwn [t] asqjtikn ox plv
ddwsi psin, ll kat nalogan kstou
mlouv t mn dunamnw plon dzasqai,
plon, t d lttw latton otw ka
Xristv ktl. (vgl. n.ll. 938939 zu Eph. 4, 15).
969 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
16, Migne PG 124, 1089AB: Kaqper n t
smati t pnema t p to gkeflou
katabanon di tn nerwn ox plv ddwsi
psi tov mlesi tn asqjsin, ll kat nalogan kstw, t mn plon dzasqai
dunamnw, plon, t d latton, latton
otw ka Xristv ktl.
971 Lyranus Zu Nicolaus von Lyra (Lyre bei
vreux), 12701349: 2LThK 7, 992 sq. Man
hat Lyranus' Postillae fr den definitiven
Kommentar der heiligen Schrift gehalten. Er.
kritisierte jedoch Lyranus' Erluterungen
mehrmals (Belegstellen bei Hovingh, ASD
VI, 5, p. 610, s.v. Nicolaus Lyranus). Siehe
postilla ad loc. Biblia sacra VI, col. 552:
Secundum gradus membrorum ecclesiae
competunt diuersis diuersi actus maiores et
minores sicut episcopis sacerdotibus et religiosis etc.
971 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph. lect.
225228, vol. II, p. 55 sq. siehe bes. lect. 228:
a capite Christo in membris, vt augmenten-

228
972
973
974
975
976
977
978
979
LB 848
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996

ANNOTATIONES IN EPH. 4,1718

In m e n s u r a m . En mtrw, id est in mensura, etiamsi dissentiant Latina


exemplaria, vt intelligas in corpore cuique membro iuxta suum modulum impartiri de vita corporis et alimento. [D] Sic enim dixit in mensura, quasi dixisset per
mensuram siue iuxta modum. [A] V n i u s c u i u s q u e m e m b r i . Mrouv, id
est partis. Quanquam [C] Graecis [A] exiguum discrimen inter mlouv et mrouv.
[E] Mlouv legit Chrysostomus. [A] In a e d i f i c a t i o n e m s u i . Eauto, id est
suiipsius.
[17] [A] In Do m i n o. Quidam Graeci codices habent npion to qeo,
id est in conspectu Dei. | Si c u t e t g e n t e s . Nonnulli codices habent sicut
et reliquae gentes, t loip qnj. In va n i t a t e s e n s u s . Nov, id est mentis
potius quam sensus. Atque ad eum modum mox vertit interpres: Renouamini
spiritu mentis vestrae. Valla iure taxat eos qui sensum interpretantur sensualitatem, quum Graecis nov sit ea pars animi, quae maxime semota est a materia corporis quaeque sola putatur aliquid agere sine corporis organis.
[18] Ob s c u r a t u m h a b e n t e s i n t e l l e c t u m . Eskotismnoi t dianoa,
id est obscurati cogitatione siue animo. Hieronymus legit obscurati mente,
Ambrosius obscurati intellectu. At noster interpres hoc sane loco clarius extulit
ntev. A l i e n a t i a v i t a . Abalienati. A
pjllotriwmnoi, id est abalienati. Et
ita legit diuus Hieronymus. A v i t a De i . Quidam codices habent a via Dei,
sed mendose. Est enim a vita, tv hwv. Ambrosius legit a fide Dei. Potest et hic
esse sensus a vita qui est Deus. Id enim subindicant articuli vtrobique appositi
[B] tv hwv to qeo, [C] a vera vita qui est Deus. [A] Pe r i g n o r a n t i a m .
Di tn gnoian, propter ignorantiam. Pro p t e r c a e c i t a t e m . Prwsin,
quod magis sonat excaecationem. Mirum vnde Ambrosius legat pro caecitatem,
duritiam, nisi forte codex illius pro prwsin habebat sklrwsin.
972 mensuram BE: mensura A; dissentiant
BE: dissentiunt A.
986 dianoa A B D E: dianea C.

992 subindicant CE: indicant A B.


994 Propter caecitatem E: Et caecitatem AD.

tur spiritualiter, influitur virtus actualiter


operandi ab ipso est actualis membrorum
operatio siue ad opus motio, secundum mensuram et competentiam cuiuslibet membri.
Den ziemlich komplizierten Erluterungen
von Thomas widmet Er. hier keine Aufmerksamkeit.
972 In mensuram Nov. Test.: in mensura. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 525, n. 166. Vgl.
auch Valla, Annot. in Eph. 4, 15: quod sequitur: in mensura vniuscuiusque membri augmentum corporis facit, azjsin (Garin, p.
877, col. 2, n.l. 934 zu Eph. 4, 15 angefhrt).
975 Vniuscuiusque membri Nov. Test.: vniuscuiusque partis.
975 Mrouv So auch in den heutigen Ausgaben.
976 Quanquam mrouv Die Verwechslung
von mrouv / mlouv liegt auf der Hand, cf.

Annot. in 1. Cor. 12, 27, ASD VI, 8, p. 244, ll.


552556: Mlj k mrouv, id est membra ex
parte Quanquam Ambrosius legisse videtur k mlouv. Est autem facilis in hisce literis
lapsus ob affinitatem vocum mlouv et mrouv,
praesertim si accesserit aliquis labdacismus.
Siehe auch den Kommentar ad loc.
977 Chrysostomus In Eph. hom. 11, 3, Migne PG
62, 84 (1. Zeile von col. 84, im Lemma).
977 In aedificationem sui Nov. Test.: in aedificationem sui ipsius. Er. benachdruckt die
reflexive Bedeutung des Pronomens, cf. ASD
VI, 3, p. 525, n. 169.
977 Eauto (auto N27: ato Tischendorf ).
979 In Domino Nov. Test.: per dominum [in
domino A]. Cf. BlassDebrunner 219.1.
Die Prposition n kann die persnliche
Ttigkeit bezeichnen, die Er. hier, wie fters,

ANNOTATIONES IN EPH. 4,1718

eher durch per wiedergibt. Siehe n.l. 29 zu


Eph. 1, 3; n.l. 752 zu Eph. 3, 21.
979980 Quidam Dei Zu dieser Aussage von
Er.: ASD VI, 3, p. 525, n. 173. Nach Brown findet sich diese Lesart nicht in einem der von
Er. in Basel konsultierten Mss.; Brown verweist in diesem Zusammenhang auf den
Kommentar von Ps.Oecumenius in der Hs.
AN III 11 = cod. 2817, fo 260r: martroma
fjsi n kurw, toutsti mrtura tn krion
kal, mit dem Er.' v.l. mglicherweise verbunden ist (Migne PG 118, 1225A).
980 Sicut et gentes Nov. Test.: quemadmodum
et reliquae gentes (sicut gentes: sicut et gentes
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
980981 Nonnulli qnj Er. fand u.a. in seinem Ms. AN III 11 (cod. 2817) fo 260r die Lesart t loip qnj, der er folgt. Zu dieser Lesart: Metzger, Commentary ad loc. p. 537; ASD
VI, 3, p. 525, n. 176. In den heutigen Ausgaben
wird loip ausgelassen, Valla, Annot. ad loc.
aber: Plerique codices habent sicut et caeterae gentes ka t loip qnj (Garin, p. 877,
col. 2).
981 In vanitate sensus Nov. Test.: in vanitate
mentis [intellectus A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 525, n. 177.
982 mox Eph. 4, 23: renouamini autem spiritu
mentis vestrae. Cf. die folgende Anm.
983 Valla Valla, Annot. ad loc.: Illud vero sensus maluissem ego transferre mentis, nov,
quod si fecisset interpres, vt fecit paulo post
renouamini autem spiritu mentis vestrae.
Nemo exposuisset sensus per sensualitatis,
quod nomen ideo volui proferre, vt notarem
tanquam viris eruditis indignum pariter et in
loquendo superuacuum (Garin, p. 877, col.
2).
984985 quum organis Bei Anaxagoras war
der nov Mind as the active principle of the
Universe (LiddellScott s.v. nov I.5.b). Die
Bedeutung reason, intellect (LiddellScott
s.v. nov I.5.a) findet sich auch im NT, Bauer
s.v. nov 1. Verstand als die Fhigkeit des
Denkens; s.v. 2. die Vernunft. Laut Bauer
s.v. 3.a bezeichnet nov an der vorliegenden
Stelle brigens der Sinn, die Gesinnung; er
bersetzt: die Heiden wandeln mit einem
auf das Eitle gerichteten Sinn. Ausfhrlich
zum Begriff nov: ThWNT 4, Lemma nov
(Johannes Behm), pp. 950958, bes. pp.
952956 (B. Der Begriff nov in Philosophie
und Religion der Griechen). Er. scheint hier
auf die Dreiteilung der Seele des Menschen
bei Plato anzuspielen, cf. Behm: Plato gibt
der Vernunft (nov = logistikn), dem vornehmsten Seelenteil das reine Denken,

229
deren Gegenstand die Idee ist (p. 953, ll.
79).
986 Obscuratum intellectum Vg.: tenebris
obscuratum habentes intellectum; Nov.
Test.: dum mentem habent obtenebratam.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 525, n. 181.
986 Eskotismnoi t dianoa In den heutigen Ausgaben: skotwmnoi: skotismnoi
v.l.
987 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
988 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 16.
988989 At ntev Die Periphrase skotwmnoi
/ skotismnoi ntev (dazu: BlassDebrunner
3524: Um das Verharren in dem eingetretenen Zustand noch krftiger auszudrcken,
wird sogar das Ptz. selbst umschrieben) wird
in der lateinischen bersetzung durch den
Gebrauch des Partizips hervorgehoben.
989 Alienati a vita Nov. Test.: abalienati a vita,
cf. n.l. 450 zu Eph. 2, 12 (Nov. Test.: abalienati a republica).
989 A
pjllotriwmnoi So auch die heutigen
Ausgaben.
990 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
990 A vita Dei So auch Vg. und Nov. Test.
990991 Quidam mendose Siehe den Apparat von WordsworthWhite ad loc. Auch
Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq. Migne PL
26, 536A, las a via Dei.
991 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 17.
991993 Potest Deus Er. hlt to qeo fr
eine Apposition. Im neutestamentlichen
Griechisch aber fehlt fters in Nachstellung
die Wiederaufnahme des Artikels; demzufolge kann tv hwv to qeo (die Lesart der
heutigen Ausgaben) auch tv hwv tv to
qeo bedeuten. Cf. BlassDebrunner
271.1.b.
993 Per ignorantiam Nov. Test.: propter ignorantiam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
526, n. 183. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est propter ignorantiam, di tn gnoian
(Garin, p. 877, col. 2).
994 Propter caecitatem Nov. Test.: et excaecationem. Cf. app. crit.: Konsequenterweise hat
Er. 1535 im Lemma Et durch Propter ersetzt, da er grundstzlich im Lemma dem
Vg.Text (wie er ihm vorlag) folgte.
995 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 104, l. 1: Et duritiam cordis
illorum. Siehe die folgende Anm.
996 prwsin Nach Bauer s.v. die Verhrtung;
die Verstockung.

230
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

ANNOTATIONES IN EPH. 4,19

[19] Qu i d e s p e r a n t e s s e m e t i p s o s . Otinev pjlgjktev autov


pardwkan, id est qui socordia detenti tradiderunt semetipsos emendatore
Valla. At diuus Hieronymus existimat recte verti posse indolentes pro desperantes, quod vox [D] Graeca [A] hinc videtur deducta, quum quis vacat dolore
et sensu sui mali, et ob id stupens fertur in omne vitium. Ad eundem modum
interpretantur Graecanica scholia. [B] Et abutitur quidem Marcus Tullius verbo
indolentiae, sed cupiens vtcunque explicare Graecam nalgjsan. Algen enim
Graecis dolere, pjlgjkv dicitur qui, vt ita loquar, dedoluit [D] siue, vt
comicus loquitur, perdoluit [B] quique eo duritiae peruenit, vt ad omnem mali
sensum obsurduerit, sicut deferbuisse dicitur Latinis qui desierit feruere et desipere qui sapere desierit. Haud scio an interpres legerit pjlpiktev. Et facillimus est lapsus in vna literula. Quin et Ambrosius legit atque interpretatur desperantes. [E] Chrysostomus interpretatur pegnwktev autn, etiamsi contextus
habet pjlgjktev autov et in commentario meminit nalgjsav, quod ista
duo cohaerent, desperatio et indolentia. [B] Ac mea quidem sententia magis
quadrabat ad sententiae tenorem desperantes. Siquidem qui desperant esse vitam
a morte corporis, auidissime rapiunt huius vitae voluptates atque his sese ingurgitant velut amissis illis nihil habituri suaue. [E] Nec arbitror Graecos sic loqui,
nlgjken autn. [B] Im m u n d i c i a e o m n i s i n a u a r i c i a m . Videtur auaricia nihil habere confine cum immundicia aut libidine; atque ob id admonet
Hieronymus Graecis non esse filarguran aut filoxrjmatan, quae voces ab auiditate pecuniae dictae sunt, sed pleonezan ab habendo plus quam aequum est
vocatam. Porro qui vehementer est auidus voluptatum, non est contentus vxore
sua, sed alienam quoque constuprat et subinde aliam inuadit, quo voluptatis
satietatem euitet. Hoc pacto putat accipiendum et eum Pauli locum, qui est in
epistola ad Thessalonicenses priore, capite quarto: Haec est enim voluntas Dei,
sanctificatio vestra, vt abstineatis vos a fornicatione, vt sciat vnusquisque vestrum
suum vas possidere in sanctificatione et honore, non in libidine desiderii sicut et
gentes, quae non nouerunt Deum, vt ne quis supergrediatur et circunscribat in negotio fratrem suum, quoniam vindex est Dominus de his omnibus. [D] Nam et illic
quod interpres vertit circumueniat est pleonekten. [B] Mihi videtur et ita posse
accipi, vt n pleoneza dictum sit pro eo quod erat auide. [D] Theophylactus
refert ad omnem concupiscentiam immoderatam. Nam haec pertrahit homines
in caecitatem mentis. [E] Chrysostomus ad auariciam. [A] In a u a r i c i a m .
5 mali E: naturae B C, duritiae D.
6 obsurduerit B D E: obsorduerit C.
997 Qui desperantes semetipsos Nov. Test.: qui
posteaquam peruenerunt eo vt dolere desierint [peruenerunt ad indolentiam A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 526, n. 191.
997998 Otinev pardwkan So auch die
heutigen Ausgaben.
999 Valla Valla, Annot. ad loc.: qui desperantes semetipsos tradiderunt impudicitiae

19 est auidus D E: auidus est B C.


Nec est desperantes, sed vt vni graeco duo
latina reddam secordia retenti siue retardati siue per secordiam siue ignauiter
secorditerque siue secordes atque ignaui
tradiderunt sese impudicitiae, pjlgjktev
(Garin, p. 877, col. 2). Man beachte, dass Er.
nicht, wie Valla, retenti schreibt, sondern
detenti.

ANNOTATIONES IN EPH. 4,19

999 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17


sqq. Migne PL 26, 537AB: Quod autem ait
qui desperantes semetipsos, id est pjlgjktev
autov, multo aliud in Graeco significat
quam in Latino pjlgjktev autem hi
sunt, qui postquam peccauerint, non dolent,
qui nequaquam sentientes ruinam suam,
feruntur in pronum et in mortem ruunt
Exprimamus si possimus, verbum de
verbo et dicamus pjlgjktev, indolentes siue
indolorios.
2 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm. in
Eph. 4, 19, nach der Hs. AN III 11 (= cod.
2817) fo 260v: Otinev pj<lgjktev> ev tn
parnomon zokelantev bon katabrax tn
nalgjsan nsjsan [lgen] oon nalgtwv
sxjktev ka aqumsantev ka kamen m
bouljqntev prv eresin to kalo (Migne
PG 118, 1225C). Vgl. Theophyl. Expos. ad
Eph. 4, 19, Migne PG 124, 1092C: A
pjlgjktev gr fjs, toutsti katerraqumjktev ka
m qlontev kamen prv tn eresin to kalo
ktl.
2 Marcus Tullius Cf. Cic. Fin. II, 11; II, 19. Tusc.
V, 85; Off. III, 12.
5 comicus Ter. Eun. 154: Tandem perdoluit;
perdolere bedeutet jedoch (auch hier) sehr /
tief schmerzen (cf. Georges s.v.).
7 Haud pjlpiktev Zur v.l. pjlpiktev:
Metzger, Commentary ad loc. p. 537. Siehe
auch den Apparat von WordsworthWhite
und ASD VI, 3, p. 526, n. 191.
8 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4, 19,
CSEL 81, 3, p. 104, ll. 12: desperantes; siehe
die Interpretation von Ambrosiaster, p. 104,
ll. 410.
9 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 13, 1, Migne
PG 62, 93. Chrys. deutet in seinem Kommentar pjlgjktev im Sinn von hoffnungslos
sein. Die Wendung pegnwktev autn (=
an sich selbst verzweifelt; sich fr verloren
haltend) benutzt er nicht.
910 contextus autov Das Pronomen autov gehrt zu pardwkan; auch Chrys. verbindet autov und pardwkan. Vgl. ll. 1415:
Nec autn. Er. verneint, autn (autov)
sei Objekt bei njlgjken (pjlgjktev), was
er dem Anschein nach zuerst gemeint hat.
Das Verb nalgw ist weder bei LiddellScott
noch bei Lampe belegt; Er. wird palgw,
also plgjken meinen.
1011 in commentario indolentia Siehe Chrys.
loc. cit. (cf. oben n.l. 9): Otinev, fjsn,
pjlgjktev, autov pardwkan t selgea Deknusin ntaqa ti tv pwrsewv
bov ggonen atov atiov d bov z
okeav ggone aqumav ka nalgjsav.

231
15 Immundiciae auariciam Nov. Test.:
immundiciam omnem cum auiditate [in
auaritia A] (in auaritia: in auariciam v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 527, n. 195).
17 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq.
Migne PL 26, 537C538A: Dixeramus supra
[536C] operationem immunditiae omnis in
auaritia, non ad auaritiam, vt sonat simpliciter,
pertinere, sed ad libidinem atque luxuriam.
Debemus hunc sensum alterius loci testimonio
comprobare. In prima ad Thessalonicenses
Epistola scribitur: Haec est enim [cf. l. 22 sqq.].
Diligenter obserua, quia ad castitatem nos
prouocans et volens vxoribus tantum esse
contentos, dixerit: Ne quis supergrediatur et
circumscribat in negotio fratrem suum Vbi
nos habemus et cirumscribat in negotio fratrem
suum, in Graeco legitur, ka pleonekten n t
prgmati tn delfn ato. Pleoneza autem
auaritia nuncupatur.
1819 pleonezan vocatam Er. leitet pleoneza
von plon xw ab. Vgl. LiddellScott s.v. pleonktjv: plon xwn one who has or claims
more than his due, greedy. Siehe Annot. in
Eph. 5, 5, ll. 175179.
2122 in Thessalonicenses 1. Thess. 4, 36. Er.
fhrt diese Stelle gleichwie Hier. an, cf. oben
n.l. 17. (24 in passione desiderii Vg.: in libidine desiderii v.l.; 25 ignorant Vg.: non nouerunt v.l.; neque circumueniat Vg.: et circumscribat, WordsworthWhite ad loc. erwhnt
Hier. loc. cit.).
26 illic Sc. 1. Thess. 4, 6 (vgl. Annot. in 1. Thess.
4, 6, ll. 406408).
28 vt auide Siehe Er. bersetzung in Nov.
Test.: cum auiditate.
28 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
19, Migne PG 124, 1092D: En pleoneza
Ezn gr, fjsn, atov ka xrjmtwn ka
donv n summetra polaein o d tn
metran lmenoi n psin ev prwsin lqon
ka naisqjsan pantv gaqo.
30 Chrysostomus In Eph. hom. 13, 1, Migne PG
62, 94: En pleoneza fjsn Ezn gr
atov, e ge bolonto, mte pleonekten,
mte selganein, mte gastrhesqai, ka tn
piqumin polaein zn ka xrjmtwn,
zn ka donv ka trufv metxein met
summetrav ll peid mtrwv xrsanto
t prgmati, pnta difqeiran. Die Interpretationen von Theophyl. bzw. Chrys. unterscheiden sich kaum voneinander.
30 In auariciam Nov. Test.: cum auiditate [in
auaritia A], cf. oben n.l. 15. Zur bersetzung
cum fr n: ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42 zu Rom.
1, 4.

232

LB

31
32
33
34
35
36
37
38
39
849
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68

ANNOTATIONES IN EPH. 4,2126

In auaricia, n pleoneza, [D] quasi dicas per auariciam siue cupiditatem rei
alienae.
[21] [A] Si t a m e n i l l u m . Ege, id est siquidem aut si sane. [B] Admonet Theophylactus non esse dubitantis, sed confirmantis. Atqui tamen additum
dubiam reddit orationem.
[22] [A] De p o n i t e vo s . Graece sic est, poqsqai mv, naneosqai ka
ndsasqai, id est deposuisse vos veterem hominem et renouatos fuisse spiritu et
induisse nouum hominem. Aut vt legit diuus Hieronymus deponere vos, vt referatur ad didicistis, sed tum omittendum erat pronomen vos. Nam is ordinat in
hunc modum: Vos | autem non ita didicistis Christum, si tamen illum audistis et in
illo docti estis, deponere vos secundum priorem conuersationem veterem hominem, qui
corrumpitur iuxta desideria erroris. [B] Ambrosius ad hunc legit modum: Vt exponatis secundum priorem conuersationem veterem hominem, sed mox infinita vertit
in imperatiua renouamini, induimini. Theophylactus putat infinita posse referri
vel ad illud estis edocti vel ad hoc sicut est veritas, quasi interroges Quid estis
edocti? nempe deponere veterem hominem aut Quae est veritas? nempe deponere et caetera. [E] Posteriorem sensum sequitur Chrysostomus, Vt, inquit,
dogmatibus vita consentiat. [D] Se c u n d u m d e s i d e r i a e r ro r i s . Hilarius
libro De trinitate duodecimo addit pronomen, secundum concupiscentiam eius
deceptionis, fortassis exprimere cupiens vim articuli, tv ptjv.
[23] [A] Re n o u a m i n i a u t e m . Et hic infinita sunt, sicut admonuimus,
quae possunt pariter ad idem referri si didicistis.
[24] Et s a n c t i t a t e ve r i t a t i s . En sitjti tv ljqeav. Ambrosius
legit in veritate et iustitia; verti poterat in religione veritatis. [D] Nam Graeci
literatores putant sion dictum quasi sion a verbo hw, quod est veneror vt
numen.
[25] [A] Cu m p rox i m o. Met to pljson, id est ad proximum.
Tametsi recte vertit interpres. [C] Nam cum eo loqui dicimur, cui loquimur, vt
pugnare cum eo, aduersus quem pugnamus.
[26] [A] Ir a s c i m i n i e t n o l i t e p e c c a re . Id quemadmodum e Psalmo
sumptum est, ita iuxta formam Hebraei sermonis extulit. Nam sensus est Si
continget irasci, tamen ne peccetis, hoc est compescite iram. Neque enim Paulus iubet nos irasci, sed iram non vult esse diuturnam nec ad iniuriam vsque progredi. Nec est iracundia Graece quae vox Latinis non tam iram quam naturae
vitium aut certe habitum significat animi facile irascentis, sed parorgism, id est
iram siue commotionem aut iritationem, vt intelligamus ei, qui lacessitus sit
iniuria, etiam si quid doleat, tamen eum dolorem breuem esse oportere et citra
retaliationem iniuriae debere consistere inter Christianos. Deinde diabolo, haud
3132 quasi dicas alienae D E: Quod proprie
dicitur quoties alio fraudato plus sibi vindicat
aliquis quam par est AC.
34 Theophylactus CE: Vulgarius B.
41 deponere BE: deponi A.

44 Theophylactus CE: Vulgarius B.


5358 Et sanctitate veritatis [54]. Cum
interpres [5758] inter lemma Irascimini et
nolite peccare [post calumniandi ethnicis (gentilibus A) 70] et lemma Nolite dare [76] posuit A.

233

ANNOTATIONES IN EPH. 4,2126

57 to BE: tn A.
58 cum eo C D: quum eo E.

66 iritationem D E: irritationem AC.

3132 quasi alienae Obwohl Er. cum (der


begleitenden Umstnde) bersetzte, scheint
er in der vorliegenden Anm. eher die instrumentale Bedeutung zu betonen (cf.
BlassDebrunner 219).
33 Si tamen illum Nov. Test.: siquidem illum.
33 Ege sane Zur Bedeutung von ege (hier wie
auch Eph. 3, 2): BlassDebrunner 4393 und
Bauer s.v. e VI.2.: wenn anders, insofern ja.
34 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4, 21,
Migne PG 124, 1093A: mev d ox otwv [sc.
wie die Heiden] mqete tn Xristn, ege
kosate tn Xristn, ka n at didxqjte,
toutstin, Epe mqete tn Xristn. O gr
mfibllwn, ll ka sfdra diabebaiomenov, otw fjs. Er. konnte fr die Ausgabe B
von 1519 meistens nur Personas bersetzung
heranziehen, cf. fo cxxxiiir: Vos vero haudquaquam hoc modo Christum perdidicistis, si
tamen illum audistis, hoc est cum illum ex
nostra doctrina iam teneatis, non enim si
illud dubitantis est dictum, sed confirmantis.
36 Deponite vos Nov. Test.: deponere (deponere vos: deponite vos v.l. cf. Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 527, n. 221.).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, loc. cit.
36 Graece sic est Eph. 4, 22: poqsqai mv;
Eph. 4, 23: naneosqai; Eph. 4, 24: ka ndsasqai.
38 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 22,
Migne PL 26, 539CD.
42 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
22, CSEL 81, 3, p. 105, ll. 12.
43 mox Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4, 23 und
24, CSEL 81, 3, p. 105, l. 13; l. 14 (induamini:
induimini v.l.).
44 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
22, Migne PG 124, 1093B: T d didxqjte,
ka t stin kat Xristn lqeia; T
poqsqai mv tn palain nqrwpon. Er.
konnte beim Vorbereiten der 2. Ausgabe fast
nur Personas lateinische bersetzung konsultieren. Cf. fo cxxxiiir: Ad quid estis edocti, vel
quenam est que secundum deum sit veritas?
nimirum deponere vos veterem hominem.
47 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 13, 1,
Migne PG 62, 95: kaqv stin lqeia n t
Ijso, poqsqai mv kat tn protran
nastrofn tn palain nqrwpon. Toutstin
Ok p totoiv sunqou ll lqeia
sper t dgmata ljq otw ka bov.
48 Secundum erroris Nov. Test.: iuxta concupiscentias erroris. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 527, n. 222,4.

48 Hilarius Hil. Trin. XII, 48, CCSL 62A, p.


618, l. 12 (concupiscentias: concupiscentias
eius in Er.' Hilariusausgabe von 1523, p. 257,
concupiscentiam v.l.).
51 Renouamini autem Nov. Test.: renouari vero.
51 admonuimus Siehe Annot. in Eph. 4, 22, ll.
3638.
53 Et sanctitate veritatis Vg.: in iustitia et sanctitate veritatis; Nov. Test.: per iustitiam et
sanctitatem [in iusticia et sanctitate A] veritatis. Er. ersetzt in (die bersetzung von n),
wie fter, durch per, cf. ASD VI, 3, p. 28, n.
171 zu Rom. 1, 17.
53 En ljqeav Er. meint vermutlich n
sitjti oder ka sitjti tv ljqeav,
nml. n dikaiosnj ka sitjti tv
ljqeav, er hat die Wendung gekrzt. Vgl.
ASD VI, 3, p. 527, n. 244.
53 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
24, CSEL 81, 3, p. 105, l. 15.
5456 Nam numen Das Verb homai (nur
Aktiv im Partz. Pr.) bedeutet scheuen, frchten (von frommer, ehrfurchtsvoller Scheu von
Gttern und Eltern). Die von Er. erwhnte
Etymologie findet sich in Etym. mag. 156,
1112: hw, sw, siov, ka kat ntqesin
siov und 635, ll. 4243: Osiov: par t hw,
t sbomai, gnetai trop to a ev o ktl.
57 Cum proximo Nov. Test.: proximo. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 527, n. 255.
60 Irascimini peccare Nov. Test.: Irascimini
et non peccetis. Zu non statt ne: ASD VI,
3, p. 528, n. 262.
60 Psalmo Ps. 4, 5.
61 ita extulit Siehe zum vorliegenden
Gebrauch des Imperativs: BlassDebrunner
3871: Eph 4, 26 VT rghesqe ka m
martnete zrnt (= zrnen mgt ihr meinetwegen, wenn ihr nicht anders knnt), aber
sndigt dabei nicht. Kaulen nennt, wie Er.,
diesen Gebrauch des Imperativs einen
Hebrismus: 197, p. 253.
64 iracundia Er. bersetzt parorgism durch
iram statt durch iracundiam (Vg.), weil iracundia die Eigenschaft andeutet, nml. die Neigung zum Zorn, ira jedoch (wie parorgismv)
einen Zornausbruch, der nicht bleibt. Siehe zu
parorgismv: Bauer s.v.: die zornige Gemtsbewegung und ASD VI, 3, p. 528, n. 264.
68 diabolo Eph. 4, 27: nolite locum dare diabolo; Nov. Test.: neque detis locum calumniatori, cf. ASD VI, 3, p. 528, n. 272. Er.
behandelt ab l. 68 (Deinde) vs. 27, ohne ein
Lemma zu geben.

234

LB

69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
850
95
96
97

ANNOTATIONES IN EPH. 4,2729

scio an hic pro calumniatore possit accipi. Sitis, inquit, concordes, ne si iuste
etiam vlciscamini, praebeatis ansam calumniandi ethnicis, [B] quibus videbimini
vindictae cupidi. [C] Siquidem calumniatur et diabolus per organa sua. Neque
quicquam vetat calumniatorem appellari Latine diabolum ipsum. Quandoquidem non defuit et huic loco [D] sic a me reddito [C] diabolus. [E] Vtrunque sensum attingit Chrysostomus. Discordia locum dat hosti, satanae et homini calumniatori.
[27] [A] No l i t e d a re . Mte ddote, id est neque detis.
[28] Ma n i b u s s u i s . Tav daiv xersn, id est propriis manibus. Quanquam hic dion et auto per idem pronomen suus perpetuo consueuit vertere.
Quidam codices non addunt suis, vt nec Ambrosius. Qu o d b o n u m e s t .
Potest legi per parenthesim quod bonum est, quae res bona est vel operetur rem
bonam, hoc est non e turpi opificio quaerat victum, sed honesto. Ne c e s s i t a t e m p a t i e n t i . T xrean xonti, id est opus habenti. [D] Hoc admonet propter quosdam qui docent nos non obligari ad subueniendum proximo, nisi in
necessitate. Necessitatem autem interpretantur, quum certo constat periturum
proximum, ni demus quod desiderat. Et tamen hoc ipsum quod sic donatum est,
putant iure repeti, si qui accepit, possit reddere. Ad has angustias detrusimus
illam amplissimam charitatem euangelicam. Hieronymus legit ei qui indiget. [A]
Et est na xj metadidnai, id est vt possit impartire. Nam xw adiunctum verbis infinitiuis aliquoties vsurpatur pro possum.
[29] Se r m o m a l u s . Lgov saprv, id est sermo spurcus [B] aut vitiosus. Neque enim sentit, [C] opinor, [B] de sermone leui aut superuacaneo, sed
obscoeno aut pestilenti. Annotauit Graecae vocis emphasin Theophylactus,
etiamsi in euangeliis de arbore mala loquens eadem voce est vsus euangelista. |
[A] Ae d i f i c a t i o n e m f i d e i . [B] In Graecis codicibus [A] tv xreav, id est
vtilitatis, lego, non fidei. Hieronymus testatur emendasse se ad aedificationem
opportunitatis, sed in Latinis codicibus pro opportunitatis legi fidei propter euphoniam. Atque ita legit diuus Ambrosius. [B] Admonet et Theophylactus de di70 ethnicis BE: gentilibus A.
76 mte BE: mde A; detis. BE: detis, et diabolo verti poterat calumniatori A.
81 quaerat BE: qua rat A.
70 praebeatis ansam Zu diesem Ausdruck: n.l.
161 zu Gal. 1, 16.
7173 Siquidem diabolus Zusatz C. Er.
reagiert auf die Kritik von Stunica: dibolov
drfte nicht durch calumniator bersetzt
werden, weil diese bersetzung impliziert,
dibolov bezeichne den Menschen (oder eine
Art Menschen), statt den Teufel, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 210, n.l. 759. In der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 210, ll.
758771, verteidigt Er. seine bersetzung, cf.
ll. 758766: Admoneo lectorem consideret,

82
85
92
97

xonti A B D E: xon ti C.
donatum E: datum D.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
an hic pro diabolo verti possit calumniator,
cum Graece sit dibolov [nach diabllw =
verleumden]. Sed interpretes exponunt de
Satana. Istud me non preteribat, verum alter
sensus quur reiiciatur, quum nihil habeat
absurdi? An quia Satan appellatur Graece
calumniator [d.h. dibolov / calumniator
nach diabllw], non licebit hominem vocare
calumniatorem? Sed finge nullo pacto
posse accommodari ad hominem calumniatorem, an non licet diabolum Latine vocare
calumniatorem? (cf. ll. 7172 Neque dia-

ANNOTATIONES IN EPH. 4,2729

bolum ipsum). Siehe zu dibolov, diabolus =


calumniator die ausfhrliche Anm. ASD IX,
2, p. 210 sq. n.ll. 766768. Vgl. auch: ASD
VI, 3, p. 528, n. 272.
73 non diabolus Eine malizise Anspielung
auf Stunica als calumniator (dibolov)?
74 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 14, 1,
Migne PG 62, 101: Mte ddote tpon t
diablw. Wste t lllouv polemen, tpon
st donai t diablw. Don gr pntav
sumpefrxqai, ka kat kenou stasqai,
klsantev mev tn prv kenon xqran, p
lllouv keleomen trpesqai. Odpote gr
otwv xei tpon dibolov, v n tav
xqraiv.
76 Nolite dare Nov. Test.: neque detis locum
(nolite locum dare: nolite dare locum v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 528, n. 271). Zur bersetzung ASD VI, 3,
loc. cit.
76 Mte ddote In den heutigen Ausgaben: mjd
ddote (cf. app. crit. n.l. 76: mde [sic] A). Zur
v.l. mte ddote: ASD VI, 3, p. 528, n. 271.
77 Manibus suis Nov. Test.: manibus (manibus: manibus suis v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc. und ASD VI, 3, p. 529, n. 282).
77 Tav daiv xersn So auch die heutigen Ausgaben. Zur v.l. tav xersn: Metzger, Commentary ad loc. p. 537 sq. und ASD VI, 3, p.
529, n. 282.
79 Quidam suis Siehe die vorangehende Anm.
79 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
28, CSEL 81, 3, p. 107, l. 5.
79 Quod bonum est So auch Vg. und Nov. Test.
8182 Necessitatem patienti Nov. Test.: ei qui
opus habuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 529, n. 285.
82 T xrean xonti So auch die heutigen Ausgaben. Cf. l. 88, Fortsetzung des Textes der
Ausgabe A.
8286 Hoc reddere Mir ist nicht bekannt, auf
wen Er. anspielt. Thomas Aquinas behandelt
die Frage des Almosens in seiner Summa (II
IIae, qu. xxxii: De eleemosyna). In einigen
Fllen, sagt er, ist das Schenken obligatorisch:
Sic igitur dare eleemosynam de superfluo est
in praecepto; et dare eleemosynam ei qui est in
extrema necessitate [Hervorhebung von mir].
Alias autem eleemosynam dare est in consilio,
sicut et de quolibet meliori bono dantur consilia, aber: Ex parte autem recipientis [eleemosynam] requiritur quod necessitatem
habeat: alioquin non esset ratio quare eleemosyna ei daretur non omnis necessitas
obligat ad praeceptum, sed illa sola sine qua is
qui necessitatem patitur sustentari non
potest (II IIae, qu. xxxii, art. v, vol. VIII, p.

235
254). Vielleicht folgerte Er. aufgrund dieses
Textes, dass die Almosen erstattet werden
sollten, sobald die Lebensgefahr gewichen
war. Mglicherweise haben andere Kommentatoren in dieser Weise die betreffende Stelle
interpretiert.
87 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 544C (im Lemma).
88 na xj metadidnai So auch die heutigen
Ausgaben.
8889 Nam possum Dazu BlassDebrunner
392 und Bauer s.v. xw I.6.a. Diese Bedeutung von xw gibt sich schon seit Homer (cf.
Bauer loc. cit.).
90 Sermo malus Nov. Test.: sermo spurcus.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 291.
92 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: Saprn lgon tn
rgn fjsi, ka ekaon ka kairon, oon etrapelan, mwrologan. Saprv d ka
dusdjv ti mllon asxrologa, loidora,
katalali o gr przewn mnwn, ll ka
jmtwn tnomen dkav. Nach Personas bersetzung: Malum sermonem [non!] ociosum
dicit, superuacaneum et intempestiuum,
qualis scurrilitas est et fede dictum. Graece
tamen sapron habetur, hoc est putre et fetidum, turpiloquium namque iurgia et detractationes putrida sunt et infecta, neque enim
factorum dumtaxat gratia, quin et dictorum
penas luemus (fo cxxxiiiir).
93 in euangeliis Cf. Mt. 7, 17; 7, 18; 12, 33; Lc. 6,
43.
94 Aedificationem fidei Nov. Test.: aedificationem, quoties opus est [vtilitatis A] (aedificationem oportunitatis: aedificationem fidei v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 529, n. 294).
9495 tv xreav, id est vtilitatis Cf. Er.' bersetzung im Nov. Test. A (siehe die vorangehende Anm.). In den heutigen Ausgaben
tv xreav: tv pstewv v.l. dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 538.
95 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 546A: Pro eo autem quod nos
posuimus ad aedificationem opportunitatis,
hoc est quod dicitur Graece tv xreav, in
Latinis codicibus propter euphoniam mutauit
interpres, et posuit ad aedificationem fidei.
Nimmt Hier. ein Wortspiel an (euphoniam):
(aedi)ficationem fidei?
97 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
29, CSEL 81, 3, p. 107, ll. 1819.
97 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: A
ll e tiv gaqv
prv okodomn tv xreav, na d xrin tov
koousi. Toutstin, Oper okodome tn

236
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117

ANNOTATIONES IN EPH. 4,3032

ctione xreav. [E] Chrysostomus item xreav legit. [D] Nec video tamen quae sit
cacophonia in opportunitatis aut, quod malim, vtilitatis. Nam opportunitas
aliud sonat Latinis quam xrea, neque opportunitas respondet verbo oportet.
Ex hoc loco colligere licet Hieronymum in hac epistola sequi quod ipse emendarat, et tamen non in alia epistola plura sunt quae discrepant a vulgata lectione.
Vbi sunt igitur qui coelum terrae miscent, quod aliqui dubitant an vulgaris aeditio sit Hieronymi? Quod autem hos commentarios scripserit post castigatum
Nouum Testamentum, arguit liber ipsius De scriptoribus illustribus, in quo commemorat commentarios in epistolam ad Galatas, ad Titum, ad Philemonem.
Praeterea castigatum Nouum Testamentum, quum huius operis nullam faciat
mentionem, [E] vtique facturus, nisi hos commentarios scripsisset post aeditum
catalogum De viris illustribus. [D] Hic cerdo quispiam fortasse respondebit
obliuionem in causa fuisse aut Spiritum hoc noluisse.
[30] [A] In d i e . Ev mran, id est in diem.
[31] Ir a e t i n d i g n a t i o. Qumv ka rg, id est ferocia et ira. [B] Qumv
proprie est impetus animi efferuescentis et concitati.
[32] [A] In u i c e m b e n i g n i . Xrjsto. Hieronymus putat rectius verti
suauitatem quam benignitatem, vt opponatur amarulentiae et asperitati morum;
nam et xrjstolgoi dicti sunt vehementer comes et blandi. Benignitas enim proprie ad dandum pertinet, hoc est ad liberalitatem. Mi s e r i c o rd e s . Esplagx110 noluisse. E: noluisse. Apparet autem Hieronymum extrema senectute hos commentarios
aedidisse. D.

112 ferocia D E: ferocitas AC.


113 est impetus D E: impetus est B C.

pljson, nagkaon n t prokeimnj xrea,


keno fqeggmeqa, ka m karwv ka
xrstwv. Er. hat offenbar nur Personas
bersetzung verwendet; die Anm. Admonet
xreav muss sich beziehen auf: Sed si quis
bonus ad edificationem fidei, vt det gratiam
audientibus. Hoc est illud loquamur quod et
proximi et aliorum fidem edificet. Grece
tamen, quod fidei dixit interpres [des
Vg.Textes], chrias, hoc est necessitatis, est
scriptum, perinde ac si dicat nullum depromatur per vos intempestiue et incommode
dictum (fo cxxxiiiir). Die Anm. Grece
perinde ac si, steht natrlich nicht bei Theophylact., ist jedoch eine Darlegung von Persona selbst.
98 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 14, 2,
Migne PG 62, 103.
98110 Nec video noluisse Zusatz D (E, ll.
108109), der anlsslich der von Sutor geusserten Kritik hinzugefgt ist. In Sutors De
tralatione Bibliae et nouarum reprobatione
interpretationum (Paris, 1525) handelt es sich
bes. um den Status der Vg., der von Er. (und

andern) nach Sutor ins Wanken gebracht


wird, um die Rolle von Hier. beim Zustandekommen bzw. bei der Bereinigung des
Vg.Textes, die nach Sutor von Er. herabgesetzt wurde, und um die Mngel von Er.'
Bibelarbeiten. Dazu: Rummel, Catholic Critics II, pp. 6173, bes. pp. 6367. Dieselben
Fragen und hnliche Streitpunkte stehen im
Mittelpunkt von Er.' Abhandlung Capita
argumentorum contra morosos quosdam ac
indoctos (Er. hatte sich nicht nur gegen Sutor
zu verteidigen). Dazu: Rummel, Boorish Critics, passim, siehe bes. p. 439 und p. 443. Siehe
unten ll. 103104 und n.ll. 104109.
9899 Nec video vtilitatis Eine Anspielung
auf die oben paraphrasierte Anm. von Hier.
cf. ll. 9597 (Hieronymus euphoniam) und
n.l. 95.
99100 Nam oportet Der Gedankengang
scheint zu sein: Opportunitatis ist nicht, wie
Hier. zu unterstellen scheint, die ursprngliche Lesart, die wegen cacophonia ersetzt worden war denn es gibt nicht eine cacophonia
in der betreffenden Wendung , sondern eine

ANNOTATIONES IN EPH. 4,3032

fehlerhafte Lesart, die weder mit xrea


(Bedrfnis) noch mit oportet (es ist ntig)
zu tun hat, trotz einer hnlichkeit.
103 coelum terrae miscent Cf. Adag. 281 (Mare
coelo miscere), ASD II, 1, p. 384, ll. 993994:
Quid est, quod terrae coelum misceant?
104109 Quod illustribus Er. legt Wert
darauf, darzulegen, dass Hier.' Epheserkommentar erst nach dem Zustandekommen der
Vg. (nach der Bereinigung des Vg.Textes)
verfasst wurde. In der Kontroverse mit Sutor
spielt diese Sache eine wichtige Rolle: siehe
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor, LB IX, 758E
760C (laut Sutor war die Textbereinigung
der Vg. Hier.' letzte Arbeit gewesen). Man
beachte, dass Er. durch hos commentarios (l.
104) und durch huius operis (l. 107) den
Epheserkommentar bezeichnet. Er. benutzte
in der Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor dieselbe Argumentation wie hier, cf. LB IX,
759DE: Quod autem hos commentarios [sc.
Epheserkommentar] scripsit post versionem
vel illud est argumento, quod huius operis in
operum catalogo non meminit, cum mentionem faciat commentariorum in epistolam ad
Galatas, ad Titum, et ad Philemonem. Vnde
colligitur hanc translationem aut non esse
Hieronymi, aut Hieronymum reliquisse
quaedam, quae non erant Apostolicae veritatis. Es folgt eine dem Epheserbrief entnommene Belegstelle (cf. n.ll. 662663 zu Eph. 3,
14).
104105 Quod illustribus In der heutigen
Ausgabe von Herding (Leipzig, 1879) wird
der Epheserkommentar zusammen mit den
Kommentaren zum Galaterbrief und zu den
Briefen an Titus bzw. Philemon erwhnt, was
Er.' Argumentation entkrftet, cf. cap. 135, p.
66, ll. 1014: [haec scripsi] in epistolam Pauli
ad Galatas commentariorum libros tres, item
in epistolam ad Ephesios commentariorum
libros tres [Hervorhebung von mir], in epistolam ad Titum librum vnum, in epistolam ad
Philemonem librum vnum; ll. 2021:
nouum testamentum graece fidei reddidi.
Dazu: Bardenhewer III, p. 625. In der
Hier.Ausgabe von 1516, tomus I (Catalogus
scriptorum illustrium), fo 137v wird jedoch die
Erwhnung des Epheserkommentars ausgelassen: In epistolam Pauli ad Galatas, commentariorum libros treis. In epistolam ad
Titum, librum vnum. In epistolam ad Philemonem, librum vnum.
109110 Hic noluisse Er. bezeichnet mit
cerdo Sutor, dem er in einem malizisen Passus der Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor, LB
IX, 779A780A, eine hnliche Argumenta-

237
tion zuschreibt: Siehe Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor, LB IX, 779BD: Hic tota disputatione omnia soluit Spiritus sanctus. Cur
Hieronymus ausus est mutare Septuaginta
translationem? Quia Spiritus sanctus voluit.
Quare hic nusquam errauit, cum in aliis
errauerit? Quia Spiritus in illis passus est, hic
non est passus. Quare igitur in hac versione
sunt quaedam soloeca, quaedam ambigua,
quaedam obscure reddita? Quia Spiritus sanctus voluit nos exerceri difficultatibus
Quis haec omnia patefecit Sutori? Spiritus
sanctus etc.
110 [app. crit.] Die entschiedene Behauptung
der Ausgabe D: Apparet aedidisse, hat Er.
durch die Schlussfolgerung der Ausgabe E (ll.
108109 vtique illustribus) ersetzt.
111 In die Nov. Test.: in diem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 305.
111 Ev mran So auch die heutigen Ausgaben.
112 Ira et indignatio Nov. Test.: tumor et ira.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 312.
112 Qumv ka rg So auch die heutigen Ausgaben.
112 ferocia Im Nov. Test. bersetzte Er. qumv
durch tumor; in den Ausgaben AC der
Annot. schlug er ferocitas vor, in D E ferocia, cf. app. crit. n.l. 112. Zu ferocia/ ferocitas:
Non. 490, 1719M, p. 787 Lindsay; 492,
13M, p. 789 Lindsay.
112113 Qumv concitati Er. befasste sich mit
dem Begriff qumv Annot. in 2. Cor. 12, 20,
ASD VI, 8, p. 468, ll. 407409. Siehe bes. l.
407: etiamsi qumv sonat impetum animi
efferuescentis, 1519 hinzugefgt, wie der
vorliegende Satz.
114 Inuicem benigni Nov. Test.: inuicem alius in
alium comes. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 530, n. 322,3.
114 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 4, 32,
Migne PL 26, 550A: Supra [sc. 548C] amaritudini contrariam dulcedinem dixeramus,
quam nunc apostolus alio verbo xrjsttjta,
id est suauitatem magis quam benignitatem
vocauit.
116 nam blandi Er. interpretiert in Adag. 954
(Xrjstolgov) den Begriff xrjstolgov
(xrjstologa) in ziemlich negativem Sinn, cf.
ASD II, 2, p. 458, ll. 890891: Xrjstolgoi
dicebantur atque hodie quoque vulgo dicuntur qui probe loquuntur et improbe faciunt.
117 Misericordes So auch Vg. und Nov. Test.
117119 Esplagxnoi

viscerum
Zu
esplagxnov Bauer s.v.: barmherzig, mildttig; buchstabengetreu bersetzt bedeutet
esplagxnov mit gesunden Eingeweiden.

238
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133

134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
LB 851

ANNOTATIONES IN EPH. 5,24

noi, quod non solum ad misericordiam, sed ad omnem pietatis affectum pertinet,
quasi dicas bonorum viscerum. Nam viscera pro affectibus vsurpant diuinae
literae. Do n a n t e s i n u i c e m . Xarihmenoi autov, id est donantes vobisipsis,
vt intelligas quod in alios benefeceris, id tuo bono tuoque lucro fieri magis quam
illius qui accipit. Ita Hieronymus. Neque [B] enim [A] hic est donantes pro
condonantes seu ignoscentes positum, sed xarihmenoi, id est largientes seu
libenter dantes. [B] Ambrosius legit et interpretatur donantes, ignoscentes et
remittentes peccatum. Atque ita sane Paulus vsus est in epistola secunda ad
Corinthios eodem verbo xarhesqai. Et ego si quid donaui et caetera. Quod [D]
quidem et hic sequutus est [E] Chrysostomus ac [D] Theophylactus. Proinde [B]
si placet hic sensus, qui mihi magis arridet, autov vertendum erat vobis inuicem, vt mutuo ignoscamus alii aliorum erratis; nam et hoc ad misericordiam
pertinet. [A] Do n a u i t vo b i s . Jmn, id est nobis, prima persona. Tametsi
Graeci codices variant.
EX CAPITE QVINTO

[2] In o d o re m s u a u i t a t i s . Ev smn ewdav, id est in odorem redolentiae siue [C] bonae [A] fragrantiae. Hieronymus in praefatione Zachariae:
Reddidit odorem bonae fragrantiae.
[3] Ne c n o m i n e t u r. Mjd nomahsqw, id est ne nominetur quidem.
[4] Au t t u r p i t u d o a u t s t u l t i l o q u i u m . Graecis hoc loco non repetitur aut, sed et, [B] et tamen laudo quod mutauit interpres. Etenim quum sensus sit idem, tamen commodior est oratio. Quod si recte fit in aliquot locis, quoties libuit interpreti, quid vetat quominus idem fiat quoties quoties ratio postulat? [A] Au t s c u r r i l i t a s . Etrapela, id est facetia siue lepos. Nam in
bonam partem apud philosophos accipitur. Sentit autem vrbanitatem scurrilem
et indignam graui viro. Tametsi Hieronymus eiusmodi quoque sales, qui tantum
risus causa dicuntur, indignos esse putat vere Christianis adducens illud ex
Hebraico euangelio: Nunquam laeteris, nisi quum videris fratrem tuum in charitate. Equidem vt iocos vtcunque tolero, modo docti sint et sa|le conditi, ita non
fero quosdam, [B] qui [A] quoties vrbani videri volunt, e diuinis literis ad suas
134 siue BE: sine A.

137 turpitudo B C E: tupitudo A, turpido D.

119120 Nam literae Cf. Annot. in 2. Cor. 6,


12, ASD VI, 8, p. 392, ll. 9091: Sentit
illos angustos esse, non in Paulo sed suis ipsorum affectibus, quos viscera vocat. Er.
behlt 2. Cor. 6, 12 und 7, 15 die bersetzung
visceribus bzw. viscera bei (wenn auch die
Bedeutung viscera = affectus im klassischen
Latein kaum zu finden ist, cf. LewisShort
s.v.).
120 Donantes inuicem Nov. Test.: largientes
vobis inuicem [vobismet ipsis A].

120 Xarihmenoi autov So auch die heutigen


Ausgaben.
122 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 4, 32,
Migne PL 26, 550B: Donantes vobismetipsis:
quia quod bene in alium fit, magis ei reponitur qui praestitit, quam cui datum est.
122124 Neque dantes 1516 interpretierte Er.
xarihmenoi: largientes seu libenter dantes, d.h.
reichlich schenken, spenden. Nach Bauer s.v.
2. bedeutet xarihmenoi an der vorliegenden
Stelle (nur mit Dat. der Person): verzeihen,

ANNOTATIONES IN EPH. 5,24

vergeben. Die letztgenannte Bedeutung


schlgt Er. 1519 vor (ll. 124126; 127130). Cf.
ASD VI, 3, p. 530, n. 324,5.
124 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
32, CSEL 81, 3, p. 109, ll. 618, bes. ll. 1113:
[donantes vobis] Si enim dominus per filium
suum seruorum misertus est, quanto magis
serui ipsi sibi inuicem debeant misereri et
donare, si alter in alterum peccat.
125 Paulus Siehe 2. Cor. 2, 10 und Annot. ad loc.
ASD VI, 8, p. 346 sq. ll. 338342, bes. l. 342:
Nam et ego si quid condonaui cui condonaui, propter vos condonaui (cf. Nov. Test. 2.
Cor. 2, 10, ASD VI, 3, p. 352).
127 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 16, 2,
Migne PG 62, 114: Suggnwm<on>iko, fjs,
gnesqe d martmata xarismenov, tn
te cuxn fljse tn auto, ka tn kenou
to tv suggnmjv tuxntov ktl.
127 Theophylactus Theophyl. Comm. in Eph. 4,
32, Migne PG 124, 1101A: xarihmenoi
autov toutsti suggnwmoniko, ka tov
martnousin fintev, prv ntidiastoln
tv kakav ka blasfjmav.
130 Donauit vobis Vg.: sicut et deus in Christo
donauit nobis; Nov. Test.: quemadmodum
et deus per Christum [in Christo A] largitus
est vobis (nobis: vobis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
130131 Jmn variant Zu v.l. mn / mn;
nobis / vobis: ASD VI, 3, p. 530 sq. n. 328. Er.
folgt (u.a.) der Hs. An III 11 (cod. 2817), fo
262r. In den heutigen Ausgaben: mn.
133 In odorem suauitatis Nov. Test.: in odorem
bonae fragrantiae. Cf. Valla, Annot. ad loc.:
In odorem suauitatis. Magis dicitur suauitas
odoris quam odor suauitatis; graece est in
odorem fragrantiae, nisi quod fragrantia de
vehementi odore dicitur, siue, si sic dicere
liceat in odorem redolentiae. Certe non ab re
sit dicere in odorem suauem seu in suauitatem odoris, ev smn ewdav (Garin, p. 877
col. 2 p. 878, col. 1).
133134 Ev fragrantiae Er.' bersetzung der
griechischen Worte ev smn ewdav (so
auch in den heutigen Ausgaben) ist vielleicht
von Valla eingegeben (cf. die vorangehende
Anm.). Siehe ASD VI, 3, p. 531, n. 25. Vgl.
auch Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD VI, 8, p. 350,
ll. 390391: Ewda, id est fragrantia siue
beneolentia, vt ad verbum efferam, nam
Graecis dictio est composita.
134 Hieronymus Hier. Praef. in Zach. II, vi, CCSL
76A, p. 795, ll. 136137: dum frater Sisinnius
Aegyptum ire festinat, vt odorem bonae fragrantiae, qui etc.

239
136 Nec nominetur Nov. Test.: ne nominetur
quidem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 531,
n. 32 und ASD VI, 2, p. 85, n. 5 zu Ioh. 7, 5.
137 Aut stultiloquium Nov. Test.: aut [et A]
obscoenitas aut [et A] stultiloquium. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 531, n. 42.
137138 Graecis interpres Dazu: ASD VI, 3, p.
531, n. 41. Es gibt u.a. die v.ll. ka asxrtjv
ka mwrologa etrapela (N27); ka
(Tischendorf ).
140 quoties quoties Lesart in BE. Vielleicht ist
quoties quoties eine Prgung analog zu quotquot, quisquis usw. fr quotiescumque (so
oft nur). In den Lexika ist quoties quoties
nicht belegt (cf. LewisShort, Georges, Glare,
Souter, Glossary, Hoven, Lexique, bei Stotz,
Niermeyer und Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi, FuchsWeijersGumbert). Es
knnte sich um einen Druckfehler handeln.
141 Aut scurrilitas Nov. Test.: aut [et A] vrbanitas.
141142 Etrapela accipitur Cf. Bauer s.v.:
seit Hippokr. meist im guten Sinn: die
Gewandtheit im Scherzen, das witzige Wesen
etc. Laut Bauer wird etrapela hier in malam
partem verwendet: die Witzelei, die Possenreisserei. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: An vero
dicendum fuerit scurrilitas an facetia, dicere
omitto: quia nonnulli in laudem, nonnulli in
vitium accipiunt etrapleian [sic] (Garin, p.
878, col. 1) und ASD VI, 3, p. 531, n. 43.
143 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 552CD: Scurrilitas vero de
prudenti mente descendit, et consulto appetit
quaedam vel vrbana verba vel rustica vel turpia vel faceta, quam nos iocularitatem alio
verbo possumus appellare, vt risum moueat
audientibus. Verum et haec a sanctis viris
penitus propellenda, quibus magis conuenit
flere atque lugere, vt in Hebraico quoque
Euangelio legimus Dominum ad discipulos
loquentem Et nunquam, inquit, laeti sitis, nisi
cum fratrem vestrum videritis in charitate.
143 sales Zum bertragenen Gebrauch dieses
Begriffes: Adag. 1251 (Salsitudo non inest illi),
ASD II, 3, pp. 270272, cf. p. 270, l. 244: et
sales vocant festiuiter et argute dicta (siehe
auch unten l. 146: sale conditi; 152 sales; 153
insulsissima).
144145 ex Hebraico euangelio Zum apokryphen
Euangelium der Hebrer: ReickeRost, s.v.
Hebrerevangelium (2. Band. 668).
147152 qui virulentiam Auf hnliche Weise
spricht Er. in der Rat. ver. theol. Holborn, p.
287, ll. 2426: Nam quod hodie quidam, si
quando festiui student videri, verba mystica
deprauant ad iocos scurilles, non solum

240
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173

ANNOTATIONES IN EPH. 5,5

ineptias detorquent aliquid. [B] Quod infestiuum festiuitatis genus impense


video placere monachis quibusdam ac sacerdotibus etiam nonnullis, qui si
cupiant vel insectari quempiam, canticum Mariae, vulgo dictum Magnificat, aut
canticum vulgo dictum Te Deum commutatis aliquot verbis detorquent ad virulentiam. Huiusmodi sales illis merito placent, quibus placet Catholicon, Mammaetractus et id genus insulsissima glossemata, quibus arrident frigidissimae
quaestiunculae, vt vbique sui sint similes, non minus ridiculi dum iocantur, hoc
est dum camelus saltat, quam dum serias res agunt. [A] Caeterum quod sequitur
gratiarum actio Graecis est exarista. Id verbi diuus Hieronymus interpretatur
gratiositatem seu gratiam, quod apud Hebraeos gratiosus et gratias agens
eodem verbo dicatur. Putat enim in Prouerbiis ita scriptum: Gun exristov
gerei ndr dzan, id est Mulier grata suscitat viro gloriam. Nam caeteri
quoque interpretes, Aquila, Theodotion et Symmachus verterunt xaropv, id est
gratiosa, non exristov. Haec huc tendunt, vt sermo Christianorum absit a
scurrilibus iocis, sed sua quadam gratia conditus sit. Verum id lectori expendendum relinquo. Mihi Hieronymianum commentum hoc loco non vsquequaque
probatur, [B] praesertim Graecis non suffragantibus. Ambrosius interpretatur
exaristan sermonem ad Dei laudem facientem. [A] Qu a e a d re m n o n
p e r t i n e n t . T ok nkonta, id est non conuenientia siue quae non conueniunt, [B] quemadmodum alibi vertit, vt ad personam referatur. Alius sermo
scurram decet, alius seruum Christi. Et si iocandum est, debet adhiberi iocus
decorus. Videmus et inter Paulum [D] eremitam [B] et Antonium iocos quosdam
intercessisse, Hilarionem multa salse dixisse. Verum huiusmodi sales non stultum
risum excitant, sed laudem Dei sonant.
[5] [A] S c i t o t e i n t e l l i g e n t e s . Est ginskontev, id est sitis cognoscentes. Quanquam quidam codices habent ste, id est sciatis, vt congeminatio
160 interpretes A B D E: interpres C.
indoctum est verum etiam impium et supplicio dignum.
148 infestiuum festiuitatis genus Man beachte das
Wortspiel. Festiuitas ist ein Fachausdruck
der Rhetorica, cf. Lausberg s.v. festiuitas (vol.
II, p. 704). Vgl. auch Cic. De or. II, 227; I,
243.
152 Catholicon Er. erwhnt das Catholicon, das
er nicht schtzte, mehrmals. Das Catholicon,
eine Grammatik und ein Wrterbuch der
lateinischen Sprache, war um 1286 vom
Dominikaner Johannes Balbi von Genua
angefertigt. Die ed. pr. erschien 1460 in
Mainz. Das Catholicon ist mehrmals neu aufgelegt worden. Zum Catholicon: Chomarat I,
pp. 199201; Allen, Ep. 26, n.l. 89; H.J. de
Jonge, Glossa Ordinaria p. 69, n. 54; Antibarb.
ASD I, 1, p. 58, n.l. 12.

152153 Mammaetractus Der Mammetrectus


(Mammetrecton, Mammethrepton, Mammotrectus super Bibliam) enthlt ein Glossarium zum Vg.Text und zu den betreffenden
Prologen von Hier.; auch gehren Heiligenlegenden und andere Abhandlungen zum
Werk. Der Autor des Mammetrectus war
Johannes Marchesinus, ein Franziskaner
Mnch. Das Entstehungsdatum ist unbekannt: nach Allen, Ep. 337, n.l. 317, um 1300
oder um 1466; laut Chomarat jedenfalls nach
dem Entstehen des Catholicon. Die ed. pr.
erschien 1470 in Mainz. Siehe zum Mammetrectus: Chomarat I, pp. 202204; H.J. de
Jonge, Glossa Ordinaria, p. 69, n. 54. Wie an
der vorliegenden Stelle erwhnt Er. sonst das
Catholicon und den Mammetrectus gleich; er
urteilt gleich negativ ber beide Werke, cf.

ANNOTATIONES IN EPH. 5,5

Ep. 337, l. 317; Ep. 535, ll. 2930; Antibarb.


ASD I, 1, p. 58, ll. 1112 (cf. den Kommentar
ad loc.); Coll. (Synodus Grammaticorum),
ASD I, 3, p. 586, ll. 4446; De conscr. ep. ASD
I, 2, p. 230, ll. 1011.
153154 quibus quaestiunculae Annot. in 1.
Tim. 1, 6, LB VI, 926D 928E bietet Er. eine
virtuose Aufeinanderfolge solcher quaestiunculae. Siehe z.B. 927BC: An Deus possit
quoduis malum, etiam odium sui praecipere,
et omne bonum prohibere, etiam amorem et
cultum sui An possit ex facto facere infectum, ac per hoc ex meretrice facere virginem.
An quaelibet persona diuina possit quamlibet
naturam assumere etc.
154 sui sint similes Cf. Collect. 430 (Sui similis
est), ASD II, 9, p. 174, ll. 886887: Et in
bonum et in malum sensum dici accipique
potest, vbi quis aliquid se dignum facit.
155 camelus saltat Cf. Adag. 1666 (Camelus saltat), ASD II, 4, p. 129 sq.
156 gratiarum exarista So Vg. und Nov.
Test., exarista ist die Lesart der heutigen
Ausgaben und des Nov. Test. Siehe zum umfassenden Begriff exarista: Bauer s.v. (an der
vorliegenden Stelle, Eph. 5, 4: Dankerweisung,
Dankbezeigung, Danksagung) und ThWNT
9, pp. 397405, die Wortgruppe exaristw,
exarista, exristov (Hans Conzelmann).
156 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 553AB: puto apostolum quasi
Hebraeum ex Hebraeis [Phil. 3, 5] verbo vsum
esse vulgato et sensum suum alterius significatione verbi explicare voluisse, maxime cum
apud Hebraeos gratiosus et gratias agens
vno, vt aiunt, sermone dicatur. Vnde et in
Prouerbiis puto ita scriptum: Gun exristov
gerei ndr dzan. Mulier grata suscitat viro
gloriam [Prv. 11, 16], pro eo quod est gratiosa
Aquila enim et Theodotio et Symmachus
ita posuerunt: gun xritov [xaropv v.l.], id
est mulier gratiosa, et non exristov, quod ad
actionem pertinet gratiarum (in der Hier.
Ausgabe von 1516: xaropv, tomus IX, fo 113F).
164 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
4, CSEL 81, 3, p. 112, ll. 13: quare haec
agenda et loquenda monet, quae ad vtilitatem
proficiant nostram et dei laudem [Hervorhebung von mir].
165166 Quae pertinent Nov. Test.: quae non
conueniunt [quae ad rem non pertinent A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 531, n. 44.
Siehe Valla, Annot. ad loc.: quae ad rem non
pertinet. Pluralis numeri legendum est pertinent, quanquam Graece magis dicitur, quae
non sunt conuenientia siue decentia, t ok
nkonta (Garin, p. 878, col. 1).

241
166 T ok nkonta ( ok nken: t ok nkonta v.l.). Er. konnte die Lesart t ok nkonta u.a. in der Hs. AN III 11 (= cod. 2817)
lesen, cf. fo 262v.
167 alibi Er. knnte Rom. 1, 28: t m kaqkonta (Vg. quae non conueniunt) meinen.
Cf. Annot. in Rom. 1, 28, LB VI, 566D: T
m kaqkonta. Sensus est: indigna se, hoc est
quae tales viros dedecebat facere.
169170 Videmus intercessisse Er. spielt auf das
Treffen der Eremiten Paulus und Antonius an.
Siehe Hier. Vita Pauli 911, Migne PL 23,
25A26B. Als Antonius endlich den Eremiten
Paulus gefunden hatte, war dessen Tr
(ostium) geschlossen: Quaesiui et inueni [cf.
Mt. 7, 7]; pulso vt aperiatur [cf. Mt. 7, 7].
Quod si non impetro, hic moriar ante postes
tuos: certe sepelies vel cadaver Nemo sic
petit, vt minetur; nemo cum lacrymis calumniam facit. Et miraris si non recipiam, cum
moriturus adueneris? Sic arridens Paulus patefecit ingressum (25B). Zu der Vita Pauli: Bardenhewer III, pp. 636637; A.A.R. Bastiaensen, Jrme Hagiographe, in: Hagiographies,
sous la direction de Guy Philippart, vol. I,
pp. 97123. Turnhout, 1994, siehe bes. pp.
108109.
170 Hilarionem dixisse Siehe z.B. die Antwort
von Hilarion auf die Frage der Ruber: Porro
clara luce reperto puero, quasi per iocum,
Quid, inquiunt [latrones], faceres, si latrones
ad te venirent? Quibus ille respondit: Nudus
latrones non timet. Et illi Certe, aiunt,
occidi potes. Possum, inquit, possum, et
ideo latrones non timeo, quia mori paratus
sum (Vita Hilarionis 12, Migne PL 23, 34B).
Siehe zu der Vita Hilarionis: Bardenhewer III,
pp. 638639 und Bastiaensen loc. cit. (siehe die
vorangehende Anm.), pp. 109110.
172 Scitote intelligentes Nov. Test.: scitis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 531 sq. n. 52.
172 Est ginskontev (ste [cf. l. 173]: st v.l.
cf. ASD VI, 3, p. 531 sq. n. 52).
172174 Est habeat Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Hoc enim scitote intelligentes Graece
est hoc enim este intelligentes; ergo sat erat
dicere scitote sine illo intelligentes st
ginskontev (Garin, p. 878, col. 1).
173174 vt habeat Er. verwendet zwei Fachausdrcke der Rhetorica. Zur (con)geminatio: Lausberg, 616621. Es handelt sich
dabei um die Wiederholung des gleichen
Wortes oder der gleichen Wortgruppe. An
der vorliegenden Stelle verstrkt das Partizip
nach hebrischem Muster den Verbalbegriff,
cf. BlassDebrunner 422; 4223. Zur epitasis (= Intensivierung) n.l. 628 zu Eph. 3, 10.

242
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202

ANNOTATIONES IN EPH. 5,67

epitasin habeat. [B] Priorem lectionem sequitur Ambrosius et Hieronymus. [E]


Pleonktjv, quod Cyprianus vertit fraudator, nos auarus legimus. [A] De
voce pleonekten admonet diuus Hieronymus a plon xein dictam, vbi quis
occupat alienum. Proinde superius aliquanto ne quis circumueniat in negocio fratrem, de adulterio interpretatus est; et hic pleonezan putat pro stupro accipi
posse. Qu o d e s t i d o l o r u m s e r u i t u s . Ov stin edwloltrjv, id est
qui est idolorum cultor. Hieronymus legit qui est idolis seruiens. [B] Hic
interpres latrean modo cultum vertit, modo obsequium, modo seruitutem.
Augustinus libro De ciuitate Dei decimo admonet seruitutem qua quis non est
sui iuris, appellari doulean. Caeterum cultum eum, quo colimus Deum, plerunque latrean dici in sacris literis. In re g n o C h r i s t i e t De i . Sic Patrem
videtur appellare Deum, quasi Christus non esset Deus. Verum id alias admonuimus Patrem ex consuetudine sermonis apostolici significari, quoties Deum
absolute nominarit, quum ex plurimis locis palam sit et Christum illis vocari
Deum.
[6] [A] Ve n i t i r a . Erxetai, venit hoc [B] loco [A] praesentis temporis
est aut certe futuri, [B] nam praeteriti esse non potest. Rectius, opinor, accipi
praesenti tempore, vt intelligamus ob huiusmodi diuinam iram solere saeuire in
filios male morigeros minusque dicto audientes. [A] In f i l i o s d i f f i d e n t i a e .
A
peiqeav, id est inobedientiae siue incredulitatis, quemadmodum antea
meminimus. Hieronymus putat rectius verti insuasibilitatis, quos nos intractabiles appellamus. [D] Mirum autem Hieronymo placere verbum insuasibilitatis
Latinis auribus inauditum. [B] Cyprianus in epistola ad Epictetum legit in filios
contumaciae. Porro de colore sermonis Hebraici, quo filium contumacem contumaciae filium vocant, crebro iam admonuimus.
[7] [A] Pa r t i c i p e s e o r u m . Summtoxoi, id est comparticipes, id est ne
sitis participes malorum cum illis. Agit enim de fructibus impietatis, [B] quorum
non vult eos esse participes cum impiis, vt altera pars communionis pertineat ad
rem, altera ad personam. Id quidem diligenter ac multis verbis annotauit Hiero175179 De voce posse inter idolis seruiens
[180] et lemma Venit ira [189] posuit A.
178 pleonezan BE: pleonezean A; stupro

BE: fornicationc [sic] A.


179 edwloltrjv BE: dwloltrjv A.
187 vocari B D E: debere vocari C.

174 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,


5, CSEL 81, 3, p. 112, l. 8: Hoc enim scitote.
174 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 5,
Migne PL 26, 553B: Hoc autem scitote.
175 Cyprianus Cypr. Epist. 55, 27, 1 (ed. Bud,
tome II, p. 149).
175 nos auarus legimus In der Vg. und im Nov.
Test.: auarus.
175177 De alienum Hier. erlutert den
betreffenden Ausdruck in Comm. in Eph. II,
4, 17 sqq. Migne PL 26, 537D538A, cf. 538A:
Pleoneza autem auaritia nuncupatur, quam
nos possumus vim verbi transferentes sic in

praesenti loco exprimere: vt ne quis supergrediatur et auarus fraudet in negotio fratrem


suum (siehe n.l. 17 zu Eph. 4, 19); er behandelt aber nicht die hier von Er. gegebene Etymologie. Siehe Suid.: Pleoneza 1726: p
tn par t dkaion ziontwn plon xein ka
t pleonekten.
177178 Proinde interpretatus est Hier. Comm.
in Eph. III, 5, 5, Migne PL 26, 554B: Quia vero
in superioribus [537C538A] ex eo quod alibi [1.
Thess. 4, 6] legeramus: Ne supergrediatur, et
auarus fraudet in negotio fratrem suum, dixeramus auaritiam pro adulterio positam etc.

ANNOTATIONES IN EPH. 5,67

178179 et hic posse Der Ausdruck pleoneza


steht Eph. 5, 3 (an der vorliegenden Stelle,
Eph. 5, 5, steht pleonktjv). Siehe Hier.
Comm. in Eph. III, 5, 34, Migne PL 26, 552A
(zu Eph. 5, 3): [auaritiam (=pleonezan)] non
hanc qua pecuniam cupimus congregare, sed
illam de qua supra [537C538A] diximus: Ne
supergrediatur, et auarus fraudet in negotio fratrem suum [1. Thess. 4, 6]. In Comm. in Eph.
II, 4, 17 sqq. 537D, erlutert Hier. das Zitat 1.
Thess. 4, 6 folgendermassen: Ne quis supergrediatur et circumscribat in negotio fratrem
suum, id est ne suam coniugem derelinquens
alterius polluere quaerat vxorem [= stuprum]. Man bekommt den Eindruck, Er.
habe den Passus, ll. 175179, in A ziemlich
schnell niedergeschrieben und Hier. nur
flchtig konsultiert.
179 Quod seruitus Nov. Test.: qui est simulacrorum cultor. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
quod est idolorum seruitus Praeterea non
dicitur quod est idolorum seruitus, sed qui
est idolorum seruus, qui graece dicitur idololatra, v stin edwloltrjv (Garin, p.
878, col. 1).
179 Ov stin edwloltrjv ( stin: v stin v.l.
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 539; ASD
VI, 3, p. 532, n. 55). Er. folgte der Lesart von
AN III 11 (cod. 2817), cf. fo 262v.
180 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 5,
Migne PL 26, 553B: quod [!] est idolis seruiens (Lemma); so auch 554B. In der Hier.Ausgabe von 1516 zur Stelle steht auch: quod
(tomus IX, fo 113vF).
180181 Hic seruitutem Rom. 9, 4; 12, 1: latrea = obsequium; Hebr. 9, 1: latrea = cultura; Gal. 5, 20: edwlolatra = idolorum
seruitus. Er. selbst bersetzt latrea Rom. 9, 4
und 12, 1 durch cultus, cf. ASD VI, 3, p. 105,
n. 44 zu Rom. 9, 4, und p. 135, n. 17 zu Rom. 12,
1. Er.' Anm. ist nicht ganz genau.
182 Augustinus Aug. Civ. X, 1, CCSL 47, p. 272,
ll. 3944: Latrean, quippe nostri, vbicumque sanctarum scripturarum positum est,
interpretati sunt seruitutem. Sed ea seruitus,
quae debetur hominibus, secundum quam
praecipit apostolus [Eph. 6,5; Tit. 2,9] seruos
dominis suis subditos esse debere alio nomine
Graece nuncupari solet (Hervorhebung von
mir). Man beachte, dass Aug. den Ausdruck
doulea nicht verwendet.
183184 Caeterum literis Siehe Aug. Civ. loc.
cit. ll. 4447: latrea vero secundum consuetudinem, qua locuti sunt qui nobis diuina
eloquia condiderunt, aut semper aut tam frequenter vt paene semper ea dicitur seruitus,
quae pertinet ad colendum Deum.

243
184 In Dei So auch Vg. und Nov. Test.
185 alias Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD
VI, 8, p. 350, ll. 391393: Et Deum rursum
appellat Patrem suo more. Quoties enim
absolute hoc vtitur verbo, fere Deum Patrem
intelligit, praesertim si iungatur Filii mentio.
Siehe den Kommentar zur Stelle (ASD VI, 8,
p. 351, n.ll. 391393). Fragen der Trinitt und
im Zusammenhang damit der diuinitas
Christi waren heikel. Bes. die spanischen
Mnche haben Er. wegen seiner usserungen
heftig angegriffen. Siehe Er.' Verteidigung
in Apolog. adv. monach. hisp. LB IX, 1023B
1054A, bes. 1040A1050B.
189 Venit ira Vg.: venit ira dei; Nov. Test.:
venire solet ira Dei. Zur bersetzung, ASD
VI, 3, p. 532, n. 64.
192 In filios diffidentiae Nov. Test.: in filios inobedientes [inobedientiae A], cf. ASD VI, 3,
p. 505, n. 25 zu Eph. 2, 2.
193 antea Cf. Annot. in Rom. 11, 32, LB VI,
627D: Porro quod sequitur incredulitate,
potest accipi et inobedientia. Est peqeia.
194 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 6,
Migne PL 26, 555BC: Propter haec enim venit
ira Dei super filios diffidentiae siue insuasibilitatis: peqeia enim magis a suasione quam a
fiducia a diuerso intelligi potest. Insuasibilitatis autem, siue diffidentiae filii sic dicuntur, quomodo filii perditionis etc.
195196 Mirum inauditum Die Lexika,
LewisShort, Georges und Souter, Glossary,
weisen insuasibilitas nur an der vorliegenden
Hier.Stelle nach.
196 Cyprianus Cypr. Epist. 43, 6, 2 und 65, 5, 1
(ed. Bud, tome II, p. 108 bzw. p. 220).
198 crebro Cf. n.ll. 357358 zu Eph. 2, 2.
199 Participes eorum Nov. Test.: consortes illorum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 515, n.
64 zu Eph. 3, 6; p. 532 sq. n. 73.
199 comparticipes Cf. Eph. 3, 6. Zum nichtklassischen Ausdruck comparticeps: Kaulen
44, p. 124; Souter, Glossary s.v.
200202 quorum personam Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Nolite ergo fieri participes
eorum. Graece est conparticipes, summtoxoi. Ideo ego dixissem participes eis. Aliud
enim est participare illorum, id est de illis,
aliud participare illis, hoc est cum illis
(Garin, p. 878, col. 1).
202203 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
7, Migne PL 26, 555C556A: Nolite ergo effici
comparticipes [cf. WordsworthWhite ad Eph.
5, 7] eorum Et particeps quidem eorum est,
ab eo quod participatur, et communionem
habet malorum operum; comparticeps vero ei
appellatur, qui cum aliis est particeps etc.

244
203
204
205
206
207
208
LB 852
210
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237

ANNOTATIONES IN EPH. 5,913

nymus. Mihi quisquis particeps est, et alicuius rei particeps sit oportet et cum aliquo particeps. Addit ille in diuinis literis participem dici in bonam partem,
comparticipem in malam. [D] An hoc perpetuum sit, nescio. Certe huius epistolae capite tertio vsurpauit in bonam partem loquens de gentibus ad Christum
conuersis, summtoxoi tv paggelav ato, id est comparticipes promissionis.
Non est insectandus vir sanctus, sed tamen hic insignis lapsus est memoriae: primum iubet hoc discrimen diligenter obseruari negatque | se meminisse sibi lectam comparticipis vocem in diuinis literis, nisi significatione mali, quum ipse
huius epistolae capite tertio diligenter indicet additam his dictionibus praepositionem concorporales et comparticipes dure quidem sonare Latinis auribus, sed
tamen non omittendam, quod in diuinis literis nec apices nec puncta careant
mysterio. Haec admonere visum est, vt in his qui prodesse student, moderatius
feramus humanos lapsus, quum id vsu venerit viro sic in diuinis voluminibus
exercitato.
[9] [A] Fr u c t u s e n i m l u c i s . Graece est fructus enim spiritus, gr
karpv to pnematov. Quanquam Latini codices et consensus interpretum [D]
et ipse sermonis ordo [A] refragatur huic lectioni. [D] Praecessit enim lucis mentio, nunc autem lux in Domino; vt filii lucis ambulate. Quanquam Theophylactus
legit et interpretatur fructus lucis. [E] Chrysostomus videtur legisse spiritus.
[D] Item sequitur, et nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum.
[10] [A] Be n e p l a c i t u m De o. Graece est Domino.
[11] Ma g i s a u t e m re d a r g u i t e . Omissa est coniunctio et, ka. Et
redarguite pro arguite. Ambrosius legit obiurgate, sed accommodatius erat
arguite, lgxete. Siquidem ipsa lux bonae vitae arguit et prodit turpia facta
tenebrarum, etiamsi nihil obiurges. Memor igitur metaphorae subiecit magis
autem arguite. Arguit enim qui reprehendit et vincit, et arguit qui prodit. Et
sermo qui consequitur omnia autem a luce manifestantur magis exigit, vt legamus
arguite pro prodite quam pro obiurgate. Quanquam hic quoque legit Ambrosius obiurgantur, [D] quemadmodum ante legit et exposuit obiurgate. [B] Mecum
hactenus facit Theophylactus.
[13] [A] Om n e e n i m q u o d . T faneromenon. Quoniam participium est
medium, ambiguam reddit orationem. Nam potest esse sensus quicquid manifestatur, lux est aut quicquid manifestat, lux est. Apparet autem potius actiue
legendum quam passiue. Nisi me moueret articulus participio appositus non
nomini, interpretarer ad hunc modum: Id quod omnia manifestat, lux est, t pn
224 redarguite scripsi sec. Vg.: redarg. AE.
228 vincit D E: reuincit AC.
(555C). Danach sagt er (555D556A): Porro
non memini alibi me legisse excepto praesenti
loco comparticipem, et tamen manifestum
est hic non in bona parte, sed in contraria
positum. Man beachte, Hier. folge hier der

229 manifestantur BE: manifestet A.


232 Theophylactus CE: Vulgarius B.
nicht gelufigen Lesart comparticipes (statt
participes).
204 Addit ille Sc. Hier. Comm. in Eph. III, 5, 7,
Migne PL 26, 555CD: Diligenter obserua
verbum comparticipis atque participis. Puto

ANNOTATIONES IN EPH. 5,913

enim in Scripturis participem in bonam partem, comparticipem in malam semper


accipi. Siehe n.l. 597 zu Eph. 3, 6.
205207 An promissionis Zusatz D. Annot. in
Eph. 3, 6, ll. 597600 verweist Er. (in einem
Zusatz D) auf unsere Stelle: Deinde quum
hic fateatur legendum esse comparticipes, nec
dubium quin in bonam partem, tamen in
huius epistolae capite quinto negat hanc
vocem legi in literis sacris nisi in malam partem, verum hac de re illic plura dicentur. Cf.
n.l. 597 zu Eph. 3, 6.
207 summtoxoi ato Im Nov. Test. Eph. 3,
6: summtoxa tv paggelav ato. In den
heutigen Ausgaben ist ato ausgelassen,
aber im Apparat vermerkt. Man beachte
summtoxa in Eph. 3, 6 statt summtoxoi
(summtoxoi offenbar nach der vorliegenden
Stelle).
208214 Non mysterio Er. vergleicht 1527
(Zusatz D) Hier.' Kommentare zum Begriff
comparticeps: Comm. in Eph. III, 5, 7,
Migne PL 26, 555C556A bzw. Comm. in Eph.
II, 3, 5 sqq. Migne PL 26, 512A und stellt eine
Inkonsequenz fest. Hier. sagt 555D556A:
Porro non memini alibi me legisse, excepto
praesenti loco, comparticipem (cf. n.ll.
202203), obwohl er diesen Begriff auch Eph.
3, 6 gelesen und im Kommentar dazu (512A)
behandelt hat.
211214 additam mysterio Hier. Comm. in Eph.
II, 3, 5 sqq. Migne PL 26, 512A: Scio in appositionem coniunctionis eius, per quam dicitur
cohaeredes, concorporales et comparticipes indecoram facere in Latino sermone sententiam.
Sed quia ita habetur in Graeco et singuli sermones, syllabae, apices, puncta in diuinis scripturis plena sunt sensibus, propterea magis volumus in compositione structuraque verborum
quam intelligentia periclitari.
217 Fructus enim lucis Nov. Test.: nam fructus
spiritus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 533,
n. 91,2.
217219 Fructus lectioni Es gibt die beiden
genannten Lesarten sowohl in der griechischen als auch in der lateinischen berlieferung (cf. WordsworthWhite ad loc.). Die
Wendung huic lectioni bezieht sich auf die
Lesart spiritus (pnematov). Er. zweifelt an
die Richtigkeit der Lesart spiritus, der er im
Nov. Test. folgt. Er glaubt, lucis sei wegen der
Anspielung auf das Licht (l. 220) und auf die
Finsternis (l. 222) die bessere Lesart.
217218 pnematov (to fwtv: to pnematov v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p.
539 sq. und ASD VI, 3, p. 533, n. 92).
219220 Praecessit mentio Eph. 5, 8b.

245
220 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 5,
9, Migne PG 124, 1108A: O gr karpv to
pnematov ktl. (auch im von Er. herangezogenen cod. 2105 steht pnematov cf. Brown,
ASD VI, 3, p. 533, n. 92). Er. hat vermutlich
nur Personas bersetzung herangezogen:
Fructus enim lucis est Interpretatur hoc
loco diffinitque quid lucis filius sit aitque
eum hunc esse, qui spiritus sit lucis fructum
adeptus etc. fo cxxxvv.
221 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 18, 1,
Migne PG 62, 121: T d sti tkna to
fwtv, pgei zv O gr karpv to pnematov n psj dikaiosnj ktl.
222 Item sequitur Eph. 5, 11.
223 Beneplacitum Deo Nov. Test.: acceptum
domino.
223 Graece est Domino In den heutigen Ausgaben: t kurw: t qe v.l. cf. N27 ad loc. und
ASD VI, 3, p. 533, n. 102.
224 Magis autem redarguite Nov. Test.: quin ea
potius etiam arguite (autem et: autem v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 533, n. 114). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
533 sq. n. 113,4,5.
225 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
11, CSEL 81, 3, p. 114, l. 14.
227 subiecit Sc. Paulus.
229 omnia manifestantur Eph. 5, 13: omnia
autem quae arguuntur a lumine manifestantur.
230231 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 5, 13, CSEL 81, 3, p. 114, l. 21.
231 quemadmodum obiurgate Ambrosiaster,
Comm. in Eph. 5, 11, CSEL 81, 3, p. 114, l. 14
sqq. (cf. oben n.l. 225). Er. wird aber wohl
eher die Erluterung zu Eph. 5, 13 (p. 114, ll.
2223): tunc videntur peccata, cum obiurgantur, als die Darlegung zu Eph. 5, 11 meinen.
231232 Mecum Theophylactus Theophyl.
Expos. in Eph. 5, 11, Migne PG 124, 1108B. Er.
hat vermutlich Personas bersetzung benutzt
(Zusatz B): arguite hoc est enixe instruite (das spricht also gegen die Lesart obiurgate, cf. l. 225).
233 Omne enim quod Nov. Test.: Nam quicquid.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 534, n. 135.
233238 Quoniam stin Er. bersetzte im
Nov. Test. passiv: Nam quicquid manifestum
redditur [manifestatur A], lumen est und las
griechisch, wie die heutigen Ausgaben: pn
gr t faneromenon, fv stin. An der vorliegenden Stelle der Annot. bietet er eine
andere Lesart (t pn faneromenon fv
stin), die er aber in B (ll. 240241 Nunc
stin) verbessert.

246
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265

ANNOTATIONES IN EPH. 5,14

faneromenon fv stin. Quicquid enim celat, nox et caligo, id lumen retegit


aperitque. Ex sancta piorum vita et ex praedicata veritate omnia palam fiunt,
quae ab hac dissident. [B] Nunc autem habemus, pn gr t faneromenon fv
stin. Et Theophylactus [E] cum Chrysostomo [B] passiue interpretatur faneromenon exponens delictum simulatque proditum ac retectum fuerit, verti e
tenebris in lumen. [C] Atque hoc nos sequuti sumus. [D] Hieronymus legit
arguta, sed interpres melius, qui temporis quoque rationem expressit. Rursus ex
hoc loco et proximo liquet vulgatam translationem non esse Hieronymi.
[14] [A] Su r g e q u i d o r m i s . Id quod Paulus citat, Hieronymus negat
vsquam reperiri in diuinis literis, sed vel ex apocryphis depromptum existimat,
vel ab ipso Paulo prophetico spiritu proferri. [B] Mirum est autem hunc scrupulum a Graecis dissimulari. [A] Et i l l u m i n a b i t t e . Ka pifasei soi, id est
et illucescet tibi Christus siue orietur tibi Christus, vt vertit et emendat diuus
Hieronymus. Caeterum quod idem admonet a quibusdam legi non pifasei,
sed fcetai, id est continget, qui velint hoc videri dictum a Christo pendente
in cruce ad Adam illic sepultum, qui sanguine redemptoris contactus vitam receperit, coactius est et Iudaicas sapit fabulas. [D] Et tamen Hieronymus testatur se
interfuisse in concione, in qua commentum hoc miro plebis applausu sit exceptum. Quemadmodum et ipse audiui de litera syn, quae lingua Britannica sonat
peccatum, media in Hebraico nomine Iesus, item de tribus inflexionibus: Iesus,
Iesu, Iesum, quas interpretabatur ex postremis literis, summus, vltimus et
medius. [A] Quanquam ita [E] propemodum [A] video legisse Ambrosium, [C]
nonnihil tamen et alias dissidentem a nostra lectione. Legit enim hunc ad
modum: [A] Et exurge de mortuis et continges Christum. [B] Augustinus item enarrans psalmum tertium legit et continget te Christus. [E] Vtriusque lectionis meminerunt Graeci commentarii qui Chrysostomi titulo feruntur, licet hanc quam nos
sequimur magis probent; et profecto magis quadrat iis quae praecedunt, nolite
communicare operibus infructuosis tenebrarum et omne quod manifestatur, lumen
241 Theophylactus CE: Vulgarius B.
249 te CE: te Christus A B.

260 dissidentem E: dissidens C D.

241 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 5,


13, Migne PG 124, 1108CD: Epeidn d
fanerwq, gnetai fv, ox at marta,
ll rgahmenov. Otan gr legxqev
metanosj ka fsewv txj ok zekaqrqj
ato t sktov; Siehe Personas bersetzung: et delictum cum fuerit retectum in
lucem conuertitur, non enim peccatum dixerim, sed peccata patrantem. Nam castigatus
cum fuerit delinquens et acrioribus verbis
increpitus et penitudine veniam consequetur,
nonne huius omnes purgate sunt et abolite
quas antea peccatorum mole obduxerat tenebre? (fo cxxxvv cxxxvir).

241 Chrysostomo Chrys. In Eph. hom. 18, 1,


Migne PG 62, 122: peidn d [marta]
fanerwq, gnetai fv ktl. (cf. Theophyl. in
der vorangehenden Anm.).
243 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 13,
Migne PL 26, 558A. Cf. Lemma: Omnia
autem arguta a luce manifestantur: omne
enim quod manifestatur, lux est.
244 sed expressit Siehe den Vg.Text: omnia
quae arguuntur. Man beachte, dass Er.
nicht die bersetzung von t faneromenon
(Eph. 5, 13b; N27 Eph. 5, 14), um die es hier
geht, behandelt, sondern die von legxmena
(Eph. 5, 13a).

ANNOTATIONES IN EPH. 5,14

244 Rursus Wiederum steht Hier.' angenommene Autorschaft des Vg.Textes zur Diskussion. Siehe n.ll. 678682 zu Gal. 3, 1; n.ll.
257259 zu Gal. 5, 7; n.ll. 279286 zu Gal. 5,
9.
246 Surge qui dormis Nov. Test.: Expergiscere
qui dormis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
149, n. 117 zu Rom. 13, 11.
246 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14,
Migne PL 26, 558BC: Quaerat aliquis, quisnam sit iste qui dicat: Surge qui dormis aut
cuius testimonio Apostolus sit abusus. Et quidem qui simplici responsione contentus est,
dicet in reconditis eum prophetis, et his quae
vocantur apocrypha, haec lecta in medium
protulisse Alius vero quasi proswpopoian
Spiritus sancti Apostolus figurauerit ad exhortationem poenitentiae haec dicta memorabit.
Ego certe nunquam hoc scriptum reperi
etc.
248249 scrupulum Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
249 Et illuminabit te Nov. Test.: et illucescet
tibi (tibi: te v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 535, n. 144). Er. hat im
vorliegenden Lemma das Subjekt von illuminabit, d.h. Christus, ab der Ausgabe C ausgelassen, weil auch im griechischen Zitat das
Subjekt nicht angefhrt worden ist, cf. app.
crit. ad loc.
249 Ka soi So auch die heutigen Ausgaben.
Zur v.l. fcetai (cf. l. 252): Metzger, Commentary ad loc. p. 540.
251 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14
Migne PL 26, 558A: et illuminabit te Christus siue orietur tibi Christus.
251 idem Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14, Migne
PL 26, 559A: Scio me audisse quemdam de
hoc loco in ecclesia disputantem Testimonium hoc, inquiens, ad Adam dicitur in loco
Caluariae sepultum, vbi crucifixus est Dominus super eius pendebat sepulcrum; haec
prophetia completa est dicens, Surge, Adam
et non vt legimus pifasei soi Xristv,
id est orietur tibi Christus, sed picasei [in
der Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo 114F
fcetai], id est continget te Christus. Vgl.
Hier.' (hnliche) Darlegung in Comm. in Mt.
IV, zu 27, 33, CCSL 77, p. 270, bes. ll.
16661671.
254 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14,
Migne PL 26, 559B: Haec [cf. die vorangehende Anm.] vtrum vera sint necne, lectoris
arbitrio derelinquo. Certe tunc in populo
dicta placuerunt et quodam plausu ac tripudio sunt excepta.
256 ipse audiui Der Stellenwert der hebrischen
Buchstaben des Namens Jesus stand in der

247
frhen Kirche mehrmals zur Diskussion.
Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 79 sq. n.ll.
389391, auf dessen Kommentar ich mich
beziehe. Er. legt solchen Interpretationen
nicht viel Wert bei. Cf. Apologia, Holborn, p.
169, l. 5 sqq.
256259 de litera medius Nahezu dieselbe
Anm. in der Moria, ASD IV, 3, p. 164, ll.
611621: Auditus est a nobis alius quidam
octogenarius Is explicaturus mysterium
nominis Iesu, mira subtilitate demonstrauit
in ipsis literis latere quicquid de illo dici possit. Etenim quod tribus duntaxat inflectitur
casibus, id manifestum esse simulacrum
diuini ternionis. Deinde quod prima vox
Iesus desinat in s, secunda Iesum in m, tertia
Iesu in u, in hoc rrjton subesse mysterium,
nempe tribus literulis indicantibus eum esse
summum, medium et vltimum [cf. ll.
257259] mathematica ratione Iesus sic in
duas aequales diffidit portiones, vt scilicet
penthemimeres in medio resideret [dazu:
ASD IV, 3, p. 165, n.ll. 618619]. Deinde
docuit eam literam apud Hebraeos esse
quam illi Syn appellent; porro syn, Scotorum
(opinor) lingua, peccatum sonat, atque hinc
palam declarari Iesum esse qui peccata tolleret
mundi. Auch an dieser Stelle der Moria sagt
Er. nicht, wen er meint (quidam octogenarius).
257 media Iesus Siehe das Zitat der Moria in
der vorangehenden Anm. angefhrt und Iren.
Adv. haer. xxiv, 4, Harvey, vol. I, p. 334, besonders den Kommentar ad loc.
259 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
14, CSEL 81, 3, p. 115, l. 4: et continges Christum, cf. oben l. 252 (fcetai, id est continget; der Text von A wird nach dem Einschub
D [ll. 254259] l. 259 fortgesetzt).
261 Et Christum Siehe Ambrosiaster, loc. cit.
(cf. die vorangehende Anm.).
261 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. III, 9, CCSL
38, p. 12, l. 34 sq.
262263 Vtriusque feruntur Chrys. In Eph.
hom. 18, 1, Migne PG 62, 122: Ka pifasei
soi Xristv O mn, Epicaseiv, fas,
to Xristo o d, Epifasei soi Xristv
mllon d tot sti. Warum Er. erst hier die
Echtheit der Predigten zum Epheserbrief
anzweifelt, und nicht an den eher von ihm
genannten Stellen (cf. z.B. Annot. in Eph. 4,
22, l. 47; Annot. in Eph. 4, 32, l. 127; Annot. in
Eph. 5, 9, l. 221 usw.), leuchtet mir nicht ein.
Auch ist mir nicht klar, warum er hier von
commentarii statt Homilien redet.
264265 nolite tenebrarum Eph. 5, 11.
265266 omne lumen est Eph. 5, 13b.

248
266
267
268
269
270
271
272
LB 853
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289

ANNOTATIONES IN EPH. 5,1518

est. Non est autem improbabile quod admonet beatus Thomas apostolum hunc
locum nec ex apocryphis sumpsisse nec prophetico more protulisse, sed velut
exposuisse quibusdam de suo admixtis locum qui est apud Esaiam 60. Surge illuminare Hierusalem, quia venit lumen tuum et gloria Domini super te orta est. Surgere iubentur qui dormiunt, et exurgere qui sepulti non possunt videre lumen
mundi.
[15] [A] Vi d e t e i t a q u e , f r a t re s . Fratres non est apud Graecos. C a u t e
ambuletis. A
kribv, id est diligenter et accurate, nimirum in | tanta luce.
Vnde bene dixit: Videte quod in tenebris non liceat cernere.
[16] Re d i m e n t e s t e m p u s . Ezagorahmenoi, quasi mercantes et
ementes. Et tempus hic occasionem sonat siue opportunitatem, quam vult emi
caeterarum rerum dispendio, tn kairn. Ma l i s u n t . Ponjra. Quod ipsum
verbum ambiguum est ad afflictum et sceleratum, [B] vtpote a labore dictum.
Siquidem laboriosa res est et impostura.
[17] [A] Vo l u n t a s De i . Domini est Graecis pro Dei, to kurou.
[18] In q u o e s t l u x u r i a . A
swta, id est luxus. Hoc admonui, ne quis
hic luxuriam accipiat pro libidine, ita vt vulgus facit. Nec video cur Faber malit
pro luxuria insalubritatem, quasi hoc agat Paulus ceu medicus, vt simus salubri
corpore temperantes ab ebrietate. [B] Nam vt donemus stouv dictos a verbo
sesstai, id est seruatus est, addita particula priuatiua a et abiecto s, non
potest tamen significare insalubritatem nec vsquam apud scriptores Graecos hoc
sensu reperitur vsurpatum, imo populus Asotorum sic dictus est Graecis, quod
essent luxu perditi, sic assidue versantes in comessationibus, vt nunquam viderent
solem nec orientem nec occidentem. Quorum meminit et Plato praeter alios
272 itaque E: igitur AD.

288 nunquam E: nusquam BD.

266 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph. lect.


300, vol. II, p. 70. Thomas lehnt die Erklrung der Glossa ab: Sed haec non est consuetudo Pauli. Et ideo dicendum est, quod
apostolus introducit figuram positam Is. lx, 1:
Surge illuminare Ierusalem etc., dicens propter quod dicit, scilicet scriptura.
266267 apostolum protulisse Siehe die auch
oben n.l. 246 angefhrte Hier.Stelle Comm. in
Eph. III, 5, 14, Migne PL 26, 558B: Et quidem
qui simplici responsione contentus est, dicet in
reconditis eum prophetis, et his quae vocantur
apocrypha, haec lecta in medium protulisse.
268 Esaiam 60 Is. 60, 1 (illuminare Stuttgart
Vg.: illuminare Hierusalem v.l. im Apparat
vermerkt).
272 Videte itaque fratres Nov. Test.: Videte igitur.
272 Fratres Graecos In den heutigen Ausgaben: Blpete on (blpete on, delfo v.l. cf.
N27; ASD VI, 3, p. 535, n. 151).

272273 Caute ambuletis Nov. Test.: circunspecte ambuletis. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 535, n. 152.
273 A
kribv So auch die heutigen Ausgaben.
274 Videte cernere Anspielung auf Eph. 5,
8.
275 Redimentes tempus Nov. Test.: redimentes
occasionem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
535, n. 161.
275 Ezagorahmenoi So auch die heutigen Ausgaben.
275276 quasi ementes Valla, Annot. ad loc.:
Redimentes tempus accipiendum est pro
ementes tempus, quemadmodum dicimus
redemptores vectigalium (Garin, p. 878 col.
1).
276 opportunitatem Zum Begriff opportunitas,
occasio (tn kairn): Adag. 670 (Nosce tempus), ASD II, 2, pp. 195199, bes. p. 196, ll.
492496.
277 Mali sunt Nov. Test.: mali sint.

ANNOTATIONES IN EPH. 5,1518

277278 Quod sceleratum Ponjrv bedeutet


sowohl Not leidend, unglcklich, als auch
schlecht, boshaft (nach Pape s.v.).
278 vtpote dictum D.h. a pnov dictum.
280 Voluntas Dei Nov. Test.: voluntas domini
(domini: dei v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.; ASD VI, 3, p. 535, n. 172).
280 to kurou (to kurou: to qeo v.l. cf. N27).
281 In quo est luxuria Nov. Test.: in quo luxus
est. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 535, n.
182. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Non est in
ebrietate luxuria, sed in luxuria vini ebrietas.
Nescio igitur an melius dicatur in quo est
vecordia swta (Garin, p. 878, col. 1).
281 A
swta Cf. Bauer s.v.: Heillosigkeit, Liederlichkeit. Nach Pape s.v. Verschwendung
(LiddellScott: prodigality, wastefulness,
profligacy [Eph. 5, 8]).
281282 Hoc facit Vgl. Annot. in Lc. 15, 13,
ASD VI, 5, p. 560, ll. 6163: Hinc et Paulus
luxum vocat swtan: vinum in quo est luxuria. Id autem non ad libidinem tantum pertinet. Siehe auch unten, Zusatz C, ll. 294295:
Nec omnino sit absurdum siquis aliquando
abutatur luxuria pro vitio libidinis. Er.
nimmt seine vorliegende Aussage (ll. 281282)
einigermassen zurck.
282 Faber Siehe Faber Stapulensis' bersetzung
dieser Stelle: fo 39r der S. Pauli epistolae xiv
von 1512 und die examinatio zur Stelle (fo
171v): Vulgata aeditio. Et nolite inebriari
vino in quo est luxuria. Sunt qui aeque dici
malunt in quo est insalubritas. Paulus: ka
m meqskete onw, n stn swta. Siquidem swta sit a nomine sv quod saluus
siue sov quod et saluus et sospes significat: recte asotos insaluber et asotia insalubritas interpretabitur etc. Cf. Bauer s.v.
swta, n.l. 281 angefhrt.
284291 Nam octauo Zusatz B. Er. bte 1516
Kritik an Faber Stapulensis' Interpretation,
dass luxuria eher insalubritas sein msse (cf.
ll. 282284). Er. wiederholt diese Kritik in seiner Apolog. ad Fabr. Stap. (Aug. 1517), ASD
IX, 3, p. 190, ll. 25212534, cf. ll. 25222523:
ex luxuria facis insalubritatem, nonne ex
Apostolo medicum facis? Ac ne id quidem
admonitus mutandum putasti, nachdem er
erfahren hatte, dass Faber in seiner 2. Ausgabe
(1516/ 17) weder seine bersetzung noch seine
Darlegung berichtigt hat. Siehe Steenbeek,
ASD IX, 3, p. 191, n.l. 2523. Man beachte, dass
von dem dort angefhrten Abschnitt von
Faber nur Siue luxuriam, siue luxum, siue
insalubritatem proprie significet zum ersten
Mal in der Ausgabe 1516/17 abgedruckt ist, die
Passage An translatitium inquirunt

249
ausser Siue significet findet sich schon
in der Auflage von 1512). Im vorliegenden
Zusatz B (1519) bringt Er. die betreffende
Frage wiederum zur Sprache.
284285 Nam sesstai. Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, zur Stelle
(swta sit a nomine sv). Aswtov hngt
in der Tat mit shw zusammen (cf. LiddellScott s.v.).
286287 nec vsurpatum Fr swtov sind die
Bedeutungen heillos (der nicht zu retten
ist, von sittlicher Verdorbenheit) und nicht
heilsam belegt, cf. Pape s.v.; LiddellScott
s.v. Die Bedeutung Heillosigkeit (swta)
findet sich in Bauer (cf. oben n.l. 281). Laut
LiddellScott bedeutet swta an der vorliegenden Stelle (Eph. 5, 18) profligacy.
287 populus Asotorum Siehe Adag. 194 (Qui
mori nolit ante tempus), ASD II, 1, p. 298, ll.
1315: Cicero libro De finibus bonorum
secundo [Fin. II, 23] docet idem dictum in
quosdam Asotos, cui genti nomen inditum
est a luxu vitae. Nam sub solis occasum erant
ebrii, mane stertebant. Er. meint, die Asoti
seien ein Volk, was nicht richtig ist (asoti:
Schlemmer, Schwelger, nach Georges s.v.
asotus). Vgl. auch De cop. verb. I, 6, p. 108, ll.
961962: Asoto luxuriosior und den Kommentar p. 109, n.l. 961. Die latinisierte Form
asotus (swtov) findet sich nur bei Cic. (Fin.
II, 22, 23, 30, 70; Nat. III, 77). Der Substantiv asotia kommt bei Gellius vor (X, 17, 3:
XIX, 9, 8). Er. hat offenbar Perotti, Cornucopiae zu I, 10, ed. Sassoferrato, vol. V, p. 52,
78, nicht herangezogen: Vnde dissolutos
dicimus qui moribus legibusque soluti luxum
vitae sequuntur, quos Graeci stouv, hoc est
incontinentes, vocant etc. (Perotti hlt die
asoti evident nicht fr ein Volk). Vgl. auch
Gell. VI, 11, 2: hominem nihili rei neque frugis bonae, quod genus Graeci fere swton vel
klaston dicunt.
288289 sic occidentem Cf. Cic. Fin. II, 23:
Nolim enim mihi fingere asotos qui solem,
vt aiunt, nec occidentem vmquam viderint nec
orientem; Sen. Epist. 122, 2: qui nec orientem vmquam solem viderunt nec occidentem.
289 Plato Cf. Plat. Leg. V, 743b: d pgkakov,
v t poll n swtov, mla pnjv (Plato
spricht ber die Reichen, die meistens im
moralischen Sinn nicht gut sind; der Verschwender (swtov) ist durchaus schlecht).
Siehe ferner zu swtov / swta die von
Arthur Stanley Pease gesammelten Belegstellen in: M. Tulli Ciceronis, De natura deorum
libri III, vol. II, Cambridge, Mass., 1958;
Darmstadt, 1968, p. 1173.

250
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
LB 854

ANNOTATIONES IN EPH. 5,18

innumeros; hinc et verbum deductum swteomai, luxu diffluo, quo vsus est
Athenaeus libro Dipnosophistarum octauo. [A] Iam dictio quo, mea sententia,
non simpliciter refert vinum, sed totam orationis particulam quae praecessit,
nolite inebriari vino, in quo, hoc est in qua re et in qua vini temulentia, est
luxus. [C] Porro quod hic vocat swtan, alibi dixit slgeian. Nec omnino sit
absurdum siquis aliquando abutatur luxuria pro vitio libidinis propter cognationem huiusmodi vitiorum, comessationis, temulentiae, chorearum et libidinis.
Tamen impudens mihi videtur quod Thomas extorquere conatur, luxuriam proprie dici de immodico vsu rei venereae, adeo vt hic etiam reiiciat Augustinum
suum, qui in libris quibus titulum fecit De confessionibus, scripserit: Luxuria ad
satietatem et abundantiam se cupit vocari. Soluit autem hunc nodum hac arte,
quod sicut temperantia principaliter quidem et proprie est circa delectationes tactus,
dicitur autem ex consequenti per similitudinem quandam in quibusdam aliis materiis, ita luxuria principaliter quidem est in voluptatibus venereis, quae maxime et
praecipue animum hominis resoluunt, secundario autem dicitur in quibuscunque
aliis ad excessum pertinentibus. Hactenus Thomae verba recensuimus. Iam ne quid
exagitemus, quod tam facile recedit ab Augustini sententia, qui cum primis nouit
Romani sermonis proprietatem, quis vnquam dixit temperantiam praecipue versari circa voluptates tactus, cum sit moderatio omnium affectuum? Sed sit libido
maxime affectus impotens, an praecipua pars huius mali sita est in tactu ac non
magis in oculis, in sermone, in animo? Deinde an luxuria transfertur ad quemuis
excessum? An qui immodice amat pecuniam dicetur luxuriosus? qui praeter
modum frugalis est, dicetur luxuriosus? Atqui hic excessus est. Denique si Euclio
amet neque det quicquam, dicetur luxuriosus? Et tamen hanc opinionem confirmat autoritate glossae, quae est in epistola ad Galatas, cap. v., quae dicit quod
luxuria est quaelibet superfluitas. Ac mirum quod hunc Pauli locum non adduxerit, cum citet locum e Prouerbiis: Luxuriosa res est vinum, sed vsus vini pertinet
ad potum, ergo etc. Sed hunc nodum satis feliciter explicat. Tertius nodus difficilis est. Luxuria, inquit, dicitur libidinosae voluptatis appetitus etc. Hic cum nullum citet autorem, imaginatur libidinosam voluptatem accipi pro voluptate venerea, cum Augustinus testetur libidinem frequenter accipi pro quocunque affectu
non obtemperante rationi. Princeps occidit immerentem, libido est. Et tamen, vt
fatetur Augustinus, sermonis vsus aliquoties accommodat hanc vocem proprie ad
rem veneream, quod de luxuria nemo probus autor vnquam scripsit. Sed his
etiam festiuius est quod interiecit, inter antitheses et lysis: Dicitur in libro De vera
religione de luxuriosis qui seminat in carne de | carne metet corruptionem. Sed semi291 quo BE: quae A.
312 Atqui D E: At qui C.

324 lysis D E: Lysis C.

290 swteomai Verschwenderisch, liederlich


leben (Pape).
291 Athenaeus Athen. VIII, 359c: d Dskolov filrgurov n sfdra prv tn swteumenon neanskon fjsn ktl.

294 alibi Siehe Gal. 5, 19 (selgea). Sowohl


Gal. 5, 19 als auch Eph. 5, 18 steht nach dem
Vg.Text luxuria (von Er. lasciuia bzw.
luxus bersetzt). Cf. 1. Petr. 4, 3 (n selgeaiv; Vg. in luxuriis); 2. Petr. 2, 2 (tav

ANNOTATIONES IN EPH. 5,18

selgeaiv; Vg. luxurias).


294339 Nec consumpserim Zusatz C, in dem
Er. Thomas Aquinas' Summa IIaIIae, quaestio 153 (De vitio luxuriae), articulus primus,
ausfhrlich bespricht und Thomas' Auffassung, der Begriff luxuria beziehe sich auf die
voluptates venereae, widerlegt. Vielleicht
hngt dieser Zusatz C (1522) mit dem Streit
zwischen Vincentius Theodorici und Er.
zusammen, der um 1520 angefangen hat, cf.
Contemporaries s.v. [Vincentius] Theodorici,
vol. III, pp. 317318, bes. p. 318. Theodorici,
ein Dominikaner Mnch, verteidigte Thomas
gegen Er. Siehe Er.' Ep. 1196 von Mrz 1521, ll.
194200: Succenses mihi quod alicubi dissentiam a Thoma; cur non magis succenses
quod alicubi dissentiam ab Hieronymo, ab
Ambrosio, ab Augustino? Quod si laesus est
Thomas, quod diuersum ab illo sentiam, quin
me refellendo potius illius honorem vindicas?
Id quoniam non facis, satis fateris te non
posse etc. Vielleicht beabsichtigte Er., an der
vorliegenden Stelle zu zeigen, dass er aus
gutem Grund Thomas kritisierte.
297 Thomas Thomas Aquinas Summa IIa
IIae, quaestio 153 (De vitio luxuriae), articulus primus: Ad primum sic proceditur.
Videtur quod materia luxuriae non sit
solum concupiscentiae et delectationes
venereae. Dicit enim Augustinus in libro
Confess., quod luxuria ad satietatem atque
abundantiam se cupit vocari [Conf. II, vi, 13].
Sed satietas pertinet ad cibos et potus,
abundantia autem ad diuitias. Ergo luxuria
non est proprie circa concupiscentias et voluptates venereas (vol. X, Romae, 1899, p.
207, col. 1). Thomas' Gegenargument
zitiert Er. unten ll. 301305.
298 Augustinum Aug. Conf. II, vi, 13, CCSL 27,
p. 24, ll. 3233: Luxuria satietatem atque
abundantiam se cupit vocari. Er. scheint
Aug. nach Thomas zu zitieren.
300305 Soluit pertinentibus Thomas Aquinas' Gegenargument zur Behauptung: Videtur quod materia luxuriae non sit solum concupiscentiae et delectationes venereae (cf.
oben n.l. 297). Thomas Aquinas loc. cit. vol.
X, p. 207, col. 2 (302 et per; 303 ita etiam; 304
aut dicitur).
300 Soluit nodum Cf. Adag. 6 (Nodum soluere), ASD II, 1, pp. 118119.
309 impotens Man beachte die Bedeutung: leidenschaftlich, bermtig, unbndig usw.
(nach Georges).
310311 Deinde excessum? Cf. Thomas Aquinas loc. cit. l. 305 (ad pertinentibus)
angefhrt.

251
311312 qui praeter luxuriosus? Man beachte
die Paradoxie.
312 excessus Excessus bedeutet hier Masslosigkeit, cf. Souter, Glossary s.v. excess, going
beyond the mean und Hoven, Lexique s.v.:
l'excs, le trop.
312 Euclio Eine Anspielung auf Euclio, den
alten Geizhals in der Aulularia von Plautus.
313315 confirmat superfluitas Thomas Aquinas, Summa IIaIIae, quaestio 153, Art. 1, vol.
X, p. 207, col. 2: Vnde Galat. V, dicit Glossa
quod luxuria est quaelibet superfluitas. Siehe
Glossa Ordinaria, Strassburg 1480/81, die
interlinere Anm. zu Gal. 5, 19: [luxuria]
superfluitas quelibet.
316 e Prouerbiis Prv. 20, 1, von Thomas loc. cit.
(vol. X, p. 207, col. 1) angefhrt: Prov. xx
dicitur: Luxuriosa res est vinum. Sed vinum
pertinet ad delectationem cibi et potus. Ergo
circa has maxime videtur esse luxuria.
317 Sed explicat Siehe Thomas' Gegenargument (vol. X, p. 207, col. 2): Ad secundum
dicendum quod vinum dicitur esse res luxuriosa, vel secundum hunc modum quo in
qualibet materia abundantia ad luxuriam
refertur. Vel inquantum superfluus vsus vini
incentiuum voluptati venereae praebet.
317 hunc nodum Cf. oben l. 300: hunc nodum
(sc. primum); l. 317: hunc nodum (sc.
secundum). Siehe die folgende Anm.: Tertius nodus. Zum Ausdruck hunc nodum
explicat: oben n.l. 300.
317 Tertius nodus Thomas Aquinas loc. cit. (vol. X,
p. 207, col. 1) stellt eine dritte These, die er
entkrften muss, auf: Praeterea, luxuria esse
dicitur libidinosae voluptatis appetitus. Sed libidinosa voluptas non solum est in venereis, sed
etiam in multis aliis. Ergo luxuria non solum est
circa concupiscentias et voluptates venereas.
320 Augustinus Aug. Civ. XIV, 15, CCSL 48, p.
438, ll. 6682: [libido] cum hoc sit generale
vocabulum omnis cupiditatis (l. 67): Sunt
multae variaeque libidines, quarum nonnullae
habent etiam vocabula propria (ll. 7879).
322 Augustinus Aug. Civ. XIV, 16, CCSL 48, p.
438, ll. 14: Cum igitur sint multarum libidines rerum, tamen, cum libido dicitur neque
cuius rei libido sit additur, non fere adsolet
animo occurrere nisi illa, qua obscenae partes
corporis excitantur.
324 interiecit Sc. Thomas Aquinas, loc. cit. (vol.
X, p. 207, col. 1), Fortsetzung des n.l. 317
angefhrten Textes: Sed contra est quod
dicitur in libro de Vera Relig.: Dicitur luxuriosis: [Gal. 6, 8] Qui seminat etc. (325 luxuriosis: de luxuriosis v.l.). Siehe Aug. De vera relig.
III, 4, CCSL 32, p. 190, ll. 6364.

252
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358

ANNOTATIONES IN EPH. 5,1923

natio carnis fit per voluptates venereas, ergo ad has pertinet luxuria. Primum appello
lectorem sobrium, an ibi Paulus senserit de voluptate venerea ac non potius de
lege Mosaica, et si sensit, an proprie senserit? Quod si sensit de impio amore
rerum omnium visibilium, quid hoc conducit Thomae, qui vult luxuriam proprie conuenire voluptati venereae? Sub haec inducit nobis Isidorum, qui putat
luxuriosum dici quasi solutum, suspicor a luxando siue a laxando, sed Venus
maxime soluit animum, igitur huc pertinet luxuria. Atqui hoc non proposuerat
Thomas, sed an proprie huc pertineret. Postremo quid hic agit Thomas, nisi de
vocabulo vitii? Porro vocabulum vnde potius petendum fuit quam ab autoribus
Latinis? Quorsum autem opus erat huc detorquere luxuriam, cum esset libido et
impudicitia Latina notaque vocabula? Et tamen velut euicta re secat luxuriam in
omnes libidinum species. Non insector Thomam, sed plane miseret me illorum
qui nihil aliud discunt, et mihi minus displiceo, qui non perinde multum aetatis
in huiusmodi scriptoribus consumpserim. [A] Im p l e m i n i Sp i r i t u s a n c t o.
Graece est sed implemini Spiritu, [B] nec additur sancto nec apud Graecos nec
apud Ambrosium nec apud Hieronymum nec in vetustis exemplaribus [D] suffragante vtroque Constantiensi, [B] tantum est Spiritu, [A] n pnemati. Id
opposuit temulentiae vini, [E] rem subtilem crassae.
[19] [A] In p s a l m i s . In redundat, calmov. Nec est in cordibus sed in
corde. Caeterum psalmus et hymnus vtrunque Graecum est. Illud significat
cantionem, hoc laudem, sed proprie Dei. Et haec opposuit ebriis cantionibus.
[21] [C] In t i m o re C h r i s t i . Iam frequenter admonui in timore perinde valere ac si dixisset per timorem. Hieronymus putat hanc particulam sic
accipi posse, quasi sit genus propositum, quod mox diuidatur suis partibus, videlicet mulieres subditae sint viris, serui dominis, filii parentibus.
[2223] [A] Subditae sint. Subditae estote, potssesqe. [C] Hieronymus
negat hanc particulam addi in Graecis codicibus subditae sint, sed hunc sermonem pendere ex capite superiori subiecti inuicem in timore. Nimirum mulieres subditae viris etc. Et tamen id hodie reperitur in Graecorum codicibus adiectum, vt
apparet, quo et sensus sit dilucidior et capitulum hoc separatim legi queat, si res
ita postulet. [A] Ip s e s a l u a t o r c o r p o r i s . Ka atv sti, id est et ipse
seruator corporis est. Et eius pronomen apud Graecos non additur [B] nec apud
Ambrosium nec apud Hieronymum.
332 Atqui E: At qui C D.
339 Implemini BE: Impleamini A.

357 seruator BE: saluator A.

330 Sub Isidorum Sc. Thomas Aquinas loc.


cit. (vol. X, p. 207, col. 12). Fortsetzung des
ll. 324326 angefhrten Textes: Respondeo
dicendum quod, sicut Isidorus dicit, in libro
Etymol., luxuriosus aliquis dicitur quasi solutus
in voluptates. Maxime autem voluptates venereae animum hominis soluunt. Et ideo circa

voluptates venereas maxime luxuria consideratur.


330 Isidorum Isid. Orig. X, 160: Luxuriosus,
quasi solutus in voluptate.
339 Implemini Spiritu sancto Nov. Test.: impleamini spiritu [in spiritu A] (spiritu: spiritu
sancto v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und

ANNOTATIONES IN EPH. 5,1923

ASD VI, 3, p. 535, n. 183). Die vorliegende


Stelle hat Er. in seiner Liste Quae sint addita
erwhnt: Implemini spiritu sancto. Sancto
superest (fo Oo6r).
341 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
18, CSEL 81, 3, p. 117, l. 4: sed impleamini
spiritu.
341 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 5, 18,
Migne PL 26, 561A: sed impleamini spiritu
(Lemma).
341 in vetustis exemplaribus Er. wird wohl einen
der beiden Vg. codd. aus London (St. Paul's
Kathedral) meinen (nur ein Exemplar enthielt die Paulusbriefe). Cf. ASD VI, 8, p. 47,
n. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
342 vtroque Constantiensi Zu den beiden Exemplaren aus Konstanz: n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
344 In psalmis Nov. Test.: per psalmos [psalmis
A].
344 In calmov (n calmov N27 [n of doubtful authenticity]: calmov Tischendorf ). In
AN III 11 (cod. 2817) fo 263v fehlt n, cf. ASD
VI, 3, p. 535, n. 192.
344345 Nec in corde In den heutigen Ausgaben: t karda mn. Er. las die v.l. n t
karda mn u.a. in der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 263v (es gibt auch die v.l. n tav
kardaiv mn).
345 Caeterum Graecum est Wie fters weist
Er. auf die Verwendung der griechischen
Ausdrcke in der Vg. hin. Siehe z.B. peripsema in Annot. in 1. Cor.4, 13, ASD VI,
8, p. 88, ll. 808809 und schisma in
Annot. in 1. Cor. 1, 10, ASD VI, 8, p. 44,
ll. 7980.
345346 Illud Dei Nach Bauer s.vv. hat
sowohl mnov als auch calmv die Konnotation des Lobes; calmv wird verwendet fr
die alttestamentlichen Psalmen und auch fr
die christlichen Lobgesnge (wie an der vorliegenden Stelle). Zu den Begriffen mnov und
calmv: ThWNT 8, pp. 492506, bes. pp.
501502, cf. p. 502, ll. 78: Dass sich calmv
und mnov auf gattungsmssig unterschiedene
Texte bezgen, ist nicht erkennbar (Gerhard
Delling).
347 In timore Christi Nov. Test.: cum timore [in
timore A] dei (n fbw Xristo: n fbw
qeo v.l. cf. AN III 11 fo 263v). Siehe
BlassDebrunner 219.4 und 2194: instrumentales n, mit dem die Art und Weise wiedergegeben wird. Vgl. ASD VI, 3, p. 22, n. 42
zu Rom. 1, 4 und auch Nov. Test. 2. Cor. 7, 1:
cum timore Dei.
347348 Iam timorem Siehe zum Gebrauch
der Prposition n (Vg. in) u.a.: Annot. in 1.
Cor. 1, 10, ASD VI, 8, p. 44, l. 90: In praepo-

253
sitio posita est pro per (cf. den Kommentar
ad loc.); Annot. in 1. Cor. 1, 17, ASD VI, 8, p.
50, l. 158: Et in praepositio loco per posita
est. Er. bersetzt brigens hier in nicht
durch per, sondern durch cum, meint also
eher die Art und Weise als die Ursache.
348 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 21,
Migne PL 26, 563CD: Sed et hoc quod
ait in timore Christi, sic accipiendum, vt
ipsa subiectio non propter hominum
gloriam, sed propter timorem Christi fiat
Alius vero sic interpretabitur subiecti
inuicem in timore Christi, vt hanc sententiam generalem in consequentibus diuidi
dicat atque partiri: Mulieres viris suis subditae sint, et Filii obedite parentibus, et Serui
obedite dominis etc.
351 Subditae sint Nov. Test.: subditae sitis.
351 potssesqe In der heutigen Ausgaben wird
diese Verbform ausgelassen: Es gibt die v.ll.
potssesqe, potasssqwsan und potssesqai. Dazu ASD VI, 3, p. 536, n. 222. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Plerique codices graeci
habent in secunda persona, mulieres viris
propriis subditae sitis [gleich wie Er.' bersetzung], tov doiv ndrsin potssesqe
(Garin, p. 878, col. 1).
351 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
2223, Migne PL 26, 564A: Hoc quod in
Latinis exemplaribus additum est subditae
sint, in Graecis codicibus non habetur; siquidem ad superiora refertur et subauditur: Subiecti inuicem in timore Christi, vt p koino
resonet subiectae, et mulieres viris suis sicut
Domino. Sed hoc magis in Graeco intelligitur
quam in Latino.
356 Ipse saluator corporis Nov. Test.: et idem est,
qui salutem dat corpori. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 537, n. 237,8. Valla, Annot. ad
loc. bersetzt: et ipse saluator est corporis
(Garin, p. 878, col. 1).
356 Ka atv sti In den heutigen Ausgaben:
atv [swtr to smatov]: ka atv sti
[swtr to smatov] v.l. u.a. in AN III 11
(cod. 2817), fo 264r, cf. ASD VI, 3, p. 537, n.
237.
357 Et eius additur In den heutigen Ausgaben der Vg.: corporis: corporis eius v.l. (das
allfllige griechische Pendant ist in N27 und
bei Tischendorf nicht belegt, cf. ASD VI, 3, p.
537, n. 238).
358 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
23, CSEL 81, 3, p. 117, ll. 2526: ipse saluator
corporis.
358 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 5,
2223, Migne PL 26, 564C: Ipse est Saluator
corporis (Lemma).

254
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
LB 855
378
379
380
381
382
383
384

ANNOTATIONES IN EPH. 5,2632

[26] [A] In ve r b o v i t a e . Vitae apud Graecos non additur nec apud


Ambrosium nec apud Hieronymum.
[27] V t e x h i b e re t . Ina parastsj atn aut, id est vt adiungeret
eam sibiipsi. Et continuo additur gloriosam, ndozon, deinde tn kkljsan, id est
nempe ecclesiam. Sa n c t a e t i m m a c u l a t a . Ka mwmov, id est irreprehensibilis. [C] Tametsi immaculata non damno.
[28] [A] It a e t v i r i . Et coniunctio redundat. V t c o r p o r a s u a . Wv t
autn smata, id est vt sua ipsorum corpora.
[30] C o r p o r i s e i u s . Potest legi et eiusdem pro eius, ato.
[31] Pro p t e r h o c re l i n q u e t . A
nt totou, id est pro hoc vel loco
illius. Quod quidem annotauit et diuus Hieronymus pro neken totou dictum a
Paulo nt totou, quod ferme valet, quasi dicas pro patre ac pro matre; testimonium assumpsit ex Geneseos capite secundo, sed suo more decerpens quod ad
praesentem locum commodum videbatur. Nam omissis pronominibus suum et
suam tantum posuit patrem et matrem. Deinde quod erat in medio, et adhaerebit vxori suae, praetermisit et annexuit quod sequitur et erunt duo in carnem
vnam, quod id efficacius sit quam adhaerere, nempe e duobus vnum hominem
fieri. Et a d h a e re b i t . Ka proskolljqsetai, id est adglutinabi|tur, [D] quae
vox non caret emphasi. [A] Nec est vxori suae, sed ad vxorem suam. In c a r n e
v n a . Ev srka man, id est in carnem vnam, hoc est e duobus fiet vnus homo,
iuxta proprietatem Hebraici sermonis, qui totum hominem carnem appellat nonnunquam, nonnunquam animas ipsos homines vocat. Itidem apud Graecos
dmav saepe pro homine positum reperies. Verum de hoc alias a nobis dictum est,
[C] et item de tropo, quo in vnam carnem esse dicuntur qui sunt vna caro.
[32] [A] Sa c r a m e n t u m h o c . Mustrion, id est mysterium. Id nolui eos
nescire, qui ex hoc loco faciunt matrimonium vnum ex sacramentis [B] septem
361 parastsj D E: parastsj A B, parastsei C.

374375 carnem vnam E: carne vna AD.


375 quod A B D E: quo C.

359 In verbo vitae Nov. Test.: per verbum [in


verbo A] (in verbo: in verbo vitae v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 538, n. 262).
359 Vitae additur Die vorliegende Stelle
wurde in die Liste Quae sint addita aufgenommen, cf. fo Oo6r der Ausgabe D: In
verbo vitae. Vitae superest.
360 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
26, CSEL 81, 3, p. 118, l. 10.
360 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 5, 25
sqq. Migne PL 26, 565C.
361 Vt exhiberet Nov. Test.: vt adhiberet. Zur
bersetzung ASD VI, 3, p. 538, n. 271.
361 Ina aut (atv aut: atn aut
v.l. cf. ASD VI, 3, p. 538 sq. n. 272). Atn u.a.
in Ms. AN III 11 (cod. 2817) fo 264r.

363 Sancta et immaculata Nov. Test.: sancta et


irreprehensibilis. Siehe ASD VI, 3, p. 496, n.
43 zu Eph. 1, 4.
363 Ka mwmov So auch die heutigen Ausgaben.
365 Ita et viri Vg.: Ita et viri debent; Nov.
Test.: Sic debent viri. Zur bersetzung ASD
VI, 3, p. 539, n. 282.
365 Et redundat In den heutigen Ausgaben:
ka [of doubtful authenticity] o ndrev N27:
o ndrev Tischendorf.
365 Vt corpora sua Nov. Test.: vt sua ipsorum
corpora. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
539, n. 284.
365366 Wv smata So auch die heutigen
Ausgaben.
367 Corporis eius Nov. Test.: corporis eiusdem,
cf. ASD VI, 3, p. 539, n. 302.

ANNOTATIONES IN EPH. 5,2632

368 Propter hoc relinquet Nov. Test.: Huius rei


gratia relinquet. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 539, n. 311.
368 A
nt totou So auch die heutigen Ausgaben.
369 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 31,
Migne PL 26, 568B: Nunc autem apostolus
pro eo quod ibi [sc. Gn. 2, 24] habetur, neken
totou, id est propter hoc, posuit nt totou,
quod Latine aliis verbis dici non potest.
371 Geneseos Gn. 2, 24 (neken totou LXX).
371372 suo videbatur Vgl. Annot. in Gal. 4,
30, ll. 220222: In hoc testimonio Paulus nec
Hebraicam autoritatem nec Septuaginta
sequutus est contentus suis verbis scripturae
sensum reddere und Annot. in 1. Cor. 2, 9,
ASD VI, 8, p. 62, ll. 369376.
372375 Nam vnam Cf. Hier. Comm. in Eph.
III, 5, 31, Migne PL 26, 568C (von WordsworthWhite ad loc. angefhrt): Deinde
pro patre suo et matre sua pronomina
abstulit et patrem tantum posuit et matrem; et
quod in medio dicitur, et adhaerebit vxori
suae, hic penitus praetermisit et tantum quod
sequebatur hoc dictum, superioribus copulauit et posuit: et erunt duo in carne vna [in
carne vna auch in der Hier.Ausgabe von 1516,
tomus IX, fo 116B]. Nach Hier. wird der Passus et suae berhaupt ausgelassen, Er.
behlt ihn bei (cf. l. 376). Nur in der Ausgabe
E folgt Er. der Lesart in carnem vnam, die er
hier verteidigt, cf. ll. 377380.
372373 Nam matrem In den heutigen Ausgaben der Vg.: patrem et matrem suam,
dazu: ASD VI, 3, p. 540, n. 312.
376 Et adhaerebit Nov. Test.: et adiungetur.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 540, n. 313.
376 Ka proskolljqsetai So auch die heutigen Ausgaben.
377 emphasi Zu diesem Begriff: n.l. 300 zu Gal.
5, 12. Proskollw ist bertragen benutzt,
aber suggre plus qu'elle ne dit (Chomarat,
p. 807).
377 Nec suam Es handelt sich um zwei unterschiedliche Lesarten dieser Stelle: prv tn
gunaka ato [N27] und: t gunaik ato
[Tischendorf: t gunaik]. Er. las u.a. in Ms.
AN III 11 (cod. 2817) fo 264v: prv tn
gunaka ato, cf. ASD VI, 3, p. 540, n. 314.
377378 In carne vna Vg.: et erunt duo in
carne vna; Nov. Test.: atque e duobus fiet
vna caro [et erunt duo in carnem vnam A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 540 sq. n. 316.
378 Ev vnam Siehe ASD VI, 8, p. 115 sq. n.l.
305; n.ll. 305310 zu 1. Cor. 6, 16 und Valla,
Annot. ad loc.: Dixi superius [Annot. in 1.
Cor. 6, 16, Garin, p. 864, col. 2] in vna carne

255
esse accusatiui casus graece (Garin, p. 878,
col. 2).
379 iuxta sermonis Er. meint den Ausdruck
psa srz = alle Welt, jedermann nach
hebrischem Muster. Siehe BlassDebrunner
2753 und ASD VI, 8, p. 57, n.l. 263 zu 1. Cor.
1, 29. Siehe zu anima als homo verwendet
die folgende Anm. Mehrmals weist Er. auf
diese beiden Sprachphnomene hin: Annot.
in Mt. 19, 5, ASD VI, 5, p. 266, ll. 862863:
Nam totum hominem carnem vocat, vt et
alias scriptura diuina totum hominem animam appellat; Annot. in Ioh. 1, 14, ASD VI,
6, p. 48, ll. 417418: Dictum est iuxta idioma
sermonis Hebraici, qui totum hominem nunc
animae, nunc carnis appellatione notat;
Annot. in Mt. 24, 22, ASD VI, 5, p. 308 sq. ll.
966968: Ac rursum Hebraeorum more carnem pro homine posuit; Annot. in 1. Cor. 1,
29, ASD VI, 8, p. 56, ll. 263264: Siquidem
hic carnem, pro homine posuit, vt superius
[Rom. 13, 1] animam.
380 nonnunquam animas vocat Zu anima =
homo in der Vg.: PlaterWhite 14, p. 16;
Kaulen 66, p. 142, wo der Ausdruck anima
fr homo als hebrisch gekennzeichnet ist.
380381 Itidem reperies Dmav wird in der Tat
bei den Lyrikern und Tragikern als Umschreibung der Person verwendet. Cf. z.B. Eur.
Herc. 10361037: Jrkleion dmav (fr Herakles); Hec. 724725: dmav A
gammnonov;
Aeschyl. Eum. 84: mjtron dmav (cf. LiddellScott s.v. dmav 2).
381 alias Siehe die n.l. 379 genannten Stellen:
Annot. in Mt. 19, 5; 24, 22; Annot. in Ioh. 1, 14
und in 1. Cor. 1, 29.
382 de tropo Er. meint die hebrische Konstruktion ev mit Akk.: Fr den Prdikatsnominativ tritt zuweilen unter Mitwirkung des
Semitischen ev mit Akk. ein (nach
BlassDebrunner 145).
383426 Sacramentum volo Wie in den
Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, pp.
144190, bes. aber pp. 176178, ll. 337358,
wird auch hier die Ehe diskutiert. Die vorliegende annotatio in Eph. 5, 32 und die letztgenannte Passage, pp. 176178 berschneiden
sich teilweise, cf. ASD VI, 8, p. 177, n.ll.
337338. Er. behandelt hier vor allem den Status und den sakramentalen Charakter der
Ehe. Er.' Auffassungen zum Thema riefen
Kritik seiner Gegner hervor, von denen Lee
und Stunica im Zusammenhang mit dem
vorliegenden Text die wichtigsten waren.
Auch Sanctius Caranza, der Stunicas Kritik
zu besttigen versuchte, kritisierte Er.' Auffassungen ber die Ehe (cf. Apolog. ad Sanct.

256
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403

ANNOTATIONES IN EPH. 5,32

[C] iuxta peculiarem et exactam huius vocis rationem, [A] non quod de hoc sit
dubitandum, [B] cum probabile sit hanc traditionem ab apostolis aut certe sanctis patribus ad nos vsque fuisse profectam. [C] Etiamsi de hoc dubitatum est olim
ab orthodoxis scholasticis, imo diuersa comprobata sententia. [B] Nam quod
obiicitur a nonnullis, a Dionysio qui ex professo tractat de sacramentis ecclesiasticis singulorum ritus ac ceremonias diligenter explicans, nullam matrimonii factam mentionem, tum nec in tot voluminibus in quibus Hieronymus de matrimonio disputat, vsquam appellari sacramentum, imo nec ab Augustino, qui in
hanc partem Hieronymo propensior etiam de bonis coniugii scripsit, nomen hoc
tribui, quodque his etiam magis mirum videri possit, nec apud Iouinianum qui
patronus erat matrimonii, vsquam de sacramenti vocabulo fit mentio. Nam si
facta fuisset, erat is locus attingendus Hieronymo diluenti illius libros, praesertim
cum id faciat tam accurate. Atqui hoc telo in primis erat opus Iouiniano coniugium aequanti coelibatui. Etenim ratiocinari poterat, si sacramentum est matrimonium et virginitas non est sacramentum, vincit etiam [E] hoc sane calculo [B]
matrimonii dignitas. Haec, inquam, atque huiusmodi facile dissoluuntur ab eruditis. Non igitur haec dixerim quasi in dubium vocans an sacramentum sit matrimonium, [C] cuius ego dignitati maiorem in modum faueo, [A] sed quod ex his
apostoli verbis non videatur admodum efficaciter colligi. Siquidem particula
402403 sed quod colligi BE: sed quod ex
Caranz. LB IX, 429A432E). Dazu: ASD VI,
8, pp. 144145, n.ll. 778579 zu 1. Cor. 7, 39.
Die Zustze C und D sind die Auswirkung der
geusserten Kritik. Zur vorliegenden Stelle:
Payne, Theology, pp. 99100; pp. 112116.
383 Sacramentum hoc Nov. Test.: Mysterium
hoc.
383 Mustrion mysterium Er. beschftigte
sich mehrmals mit der Bedeutung und dem
Inhalt des Begriffes mustrion bei Paulus,
der hier und auch sonst in der Vg. (cf. Eph. 1,
9; 3, 3; 3, 9; Col. 1, 27), aber nicht immer,
durch sacramentum bersetzt worden ist.
Siehe Annot. in Mc. 4, 11, ASD VI, 5, p. 373, ll.
563564: Mustrion, id est arcanum siue
secretum. Vgl. Chantraine, Le mustrion
paulinien, p. 356: Dans la langue de la Vulgate, comme dans celle d'Augustin, le terme
grec [sc. mustrion] est traduit par sacramentum, c'estdire, explique rasme, ce qui est
cach (reconditum), cf. ASD VI, 8, p. 67, n.ll.
420421 zu 1. Cor. 2, 13 und ASD VI, 8, p. 249
sq. n.l. 623 zu 1. Cor. 13, 2. Durch seine
bersetzung mysterium macht Er. klar, er
meine, dass sacramentum hier nicht eins der
sieben Sakramente der Kirche, nml. die Ehe,
bezeichnet, cf. ll. 383384: Id sacramentis
septem.

hoc loco non magnopere colligatur A.


383 eos Nach Lombardus, Sent. IV, dist. 26, cap.
6, vol. II, p. 419 sq. bezeichnet sacramentum
an der vorliegenden Stelle des Epheserbriefes
das Sakrament der Ehe. Wen (eos) Er. bes.
meint, ist mir nicht bekannt. Vermutlich tritt
er hier der gangbaren Meinung zur Interpretation dieser Epheserstelle entgegen, wie sich
u.a. aus der Kritik von Lee (cf. ASD IX, 4, pp.
242248, ll. 59248) bzw. Stunica (ASD IX, 2,
pp. 210212, ll. 773795) herausstellt.
385386 non dubitandum Er. erklrt in der
Ausgabe A mit Nachdruck, die Ehe sei eins
der sieben Sakramente; er vermutete 1516, dass
seine bersetzung dieser Stelle auf Widerstand stossen wrde. Siehe Resp. ad annot. Ed.
Lei, ASD IX, 4, p. 242, ll. 5963: Sacramentum hoc magnum est. In vtraque aeditione [sc.
1516, 1519] palam testatus non esse dubitandum, quin matrimonium sit vnum e septem
sacramentis, adieceram ex hoc tamen loco non
magnopere colligi. Vgl. Er.' Text der Ausgabe
A: non quod de hoc sit dubitandum, sed
quod ex hoc loco non magnopere colligatur
(app. crit. n.ll. 402403). Dann fhrt er fort
(ll. 6163): Cum enim Graecis sit mysterium,
quod hic vertit sacramentum, saepius appellari
mustrion, quod non protinus sit vnum e septem sacramentis. Er.' Antwort auf Stunicas

ANNOTATIONES IN EPH. 5,32

Bemerkungen ist hnlich, ASD IX, 2, p. 210,


ll. 773776: Sacramentum hoc magnum est.
Admonueram Graecis esse mustrion, id est
arcanum. Et recipio matrimonium in numerum sacramentorum. Sed addo ex hoc loco non
magnopere colligi, neque enim quicquid mysterium est protinus est vnum e septem ecclesiae sacramentis, cf. H.J. de Jonge, ASD IX,
2, p. 211, n.l. 772 und n.ll. 774775.
388401 Nam eruditis In diesem Passus
beruft Er. sich auf nahezu dieselben Quellen,
wie in der n.ll. 383426 genannten Passage,
Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, pp.
176178: PseudoDionysius Areopagites,
Aug. (De bono coniugali; De nuptiis et concupiscentia); Hier. (Adv. Iov.).
389 Dionysio PseudoDionysius Areopagites
behandelt nicht die Ehe in De ecclesiastica
hierarchia bei der Besprechung der Sakramente (cf. DTC XIV, 1, 550). Vgl. Annot. in
1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, p. 176, ll. 342344:
haud scio an hoc sacramentum septimum
veteribus fuerit cognitum. Primum quod
Dionysius enumerans nominatim singula et
singulorum vires, ritus ac ceremonias explicans de coniugio nullam facit mentionem
(cf. p. 177, n.l. 343). Lee und Er. diskutieren
die Beweiskraft dieser Dionysiusstelle: Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 244 sq. ll.
137144. Man beachte, dass der Begriff
Sakrament (telet) bei Ps.Dionysius nicht
ganz mit dem Bedeutungsinhalt bereinstimmt, von dem die Kirche spter ausging.
Dazu: Ren Roques, L'univers dionysien.
Structure hirarchique du monde selon le
PseudoDenys, 1954, 21983 (ditions du
Cerf ), pp. 246302, bes. pp. 294302.
391 Hieronymus In den Annot. in 1. Cor. 7, 39,
ASD VI, 8, p. 176, ll. 349351 formuliert Er.
allgemein: Deinde quum tot voluminibus
tractatum sit de matrimonio vel a Graecis vel
a Latinis, nullus est locus vnde liqueat illos
coniugium inter septem sacramenta commemorare. Er. meint an der vorliegenden Stelle
vermutlich Adv. Iov. und die Briefe, in denen
Hier. die Ehe zur Sprache bringt, z.B. im
Zusammenhang mit der Virginitt, die nach
Hier. Vorzug vor dem Ehestand hatte, wie in
Epist. 22 Ad Eustochium de conseruanda virginitate. Auch in Brief 107 an Laeta, De institutione filiae, spricht Hier. von der Ehe.
392 ab Augustino Er. spielt auf Aug.' Werk De
bono coniugali an (cf. l. 393 etiam scripsit).
Vgl. auch Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, p.
176, ll. 339340: Neque enim hic Augustinus,
qui tria bona ponit in matrimonio, quum
tertium sacramentum vocat, sentit vnum e

257
septem sacramentis, cf. De bono coniugali
xxiv, 32, CSEL 41, p. 227, ll. 2122: Haec
omnia bona sunt, propter quae nuptiae
bonum sunt: proles, fides, sacramentum.
Siehe ASD VI, 8, p. 177, n.ll. 339340 ad loc.
394 Iouinianum Iovinianus verteidigte (u.a.) die
Gleichwertigkeit des ehelichen Lebens mit
der Virginitt. Er wurde von Hier. scharf
angegriffen in der Schrift Aduersus Iouinianum. Siehe ASD VI, 8, p. 178, n.l. 352 zu 1.
Cor. 7, 39 und Bardenhewer III, p. 591; pp.
631633. Iovinianus htte sicher so sagt Er.
darauf hingewiesen, die Ehe sei ein Sakrament, die Virginitt aber nicht, wenn damals
die Ehe als Sakrament anerkannt gewesen
wre. Wie aus Hier.' Adv. Iov. hervorgeht, hat
Iov. dieses Argument nicht hervorgebracht.
Vgl. Annot. in 1. Cor. 7, 39, p. 178, ll. 352356:
Quin Iouinianus sic impense fauens matrimonio, vt hac de causa iudicatus sit haereticus
non hoc tantum et plausibile ac palmarium argumentum vel in primis produxisset,
passim ita clamans: Matrimonium est vnum
e septem ecclesiae sacramentis, virginitas non
est?.
396 Hieronymo Er. meint das erste Buch der
Schrift Adv. Iov. von Hier., in dem er Iovinianus' These von der Gleichwertigkeit des Ehestands mit der Virginitt und dem Witwenstand zu widerlegen versucht (nach
Bardenhewer III, p. 632).
399 hoc sane calculo Eine Anspielung auf Adag.
460 (Omne tulit punctum. Omnium calculis), ASD II, 1, pp. 534536, in dem Er. darlegt, calculus, Votierstein, bedeute auch
etwa Beifall, Untersttzung, cf. p. 536, ll.
419420: calculo cunctorum id est
omnium suffragiis sententiisque.
402 cuius faueo Er. hat Respekt vor der Ehe,
wie man aus manchen seiner Schriften schliessen kann: Siehe seine Institutio Christiani
matrimonii (LB V, 613724), das Encomium
matrimonii (ASD I, 5, pp. 385416), das er in
der Dilut. Clichthov. (ed. mile V. Telle, Paris,
1968) verteidigte, und die Apologia pro declamatione de laude matrimonii (LB IX, 105112).
An manchen Stellen bringt Er. die Ehe im
positiven Sinn zur Sprache. Siehe zum
Thema: ASD VI, 8, pp. 144145, n.ll. 778579
zu 1. Cor. 7, 39.
402403 sed colligi Cf. app. crit. n.ll. 402403:
sed quod ex hoc loco non magnopere colligatur; diese Formulierung meint Er. in Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 242, ll. 6061,
und in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
p. 210, ll. 774775: Sed addo ex hoc loco non
magnopere colligi, siehe oben n.ll. 385386.

258
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437

ANNOTATIONES IN EPH. 5,33

aduersatiua, ego autem, satis indicat hoc magnum mysterium ad Christum et


ecclesiam pertinere, non ad maritum et vxorem. Neque enim in hoc magnum est
sacramentum, si vir iungatur vxori, quod et apud ethnicos fieri consueuit. [B] Id
sentit, ni fallor, diuus Augustinus edisserens psalmum cxviii. Erunt, inquit, duo in
carnem vnam, quod magnum sacramentum apostolus Paulus exponens ego, inquit,
dico in Christo et in ecclesia. Quanquam idem euidenter explicat libro de nuptiis
ad Valerium, Quod magnum, inquit, sacramentum dixit apostolus in Christo et in
ecclesia. Quod ergo est in Christo et in ecclesia magnum, hoc in singulis quibusque
viris atque vxoribus minimum, sed tamen coniunctionis inseparabilis sacramentum.
Simili colore vsus est Paulus in epistola ad Corinthios priore. Et propter conscientiam mox exclusurus errorem subnectit: Conscientiam autem dico, non tuam, sed
alterius. Tum, vt dicere coeperam, hoc loco Graeca vox non proprie sacramentum
significat, cuiusmodi septem vocat ecclesia, sed arcanum et secretum, quo verbo
frequenter vsus est Paulus et de aliis, quae longe absunt a natura sacramentorum.
Siquidem ad Thessalonicenses scribens et iniquitatis mysterium appellat. [D]
Rursus prima Corin. xiii., vbi nos legimus etsi nouerim mysteria omnia, Augustinus ad Valentinum De gratia et libero arbitrio, legit etsi sciero omnia sacramenta,
quasi nihil intersit inter mysterium et sacramentum. Veteres sacramentum appellabant iusiurandum aut religiosam obligationem, opinor quod haec arcanis quibusdam ceremoniis peragerentur. [C] Et hic locus fuit a duobus impetitus, quorum alteri respondimus, alter sic rem tractat, vt indignus sit cui respondeatur.
Neque enim nego matrimonium esse sacramentum, sed an ex hoc loco doceri
possit proprie dici sacramentum, quemadmodum baptismus dicitur, excuti volo.
[A] In C h r i s t o. Et in Christum et in ecclesiam. Tametsi non ignoro accusatiuum apud Graecos aliquoties idem pollere, quod alter casus. Potest autem
accipi de Christo et de ecclesia. Nam et in hunc sensum vsurpatur a Graecis Ev
Ermn et Ev A
pllwna [C] in titulis.
[33] [B] Et vo s s i n g u l i , v n u s q u i s q u e s u a m v xo re m s i c u t s e i p s u m d i l i g a t . Hic sermo nec apud Graecos nec apud nos iuxta rationem grammatices constat. Neque difficile tamen fuerit ei mederi incommodo ad hunc
modum: Quanquam vos quoque singulatim hoc praestate, vt suam quisque vxorem diligat vt seipsum. [A] V xo r a u t e m t i m e a t . Graece est vt timeat, na
fobtai, id est vt reuereatur. Nam in hunc sensum putat accipi posse diuus Hieronymus verbum fobesqai.
405 vxorem BE: ad vxorem A.
408 carnem vnam E: carne vna BD.
404 ego autem Die Worte von Paulus in Eph. 5,
32: sacramentum hoc magnum est, ego
autem dico in Christo et in ecclesia.
405406 Neque consueuit Diese Aussage von
Er. wurde von Lee kritisiert, worauf Er. in Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 242243, ll.
6383, reagierte: Atque hic Leus totis viribus

416 et secretum D E: ac secretum B C.

aduersum me dimicat, sed nihil aliud agens, nisi


vt doceat in coniunctione mariti et vxoris esse
typum et imaginem rei mysticae, nimirum eius
copulae, qua Christus sibi conglutinauit sponsam suam ecclesiam. At quis istud vnquam negauit?; ll. 7883: Negaram esse magnum sacramentum in coniunctione viri et vxoris, quum

ANNOTATIONES IN EPH. 5,33

Augustinus quem citauimus in posteriore aeditione [sc. 1519, cf. infra ll. 410412], vnde hausit
Leus quod adducit, fateatur esse sacramentum
omnium minimum in viris et vxoribus. Hoc
non video, cur voluerit Leus refellere. Et tamen
hic nihil aliud docet nisi in coniugio esse significationem alterius rei sacratioris. Siehe zur
vorliegenden Stelle: ASD VI, 8, p. 179, n.ll.
361363 und n.ll. 364367 zu 1. Cor. 7, 39.
407 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 118, sermo
xxix, 9, CCSL 40, p. 1767, ll. 3032 (408 carne
vna). Cf. app. crit. n.l. 408: in BD stand zu
Recht carne vna. Ich behalte jedoch die Lesart von E bei, weil Er. wahrscheinlich den
Aug.Text seiner bevorzugten Lesart carnem
vnam hat angleichen wollen.
409 idem Sc. Aug. De nuptiis et concupiscentia
(der vollstndige Titel lautet: De nuptiis et
concupiscentia ad Valerium comitem libri
duo), I, xxi, 23, CSEL 42, p. 236, ll. 2024
(1839 dicit). Er. spielt in seiner Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 212, ll. 787788,
auf diese Aug.Stelle an: [Stunica] sciat
Augustinum hac ipsa de causa vocasse minimum, quod ego magnum esse nego.
413 colore Der rhetorische Fachausdruck color
bedeutet die parteiische Nuancierung des
wahren Sachverhalts (Lausberg 1061), von Er.
hier verwendet etwa im Sinn von correctio.
413 Paulus 1. Cor. 10, 2829.
415 vt dicere coeperam Cf. oben ll. 383384
(Sacramentum septem).
416 sed arcanum et secretum Cf. Annot. in Col. 1,
2526, ll. 216220: Verbum Dei, mysterium.
Cum hic Paulus verbum Dei vocarit mysterium, quod saepe vertit sacramentum, cur
non addunt hinc octauum sacramentum
Quanquam mysterium hoc loco secretum et
arcanum sonat. Zur Bedeutung des
Begriffes mustrion: oben n.l. 383.
418 ad Thessalonicenses 2. Thess. 2, 7: Nam
mysterium iam operatur iniquitatis.
419 Rursus 1. Cor. 13, 2. Cf. Annot. in 1. Cor. 13,
2, ASD VI, 8, p. 248, ll. 621623: Augustinus
legit sacramenta pro mysteria, vt scias illic
sacramentum interdum dici quod reconditum est, siehe p. 249 sq. n.l. 623 ad loc.
419420 Augustinus Aug. De gratia et lib. arbitr.
xvii, 34, Migne PL 44, 902.
421423 Veteres peragerentur Siehe zur
Bedeutungsentwicklung des Begriffes sacramentum und zum Verhltnis zwischen sacramentum und mysterium: Mohrmann, tudes I, pp. 233244 (Sacramentum dans les
plus anciens textes chrtiens). Nach Mohrmann, p. 237: Ni le sens de serment, ni
celui de deuotio n'est primaire: l'usage du

259
latin profane est dfini par le sens primaire
d'un engagement religieux (cf. l. 422 religiosam obligationem). Siehe auch tudes III, p.
114; p. 131; p. 181, und Kaulen 12, p. 22 sq.
423424 Et respondeatur Zusatz C aus 1522,
als Er. schon auf die Kritik von Lee und Stunica geantwortet hatte. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 212, ll. 789790:
Sed hac de re Leo pridem respondimus.
Cum Stunica nihil agam, cum tota hac disputatione extra oleas, quod aiunt, cucurrerit
(cf. Adag. 1110, ASD II, 3, p. 136. Dazu:
sowohl H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 213, n.l.
790, als auch Szymanski, ASD II, 3, p. 137
Kommentar ad loc.). Man beachte, dass Er.
trotz seiner Aussage (indignus respondeatur) die Kritik von Stunica beantwortet hat.
Zu Lee: oben n.ll. 405406.
427 In Christo Nov. Test.: de Christo.
427 Et ecclesiam Im Nov. Test.: ego loquor
de Christo et de ecclesia, cf. ll. 428429
Potest ecclesia und ASD VI, 3, p. 541, n. 324;
ASD VI, 3, p. 419, n. 164 zu 2. Cor. 10, 16.
427428 Tametsi casus In der Vg. findet sich
in mit Ablativ mehrmals fr ev, cf. PlaterWhite 117B, 6.7, p. 101 sq. Zu lgw ev
Xristn ktl.: Bauer s.v. lgw I.2.a.
429430 Nam titulis Er. meint ev in den
Aufschriften, wie z.B. in den homerischen
Hymnen Nr. 3: Ev A
pllwna, bzw. Nr. 4:
Ev Ermn (cf. LiddellScott s.v. ev, IV.1.b.).
431432 Et diligat Nov. Test.: et vos singulatim hoc praestate, vt suam quisque vxorem
diligat tanquam se ipsum [et vos singillatim
suam quisque vxorem diligat vt se ipsum A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 541, n. 332,3,4.
432433 Hic constat Er. meint die Inkongruenz zwischen vos (singuli) / mev (o kaq
na) und diligat / gaptw, cf. ASD VI, 3,
p. 541, n. 332.
434435 Quanquam seipsum Vgl. Er.' bersetzung im Nov. Test., oben n.ll. 431432,
angefhrt.
435 Vxor autem timeat Nov. Test.: vxor autem vt
reuereatur (vt timeat: timeat v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 541,
n. 335).
436437 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
33, Migne PL 26, 570D 571A. Hier. spricht
von zweierlei Bedeutungen des Worts timor:
Qui vero simplicem intelligentiam mulieris
sequitur et mariti, duas significantias in verbo
timoris esse monstrabit, von denen Er. die
zweite meint: Alteram vero quae reuerentia dici potest Potest igitur vxori simpliciter intellectae hic imperari metus, vt timeat,
hoc est reuereatur virum suum.

260
43439

440
441
442
443
LB 856
445
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470

ANNOTATIONES IN EPH. 6,12

EX CAPITE SEXTO

[1] [C] In Do m i n o. Haec particula non additur apud Ambrosium nec in


commentariis, haud scio an casu omissa. [E] Hieronymus indicat geminam distinctionem; potest enim haec clausula in Domino referri vel ad verbum obedite vel
ad nomen parentibus. Parentes in Domino sunt qui nos sacra doctrina genuerunt Christo. Obediunt autem parentibus suis in Domino, qui illis amore Christi
obtemperant, modo ne praecipiant impia. | Nam his qui obediunt, non obediunt
in Domino. Prior distinctio quam refert Hieronymus, esset probabilior, si fuisset
additus articulus gonesi tov n kurw. Verum tunc excluderet naturales parentes,
de quibus haud dubie Paulus hic loquitur.
[2] [C] In re p ro m i s s i o n e . [E] Quidam coniunctim legunt primum in
repromissione. Primum non simpliciter quia in decalogo quartum habet
locum lex de honorandis parentibus, sed primum in repromissione, quod huic
vni sit addita merces, vt bene sit tibi et sis longeuus. Hanc solutionem non satis
probat Hieronymus, quod in secundo quoque mandato sit adiuncta repromissio faciens misericordiam in milia, ac subiicit aliam, vt accipiamus primum mandatum totum decalogum, quod haec lex primum sit lata Hebraeis post relictam
Aegyptum. Ne hoc quidem commentum illi satisfacit, sequeretur enim, quod
omnibus praeceptis esset adiuncta repromissio. At Paulus hoc tribuit huic praecepto tanquam peculiare. Nec multo solidius est quod adferunt recentiores, hoc
praeceptum esse primum in secunda tabula. In priore praecipiuntur ea quae
spectant ad cultum Dei, eaque sunt quatuor, in secunda quae pertinent ad
proximos et in hoc ordine principem locum tenet praeceptum de honorandis
parentibus. Verum haec distinctio non est fundata in sacris literis, sed est commentum recentiorum theologorum. Mea sententia dici posset, quod huic vni
praecepto addita est promissio non illa generalis quae frequenter fit obseruantibus praecepta Dei, sed propria et peculiaris; congruit enim, vt qui pius est in
eos a quibus vitam accepit, laete diuque fruatur illa. Secundo vero mandato
adduntur et minae, ac misericordia quae promittitur, generaliter ad omnia legis
praecepta pertinet. Verba decalogi sic habent: Ego enim sum Dominus Deus tuus,
Deus zelotes qui reddo peccata patrum in filios vsque ad tertiam et quartam generationem iis, qui me oderunt, et faciens misericordiam in milia iis, qui diligunt me
et custodiunt mandata mea. Ita decalogus. Hic porro sermo generalis est, qui cu448 In repromissione E: In promissione C D.
448500 Quidam viuere E: Hieronymus
subindicat hanc particulam, non solitam
haberi in omnibus libris, sed additam a nonnullis, quo quaestionem explicarent, quo-

modo hoc mandatum hic primum dicatur,


cum in Exodo sit quintum. Huiusmodi cum
toties admoneat Hieronymus, tamen quidam
coelum terrae miscuerunt, quod simile quiddam vno aut altero loco facio C D.

439 In Domino So auch Vg. und Nov. Test.


439 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
1, CSEL 81, 3, p. 119, l. 28 p. 120, l. 4. (Die
Worte in Domino fehlen. Dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 541 sq.).

440 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6,


13, Migne PL 26, 571AB: Ambigue dictum,
vtrum in Domino parentibus suis filii debeant obedire, an certe parentibus suis filii obediant in Domino. Quod vtrumque facien-

ANNOTATIONES IN EPH. 6,12

dum, vt et his parentibus qui nos in Domino


genuere, qualis fuit Paulus et apostoli, obediamus et ea faciamus quaecunque praeceperint,
et parentibus nostris, de quibus secundum
carnem nati sumus, obtemperemus in
Domino implentes ea quae non sunt Domini
contraria voluntati.
445446 si kurw In den heutigen Ausgaben,
wie auch im Nov. Test.: pakoete tov gonesin mn n kurw.
448 In repromissione In C und D, wie in den
heutigen Ausgaben der Vg. und im Nov. Test.:
in promissione. Die v.l. repromissione, die
im Apparat von WordsworthWhite belegt
ist, findet sich u.a. bei Hier. vor (Comm. in
Eph. III, 6, 13, Migne PL 26, 572A, im
Lemma, 571A, aber promissione). Die Lesart
von E (cf. auch ll. 479480), vielleicht nach
Hier., wird beibehalten.
448500 [app.] In den Ausgaben C und D
benutzte Er. Hier. Comm. in Eph. III, 6, 13,
Migne PL 26, 571BC: Quod testimonium
[sc. Eph. 6, 23: Honora super terram] de
Exodo sumptum ita ibi contexitur: Honora
patrem tuum et matrem tuam, vt bene sit tibi et
sis longaeuus super terram, quam Dominus
Deus tuus dabit tibi [Ex. 20, 12], de quo nunc
vltima verba subtraxit [sc. quam dabit
tibi], quod mandatum in Decalogo quintum
est. Vnde quaerendum quare nunc [Eph. 6, 2]
dixerit, quod est mandatum primum, cum primum mandatum sit: Non erunt tibi dii alii
praeter me [Ex. 12, 3]. Quamobrem nonnulli
ita legunt, quod est mandatum primum in promissione. Quasi quatuor alia mandata, quae
ante dicta sunt, non habebant promissiones et
in hoc solo pollicitatio feratur adiuncta. Er.
bezieht diese berlegungen auf sich selbst:
tamen quidam coelum terrae miscuerint [cf.
Adag. 281 (Mare coelo miscere), ASD II, 1,
pp. 384385, bes. p. 384, ll. 993994], quod
simile quiddam facio. Auch im Kommentar der Ausgabe E, der den Text von
15221527 (C D) ersetzte, verwendete Er. Hier.
loc. cit. Siehe die folgenden Anmerkungen
zum Passus ll. 448500.
448451 Quidam longeuus Siehe Hier.
Comm. in Eph. III, 6, 13, Migne PL 26,
571C: Nonnulli ita legunt, quod est mandatum primum in promissione. Quasi in
hoc solo pollicitatio feratur adiuncta, vt
bene sit tibi et sis longaeuus super terram
quam Dominus Deus tuus dabit tibi [Ex.
20, 12]. Siehe das n.ll. 448500 angefhrte
Hier.Zitat.
449450 Primum parentibus Hier. (cf. oben
n.ll. 448500) spricht von mandatum quin-

261
tum. Siehe zum Dekalog und zur Zhlung
der Gebote des Dekalogs: ReickeRost, s.v.
Dekalog, 1. Band, 331332; 2LThK 3, 199200,
cf. unten n.l. 459.
451 vt longeuus Eph. 6, 3, cf. Ex. 20, 12: vt sis
longeuus super terram quam Dominus Deus
tuus dabit tibi.
451455 Hanc Aegyptum Hier. Comm. in
Eph. III, 6, 13, Migne PL 26, 571C 572A:
Sed videntur mihi non obseruasse subtilius, et in secundo mandato repromissionem esse sociatam Obserua enim quod
verba sint sponsionis: Faciens misericordiam
in millia his qui diligunt me et custodiunt
mandata mea [Ex. 20, 6]. Forsitan ergo quia
Decalogus exeunti de Aegypto populo
prima lex data est, vnumquodque mandatum Decalogi primum mandatum est
appellandum ad comparationem eorum
praeceptorum, quae postea in lege conscripta sunt.
457 recentiores Siehe z.B. die Glossa Ordinaria
zur Stelle: Inter mandata quae ad hominem
in secunda tabula. Ad duo nanque praecepta
charitatis dei et proximi pertinet decalogus.
Ad primum praeceptum dei tres cordae pertinent, id est tria mandata, quia deus trinitas
est. Ad alterum vero praeceptum scilicet
proximi septem cordae, id est septem mandata. Et illa tria ad deum pertinentia in
prima et alia septem ad proximum in
secunda tabula scripta erant. Inter quae hoc
[sc. honora ] merito primum Cuius
mandati additur promissio quod non est in
aliis (nach der ed. pr. Biblia sacra cum Glossa
Ordinaria, Strassburg, 14801481); und
Thomas Aquinas, Super Eph. lect. 339, vol. II,
p. 79: Mandata continentur in duabus
tabulis. Prima continet ea quae ordinantur
ad Deum; secunda ea quae ad proximum: et
in hac secunda primum mandatum est de
honore parentum.
459 quatuor Cf. ll. 449450 (quia parentibus). Er. nennt oben das Gebot Du sollst
Vater und Mutter ehren das vierte Gebot, an
der vorliegenden Stelle aber implizite das
fnfte (denn er sagt, es gebe vier Gebote quae
spectant ad cultum Dei). Vgl. auch app. crit.
n.ll. 448500. Zur Einteilung und zur Zhlung der Gebote des Dekalogs: ReickeRost,
s.v. Dekalog (1. Band 331332) und 2LThK 3,
199200.
461462 commentum theologorum Siehe
oben n.l. 457.
467 Verba decalogi Nach Hier. Comm. in Eph.
III, 6, 13, Migne PL 26, 571 C D (469 his; et
facio; his). Cf. Ex. 20, 56.

262
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507

ANNOTATIONES IN EPH. 6,34

stodiunt mandata mea. In altero praecepto promissio est peculiaris et tanquam


vni dicitur, vt bene sit tibi. Admonet et illud Hieronymus, quod apostolus omiserit nouissima verba testimonii quod citat ex Exodo, illic enim habetur vt sis
longeuus super terram quam Dominus Deus daturus est tibi. Ex his postrema verba
studio praetermisit apostolus, ne Iudaei crederent aliam terram sibi esse expectandam per Messiam; quum enim Moses illam legem ferret, nondum peruenerant ad terram fluentem lacte et melle. Videmus autem scripturam vbique
populum rudem lactare promissis terrenis, quorum praecipuum fuit promissio
terrae foecundissimae. Vnde quod hic apostolus ait hoc praeceptum fuisse primum in repromissione, sic accipi potest, vt intelligamus non quamuis promissionem, sed illam qua potissimum ducebantur Iudaei. Huius autem mentio primum fit in hoc praecepto. Nec est necesse, vt cum Hieronymo confugiamus ad
allegoriam; siquidem Augustinus docet etiam impiis pro quibusdam benefactis
a Deo rependi praemia temporaria veluti pro pietate in parentes. Quod si non
omnibus qui pietatem in parentes coluerunt, contingit felix longeuitas in hoc
mundo, nihil necesse est sub generali proloquio comprehendi singula citra
exceptionem; quanquam Paulus non dixit et bene erit tibi et eris longeuus, sed
vt bene sit tibi et sis longeuus. Talibus enim officiis prouocatur Deus ad dandam
rerum vitaeque prosperitatem, non obligatur. Chrysostomus et huic assentiens
Theophylactus indicant ideo primum in repromissione dictum, quod Exodi 20
caetera praecepta tantum vetant mala: Non adorabis deos alienos, non assumes
nomen Dei tui in vanum, non facies opus sabbato, non occides, non moechaberis,
non furtum facies, non loqueris aduersus proximum falsum testimonium, non
concupisces rem, non vxorem etc. At qui abstinet a vetitis poenam quidem effugit, sed nihil praemii promeretur; caeterum quum ait Honora patrem et matrem,
non vetat male facere, sed iubet bene facere cui debetur praemium. Iuxta hoc
commentum praeceptum de honorandis parentibus non modo primum est in
repromissione, verumetiam solum. Illud recte annotarunt repromissionem
conuenire filiis adolescentibus, quod illa aetas prae caeteris optat diu ac suauiter viuere.
[3] [A] Et s i s l o n g a e u u s . Ka sj, id est et eris. Quanquam hoc loco
ambiguum est. [D] Potest enim referri ad na, potest et absolute legi, vt et
coniunctio sonet consequentiam euentus, si hoc feceris, eris.
[4] [A] Et vo s p a t re s . Vos redundat, nam Graecis subauditur. In d i s c i p l i n a e t c o r re p t i o n e . En paidea ka nouqesa, id est in eruditione siue
institutione et admonitione. Nam id verbi magis arridet diuo Hieronymo,
quippe mollius quam correptio, quo vsus est Ambrosius. [C] Quanquam non
471 In altero praecepto D.h. honora patrem
tuum et matrem tuam (Ex. 20, 12; Eph. 6, 2).
472 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 13,
Migne PL 26, 571B. Hier. fhrt die Stelle Ex.
20, 12 an (Honora quam Dominus Deus
tuus dabit tibi) und sagt dann: de quo nunc
[sc. Eph. 6, 3] vltima verba subtraxit.

476477 nondum melle Cf. Ex. 3, 8: in terram quae fluit lacte et melle.
482483 Nec allegoriam Hier. erklrt die
Worte ber das Gelobte Land im spirituellen
Sinn, cf. Comm. in Eph. III, 6, 13, Migne PL
26, 573A: Quaerenda est ergo terra, quam
Dominus repromittit et tribuit his qui spiri-

ANNOTATIONES IN EPH. 6,34

tualem Aegyptum reliquerint et cum omni


patientia magna et terribilia vitae istius
deserta transierint et vicerint reges magnos,
quos percutit Dominus, et transierint in
Iudaeam quae lacte et melle fluit etc.
483 Augustinus Siehe Aug. Enarr. in Ps. 79, 14,
CCSL 39, p. 1119, ll. 2635: Mortui ergo erant
qui propterea deum colebant, vt eis secundum
carnem bene esset; sapere enim secundum carnem mors est; et mortui sunt qui non Deum
gratis colunt, id est, quia ipse bonus est, non
quia dat talia bona quae dat et non bonis [Hervorhebung von mir]. Pecuniam vis a Deo?
Habet et latro. Vxorem, fecunditatem filiorum, salutem corporis, dignitatem saeculi?
Adtende quam multi mali habent. Hoc est
totum propter quod eum colis? Nutabunt
pedes tui, putabis te sine causa colere, quando
in eis vides ista qui eum non colunt. Ergo ista
dat omnia etiam malis [Hervorhebung von
mir]; se solum seruat bonis. Er. benutzte fr
die Annot. in 1. Cor. das Sammelwerk von
Beda: Collectanea Venerabilis Bedae Presbyteri
in Epistolas D. Pauli Apostoli ex operibus sanctissimi Augustini (cf. ASD VI, 8, p. 61, n.l. 341
zu 1. Cor. 2, 7). Beda hat Augustinus' Schriften
auf Anmerkungen zu den Paulusbriefen hin
durchgelesen. Aus diesem Material setzte er
einen (Aug.)Kommentar zu den Paulusbriefen
zusammen. Auch an der vorliegenden Stelle
hat sich Er. mglicherweise auf Bedas Werk
bezogen. Siehe den Kommentar zu Rom. 8, wo
Beda die eben zitierte Aug.Stelle anfhrt (fo
xlvv H, der Pariser Ausgabe von 1534, cf. Exemplar der Kniglichen Bibliothek in Den Haag,
Sign. 232 A 20, und tomus VI der Opera omnia
Bedae Venerabilis presbyteri [Basel, 1563, Johannes Herwagen]: Expositio Pauli ex opusculis
Augustini collecta per Venerabilem Bedae, col.
156, ll. 3850, Sign. BS UB FK I 5). In margine
der Basler Ausgabe von 1563, tomus VI, col.
156, steht: Ex tractatu Ps. 79.
489 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 21, 1,
Migne PG 62, 149150: Pv d fjsin, Jtiv
stn ntol prtj; prtj gr sti t, O
moixeseiv, t, O foneseiv. O t tzei
epen atn prtjn, ll t paggela.
Ekenaiv mn on o ketai misqv n d
tataiv, te gaqn rgasav osjv, ka
paggela ketai ktl.
490 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 6,
2, Migne PG 124, 1121AB: Pv d fjsin, ti
prtj ntol sti toto; Ok sti gr ll
t, O foneseiv O moixeseiv. A
ll ra, t
prosqeken En paggelaiv. Ekenai gr a
prtai ok xousin paggelav ka ntimisqav naxwrseiv gr esi kakn, ok

263
gaqn rgasai odev d misqv t to
kako pexomnw. Atj d, peid gaqo
rgasan xei, prtj ka paggelan dzato.
490 Exodi 20 Ex. 20, 3 und 5 (non habebis deos
alienos; non adorabis ea); Ex. 20, 7 (non
adsumes nomen Domini Dei tui in vanum);
Ex. 20, 10 (septimo autem die sabbati non
facies omne opus); Ex. 20, 1317 (non occides
non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium non concupisces
domum proximi tui nec desiderabis vxorem
eius), nach der Stuttgart Vg.
498 recte annotarunt Diese Anmerkung betrifft
vermutlich Chrys. In Eph. hom. 21, 1, Migne
PL 62, 149 ( mlista cux njpidjv kosai
poqe, tat fjsin, ti makroxrniov stai)
und Theophyl. Expos. ad Eph. 6, 3, Migne PG
124, 1121C (prv gr njpouv at lgov. T
d dteron pais to makroxronsai;).
501 Et sis longaeuus So auch Vg. und Nov. Test.
501503 Quanquam eris Es handelt sich nach
BlassDebrunner hier um eine Konstruktion,
die zwischen den von Er. dargestellten Mglichkeiten liegt. Siehe BlassDebrunner
442.2d: Ka consecutivum nach Konjunktiv das Futur verbindend zur Bezeichnung des
weiteren Ergebnisses, vor allem aber 4428:
Durch ka wird die Folge gewissermassen verselbstndigt [cf. absolute legi], ohne dabei aber
ein selbstndiger Satz zu werden [referri ad na].
504 Et vos patres Nov. Test.: Patres (Et patres: Et
vos patres v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 541, n. 41). Er. schreibt Patres ohne et nach AN III 11 (cod. 2817), fo 265r.
In den heutigen Ausgaben: Ka o patrev.
504505 In correptione Nov. Test.: per eruditionem et correptionem [in eruditione et correptione A].
505 En nouqesa So auch in den heutigen
Ausgaben.
506 Hieronymo Hier. Comm. in Eph. III, 6, 4,
Migne PL 26, 574A: Quam correptionem
nos legimus, melius in Graeco dicitur
nouqesa, quae admonitionem magis et eruditionem quam austeritatem sonat (von WordsworthWhite ad loc. zitiert).
507 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
4, CSEL 81, 3, p. 120, l. 27.
507509 Quanquam Domini Er. meint seine
Hier.Ausgabe von 1516 (von Brown nachgewiesen, ASD VI, 3, p. 542, n. 46): Sowohl im
Bibeltext, als auch im Lemma des Kommentars steht die Lesart conuersatione (tomus IX,
fo 116v bzw. fo 116H), die man auch noch bei
Migne, Comm. in Eph. III, 6, 4, PL 26, 573B
im Lemma liest (Migne gibt im Gegensatz zu
Er. den durchgehenden Bibeltext nicht).

264
508
509
510
511
512
513
LB 857
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541

ANNOTATIONES IN EPH. 6,57

satis intelligo, vnde irrepserit verbum conuersationis in libris primum a Frobenio


nostro excusis, in quibus legitur in disciplina et conuersatione Domini. [A] Caeterum vtraque vox Graecis anceps est. Paidea tum eruditionem significat tum
castigationem, a puero dicta; nouqesa, admonitionem et obiurgationem siue
correptionem, inde dicta, quod in animum alicuius ponas et ingeras, quid factum oporteat [E] aut oportuerit. |
[5] [A] Do m i n i s c a r n a l i b u s . Tov kuroiv kat srka, id est dominis
secundum carnem. Verum id recte mutauit, vt effugeret amphibologiam, ne quis
secundum carnem referat ad seruire.
[6] No n a d o c u l u m s e r u i e n t e s . Graecis vox est composita, m kat
fqalmodoulean. Quasi dicas non iuxta oculare seruitium, [B] si quis studeat
verbum verbo reddere. [A] Ho m i n i b u s p l a c e n t e s . Et hic composita vox
est, nqrwpreskoi, multo iucundior quam Latina periphrasis, sed interpres non
potuit reddere. Sonat quasi dicas homoplacitos eos qui student probari hominibus [B] potius quam Deo.
[7] [A] Cu m b o n a vo l u n t a t e . Met enoav, id est cum beneuolentia.
Mirum cur id interpres putarit immutandum. [B] Mihi sane non admodum arridet
quod Augustinus ex hoc dicto colligit seruos non debere flagitare libertatem a
dominis Christianis, quod lex Mosaica septimo quoque anno voluerit omnes seruos
manumitti. Tametsi non negarim verum esse quod dixit. Siquidem Paulus hic agit
etiam de dominis ethnicis non modo de Christianis. [E] Vult enim seruum Christianum amore Christi fideliter seruire domino suo, quemadmodum vult Christianos
ciues obtemperare principum idololatrarum imperatis. [B] Et si fas non est seruis
flagitare eam libertatem, tamen parum Christianum videtur Christianos dominos
non id concedere seruis suis, quod lex illa multo Christiana inclementior indulsit
suis. Imo turpe videtur inter Christianos omnino nomen heri aut serui audiri; cum
enim baptismus omnes fratres reddat, qui conuenit fratrem fratri seruum appellari?
[D] Sit hoc sane cui videtur iuris Caesarei, modo ne iuris euangelici, iuxta quod
seruus ex animo morem gerit domino, dominus contra seruum tractat vt fratrem in
Christo. [A] Se r u i e n t e s s i c u t Do m i n o. Sicut aduerbium redundat nec additur ab Ambrosio. [D] Sentit enim hoc obsequii quod impenditur impiis aut morosis dominis, non impendi hominibus sed Christo, cuius amore [E] seruus [D] fert
hominis tyrannidem, ne quod offendiculum ponat euangelio. [E] Apud Chrysostomum additur v, sed ex enarratione parum liquet quid legerit. Theophylacti comdicta BE: dictum A.
nqrwpreskoi AD: nqropreskoi E.
beneuolentia AC E: beniuolentia D.
omnes D E: omneis B C.

527528 hic agit etiam de Loca E: magis hic agit


de BD.
528 non modo de Christianis Loca: quam
Christianis BD, non modo Christianis E.

510-511 Paidea castigationem Die Bedeutung castigatio (Zchtigung, Strafe, cf.


Hebr. 12, 5; 12, 7) ist in der Sprache der
Christen aus der Bedeutung eruditio
(Unterricht) hervorgegangen. Cf. Passow s.v.

paidea 1.d; Bauer s.v. paidea 1.; Lampe s.v.


paidea C.
511512 nouqesa ingeras Cf. LiddellScott
s.v. nouqetw: nouqetw (tqjmi) put in
mind: hence admonish, warn, rebuke.

512
520
523
526

ANNOTATIONES IN EPH. 6,57

514 Dominis carnalibus Nov. Test.: iis qui


domini sunt iuxta carnem [dominis carnalibus A]. Er. versucht wahrscheinlich, den
Christianismus carnalis zu meiden (zu carnalis: Mohrmann, tudes I, p. 25; p. 89; p.
119).
514 Tov srka In den heutigen Ausgaben:
tov kat srka kuroiv. Er.' Lesart steht in
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 265r.
517 Non ad oculum seruientes So auch Vg. und
Nov. Test.
517 Graecis composita fters widmet Er. den
griechischen zusammengesetzten Ausdrcken
Aufmerksamkeit. Siehe z.B. das Wort qeoddaktov in Annot. in 1. Cor. 2, 13, ASD VI, 8, p.
64, ll. 406408. Vgl. den Kommentar ad loc.
p. 65, n.l. 406; edwloqta in Annot. in 1. Cor.
8, 4, ASD VI, 8, p. 194, ll. 652654 und Annot.
in 1. Cor. 8, 10, ASD VI, 8, p. 196, ll. 709711.
Siehe zum Audruck terodidaskale in 1.
Tim. 1, 3, die annotatio ad loc. (LB VI, 926B).
518 fqalmodoulean In den heutigen Ausgaben: fqalmodoulan. In Er.' Hs. AN III 11 (=
cod. 2817) fo 265r: fqalmodoulean (mit der
Korrektur doulan). Siehe ASD VI, 3, p. 542,
n. 61.
519 Hominibus placentes Nov. Test.: hominibus
placere studentes. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 543, n. 63.
519520 Et hic nqrwpreskoi Zu den Komposita oben n.l. 517.
521 homoplacitos Eine Prgung von Er. selbst.
523 Cum bona voluntate Nov. Test.: cum
beneuolentia. Zu bene/ beniuolentia, als v.l.
in der Vg.: WordsworthWhite ad loc. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 543, n. 71.
523 Met enoav So auch die heutigen Ausgaben.
525 Augustinus Er. knnte auf Aug.' Auseinandersetzung mit dem Sklaventum in Enarr. in
Ps. 124, 7, CCSL 40, pp. 18401842, ll. 160,
anspielen. Nach dem Zitat Eph. 6, 57
(Obaudite [!] cum bona voluntate) setzt
Aug. fort: Ecce non fecit de seruis liberos,
sed de malis seruis bonos seruos. Quantum
debent diuites Christo, qui illis componit
domum! vt si fuit ibi seruus infidelis, conuertat illum Christus, et non ei dicat: Dimitte
dominum tuum; iam cognouisti eum qui
verus est Dominus; ille forte impius est et iniquus, tu iam fidelis et iustus; indignum est vt
iustus et fidelis seruiat iniquo et infideli. Non
hoc ei dixit, sed magis: Serui etc. (p. 1841, ll.
2835). Vgl. auch: Civ. XIX, 15, CCSL 48, p.
682 sq. ll. 3839: Ideoque apostolus etiam
seruos monet subditos esse dominis suis et ex
animo eis cum bona voluntate seruire. Beda

265
erwhnt diese beiden Aug.Stellen in seinem
Sammelwerk Collectanea Venerabilis Bedae
Presbyteri in Epistolas D. Pauli Apostoli ex operibus sanctissimi Augustini zu Eph. 6, 7 (fo
ccxxxviv der Ausgabe von 1534, cf. n.l. 483 zu
Eph. 6, 2. So auch in der n.l. 483 genannten
Ausgabe der Werke Bedas, die 1563 in Basel
bei Johannes Herwagen erschien, cf. tomus
VI, 821822).
526 lex Mosaica Dt. 15, 12: Cum tibi venditus
fuerit frater tuus hebraeus aut hebraea et sex
annis seruierit tibi, in septimo anno dimittes
eum liberum.
528 Vult Sc. Paulus, cf. Eph. 6, 58; Col. 3,
2224; 1. Tim. 6, 12; Tit. 2, 910. Zur Stellung der christlichen Sklaven zu ihren Herren: ThWNT 2, pp. 272276 (Karl Heinrich
Rengstorf ).
529530 quemadmodum imperatis Cf. Tit. 3,
12; Rom. 13, 17. Siehe auch Aug. Enarr. in
Ps. 124, 7, CCSL 40, p. 1841, ll. 5255: Iulianus exstitit infidelis imperator, exstitit apostata, iniquus, idololatra; milites christiani
seruierunt imperatori infideli; vbi veniebatur
ad causam Christi, non agnoscebant nisi
illum qui in caelo erat.
532 lex illa Sc. das Mosaische Gesetz, cf. oben
n.l. 526.
535 iuris Caesarei Er. meint wahrscheinlich die
Digesten von Iustinianus: Dig. I, 6, 1 (MommsenKrger, vol. I, p. 36): De iure personarum alia diuisio sequitur, quod quaedam
personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri
subiectae sunt Igitur in potestate sunt
serui dominorum.
536537 seruus Christo Cf. Eph. 6, 59.
537 Seruientes sicut Domino Nov. Test.: seruientes Domino.
537 Sicut redundat In den heutigen Ausgaben: v t kurw (t kurw v.l.; nach Brown
aber, ASD VI, 3, p. 543, n. 72, handelt es sich
um the insertion of v before t).
538 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6, 7,
CSEL 81, 3, p. 121, l. 31: seruientes domino.
540541 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 22,
1, Migne PG 62, 156: v t kurw ka ok
nqrpoiv A
ll dezon, fjsn, ti v
Xristo dolov douleeiv, ox v nqrpou
ktl.
541 Theophylacti Theophyl. Expos. ad Eph. 6, 7,
Migne PG 124, 1125A: Douleontev t kurw
ka ok nqrpoiv. In der von Er. herangezogenen Hs. (cod. 2105) fehlt v (nach Brown,
ASD VI, 3, p. 543, n. 72). Der Kommentar zur
Stelle von Theophyl. scheint mir die Lesart
t kurw weder zu besttigen, noch zu
widersprechen (cf. Theophyl. loc. cit.).

266
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
LB 858
570
571
572
573

ANNOTATIONES IN EPH. 6,912

mentum magis indicat v non additum, alioquin dicendum erat seruientes sicut
domino et non sicut hominibus. Ei dicimur seruire, vnde praemium expectamus,
eoque mox subiicit apostolus, vnusquisque quod fecerit bonum, a Domino recipiet.
[9] [A] Re m i t t e n t e s m i n a s . A
nintev tn peiln, id est relaxantes
minas, hoc est minus feroces minusque minabundi. Vult enim eos esse minus
imperiosos [D] quam sint ethnici in suos. [A] Qu i a e t i l l o r u m e t ve s t e r
Do m i n u s . Edtev ti ka mn atn, id est scientes quod et vester ipsorum
Dominus est in coelis, [B] vt sit sensus cum sciatis et vobis esse Dominum in
coelis, quem vereri debeatis. [A] Ambrosius et Hieronymus legisse videntur,
mn te ka atn, id est vester simul et illorum, vt intelligas communem
ambobus Dominum.
[10] Fr a t re s . Mei pronomen additum est apud Graecos, delfo mou.
Porro nec Hieronymus nec Ambrosius addit fratres, t loipn autem melius vertisset quod superest.
[11] In d u i t e vo s a r m a t u r a m De i . Panoplan. Ea vox semel significat
quicquid ad armandum in pugnam militem pertinet. Quasi dicas omnia simul
arma quae ad virum pertinent. Vnde paulo inferius admonet diuus Hieronymus
vertendum fuisse non arma, quod Graeci dicunt pla, sed vniuersa arma, panoplan. Et Ambrosius legit vniuersitatem armorum. [D] Cyprianus alicubi vertit
tota arma. [A] Ad u e r s u s i n s i d i a s . Meqodeav, idem quod ante verterat circumuentionem. Ambrosius legit aduersus nationes, sed codice, opinor, deprauato,
[C] forte scriptum erat rationes. Nam mqodov ratio est, sed rei aggrediendae;
[A] est autem meqodea, si quis ex insidiis aggreditur alium. Hieronymus legit [C]
et interpretatur [A] contra versutias diaboli. Quanquam hic potuisset vertere
calumniatoris.
[12] [A] C o l l u c t a t i o. J plj, id est lucta. Mu n d i re c t o re s . Kosmokrtorav, id est mundi dominos, | quam dictionem plane nouam nec vsquam
alibi repertam diuus Hieronymus putat a Paulo primum fictam fuisse, quo nouis
rebus explicandis noua accommodaret vocabula. [B] Est autem Graecis dictio
composita atque idcirco commodius cohaeret genitiuus tenebrarum harum. [D]
Tertullianus libro Aduersus Marcionem quinto kosmokrtorav vertit munditenentes, Hilarius in psalmos vertit mundipotentes, non ineleganter efficta com549 dominus est in coelis BE: d.e.i.c. A.
561 meqodeav A B D E: meqoqeav C.

566 calumniatoris AD: calumatoris E.

544 vnusquisque recipiet Eph. 6, 8 (vnusquisque quodcumque fecerit bonum hoc percipiet a domino). Im Nov. Test.: vnusquisque
quod fecerit boni, hoc reportabit a deo.
545 Remittentes minas So auch Vg. und Nov. Test.
545 A
nintev tn peiln So auch die heutigen
Ausgaben.
547548 Quia Dominus Nov. Test.: quod et
vester ipsorum dominus [vester dominus A].

548 Edtev atn (ka atn ka mn).


Siehe zur Lesart: Brown, ASD VI, 3, p. 543 sq.
n. 93. Er. hat ka mn atn in Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 265v gelesen.
548549 scientes coelis Er.' bersetzung im
Nov. Test.
550 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
9, CSEL 81, 3, p. 122, ll. 1213: quod et vester
et ipsorum dominus est in caelis.

ANNOTATIONES IN EPH. 6,912

550 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6,


Migne PL 26, 576B: quia et ipsorum et vester
dominus est in caelis. Man beachte die
ungleiche Wortfolge: Ambrosiaster vester et
ipsorum; Hier. ipsorum et vester (so auch in
der Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo 117D).
551 mn te ka atn Es gibt die v.ll. ka mn
ka atn; ka atn mn; ka mn atn
(cf. Tischendorf ad loc.; WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 543 sq. n. 93).
553 Fratres Nov. Test.: fratres mei [fratres A].
553 Mei mou In den heutigen Ausgaben ist
delfo mou ausgelassen (als v.l. im Apparat
vermerkt). Dazu: ASD VI, 3, p. 544, n. 102.
Er. folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
265v.
554 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 10,
Migne PL 26, 576C.
554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
10, CSEL 81, 3, p. 122, l. 19.
554 t loipn (to loipo: t loipn v.l.).
555 quod superest Er.' bersetzung im Nov. Test.
Nach Bauer s.v. loipv 3.a.b, ist die Bedeutung von to loipo [!] an der vorliegenden
Stelle wohl eher schliesslich im Sinne des
Zuendebringens. Siehe auch n.ll. 554555 zu
Gal. 6, 17.
556 Induite Dei Nov. Test.: Induite totam
armaturam Dei (arma: armaturam v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 545, n. 112). Zur bersetzung: ASD VI, 3,
loc. cit.
556557 Panoplan pertinet Panopla bezeichnet die ganze, volle Rstung der Schwerbewaffneten, Schild, Helm, Brustpanzer, Beinschienen, Schwert und Lanze (nach Pape s.v.).
558 paulo inferius Hieronymus Hier. Comm. in
Eph. III, 6, 11, Migne PL 26, 576D577A. Er.
referiert den betreffenden Text nicht genau:
Nicht vniuersa arma, sondern omnia arma,
cf. 576D (Lemma) und 577A: Ex his quae
infra legimus [cf. 577AD] manifestissime
comprobatur omnia arma Dei, quibus nunc
indui iubemur, intelligi Saluatorem, vt vnum
atque idem sit dixisse Induite vos omnia arma
Dei quasi dixerit Induite Dominum Iesum
Christum [Rom. 13, 14]. Vielleicht meint Er.
(paulo inferius) Hier. Comm. in Eph. III, 6, 13,
Migne PL 26, 583A: Ideo sumite omnia arma
Dei, vt possitis vniuersa [!] operati stare;
583D: Hoc enim sonat panopla, non vt in
Latino simpliciter arma translata sunt; et
omnibus telis armisque succinctus, de quibus
in sequentibus explicatur: sciat tunc se stare
posse, si vniuersa fuerit operatus.
560 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
13 [!], CSEL 81, 3, p. 123, l. 16. Es handelt sich

267
nicht um Eph. 6, 11, sondern um Eph. 6, 13:
Ideo accipite vniuersitatem armorum.
560 Cyprianus Cypr. Epist. 58, 8, 3 (ed. Bud,
tome II, p. 166). Auch hier handelt es sich um
Eph 6, 13 und nicht um Eph. 6, 11 (cf. die
vorangehende Anm.): Propter quod induite
tota arma.
561 Aduersus insidias Nov. Test.: aduersus assultus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n.
113 und unten l. 564 (meqodea si quis
alium). Nach Brown ist die Umschreibung si
quis alium genauer als die bersetzung
assultus. Vgl. Annot. in Eph. 4, 14, ll.
923924: Prv tn meqodean. Dictum est
autem a meqodeein, quod est hominem adoriri ex insidiis.
561 ante Eph. 4, 14.
562 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
11, CSEL 81, 3, p. 122, l. 28 (codd. nationes
statt <machi>nationes). Cf. app. crit. ad loc.
564 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 11,
Migne PL 26, 577A: contra versutias diaboli
(Lemma); 577C: Volens ergo Apostolus
multimoda diaboli ingenia ostendere, quibus
nos capere nitatur meqodeav eius, id est
adinuentiones vel versutias nominauit.
565566 Quanquam calumniatoris Zu
calumniator fr diabolus: ASD VI, 3, p.
528, n. 272 zu Eph. 4, 27 und Annot. in Eph. 4,
26, ll. 6873, cf. n.ll. 7173 ad loc.
567 Colluctatio Nov. Test.: lucta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n. 121. Nach Brown
knnte Er. von Faber Stapulensis beeinflusst
sein, cf. Faber (S. Pauli epistolae xiv, Paris,
1512, fo 39v).
567 Mundi rectores Nov. Test.: mundi dominos
rectores [mundi dominos A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n. 125.
569 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 12,
Migne PL 26, 582A: Sciamus autem quod
excepto praesenti loco nec in Veteri nec in
Nouo Testamento kosmokrtorav, id est
mundi rectores vnquam legerimus. Quod
nomen idcirco Paulus apostolus finxit, quia
necesse habebat ad Ephesios disputans rebus
nouis et inuisibilibus noua nomina coaptare.
Hier.' Aussage ist nicht ganz richtig: kosmokrtwr ist nicht von Paulus geprgt, wird
vorher fr die heidnischen Gtter (Zeus,
Mithras, Helios) gebraucht, cf. Bauer s.v.;
LiddellScott s.v.
570571 dictio composita Zu den zusammengesetzten Ausdrcken: n.l. 517 zu Eph. 6, 6.
572 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 18, 12,
CCSL 1, p. 720, l. 10.
573 Hilarius Hil. Tract. in Ps. 59, 14, CCSL 61, p.
191, l. 14.

268
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603

ANNOTATIONES IN EPH. 6,13

posita dictione. [A] Te n e b r a r u m h a r u m . Graece est to sktouv to anov


totou, id est tenebrarum huius seculi. [B] C o n t r a s p i r i t u a l i a n e q u i t i a e
i n c o e l e s t i b u s . Quod Faber admonet posse accipi in coelestibus pro eo quod
est aduersus coelestes, id sermonis Graecanici ratio nullo modo patitur, meo
quidem iudicio. Iam quod inibi grauiter stomachatur aduersus superstitiosos
astrologos et prognostas, vt demus non sine causa factum, certe non suo factum
est loco. Porro spiritualia nequitiae dixit pro spirituales nequitias seu potius versutias, est enim Graece ponjrav. Ambrosius [D] in [B] libro De paradiso, capite
duodecimo, sic inuertit, vt sensum explicet, aduersus nequitiam spiritualium, quae
sunt in coelestibus.
[13] [A] Et i n o m n i b u s p e r f e c t i s t a re . Graeci sic legunt: ka panta
katergasmenoi stnai, id est omnibus confectis siue perfectis stare, id est
postquam omnia perfeceritis stare. Hieronymus legit atque exponit omnia operati stare. [B] Cyprianus item in epistola quarti libri sexta, Vt cum omnia, inquit,
perfeceritis, stetis accincti lumbos vestros etc. [A] Quemadmodum nihil non facit
miles, quo possit hosti resistere ac suam tueri vitam, ita nobis omnia sunt
facienda cum spiritibus assidue luctaturis. [B] Iam vt haec quidem indicasse non
magni negocii iudico, ita non arbitror tutum haec minuta vel nescire vel negligere. Quid enim si theologus hic mihi prolixo et elaborato sermone multa philosophetur de perfecte stantibus aut imperfecte stantibus, nonne Graece peritis
risum mouerit? nec id sane iniuria. [E] Chrysostomus admonet non simpliciter
dictum rgasmenoi, id est postquam feceritis, sed katergasmenoi, id est posteaquam perfeceritis omnia; persistit autem apostolus in metaphora belli. Multa
sunt militum munia, circundare fossam, attollere aggerem, castra munire vallis,
expedire arma, depellere hostem. His omnibus gnauiter peractis, superest vt
stent, semper accincti ad praelium; multis enim victoria adfert securitatem et
ocium, securitas mutatis vicibus ex victoribus facit victos. Quod apostolus senserit de vigilantia militari, declarat quod mox sequitur state igitur succincti etc. Thomas in omnibus interpretatur in prosperis et in aduersis et occasione huius nominis perfecti facit duplicem perfectionem, vnam iuxta modum viatoris, alteram
575 Contra E: Aduersus BD.

574 Tenebrarum harum Nov. Test.: tenebrarum


seculi huius.
574575 Graece totou In den heutigen Ausgaben wird to anov ausgelassen. Er. aber
folgt der lngeren Fassung to sktouv to
anov totou der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo
265v. Zu beiden Lesarten: Brown, ASD VI, 3,
p. 545 sq. n. 126.
575576 Contra coelestibus Nov. Test.: aduersus spirituales astutias in coelestibus. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 546, n. 127,8.

576 Faber In Faber Stapulensis' Text (S. Pauli


epistolae xiv, Paris, 1512, fo 39v): aduersus spirituales nequitias in coelestibus. In der examinatio ad loc. schrieb er: Vulgata aeditio:
Contra spiritualia naequitiae in coelestibus.
Dici potest etiam contra spiritualia naequitiae in coelestes, quamuis propter veterem
interpretem dixerimus in coelestibus. In
coelestes dico, quia huiusmodi spirituales
naequitiae non amplius sunt coelestes, non
sunt in coelo, neque (inquit eloquium) locus

ANNOTATIONES IN EPH. 6,13

inuentus est eorum amplius in coelo, sed in


caliginibus et profundis tenebris deiectae
continuo coelestibus aduersantur. Ideo
nichil videtur absurdum si per accusatiuum
transfertur et dicitur contra spiritualia naequitiae in coelestes siue aduersus spirituales
naequitias in coelestes, quod idem valuerit.
Sic enim apertius exprimimus eas esse spirituales naequitias contra veros coelestes, quorum conuersatio est in coelis (fo 173r). Diese
Darlegung schrieb Faber 1512. In seiner
Apolog. ad Fabr. Stap. von Aug. 1517, tritt Er.
dieser Interpretation entgegen, cf. ASD IX,
3, p. 186, ll. 24602463. Er. empfiehlt Faber,
die Fehler (quae docti nec sine risu nec sine
stomacho lecturi sunt) zu berichtigen:
Quod genus est illud in epistolae ad Ephesios capitulo sexto, aduersus spiritalia nequitiae in coelestibus, vbi doces legi posse in coelestes, id est aduersus coelestes, cum Graece
sit n tov pouranoiv, quasi vero praepositio
n vllo pacto Graecis sonare possit aduersus,
quemadmodum facit ev. Als Faber in
seiner zweiten bzw. dritten Ausgabe (S. Pauli
epistolae xiv, Paris 1516/ 17, fo 165v; Paris 1517,
fo 135v, laut Steenbeek, ASD IX, 3, p. 187,
n.ll. 24612462) seinen ursprnglichen
Kommentartext beibehielt, reagierte Er.
darauf im vorliegenden Zusatz B. Vgl.
Annot. in Eph. 5, 18, ll. 284291, und n.ll.
284291 ad loc.
578580 Iam quod loco Anlsslich der Stelle
Eph. 6, 12b (Sed harum) sagt Faber Stapulensis, er behalte den Ausdruck von Paulus
bei (S. Pauli epistolae xiv, Paris, 1512, fo 39v:
cosmocratoras tenebrarum saeculi huius):
vt intelligant astrologi qui quotannis dominum anni aliquem statuunt, aut Saturnum
aut Iouem aut Martem et ita de reliquis quem
et cosmocratorem vocant quam gentilitie
loquantur Absit igitur vt Christiani qui
filii sunt lucis, sibi huiusmodi dominos anni
aut statuant aut nominent (Paris, 1512, fo
173r).
580 dixit Subjekt ist der interpres der Vg. cf.
ASD VI, 3, p. 546, n. 128.
581 Ambrosius Ambr. De Paradiso xii, 55, CSEL
32, p. 313, ll. 1011 (582 spiritalium).
584 Et stare Nov. Test.: et omnibus peractis
stare (in omnibus perfecti, Wordsworth
White: omnibus perfectis, Stuttgart Vg. cf.
ASD VI, 3, p. 546, n. 135). Er. erwhnt diese
Stelle in der Liste der Loca manifeste deprauata: Et in omnibus perfecti stare pro perfecte stare fo Oo5r der Ausgabe D.
584585 ka stnai So auch die heutigen
Ausgaben.

269
586 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 13,
Migne PL 26, 583A (im Lemma): et vniuersa
operati stare, aber 584A: et omnia operati
stare.
587 Cyprianus Cypr. Epist. 58, 8, 3 (ed. Bud,
tome II, p. 166, cf. n.l. 560 zu Eph. 6, 11).
587 in epistola sexta D.h. die Einteilung und
die Numerierung der Briefe, denen Er. in seiner Cyprianusausgabe von 1520 folgte (siehe
p. 130 dieser Ausgabe).
594 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 22, 3,
Migne PG 62, 159: Ka panta, fjs, katergasmenoi toutsti, ka pqj ka piqumav
tpouv ka t noxlonta mn panta. Ox
plv rgsasqai epen, ll katergsasqai, ste ok nelen mnon, ll ka
stnai met t nelen. Pollo gr tn nkjn
tatjn niksantev plin peson.
596 persistit belli Zur Metapher der militia
Christi, die auf Paulus zurckgeht: Mohrmann, tudes II, pp. 337340: On sait que
l'image de la militia Christi constitue un
lment palochrtien Il s'agit d'une tradition trs ancienne etc. Diese Metapher ist
der Ausgangspunkt fr Er.' Enchiridion militis
Christiani: Cum tam formidabili tamque
difficili bello distringamur omnes, cumque
nobis res sit cum hostibus tam multis , nos
male sani contra non arma capimus, non
excubias agimus, non omnia suspecta habemus, sed perinde vt in rebus bene pacatis
supini stertimus, cessamus etc. (Holborn, p.
23, ll. 2632).
600 mutatis victos Man beachte das Wortspiel (vicibus, victoribus, victis). Die Verbindung victor/victi kommt im klassischen
Latein nicht selten vor. Siehe z.B.: Caes. Gall.
I, 44, 2: [stipendium] quod victores victis
imponere consuerint (cf. auch Gall. I, 31,
10). Auch die Umkehrung, die Besiegten werden die Sieger, ist in der lateinischen Literatur
mehrmals zu belegen, siehe z.B. Plaut. Cas.
510: iam victi vicimus.
601 state igitur succincti Eph. 6, 14 (ergo).
601602 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph.
lect. 360, vol. II, p. 84: et in omnibus perfecti
state, id est in aduersis et prosperis immobiliter state.
602604 occasione patriae Thomas Aquinas,
Super Eph. lect. 361, vol. II, p. 84: Triplex [!]
est perfectio. Vna sufficientiae, quam habet
homo, secundum quod habet quod sibi est
necessarium ad salutem Alia est perfectio
totalis abundantiae, quae est perfectio patriae,
quae est consummata gloria, in hoc quod perfectus totaliter inhaereat Deo. Die dritte perfectio (Alia est media) hat Er. ignoriert.

270
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
LB 859
624
625
626
627
628
629

ANNOTATIONES IN EPH. 6,1419

iuxta plenitudinem patriae, quae recte dicta fateor, sed parum suo loco. Mihi
subolet Latinos codices hic fuisse deprauatos et interpretem vertisse vt possitis
omnibus perfectis stare. Non enim arbitror eum legisse kateirgasmnoi.
[14] [A] St a t e e r g o s u c c i n c t i . Perihwsmenoi, id est accincti siue circuncincti, hoc est muniti. Nam ea pars corporis baltheo laminis conserto tegi
solet in bello, ad quem nunc alludit apostolus. [E] Ac diuus Hieronymus hunc
enarrans locum meminit zonae pelliceae, qua legitur accinctus fuisse Ioannes
Baptista, ac mox meminit balthei spiritualis. Quin et adagium illud a militia
sumptum est, zonam perdidit. Muniuntur et pedes et tibiae ad praelium,
vtcunque iureconsulti negant calceamenta armorum nomine contineri. Ambrosius duplicem zonae vsum indicat et quod subducta veste reddit hominem expeditum, et quod munit medii corporis mollia. Hoc adiicere visum est, quod intelligo doctis magis probari subligaculi vocem quam balthei.
[16] [A] Te l a n e q u i s s i m i . Blj to ponjro, tela mali siue scelesti [D]
illius.
[17] [A] Ga l e a m s a l u t i s . To swtjrou, id est salutaris. [C] Atque
ita legit Hieronymus in commentariis. [A] Nec est assumite, sed capite, [C]
dzasqe. |
[18] [A] Et i n i p s o v i g i l a n t e s . Ka ev at toto, id est et in ipsum
hoc vigilantes, [C] quemadmodum legit Ambrosius. [A] Incertum apud Graecos
an referatur ad spiritum, an ad rem, [E] quod pnema apud illos sit neutri generis. [A] In o m n i i n s t a n t i a . En psj proskartersei. De quo superius.
Ambrosius legit perseuerantia.
[19] Cu m f i d u c i a . En parrjsa. Quae proprie libertas est et audacia
loquendi, [C] quod Ambrosius vertit exerte. [A] No t u m f a c e re . Cur non
potius vt notum faciam?

614615 expeditum scripsi cum BAS: expeditam


E.

627 Quae est BE: quae est proprie libertas


A.

604606 Mihi stare Er. verteidigt die Lesart


omnibus perfectis, der auch die Stuttgart
Vg. folgt, cf. n.l. 584 und ASD VI, 3, p. 546,
n. 135.
606 Non kateirgasmnoi Er. meint, der
interpres habe die Verbform katergasmenoi gelesen und er habe diese Form bersetzt durch den abl. abs. omnibus perfectis,
cf. l. 586 postquam omnia perfeceritis =
omnibus <(a) vobis> perfectis. Die bersetzung perfecti wrde die Perfektform
kateirgasmnoi widerspiegeln, die der
interpres laut Er. nicht gelesen hat. Siehe die
n.l. 584 erwhnte Loca manifeste deprauata
(fo Oo5r).

607 State ergo succincti Nov. Test.: State igitur,


lumbis circuncinctis baltheo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 546 sq. n. 142.
609 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 14,
Migne PL 26, 584C: [videtur nobis accinxisse
lumbos suos, qui nequaquam vxori debitum
reddit nec seruit libidini]. Hoc idem, reor, et
illud significare quod Ioannes zonam pelliceam habebat circa lumbos suos [Mt. 3, 4].
611 mox Hier. Comm. in Eph. III, 6, 14, Migne
PL 26, 584D: Qui autem Christo accinctus
est veritate, haec vestimenta in alium colligit
et sursum trahit: et nudorum laterum foeditatem balteo spirituali velat, stringit et
includit et paratus ad praelium est.

ANNOTATIONES IN EPH. 6,1419

611 adagium Adag. 416 (Zonam perdidit), ASD


II, 1, pp. 488490.
612616 Muniuntur balthei Er. sttzt sich
vermutlich auf die Schrift De re vestiaria
von Lazarus Bayfius / Lazare de Baf, die er
auch fr seine Adagia herangezogen hat: cf.
Adag. 2352 (Imperitus anaxyride indutus
omnibus id ostentat), ASD II, 5, p. 266, ll.
602607, cf. p. 267, n.ll. 602607; Adag.
1000 (Aestate penulam deteris), ASD II, 2,
p. 496, ll. 622627. Bayfius kommentiert in
dieser Schrift Dig. 34, 2, 2325 (MommsenKrger, vol. I, pp. 524525). Siehe
Contemporaries s.v. [Lazare de] Baf, vol. I,
pp. 8788. Am Ende des 20. Kapitel
bespricht Bayfius die vorliegende Stelle des
Epheserbriefs: Quare quod scriptum est in
Epistola Pauli ad Ephesios, ad finem: stte
on perihwsmenoi tn sfn mn n
ljqea, verti potius debuit Succincti subligaculo vel succincti simpliciter quam
baltheo. Nihil enim commune lumbis cum
baltheo. Nec te moueat quod doctissimos
mouisse videtur, quod scilicet supra mentionem fecit panoplav. Post haec enim subdit
de calciamentis, quae nec armorum appellatione veniunt, nec vestimentorum, si iureconsultis credimus (p. 63 der ed. pr., Basileae, 1526 bei Bebel).
613615 Ambrosius mollia Nicht bei
Ambrosius Calepinus zu finden: Im
Lemma zona fhrt Calepinus Mart. XIV,
151 an und sagt nur: Haec et lorum dicitur
et baltheus quamuis baltheus sit etiam a
quo arma dependent, et cinctus et cingulum a cingendo (nach der Ausgabe Parisiis 1509, fo C 8r, col. 1, Exemplar der Basler UB, Signatur: DB III 3). Welchen
Ambrosius Erasmus meint, ist mir nicht
bekannt.
616 doctis Wahrscheinlich ist Bayfius gemeint,
cf. oben n.ll. 612616.
617 Tela nequissimi Nov. Test.: iacula mali illius
[mali A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
547, n. 164,5.
617 Blj to ponjro So auch die heutigen
Ausgaben (pnta t blj to ponjro).
618 illius In D fgte Er. illius hinzu; im Nov.
Test. von 1519 hat er den griechischen Artikel
(to [ponjro]) schon durch illius bersetzt, cf. oben n.l. 617 und ASD VI, 3, p. 547,
n. 165.
619 Galeam salutis Vg.: Et galeam salutis;
Nov. Test.: Galeamque salutaris [et galeam
salutis A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
547, n. 172. Zum sptlateinischen Substantiv
salutare: Souter, Glossary s.v.

271
620 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6,
17, Migne PL 26, 586B: propter hanc
galeam salutaris etc. Im Lemma: galeam
salutis.
620621 Nec dzasqe Vg.: adsumite; Nov.
Test.: accipite. Dzasqe ist die Lesart der
heutigen Ausgaben. Siehe zur Lesart
dzasqai Brown, ASD VI, 3, p. 547 sq. n. 173.
622 Et in ipso vigilantes Nov. Test.: et ad hoc
ipsum vigilantes. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 548 sq. n. 183.
622 Ka toto (ka ev at: ka ev at
toto von Tischendorf als v.l. im Apparat vermerkt). Er. folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 266v. Siehe zur Lesart ev at toto:
Brown, ASD VI, 3, p. 548 sq. n. 183.
623 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
18, CSEL 81, 3, p. 124, l. 13: et in ipsum vigilantes (so auch Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 955B).
625 In omni instantia Nov. Test.: cum omni
sedulitate [in omni instantia A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 549, n. 184,5.
625 En psj proskartersei So auch die heutigen Ausgaben.
625 superius Er. erlutert an einigen Stellen das
Verb proskarterw (nicht den Substantiv
proskartrjsiv, der nur Eph. 6, 18 vorkommt). Siehe Annot. in Act. 1, 14, ASD VI,
6, p. 190, l. 280: Proskarterontev, id est
perdurantes; Annot. in Rom. 12, 12, LB VI,
632D: T proseux proskarterontev,
quod assiduam sonat instantiam; Annot. in
Rom. 13, 6, LB VI, 636C: proskarterontev
nos vertimus incumbentes, hoc est operam
dantes et adnitentes.
626 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
18, CSEL 81, 3, p. 124, l. 14.
627 Cum fiducia Nov. Test.: cum [in A] libertate. Zur bersetzung ASD VI, 3, p. 549, n.
192,3 und ASD VI, 3, p. 360, n. 123 zu 2. Cor. 3,
12.
627 En parrjsa So auch die heutigen Ausgaben.
627628 Quae loquendi Vgl. Annot. in 2.
Cor. 3, 12, ASD VI, 8, p. 356, ll. 487488:
Multa fiducia. Poll parrjsa. Quae vox
apud Graecos significat loquendi libertatem,
quum palam quis eloquitur quod sentit.
628 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
19, CSEL 81, 3, p. 124, l. 16.
628 Notum facere Nov. Test.: vt notum faciam.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 549, n. 194.
Der Gebrauch eines Infinitivs statt eines
untergeordneten Satzes gehrt zu den Grzismen der Vg. cf. PlaterWhite 50.a., p. 38;
Kaulen 168, p. 238.

272

LB

630
631
632
633
634
635
860
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652

LB

[20] In c a t e n a i s t a . Ista redundat. Nec est apud Ambrosium nec apud


Hieronymum [B] ac ne in vetustissimis quidem exemplaribus, nominatim Paulino [C] ac Donatianico [D] suffragante vtroque Constantiensi. [A] In i p s o
a u d e a m . Ina parrjsiswmai. Quod verbum explicans Ambrosius dicit, vt in
ipso exerta libertate prout oportet me loqui. Nec est ita, sed vt, na parrjsiswmai,
id est vt audeam. |
[21] C h a r i s s i m u s f r a t e r n o s t e r. A
gapjtv, id est dilectus, atque ita
legit Hieronymus, quod hic veluti data opera semper vertit charissimus.
[22] V t c o g n o s c a t i s q u a e c i rc a n o s s u n t . T per mn, id est
quae de nobis sunt, hoc est res nostras et statum nostrum.
[23] A De o Pa t re n o s t ro. Nostro non additur nec apud Graecos nec
apud Hieronymum nec apud Ambrosium [B] ac ne in Paulino quidem exemplari. [D] Suffragabatur vterque Constantiensis.
[24] [B] In i n c o r r u p t i o n e . En fqarsa. Quod alias recte verti solet
immortalitas, hic sonat integritatem ac synceritatem animi vacantis omni corruptela vitiorum. Hieronymus non approbat eos, qui fqarsan proprie ad corporis castimoniam applicant. Astipulatur nobis [E] Chrysostomus [B] et Theophylactus interpres, [E] qui et illud admonent praepositionem n hic idem pollere
quod di, per. Sic enim diligitur Christus, si nos seruemus incontaminatos ab
hoc seculo. [C] Apud Ambrosium non additur amen in calce huius epistolae nec
licet ex illius commentariis coniicere quid legerit.
[A]

ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD EPHESIOS FINIS

[A]

863
2

3
4
5

ANNOTATIONES IN EPH. 6,20PHIL. 1,1

IN EPISTOLAM PAVLI AD PHILIPPENSES ANNOTATIONES

[B]
[D]

DES. ERASMI ROTERODAMI

EX CAPITE PRIMO

[1] [A] Et Ti m o t h e u s . Quanquam id quidem nihil attinet ad sententiam Pauli, tamen admonendum duxi Timotheus pronunciandum antepenul646647 Theophylactus CE: Vulgarius B.
651 ANNOTATIONVM FINIS A: FINIS EPISTOLAE
PAVLI AD EPHESIOS B C, Annotationum in
epistolam ad Ephesios finis D, om. E.

IN ANNOTATIONES BE: ANNOTATIONES IN


EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD PHILIPPENSES

630 In catena ista Nov. Test.: in catena (in


catena: in catena ista v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 549, n. 202).
630 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
20, CSEL 81, 3, p. 124, l. 17.
631 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 6, 20,
Migne PL 26, 587A (Lemma).

631632 Paulino Er. meint einen der codd. von


St Paul's Cathedral, die er fr seine zweite
Ausgabe heranziehen konnte. Cf. ASD VI, 8,
p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10; n.l. 259 zu Gal.
2, 2.
632 Donatianico Die Hss. aus der Bibliothek
von Sankt Donatian in Brgge, die ihm fr

A.

ANNOTATIONES IN EPH. 6,20PHIL. 1,1

die Ausgabe von 1522 zur Verfgung standen.


Cf. ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10;
n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
632 suffragante Constantiensi Die beiden
Hss. der Paulusbriefe aus Konstanz. Dazu:
n.l. 10 zu Gal. 1, 3; n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
632633 In ipso audeam Nov. Test.: in eo [in illo
A] libere loquar. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 549, n. 205.
633 Ina parrjsiswmai Im Nov. Test. wie in
den heutigen Ausgaben: na n at parrjsiswmai.
633 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
20, CSEL 81, 3, p. 124, ll. 1819 (exerta libertate vtar, so auch Amerbach 1492, fo n6r und
Er.' Ausgabe 1527, tomus IV, p. 955B).
634 Nec vt Zur Lesart der Vg.: ita vt in ipso
audeam: WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 549, n. 203.
636 Charissimus frater noster Nov. Test.: dilectus
frater (carissimus frater). Der Zusatz noster
ist im Apparat von WordsworthWhite und
Stuttgart Vg. nicht vermerkt.
636 A
gapjtv dilectus Mehrmals weist Er.
die Ungenauigkeit der bersetzung carissimus fr gapjtv nach. Cf. Annot. in 1. Cor.
4, 14, ASD VI, 8, p. 92, ll. 867869: Charissimos. A
gapjt, quod ita perpetuo fere
transfert, quum sit dilectos, nisi, quod suspicor, id data opera factum, quod ea vox Graecis plus quiddam significat quam nobis dilectus, cf. p. 93, n.ll. 868869.
637 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6,
2122, Migne PL 26, 587D.
637 quod charissimus Subjekt von vertit ist
der interpres. Vgl. Er.' Anm. zu 1. Cor. 4, 14,
oben n.l. 636 angefhrt.
638 Vt sunt Nov. Test.: vt cognosceretis de
rebus nostris. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 550, n. 221.
638 T per mn So auch die heutigen Ausgaben. Zur bersetzung dieser Wendung: ASD
VI, 3, p. 550, n. 222.
640 A nostro Nov. Test.: a deo patre (a deo
patre: a deo patre nostro v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 550, n.
231).
641 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 6, 23,
Migne PL 26, 588B (Lemma).
641 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
23, CSEL 81, 3, p. 126, ll. 12.
641 Paulino Siehe n.ll. 631632 zu Eph. 6, 20.
642 vterque Constantiensis Siehe n.l. 632 zu Eph.
6, 20.
643 In incorruptione Nov. Test.: cum synceritate
[in incorruptione A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 550, n. 243.

273
643 En fqarsa So auch die heutigen Ausgaben.
643644 Quod immortalitas Diese Behauptung von Er. ist nicht ganz richtig: 1. Cor. 15,
42 (n afqarsa) Vg.: in incorruptione; 1.
Cor. 15, 50 (fqarsan) Vg.: incorruptelam; 1.
Cor. 15, 53 (ndsasqai fqarsan) Vg.: induere incorruptelam; 1. Cor. 15, 54 (tan
ndsjtai fqarsan) Vg.: cum induerit
immortalitatem [!]. An den Stellen Rom. 2, 7;
2. Tim. 1, 10 ist fqarsian in der Vg. durch
incorruptionem bersetzt. Nur 1. Cor. 15, 54
findet sich also die bersetzung immortalitatem fr fqarsan vor. Er. selbst aber hat 2.
Tim. 1, 10 incorruptionem durch immortalitatem ersetzt, gleichwie Rom. 2, 7. Cf. ASD
VI, 3, p. 41, n. 73 zu Rom. 2, 7.
645 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 24,
Migne PL 26, 588CD: Nonnulli hoc ita
interpretati sunt, vt eum putarent diligere
Dominum nostrum Iesum Christum, qui ab
operibus corruptionis alienus sit, opera corruptionis in coitu sentientes Videamus igitur ne forte melius sit omne peccatum corruptionem animae intelligere, et eos qui a
peccato liberi sunt, incorruptos vocari.
646 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 24, 4,
Migne PG 62, 174: T n, di sti. Di
fqarsav, fjs toutsti di retv. Psa
gr marta fqor ka kaqper tn parqnon
fqeresqai lgomen, otw ka tn cuxn.
646647 Theophylactus Theophyl. Expos. ad
Eph. 6, 24, Migne PG 124, 1137BC: T d n
fqarsa, toi n kosmitjti tn
gapntwn tn Xristn m n plotw n
dzj, ll n tov fqrtoiv, toutsti, di t
fqarta J mn gr marta, fqor d
ret, fqarsa. Wv gr tn parqnon fqeresqai lgomen, otw ka tn cuxn.
649 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
24, CSEL 81, 3, p. 126, l. 8.
4 Et Timotheus Nov. Test.: ac [et A] Timotheus. Er. ersetzt fters aus stilistischem
Grund et (ka) durch ac (atque), am meisten in der zweiten Ausgabe von 1519. Dazu:
ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu Ioh. 1, 25.
49 Quanquam peccare Fragen zur korrekten
Aussprache der klassischen Sprachen im
Zusammenhang mit der Orthographie beschftigten die Humanisten. Dazu: Marie
Cytowska, ASD I, 4, pp. 39, bes. pp. 34
(siehe die dort erwhnten Werke). Er. publizierte seinen Dialog De pronuntiatione (ASD I,
4, pp. 11103) erst 1528, zeigte aber schon davor
Interesse an diesem Thema, wie auch aus der
vorliegenden Stelle hervorgeht. Was die Aus-

274
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,34

tima acuta siue Graecam rationem sequaris siue Latinam; quod contra nunc fit in
templis omnibus. Et licet optandum foret, vt hoc esset grauissimum erratum in
vita Christianorum, tamen foedum est nos publicitus in re tam manifestaria perpetuo peccare. [C] Quanquam extitit qui religiosum existimet lapsus etiam
huiusmodi mutare, tanquam a patribus traditos. Quasi hoc lemmate non possit
defendi quicquid quocunque modo receptum fuerit. Et tamen quod dicit aliquid
est, si sermo fiat apud populum lingua populo nota. [D] Hanc epistolam Theophylactus postposuit ei, quae est ad Colossenses. [A] Cu m e p i s c o p i s . Graecis [C] aliquot codicibus [A] vnica dictio est coepiscopis, sunepiskpoiv, quasi
communicet suum officium cum illorum presbyteris. Quanquam hic Graeca
variant exemplaria et in nonnullis scriptum erat sn piskpoiv, id est vna cum
episcopis. [B] Posteriorem lectionem sequitur Ambrosius, [C] a quo nos nolumus dissentire. [D] Theophylactus coniunctim et legit et interpretatur. Honoris
enim gratia presbyteros appellat episcopos. Etenim vt indicat Chrysostomus,
non erant vnius ciuitatis plures episcopi. Timotheum episcopum fuisse liquet ex
iis quae illi scribit Paulus, nemini cito manus imposueris, et olim episcopi diaconi
vocabantur velut alibi ministerium tuum imple. [A] Et d i a c o n i b u s . Diaknoiv, id est ministris, vt saepius vertit. Quod si Graeca vox placet, diaconis
dicendum erat, non diaconibus. [C] Et tamen hanc vocem aliquoties reperire est
in libris Augustini iuxta tertiam inflexionem, opinor, quod sic esset vulgo vsurpata, quemadmodum baptismum genere neutro.
[3] [A] In o m n i m e m o r i a ve s t r i . Ep psj t mnea mn met xarv
tn djsin poiomenov, id est in omni memoria vestri cum gaudio obsecrationem
faciens. Ambrosius legit ad hunc modum: Super omni memoria vestra semper in
omni oratione mea pro omnibus vobis cum gaudio orationem faciens super communicatione vestra, vt gaudium referas ad communicationem veluti gaudii causam.
[4] In c u n c t i s o r a t i o n i b u s . En psj desei, id est in omni obsecratione.
1718 nolumus E: noluimus C D.
27 t mnea A B: mnea CE.
sprache des Namens Timotheus angeht, hat Er.
recht: Sowohl griechisch (Timqeov) als auch
lateinisch enthlt die antepaenultima den
Wortakzent. Die Flexion (mit Akzentverschiebung) behandelt Er. in De pronunt. ASD I, 4,
p. 70, ll. 866868. Er.' vorliegende Annotatio
veranlasste Stunica zur Bemerkung, dass auch
Valla hnliches erwhnt habe (cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 213, n.l. 798). Valla
erwhnt tatschlich Annot. in Mt. 1, 16 die
falsche Aussprache bestimmter Wrter und
Namen, unter denen Timotheus: Quoniam
de accentu feci mentionem, recensebo breuissime quaedam nomina, quae solent quidam in
sacris scripturis corrupto accentu proferre, vel

32 cunctis E: omnibus AD; id est BD: i. A,


om. E.
correpta producentes, vel producta corripientes. Quae correpta producuntur haec
sunt: Andreas, Timotheus, proselytus etc.
(Garin, p. 804, col. 1). In der Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 212, ll. 797807, reagiert Er. auf Stunicas Kritik, cf. ll. 797801:
Paulus et Timotheus. Modestissimis verbis
admoneo dictionem Timotheus in templis perperam pronunciari penultima acuta, cum
neque Graeci neque Latini accentus ratio id
patiatur. Hic Stunica religiosum existimat
quicquam damnare, quod in templis sit receptum. Ego contra sanctum existimo, si multa
receptissima mutentur. Quamquam ego nihil
muto, tantum admoneo.

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,34

912 Quanquam nota Zusatz C im Zusammenhang mit Stunicas Kritik (siehe die
vorangehende Anm.).
9 qui Stunica.
9 religiosum Der Begriff religiosus bedeutet
hier etwa Tabu, cf. Glare s.v. religiosus 2.a.:
Forbidden by supernatural or divine law,
taboo; vgl. auch H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
213, n.l. 799: religiosum Taboo.
1213 Hanc Colossenses Er. benutzte die Hs.
2105 (Auct. E.1.6.), in der offenbar der Kolosserbrief vor dem Brief an die Philipper abgeschrieben ist (was ich nicht habe berprfen
knnen).
13 Cum episcopis Nov. Test.: vna cum episcopis.
1317 Graecis episcopis In den heutigen Ausgaben: sn piskpoiv: sunepiskpoiv v.l. cf.
Metzger, Commentary ad loc. p. 544 und ASD
VI, 3, p. 551, n. 12. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 212 sq. ll. 809813: Cum
episcopis et diaconibus. Ostendo duplicem in
Graecis codicibus lectionem: sunepiskpoiv,
quod sonet coepiscopis, et sn piskpoiv,
quod sonat cum episcopis. Non placet Stunicae prior lectio; nec mihi placuit et iccirco in
vertendo sequor alteram. Et hic est error
Erasmi manifestus, si credimus elencho Stunicae (marginale von Stunica). Er.' Zusatz der
dritten Ausgabe, l. 14: aliquot codicibus hngt
wohl mit Stunicas Kritik zusammen.
17 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 1,
CSEL 81, 3, p. 130, l. 9: Cum episcopis et diaconibus.
1718 a quo dissentire Vielleicht war auch
dieser Zusatz C fr Stunica gedacht, cf. oben
n.ll. 1317.
18 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1, 1,
Migne PG 124, 1141C: Sunepiskpoiv ka
diaknoiv. Sunepiskpouv epe tov presbutrouv o gr d n mi plei pollo san pskopoi. Opw gr san diakekrimna t nmata, ll ka o pskopoi dikonoi ka
presbteroi kalonto. T gr Timoqw
piskpw nti fjs Tn diakonan sou pljrofrjson ktl.
19 appellat Subjekt ist Paulus (diese Darlegung
steht nicht bei Theophyl.).
19 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 1, 1 Migne
PG 62, 183: Sunepiskpoiv ka diaknoiv. T
toto; miv plewv pollo pskopoi san;
Odamv ll tov presbutrouv otwv
klese. Tte gr twv koinnoun tov nmasi, ka dikonov pskopov lgeto. Nach
Erasmus' bersetzung von 1526: Cum episcopis ac diaconis. Quid hoc sibi vult? Itane
vnius ciuitatis plures erant episcopi? Nequaquam, sed hoc titulo designat presbyteros.

275
Tum enim temporis adhuc vocabulum erat
commune, adeo vt episcopus diceretur diaconus nach LB VIII, 322C (Homilia secunda!).
Chrys. erwhnt die Stellen 1. Tim. 5, 22 und
2. Tim. 4, 5, cf. ll. 2122.
21 nemini imposueris Cf. 1. Tim. 5, 22.
22 ministerium tuum imple Cf. 2. Tim. 4, 5 (tn
diakonan sou pljrofrjson).
22 Et diaconibus Nov. Test.: ac [et A] diaconis
(diaconibus WordsworthWhite: diaconis
Stuttgart Vg.).
2223 Diaknoiv vertit Siehe z.B. 2. Cor. 3, 6;
Eph. 3, 7; Col. 1, 23; 1, 25; 1. Tim. 4, 6 etc.
2324 Quod diaconibus Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: Nescio quomodo factum sit, vt dicamus diaconibus a nominatiuo diacon, quod
nec latina vox agnoscit, neque graeca veritas
habet diaknoiv (Garin, p. 878, col. 2). Zum
Sprachphnomen der doppelten Flexion:
Kaulen 30, p. 102; PlaterWhite 91, p. 65.
2426 Et tamen vsurpata Dazu: Mohrmann,
Augustin, pp. 102104, bes. p. 102 sq.: Diaconus wird teils nach der zweiten, teils nach der
dritten Deklination dekliniert Das Wort
nhert sich ungleich mehr der zweiten Deklination: von den belegten Formen folgt nur
der abl. pl. noch der dritten Deklination, wahrscheinlich weil geradezu in diesem Casus die
dritte Deklination eine deutlichere und besonders eine mehr klangvolle Form bot. Siehe die
Belegstellen, Mohrmann, loc. cit. p. 102.
26 quemadmodum neutro Die drei Formen
baptisma, baptismus und baptismum finden sich in der Vg. und bei den altchristlichen Schriftstellern, cf. LewisShort, Souter,
Glossary s.vv. Die drei genannten Formen
sind in den Predigten von Aug. belegt. Dazu:
Mohrmann, Augustin, pp. 8384.
27 In vestri Nov. Test.: in omni memoria
vestri [vestra A].
2728 Ep poiomenov Nov. Test. gibt die
vorliegende Stelle genau so wie die heutigen
Ausgaben. An der vorliegenden Annot.Stelle
fehlt jedoch Vers 4a (pntote n psj desei
mou pr pntwn mn vor met xarv)
gleichwie in Er.' Hs. AN III 11 (cod. 2817), cf.
fo 268r. Siehe auch ASD VI, 3, p. 551, n. 41.
Man beachte, dass ich der Lesart der Ausgaben A B (t mnea) nach Nov. Test. und cod.
2817 folge.
29 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 3,
CSEL 81, 3, p. 131, ll. 14.
32 In cunctis orationibus Nov. Test.: in omni
precatione [oratione A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 551, n. 41.
32 En psj desei So auch die heutigen Ausgaben.

276

LB

34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
864
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,613

[6] C o n f i d e n s i n h o c i p s u m . Pepoiqv at toto, id est persuasum


habens hoc ipsum.
[7] So c i o s g a u d i i . Graecis est xritov, id est gratiae, sed facilis lapsus
in xritov et xarv. [C] Et alias ostendimus alterum pro altero vsurpari. [A]
Ambrosius legit gaudii. [E] Chrysostomus ac [A] Theophylactus gratiae; [E]
quod autem dixit socios, Graece est [B] sugkoinwnov, [E] quasi dicas ex aequo
participes. [A] Om n e s vo s e s s e . Ontav. Rectius vertisset cum sitis socii gratiae vel qui et estis socii gratiae sugkoinwnov.
[8] Vo s e s s e i n v i s c e r i b u s . Esse redundat; tantum est in visceribus Iesu
Christi. Siquidem hoc adiecit, ne quis suspicaretur quicquam hic esse affectus
humani, cur eos tantopere amaret. Viscera vocat affectum animi. [E] Addidit
Iesu Christi, vt declaret hunc affectum esse pietatis, non humanum. |
[9] [A] Ma g i s a c m a g i s . Eti mllon, id est adhuc magis.
[10] Po t i o r a . T diafronta, id est praestantia. Ambrosius legit vtilia.
Suspicor illius codicem habuisse scriptum sumfronta pro diafronta, [B] nisi
diafrein, id est differre, dicamus quae ad rem nostram pertinent. [D] Theophylactus sine controuersia diafronta interpretatur sumfronta. [E] Chrysostomus hanc vocem non attingit. Ad Rom. 2. interpres diafronta vertit vtiliora.
Quae difora sunt non refert vtrum facias an non facias. Contra diafronta
faciunt ad rem. [A] Et s i n e o f f e n s a . Ambrosius legit inoffensi, quasi dicas
robustos, qui non possint offendi aut qui nusquam offendant. Quanquam
Graeca vox ambigua est, prskopoi, quasi dicas tales, vt nemini sitis offendiculo. Et in hunc sensum interpretantur Graecanica scholia.
[11] Pe r Ie s u m C h r i s t u m . Tn di Ijso Xristo, id est qui est [B]
siue contingit [A] per Iesum Christum, vt articulus Graecus distinguat hunc
fructum a caeteris.
[13] In o m n i p r a e t o r i o. En lw t praitwrw, id est in toto praetorio. Ne quis accipiat Paulum per omnia praetoria ductum fuisse, cum ipse dicat
aliud, [B] nimirum captiui praedicationem vsque ad ipsam Neronis regiam per38 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
42 visceribus scripsi sec. Vg.: visce. AE.
49 differre E: referre BD.

5859 vt caeteris BE: vt articulus distinguat


hunc fructum a caeteris per articulum graecum A.

34 Confidens ipsum Nov. Test.: persuasum


habens hoc ipsum (confidens: confidens in
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 552, n. 61).
34 Pepoiqv at toto So auch die heutigen
Ausgaben.
36 Socios gaudii Nov. Test.: consortes gratiae. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 553,
n. 77.
37 alias Siehe Annot. in Phm. 7, LB VI, 978C:
Gaudium enim magnum habui et consolationem. Graece est Xrin xomen polln p
t gpj sou, id est Gratiam habemus mul-

tam in dilectione tua. Interpres legit xarn,


eamque lectionem secuti videntur Hieronymus et Ambrosius etc. In den heutigen Ausgaben tatschlich xarn: xrin v.l.
38 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 7,
CSEL 81, 3, p. 131, l. 18.
38 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 1, 3, Migne
PL 62, 186, sugkoinwnov mou tv xritov
pntav mv ntav.
38 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1, 7,
Migne PG 124, 1145B: xritov im Lemma,
und: xw mv n t karda, diti sugkoinwno mo ste tv xritov tatjv.

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,613

3940 quod participes Zur bersetzung


consortes (cf. oben n.l. 36): ASD VI, 3, p.
127, n. 177 zu Rom. 11, 17.
40 Omnes vos esse Nov. Test.: quum sitis omnes
[qui omnes estis A]. Zur bersetzung des
griechischen Partizips: ASD VI, 3, p. 553, n. 77.
42 Vos esse in visceribus Vg.: omnes vos in visceribus; Nov. Test.: vos omnes in visceribus
(omnes vos esse in visceribus v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 553, n.
82). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 553 loc.
cit.
4344 Siquidem animi Zu viscera: n.ll.
119120 zu Eph. 4, 32.
46 Magis ac magis So auch Vg. und Nov. Test.
47 Potiora Nov. Test.: quae sunt praestantia.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 45, n. 183 zu
Rom. 2, 18.
47 T diafronta So auch die heutige Ausgaben.
47 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
10, CSEL 81, 3, p. 132, l. 14.
48 sumfronta pro diafronta Cf. Annot. in
Rom. 2, 18, LB VI, 572D: Probas vtiliora. T
diafronta, id est eximia siue egregia.
Interpres legisse videtur sumfronta, id est
vtilia siue conducibilia.
4950 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil.
1, 10, Migne PG 124, 1148A: Ev t dokimhein
mv t diafronta [Lemma]. Toutsti t
sumfronta.
5051 Chrysostomus attingit Chrys. In Phil.
hom. 2, 1, Migne PG 62, 190 sq.: ev t
dokimhein t diafronta, toutsti t sumfronta. In der Veroneser Ausgabe von 1529, fo
200r (l. 5), fehlt jedoch die Erluterung:
toutsti t sumfronta.
51 Ad Rom. 2 Siehe Rom. 2, 18 und das oben n.l.
48 angefhrte Zitat der Annot. in Rom. 2, 18.
53 Et sine offensa Nov. Test.: ac tales, vt nemini
sitis offendiculo. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 553, n. 104 und Nov. Test. 1. Cor. 10, 32:
Tales estote, vt nullum praebeatis offendiculum fr Vg.: Sine offensione estote. Vgl.
ASD VI, 3, p. 275, n. 321.
53 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
10, CSEL 81, 3, p. 132, l. 15.
5456 Quanquam offendiculo Siehe Bauer s.v.
prskopov: 1. nicht angestossen, tadellos,
untadelhaft (Phil. 1, 10); 2. keinen Anstoss
gebend, unanstssig (1. Cor. 10, 32). Man vergleiche zur vorliegenden Anm.: Annot. in 1.
Cor. 10, 32, ASD VI, 8, p. 220, ll. 137138:
Sine offensione estote. Graece iucundius est
prskopoi, id est tales, vt nemo per vos
offendatur.
56 Graecanica scholia Mit Graecanica scholia
bezeichnet Er. ab und zu die griechischen

277
Kommentare zum NT, ber die er verfgte
(Chrys., Theophyl., Ps.Oecumenius), vor
allem aber ist Ps.Oecumenius gemeint, dessen Kommentar Er. ohne den Namen des
Verfassers zu kennen in Hs. An III 11 konsultierte. An der vorliegenden Stelle handelt es
sich um einen Hinweis auf Ps.Oecumenius,
Comm. in Phil. 1, 10, nach AN III 11, fo 269r:
prskopoi d, v prv nqrpouv. Pollov
gr skandalhei t den pistn met pstou
ka aretiko filan xonta. T d skandalhein tin, p timwran stn (Migne PG
118, 1265B).
57 Per Iesum Christum Nov. Test.: qui contingit
[est A] per Iesum Christum (per Christum
Iesum: per Iesum Christum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Er. versucht, den
Inhalt des Artikels tn klarer wiederzugeben.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 554, n. 112.
Cf. die folgende Anm.
57 Tn di Ijso Xristo In den heutigen Ausgaben: karpn dikaiosnjv tn di Ijso
Xristo: karpn dikaiosnjv tn di Ijso
Xristo v.l. Im Nov. Test. folgte Er. der Lesart
karpn tn, bersetzte aber, als wrde es
sich um einen Singular (qui) handeln. Dazu:
ASD VI, 3, p. 554, n. 112.
5859 hunc fructum Sc. karpn tv dikaiosnjv.
60 In omni praetorio Nov. Test.: in toto praetorio. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: in omni praetorio et in caeteris omnibus. Graece est in
toto praetorio, forte interpres accipit omni
pro toto, sed non ita accipit lector, nisi exponatur, sed Paulum fuisse ductum in multa
praetoria, n lw t praitwrw. Ideoque nec
legendum est et in caeteris omnibus sed caeteris omnibus, id est hominibus, ka tov
loipov psi (Garin, p. 878, col. 2). Omnis
fr ganz ist schon klassisch fr den Singular
belegt, cf. LewisShort s.v. omnis II. (every,
all, the whole). Zum Verhltnis zwischen
totus und omnis: HofmannSzantyr 108,
pp. 198199 (Vorbemerkungen); p. 203.
Der Plural toti fr omnes ist im Sptlatein
fters verwendet, cf. Lfstedt, Peregrinatio, 2,
6, p. 69; HofmannSzantyr 108e, p. 203.
60 En lw t praitwrw So auch die heutigen
Ausgaben.
6163 Ne quis vulgatam Was hier mit Praetorium gemeint ist, steht nicht fest: Stammt
der Brief aus Rom, so fasst man das n lw t
praitwrw am besten in der ganzen kaiserlichen Garde oder am ganzen kaiserlichen Hof.
Gehrt er in eine nichtrmische Gefangenschaft (Ephesus, Csarea), so umfasst t
praitrion neben o loipo die Bewohner des
Statthalterpalastes (Bauer s.v. praitrion).

278

LB

63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
865
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,1418

uenisse et inde per vniuersam vrbem fuisse vulgatam. Nam Theophylactus praetorium ad Neronis familiam refert, caeteris omnibus ad reliquos ciues [E]
sequutus Chrysostomum admonens imperatorum domos id temporis appellari
solere praetoria voce Latina a Graecis vsurpata. [B] Ambrosius subdure praetorium refert ad Iudaismum, in caeteris omnibus ad ecclesias gentium. [A] Interpres
autem non raro abuti solet omni pro toto. Et i n c a e t e r i s o m n i b u s . In
redundat, an subaudiendum sit, aliis expendendum relinquo. Neque caeteris
refert praetoria, vt sit sensus euangelium notum fuisse caeteris item praetoriis,
sed caeteris eius ciuitatis, qui in praetorio non versabantur. Ita Theophylactus.
Proinde coniunctio in nullum habebat vsum nec additur ab Ambrosio.
[14] Ab u n d a n t i u s a u d e re n t . Ambrosius Graecam figuram explanauit
Latine amplius coeperunt audere. Nam in ste tolmn videtur subesse synecdoche aut, si mauis, eclipsis, quam tamen ausus est imitari Flaccus [B] in Odis:
[A] Vt melius quicquid erit pati, vt subaudias possis aut incipias aut simile verbum accommodum sententiae.
[15] Pro p t e r b o n a m vo l u n t a t e m . Di edokan. Quod vertere solet
beneplacitum; ordo huius loci diuersus est apud [D] Latinos et [A] Graecos.
Graeca sic habent: O mn z riqeav tn Xristn kataggllousin ox gnv, omenoi qlcin pifrein tov desmov mou, o d z gpjv edtev, ti ev pologan
to eaggelou kemai, id est Alii quidem ex contentione Christum annunciant
non pure, arbitrantes pressuram addere sese vinculis meis. Alii vero ex charitate
scientes, quod in defensionem euangelii positus sum. [D] Nostra lectio sic: Quidam quidem et propter inuidiam et contentionem, quidam autem et propter bonam
voluntatem Christum prae|dicant, quidam ex charitate scientes etc. Apud Graecos
bis est contentionis vocabulum, priore loco riv, posteriore riqea.
[17] [A] No n s y n c e re . Ox gnv, id est non pure. [B] Ita Theophylactus. [A] Ambrosius legit non simpliciter. Fortassis illius codex habebat ox
plv; et in tanta vocum affinitate facillimus est lapsus. [C] Augustinus libro II
contra Petilianum legit non caste.
[18] [A] Du m o m n i m o d o s i u e p e r o c c a s i o n e m . Graeci paulo
diuersius legunt, t gr; pln pant trpw, ete profsei ete ljqea, Xristv
katagglletai, id est Quid enim? attamen quouis modo siue per occasionem
siue vere, Christus annunciatur. Neque enim iubet hoc esse faciendum, vt Christum aliquis insyncere praedicet, sed ex iis quae non recte fiebant, id quod est
63 Theophylactus CE: Vulgarius B.
6768 Interpres pro toto BE: Sed interpres
crebro omne pro toto abutitur A.
71 ciuitatis BE: ciuitatibus A; Theophylactus
CE: Vulgarius A B.
73 explanauit D E: expressit AC.
76 erit D E: erat AC.

79 ordo est BE: ordo diuersus est huius loci


A.
8082 Graeca kemai post positus sum [84]
posuerunt AC.
82 id est D E: Sic enim habet apud illos AC.
8889 Theophylactus CE: Vulgarius B.
93 ljqea BE: ljqea A.

63 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1, 13,


Migne PG 124, 1149A. Theophyl. interpretiert

n lw t praitwrw folgendermassen: t
krugma to lgou ka xriv ato fqsai

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,1418

to praitwrou, toutsti tn basilewn, ka


n t plei psj. Siehe Personas bersetzung: [predicaui], adeo vt verbi preconium
vel ad pretorium vsque peruaserit, hoc est ad
regiam vsque Neronis, et per omnem sit
vrbem vulgatum (fo cxliiir).
65 Chrysostomum Chrys. In Phil. hom. 2, 2,
Migne PG 62, 192: En lw t praitwrw.
Twv gr otwv kloun t basleia. Od n
t praitwrw mnon, ll ka n t plei,
fjs, psj.
66 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
13, CSEL 81, 3, p. 133, ll. 1820: in omni
praetorio et in caeteris omnibus. Id est in
omni Iudaismo et per vniuersas ecclesias
gentium.
68 Et omnibus Nov. Test.: ac [et A] caeteris
omnibus. Siehe Valla, Annot. ad loc.: nec
legendum est et in caeteris omnibus sed caeteris omnibus (Garin, p. 878, col. 2, oben
n.l. 60 angefhrt) und ASD VI, 3, p. 555,
n. 135.
6971 Neque versabantur Er. erweitert Theophyl.' Erluterung, ka n t plei, cf. oben
n.l. 63. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: caeteris
omnibus, id est hominibus, ka tov loipov
psi (Garin, p. 878, col. 2, oben n.l. 60
angefhrt).
71 Theophylactus Siehe oben n.l. 63. Nachdem
Er. in der Ausgabe B den Hinweis auf Theophyl. hinzugefgt hat, ist die Erwhnung von
Theophyl. in der Ausgabe A (l. 71) eigentlich
berflssig.
72 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 13,
CSEL 81, 3, p. 133, l. 1 (Lemma).
73 Abundantius auderent Nov. Test.: vberius
auderent (audere: auderent v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
73 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
14, CSEL 81, 3, p. 133, ll. 13: [ita vt] plures ex
fratribus in domino confidentes vinculis meis
coeperint magis audere sine timore verbum
dei loqui etc.
75 Flaccus Hor. Carm. I, 11, 3.
78 Propter bonam voluntatem So auch Vg. und
Nov. Test.
78 Di edokan So auch die heutigen Ausgaben.
7879 Quod beneplacitum Siehe aber Eph. 1,
5 secundum propositum (kat tn
edokan); 1, 9 secundum bonum placitum
(kat tn edokan). Cf. Annot. in Eph. 1, 5, ll.
6061: Porro edokan proprie dici vbi quid
non solum placuit, sed etiam recte placuit.
Vielleicht meint Er. auch edokw, cf. 1. Cor.
10, 5 (beneplacitum est Deo: edkjsen
qev). An den Stellen 2. Thess. 2, 12; Hebr. 10,
6; 10, 8; 10, 38 ist edokw anders bersetzt

279
(consenserunt; placuit; placita sunt; placebit). Die Aussage vertere solet scheint wohl
bertrieben. Er. selbst bersetzt Nov. Test.
Eph. 1, 5; 1, 9 edoka, durch beneplacitum.
79 ordo diuersus est Er. behandelt die Verse
Phil. 1, 1617, in denen es zwischen Er.' griechischer Fassung und seinem Vg.Text eine
Diskrepanz der Wortfolge gibt.
80 Graeca sic habent In den heutigen Ausgaben: o mn z gpjv, edtev ti kemai,
o d z riqeav omenoi qlcin [qlcin
v.l.] gerein [pifrein v.l.] tov desmov mou.
Diese Fassung lag dem Vg.Text zugrunde.
Er. folgte (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 269v. Dazu: ASD VI, 3, p. 556, n.
16171,2.
8284 Alii positus sum Man vergleiche Er.'
bersetzung Phil. 1, 1617, im Nov. Test.: Alii
quidem ex contentione Christum annunciant
non pure, existimantes sese afflictionem
addere vinculis meis; alii rursus ex charitate,
scientes quod in defensionem euangelii
constitutus [positus A] sim.
84 Nostra lectio Er. fhrt Phil. 1, 1516 an,
gleichwie die heutigen Ausgaben der Vg. Dieser Abschnitt geht der von Er. behandelten
Passage (vs. 1617) voran.
87 bis D.h. Phil. 1, 15a (Vg. contentionem) und
Phil. 1, 17a (Vg. ex contentione).
88 Non syncere Nov. Test.: non pure (cf. n.ll.
8284 zu Phil. 1, 15).
8889 Ita Theophylactus Theophyl. Expos in
Phil. 1, 17 (16), Migne PG 124, 1149C: ox
gnv. Toutstin, ok elikrinv. Er. meint
aber vermutlich die bersetzung von Persona: non sincere. Hoc est non pure et
integre (fo cxliiiv).
89 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
17, CSEL 81, 3, p. 133, l. 9.
90 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, lxxxi,
180, CSEL 52, p. 111, l. 9; cf. auch II, vii, 15, p.
28, l. 7.
92106 Dum seruirent Diese Stelle hat Er. in
seine Liste der Loca obscura aufgenommen, fo
Oo3v der Ausgabe D: Dum omni modo siue
per occasionem. Quanquam id paucis annotari non potest.
92 Dum occasionem Nov. Test.: Attamen
quouis modo siue per occasionem. Zur
bersetzung attamen: ASD VI, 3, p. 233, n.
21 zu 1. Cor. 7, 2: Er. verwendet attamen fr
d, fr pln wie hier, und fr ll.
92 Graeci (pln ti: pln v.l.).
9495 Quid annunciatur Siehe Nov. Test.:
Quid enim? Attamen quouis modo siue per
occasionem siue per veritatem, Christus
tamen [tamen om. A] annunciatur.

280
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,2022

boni excerpit et contemnit illorum in se odium, modo quocunque modo prosint


euangelio. [B] Ita ferme [D] Chrysostomus in libello De profectu euangelii et in
commentariis [B] Theophylactus. Proinde omni modo rectius vertisset quouis
modo. Neque Paulus de his loquitur qui docerent haeretice, sed qui recte docerent Christum licet animo parum syncero. Nec hos probat [C] tamen [B], sed
negat sibi discutiendum quo animo id faciant, modo prosint. [A] Porro quod hic
vertit occasionem, prfasiv est, quod et praetextum sonat, opponitur enim veritati. [D] Tertullianus libro Aduersus Marcionem v. pro profsei legit causatione
sentiens, opinor, quod praetexerent se Christi negocium agere, quum suis commodis seruirent.
[20] [A] Se c u n d u m e x p e c t a t i o n e m . Kat tn pokaradokan. Quod
plus quiddam significat quam expectationem, nimirum vehemens cordis desiderium; dictione hinc composita, [B] quod toto animo quippiam expectetur. [D]
Non enim dixit prosdokan, sed pokaradokan a gestu vehementer inhiantium
totoque capite inflexo, hinc voce composita Graecis. [C] Mirum quid legerit
apud Graecos Ambrosius, qui verterit secundum contemplationem meam, nisi forte
commissum est hoc scribarum incuria. [D] Attamen karadokw Graecis etiam
sonat contemplari scopum inflexo capite. Id, opinor, exprimere voluit Ambrosius. [A] Qu i a i n n u l l o. Quod in nullo, ti. Et rursum fiducia, parrjsa.
Si c u t s e m p e r n u n c . Et nunc legendum.
[22] Et q u i d e l i g a m , i g n o ro. Coniunctio et obscuriorem reddit sententiam. Quandoquidem hoc sensit Paulus: Si viuo, Christi causa viuo, si
morior, meo commodo morior. Quodsi procedit mea praedicatio et prosum
ecclesiis, adeo non praefero meum commodum vestro bono, vt dubitem etiam
vtrum eligam. Habet enim hoc loco ka peculiarem et occultam vim excludendi
quod diuersum erat. Poterat et ita legi e d t hn, vt hic subaudias contigerit
aut fuerit, deinde subiicias hoc mihi fructus est operis. Atque ita coniunctio
more vulgari copulat quod sequitur. Verum prior lectio magis probatur et eam
sequitur Theophylactus. Adducit hunc locum Augustinus velut exemplum ambi99 Theophylactus CE: Vulgarius B.
108 nimirum BE: sed A.
109 toto animo D E: ex corde B C.
115116 Quia in nullo legendum inter
lemma Et quid eligam, ignoro [post optimum

132] et lemma Coartor enim e duobus [133]


posuit A.
115 Et rursum fiducia quasi lemma excusum A;
parrjsa BE: parrjsa A.
125 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

98 Chrysostomus Chrys. De profectu euangelii 9,


Migne PG 51, 318: T gr; Pln pant trpw,
ete prfasei, ete ljqea, Xristv katagglletai. Wste mtjn ka ek p tn arsewn toto t ma paralambnetai ktl.
Nach der bersetzung der lateinischen
Gesamtausgabe der Werke Chrysostomus,
die 1530 in Basel (Froben) erschienen war:
Quid ergo? Attamen quouis modo siue per
occasionem, siue per veritatem Christus

tamen annuntiatur. Atque ita frustra et vane


verbum hoc pro haeresibus assumitur etc.
(angefhrt nach dem Nachdruck aus dem
Jahre 1539, quartus tomus, col. 1<5>84C).
Man beachte, dass die bersetzung der vorliegenden Phil.Stelle in Nov. Test. und in dieser Chrysostomusausgabe nahezu gleich sei.
99 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1, 18,
Migne PG 124, 1152A. Er. benutzte vermutlich
nur die bersetzung von Persona: Quid

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,2022

multa? aut quid mihi hec cure sunt, vtrum sic


fiant vel aliter, siue occasione, hoc est contentione et astu et simulatione, siue veritate, hoc
est animi rectitudine, Christus annuntietur;
sunt qui existiment, insulsi tamen et veritatis
ignari, occasionem Apostolum ad hereses prebuisse, cum inquit, annuntiet modo quispiam Christum, nihil intererit quemadmodum ille annuntiet. Aduertant tamen id
primum: neque enim annuntia dixit, perinde ac si sic ille decernere videatur et iubere,
sed annuntietur, quod dictum prefert vtique
quod gestum fuisset, deinde: et si tanquam id
statuens protulisset, neque hoc pacto ad heresis ineundas aditum prebuisset. Quomodo?
Quia hi, de quibus fecerat mentionem, nulla
adulterina et falsa dogmata inducebant Christum annuntiando, sed que ad veritatem facerent predicabant; non recte autem nec mente
recta heretici predicant, sed peruersa quedam
et a vero penitus aliena, cum illorum peruersus sit animus, afferunt (fo cxliiiv).
103 occasionem Zur Bedeutung Ausrede fr
occasio: Souter, Glossary s.v.
104 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 20, 1,
CCSL 1, p. 724, l. 8.
107 Secundum expectationem So auch Vg. und
Nov. Test.
107 pokaradokan Bauer s.v. Die sehnschtige Erwartung, cf. Lampe s.v.
107111 Quod Graecis Er. behandelt denselben Ausdruck Annot. in Rom. 8, 19, LB VI,
604C: J gr pokaradoka, quod non
significat simpliciter expectationem, sed
vehementem et anxiam expectationem
Graeca vox e tribus composita est, ex p
praepositione et kra caput et doken videri,
quod qui vehementer desiderant aliquid
videre, porrecto capite subinde prospiciunt.
110111 Non Graecis Zusatz D, cf. ll. 113114:
Attamen capite. Das Verb karadokw (mit
aufgerichtetem, hingerecktem Kopf nach
etwas hinsehen Pape s.v.) liegt Er.' Erluterung zugrunde. Siehe auch das in der vorangehenden Anm. angefhrte Zitat der Annot.
in Rom.
112 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
20, CSEL 81, 3, p. 134, ll. 1718 (secundum
contemplationem et spem meam).
113 karadokw Dieser Ausdruck konnte Er. u.a.
durch die Tragici und Xenophon bekannt
sein.
114115 Ambrosius Cf. oben n.l. 112.
115 Quia in nullo Nov. Test.: quod nulla in re.
Zum Gebrauch von quod statt quia: ASD
VI, 2, p. 19, n. 202 zu Ioh. 1, 20. Zum Verhltnis zwischen den Konjunktionen quod und

281
quia: HofmannSzantyr 312a.a, p. 577;
Mohrmann tudes III, p. 118 sq. und p. 394
sq. Man beachte, dass in der Vg. die mit
quod, quia (quoniam) eingeleiteten Stze
oft die Konstruktionen mit Inf. ersetzten:
PlaterWhite 134, pp. 118121; Kaulen 127,
p. 211; 185186, pp. 245247. Siehe ASD
VI, 8, p. 193, n.l. 651 zu 1. Cor. 8, 4.
115 rursum Cf. Annot. in Eph. 6, 19, ll. 627628
und Annot. in 2. Cor. 3, 12, ASD VI, 8, p. 356,
ll. 487488: Multa fiducia. Poll parrjsa.
Quae vox apud Graecos significat loquendi
libertatem, quum palam quis eloquitur quod
sentit.
116 Sicut semper nunc Nov. Test.: vt semper, ita
nunc quoque (sicut semper et nunc). Zu Er.'
bersetzung und zur Lesart der Vg.: ASD VI,
3, p. 557, n. 206,7.
117 Et ignoro So auch Vg. und Nov. Test.
117118 Coniunctio sententiam Zur Erklrung
der Konjunktion ka im vorliegenden Text:
BlassDebrunner 442.5b: Das Wort ka
diene zur Einleitung eines nachgestellten Fragesatzes, cf. 44216: So ist auch Phil 1, 22 zu
gliedern und zu interpunktieren: e d t hn
n sark, tot moi karpv rgou, ka t arsomai; o gnwrhw wenn aber das Leben im
Fleisch, <wenn> das mir Werkesfrucht ist,
was soll ich dann whlen? Ich weiss es nicht.
Cf. BlassDebrunner 3684; 3667.
118121 Si eligam Diese Erklrung ist mehr
als die in ll. 122124 gebotene (Poterat
sequitur) in bereinstimmung mit der von
BlassDebrunner 44216.
121122 Habet erat Laut BlassDebrunner
442.5b, ist ka zur Einleitung eines Fragesatzes auch klassisch.
125 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1,
22, Migne PG 124, 1153CD: E d t hn n
sark, tot moi karpv rgou toutstin,
Epon mn ti krdov moi t qanen pln
peid ka t hn n sark ok karpn mo
sti (karpofor gr didskwn ka fwthwn
pntav), ok oda t arsomai. Siehe Personas bersetzung: Si in carne, inquit, viuere
mihi fructus est operis, hoc est, dixi equidem
pro lucro me habiturum hanc mortem,
veruntamen cum vita hec mea nequaquam
mihi in carne inutilis sit, quippe qui alios instruo et ad fidem illumino, ignoro quid eligam, mortemne an vitam (fo cxliiiir).
125 Augustinus Aug. Doctr. chr. III, ii, 4, CCSL
32, pp. 7879, ll. 2143, cf. ll. 2131: Illa vero
distinctionis ambiguitas neutra parte resistit
fidei et ideo textu ipso sermonis diiudicanda
est, vbi ait apostolus: Et quid eligam ignoro,
compellor autem ex duobus, concupiscentiam

282

LB

126
127
128
129
130
131
132
133
866
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,2326

guae distinctionis libro De doctrina Christiana tertio, [B] capite secundo. [A]
Nam potest ad hunc modum legi: coartor e duobus concupiscentiam habens, vt sit
sensus illum vtriusque rei torqueri desiderio et vitae et mortis. Potest et hoc
pacto: coartor e duobus, et hic distinctione interposita sequatur, concupiscentiam
habens dissolui. Verum ex eo quod sequitur, multo autem magis melius dissolui etc.
colligitur, concupiscentiam habens ad sequentia referendum esse. Quanquam
Augustinus pro melius legit optimum.
[23] C o a r t o r e n i m e d u o b u s . Sunxomai. Quasi dicat vtrinque |
teneor. Ambrosius legit ex his duobus velut exprimens vim articuli tn do.
Siquidem de morte et vita loquitur, in quorum vtroque est quod inuitet, est quod
deterreat. Mu l t o m a g i s m e l i u s . Ambrosius legit multo enim melius. Verum
Paulus alias quoque conduplicat comparatiuum ad vehementiam, vt plurimum
excessum significet, idque iuxta idioma sermonis Hebraici. [B] Proinde nos vertimus multo longeque melius est. [D] Porro quod hic vertit dissolui, Graecis est
nalsai; diuus Hieronymus Aduersus Ruffinum non semel vertit reuerti. [E]
Tertullianus libro De patientia vertit recipi. [D] Nec video quomodo legi possit
dissolui, nisi Graece esset nalesqai et si interpretemur eum dissolui qui dimittitur, vt redeat; nunc est nalsai verbum actiuum, quod an neutraliter inueniatur, quemadmodum apud Latinos soluere dicitur qui discedit, [E] expendat lector eruditus. Katluma pro diuersorio est apud Lucam cap. ii. et xxii. Vnde quemadmodum katalein dicuntur qui se componunt in diuersorium, ita nalein
dicuntur qui mouent sarcinas mutantque diuersorium. Quod tamen a nautis
translatum est, qui soluunt rudentes, soluuntur et tabernaculorum funes. Sensus
quidem est idem, sed Graeca vox est significantior. Chrysostomus nalein vertit
meqstasqai, id est emigrare aut commutare sedem.
[24] [A] Ne c e s s a r i u m p ro p t e r vo s . A
nagkaiteron, id est magis
necessarium.
[25] Et h o c c o n f i d e n s s c i o. Pepoiqv oda, id est certum scio siue
persuasus scio. Qu i a m a n e b o e t p e r m a n e b o. Oti men ka sumparamen, id est quod manebo et permanebo simul cum omnibus vobis. Quanquam
quidam codices habent mnw, id est maneo siue maneam.
[26] V t g r a t u l a t i o ve s t r a . T kaxjma, id est gloriatio. Quod semper
consueuit vertere gloriam. In m e . En mo, vt me sit ablatiui casus.
133 dicat E: dicas AD.
144145 expendat eruditus E: nescio D.
habens dissolui et esse cum Christo; multo enim
magis optimum; manere in carne necessarium
propter vos. Incertum est enim, vtrum ex duobus concupiscentiam habens an compellor
autem ex duobus, vt illud adiungatur concupiscentiam habens dissolui et esse cum Christo.
Sed quoniam ita sequitur multo enim magis
optimum, apparet eum eius optimi dicere se

153 Certum D E: Certus AC.

habere concupiscentiam, vt cum ex duobus


compellatur, alterius tamen habeat concupiscentiam [sc. dissolui et cum Christo esse]
alterius necessitatem [sc. permanere autem in
carne] etc.
131132 Quanquam optimum Siehe Aug.
Doctr. chr. III, ii, 4, CCSL 32, p. 78, l. 25; p.
79, l. 41.

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,2326

133 Coartor duobus Nov. Test.: Coartor


[Constringor A] enim ex his duobus [e
duobus A] (autem: enim v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Zu his, l. 134: Ambrosius do.
134 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
23, CSEL 81, 3, p. 136, l. 1.
136 Multo magis melius Nov. Test.: multo longeque melius est. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 558, n. 235.
136 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
23, CSEL 81, 3, p. 136, l. 2: multo enim
melius est.
136138 Verum Hebraici BlassDebrunner
246.1.b merkt an, dass die Verstrkung des
Komparativs durch Hufung mehrerer
Komparative (mit Hinweis auf unsere Stelle)
schon klassisch sei. Siehe die betreffenden
Belegstellen bei KhnerGerth II, 1, 349b6.
p. 26 (Hom., Aeschyl., Soph., Eur., Hdt.,
Plat.). Er.' Zusatz idque Hebraici ist nicht
richtig. Zum lateinischen Pendant dieses
Sprachphnomens: Annot. in 2. Cor. 7, 13,
ASD VI, 8, p. 404, ll. 306316 und p. 405,
n.ll. 306307.
140 Hieronymus Hier. Apolog. c. Ruf. I, 22,
CCSL 79, p. 21, l. 31: Melius est reuerti et
esse cum Christo; I, 25, p. 25, l. 13.
141 Tertullianus Tert. De patientia ix, 5, CCSL 1,
p. 309 sq. ll. 1819: Cupio, inquit apostolus,
recipi iam et esse cum domino.
141145 Nec video eruditus Es gibt im Griechischen des NT mehrere transitive Aktiva
der Bewegung, die intransitiv (refl.) verwendet werden: z.B. gw: gwmen, lasst uns
gehen. Zu diesen Verben gehrt auch
nalein (nach BlassDebrunner 308). Siehe
bes. 3084: nalein Lk 12, 36 zurckkehren;
Phil 1, 23 (aus dem Leben) scheiden. Siehe
auch ThWNT 4, p. 338, s.v. nalw (ll.
2021): Euphemistisch bezeichnet es das
Sterben mit freundlicher Verhllung seiner
Schrecken, also abscheiden, Phil 1, 23 (Friedrich Bchsel).
143 neutraliter Siehe n.ll. 276277 zu Eph. 1, 20
(Erasmus nennt die intransitive Bedeutung
neutralis zwischen dem genus activum und
passivum).
145 Katluma xxii. Cf. ThWNT 4, 339 s.v.
katalw c. (ll. 2425) und Bauer s.v. katluma: die Herberge, Lc. 2, 7; die Unterkunft, Lc. 22, 11.
145 diuersorio Gelufiger ist deuersorium (die
Herberge, cf. Georges s.v. deuersorium).
146 katalein Siehe Bauer s.v. katalw 2.:
haltmachen (eigentlich die Zugtiere ausspannen) rasten, einkehren.

283
146 nalein Siehe Bauer s.v. nalw 2.: aufbrechen, cf. oben n.ll. 141145.
147148 Quod funes Gleich wie die Seeleute die Trossen loswerfen (cf. nalw
gkuran), werden auch die Zeltleinen losgemacht.
149 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 205: T nalsai lgwn
poll mllon kresson, ka t arsomai, ok
oda. T lgeiv; mllwn nteqen prv tn
orann meqstasqai, ka met Xristo enai,
o gnwrheiv t arsj;
151 Necessarium propter vos Nov. Test.: magis
necessarium propter vos (necessarium est
WordsworthWhite: magis necessarium est
Stuttgart Vg.). Im Apparat von WordsworthWhite sind die folgenden v.ll. vermerkt: magis necessarium (statt necessarium); necessarium (statt necessarium est) fr
nagkaiteron.
153 Et scio Nov. Test.: Et hoc certo [certus B]
scio. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 558, n.
251 und ASD VI, 3, p. 555, n. 144 zu Phil. 1, 14.
Siehe app. crit. n.l. 153 (AC certus, wie Nov.
Test. B).
153 Pepoiqv oda So auch die heutigen Ausgaben.
154 Quia permanebo Vg.: quia manebo et
permanebo omnibus vobis; Nov. Test.: quod
mansurus sim [maneam A], et cum omnibus
vobis permansurus sim. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 558 sq. n. 252,3.
154155 Oti sumparamen (paramen: sumparamen v.l.).
156 quidam codices Er. meint die Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 270v: mnw ka paramen,
cf. ASD VI, 3, p. 558, n. 252. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Graece est, quod manebo
et apud vos omnes vna manebo siue permanebo cum omnibus vobis, ka sumparamen psin mn (Garin, p. 878, col.
2).
157 Vt gratulatio vestra Nov. Test.: vt gloriatio vestra. Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Graece est gloriatio et ita interpres
transtulit: sed negligentia librariorum factum est gratulatio, kaxjma (Garin, p.
878, col. 2).
157 T kaxjma gloriatio Siehe Annot. in 1.
Cor. 9, 15, ASD VI, 8, p. 204, l. 864: T
kaxjma, id est gloriationem.
157158 Quod gloriam Siehe z.B. 1. Cor. 9, 15;
9, 16; 2. Cor. 1, 14, aber 1. Cor. 5, 6: gloriatio.
Cf. ASD VI, 3, p. 559, n. 261.
158 In me So auch Vg. und Nov. Test. Er. weist
darauf hin, me sei Abl. wegen der griechischen Prposition n.

284

LB

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,272,1

159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
17

[27] Au d i a m d e vo b i s . A
kosw t per mn, ti stkete, id est vt
audiam de vobis vel potius ea quae sunt de vobis, quod statis etc. V n a n i m e s . Ma cux, id est vna anima videlicet in vno spiritu, in vna anima.
C o l l a b o r a n t e s . Sunaqlontev, id est concertantes, hoc est in hoc certamine
adiuuantes nos. Ambrosius sic explicat: pariter cum fide euangelii certantes. [B]
Nam collaborat illi fortassis in carmine probari poterit; et concertant qui inter
se certant. At hic Paulus sensit fidem periclitari et velut in certamine versari quae
vincet, si sint qui certamen idem cum illa capessant. Quanquam in Ambrosianis
quoque verbis est amphibologia, potest enim accipi certantes cum fide euangelii,
certantes aduersus fidem aut certantes per fidem euangelii. Proinde nos ita vertimus adiuuantes decertantem fidem euangelii.
[28] [A] Te r re a m i n i . M pturmenoi, id est non turbati siue tumultuantes. Ambrosius legit non pauescentes, [E] hoc ad sensum nihil refert. [A]
Qu a e e s t i l l i s c a u s a . Graece est illis quidem ndeiziv, id est ostensio. Et
ideo Ambrosius legit ostentatio interitus. [B] Neque tamen non recte mutauit
interpres, quandoquidem Graecis ndezai siue podezai dicitur etiam qui facit.
Sic et alias apud Paulum ostendit mihi multa mala pro eo quod est fecit mihi
multa mala.
[30] [A] Et n u n c a u d i s t i s . A
koete, id est auditis. De m e . Graecis
est n mo, id est in me. Sed haud scio an nostra lectio sit verior. |

867

EX CAPITE SECVNDO

180
181
182
183
184
185
186
187
188
189

[1] Si q u a e r g o c o n s o l a t i o. Parkljsiv. Ambrosius legit si qua exhortatio, ne bis diceret consolationem. [B] Nihil tamen vetat quo minus conduplicatio faciat ad epitasin. Sentit enim consolationem, quam illi debebant Paulo tot
malis afflicto. Totum enim hoc officium eo vergit, vt pro his omnibus inter se
sint concordes. [A] Si q u a v i s c e r a m i s e r a t i o n i s . Graece est si qua viscera
et miserationes, splgxna ka oktirmo. Atque ita legit Ambrosius [B] suffragantibus et peruetustis exemplaribus Latinis. Nam in eo codice, quem exhibuit
bibliotheca Pauli apud Londinum, manifesta rasura testabatur et coniunctionem
fuisse deletam et miserationes adhuc erat scriptum nominandi casu, e litera
calamo dispuncta. [D] Manifestius etiam germanae lectionis vestigium extabat in
160161 Vnanimes E: Vnanimes pariter AD.
180 ergo E: igitur AD.

182 debebant D E: debeant B C.


183 vergit CE: vertit B.

159 Audiam de vobis Nov. Test.: audiam de


rebus vestris. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 559, n. 274.
159 Akosw stkete (kow: kosw
v.l.).
160 quod statis Vg.: quia statis [stetistis Stuttgart Vg.]; Nov. Test.: quod stetis. Siehe
ASD VI, 3, p. 559, n. 275.

160161 Vnanimes Nov. Test.: vna anima. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 559, n. 277.
161 Ma cux So auch die heutigen Ausgaben.
162 Collaborantes Vg.: conlaborantes fidei [fide
Stuttgart Vg.] euangelii; Nov. Test.:
adiuuantes decertantem fidem euangelii
[collaborantes fidei A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 559, n. 278.

ANNOTATIONES IN PHIL. 1,272,1

162 Sunaqlontev So auch die heutigen Ausgaben.


163 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
27, CSEL 81, 3, p. 137, l. 9 (im Lemma).
164 collaborat poterit Er. las in seinem
Vg.Text: collaborantes fidei, gleich wie
WordsworthWhite ad loc.; (collaborantes
fide Stuttgart Vg.). Das Verb collaborare
findet sich nicht im klassischen Latein, cf.
Souter, Glossary s.v. Er. spielt hier auf den
Dativ bei den Verbalkomposita an. Diese
Konstruktion findet man sowohl im Prosa, als
auch in der Poesie. Gerade bei den Dichtern
ist diese Konstruktion beliebt (u.a. nach griechischer Vorlage). Dazu: HofmannSzantyr
64.I.c, pp. 8990; KhnerStegmann II, 1,
76.9; 10; 11, pp. 326332 (siehe bes. die dort
aufgelisteten Beispiele).
166167 Ambrosianis verbis Siehe oben l. 163.
168169 Proinde euangelii Er. zitiert seine
bersetzung des Nov. Test. BE (in A: collaborantes fidei).
170 Terreamini So auch Vg. und Nov. Test.
170 M pturmenoi So auch die heutigen Ausgaben.
170171 M tumultuantes Siehe Valla, Annot.
ad loc.: Et in nullo terreamini. Potius turbemini ac tumultuemini, pturmenoi (Garin,
p. 878, col. 2).
171 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
28, CSEL 81, 3, p. 137, l. 10.
172 Quae causa Nov. Test.: quae illis quidem
est causa [ostensio A]. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 559 sq. n. 282,3. Zur bersetzung des
Begriffes ndeiziv (Bauer: das Anzeichen Phil.
1, 28; der Beweis, 2. Cor. 8, 24): ASD VI, 3, p.
403, n. 241 zu 2. Cor. 8, 24. Man beachte, das
Wort quidem sei die bersetzung von mn,
das Er. u.a. in Hs. AN III 11 (cod. 2817) fand,
cf. fo 271r. In den heutigen Ausgaben ist es ausgelassen (atov: atov mn v.l.).
173 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
28, CSEL 81, 3, p. 137, l. 11.
175 alias 2. Tim. 4, 14 (Alzandrov xalkev
poll moi kak nedezato).
177 Et nunc audistis Nov. Test.: et nunc auditis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 560,
n. 302 (audistis: auditis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
177 De me Nov. Test.: in me. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 560 sq. n. 303, cf. WordsworthWhite ad loc.
180 Si consolatio Nov. Test.: Si qua igitur
consolatio.
180 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
1, CSEL 81, 3, p. 138, l. 3.

285
181 ne consolationem Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Phil. 2, 1, CSEL 81, 3, p. 138, ll. 34:
Si qua ergo exhortatio in Christo, si quod
solatium caritatis, si qua societas spiritus etc.
Es handelt sich nicht um den Ausdruck
consolatio, sondern um den Begriff Trost,
der zweimal im Vg.Text erwhnt wird (Si
qua ergo consolatio si quod solacium);
Ambrosiaster verwendet zwei unterschiedliche Begriffe (exhortatio: Ermunterung,
Ermahnung; solatium: Trost).
181182 conduplicatio Er. zeigt sich fters an der
Rhetorik und an der Wirkung der Rhetorik
interessiert (cf. ASD VI, 8, p. 32). Er. verwendet hier den rhetorischen Fachausdruck
conduplicatio. Bei der conduplicatio handelt
es sich eigentlich um die Wiederholung gleicher Wrter (cf. Lausberg 612). An der vorliegenden Stelle muss man aber mit Lausberg
(608) von gelockerter Gleichheit sprechen:
es geht um eine annominatio oder paronomasie (Lausberg 636639): consolatio und
solatium. Die Wiederholung, sagt Lausberg
(608) dient der Vereindringlichung, von
Er. l. 182 mit dem Fachausdruck epitasis
bezeichnet. Zur epitasis: n.l. 628 zu Eph. 3,
10.
184 Si miserationis Nov. Test.: si qua viscera
ac [et A] miserationes (si quid viscera et miserationes: si qua v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; viscera miserationis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 561, n. 14).
184 Graece Sowohl im Nov. Test., als auch in den
heutigen Ausgaben: e tiv splgxna ka oktirmo, cf. unten ll. 190191.
184185 si qua oktirmo Er. behandelt
zunchst die Lesart viscera et miserationes
(statt viscera miserationis); erst ll. 190191,
nach den Zustzen B (ll. 185189) bzw. D (ll.
189190), kommen die v.ll. si qua und si
quis zur Sprache (cf. e tina splgxna und e
tiv splgxna).
185 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
1, CSEL 81, 3, p. 138, l. 5: si qua sunt viscera
et miserationes.
186189 Nam dispuncta Im von Er. fr die
Ausgabe B benutzten Exemplar von St Paul's
Cathedral (cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2) ist laut
Er. die Lesart verschlimmbessert worden.
Vorher hatte es die Lesart et miserationes
gegeben.
189190 Manifestius Constantiensi 1527 sieht
Er., dass die von ihm bevorzugte Lesart et
miserationes in den von Joh. Botzheim geliehenen Exemplaren aus Konstanz, besttigt
wird. (Zu diesen Bnden: n.l. 632 zu Eph. 6,
20).

286
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,26

vtroque Constantiensi. [A] Caeterum in Graecis codicibus non reperio scriptum


e tina splgxna, sed e tiv splgxna, id est si quis viscera. Idque cum in emendatis scriptis exemplaribus habeatur, demiror neminem interpretum offensum
hac lectione. Nisi forte splgxna hominem ipsum dixit, affectu misericordiae
praeditum. Et Paulus magis rem ipsam respexit quam vocem. [D] Certe [E]
Chrysostomus ac [D] Theophylactus legit e tiv splgxna, nec vllum tamen
mouet scrupulum nec potest subaudiri verbum habet propter nominandi
casum, qui mox sequitur oktirmo.
[2] [A] V t i d e m s a p i a t i s . Sentiatis, fronte, hoc est sitis concordes.
Id i p s u m s e n t i e n t e s . T n fronontev, id est vnum siue idem sentientes.
Est autem participium eius verbi, quod modo verterat sapiatis.
[3] Ni h i l p e r c o n t e n t i o n e m . Kat riqean. Ambrosius legit iritationem, hoc est ad prouocandum alios. In h u m i l i t a t e . Graece sic habet sed
humilitate alii alios existimantes superiores seipsis, ll t tapeinofrosnj
lllouv gomenoi perxontav autn. Et rursus humilitatem vocat modestiam animi, qua quis sibi nihil arrogat.
[4] C o n s i d e r a n t e s . Skopete, id est considerate seu spectate. Spectamus enim quod expetimus, vnde et scopus dictus. [B] Ambrosius legit contemplantes. [A] Qu a e a l i o r u m . Graeci addunt kastov, id est quisque. Addunt
et coniunctionem ka [B] hoc pacto: [A] ll ka t trwn kastov, sed et aliorum. Verum hanc non attingunt interpretes. Proinde vim habet, opinor, eandem
ac si dicas imo: imo magis aliorum.
[5] Ho c e n i m s e n t i t e . Fronesqw, id est sentiat, vt subaudias vnusquisque quod modo praecessit, siue sentiatur. Quanquam interpres bene reddidit sensum, hoc est is sensus, is affectus sit in vobis, qui fuit in Christo Iesu [B]
aut ita sitis affecti vicissim alii in alios, vt Christus fuit erga vos affectus.
[6] [A] E s s e s e a e q u a l e m De o. T enai sa qe, id est vt esset aequa192 interpretum BE: interpretem A.
201202 iritationem D E: irritationem AC.

203 tapeinofrosnj BE: tapeinofrosnj A.


206 id est BE: t. A.

190191 Caeterum viscera Nachdem die


Lesart et miserationes von Er. verteidigt ist
(ll. 184190), kommen die v.ll. si qua und si
quis an der Ordnung. Siehe oben n.l. 184. Im
Apparat von N27 und von Tischendorf sind
die griechischen Fassungen e ti splgxa und
e tina splgxna belegt.
193 hac lectione Sc. e tiv splgxna.
195 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 5, 1,
Migne PG 62, 213. In Migne loc. cit.: e tina
[!] splgxna (sowohl im Lemma, als auch in
der Erluterung). In der Veroneser Ausgabe
von 1529 jedoch im Lemma: e tiv splgxna
(fo 218r, l. 5); in der Erklrung: e tina
splgxna (fo 218r, l. 23, l. 24).
195 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2, 1,
Migne PG 124, 1157D: e tina [!] splgxna.

Mir ist nicht bekannt, welche Lesart Er.'


Theophyl.Hs. (cod. 2105) bietet.
196 scrupulum Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
198200 Vt sapiatis Im vs. 2 gibt es zweimal
eine Verbform von fronw (fronte, fronontev), fr die Er. in den Annot. vorschlgt:
sentiatis (l. 198) und sentientes (l. 199); andererseits unterscheidet er im Nov. Test. t at
[fronte] und t n [fronontev] voneinander (cf. Brown ad loc.). Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: Vt idem sapiatis vnanimes idipsum
sentientes. Graece idem et ipsum eodem
modo dicitur: t at, item sapere et sentire: fronen. Quomodo ergo nunc different
idem sapiatis et idipsum sentientes, sciamus igitur graece non legi idipsum sed
vnum, t n fronontev (Garin, p. 878, col.

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,26

2). Cf. ASD VI, 3, p. 561, n. 23,4. Im Nov. Test.


bersetzt Er.: vt similiter affecti sitis (Vg. vt
idem sapiatis); idem sentientes (Vg. id
ipsum sentientes).
201 Nihil per contentionem Nov. Test.: ne quid
fiat per contentionem. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 561, n. 31.
201 Kat riqean (kat riqean: kat riqean
v.l. bei Tischendorf vermerkt).
201 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
3, CSEL 81, 3, p. 138, l. 8 (inritationes, irritationem v.l. in Vogels, Das Corpus Paulinum des
Ambrosiaster ad loc. vermerkt, in Erasmus'
Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.
959B: iritationes, cf. zur Schreibweise die
folgende Anm.).
201202 iritationem Cf. app. crit. n.ll. 201202:
iritationem D E: irritationem AC. Zur
Abwechslung iritatio / irritatio; iritare / irritare: Chomarat, ASD V, 5, p. 409, addendum
zu ASD V, 4, p. 284, l. 860: propos de iritat:
Il faut conserver iritat car selon une fausse tymologie repandue au temps d'Erasme on rattachait ira, ae le verbe irritare. Siehe auch
ASD VI, 8, p. 113, n.l. 259 zu 1. Cor. 6, 9.
202 In humilitate Nov. Test.: per humilitatem
animi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 561,
n. 34. Laut Er. bezieht sich tapeinofrosnj
vor allem auf eine bescheidene Geisteshaltung, cf. Annot. in Eph. 4, 2, ll. 759761:
Cum omni humilitate. Tapeinofrosnjv.
Quae significat animi habitum [Hervorhebung von mir] contrarium arrogantiae, nam
humilitas, quae tapenwsiv, aliud quiddam
significat etc. cf. n.ll. 759761 zu Eph. 4, 2
und ASD VI, 3, p. 521, n. 21 zu Eph. 4, 2.
203204 ll autn So auch die heutigen
Ausgaben.
204 rursus Cf. Eph. 4, 2 und oben n.l. 202.
206 Considerantes Vg.: non quae sua sunt singuli considerantes; Nov. Test.: ne sua
quisque spectetis. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 561 sq. n. 41.
206 Skopete (skopontev: skopete v.l.). Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Plerique codices graeci
habent considerate, skopete (Garin, p.
878, col. 2).
207 scopus Zum Ausdruck scopus (skopv),
das Ziel, wonach man schiesst, hat Er. einige
Redensarten gesammelt: Adag. 930 (Scopum
attingere), ASD II, 2, p. 436; cf. Extra scopum iaculari, loc. cit. p. 436, l. 484; Adag.
2445 (Nullo scopo iaculari), ASD II, 5, p. 322.
207 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 138, l. 11.
208 Quae aliorum Vg.: sed et ea quae aliorum
[sed ea v.l.]; Nov. Test.: sed vnusquisque

287
quae sunt aliorum. Zu Er.' Vorlage: ASD VI,
3, p. 562, n. 42. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: sed
quae aliorum (Lemma).
209 ll kastov Der griechische Text bietet einige v.ll. In den heutigen Ausgaben: m
t autn kastov [kastoi Tischendorf ]
skopontev ll ka t trwn kastoi, dazu:
Metzger, Commentary ad loc. p. 545. Siehe
ferner den Apparat von N27 bzw. Tischendorf.
212 Hoc enim sentite Nov. Test.: Is enim affectus
sit [hoc enim sentiatur A]. Die Diskrepanz
zwischen der Vg. und Nov. Test. geht aus zwei
unterschiedenen griechischen Lesarten in vs.
5 hervor, cf. die folgende Anm. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Certe omnes habent sentiat
non sentite, fronesqw, quod refertur ad
vnusquisque (Garin, p. 878, col. 2).
212 Fronesqw (fronete: fronesqw v.l.). Er.
folgte der Lesart, die (u.a.) in AN III 11 (cod.
2817), fo 272r, steht: fronesqw. Dazu: ASD
VI, 3, p. 562 sq. n. 51 und WordsworthWhite
ad loc., wo Er. erwhnt ist.
216 Esse Deo Nov. Test.: vt esset aequalis deo.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 62.
216 T enai sa qe So auch die heutigen Ausgaben. Ich habe aber die epische Form sa
statt sa nach dem Vorbild von Brown, Nov.
Test. ad loc. beibehalten.
216220 vt sese Er.' bersetzung und Interpretation dieser Stelle riefen Kritik hervor;
Er.' Gegner nahmen seine Anmerkungen
fters zum Anlass, seine Orthodoxie zur Diskussion zu stellen. Es handelt sich dabei
mehrmals um christologische Fragen (siehe
n.ll. 187189 zu 2. Thess. 2, 16). An der vorliegenden Stelle geht es um Er.' Interpretation
der Wendung qui cum in forma Dei esset
non rapinam arbitratus est esse se aequalem
Deo und ihres Kontextes. Laut Er. meint
Paulus in vs. 6 nur Jesus insoweit er Mensch
(eine Gestalt des Menschen) war, und handelt
es sich in diesem Vers nicht um die gttliche
Natur Jesu, geht es sogar berhaupt nicht um
das Wesen von Jesus, cf. unten ll. 257258:
Non hic agit Paulus quid esset Christus, sed
qualem se gereret videlicet nobis aedens
exemplum und ll. 261263: totus hic locus
mihi videtur violentius detorqueri ad Christi
naturam, cum Paulus agat de specie exhibita
nobis (dazu: unten n.l. 278). Er. sagt, dass
Jesus die aequalitas cum Deo nicht beanspruchte (vsurpabat), sondern sich erniedrigte
(cf. vs. 7: formam serui accipiens). Diese
Interpretation wurde mit dem Arianismus im
Zusammenhang gebracht. In den Auseinandersetzungen zwischen Er. und seinen
Gegnern tauchte der Arianismus fters auf.

288
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

liter Deo. Nam sa nomen est aduerbii loco positum. Loquitur enim de Christo,
quatenus erat homo. Nec est ociosus articulus apud Graecos, nimirum interpretans quid dixisset rapinam, haud dubium, quin hoc ipsum, vt esset par Deo. Non
vsurpabat sibi aequalitatem cum Deo, sed deiecit sese. Porro forma hic est morf,
quod speciem sonat aut figuram, quam in epistola ad Hebraeos characterem
vocat. Caeterum vtrum hic forma sit ea de qua Aristoteles disputat in libris naturalium, quae respondet materiae, viderint ii qui huiusmodi disputationes in hunc
inuehunt locum, praesertim cum idem Paulus mox subiiciat formam serui accipiens. Certe [C] iuxta Chrysostomi sententiam [A] Christus seruus non dicitur,
sed filius. Tametsi diuus Hieronymus in epistolam Pauli ad Titum, id quod est
apud Esaiam, cap. xlix.: Magnum est tibi vocari puerum meum, putat a Patre dici
Filio, et pada, quod transtulerunt Septuaginta, Hebraeis esse idb
y
, quod famulum [D] meum [A] duntaxat significat. [B] Diuus Ambrosius formam interpreta218 quatenus erat homo BE: vt homine A.
220 Porro CE: Caeterum A B.
Er. hatte sich besonders gegen die Beschuldigungen der arianischen Neigungen, die von
den spanischen Mnchen hervorgebracht
waren, zu verteidigen. Siehe seine Apolog. adv.
monach. hisp. (Froben, 1527), 1023B1050C.
Die vorliegende (schwierige) Stelle des Philipperbriefes spielt mehrmals eine Rolle in Er.'
Verteidigungsschriften, cf. Supputat. error. in
cens. N. Bedae, LB IX, 585BD; Apolog adv.
monach. hisp. LB IX, 1025D; 1043AB;
1045BC. Apolog. ad Sanct. Caranz. LB IX,
407D409C. Vor dem Hintergrund der
Verdchtigungen des Arianismus bte Lee
Kritik an Er.' bersetzung der Stelle Phil. 2,
6, auf die Er. in seiner Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 248, ll. 251257 reagierte: Esse
se aequalem Deo. Verbulo submonueram
Graece non esse son, id est aequalem, sed sa,
id est aequaliter, vt tamen aduerbium idem
polleat Graecis, quod nomen. Id ne quem
offenderet admonui. Et tamen ipse verto
aequalem. Leus obiicit Hieronymum, qui
locis aliquot, quos apparet Leum ex indice
congessisse, legat aequalem, non aequaliter
Sed hunc locum Leus grauiter, vt sibi videtur,
exagitat in nouis annotationibus. Cui suo
respondibimus loco. Wie Er. verspricht,
folgt die Erweiterung seiner Antwort (ASD
IX, 4, p. 315, ll. 908912): Esse se aequalem
Deo. Testatus sum non esse me clam quemadmodum hunc locum plerique veterum interpretentur, nempe Christum fuisse natura
Deum et Deo Patri aequalem, et in hoc
sumpsisse serui formam, quod hominem

228 idb

y AD: idb
y
E.

assumpserit. Hoc refellens multis verbis Leus


me docet quod testatus sum me non ignorare. Siehe auch unten ll. 229242: Er. verwendet Ambrosiaster, um seine Meinung zu
besttigen, wie er in Resp. ad annot. Ed. Lei
(ASD IX, 4, p. 315, ll. 912920) darlegt (cf.
n.ll. 229242). Es liegt wohl auf der Hand,
dass die vorliegende Stelle des Philipperbriefes (d.h. Phil. 2, 69) auch in Er.' Apolog.
ad Fabr. Stap., die besonders von der christologischen Problematik handelt, zur Sprache
kommt und von Er. ausfhrlich behandelt
wird. Siehe Apolog. ad Fabr. Stap. ASD IX, 3,
pp. 116132, ll. 7741199 und passim.
217220 Loquitur sese Auf diese Passage reagierte Hieronymus Dungersheim (14651540,
cf. Contemporaries s.v. [Hieronymus] Dungersheim, vol. I, p. 412). Siehe Ep. 554, vom
18. Mrz 1517. Nach einer captatio beneuolentiae (ll. 13), sagt Dungersheim, dass er
beim Lesen des Nov. Test. und der Annotationes an die Stelle Phil. 2 geraten sei vbi
ipsam interpretationem in annotationibus
repetens, hanc clausulam non rapinam arbitratus est vt esset equalis Deo, intelligi vis de
Christo, vt homo est. Ais nempe: Loquitur
de Christo vt homine deiecit sese [Dungersheim fhrt ll. 217220 an; vt homine
nach der Ausgabe A, cf. app. crit. n.l. 218].
Hec ibi. At contra maiores nostri inter
quos Hieronymus, Ambrosius, Hilarius,
Augustinus, Leo et alii, de diuinitate Christi
Apostolum in hac clausula locutum esse asserunt, et ea maxime autoritate qua contra Aria-

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

nos vtuntur, qui Christi aequalitatem cum


Patre secundum diuinam quoque naturam
negabant, gradus in diuinis (vt nosti) ore plasphemo ponentes. Ii autem viri sancti aliique
complures intendere accipiunt Apostolum,
non rapinam arbitratum esse Christum esse
se equalem Deo secundum formam deitatis,
in qua idem est cum Deo Patre secundum
deitatis essentiam, et aequalis eidem secundum personalem distinctionem, cum nec nisi
vna deitatis forma esse possit, quae est ipse
Deus seu deitatis essentia. Et in hoc catholice
loquuti esse non dubitantur (ll. 725). Er.
reagiert unten im Zusatz B (ll. 243277) auf
Dungersheims Darlegung.
221 in epistola ad Hebraeos Siehe Hebr. 1, 3: v
n pagasma tv dzjv ka xaraktr tv
postsewv ato (Vg.: qui cum sit splendor gloriae et figura [Hervorhebung von mir]
substantiae eius).
222 Aristoteles Siehe Aristot. Phys. I, 7, 191a812:
Wv gr prv ndrinta xalkv prv klnjn
zlon prv tn llwn ti tn xntwn
morfn [ lj ka] t morfon xei prn
laben tn morfn, otwv ktl. Der Ausdruck
morf oder edov ist ein Schlsselbegriff in
Aristoteles' Philosophie ber die Natur. Siehe
Cornelia de Vogel, Greek Philosophy, vol. II,
Leiden 31967, Kap. 13, p. 68 sqq. bes. pp.
7273.
224 Paulus Cf. Phil. 2, 7. Er. nahm diese Stelle
in seine Liste der Loca obscura auf, fo Oo3v der
Ausgabe D: Formam serui accipiens etc.
Secus explanata quam vulgus explanat.
225 iuxta Chrysostomi sententiam Dieser Zusatz
C hngt vermutlich mit dem Streit um Act. 4,
27 zusammen. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 140, ll. 601604: Quod
Grecis hic est pada, malebam filium vertere
quam puerum, idque ex sententia Vallae. Scio
Hieronymum multis locis contendere in
Christum competere nomen serui. Contra
qui scripsit commentarios in epistolam ad
Hebraeos qui Chrisostomo tribuuntur, non
patitur hoc cognomen tribui Christo. Die
hier von Er. gemeinte Stelle ist von H.J. de
Jonge nachgewiesen: Chrys. Hom. in Hebr. 3,
1, Migne PG 63, 29: Prv te A
reianov tot
te at plin ka ti o dolov e d ktsma,
dolov, und Hom. in Hebr. 3, 3, Migne PG 63,
31: Epmfqj mn on ka uv, ll ox v
dikonov, od v leitourgv, ll v uv ka
monogenv ka t at t patr boulmenov
(cf. ASD IX, 2, p. 141, n.l. 604). Siehe den
weiteren Kommentar ad loc. und Annot. in
Act. 4, 27, ASD VI, 6, pp. 216218, ll.
947992 und Hovinghs Kommentar ad loc.,

289
bes. p. 217, n.ll. 947992, wo dargelegt ist,
wie sich die Kontroverse um puer/ filius (de
facto um die Frage ber die Natur von Jesus)
in Er.' Verteidigungsschriften niedergeschlagen hat. Vgl. auch Chrys. In Phil. hom. 7, 3,
Migne PG 62, 232: Wv uv patr pkousen
kn, ok ev doulikn zwma katapesn
Etmjse tn patra na ka p totou
mqjv, ti gnsiov uv t mlista pntwn
tn Patra tetimjknai.
226 Hieronymus Hier. Comm. in Tit. I, 1, Migne
PL 26, 591B: Nec mirum quamuis sanctos
homines, tamen Dei seruos nobiliter appellari, cum per Isaiam prophetam Pater loquatur ad Filium Magnum tibi est vocari te puerum meum [Is. 49, 6, nach LXX] quod Graece
dicitur: mga so sti to kljqna se pad
mou. Puer autem, hoc est pav, quia potest
secundum Graecos et famulum et filium
significare, in Hebraeo quaesiuimus et inuenimus non filium meum scriptum esse, sed
seruum meum, id est ABDI.
229242 Diuus Ambrosius exaltatum Zusatz
B, in dem Er. Ambrosiasters Kommentar zu
Phil. 2, 6 zur Besttigung seiner Interpretation dieser Stelle heranzieht. Dazu: Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 315, ll. 911920
(cf. oben n.ll. 216220): Leus me docet quod
testatus sum me non ignorare, cum ego prolixo sermone declarem me sequi interpretationem Ambrosianam, quae interpretatur formam speciem et exemplum miraculis sese
declarantis Deum; formam serui, non
assumptam hominis naturam, sed speciem
peccatoris, in qua caesus est et crucifixus. Non
rapinam arbitratus est, enarrat: Non sibi vindicauit diuinam naturam, sed hominem se
profitetur vbique, et diuinitatem velut occultans alteram speciem magis est amplexus, vt
nobis ostenderet, quae sit ad veram gloriam
via. Ea interpretatio, si non placet Leo, erat
illi cum Ambrosio res, non mecum. Neque
enim nos alteram interpretationem reiicimus,
cum eam tamen reiiciat Ambrosius. Die vorliegende Ambrosiasterstelle kommt auch im
Zusammenhang mit der Kontroverse um Act.
4, 27 zur Sprache (cf. oben n.l. 225). Siehe
dazu: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
pp. 142144, ll. 646659 und Resp. ad annot.
Ed. Lei ASD IX, 4, p. 208, ll. 198209. Auch
in der Apolog. ad Fabr. Stap. ASD IX, 3, p. 120,
ll. 880892, wird diese Ambrosiasterstelle zur
Besttigung von Er.' Auffassung angefhrt.
229 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
78, CSEL 81, 3, p. 141, ll. 35 (232 appareat:
apparet v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 960C).

290
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
LB 868
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

tur specimen seu exemplum, quod in corpore humano obambulans aederet


tamen argumenta diuinitatis, Forma enim, inquiens, Dei, quid est, nisi exemplum
quod Deus apparet, dum mortuos excitat, surdis reddit auditum, leprosos mundat?
Iam quod accepit formam serui, non proprie referri videtur ad humanam naturam assumptam, sed ad speciem et similitudinem hominis nocentis, cuius personam pro nobis gessit, dum flagellatur, damnatur, crucifigitur, Serui, inquit, ex
peccato fiunt sicut Cham filius Noe, qui primus merito nomen serui accepit. Non
enim mihi sicut quibusdam videtur sic formam serui accepisse, dum homo natus est.
Porro quod hic ait non arbitratus est rapinam, Ambrosius velut explicans dicit,
Non sibi defendit aequalitatem, hoc est non arrogauit sibi, quo nobis exemplum
ostenderet humilitatis, sed subiecit se, vt exaltaretur a Patre. Siquidem ad exemplum Paulus huc produxit Christum sponte humiliatum et Patris autoritate exaltatum.
Neque tamen me clam est locum hunc a veteribus fere secus exponi, quantum ad quaedam, quorum ego sententiae non praeiudico, sed quod adiiciendum videbatur lectoris studio in medium confero. Scio magnos autores Hilarium, | Augustinum, vt caeteros taceam, sic interpretari: Non arbitratus est
rapinam, quod esset aequalis Deo, nam quod erat naturae, non putauit esse rapinae. Cum esset in forma Dei, hoc est cum vere esset Deus. Atque hanc praecipuam habent clauam, qua conficiantur Ariani qui solum Patrem vere volunt esse
Deum. Atqui si veris agere fas est, quid magni tribuit Paulus Christo, si cum
Deus esset natura, intellexit id non esse rapinae, hoc est nouit seipsum? Illud
autem compertum est nusquam maiorem vim fieri scripturis sacris quam vbi cum
haereticis agentes nihil non detorquemus ad victoriam. Tametsi non video quid
hic [D] locus [B] proprie faciat aduersus Arianos, qui non negabant Dei Filium
esse Deum, [D] imo et magnum Deum fatebantur et benedictum super omnia
Deum, [B] sed arbitrabantur Patrem aliquo modo peculiari dici Deum, quo
Filius aut Spiritus sanctus non diceretur. Non hic agit Paulus quid esset Christus,
sed qualem se gereret videlicet nobis aedens exemplum. Deus erat, homo erat.
Deum celauit, hominem exhibuit vsque ad sepulturam; nam miraculis et alii pii
claruerunt. Et tamen si quas diuinae naturae scintillas obiter ostendit, semper ad
230 aederet CE: ederet B.
233 referri videtur D E: refert B C.
238 explicans D E: explicarit B C.

249 Ariani D E: Arriani B C.


254 Arianos D E: Arrianos B C.
259 celauit BD: caelauit E.

235 inquit Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2, 78,


CSEL 81, 3, p. 140, ll. 1417 (235 serui autem;
236 Cam: Cham ed. 1527, tomus IV, p. 960C;
serui nomen: nomen serui ed. 1527, tomus IV,
p. 960C).
238 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
78, CSEL 81, 3, p. 140, ll. 89: non sibi
defendit aequalitatem, sed subiecit se
(anlsslich der Wendung formam serui accipiens).

241 Paulus Phil. 2, 79.


243277 Neque perueniendi Er. beantwortet
in diesem Zusatz B (mit einigen Zustzen D)
die von Hieronymus Dungersheim in Ep. 554
vorgebrachten Einwnde.
243 Neque exponi Verweis auf die Anmerkungen von Hieronymus Dungersheim in
Ep. 554 (siehe oben n.ll. 217220): At contra
maiores nostri, Greci sermonis non ignari,
inter quos sancti patres ac viri doctrina excel-

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

lentissimi Hieronymus, Ambrosius, Hilarius,


Augustinus, Leo et alii, de diuinitate Christi
Apostolum in hac clausula locutum esse asserunt (ll. 1316, cf. auch l. 62 sqq.: Omitto
autem ob breuitatem alios, Ambrosium scilicet Leonem papam Gregorium papam
etc.).
245246 Scio interpretari Von den Kirchenvtern, die Hieronymus Dungersheim in
seinem Brief nennt (cf. die vorangehende
Anm.), zieht Er. nur Hilarius und Augustinus
heran.
245246 Hilarium Hil. Trin. XII, 6, CCSL 62A,
p. 583, ll. 811: Qui autem in forma Dei erat,
Deo se aequalem esse non rapuit, quia ex Dei
aequalitate, id est ex forma eius, in serui formam decederet. Hier. Dungersheim, Ep.
554, l. 45, verweist auf Hil. Contra Constantium. In Er.' Hilariusausgabe (Froben, 1523),
p. 269 (gleich wie Ep. 554, ll. 5054): Non
rapit quod erat Christus, id est in forma dei
esse. Non est aequalitas dei, in forma dei esse,
si non aequalitas hominis est, esse in forma
serui. Quod si in forma serui homo Christus
est, quid aliud in forma dei quam Christus
deus est? Siehe SC 334, ed. Andr Rocher,
Contra Constantium 19, p. 204 sq. ll. 610
(non esset: non est v.l.; Deus Christus: Christus Deus v.l.).
246 Augustinum Aug. Trin. I, vii, 14, CCSL 50,
p. 45 sq. ll. 2935: Et haec nobis regula per
omnes sanctas scripturas dissoluendae huius
quaestionis ex vno capite epistulae Pauli apostoli promitur vbi manifestius ista distinctio
commendatur. Ait enim: Qui cum in forma
dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, sed semetipsum exinaniuit formam serui
accipiens, in similitudine hominum factus et
habitu inuentus vt homo. Est ergo dei filius deo
patri natura aequalis, habitu minor etc. Hieronymus Dungersheim verweist auf diese
Aug.Stelle (Ep. 554, ll. 3034). Er. knnte
diese Stelle meinen.
251253 Illud victoriam Siehe die hnliche
Anmerkung (auch in einem Zusatz B) Annot.
in Rom. 5, 14, LB VI, 591C: Nisi forte nobis
permittimus, vt in disputando cum aduersario qui vincendus est magis quam docendus,
scripturae verba ad victoriam nostram
vtcunque detorqueamus. Quod aduersus
Iouinianum pugnans Hieronymus facere
videtur nonnunquam et Augustinus aliquoties, interim et Ambrosius und hnlicherweise, Rat. ver. theol. Holborn, p. 287, ll.
2730: Impingit hoc Hieronymus Origeni,
quod aliquoties vim faciat scripturis, opinor,
vt nos prorsus abducat a littera plerumque

291
sterili. Quin potius nemo ferme veterum
non alicubi torquet, quoties cum aduersario
dimicant, atque ipse etiam Hieronymus. In
seiner Apolog. adv. monach. hisp. LB IX,
1083C1084A, verteidigt sich Er. wegen der
Anmerkung in Annot. in Rom. 5, 14 (Erasmus
sollte durch diese Aussage die Kirchenvter
angegriffen und die Pelagianer verstrkt
haben).
253257 Tametsi diceretur Arianismus ist
eigentlich ein Oberbegriff: Es gibt innerhalb dieser Benennung mehrere Modalitten. Zu den verschiedenen Gruppen von
Arianern, die bereits frh entstanden sind:
2
ODCC, p. 83, col. 2 (The Arians split
up into three major groups). Man kann
sich fragen, ob Gottes Sohn fr die Arianer
wirklich Gott ist, cf. 2ODCC p. 83, col. 1:
Arianism maintained that the Son of God
was not eternal but created He was not
God by nature. In der vorliegenden Passage reagiert Er. wahrscheinlich auf Hieronymus Dungersheims Brief, Ep. 554, ll.
81117: Nempe alioqui Arianos, Saluatoris
diuinitati insidiantes, non modicam sui
erroris ansam habere apparet. Nam si
aequalis est Filius Patri, neque tamen est
equalis ei secundum naturam assumptam,
quod nemo inficiabitur, erit ei aequalis
secundum diuinitatem. Vnde si quod Apostolus dicit de aequalitate, de diuina natura
accipiendum non est, vt tu vis, cur superfluo ipse de hac promisit? Aut si non
secundum diuinitatis formam Christum
Deo Patri aequalem se esse arbitratum esse
vult Apostolus, ne scilicet rapinam faceret,
consequens est eum non esse idem in substantia cum Deo Patre, quod est Arianum
quammaxime. Ariani enim, qui plurimi
Graeci erant, scripturis coacti negare non
poterant Christum esse Deum; item et
similem esse Patri confitebantur. At Deum
minorem Patri, scilicet secundum quandam
participationem deitatis, et similem secundum imitationem, longe supra ceteros
quoslibet, non autem consubstantialem,
garriebant etc.
257259 Non sepulturam Wiederum legt
Er. seinen Standpunkt dar, cf. oben n.ll.
216220.
260261 Et tamen arrogans Siehe z.B. Mt. 11,
27 (omnia mihi tradita sunt a Patre meo),
aber dieses Thema findet sich vor allem im
Euangelium von Joh. cf. 5, 19 sqq.: non
potest Filius a se facere quicquam ; 6, 44:
nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui
misit me, traxerit eum.

292
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

Patrem autorem refert sibi nihil arrogans. Proinde totus hic locus mihi videtur
violentius detorqueri ad Christi naturam, cum Paulus agat de specie exhibita
nobis. Ad quem intellectum probe quadrat quod sequitur, propter quod Deus exaltauit illum. Quid est humiliauit? Ostendit speciem serui et contempti. Quid est
exaltauit? Declarauit speciem euecti, qui per se summus erat. Iam quod amicus
quidam eruditus literis ad me suis argutatur haec verba, Qui cum in forma Dei
esset, non arbitratus est esse se aequalem Deo, non competere in Christum quatenus
est homo, cum iuxta eam naturam vere rapina fuerit futura, si se Deo aequasset,
opinor sua sponte dilutum hac interpretatione: Hominem abiectum, hominem
damnatum Christus agere non potuit, nisi fuisset homo. Nec est quod me quisquam magnis autorum nominibus obruat, imo non hoc admonuissem, nisi mihi
cognitum esset hoc magni nominis scriptoribus placuisse. Neque tamen inficias
iuerim Graeca sic accipi posse: Qui cum in forma Dei fuisset, hoc est qui cum ab
aeterno fuisset Deus, haud quaquam cogitasset rapinam, si se gessisset pro deo,
tamen homo factus non id prae se tulit, quod semper fuit, non ostentauit quantus esset, sed quam humilis esset, quam mitis quam obediens hanc nobis ostendens viam ad summa perueniendi. [A] Iam quod hic vertit similitudine Graece est
moimati, quod magis sonat assimilationem, et quod hic habitu illis est sxmati, quod magis sonat figuram. Haec paucis indicanda putaui, vt appareat
quaedam non admodum quadrare ad sensum Pauli, quae Thomas adducit de
habitu iuxta consuetudinem dialecticorum, qui Aristoteli dicitur ziv, [D] quam
et Latini vocant habitum, diuersa ab eo quae dicitur diqesiv; qualitas enim
velut in naturam versa Graecis dicitur ziv ab haerendo, contra quae facile tollitur diqesiv, quam Latine possis affectionem dicere. Has ponit in primo genere
qualitatis. Sxma vero et morfn recenset in quarto genere et sic recenset quasi
inter has duas voces aut nihil aut quam minimum intersit. Est autem et forma
277 Graece C D Ec: graeca A, graece B, Gxaece
E.

278 assimilationem D E: assimulationem AC.


281 ziv D E: ziv, non sxma AC.

261263 Proinde nobis Auch diese Anmerkung hat Lee zur Kritik angeregt. Siehe Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 316, ll.
921956, cf. ll. 922925: Hic Leus sic mecum
agit, quasi senserim in Christo formam serui
dici naturam humanam, dissimulans me
diuersam sequi interpretationem. Atqui hoc
fundamento conuulso nihil ille aduersum nos
agit sua disputatione. Er., so Lee, mache sich
des Arianismus schuldig, cf. ll. 935937:
Addit sibi videri quod et alias simile quiddam
dixerim in fauorem Pelagianorum et Arrianorum. Imo quicquid huius dixi, dictum est in
fauorem nostrae religionis et in odium haereticorum etc. Siehe auch oben n.ll. 216220.
263 quod sequitur Siehe Phil. 2, 9a (263 et
Deus).
264 Quid est humiliauit? Cf. Phil. 2, 8.

265266 amicus eruditus Hieronymus Dungersheim, Ep. 554, ll. 81117, bes. ll. 9194
(Erasmus fasst Dungerheims Argumentation
hier zusammen, brigens ohne den mehrmals
von demselben genannten arianischen
Gedankengang, der seiner Auffassung
zugrunde liegen sollte, zu erwhnen).
277 Iam similitudine Vg.: in similitudinem
hominum factus; Nov. Test.: in similitudine
hominum constitutus [factus A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 73,4. Er. behandelt ll. 277300 Phil. 2, 7 (in similitudinem
et habitu inuentus est vt homo), ohne die
betreffenden Lemmata zu geben.
278 moimati assimilationem Cf. Annot. in
Rom. 5, 14, LB VI, 590EF: Illud addendum,
non esse moisei, sed moimati, quod
magis assimilationem sonat quam similitu-

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,6

dinem. Er. merkt hnliches an in Annot. in


Rom. 8, 3, LB VI, 600E: n moimati, id est
in similitudine, quod vt superius indicatum
est, magis sonat assimilationem et imaginem. Bauer s.v. mowma bersetzt diesen
Ausdruck zu Rom. 5, 14 durch Gleichheit,
aber an den beiden zusammengehrigen Stellen Phil. 2, 7 und Rom. 8, 3 ist nach Bauer die
Bedeutung zweifelhaft: Die Aussagen n
moimati ktl . [Phil. 2, 7; Rom. 8, 3] knnen entweder meinen, dass der irdische Herr
ganz ebenso wie ein Mensch gestaltet war,
Sndenfleisch trug wie die anderen Menschen, oder auch dass er nur das Bild eines
Menschen darbot, anzusehen war wie ein solcher, whrend er in Wirklichkeit auch in dieser Welt ein Gottwesen blieb. Man
bekommt den Eindruck, dass Er. zwischen
diesen beiden Interpretationen pendelte: ll.
219220 Non deiecit sese, ll. 273277
aber (ll. 275276): tamen non ostentauit
quantus esset d.h. er war noch Gott, zeigte
das aber nicht. Siehe zu dieser Ambiguitt:
ThWNT 5, s.v. mowma 4. pp. 195197
(Johannes Schneider). Einerseits ist es wahr,
dass Christus in Menschengestalt in die Welt
eintrat: er wurde seiner Haltung nach als ein
Mensch erfunden Er hat auf die Gestalt
Gottes verzichtet Er ist wirklich Mensch
gewesen nicht nur in seiner usseren Erscheinung, sondern auch in seinem Denken und
Empfinden (p. 197, ll. 15), aber andererseits
selbst an dieser Stelle [Phil. 2, 7], die
mowma so klar in der Bedeutung Gestalt
zeigt, steht doch noch der Begriff des
Abbildes im Hintergrund Die Tatsache,
dass er als Mensch das vollbrachte, was keinem Menschen sonst mglich ist fhrt
doch notwendig zu der Erkenntniss, dass
Christus auch als Mensch im Kern seines
Wesens der geblieben ist, der er vorher war
(p. 197, ll. 621).
278279 quod hic figuram Im Nov. Test.: et
figura repertus est vt homo. Zur bersetzung figura: ASD VI, 3, p. 563, n. 75. Nach
ThWNT 7, p. 957 (Johannes Schneider)
bedeutet sxma hier (Phil. 2, 7): Erscheinungsweise. Siehe weiter zur Stelle s.v. sxma
B. pp. 956957.
280 Thomas Thomas Aquinas, Super Phil. lect.
61, vol. II, p. 102. Thomas kommentiert den
Begriff habitus ziemlich ausfhrlich in der
Weise der Dialektiker: [lect. 60:habitum
possumus referre ad exteriores habitudines.]
Vel habitu, quia ipsam humanitatem accepit
quasi habitum. Est autem habitus quadruplex. Vnus mutat habentem, et ipse non

293
mutatur, vt stultus per sapientiam. Alius
mutatur et mutat, vt cibus. Alius, qui nec
mutat, nec mutatur, vt annulus adueniens
digito. Alius, qui mutatur, et non mutat, vt
vestimentum. Et per hanc similitudinem
natura humana in Christo dicitur habitus,
qui sic aduenit diuinae personae, quod non
mutauit ipsam [personam]; sed [natura
humana] mutata est in melius, quia impleta
est gratia et veritate.
281 Aristoteli Siehe z.B. Arist. Cat. 8b28; An.
417b16.
281 [app.] In den Ausgaben AC schrieb Er.
ziv, non sxma. Als er aber 1527 eine
Anmerkung zu sxma hinzugefgt hatte (l.
285 sqq.), strich er die Worte non sxma.
281290 quam item Mit diesem gelehrten
Hinweis auf Aristot., der in den Auflagen von
1527 bzw. 1535 hinzugefgt war, verteidigte
sich Er. vielleicht gegen die spanischen
Mnche, anlsslich deren Kritik an Er.' Interpretation der Stelle Phil. 2, 6: qui cum in
forma Dei esset. Siehe Apolog. adv. monach.
hisp. LB IX, 1043AB und 1045BC: Iam quod
dictum est de forma Dei, si verum est quod
Ambrosius aliter interpretatur [cf. oben ll.
229242 Diuus exaltatum], cum illo litigent, me absoluant.
281286 quam intersit Er. sttzt sich hier auf
Aristot. Cat. 8b2510a26. Die gegenstzlichen
Begriffe ziv und diqesiv behandelt Aristot.
Cat. 8b2627: En mn on edov poitjtov ziv
ka diqesiv legsqwsan (cf. ll. 284285: Has
[sc. ziv und diqesiv] ponit in primo genere
qualitatis); sxma und morf kommen Cat.
10a1112 zur Sprache: Ttarton d gnov
poitjtov sxm te ka morf (cf. l. 285:
Sxma et morfn recenset in quarto genere).
283 ziv ab haerendo Er. meint den Zusammenhang zwischen ziv und xw, cf. LiddellScott
s.v. ziv: (xw intr.) a being in a certain state,
a permanent condition.
283284 contra diqesiv Cf. Aristot. Cat.
8b3537: diaqseiv d lgontai stin eknjta ka tax metabllonta, oon nsov
ka geia ka sa lla toiata.
285286 Sxma intersit Siehe oben n.ll.
281286 und Aristot. Cat. 10a1126.
286287 Est ntelxeian [289 appellat] Die
ntelxeia ist die Wirksamkeit, das wirkliche Ttigsein (cf. Pape s.v.) im Gegensatz zu
der dnamiv, der Potenz, der Mglichkeit. Er.
weist darauf hin, es gebe neben den Begriffen
morf und edov die ntelxeia. Aristot. setzt
der lj und der dnamiv, das edov (die morf)
bzw. die telxeia entgegen. Siehe die folgende Anmerkung.

294
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
LB 869
312
313

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,79

substantialis quam ntelxeian, [E] nonnunquam edov, interdum morfn, quanquam haec duo posteriora frequenter de externa corporis specie vsurpantur, [D]
appellat. Nec tamen male vertit interpres, nam habitus Latinis nonnunquam et
ad corporis speciem refertur, at Graecis non item. [B] Caeterum inuentus dixit
pro compertus, [D] ereqev, nimirum certissimis argumentis. Nam Latinis
inuentum dicitur quod quaesitum contigit; sic et illud dictum est, inuenta est in
vtero habens. [B] Et vt homo potest accipi vt homo quiuis alius, qualis non erat,
etiamsi vere homo erat quantum ad naturam hominis attinet, aut specie hominis, nimirum id prae se ferens quod erat, vt indicat Theophylactus. [C] Cyprianus hunc citans locum libro Aduersus Iudaeos secundo, capite decimotertio, legit
qui cum in figura Dei esset. [E] Chrysostomus fusius hunc locum tractat ex eo
pugnans aduersus omnes haereses, quae de Christi diuina natura perperam senserunt. Quanquam hi commentarii mihi videntur nqoi. Quisquis fuit, Chrysostomi polulalan vincit, argutiam non est assequutus.
[7] [B] Ex i n a n i u i t s e m e t i p s u m . Eknwsen autn, id est inaniuit.
Nam Q. Curtius libro quarto exinanire dixit pro exhaurire, ita vt nec circunuenirentur, si arctius starent, nec tamen mediam aciem exinanirent. Hic knwse dictum videtur pro fecit humillimum et nihili, vt nihil agant qui contendunt
Christum pauxillulum quiddam imminutum a Deo iuxta naturam hominis
assumptam. Certe qui tantillo minor fit, non diceretur inanitus. Porro quomodo dicatur diminutus aut inanitus, non est huius instituti persequi.
[8] [C] Hu m i l i a u i t s e m e t i p s u m . Sunt qui putent humiliare vocem
esse parum Latinam. Ego certe optarim esse, etiamsi nondum contigit reperire
apud idoneum autorem. [D] Latine reddi poterat submisit aut deiecit. |
[9] [A] De u s e x a l t a u i t i l l u m . Plus explicat sermo Graecus percwsen, hoc est vehementer exaltauit siue insigniter. Proinde Ambrosius legit superexaltauit studens exprimere Graecam vocem.
295 Theophylactus CE: Vulgarius B.

306 diceretur D E: dicetur B C.

287288 nonnunquam vsurpantur Er. berichtet nicht ganz genau: Man kann die ntelxeia
und das edov (die morf) nicht miteinander
gleichsetzen. Das edov (die morf) ist als
Form der Materie (lj) entgegengesetzt; die
ntelxeia (die Wirksamkeit, das wirklich
Vorhandensein) steht gegenber der dnamiv
(Mglichkeit). Nach ThWNT 2, p. 287, l. 28
sqq. (Walter Grundmann) und p. 372, ll. 3132
(Gerhard Kittel).
289290 Nec tamen item Der Ausdruck
habitus ist doppeldeutig: 1) die Beschaffenheit, die persnlichen Eigenschaften; 2)
die ussere Erscheinung. Sxma jedoch
bezieht sich auf die ussere Erscheinung.
Dazu: ASD VI, 3, p. 563, n. 75 (siehe oben
n.ll. 278279).

290293 Caeterum habens Nov. Test.: repertus. Der von Er. angenommene Unterschied
zwischen reperire und inuenire kommt in
den Annot. mehrmals zur Sprache: Annot. in
Mt. 1, 18, ASD VI, 5, p. 76, ll. 272275:
Inuenta est in vtero habens [Mt. 1, 18, cf. ll.
292293]. Erqj. Cur non potius deprehensa est, aut certe reperta? Nam inuenimus
quod quaerimus Reperimus vel casu obuia
vel praeter spem oblata, cf. p. 77, n.ll.
273275, Hovinghs ausfhrlichen Kommentar zu inuenire und reperire mit Zitaten aus
Valla, Eleg. V, 2, Garin, p. 161, und Er.' Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, 4, p. 264, l.
564 und p. 310, l. 848. Siehe auch Annot. in
Ioh. 1, 45, ASD VI, 6, p. 68, ll. 880882:
[inuenit] Latinius erat reperit, erskei,

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,79

velut obuium etc. Zu inuenire und reperire: ASD VI, 2, p. 25, n. 411 zu Ioh. 1, 41.
295 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
67, Migne PG 124, 1164D: Wv nqrwpov. O
gr n ev tn polln, ll v ev tn
polln o gr ev nqrwpon metpesen qev
lgov, ll v nqrwpov fnj ka sxjmtistov n p sxma gneto. Siehe Personas
bersetzung: Recte autem vt homo dixit,
non enim erat vnus e multis, sed e pluribus
vnus, nec quidem in hominem recidit deus
verbum, sed tanquam homo apparuit, et cum
sine forma existeret formam subiuit (fo
cxlvir).
295296 Cyprianus Cypr. Quir. II, xiii, CCSL 3,
p. 47, l. 36: Qui in figura Dei constitutus.
Vermutlich zitierte Er. aus dem Gedchtnis
und geht es ihm nur um in figura. Man
beachte, dass der Titel dieser Schrift in den
frheren Ausgaben meist lautete: Testimoniorum libri aduersus Iudaeos, cf. Bardenhewer II, p. 472. In Er.' Cypr.Ausgabe (Froben,
1520) ist das erste Buch berschrieben mit
dem Titel: Liber primus beati Cypriani
aduersus Iudaeos ad Quirinum, cuius argumentum subscripta epistola continet (p.
261); das zweite Liber secundus aduersus
Iudaeos (p. 272) und das dritte Buch Diui
Caecilii Cypriani Ad Quirinum, Liber tertius (p. 293).
296 hunc citans locum D.h. Phil. 2, 6. Zum
Lemma Phil. 2, 6 Esse se aequalem Deo (cf.
l. 216) behandelt Er. die wichtigen Begriffe
der Verse Phil. 2, 6 und 7 (aequalis, forma,
similitudo, habitus).
297299 Chrysostomus senserunt Chrys. In
Phil. hom. 7, 13, Migne PG 62, 227233.
Chrys. behandelt Phil. 2, 68 ausfhrlich.
Er widmet einigen Hretikern Aufmerksamkeit, cf. hom. 7, 2 (Migne PG 62,
229230): gegen Marcion; hom. 7, 2,
(Migne PG 62, 230231): gegen Paulus von
Samosate; hom. 7, 3, (Migne PG 62, 232):
gegen die Arianer.
299 Quanquam nqoi. Er. zweifelt die Echtheit der Homilien von Chrys. mehrmals an,
bes. die Homilien zum 2. Korintherbrief
(dazu: ASD VI, 8, p. 41, n.ll. 1415 zu 1. Cor.
1, 2), auch die Authentizitt der zwei von Er.
bersetzten Predigten zum Philipperbrief ist
laut Er. fragwrdig usw. Cf. Ep. 1736 (an
Brixius) vom 27. Aug. 1526, ll. 2226: Ego
nactus sum commentarios in Acta, quae
plane notha sunt rursum in Epistolam ad
Hebraeos nothos et versos. Item in Epistolam
ad Philippenses Homilias duas, sed nothas, ni
fallor, quas iam aedidi Latinas factas (zuerst

295
erschienen bei Froben 1526, In epistolam ad
Philippenses Homiliae duae versae per Erasmum Roterodamum additis Graecis, neu
aufgelegt in: Diui Ioannis Chrysostomi
lucubrationes aliquot versae et in lucem
aeditae per Des. Erasmum Roterod. Basileae, apud. Ioh. Frobenium, 1527). Zu Er. und
Chrys.: Allen, introd. Ep. 2359.
301 Exinaniuit semetipsum Nov. Test.: semetipsum inaniuit [exinaniuit A] (semetipsum
exinaniuit, cf. WordsworthWhite ad loc.).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 71.
301 Eknwsen autn (autn knwsen: autn
knwse Nov. Test.).
302 Q. Curtius Curt. IV, xiii, 34 (303 vltimam
aciem). Nachdem Er. in seiner Apolog. ad
Fabr. Stap. von 1517, ASD IX, 3, p. 144, ll.
14751478, anlsslich der Stelle Phil. 2, 7 das
Verb exinanire durch einen Hinweis auf
Curtius dargelegt hat, fgt er hier im Zusatz
B denselben Hinweis zur Erklrung hinzu.
Siehe unten n.ll. 303306.
303 knwse Siehe kenw: leer machen und
berauben, entblssen von Christus, der die
gttliche Daseinsform aufgab und Sklavengestalt annahm, autn knwsen er entusserte sich selbst (Bauer s.v. kenw).
303306 Hic inanitus Ein impliziter Hinweis auf Faber, cf. Apolog. ad Fab. Stap. ASD
IX, 3, p. 144, ll. 14681485, wo Er. im
Zusammenhang mit der Kontroverse um
Hebr. 2, 7 (minuisti eum paulo minus ab
angelis [Er.] / a Deo [Faber]) Phil. 2, 7 zur
Sprache bringt.
308 Humiliauit semetipsum Nov. Test.: humilem praebuit [humiliauit A B] semet
ipsum. Als Er. 1522 die bersetzung im
Nov. Test. nderte, humilem praebuit statt
humiliauit, legte er im vorliegenden
Zusatz C (ll. 308310 Sunt qui autorem)
dar, dass das Verb humiliare nicht im klassischen Latein vorkommt. Siehe Souter,
Glossary s.v. und Mohrmann, tudes III, p.
104 (humiliare gehrt zur Sondersprache
der Christen), vgl. auch PlaterWhite 79,
p. 50.
311 Deus exaltauit illum Nov. Test.: deus illum
in summam extulit sublimitatem (illum
exaltauit: exaltauit illum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 563,
n. 92). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563,
n. 92.
311312 Plus insigniter Vgl. Bauer s.v. perucw: zur hchsten Hhe erheben (Phil
2, 9).
312 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
9, CSEL 81, 3, p. 141, ll. 2122.

296
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1013

[10] Om n e g e n u f l e c t a t u r. Pn gnu kmcj, id est omne genu flectat, vt subaudias se. [E] Simili forma scripsit Matthaeus aut huius interpres m
nakmcai, ne redirent ad Herodem, et Latinis nox praecipitare dicitur quae
imminet. [A] Et i n f e r n o r u m . Kataxqonwn, id est subterraneorum.
[11] In g l o r i a . Ev dzan, id est in gloriam, ti kriov Ijsov Xristv
ev dzan qeo patrv, id est quod Dominus Iesus Christus in gloriam Dei
Patris, vt intelligas hoc omnem confiteri linguam, quod Iesus Christus est dominus, idque in gloriam Dei Patris. Quanquam illud in gloriam Dei Patris referri
potest ad verbum confiteatur, quod praecessit, [B] vt omnis lingua confiteatur ad
gloriam Dei.
[12] [A] Ve s t r a m s a l u t e m . Tn autn, id est vestram ipsorum. Quanquam vt admonui, ista pronomina composita fere vertit per simplicia. Sa l u t e m
ve s t r a m o p e r a m i n i . Et mox Deus enim est qui operatur in vobis. Prius verbum est katerghesqe, alterum est ab nergen, quod nos vertimus qui agit, ne
quis in hoc erraret. Atque illud in vobis, n mn, est in quibusdam, in aliis n mn,
in nobis. Quanquam hoc nihil interest ad sensum.
[13] Et p e r f i c e re . Ka nergen, id est facere siue operari. Est autem
infinitum participii, quod modo praecessit nergn, id est qui operatur, ne
quis putet esse nouum mysterium in verbo perficere, quasi sit ad finem perducere. Ambrosius legit operari. [C] Pro b o n a vo l u n t a t e . Upr tv edokav.
Sermo est anceps, potest enim intelligi bona voluntas vel Dei vel Philippensium.
Theophylactus refert ad Deum, Ambrosius ad homines.
315 se. E: se. Atque ita citat Hilarius cum
aliis locis tum libro de trinitate nono, vt
appareat hoc nostrum flectatur, scribarum

errore fuisse mutatum. Quanquam hoc ad


sensum nihil refert [Quanquam refert
om. B] BD.

314 Omne genu flectatur Nov. Test.: omne genu


se [se om. A] flectat (flectatur WordsworthWhite: flectat Stuttgart Vg. Siehe zu
diesen v.ll. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 563, n.l. 101).
314 Pn gnu kmcj So auch die heutigen Ausgaben.
314315 Pn se Vgl. Annot. in Rom. 14, 11, LB
VI, 642C: Mihi flectetur Emo kmcei, id est
mihi flectet, vt subaudias se. Siehe ASD
VI, 3, p. 155, n. 112 zu Rom. 14, 11. Dasselbe
Thema, transitive Aktiva als intransitiva
(reflexiva) verwendet, kommt mehrmals in
den Annot. zur Sprache: Annot. in Phil. 1, 23,
ll. 141145, cf. n.ll. 141145; Annot. in Eph. 1,
20, ll. 276277, cf. n.ll. 276277; Annot. in
Eph. 4, 15, ll. 943945, cf. n.ll. 944945. Er.'
Antwort auf eine Anmerkung von Stunica
zum vorliegenden Text der Annot. scheint
berflssig zu sein, weil es de facto keine
Streitfrage gab, cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 214, ll. 815817: Vt in nomine

Iesu omne genu flectatur. Cum Graece sit


kmcj, ostendo verti posse flectat, vt subaudias se. Nec tamen reprehendo quod vertit
interpres. Stunica putat pleraque verba
[Stun.: multa verba] transitiua sumi neutraliter. Scio, sed puto sumi per reciprocationem:
precipitat pro precipitat se etc. Stunica hat
jedoch nichts Gegenstzliches behauptet,
siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 215, n.l. 817
und n.ll. 817818.
315 [app.] Er. verwies in den Ausgaben BD auf
Hil. Trin. IX, 8 (CCSL 62A, p. 379, ll. 2223):
omne genu flectat, benutzte dieselbe
Hil.Stelle 1521 auch in seiner Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, l. 819. Als er aber
in der Ausgabe E der Annot. den Verweis auf
Mt. 2, 12 hinzufgte (ll. 315316), strich er
diese Passage ber Hil., nachdem er vorher ab
Ausgabe C Quanquam hoc ad sensum nihil
refert hinzugesetzt hat. Siehe zur Lesart im
Hil.Text flectat: H.J. de Jonge, ASD IX, 2,
p. 215, n.l. 819.

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1013

315 Matthaeus Siehe Mt. 2, 12. Zum intransitiven Gebrauch von nakmptein: Blass
Debrunner 308 und 3084.
315 aut huius interpres Er. ist im Unsicheren
ber die von Mt. verwendete Sprache. Siehe
Annot. in Mt. 1, 1, ASD VI, 5, p. 66, ll. 3132:
[A] Scripsit enim Hebraeis, nimirum, [B] vt
creditur, [A] Hebraice; ll. 4244: Egnnjse
tn Isak, Graecus interpres, quisquis is fuit.
Nam autore Hieronymo constabat olim hoc
Euangelium a Matthaeo scriptum Hebraice
fuisse, quod tamen Chrysostomus non audet
asseuerare etc. Ausfhrlich zu dieser Frage:
Hovingh, ASD VI, 5, pp. 6769, n.l. 44, und
n.l. 47.
316 Latinis dicitur Er. benutzte dasselbe Verb
praecipitare in der Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. cf. oben n.ll. 314315. Siehe zur Wendung nox praecipitare: Verg. Aen. II, 89:
Iam nox vmida caelo / praecipitat.
317 Et infernorum So auch Vg. und Nov. Test.
317 Kataxqonwn So auch die heutigen Ausgaben.
318 In gloria Nov. Test.: ad [in A] gloriam. Zur
bersetzung ASD VI, 3, p. 563, n. 114.
318319 ti patrv So auch die heutigen
Ausgaben, siehe aber Metzger, Commentary
ad loc. p. 546.
318321 ti Patris Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Et omnis lingua confiteatur, quia dominus
noster Iesus Christus in gloria est dei patris.
Graece non legitur est, nec in gloria, sed in
gloriam [cf. Nov. Test. A], ev dzan. Est
autem sententia, quod omnis lingua confiteatur, quod dominus noster est Iesus Christus,
et hoc in gloriam dei patris [cf. ll. 320321 vt
Patris], siue quod Iesus Christus est dominus noster in gloriam patris (Garin, p. 878,
col. 2 p. 879, col. 1).
324 Vestram salutem Nov. Test.: vestram ipsorum salutem (tn autn, so auch die heutigen Ausgaben). Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 564, n. 1210.
325 vt admonui Einigermassen implizite in
Annot. in Rom. 2, 5, LB VI, 569F: Thesaurizas tibi. Qjsaurheiv seaut, id est thesaurizas tibiipsi. Nec enim hic otiosum est pronomen compositum, significans ipsum sibi
causam esse tanti mali.
325 ista simplicia Dazu: Brown, ASD VI, 2,
p. 303, n. 343, zu Act. 9, 34: Erasmus makes
the same addition [sc. ipsi] at Act. 16, 28
seeking to convey more precisely the emphasis of the Greek pronoun etc.
325326 Salutem vestram operamini Nov. Test.:
vestram ipsorum salutem operemini (salutem vestram, cf. l. 324: vestram salutem nach

297
Vg.). Er. verwendet den Konjunktiv (statt
Imperativ), um die Ambiguitt der Verbform
operamini zu vermeiden. Dazu: ASD VI, 2,
p. 75, n. 271 zu Ioh. 6, 27.
326328 Et mox erraret Die Verbformen operamini (vs. 12) und operatur (vs. 13) sind die
bersetzung der griechischen Verben:
katerghomai (katerghesqe) bzw. nergen
(nergn); im Nov. Test. operemini bzw. qui
agit (cf. l. 327).
326 mox Phil. 2, 13 (Deus est enim: Deus enim
est v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
328329 Atque nobis Diese Anmerkung
bezieht sich auf die v.l. mn, die eine der Hss.
von Er. bot, und der Er. im Nov. Test. von 1516
folgte. Dazu: ASD VI, 3, p. 364, n. 134.
330 Et perficere Nov. Test.: et vt efficiatis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 565, n. 135.
330333 Est autem perducere Nach Valla,
Annot. ad loc.: Deus est enim qui operatur in
vobis et velle et perficere pro bona voluntate.
Idem verbum graecum est in illo operatur,
nergn, et in hoc perficere, nergen, ne quis
putet perficere nunc esse ad finem perducere (Garin, p. 879, col. 1). Diese Stelle nahm
Er. in seine Liste der Loca obscura auf, fo Oo3v
der Ausgabe D: Et perficere. Putant esse
consummare, cum sit nergen, hoc est agere.
333 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 146, l. 5 (et velle et operari).
333 Pro bona voluntate Nov. Test.: pro bono
animi proposito. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 497, n. 54 zu Eph. 1, 5.
333 Upr tv edokav So auch die heutigen
Ausgaben.
334 Sermo Philippensium Er. bietet zwei Interpretationen. Dazu: ASD VI, 3, p. 565, n. 136.
335 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
13, Migne PG 124, 1168CD: Upr tv
edokav. Toutstin, Upr to pljrwqnai
ev mv tn edokan ka t gaqn qljma
ato, na otw hmen v atv boletai.
Wste ka k totou qarsete pntwv gr
sunergsei mn qev prv t rqv hn.
Nach Personas bersetzung: Pro bona
voluntate. Hoc est, vt adimpleatur in vobis
quod deo sit placitum; id enim illi optime
placet, vt talem vitam degamus que sibi sit
placita, quo circa vel ex hoc potestis confidere, est enim deus ad recte viuendum vobis
opem laturus (fo cxlviir).
335 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 146, ll. 1114: Non ergo
nouum est quod hortatur [Paulus], sed vt
more solito subditi sint euangelio, curam propriae conuersationis habentes. Bona enim
conuersatio salutem operatur.

298
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1416

[14] [A] Si n e m u r m u r a t i o n i b u s . Quidam Graeci codices habent xwrv


rgv, id est sine ira. Alii goggusmn, id est murmurationibus. Et h a e s i t a t i o n i b u s . Ka dialogismn, id est disceptationibus. [B] Id aliquoties vertit
cogitationibus. [D] Diffidens enim disputat et argutatur.
[15] [A] Si n e q u e re l a . Amemptoi, id est de quibus nemo queri siue
conqueri possit; [B] alioqui sine querela est qui de nullo queritur. [A] Et s i m p l i c e s . Ka kraioi, id est synceri, [B] absque fuco. [A] Si n e re p re h e n sione. A
mmjta, id est irreprehensibiles siue inculpati, [C] quod frequenter
vertit immaculati. [A] Pr a u a e . Skoliv. Quod non significat simpliciter
prauum, hoc est malum, vt vulgo putant, sed tortuosum et asperum, vt
respondeat illi, quod superius posuit, kraioi, id est simplices, id quod velut
interpretans explicat adiungens ka diestrammnjv, id est distortae. [B] Augustinus enarrans psalmum cxlvi. pro praua legit tortuosa. In t e r q u o s l u c e t i s .
Fanesqe. Anceps est, vtrum sit imperandi modus an indicandi, id est vtrum
lucete, an lucetis. Certe lucete imperandi modo legit Cyprianus in epistola ad
Rogatianum presbyterum. Et Ambrosius sic exponit, vt declaret haec non pronunciari a Paulo quod fiant, sed praecipi vt fiant, Commonet, inquiens, vt
memores suae professioni respondeant, vt inter diffidentes tam clari appareant vita,
conuersatione, moribus, quemadmodum sol et luna inter stellas splendore sublimes
sunt. Porro fanesqai non simpliciter significat lucere, sed in conspicuo esse, vt
omnibus appareat veluti lumen in aedito positum. Lu m i n a r i a . Fwstrev.
Cum erecta machina tollitur in altum lumen sustinens. Vnde addit verbum vitae
sustinentes, hoc est in vertice tenentes.
[16] [A] Ad g l o r i a m . Ev kaxjma. De quo iam saepius admonuimus. Et
est ad gloriam mihi, ev kaxjma mo. Atque ita legit diuus Ambrosius. Diluci340 Sine BE: Sue A.
343 mmjta B C: mmjtoi A D E.
347 diestrammnjv A B D E: destrammnjv C.
356358 Luminaria tenentes inter lemma
Prauae [post tortuosa 348] et lemma Inter quos
lucetis [348] posuerunt BD.

359364 Ad gloriam gloriam [363]. In die


diem [363364] inter lemma Supra sacrificium
[post expresserit 376377] et lemma Congratulor [377] posuit A.
359 kaxjma BE: dzan A.

336 Sine murmurationibus So auch Vg. und


Nov. Test.
336337 Quidam ira Zur v.l. xwrv rgv:
ASD VI, 3, p. 565, n. 142: In Annot. Erasmus
cites an alternative reading, rgv, which is
found in a few late mss . The use of rgv
possibly arose from harmonisation with 1.
Tim. 2, 8.
337 goggusmn D.h. die Lesart der heutigen
Ausgaben.
337338 Et haesitationibus Nov. Test.: ac [et A]
disceptationibus. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 565, n. 144.
338 Ka dialogismn So auch die heutigen Ausgaben.

338339 Ka cogitationibus An den Stellen


Mt. 15, 19; Mc. 7, 21; Lc. 2, 35; 5, 22; 9, 46; 24,
38; Rom. 14, 1; 1. Cor. 3, 20; Iac. 2, 4, findet
sich die bersetzung cogitatio (cogitationis
etc.) fr dialogismv (dialogismo ktl.).
340 Sine querela Vg.: vt sitis sine querela; Nov.
Test.: vt nemo de vobis queri possit. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 565, n. 152.
340341 Amemptoi possit Vgl. Annot. in Ioh.
8, 7, ASD VI, 6, p. 106, ll. 735736: Sine peccato est. A
namrtjtov. Quod non solum
significat eum qui non peccauit, sed qui peccare non possit. Er. vermeidet fters den
Gebrauch der Prposition sine. Dazu:
Brown, ASD VI, 2, p. 98, n. 74 zu Ioh. 8, 7.

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1416

341 alioqui queritur Er. macht klar, warum er


die bersetzung der Vg. ersetzt hat.
341342 Et simplices Nov. Test.: syncerique.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 565, n. 153.
342 Ka kraioi So auch die heutigen Ausgaben.
342 absque fuco Cf. Adag. 452 (Fucum facere),
ASD II, 1, p. 525, ll. 161162: Fucum facere
pro eo, quod est: imposturam facere et artificiosa dissimulatione deludere, frequens est
apud bonos autores.
342343 Sine reprehensione Nov. Test.: irreprehensibiles. Zum Vermeiden der Prposition
sine: oben n.ll. 340341.
343 A
mmjta In den heutigen Ausgaben
mwma: mmjta als v.l. vermerkt in den
betreffenden App. Er. folgt in den Ausgaben
A, D und E der Annot. der Lesart mmjtoi,
die ihm (oder seinen Korrektoren?) vielleicht
in Analogie zu memptoi und kraioi im vorliegenden Vers (siehe auch mmjtoi in 2.
Petr. 3, 14), oder durch die bersetzung irreprehensibiles eingegeben sein knnte. Ich
behalte nach Nov. Test. ad loc. die Lesart von
B und C, mmjta bei. Die Lesart mmjtoi
habe ich nicht belegen knnen (Ms. AN III 11
= cod. 2817, fo 273v: mmjta).
343344 quod immaculati Nur zu 2. Petr. 3,
14 ist mmjtov durch immaculatus
(immaculati) bersetzt worden. An den
Stellen Eph. 1, 4; 5, 27; Col. 1, 22; Hebr. 9, 14,
ist nicht mmjtov, sondern mwmov durch
immaculatus bertragen, was Er. hier vermutlich vorschwebt.
344 Prauae So auch Vg. und Nov. Test.
344346 Prauae simplices Merkwrdigerweise ersetzt Er. die bersetzung prauae
nicht, wenn er auch prauae nicht fr den
geeigneten Ausdruck hlt. Das Wort skoliv
bedeutet krumm und steht im Gegensatz zu
rqv / eqv. Im bertragenen Sinne ist die
Bedeutung von skoliv: verkehrt, falsch,
hinterlistig. Er. bersetzt im Nov. Test. kraioi durch synceri, behlt hier jedoch die
bersetzung simplices bei.
344 Skoliv So auch die heutigen Ausgaben:
skoliv (ka diestrammnjv cf. l. 347).
347 ka distortae Im Nov. Test.: ac tortuosae.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 565, n. 156.
347348 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 146, 9,
CCSL 40, p. 2127, ll. 1415: In ista, inquit,
natione tortuosa et peruersa.
348 Inter quos lucetis Nov. Test.: inter quos
lucete [apparetis A]. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 565, n. 157.
349350 Fanesqe lucetis Ein hnliches Problem ergibt sich bei den lateinischen Verbformen auf mini, cf. n.ll. 325326 zu Phil. 2, 12.

299
Siehe auch Annot. in 1. Cor. 6, 4, ASD VI, 8,
p. 108, ll. 176178: Illos constituite ad iudicandum. Kaqhete anceps est quippe quod
verti poterat constituite vel constituitis.
Siehe ASD VI, 8, p. 109, n.ll. 177178.
350 Cyprianus Cypr. Epist. 13, 3, 2, Bud vol. I,
p. 37.
351 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 146, ll. 2526; p. 147, ll. 26:
conmonet vt memores (professionis suae
tales se praebeant actibus, vt) professioni suae
respondeant, vt etc. Er. hat den Beginn des
Zitats gekrzt (vielleicht irregefhrt durch die
Hufung: professionis suae und professioni suae); ab suae professioni (professioni
suae) folgt Er. dem Ambrosiastertext genau.
355356 Porro positum Zu fanesqai: Bauer
s.v. fanw 2.a. von Licht und seinen Quellen,
scheinen, leuchten. Er. spielt an auf das
Licht, das man nicht unter den Scheffel stellen sollte(cf. Mt. 5, 15; Mc. 4, 21; Lc. 11, 33).
356 Luminaria So auch Vg. und Nov. Test.
356 Fwstrev Fwstr ist der Leuchtkrper,
bes. von Gestirnen (nach Bauer s.v. cf.
ThWNT 9, p. 304, ll. 1521). Er. meint offensichtlich einen Licht gebenden, eine Person,
die eine Leuchte trgt. Cf. die folgende Anm.
357 Cum sustinens Er. denkt an eine (Theater)Maschine, durch die ein lumen sustinens
aufgehoben wird.
357358 verbum sustinentes Phil. 2, 16. Nach
der Vg. jedoch: verbum vitae continentes. Im
Nov. Test.: sermonem vitae sustinentes. Siehe
zu sustinentes: Brown, ASD VI, 3, p. 566, n.
162: sustinentes pxontev (continentes Vg.).
Erasmus interpreted this Greek verb in the
sense of holding aloft, because of the previous
reference to fwstrev: see Annot..
359 Ad gloriam Vg.: ad gloriam meam; Nov.
Test.: vt gloriari possim.
359 Ev kaxjma admonuimus Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 9, 15, ASD VI, 8, p. 204, l.
864: [gloriam meam]. T kaxjma, id est
gloriationem; Annot. in 1. Cor. 15, 31, ASD
VI, 8, p. 294, ll. 487488: Propter vestram
gloriam. Non est hic dza, gloria siue
honor, sed kaxjsiv, gloriatio. Siehe ASD
VI, 8, p. 294, n.ll. 487488 und ASD VI, 3,
pp. 5859, n. 24, zu Rom. 4, 2.
360 ev kaxjma mo So auch die heutigen Ausgaben. Cf. app. crit.: In A stand falsch dzan
statt kaxjma. Vielleicht nach Phil. 2, 11;
siehe aber auch Brown: ASD VI, 3, p. 566, n.
163 (The latter variant [dzan], however, has
the appearance of being a backtranslation
into Greek from gloriam).
360 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
16, CSEL 81, 3, p. 146, l. 20: in gloriam mihi.

300
LB

870
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1720

dius erat vt gloriari possim in die Christi, quod | non in vanum cucurrerim.
Nam huc refertur illud kaxjma, vt coram Christo possit gloriari illis adiuuantibus hanc gloriam. [B] Ita sane Theophylactus. [A] In d i e . Ev mran, id est
in diem.
[17] Su p r a s a c r i f i c i u m . Ep t qusa ka leitourgea tv pstewv
mn, id est super hostia et sacrificio fidei vestrae. Sentit suam mortem et vincula victimam quandam esse, cuius ipse sit minister et sacrificus semetipsum
immolans pro fide illorum et hoc nomine gaudet. [B] Non quod inficier p
Graecis nonnunquam sonare accessionem, sed quod hic non faciat ad sensum
Pauli, mea sententia. Facit enim ille ceu duas victimas, alteram illorum fidem,
quos Christo obtulit, cuius se ministrum et leitourgn facit, alteram se, si dum
studet illam victimam rite Deo exhibere, ipse mactetur et fiat victima; quod quidem non recusat, modo id efficiat, vt illos Deo dignos exhibeat. In hanc sententiam interpretatur et Ambrosius et [D] scholiastes pseudieronymus atque [B] huic
consentiens Theophylactus. [A] Recentiores quidam perperam exponunt supra
pro vltra, ac multo alium sensum inducunt, quam Paulus Graecis verbis expresserit. C o n g r a t u l o r. Sugxarw, id est congaudeo.
[18] C o n g r a t u l a m i n i . Sugxarete, id est congaudete, legi potest per
modum indicandi gaudetis et congaudetis, id quod mihi sane magis arridet.
[19] B o n o a n i m o s i m . Ecux, Graecis est composita dictio et magis
significat bene affici animo quam esse bono animo. Siquidem bono animo
esse dicunt Latini pro eo quod Graecis est qarren. C o g n i t i s q u a e c i rc a vo s
s u n t . Gnov t per mn, id est vbi cognouero de rebus vestris siue cognitis
iis quae circa vos sunt. Ambrosius legit certior de vobis factus. [E] Iuxta formam
illam, qua tov mf Pltwna, ipsum Platonem dicimus. Ita mox interpres vertit t per mn.
[20] [A] Ta m v n a n i m e m . Tam redundat, [B] tantum est [A] scuxon,
363 Theophylactus CE: Vulgarius B.
366 hostia BE: immolatione A.
375 Theophylactus CE: Vulgarius B; quidam
D E: Theologi AC.

379 quod CE: quoque A B.


383 gnov t BE: gnov d t A.
387 vnanimem A CD: vnamimem B.

360361 Dilucidius cucurrerim Siehe Er.'


bersetzung im Nov. Test.: vt gloriari possim
in diem [cf. unten, ll. 363364] Christi, quod
non in vanum cucurrerim.
363 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
16, Migne PG 124, 1169C: Ev kaxjma mo
ev mran Xristo. Tosatj, fjsn,
metra ret stw, ste m mnon mv ev
tn hwn gein, ll ka m lamprteron
poien n t parousa to Xristo. Fr die
Ausgabe B zog Er. Personas bersetzung
heran: Ad <gloriam> meam in die Christi.
Tanti sit, inquit, vestra hec virtus, vt non
solum vos traducere possit ad vitam, sed et
me clariorem efficere in Christi aduentu (fo
cxlviir).

363364 In diem In diesem Kontext bedeutet


mra den Tag des jngsten Gerichts, cf.
Bauer s.v. 3.b.b. Er.' bersetzung ist genauer,
cf. Brown, ASD VI, 3, p. 566, n. 164.
365366 Supra vestrae Vg.: supra sacrificium et obsequium fidei vestrae; Nov. Test.:
super hostia sacrifioque [immolatione, et
sacrificio A] fidei vestrae. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, pp. 566567, n. 173,4.
365366 Ep mn (leitourga so auch Nov.
Test.).
366 [app.] Wie im Nov. Test. A zur Stelle, schrieb
Er. auch hier in der Ausgabe A immolatione.
374 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
17, CSEL 81, 3, p. 147, ll. 1319: si enim
obpressus fuerit [Paulus] a perfidis gra-

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,1720

tulandum sibi significat; scit enim effectum


habere mortem suam etc. Er. scheint vor
allem Theophyl. zu folgen, cf. unten n.l. 375.
374 pseudieronymus Die Pelagiuskommentare zu
den Paulusbriefen wurden Hier. zugeschrieben. Er. erkannte sie aber als unecht. Trotzdem ist Pelagius' Werk im Band IX der Hieronymusausgabe von 1516 abgedruckt
worden. Dazu: ASD VI, 8, p. 23; p. 77, n.ll.
589590 zu 1. Cor. 3, 1215; p. 199, n.ll.
758759 zu 1. Cor. 9, 3. Siehe Souter II, p. 401,
ll. 1417 = Migne PL Suppl. I, 1314: Sed
etiam si occidar, quia sacrificium [et obsequium] fidei vestrae obtuli deo, vincit profectus vestri gaudium tristitiam poenae vel
mortis. Siue: Iam non timeo mori, sacrificio
vestrae fidei consummato. Siue: Quia vestrae
fidei ministraui, cf. Er.' Hier.Ausgabe von
1516, tomus IX, fo 180B (Etiam [ohne Sed];
sacrificium et obsequium).
375 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
17, Migne PG 124, 1169D: E ka teleut,
fjs toto gr spondn kale, tn teleutn.
Spndomai d p t qusa ka leitourga tv
pstewv mn toutsti, prteron mv
qsav ka leitourgan [mv] prosenegkn,
ka pistov poisav mwv ox v poqanomenov lupomai ll ka xarw ka
sugxarw psin mn. Xarw mn on, ti
spond gnomai sugxarw d, ti tn pstin
mn v qusan prosgw t Xrist. Er. verwendete Personas bersetzung: Etsi moriar,
inquit, mortem enim immolationem appellat, immolor namque supra sacrificium et
obsequium fidei vestre, hoc est cum antea vos
in sacrificium deo et obsequium obtulissem et
fideles effecerim, nequaquam vt mortuus
merore conficior, sed letor equidem et vobiscum vna afficior gaudio. Gaudeo quidem
quia offeror immolandus, gratulor vero quia
fidem vestram non secus ac sacrificium aliquod deo ipse obtulerim (fo cxlviir).
375377 Recentiores expresserit Die vorliegende Stelle, Phil. 2, 17a hat man laut Er.
nicht gut verstanden, und sie wurde daher
von ihm in die Liste Obscura loca aufgenommen: Supra sacrificium. Locus longe secus
intelligendus quam vulgo exponant (fo Oo3v
der Ausgabe D).
375 Recentiores Vielleicht meint Er. Thomas
Aquinas, Super Phil. lect. 85, vol. II, p. 106:
Conuertens enim aliquos, quasi de illis quos
conuertit, offert sacrifium Deo Et ideo
dicit: Offero Deo sacrificium de vobis. Sed si
contingat quod et ego supra hoc [d.h. ber
dieses Opfer hinaus = vltra] immolor, id est
occasione sacrificii conuersionis vestrae occidar, gaudeo etc.

301
377 Congratulor congaudeo Nov. Test.:
congaudeo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
567, n. 175.
378379 Congratulamini arridet Im Nov.
Test.: gaudetis et congaudetis, wie Er. hier
vorschlgt. Die Verbformen xarete und
sugxarete lassen sich zweierlei bertragen. Er. whlt die bersetzung durch Indikativ statt durch Imperativ (Vg. gaudete).
Die Verbform der Vg. congratulamini ist
doppeldeutig, cf. n.ll. 325326 zu Phil. 2,
12. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 567, n.
182.
380 Bono animo sim Nov. Test.: laeto [bono A]
sim animo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
567, n. 193.
380 Ecux Siehe Bauer s.v. ecuxw: guten
Mutes sein, froh sein.
382383 Cognitis sunt Nov. Test.: cognito
statu vestro. Siehe ASD VI, 3, p. 550, n. 222
zu Eph. 6, 22.
383 Gnov mn So auch die heutigen Ausgaben. In A jedoch gnov d t (cf. app. crit. n.l.
383), im griechischen Text des Nov. Test. fehlt
dieser Partikel d in AE.
384 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
19, CSEL 81, 3, p. 147, l. 22.
384386 Iuxta mn Dieser Zusatz E verweist auf die Passage unten ll. 397399, in
der die Umschreibung t per mn zum
zweiten Mal zur Sprache kommt. Er. bersetzt Phil. 2, 20: res vestras; Phil. 2, 19:
statu vestro (cf. n.ll. 382383). Siehe
ASD VI, 3, p. 550, n. 222 zu Eph. 6, 22. Zur
vorliegenden Wendung: BlassDebrunner
266.1.b.
385 qua dicimus Diese Anm. scheint nicht
ganz richtig zu sein: o [tov] mf Platwna
bedeutet Platon mit seinen Schlern, Anhngern. Siehe KhnerGerth II, 1, 403d. p.
269 sqq.: so die Redensart o mf oder per
tina, eine Person mit ihren Begleitern,
Anhngern, Schlern, aber p. 270: Erst bei
den griechischen Grammatikern bedeutet o
per tina eine Person allein, als: o per
A
pwna, Apion. Vielleicht hat dies Er. vorgeschwebt.
385 mox Phil. 2, 20 (siehe oben n.ll. 384386).
387 Tam vnanimem Nov. Test.: pari mecum
animo praeditum.
387388 Tam animi Tam ist berflssig: das
griechische Pendant fehlt. Siehe Er.' Liste
Quae sint addita, fo Oo6r der Ausgabe D:
Tam vnanimem. Tam, redundat apud nos.
Vgl. Annot. in 2. Cor. 2, 16, ASD VI, 8, p. 350,
ll. 394395: Tam idoneus. Tam Graecis non
legitur, cf. p. 351, n.l. 395, und ASD VI, 3, p.
567, n. 201.

302
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
LB 871
411
412
413
414

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,2224

id est aequalis animi. [C] Nec addidit tam Augustinus adducens locum hunc
libro aduersus Petilianum secundo, cap. lxxvi. [A] Sed offensus interpres sensu
addidit tam, ne videretur laudato Timotheo damnare caeteros. Est autem Graecis
dictio noue composita, quae parem et eundem per omnia animum significat,
quo modo Pythagorici summam et perfectam amicitiam significabant. [E] Talem
id temporis non habebat Paulus, qui pari synceritate tractaret euangelium. Verum
quos offendit hic locus, eos magis oportuit offendi verbis, quae mox sequuntur
omnes quae sua sunt quaerunt, non quae Iesu Christi. [A] Qu i s y n c e r a a f f e c t i o n e . Ostiv gnjswv, id est qui vere et germane, [B] vt legit Augustinus epistola cxxxvii. [A] siue vt alias vertit ingenue. Pro vo b i s s o l l i c i t u s s i t .
Graece sic est t per mn merimnsei, id est res vestras curabit, vt sententiam
reddam magis quam verba.
[22] Ei u s c o g n o s c i t e . Ginskete. Est quidem ambigua Graeca vox.
Tamen hoc loco rectius vertisset cognoscitis, quod declarant ea quae mox
sequuntur [D] quoniam vt patri. Cognoscitis, id est audistis aut cognoscite ex
me. Theophylactus legit cognoscitis sic exponens, quasi Paulus citet Philippenses testes, quanta synceritate Timotheus se gesserit in euangelio. [A] Qu o n i a m s i c u t p a t r i . Vertendum erat quoniam sicut cum patre filius mecum seruiuit vel sicut patri filius mihi conseruiuit. [C] Siquidem Graeca sic habent,
ti v patr tknon sn mo doleusen. Paulus seruiuit euangelio nihil quaerens
sui commodi, huic se socium dedit Timotheus pari synceritate affectus.
[23] [A] Et s p e ro m i t t e re . Cur non potius missurum? Nam infinita sic
aliquoties vsurpantur. | Qu a e c i rc a m e s u n t . Graeci addunt zautv, id est
protinus siue confestim, quod hic interpres videtur vertisse mox. Verum illud
mox potius referendum videtur ad verbum mittere.
[24] Ve n i a m a d vo s . Ad vos redundat. Imo Graece est quod et ipse cito
venturus sim. Et ita legit Ambrosius.
389 Petilianum scripsi: Petil. CE.
404406 Quoniam conseruiuit inter lemma
Veniam ad vos [post Ambrosius 414] et lemma
Et moestus erat [415] posuit A.
409410 Et spero vsurpantur inter lemma
Quae circa me sunt [post mittere 412] et

lemma Veniam ad vos [413] posuerunt


AD. Obserua ordinem lemmatum in A:
Quae circa me sunt [410]; Et spero mittere [409]; Veniam ad vos [413]; Quoniam
sicut patri [404405]; Et moestus erat
[415].

388 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 76, 170,


CSEL 52, p. 106, ll. 67.
390391 Est significat Der Ausdruck scuxov ist einmal klassisch belegt: Aeschyl. Ag.
1470 (LiddellScott s.v. of equal spirit).
Nach Bauer s.v. zur vorliegenden Stelle: von
gleicher Seelengrsse, ebenso vortrefflich
(nicht in Lampe aufgenommen).
392 Pythagorici Er. spielt auf sein Adagium 2
an: Amicitia aequalitas. Amicus alter ipse.
Siehe ASD II, 1, p. 86. Er. fhrt Aristot. und

Plat. an. Siehe bes. Diog. Laert. VIII, 10:


Ep te prtov, v fjsi Tmaiov, koin t
flwn enai ka filan stjta (dazu: A.
Delatte, La vie de Pythagore de Diogne
Larce. Bruxelles, 1922; New York, 1979, p.
111, n.l. 7).
394 mox Phil. 2, 21: nach der Vg.: omnes
enim sua quaerunt non quae sunt Iesu
Christi; Nov. Test.: Nam omnes quae sua
ipsorum sunt, quaerunt, non quae Christi
Iesu.

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,2224

395396 Qui affectione Nov. Test.: qui


germane. Ostiv gnjswv. Er. bersetzt
das griechische Adverb durch ein lateinisches (die Vg. verwendet eine Umschreibung). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 567,
n. 202.
396 Augustinus Aug. Epist. 78, 8, CCSL 31A, p.
91, l. 217: Neminem habeo qui germane de
vobis sollicitus sit.
396397 epistola cxxxvii. Der alten Numerierung nach Brief 137; ab der Ausgabe der Maurini ist eine andere Zhlung gelufig, cf.
Goldbacher CSEL 58, pp. 711: Index II.
397 siue ingenue Er. hat seinen Text durch
einen Zusatz manipuliert: In der Ausgabe A
hat sich siue ingenue dem Abschnitt qui
vere et germane unmittelbar angeschlossen.
Das Subjekt von vertit muss der interpres
der Vg. sein. Nachdem der Hinweis auf Aug.
hinzugefgt worden ist, kann auch Aug. fr
das Subjekt von vertit gehalten werden.
Ingenue ist in der Vg. nicht nachweisbar
(cf. ASD VI, 3, p. 567, n. 202), wird wohl von
Faber in seiner Fassung dieser Stelle verwendet (fo 41r).
397 Pro sit Nov. Test.: res vestras curaturus
sit. Siehe zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
567, n. 203,4.
398 t merimnsei So auch die heutigen Ausgaben.
400 Eius cognoscite Nov. Test.: eius nostis. Die
griechische Verbform gnwskete ist doppeldeutig. Man kann sie fr einen Imperativ halten, wie im Vg.Text, oder fr einen Indikativ,
wie Er. im Nov. Test. bersetzt (vgl. Er.'
Anmerkung zu fanesqe, Annot. in Phil. 2, 15,
ll. 349350). Auch Valla, Annot. ad loc. bevorzugt den Indikativ: Puto potius transferendum fuisse cognoscitis (Garin, p. 879, col.
1). Zur Verwendung des Verbs noscere
(noui) statt cognoscere: ASD VI, 3, p. 37, n.
321 zu Rom. 1, 32.
401 mox Phil. 2, 22b (quoniam sicut patri).
Siehe unten n.ll. 404405.
403 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil.
2, 22, Migne PG 124, 1172C: Umev, fjs,
mrturev, ti v patr tknon doleusen
ok ev swmatikn mnon pourgan, ll
poll mehon, ev t krugma. Wste, ete v
uv mv, timv ziwtov, ete v qeo
leitourgv, poll mllon. Nach Personas
bersetzung: Vtar, inquit, et vobis hac in
re testibus, vt ille mihi tanquam parenti
operam suam prestiterit, nec solum in his
que corporis sunt, ministerium prebuit, sed
etiam in euangelio predicando, is itaque siue
quia vt filius mihi seruiuit siue quia sit dei

303
minister, merito est honore dignandus (fo
cxlviiv).
404405 Quoniam sicut patri Deutlichkeitshalber fhre ich Er.' Fassung des vorliegenden
Verses im Nov. Test. vollstndig an: Porro
probationem eius nostis, quod vt filius
mecum veluti cum patre seruierit in euangelium. Siehe Brown, ASD VI, 3, p. 568, n. 224:
Erasmus expands the translation, for the
sake of accuracy and grammatical precision,
though the Vulgate wordorder is more literal. Er. folgt beim bersetzen Valla, Annot.
ad loc.: Puto potius transferendum fuisse
veluti patre, non patri, vt congruat cum illo
mecum (Garin, p. 879, col. 1).
405406 Vertendum conseruiuit Er.' Vorschlag quoniam seruiuit folgt dem Vg.Text
genauer als seine bersetzung im Nov. Test.
(cf. n.ll. 404405). Durch die Verwendung
der Verbform conseruiuit, versucht Er. hier
den Dativ patri der Vg. beizubehalten.
406 Graeca Er.' griechischer Text stimmt mit
dem der heutigen Ausgaben berein.
409 Et mittere Das Komma nach Et in der
Ausgabe E macht klar, dass man Et nicht ins
Lemma aufnehmen darf. Im Nov. Test.:
spero me missurum (me mittere).
409410 Cur vsurpantur Zum Gebrauch des
Infinitivs (oder Akk. c. Inf.) nach spero:
HofmannSzantyr 195.B. Zusatz d, p. 357
sq. Zur Ellipse von esse im Akk. c. Inf. (ein
sehr gelufiges Phnomen): HofmannSzantyr 208, Zusatz b, p. 391.
410 Quae circa me sunt Nov. Test.: mea negocia. Zur bersetzung der vorliegenden Wendung: ASD VI, 3, p. 550, n. 222 zu Eph. 6, 22.
Vgl. n.ll. 382383 zu Phil. 2, 19.
410 zautv so fort, gleich darauf, alsbald
(nach Bauer s.v.). Zum Ausdruck zautv:
BlassDebrunner 123; 2414.
413 Veniam ad vos Nov. Test.: venturus sim
(der vollstndige Satz im Nov. Test. lautet:
Confido autem in domino, quod et ipse
breui venturus sim). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 569, n. 241.
413414 Ad sim In den heutigen Ausgaben:
ppoiqa d n kurw ti ka atv taxwv
lesomai. Es gibt die v.l. taxwv lesomai
prv mv (cf. app. crit. N27 und Tischendorf ad loc. dazu: ASD VI, 3, p. 569, n.
241).
414 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
24, CSEL 81, 3, p. 148, ll. 23: Confido
autem in domino, quod et ipse cito veniam.
Man beachte, dass ita sich nur auf die Tatsache bezieht, dass auch Ambrosiaster die
Worte ad vos auslsst.

304
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,2630

[26] Et m o e s t u s e r a t . Ka djmonn. Id Ambrosius vertit et impatienter


sollicitus erat. Nam djmonen est pene exanimari ac deficere prae dolore.
[27] V s q u e a d m o r t e m . Parapljson qantw, id est proxime mortem
siue vt esset vicinus morti. Ambrosius legit prope mortem.
[28] Fe s t i n a n t i u s . Spoudaiotrwv. Verti poterat et studiosius. Ambrosius legit sollicitius, etiamsi deprauatum est sollicitus, [B] mihi tamen non displicet quod vertit interpres. [A] Si n e t r i s t i t i a s i m . A
lupterov . Ambrosius
vertit meliore animo sim. Graeca vox perinde sonat quasi dicas liberior sim ab
omni dolore siue minus doleam.
[29] Cu m h o n o re h a b e t o t e . Entmouv xete, id est in precio habete.
[30] Tr a d e n s a n i m a m s u a m . Parabouleusmenov. Ambrosius Graecam vocem propius expressit, in interitum tradens animam suam. Est autem
parabouleesqai, male consulere et non habere rationem alicuius, [B] non
quod Faber putat sponte consultoque tradere. [A] Sentit enim Paulus illum ope
diuina seruatum fuisse; alioqui ipse se praecipitauerat in exitium vitae. Qu o d
e x vo b i s d e e r a t . T mn strjma, id est vestrum defectum. Er g a
m e u m o b s e q u i u m . Tv prv me leitourgav. Ambrosius legit circa meum
officium. Quanquam nec is explicuit quod Graeca sonant verba, quorum haec est
sententia: vt quod diminutum fuit in obsequio vestro erga me, id suppleatis in
his quos ad vos mitto, et quod minus fecistis mihi, in talibus compensetis. At
nonnulli codices habent pljrsj, [B] impleret, [A] non pljrsjte, vt verbum
ad Epaphroditum sit referendum, non ad Philippenses, ac tum erit sensus vt ille
suppleret quod in vestro erga me officio fuit diminutum. [E] Ita sine dubio legit
scholiastes Latinus in omnes Pauli epistolas. [B] Ambrosius interpretatur vt suppleret, si quid Paulus minus plene tradiderat. [E] Licet Ambrosianus sermo sit
obscurus. Sic enim loquitur: vt impleret quod deerat plebi in traditione iuxta tra-

416 exanimari BE: examinari A.


419 spoudaiotrwv AD: spoudaiwtrwv E.
421423 Sine [Absque A] doleam post lemma
Quod ex vobis deerat [post defectum 430]
posuit A.
421429 Sine [Absque BD] tristitia sim
vitae inter lemma Quod ex vobis deerat [post
defectum 430] et lemma Erga meum obsequium [430431] posuerunt BD.
421 Sine E: Absque AD.
424 Cum honore habete quasi lemma postremum capitis secundi post diminutum [437]
posuit A.
424 precio habete BE: precio habete. EX
CAPITE TERTIO A.
425429 Tradens alicuius [425427]. Sentit
enim vitae [428429] quasi lemma primum
capitis tertio ante lemma De caetero [458]
posuit A.

429430 Quod ex vobis defectum inter


lemma Festinantius [post sollicitus 420] et
lemma Sine [Absque A] tristitia sim posuit A,
inter lemma Festinantius [post interpres 421] et
lemma Sine [Absque BD] tristitia sim [421]
posuerunt BD.
430437 Erga meum diminutum [impleret
435 om. A] inter lemma Sine [Absque A] tristicia sim [post doleam 423] et lemma Cum
honore habetote [424] posuit A. Obserua
ordinem lemmatum in A: Festinantius [419];
Quod ex vobis deerat [429430]; Absque
tristicia sim [421]; Erga meum obsequium
[430431]; Cum honore habetote [424]; EX
CAPITE TERTIO; Tradens animam suam
[425].
436 Epaphroditum BE: Aphroditum A; ac
tum BE: At tum A.

ANNOTATIONES IN PHIL. 2,2630

415 Et moestus erat Nov. Test.: anxius animi


[anxius A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
569, n. 263.
415 Ka djmonn So auch die heutigen Ausgaben.
415 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
26, CSEL 81, 3, p. 148, ll. 2021.
416 djmonen Siehe Bauer s.v. djmonw in
Angst sein (die erste Bedeutung); in
Unruhe sein darber, dass (Phil. 2, 26).
417 Vsque ad mortem Nov. Test.: ita vt esset
vicinus morti. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 570, n. 273. Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Nam infirmatus est vsque ad mortem.
Graece est proxime mortem siue prope ad
mortem, parapljson qantw (Garin, p.
879, col. 1).
417 Parapljson qantw So auch die heutigen
Ausgaben.
418 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
27, CSEL 81, 3, p. 148, l. 22.
419 Festinantius Nov. Test.: Studiosius. Dazu:
ASD VI, 3, p. 570, n. 281.
419 Spoudaiotrwv So auch die heutigen Ausgaben.
419420 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Phil. 2, 28, CSEL 81, 3, p. 150, l. 1: Sollicitus
(solicitius v.l. cf. Vogels, Das corpus Paulinum
des Ambrosiaster ad loc.). In ed. 1527, tomus
IV, p. 963A: sollicitus, was Er. fr einen Irrtum hlt.
421 Sine tristitia sim Nov. Test.: magis vacem
dolore. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 571,
n. 285.
421 A
lupterov So auch die heutigen Ausgaben.
421 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
28, CSEL 81, 3, p. 150, l. 2 (meliori: meliore v.l.
und ed. 1527, tomus IV, p. 963A).
424 Cum honore habetote Nov. Test.: in precio
habete. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 571,
n. 294,5.
424 Entmouv xete So auch die heutigen Ausgaben.
425 Tradens animam suam Nov. Test.: non
habita ratione vitae, cf. unten ll. 426427:
Est autem parabouleesqai non habere
rationem alicuius. Vgl. Bauer s.v. parabouleomai: sorglos sein; das Leben gering
achten. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 571,
n. 302.
425 Parabouleusmenov (paraboleusmenov:
parabouleusmenov v.l. cf. Bauer s.vv. paraboleomai bzw. parabouleomai; ASD VI, 3,
p. 571, n. 302).
425 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, l. 10.

305
428 Faber Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, bersetzt zur Stelle: Ex deliberatione
positurus est animam (fo 41v). Er legt in seiner examinatio dar: Et vetus interpres dicens
tradens animam minus exprimit quam graecum intendit, non solum designans tradere
animam, sed ex voluntate, sponte et ex deliberatione (fo 176v der Ausgabe von 1512).
429430 Quod deerat Vg.: quod ex vobis
deerat erga meum obsequium; Nov. Test.:
quod in vestro erga me officio fuit diminutum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 571, n.
304.
430 T mn strjma So auch die heutigen
Ausgaben.
430431 Erga meum obsequium Nov. Test.: in
vestro erga me officio. Siehe oben n.ll.
429430.
431 Tv prv me leitourgav So auch die heutigen Ausgaben.
431 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1112. Siehe unten ll.
450453 (Vnde obsequium).
432437 Quanquam diminutum Anfangs
folgte Er. der Lesart pljrsjte: Siehe seine
Paraphrase des vorliegenden Verses (l. 433 vt
suppleatis). Im Nov. Test. schreibt er
pljrsj, 1535 bevorzugt er die Lesart der
heutigen Ausgaben: napljrsj (cf. unten
ll. 455456). Dazu: ASD VI, 3, p. 571, n. 303.
Die Lesart napljrsj ist ihm wohl durch
den Chrys.Text eingegeben, cf. unten l. 444
sqq. und n.l. 445.
436437 vt diminutum Nahezu dieselbe
bersetzung im Nov. Test. (om. ille; id quod).
438 scholiastes Latinus Er. meint Pelagius
(Ps.Hieronymus, cf. n.l. 374 zu Phil. 2, 17):
Souter II, p. 404, ll. 1113 = Migne PL Suppl.
I, 1316: Vt impleret id quod [ex] vobis deerat
circa meum officium. Vt reliquum vestrum
erga me solus impleret [implere possit] obsequium, cf. Er.' Hier.Ausgabe von 1516, tomus
IX, fo 180D (Vt impleret id quod deerat etc.
Vt reliquum vestrum erga me solus impleret
obsequium).
438 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1012: vt subpleret
id quod vobis deerat circa meum officium.
439 Ambrosianus sermo Ambrosiaster, Comm. in
Phil. 2, 30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1921: vt
impleret quod deerat plebi in traditionem
iuxta dispensationem apostoli (traditione v.l.
und ed. 1527, tomus IV, p. 963A; dispensationem auch in ed. 1527, tomus IV, p. 963A).
Weil Er. irrtmlicherweise zweimal traditio
(traditione, traditionem) liest, ist ihm Ambrosiasters Text nicht klar.

306
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457

ditionem apostoli. [B] Theophylactus cum legat itidem vt Ambrosius, tamen secus
interpretatur, videlicet cum Philippenses Romae non essent, tamen Epaphroditum illorum ad se munificentiam detulisse atque hoc pacto sarsisse quod illorum
erga Paulum officio locorum seiunctio videbatur detraxisse. [E] Ad eundem
modum interpretatur Chrysostomus. Nec dubitandum est, quin idem legerit
Theophylactus quod Chrysostomus, sed interpres suo more infulsit vulgatam
Latinorum lectionem circa meum officium, quam tamen non arbitror esse interpretis, sed deprauatoris. Nam vt Latine dicatur obsequium aut officium aut
ministerium illius, cui impenditur, Graeca quae non variant tv prv me leitourgav, quid aliud declarant quam officii circa me vel erga me potius? Vnde
palam est tum apud Ambrosium deprauate legi circa meum officium tum in vulgata aeditione erga meum obsequium pro circa me officium et erga me obsequium. Mirum tamen quomodo illud meum omnes Latinos codices occuparit.
Annotauit Chrysostomus quod Paulus Philippensium munificentiam appellarit
leitourgan, ministerium, ne sibi placerent. Nec est pljrsj, sed napljrsj,
quod est accessione implere quod plenitudini perfectae deerat.
[A]

458
459
460
461
462
LB 872
464
465
466
467
468
469
470
471
472

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1

EX CAPITE TERTIO

[1] De c a e t e ro. T loipn, id est quod superest. Et xarete potest legi


valete. Mi h i q u i d e m n o n p i g r u m . Emo mn ok knjrn, mn d t
sfalv. Ad verbum ita reddi poterat: mihi quidem non pigrum, vobis autem
tutum. At dilucidius simul et Latinius fuerit me quidem non piget, vobis autem
tutum est. Sensus est: Non me piget huius laboris, vt saepius eadem repetam,
quo crebra admonitio vos reddat tutiores, ne labamini. Nam hinc | proprie dictum est sfalv. [E] Hic apostoli sermo eo spectat, ne Philippenses offenderentur tot monitis subinde repetitis. Aliquis dicere poterat: Tantum est ocii tibi,
Paule, vt vacet toties admonere? Charitas, inquit, qua vos complector, facit vt
huius rei nullum sentiam taedium. Rursus aliquis dicere poterat: An nos existimas tam obliuiosos, vt toties simus admonendi?. Respondet: Vt mea admonitio
vobis non sit necessaria, tamen nihil hinc vobis incommodi, imo potius cautiores
reddet aduersus insidias malorum. Haec mea sedulitas vos facit tutiores. Hoc saltem fructus adferet vobis mea instantia eoque addidit articulum t sfalv, id
est vestra est securitas. Tametsi sermo Romanus non habet vocem qua proprie
441 Theophylactus CE: Vulgarius B.
458 superest BE: super est A.

459 mn AD: mn E.
463 quo BE: vt A.

441 Theophylactus Ambrosius Fr die Ausgabe B benutzte Er. Personas bersetzung


von Theophylactus. Er. meint hier also Persona. Dieser bietet den vorliegenden Passus
Phil. 2, 30, wie die Vg.: vt impleret etc.
Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2, 30, CSEL 81,

3, p. 150, l. 10, jedoch: vt subpleret etc. (cf.


oben n.l. 438). Es geht Er. in diesem Zusammenhang nur um den Singular der Verbform
(impleret und subpleret nach pljrsj).
441442 Theophylactus interpretatur Theophyl. Expos. in Phil. 2, 30, Migne PG 124,

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1

1176CD: Ina napljrsj t mn strjma


tv prv me leitourgav. Umev, fjsn, o
parte n Rmj, na ka swmatikv moi diakonsjte, e ka t prv xrean pmcate.
Toto on, stersate mev, tn di tv
xeirv ka to smatov leitourgan, otov
neplrwsen nt pntwn mn diakonsav
moi. Er. verwendete Personas bersetzung (cf.
ll. 446447): Vt impleret id quod ex vobis
deerat erga meum obsequium. Vos, inquit,
nequaquam Rome nunc estis, vt vel corpore
ministrandi mihi officium praestetis, tametsi
necessaria transmisistis in hoc, itaque et si vos
defuistis vt vestris manibus mihi transmissa
porrigeretis, Epaphroditus vestram vicem
ministrando suppleuit (fo cxlvii<i>rv).
445 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 9, 3,
Migne PG 62, 250: Ina napljrsj, fjs,
t mn strjma tv prv me leitourgav.
T sti toto; O parn pliv [sc. die
Philipper], ll leitorgjs moi di kenou
psan leitourgan t kenon pmcai. T on
strjma tv metrav leitourgav atv
neplrwsen, ste ka kat toto dkaiov n
ej polasai timv pollv, ti per xrn
pntav poisai, toto prazen atv pr
mn.
446448 sed deprauatoris fters merkt Er.
an, dass der bersetzer des Theophyl.Kommentars seine bertragung dem Vg.Text
angeglichen habe, cf. ASD VI, 8, p. 79, n.l.
627 zu 1. Cor. 3, 13. Im vorliegenden Passus
aber habe, laut Er., ein depravator der Vg.
sich der falschen Lesart meum schuldig
gemacht, nicht der interpres des Theophyl.Textes. Man beachte, dass Er. hier
irrtmlicherweise Ambrosiasters Lesart circa
meum officium fr die Lesart der Vg. hlt.
Persona, der interpres von Theophyl., folgt
jedoch der Vg. (erga meum obsequium). Es
geht Er. hier nur um meum. Siehe die folgende Anm.
448450 Nam potius? Er. lehnt meum als
bersetzung fr prv me ab, cf. unten ll.
450453 (Vnde obsequium).
449450 tv leitiourgav So auch die heutigen Ausgaben. Der Begriff leitourga, der
Dienst, ist umfassend. Siehe ThWNT 4, pp.
221236 (s.v. leitourgw etc. Hermann
Strathmann) und ASD VI, 8, p. 431, n.ll.
737739 zu 2. Cor. 9, 12. Hier, Phil. 2, 30, hat
leitourga die Bedeutung: Dienstleistung
(Bauer s.v.), nach dem vulgren Sprachgebrauch (ThWNT 4, p. 234, ll. 4042).
451 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1112, cf. oben ll.
431432.

307
451452 vulgata aeditione In den heutigen Ausgaben: erga meum obsequium. Bentley hat
erga me obsequii vorgeschlagen (cf. WordsworthWhite ad loc.). Zu dieser Lesart:
Brown, ASD VI, 3, p. 571, n. 304.
454 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 9, 3,
Migne PG 62, 250: Ina gr m parwntai,
ll metrihwsi, mjd mga ti paresxjknai
nomhwsin, ll tapeinntai, leitourgan t
prgma kale ka strjma.
455456 Nec deerat Dazu oben n.ll. 432437.
In der Ausgabe von Giberti (Verona 1529)
fand Er. die richtige Lesart napljrsj (auch
in einigen seiner codd. cf. ASD VI, 3, p. 571,
n. 303).
458459 De caetero valete Siehe Annot. in 2.
Cor. 13, 11, ASD VI, 8, p. 472, ll. 474475:
De caetero. Loipn, id est quod superest.
Et xarete, quod et valete significat, hic
potius erat vertendum ad eum modum.
Dazu Valla, Annot. in 2. Cor. 13, 11: De
caetero, fratres gaudete. Posset etiam transferri valete, xarete (Garin, p. 875, col. 1,
ASD VI, 8, p. 473, n.ll. 474475 angefhrt).
Zu (t) loipn an den Stellen Phil. 3, 1 und
2. Cor. 13, 11: Bauer s.v. loipv 3.b. Im Nov.
Test. Phil. 3, 1: Quod superest, fratres,
gaudete in domino; 2. Cor. 13, 11: Quod
superest fratres, valete. Siehe ASD VI, 3,
p. 445, n. 112 zu 2. Cor. 13, 11.
459 Mihi pigrum Nov. Test.: me quidem
haud piget.
459460 Emo sfalv (sfalv: t sfalv v.l.).
460461 vobis autem tutum Vg.: vobis autem
necessarium; Nov. Test.: vobis autem tutum
est. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 572,
n. 14.
461 dilucidius Latinius Er.' Ziel war ein klarer Text des NT, der nach gutem lateinischem
Sprachgebrauch verfasst war. Siehe Apologia,
Holborn, p. 167, ll. 3031: Nos locos aliquot
innouauimus, non tam vt elegantius redderemus quam vt dilucidius ac fidelius und
Annot. in 1. Cor. 6, 5, ASD VI, 8, p. 110, l. 218:
clarius ac Latinius (siehe ASD VI, 8, p.
111, n.l. 218). Dazu: Rummel, Annotations, pp.
8997.
461462 me tutum est Er.' Fassung im Nov.
Test. (nur non statt haud).
471 t sfalv Zum Artikel, cf. oben n.ll.
459460 (in den heutigen Ausgaben ausgelassen). Nach Bauer s.v. sfalv: fest,
zuverlssig, sicher: mn (stin) sfalv,
euch dient es zur Sicherheit (s.v. sfalv
2.).

308
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,23

exprimat sfleian. [C] Mirum vnde Ambrosius nobiscum legat pro tuto necessarium. Nam sic etiam interpretatur, [D] nisi Graeci sfalv vocant quod vitari
non potest.
[2] [A] Vi d e t e c o n c i s i o n e m . Distinxit concisionem a circuncisione,
katatomn, peritomn. Conciditur enim quod discerpitur et plane distrahitur.
Circunciditur quod expolitur resectis superuacaneis. Annotauit hoc diuus Hieronymus in commentariis Micheae. Caeterum articulus praefixus singulis horum
nominum indicat eum de certis quibusdam loqui, quos illi nouerint tov knav,
tov kakov, tn katatomn. Et videte posuit pro cauete, quemadmodum aliquoties in euangelio rte, blpete. [B] Sic enim hunc locum adduxit Ambrosius
in libello Ad virginem deuotam: vitate canes, vitate malos operarios.
[3] [A] Qu i s p i r i t u s e r u i m u s De o. Graece est qui spiritu Dei seruimus, o pnemati qeo latreomen. [B] Porro seruimus dixit pro eo quod est religione colimus. Et tamen in nonnullis habebatur qe latreomen, id est Deo
seruimus. Indicat Ambrosius libro De Spiritu sancto secundo, cap. vi. hunc
locum in Latinis codicibus falsariorum perfidia variatum fuisse atque ob id Graecorum exemplarium autoritate standum, in quibus habebatur o pnemati qeo
latreontev, id est qui spiritui Dei seruimus. Atque hinc colligit et spiritum esse
Deum, cui cultus debeatur, quod tamen ex Graecis verbis non consequitur necessario. Siquidem datiuus pnemati modum indicare potest, vt verbum latreomen
ponatur absolute. [D] Religiosi sumus. Quomodo? Non carne, sed spiritu. [E]
Aut Deo subauditur seruimus Deo, spiritu Dei. [B] Atque in hunc sane sensum
enarrant Graecorum scholia atque ipse etiam [E] Chrysostomus n pnemati
interpretans pneumatikv. [B] Theophylactus pneumatikv latreontev, ka di
476
479
481
484

Videte scripsi cum LB: Vide AE.


Micheae A B E: Michaeae C D.
tov AC Ec: to D E.
spiritu alt. BE: spiritum A.

473 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,


1, CSEL 81, 3, p. 151, l. 5: vobis autem necessarium; ll. 58: ostendit sollicitudinem
suam, quam gerit circa profectum illorum,
quia impiger est ad scribendum eis quae
necessaria sunt vtilitati illorum.
476 Videte concisionem Nov. Test.: cauete
[videte A] concisionem. Die Lesart von LB
scheint vor der der Ausgaben AE (vide)
bevorzugt zu werden mssen. Siehe unten l.
481: Et videte [!] posuit etc.
477 katatomn Dieses Hapaxlegomenon des
NT bedeutet die Zerschneidung, die
Zerstckelung (nach Bauer) und wurde von
Paulus in einer ironischen Weise verwendet,
wobei es ein Wortspiel mit pertitom gibt.
Paulus benutzt diesen Ausdruck in der Polemik mit seinen Gegnern, die die peritom
vertraten, er wirft ihnen vor, dass ihre geprie-

485
486
489
496

o D E: o AC.
habebatur CE: habeatur B.
habebatur D E: habeatur B C.
Theophylactus CE: Vulgarius B.

sene Beschneidung (peritom) ja in Wirklichkeit Zerschneidung (katatom) sei nach


ThWNT 8, p. 111, ll. 1718 (Helmut Kster).
Man bekommt den Eindruck, dass Er. diese
Passage nicht im ironischen Sinne interpretiert.
478479 Hieronymus Hier. Comm. in proph.
min. in Micheam II, v, 1, CCSL 76, p. 479, ll.
1314: vastare, siue vt in Hebraeo habetur,
concidere. Nequaquam enim iuxta Apostolum vocaris circumcisio, sed concisio.
479481 Caeterum katatomn Nach Kster,
ThWNT 8, p. 111, redet Paulus hier ber seine
Gegner, nml. judenchristliche Gnostiker, die
die Beschneidung vertraten und propagierten. Sie werden hier von Paulus als knev,
kako rgtai und [Anhnger der] katatom
bezeichnet (cf. p. 111, ll. 47). Siehe oben n.l.
477.

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,23

481482 Et videte blpete Siehe Annot. in


Mc. 8, 15, ASD VI, 5, p. 398, ll. 257259:
Videte et cauete. Orte, blpete. Duo
verba sunt Graecis idem significantia, citra
interuentum coniunctionis, quasi dicas:
Videte, cernite siue Cauete, fugite, quo diligentiorem cautionem exprimeret (Hervorhebung von mir). Zur Bedeutung sich hten:
Bauer s.v. rw 2.b.b; Bauer s.v. blpw 6. An
der vorliegenden Stelle ist die Bedeutung von
blpw nach Bauer s.v. 4: zusehen, sein
Augenmerk auf etwas richten.
482 Ambrosius Siehe Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus I, p. 175A: Non audisti: Vitate
canes, vitate malos operarios. Qui sunt isti?
Homines huius seculi, qui non sequuntur
vestigia Christi (so auch Migne PL 17,
600B). Der Liber ad deuotam virginem geht in
Er.' Ausgabe dem Liber ad virginem lapsam
voran. Es handelt sich um eine Schrift, die
unter dem Namen von Ambrosius berliefert
wurde, aber als Brief von Pelagius erkannt
wurde (Clavis Nr. 747), cf. Migne PL 17,
599600 (In sequentem libellum admonitio).
484 Qui Deo Nov. Test.: qui spiritu deum
colimus (deo seruimus: seruimus deo v.l. cf.
WordsworthWhite und ASD VI, 3, p. 572
sq. n. 31).
484 Graece In den heutigen Ausgaben: o pnemati qeo latreontev.
484506 Graece adorant eum Er. behandelt
einige griechische Varianten dieser Stelle: o
(pron. rel.) / o; latreomen / latreontev; qe /
qeo. Er. folgt im Nov. Test. der Lesart: o
pnemati qe latreontev (qeo: qe v.l.). Zu
Er.' v.l. latreomen: Brown, ASD VI, 3, p. 572
sq. n. 31: The citation of this passage in 1516
Annot. offerred pnemati qeo latreomen [cf. l.
485], and 1519 Annot. further attributed qe
latreomen to nonnullis [cf. l. 486]. Erasmus'
sources for these last two readings are unknown.
Whether or not latreomen is discovered to
possess any ms. support, this verb has the
appearance of being the result of retranslation
from the Latin, exactly reproducing the
firstperson plural indicatiue of seruimus. Zu
qeo / qe: Metzger, Commentary ad loc. p. 547.
485 o latreomen Durch den Gebrauch der
Verbform latreomen (siehe die vorangehende Anm.) ist Er. gezwungen, statt des
Artikels o das pron. rel. o zu verwenden.
485486 Porro colimus Colimus: Er.' bersetzung im Nov. Test. Zu colere (fters fr
seruire / latrew): ASD VI, 2, p. 279, n.
422 zu Act. 7, 42.
486487 Et tamen seruimus Die Lesart qe
knnte Er. durch seine Hs. AN III 11 (cod.

309
2817) eingegeben sein: Im Text steht zwar: o
pnemati qeo latreontev, im Kommentar
(Ps.Oecumenius, Comm. in Phil. 3, 3) aber: o
pneumatikv t qe latreontev ka pneumatikv peritemnmenoi llwv gr ote
latreein dnata tiv (fo 275v). Cf. ASD VI, 3,
p. 572 sq. n. 31 und unten n.l. 495.
487 Ambrosius Ambr. Spir. sanct. II, vi, 4647,
CSEL 79, pp. 103104, ll. 102111: Quod si
quis de latinorum codicum varietate contendit, quorum aliquos perfidi falsauerunt, graecos inspiciat codices et aduertet quia scriptum
est pnemati qeo latreontev, quod interpraetatur latinus spiritui dei seruimus. Ergo
cum seruiendum dicat spiritui idem apostolus, qui non creaturae, sed creatori adserit
seruiendum, euidenter vtique et ipse sanctum
ostendit spiritum creatorem et in aeternae
diuinitatis honore venerandum, quia scriptum est: Dominum deum tuum adorabis et
ipsi soli seruies.
492 latreomen Wenn Er. auch im Nov. Test.
latreontev liest und Ambr. dieselbe Verbform verwendet (cf. die vorangehende Anm.),
bietet er nochmals die Form latreomen.
495 Graecorum scholia Er. bezeichnet so meistens den Kommentar von Ps.Oecumenius,
den er in der Hs. AN III 11 heranzog. Die
betreffende Stelle ist oben n.ll. 486487
angefhrt: Ps.Oecumenius, Migne PG 118,
1297A.
495 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 10, 1,
Migne PG 62, 257: O pnemati qe
latreontev toutstin, o pneumatikv
latreontev.
496 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3,
3, Migne PG 124, 1177D: Jmev gr smen
peritom, o pnemati qe latreontev. E
de, fjs, hjten peritomn, par mn tatjn
ersete tov pneumatikv, toutsti, tov di
cuxv ka nov latreousin. Man vergleiche
Personas bersetzung: Nos enim sumus circumcisio, qui spiritu seruimus deo. Si
conquirenda inquit est circumcisio, in nobis
hanc certe comperietis, qui spiritu, hic est qui
mente tota et animo, deo seruimus (fo cxlviiv
[=cxlviiiv]). Er. hat Theophylactus' griechischen Text gekrzt oder auf der Grundlage
der bersetzung von Persona selbst die griechische Fassung angefertigt. Fr seine zweite
Ausgabe hat Er. den griechischen Theophyl.
selten herangezogen. Er hielt sich in den Jahren nach der Erscheinung der Erstausgabe
von 1516 vor allem in den sdlichen Niederlanden auf, er konnte aber im Frhling und
im Sommer von 1518, als er in Basel wohnte,
die Theophyl.Hs. heranziehen.

310
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
LB 873
515
516
517
518
519
520
521
522

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,46

nov, id est spiritualiter et mente Deum colentes, non corporeis ceremoniis, quemadmodum Iudaei qui mentulam amputabant mente impura. [E] Porro spiritum hic accipi non pro Spiritu sancto arguit et illud, quod pnemati non praeponitur articulus. Triplicem huius loci lectionem indicat Augustinus libro ad
Bonifacium 3. cap. 7. Rursus libro De trinitate primo, cap. 6. Siue tamen legas
qeo siue qe, verba non vrgent vt hinc fateamur Spiritum sanctum esse Deum.
Vtraque enim lectio sensum habet ancipitem, sed praeter articulum omissum, de
quo non diximus, ipse sermonis tenor reclamat Ambrosio, neque enim agit apostolus de personis diuinis, sed de circuncisione, hoc est Iudaismo spirituali et carnali, de qua loquitur Dominus: Qui adorant Patrem, in spiritu adorant eum.
[4] [A] Ha b e a m f i d u c i a m i n c a r n e . Graecus habet et in carne, ka
n sark. Et ita legit Ambrosius. [B] Atque est quidem pepoiqnai verbum praeteriti temporis, sed iis abutimur pro verbis praesentis temporis. Vnde [D] et [B]
Ambrosius et interpres recte legunt fiduciam habeam et fiduciam habere.
[5] [A] C i rc u n c i s u s o c t a u o d i e . Graecus sic habet, peritom ktamerov, id est circuncisio octaui diei. Se vocat circuncisionem, vt saepe alias gentes
vocat praeputium. In Ambrosianis codicibus locum hunc deprauarant parum
attenti scriptores legentes, circuncisionem octaui diei. | Ex g e n e re Is r a e l . Ek
gnouv Isral. Israel hoc loco nominatiuus esse potest, non genitiuus. Vt enim
se [C] modo [A] vocauit circuncisionem pro Iudaeo, ita se hic nominat Israel pro
Israelita. [C] Quemadmodum et alias frequenter Israel pro Israelitis ponitur. [A]
Addidit autem ex genere ad distinctionem proselytorum qui erant quidem Israelitae, sed velut adoptione, non ex genere.
[6] C o n u e r s a t u s s i n e q u e re l a . Genmenov memptov, id est factus
sum siue is fui, de quo queri nemo posset. Quanquam hoc haud male reddidit
interpres.
502 qe scripsi: qe E.
511 Graecus BE: Graecis A.
513 deprauarant D E: deprauarunt AC.
514 attenti scriptores A B D E: attent sicriptores C.

515 esse potest CE: est A B.


517 Quemadmodum ponitur CE: Idque et
alias saepenumero fecit A B.

498 qui impura Man beachte das Wortspiel.


500 Augustinus Aug. Contra duas ep. Pelag. III,
7, 22, CSEL 60, p. 512, ll. 1517: Nos enim
sumus circumcisio qui spiritu deo seruimus vel
sicut nonnulli codices habent qui spiritui
deo vel spiritui dei seruimus.
500501 libro ad Bonifacium Dem vollstndigen
Titel nach: Contra duas epistolas Pelagianorum, ad Bonifatium Romanae ecclesiae episcopum, libri quatuor (cf. Bardenhewer IV,
p. 476).
501 Rursus Aug. Trin. I, vi, 13, CCSL 50, p. 43, ll.
126131: Nos enim sumus circumcisio, spiritui
dei seruientes, quod est in graeco latreontev.
Plures enim codices etiam latini sic habent,
qui spiritui dei seruimus; graeci autem omnes

aut paene omnes. In nonnullis autem exemplaribus latinis inuenimus non spiritui dei
seruimus, sed spiritu deo seruimus.
504 sermonis tenor Zum Begriff tenor: Adag. 902
(Vno tenore), ASD II, 2, p. 416, bes. ll. 6061.
504 Ambrosio Siehe oben n.l. 487.
506 Dominus Cf. Ioh. 4, 23: quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate
und 4, 24: Spiritus est deus et eos qui adorant
eum in spiritu et veritate oportet adorare.
507 Habeam carne Nov. Test.: confidam
etiam [et A] in carne (confidentiam et in
carne). Zu den v.ll. fiduciam und in carne
(ohne et): WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 573, n. 41. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 573, n. 42.

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,46

507508 ka n sark So auch die heutigen Ausgaben. Siehe ASD VI, 3, p. 573, n. 41.
508 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
4, CSEL 81, 3, p. 151, l. 18: habeam fiduciam
et in carne.
508509 Atque temporis Nachdem Er. Phil. 3,
4a behandelt hat, kommt jetzt Phil. 3, 4b zur
Sprache (E tiv doke llov pepoiqnai n
sark). Er. spielt auf die prsentische Bedeutung von ppoiqa an, cf. KhnerGerth II, 1,
384.3, p. 148, Er. meint offenbar auch verba
wie oda; ddoika; ddorka usw. Siehe KhnerGerth II, 1, 384.34, pp. 148149. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 573, n. 44.
509510 Vnde habere Ambrosiaster, Comm.
in Phil. 3, 4, CSEL 81, 3, p. 151, l. 18: Phil. 3,
4a: habeam fiduciam (cf. n.l. 508); p. 151, l.
26: Phil. 3, 4b: videtur confidere. In der
Vg.: habeam confidentiam / fiduciam bzw.
videtur confidere. Mir ist nicht klar, was Er.
vorschwebte: Vielleicht seine eigene bersetzung im Nov. Test. von Phil. 3, 4b: fiduciam
habere [fiduciam habuisse A].
511 Circuncisus octauo die Nov. Test.: circuncisus octauo die (octaua die: octauo die v.l.).
Zum genus des Wortes dies: KhnerHolzweissig, 93, pp. 408409; Lfstedt, Peregrinatio 9, 1, pp. 192195.
511512 peritom ktamerov (peritom: peritom v.l. und Nov. Test.).
512513 Se praeputium Sowohl peritom als
auch sein Gegenstck krobusta wird als abstractum pro concreto verwendet: die Beschnittenen, die Judenschaft bzw. die Unbeschnittenen, die Heidenschaft (nach Bauer s.v.
peritom 4. und s.v. krobusta 3.). Siehe weiter
ThWNT 6, p. 80, ll. 4244 (Lemma peritmnw,
peritom), ThWNT 1, pp. 226227 (Lemma
krobusta) und n.ll. 442445 zu Eph. 2, 11.
512 Se circuncisionem So auch Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 827828:
siquidem superius [= Phil. 3, 3] Paulus se
vocat circumcisionem pro circumciso. Dazu:
H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 215, n.ll. 827828:
But Paul never applied this metonymy to
himself, but either to the Jews, e.g. Rom. 3,
30; 4, 9, or to the christians, Phil. 3, 3, as a collective noun. Der Zusatz modo (unten l. 516)
weist darauf hin, dass der Satz Se vocat circuncisionem nicht die vorliegende Stelle Phil. 3, 5
(peritom / circuncisus), sondern Phil. 3, 3,
gilt, wie sich auch aus Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 214, l. 827 ergibt: superius
Paulus se vocat etc. Zur vorliegenden Stelle:
BlassDebrunner 1973: Phil. 3, 5 peritom
ktamerov (in bezug auf die Beschneidung
achttgig= am 8. Tag beschnitten).

311
513 In Ambrosianis codicibus Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Phil. 3, 5, CSEL 81, 3, p. 151, l. 27: circumcisione [circumcisionem v.l.] octaui diei.
514 Ex genere Israel Nov. Test.: Israel ex genere.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 573, n. 51.
514515 Ek gnouv Isral So auch die heutigen
Ausgaben.
515519 Israel genere An dieser Aussage hat
Stunica Kritik gebt; der Zusatz C (l. 516),
der Ersatz C (cf. app. crit. n.l. 517) und die
Abnderung esse potest (fr est, cf. app.
crit. n.l. 515) stehen damit im Zusammenhang. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX,
2, p. 214, ll. 825843, bes. ll. 825830: Annotaram Israel hic posse sumi vt sit rectus casus,
sitque sensus: sum Israel, hoc est Israhelita
siquidem superius Paulus se vocat circumcisionem pro circumciso, sic hic Israel pro Israhelita. Iam addideram Paulum hoc et alias fecisse
[cf. Annot. app. crit. n.l. 517], non quod, vt
perperam interpretatur Stunica, se vocauerit
Israhel, sed quod pro Israhelita ponat Israhel.
Zu Er.' Behauptung: vt perperam interpretatur Stunica: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 215,
n.l. 829; n.l. 830.
516 modo Phil. 3, 3, cf. oben n.ll. 512513.
516517 ita Israelita Er. meint den Gebrauch
der Lndernamen, wenn die Einwohner verstanden werden (cf. KhnerStegmann II, 1,
9.2, p. 22; HofmannSzantyr, Abt. Stilistik
23.III.b. pp. 752753). Dieses Sprachphnomen bezieht sich aber auf den Plural und
nicht auf den Singular. Dieser Tatsache ist Er.
sich bewusst: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 214, ll. 832833: Sed quia durius est
vnum aliquem pro Israhelita dici Israhel.
Dazu: H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 215, n.l.
830; n.ll. 832833.
517 Quemadmodum ponitur Diese Formulierung erscheint erst in C (dazu: app. crit. n.l.
517) und ist durch Stunicas Kritik veranlasst.
Er. meint Rom. 9, 6, in seiner Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 834835
angefhrt. Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
215, n.l. 834 und Annot. in Rom. 9, 6, LB VI,
612B.
520 Conuersatus sine querela Nov. Test.: factus
irreprehensibilis. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 573, n. 65,6.
520 Genmenov memptov So auch die heutigen
Ausgaben.
520522 factus interpres Vgl. Annot. in Phil.
2, 15, ll. 340341: Sine querela. Amemptoi, id
est de quibus nemo queri siue conqueri possit; [B] alioqui sine querela est qui de nullo
queritur. Er. legt in der Ausgabe [B] dar,
warum sine querela doppeldeutig sein knnte.

312
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,79

[7] De t r i m e n t a . Hjman, id est detrimentum.


[8] Pro p t e r e m i n e n t e m s c i e n t i a m . Di t perxon tv gnsewv, id
est propter eminentiam cognitionis, vt neutrum positum sit loco nominis substantiui. V t s t e rc o r a . Ka gomai skbala enai, id est arbitror stercora esse
siue duco pro stercoribus. [C] Graecis autem skbalon dicitur quod ex intestinis
[D] animantium [C] canibus proiicitur p to tov kus bllesqai. [B] Etiamsi
diuus Ambrosius in psalmo cxviii. sermone octauo legit: Aestimor stercora vt
Christum lucrifaciam, quasi Paulus passus sit se pro nihilo haberi. Idem tamen
secus interpretatur ac, mea sententia, rectius in commentariis, quos in hanc scripsit epistolam praesertim suffragantibus Graecis, iuxta quos Paulus legem olim
magnae venerationis prorsus negligit vt inutilem prae euangelio Christi, cum in
illa natus esset. [D] In hanc enim sententiam adducit hunc locum Chrysostomus
homilia de aduentu, numero xxxv. [E] Item Augustinus libro aduersus Bonifacium tertio, capite septimo, licet aliter exponat scribens ad Hieronymum de
Petro a Paulo reprehenso, nondum, opinor, episcopus. [A] Quanquam haud scio
an et illud t pnta hjmiqjn, vertendum fuerit in omnibus detrimento sum
affectus. Ambrosius vertit omnia damna duxi [B] et huic consentiens Augustinus.
[A] Et in hanc quidem sententiam interpretatur Theophylactus, vt intelligamus
perinde dictum hjmiosqai, quemadmodum dicimus makarhesqai et edaimonhesqai. [E] Nec abhorret ab hoc sensu Chrysostomi commentum. [B] At idem
Ambrosius edisserens psalmum Beati immaculati, sermone octauo, secus vertit
propter quem omnium detrimentum passus sum, rursus a seipso nonnihil dissentiens.
[9] [A] Ex f i d e e s t . Di pstewv, id est per fidem. Qu a e e s t e x
De o. Adde iustitiam, tn k qeo dikaiosnjn, vt repetatur iustitiam. [B] Sic
540 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
546 Ex fide est per fidem inter lemma Quae
est ex Deo [post ex fide 550] et lemma Societa-

tem passionis [551] posuerunt AD.


546547 Quae Deo non quasi lemma excusum A.

523 Detrimenta Nov. Test.: damnum esse. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 573, n. 73.
524 Propter scientiam Nov. Test.: propter
excellentiam cognitionis. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 574, n. 84.
524 Di gnsewv So auch die heutigen Ausgaben.
525526 vt neutrum substantiui Siehe
BlassDebrunner 4138; 2635.
526 Vt stercora Nov. Test.: pro reiectamentis
[ruderibus A B]. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 574 sq. n. 88.
526 Ka enai (skbala: skbala enai v.l. cf.
ASD VI, 3, p. 574, n. 88).
527528 skbalon bllesqai Cf. Etym. mag.
s.v. skbalon, p. 719, ll. 5354: T di ntrwn
kdidmenon kusbaln ti n. Suid. skubalhe-

tai 698: skbalon kusbaln ti n, t tov


kus ballmenon.
529 Ambrosius Ambr. Expos. ps. 118, 8, 2, CSEL
62, p. 154, ll. 78.
530 Idem Nicht Ambrosius, sondern Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3, 8, CSEL 81, 3, p.
153, ll. 1112: [domini mei] propter quem
omnia damna duxi et arbitror stercora, vt
Christum lucrifaciam; ll. 1923: cum
superius de genere Abrahae et de lege et de
iustitiis eius et meritis obseruantium loqueretur, haec omnia detrimentum deputans ad
conparationem promissionum saluatoris
nunc addit non solum haec, sed et omnia
damnum esse etc.
532 suffragantibus Graecis Siehe unten n.l. 540
(Theophyl.) und n.l. 542 (Chrysostomus).

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,79

534535 Chrysostomus numero xxxv. In der


bei Froben 1530 erschienenen Gesamtausgabe
der Werke Chrysostomus' steht die Predigt
Dominica prima aduentus, (De variis in Matthaeum locis, homilia xxiiii [!]), in der die
vorliegende Stelle des Philipperbriefes zur
Sprache kommt: Turba autem quae vestimenta sua sternebat in via, credentes erant ex
circumcisione qui gloriam quam habebant ex
lege videntes Christum deiecerunt in terram,
semetipsos humiliantes et cum Paulo apostolo dicentes: secundum iustitiam quae ex
lege est, conuersatus sum sine querela, sed
quae mihi fuerunt lucra, haec aestimaui propter Christum detrimenta, et arbitror stercora
esse vt Christum lucrifaciam (angefhrt
nach der Basler Ausgabe von 1547 (Froben),
tomus secundus, 1242B). Dieselbe bersetzung findet sich im 5. tomus der Chrysostomuswerke, die 1517 bei Froben erschienen.
Dort steht diese Predigt in Homiliae xlv
unter der Nummer xxxvi [!] abgedruckt. Im
Index: De aduentu domini fo 39v. Er.
knnte diese Predigt meinen.
535 Augustinus Aug. Contra duas ep. Pelag. III, 7,
19, CSEL 60, p. 509, ll. 513, bes. ll. 68:
haec quae illi lucra fuerunt abicit propter
Christum et damna, detrimenta et stercora
existimat; III, 7, 20, p. 509, l. 26 p. 510, l.
2: Abicit ergo illa beatus Paulus praeterita
iustitiae suae tamquam detrimenta et stercora, vt Christum lucrifaciat et inueniatur in
illo non habens suam iustitiam, quae ex lege
est etc. Cf. III, 22, p. 512, l. 27 p. 513, l. 1
sqq. Zum Buchtitel libro aduersus Bonifacium: n.ll. 500501 zu Phil. 3, 3.
536 scribens ad Hieronymum Siehe Aug. Epist.
40, 6, CCSL 31, p. 162 sq. ll. 9599: Hos
atque huiusmodi errores et vitia [nml. dass
man das Zeremonialgesetz fr heilsnotwendig hlt] dicit se damna et stercora arbitratum, vt Christum lucrifaceret, non obseruationes legis, si more patrio celebrarentur, sicut
ab ipso celebratae sunt sine vlla salutis necessitate, non sicut Iudaei celebrandas putabant,
aut fallaci simulatione, quod in Petro reprehenderat etc. Siehe Frst, p. 18.
537 nondum, opinor, episcopus Er. scheint sich
dessen nicht sicher zu sein: Aug. wurde 395
zum (Mit)Bischof von Hippo konsekriert, cf.
Bardenhewer IV, p. 441. Epistola 40 stammt
aus dem Jahr 397.
537 Quanquam Fortsetzung des Textes der Ausgabe A nach den Zustzen C, B, D und E (ll.
527537).
538 t pnta hjmiqjn So auch die heutigen
Ausgaben.

313
538539 in affectus Im Nov. Test.: omnia pro
damnis duxi [omnium damnum feci A].
Nach Bauer s.v. hjmiw 1.: um dessentwillen
ich mich um das alles bringen liess. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 574, n. 86.
539 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
8, CSEL 81, 3, p. 153, l. 11.
539 Augustinus Siehe Aug. Contra duas ep. Pelag.
III, 7, 19, CSEL 60, p. 508, ll. 2829 und Civ.
XVII, 4, CCSL 48, p. 559, l. 166: omnia
detrimenta credidi bzw.: detrimenta
existimaui. Aug. und Ambrosiaster stimmen, was den Inhalt angeht, berein, nicht
aber was die Formulierung betrifft (Vg.:
propter quem omnia detrimentum feci).
Vielleicht schwebte Er. haec propter Christum damna esse duxi vor (Aug. Contra duas
ep. Pelag. loc. cit. p. 508, ll. 2526; so auch
Aug. Civ. loc. cit. p. 559, ll. 165166); diese
Stelle betrifft aber Phil. 3, 7 und nicht Phil. 3,
8b, um die es sich hier handelt.
540 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3, 8,
Migne PG 124, 1181D: Di tn Xristn, fjsn,
hjmiqjn toutsti, Hjman gjsmjn pnta
ti pebalmjn. Orv, ti o fsei hjma
nmov, ll di tn Xristn.
542 Chrysostomi Chrys. In Phil. hom. 11, 1,
Migne PG 62. 263: di n t pnta hjmiqjn,
ka gomai skbala enai, na tn Xristn
kerdsw Skbala erjtai nmov, fjs,
hjma erjtai ok nn Xristn kerdnai, e
m toton hjmiqjn. Cf. auch 264: T on;
ok sti, fjs, hjma nmov; Estin ll
di tn Xristn ktl. und: Di tot fjsi
hjma, toutsti, di tn Xristn.
543 Ambrosius Ambr. Expos. ps. 118, 8, CSEL 62,
p. 154, ll. 67. Cf. oben ll. 529530 (Ambrosius
haberi).
544545 rursus dissentiens Beachtet werden
muss, dass es nicht um einen Autor, sondern
um zwei Autoren geht: um Ambrosius (Autor
der Expos. in ps. 118) und um Ambrosiaster
(Autor des Kommentars zu den Paulusbriefen).
546 Ex fide est Nov. Test.: per fidem est. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 575, n. 95.
546 Di pstewv So auch die heutigen Ausgaben.
546547 Quae est ex Deo Vg.: quae ex deo est
iustitia; Nov. Test.: quae est ex Deo iustitiam (est ex Deo cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 575, n.
97. Siehe auch die folgende Anm.
547 Adde iustitiam Er.' Vg.Text enthielt
offenbar nicht iustitia(m) nach ex deo est.
Die Lesart iustitiam, die sich u.a. bei
Ambrosiaster ad loc. (CSEL 81, 3, p. 153, l. 15)
findet, wird von Bentley bevorzugt, cf. WordsworthWhite ad loc.

314

LB

548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
874
577

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1014

enim legit Ambrosius: Iustitiam, inquam, quae fide constat, non legis operibus.
[A] Item, in fide ad cognoscendum illum. Sic distinguunt Graeci, vt intelligas eum
cognosci ex fide.
[10] So c i e t a t e m p a s s i o n i s . Paqjmtwn, id est passionum siue malorum siue afflictionum. Ambrosius pro societate legit communicationem.
[11] Si q u o m o d o. E pwv, si qua. Qu a e e s t e x m o r t u i s . Tn
nekrn, id est mortuorum. Miror cur hic placuerit perfrasiv, nisi quod suspicor hunc interpretem et item Ambrosium ita legisse, nstasin tn k nekrn.
[12] Se q u o r a u t e m . Dikw, id est sector et assequi cupio. Interpres
autem nimis Latine vsus est eo verbo sequor, idcirco admonui, ne quis erraret.
[D] Nam vulgatum est sequi praecedentem, sequi quod imitamur, rarius est sequi
quod affectamus. [A] Si q u o m o d o. E ka, id est si et siue etiam comprehendam. [B] Interpres legisse videtur e pwv. [A] In q u o e t c o m p re h e n s u s
s u m . Ef , id est in eo quod. [B] Eundem sensum efficit hoc loco, f et
f . Proinde mihi sensus videtur si quo modo assequar id, ad quod me Christus delegit, et in stadio hoc certare iussit.
[13] [A] No n a r b i t ro r. Laurentianus codex habuit opw, id est nondum, meus o. Sed plures habent opw. Et ita legit diuus Ambrosius. Qu a e
re t ro s u n t . T psw, id est quae a tergo sunt, [B] hoc est quae praeterita
sunt ac relicta. Sumit enim similitudinem a cursoribus, qui non attendunt nec
respectant quid spacii transmiserint, sed quid supersit. Augustinus enarrans psalmum trigesimumnonum interpretatur quae retro sunt vitam pristinam vitiis
inquinatam, cum mea sententia Paulus loquatur de pietatis gradibus praetermissis inferioribus ad magis ardua perfectioraque connitendum esse. Nam et Corinthiis ostendit viam excellentiorem, ad quam proficiant neglectis minoribus virtutum donis. [A] V n u m a u t e m . En d, subaudiendum est ago, quasi dicat
solum hoc ago et in hoc sum totus. [E] Sic interpretatur Augustinus libro
ad Bonifacium 3. cap. 7. Simplicius autem est hic vnum positum pro tantummodo. | [A] Qu a e p r i o r a . Tov d mprosqen, id est quae a fronte sunt.
[14] Ad d e s t i n a t u m . Kat skopn, id est secundum scopum aut prae549 Item illum quasi lemma excusum A; distinguunt AC E: distingunt D.
573574 Vnum autem totus inter lemma Ad

destinatum [post sagittantibus 580] et lemma


Hoc sentiamus [585] posuit A.
575 positum scripsi cum BAS: prositum E.

547 tn dikaiosnjn So auch die heutigen


Ausgaben.
548 Ambrosius operibus Er.' Paraphrase vom
Text des Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3, 9,
CSEL 81, 3, p. 153, ll. 1315.
549 in fide illum Phil. 3, 9b10a, in A als ein
selbstndiges Lemma abgedruckt: Nov. Test.:
super fide: vt cognoscam illum (in fide ad
agnoscendum illum). Er. verknpft an der
vorliegenden Stelle (l. 549) in fide (p t
pstei, vs. Phil. 3, 9b) und das folgende ad

cognoscendum (to gnnai, vs. Phil. 3, 10a) zu


einer Wendung. Im Nov. Test. jedoch bezieht
er in fide (dort super fide) auf die vorangehenden Worte.
549550 Sic fide Er. meint wahrscheinlich
die Hs. AN III 11 (cod. 2817), in der nach k
qeo dikaiosnjn interpunktiert ist, so dass
man tatschlich p t pstei to gnnai
atn liest (fo 276v).
551 Societatem passionis Nov. Test.: communionem afflictionum (passionum: passionis v.l.

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1014

cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.


575, n. 105).
552 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
10, CSEL 81, 3, p. 153, ll. 1617.
553 Si quo modo So auch Vg. und Nov. Test.
553 E pwv, si qua Diese bersetzung hat Er.
nicht im Nov. Test. bernommen (e pwv N27:
epwv Tischendorf ).
553 Quae est ex mortuis Nov. Test.: mortuorum.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 575, n. 112.
554555 Miror nekrn Er. hat (mehr oder
weniger) recht: Ausser der Lesart ev tn
zanstasin [nicht nstasin] tn nekrn
(z.B. in der Hs. AN III 11, fo 277r) gibt es: ev
tn zanstasin tn k nekrn (so die heutigen Ausgaben).
555 interpretem Zur Lesart der Vg.: Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 575, n. 112.
555 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 153, ll. 1819: ad resurrectionem quae est ex mortuis (so auch Vg.).
556 Sequor autem Nov. Test.: sed sector. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 576, n. 123.
559 Si quo modo Nov. Test.: si etiam [si et A]
(si: si quo modo v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.; ASD VI, 3, p. 576, n. 124).
559 E ka (e ka N27: e Tischendorf ).
559560 E ka comprehendam Vgl. Nov.
Test.: si etiam [si et A] apprehendam.
560 Interpres e pwv Dazu: Brown, ASD VI,
3, p. 576, n. 124.
560561 In sum Nov. Test.: quatenus [in eo
in quo A] et apprehensus sum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 576, n. 125,6 und die folgende Anm.
561563 Ef iussit Zur Bedeutung der
Wendung f an der vorliegenden Stelle
(f ist nicht eindeutig): BlassDebrunner
2353: f darum dass, weil Rm 5, 12
Phil 3, 12 (aber 4, 10 = ti denn), cf. Bauer
s.v. p II.1.b.g. (582).
564 Non arbitror Nov. Test.: nondum arbitror.
564 Laurentianus codex Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Fratres ego non arbitror me comprehendisse. Graece est nondum, opw (Garin,
p. 879, col. 1).
564565 Laurentianus opw Dazu: ASD VI,
3, p. 576 sq. n. 132: Erasmus derived opw
from cod. 2817 (fo 277r) and also Valla,
Annot . In Annot. Erasmus says that his
manuscript (codex meus) had o, but that
most mss. (plures habent) had opw. Since
the phrase codex meus seems to relate to a time
when he only had one ms. available for
consultation, which is more applicable to the
period when he was working in England, this
statement could belong to the early stages of

315
his labours on the Annotations etc. (o N27:
opw Tischendorf ).
565 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
13, CSEL 81, 3, p. 155, l. 16: ego me non abitror (non nicht nondum).
565566 Quae retro sunt Vg.: quae quidem
retro sunt; Nov. Test.: ea quidem quae a
tergo sunt. Cf. ASD VI, 3, p. 577, n. 135.
566 T psw In den heutigen Ausgaben und
Nov. Test.: t mn psw; so auch Nov. Test. ad
loc.
568 Augustinus Aug. Enarr. in ps. 39, 3, CCSL 38,
p. 426, l. 36 und l. 38: quae retro. Die Lesart
quae retro sunt steht Enarr. in Ps. 38, 6, CCSL
38, p. 407, l. 10 (quae retro sunt oblitus).
569570 interpretatur inquinatam Cf. Aug.
Enarr. in ps. 39, 3, CCSL 38, p. 426, ll. 3538:
Vnum autem quae retro oblitus. Quae retro?
Locus miseriae. Quid est: retro? Limus luti,
concupiscentiae carnales, tenebrae iniquitatum.
571572 Corinthiis Cf. 1. Cor. 12, 31: aemulamini autem charismata maiora et adhuc
excellentiorem viam vobis demonstro.
572573 neglectis donis Cf. 1. Cor. 12, 2831.
573 Vnum autem Nov. Test.: Vnum autem illud
ago [vnum autem A]. Cf. l. 573: subaudiendum est ago etc. Dazu: ASD VI, 3, p. 577, n. 134.
574 Augustinus Aug. Contra duas ep. Pelag. III,
7, 22, CSEL 60, p. 513, ll. 1217: vnum autem
quae retro sunt oblitus sequor Ordo
verborum est vnum autem sequor. De quo
vno bene intellegitur et dominus admonuisse
Martham (es folgt Lc. 10, 4142).
576 Quae priora Nov. Test.: quae a fronte sunt
(quae sunt priora WordsworthWhite: quae
sunt in priora Stuttgart Vg.: quae priora v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 577, n. 136).
576 Tov d mprosqen So auch die heutigen
Ausgaben.
576 quae sunt Er.' bersetzung im Nov. Test.
Siehe oben n.l. 576.
577 Ad destinatum Nov. Test.: iuxta praefixum
signum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
577, n. 141. Vgl. auch Valla, Annot. ad loc.:
Ad destinatum persequor ad brauium supernae vocationis dei. Aliud est alibi destinatum
siue praedestinatum, nam idem sunt vt apud
Paulum, qui praedestinatus est filius dei,
risqntov [Rom. 1, 4], aliud hic, kat
skopn, ad intentum animi mei, ad terminum quem mihi proposui atque destinaui
non, vt quidam putant, a deo destinatum
(Garin, p. 879, col. 1).
577 Kat skopn So auch die heutigen Ausgaben.

316
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,15

fixum. Neque tam male vertit interpres quam obscure. Hieronymus admonet
Graecam vocem esse significantiorem. Est enim skopv proprie signum praefixum sagittantibus. [B] Vnde quod animo destinamus ac praefigimus, scopus
est. Augustinus cum aliis plerisque locis tum in psalmum trigesimumoctauum
legit secundum intentionem pro kat skopn. Cyprianus De clericorum vita, si
modo hoc opus illius videri debet, legit ad regulam sequor. [D] Tertullianus libro
De carnis resurrectione legit secundum scopum persequor ad palmam.
[15] [A] Ho c s e n t i a m u s . Hieronymus in primo aduersus Pelagium dialogo indicat hoc loco Graecorum exemplaria variasse, in aliis scriptum fuisse fronomen, id est sapimus, modo indicandi, in aliis fronmen, id est sapiamus.
A l i t e r s a p i t i s . Fronete, id est sentitis. Ac reuelabit futuri temporis esse
debet, pokalcei, [B] sed reclamantibus vetustis exemplaribus Latinis atque ipso
Ambrosio, qui secus non legit solum, verumetiam interpretatur; item Augustino
cum aliis locis aliquot tum [C] libro Aduersus Cresconium secundo, cap. xxxi.
Rursus [B] epistola xlviii., nisi mendum est in scriptura. Nam sermone De verbis
apostoli xv. scriptum habetur reuelabit. Rursus libro De praedestinatione sanctorum primo, capite primo. Opinor enim dictum aliter pro eo quod est secus aliquanto quam oportet. Proinde [D] si recta lectio est reuelauit, [B] suspicor a
Paulo scriptum fuisse pekluce. Sensus vterque tolerabilis est. Siquidem opinor
Paulum loqui de Iudaeis ad Christi religionem conuersis, qui nondum poterant
contemnere patriae legis obseruationem. Paulus autem modo docuit ex fide
contingere iustitiam. Sed tamen si quis, inquit, inter vos diuersum sentit et legi
nonnihil tribuit, non est cur ob id scindatur concordia, quae peculiaris est Christianorum; sic potius interpretetur quisque: Quid mea refert, si Deus hoc illi reuelauit? ego nihilo secius sequar quod mihi mea dictat conscientia. Alter hic est: Si
quis diuersum sentit, hoc est legi tribuit aliquid, feratur donec proficiat. Futurum
est enim fortassis, vt hanc quoque perfectionem illi Deus aspiret, vt aliquando
contemnat quae nondum potest contemnere. Quanquam haud me clam est
Ambrosium aliter interpretari. Theophylactus hunc sensum adfert: Si quid secus
sentitis de affectanda victoria, non recte sentitis. Sed tamen Deus istam quoque
mentem vobis mutabit in melius. [E] Chrysostomus interpretatur Deum aliquando inspiraturum, si quis quid nondum assequitur; nec hoc dictum vult de
dogmatibus fidei, sed de perfectione vitae. [D] Hilarius libro De trinitate vndecimo legit reuelabit, verbo futuri temporis, et interpretatur iis qui nondum absolutam veritatem assequuti sunt, expectandam reuelationem Dei, qui plenam veri
cognitionem largiatur, et si quid prius erratum fuit, corrigat.
606 Theophylactus CE: Vulgarius B.
578 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. I, 15,
CCSL 80, p. 18, ll. 2630: Dicit se necdum
comprehendisse et nequaquam esse perfectum, sed instar sagittarii ad propositum et ad
signum iacula dirigere, quem significantius

Graeci skopn nominant, ne sagitta, ad partem declinans alteram, imperitum ostendat


sagittarium.
581 Augustinus locis Siehe z.B. Contra duas ep.
Pelag. III, 7, 22, CSEL 60, p. 513, l. 14.

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,15

581582 tum intentionem Aug. Enarr. in ps.


38, 6, CCSL 38, p. 407, l. 11.
582 Cyprianus Die Echtheit der Schrift De singularitate clericorum, nach Bardenhewer II, p.
502 einer weitlufigen, an filii carissimi
gerichteten Warnung vor Syneisakten oder
Haushlterinnen (cf. Bardenhewer III, p.
490), wurde schon von Er. angezweifelt. Er.
meint hier cap. 11, CSEL 3, 3, p. 186, l. 20.
Siehe auch: n.ll. 453454 zu Gal. 6, 3 (Annot.
in Gal. 6, 3, ll. 453454 schrieb Er. die
bewusste Schrift Aug. zu).
583 Tertullianus Tert. De resurr. xxiii, 9, CCSL 2,
p. 950, l. 36.
585 Hoc sentiamus So auch Vg. und Nov. Test.
585 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. I, 15,
CCSL 80, p. 19, ll. 4547: Quotquot ergo perfecti, hoc sapiamus? (siue sapimus, diuersa
enim sunt exemplaria). Quid sapimus (siue
sapiamus)? etc. Man beachte, dass Hier.
etwaige griechische Hss. nicht ausdrcklich
erwhnt, wenn auch Er. dies annimmt. In
den heutigen Ausgaben: fronmen (fronomen v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p.
548).
588 Aliter sapitis Nov. Test.: aliter sentitis.
Siehe Brown, ASD VI, 3, p. 92, n. 53 zu Rom.
8, 5: Where fronw means have an opinion
or attitude, he sometimes replaces sapio
with sentio, as at Rom. 12, 3, 16; 15, 5 Phil.
3, 15. Vgl. Valla Annot. ad loc.: Et si quid
aliud sapitis Sed cum dixisset hoc sentiamus, cur mutato verbo subdidit interpres
sapitis, cum idem sit verbum (Garin, p.
879, col. 1).
588589 Ac pokalcei Er. hat recht: In den
heutigen Ausgaben reuelabit, wie im Nov.
Test. Es gibt aber die v.l. reuelauit, cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 577,
n. 155.
590 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
15, CSEL 81, 3, p. 156, l. 8 (reuelabit: reuelauit
v.l. so auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus
IV, p. 964D), cf. ll. 810: si quid amplius ad
culturam melioratae conuersationis excogitauerint, dei existiment donum esse.
590591 Augustino aliquot Siehe z.B. Aug.
Contra duas ep. Pelag. III, 7, 22, CSEL 60, p.
514, l. 6 (reuelabit: reuelauit v.l.).
591 tum xxxi. Aug. Contra Cresconium II,
xxxi, 39, CSEL 52, p. 399, l. 6 (reuelabit: reuelauit v.l. auch in Er.' Aug.Ausgabe von 1528,
tomus VII, p. 163A).
592 Rursus Aug. Epist. 93, 35, CCSL 31A, p. 193,
l. 808 (reuelabit: reuelauit v.l. auch in Er.'
Aug.Ausgabe von 1528, tomus II, p. 118D, in
margine: pekluce).

317
592 epistola xlviii. Der 48. Brief nach der alten
Numerierung. Ab der Ausgabe der Maurini
Epist. 93.
592593 sermone xv. Aug. serm. 169, cap. xv.
Migne PL 38, 926: id quoque vobis Deus
reuelabit. Cf. Migne PL 38, 915, noot (a):
alias De verbis Apostoli 15, d.h. der alten,
auch von Er. verwendeten Numerierung
(Einteilung) der Predigten nach.
593 Rursus Aug. De praed. sanct. cap. 1, 2, Migne
PL 44, 961: hoc quoque vobis Deus reuelabit.
595596 Proinde pekluce Siehe Valla,
Annot. ad loc.: nec reuelauit legendum est,
sed in futuro reuelabit, pokalcei (Garin,
p. 879, col. 1). Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, in seiner examinatio zur Stelle:
Vulgata aeditio. Et hoc vobis deus reuelauit.
Legendum per futurum reuelabit. Paulus:
ka toto qev mn pokalcei (fo 178v).
Dazu: ASD VI, 3, p. 577, n. 155.
598 modo Siehe Phil. 3, 9b.
606 Ambrosium Siehe oben l. 590 (Ambrosio
interpretatur) und Ambrosiaster, Comm. in
Phil. 3, 15, CSEL 81, 3, p. 156, ll. 810, oben
n.l. 590 angefhrt.
606 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3,
15, Migne PG 124, 1188B: Ka e ti trwv
fronete, ka toto qev mn pokalcei.
Entaqa sfalhetai atov toutstin, Ete
nomhete t pn katwrqwknai, qev mn, v
gnoosin, podezei t don. Tata d per
bou teleitjtov erjtai, ka to m nomhein
autov teleouv enai. Nach Persona: Et si
quid aliud sapitis et hoc vobis deus reuelabit.
Hoc loco certiores hos reddit, deum cunctis
opitulari, perinde ac si dicat etsi putabitis recte
omnia peregisse, vobis tamen vel nesciis patefaciet deus quod fieri oporteat, hec autem de
vite perfectione sunt dicta, quinetiam ne arbitremur perfectos nos esse (fo cl[x]v).
608 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 12, 2,
Migne PG 62, 272: Ka e ti trwv fronete,
ka toto qev mn pokalcei O qev
mv didzei toutstin, qev mv pesei, ox
didzei plv qev nge. Ka ok epen,
Enzei, ll A
pokalcei, na dzj mllon
gnoav enai t prgma. O per dogmtwn
tata erjtai, ll per bou teleitjtov, ka
to m nomhein autov teleouv enai.
610 Hilarius Hil. Trin. XI, 24, CCSL 62A, p.
554, ll. 812: id quoque vobis Deus reuelabit
Non praeiudicat sensus anterior Dei reuelationi. Nam apostolus nouit in quo sapiant
qui sapiunt perfecte, et his qui aliter sapiunt
reuelationem Dei, vt id quod perfectum est
sapiant, expectat etc.

318
614
615
616
617
618
619
LB 875
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1621

[16] [A] Ve r u n t a m e n . Graeca paulo secus habent, nempe ad hunc


modum: pln ev fqsamen t at stoixen kanni, t at fronen, id est
verum in eo ad quod peruenimus, eadem incedere regula, idem sapere. Quanquam hi infinitiui pro imperatiuis poni videntur. [D] Hilarius libro De trinitate
xi. vertit hunc in modum: Verum in quo festinauimus, ipso ingrediamur; [E]
parum videtur intellexisse sermonem Graecum.|
[17] [A] Im i t a t o re s m e i . Summimjta mou, id est coimitatores mei, hoc
est imitemini me vna cum caeteris qui me imitantur [B] aut hoc conueniat
inter vos, etiamsi quid in caeteris dissentitis, vt sitis imitatores mei. Proinde nos
vertimus: Estote pariter imitatores mei. Ambrosius nullum indicium dat huius
coniunctionis. [A] Et o b s e r u a t e . Ka skopete, id est considerate. Atque ita
legit Ambrosius. Fo r m a m n o s t r a m . Tpon mv, id est formam nos, vt sit
appositiue dictum.
[18] Qu o s s a e p e d i c e b a m vo b i s . Apparet Paulum non absoluisse
quod coeperat. Multi enim ambulant, vt subaudias non vt ego, sed in carne et
fastu ac ceremoniis, et ob id inimici crucis.
[19] Te r re n a s a p i u n t . Fronontev, curant siue sentiunt, hoc est qui
terrestres habent affectus. Abusus est participio loco verbi.
[20] No s t r a a u t e m . Nostra enim. V n d e . Ez o, id est ex quo, scilicet coelo. [E] Nec refert quod praecessit oranov, subauditur enim loco, quemadmodum subauditur tempore, quum non locus, sed tempus significatur.
Quanquam hic tempus potest accipi, vt intelligamus ex eo tempore, quo coepimus sperare vitam coelestem cum Christo, nos ad coelestem ciuitatem pertinere
non terrenam.
[21] [A] C o r p u s h u m i l i t a t i s . Tapeinsewv, id est corpus humile et
abiectum. [B] Locutus est enim iuxta proprietatem sermonis Hebraei. [A]
C o n f i g u r a t u m c o r p o r i . Graece sic habet, ev t gensqai at smmorfon
t smati, id est vt fiat conforme corpori etc. Se c u n d u m o p e r a t i o n e m
v i r t u t i s . Et hoc Graecis ad hunc legitur modum: kat tn nrgeian to
dnasqai atn ka potzai aut t pnta, id est secundum operationem seu
vim aut efficaciam, vt possit etiam subiicere sibiipsi omnia. Ambrosius legit,
617 De trinitate scripsi: de trin. D E.
620621 Imitatores imitantur inter lemma Et
obseruate [post Ambrosius 625] et lemma Formam nostram [625] posuit A.
620 summimjta BE: summimita A.
625 mv A D E: mv B C.
627 Quos saepe dicebam vobis E: Quos saepe
dixi vobis A, Quae saepe dixi vobis BD.
629 ceremoniis BE: cerimoniis A.

632 Nostra pr. A CE: Nostro B.


633637 Nec refert terrenam E: Miror interpreti placuisse amphibologiam, adeo vt velut
hanc affectans [velut hanc affectans om. AC]
a Graecis verbis discederet: nisi quod Ex quo
apud illum fere sonat, ex quo tempore, siue
postquam AD. Cf. Loca: Miror interpreti
etc. vsque ad extremum annotationis, dele
quod scriptum est.

614 Veruntamen Nov. Test.: Attamen.


614 Graeca In den heutigen Ausgaben: pln ev
fqsamen, t at stoixen. Zum Zusatz
[stoixen] kanni t at fronen: Metzger,
Commentary ad loc. pp. 548549. Im Nov.

Test.: Attamen ad id [ad id om. A] quod assequuti sumus, eadem procedamus regula, vt
simus concordes [vt idem sapiamus A]. Der
Vg.Text folgt noch einer anderen Lesart: t
at fronen, t at stoixen kanni (die

ANNOTATIONES IN PHIL. 3,1621

Wortfolge ist andersherum). Dazu ausfhrlich: ASD VI, 3, p. 578, n. 164.


616617 Quanquam videntur Auch nach
BlassDebrunner 389 handelt es sich hier um
einen imperativischen Infinitiv (nml. t
at stoixen). Man beachte, dass Er. zwar
ber infinitiui pro imperatiuis redet, dass er
aber durch einen coni. adhortativus bersetzt
(1. Pers. Pl: procedamus). Er. setzt den coni.
adhort. der 1. Pers. Pl. und den Imperativ
einander gleich. Cf. Annot.in Rom. 5, 1, LB VI,
582E: vertit indicatiuum modum in imperatiuum: Habeamus pacem. Er. hlt unverkennbar hier den coni. adhort. (1. Pers. Pl.) fr
einen Imperativ (oder fr eine Art des Imperativs). Er bersetzt den zweiten Infinitiv (t
at fronen) durch einen finalen Nebensatz.
617 Hilarius Hil. Trin. XI, 24, CCSL 62A, p.
554, ll. 89 (in ipso).
620 Imitatores mei Er. versucht, die Prposition sum (summimjta) auf eine klare Weise
im Nov. Test. wiederzugeben: Pariter estote
imitatores mei [coimitatores mei estote A],
fratres. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 578,
n. 171.
620 Summimjta mou So auch die heutigen Ausgaben.
623 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
17, CSEL 81, 3, p. 156, ll. 1924.
624 Et obseruate Nov. Test.: et considerate.
624 Ka skopete So auch die Lesart der heutigen Ausgaben.
625 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
17, CSEL 81, 3, p. 156, ll. 1920.
625626 Formam dictum In der Vg.: sicut
habetis formam nos (kaqv xete tpon
mv); im Nov. Test.: quemadmodum habetis nos pro exemplari [formam nos A]. Er.'
Kritik an der Lesart formam nostram wird
von den heutigen Herausgebern der Vg.
geteilt: formam nos sowohl in WordsworthWhite, als auch in der Stuttgart Vg.
(nostram v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 579, n. 175).
627 Quos vobis Nov. Test.: de quibus saepe
dixi vobis.
627629 Apparet crucis Die Syntax des griechischen Satzes stellte fr die bersetzer ein
Problem dar: pollo gr peripatosin ov
pollkiv legon mn, nn d ka klawn lgw,
tov xqrov. Das Verb lgw ist hier in der
klassischen Weise verwendet: lgein tin
jmdn mit der Rede meinen steht wie klass
. Phil 3, 18 (BlassDebrunner 1512); es
handelt sich um eine Attraktion einer Apposition an den Kasus des Relativums des eingeschobenen Rel.Satzes: Phil 3, 18 pollo ,

319
ov , tov xqrov (BlassDebrunner
2952, attractio inversa). Siehe auch ASD VI,
3, p. 579, n. 182.
630 Terrena sapiunt Nov. Test.: terrestria curant.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 579. n. 194,5.
631 Abusus verbi Das Partizip fronontev
ist substantiviert: o fronontev (cf. Blass
Debrunner 413). Vielleicht las Er. o (pron.
rel.) statt o (Artikel).
632 Nostra autem Nov. Test.: Nam nostra. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 579, n. 201.
632 Vnde Nov. Test.: ex quo.
632637 Ez o terrenam Ez o (so auch
die heutigen Ausgaben) verweist nach
BlassDebrunner 296.2, auf oranov: Das
Relativum im Sgl. bezieht sich auf einen Pl.:
Phil 3, 20 oranov, z o. Auch Er. war dieser Meinung (cf. ll. 632633 id est coelo).
Dann aber interpretierte er, dass tempus in
der Wendung z o mit einbegriffen sei. Siehe
ASD VI, 3, p. 579, n. 202. Siehe auch app. crit.
n.ll. 633637.
638 Corpus humilitatis Vg.: corpus humilitatis
nostrae; Nov. Test.: corpus nostrum humile
[humilitatis nostrae A].
639 Locutus Hebraei Siehe BlassDebrunner
165.1; 1651: Im Hebrischen ersetzt der
Gen. das fast ganz fehlende Adj. und 1653
(bes. beliebt sind Verbindungen mit sma).
640 Configuratum corpori Nov. Test.: vt
conforme reddat [fiat A] corpori.
640 Graece (smmorfon [snmorfon Tischendorf ] t smati: ev t gensqai at smmorfon t smati v.l., auch bei Valla, Annot.
ad loc. Garin, p. 879, col. 1, cf. ASD VI, 3, p.
579 sq. n. 213).
641642 Secundum operationem virtutis Nov.
Test.: secundum efficaciam (secundum operationem: secundum operationem virtutis suae
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 580, n. 215).
642 Graecis (at: aut v.l. siehe z.B. AN III
11, cod. 2817, fo 278r).
643644 secundum efficaciam Siehe zum
Inhalt des Begriffes nrgeian im Nov. Test.
Annot. in Eph. 1, 19, ll. 270272: Kat tn
nrgeian id est secundum efficaciam seu
vim potentiae fortitudinis siue roboris eius;
nam est energia.
644 efficaciam omnia Cf. Nov. Test.: [secundum] efficaciam, qua potest etiam subiicere
sibi omnia.
644 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
21, CSEL 81, 3, p. 157, ll. 1819: qua possit
etiam sibi subicere omnia, nach Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 965A: qua possit
etiam subiicere sibi omnia.

320
645
646
647

qua possit etiam subiicere sibi omnia. [C] Codex Donatiani habebat, secundum operationem, qua etiam possit.
[A]

648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,13

EX CAPITE QVARTO

[1] C h a r i s s i m i e t d e s i d e r a t i s s i m i . A
gapjto ka pipqjtoi, id est
dilecti ac desiderati [C] siue amabiles ac desiderabiles.
[2] [A] Et Sy n t yc h e n o b s e c ro. Rogo et deprecor apud Graecos idem
est verbum. Proinde intempestiue interpres affectauit copiam hoc loco, cum anadiplosis eius verbi faciat ad vehementiam affectus significandam. Id i p s u m
s a p e re . T at fronen, id est idem sentire, hoc est concordes esse. [C]
Etiamsi Ambrosius interpretatur de amplexanda prudentia.
[3] [A] Et i a m . Hic affirmantis est, na. Et rwt, quod significat interrogo, hic pro rogo posuit. Nisi forte rwt anceps est apud Graecos sicut rogo
apud Latinos. Ge r m a n e c o m p a r. Shuge gnsie. Syzygi dicuntur quasi
pariter ducentes iugum. Germanum autem hic vertit quod superius verterat
synceram affectionem, gnjswv. Quidam hoc referunt ad vxorem Pauli. Nam
Graeca possunt et foeminino genere accipi shuge gnsie, id est coniunx ger649 desiderati siue D E: desyderati A B, desiderat siiue C.

650 Syntychen BE: synthychen A.


657 Syzygi BE: Sizygi A.

645 Codex Donatiani D.h. einer der von Er. in


Brgge benutzten Bnde. Cf. n.l. 727 zu Gal.
3, 1.

der Vg. deprecor, die ihm bekannt gewesen


sein muss (cf. l. 650 rogo et deprecor). Von
Er. wird im Lemma grundstzlich die Vg.,
wie sie ihm bekannt war, angefhrt.
650651 apud verbum Eodan parakal ka
Suntxjn parakal.
651652 Proinde significandam Er. bt Kritik
an der Neigung des interpres der Vg., seine
Wortwahl unntigerweise zu variieren. ber
die affectatio copiae des bersetzers hat Er.
mehrmals im negativen Sinne geurteilt. Siehe
z.B. Annot. in Mt. 6, 16, ASD VI, 5, p. 162, l.
244: mire lasciuiens sua copia und Annot. in
Mc. 5, 37, ASD VI, 5, p. 380, l. 752: Mire lasciuit sua copia. Dazu: ASD VI, 8, p. 335, n.ll.
131132 zu 2. Cor. 1, 11. Der rhetorische Begriff
copia verborum (cf. Lausberg II, s.v. copia II
B) hat das besondere Interesse von Er.
geweckt (er hat sein Werk De duplici copia
verborum ac rerum commentarii duo, ASD I, 6,
der copia verborum, d.h. dem Wortschatz
und den Fragen dazu, gewidmet). Die anadiplosis = reduplicatio bezeichnet die Wiederholung desselben Wortes (cf. Lausberg
619620), wird von Er. auch fr die synonymia verwendet (cf. n.ll. 2425 zu Gal. 4, 9;
Lausberg 649656). Vehementia ist die

648 Charissimi et desideratissimi Nov. Test.:


dilecti ac desiderati (desiderantissimi: desideratissimi v.l. cf. ASD VI, 3, p. 581, n. 14). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 581, n. 12,3,4.
648 A
gapjto ka pipqjtoi So auch die heutigen Ausgaben.
648649 id est desiderati Zur bersetzung
des Ausdrucks gapjtv durch einen Superlativ: Annot. in 1. Cor. 4, 14, ASD VI, 8, p. 92,
ll. 867869: Charissimos. A
gapjt, quod
ita perpetuo fere transfert, quum sit dilectos,
nisi, quod suspicor, id data opera factum,
quod ea vox Graecis plus quiddam significat
quam nobis dilectus. Dazu: ASD VI, 8, p.
93, n.ll. 867868; n.ll. 868869 und ASD VI,
2, p. 367, n. 254 zu Act. 15, 25.
650 Et Syntychen obsecro Vg.: Euhodiam rogo
et Syntychen deprecor; Nov. Test.: Euodiam
obsecro [rogo A] et Syntychen obsecro [rogo
A]. Die Lesart im Lemma: Syntychen obsecro
findet sich bei Ambrosiaster, Comm. in Phil.
4, 2, CSEL 81, 3, p. 158, l. 13, und war vielleicht von Er. bernommen statt der Lesart

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,13

bersetzung des griechischen rhetorischen


Begriffes denwsiv. Die denwsiv beabsichtigt
die Erregung der Affekte, wie Er. hier sagt, cf.
Lausberg 257,3c; 438. Siehe zum Er.' Interesse an der Rhetorik: ASD VI, 8, p. 32 und p.
391, n.ll. 6370; n.l. 64; n.l. 65.
652653 Idipsum sapere Nov. Test.: vt sint
concordes [vt idem sentiant A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 581, n. 22. Siehe auch
Annot. in 2. Cor. 13, 11, ASD VI, 8, p. 472, ll.
478480: Idipsum sapite. T at fronete,
id est idem sentite Apertius erat
concordes siue vnanimes sitis; im Nov.
Test. zur Stelle bersetzte Er. vnanimes sitis.
653 T at fronen So auch die heutigen Ausgaben.
654 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
2, CSEL 81, 3, p. 158, ll. 1819: Aeuodiam et
Sinticen ad prudentiam amplificandam hortatur etc.
655 Etiam Nov. Test.: Sane. Zur bersetzung
ASD VI, 3, p. 581, n. 31.
655 Hic na Siehe Valla, Annot. ad loc.: Illud
etiam non est dictio copulatiua, sed affirmatiua, quae apud veteres graeca voce in vsu fuit
nae, nai (Garin, p. 879, col. 2).
655657 Et Latinos Die Bedeutung bitten
fr rwtw ([be]fragen) kommt erst spter
vor, cf. LiddellScott s.v. rwtw III. Im NT
ist diese Bedeutung gelufig, cf. Bauer s.v.
rwtw 2.
657 Germane compar Nov. Test.: compar germana. Die unterschiedliche Wortfolge, Vg.
germane compar und Nov. Test.: compar
germana, rhrt aus zwei verschiedenen
Lesarten des griechischen Textes her. In den
heutigen Ausgaben: gnsie shuge [snhuge
Tischendorf ]; Er. fand u.a. in seiner Hs. AN
III 11 (cod. 2817) fo 278v: shuge gnsie.
Dazu: ASD VI, 3, p. 581, n. 32. Vgl. auch
Valla, Annot. ad loc.: Quod nunc dixit germane [seu] compar, quod graece est gnsie,
superius dixerat syncera affectione [Phil. 2,
20], gnjsiav [sic, fr gnjswv], hoc dixi
superius dici ingenue (Garin, p. 879, col.
1,2); zu superius: Valla, Annot. in 2. Cor. 8, 8:
gnsion, quod ad Philippenses transfertur
germanum, vbi dicitur, germane compar
shuge gnsie. Forte interpres transtulit ingenuum pro ingenuitate (Garin, p. 872, col.
2), cf. ASD VI, 8, p. 411, n.ll. 421422 zu 2.
Cor. 8, 8.
657658 Syzygi iugum Siehe dazu Adag. 508
(Pari iugo), ASD II, 2, p. 32.
658659 Germanum gnjswv Cf. Phil. 2, 20.
Siehe das n.l. 657 angefhrte Zitat von Valla
(Annot. in Phil. 4, 3).

321
659666 Quidam coniugium Durch die
bersetzung compar germana ist klar, dass
Er. unterstellt, Paulus sei verheiratet. Diese
Annahme veranlasste viel Kritik. Er. versucht, von vornherein die Kritik zu entkrften, was, wie sich herausgestellt hat, nicht
gelungen ist. In jeder der folgenden Ausgaben, B, C, D und E, hat er Argumente
hinzugefgt, cf. ll. 666702. In seiner
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp.
214216, ll. 845864 antwortete Er. auf
Stunicas Kritik, in den Supputat. error. in
cens. N. Bedae (LB IX, 692E 693E, propositio cxci. cf. 477D) auf die von Natalis
Beda. Siehe auch Er.' Verteidigung gegen
die Angriffe der Pariser Theologen in den
Declarat. ad cens. Lutet. LB IX, 879B und D;
916AE (Tit. xxx. De Paulo apostolo. Propositio Erasmi. Philipp. iv). Die Frage ob
Paulus verheiratet war oder nicht kommt
auch in den Annot. in 1. Cor. 7, 7, ASD VI,
8, p. 128, ll. 485487 zur Sprache: Vel
ex hoc loco coniicere licet Paulo fuisse
coniugem, posteaquam de coniugatis agens
sui facit mentionem. Siehe ASD VI, 8, p.
129 sq. n.ll. 493534 zu 1. Cor. 7, 8. In einem
Zusatz C der Annot. in 1. Cor. 9, 5, ASD VI,
8, p. 200, ll. 775776: Certe Clemens, vt
refert Eusebius locum hunc adducit, quo
doceat Paulo fuisse vxorem etc. cf. unten,
ll. 668669.
659 Quidam Siehe Orig. Comm. in Rom. 1, 1,
Migne PG 14, 839B = Theresia Heither,
Rmerbriefkommentar, erstes und zweites Buch.
Freiburg, Basel, Wien, 1990, p. 80, ll. 1012:
Paulus ergo, sicut quidam tradunt [Hervorhebung von mir], cum vxore vocatus est, de
qua dicit ad Philippenses scribens: Rogo
etiam te, germane compar, adiuua illas (die
Angabe der Origenesstelle ist H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 215, n.l. 845, entnommen). Vgl.
unten n.ll. 661662.
659661 Nam germana In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 214216,
ll. 846859 (Quod foemininae) und
unten ll. 682692 (Fatetur gnsiov)
behandelt Er. diese Frage ausfhrlich anlsslich der Aussage von Theophyl.: Tinv d
planjqntev tn ato gunak fasi tn
Palon parakalen ntaqa ll ok stin.
Ina gr tlla sw dei gnjsa shuge
epen (Migne PG 124, 1192C). Gnsiov
gehrt nicht zu den Adjektiven zweier
Endungen (cf. KhnerBlass I, 1, 147, p.
535 sq. bes. p. 536 Anm. 2a; ASD IX, 2, p.
217, n.l. 858), was Er.' Argumentation
schwcht. Siehe ASD IX, 2, p. 217, n.l. 858.

322
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
LB 876
673
674
675
676
677
678

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,3

mana, hoc est syncera coniunx. Sunt autem magni autores apud Graecos, qui
putant Paulum habuisse vxorem. Et consentaneum est hic mulieres commendari
mulieribus. Porro quod addit gnsie, hoc est germana siue vera, pulchre quadrat in eam quae et ipsa Christum vna cum marito amplecteretur. Cum enim
consensus est non solum in conuictu, verumetiam in professione fidei, in studio
pietatis, in vitae similitudine, tum denique verum est coniugium. [B] Alioqui
impar coniugium vocatur, quoties diuersi religione iugo matrimonii continentur.
[C] Sanctus Clemens Historiae ecclesiasticae libro tertio referente Eusebio locum
hunc citat, quo doceat Paulo fuisse vxorem, [D] quum tamen eam exemplo Petri
non circunduxerit, quo videlicet expeditior esset ad negocium euangelicum.
Quin idem et Philippo vxorem fuisse scribit et apostolos filias suas nuptum
dedisse, tantum | aberat vt damnarent matrimonium. [E] Sanctus martyr Ignatius
in epistola ad Philadelphenses fatetur ingenue non solum Petro et Paulo, verumetiam caeteris apostolis fuisse vxores, nec ob id minoris ab ipso fieri, quum
patriarchae et prophetae fuerint in coniugio, non libidinis sed prolis gratia. Chrysostomus fatetur fuisse qui putarent hic Paulum appellare suam vxorem, sed dissentit nec causam reddit quur dissentiat. Sed vtris potius aequum est accedere,
Clementi et Ignatio, quorum ille Petri comes fuit, hic Marci euangelistae disci661662 Sunt vxorem Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 845846:
Indico Graecos aliquot scriptores hunc
locum accipere de vxore Pauli. Als Er. 1521
diesen Satz schrieb, konnte er Clemens
Alexandrinus meinen, den er 1522 in der Ausgabe B der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. tatschlich erwhnte (cf. ASD IX, 2, p. 216, app.
crit. n.l. 849), und den er auch in den Annot.
von 1522 zur Sprache bringt, cf. unten, l. 668.
Im vorliegenden Passus aus dem Jahre 1516
aber wird er vor allem Orig. gemeint haben,
cf. Orig. Comm. in Rom. 1, 1, Migne PG 14,
839B = Theresia Heither, Rmerbriefkommentar, erstes und zweites Buch, p. 80, ll. 1012,
oben n.l. 659 angefhrt.
662663 Et consentaneum mulieribus Der hnliche Gedankengang unten ll. 693694 (wrtlich Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
216, ll. 861862). Siehe unten n.ll. 693694.
663666 Porro coniugium Er.' Interesse an
der Ehe und seine Wrdigung des Ehestands
sind aus seinen Schriften zu schliessen. Dazu:
ASD VI, 8, pp. 144145, n.ll. 778579 zu 1.
Cor. 7, 39. In der Inst. christ. matrim. behandelt Er. das Ideal der christlichen Ehe, auf das
er hier anspielt.
664 quae amplecteretur Siehe Orig. Comm.
in Rom. 1, 1: Paulus ergo cum vxore vocatus est (cf. oben, n.l. 659)
665 consensus Der consensus ist eine der drei
Voraussetzungen fr eine christliche Heirat.

Siehe Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, p.


154, ll. 938940: matrimonium verbis legitimis [1] ac mutuo consensu [2] contractum
inter personas idoneas [3] esse verum matrimonium. Siehe den Kommentar ad loc. p.
155, n.ll. 938940.
667 impar vocatur Die Wendung impar
coniugium benutzt Er. mehrmals: Annot. in 1.
Cor. 7, 12, ASD VI, 8, p. 132, ll. 554555;
Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, p. 182, l.
465; Annot. in 2. Cor. 6, 14, ASD VI, 8, p. 394,
ll. 138140: Nam si Christianus ducat vxorem ethnicam dicetur terohugon. Huiusmodi matrimonia Hieronymus imparia
vocat. Cf. Hier. Epist. 107, 1, 2, CSEL 55, p.
290, l. 16: Tu es nata de inpari matrimonio.
Siehe zum Ausdruck impar coniugium /
matrimonium: ASD VI, 8, p. 395, n.l. 140.
668669 Sanctus vxorem Zusatz C, durch
Stunicas Kritik veranlasst. Dieselben Stellen
von Clemens / Eusebius benutzte Er. in seiner
Verteidigung, Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 216, app. crit. n.l. 849 (Zusatz
B, cf. oben n.ll. 661662). Siehe Clemens
Alexandrinus, Strom. III, 6, 52, 5 III, 6, 53, 1,
GCS Clemens Alexandrinus, 2. Band, p. 220,
ll. 1518, von Eusebius in seiner Kirchengeschichte angefhrt: HE III, 30, 1, SC 31, p. 140.
Auch sonst hat Er. diese Clemensstelle (aus
Eusebius) zur Verteidigung seiner Auffassung
herangezogen: Annot. in 1. Cor. 9, 5, ASD VI,
8, p. 200, ll. 775778; Apolog. resp. Iac. Lop.

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,3

Stun. ASD IX, 2, p. 186, app. crit. n.l. 399;


ASD IX, 2, p. 140, app. crit. n.l. 589; Supputat. error. in cens. N. Bedae, LB IX, 477D;
692EF (dazu: ASD VI, 8, p. 201, n.l. 775 und
n.ll. 776778 zu 1. Cor. 9, 5). Dieselbe Eusebiusstelle erwhnt Faber zu Phil. 4, 3: Siehe
die folgende Anm. Zur Qualifikation Sanctus (Sanctus Clemens): unten, n.ll. 677680.
669672 quum dedisse Zusatz D. Vgl. Annot.
in 1. Cor. 9, 5, ASD VI, 8, p. 200, ll. 776778
(Zusatz D): [vxorem] quam tamen non circunduxerit consulens Euangelicae libertati,
nach Clemens Alexandrinus, Strom. III, 53, 1,
bei Eus. HE III, 30, 1 (siehe die vorangehende
Anm.): shugon n o periekmihen [Palov]
di t tv pjresav estalv, und Strom. III,
6, 52, 5 (bei Eus. HE loc. cit.): Ptrov mn gr
ka Flippov paidopoisanto, Flippov d
ka tv qugatrav ndrsin zdwken. Man
vergleiche Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, examinatio zu Phil. 4, 3. Faber zitiert 1.
Cor. 9, 5, und sagt dann: Sic enim in ecclesiastica historia Eusebius, cum eos enumerat
qui ex stromatis Clementis vxores habuere,
addit: Sed et Paulus, inquit, non tedet apostolum in quadam epistola mentionem et
salutationem facere comparis suae, quam et
ideo se negat circunducere vt ad praedicationem euangelii expeditior fiat (fo 180r der
Ausgabe von 1512).
672675 Sanctus gratia Ignatius von Antiochien, Epist. ad Philadelph. vi, 5. Siehe die
recensio longior der (Pseudo)Ignatiusbriefe,
ed. F. Diekamp (nach F.X. Funk), Patres apostolici, vol. 2, 3. Aufl., Tbingen, 1913, p. 176,
l. 13 p. 178, l. 2 (nicht in der Ausgabe der
recensio media von P.Th. Camelot, SC 10, pp.
56140): O cgwn tov loipov makarouv,
ti gmoiv proswmljsan, totwn mnsqjn
rti (exomai gr ziov qeo ereqev prv
tov xnesin atn ereqnai n t basilea v
A
bram ka Isak ka Iakb, v Iwsf ka
Jsaou ka tn llwn profjtn, v Ptrou
ka Palou ka tn llwn postlwn tn
gmoiv prosomiljsntwn), ll p proqumav tv per t prgma p nnoav atv
sxon kenouv [cf. v.l. ox p proqumav d
tv per prgma, ll p nnoav autn to
gnouv sxon gunakav, cf. Diekamp ad loc.].
Er. schreibt 1530 ber Ignatius von Antiochien an Johann Koler (zu ihm Contemporaries II, pp. 269270 s.v. [Johann] Koler), Ep.
2331, ll. 810: Demiror quid te delectet in
Epistolis Ignatii. Si mihi essent, lubens tibi
copiam facerem. Nunc neminem audiui qui
illas habeat. Man bekommt den Eindruck,
dass Ignatius' Werke Er. nicht zugnglich

323
waren. Er hat hier vermutlich nur die examinatio von Faber Stapulensis (dem Herausgeber der bersetzung der Ignatiusbriefe!) zu
Phil. 4, 3 (Etiam et rogo et te germane compar), verwendet (S. Pauli epistolae xiv, fo
180v): Nonne audiendus diuinus Ignatius,
qui et Paulo coaetaneus et qui Paulum vidit in
carne? qui inter coniugatos in epistola ad Philadelphienses collocat Paulum. Non detraho
autem, inquit, caeteris beatis qui nuptiis
copulati fuerunt, quorum nunc memini.
Opto enim deo dignus ad vestigia eorum in
regno ipsius inueniri. Sicut Abraham et Isaac
et Iacob, sicut Ioseph et Esaias et caeteri prophetae, sicut Petrus et Paulus et reliqui apostoli qui nuptiis fuerunt sociati: qui non libidinis causa, sed prolis subrogandae gratia,
coniuges habuerunt. Haec Ignatius. Faber
Stapulensis hat hier genau die von ihm
herausgegebene bersetzung des betreffenden Abschnitts des Briefes an die Philadelphier abdrucken lassen. Siehe die Erstausgabe
der (Pseudo)Ignatiusbriefe von 1498 (Paris)
fo 119r. Zu dieser Ausgabe: Diekamp, prolegomena IV, pp. xlviliv.
675676 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 13,
3, Migne PG 62, 279: Tinv tn gunaka ato
parakalen ntaq fasin, Shuge gnsie
ll ok stin, ll tina gunaka ka ndra
miv atn.
677680 Sed apostolorum? Aus dieser
Anmerkung stellt sich heraus, dass Er. nicht
Clemens Alexandrinus (um 150 vor 215/ 216,
cf. Bardenhewer II, 49, pp. 4042) meint,
sondern Clemens Romanus, den heiligen
Klemens, unter dessen Namen eine Reihe
von Schriften berliefert ist. Laut der berlieferung war er einer der ltesten Ppste
(nach Eusebius der dritte Nachfolger von
Petrus) und war er sogar von Petrus selbst zu
seinem Nachfolger bestellt usw. Vieles ber
den heiligen Klemens ist unsicher (cf. Bardenhewer I, 11.1, pp. 116119). ber das frhere Leben von Ignatius von Antiochien sind
wir kaum informiert. Nach Hieronymus ist er
ein Schler von Johannes [!] gewesen. Er ist
zur Zeit des Kaisers Trajan, um 110, als Martyrer in der Arena gestorben (zu Ignatius:
Bardenhewer I, 12, pp. 131158; Altaner 16,
pp. 7881). Er. hat wahrscheinlich die von
ihm genannten Quellen, Clemens / Eusebius
und Ignatius, nur indirekt (durch Faber Stapulensis) benutzt.
678679 hic discipulus Er. meint, Ignatius
(hic) sei ein Schler von Marcus gewesen.
Aber auch Faber Stapulensis hielt Ignatius fr
einen Schler von Johannes, cf. Fabers Einlei-

324
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,3

pulus, an Chrysostomo qui tanto interuallo semotus fuit a temporibus apostolorum? [C] Theophylactus tamen acriter repugnat, ne Paulo tribuamus vxorem,
quasi vero in hoc sit aliquid periculi. Quod ne fiat, mauult hunc alteri mulierum
vel fratrem vel maritum fuisse ac fortasse carceris custodem. Fatetur tamen fuisse
qui putarint haec Paulum vxori suae scribere, quos non alio refellit argumento
quam vocis vnius, quam masculino genere posuerit, foeminino positurus videlicet, si de vxore loqueretur. Sentit autem opinor de gnsie. Nam de shugov nemo
nescit esse generis communis. Verum qui putarunt de vxore dici, ni fallor, Graeci
fuerunt, quos tamen nihil offendit quod offendit Theophylactum, nimirum
intelligentes in huiusmodi vocibus iuxta morem Atticum frequenter vsurpari
genus masculinum pro foeminino. [D] Quemadmodum Homerus dixit klutv
pro klut, et Euripides gennaov pro gennaa. Denique quum Theophylactus in
epistola ad Titum cap. ii. legat swtriov pro salutifera itaque interpretetur,
demiror quur hic offenderit gnsiov. [C] Proinde vt hanc sententiam non arbitror
absurdam, ita fateor et alteram posse consistere. Tantum offendit quod virum ceu
comitem adiungit foeminis praeter morem suum. Deinde quis esset iste carceris
custos, quem Paulus dignaretur tanto honore, vt eum gnsion shugon vocaret et
eidem praeferret mulieres? [D] Consortes euangelici laboris Paulus solitus est
appellare sunergov, shugov magis congruit in par hominum, quos idem copulat iugum, vnde Latinis quoque dictum est coniugium. [C] Lyranus admonet
germanum esse nomen proprium, ne nihil adderet de suo, quod hausisse videtur
e commentariis qui falso Hieronymi titulo feruntur in omnes epistolas Pauli.
Porro cum haec epistola scripta sit omnibus sanctis, episcopis ac diaconis nullius
expresso nomine, non video quis hic possit intelligi. [A] Ad i u u a i l l a s . Sullambnou atav, commoda illis [C] ac manum admoue. [A] Me c u m l a b o r a u e r u n t . Sunqljsn moi, id est simul mecum decertarunt.
686 de vxore D E: haec de vxore C.
tung zur bersetzung der Ignatiusbriefe:
Iacobi Fab. Stapulensis in epistolas diuini
Ignatii argumentum. Ignatius, Ioannis euangeliste discipulus etc. (fo 102v der genannten
Ausgabe von 1498, cf. oben n.ll. 672675).
Auf welcher Angabe Er. sich sttzt, ist mir
nicht bekannt.
680698 Theophylactus coniugium Zusatz C,
unterbrochen durch einen Zusatz D (ll.
689692). Als Er. 1521 in seiner Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 214216, ll.
846864, Theophylactus aufgefhrt hatte,
und dessen Meinung zu widerlegen versucht
hatte, bringt er ihn im vorliegenden Zusatz C
(1522) zur Sprache. Der genannte Abschnitt
der Apologia gegen Stunica und der vorliegende Passus berschneiden sich grsstenteils.
680 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 4,
3, Migne PG 124, 1192BC. Siehe die berset-

zung von Persona: Apparent he mihi femine


tanquam primates in Philippensium ecclesia
extitisse, commendat autem has mire virtutis
viro, qui harum alteri vel vir erat vel frater,
forsitan etiam carceris erat hic custos Nonnulli vero errore ducti vxorem dicunt Paulum
adhortari, quod tamen longe est secus,
quippe quem neque vxorem legimus
habuisse, et germana coniunx dicere debuisset, si vxor illa fuisset (fo cl[x]ir).
681682 Quod custodem Theophyl. loc. cit.:
Dokos moi atai a gunakev [sc. Euodia und
Syntyche] t keflaion enai tv kkljsav
tv ke. Paratqetai on tatav ndr tini
qaumast, v delfv n miv atn ka
nr. Txa d ka desmoflaz swv n n
otov.
682685 Fatetur loqueretur Siehe die. n.ll.
659661 zitierte Passage aus Theophyl. (Tinv

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,3

d planjqntev ktl.); auch ASD IX, 2, p. 215,


n.l. 847 angefhrt. Vgl. zum vorliegenden
Passus: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
p. 216, ll. 852855: Nec habet Theophylactus
quo refellat illorum opinionem, nisi vnius
vocis argumento, quam Paulus masculino
genere posuerit, faeminino positurus si de
vxore loqueretur.
685689 Sentit foeminino Cf. Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 855859:
Sentit autem, ni fallor, de gnsie. Nam de
shugov nemo nescit esse generis communis.
Verum qui putarunt haec de vxore dici, nimirum Graeci erant, quos tamen nihil offendit
quod offendit Theophylactum; vnde consequitur vt aut legerint gnjsa, aut intellexerint
iuxta morem Atticum masculinam vocem
vsurpatam vice foemininae.
685 Sentit gnsie Siehe H.J. de Jonge, ASD
IX, 2, p. 217, n. 855: Er.' hesitation [ni fallor, in unserem Text opinor] is due to the
fact that at Anderlecht he could not consult
Theophylact in Greek and had to rely on the
Latin translation etc. Ab November 1521 war
Er. in Basel. Ob er, ehe die dritte Ausgabe
Februar 1522 erschienen war, den griechischen
Theophyl. im Basler Kloster der Dominikaner herangezogen hat, ist nicht klar.
686687 Verum Theophylactum Siehe oben
ll. 661662: Sunt autem magni autores apud
Graecos, qui putant Paulum habuisse vxorem; offenbar gibt es 1516 keinen Zweifel. An
der vorliegenden Stelle zeigt Er. sich unsicher
(wegen Stunicas Kritik?), ob die griechischen
Kirchenvter uns von Paulus' Ehe berichtet
haben.
687689 nimirum foeminino Siehe die Verweise bei H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 217, n.l.
858. Ausfhrlich zur Sache: KhnerBlass I,
1, 147149, pp. 535547, bes. 147, pp.
535540. Cf. oben n.ll. 659661.
689692 Quemadmodum gnsiov Nahezu
dieselbe Anmerkung wurde in der Basler
Gesamtausgabe der Werke von Er., BAS, in
der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. hinzugefgt,
cf. ASD IX, 2, p. 216, app. crit. n.ll. 861862
und p. 217, n.ll. 861862 (The references
added in BAS etc.).
689 Homerus Siehe Il. II, 742; Od. V, 422 (dazu:
KhnerBlass I, 1, 147.1.c.b, p. 538).
690 Euripides Siehe Hec. 592 (dazu:
KhnerBlass I, 1, 147. Anm. 2.g, p. 537).
690 Theophylactus Theophyl. Expos. in Tit. 2,
11, Migne PG 125, 161A ( xriv to qeo
swtriov).
692693 Proinde consistere Siehe Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 859860:

325
Itaque vt hanc sententiam non arbitror
explodendam vt absurdam, ita fateor et alteram posse consistere.
693696 Tantum mulieres? Nahezu dieselbe
Formulierung in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 216, ll. 861864 (tanto honore
et eum; vocaret, quem titulum ne Timotheo
quidem vnquam tribuit, et tamen eidem
praefert mulieres?).
693694 Tantum suum Siehe oben ll.
662663: Et consentaneum est mulieribus und den Kommentar ad loc. Zur Sache:
H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 217, n.ll. 861862
(Er.' Argumentation ist nicht sehr valid).
696697 Consortes sunergov Siehe Rom. 16,
3; 16, 9; 16, 21; Phil. 2, 25; 1. Thess. 3, 2 (v.l.)
usw. (nach Bauer s.v. sunergv). Zum Begriff
sunergv: ThWNT 7, pp. 871874: C. Die
Wortgruppe im Neuen Testament (Georg
Bertram).
697698 shugov coniugium Cf. oben ll.
657658: Syzygi dicuntur quasi pariter
ducentes iugum. Er. versucht, aufgrund der
Etymologie seine Auffassung glaubhaft zu
machen, Paulus sei verheiratet.
698 Lyranus Siehe Nicolaus Lyranus ad loc.
Biblia sacra (vol. VI, Parisiis 1590), 600F:
Etiam rogo et te Ger. Nomen proprium
est.
700 commentariis Pauli Siehe Pelagius'
Kommentar zur Stelle, Souter II, p. 411, ll.
810 = Migne PL Suppl. I, 1318: Etiam [rogo]
et te, [carissime,] Germane compar. Germanus dictus est nomine, qui ei compar erat
officio. Er. kannte den Kommentar zu den
Paulusbriefen von Pelagius nur als ein
unechtes Werk von Hieronymus, das er in
Band IX seiner Gesamtausgabe der Werke
von Hieronymus 1516 abdrucken liess. Cf. n.l.
191 zu Gal. 4, 25.
701702 Porro intelligi Siehe Phil. 1, 1: psin
tov goiv sn piskpoiv ka diaknoiv.
702 Adiuua illas Nov. Test.: adiuua eas. Dazu:
ASD VI, 3, p. 581, n. 33.
702703 Sullambnou atav So auch die heutigen Ausgaben (sunlambnou Tischendorf ).
703704 Mecum laborauerunt Nov. Test.:
decertarunt [conuenerunt A] mecum.
Dazu: ASD VI, 3, p. 581, n. 34. Vgl. auch
Valla, Annot. ad loc.: Quae mecum laborauerunt in euangelio. Ne diceret interpres
quae mecum certauerunt vt graece est, veritus ne in alium sensum acciperetur, dixit
laborauerunt. Nos autem sciamus graece
esse certauerunt vna, sunqljsan (Garin, p.
879, col. 2); siehe Er.' bersetzung, l. 704:
simul mecum decertarunt.

326
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
LB 877
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,49

[4] Ga u d e t e i n Do m i n o. Xarete. Potest esse et valete.


[5] Mo d e s t i a . Epieikv, id est humanitas siue aequitas. [B] Ambrosius
explanat rationabilis conuersatio, cum non contenditur de summo iure, sed alius
alii pro tempore cedit, et id sequitur quod postulat humanitas. [A] Do m i n u s
e n i m . Enim redundat [B] nec additur apud Ambrosium.
[6] [A] Se d i n o m n i . Omni non est epithetum orationis, n pant, id est
in omni re siue in omnibus.
[7] Om n e m s e n s u m . Pnta non, id est mentem siue intellectum, ne
quis ad corporis sensum detorqueat. [B] Certe mentem legit Ambrosius hanc
enarrans epistolam itaque citat libro De Iacob et beata vita, capite sexto. [A]
Cu s t o d i a t . Froursei, id est custodiet futuri temporis. [B] Neque enim
optat hoc illis, sed animat eos hac fiducia. Ita legisse Ambrosium colliges ex ipsius
interpretatione, si perpendas attentius.
[8] [A] De c a e t e ro f r a t re s . T loipn, id est quod reliquum est. Est
autem continuantis post digressionem aliquam. Qu a e c u n q u e p u d i c a .
Semn. Quod Ambrosius legit magnifica. Vertere poterat [E] grauia, [A] seuera,
honesta, verecunda. Nam haec omnia significat Graecis semn. | Qu a e cunque sancta. A
gn, id est pura siue casta. A m a b i l i a . Prosfil.
Quod Hieronymus Aduersus Iouinianum vertit ad castitatem pertinentia, sed
detorquens, opinor, ad suam argumentationem. [E] Nisi forte pro gn reddidit
ad castitatem pertinentia, sed probabilius est hunc errorem esse scribarum. Etenim quum licuerit dicere quaecunque casta, quid opus erat circuitione? quae in
prosfil erat necessaria. Iam nisi pudica accipimus verecunda, bis inculcauit
pudicitiam, in semn et in gn, vnde suspicor locum hunc apud Hieronymum
non carere mendo; fortasse scripserat quaecunque casta, quaecunque ad amicitiam pertinentia. [A] B o n a e f a m a e . Efjma, id est bene ominata [C] siue
boni ominis. [A] Ambrosius vertit laudabilia. Totum hunc locum ita reddidit
Hieronymus: Quaecunque ergo sunt vera, quaecunque pudica, quaecunque iusta,
quaecunque ad castitatem pertinentia etc. Si q u a l a u s d i s c i p l i n a e . Disciplinae redundat iuxta Graecos codices. [C] Nec apparet ex Ambrosianis commentariis, quod secus legerit quam Graeci. [A] Et virtus hic est ret, quae opponitur
vicio non dnamiv, quae pugnat cum imbecillitate.
[9] Ha e c c o g i t a t e e t a g i t e . Cogitate superest. Graecis tantum est
tata prttete, id est haec agite. Et ita legit Ambrosius. [C] Hunc locum qui706 aequitas BE: equitas A.
705 Gaudete in Domino So auch Vg. und Nov.
Test.
706 Modestia So auch Vg. und Nov. Test.
706 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
5, CSEL 81, 3, p. 159, ll. 89.
708709 Dominus enim Nov. Test.: Dominus
(om. enim). In den heutigen Ausgaben der
Vg. fehlt enim gleich wie im Nov. Test. Zum

Zusatz von enim: WordsworthWhite ad


loc. und ASD VI, 3, p. 581, n. 51.
709 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Phil.
4, 5, CSEL 81, 3, p. 159, l. 2 (Dominus prope
est).
710 Sed in omni Nov. Test.: sed in omni, [A E]
sed in omni [BD]. Zur Interpunktion:
ASD VI, 3, p. 581, n. 62 und ll. 710711 (man

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,49

beachte, dass pant substantiviert ist [neutr.],


sonst wre der Text gewesen: ll n psj
[t] proseux).
712 Omnem sensum Nov. Test.: omnem intellectum. Zur bersetzung: non = intellectum:
ASD VI, 3, p. 35, n. 285 zu Rom. 1, 28. Vgl.
Valla, Annot. in Phil. 4, 7: Et pax dei quae
exuperat omnem sensum Sed cur non
mentem siue intellectum potius, quam sensum, non? (Garin, p. 879, col. 2).
713 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
7, CSEL 81, 3, p. 159, l. 6 (Lemma: mentem)
und p. 159, l. 24 p. 160, l. 3 (zweimal mentem).
714 De sexto Siehe Ambrosius, De Iacob et
vita beata II, vi, 28, CSEL 32, 2, p. 48, l. 20.
715 Custodiat Nov. Test.: custodiet. Dazu:
ASD VI, 3, p. 582, n. 73 und Valla, Annot. ad
loc.: custodiat corda vestra Modo custodiet, froursei (Garin, p. 879, col. 2).
716 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
7, CSEL 81, 3, p. 159, l. 6, im Lemma custodiat (so auch Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 966C). Vielleicht schliesst
Er. aus den Futura lucebunt und erunt (p.
159, l. 9) und aus dem Satz tunc demum
munitionibus pacis suae, quae omnem superat
mentem, ait, custodiat [custodiet v.l.] corda
vestra in Christo Iesu (p. 159, l. 23 p. 160, l.
1), es msse sich um ein Futurum custodiet
handeln.
718 De caetero fratres Nov. Test.: Quod reliquum est, fratres. Zur bersetzung quod
reliquum est: n.ll. 458459 zu Phil. 3, 1 und
ASD VI, 3, p. 210, n. 21 zu 1. Cor. 4, 2.
719 Quaecunque pudica Nov. Test.: quaecunque
honesta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
582, n. 83.
720 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
8, CSEL 81, 3, p. 160, l. 7.
721722 Quaecunque sancta Nov. Test.: quaecunque pura. Zur bersetzung pura fr
gn: ASD VI, 3, p. 582, n. 84.
722 Amabilia Nov. Test.: accommoda. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 582 sq. n. 85.
723 Hieronymus Hier. Adv. Iov. I, 38, Migne PL
23, 277A: Quaecumque ergo sunt vera,
quaecunque pudica, quaecunque iusta, quaecunque ad castitatem pertinentia, his copulemur, haec sequamur. Man knnte sich fragen, ob Hier. hier (quaecunque pertinentia)
gn (sancta) oder prosfil (amabilia)
bersetzte. Siehe unten ll. 724730).
730 Bonae famae Nov. Test.: boni ominis [bene
ominata A, boni nominis BD].
730731 Efjma ominis Efjma, auch die
Lesart der heutigen Ausgaben, wird von Er.

327
durch verschiedene Formulierungen bersetzt, siehe die vorangehende Anm. und ASD
VI, 3, p. 583, n. 86.
731 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
8, CSEL 81, 3, p. 160, l. 8.
732 Hieronymus Hier. Adv. Iov. I, 38, Migne PL
23, 277A, oben n.l. 723 angefhrt.
733 Si disciplinae Nov. Test.: si qua laus (si
qua laus: si qua laus disciplinae v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 583,
n. 88). Siehe auch Valla, Annot. ad loc.: si qua
laus disciplinae Non legitur graece disciplinae, sed ab aliquo, quia putauit deesse,
adiect[iu]um est (Garin, p. 879, col. 2).
734735 Ambrosianis commentariis Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4, 8, CSEL 81, 3, p. 160, l.
9 (laus disciplinae, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 966C und die Amerbachausgabe von 1492, fo p3r col. 1: laus v.l.).
Im Kommentar gibt es keine Anspielung auf
disciplinae.
735736 Et imbecillitate Mehrmals behandelt
Er. die Doppeldeutigkeit des Begriffes virtus
in der Vg. (NT): virtus ist die bersetzung
von sowohl dnamiv, als auch von ret (wie
an der vorliegenden Stelle). Siehe z.B. Annot.
in 1. Cor. 1, 18, ASD VI, 8, p. 52, l. 181: Dei
virtus est. Dnamiv, vt opponatur infirmitati
et impotentiae; Annot. in 1. Cor. 5, 4, ASD
VI, 8, p. 96, ll. 946947: De virtute quae hic
potestatem aut vim significat, non probitatem, crebro iam admonuimus, dazu: p. 97,
n.l. 947. Siehe auch ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42
zu Rom. 1, 4.
737 Haec agite Vg.: haec agite; Nov. Test.:
haec facite. Zur Ergnzung der Worte cogitate et in einigen Mss.: WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 583, n. 91; ASD IX, 2, p.
217, n.l. 870.
737738 Cogitate agite Diese richtige Meinung von Er. veranlasste Kritik von Stunica
(siehe unten). In der heutigen Ausgaben:
tata prssete (prttw [tt] ist attisch, cf.
KhnerBlass I, 1, 31, p. 153).
738 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
9, CSEL 81, 3, p. 160, l. 11.
738755 Hunc redeant Diese Passage, die sich
aus Zustzen C und D zusammensetzt, und
Er.' Antwort auf Stunicas Kritik, Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 866878
berschneiden sich grossenteils. Es handelt
sich diesmal um einen Irrtum von Stunica,
der Phil. 4, 8b: haec cogitate und (die
falsche Lesart von) Phil. 4, 9b: haec cogitate
et agite nicht richtig voneinander unterschieden hat. Er. meinte Vers 9b und Stunica
redet von Vers 8b. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.

328
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
LB 878
769

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,1012

dam magnis cachinnis magnisque conuiciis insectatur negans me apud me fuisse,


cum haec scriberem. Ac mox deprehendi hominis errorem. Siquidem cum ego
notassem lectionem posterioris partis haec agite; et Deus pacis etc., ille somniauit
me de priore parte loqui, si qua laus disciplinae, haec cogitate quae et didicistis. At
dicet ille, quid annotabas, cum scriptura huius loci belle haberet in Graecis pariter ac Latinis codicibus? Non sum tam stupidus, vt praeter occasionem id fuerim
annotaturus. Etenim cum haec scriberem, consului peruetustae, [D] imo primae,
ni fallor, [C] aeditionis codicem, qui glossam habet adiunctam ordinariam et
interlinearem vt vocant, praebitam e monasterio Cartusiensium, quod propinquum est vrbi Bruxellensi, vicinum collegio Anderlacensi, in quo tum temporis
valetudinis causa rusticabamur. In eo sic habebatur scriptum: Haec cogitate quae
et didicistis et accepistis et audistis et vidistis in me, haec cogitate et agite, et Deus
pacis erit vobiscum. Et glossa in interstitio versuum, Non solum, inquit, cogitate,
sed et actu implete. Hic clamabit meus castigator scripturam esse deprauatam et
illud cogitate repetitum e loco superiore. Fateor et ideo admonui, ne latius serperet ea scriptura, quae iam codices innumeros occuparat. [D] Det Dominus talibus sycophantis, vt aliquando ad se redeant.
[10] [A] Qu o n i a m t a n d e m a l i q u a n d o. Oti dj pot, id est quod
iam aliquando. Re f l o r u i s t i s p ro m e s e n t i re . A
neqlete t pr mo
fronen, id est reuiguistis in sentiendo de me, vt subaudias kat t fronen, hoc
est reuiguit in vobis amor et sollicitudo ac studium erga me, tametsi non misistis hactenus, quod opportunitas mittendi vobis defuerit, non animus. Si c u t e t
s e n t i e b a t i s . Ef , id est in eo quod sentiebatis. Oc c u p a t i a u t e m e r a t i s . Jkairesqe d, id est sed non habuistis opportunitatem. Id enim sonare
videtur kairesqai.
[11] No n q u a s i . Ox ti, id est non quod. Pro p t e r p e n u r i a m .
Kaq strjsin, id est iuxta defectum. Su f f i c i e n s e s s e . Atrkjv enai, id
est contentus esse. Apertius erat: Nam ego didici his in quibus sum, contentus
esse, n ov em atrkjv enai, [D] hoc est noui quod adest boni consulere.
[12] [A] S c i o e t a b u n d a re . Perisseein. Quod hic vertit abun|dare,
non solum pertinet ad rerum copiam, sed ad omnem praecellentiam, vt oppona754 innumeros occuparat D E: non paucos
occupauerat C.
757 neqlete BE: neqllete A.
761 Occupati autem E: Occupati enim AD.
763 kairesqai CE: kairesqai A B.

764 Non quasi non quod inter lemma Propter penuriam [post defectum 765] et lemma
Sufficiens esse [765] posuerunt AD.
768 Scio et abundare E: Scio humiliari et abundare AD.

Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 867871: [Stunica] qui me somniat de priore parte loqui:
haec cogitate, quae et didicistis. Hic tantum est
loghesqe, consentientibus inter se Latinis
codicibus. Sed paulo post sequitur tata
prttete. Quo loco quidam Latini codices
repetunt: cogitate et agite, et Deus pacis erit
vobiscum. Sed isti, inquiet, codices sunt men-

dosi. Verum et ob eam rem annotauimus, ne


mendum hoc serperet latius.
738739 quidam Gemeint ist Stunica, der geschrieben hat: Erasmi hallucinatio manifesta. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 216, l. 866, cf. p. 217, n.l. 866.
739740 negans scriberem Siehe Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 217, n.ll. 866867:

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,1012

Stun. had begun his section with the words:


Absens fortasse a semetipso Erasmus erat cum
scipsit cogitate hoc loco superesse.
741 posterioris partis D.h. Phil. 4, 9b.
742 priore parte D.h. Phil. 4, 8b9a.
742 laus disciplinae Siehe zu dieser Lesart n.l.
733 zu Phil. 4, 8.
745747 consului vocant Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 872873:
Hoc loco Glossa Ordinaria, quae occupat
interuallum versuum, non solum, inquit, cogitate sed et actu implete. Porro ne Stunica putet
hoc mendum tantum in meo fuisse codice,
quum haec scriberem consului volumen
vetustae aeditionis, quod habebat Glossam
Ordinariam. Er. zog die Erstausgabe der
Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (Adolph
Rusch von Strassburg, 14801481) heran, in
der sich das gemeinte interlinere Scholion
zur Stelle Phil. 4, 9, findet: Non solum cogitate, sed et actu implete et deus erit adiuuans
hec facere (im Haupttext: Hec cogitate et
agite). Dazu: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
217, n.l. 872 und n.l. 875.
747748 praebitam Anderlacensi Cf. Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, l. 876:
[volumen] e bibliotheca cartusiensium non
procul a Bruxella. Dazu: H.J. de Jonge, ASD
IX, 2, p. 217, n.l. 876: The Carthusian monastery at Scheut (Anderlecht) was called Domus
nostrae Dominae de Gratia (O.L. Vrouw van
Genade) and existed from 1455 to 1579/ 80
(die relevante Literatur ist zur Stelle genannt).
749751 Haec vobiscum Phil. 4, 8b9 (haec
agite: haec cogitate et agite v.l.).
751 Et glossa versuum Siehe oben n.ll. 745747.
752753 Hic superiore Tatschlich verteidigten Stunica und Er. dieselbe Meinung, wie Er.
sagt. Der castigator ist natrlich Stunica.
755 sycophantis Siehe Adag. 1281 (Sycophanta),
ASD II, 3, p. 298: Siehe p. 298, ll. 816817:
Conuicium prouerbiale in calumniatores et
quamuis pusilla de causa litem mouentes. Vgl.
auch Adag. 1529 (Non inest remedium aduersus
sycophantae morsum), ASD II, 4, p. 40.
755 vt redeant Eine Anspielung auf Stunicas
Worte: Absens fortasse a semetipso Erasmus
erat (cf. oben l. 739: negans me apud me
fuisse und n.ll. 739740).
756 Quoniam tandem aliquando Nov. Test.:
quod iam tandem. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 583, n. 102,3.
756 Oti dj pot So auch die heutigen Ausgaben.
757 Refloruistis sentire Nov. Test.: reuiguit
vestra pro me sollicitudo. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 583, n. 104. Er. hat die Lesart der

329
Vg. in seine Liste der Soloecismi aufgenommen: Refloruistis pro me sentire, pro eo
quod erat reuiguit vester in me affectus (fo
Oo2v der Ausgabe D). Auf Stunicas Kritik
antwortete Er. Epist. apolog. adv. Stun. LB IX,
399AB: Refloruistis pro me sentire, pro eo
quod erat reuiguit siue refloruit vester in me
affectus, notaui parum Latine dictum. Hoc
loco sic agit [Stunica] quasi tantum notarim
reflorescendi verbum, cum id me nihil offenderit. Quis Latinus audiuit, refloruistis sentire?
Quis intellecturus erat sentire pro affectum
esse, quis pro me intelligeret de me siue erga
me? Sed quid facias? Ambrosius ita legit [cf.
Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4, 10, CSEL 81,
3, p. 160, ll. 2425: refloruistis ad hoc, vt pro
me sentiatis], nec Valla notauit hunc locum,
Amussis, vt aiunt [cf. Adag. 488, ASD II, 1, pp.
559560] alba in albo lapide (Hinweis auf
Stunica, ASD VI, 3, p. 583, n. 104 entnommen).
757758 A
neqlete fronen So auch die heutigen Ausgaben.
760761 Sicut et sentiebatis Nov. Test.: in eo in
quo et soliciti eratis. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 583, n. 105.
761 Ef sentiebatis Dazu: BlassDebrunner
2353: f darum dass, weil Phil 4, 10 =
ti denn. Cf. n.ll. 561563 zu Phil. 3, 12.
761762 Occupati autem eratis Nov. Test.:
verum deerat oportunitas. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 583, n. 106.
762 Jkairesqe Siehe Bauer s.v. kairomai: ihr
hattet keine Gelegenheit, eure Liebe zu mir zu
bettigen, und BlassDebrunner 3074.
Jkairesqe d auch in de heutigen Ausgaben.
764 Non quasi Nov. Test.: non quod, cf. ASD
VI, 3, p. 348, n. 241 zu 2. Cor. 1, 24. Eigentlich
handelt es sich bei ox ti um eine Ellipse: o
lgw ti, deren Ursprung so verdunkelt ist,
dass Paulus Phil 4, 11 sagen kann ox ti kaq
strjsin lgw (BlassDebrunner 4806).
764 Propter penuriam Nov. Test.: iuxta penuriam, dazu: ASD VI, 3, p. 584, n. 112.
765 Kaq strjsin So auch die heutigen Ausgaben.
765 Sufficiens esse Nov. Test.: his [in his A]
contentus esse. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 584, n. 115.
766767 Nam esse Nahezu Er.' Fassung im
Nov. Test. (nam ego didici, in quibus sum his
contentus esse).
767 n ov enai So auch die heutigen Ausgaben.
768 Scio et abundare Nov. Test.: noui et excellere. Zu excellere fr perisseein: ASD VI,
3, p. 51, n. 73 zu Rom. 3, 7, und p. 584, n. 123.

330
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,1317

tur ei quod praecessit humiliari. [C] Nam de copia et inopia mox meminit. [D]
Etiamsi Theophylactus aliter exponit. [A] V b i q u e e t i n o m n i b u s . En
pant ka n psi, id est in omni et in omnibus. Et sic legit Ambrosius. Tametsi
probe vertit hoc interpres, vt accipias vbique pro eo quod est in omni re. [D]
Theophylactus priorem particulam n pant, bifariam exponit, aut in omni tempore, vt intelligas longam experientiam, aut in omni negocio, vt intelligas plurimarum rerum experientiam, in omnibus vero quae obiter incidunt. [A] In s t i t u t u s s u m . Memjmai, quod Ambrosius vertit imbutus sum. Est autem
proprie initiari mysteriis. Porro mysteria primum discuntur, [D] mox exercentur. [A] Ab u n d a re e t p e n u r i a m p a t i . Perisseein ka steresqai, hoc est
quasi dicas pati, vt supersit, pati, vt desit siue pati, vt nimium sit, pati, vt
minus sit.
[13] Qu i m e c o n f o r t a t . En t ndunamonti. Non est confortat quasi
consolatur et reficit, sed confortat, id est potentem ac fortem reddit; [B] corroborat erat Latinius.
[16] [A] In T h e s s a l o n i c a m . En Qessalonkj, id est in Thessalonica.
Nec miserunt in Thessalonicam, sed Paulo miserunt, qui illic tum erat. [E] Nisi
forte apostolus neglexit grammaticae leges. [A] Se m e l e t b i s . Apaz ka dv.
Quod si quis Latine velit reddere, dicundum est semel atque iterum. Ambrosius
legit semel et iterum. Alioqui semel et bis nihil aliud sonat quam ter. [E] Neque
enim statim Latine dicitur quod Graecis bene dicitur. [A] In v s u m . Ev tn
xrean, id est ad egestatem siue ad necessitatem. Quanquam in vsum non est
absurdum, modo intelligas in vsum, id est cum esset opus. Ambrosius legit in
vsus meos misistis.
[17] No n q u i a q u a e ro d a t u m . Ox ti pihjt t dma, id est non
quod quaeram ipsum donum. Ambrosius legit non quia munus quaeram. Se d
re q u i ro f r u c t u m . Illud quaero et hoc requiro apud Graecos idem verbum est,
pihjt, [D] ne quis frustra miretur interpretis copiam. [A] Ab u n d a n t e m i n
r a t i o n e m . Hic melius vertisset Graecum participium in verbum, pleonhonta,
id est qui redundet in vestrum commodum potius quam meum.
770 ei quod praecessit CE: ex aequo A B.
771 in omnibus BE: in eo A.
780781 desit vt minus sit BE: desit
pati, siue vt nimium sit, siue vt minus sit
A.
784 Latinius CE: vsitatius B.
785 in Thessalonica scripsi sec. Nov. Test.: in
Thessalonica, vt subaudias ecclesia [ecclesiam

A] AD, Thessalonica E.
790793 In vsum misistis inter lemma
Abundantem in rationem [post quam meum
799] et lemma Habeo autem omnia [800]
posuit A.
794 pihjt BE: hjt A.
799 redundet E: redundaret AD.

770 humiliari Phil. 4, 12a: Scio et humiliari.


770 Nam meminit Phil. 4, 12b: et abundare
et penuriam pati.
771 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 4,
12, Migne PG 124, 1197CD: Oda ka tapei-

nosqai, oda ka perisseein. Toutsti, ka


lgoiv kexrsqai oda, ka limn pofrein
ka ndeian, ka a perisseein. Ka poa
toto ret, t ednai perisseein; Ka sfdra mn on meglj. Pleouv gr perissea

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,1317

ktraxjlhei, ndeia, ev pleouv piqumav


ka tpouv kkaousa. Pv d dei Palov
perisseein; Oti ev llouv nliske, ka ok
xairen p t perissea, ll sov n n te
pljsmon ka n ndea.
771 Vbique omnibus So auch Vg. und Nov.
Test.
771772 En omnibus (n psin). Siehe Valla,
Annot. ad loc.: Vbique et in omnibus institutus sum. Graece est in omni et in omnibus, n pant ka n psi (Garin, p. 879, col.
2).
772 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
12, CSEL 81, 3, p. 161, l. 6: in omni et in
omnibus imbutus sum.
774 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 4,
12, Migne PG 124, 1197D: En pant ka n
psi memjmai. En pant t makr xrnw,
ka n pant prgmati, ka n psi tov
parempptousi peran labon. Vgl. Personas
bersetzung dieser Stelle: Vbique et in
omnibus institutus sum. Vbique hoc est
quouis loco et tempore, et in omnibus hoc
est in quibusuis rebus que accidere solent
experientiam cepi (fo cl[x]iiv).
776777 Institutus sum So auch Vg. und Nov.
Test.
777 Memjmai Das Verb muw entstammt der
Mysteriensprache und bedeutet einweihen,
cf. Bauer s.v. muw und ThWNT 4, p. 834 s.v.
muw: Kultischer term techn: in die Mysterien einweihen Im NT nur Ph 4, 12 Ob
muesqai hier noch Mysterienklang hat oder
allgemein gebraucht ist , ist schwer zu entscheiden (Gnther Bornkamm).
777 Ambrosius Siehe das oben n.l. 772 angefhrte Zitat von Ambrosiaster.
779 Abundare pati So auch Vg. und Nov.
Test.
779 Perisseein ka steresqai So auch die
heutigen Ausgaben.
782 Qui me confortat Nov. Test.: qui me corroborat [potentem facit A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 585, n. 132.
782 En t ndunamonti So auch die heutigen
Ausgaben (n t ndunamont me).
782783 Non reddit Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: Omnia possumus in eo qui me confortat. Graece est qui me fortem facit siue qui
me validum reddit, n t ndunamont me
(Garin, p. 879, col. 2).
783784 corroborat erat Latinius Das Verb
confortare gehrt zum Sptlatein, cf. Souter,
Glossary s.v., und ist besonders in der Vg.
gelufig. Cf. Kaulen 103, p. 175 s.v.
785 In Thessalonicam Nov. Test.: in Thessalonica [Thessalonicae A] (Thessalonicam: in

331
Thessalonicam v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 585, n. 162). Zur bersetzung: ASD VI, 3, loc. cit.
785 in Thessalonica Siehe app. crit. n.l. 785.
Vielleicht hat Er. in E Thessalonicae, Lokativ, als bersetzung fr n Qessalonkj
schreiben wollen. Vgl. die Lesart im Nov. Test.
A.
787 Semel et bis Nov. Test.: semel et iterum
(semel et bis WordsworthWhite: et semel et
bis Stuttgart Vg.). Siehe die folgende Anm.
787 Apaz ka dv In den heutigen Ausgaben:
ka paz ka dv. Er. folgte seiner Handschrift
AN III 11 (cod. 2817, fo 280r), cf. ASD VI, 3, p.
586, n. 163.
788 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
16, CSEL 81, 3, p. 161, l. 20.
789790 Neque dicitur Er. spielt auf das Problem an, dass eine bersetzung ad litteram
oft nicht mglich sei. Siehe Apologia, Holborn, p. 170, ll. 1921: Nec hic rursum protinus in ius trahant, si minus verbum verbo
respondeat, id quod vt maxime coneris, ne
fieri quidem potest. Davon redet Hier.
mehrmals, siehe Bartelink, Epistula 57. Ein
Kommentar, pp. 4445.
790 In vsum Nov. Test.: quod opus erat. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 586, n. 165.
790791 Ev tn xrean So auch die heutigen
Ausgaben, siehe aber Metzger, Commentary
ad loc. p. 550.
792 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
16, CSEL 81, 3, p. 161, l. 20: vsibus meis, so
auch Er.' Ausgabe, tomus IV, p. 966D und
Amerbachs Ambrosiusausgabe von 1492 (fo
p3r col. 2).
794 Non datum Nov. Test.: non quod requiram munus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
586, n. 171,2,3.
794 Ox dma So auch die heutigen Ausgaben.
795 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
17, CSEL 81, 3, p. 161, l. 21.
795796 Sed fructum So Vg. und Nov. Test.
796797 Illud copiam Er. versucht, eine konsistente bersetzung anzufertigen, cf. Rummel, Annotations, pp. 9697, und bringt, wie
fters, die affectatio copiae des interpres zur
Sprache. Siehe n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2.
797798 Abundantem in rationem Nov. Test.:
exuberantem in rationem. Zur bersetzung
exuberantem: ASD VI, 3, p. 51, n. 73 zu Rom.
3, 7.
798 Hic verbum Obwohl Er. hier ein verbum
finitum vorschlgt (redundet), hat er im Nov.
Test. ein Partizip beibehalten, siehe die vorangehende Anm.

332
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
LB 879
816
817
LB 880
819
820
821
822
823
LB 883
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,18COL. 1

[18] Ha b e o a u t e m o m n i a . A
pxw. Ambrosius legit percepi autem
omnia. Nam pxein est recipere ex aliquo veluti censum aut reditum ex aruis.
Et ad eum modum vertit in euangeliis, receperunt mercedem suam, pxousin. [C]
Id sentiens Theophylactus submonet recipi quod quasi debitum datur. [A]
Re p l e t u s s u m a c c e p t i s . Peplrwmai dezmenov, id est repletus sum accipiens, nisi quod participium est praeteriti temporis. Commodius vertisset ad
hunc modum expletus sum, posteaquam accepi ab Epaphrodito a vobis missa,
odorem etc. In o d o re m s u a u i t a t i s . Osmn ewdav. Quod superius indicauimus; nec est in odorem, sed odorem appositiue [C] suffragante Graecis codice
Donatiani. [D] Suffragabatur vterque Constantiensis. [A] Ambrosius legit odorem
bonae suauitatis, sed mutato, sicuti coniicio, auferendi casu in accusandi casum.
[B] Cyprianus exponens precationem dominicam citat ad hunc modum: Saturatus sum, inquit, recipiens ab Epaphrodito quae a vobis missa sunt, odore suauitatis
sacrificio accepto et placente Deo. Indicat autem quod vocauit odorem suauem,
sumptum a sacris in quibus suffitus spargebantur grati naribus.
[19] [A] Om n e d e s i d e r i u m . Psan xrean, id est omnem necessita|tem
siue indigentiam. Valla emendat implebit, pljrsei, sed codex vnus habebat
pljrsai, id est impleat. |
[23] Cu m s p i r i t u ve s t ro. Sic et Ambrosius legit, sed Graeci codices
habent met pntwn mn, id est cum omnibus vobis.
ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD PHILIPPENSES,
ERASMVM ROTERODAMVM,

[B] PER DES.

[A] FINIS |

[A] IN EPISTOLAM PAVLI AD COLOSSENSES ANNOTATIONES


[B] DES. ERASMI ROTERODAMI
[A] In primis non possum non mirari, quid in mentem venerit iis qui Colossenses, ad quos scribit hanc epistolam Paulus, aiunt esse Rhodienses ob nobilem
illum colossum, qui memoratur inter septem mundi miracula. Nam de statua
quidem nullus non meminit scriptorum. At de ciuitate huius nominis ne ii quidem vllum fecere verbum, qui totius insulae situm diligentissime literis prodiderunt. Quin potius Colossae ciuitas est Phrygiae, quae est in Asia minore, haud ita
procul ab Hierapoli et Laodicea, quarum et in hac epistola meminit Paulus Laodiceae cum ait: Volo autem vos scire cuiusmodi certamen habeam pro vobis et pro his
qui sunt Laodiceae. Ac rursum in calce: Facite, vt et in Laodicensium ecclesia legatur, et eam quae e Laodicea missa fuit, vt vos quoque legatis. Ac paulo superius, quo815 necessitatem AD: nessitatem E.
817 pljrsai scripsi: pljrsai AE.
820821 ANNOTATIONVM FINIS BD: ANNOTATIONVM AD PHILIPPENSES FINIS A, FINIS
E.

IN EPISTOLAM ANNOTATIONES BE: ANNOTATIONES IN EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD


COLOSSENSES A.

4 aiunt esse BE: esse aiunt A.


12 eam BE: ea A.

ANNOTATIONES IN PHIL. 4,18COL. 1

800 Habeo autem omnia Nov. Test.: Recepi


tamen omnia. Zur bersetzung recepi
(pxw): ASD VI, 3, p. 587, n. 181. Cf. Bauer
s.v. pxw 1. Akt.: empfangen haben.
800 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 162, l. 1: percepi enim
[autem v.l. auch in Er.' Ambrosiusausgabe
von 1527, tomus IV, p. 966D] omnia.
802 in euangeliis Mt. 6, 2; 6, 5: amen dico vobis
receperunt mercedem suam.
803 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 4,
18, Migne PG 124, 1201B: Epn d t
pxw v p feilv, na m parwntai
ktl. Nach der bersetzung von Persona:
Porro cum habeo dicit quasi debitum esse
id aliquod arguit, quod habere se asserit, ne
illi glorie ducerent, quia se beneficio affecissent (fo cliiir).
804 Repletus sum acceptis Nov. Test.: Expletus
sum posteaquam accepi. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 587, n. 183, 4.
804 Peplrwmai dezmenov So auch die heutigen Ausgaben.
804807 id est odorem Weil das Latein nicht
ber ein Partizip des Perfekts mit aktiver
Bedeutung verfgt (abgesehen von deponentia), muss dezmenov durch einen Nebensatz
oder durch ein Partizip des Perfekts pass. (wie
in der Vg.) bersetzt werden.
807 In odorem suauitatis Nov. Test.: odorem
bonae fragrantiae (odorem suauitatis: in odorem suauitatis v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.; ASD VI, 3, p. 587, n. 186).
807 Osmn ewdav So auch die heutigen Ausgaben.
807 superius Er. wird Annot. in Eph. 5, 2, ll.
133135 meinen, oder Annot. in 2. Cor. 2, 15,
ASD VI, 8, p. 350, ll. 390391: Ewda, id
est fragrantia siue beneolentia, vt ad verbum efferam, nam Graecis dictio est composita.
808809 suffragante Donatiani D.h. einer
der von Er. in Brgge benutzten codices. Cf.
n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
809 vterque Constantiensis Beide Bnde der Paulusbriefe, die Er. von Joh. Botzheim aus
Konstanz geliehen hatte. Cf. n.l. 632 zu Eph.
6, 20).
809 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 162, l. 3.
811 Cyprianus Cypr. Dom. orat. 33, CSEL 3, 1, p.
291, l. 28 p. 292, l. 1 (812 ea quae; odores:
odore v.l.; 813 sacrificium acceptum; placitum: placentem v.l.). In Er.' Cyprianusausgabe von 1520, p. 243: ea quae a vobis missa
sunt, odorem suauitatis sacrificio accepto et
placente Deo.

333
815 Omne desiderium Nov. Test.: quicquid
opus fuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 587, n. 192. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
desiderium nunc intelligendum est indigentiam, xrean (Garin, p. 879, col. 2).
Psan xrean ist die Lesart der heutigen
Ausgaben.
816 Valla Valla, Annot. zu Phil. 4, 19: Deus
autem meus impleat omne desiderium vestrum. Graece est implebit, pljrsei
(Garin, p. 879, col. 2).
816817 pljrsei impleat In den heutigen
Ausgaben pljrsei: pljrsai v.l. cf. ASD
VI, 3, p. 587, n. 191 und Metzger, Commentary
ad loc. p. 550.
818 Cum spiritu vestro Nov. Test.: cum omnibus vobis. Es gibt zwei Lesarten: met to
pnematov mn (so die heutigen Ausgaben,
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 550 sq.)
und met pntwn mn, die Lesart, der Er.
im Nov. Test. folgt (u.a. nach Hs. AN III 11
[cod. 2817] fo 280v). Cf. ASD VI, 3, p. 588, n.
232.
818 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
21, CSEL 81, 3, p. 163, ll. 1617.
35 In primis miracula Nach Stunica kritisierte Er. hier das Lexikon von Ambrosius
Calepinus, in dem die von Er. abgelehnte
Auffassung zu finden ist. Siehe H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 218, n.l. 880 und p. 219,
n.ll. 882883: Stun. had left the question
undecided All in all Stun. seems to agree
with what he had quoted from Calepinus:
Ab hoc colosso Rhodii Colossenses appellati
sunt, quibus scribit Apostolus. Er. beantwortete Stunicas Reaktion auf die vorliegende Passage in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 218, ll. 880883: His qui
sunt Colossis. Dixeram hic Colossenses non
accipi Rhodios. Stunica docet Rhodios esse
dictos Kolossev, a colosso Solis, et eosdem
dictos Lindos. Vt haec vera sint, nihil aduersum me faciunt, nisi forte Stunica putat his
argumentis euinci, hanc epistolam scriptam
fuisse Rhodiis.
56 Nam scriptorum Siehe z.B. Plin. Nat.
XXXIV, 41; Strab. XIV, 2, 5 (652); Paul./Fest.
58M. Lindsay, p. 50, ll. 2224.
68 At prodiderunt Siehe z.B. Strab. XIV, 2,
514 (652655).
910 quarum ait Cf. Col. 2, 1 (1011 Volo
Laodiceae).
11 Ac rursum Cf. Col. 4, 16 (1112 Facite legatis).
12 paulo superius Cf. Col. 4, 13 (1214 quoniam
Hierapoli).

334
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41

ANNOTATIONES IN COL. 1,2

niam habet zelum multum pro vobis et his qui sunt Laodiceae, et his qui sunt Hierapoli. Constat autem Hierapolim et Laodiceam in Phrygia esse aut certe in
confinio autore Ptolemaeo. Porro [E] Herodotus libro septimo Colossas appellat
magnam Phrygiae ciuitatem, quae fluuium habet Lycum qui se praecipitans in
terrae hiatum occultatur, post erumpens ad stadia quinque. Ad haec [A] Plinius
libro quinto, capite trigesimo secundo, Colossas nominatim recensuit in descriptione Phrygiae, quae septentrionali sui parte Galatiae sit contermina, meridiana
Lycaoniae, Pisidiae, Mygdoniae ab oriente Cappadociam attingens. Oppida celeberrima sunt Ancyra, Andria, Celena, Colossae, Carina, Cotiaion, Ceranae, Iconium,
Midaium. Idem libro trigesimoprimo, capite secundo, prodidit Colossis flumen
esse, in quod lateres coniecti lapides extrahantur. Ad haec Strabo Geographiae
suae libro decimo inter loca Laodiceae finitima Colossarum quoque mentionem
facit. Iam vero Theophylactus quoque Graecus interpres de Colossensibus tradidit in hunc modum: Pliv Frugav a Kolossa a nn legmenai Xnai ka
dlon k to tn Laodkeian enai pljson, id est Ciuitas Phrygiae Colossae, quae
nunc vocatur Chonae. Atque id liquet ex eo quod vicina sit Laodicea. Haec
abunde sufficiunt, opinor, ad refellendos eos, qui Colossenses in Rhodum transferunt. Nec ab hac [B] nostra [A] sententia dissentit Faber Stapulensis. [C] Iam
quod apud Suidam legimus Rhodienses et Lindios dictos et Colossenses ob
insignem colossum, quem soli erexerunt, vt verum sit, non efficit, vt haec epistola scripta sit Rhodiis. [A] Caeterum quod in Graecis codicibus Kolassev legimus per alpha scriptum in secunda syllaba, haud scio an librariorum acciderit
incuria, praesertim cum Theophylactus vrbis situm exponens Colossas scribat,
non Colassas. Sic autem dicimus Colossae Colossarum quemadmodum Athenae
Athenarum.
[2] [C] A De o Pa t re n o s t ro. Admonet Theophylactus [E] Chrysostomum vt solet sequutus [C] hic non addi mentionem Christi, quod tamen fieri
solet in caeteris ferme epistolis. Et tamen hoc additum videmus in Graecorum
codicibus, non dubium quin errore librariorum ex sua memoria quae videtur
15 Ptolemaeo BE: Ptolomaeo A.
18 quinto E: sexto AD.
19 meridiana E: Meridiana AD.
20 ab oriente D E: Aboriente A, Ab oriente B
C.
21 Cotiaion E: Coiason AD.
22 Midaium E: Midanum AD.

1415 Constat Ptolemaeo Ptolemaeus erwhnt


Geogr. V, 2, 15, p. 821, Mller (= V, 2, 18, ed.
Carolus Nobbe, Leipzig, 1913) Laodkeia p
Lkw unter den karischen Stdten (cf. certe
in confinio) und Geogr. V, 2, 17, Mller, p. 832
(= V, 2, 26, ed. Carolus Nobbe, Leipzig, 1913)
Ierpoliv in Phrygien. Auch an anderen Stel-

24 suae AC E: suo D.
25 Theophylactus CE: Vulgarius A
interpres BE: intepres A.
26 modum BE: mundum A.
27 laodkeian D E: laodekeian AC.
31 Lindios D E: Lindos C.
35 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

B;

len beruft Er. sich auf Ptol. Geogr. So verweist


er vor allem auf ihn im Zusammenhang mit
Paulus' Reisen in den Annot. in Act.: Siehe
Hovingh, ASD VI, 6, Introduction, p. 9 (cf.
Annot. in Act. 16, 11, ASD VI, 6, p. 276, l. 242;
Annot. in Act. 20, 15, ASD VI, 6, p. 304, l. 873;
Annot. in Act. 27, 7, ASD VI, 6, p. 336, l. 616

ANNOTATIONES IN COL. 1,2

etc.). Er erwhnt ihn auch in der Consult. de


bello Turc. (1530). Siehe ASD V, 3, p. 39, l. 225
und Weilers Kommentar ad loc. Er.' Autograph des Vorwortes (Ep. 2760) zur ed. pr.
des griechischen Textes von Ptol. Geogr.
(Basel, 1533) ist erhalten. Nach Reedijk aber
hat Er. mit einigen Verbesserungen nur Gelenius' Text abgeschrieben, da er selbst berhaupt nicht gut in dieser Materie zu Hause
war: C. Reedijk: The story of a fallacy: Erasmus's share in the printed edition in Greek of
Ptolemy's Geography (Basel 1533) in: Theatrum orbis librorum. Liber Amicorum presented to Nico Israel. Edited by Ton Croiset van
Uchelen e.a. pp. 250276, bes. pp. 265266;
269271. Willibald Pirckheimer fertigte eine
lateinische bersetzung von Ptol. Geogr. an,
die 1525 erschien (dazu: Allen, Ep. 2606, n.l.
22). Zu den lateinischen bersetzungen von
Ptol. Geogr.: A. De Smet, rasme et la cartographie in: Scrinium Erasmianum, vol. I, ed.
J. Coppens. Leiden, 1969, pp. 277291, bes.
pp. 286287, nn. 2528. Er. sttzte sich an der
vorliegenden Stelle der Annot. von 1516 auf
Ptol. Geogr., benutzte ihn auch fr die spteren Auflagen. Der griechische Text war ihm
vermutlich zugnglich, denn der cod. Vaticanus Palatinus Graecus 388, der die Vorlage fr
die ed. pr. war, gehrte zur Bchersammlung
von Johannes de Ragusio (dazu: De Smet, pp.
281285; Reedijk, pp. 252264), deren Bnde
Er. im Basler Dominikanerkloster heranziehen konnte (siehe Vernet, p. 94, Nr. 42). Ptolemaeus figuriert dreimal in der Versandliste
von Husner: Nr. 101, Ptolemaiou. De Geographia lib. 8. graece; Nr. 134 Ptolemaeus de
Geograph. latine; Nr. 136 Ptolemaeus de geogra. Vlmae excusus. Es ist nicht ohne weiteres
klar, auf welchen Text Er. sich hier sttzt.
15 Herodotus Hdt. VII, 30: [Zrzjv] pketo v
Kolossv plin megljn Frugjv n t
Lkov potamv v xsma gv sbllwn
fanhetai peita di stadwn v pnte
mlist kj nafainmenov kdido ka otov
v tn Maandron.
17 Plinius Plin. Nat. V, 145 (20 attingit;
2021 oppida ibi celeberrima praeter iam
dicta Ancyra Celaenae Cerane,
Conium).
22 Idem Plin. Nat. XXXI, 29: in Colossis flumen est quo lateres coniecti lapidei extrahuntur.
23 Strabo Strab. XII [!], 8, 13, (576): eta A
pmeia ka Laodkeia, aper es mgistai
tn kat tn Frugan plewn perkeitai d
tataiv polsmata A
frodisiv, Kolossa
ktl.

335
25 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B.
2830 Haec transferunt Siehe oben ll. 35.
30 Faber Stapulensis Siehe Faber Stapulensis, S.
Pauli epistolae xiv, den Kommentar ad loc.:
Scribens Paulus ad Colossenses, qui Phryges
sunt populi minoris Asiae, inter Galatiam et
Lycaoniam siti (fo 181v). Er. bringt diese Stelle
seiner Annot. in der Apolog. ad Fabr. Stap. zur
Sprache: ASD IX, 3, p. 86, ll. 126129: [die
Nennung von Fabers Namen] Idque facio
locis aliquot vbi nihil opus erat tui nominis
patrocinio, velut in frontispicio epistolae ad
Colossenses, quum tot autoribus euicissem
Colossenses, ad quos scribit Paulus, in insula
Rhodo non esse, ex superfluo tuam autoritatem adiungo.
3033 Iam Rhodiis Zusatz C mit Hinweis
auf Suid., vermutlich von Stunicas Kritik
veranlasst. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 880881 (Stunica
Lindos), oben n.ll. 35, angefhrt. Siehe:
Suid. Kolassaev 1932: o Rdioi o tinev
nstjsan n t nsw xalkon ndrinta to
lou, n di t mgeqov klesan Kolossn,
und Rdov 205: nsov tiv ka Lndov
kaletai. Ka Kolossaev o oktorev, di
tn Kolossn.
3335 Caeterum incuria Die Schreibweise
Kolassav (Col. 1, 2: tov n Kolassav) fand
sich in einigen von Er. herangezogenen Hss.
vor, dazu: ASD VI, 3, p. 589, n. 22; H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 218 sq. n.l. 881.
35 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B, von Er. ll. 2627
angefhrt.
38 A nostro Nov. Test.: a deo patre nostro et
domino Iesu Christo. Zur Auslassung der
Wendung et domino Iesu Christo: ASD VI,
3, p. 589, n. 25. In den heutigen Ausgaben des
griechischen NT: p qeo patrv mn: p
qeo patrv mn ka kurou Ijso Xristo
v.l., dazu: Metzger, Commentary ad loc. p.
552.
38 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B: Xriv mn ka ernj
p qeo patrv mn. T to Xristo
noma ntaqa o prostqjsi, katoi ewqv
at n.
3839 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 1, 1,
Migne PG 62, 301: A
p qeo, fjs, patrv
mn. Katoi n tatj t to Xristo o tqjsin noma.
4042 Et tamen addentium Siehe z.B. die
von Er. benutzte Hs. AN III 11: p qeo
patrv mn ka kurou Ijso Xristo (fo
281v), cf. ASD VI, 3, p. 589, n. 25.

336

LB

42
43
44
884
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71

ANNOTATIONES IN COL. 1,611

addentium. [D] Certe Theophylactus non addit. [E] In codice Veronae edito
additur in contextu reclamante commentario. [D] Latini codices variant.
[6] [B] Qu o d p e r u e n i t a d vo s , s i c u t e t i n v n i u e r s o m u n d o e s t ,
e t | f r u c t i f i c a t e t c re s c i t . Kaqv ka n pant t ksmw ka sti karpoforomenon, quemadmodum et in toto mundo est etiam fructificans, licet in
nonnullis exemplaribus non addebatur posterius ka ante sti. Quae tamen
coniunctio mihi non videtur ociosa. Prior enim pertinet ad aduerbium quemadmodum, posterior ad id quod subauditur peruenit ad vos, quemadmodum et in
toto mundo est, et ita est, vt non solum praedicatum sit, verumetiam fructificet.
[A] Et c re s c i t . Haec apud Graecos non legi. Faber indicat azanmenon addi
in quibusdam exemplaribus, atque ita sane legit Ambrosius, [E] Theophylactus et
Chrysostomus; [A] ac paulo inferius rursus haec duo participia iunguntur, in
omni opere bono etc. Si c u t i n vo b i s . Sicut et in vobis addita copula, kaqv
ka n mn, atque ita legit Ambrosius.
[7] C o n s e r u o n o s t ro. Graece vestro, mn. Quanquam hic libri
variant et magis quadrat nostro, prima persona, vt intelligamus adiutorem Pauli et
illorum ministrum.
[9] Or a n t e s e t p o s t u l a n t e s . Et haec participia debebat vertere in
verba infinitiua orare et postulare, proseuxmenoi ka atomenoi. V t i m p l e a m i n i a g n i t i o n e . Ina pljrwqte tn pgnwsin. Aut subaudienda est praepositio kat, more Graecorum quasi per synecdochen, aut pljrwqte sumendum
est actiue, id est vt impleatis. Tametsi priorem sensum magis probo. Et eum
sequitur Theophylactus [E] cum Chrysostomo.
[10] [A] Di g n e De o. Domino est Graecis, zwv to kurou. Om n i a
p l a c e n t e s . Ev psan reskean. Quasi dicas in omnem placentiam. Ambrosius legit ad omne placitum.
[11] In o m n i v i r t u t e c o n f o r t a t i . Graecus sermo iucundior est, dunmei dunamomenoi, id est in omni potentia facti potentes siue valentia valescentes. Est enim participium praesentis temporis. C l a r i t a t i s . Dzjv, id est
gloriae.
44 vniuerso E: toto BD.
45 sti BD, st E.
46 est etiam E: etiam est BD.
47 sti BD: st E.
51 legi D E: lego AC.
53 paulo BE: Paulo A.

62
63
64
65

synecdochen A B E: synedochen C D.
sensum BE: sensus A.
Theophylactus CE: Vulgarius A B.
Digne deo kurou inter lemma In omni
virtute confortati [post temporis 70] et lemma
Claritatis [70] posuit A.

42 Theophylactus Siehe Theophyl. Expos. in Col. 1,


2, Migne PG 124, 1208B, oben n.l. 38 angefhrt.
4243 In codice commentario Er. meint die
Ausgabe der Homilien zu den Paulusbriefen
von Chrys., die 1529, besorgt vom Bischof
Gian Matteo Giberti, in Verona erschienen
war. Er. erfuhr den Bericht ber die
Chrys.Ausgabe von Giberti durch einen Brief
von Germanus Brixius (Ep. 2340 vom 6. Juli

1530, ll. 121). Siehe auch Er.' Antwort an


Brixius, Ep. 2379, bes. ll. 622, vom 5. Sept.
1530 (Contemporaries s.v. [Gian Matteo]
Giberti, vol. II, pp. 9496, bes. p. 96).
43 in contextu Er. hat recht: Siehe Gibertis Ausgabe von 1529, fo 48r (im Lemma: ka kurou
Ijso Xristo).
43 Latini codices variant Siehe Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 589, n. 25.

ANNOTATIONES IN COL. 1,611

4445 Quod crescit Nov. Test.: quod peruenit ad vos, quemadmodum et in toto mundo
etiam [et A] fructificat. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 591, n. 61,2,3.
4546 Kaqv karpoforomenon (45 stn:
ka st v.l. dazu: Metzger, Commentary ad
loc. p. 552). N.B. Ich folge der Lesart von
BD, sti, wie im Nov. Test. (so auch die Hs.
AN III 11 fo 281v).
4647 licet sti Er. ist sich der Tatsache
bewusst, dass es zwei Lesarten dieser Stelle
gibt. Siehe die vorangehende Anm. und ASD
VI, 3, p. 591, n. 63.
51 Et crescit Im Nov. Test. ausgelassen.
51 Haec legi Siehe z.B. Er.' Hs. AN III 11
(cod. 2817), fo 281v. In den heutigen Ausgaben: karpoforomenon ka azanmenon. Zu
dieser Lesart: ASD VI, 3, p. 591, n. 63.
51 Faber Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, die examinatio zur Stelle: Vulgata aeditio.
Et fructificat et crescit Et quod vetus
interpres dicit crescit quaedam exemplaria
graeca habent azanmenon, et pleraque etiam
nichil habent quod ei respondeat, sed id duntaxat. Paulus: sti karpoforomenon, kaqv
ka n mn. Apposui tamen vocabulum propter
veterem interpretem, etsi in rarioribus exemplaribus reperiretur (fo 182v). Faber bersetzt:
et fructificat atque augetur (fo 43r).
52 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 168, ll. 1415: et est fructificans
et crescens sicut et in vobis.
52 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 6,
Migne PG 124, 1209C.
53 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 1, 2, Migne
PG 62, 302.
53 paulo inferius Siehe Col. 1, 10: in omni opere
bono fructificantes et crescentes.
54 Sicut in vobis Nov. Test.: sicut et in vobis.
Dazu: ASD VI, 3, p. 591, n. 64 und WordsworthWhite ad loc.
5455 kaqv mn So auch die heutigen Ausgaben.
55 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 168, ll. 1415, siehe das oben n.l.
52 angefhrte Zitat.
56 Conseruo nostro So auch Vg. und Nov. Test.
5657 Graece variant In den heutigen Ausgaben: sundolou mn. Zur v.l. mn: ASD VI,
3, p. 591, n. 75.
59 Orantes et postulantes Vg.: non cessamus pro
vobis orantes et postulantes; Nov. Test.: non
desinimus [desiuimus AD] pro vobis orare et
poscere. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
592, n. 93.
5960 Et haec postulare Vgl. Annot. in Eph. 1,
16, ll. 233234: Cesso gratias agens. Graecam

337
figuram vertit; dicendum erat Latine non
cesso gratias agere. Dazu: PlaterWhite 51,
p. 39: The Vulgate follows the Greek in
using the Present Participle instead of the
Infinitive after verbs of ceasing and continuing und n.l. 233 zu Eph. 1, 16.
60 proseuxmenoi ka atomenoi So auch die
heutigen Ausgaben.
6061 Vt agnitione So auch Vg. und Nov. Test.
61 Ina pgnwsin So auch die heutigen Ausgaben.
6163 Aut probo Zur Konstruktion des
Akkusativs beim passiven Verb: Blass
Debrunner 159.1 und 1591. Nach Blass
Debrunner loc. cit. handelt es sich an der
vorliegenden Stelle um einen Septuagintismus. Siehe auch Bauer s.v. pljrw 1.b
(1349).
64 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 9,
Migne PG 124, 1212C: O gr epen na lbjte ll na pljrwqte. Exete mn gr,
ll o t pn. Ka ti mn prosxqjte,
gnwte ti d di to uo, toto lepei. O
ka exomai pljrwqnai.
64 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 2, 1, Migne
PG 62, 309: Ka na pljrwqte fjsn, ox
na lbjte labon gr ll t lepon na
pljrwqte ktl.
65 Digne Deo Nov. Test.: digne domino. Zur
Lesart domino, WordsworthWhite zur
Stelle: domino (Bentley) nach nahezu allen
griechischen Hss.: zwv to kurou (l. 65).
Siehe ASD VI, 3, p. 592 sq. n. 101.
6566 Omnia placentes Vg.: per omnia placentes; Nov. Test.: vt per omnia placeatis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 592 sq. n. 102.
66 Ev psan reskean (reskean N27:
reskan Tischendorf ).
6667 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col.
1, 10, CSEL 81, 3, p. 169, l. 3.
68 In confortati Nov. Test.: omni robore corroborati [in omni potentia facti potentes A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 593, n. 111,2.
6870 Graecus temporis Er. versucht, die
figura (paronomasia, cf. Lausberg 637) beizubehalten. Siehe zur vorliegenden Stelle:
Rummel, Annotations, pp. 100102, bes. p.
102. Whrend Er. in den Annot. das Partizip
des Pr. (potentes, valescentes) verwendet, hat
er im Nov. Test., gleich wie die Vg., ein Partizip des Perfekts benutzt, cf. die vorangehende
Anm.
70 Claritatis Nov. Test.: gloriae. Zu dza =
gloria: ASD VI, 2, p. 65, n. 41 zu Ioh. 5, 41.
Siehe auch Annot. in 1. Cor. 15, 41, ASD VI, 8,
p. 298, ll. 577582; Annot. in 2. Cor. 3, 18,
ASD VI, 8, p. 360, ll. 544545.

338

LB

72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
885
92
93
94
95
96

ANNOTATIONES IN COL. 1,1215

[12] De o e t Pa t r i . Graece tantum est Patri, [E] quemadmodum legit


Ambrosius. In editione Veronensi erat qe. Theophylacti interpres semper inculcat vulgatam Latinis lectionem. [A] Qu i d i g n o s n o s . T kansanti, id est
qui nos fecit idoneos.
[13] Fi l i i d i l e c t i o n i s s u a e . Iam non semel admonuimus hanc sermonis
formam peculiarem esse Hebraeis, vas electionis pro vase electo et filius perditionis
pro filio perdito. Itidem hic filii dilectionis pro filio dilecto, to uo tv gpjv
ato.
[14] Re d e m p t i o n e m et Re m i s s i o n e m . Graeci codices sic habent:
tn poltrwsin di to amatov ato, tn fesin tn martin, id est redemptionem per sanguinem ipsius, remissionem peccatorum. Ambrosius videtur itidem legisse, nisi quod non habet hic per sanguinem ipsius. Caeterum quod
redemptionem et remissionem nullo coniunctionis interuentu, sed appositiue
coniunxerit, indicat quod edisserens subiicit remissio enim peccatorum liberos facit.
Exponens enim Paulus quid dixerit redemptionem, subdidit remissionem peccatorum.
[15] Im a g o De i i n u i s i b i l i s . Inuisibilis non refertur ad imaginem, sed
ad Deum, ortou, hoc est Dei. [C] Quemadmodum enim solus Pater dicitur
immortalis et sapiens, ita solus dicitur inuisibilis, non quod Filius iuxta diuinam
naturam visibilis sit, sed quod a Pa|tre habet naturam inuisibilem. Pater igitur vt
fons manet inuisibilis. Caeterum per imaginem Filium aliquo modo promit sese,
dum per illum condidit hunc mundum, dum per eum hominem factum nobis
innotescit. [A] Pr i m o g e n i t u s o m n i s c re a t u r a e . Cum hic dixerit creaturae,
cur mox mutauit condita sunt, cum Graecis eiusdem originis sint voces ktsiv et
ktsqj? Vel hinc colligi potest nihil interesse inter creare et condere. Sensus
73 qe scripsi sec. ed. Veronensem 1529: qe E.
8283 itidem E: item AD.
85 quod D E: id quod AC.
8889 Imago dei inuisibilis hoc est dei, qui
videri non potest, qui tamen quodam modo
videatur in imagine inter lemma In coelis et in

terra [post quae in terra 118] et lemma Et ipse


est ante omnes [119] posuit A.
89 dei CE: dei, qui per se [per se om. A] videri
non potest, qui tamen quodam modo videatur in imagine A B.
93 mundum D E: modum C.

72 Deo et Patri Nov. Test., gleich wie die heutigen Ausgaben der Vg.: gratias agentes
patri(deo et patri v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 593, n. 121).
72 Graece Siehe zu den v.ll. dieser Stelle: Metzger, Commentary ad loc. p. 553.
73 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 12,
CSEL 81, 3, p. 169, ll. 1516.
73 In qe Er. meint die Ausgabe der
Chrys.Predigten zu den Paulusbriefen aus
dem Jahre 1529 (Verona), cf. n.ll. 4243 zu
Col. 1, 2. Siehe Chrys. In Col. hom. 2, 2,
Migne PG 62, 311: met xarv exaristontev
t qe (zweimal). So auch in Gibertis Ausgabe (fo 53r).

73 Theophylacti Theophyl. Expos. in Col. 1, 12,


Migne PG 124, 1216A: Met xarv exaristontev t patr (Lemma). Nach der bersetzung von Persona: Cum gaudio gratias
agentes deo patri (fo cl[x]vv). Er. sagt fters,
dass Christophorus Persona, der bersetzer
des Theophyl.Kommentars, die Lesart der
Bibelstellen dem Vg.Text angeglichen habe.
Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 2, 3, ASD VI, 8, p.
342, l. 281: licet interpres in contextu addiderit de suo vulgatam sequutus aeditionem.
Siehe bes. Ep. 1789, ll. 49: qui hactenus
Graecorum commentaria verterunt, nescio
quo consilio Vulgatam translationem reddere
maluerunt, quam exprimere quod erat in

ANNOTATIONES IN COL. 1,1215

Graecis codicibus. Vnde saepenumero fit vt


interpretatio non respondeat ad id quod
translatum est. Id potissimum depraehendere
licet in eo qui Theophylacti commentarios in
Epistolas Pauli Latine vertit. Diesen Brief
liess Er. im Anhang der 4. Ausgabe (D) der
Annot. abdrucken (vor seinen Fehlerlisten).
Cf. ASD VI, 8, p. 79, n.l. 627 zu 1. Cor. 3, 13.
74 Qui dignos nos Vg.: qui dignos nos fecit;
Nov. Test.: qui idoneos nos fecit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 593, n. 122 (t kansanti wie die heutigen Ausgaben).
76 Filii dilectionis suae Nov. Test.: filii sibi
dilecti [filii charitatis suae A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 593, n. 133.
7677 Iam Hebraeis Er. hat tatschlich
mehrmals auf diesen Hebrismus (siehe
BlassDebrunner 165.1 und 1651) hingewiesen. Siehe z.B. Annot. in Eph. 2, 2, ll. 357358;
Annot. in Eph. 2, 12, l. 454. Cf. n.ll. 357358 zu
Eph. 2, 2.
77 vas electionis Siehe Act. 9, 15. Zu diesem Ausdruck: ThWNT 7, p. 365, ll. 1328, s.v. skeov
2.c. (Christian Maurer).
77 filius perditionis Siehe Ioh. 17, 12; 2. Thess. 2, 3.
78 hic D.h. die vorliegende Stelle Col. 1, 13.
7879 to ato So auch die heutigen Ausgaben.
80 Redemptionem et Remissionem Im Nov. Test.:
redemptionem und remissionem, wie in
der Vg.
80 Graeci codices In den heutigen Ausgaben ist
die Wendung di to amatov ato ausgelassen worden, sie wird als v.l. im Apparat ad
loc. vermerkt. Nach Metzger, Commentary ad
loc. p. 554, sind diese Worte aus Eph. 1, 7, hier
interpoliert. Siehe auch ASD VI, 3, p. 593, n.
142. Er. hat sie vermutlich der Hs. AN III 11
(cod. 2817) entnommen (fo 282v).
82 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 14,
CSEL 81, 3, p. 170, ll. 1617. Ambrosiaster
und die Vg. bieten dieselbe Lesart.
85 indicat Siehe Ambrosiaster, loc. cit. ll. 1819
(cf. die vorangehende Anm.).
88 Imago Dei inuisibilis Nov. Test.: imago dei
inconspicui [inuisibilis A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 594, n. 151. Die vorliegende Stelle des Kolosserbriefes kommt in
Annot. in 2. Cor. 4, 4, ASD VI, 8, p. 366, ll.
645647 zur Sprache.
8994 Quemadmodum innotescit Zusatz C,
durch Kritik von Lee veranlasst. Siehe Er.'
Antwort in der Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD
IX, 4, p. 250, ll. 303308: Imago Dei inuisibilis. Quoniam Graecis est ortou, non ratov, admoneo inuisibilis ad Deum Patrem
referendum, non ad Filium, quod Pater per se

339
inuisibilis quodammodo videatur in Filio.
Leus argutatur et imaginem esse inuisibilem, et iccirco frustra addi quodammodo. At
ego sensi Christum homine assumpto visibilem esse factum et per hunc quodammodo
Patrem nobis esse conspectum. Er. schrieb in
Annot. A B: [dei] qui per se [per se om. A]
videri non potest, qui tamen quodam modo
videatur in imagine (siehe app. crit. n.l. 89).
Auf diesen Abschnitt reagierte Lee. Er. sah
sich darauf gezwungen, auf Lees Kritik zu
antworten, die betreffende Stelle zu streichen
und einige Erluterungen hinzuzufgen (ll.
8994).
94 Primogenitus omnis creaturae Nov. Test.: primogenitus vniuersae creaturae. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 594, n. 152.
94116 Primogenitus apostolus Es handelt
sich hier um christologische Fragen, und
dieses Thema ist zur Zeit Er.' immer heikel:
Man lief immer leicht Gefahr, der arianischen
Neigungen verdchtigt zu werden, wie Er.
mehrmals empfunden hat. Siehe bes. Apolog.
adv. monach. hisp. passim, und LB IX,
1023BC: Cumque toties detester Arianorum
dogmata, insignis cuiusdam impudentiae
videtur, mihi tam exsecrandae impietatis suspicionem impingere, quasi cum Arianis sentiam. Er.' Anmerkungen zu Col. 1, 1516 (in
denen Arius erwhnt wird) haben Lee zur
Kritik angeregt, auf die Er. in der Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 248249, ll.
260290; p. 249250, ll. 292301, antwortete.
Im vorliegenden Abschnitt hat Er. nur den
Hinweis auf Ambrosius/ Ambrosiaster anlsslich Lees Kritik hinzugefgt (l. 98).
9496 Cum condere In Col. 1, 15: prwttokov
psjv ktsewv, in Col. 1, 16: ktsqj t
pnta, nach der Vg.: primogenitus omnis
creaturae bzw. condita sunt vniuersa; im
Nov. Test.: primogenitus vniuersae creaturae
bzw. creata sint omnia. Wiederum benachdruckt Er. die Wichtigkeit der Konsistenz
beim bersetzen, cf. Rummel, Annotations,
pp. 9697. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: primogenitus omnis creaturae, quia in ipso condita
sunt vniuersa. Vel hinc datur intelligi, nihil
differre creare et condere, cum eadem sit
graece dictio in illo creaturae, ktsewv, et in
hoc condita sunt, ktsqj (Garin p. 879,
col. 2).
9698 Sensus creaturam Siehe Resp. ad annot.
Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 248, ll. 260262: Hic
ostendo triplicem sensum, quorum primus sit
quem nos sequimur vulgo, vt videtur; alter, vt
intelligamus Christum genitum ex Patre ante
res conditas etc.; ll. 267273: Sed offendit

340
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122

ANNOTATIONES IN COL. 1,1617

autem hic esse potest qui genitus fuit ante omnem creaturam. Ne quis cum Ario
Dei Filium faciat creaturam. [C] In hanc sententiam edisserit Ambrosius. [A]
Quod si mutato accentu legas prwtotkov psjv ktsewv, sensus erit illum primum produxisse omnia et omnem creaturam ab illo natam esse. Nec male
congruit ad hanc sententiam quod sequitur, quod in illo creata sint omnia etc.
Vtruncunque sensum sequi malis, non video quid ad rem pertineat, vt ideas Platonicas huc in medium protrahamus, id quod facit Aquinas. Quandoquidem
iuxta sermonis Hebraei proprietatem Paulus in ipso dixit pro eo quod est per
ipsum, vt crebro iam obuium indicauimus. Declarat id quod mox repetens hanc
sententiam, quod hic dixerat, n at, id est in ipso, mutat in di ato, id est
per ipsum. Astipulatur nostrae sententiae [E] cum Chrysostomo [A] Theophylactus hunc enarrans locum. Proinde quod sequitur ev atn, non erat vertendum in ipso, ne bis idem dicere videatur, sed in ipsum, vt accipias haec non
fuisse condita per Christum veluti per ministrum, sed tanquam per consortem
imperii. Idcirco addidit et in ipsum, ex quo pendeant omnia gubernanda. Ad
eum modum sonant Graeca quae scripsit Paulus, et ad eundem interpretatur
praeter caeteros Theophylactus. Iam per se liquet, opinor, quod Thomas Aquinas
in ipso exponit tanquam per causam exemplarem, non admodum ad rem pertinere, quod tamen interpreti par sit imputare, qui secus verterit quam scripsit
apostolus.
[16] In c o e l i s e t i n t e r r a . T n tov oranov ka t p tv gv, id est
quae in coelis sunt et quae in terra.
[17] Et i p s e e s t a n t e o m n e s . Magis quadrabat ante omnia, pr
pntwn. Nam de vniuersis loquutus est et sequitur continuo ka t pnta, id est
et omnia. [D] Tertullianus tamen libro Aduersus Marcionem quinto legit ante
omnes colligens non posse dici ante omnes, nisi qui sit ante omnia. Itidem legit
97 Ario BE: Arrio A.
98 creaturam BE: creatorem A.
107108 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
Leum quod adiecerim: Ne quis cum Ario Dei
Filium faciat creaturam. Atque hic docet
me nihilo plus esse periculi, si quis dicat
Christum creaturam quam si quis dicat mortuum, ac multis testimoniis ni fallor ex mea
apologia qua Fabro respondeo desumptis probare nititur Filium Dei dici creaturam. Et
tamen fatetur quosdam abhorruisse a vocabulo creaturae, ne quid haberent commune
cum Arianis. Er. lsst auch sonst vorsichtshalber seine Meinung dahingestellt sein, siehe
seine Apolog. adv. Fabr. Stap., die er in der hier
zitierten Passage nennt, ASD IX, 3, p. 134, ll.
12171218: Ego enim Christum creaturam
esse neque aio neque nego (weiter zu dieser
Frage: Apolog. adv. Fabr. Stap. ASD IX, 3, pp.
134136, ll. 12061271).

112 interpretatur BE: interpretantur A.


113 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

98 In hanc Ambrosius Als Er. sich in der Resp.


ad annot. Ed. Lei auf Ambrosius/Ambrosiaster berufen hat, fgte er 1522 [C] den Hinweis
auf Ambrosiaster hier hinzu. Siehe Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 15, CSEL 81, 3, p. 171,
l. 26 p. 172, l. 4: Primogenitus vniuersae
creaturae. Ante omnem creaturam genitum
filium, non creatum testatur, vt secerneret
natiuitatem eius a creaturae factura et vt hoc
penitus clarescat, subiecit: Quia in ipso creata
sunt omnia. Er. zitiert diese Stelle Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 248, ll. 264267.
99100 Quod esse Er. nennt die zwei unterschiedlichen Weisen der Betonung des
Wortes (Proparoxytonon bzw. Paroxytonon):
prwttokov und prwtotkov. Hier handelt es
sich um prwttokov (auch die Lesart im Nov.

ANNOTATIONES IN COL. 1,1617

Test.): erstgeboren. Siehe Bauer s.v. prwttokov 2.a: bertragen von Christus Der
Ausdruck, der gut passt, um Jesus als den von
Gott ausgehenden Anfang der neuen
Gemeinschaft zu kennzeichnen, wird auch in
Fllen gebraucht, in denen ungewiss bleibt,
ob und inwieweit auch das tokov noch empfunden wird Kol. 1, 15; daneben gibt es
prwtotkov, LiddellScott s.v. bearing or
having borne her firstborn, mtjr prwtotkov. Siehe Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 248, ll. 262263: [primus; alter, cf. oben
n.ll. 9698] tercium, si acuamus penultimam,
prwtotkov, intelligamus illum primum
condidisse cum Patre omnia.
101 quod sequitur Col. 1, 16a. Vgl. Er.' Fassung
im Nov. Test.: quod per illum [in illo A]
creata sint omnia. Dazu: ASD VI, 3, p. 594,
n. 161.
102103 Vtruncunque Aquinas Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 249250, ll.
293294: nego me videre, quid ad rem pertineat quod Thomas hoc loco inducit ideas
quas Leus non vult dici Platonicas, sed exemplares. Man beachte, dass der Kommentar
von Rummel, ASD IX, 4, p. 251, n.l. 294,
nicht adquat ist: Die gemeinte Er.Stelle ist
nicht ll. 113115 (Iam per se pertinere), sondern die vorliegende (ll. 102103); die
gemeinte Thomasstelle, ist nicht aus der
Summa Theologica, sondern aus Thomas'
Super epistolas S. Pauli lectura (cf. die folgende
Anm.).
103 Aquinas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
37, vol. II, p. 133: Dicit ergo: Est primogenitus creaturae, quia est genitus vt principium omnis creaturae. Et ideo dicit Quia in
ipso etc. Circa quod sciendum est, quod
Platonici ponebant ideas, dicentes, quod
quaelibet res fiebat ex eo quod participabat
ideam, puta hominis vel alicuius alterius
speciei. Loco enim harum idearum nos
habemus vnum, scilicet Filium, Verbum
Dei Et sic Deus omnia in sua sapientia
dicitur facere, quia sapientia Dei se habet
ad res creatas, sicut ars aedificatoris ad
domum factam. Haec autem forma et
sapientia est Verbum, et ideo omnia in ipso
condita sunt, sicut in quodam exemplari
Quia in Verbo suo aeterno creauit omnia vt
fierent.
103105 Quandoquidem indicauimus Siehe
zum Gebrauch des instrumentalen n,
um die persnliche Ttigkeit zu bezeichnen: BlassDebrunner 219.1 und 2191.
Zum mehr ausgedehnten Gebrauch des
instrumentalen n, den Er. mehrmals

341
erwhnt: ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu 1.
Cor. 1, 10. Lee kritisierte Er.' bersetzung
per illum, cf. Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, pp. 249250, ll. 292293;
295299.
106 hic Sc. Col. 1, 16a: ti n at ktsqj.
106 mutat in di ato Col. 1, 16c: t pnta di
ato.
107 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 3, 2, Migne
PG 62, 319: T pnta, fjs, di ato, ka ev
atn ktistai. Ido t n at, di ato
stin. Epn gr n at, pgage di
ato.
107108 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.
1, 16, Migne PG 124, 1221B: T n at nt
to di ato, v atv fezv dezei. 1221C:
T pnta di ato ka ev atn ktistai.
Ido per nwtrw epen n at toto nn
lgei di ato.
108 quod sequitur Col. 1, 16c: Vg.: omnia per
ipsum et in ipso creata sunt; Nov. Test.:
omnia per illum et in illum creata sunt.
Dazu: ASD VI, 3, p. 595, n. 165. Vgl. Valla,
Annot. in Col. 1, 16, unten n.l. 150 zu Col. 1, 20
angefhrt.
109111 vt accipias gubernanda Nach Theophyl. Expos. in Col. 1, 16, Migne PG
124, 1221C: Eta, na m nomsjv pourgn
atn enai ka ev atn fjs, toutstin
ev atn krmatai t pnta. Ka o mnon
pojsen atv, ll ka atv at sugkrate.
113 Theophylactus Siehe die oben n.ll. 107108
und n.ll. 109111 angefhrten Zitate.
113 Thomas Aquinas Super Col. lect. 42, vol. II, p.
134: Et sic concludendo dicit omnia per
ipsum, sicut per causam effectiuam, et in ipso,
sicut per causam exemplarem.
117 In terra Nov. Test.: quae in coelis sunt et
quae in terra (cf. l. 118). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 595, n. 164.
117 T gv (n tov oranov ka p tv gv:
t n tov oranov ka t p tv gv v.l.). Er.
folgte u.a. der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo
283r.
119 Et omnes Nov. Test.: et ipse est ante
omnia. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 595,
n. 171.
120121 sequitur omnia Col. 1, 17: ka t
pnta n at sunstjken (Vg.: et omnia in
ipso constant).
121 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 19, 4,
CCSL 1, p. 721, ll. 2528: et ipse est ante
omnes. Quomodo enim ante omnes, si non
ante omnia? Quomodo ante omnia, si non
primogenitus conditionis, si non sermo creatoris? etc.

342

LB

123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
886
151

ANNOTATIONES IN COL. 1,1820

Hilarius libro De trinitate ix. [A] Et o m n i a i n i p s o c o n s t a n t . Ka t


pnta n at sunstjke, id est omnia in illo consistunt siue constiterunt,
tametsi Graeci verbi tempus recte mutauit interpres. Caeterum constare dicit
conseruari.
[18] [B] Qu i e s t p r i n c i p i u m p r i m o g e n i t u s . Ov stin rx prwttokov. Quoniam neutri dictioni apponitur articulus, potest et hic sensus accipi
qui Christus est principium primogenitum ex mortuis, quasi dicas primum
principium, quod ille sit fons omnis resurrectionis, [E] vt primogenitus sit epitheton principii. [B] Nam huc accommodant [E] Chrysostomus, [B] Theophylactus et Ambrosius, quod Christus hic dicatur principium, quod dux sit et autor
resurrectionis. [A] Pr i m a t u m t e n e n s . Prwtewn, id est primas tenens,
quanquam Graecis vnica dictio est.
[19] In i p s o c o m p l a c u i t . Edkjsen. Id si referatur ad Patrem, cuius
voluntas ac decretum fuerit, commodior erit interpretatio quam si ad Filium. [B]
Atque ita sentit Theophylactus. [C] Cum enim disputasset in Filio natura esse
plenitudinem deitatis, adiecit huius rei nullam adferri causam, nisi quod ita
visum sit Deo. [A] Proinde nos Patri addidimus de nostro. Om n e m p l e n i t u d i n e m d i u i n i t a t i s . Diuinitatis apud Graecos [E] hoc loco [A] non lego,
tantum est t plrwma; nec additur apud Ambrosium [C] in contextu, licet
enarrans addat explicandae rei gratia. [D] Nec addidit Hilarius citans hunc locum
libro De trinitate octauo, non vno in loco. [C] Simili modo res habet apud [E]
Chrysostomum ac [C] Theophylactum. [A] Quod si quis excutiat interpretationem diui Thomae, deprehendet ne ipsum quidem addidisse diuinitatis. [D] Suffragabatur vterque codex Constantiensis. [A] Et haud scio, an apud vllum
omnino sit interpretem. Proinde demiror, vnde vox ea in quaedam exemplaria
Latinorum irrepserit, [B] nisi huc ex proximo capite huius epistolae asscripta est
[D] a studioso quopiam. |
[20] [A] Pe r e u m re c o n c i l i a r i o m n i a i n i p s u m . Cur non et antea
vertit in ipsum, cum Graecis eadem sint verba, ev atn? Quanquam rectius
131132 Theophylactus CE: Vulgarius B.

137 Theophylactus CE: Vulgarius B.

123 Hilarius Hil. Trin. IX, 59, CCSL 62A, p. 438,


l. 23.
123 Et constant Nov. Test.: et omnia per
illum [in illo A] consistunt. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 595, n. 172,3.
123124 Ka sunstjke (sunstjken).
127 Qui primogenitus So auch Vg. und Nov. Test.
127128 Ov prwttokov So auch die heutigen Ausgaben.
131 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 3, 3, Migne
PG 62, 320: T stin ntaqa prwttokov;
O prtov ktisqev, pr pntwn nastv,
sper ka ke, pr pntwn n. Ka ntaqa
mn parxn tqeiken epn Ov stin
parx, prwttokov k tn nekrn ktl.

131132 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.


1, 18, Migne PG 124, 1224B: Ov stin rx,
prwttokov k tn nekrn. A
rx, fjsn, sti
tv nastsewv, pr pntwn nastv.
Epeid d luse tv dnav to qantou,
ektwv ka prwttokov lgetai. Siehe Personas bersetzung: Qui est principium primogenitus ex mortuis. Principium, inquit,
resurrectionis est ille, quia primus omnium
resurrexit et quia dolores mortis dissoluit,
merito primogenitus dicitur (fo cl[x]viir).
132 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
18, CSEL 81, 3, p. 173, ll. 1820: vt, quomodo
ante omnes natus est, sic iterum ante omnes
primus esset ex resurrectione mortuorum red-

ANNOTATIONES IN COL. 1,1820

dita pristina vita; l. 25: vt semper in omni


vita sit primus et princeps.
133 Primatum tenens Nov. Test.: primas tenens.
Dazu: ASD VI, 3, p. 595, n. 181.
135 In ipso complacuit Nov. Test.: in illo complacitum est patri. Dazu: ASD VI, 3, p. 595, n.
193 (edkjsen, wie die heutigen Ausgaben).
135136 Id si Filium Siehe Er.' bersetzung
im Nov. Test., in der vorangehenden Anm.
angefhrt. Er.' Interpretation gefllt Lee
nicht. Er. verteidigt sich, indem er sagt, es sei
nur eine persnliche bertragung, cf. Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 250, ll.
311315: In ipso complacuit. Ostendo commodiorem esse interpretationem, si edkjse
referatur ad Patrem. Ita visum est Patri, vt
Filio daret perfectam deitatem [Col. 1, 19:
omnem plenitudinem habitare], atque ita per
eum reconciliaret omnia sibi [Col. 1, 20: et
per eum reconciliare omnia in ipsum]. Leus
vult complacuit ad totam deitatem pertinere.
De re non disputo, sed de sermonis
congruentia. At qui congruet quod sequitur,
et per eum reconciliare omnia in sese, nisi distinguas personas?; l. 319: in priuata lectione
addo verbum [sc. Patri]; ll. 322323: cum
fatear adiectum a nobis, idque non in lectione
ecclesiastica, sed priuata.
137 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 19,
Migne PG 124, 1224D: T plrwma tv qetjtov, toutstin e ti n uv ka lgov, ke
kjsen, ok nrgei tiv ll osa. Ok xei
d lljn epen atan, e m tn edokan ka
tn qljsin to qeo. Nach der bersetzung
von Persona: Plenitudinem diuinitatis videlicet quam filius scilicet preferebat et verbum
placuit ibi inhabitare, non operatione et actu,
sed substantia nec vllam habet aliam quam
afferat rei huiusce rationem et causam, preter
dei beneplacitum et voluntatem (fo cl[x]viir).
Der Zusatz C (ll. 137139) ist durch die Kritik
von Lee veranlasst.
139140 Omnem plenitudinem diuinitatis Nov.
Test.: vniuersam plenitudinem (omnem
plenitudinem: omnem plenitudinem diuinitatis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD
VI, 3, p. 595, n. 195). Lee kritisierte die Auslassung des Wortes diuinitatis, Er. aber hat
zu Recht gemeint, es handle sich hier um
eine Interpolation, die wohl aus Col. 2, 9
stammt. Er. erwhnt folglich diuinitatis in
seiner Liste Quae sint addita der Ausgabe D:
Omnem plenitudinem diuinitatis. Diuinitatis redundat: nec apud Graecos additur,
nec apud Ambrosium (fo Oo5v). Siehe Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 250251, ll.
325332: Omnem plenitudinem diuinitatis.

343
Admonueram diuinitatis nec apud Graecos
haberi, nec apud Ambrosium, significans
diuinitatis additum explanandae rei gratia.
Nam Ambrosius interpretans addit. Hic
Leus me meo iugulat gladio [cf. Adag. 51
(Suo sibi hunc iugulo gladio, suo telo), ASD
II, 1, pp. 166168]. Vt nunc, inquit, miraris
quomodo in Latinos codices irrepserit vox
diuinitatis, ita posteri mirabuntur, vnde
tuum Patri irrepserit, quod nec apud Graecos est, nec apud Latinos Nec tamen
insector quod hic additum est diuinitatis,
tantum admoneo.
140141 Diuinitatis t plrwma Dazu: ASD
VI, 3, p. 595, n. 195.
141 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
19, CSEL 81, 3, p. 174, ll. 12 (Lemma).
141142 licet gratia Siehe Ambrosiaster loc.
cit. p. 174, l. 12: vt omnis plenitudo diuinitatis habitet in ipso.
142 Hilarius Hil. Trin. VIII, 50, CCSL 62A, p.
362, l. 11.
143 non vno in loco Siehe z.B. Hil. Trin. IX, 59,
CCSL 62A, p. 438, l. 24.
144 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 3, 3,
Migne PG 62, 320 (im Lemma): pn t
plrwma katoiksai. In der Erluterung: T
plrwma per tv qetjtov erjke.
144 Theophylactum Theophyl. Expos. in Col. 1,
19, Migne PG 124, 1224D: im Lemma (pn t
plrwma katoiksai) fehlt der Zusatz qetjtov, in der Erluterung zur Stelle jedoch: t
plrwma qetjtov.
145 Thomae Thomas Aquinas, Super Col. lect.
50, vol. II, p. 136.
146 vterque codex Constantiensis Die beiden
Bnde der Paulusbriefe aus Konstanz. Siehe
n.ll. 189190 zu Phil. 2, 1.
148 ex epistolae Siehe Col. 2, 9 (quia in ipso
inhabitat omnis plenitudo diuinitatis).
150 Per ipsum Nov. Test.: per eum reconciliare cuncta erga se (reconciliare: reconciliari
v.l. cf. WordsworthWhite, ad loc.; ASD VI,
3, p. 595, n. 201). Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 595, n. 201,2,3.
150 antea Sc. Col. 1, 16c. Vgl. Valla, Annot. in
Col. 1, 16: ev atn, quod nunc [sc. Col. 1,
16c] per ablatiuum transfert paulo post [sc.
Col. 1, 20], vt est graece, per accusatiuum
transtulit interpres, inquiens, et per ipsum
reconciliari omnia in ipsum, ev atn. An
aliquid nunc differat accusatiuus et ablatiuus,
aliis relinquo, ne, si dicam differre, sim longior quam postulat meum institutum
(Garin, p. 879, col. 2).
151152 Quanquam actiuum Siehe die heutigen Ausgaben (cf. oben n.l. 150).

344
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182

ANNOTATIONES IN COL. 1,2123

erat reconciliare, verbum actiuum, pokatallzai. Et erga se melius quam in


ipsum. Pa c i f i c a n s . Erjnopoisav, id est pacificatis et iis quae in terra sunt,
et quae in coelis. [D] Alioqui sermo non carebit soloecismo; non enim quemadmodum Graecus dicit edkjsen erjnopoisav, ita et Latinus placuit illi pacem
faciens. [A] Pe r s a n g u i n e m c r u c i s e i u s . Graeca secus habent, di to
amatov to stauro ato di ato, id est per sanguinem crucis eius, per ipsum
siue per eundem, vt placuerit referatur ad Patrem et haec pronomina pertineant
ad Christum.
[21] In i m i c i s e n s u . Exqrov t dianoa, id est inimici mente siue
cogitatione. Porro sermo Graecis anceps est, nam datiuus dianoa potest accipi
velut instrumentaliter, hoc est per sensum siue mentem, aut relatiue: inimici,
sed cui? nempe menti. Etenim qui carni seruit, repugnat rationi. Ambrosius et
Hieronymus dianoa referunt non ad hominem peccantem, sed ad Deum, vt accipias Dei mentem, non hominis. Nam prior sic legit: Et vos quondam alienatos et
inimicos consiliorum eius in operibus iniquis etc. Posterior ad hunc modum in
epistola ad Ioannem episcopum Hierosolymitanum: Cum essetis alienati et inimici
sensus eius, quanquam ego sane hostes malim quam inimici. Theophylactus
mente ad Colossenses refert, ne se putarent excusandos, si fato aut natura fuissent hostes Dei. Idcirco addit mente, vt intelligerent se suapte voluntate fuisse
hostes. [E] Eundem sensum adducit Chrysostomus, licet non liqueat quo referat
dianoa.
[22] [A] C a r n i s e i u s . Imo suae. Et i m m a c u l a t o s . A
mmouv, id est
irreprehensibiles. [D] Quod Tertullianus alicubi non ineleganter vertit inuituperabiles; nam hinc Momus deus, quod carperet aliena facta. [A] Et i r re p re h e n sibiles. A
negkltouv, id est incriminabiles [B] siue inculpatos.
[23] [A] Qu o d p r a e d i c a t u m e s t i n v n i u e r s a c re a t u r a . En psj
ktsei. Torquetur hic nonnihil Aquinas putans praedicatum est positum pro praedicabitur; imo hyperbole est, qua significat iam vndiquaque vulgatum euangelium Christi, ne quid cogitarent Colossenses de mutanda fide, quae iam ab omnibus esset recepta. Magnificentius autem et ardentius est in omni creatura quam
inter omnes homines. [B] Quod si quis non recipiat hyperbolen in literis diui153154 Pacificans coelis inter lemma Per sanguinem crucis eius [post Christum 159] et
lemma Inimici sensu [160] posuit A.
155 Latinus D: Latinis E.

168 Theophylactus CE: Vulgarius A B.


176 negkltouv AC: nekgltouv D E; id est
B C E: i. A, id est, Id est D.
178 hic A B D E: haec C.

152 pokatallzai So auch die heutigen Ausgaben.


153 Pacificans Nov. Test.: pacificatis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 595, n. 204.
153154 pacificatis coelis Vgl. Nov. Test.:
pacificatis [per sanguinem crucis eius per
eundem] siue quae in terra sunt, siue quae in
coelis.

154156 non faciens Es gibt nach der griechischen Vorlage im Vg.Text eine Inkongruenz
(cf. Er. non carebit soloecismo). Ein hnliches
Problem bringt Lfstedt vor, Synt. I, pp.
8386, wo es sich aber besonders um das Partizip dicens handelt.
155 edkjsen erjnopoisav Siehe Col. 1,
1920.

ANNOTATIONES IN COL. 1,2123

156 Per eius Nov. Test.: per sanguinem crucis


eius per eundem (cf. oben n.ll. 153154). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 596, n. 205.
156157 di ato So auch die heutigen Ausgaben; in N27 jedoch ist die Wendung di
ato eingeklammert, dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 554. Er. fand di ato u.a.
in der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 283v. Siehe
auch ASD VI, 3, p. 596, n. 205. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Pacificans per sanguinem
crucis eius, siue quae in terris. Deest per
ipsum, vt sit per sanguinem crucis eius per
ipsum, siue, di ato (Garin, p. 879, col. 2).
160 Inimici sensu Nov. Test.: inimici mente.
Zur bersetzung mente: ASD VI, 3, p. 35, n.
285 zu Rom. 1, 28. Vgl. auch Valla, Annot. ad
loc.: Sensu nunc transfert quod alibi transfert mente, alibi cogitatione, dianoa
(Garin, p. 879, col. 2).
160 Exqrov t dianoa So auch die heutigen
Ausgaben.
163 Ambrosius Cf. l. 165 (prior). Ambrosiaster,
Comm. in Col. 1, 21, CSEL 81, 3, p. 175, ll. 34.
164 Hieronymus Cf. l. 166 (Posterior). Hier.
Contra Ioh. Hierosol. 27, Migne PL 23, 396C
(cum essetis aliquando alienati a Christo).
168 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 21,
Migne PG 124, 1225D: Epen nwtrw, ti
p tn zousan to sktouv men nn lgei,
ti xqro men t dianoa, o t at lgwn,
ll na m kena kosav, nomsjv ngkjn
enai, pgei tata, na dezj, ti ka nazouv
ntav katallagv zwsen. 1228A: Exqro
gr te t dianoa, toutsti t proairsei.
171 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 325: Ka xqrov, fjs, t dianoa, di totou djln, ti ox mxri tv
proairsewv mnon llotrwsiv n atn
ll t; Ka n tov rgoiv tov ponjrov. Ka
xqro te, fjs, ka t tn xqrn prttete.
173 Carnis eius Nov. Test.: carnis suae. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 597, n. 223.
173176 Et inculpatos Nov. Test.: et irreprehensibiles et inculpatos. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 597, n. 226.
173, 176 A
mmouv, A
negkltouv So auch die
heutigen Ausgaben.
173 A
mmouv Siehe Annot. in Eph. 1, 4, ll. 3335:
Ammouv. Quod magis inculpatos siue
irreprehensibiles quam immaculatos significat. Momos enim Graecis reprehensio est
siue deus reprehensionis.
174 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. II, 10, 3,
CCSL 1, p. 487, ll. 45. Tert. fhrt Ez. 28, 15
lateinisch an: Fuisti inuituperabilis in diebus
tuis (genqjv mwmov s n tav mraiv

345
sou), wobei inuituperabilis die bersetzung
des Ausdrucks mwmov ist.
175 Momus facta Zu Momus: Adag. 474
(Momus satisfacere et similia), ASD II, 1, pp.
546548. Siehe bes. p. 546, ll. 643646: Huic
deo mos est ipsum quidem nihil operis
aedere, sed aliorum deorum opera curiosis
oculis contemplari et, si quid est omissum aut
perperam factum, id summa cum libertate
carpere. Nam mmov Graece reprehensionem
sonat.
176 A
negkltouv Siehe Bauer s.v.: unbescholten. Siehe Annot. in 1. Cor. 1, 8, ASD VI, 8, p.
42, ll. 5556: Anegkltouv, quasi dicas incriminabiles, inculpatos, ab gkalen, quod est
in ius vocare, et gkljma, crimen.
177 Quod creatura Nov. Test.: quod praedicatum est apud vniuersam creaturam [vniuersae creaturae A]. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 597, n. 234.
177178 En psj ktsei So auch die heutigen
Ausgaben. Im Nov. Test. aber: n psj t ktsei (v.l.), dazu: ASD VI, 3, p. 597, n. 234.
178 Aquinas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
57, vol. II, p. 137: Nec est excusatio, quia est
praedicatum, videlicet per Apostolos. Vtitur
praeterito pro futuro, propter certitudinem
eius. In vniuersa creatura, quae sub, etc., id est
omni creaturae nouae, id est fidelibus, quibus
paratum erat.
182187 Quod auditor Er. widmet in seinem
Ecclesiastes III der Redefigur Hyperbel
grosse Aufmerksamkeit, wobei er diese Figur
an hand von Beispielen aus den klassischen
Autoren, der Bibel und aus den Werken der
Kirchenvter erlutert und deren Gebrauch
verteidigt: Siehe Eccles. III, ASD V, 5, pp.
112118, ll. 182301. Die vorliegende Stelle des
Kolosserbriefes kommt Eccles. III, p. 118, ll.
275279, zur Sprache: Huius generis est
quod Paulus ad Romanos scribit illorum
fidem praedicatam in vniuerso mundo, sentiens late sparsam famam [Rom. 1, 8]. Siquidem id temporis ne Christus quidem erat
praedicatus in vniuerso mundo. Similis locus
est ad Coloss. cap. 1 quum dicit Euangelium
praedicatum in omni creatura quae sub coelo
est. Er. schliesst seine Darlegung ber die
Hyperbel im Eccles. III, folgendermassen ab
(p. 118, ll. 297301): Sunt alia loca complura
quae veteres orthodoxi per hyperbolen interpretantur. Verum haec arbitror esse satis
aduersus quosdam, qui derident ceu rem prophanam, quoties ad explicandam Scripturae
difficultatem, aduocamus hyperbolen aut
alium tropum e grammaticis aut rhetoribus
petitum.

346
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206

ANNOTATIONES IN COL. 1,24

nis, is si volet, cum Hieronymo, cum Origene, cum Chrysostomo, cum Augustino litiget, qui frequenter annotant hoc schema. [E] Inepte horrent mendacium,
quod hyperbole superet fidem veri; at mendacium non est vbi nec fallitur quisquam nec adest fallendi voluntas. Augmentum quaerit hyperbole, nec aliud intelligit auditor.
[24] [A] Qu i n u n c g a u d e o. Qui apud Graecos non lego, sed tantum
nunc gaudeo, nn xarw. Et apud Graecos est [D] n paqmas mou, id est [A] in
afflictionibus meis. [D] Cui continenter adhaeret pro vobis, pr mn, quanquam in his quoque verbis est nonnihil ambigui sensus: gaudeo pro vobis, id est
gratulor vestro profectui et gaudeo quod affligar vestra causa. [A] Et a d i m p l e o e a q u a e d e s u n t p a s s i o n u m . Ka ntanapljr t stermata tn
qlcewn. Commodius vertere poterat et suppleo quod deest afflictionibus
Christi. Ambrosius ita: et suppleo reliquias pressurarum. Porro verbum ntanapljr compositum ex tribus, ex nt, quod significat vicem, quum quis alterius
loco facit aliquid, et n, quod apud Latinos [C] aliquoties [A] valet re, [D] et
pljr, [A] quasi redimpleo vice Christi, quod in illius afflictionibus est diminutum. Ambrosius videtur voluisse sensum explicare Pauli, quum ait reliquias, vt
accipiamus passionem Christi non fuisse diminutam ad salutem hominum, sed
vnam esse passionem Christi et martyrum, hoc est capitis et membrorum. [C]
Nec dissentit ab hac sententia Theophylactus interpretans Christum in apostolis
adhuc pati pro corpore suo, non quod desit aliquid, sed quod tam immensa sit
illius in nos charitas. [E] Similia Chrysostomus annotans, quod apostolus modestiae gratia suas afflictiones quas pro ecclesia perpetiatur, Christi afflictiones
appellat. [D] Scholiastes ille Latinus addit et aliud commentum: Adeo non piget
190 afflictionibus D E: passionibus AC.
183 Hieronymo Siehe z.B. Hier. Comm. in Ez. X,
xxxi, 1/ 18, CCSL 75, p. 438, ll. 139142: nos
haec omnia perbolikv dicta intellegamus, quod tantae Assyrius fuerit potentiae et
sic cunctas oppresserit nationes, vt se angelorum fortitudini compararit, von Er. Eccles.
III, ASD V, 5, p. 116, ll. 235236 genannt:
Diuus Hieronymus enarrans Ezechielis
caput xxxi quae ibi referuntur de potentia et
sublimitate regis Assyriorum vult perbolikv accipi (es folgt die Darlegung). Die
Hier.Angabe habe ich Chomarats Kommentar zur Stelle entnommen.
183 Origine Siehe z.B. Orig. Hom. in Gn. 17, 8,
Migne PG 12, 260 (in Er.' Origenesausgabe
von 1536, pars I, p. 61): Lauabit in vino stolam suam, et in sanguine vuae amictum suum
[Gn. 49, 11]. Videbuntur et haec quantum ad
historicam expositionem agrum fertilem vite,
perbolikv vini abundantiam significare.
Sed nobiliorem sensum mystica producit
expositio nostra (da die Unechtheit der 17.

Predigt in Gn. erwiesen ist, hat Baehrens diese


Predigt nicht in seine Ausgabe, GCS 29, Origenes Werke 6 [Homilien zum Hexateuch],
aufgenommen, siehe GCS 29, pp. xxviiixxx
und ASD VI, 8, p. 239, n.l. 436 zu 1. Cor. 12,
3). Er. erwhnt diese Predigt im Eccles. III,
ASD V, 5, p. 114, ll. 224227: Item quod
Gen. xlix [Gn. 49, 11] de Iuda dictum est:
Lauabit in vino stolam suam et in sanguine
vuae pallium suum, Origenes homilia xvii
negat sensum historicum, quem hoc sane
loco non reiicit, consistere, nisi hyperbolicos
accipiamus ingentem vini exuberantiam
significatam, vt futurum sit aqua vilius. Dieselbe Stelle in der Rat. ver. theol. Holborn, p.
269, ll. 35: Origenes indicat hyperbolen
esse quod in Genesi scriptum legimus: Lauit
in vino stolam suam etc.
183 Chrysostomo Er. benutzte im Eccles. Chrys.
Hom. in Mt. 19, 2, Migne PG 57, 275, als Beispiel. Cf. Eccles. III, ASD V, 5, p. 116 sq. ll.
270271: Quin et in his Domini verbis:

ANNOTATIONES IN COL. 1,24

Nesciat sinistra tua quid faciat dextra tua [Mt.


6, 3], Chrysostomus ac Theophylactus agnoscunt hyperbolen. Chomarat nennt zur Stelle
Er.' Annot. in Mt. 6, 3, ASD VI, 5, pp. 151152,
ll. 984897: Nesciat sinistra tua quid faciat
dextera. Non absque figura dictum est, sed
perbolikv, quasi dicas: ipse nescias quod
facis, si fieri potest; tantum absit, vt aliis
ostentes. Figuram annotauit et Chrysostomus homilia xix. et hunc sequutus Theophylactus (Chrys. loc. cit.; Theophyl. Enarr. in
Mt. 6, 3, Migne PG 123, 201D). Die betreffenden Angaben habe ich Chomarat/
Hovingh entnommen.
183184 Augustino Siehe z.B. Aug. Civ. XVI, 21,
CCSL 48, p. 523, ll. 1116: In hac promissione [sc. Gn. 13, 1417] vtrum sit etiam illa,
qua pater factus est omnium gentium, non
euidenter apparet. Potest enim videri ad hoc
pertinere: Et faciam semen tuum tamquam
harenam terrae, quod ea locutione dictum est,
quam Graeci vocant hyperbolen; quae vtique
tropica est, non propria; diese Stelle erwhnt
Er. im Eccles. III, ASD V, 5, p. 114, ll. 219221:
Caeterum Augustinus libro De ciuitate Dei
XVI, cap. xxi non dubitat hunc locum tueri
per hyperbolen, qua plus dictum est quam res
erat (Aug.Angabe bei Chomarat ad loc.).
184187 Inepte auditor Dazu: Eccles. III, ASD
V, 5, p. 112, ll. 182186: Hyperbole vel ipso
nomine declarat augmentum, superans fidem
veri. Nec in tempore adhibetur, nisi quum ipsa
res superat modum Verum non est quod
dicitur, sed quoniam nemo fallitur, non est
mendacium. Siehe Quint. Inst. VIII, 6, 74:
Monere satis est mentiri hyperbolen, nec ita
vt mendacio fallere velit (cf. Chomarat, ASD
V, 5, p. 113, n.l. 186). Behandelt Er. im Eccles. III
von 1535 die Hyperbel ausfhrlich, hat er
schon frher diesem Sprachphnomen in der
Rat. ver. theol. einige Seiten gewidmet, cf. Holborn, pp. 268, l. 5 p. 270, l. 14 (es handelt sich
um einen Abschnitt aus 1519, mit einigen
Zustzen aus den Jahren 1520 bzw. 1522, cf.
Holborn ad loc.). Vgl. den Anfang dieser Passage der Rat. ver. theol.: Neque continuo
mendacium est, quod vltra veri fidem dicitur,
sed in hoc adhibetur tropus, vt acrior et ardentior sit oratio. Ac ne quis absurdum putet in
diuinis libris hyperboles meminisse, facit hoc
non raro Origenes, facit Chrysostomus, facit
Augustinus et Hieronymus (p. 268, ll. 812).
188 Qui nunc gaudeo Nov. Test.: Nunc gaudeo.
188189 Qui nn xarw Er. folgt der Lesart,
die auch die heutigen Ausgaben bieten: nn
xarw. Zur v.l. v nn xarw: ASD VI, 3, p.
597, n. 241.

347
189190 Et meis In den heutigen Ausgaben:
n tov paqmasin (n tov paqmasn mou v.l.).
Er. lsst hier den Artikel aus (n paqmas
mou), schreibt aber im Nov. Test.: n tov
paqmas mou. Zur Auslassung des Artikels:
ASD VI, 3, p. 597, n. 234 zu Col. 1, 23. Zur
Lesart, der Er. hier folgt: ASD VI, 3, p. 597, n.
243. Er. las das Pronomen mou u.a. in seiner
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 284r.
192193 Et passionum Nov. Test.: et suppleo
quod deerat afflictionum [afflictionibus A
B]. Zur bersetzung suppleo und quod
deerat: ASD VI, 3, p. 597, 244,5.
193194 Ka qlcewn So auch die heutigen
Ausgaben.
194195 et Christi Siehe Er.' Fassung im Nov.
Test., oben n.ll. 192193 angefhrt. Es fllt auf,
dass Er. hier seine bersetzung afflictionibus
ab der Ausgabe C nicht der Lesart des Nov.
Test. CE (afflictionum) angeglichen hat.
195 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
24, CSEL 81, 3, p. 175, l. 25.
195196 ntanapljr Cf. Bauer s.v.: ich flle
aus, was noch von Leiden aussteht, Kol 1, 24.
199 Ambrosius Siehe oben n.l. 195.
201 capitis et membrorum Zu dieser Metapher:
Rom. 12, 4; 1. Cor. 12, 12 sqq.; Eph. 5, 23; 5, 30.
202 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1,
24, Migne PG 124, 1229C: Tosoton gap
mv, ste m rkontwn tn prjn paqn
ka met qnaton psxein n t m smati
o gr rksqj t qantw, ll ka ti mura
poie. Vgl. Personas bersetzung: [ vt
arguat] tantam Christi fuisse in nos caritatem
vt nec debitum omne persoluisse se credat, et
tanquam nec satis sint que antea tulerit, sed
post mortem etiam nostri gratia patiatur et in
meo corpore, hoc est in mei corporis passione; neque enim morte dumtaxat sua
contentus, quin et infinitis nititur modis, vt
facere satis nobis queat (fo cl[x]viiirv).
204 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 4, 2,
Migne PG 62, 326327: o gr boletai
ato enai, ll kenou t pqj Wste
ok paisxnetai ka tata ato paqmata
lgein. O gr mnon pqanen pr mn,
ll ka met t poqanen toimv sti
qlibnai di mv. Efilonekjse ka bisato
dezai atn ka nn kinduneonta pr tv
Ekkljsav di to dou smatov ktl.
206 Scholiastes ille Latinus Pelagius wurde von
Er. mehrmals scholiastes (Latinus) genannt:
Annot. in 1. Cor. 14, 33, ASD VI, 8, p. 282, l.
302; Annot. in Eph. 2, 15, l. 501. Zu ihm: ASD
VI, 8, p. 199, n.ll. 758759 zu 1. Cor. 9, 3. Der
vorliegende Passus ist in Er.' Hier.Ausgabe
(Pelagiuskommentar ad loc. tomus IX, fo

348
LB

887
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227

ANNOTATIONES IN COL. 1,2527

me affli|ctionum, vt gaudeam etiam libenter perpessurus vsque ad finem exemplo


Christi, qui ad mortem vsque perstitit in euangelio.
[25] [A] Cu i u s f a c t u s s u m e g o m i n i s t e r. Cuius ecclesiam refert, non
corpus. [C] Ambrosius referre videtur ad euangelium, nec video vnde repetitum,
[A] quanquam id sane minutulum est, verum ad haec minutissima nonnunquam
impingunt magni theologi, si Graece nesciant. [D] Bis autem dictum est cuius
sum ego minister, in priore loco cuius sine controuersia refert euangelium, posteriore refert ecclesiam, nec aliud potest, quum Graece sit v foeminini generis.
Proinde nos vertimus cuius ecclesiae.
[25-26] [A] Ve r b u m De i , m y s t e r i u m . Cum hic Paulus verbum Dei
vocarit mysterium, quod saepe vertit sacramentum, cur non addunt hinc
octauum sacramentum [B] qui, quum in scripturis sacramenti fit mentio, volunt
de septem illis accipi? [A] Quanquam mysterium hoc loco secretum et arcanum
sonat, id declarant quae sequuntur Nunc autem manifestatum est.
[27] No t a s f a c e re d i u i t i a s . Graece sic est: gnwrsai tv plotov, id
est notum facere quae sint diuitiae. Et ita legit Ambrosius. Sa c r a m e n t i .
Mustjrou, id est mysterii, [C] id est arcani. [A] Qu o d e s t C h r i s t u s . Ov
sti Xristv, id est qui est Christus. Tametsi Laurentius vertendum existimat
quae est Christus, vt quae referatur ad diuitias, ploton, quae vox Graeca est
masculini generis et numeri singularis. Atque ita [B] quidem [A] exponunt
Graeca scholia. [C] Secus Ambrosius. Theophylactus variat. [A] In vo b i s . Ev
214 foeminini D: foemini E.
218 quum D E: quoties B C.
221227 Notas mysterii. Quod est Atque
ita exponunt Graeca scholia inter lemma In
vobis [post Ambrosius 228] et lemma Corripientes [231] posuit A.
221227 Notas mysterii. Quod est scholia
inter lemma In vobis [post n mn 230] et

lemma Corripientes [231] posuit B.


221227 Notas variat inter lemma In vobis
[post n mn 230] et lemma Corripientes [231]
posuerunt C D.
221 tv BE: t t A.
222 notum BE: notu A.
225 Graeca D E: Graecis AC.

182C), in Souters Ausgabe und bei Migne PL


30 (894); Migne Suppl. I, nicht nachweisbar.
Er. muss entweder einen anderen scholiastes
meinen oder der vorliegende Text (ll.
206208 Adeo euangelio) ist Er.' Paraphrase (?) des folgenden Pelagiuskommentars: Pro aliis patitur, quia pro ipso ante[a]
passus est Christus Vsque adeo praesentibus non terreor persecutionibus, vt mihi
parum videatur esse quod patior, quo[ad]
vsque Christi in me passio maxima impleatur (in Col. 1, 2425, Souter II, p. 456, ll. 38
= Migne PL Suppl. I, 1337).
209 Cuius minister Nov. Test.: cuius ecclesiae [ecclesiae om. A] factus sum ego minister. Zum Zusatz ecclesiae cf. ll. 209210
und ASD VI, 3, p. 597, n. 251.
210 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
25, CSEL 81, 3, p. 177, ll. 78: ministrum fa-

ctum esse se euangelii inter gentes a deo per


Christum cum fiducia loquitur.
211212 quanquam nesciant fters betont Er.
die Wichtigkeit der Sprachkenntnisse, ohne
die man beim Interpretieren der Bibel Fehler
begeht. Siehe z.B. Apologia, Holborn, p. 172,
ll. 1518: Nec mihi succensere debent, si quid
lapsus est Augustinus aut Thomas, cum res
ipsa clarior est, quam vt dissimulari possit.
Imputent inscitiae linguarum, aut si malint,
imputent illorum saeculis; ll. 2627: Quid
minutius hypostigma? At tantula res haereticum gignit sensum.
212 impingunt Vielleicht eine Anspielung auf
Adag. 476 (In portu impingere), ASD II, 1,
pp. 549550, cf. p. 549, ll, 707708: In portu
impingere pro eo quod est: statim in ipso operis ingressu peccare. Er. knnte meinen:
Wenn man nicht ber ausreichende Grie-

ANNOTATIONES IN COL. 1,2527

chischkenntnisse verfgt, wird die Interpretationsarbeit sofort scheitern.


213 in priore loco Col. 1, 23c: [euangelii]
cuius factus sum ego Paulus minister.
213214 posteriore Die vorliegende Stelle Col. 1,
25a: [pro corpore eius quod est ecclesia]
cuius factus sum ego minister.
215 Proinde ecclesiae Siehe oben n.l. 209.
216 Verbum Dei, mysterium Nov. Test.: sermonem [verbum A] dei, mysterium.
216218 Cum sacramentum Eine ziemlich
polemische Anmerkung in der ersten Ausgabe der Annot. von 1516. Der Inhalt des
Begriffes mustrion beschftigt Er. fters.
Siehe n.l. 416 und n.l. 383 zu Eph. 5, 32. Er.
tritt der Ansicht entgegen, dass der Ausdruck
mustrion, der in der Vg. oft durch sacramentum bersetzt ist, die kirchlichen Sakramente bezeichne.
218219 qui accipi? Zusatz B. Lee reagierte
auf Er.' Aussage der Ausgabe A (siehe die
vorangehende Anm.). Ob dieser Zusatz B
durch Lees Reaktion angeregt ist, kann nicht
mit Sicherheit gesagt werden: Er. beantwortete Lees Kritik meistens in Zustzen C, ab
und zu aber in Zustzen B (cf. ASD VI, 5,
Introduction, p. 17). Siehe Resp. ad annot. Ed.
Lei, ASD IX, 4, pp. 316317, ll. 958965, bes.
ll. 958963: Verbum Dei mysterium. Admonueram quod Graecis est mustrion sepe verti
sacramentum. Nec ideo protinus esse sacramentum vnum e septem, alioqui fore permulta. Nec enim ideo credo matrimonium
esse sacramentum vnum e septem, quod Paulus appellet mysterium [cf. Eph. 5, 32], sed
quod ecclesia me docuerit esse vnum e septem. Leus negat quenquam sic ineptire vt,
quoties legat sacramenti mentionem, toties
putet mentionem fieri de sacramentis
numero septem.
219220 Quanquam sonat Cf. Annot. in Mc.
4, 11, ASD VI, 5, p. 373, ll. 563564: Mustrion, id est arcanum siue secretum, non
communicandum prophanis, quod aliquoties
vertit sacramentum. Siehe oben n.ll. 216218.
220 quae sequuntur Siehe Col. 1, 26b.
221222 Notas diuitiae Nov. Test.: notum
facere quae sint diuitiae. Zur bersetzung
und zu den Lesarten der vorliegenden Stelle:
ASD VI, 3, p. 598 sq. n. 271. In den Ausgaben
BE der Annot. folgte Er. der v.l. tv plotov. In den heutigen Ausgaben: t t plotov,
wie in A, cf. app. crit. n.l. 221. Die letztgenannte Lesart hat er wahrscheinlich wegen
Vallas Annot. ersetzt. Siehe unten ll. 225226
(ploton singularis) und Valla, Annot. ad
loc.: Nam dicitur, quibus voluit deus notum

349
facere quae diuitiae gloriae mysterii huius,
gnwrsai tv plotov (Garin, p. 880, col. 1).
222 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
27, CSEL 81, 3, p. 177, l. 12: quae sint diuitiae.
222223 Sacramenti arcani Im Nov. Test. ist
sacramenti durch mysterii ersetzt. Dazu:
ASD VI, 3, p. 599, n. 272 und Annot. in Col. 1,
2526, ll. 219220 (Quanquam sonat).
223 Quod est Christus Nov. Test.: qui est Christus.
223224 Ov sti Xristv ( stin Xristv N27:
v stin Xristv Tischendorf ). Er. folgte u.a.
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 284v. Dazu:
ASD VI, 3, p. 599, n. 274.
224 Laurentius Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Quibus voluit deus notas facere diuitias
sacramenti huius in gentibus, quod est Christus Graece non est quod, sed qui est, v
sti, quod transferendum est quae sunt.
Nam refertur ad diuitias, quae sunt generis
masculini et numeri singularis graece et nunc
etiam casus nominatiui siue qui est, vt
relatiuum non respondeat antecedenti, sed
apposito, vt etiam superius factum est, et
putatur modus elegantior (Garin, p. 879,
col. 2 p. 880, col. 1).
227 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius,
Comm. in Col. 1, 27, Migne PG 119, 28B.
Nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817): v sti
Xristv v plotov mustjrou st, fjs,
Xristv (fo 284v).
227 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
27, CSEL 81, 3, p. 177, ll. 1114: quibus voluit
deus demonstrare quae sint diuitiae maiestatis
mysterii dei in nationibus, quod est Christus
in vobis spes gloriae (quod bezieht sich also
auf mysterii).
227 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1,
27, Migne PG 124, 1233AB: Ov sti Xristv
n mn, lpv tv dzjv. Ermjnewn t t
plotov ka t t mustrion, Xristv,
fjsn, toi to Xristo gnsiv, v stin n
mn.
227230 In vobis mn Diese Passage ist kompliziert. In der Ausgabe E hat Er. die Reihenfolge der Lemmata umgestellt: In AD: Verbum Dei, mysterium (l. 216); In vobis (l. 227);
Notas facere diuitias (l. 221); Sacramenti (l.
222); Quod est Christus (l. 223); Corripientes (l.
231). Er. bezieht das Lemma In vobis in E
offenbar auf Col. 1, 27b (quod est Christus in
vobis spes gloriae); denn er stellt In vobis
dem Lemma Quod est Christus nach. Aus dem
Zitat ev mv (ll. 227228) lsst sich jedoch
folgern, Er. habe anfangs eigentlich Col. 1, 25b
gemeint: quae data est mihi in vos (tn

350
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243

244
245
246
247
248
249

ANNOTATIONES IN COL. 1,282,2

mv, id est in vos. Et ita legit Ambrosius, [D] vt est [B] in [D] Graecis [B] codicibus emendatioribus, quanquam in nonnullis Graecis codicibus scriptum habebatur n mn.
[28] [A] C o r r i p i e n t e s . Nouqetontev, id est monentes, et ita Ambrosius. Nam Graeca vox anceps est, quam aliquoties vertunt increpare. [C] Et
d o c e n t e s . Hic Graeci repetunt pnta nqrwpon. Atque ita scriptum erat in
codice Donatiani. [D] Suffragabatur vterque Constantiensis.
[29] [A] In q u o e t . Ev , in quod, in quam rem, vt non referas ad
Christum, sed ad illorum perfectionem. Nec est simpliciter laboro certando, sed
kopi gwnihmenov, quod ad periculum pertinet. Siquidem agon interim certamen est, interim periculum. Qu a m o p e r a t u r. Tn nergoumnjn, id est quae
operatur. Et ita Ambrosius. Et operationem est nrgeian, vt intelligas vim agentem in Paulo. Et virtute est dunmei, [B] quae pugnat cum imbecillitate.
[A]

EX CAPITE SECVNDO

[1] Qu a l e m s o l l i c i t u d i n e m . Jlkon gna, id est quantum certamen siue periculum. Nec est pro vobis, sed de vobis, [B] per mn, quanquam
agon et laborem sonat, sed cum difficultate periculoque coniunctum. [A]
Fa c i e m m e a m . T prswpn mou, quod plane refertur ad faciem. Nam vidit
personam meam nec Latinum esse puto, etiamsi cuidam hoc magis arridet.
[2] C o n s t r u c t i . Sumbibasqntwn, id est compactorum. Quidam habent
instructi. Ambrosius legit quum fuerint instructi in charitate. [D] Hilarius, instituti. [A] Porro hic idem est verbum quod superius vertit constructi. Significat
okonoman to qeo tn doqesn moi ev mv).
Die nachfolgende Rekonstruktion knnte
richtig sein: Er. hat in A seine Anm. zu In vobis
an falscher Stelle eingeschoben, nml. nach
dem Lemma Verbum Dei, mysterium (l. 216)
statt vor diesem Lemma (man beachte, dass es
sich die v.l. in vobis im Vg.Text zu Col. 1, 25b
gebe, cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 598, n. 253). Er beruft sich zur Besttigung der Lesart in vos (statt in vobis) auf
Ambrosius, sc. Ambrosiaster, Comm. in Col.
1, 25, CSEL 81, 3, p. 177, l. 4: quae data est
mihi in vos. Soweit ist das, was Er. schreibt,
richtig und verstndlich, wenn man mit der
Umstellung der Lemmata rechnet. In B ist
meiner Meinung nach der Irrtum entstanden:
Er. sagt 1519: Et ita legit Ambrosius in codicibus
emendatioribus. Dieser Zusatz B (in codicibus
emendatioribus) ist nicht ohne weiteres klar:
Warum beruft sich Er. jetzt auf codices emendatiores des Ambrosiastertextes, auf die er
sich weder in A, noch sonst bezieht? Er hat
vermutlich 1519 bei Ambrosiaster den Kommentar zu Col. 1, 27b (statt 1, 25b) gelesen, sah

dort in vobis und folgert, es msse sich um


eine falsche Lesart handeln, und postuliert
darauf eine bessere Lesart bei Ambrosiaster,
nml.: in vos (die Lesart, die er 1516 bei
Ambrosiaster zu Col. 1, 25b gelesen hatte). In
der Ausgabe D ndert er seinen Text; es geht
nicht mehr um codices emendatiores des
Ambrosiastertextes, sondern des griechischen
Bibeltextes. Er. htte gestehen sollen: Es gebe
in Col. 1, 27b nur die Lesart n mn. Er wollte
aber seinen Fehler nicht wahrhaben und stellt
es so hin, als ob n mn eine v.l. der eigentlichen Lesart ev mv sei (quod non!). Diese
Passage macht klar, auf welche Art und Weise
Er. seine Texte manupuliert. Cf. ASD VI, 3, p.
598, n. 253.
231 Corripientes Nov. Test.: admonentes. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 166, n. 149 zu Rom.
15, 14, und ASD VI, 3, p. 599, n. 281. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: neque graece est corripientes,
sed monentes siue commonefacientes, nouqetontev (Garin, p. 880, col. 1).
231 Nouqetontev So auch die heutigen Ausgaben.

ANNOTATIONES IN COL. 1,282,2

231232 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col.


1, 28, CSEL 81, 3, p. 177, l. 24.
232 quam increpare Wen Er. meint, ist mir
nicht klar. Im NT ist increpare die gelufige
bersetzung fr pitimw: Siehe ASD VI, 3,
p. 351, n. 62 zu 2. Cor. 2, 6.
232233 Et docentes So auch Vg. und Nov. Test.
233 Hic nqrwpon So auch die heutigen Ausgaben (nouqetontev pnta nqrwpon ka
didskontev pnta nqrwpon), und auch die
heutigen Ausgaben der Vg. folgen dieser Lesart
(corripientes omnem hominem et docentes
omnem hominem; Nov. Test.: admonentes
omnem hominem et docentes omnem hominem). Vgl. ASD VI, 3, p. 599, n. 282.
234 codice Donatiani Zu den von Er. herangezogenen Bnden aus Brgge: n.l. 727 zu Gal. 3,
1; n.ll. 808809 zu Phil. 4, 18.
234 vterque Constantiensis Die beiden Exemplare der Paulusbriefe aus Konstanz benutzte
Er. fr die Ausgabe D. Dazu: n.l. 809 zu Phil.
4, 18.
235 In quo et Nov. Test.: ad quod etiam [etiam
om. A], nach ev ka, wie auch die Lesart
der heutigen Ausgaben. Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: In quo et laboro certando. Legendum
est in quod, ev (Garin, p. 880, col. 1).
236 laboro certando D.h. die Lesart der Vg.
236238 sed periculum Siehe Er.' bersetzung im Nov. Test. BE: ad quod etiam enitor, decertans; im Nov. Test. A: ad quod
laboro periclitans. Der griechische Ausdruck
gn bedeutet sowohl der (Wett)Kampf ,
die Kampfspiele, als auch die Gefahr; die
erste Bedeutung aber ist die Versammlung
(cf. Pape s.v.). Auch in den heutigen Ausgaben steht die Lesart: kopi gwnihmenov. Zu
Er.' bersetzung: ASD VI, 3, p. 599, n. 293,4.
238 Quam operatur Nov. Test.: agentem.
238239 Tn operatur Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 599, n. 296 (tn nergoumnjn:
Lesart der heutigen Ausgaben).
239 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
29, CSEL 81, 3, p. 177, l. 27: quae operatur in
me (Vg.: quam operatur in me cf. WordsworthWhite ad loc.).
239240 Et Paulo Siehe Vg.: secundum
operationem; Nov. Test.: secundum efficaciam. Dazu: ASD VI, 3, p. 599, n. 295. Siehe
Annot. in Eph. 1, 19, ll. 270271: Kat tn
nrgeian id est secundum efficaciam seu
vim [potentiae fortitudinis] (cf. n.l. 271 zu
Eph. 1, 19) und Annot. in Eph. 4, 16, ll.
965966: Secundum operationem. Kat
nrgeian. Rursum est illud nomen toties
obuium, quod actum ac vim occultam significat (cf. n.ll. 965966 zu Eph. 4, 16).

351
240 Et virtute imbecillitate Im Nov. Test.:
per virtutem [in virtute A]. Siehe zu virtus
im NT: n.ll. 278279 zu Eph. 1, 21.
242 Qualem sollicitudinem Nov. Test.: quantam
sollicitudinem [quantum certamen A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 600, n. 12.
242243 Jlkon periculum Die doppelte
Bedeutung des Ausdrucks gn hat Er.
Annot. in Col. 1, 29, ll. 237238 zur Sprache
gebracht. Siehe n.ll. 236238 zu Col. 1, 29.
Auch in den heutigen Ausgaben lkon
gna.
243 Nec per mn In den heutigen Ausgaben: pr mn: per mn v.l. Die Lesart der
Vg. pro vobis wird aus der Lesart pr mn
herrhren. Er. las u.a. in der Hs. AN III 11
(cod. 2817) per mn (fo 285r) und bersetzt
de vobis. Siehe ASD VI, 3, p. 600, n.l. 13.
245 Faciem meam So auch Vg. und Nov. Test.
Nach Bauer s.v. prswpon 1.b.: von Angesicht, d.h. persnlich.
245 T prswpn mou So auch in den heutigen
Ausgaben.
246 cuidam Er. wird wohl Faber Stapulensis
meinen (S. Pauli epistolae xiv, fo 184v sq. examinatio zur Stelle): Vulgata aeditio. Et quicunque non viderunt faciem meam. Indifferens hic locus, vt transferatur faciem meam
aut personam meam. Nos personam transtulimus (fo 43v).
247 Constructi Nov. Test.: compacti (instructi:
constructi bei WordsworthWhite nicht im
Apparat vermerkt).
247 Sumbibasqntwn (sumbibasqntev: sumbibasqntwn v.l.). Er. fand die Lesart sumbibasqntwn u.a. in der Hs. An III 11 (cod. 2817)
fo 285r. Cf. ASD VI, 3, p. 600, n. 23.
247248 Quidam instructi Zu instructi, der
Lesart der heutigen Ausgaben: WordsworthWhite ad loc.
248 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
2, CSEL 81, 3, p. 178, l. 15.
248 Hilarius Hil. Trin. IX, 62, CCSL 62A, p.
441, l. 3.
249251 Porro inter se Zwei Sachen sind in
diesem Abschnitt nicht ohne weiteres klar:
Um welche Stelle handelt es sich (superius, l.
249) und wer ist das Subjekt von vertit (l. 249),
entweder Ambrosiaster oder der interpres der
Vg.? Man bekommt den Eindruck, dass Er.
Eph. 4, 16 meint (cf. compactos et connexos und
die Metapher des Krpers: in morem se).
Weder der interpres der Vg. noch Ambrosiaster (Ambrosius) folgt in Eph. 4, 16 der Lesart
constructi (auch nicht in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 949A). Mglicherweise

352
LB

888
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272

ANNOTATIONES IN COL. 2,35

autem compactos et con|nexos in morem membrorum vnius corporis cohaerentium apte inter se. Di u i t i a s p l e n i t u d i n i s . Pljroforav. Non est pljrmatov, quod ipsum item plenitudinem vertit. Nam pljrofora magis sonat certam persuasionem, quoties alicui plene fit fides, ita vt nihil iam addubitet,
quemadmodum admonuimus in initio euangelii secundum Lucam. Optat enim
illis certam cognitionem mysterii, ne quid omnino haesitent. Ad quem modum
interpretatur et Theophylactus, tot stin, inquiens, pr mjdenv mfibllwsin, id est hoc est, ne vlla de re ambigant. Itaque quae conferunt in hunc locum
recentiores interpretes, non possunt admodum congruere sensui Paulino. [D]
De i Pa t r i s e t C h r i s t i . Graeci addunt coniunctionem ka, to qeo ka
patrv ka to Xristo, quemadmodum et aliis aliquot locis loquitur, quasi dicas
eius qui Deus est et Pater, et eius qui vnctus est.
[3] [A] Ab s c o n d i t i . A
pkrufoi, id est absconditi. Hic nomen est, non
participium, occulti siue arcani.
[4] In s u b l i m i t a t e s e r m o n u m . En peiqanologa, id est in persuasibili
oratione siue persuasibilitate siue probabilitate. Ambrosius legit in sublimitate
sermonis, locum hunc ad sophistas detorquens. [C] Is fortasse legit leptologa.
[E] Augustinus epistola quinquagesima nona legit in verisimili sermone.
[5] [A] Et s i c o r p o re . Sark, id est carne, quam opponit spiritui, qui
mox sequitur. Fi r m a m e n t u m . T sterwma tv ev Xristn pstewv mn,
id est firmamentum vestrae in Christum fidei. Miror vnde diuus Ambrosius
addiderit hoc loco; legit enim ad hunc modum: videns ordinationem vestram et
supplens id quod deest vtilitati fidei vestrae. Apparet enim illum ita legisse in Grae251 Plenitudinis intellectus. tv pljroforav,
quod non simpliciter significat plenitudinem,
sed quoties alicui plene persuadetur et certissima fit fides, ita vt nihil iam addubitet inter
lemma Constructi [post inter se 251] et lemma
Diuitias plenitudinis [251] add. A [cf. infra
app. crit. 253].
252 pljrofora BE: hoc nomen A.
253 quoties addubitet BE: quoties alicui
plene persuadetur et certissima fit fides, ita

vt nihil iam addubitet A [cf. supra app. crit.


251].
256 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
258 interpretes BE: interpres A.
264 peiqanologa BE: peiqanologa A.
265 probabilitate BE: probalitate A; sublimitate CE: subtilitate A B.
266 leptologa C D: leptologa E.
272 illum BE: illud A.

meint Er. Col. 2, 19: An dieser Stelle gibt es


auch die Metapher des Krpers und bersetzt
der interpres der Vg.: totum corpus per nexus
et coniunctiones subministratum et constructum (= sumbibahmenon). Man sollte also
statt superius, inferius lesen, und das Subjekt
von vertit muss der interpres der Vg. sein.
251 Diuitias plenitudinis Vg.: in omnes diuitias
plenitudinis; Nov. Test.: in omnem opulentiam [in omnes diuitias A] certae persuasionis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, pp.
600601, n. 24,5. Diese Stelle hat Er. in seine
Liste der Loca obscura aufgenommen. Siehe fo
Oo3v der Ausgabe D (1527): In Epistola ad

Colossenses, ca. 2 Diuitias plenitudinis,


cum Graece sit pljroforav non potest esse
alius sensus, quam vt optet illis Paulus certissimam fidem et persuasionem mysterii.
251 Pljroforav So auch die heutigen Ausgaben.
251252 Non vertit Siehe z.B. 1. Cor. 10, 26;
Gal. 4, 4; Eph. 1, 10; 3, 19; 4, 13; Col. 1, 19.
252253 Nam addubitet So auch Bauer s.v.:
Die berzeugung, die Gewissheit, er fgt
aber hinzu, dass Kol 2, 2 auch die Bedeutung
die Flle mglich ist und bersetzt die vorliegende Stelle folgendermassen: Reichtum
an Gewissheit, wie sie die Einsicht verleiht.

ANNOTATIONES IN COL. 2,35

Nach ThWNT 6, p. 309, ll. 1719: [der bergrosse Reichtum] hnlich Kol 2, 2, tautologisch mit plotov von der berflle
(Gerhard Delling).
254 quemadmodum Lucam Sowohl an der
Stelle Annot. in Lc. 1, 1, ASD VI, 5, p. 440, ll.
3639, auf die Er. hinweist, als auch hier (sc.
l. 253) gab es in den frheren Ausgaben
andere Lesarten. Siehe Annot. in Lc. 1, 1,
ASD VI, 5, p. 441, app. crit. n.ll. 3638, bzw.
app. crit. n.l. 253 der vorliegenden Stelle. In
den Ausgaben CE der Annot. in Lc. 1, 1,
ersetzt Er. seinen Text teilweise und kommt
pljrofora zur Sprache. Siehe ASD VI, 5, p.
440, ll. 3639: Id enim sonat Graecis pepljroforjmnwn, a verbo pljroforw, quod
est plenam facio fidem. Vnde pljrofora,
certa fides quae fit argumentis aut re exhibita; et pljrofrjma vocant quod nos vulgo
dicimus certificationem. Et pljroforesqai
dicitur cui certa fit rei fides, vt iam nihil
addubitet.
256 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Col. 2, 2,
Migne PG 124, 1236B (toutstin, na pr
ktl.).
258 recentiores interpretes Siehe z.B. Thomas
Aquinas, Super Col. lect. 80, vol. II, p. 142.
Unser menschlicher Verstand ist unzulnglich: Et ideo oportet quod nostro intellectui
humano superueniat scientia, vel per disciplinam; sed haec est insufficiens, quia numquam aliquid tantum potest sciri sic, quod
capacitatem eius impleat; vel per reuelationem diuinam et donum Dei; et haec est sufficiens Et ideo dicit plenitudinis intellectus,
id est, in copiam Per cognitionem Dei
habet homo omnem plenitudinem. Nach
Thomas Aquinas handelt es sich hier um vollstndige Kenntnisse, Er. aber sagt, es betreffe
die absolute Gewissheit, die absolute berzeugung.
259 Dei Christi Nov. Test.: dei et patris et
Christi (dei patris Christi Iesu: dei patris et
Christi Iesu v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.).
259260 Graeci Xristo In den heutigen
Ausgaben: to qeo, Xristo. Es gibt viele
v.ll. (Metzger: at first sight a bewildering
variety of variant readings), siehe: Metzger,
Commentary ad loc. p. 555. Er. folgt (u.a.) seiner Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 285r: to qeo
ka patrv ka to Xristo. Siehe zu dieser
Stelle: ASD VI, 3, p. 601, n. 28,9.
262 Absconditi Nov. Test.: reconditi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 601, n. 32.
264 In sublimitate sermonum Nov. Test.: probabilitate [in probabilitate A] sermonis (subti-

353
litate: sublimitate v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 601, n. 43).
264 En peiqanologa Im Nov. Test. und in den
heutigen Ausgaben: n piqanologa (Itazismus!).
265 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 180, ll. 67 (subtilitate).
Siehe app. crit. n.l. 265: 1522 (C) hat Er. die
Lesart subtilitate bei Ambrosiaster dem
Vg.Text, wie er ihm bekannt war, angeglichen
und sublimitate geschrieben. In Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 971A: in subtilitate.
266 locum detorquens Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Col. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 180, ll.
1013: conmonet, ne malorum conloquiis et
astutia iniquitatis sensus eorum transducerentur, quia sapientes mundi arte quadam et
minutiis disputationum inretire gestiunt simplicum animas.
266 leptologa Leptologa bedeutet: spitzfindige Rede. Dazu: Adag. 2661 (Tenuiter diducis), ASD II, 6, p. 456, ll. 589591: Aristophanes item in Nebulis [Nub. 230; 320; 359]
leptn frontda dixit et leptottouv lrouv
et leptologen, id est tenuem curam et tenuissimas rationes et tenuia loqui, nimirum anxias
ac nimium subtiles philosophorum ridens
argutias. Der Ausdruck leptologa kommt
im NT berhaupt nicht vor.
267 Augustinus Aug. Epist. 149, 24, CSEL 44, p.
370, l. 12. Man beachte, dass epistola quinquagesima nona der Numerierung der Maurini
nach Nr. 149 ist.
268 Etsi corpore Nov. Test.: quamuis carne.
268 Sark spiritui Er. redet vom Gegensatzpaar: srz pnema, caro spiritus. Dazu:
Mohrmann, tudes I, p. 25: L'opposition de
l'esprit et de la chair, tant de fois discute
dans les cercles des chrtiens, donnait naissance toute une terminologie spcifiquement chrtienne. Le couple grec de srz et
pnema fut l'exemple et le point de dpart des
formations latines, drives de caro, spiritus:
carnalis, spirit(u)alis etc.
269 mox Siehe Col. 2, 5: Nam etsi corpore
absens sum, sed spiritu vobiscum sum.
269 Firmamentum Nov. Test.: soliditatem. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 602, n. 57.
269 T mn So auch die heutigen Ausgaben
270 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
5, CSEL 81, 3, p. 180, ll. 810. Die Lesart von
Ambrosiaster ist im Apparat von WordsworthWhite ad loc. vermerkt.
272273 Apparet mn Er. fertigt eine bersetzung ins Griechische der Lesart von
Ambrosiaster an.

354
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
LB 889
297
298
299
300
301
302

ANNOTATIONES IN COL. 2,69

cis codicibus: ka napljrn t strjma [B] xreav [A] tv pstewv mn. Caeterum interpres de suo addidit eius, quo nihil erat opus ob pronomen vestrae,
quod sequitur.
[6] Do m i n u m n o s t r u m . Nostrum redundat [D] apud nos [A], Graecis
[D] tantum est Xristn Ijson krion. Consentiebant exemplaria Constantiensia. [E] Absolutius est simpliciter dici Dominum, quemadmodum in euangelio
Dominus his opus habet.
[7] [A] Et s u p e r a e d i f i c a t i . Epoikodomomenoi praesentis temporis est,
vt superstruamini manente radice Christo ac fundamento siue vt crescatis in eo
siue vt collapsi nonnihil restituamini. Nam id postremum sequitur Theophylactus.
[8] Ne q u i s vo s d e c i p i a t . M tiv mv stai sulagwgn, id est ne
sit qui vos depraedetur aut in praedam abducat. Ambrosius vertit depraedetur et
item Hieronymus libro commentariorum in Oseam. [B] Rursum in commentariis quos aedidit in epistolam ad Galatas. Graeca vox proprie sonat ceu praedam
abducere. [D] Vnde et erosloi dicti Graecis qui depraedantur phana. Sacrilegium autem est abigere quod Deo consecratum est. [B] Consimilem ad modum
legit Cyprianus in sermone De bono patientiae. [D] Hilarius libro De trinitate
duodecimo legit videte ne quis vos spoliet, et quod legit, iterat in progressu sermonis. [B] Proinde miror vnde hoc nostrum decipiat ad nos deuenerit. [A] Sentit
autem cauendum, ne quis occultis insidiis adortus abducat eos a recta fidei via in
errorem ac perniciem ac seruitutem [B] legis Mosaicae.
[9] [A] Di u i n i t a t i s c o r p o r a l i t e r. Qetjtov, id est deitatis. Et
ad|didit swmatikv, corporaliter, vt excludat vmbras legis Mosaicae. Corpus
enim opponitur vmbrae, [D] vt hic non sit opus commento de deitate, quae in
triduo mortis coniuncta fuerit corpori, licet separata fuerit anima, tametsi Theophylactus geminam adfert expositionem a nostra diuersam: Corporaliter, id est
iuxta naturam et substantiam, non modo iuxta effectum, quemadmodum in prophetis, aut quia deitas nunquam seiuncta fuit a corpore Christi. [E] Haec vnde
Theophylactus hauserit nescio. [D] Fruatur suo quisque iudicio. Mihi simplicior
276 Dominum nostrum. Nostrum redundat
Graecis post lemma Ne quis vos decipiat [post
seruitutem 294] posuit A.
280 poikodomomenoi BE: poikodomenoi A.
282283 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
284 m tiv CE: mtiv A B; sulagwgn A D E:
sullagwgn B, sullagogn C.
295297 Diuinitatis vmbrae inter lemma
Et vos quum [cum A] essetis [post sequitur

328] et lemma Donans vobis [328] posuit


A. Obserua ordinem lemmatum in A: Ne
quis vos decipiat [284]; Dominum nostrum
[276]; Non manufacta [317]; Corporis
carnis [318]; Sed in circuncisione [322323];
In quo et resurrexistis [324]; Et vos
quum essetis [326]; Diuinitatis corporaliter
[295].
299 geminam E: germanam D.

273275 Caeterum sequitur Im Vg.Text, Col.


2, 5b: et firmamentum eius, quae in Christo
est fidei vestrae. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Vt
ordinem seu potius seriem graecorum verborum seruaret interpres, adiecit illud eius siue
quo non videbatur orationis contextus. At ego

dicerem firmamentum vestrae quae in Christo


est fidei; nec admodum a graeco decederem,
tv n xrist jso pstewv mn (Garin, p.
880, col. 1). Siehe ASD VI, 3, p. 602, n. 58.
276 Dominum nostrum Nov. Test.: dominum
(dominum: dominum nostrum v.l. cf. Words-

ANNOTATIONES IN COL. 2,69

worthWhite ad loc.; ASD VI, 3, pp.


602603, n. 64).
277 Xristn Ijson krion Wenn Er. auch im
Nov. Test. AE tn Xristn Ijson tn krion
schreibt (die heutige Lesart), lsst er hier wie
fters den Artikel aus (z.B. Annot. in Col. 1,
27, l. 223 mustjrou statt to mustjrou, cf.
auch n.ll. 189190 zu Col. 1, 24). Nach Brown,
ASD VI, 3, p. 603 sq. n. 64, folgt Er. dem Beispiel von Faber Stapulensis, der in seiner examinatio zur Stelle schrieb: v on parelbete
tn Xristn Ijson krion (fo 185r). Mir
scheint eher, dass Er., wie fters, ungenau mit
dem griechischen Artikel umgeht.
277278 exemplaria Constantiensia Siehe n.l.
234 zu Col. 1, 28.
278 Absolutius Zum oft von Er. verwendeten
Begriff (in)absolutus: n.l. 315 zu Gal. 2, 5.
278 euangelio Siehe Mt. 21, 3.
280 Et superaedificati Vg.: et superaedificati in
ipso; Nov. Test.: et in illo superstruamini [et
superstructi in ipso A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 603, n. 72.
282283 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.
2, 7, Migne PG 124, 1237C: Ka poikodomomenoi n at. Deknusin atov katapesntav, ste desqai poikodomsewv, toutsti
deutrav okodomv, v p qemelw t
Xrist.
284 Ne decipiat Nov. Test.: ne quis sit qui vos
depraedetur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
603, n. 81. Er. nahm diese Stelle in die Liste der
Loca obscura auf: Ne quis vos decipiat, dixit
pro depraedetur, quod certe interpretis est
vitium (fo Oo3v der Ausgabe von 1527).
284 M sulagwgn So auch die heutigen
Ausgaben.
285 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2, 8,
CSEL 81, 3, p. 181, l. 12 (seducat: depraedetur
v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
971B).
286 Hieronymus Hier. Comm. in proph. min.
(Os.), III, xii, 1/ 6, CCSL 76, p. 132, l. 32
(deprehendat: depraedetur v.l. so auch in Er.'
Hier.Ausgabe von 1516 ad loc. tomus VI, fo 20
H).
286 Rursum Hier. Comm. in Gal. II, 4, 3, CCSL
77A, p. 106, l. 26 = Migne PL 23, 397B.
288 Vnde phana Siehe Hesych. ersulov
324: ersulov t er klptwn.
290 Cyprianus Cypr. De bono pat. 2, CCSL 3A,
p. 118, ll. 2021: Videte ne qui [ne quis v.l.]
vos depraedetur.
290 Hilarius Hil. Trin. XII, 20, CCSL 62A, p.
593, l. 3: Videte ne quis vos spoliet.
291292 iterat sermonis Hil. loc. cit. p. 593, l.
12 (ne ab his spolientur).

355
292294 Sentit Mosaicae Thomas Aquinas,
Super Col. lect. 94, vol. II, p. 144, erklrt zu
ne quis decipiat vos per philosophiam: Vel
hoc dicit propter idololatras colentes idola, et
dicentes Iouem caelum. Vel secundum
Iudaeos, vt sit sensus per philosophiam, id est
per rationem volentium trahere ad legalia
(siehe Zusatz B, l. 294).
295 Diuinitatis corporaliter Nov. Test.: deitatis
corporaliter. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
604, n. 93.
295297 Et vmbrae Er. verweist auf Col. 2,
17: quae sunt vmbra futurorum, corpus
autem Christi. Dazu: Thomas Aquinas,
Super Col. lect. 97, vol. II, p. 144: Corpus
enim diuiditur contra vmbram. Infra eodem:
Quae sunt vmbra futurorum etc. Et sic Deum
contingit dupliciter inhabitare, vel secundum
vmbram, vel corporaliter, id est realiter.
Primo modo inhabitabat in veteri lege, sed in
Christo inhabitabat corporaliter, id est realiter et secundum veritatem.
297298 vt anima Siehe z.B. Nicolaus von
Lyra, postilla ad loc.: Corporaliter, quia est a
verbo assumpta secundum corpus; vnde et in
triduo mortis Christi corpus fuit vnitum diuinitati, quamuis esset ab anima separatum
(Biblia sacra cum Glossa Ordinaria, Parisiis,
1590, p. 620F).
298299 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.
2, 9, Migne PG 124, 1240C: Swmatikv, toutstin, ok stin nrgei tiv, ll osa
A
ll mn cux ka xwrhetai to smatov n
t qantw d qev lgov odpote tv
prosljfqesjv sarkv xwrsqj. Nach Personas bersetzung: Corporaliter scilicet adiunxit, hoc est non operatione aliqua, sed substantia anima tamen ipsa corpore excedit, corpus
dum moritur; deus autem verbum nunquam a
carne assumpta seiunctus est (fo cl[x]xr).
300301 quemadmodum in prophetis Cf. Theophyl. loc. cit.: Ina d m kosav t kjse
nomsjv ti njrgqj, v o proftai (nkei
gr kenoiv qev).
301302 Haec nescio Theophyl. selbst
erwhnt Cyrillus: Expos. in Col. 2, 9, Migne
PG 124, 1240C: J ka otw kat tn gion
Krillon, v n n smati noiksj cux ktl.
302316 Fruatur efficaciter Es handelt sich
hier um die schwierige Frage der beiden
Naturen von Christus. Vielleicht stehen die
Zustze D bzw. E im Zusammenhang mit der
Kritik, die die spanischen Mnche an Paraphr. in Col. 2, 9 (LB VII, 1010AB) gebt hatten: Apolog. adv. monach. hisp. LB IX, 1043B
und 1045B: In Paraphrasi complector sententiam, quae facit contra Arianos. Quod

356
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332

ANNOTATIONES IN COL. 2,1114

videtur et ad id quod agitur congruentior expositio, quam habet Glossa Ordinaria de vmbris legis et de veritate euangelica. Sequitur enim corpus autem Christi.
[E] Et in hunc sensum interpretatur Augustinus epistola quinquagesima nona.
Chrysostomus etiam argutius: In Christo inhabitat tota plenitudo diuinitatis
idque corporaliter, tanquam in capite et per hunc in corpore illius, quod est
ecclesia; caput enim et corpus vnum sunt eoque sequitur et estis in eo completi.
Semper enim hoc agit Paulus, vt nos faciat Christo proximos, velut quum ait,
simul cum illo resuscitauit et sedere nos fecit et si patimur cum illo et corregnabimus. Item omnia cum illo nobis donabit. Rursus dum nos Christi cohaeredes
appellat. Verissima sunt quae Thomas scribit de diuina natura personaliter vnita
carni Christi; verum eam rem hic non agit Paulus, sed illud potius persuadere
nititur quicunque per fidem in Christi corpus insiti sunt, non egere legis Mosaicae praesidio, circuncisione et similibus, quum in Christo sint omnia vere et efficaciter.
[11] [A] No n m a n u f a c t a . A
xeiropoitw. Dictio composita [D] est, [A]
id est quae fit sine manibus. C o r p o r i s c a r n i s . Graece sic habet: to smatov tn martin tv sarkv, id est corporis peccatorum carnis, hoc est quod
obnoxium [B] est [A] peccatis carnalibus. [B] Augustinus in epistola ad Paulinum quinquagesima nona testatur ita scriptum fuisse in nonnullis Latinorum
exemplaribus, ne quis omnino contemnat, Graecis iniquior. [A] Se d i n c i r c u n c i s i o n e . Sed redundat.
[12] In q u o e t re s u r re x i s t i s . Sunjgrqjte, id est simul resurrexistis.
Atque ita legit Ambrosius.
[13] Et vo s q u u m e s s e t i s . Apud [E] Chrysostomum ac [A] Theophylactum vbique pronomen est primae personae, mv et mn. Item in eo quod
sequitur: Do n a n s vo b i s . Nobis est Graecis prima persona et ita legit
Ambrosius. [C] Agit enim Paulus de Iudaeorum praeputio, quod habebant in
animo.
[14] [A] De l e n s q u o d a d u e r s u s . Melius dixisset deleto quod aduersum nos erat chirographo. Atque ita legit Ambrosius: zalecav t kaq mn
326327 Theophylactum CE: Vulgarium A
B.

327 quod BE: quod mox A.


332 zalecav BE: zaplecav A.

adieci de corporaliter non est meum commentum sed orthodoxorum probatissimorum.


Siehe auch Er.' Antwort auf Caranzas Kritik
an dieser Stelle der Annot. in seiner Apolog. ad
Sanct. Caranz. LB IX, 409C410D.
303304 Glossa Ordinaria Er. meint nicht die
Glossa Ordinaria zu Col. 2, 9, sondern zu Col.
2, 17 (cf. l. 304: Sequitur enim corpus autem
Christi = Col. 2, 17). Siehe die Erstausgabe
der Glossa Ordinaria (Strassburg, 1480/ 81) zu
Col. 2, 17: Quae sunt. Tunc fuerunt huiusmodi praecepta, quae non seruare peccatum

erat, nunc testimonia et confirmatio veritatis.


Ergo scriptura quae tunc fuit exactrix operum
significantium, nunc testis est rerum significatarum et quae tunc obseruabatur ad praenunciationem, nunc recitatur ad confirmationem. Corpus autem. id est veritas huius
vmbrae.
305 Augustinus Aug. Epist. 149, 25, CSEL 44, p.
371, ll. 912: Ideo corporaliter dixit, quia illi
vmbraliter seducebant, translato verbo vsus,
sicut etiam vmbrae nomen in his rebus non est
vtique verbum proprium sed quadam similitu-

ANNOTATIONES IN COL. 2,1114

dinis ratione translatum. Vgl. auch Epist. 149,


24, p. 369, l. 18 p. 370, l. 16, bes. p. 370, ll.
13: a Iudaismo cauendum esse cernebat, vbi
erant vmbrae futurorum remouendae, quoniam lumen earum iam Christus aduenerat
(man beachte die Numerierung der Maurini,
Epist. 149 = 59 der alten Numerierung nach).
306 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 6, 2,
Migne PG 62, 339: T lon lgetai plrwma.
Epeita t swmatikv, t boletai djlon;
Wv n kefal. T d plin t at lgei Ka
st n at pepljrwmnoi; T on stin;
Oti odn latton xete ato sper n
kenw kjsen, otw ka n mn. Bihetai
gr e Palov ggv mv gagen to Xristo, v tan lgj ktl. Es folgen Zitate des
NT (Eph. 2, 6; 2. Tim. 2, 12; Rom. 8, 32; Rom.
8, 17, cf. infra ll. 310312).
308 et completi Col. 2, 10 (et estis in illo
repleti), von Chrys. angefhrt, cf. die vorangehende Anm.
310 simul fecit Cf. Eph. 2, 6 (Conresuscitauit,
et consedere fecit in coelestibus in Iesu
Christi).
310311 si corregnabimus 2. Tim. 2, 12 (Si sustinemus et corregnabimus).
311 Item Rom. 8, 32 (quomodo non etiam cum
illo omnia nobis donabit).
311312 Rursus appellat Rom. 8, 17.
312 Thomas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
97, vol. II, p. 144 sq.: In Christo diuinitas
inhabitat corporaliter; quia inhabitatio Dei,
qua sanctos inhabitat, est per operationem
sed in Christo inhabitat per assumptionem
hominis in vnitatem personae etc.
317 Non manufacta Nov. Test.: quae fit sine
manibus. Vgl. Annot. in 2. Cor. 5, 1, ASD VI,
8, p. 376, ll. 812814: Non manufactam.
Iucundius est Graece dictione composita,
xeiropojton, hoc est dissimile his, quae
opera manuaria construuntur ac destruuntur. Siehe ASD VI, 8, p. 377, n.ll. 812814
und ASD VI, 3, p. 604, n. 112.
318 Corporis carnis Nov. Test.: corpus peccatorum carnis.
318319 to sarkv (to smatov tv
sarkv: to smatov tn martin tv
sarkv v.l.). Er. las die lngere Wendung u.a.
in seiner Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 286v.
Dazu: ASD VI, 3, p. 604, n. 114.
320 Augustinus Aug. Epist. 149, 26, CSEL 44, p.
372, ll. 35: in expoliatione corporis carnis
vel, sicut aliqui habent, in expoliatione corporis
peccatorum carnis. Zur Numerierung der
Aug.Briefe: n.l. 305 zu Col. 2, 9.
322 Graecis iniquior Den Griechen [dem griechischen Text] ziemlich feind. Er. meint

357
wahrscheinlich die Theologen, die das Griechische, die bonae litterae berhaupt, ablehnten, meinen. Cf. Ep. 337, ll. 304347.
322323 Sed in circuncisione Nov. Test.: per circuncisionem [in circumcisione A] (in circumcisione: sed in circumcisione cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 604 sq. n.
115).
324 In resurrexistis Nov. Test.: in quo simul
etiam cum illo resurrexistis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 123.
324 Sunjgrqjte So auch die heutigen Ausgaben.
325 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
12, CSEL 81, 3, p. 183, l. 18: in quo et simul
resurrexistis.
326 Et vos quum essetis Vg.: Et vos cum mortui
essetis; Nov. Test.: Et vos quum essetis mortui. Dazu: ASD VI, 3, p. 605, n. 131. Zur
Lesart des Lemmas: WordsworthWhite ad
loc.
326327 Apud mn Es handelt sich um die
pronomina pers. im Vers Col. 2, 13: ka mv
nekrov ntav t krobusta tv sarkv
mn. Dazu: ASD VI, 3, p. 605, n. 131.
326 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 6, 2,
Migne PG 62, 340: Ka mv pote ntav
nekrov ka t krobusta tv sarkv
mn. In der von Er. herangezogenen Ausgabe
von Giberti (Verona 1529, fo 65r) steht in der
Tat, wie Er. behauptet: Ka mv pote ntav
tv sarkv mn.
326327 Theophylactum Theophyl. Expos. in
Col. 2, 13, Migne PG 124, 1241C. Es gibt die
Lesarten mv bzw. mn; die v.ll. mv bzw.
mn sind aber im Apparat vermerkt.
327 Item Bei Chrys. (In Col. hom. 6, 2, Migne
PG 62, 340) und bei Theophyl. (Expos. in
Col. 2, 13, Migne PG 124, 1244A): xarismenov mn pnta t paraptmata.
328 Donans vobis Nov. Test.: condonans nobis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 134,5.
328 Nobis persona In den heutigen Ausgaben
mn: mn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 556.
329 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 184, l. 14.
331 Delens quod aduersus Vg.: delens quod
aduersus nos erat chirographum; Nov. Test.:
deleto quod aduersus nos erat chirographo.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 141.
332 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
14, CSEL 81, 3, p. 184, ll. 1415: deleto cirografo, quod aduersum nos erat (man beachte
die andere Wortstellung).
332333 zalecav xeirgrafon So auch die
heutigen Ausgaben.

358
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359

ANNOTATIONES IN COL. 2,14

xeirgrafon. C h i ro g r a p h u m d e c re t i . Graece decretis est, tov dgmasin.


Graeci codices ita distinguunt, vt accipias chirographum deletum, quod erat
nobis contrarium per decreta legis Mosaicae siue per decreta legis diuinae. [B]
Sane diuus Augustinus epistola quinquagesima nona ad Paulinum legit chirographum in decretis. [C] Theophylactus [E] Chrysostomum sequens [C] interpretatur chirographum professionis Mosaicae [E] aut obligationem Dei, qui dixit Adae
et Euae: In quacunque die comederitis, moriemini, [C] sublatum et antiquatum
decreto fidei euangelicae. [D] Metaphora ducta ab obligationibus legitimis. Vehementius obligat syngrapha atgrafov, hoc est quam tuapte manu scripseris;
hanc Graeci chirographum vocant. Id irritum fit vel dispunctione siue cancellatione quae fiebat inductione linearum transuersarum, vel litura quae fiebat spongia in corticibus aut stilo in tabellis ceratis, vel laceratione. In dispunctione
manent scripturae vestigia, in litura nequaquam. Paulus igitur vt exaggeret Dei
erga nos clementiam, primum declarat nos sic obstrictos fuisse, vt nequaquam
esset locus inficiandi. Legis enim professio veluti chirographum et ipsa res atque
etiam conscientia coarguebat nos transgressores esse legis. Quid igitur supererat,
nisi poena quae ex pacto debebatur, hoc est e chirographo nostro? Hic exuberauit
Dei benignitas. Si damnasset, queri non poteramus. Si debiti partem relaxasset,
partem reliquisset, multa debebatur gratia. Si dispunxisset chirographum, superessent veteris obligationis vestigia, nunc semel deleuit et oblitterauit tegens quicquid erat nobis contrarium et vnde renasci posset actio, nec hoc contentus discidit ac lacerauit chirographum tollens e medio et affigens illud cruci, in qua pro
nobis dependerat, quod debebamus, et obligationem mortis vertit in pactum
aeternae salutis. Huiusmodi quiddam annotauit diuus Chrysostomus in homilia
quadam [E] atque etiam in commentariis. [D] Nec ociosum est in emphasi
vocum philosophari, praesertim in scriptis beati Pauli, cuius oratio schematibus
ac tropis vndique scatet. [E] Scholiastes in omnes Pauli epistolas indicat quosdam
333 Graece AC: Graecae D E; dgmasin BE:
333 Chirographum decreti Vg.: chirographum
decretis, quod erat contrarium nobis; Nov.
Test.: chirographo, quod erat contrarium
nobis per decreta (decreti v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 605 sq. n.
142). Siehe auch Valla, Annot. ad loc.: Delens
quod aduersus nos erat chirographum decreti,
quod erat contrarium nobis Decretis legendum est, non decreti, quod nescientes referunt
sequens relatiuum ad decreti, tov dgmasin
(Garin, p. 880, col. 1). Die vorliegende Stelle
hat Er. in die Liste der Loca obscura aufgenommen: Chirographum decreti. Locus vulgo
paucis intellectus (fo Oo3v der Ausgabe D).
334335 Graeci diuinae Er. sttzt sich auf die
Interpunktion der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
287r: zalecav t kaq mn xeirgrafon.

dlmasin A.
tov dgmasin n penanton mn. Dazu:
ASD VI, 3, p. 605 sq. n. 142. Vgl. auch Annot.
in Eph. 2, 15, ll. 502505: Iam et alias Paulus
legis praescriptiones appellat dogmata velut
ad Coloss. 2. De his quod aduersum vos erat
chirographum decreti, quo loco Graeci legunt
tov dgmasin, pro eo quod est n dgmasin.
Nam praepositio addita est ex idiomate sermonis Hebraici.
336 Augustinus Aug. Epist. 149, 26, CSEL 44, p.
372, ll. 1617: delens, quod aduersus nos
erat, chirographum in decretis.
337 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
14, Migne PG 124, 1244AB: [xeirgrafon d
tn mologan] n sper digrafon poisato lav prv Mwsa, epntev pnta sa
epen qev, poisomen ka kousmeqa tn

ANNOTATIONES IN COL. 2,14

sunqkjn n pojsen qev prv tn A


dm,
epn Ji n mra fag, poqan. Tatjn
gr katexen dibolov, v xeirgrafon
Toto zleicen Xristv tov dgmasi, toutsti t pstei. Nach Personas bersetzung:
[chyrographum vero vel confessionem] quod
apud Moysen conscripserat populus asserens
se quecumque deus mandasset, facturum
futurumque dicto audientem, vel pactum
dicit, quod deus cum Adam hunc in modum
pepegerat, quacumque die ex eo comederis
morte morieris; hanc quidem diabolus pactionem chyrographi loco obseruabat id
itaque Christus decreto abrasit, id est fide (fo
clxir).
337 Chrysostomum Chrys. Super Col. hom. 6, 3,
Migne PG 62, 340341: Poon xeirgrafon;
J tot fjsin, legon prv tn Mwsa
e m toto, ti felomen t qe pakon e m toto, ti katexen dibolov t
xeirgrafon pojse prv tn A
dm qev
epn Ji n mra fgjv p to zlou
poqan [Gn. 2, 17]. Katexen on t xeirgrafon toto dibolov. Ka ok dwken mn
at Xristv, ll atv at sxisen.
339 In moriemini Gn. 2, 17.
340 Metaphora legitimis Er. legt die Metapher,
die dem Geldwesen entlehnt worden ist,
ausfhrlich dar, weil man sie nicht verstanden
hat (cf. marginale der Ausgabe E ad loc.: locus
vulgo non intellectus). Diese Stelle figuriert
auch in der Liste der Loca obscura (siehe oben
n.l. 333). Zum Begriff xeirgrafon: ThWNT 9,
pp. 424425, s.v. xeirgrafon (Eduard Lohse):
Mit eigener Hand wird eine Urkunde ausgestellt, insbesondere ein Schuldschein, um zum
Beweis bestehender Verpflichtingen zu dienen
(p. 424, ll. 3940). An der vorliegenden Stelle
des Kolosserbriefes hat xeirgrafon die Bedeutung Schuldschein: Gott hat den Schuldschein
ausgelscht (p. 425, l. 20).
341 syngrapha atgrafov D.h. der eigenhndig
geschriebene Schuldschein. Der lateinische
Ausdruck syngrapha findet sich vor allem bei
Cic. (Fam. 7, 17, 1; Att. 5, 21, 11 sq.; Phil. 2, 37,
95 etc): a written agreement to pay, a promissory note (LewisShort).
342 hanc vocant Siehe oben n.l. 340.
342 dispunctione Dispunctio: das Durchgehen
der Rechnung, die Revision (Georges s.v.),
cf. Dig. 42, 5, 15, KrgerMommsen, vol. I, p.
720: vtrum semel an etiam saepius recognitio et dispunctio concedenda sit creditoribus,
videamus.
342343 cancellatione D.h. das cancellare: mit
Gittern durchstreichen, kanzellieren (nach
Georges).

359
343344 litura ceratis Das Ausstreichen des
Geschriebenen (in den wchsernen Schreibtafeln), cf. Georges s.v. litura. In Adag 459
widmet Er. dieser Sache, dem Schreiben und
dem Streichen, Aufmerksamkeit. Cf. Adag.
459 (Stilum vertere), ASD II, 1, p. 534, ll.
386388: Antiquitus in tabellis ceratis scriptitabant stilo graphiario, cuius altera parte
nimirum acuta per aequor cereum ducta
literas exarabant, altera latiore rursum obliterabant quod exarassent.
345347 Paulus inficiandi Er. wird wohl Col.
2, 13a meinen (Et vos cum mortui essetis in
delictis et praeputio carnis vestrae).
354 chirographum cruci Siehe Col. 2, 14b: et
ipsum tulit de medio adfigens illud cruci.
356357 Huiusmodi quadam Mehrmals
bringt Chrys. das Bild des Schuldscheins, der
nichtig gemacht wird, zur Sprache: z.B. Hom.
in Ioh. 39, 4, Migne PG 59, 227: Od epe, T
ka t martev ll ka fke ka zleice
t xeirgrafon ktl. und Hom. in illud Pater
si possibile est 2, Migne PG 51, 35: Staurv t
xeirgrafon mn dirrjze, to qantou t
desmwtrion xrjston pojse, staurv tv
to qeo gpjv pdeiziv. Welche Stelle
Er. meint, ist mir nicht bekannt.
357 atque commentariis Zusatz E, nachdem
die Erstausgabe der Chrys.Homilien zu den
Paulusbriefen erschienen war (Verona 1529).
Er. wird wohl In Col. hom. 6, 23 meinen.
Siehe Hom. 6, 3, Migne PG 62, 340: Orv
spoudn to fanisqnai t xeirgrafon sjn
poisato; Oon, pntev men f martan
ka klasin atv kolasqev luse ka tn
martan ka tn klasin kolsqj d n t
staur. Eke on at prospeiren eta v
zousan xwn, loipn dirrjze (cf. oben n.l.
337).
357358 in emphasi vocum Zum Begriff emphasis: n.l. 300 zu Gal. 5, 12. In der Rat. ver. theol.
Holborn, p. 273, l. 23 p. 274, l. 23, behandelt Er. die emphasis. Er. meint, dass chirographum hier durch die bildliche Verwendung zustzliche Bedeutung hat.
358359 praesertim scatet Mehrmals widmet
Er. dem reichen (oft komplizierten) Stil von
Paulus Aufmerksamkeit. Siehe z.B. Annot. in
2. Cor. 6, 8, ASD VI, 8, p. 390, ll. 6370
(dazu: p. 391, n.ll. 6370).
359 Scholiastes epistolas Pelagius, Comm. in
Col. 2, 14, Souter II, p. 460, ll. 1618 = Migne
PL Suppl. I, 1339 (361 haec congregata: haec
condita v.l.; 362 Iuda: Iudae v.l.; scriptum est:
scriptum v.l.; stilo ferreo om.; stilo ferreo v.l.).
Er. folgt der Lesart der Vg. cf. unten n.l. 361
bzw. 362.

360

LB

360
890
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399

ANNOTATIONES IN COL. 2,15

esse qui interpretentur chirographum memoriam Dei reseruantis peccata nostra


iuxta illud: Nonne haec condita sunt | apud me et signata in thesauris meis?, et
quod Hieremias ait: Peccatum Iudae scriptum stilo ferreo in vngue adamantino.
Haec omnia recte. Mihi tamen coactius videtur quod dogmata interpretantur
fidem, quum in eo sensu nusquam legatur dogma ab apostolis vsurpatum, quin
in hoc ipso capite prosequutus quod agit de vitandis Iudaeorum praescriptionibus, dogmathesqai dicit eos qui vel praescribunt externa vel huiusmodi praescriptis vrgentur ad superstitionem: Ne tetigeritis neque gustaueritis neque contrectaueritis. Vnde probabilius videtur obseruanti sermonis huius tenorem, hic dogmata dici praescripta Iudaica, quorum caput erat circuncisio.
[15] [A] Tr a d u x i t . Edeigmtisen, quod Ambrosius vertit ostentauit. [B]
Augustinus epistola quinquagesima nona ad Paulinum legit exemplauit Graecam
vocem fidelius quam elegantius exprimens. Ad eundem modum adduxit libro De
agone Christiano, capite secundo. Mirum autem quid sequutus subinde locum
hunc adducat hisce verbis: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit,
quasi senserit Paulus ita demum devinci principatus, si victor futurus carnem
exuat. Sic enim et interpretatur libro Aduersus Faustum decimosexto, capite vigesimo nono. [E] Sic refert libro De peccatorum meritis et remissione primo, capite
vigesimo septimo. [D] Quin et Hilarius libro De trinitate nono locum hunc sic
refert: Delens quod aduersum nos erat chirographum in sententiis, quod erat contrarium nobis, et ipsum tulit e medio affigens illud cruci exutus carnem et potestates
ostentui esse fecit. Ac ne quis existimet hoc deprauatione scripturae accidisse, repetit carnis mentionem in explicando. Tale quiddam innuit et scholiastae commentum. Videntur illi pekdusmenov accepisse reciproce exuens seipsum, quemadmodum luctaturi quo sint expeditiores vestem abiiciunt ita Christus carnem. [E]
Vnde qui se parant pugnae siue certamini, pekdsasqai dicuntur, ne possint
apprehendi. Hoc commentum meo iudicio germanum ostendit Theophylactus.
Et Graeci codices pekdsamenov distinguunt a sequentibus, ne acciperemus
principatus esse spoliatos. Sed Christus in pugna pro veste carnem abiecit et
hostes in triumpho traduxit. [D] Sed ad rem. [A] Hic eodem verbo Latino reddit
paradeigmatsai, hoc est traducere, in initio Matthaei, et hoc loco deigmathein,
quum illud significet in exemplum vertere, hoc ostentare et spectandum omnibus proponere. Alluditur enim ad morem triumphantium, qui trophaea sua circumferebant et populo ostentabant monumenta victoriae et caetera. Quod si
Thomas potuisset Graecos interpretes consulere, non opus erat hic geminis interpretationibus pro vnica, Traduxit, inquit, sanctos in coelum. Aut traduxit, hoc est
expulit, daemones ab homine. [B] Origenes in Exodum homilia quarta, aut certe
huius interpres, explicat vim huius verbi, Quos, inquit, in aduentu suo Christus
dicitur traduxisse, hoc est captiuos duxisse et triumphasse in ligno crucis. [A]
C o n f i d e n t e r p a l a m . En parrjsa, quod Ambrosius legit in autoritate. [B]
375 victor futurus D E: victurus B C.
376377 vigesimo nono E: vicesimo nono B,
vigesimonono C, xxix. D.

377 libro De peccatorum meritis et remissione


scripsi: libro de pecca.m. et r. E.
390 deigmathein CE: deigmatehein A B.

ANNOTATIONES IN COL. 2,15

361 illud Dt. 32, 34: nonne haec condita sunt


apud me et signata in thesauris meis (Stuttgart Vg.).
362 Hieremias Ir. 17, 1: peccatum Iuda scriptum est stilo ferreo in vngue adamantino
(Stuttgart Vg.).
363364 Mihi fidem Er. meint den griechischen Ausdruck tov dgmasin (Col. 2, 14a).
Das Subjekt von interpretantur sind Chrys.
und Theophyl. Siehe Chrys. In Col. hom. 6,
2, Migne PG 62, 340: Tov dgmasi, fjs.
Pooiv dgmasi; T pstei. Theophyl. Expos.
in Col. 2, 14, Migne PG 124, 1244B: Toto
[xeirgrafon] zleicen Xristv tov dgmasi, toutsti t pstei. Vgl. n.ll. 502504
zu Eph. 2, 15.
364 quum vsurpatum Siehe unten Annot. in
Col. 2, 20, ll. 513514: Dogma enim Graece
decretum est, quod Paulus fere in malam accipit partem pro legibus quae non Dei, sed
hominum arbitrio praescribuntur.
365 in hoc ipso capite Cf. Col. 2, 2021.
366 dogmathesqai Cf. Col. 2, 20: t v hntev
n ksmw dogmathesqe; Dazu: unten Annot.
in Col. 2, 20, l. 510 sqq. und den betreffenden
Kommentar.
367368 Ne contrectaueritis Col. 2, 21. Zu
dieser Lesart: ASD VI, 3, p. 609, n. 211 zu Col.
2, 21.
368 tenorem Zum Ausdruck tenor: Adag. 902
(Vno tenore), ASD II, 2, p. 416.
370 Traduxit Nov. Test.: ostentauit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 606 sq. n. 152. Siehe
auch Valla, Annot. ad loc. (Garin, p. 880, col.
1): nescientes quid nunc significat traduxit
exponunt transtulit longe ab hoc regno ad
coelum [cf. Thomas Aquinas, Super Col. lect.
116], cum significet exemplum ignominiae
effecit, vt in principio Matthaei disseruimus,
deigmtisen (siehe Valla Annot. in Mt. 1, 19,
Garin, p. 805, col. 2, ASD VI, 5, p. 79, n.l. 324
zu Mt. 1, 19 angefhrt). Er. hat die vorliegende Stelle in die Liste der Loca obscura aufgenommen: Traduxit, expensa Augustini
interpretatio. Quo loco Thomas miserabiliter
lapsus est (fo Oo3v der Ausgabe D).
370 Edeigmtisen So auch die heutigen Ausgaben.
370 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 184, l. 18.
371 Augustinus Aug. Epist. 149, 26, CSEL 44, p.
372, ll. 2021: exuens se carne [carnem
codd.] principatus et potestates exemplauit
fiducialiter (man beachte die alte Numerierung: Brief 59).
372 adduxit Aug. De agone chr. 2, CSEL 41, p.
103, ll. 45.

361
374 adducat Siehe oben n.l. 371, auch Aug.
Contra Faust. XVI, 29, CSEL 25, p. 474, ll.
2324; p. 475, ll. 2122.
376 interpretatur Aug. Contra Faust. XVI, 29,
CSEL 25, p. 474, ll. 2426: quod enim dicit
exuisse se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus etc.
377 refert Aug. De peccatorum meritis et remissione I, 27, 47, CSEL 60, p. 46, ll. 1415.
378 Hilarius Hil. Trin. IX, 10, CCSL 62A, p.
380, ll. 46 (380 de medio: e medio v.l.; carne:
carnem v.l.). In Er.' Hil.Ausgabe von 1523 ad
loc.: e medio und carnem (p. 158).
381382 repetit explicando Cf. Hil. Trin. loc.
cit, p. 381, l. 14: mortis lege carne se spolians,
potestates ostentui reddens.
382 scholiastae Pelagius, Comm. in Col. 2, 15,
Souter II, p. 461, ll. 12 = Migne PL Suppl. I,
1340: Exuens principatus et potestates. Vt
per mortem destrueret eum qui habebat mortis imperium se offerendo pro eis etc.
383 Videntur seipsum Vgl. Col. 3, 9: pekdusmenoi tn palain nqrwpon. Siehe
Annot. in Col. 3, 9, l. 621: [pekdusmenoi]
Alludit ad id quod ante dixit Christum exuta
carne vicisse (d.h. unsere Stelle).
386 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Col. 2,
15, Migne PG 124, 1244C: peid atv
nqrwpov genmenov, sper labn exe toto
at t nqrwpov enai pezedsato tn
labn, toutstin, ljptov erqj tav rxav
ka tav zousaiv.
387389 Et traduxit Im Nov. Test. BE:
expoliatosque principatus ac potestates
ostentauit; Er. hat pekdusmenov nicht, wie
er das Verb im vorliegenden Zusatz E interpretiert, (l. 388 Christus abiecit) im Nov.
Test. E bertragen.
389392 Hic proponere Hic ist der interpres
der Vg. In den heutigen Ausgaben steht
sowohl Mt 1, 19, als auch Col. 2, 15: deigmathw (Mt. 1, 19, paradeigmatsai v.l.).
Nach Bauer s.v. deigmathw: blossstellen, der
allgemeinen Verachtung preisgeben (Mt. 1,
19) zum Spott machen (Col. 2, 15).
394 Thomas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
161, vol. II, p. 147. Er. krzt Thomas' Text,
gibt aber das Wesentliche des Textes wieder.
396 Origenes Orig. Hom. in Ex. 4, 7, GCS 29,
Origenes Werke 6, p. 180, ll. 34 (398 traduxisse dicitur).
399 Confidenter palam Nov. Test.: palam. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 607, n. 153.
399 En parrjsa So auch die heutigen Ausgaben.
399 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 184, l. 18 (in auctoritate).

362
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
LB 891
424

ANNOTATIONES IN COL. 2,1617

Origenes in Iesum Naue, homilia octaua legit traduxit libere triumphans. [A] Est
autem parrjsa, quum quis palam audet praesertim in loquendo, quanquam
Paulus aliquoties vsurpat ad alia. Pa l a m t r i u m p h a n s . Illud obiter admonendum spolians et triumphans et caetera participia hoc loco praeteriti temporis esse.
[B] Tr i u m p h a n s i l l o s i n s e m e t i p s o. Origenis interpres homilia in Iesum
Naue octaua indicat in nonnullis codicibus legi in semetipso. Caeterum in Graecis haberi scriptum in ligno. At hodie consentiunt hoc sane loco Graecorum
exemplaria cum nostris. [C] Sunt quos vrget hic scrupulus, satisne Latine dicatur
triumphans illos. Certe triumphatas gentes dixit Vergilius. [E] Nec is loquutionis
color rarus est apud historiographos. Triumphare foeminam rarius est, licet
reperiatur apud Trebellium Pollionem. [C] In s e i p s o. En at accipi potest
per seipsum, hoc est suis ipsius praesidiis.
[16] [D] Iu d i c e t i n c i b o a u t i n p o t u . Est iocunda vocum affinitas in
Graecis, quam interpres non affectauit. En brsei n psei, dicere poteris in
esculentis aut poculentis. Habet enim hoc schema praeter iucunditatem et
contemptus et fastidii significationem. Quod genus est illud quotidianarum
harum formarum. Quid ad haec dicent isti, qui nulla ex re magis iudicant proximum quam ex cibo et potu et veste? [A] Ne o m e n i a e . Noumjnav, id est nouilunii, a nov, nouus, et mev, mjnv, luna [B] siue mensis. Siquidem Graeci non
a calendis, sed ab initio nouae lunae mensem auspicantur.
[17] [C] Qu a e s u n t v m b r a f u t u ro r u m . Augustinus Aduersus Faustum libro sexto in libris manu descriptis citat, quod est vmbra. Fortassis aliquis
Graece semiperitus mutauit in putans articulum pluratiuum non conuenire
verbo singularis numeri st. | [A] C o r p u s a u t e m C h r i s t i . Graeca scholia,
[D] nominatim autem Theophylactus, [A] indicant hunc locum bifariam legi.
404419 Triumphans illos in semetipso auspicantur E: ordo lemmatum in BD: In seipso
[410 om. B]; Neomeniae [417]; Triumphans
illos in semetipso [404]; Iudicet in cibo aut in
potu [412, om. B C].
404 Origenis D E: Origenes B C.
417418 Neomeniae luna inter lemma Corpus autem Christi [post accommodatior 430]
et lemma Nemo vos seducat [440] posuit A.
417 noumjnav BE: nooumenav A.
420439 Quae sunt vmbra futurorum quinquagesima nona E: ordo lemmatum in C D:

Corpus autem Christi [423]; Quae sunt


vmbra futurorum [420].
420 futurorum scripsi sec. Vg.: fut. CE.
423 Corpus autem Christi non quasi lemma
excusum A.
423430 Corpus autem Christi. Graeca scholia
indicant hunc locum qui sunt membra
Christi [427], sed prior lectio mihi videtur
accommodatior [429430] inter lemma Palam
triumphans [post temporis esse 403] et lemma
Neomeniae [417] posuit A.

400 Origenes Orig. Hom. in Ies. Naue 8, 3, GCS


30, Origenes Werke 7, p. 338, ll. 1617.
400402 Est alia Die erste Bedeutung von
parrjsa ist die Offenheit im Reden, die
manchmal zu der ffentlichkeit, in der sich
Reden und Handeln abspielen wird (wie an
der vorliegenden Stelle); weiter die Freimutigkeit, die Unerschrockenheit (nach Bauer
s.v.). Er. bringt die parrjsa mehrmals zur

Sprache: Annot. in 2. Cor. 3, 12, ASD VI, 8, p.


356, ll. 487488: Poll parrjsa. Quae vox
apud Graecos significat loquendi libertatem,
quum palam quis eloquitur quod sentit, cf.
Annot. in Eph. 6, 19, ll. 627628.
402 Palam triumphans So auch Vg. und Nov.
Test.
402403 Illud esse Siehe den Vg.Text: Col. 2,
1315 (donans: Nov. Test. condonans; delens:

ANNOTATIONES IN COL. 2,1617

Nov. Test. deleto; adfigens: Nov. Test. affixum;


expolians: Nov. Test. expoliatosque [exutis A];
triumphans, so auch Nov. Test.); im griechischen Text sind an den genannten Stellen participia des Aorists verwendet.
404 Triumphans semetipso Nov. Test.: triumphans de illis [triumphans illos A B] per
semetipsum [in semetipso A].
404 Origenis interpres Orig. Hom. in Ies. Naue 8,
3, GCS 30, Origenes Werke 7, p. 338, ll. 1618:
exuens principatus et potestates traduxit
libere, triumphans eas in ligno crucis, licet in
aliis exemplaribus habeatur: triumphans eas
in semet ipso, sed apud Graecos habetur in
ligno. Der interpres ist Rufinus, cf. Bardenhewer II, p. 128.
405406 Caeterum ligno Dazu: Wordsworth
White ad loc. (Apparat zu Col. 2, 15, p. 510).
406407 At nostris In den heutigen Ausgaben n at. Bei Tischendorf im Apparat ad
loc. aber ist die v.l. n t zlw verzeichnet.
407408 Sunt illos Siehe KhnerStegmann
II, 1, 27, 3, p. 102: Bei Dichtern und in der
spteren Prosa ist der Gebrauch persnlicher
Passive von intransitiven Verben vielfach
durch den Einfluss des Griechischen begnstigt aber triumphare aliquem erst sehr
spt. Wen Er. meint, ist mir nicht bekannt.
Vielleicht die Gruppe der Ciceronianer.
407 scrupulus Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
408 Vergilius Verg. Georg. III, 33: triumphatas
vtroque ab litore gentis. Dazu: Hofmann
Szantyr 42, Ia, p. 32.
409410 Triumphare Pollionem Hist. Aug (Trebellius Pollio) XXIV, 30, 4: nam cum a quibusdam reprehenderetur, quod mulierem veluti
ducem aliquem vir fortissimus triumphasset
etc. (ed. Ernestus Hohl [SambergerSeyfarth],
Leipzig, 1971, vol. II, p. 127, ll. 1719).
410 In seipso Man beachte, dass Er. oben l. 404,
der Lesart in semetipso folgt, hier aber: in
seipso, dazu: ASD VI, 3, p. 607, n. 155.
410 En at (n at: n at v.l.).
412 Iudicet potu Nov. Test.: iudicet in cibo
aut potu. Dazu: ASD VI, 3, p. 607, n. 162.
412413 Est affectauit Dazu: Rummel, Annotations, pp. 100102. Er. merkt hnliches an
in Annot. in 1. Cor. 6, 12, ASD VI, 8, p. 114, ll.
284286: Graecorum verborum iucundam
allusionem interpres seruare non potuit,
zestin et zousiasqsomai. Cf. Annot. in 1.
Cor. 12, 23, ASD VI, 8, p. 242, ll. 528529:
Non reddidit interpres festiuam vocum allusionem timtera et timn, id est inhonoratiora et honorem.
415 illud Ter. Eun. 297: Taedet cotidianarum
harum formarum.

363
417 Neomeniae Nov. Test.: nouilunii. Dazu:
ASD VI, 3, p. 607, n. 163 und Souter, Glossary
s.v. nouilunium.
417 Noumjnav (neomjnav N27: noumjnav Tischendorf). Zum Begriff neomjna: ThWNT 4, pp.
641645 (Gerhard Delling), bes. p. 644, l. 27
sqq. (im NT ist neomjna ein Hapaxlegomnon).
418 mev Mev ist die ionische Form des Ausdrucks mn, mjnv, dazu: Schwyzer I, p. 279,
p. 515, n. 5.
418419 Siquidem auspicantur Siehe Adag.
484 (Ad Graecas Calendas), ASD II, 1, p. 555
sq. ll. 851853: Ad Graecas Calendas pro nunquam. Propterea quod Graeci non habent
Calendas more Latinorum, sed noumjnav, id
est nouilunia. Atque ad lunae recursus Graeci
soluebant vsuras.
420 Quae futurorum Nov. Test.: quae sunt
vmbra rerum futurarum.
420 Augustinus Aug. Contra Faust. VI, 2, CSEL
25, p. 286, l. 11: dicit: quod est vmbra futurorum.
421 libris manu descriptis Er. benutzte eine Hs.
von Augustinus' Contra Faust. cf. ASD VI, 8,
p. 241, n.ll. 469470 zu 1. Cor. 12, 10.
421423 Fortassis st Es gibt in der Tat die
v.l. (in N27 und bei Tischendorf vermerkt).
Auch die v.l. quod fr quae ist bei WordsworthWhite ad loc. belegt.
423 Corpus autem Christi So auch Vg. und Nov.
Test.
423 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius Comm.
in Col. 2, 1718, Migne PG 119, 37C. Nach der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 287v: t d sma
to Xristo o mn otwv sthousi t d
sma to Xristo toutstin lqeia p
Xristo ggonen o d t sma to Xristo
mjdev mv katabrabeutw. katabrabeuqnai
gr stin tan par trw mn nkj par
trw d t brabeon.
424 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
17, Migne PG 124, 1248A: O mn ev t Xristo sthousi telean, n t legmenon. T
mn Palai ski esi t d sma, toutstin
lqeia, Xristo O d sunptousi tov
fezv, na nomen otw T d sma Xristo, toutstin, mv, mjdev katabrabeutw,
toutstin, pjreahtw. Nach Personas bersetzung: Nonnulli corpus hoc autem
Christi dicunt in eoque et contextum terminant orationis, perinde sic Paulus sentiat:
vetera quidem omnia pro vmbra sunt, corpus
autem Christi, Christi veritas est Alii vero
in vnum contextum hec nectunt, vt ita intelligamus, corpus autem Christi, hoc est nos
qui Christi corpus sumus, nemo seducat, hoc
est palma emerita fraudet (fo clxiv).

364
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450

ANNOTATIONES IN COL. 2,18

Primum ita: illa sunt vmbra, sed corpus ipsum, hoc est veritas, est Christi, t d
sma to Xristo. Rursum ita: corpus Christi, nemo vos decipiat, vt referas
corpus ad fideles, qui sunt membra Christi, vt sit sensus vos autem qui estis corpus Christi, nemo deuertat a praemio quod coepistis promereri credendo in
illum. [B] Atque hic sensus probatur Augustino in epistola ad Paulinum. [A] Sed
prior lectio mihi videtur accommodatior, [B] vtpote minus coacta. Ambrosius
videtur tertium quendam sensum arripere quasi vmbra et corpus vtrunque referatur ad ea quae praecesserunt, cibus, potus, festum, neomeniae, sabbata, haec
omnia erant vmbra futurorum, sed eadem corpus Christi. Sic enim infert: Haec
autem omnia sunt corpus Christi, quia elementorum per effectus sunt vocabula. Sed
[D] apostolus [B] mea sententia corpus Christi vocat illa, quod quicquid illis
adumbrabatur, id in Christo sit exhibitum, vt iam illa sint negligenda. Quum
abest ipsum corpus, vmbris vtcunque pascimur; quum adest, offendit etiam
vmbra. Atque hunc, [D] vt dixi [B], sensum sequitur Augustinus in epistola ad
Paulinum quinquagesima nona.
[18] [A] Ne m o vo s s e d u c a t . Katabrabeutw, id est in brabiis aut praemiis fraudet. Sic enim interpretatur Hieronymus in quaestionibus ad Algasiam,
quaestione decima: Nemo aduersum vos brabium accipiat. Quum enim in certamine positus iniquitate agonothetae vel insidiis magistrorum brabium et debitam sibi
palmam perdit, katabrabeesqai dicitur. Idque verbi videri vult peculiare Cilicum, in qua prouincia Paulus natus et educatus fuit. Graecanica scholia admonent katabrabeein dici, quoties penes alium est victoria, penes alium praemium.
Ambrosius legit, nemo vos deuincat. [E] Augustinus epistola quinquagesima nona,
conuincat. [A] Ex his satis liquet, quantum absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioquin eruditi, in hoc loco sententia [B] quam in prima recensuit aeditione.
[A] Verum hunc in errorem induxit Valla, qui putat katabrabeein esse ad bra427429 vt sit sensus in illum post ostentare
[451] Vulgarius indicat hunc locum a nonnullis
ita distingui t d sma to xristo mjdev mv
katabrabeutw [Vulgarius katabrabeutw

om. BE] posuit A [cf. infra app. crit. 451].


441 Algasiam BE: Agalsiam A.
449 alioquin BE: alioqui A.
450 katabrabeein BE: katabrabreein A.

429 Augustino Aug. Epist. 149, 27, CSEL 44, p.


373, ll. 1115: [nemo ergo vos futurorum]
hoc propter Iudaismum; deinde sequitur
propter superstitiones gentilium: Corpus
autem Christi, inquit, nemo vos conuincat.
Turpe est, inquit, et nimis incongruum et a
generositate vestrae libertatis alienum, vt,
cum sitis corpus Christi, seducamini vmbris
etc.
430 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
17, CSEL 81, 3, p. 188, ll. 1517 (433434 haec
omnia corpus sunt Christi: haec autem omnia
sunt corpus Christi, Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 973B).

438 Augustinus Siehe oben n.l. 429.


440 Nemo vos seducat Nov. Test.: Ne quis
vobis palmam interuertat. Zur bersetzung
ASD VI, 3, p. 607, n. 181,2, und Valla, Annot.
ad loc.: Nemo vos seducat Non potuit
transferri vox graeca [sc. katabrabeutw],
ideo ad medium quoddam verbum recursum est. Vt autem huius verbi graeci sensum
vtcunque aperiam, est nemo vos ad brabium
euocet siue nemo vobis brabium ostentet
ad prouocandum cursum, katabrabeutw
(Garin, p. 880, col. 1). Er. teilt Vallas Meinung nicht; er listet die vorliegende Stelle in
die Loca obscura auf, cf. fo Oo3v der Ausgabe

ANNOTATIONES IN COL. 2,18

D: Nemo vos seducat pro eo quod erat,


nemo vobis praemium interuertat. Er.
erlutert hier ausfhrlich den Ausdruck
katabrabew und im Zusammenhang
damit brabeon (cf. ll. 440466). In den
Annot. in 1. Cor. 9, 24, ASD VI, 8, p. 206 sq.
ll. 898904, behandelt er den Begriff
brabeon auch und in den Annot. in 1. Cor. 4,
3, ASD VI, 8, p. 82, ll. 707708, kommt das
Verb katabrabew zur Sprache (siehe bes. p.
83, n.l. 707); Er. sttzt sich dort, wie hier,
auf Hier. Epist. 121, 10, 4, (siehe die folgende
Anm.).
441 Hieronymus Hier. Epist. 121, 10, 4, CSEL 56/
1, p. 42, ll. 58: Nemo aduersum vos
brauium accipiat. Hoc enim Graece dicitur
katabrabeutw, quando quis in certamine
positus iniquitate agonothetae vel insidiis
magistrorum brabeon et palmam sibi debitam perdit.
444445 Idque fuit Hier. Epist. 121, 10, 4,
CSEL 56/ 1, p. 42, ll. 1416: quod nunc dicitur: mjdev mv katabrabeutw, id est nullus aduersum vos brauium accipiat. Quibus
et aliis multis verbis vsque hodie vtuntur
Cilices. Cf. Annot. in 1. Cor. 4, 3, ASD VI,
8, p. 82, ll. 704708: Ac mox Hieronymus
ostendit illum ex idiomate Cilicum multa
dixisse, quod genus sunt et katabrabeein, vbi quis in certamine praeripuit alteri
praemium iniuste. Zu den (sogenannten)
Kilikismen, die Hier. auflistet: H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 182 sq. n.ll. 337338.
Siehe auch unten ll. 463466: In einem
Zusatz E folgert Er. aufgrund von Aristot.
Rhet. I, 1376b20, es knne sich, was katabrabew angeht, nicht um einen Kilikismus
handeln.
445 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in Col. 2, 1718, Migne PG 119, 37C, n.l. 423
zu Col. 2, 17 angefhrt.
447 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 1.
447 Augustinus Aug. Epist. 149 (quinquagesima
nona der alten Numerierung nach), 27, CSEL
44, p. 373, ll. 1617.
448 Iacobi Stapulensis Siehe Faber Stapulensis'
bersetzung in S. Pauli epistolae xiv, fo 44r:
Nullus vos ad brauium vocet und die examinatio zur Stelle: Vulgata aeditio. Nemo
vos seducat. Vocabulum hic positum potius
significat excitare et vocare ad brauium,
non quod vocare ad cultum et venerationem angelorum brauium sit (neque enim
dant brauia credentibus, neque proponunt,
sed boni angeli currentes solum adiuuant,
mali autem vtcunque possunt, impediunt),

365
sed vocabant aliqui ad huiusmodi cultus,
obseruationes, religiones aut verius superstitiones quasi qui ita colerent, acciperent
brauium, non intelligentes caput esse
Christum et brauia proponentem et victoribus praemia distribuentem. Paulus: mjdev
mv katabrabeutw (fo 185v). Er. kritisierte Faber in seiner Apolog. ad Fabr. Stap.
ASD IX, 3, p. 184, ll. 24112435, cf. ll.
24112420: In epistola ad Colossenses,
capitulo secundo, indicaram te lapsum in
verbo katabrabeutw, quumque rem Hieronymi et Graecanicorum scholiorum,
postremo et Ambrosii autoritate demonstrassem, subiicio: ex his satis liquet quantum
absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioqui eruditi, hoc in loco sententia [ll.
448449] Quin vltro excuso lapsum
tuum addens: verum hunc in errorem
induxit Valla qui putat katabrabeein esse
ad brabium euocare siue brabium ostentare
[ll. 450451]. Et tamen ne sic quidem
admonitus putasti locum hunc mutandum,
etiamnum legitur in tua translatione: nullus
vos ad brabium vocet volens.
449 quam aeditione In der examinatio zur
Stelle der zweiten Ausgabe der S. Pauli epistolae xiv (Paris, 1516/ 1517) hat Faber Einiges
hinzugefgt, ohne seine bersetzung der
betreffenden Stelle zu ndern (cf. Apolog ad
Fabr. Stap. ASD IX, 3, p. 184, ll. 24182420
[Et tamen ne volens] in der vorangehenden Anm. angefhrt). Siehe ferner loc. cit.
p. 184, ll. 24202424: Adhuc mordicus
tenes [cf. Adag. 322] tuam coactissimam
enarrationem ab omnium veterum interpretatione dissentientem. Tantum addis in
examinatione: nemo vos brabio frustret aut
nemo vos ad brabium vocet. Sunt enim qui
vocabulum katabrabeutw hic positum hoc
potius significare putant, iuxta quorum intelligentiam interpretati sumus (dieser Zusatz
steht in Fabers Ausgabe S. Pauli epistolae
xiv, Paris 1516/1517, fo 177v, Angabe nach
Steenbeek, p. 185, n.ll. 24212424). Er.
bezieht sich aber an der vorliegenden Stelle
der Annot. nicht auf die zweite Ausgabe
Fabers, sondern auf die erste aus dem Jahre
1512.
450451 Verum ostentare Er. meint, Faber
sei auf Abwege gebracht worden von Valla,
der katabrabew fehlerhaft interpretiert.
Dazu: Apolog. ad Fabr. Stap. ASD IX, 3,
p. 184, ll. 24162418 (Quin vltro ostentare, cf. oben n.l. 448). Die betreffende
Stelle der Annot. Vallas ist oben n.l. 440
angefhrt.

366
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478

ANNOTATIONES IN COL. 2,18

bium euocare siue brabium ostentare. Fortasse leuiculum, sed tamen obiter
admonendum illud: Brabium dicendum esse Latinis, non brauium, hoc est per
b, secundam literam, non per u, deinde penultima acuta aut circunflexa, quemadmodum est apud Graecos, brabeon, brabium siue brabeum. Qui de Graecarum vocum etymologiis conscripserunt, existimant brabeon dictum a bdov
mutatis ac transpositis literulis aliquot, quod est virga siue sceptrum; vnde qui
regalia sceptra gestant brabeutae dicti sunt, quod horum partes essent in certaminibus praemium addicere qui vicisset, ne quis inter certantes oriretur tumultus. Atque id propemodum indicat Martialis in praefatione quadam, quum ait
contra retiarium ferula. Sunt qui putant palmeam virgulam tradi solitam victori,
victoriae symbolum, eamque virgam brabeum appellari. Vnde katabrabeein est
intercipere praemium, non euocare ad praemium. [B] Hesychius indicat idem
pollere parabrabeein. [E] Nec hoc verbum esse Cilicum ostendit Aristoteles
libro Rhetoricn primo, quum ait, ka ti dikaou brabeutv stin dikastv, id
est quod iusti brabeuta est causarum forensium iudex. Aristoteles enim nihil
habet barbaricum, sed purus et Atticus est. [A] Porro quod addit qlwn, non
opponitur inuito aut nolenti, sed idem pollet ac si dicas studio siue data opera,
vt intelligerent illos maliciose insidiari Colossensibus. [B] Quanquam Augustinus
in epistola ad Paulinum participium volens non accommodat ad verbum seducat,
sed ad id quod sequitur in humilitate. Volens in humilitate, quasi dicas affectator
humilitatis, quemadmodum dicimus qeldoulov. [E] Ad eundem modum distinguunt Graeci. [B] Ex Ambrosio colligitur eos studio per humilitatem deiicere
voluisse animos hominum, ne sese erigerent ad coelestia. Nec abhorret hinc
Theophylactus separans participium volens a superioribus et interpretans pseudapostolos angelos quosdam colendos ingerere, quo per hos patefieret hominibus
aditus ad Patrem, alioquin inaccessum. Paulus autem nescio quid supra angelos
spirat Christo fretus. [A] In h u m i l i t a t e . En tapeinofrosnj, quod refertur
ad animi modestiam. Vnde Ambrosius ita reddidit in humilitate animi, distin451 ostentare. BE: ostentare Vulgarius indicat
hunc locum a nonnullis ita distingui t d sma
to xristo mjdev mv katabrabeutw. Vt sit
sensus, vos autem qui estis corpus Christi,
nemo deuertat, a praemio, quod coepistis promereri credendo in illum [cf. supra app. crit.
427429]. Mihi non probatur haec distinctio A.

453 secundam AC E: secundum D.


457 sunt D E: sint AC.
460 putant D E: putent AC.
474 Theophylactus CE: Vulgarius B.
477 tapeinofrosnj AC E: tapeinofrosnj
D.

451 [app. crit.] Er. zitiert die oben referierte


Theophyl.Stelle, Migne PG 124, 1248A, cf. l.
424 und n.l. 424 zu Col. 2, 17. Es ist klar, dass
die betreffende Anm. an falscher Stelle im
Text eingeschoben wurde. Vielleicht war man
durch den Gebrauch des Verbs katabrabeein, von dem der vorliegende annotatio
handelt, irregefhrt worden.
452453 Brabium per u Siehe De pronunt.
ASD I, 4, p. 75 sq. ll. 3033: Rursus pro

b sonant v nostrum consonans , quum


probabile sit b apud priscos Graecos idem
sonuisse, quod apud Latinos sonabat b;
ll. 4148: Arguit idem Graecanicarum
vocum vsurpatio. Quod enim Graeci
dicunt bov, nos dicimus bos Hic peccant et eruditi; vulgus autem, et qui vulgatam pronuntiationem non dedidicerunt,
interdum pro b pronuntiant v consonans, et
contra, vt bibit pro viuit et viuit pro bibit.

ANNOTATIONES IN COL. 2,18

Id peculiare dicitur cuidam Hispaniarum


regioni.
453454 deinde brabeum Die penultima des
Wortes brabium/brabeum hat, wie Er. sagt,
lange Quantitt, cf. LewisShort s.v. brabeum; Souter, Glossary, s.v. brabium.
454458 Qui vicisset Die vorliegende Passage
und Annot. in 1. Cor. 9, 24, ASD VI, 8, p. 206
sq. ll. 901904 berschneiden sich teilweise.
Er. sttzt sich auf Etym. mag. 210, 4653 Kallierges, Gaisford, 604: brabeon: A
p to
bdov, abdeon ka trop to D ev B, ka
perbibasm, brabeon. Lgetai d t basilikn skptron. Ez o ka brabeuta, o tv
basilikv bdouv katxontev, ka tov
niksi tov stefnouv didntev. Ka brabeon
lgetai par tn brabeutn didmenov stfanov t niknti.
459 Martialis II, praef.: Denique videris an te
delectet contra retiarium ferula. Er. erlutert
diese Aussage in Adag. 1480 (Contra retiarium
ferula), ASD II, 3, p. 458, ll. 267268, folgendermassen: id est an id faciendum tibi putes,
quod nemo non damnet atque exibilet.
460461 Sunt symbolum Siehe Adag. 204
(Palmam ferre), ASD II, 1, pp. 315317 und
den Kommentar ad loc. bes. p. 317, n.ll.
309311.
461 eamque appellari Siehe Annot. in 1. Cor.
9, 24, ASD VI, 8, p. 206, ll. 898899:
Ambrosius legit palmam pro brauio itidem et
Cyprianus Atque est quidem omnino brabion praemium, sed proprie quod datur certantibus ac vincentibus (siehe den Kommentar ad loc.).
462 Hesychius Hesych. s.v. parabrabewn 466
(Schmidt): parabrabewn parakrnwn.
Parabrabew hat nach LiddellScott die
Bedeutung give an unjust judgement;
parakrnw, judge falsely, wozu nur Hesych.
loc. cit. wie Belegstelle angefhrt ist.
463 Nec Cilicum Siehe oben n.ll. 444445.
463 Aristoteles Aristot. Rhet. I, 1376b1920: eta
ti to dikaou st brabeutv dikastv.
466 addit Subjekt ist Paulus; Fortsetzung des
Textes nach den Zustzen B und E (ll.
462466). Im Nov. Test.: data opera [volens
A], dazu: ASD VI, 3, p. 607, n. 183 (qlwn
auch in den heutigen Ausgaben).
468 Augustinus Aug. Epist. 149, 27, CSEL 44, p.
373, l. 21 p. 374, l. 1: ergo et hic thelohumilis, quod plenius dicitur thelon humilis, id est
volens humilis, affectans humilitatem, quod
intellegitur volens videri humilis; Epist. 149,
28, p. 374, ll. 89: Nemo ergo vos, inquit,
conuincat, cum sitis corpus Christi, volens
videri humilis corde.

367
471 qeldoulov Eqeldoulov bedeutet freiwillig
dienend, sich unterwerfend (nach Pape, cf.
Plat. Rep. VIII, 562d). Siehe auch Bauer s.v.
qelo 2.: etwas sein oder tun wollen, was
man in Wahrheit nicht ist oder kann.
472 Graeci Er. knnte Chrys. meinen: In Col.
hom. 7, 1, Migne PG 62, 344: Katabrabeutw, tte rxetai Qlwn, fjsn, n tapeinofrosnj ktl.
472 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 716: Quod superius sub nomine filosofiae cauendum monuit,
nunc apertius docet obseruandum ab his, qui
terrenae sapientiae studentes haec colenda
adserunt, quae obtutibus adiacent vel apparent, vt horum culturis detentae animae sub
firmamento obligatae teneantur, ne se supra
firmamentum tendant ad superiores caelos ad
deum omnium adorandum. Quod opera efficitur inimici, vt semper animas super terram
humiliatas detineat, vbi se scit semper de caelis deiectum futurum iusto iudicio dei, religionem simulans, cum sit maximum sacrilegium.
474 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
18, Migne PG 124, 1248B: Das Lemma lautet
folgendermassen: Qlwn n tapeinofrosnj
ktl. Theophyl. hat also qlwn vom vorangehenden Text getrennt (wie Er. sagt); 1248C:
Qlousin mv katabrabeein di tapeinofrosnjv dokosjv elogteron, fasn,
sti lgein, ti o ggeloi porgjsan t metra prosagwg. Ek totou d esgon tn
tn gglwn qrjskean, ka peiqon tov felestrouv totoiv prosxein, v seswksin
mv. Nach Personas bersetzung, [Lemma]:
Volens in humilitate etc.; Volunt quidem
vmbratili quadam et apparenti humilitate vos
et fraudando et temptando aggredi
inquiunt rationi magis est consentaneum
angelos dicere hoc deducendi ministerio
fungi, sic et angelorum haud dubie et cultum
inducebant et religionem profitebantur suadebantque minus peritis vt illis intenderent et
ad patrem adeundum ducibus vterentur, qui
nobis attulissent salutem (fo clxiv).
477 In humilitate Nov. Test.: per humilitatem
[in humilitate A]. Wie fters ist n (Vg. in)
durch per von Er. bersetzt. Dazu: ASD VI,
3, p. 28, n. 171 zu Rom. 1, 17.
477 En tapeinofrosnj So auch die heutigen
Ausgaben.
478 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 12.
478479 distinguens dicitur Cf. Bauer s.v.
tapenwsiv 2.: die Niedrigkeit, die Erniedrigung als Zustand.

368
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
LB 892
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505

ANNOTATIONES IN COL. 2,19

guens ab humilitate conditionis, quae tapenwsiv dicitur, [B] et tamen interim


abusus videtur tapeinofrosnj, in malam partem. [A] Nam qui iactant visiones
angelorum, crassos et abiectos requirunt animos, quibus facilius imponant, alioquin nasutis protinus subolet impostura. [E] Nisi iuxta sententiam Augustini
mauis accipere simulatam modestiam pseudapostolorum. [A] Et re l i g i o n e
a n g e l o r u m . Qrjskea, quod religionem sonat, nonnunquam et in bonam
partem, saepe tamen peregrinam ac superstitiosam. Vox vt autumant a Thracibus
deducta, quod apud hos Orpheus multa de diis confinxerit traditis ceremoniis,
quibus colerentur. A m b u l a n s . Embatewn, id est ingrediens ea quae non
vidit. Tametsi Hieronymus in eodem loco mbatewn interpretatur incedens fastuose. [B] Mirum vnde diuus Augustinus [E] epistola septuagesima nona [B]
legat, quae non vidit inculcans, quasi Graece legisset mbaqewn per q. Ambrosius
legit ea quae videt extollens. Hesychius indicat mbatesai nonnunquam idem
valere quod occupare veluti locum aut domum aut totam haereditatem. Sed
Hie|ronymi magis arridet sententia. Metaphoram ductam opinor a tragicis
cothurnis, quandoquidem genus hoc mbdev dicuntur, quod in his sublimes
incedant qui regem aut deum agunt. Augustinus ad Paulinum indicat in nonnullis Latinorum codicibus scriptum fuisse quae vidit, quemadmodum legit et
Ambrosius, in nonnullis quae non vidit. Sed illud mirum, quum hic loqui
videatur de visis angelorum, quomodo Augustinus interpretetur de sacrificiis;
quae quis ideo magni ducit, quod ea viderit alicubi obseruari, vel quod non viderit quidem ea facienda, sed quod opinione populari ducatur. Neque minus
durum quod Ambrosius haec ad astrologiae philosophiaeque studium detorquet.
[A] Se n s u [E] s u a e [A] c a r n i s . Up to nov, id est a mente, vt legit
diuus Ambrosius. Sic enim vocat affectum hominis impii.
[19] Cre s c i t i n a u g m e n t u m . Azei tn azjsin. Graeca figura est,
quasi dicas viuit vitam, gaudet gaudium, sic hoc loco augescit augmentum.
480 tapeinofrosnj CE: tapeinofrosnj B.
481482 alioquin CE: alioqui A B.

486 ceremoniis BD: cerimoniis A.


502 p BE: p A.

479480 et tamen partem Siehe Bauer s.v.


tapeinofrosnj: Die Demut kann auch
eine falsche Richtung nehmen, Col. 2, 18;
2, 23.
481 crassos Zu diesem Ausdruck: Adag. 38 (Crassiore Musa), ASD II, 1, pp. 153154, cf. Adag.
37 (Crassa Minerua. Pingui Minerua. Crassiore Musa), ASD II, 1, p. 152.
482 nasutis Zum Begriff nasuti: Adag. 722
(Naso suspendere), ASD II, 2, p. 246, l. 299:
Vnde nasuti vocantur qui docte norint alios
irridere.
482 subolet Zu subolere, metaphorisch verwendet, und hnlichen Ausdrcken: Adag. 581
(Odorari ac similes aliquot metaphorae),

ASD II, 2, pp. 104106, cf. bes. p. 104, l. 758:


Subolere apud eundem [sc. Ter.] pro suspectum esse.
482 Augustini Aug. Epist. 149, 27 und 28,
CSEL 44, pp. 373374. Siehe auch oben n.l.
468.
483484 Et religione angelorum Vg.: in humilitate et religione angelorum; Nov. Test.: per
humilitatem et superstitionem [in humilitate
et superstitione A] angelorum. Dazu: ASD
VI, 3, p. 607, n. 184 und oben n.l. 477. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: In humilitate sensus
[zu dieser v.l. WordsworthWhite ad loc.]
nunc per duo verba transtulit interpres, quod
superius [sc. Phil. 2, 3] et item paulo post

ANNOTATIONES IN COL. 2,19

[Col. 2, 23] et nescio an semper transfert per


vnum sine adiectione sensus (Garin, p. 880,
col. 1).
484485 Qrjskea superstitiosam Siehe zum
Ausdruck qrjskea: ThWNT 3, pp. 155159
(Karl Ludwig Schmidt) bes. p. 157, ll. 1719:
Qrjskea ist sowohl sensu bono als auch
sensu malo verwendet; dasselbe gilt auch
fr die wenigen neutestamentlichen Stellen
(siehe zu den biblischtheologischen Implikationen bes. pp. 157159).
485487 Vox colerentur Die Etymologie ist
unsicher. Plutarch bringt das Wort qrjskea
mit Qrssa (Thrakerin) im Zusammenhang, weil die thrakischen Frauen, die in
den bacchischen und orphischen Kult eingeweiht waren, zu religiser Schwrmerei
und zum Aberglauben neigten (ThWNT 3,
p. 155, l. 34 p. 156, l. 5). Cf. Plut. Alex. II,
79 (Bernadotte Perrin, Loeb). Suidas
erwhnt im Lemma Qrjskeei 486,
Orpheus: Lgetai gr v Orfev Qrz
prtov texnologsai t Ellnwn mustria. Welche Quelle(n) Er. verwendet hat,
bleibt offen.
487 Ambulans Nov. Test.: fastuosus incedens,
nach den Umschreibung des Verbs mbatew, die von Hier. verfasst war, cf. Epist.
121, 10, 5, CSEL 56/ 1, p. 43, ll. 68: praesertim cum tumens ambulet et incedat
inflatus mentisque superbiam et gestu
corporis praeferat hoc enim significat
mbatewn, cf. ASD VI, 3, p. 607, n. 185.
Die vorliegende Vg.bersetzung erwhnt
Er. in den Loca obscura, cf. fo Oo3v: Ambulans in his quae non vidit. Locus non a
quibusuis intellectus, in quo lapsus videtur
et Augustinus (siehe unten).
487488 Embatewn vidit Er. versucht, den
Objekt zu mbatewn ( raken mbatewn)
wiederzugeben. Siehe BlassDebrunner 154
und 1543. Er. las die v.l. m raken u.a. in
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 287v. Zu dieser Lesart: Metzger, Commentary ad loc. p.
556.
488 Hieronymus Hier. Epist. 121, 10, 5, CSEL 56/
1, p. 43, ll. 68, oben n.l. 487 angefhrt.
489 Augustinus Aug. Epist. 149, 28, CSEL 44, p.
374, l. 10; l. 12; ll. 1819. Im Zusatz E sagt Er.,
es betreffe epistola septuagesima nona, d.h. der
Numerierung der Maurini nach Epist. 198:
Er. muss sich irren. Er hat hier, wie auch sonst
in den Annot. in Col. 2, Epist. 149, den Brief
an Paulinus herangezogen (der alten Numerierung nach Nr. 59).
490 quasi per q Was meint Er.? mbaqnw:
tief eindringen lassen (= etwa einprgen)?

369
490 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 23.
491 Hesychius Hesych. mbatesai 2286: mbatesai t katxein ka karposqai xwron
okan lon tn klron [Ios. 19, 49], (Latte,
vol. I, p. 75).
493 Hieronymi Siehe oben n.l. 488.
494 mbdev Der Ausdruck mbv meint den
Mnnerschuh (zum gewhnlichen Gebrauch),
aber auch die auf der Bhne von den Tragden
getragene elegantere Art derselben wurden
mbdev genannt (nach Passow s.v.). Die mbv
und der kqornov sind teilweise synonym
(siehe LiddellScott s.v. mbv 2.).
495 Augustinus Aug. Epist. 149, 28, CSEL 44, p.
374, ll. 811: Nemo ergo vos, inquit, conuincat volens videri humilis corde in cultura
angelorum quae non vidit inculcans vel, sicut
quidam codices habent, quae vidit inculcans.
497 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 2, cf. oben ll. 490491.
498 Augustinus Aug. Epist. 149, 28, CSEL 44, p.
374, ll. 818, cf. bes. ll. 1718: quia ei contigit
quorundam sacrorum videre secreta (Er.
interpretiert quorundam sacrorum secreta
als sacrificia).
501 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 79: quod superius
sub nomine filosofiae cauendum monuit,
nunc apertius docet obseruandum ab his, qui
terrenae sapientiae studentes etc.; ll. 1618:
inflantur enim motum peruidentes stellarum, quas angelos vocant superstitione
humana.
502 Sensu suae carnis Nov. Test.: a mente carnis
suae (sensu carnis suae; zu sensu suae carnis:
ASD VI, 3, p. 607, n. 187). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 607, n. 186,7.
502 Up to nov So auch die heutigen Ausgaben (siehe app. crit. n.l. 502: in A: p, cf.
ASD VI, 3, p. 607, n. 186).
503 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 3: inflatus mente carnis suae (mens fr nov, a fehlt, auch in Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 973B). Es
geht Er. vermutlich nur um mens statt sensus.
504 Crescit in augmentum Nov. Test.: augescit
augmento.
504 Azei tn azjsin So auch die heutigen
Ausgaben.
504505 Graeca augmentum Es handelt sich
um eine figura etymologica. Dazu:
BlassDebrunner 1531,2. Vgl. Rummel,
Annotations, p. 102. Er. versucht, die figura in
seiner bersetzung beizubehalten.

370
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532

ANNOTATIONES IN COL. 2,20

[20] Ab e l e m e n t i s h u i u s m u n d i . Huius redundat, tantum est ab elementis mundi. Mundum enim vocat quicquid videtur. Qu i d a d h u c t a n q u a m . Adhuc redundat. Nec additur apud Ambrosium. T v; id est cur tanquam? et caetera. Vi u e n t e s m u n d o. In mundo est Graece, et ita legit
Ambrosius. De c e r n i t i s . Dogmathesqe, id est decernimini. Quanquam nec
illud decernimini explicat id quod sensit Paulus. Intelligit enim eos decretis et
constitutionibus hominum duci veluti subiectos; et hoc vocat dogmathesqai, id
est dogmatizari. Dogma enim Graece decretum est, quod Paulus fere in malam
accipit partem pro legibus quae non Dei, sed hominum arbitrio praescribuntur,
quemadmodum paulo superius. Vnde et decreta pontificum vocamus distinguentes a lege diuina. [D] Iam enim illa praecepta de delectu ciborum, de obseruatione dierum, de sacrificiis, hominum esse coeperunt, postea quam apud
Deum euanuerant. [A] Graecanica scholia admonent Paulum non dixisse dogmathete, hoc est decreta facitis, sed dogmathesqe, id est decretis oneramini.
[B] Annotauit idem Theophylactus, licet interpres Latinus longe diuersam sententiam extulerit. Graeca sic habent: Ora d ka pv rma atov diakwmwde
dogmathesqe epn. Wv gr paida rtimaq kqjsqe, fjsn, dogmatihmenoi
ka nouqetomenoi, t de poien. Ea sic reddidit interpres: Aduerte autem quam eos
stultitiae arguat vituperetque: Quum decernitis, inquit, perinde dicat nec secus ac
pueri per lusum solent, dicaciores vos agitis, qui pridie nati et nuper instructi sint, in
consessum enim venistis, vt sententias de dogmate proferatis sanciatisque quid factu sit
necessarium, quum Graeci sermonis haec sit sententia: Quin et illud vide, vt illos
tacite taxat dicendo dogmathesqe. Siquidem vt pueri, inquit, qui nuper discere
coeperunt, sedetis vobisque praeitur ac praescribitur, quid facto sit opus. Haec
admonui, lector, vt intelligas quid sit interpreti peregrini sermonis fidere. [A]
Proinde nec hoc loco probo Iacobi Fabri sententiam, qui vertit decreta quaeritis.
Interpres vulgatus et Ambrosius legisse videntur dogmathete. [D] Idem legisse
512 vocat AD: notat E.
513 dogmatizari BE: dogmatiari A.

520 Theophylactus CE: Vulgarius B.

506 Ab mundi Nov. Test.: ab elementis


mundi (ab elementis mundi: ab elementis
huius mundi v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 609, n. 203).
507 Mundum videtur Man beachte, dass
mundus im Vg.Text des NT, als bersetzung von ksmov, bes. bei Paul. und Ioh. eine
pejorative Konnotation hat, cf. Orbn, Les
dnominations du monde, pp. 3537.
507508 Quid adhuc tanquam Nov. Test.: quid
quasi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 609,
n. 204,5.
508 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 190, l. 2.
508 T v; So auch die heutigen Ausgaben, cf.
ASD VI, 3, p. 609, n. 204 (zur v.l. plin).

509 Viuentes mundo Nov. Test.: viuentes in


mundo (viuentes in mundo: viuentes mundo
cf. WordsworthWhite und ASD VI, 3, p.
609, n. 206).
509 In Graece Nov. Test. und die heutigen
Ausgaben: hntev n ksmw. Zur Auslassung
von n: Brown, ASD VI, 3, p. 609, n. 206.
510 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 190, ll. 23: viuentes in
hoc mundo, so auch Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 973B (Er. ist hier nur der
Gebrauch der Prposition wichtig; hoc lsst
er unbeachtet).
510 Decernitis Nov. Test.: decretis tenemini.
Die Lesart der Vg. decernitis figuriert in der
Liste der Loca obscura, cf. fo Oo3v der Ausgabe

ANNOTATIONES IN COL. 2,20

D: Quid adhuc decernitis, vt male vertit


interpres, ita vulgus perperam intelligit. Nam
Paulus sentit, eos non amplius debere teneri
decretis humanis.
510513 Dogmathesqe dogmatizari Siehe
Bauer s.v. dogmathw: Pass. sich Satzungen
auferlegen lassen (Col. 2, 20). Wenn auch
decernere transitive Bedeutung haben kann,
ist hier decernimini als bersetzung von
dogmathesqe unangebracht. Er.' bersetzung im Nov. Test. (decretis tenemini) gibt
den Inhalt von dogmathesqe besser wieder. In
Annot. in Eph. 2, 15, ll. 505507, ist die vorliegende Stelle im Zusammenhang mit dem
Begriff dogma erwhnt: Rursus alibi: t ti
dogmathesqe. Porro nusquam legimus apud
Paulum euangelii praecepta dicta dogmata.
Cf. den Kommentar ad loc.
513 dogmatizari Das Aktivum dieser lateinischen Verbform is bei Souter, Glossary s.v.
dogmatizo belegt (declare as Christian teaching) und bei LewisShort: dogmatizo =
dogmathw, to propound a dogma.
513514 Dogma praescribuntur Er. weist
mehrmals darauf hin, dass es eine grosse Diskrepanz zwischen den menschlichen (kirchlichen!) Anordnungen und den gttlichen
Gesetzen (praecepta euangelii) gibt. Dazu:
n.ll. 513515 zu Eph. 2, 15.
515 paulo superius Col. 2, 14.
515516 Vnde diuina Er. relativiert hier die
angenommene Wichtigkeit der ppstlichen
Aussagen und Dekrete im Licht des gttlichen Gesetzes. Man knnte diese Anmerkung
vor dem Hintergrund der Kontroverse ber
die Infallibilitt des Papstes lesen. Die angenommene (unfehlbare) Lehrgewalt des
Papstes steht (wie der Primat des Papstes) bei
Er. zur Diskussion. Er.' Anmerkungen wurden bes. von den spanischen Mnchen kritisiert. Dazu: ASD VI, 8, p. 165, n.ll. 107110 zu
1. Cor. 7, 39.
516518 Iam euanuerant Die vielen kirchlichen Speise und Fastenvorschriften, die festgelegten Zeremonien usw. stammten von den
Menschen, nachdem Gott das alte Gesetz
ausser Kraft gesetzt hatte, cf. Eph. 2, 15. Er.
stellte die kirchlichen Gebote und Verbote in
seinem Tractat De interdicto esu carnium 1522
ausdrcklich in Frage und befasste sich mit
der Grundlage dieser Gesetze. Siehe die Einleitung von Augustijn zu dieser Schrift, ASD
IX, 1, pp. 312. Auch in den Annot. tauchen
fters Anmerkungen zu diesem Thema auf.
Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 8, 8, ASD VI, 8,
pp. 194196, ll. 690692: [Esca autem nos
non commendat]. Quod si vere dixit Paulus,

371
vnde nunc inter Christianos tot praecepta de
ciborum generibus? vnde tanta in his obseruandis superstitio, vt pene nulla ex re magis
iudicemur?, cf. pp. 195197, n.ll. 690692
zur Stelle. Siehe auch n.ll. 513515 zu Eph. 2,
15.
518 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in Col. 2, 20, Migne PG 119, 40D, nach Er.'
Hs. AN III 11 (cod. 2817): o gr epen dogmathete, ll dogmathesqe v n tzei
maqjtn kaqjmnwn ka t doi poien nomoqetoumnwn (fo 288r).
520 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
20, Migne PG 124, 1249C. Er. konnte vor der
Drucklegung der zweiten Ausgabe, die Mrz
1519 erschien, den griechischen Theophyl.
Text des Basler Dominikanerklosters heranziehen, als er sich Sommer 1518 in Basel aufhielt. Man findet jedoch wenige griechische
Zustze aus Theophyl. in der Ausgabe B: Er.
lebte nach dem Erscheinen der ersten Ausgabe meistenteils in den sdlichen Niederlanden, wo er nur ber Personas lateinische
bersetzung des Theophyl.Kommentars
verfgen konnte.
523527 Aduerte necessarium Siehe die von
mir herangezogene Ausgabe der bersetzung
Personas des Theophyl.Kommentars von 1519
(Paris, Jean Petit), fo clxiir.
529530 Haec fidere Er. sagt hier implizite,
dass auch die Vg.bersetzung des NT unzuverlssig ist, dass demnach seine Bereinigungsarbeit des Vg.Textes nicht nur gerechtfertigt, sondern auch notwendig ist. Schon
vor der Erscheinung der ersten Ausgabe
verteidigt er diese Ansicht in Ep. 337 an Martinus Dorpius, ll. 713892, cf. bes. ll.
730735: At illud ipsa res clamitat, et vel
caeco, quod aiunt, potest esse perspicuum
[cf. Adag. 793], sepe vel ob imperitiam interpretis [Hervorhebung von mir] vel ob oscitantiam Graeca male reddita esse, sepe germanam ac veram lectionem ab indoctis
librariis fuisse deprauatam, id quod cotidie
videmus accidere, aliquoties mutatam a
semidoctis parum attentis.
531 Iacobi Fabri Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv (1512). Siehe Fabers bersetzung dieser Stelle, fo 44r: dogmata [!] quaeritis, und
seine examinatio zur Stelle: Vulgata aeditio.
Quid adhuc tanquam viuentes in mundo
decernitis? Dici potest: dogmatizatis, dogmatis insudatis, dogmata quaeritis aut quippiam tale (fo 185v).
532 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 190, l. 3 (decernitis wie in
der Vg.).

372
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558

ANNOTATIONES IN COL. 2,2122

videtur Tertullianus libro De carnis resurrectione. Quomodo, inquit, quidam quasi


viuentes in mundo sententiam fertis? [C] Mirum autem quid sequutus Cyprianus
libro ad Quirinum tertio legat: Quid tanquam viuentes in mundo vana sectamini?
Nisi forte quod a verbo doken dicatur dgma, humanas de rebus opiniones dicit
vanas.
[21] [A] Ne g u s t a u e r i t i s . Haec tria verba apud Graecos singularis
numeri sunt, m cj, mjd gesj, mjd qgjv, id est ne attigeris, neque gustaueris, neque contigeris. Atque haec videntur dici a Paulo mimjtikv, id est per imitationem, [E] quam quidam inter schemata referunt. [A] Sic enim loquebantur
qui suis decretis onerabant Christianos, ne gustes hoc, ne tangas illud, ne
contrectes hoc, atque his ceremoniis subigebant velut in tyrannidem quos Christus liberos esse voluit. Et vtinam his quoque temporibus non idem facerent sacerdotes quidam omissis iis quae propius ad pietatem pertinent, [B] qui constitiones
constitionibus accumulant hoc tantum agentes, vt plebem quam maxime fieri
potest illaqueatam sibi reddant obnoxiam, suae tyrannidi suoque quaestui consulentes. Non igitur sic accipiendum est, quasi Paulus prohibeat tangi gustariue
quippiam, sed reprehendit eorum supercilium, qui haec magno fastu prohibebant. Idem palam indicat diuus Augustinus epistola quinquagesima nona ad Paulinum. Et tamen Ambrosius ita interpretatur, quasi Paulus his verbis deterreat ab
omni spe mundanorum, mea sententia, non satis attente, quod quidem cum
tanti viri pace dictum sit. Idem citat in eundem sensum enarrans psalmum centesimum decimum octauum, sermone decimo octauo. Rursus libro De patriarcha
Abraham secundo, capite sexto aliisque locis aliquot. [D] Tertullianus recte adducit hunc Pauli locum libro Aduersus Marcionem quinto. Et Theophylactus [E]
cum Chrysostomo [D] nobiscum facit, euidentius etiam Glossa Ordinaria.
[22] [A] Ip s o v s u . T poxrsei, id est abusu. Et Ambrosius legit per
539 mjd mjd D E: md md A, m d
m d B C.

540 haec BE: haec verba A; id est A B D E: id


est, id est C.
543 ceremoniis BE: cerimoniis A.

533 Tertullianus Tert. De resurr. xlvi, 15, CCSL 2,


p. 984, ll. 5859: Quomodo, inquit, etiam
nunc velut viuentes in mundo sententiam fertis?
534 Cyprianus Cypr. Quir. III, xi, CCSL 3, p.
102, ll. 5253.
538 Ne gustaueritis Vg.: Ne tetigeris neque gustaueris neque contrectaueris; Nov. Test.:
Ne tetigeris, ne gustaris, neque contrectaris.
Zu den Pluralformen tetigeritis, gustaueritis,
contrectaueritis: WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 609, n. 211; zu ne ne
neque statt ne neque neque: p. 609,
n. 212. Er. verwendete die kontrahierten Formen (gustaris statt gustaueris; contrectaris
statt contrectaueris). Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: Ne tetigeritis, neque gustaueritis, neque

contrectaueritis. Graece sunt haec omnia singularis numeri, m cj, mjd gesj, mjd qgjv (Garin, p. 880, col. 1).
539 m qgjv So auch die heutigen Ausgaben.
541 quam referunt Es handelt sich hier um
eine gewisse Art sermocinatio (dazu: Lausberg 820825): Fingierte Aussprche,
durch die Paulus seine Gegner charakterisiert,
cf. Quint. Inst. IX, 2, 58: Imitatio morum
alienorum, quae qopoia vel, vt alii malunt,
mmjsiv dicitur. Im Eccles. III, ASD V, 5, p.
144, ll. 804805, redet Er. von notatio:
Notatio quae Graecis qopoia dicitur, quoniam mores et ingenium cuiusque suis depingit coloribus [cf. Adag. 306 Tuis te pingam
coloribus], cf. ASD V, 5, p. 145, n.l. 804. Er.
wird wohl dieses Phnomen meinen.

ANNOTATIONES IN COL. 2,2122

541548 Sic consulentes Er. zieht einen Vergleich zwischen den Pseudoapostoli,
Gegnern von Paulus, und den kirchlichen
Machthabern seiner eigenen Zeit, die viele
Anordnungen und allerlei Satzungen durchfhren, damit sie die Herrschaft ber die
Menschen ausben.
549 supercilium Cf. Adag. 749 (Attollere supercilium, ponere supercilium), ASD II, 2, p.
272, ll. 811813: Inde prouerbio attolli supercilium dicimus arrogantiam significantes,
adduci supercilium fastidium indicantes. Cf.
auch Adag. 2471 (Contrahere supercilium.
Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.
550 Augustinus Aug. Epist. 149 (der alten Numerierung nach 59), 29, CSEL 44, p. 375, ll.
616, cf. bes. ll. 610: His dictis inserit verba
eorum, qui decernunt de hoc mundo per has
obseruationes quasi rationabiles affectata
vanitate humilitatis inflati: Ne tetigeris, ne
gustaueris, ne adtaminaueris. Recolamus,
quod dictum est superius, vt hoc intellegamus. Non vult enim eos in his obseruationibus iudicari etc.
551 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
21, CSEL 81, 3, p. 191, ll. 46: prohibet omni
genere ab spe mundanorum, quia inanis est,
ne colant, ne adsentiant, ne cogitent, quia
quae promittunt corruptionis sunt.
553 Idem Ambrosius, Expos. Ps. 118, 14, 37, CSEL
62, p. 323, ll. 310, cf. bes. ll. 610: Et ideo clamabat apostolus: ne adtaminaueritis, ne gustaueritis quae sunt omnia ad corruptelam ipso
vsu. Noli ergo adtaminare luxuriam, et illa te
contaminare non poterit; noli gustare auaritiae
corruptelam, et eris immunis a laqueo.
554 sermone decimo octauo Er. muss sich irren:
Auch in seiner eigenen Ambrosiusausgabe
(1527) handelt es sich um sermo xiv, cf. tomus
IV, p. 523B.
554 Rursus Ambrosius, De Abraham I, 6, 55,
CSEL 32, p. 538, l. 23 p. 539, l. 4, bes. l. 23
l. 2: Ne tetigeritis, inquit apostolus, ne adtaminaueritis, ne gustaueritis quae sunt omnia ad
corruptelam. Fuge ergo Sodomam, relinque
ocius, desere elementa huius mundi, ne te
inminentia inuoluant pericula.
554555 libro secundo Siehe die vorangehende
Anm. Auch in Er.' Ambrosiusausgabe von
1527 steht die gemeinte Stelle in Buch I, cf.
tomus IV, p. 185B.
555 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 19, 10,
CCSL I, p. 723, l. 11: ne attigeris, ne gustaueris. Tert. interpretiert die Stelle in derselben
Weise wie Er., cf. ll. 910: Si autem et aliquos taxat, qui ex visionibus angelicis dicebant cibis abstinendum etc.

373
556 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
21, Migne PG 124, 1249CD: M cj, mjd
gesj, mjd qgjv Ka lljn paratrjsin
atn tn tn brwmtwn, Ioudakn mllon,
sper n tn mern, Elljnik. Tn tfon
d tn dogmatistn katastllwn, fjsn, ti
o megla tin tat stin, ll ev fqorn
katalgei tov xrwmnoiv. Nach Personas
bersetzung. [Lemma]: Ne tetigeritis neque
gustaueritis nec contrectaueritis etc.; Vel
aliam quandam istorum producit superuacaneam obseruationem quod ab escis nonnullis
Iudeorum more abstineant et caueant gentium ritu dies ac tempora. Verum vt quorundam deprimat insolentiam, qui noua quedam
decernunt decreta, sic inquit, neque enim
magni hec fieri debent que ad corruptionem
vtentibus rediguntur (fo clxiir).
557 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 7, 2, Migne
PG 62, 345: Ka ra pv atov kwmwde, M
qgjv, m cj, m gesj, v meglwn tinn
pexomnouv Olon nqrpinon t dgma
st, fjsn.
557 Glossa Ordinaria An der Stelle Ne tetigeritis contrectaueritis steht interliner: [Ne
tetigeritis] vt cadauer, vel locum in quo sedit
mulier menstruata [ne gustaueritis] vt porcum vel pisces non habentes squamas (nach
Lv. 5, 2; 15, 1923; Dt. 14, 10, cf. Hier. Epist.
121, 10, 17, CSEL 56/ 1, p. 47, ll. 1519); in
margine: [omnia] Si quis vtitur eis iudaico
ritu, vt ab his abstineat illis vtatur, credens
inde iustificari: ducunt in mortem. Ista dico
iam existentia secundum praeceptum et doctrinas hominum, non dei. Postquam enim
veritas venit, iam non haec deus praecipit
(nach der ed. pr. Strassburg, 14801481).
558 Ipso vsu Vg.: quae sunt omnia in interitu
ipso vsu; Nov. Test.: quae omnia ipso pereunt abusu. Die vorliegende Frage: soll man
entweder vsu oder abusu bersetzen, bespricht Er. in der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 885892, anlsslich der
Kritik von Stunica. In den Annot. in 1. Cor. 7,
31, ASD VI, 8, pp. 136138, ll. 646656,
behandelt Er. eine hnliche Sache, nml. die
Bedeutungen von vtor bzw. abutor.
558 T poxrsei So auch die heutigen Ausgaben.
558 T abusu Er. versucht, die Prposition
po(xrsei) wiederzugeben, cf. ASD VI, 3, p.
609, n. 221. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 885887: Graece est
poxrsei, quod ad verbum sonat abusu,
quemadmodum nos vertimus. Stunica putat
pxrjsin accipi posse pro xrsei. Nec id
sane negauimus, nec taxuimus interpretem.

374
559
560
561
LB 893
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578

ANNOTATIONES IN COL. 2,23

abusionem. Agit enim de cibo et potu, quae vsu consumuntur et in latrinam


excernuntur. Nam iis proprie dicimur abuti [B] quae vsu absumuntur, [C] quemadmodum et iureconsultorum literae nos docent. |
[23] [A] R a t i o n e m q u i d e m h a b e n t i a s a p i e n t i a e . Lgon hic interpretantur speciem; quod quoniam Aquinas sensit duriusculum, annectit id quod
sequitur in superstitione, vt intelligamus in eiusmodi rationem esse sapientiae,
non simpliciter, sed ad superstitionem. At mihi videtur oratio inabsoluta. Coepit
enim per mn et non reddidit quae illi respondet, d. Proinde mihi videtur lgov
hoc loco sonare sermonem aut verba, vt opponatur rei. Quod si absoluisset orationem, dixisset ad hunc modum: Quae omnia verbotenus videntur erudita ac
magnifica, nimirum ab angelis profecta, vt illi narrant. Caeterum re longe absunt
a religione Christi, quae nec in superstitione nec in abiectione animi, qua pecudum ritu homines homunculi cuiuspiam arbitrio circumaguntur, nec in laesione
corporis sita est, quum Deus cibo voluerit honorari corpus, non cruciari inedia,
sed in puritate vitae et charitate. [D] Nobiscum facit aperte Theophylactus.
Honorem autem corporis hic subsidium appellat iuxta proprietatem sermonis
Hebraici, velut alibi, honora viduas et: Qui bene praesunt presbyteri, duplici honore
digni habeantur. [A] In s u p e r s t i t i o n e . En qeloqrjskea. Quae est falsa
religio interprete Hieronymo in eo, quem modo citaui, loco. Nam superstitio
deisidaimona dicitur. Ambrosius legit superstitione. Porro vox Graeca ita sonat,
562573 Rationem charitate post lemma
Non ad [Ad non A] parcendum corpori [post
in Asino suo, 593] posuit A. Obserua ordinem
lemmatum in A: In superstitione [576]; Non
ad parcendum corpori [586]; Rationem
quidem habentia sapientiae [562]; Et [In

A] humilitate [582]. Vide infra app. crit.


582586.
575 praesunt presbyteri E: persunt praesbyteri D.
578 superstitione BE: superstitione, hanc eandem vocem interpres paulo ante vertit in religione A.

Vgl. auch Annot. in 1. Cor. 7, 31, ASD VI, 8, p.


136, ll. 646648: Wv m kataxrmenoi, id est
tanquam non abutentes. Quanquam hoc
abutentes nihil aliud est mea sententia quam
vehementer vtentes.
558 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
22, CSEL 81, 3, p. 191, l. 3.
559560 Agit excernuntur Vgl. Theophyl.
Expos. in Col. 2, 22, Migne PG 124, 1249D:
[fjsn, ti o megla tin tat stin] ll
ev fqorn katalgei tov xrwmnoiv. Fqeirmena gr n t gastr, di to fedrnov
porre.
560561 Nam docent Er. verweist mehrmals
im Zusammenhang mit vsus/abusus auf die
Juristensprache: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 888890: quoniam
apud iureconsultos legeramus abusum proprie
dici rerum quae vsu absumantur, velut esculentorum et poculentorum. Nam vsus est et

aedium aut gemmarum pecuniaeue; Annot.


in 1. Cor. 7, 31, ASD VI, 8, p. 138, ll. 649650:
secundum iureconsultos abusus est vini, frumenti et similium, quae vsu abutuntur; vsus
equi aut vestis ac similium. Dazu: H.J. de
Jonge ASD IX, 2, p. 219, n.l. 888: From the
ThLL it appears that the normal meaning of
abusus is vsus qui rem consumit. Practically
all the evidence quoted there is from juridical
authors.
562 Rationem sapientiae Vg.: quae sunt
rationem quidem habentia sapientiae; Nov.
Test.: quae verbo tenus quidem habent speciem sapientiae [quae rationem quidem
habent sapientiae A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 609, n. 231.
562563 Lgon speciem Er. knnte z.B. die
Glossa Ordinaria meinen: Das interlinere
Scholion zu rationem lautet: speciem (nach
der Erstausgabe, Strassburg 1480/1481).

ANNOTATIONES IN COL. 2,23

563 Aquinas Thomas Aquinas, Super Col. lect.


133, vol. II, p. 149: Item non innituntur
rationi, quia sunt habentia rationem sapientiae
in superstitione; quasi dicat: Non habent
rationem, quae inducant nisi ad superstitionem etc.
565 At inabsoluta Der Satz ist unvollstndig und nicht ohne weiteres verstndlich.
Zum Begriff (in)absolutus: n.l. 315 zu Gal.
2, 5.
565566 Coepit d Zu mn ohne korrelatives
d: BlassDebrunner 447 2.c. und 44715.
Hier. behandelt in Epist. 121, 10, 21, CSEL 56/
1, p. 49, ll. 914, die vorliegende Stelle:
Sequitur: quae sunt rationem quidem habentia sapientiae. Hoc loco quidem coniunctio
superflua est, quod in plerisque locis propter
inperitiam artis grammaticae apostolum
fecisse repperimus; neque enim sed sequitur
vel alia coniunctio, quae solet ei propositioni,
vbi quidem positum fuerit, respondere
(Hier. redet vom alleinstehenden mn). In seinem Scholion zur Stelle sagt Er.: Rationem
quidem habentia. Graeci plaeraque connectunt, per duas coniunctiones, mn et d, id est,
quidem et autem. Et d nonnunquam inuenies, cum non praecesserit mn. At mn non
ponitur nisi sequatur d, hoc vitii grammatici
vocant nakolouqn, cum non redditur, quod
superioribus respondeat (Er.' Hieronymusausgabe von 1516, tomus IV, fo 79BC), cf.
ASD VI, 8, p. 95, n.l. 919 zu 1. Cor. 5, 3. Er.
bespricht in den Annot. in 1.2. Cor. die Korrelation mn d mehrmals; es betrifft aber vor
allem Stellen, an denen laut Er. mn ausgelassen worden ist: Annot. in 1. Cor. 5, 3, ASD VI,
8, p. 94, ll. 918921; Annot. in 1. Cor. 7, 1,
ASD VI, 8, p. 120, ll. 357359; Annot. in 2.
Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 448, ll. 3940; Annot.
in 2. Cor. 13, 9, ASD VI, 8, p. 472, ll. 467468.
570571 pecudum circumaguntur Siehe unten
n.l. 585.
573 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
23, Migne PG 124, 1252A: Doke gr tata
dogmathwn elabv tiv enai ka mtriov, ka
to smatov katafronen, di to pxesqai
brwmtwn. Katoi qev tmjse t sma ka
t brmata ddwken ktl. Nach der bersetzung von Persona: Videtur autem decreti
huius inductor pietatem quandam pre se et
moderantiam ferre, et corpus cum ab escis
abstineat, parui facere, tametsi deus honorem
et corpori detulit et cibos concessit et alimenta etc. (fo clxiirv).
574575 Honorem Hebraici Cf. Col. 2, 23b:
non in honore aliquo etc. Er. merkt an
anderen Stellen hnliches an: Annot. in Mt.

375
15, 4, ASD VI, 5, p. 236, ll. 8789: Caeterum
honora Graece est tma, quod significat
honorem habe. Verum secundum consuetudinem sermonis scripturarum magis pertinet
ad subsidium quam ad honorem; Annot. in
Rom. 12, 10, LB VI, 631D: Caeterum honorem vocat subsidium; Annot. in 1. Tim. 5, 17,
LB VI, 942D: Et honorem subsidium significat quemadmodum non vno in loco
annotauit et diuus Hieronymus. Siehe z.B.
Hier. Epist. 123, 5, 69, CSEL 56/ 1, p. 77, l. 16
p. 79, l. 7, bes. p. 78, ll. 35: honor autem
inpraesentiarum vel pro elemosyna vel pro
munere accipitur, vt est illud: presbyteri
duplici honore digni habeantur (1. Tim. 5,
17. Siehe unten n.ll. 575576). Anders
ThWNT 8, p. 178, ll. 718: Fr tim in Col. 2,
23 wird die Bedeutung Ehre, Wert angenommen; laut Schneider, p. 178, l. 2 sqq. ist
die Auslegung von 1. Tim. 5, 17 umstritten
(siehe ThWNT 8 s.v. tim, pp. 175180,
Johannes Schneider).
575 alibi 1. Tim. 5, 3: viduas honora quae vere
viduae sunt.
575576 Qui habeantur 1. Tim. 5, 17.
576 In superstitione Nov. Test.: per superstitionem [in superstitione A]. Zu in durch per
ersetzt (sehr oft im Nov. Test.): ASD VI, 3, p.
28, n. 171 zu Rom. 1, 17.
576 En qeloqrjskea (qeloqrjska: qeloqrjskea v.l.). Zum Begriff qeloqrjska:
Bauer s.v. die selbstgemachte Religion, die
selbstgewhlte Frmmigkeitsbung; Blass
Debrunner 1183.
577 Hieronymo Hier. Epist. 121, 10, 22, CSEL 56/
1, p. 49, ll. 1920: Pro superstitione in
Graeco qeloqrjskea posita est, hoc est falsa
religio.
577 in eo loco Gemeint ist Annot. in Col. 2,
18, ll. 488489.
577578 Nam dicitur Siehe Bauer s.v. deisidaimona: in bonam partem die Gottesfurcht; in malam partem der Aberglaube; in
objektivem Sinne die Religion.
578 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
23, CSEL 81, 3, p. 191, l. 13: simulatione religionis, so auch in Er.' Ambrosiusausgabe
(1527), tomus IV, p. 974D und Amerbach
1492, fo qr col. 1. Er. knnte Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 2, meinen (in humilitate animi et superstitione). Siehe auch die
folgende Anm.
578 [app.] Er. meint Col. 2, 18. An dieser Stelle
steht religio fr qrjskea; an der vorliegenden ist qeloqrjska durch superstitio bersetzt. Er. hat diese Anm. ab Ausgabe B gestrichen.

376
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593

ANNOTATIONES IN COL. 3,26

quasi dicas spontanea religio, cum quis vltro sibi fingit religionem. Nam qrjskea, religio dicitur a Thracibus, apud quos Orpheus primus coepit nugari de
diis, vt modo dictum est, et qlw, volo. Idque probe quadrat in confictas ab
homunculis ceremonias. Et h u m i l i t a t e . [C] Tapeinofrosnj. [A] Diuus
Hieronymus hoc quoque verbum notat, tanquam improprie hoc loco vsurpatum,
quum alias virtutem sonare soleat, hic vitium, quo quis humilia sentit atque
terrena; et abiecti est animi, vt patiatur sese veluti bubalum duci naribus praeceptis hominum. No n a d p a rc e n d u m c o r p o r i . Ka feida smatov,
quod ad verbum sonat imparsimonia, hoc est quum quis non parcit alicui rei.
Nam fedomai, parco, et a particula est priuatiua. Ambrosius legit ad vexationem
corporis. [B] Atque eam lectionem indicat et Augustinus in epistola ad Paulinum,
cuius iam saepe meminimus. [A] Sentit enim de iis qui superstitiose lacerabant
aut mutilabant corpus suum, aut immoderatis ieiuniis conficiebant. Manent
huius rei nonnullae reliquiae hodieque apud Italos [D] in flagellatoribus, [A]
cuiusmodi multa commemorat Apuleius in Asino suo.
EX CAPITE TERTIO

594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607

[2] Qu a e s u r s u m s u n t . T nw. Cur non potius superna? Et fronete,


curate, potius quam sapite?
[4] Vi t a ve s t r a . Graeci legunt nostra, mn, id est nostra, prima persona.
[5] L i b i d i n e m . Pqov. Quod morbum vertas licebit aut potius molliciem, vt de effoeminatis et pathicis intelligas. Nam alioqui quid attinebat addere
libidinem, quum ante dixerit fornicatio? [B] Neque enim apte genus speciei subnectitur. [A] Porro molliciem et Flaccus morbum appellat [B] in Odis: [A] Cum
grege turpium / morbo virorum.
[6] Pro p t e r q u a e ve n i t . Di rxetai, id est propter quae venit, vt
venit sit praesentis temporis intelligasque solere [B] ob ista [A] venire diuinam
iram. [D] Sic enim appellat vindictam. [A] Fi l i o s i n c re d u l i t a t i s . Quod
superius verterat diffidentiae, peiqeav, idem et inobedientiam sonat. Quan579580 qrjskea A CE: qjrskea B.
582 ceremonias BE: cerimonias A.
582586 Et [In A] humilitate hominum
quasi lemma postremum capitis secundi posuit
A [cf. supra app. crit. 562573].
582 Et humilitate E: In humilitate AD.
585 bubalum BE: bubulum A.
586 Non ad E: Ad non AD.
586593 Non ad [Ad non A] parcendum corpori
corporis [589]. Sentit apud Italos.
Cuiusmodi Asino suo [590593] inter
lemma In superstitione et lemma Rationem
quidem habentia sapientiae posuit A [cf. supra
app. crit. 562573].

591 conficiebant BE: conficiunt A.


595598 Quae sursum persona post lemma In
quibus et vos [post pertinet 614] posuit A.
Obserua ordinem lemmatum in A: Libidinem
[599]; Filios incredulitatis [606]; In quibus et
vos [611]; Quae sursum sunt [595]; Vita vestra
[597]; Propter quae venit [604]; Turpem sermonem [615]; Expoliantes [619]. Vide infra
app. crit. 604606; 606614.
599603 Libidinem fornicatio. Porro molliciem appellat. Cum grege turpium morbo
virorum quasi lemma primum capitis tertii
posuit A [cf. supra app. crit. 595598].
599 morbum A B D E: verbum C.

ANNOTATIONES IN COL. 3,26

377

604606 Propter quae venit solere venire


diuinam iram. Iam de filiis diffidentiae, non
semel a nobis, dictum est tv piqeav. Nos
vertimus filios intractabiles post lemma Vita
vestra [post prima persona 597598] posuit A.
Cf. infra app. crit. 606.
606 iram. BE: iram. Iam de filiis diffidentiae,

non semel a nobis, dictum est tv piqeav.


Nos vertimus filios intractabiles A.
606614 Filios incredulitatis diffidentiae
[608]. In quibus et vos pertinet [611614]
post lemma Libidinem [post virorum 603]
posuit A [cf. supra app. crit. 595598].
607 peiqeav BE: piqeav A.

579581 Nam est Siehe n.ll. 485487 zu Col.


2, 18.
582 Et humilitate Nov. Test.: ac humilitatem [et
humilitate A] animi. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 609, n. 232.
583 Hieronymus Hier. Epist. 121, 10, 22, CSEL
56/ 1, p. 49, ll. 2022: et pro humilitate
tapeinofrosnj [posita est], quae magis virtutem solet sonare quam vitium; sed hic tapeinofrosnj sic intellegenda, quod humilia sentiant atque terrena.
585 veluti naribus Siehe Adag. 1019 (Naribus
trahere), ASD II, 3, pp. 4446, bes. p. 44, ll.
885886: nare trahi, est citra iudicium alieno
arbitratu quouis adduci.
586 Non ad parcendum corpori Nov. Test.: per
laesionem [lesione A] corporis [corporis
sui A] (ad non parcendum: non ad parcendum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 609, n. 233). Zur bersetzung
ASD loc. cit. Siehe app. crit. n.l. 586: Erst ab
der Augabe E hat Er. der v.l. gefolgt.
586 Ka smatov So auch die heutigen Ausgaben, siehe jedoch Metzger, Commentary ad
loc. p. 556 sq.
588 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
23, CSEL 81, 3, p. 191, l. 14.
589 Augustinus Aug. Epist. 149, 29, CSEL 44, p.
375, ll. 1820: et vexatione corporis vel,
sicut alii interpretati sunt, ad non parcendum
corpori.
590 cuius meminimus Er. hat Aug.' Brief 149
oft fr Col. 2 herangezogen: Siehe n.l. 267 zu
Col. 2, 4; n.l. 305 zu Col. 2, 9; n.l. 320 zu Col.
2, 11; n.l. 336 zu Col. 2, 14; n.l. 371 zu Col. 2,
15; n.l. 429 und 438 zu Col. 2, 17 usw.
591592 Manent flagellatoribus Zu flagellator: Souter, Glossary; zum Phnomen der Flagellanten: Die Religion in Geschichte und
Gegenwart II, s.v. Flagellanten, 971972;
ODCC2 s.v. Flagellants p. 516 sq. Flagellanten
waren fromme Laien, die sich nach kirchlicher
Straf und Busspraxis ffentlich geisselten. Die
Bewegung entstand 1260 und blhte 1348 von
neuem auf, als die Pest durch Europa ging. Sie
hat am lngsten in Italien Bestand gehabt
(nach beiden obengenannten Werken).
593 Apuleius Apul. Met. VIII, 2728.

595 Quae sursum sunt Nov. Test.: superna. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 610, n. 13 und n. 21.
595 T nw So auch die heutigen Ausgaben.
595 fronete Er. bersetzt im Nov. Test., gleich
wie er hier vorschlgt, curate, cf. ASD VI, 3,
p. 610, n. 22.
597 Vita vestra Nov. Test.: vita nostra. Er. folgt
(u.a.) seiner Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 288v.
597598 Graeci persona In den heutigen Ausgaben mn: mn v.l., dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 557: Although it is possible
that mn was altered by copyists to mn
in order to agree with the second person pronouns before and after, the Committee was
impressed by the considerably stronger
manuscript evidence that supports mn.
Vgl. Brown, ASD VI, 3, p. 611, n. 43.
599 Libidinem Nov. Test.: molliciem.
601602 Neque subnectitur Er. meint, libidinem sei das genus und fornicatio und mollicies seien als species dem Oberbegriff
libido untergeordnet. Hier hat laut Er.
libido jedoch eine spezifische Bedeutung, cf.
Brown, ASD VI, 3, p. 611, n. 54: molliciem
pqov (libidinem Vg.). Erasmus looks for a
stronger word, expressing not merely lust
but homosexual effeminacy.
602 Flaccus Hor. Carm. I, 37, 910. Dasselbe
Zitat in Annot. in Rom. 1, 26, LB VI, 565E.
602 morbum appellat Siehe R.G.M. Nisbet,
Margaret Hubbard, A Commentary on
Horace: Odes Book I, Oxford, 1970, 21975, p.
413 zu I, 37, 10: morbo: the word refers to
sexual perversion (mit Belegstellen).
604 Propter quae venit Nov. Test.: ob quae
venire solet. Durch die Verwendung von
solet kann Er. das Prsens klarer wiedergeben (cf. unten ll. 604606: vt venit iram).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 611, n. 61,2.
604 Di rxetai So auch die heutigen Ausgaben.
606 Filios incredulitatis Nov. Test.: filios intractabiles. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 611,
n. 64.
606607 Quod sonat Siehe Annot. in Eph. 2,
2, ll. 354355: In filios diffidentiae. En uov
peiqeav, id est in filiis inobedientiae siue
immorigeris.

378
608
609
610
LB 894
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636

ANNOTATIONES IN COL. 3,712

quam hoc loco Ambrosius non addit in filios diffidentiae. [D] Tantum legit propter quae venit [E] ira Dei. [B] Iam de forma sermonis huius Hebraica non semel
a nobis dictum est. |
[7] [A] In q u i b u s e t vo s . En ov. Sermo Graecus anceps est, quod articulus referri possit vel ad filios inobedientes, inter quos et Colossenses quondam
fuerant, vel ad vitia quae paulo ante commemorauit. Certe quod mox sequitur
quum viueretis in illis ad vitia pertinet.
[8] Tu r p e m s e r m o n e m . Asxrologan, id est turpiloquium.
[9] No l i t e m e n t i r i i n u i c e m . M cedesqe ev lllouv, id est ne
mentiamini alius aduersus alium. Quid enim est mentiri inuicem, quod vertit
interpres, nisi mentiri vicissim? [E] Verbo Graeco addidit accusandi casum. [A]
Ex p o l i a n t e s . A
pekdusmenoi, id est exuentes, id est postquam exuistis;
nam praeteriti temporis est. Vocem hanc interpres subinde vertit expoliantes. [E]
Alludit ad id quod ante dixit Christum exuta carne vicisse.
[10] [A] In a g n i t i o n e m De i . Dei redundat iuxta Graeca exemplaria.
Nec Ambrosius addit. [C] Nec addebatur in exemplari Donatiani. [D] Cum his
concordabat exemplar vtrunque Constantiense.
[11] [A] Ma s c u l u s e t f o e m i n a . Haec non inuenio apud Graecos. [D]
Nec attingit Theophylactus. [E] Chrysostomus ne legit quidem, sicuti nec
Ambrosius. [D] Sed huc videtur adscriptum ex epistolae ad Galatas capite tertio.
Suffragabatur et hic vterque codex Constantiensis. [A] Ge n t i l i s e t Iu d a e u s .
Elljn, id est Graecus, [B] pro quo vertit gentilis. [A] Ba r b a r u s . Post hanc
vocem Graeci omittunt coniunctionem et oratio fit ardentior. [B] Prius enim per
iuga coniunxit Iudaeum cum Graeco, circuncisionem cum praeputio, deinde
citra copulam, copulat barbarum cum Scytha, seruum cum libero. [A] Porro barbaro opposuit Scytham, non quod is barbarus non sit, sed quod prae hoc reliqui
barbari non sint barbari.
[12] Di l e c t i , v i s c e r a m i s e r i c o rd i a e . Dilecti hic participium est, non
nomen, gapjmnoi. Nec est misericordiae, sed oktirmn, id est miserationum,
616618 Nolite mentiri vicissim? inter lemma
Barbarus [post non sint barbari 634] et lemma
Dilecti viscera misericordiae [635] posuit A.

627 adscriptum E: asscriptum D.


636 oktirmn BE: okteirmn A.

608 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,


6, CSEL 81, 3, p. 194, l. 22: Propter quae
venit ira dei. Zum Fehlen der Wendungen
super filios incredulitatis; bzw. p tov
uov tv peiqeav: WordsworthWhite ad
loc. bzw. Metzger, Commentary ad loc. p. 557.
609610 Iam est Cf. Annot. in Eph. 2, 2, ll.
357358: De tropo iam saepius admonuimus: filii inobedientiae pro filiis inobedientibus. Cf. n.ll. 357358 zu Eph. 2, 2. Er.
erwhnt fters das Sprachphnomen, dass im
Hebrischen statt eines Adjektivs der Genitiv

eines Substantivs verwendet wird (dazu:


BlassDebrunner 165). Siehe z.B. Annot. in
Lc. 16, 8, ASD VI, 5, p. 562, ll. 138139; Annot.
in Rom. 1, 26, LB 565E.
611 In vos Nov. Test.: inter quos. Zur bersetzung (ka mev ist von Er. nicht bersetzt):
ASD VI, 3, p. 611, n. 71.
612 vel inobedientes Cf. Col. 3, 6: filios
incredulitatis.
613 vel ad vitia Cf. Col. 3, 5: fornicationem,
inmunditiam etc.
613 quod mox sequitur Col. 3, 7.

ANNOTATIONES IN COL. 3,712

615 Turpem sermonem Nov. Test.: turpiloquentiam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 612, n. 82.
615 Asxrologan turpiloquium Der Ausdruck turpiloquium ist von Souter, Glossary,
und LewisShort s.v. belegt (Tert.), turpiloquentia jedoch nicht (auch nicht in Hoven,
Lexique s.v.). Cf. ASD VI, 3, p. 612, n. 82.
616 Nolite inuicem Nov. Test.: Ne mentiamini alius aduersus alium. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 612, n. 91,2. Er. ersetzt noli(te)
mit Infinitiv fters durch ne mit Konjunktiv
verbunden. Dazu: ASD VI, 2, p. 61, n. 142 zu
Ioh. 5, 14.
616 M lllouv So auch die heutigen Ausgaben.
619 Expoliantes Nov. Test.: posteaquam exuistis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 612, n. 93 und
Valla, Annot. ad loc.: Expoliantes vos veterem
hominem Pro exuens solet interpres transferre expolians [cf. Col. 2, 15] pekdusmenoi
(Garin, p. 880, col 1). Auf die Bemerkung von
Stunica ad loc. hat Er. nur in der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 218, ll. 894899,
nicht in den Annot. reagiert: Apekdusmenoi,
quod interpres vertit expoliantes, nos verteramus: postquam [Nov. Test.: posteaquam!] exuistis veterem hominem. Stunica docet expoliari et
eum cui detrahuntur vestimenta. Adducit
exemplum e Cicerone, qui expoliatum scripserit cui lictores detraxerant vestes. At Paulus
non loquitur hic de vestibus vi detractis, sed
sponte positis. Neque tamen diximus interpretem male vertisse. Siehe ASD IX, 2, p. 219 den
Kommentar ad loc. bes. n.l. 895.
619620 A
pekdusmenoi est Cf. Annot. in
Col. 2, 15, ll. 402403: Illud obiter admonendum spolians et triumphans et caetera participia hoc loco praeteriti temporis esse, cf.
n.ll. 402403 zu Col. 2, 15.
620 Vocem expoliantes Siehe Col. 2, 15 und
oben n.l. 619. Vgl. auch Col. 2, 11: n t
pekdsei; in expoliatione.
621 Alludit vicisse Cf. Annot. in Col. 2, 15,
l. 385 sqq.
622 In agnitionem Dei Nov. Test.: ad [in A]
agnitionem (in agnitionem: in agnitionem
dei v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD
VI, 3, p. 613, n. 103).
622 Dei exemplaria In den heutigen Ausgaben: ev pgnwsin. Eine etwaige v.l. (to)
qeo ist in N27 und bei Tischendorf berhaupt nicht im Apparat vermerkt (cf. ASD
VI, 3, p. 613, n. 103).
623 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
10, CSEL 81, 3, p. 195, l. 9.
623 exemplari Donatiani Dazu: n.l. 727 zu Gal.
3, 1; n.l. 645 zu Phil. 3, 21.

379
624 exemplar Constantiense Dazu: n.l. 632 zu
Eph. 6, 20 und n.ll. 189190 zu Phil. 2, 1.
625 Masculus et foemina Zu diesem Zusatz, der
nicht in den heutigen Ausgaben steht: WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 613,
n. 111. Die v.l. ni rsen ka qlu ist im Apparat N27 vermerkt.
626 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 3,
11, Migne PG 124, 1257C: Opou ok ni
Elljn ka Ioudaov ktl. (auf eine etwaige v.l.
ni rsen ka qlu wird in der Erluterung zur
Stelle nicht angespielt).
626 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 8, 2, Migne
PG 62, 353: Opou ok ni Elljn ka Ioudaov
ktl. (die v.l. ni rsen ka qlu kommt in der
Erluterung ad loc. nicht zur Sprache).
627 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 195, ll. 1011.
627 Sed tertio Siehe Gal. 3, 28: non est
Iudaeus neque Graecus, non est seruus, neque
liber, non est masculus neque femina, dazu:
ASD VI, 3, p. 613, n. 111.
628 vterque Constantiensis Zu den beiden
von Er. benutzten codd. aus Konstanz: n.l.
624 zu Col. 3, 10.
628 Gentilis et Iudaeus Nov. Test.: Graecus et
Iudaeus. Zum Gebrauch von Elljn fr den
Heiden (d.h. nichtJude): ASD VI, 8, pp.
5355, n.l. 210 zu 1. Cor. 1, 23. Cf. Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 2728, CCSL 77A, p. 102, ll. 3032
= Migne PL 26, 395AB: Pro Graeco gentilem
accipere debemus, quia Elljn, et Graecum et
Ethnicum vtrumque significat.
629 Barbarus Vg.: barbarus et Scytha; Nov.
Test.: barbarus, Scytha.
629630 Post coniunctionem In den heutigen
Ausgaben: brbarov, Skqjv (zu brbarov
ka Skqjv: WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 613, n. 113).
632634 Porro barbari Die Skythen gelten
als der Inbegriff der Barbarei. Siehe ASD II, 1,
p. 82, l. 659: Scytha asperior; Adag. 1235
(Scytharum oratio), ASD II, 3, p. 244, ll.
631632: Scytharum feritas apud Graecos in
prouerbium cessit, vt quicquid agreste, quicquid barbarum ac saeuum intelligi vellent, id
Scythicum appellarent, cf. die Einl. Anm. zu
Adag. 1235, p. 245.
635 Dilecti, viscera misericordiae Nov. Test.:
dilecti, viscera miserationum. Zur bersetzung miserationum (Pl.): ASD VI, 3, p. 613,
n. 124.
636637 Nec multitudinis In den heutigen
Ausgaben: splgxna oktirmo (oktirmn
v.l. bei Tischendorf vermerkt). Er. folgt (u.a.)
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 289v: oktirmn.

380
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
LB

895
659
660

ANNOTATIONES IN COL. 3,1415

numero multitudinis. Hu m i l i t a t e m . Tapeinofrosnjn, quod Ambrosius vertit humilitatem sensus. Nos modestiam maluimus. Nam modestia potius est [B]
quam Graeci vocant [A] tapeinofrosnjn. [D] Humilitas sensus magis in vitium
sonat quemadmodum abiectus animo. Etiamsi Graeca vox plus quiddam significat quam modestia. Modestus enim est qui non est arrogans, at tapeinfrwn, qui
minus sibi tribuit quam promeretur. [A] Mo d e s t i a m . Pratjta, id est mansuetudinem siue lenitatem. Pa t i e n t i a m . Makroquman, ad verbum longanimitatem [B] siue animi lenitatem aut animi moderationem, [D] qua quis non
facile prouocatur.
[14] [A] C h a r i t a t e m h a b e t e . Habete non reperio apud Graecos nec
apud Ambrosium, sed referendus est accusatiuus charitatem ad verbum superius
sitis induti. Qu o d e s t v i n c u l u m p e r f e c t i o n i s . Sndesmov teleitjtov, id
est vinculum integritatis. Respexit enim ad corpus, in quo spiritus colligat et
connectit omnia membra, alioqui dilapsura. Quanquam non me fugit plerosque
secus interpretari. Praeterea pax Dei est et apud Graecos et Ambrosium, non pax
Christi.
[15] Ex u l t e t . Brabeutw, id est praemii loco detur siue contingat aut
palmam ferat, hoc est ne iudicet ira in vobis aut inuidia aut superbia, sed pax
deferat palmam, vt is putet se vicisse, qui caeterarum rerum dispendio pacem
conseruauerit; nam haec demum est pax Dei. Alioqui pax mundi ex vindicta
nascitur. In hanc ferme sententiam interpretatur Theophylactus. Iam vero |
quorsum attinet recensere, quid in hunc locum commentati sint theologi
recentiores sequuti verbum exultandi? In q u a . In quam, ev n, siue ad
quam. Et g r a t i e s t o t e . Ka exristoi gnesqe. Superius admonuimus ex
639 tapeinofrosnjn BE: tapeinofrosnj A.
642 minus sibi E: sibi minus D.
643 ad verbum BE: id est A.
648 Quod E: Quae AD.
650 plerosque D E: omnes AC.
651652 Praeterea pax Christi inter exultandi

[659] et lemma In qua [659] posuit A.


653 Exultet A: Exultat BE.
654 ferat, hoc est BE: ferat, hoc est superet et
vincat, non vicia. Hoc est A.
657 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
660 estote E: sitis AD.

637 Humilitatem Nov. Test.: modestiam. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 613, n. 126.
637639 Tapeinofrosnjn tapeinofrosnjn
Cf. Annot. in Eph. 4, 2, ll. 759761: Tapeinofrosnjv. Quae significat animi habitum
contrarium arrogantiae, nam humilitas,
quae tapenwsiv, aliud quiddam significat.
Cf. n.l. 759 und n.ll. 759761 zu Eph. 4, 2.
637 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
12, CSEL 81, 3, p. 198, ll. 12: humilitatem,
sensus mansuetudinem (man beachte
Vogels' Interpunktion).
642 Modestiam Nov. Test.: mansuetudinem
[lenitatem A]. Man bekommt den Eindruck,
dass die Begriffe mansuetudo und lenitas
fr Er. einigermassen austauschbar sind. Cf.

ASD VI, 3, p. 217, n. 214 zu 1. Cor. 4, 21; ASD


VI, 3, p. 613, n. 127.
643 Patientiam Nov. Test.: lenitatem [longanimitatem A]. Siehe ASD VI, 3, p. 39, n. 45 zu
Rom. 2, 4.
646 Charitatem habete Nov. Test.: charitatem
(caritatem: caritatem habete v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 614, n. 141).
646 apud Graecos Er. meint vermutlich, weder
in den griechischen codd. des NT (cf. ASD
VI, 3, p. 614, n. 141), noch bei den griechischen Kommentatoren sei das griechische
quivalent von habete belegt. Siehe z.B.
Theophyl. Expos. in Col. 3, 14, Migne PG 124,
1260C; Chrys. In Col. hom. 8, 2, Migne PG
62, 354.

ANNOTATIONES IN COL. 3,1415

647 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,


14, CSEL 81, 3, p. 198, l. 14.
647648 ad induti Er. meint Col. 3, 12:
Induite vos etc. Er fhrt seine eigene bersetzung der griechischen Verbform ndsasqe
an, cf. Nov. Test. ad loc.
648 [app.] Zu Recht hat Er. 1535 die Lesart quae
(AD), d.h. seine eigene bersetzung im Nov.
Test., durch quod, die Lesart der Vg., ersetzt.
648 Quod perfectionis Nov. Test.: quae est
vinculum perfectionis. Zur bersetzung
ASD VI, 3, p. 614, n. 142. In den heutigen
Ausgaben des griechischen Textes steht das
Pron. rel. : v und tiv v.ll. Cf.
BlassDebrunner 1323. Er. folgt der Lesart
seiner Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 289v.
648 Sndesmov teleitjtov Im Nov. Test. und in
den heutigen Ausgaben: sndesmov tv
teleitjtov. Die Auslassung des Artikels war
vermutlich nicht beabsichtigt.
650651 Quanquam interpretari Vielleicht
eine Anspielung auf Thomas Aquinas, Super
Col. lect. 163, vol. II, p. 156: Super omnia
induatis charitatem, quae omnibus praedictis
maior est Et ratio huius quare est habenda,
subditur, scilicet quia est vinculum. Secundum Glossam per omnes virtutes homo perficitur, sed charitas connectit eas inuicem et
facit eas perseuerantes, et ideo dicitur vinculum. Vel ex natura sua est vinculum, quia est
amor, qui est vniens amatum amanti.
651652 Praeterea Christi Er. behandelt hier
den Anfang des 15. Verses. In der Vg.: pax
Christi; Nov. Test.: pax dei. In den heutigen
Ausgaben des griechischen Textes: ernj to
Xristo: ernj to qeo v.l. (vgl. Brown,
ASD VI, 3, p. 614, n. 151). Cf. zu pax Christi:
pax dei v.l. der Vg.: Wordsworth-White ad loc.
651 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
15, CSEL 81, 3, p. 198, l. 15: pax dei.
653 Exultet Nov. Test.: palmam ferat. Siehe
app. crit. n.l. 653: Ich folge der (richtigen)
Lesart der Ausgabe A. Da Er. den modus der
vorliegenden Verbform nicht bespricht,
schwebte ihm vermutlich die gelufige Lesart
exultet vor. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
263, n. 243 zu 1. Cor. 9, 24: Er. meidet den
Gebrauch des Wortes brauium / brabium
beim bersetzen des Ausdrucks brabeon und
des Verbs (kata)brabew. Er whlt praemium (1. Cor. 9, 24); palma (Phil. 3, 14);
palmam interuertere (Col. 2, 18); palmam
ferre (an der vorliegenden Stelle). Der unklare Ausdruck exultet figuriert in der Liste
der Loca obscura, cf. fo Oo3v der Ausgabe D:
Exultat [!] vertit brabeutw. Et interpretem
secuti recentiores interpretes tota aberrant via

381
[Adag. 48, Tota erras via]. Vgl. Valla, Annot.
ad loc.: Et pax dei exultet in cordibus vestris.
Non est graece exultet, sed verbum quod
superius pluribus interpretatus sum [cf.
Annot. in Col. 2, 18, Garin, p. 880, col. 1],
veruntamen non compositum, quod audeamus sic vno verbo exponere brabiet: est
enim graecum vocabulum brabium, brabeutw (Garin, p. 880, col. 12).
657 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 3,
15, Migne PG 124, 1261A: Atj [sc. ernj
to qeo] on brabeutw n mn, m qumv,
m filoneika, m nqrwpnj ernj
kenj gr k to mnasqai gnetai, k to
ntidrn ll to qeo, bebaa, dilutov ktl. Nach der bersetzung von Persona:
pax itaque istiusmodi iudicis in nobis [!]
fungatur officio, non ira vel altercatio vel
humana pax aliqua, que obstando et vindicando perficitur, cum dei et Christi firmior
sit, et insolubilis (fo clxiii<i>r).
658659 quorsum exultandi? Er. knnte wiederum Thomas Aquinas meinen: Siehe Super
Col. lect. 164, vol. II, p. 156: Exultet, quia
charitatis effectus est gaudium, quod sequitur
ex pace.
659 In qua Nov. Test.: in quam, auch von
Bentley zur Stelle vorgeschlagen, cf. WordsworthWhite ad loc.
659 ev n So auch die heutigen Ausgaben.
660 Et grati estote Nov. Test.: et grati sitis.
Dazu: ASD VI, 3, p. 305, n. 202 zu 1. Cor. 14,
20: Erasmus again replaces estote by sitis, in
rendering gnesqe. Other such substitutions
occur at 1. Cor. 15, 58; Eph. 4, 32; 5, 1; Col. 3,
15; 4, 18 etc.
660 [app.] Aus gutem Grund ersetzte Er. 1535
im Lemma sitis (seine eigene bersetzung
dieser Stelle im Nov. Test.) durch estote, die
Lesart der Vg., weil im Lemma grundstzlich
die Lesart der Vg. (wie Er. sie kannte) abgedruckt wurde.
660 Ka exristoi gnesqe So auch die heutigen Ausgaben.
660662 Superius amabili Er. meint wahrscheinlich Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 553AB. Hier. behandelt den
Begriff exarista: puto Apostolum quasi
Hebraeum ex Hebraeis [Phil. 3, 5] verbo vsum
esse vulgato, et sensum suum alterius significatione verbi explicare voluisse, maxime cum
apud Hebraeos gratiosus et gratias agens
vno, vt aiunt, sermone dicatur. Vnde et in
Prouerbiis puto ita scriptum: Gun exristov gerei ndr dzan. Mulier grata suscitat
viro gloriam [Prv. 11, 16] pro eo quod est gratiosa. Siehe n.l. 156 zu Eph. 5, 4.

382
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690

ANNOTATIONES IN COL. 3,1621

Hieronymiana sententia exriston in diuinis literis accipi pro gratioso et amabili, quemadmodum opinor accipiendum hoc loco. Siquidem id adiecit velut
indicans, qua ratione pax inter eos possit consistere, si comes sint et benigni
erga omnes, propensi ad bene merendum de omnibus. [E] In hanc sententiam
interpretatur Chrysostomus, vt exristov sit qui talem se praebet erga conseruos homines, qualem expertus est erga se Deum. [A] Theophylactus interpretatur grati erga Deum, hoc est memores, qualis ille fuerit in nos vt et ipsi
vicissim clementes simus erga conseruos. Verum haec expositio mihi videtur
esse coactior.
[16] Ab u n d a n t e r. Plouswv, quasi dicas opulente et diuitum more.
Nam hoc verbo delectatus est Paulus, [D] quoties exuberantiam cuiuscunque rei
significari vult. [A] Do c e n t e s e t c o m m o n e n t e s . Aut abusus est participio
loco verbi idque iuxta proprietatem Hebraei sermonis aut haec referenda sunt ad
id quod praecessit grati sitis, deinde veluti per parenthesim interiectis aliquot verbis subnectatur docentes et commonentes, vt haec sit Christiana benignitas: docere
et commonere. Caeterum vosmetipsos quod Graecis est autov, melius transtulisset vos inuicem. Quis enim docet seipsum? In p s a l m i s . In redundat apud
nos; nec est apud Graecos nec apud Ambrosium. In c o rd i b u s , In corde. Et
est Domino, non Deo. Deinde omne quodcunque, et [D] coniunctionem [A]
addunt Graeci.
[17] [D] De o e t Pa t r i . T qe ka patr. Articulus semel duntaxat positus facit, vt Dei Patrisque cognomen ad vnam personam pertineat ei qui est
Deus ac Pater. Deus ob autoritatem, Pater ob eximiam in nos charitatem.
[19] [A] Ad i l l a s . Prv atv, id est erga illas siue aduersus illas.
[20] Pl a c i t u m e s t i n Do m i n o. In redundat. Ereston t kurw, [D]
gratum siue acceptum.
[21] [A] Ad i n d i g n a t i o n e m . M reqhete, id est ne prouocetis. Ad
indignationem additum est ab interprete quopiam. Ambrosius tamen legit ad
iram prouocare. Pu s i l l o a n i m o. M qumsin, id est ne despondeant animum et animo deiiciantur.

663 sint BE: simus A.

666 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

665 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 8,


3, Migne PG 62, 355: Ka exristoi
gnesqe. Toto gr stin exriston
enai, ka sfdra ntreptikv, t mowv
kexrsqai tov modoloiv, sper at
qev.
666 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 3,
15, Migne PG 124, 1261C: Theophyl. sagt
anfangs dasselbe wie Chrys.: Tot stin
exaristn enai, t mowv kexrsqai tov
modoloiv, sper at qev. Er fhrt fort:

O gr t qe xrin mologn, v p ato


feqev, ok munetai tn diksanta. Nach
der bersetzung von Persona: [Id namque
gratitudinem prefert], cum haud secus ipsi
nos gerimus erga conseruos, ac deus se erga
nos habet. Nam qui deo gratias confitetur
quia ab eo sit veniam consecutus, nequaquam
in eum vlciscitur qui se affecit iniuria (fo
clxiii<i>r).
670 Abundanter Nov. Test.: opulente. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 615, n. 164.

ANNOTATIONES IN COL. 3,1621

671672 Nam vult Siehe Tit. 3, 6 (plouswv)


und Col. 1, 27; Eph. 1, 18; 3, 16 (plotov), cf.
Bauer s.v. plotov 2.: der berfluss; die
Flle; s.v. plouswv: reichlich, in reichem
Masse.
672 Docentes et commonentes Nov. Test.: Doceteque et commonete [docentes et admonentes
A]. Zur bersetzung ASD VI, 3, p. 615, n.
166.
672673 Aut sermonis Dazu: BlassDebrunner 468: Paulus liebt es, nach einem Verbum finitum koordinierend mit Partizipien
fortzufahren Verwandt mit diesem Anakoluth ist der ebenfalls bei Paulus zu findende Gebrauch des Partizipiums (im
Nom.) ohne direkten Anschluss an ein Verbum finitum im imperativischen Sinn.
Siehe die Beispiele (unter denen Col. 3, 16):
4685.
676677 Caeterum inuicem Nov. Test.: vos
inuicem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
615, n. 167.
677 In psalmis Nov. Test.: cantionibus (psalmis:
in psalmis v.l. Vg. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 615, n. 168).
678 nec Graecos Dazu: Brown, ASD VI, 3, p.
615, n. 168: The late Vulgate addition of in
has little support from Greek mss.; n fehlt
auch bei Theophyl. (Expos. in Col. 3, 16,
Migne PG 124, 1264A) und bei Chrys. (In
Col. hom. 9, 2, Migne PG 62, 362).
678 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
16, CSEL 81, 3, p. 199, l. 5.
678 In cordibus Nov. Test.: in corde; Vg.: in
cordibus, dazu: WordsworthWhite ad
loc.: n t karda mn apud latinos non
redditur. In den heutigen Ausgaben: n
tav kardaiv mn: n t karda mn v.l.
vgl. Brown, ASD VI, 3, p. 615, n. 1613. Er.
folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
290r.
678679 Et Deo Nov. Test.: domino. In
den heutigen Ausgaben t qe: t kurw
v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 558:
In place of qe, which is strongly supported by early and diversified testimony the
Textus Receptus, influenced by the parallel
in Eph 5.19 substitutes kurw. Siehe
Brown, ASD VI, 3, p. 615 sq. n. 1614: Once
again, the adoption of kurw has been
alleged to be a harmonisation with Eph.
5, 19. An alternative explanation of this
discrepancy is that the substitution of qe
was an interpretative change, influenced by
exaristontev t qe in vs. 17. However,
an accidental alteration of a single letter (q
for k) was capable of producing the same

383
result. Er. folgt u.a. der Lesart der Hs. AN
III 11 (cod. 2817), fo 290r.
679680 Deinde Graeci Er. behandelt jetzt
den Anfang des 17. Verses, ohne das Lemma
abzusetzen. In den heutigen Ausgaben: ka
pn ti (im Nov. Test. ka pn ). Er. bersetzt: Et quicquid. Siehe ASD VI, 3, p. 616,
n. 171,2.
681683 Deo charitatem Zusatz D. Mehrmals hat Er. erlutert, dass Paulus den Vater
Gott und den Sohn Herr nennt (cf.
Annot. in 2. Cor. 1, 2, ASD VI, 8, pp.
327328, ll. 78; Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD
VI, 8, p. 350, ll. 391393; Annot. in 2. Cor. 13,
13, ASD VI, 8, p. 474, l. 486). Solche Anmerkungen hatten Kritik angeregt, z.B. der spanischen Mnche, cf. ASD VI, 8, p. 327, n.ll.
78 zu 2. Cor. 1, 2; p. 351, n.ll. 391393 zu 2.
Cor. 2, 15. An der vorliegenden Stelle benachdruckt Er., dass die Benennungen Deus
bzw. Pater sich auf eine einzige Person
beziehen. Man bekommt den Eindruck,
dass Er. im vorliegenden Zusatz D, einigermassen implizite, seine (beanstandete) Meinung wiederum verteidigt.
681 Deo et Patri So Vg. und Nov. Test.
681 T patr (t qe patr: t qe ka
patr v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p.
558).
684 Ad illas Nov. Test.: aduersus illas. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n. 193.
685 Placitum Domino Nov. Test.: bene placet domino. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
617, n. 202,3.
685 In redundat In der Vg. spiegelt die Lesart
n kurw wider (cf. die folgende Anm.).
685 Ereston t kurw (erestn stin
n kurw: stin ereston [erestn stin]
t kurw v.ll.). Er. folgt der Hs. AN III 11
(cod. 2817) fo 290r, cf. ASD VI, 3, p. 617,
n. 203.
687 Ad indignationem Vg.: nolite ad indignationem prouocare; Nov. Test.: ne prouocetis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n.
211.
688 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
21, CSEL 81, 3, p. 200, l. 15: ad iracundiam
[iram v.l.] prouocare, in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 977A: ad iram prouocare.
689 Pusillo animo Vg.: vt non pusillo animo
fiant; Nov. Test.: ne despondeant animum.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n. 213.
Vgl. zu pusillo animo: pusillanimitas =
Kleinmut (cf. Kaulen 18, p. 46).
689 M qumsin So auch die heutigen Ausgaben (na m ktl.).

384

896
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709

[22] Ad o c u l u m s e r u i e n t e s . Rursum vsus est illis duobus nominibus,


n fqalmodoulaiv et nqrwpreskoi, de quibus ante admonuimus. Ti m e n t e s
Do m i n u m . Qen, id est Deum, pro Dominum legunt Graeci, ne quis accipiat
hominem esse timendum.
[23] Si c u t i n Do m i n o. Wv t kurw, tanquam Domino, hoc est
Deo. |
[24] C h r i s t o s e r u i t e . T gr kurw Xrist douleete, id est Domino
enim Christo seruitis. Tametsi Graeca vox est anceps douleete. Ambrosius
legit ad hunc modum: recipietis retributionem haereditatis Domini Christi, cui
seruitis.
[25] Qu i e n i m i n i u r i a m f a c i t . O d dikn, id est qui vero iniuriam
facit aut qui non recte facit. Ambrosius legit Qui enim inique gerit, fert id quod
gessit inique, quo seruet Graecarum vocum affinitatem, dikn et dkjse, [B]
quam nos ita reddidimus: Qui peccabit, reportabit peccatum suum. Augustinus
libro De natura boni aduersus Manichaeos nescio quid sequutus adducit hoc testimonium his verbis: Quod enim nocet, recipiet illud quod nocuit. [A] Ac c e p t i o. Proswpoljca, id est personae respectus [D] siue discrimen. [A] Ap u d
De u m . In Graecis codicibus non reperio. [D] Nec hic agitur proprie de respectu personarum apud Deum, sed de paribus peccatis.

710

[A]

711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728

[1] Et a e q u u m . Tn stjta, id est aequalitatem seu potius aequabilitatem. Et iustum vocat id quod seruis debetur a dominis. Aequabilitatem, ne
alium in deliciis habeant, alium inique tractent, quae res intolerabilem facit seruitutem. Praeterea vos pronomen interpres addidit de suo, o krioi. Ambrosius non
addidit.
[6] Sa l e s i t c o n d i t u s . Alati rtumnov. Ambrosius legit semper in sale
gratia sit conditus, quasi dictum sit sermo vester sit salsus, conditus gratia.
Tametsi Graeca perinde valent ac si dicas sermo vester semper habeat gratiam
sale conditus, vt intelligamus iucunditatem ac modestiam in colloquiis [D]
Christianorum cum [A] ethnicis, sed eam cum sapientia coniunctam. Hoc detorqueri potest ad nos, si quando cum magnatibus agendum est, ne intempestiua
maledicentia et acerbitate prouocemus eos reddamusque deteriores quam sunt,
sed prudenti moderatione sermonis paulatim adducamus ad meliora, [D] si quid
aberrant.
[9] [A] No t a f a c i e t . Graeci legunt numero multitudinis, pnta [B] mn
[A] gnwriosi t de, id est omnia [B] vobis [A] nota facient quae hic sunt.
Loquitur enim de duobus, Tychico et Onesimo. Nec additur qui pronomen, nec
apud Graecos nec apud Ambrosium.

691
692
693
694
695
LB

ANNOTATIONES IN COL. 3,224,9

EX CAPITE QVARTO

691 illis duobus CE: duobus illis A B.


695 kurw D E: kurw, id est AC.
697 t gr kurw BE: t kurw gr A.

702 fert AD: feret E.


706707 Acceptio E: Acceptio apud deum AD.
720 ethnicis D E: ethnicorum AC.

ANNOTATIONES IN COL. 3,224,9

691 Ad oculum seruientes Nov. Test.: obsequiis


[in obsequiis A] ad oculum exhibitis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n. 222.
691692 Rursum admonuimus Siehe Annot.
in Eph. 6, 6, ll. 517522 und n.l. 517 zu Eph. 6,
6.
692 n fqalmodoulaiv (n fqalomodoula
N27: n fqalmodoulaiv Tischendorf ). Siehe
ASD VI, 3, p. 617, n. 222.
692693 Timentes Dominum Nov. Test.:
timentes deum. Cf. WordsworthWhite ad
loc.
693 Qen Graeci (krion: qen v.l. cf. Brown
ASD VI, 3, p. 618, n. 226). Er. folgt (u.a.) der
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 290v.
695 Sicut in Domino Nov. Test.: tanquam
domino (domino: in domino v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
695 Wv t kurw So auch die heutigen Ausgaben.
697 Christo seruite Vg.: domino Christo
seruite; Nov. Test.: nam domino Christo
seruitis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 619,
n. 243,4.
697 T douleete (t kurw Xrist
douleete: t gr kurw Xrist douleete
v.l.).
698 Tametsi douleete Mehrmals weist Er.
auf die Doppeldeutigkeit gewisser Verbformen hin. Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 6,
12, ASD VI, 8, p. 392, ll. 8587: Primum
admonendus est lector hic angustiamini non
esse dictum imperandi modo, sed indicandi.
698 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
24, CSEL 81, 3, p. 201, ll. 1819.
701 Qui facit Nov. Test.: Caeterum qui peccarit.
701 O d dikn ( gr dikn: d dikn v.l.
im Apparat Tischendorf vermerkt, cf. ASD
VI, 3, p. 619, n. 251). Er. folgt (u.a.) seiner Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 290v.
702 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
25, CSEL 81, 3, p. 201, ll. 1920 (egerit Vogels:
gerit codd.). Siehe app. crit. n.l. 702. Nach
Ambrosiaster (auch Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 977A) behalte ich die Lesart fert
(AD) statt feret E bei. Feret ist vielleicht
eingegeben durch recipiet (fut.) der Vg.
703 quo dkjse Dazu: ASD VI, 3, p. 619, n.
252.
704 nos suum Er. bersetzte im Nov. Test.
peccarit (cf. oben n.l. 701), nicht, wie er hier
sagt, peccabit.
704 Augustinus Aug. De natura boni 40, CSEL
25, p. 874, ll. 1819 (706 qui: quod v.l.; id
quod).

385
706707 Acceptio Nov. Test.: respectus. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 619, n. 254.
707708 Apud Deum In den heutigen Ausgaben der Vg. fehlt apud deum; siehe zu
dieser v.l. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 619, n. 254. In den Ausgaben
AD hat Er. apud Deum in das Lemma
Acceptio aufgenommen, cf. app. crit. ad
loc.
708 In reperio Im Apparat N27 ist die v.l.
proswpoljmca par t qe vermerkt. Cf.
ASD VI, 3, p. 619, n. 254.
711 Et aequum Vg.: quod iustum est et
aequum; Nov. Test.: aequitatem [quod iustum est A] et aequabilitatem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 619, n. 12,3.
711712 aequabilitatem Siehe ASD VI, 3, p. 399,
n. 134 zu 2. Cor. 8, 13.
714 Praeterea o krioi Die (vermeintliche)
v.l. Vos Domini (so im Nov. Test.) ist bei
WordsworthWhite nicht belegt. Sie findet
sich weder in Er.' Vg.Text von 1527, noch in
den von Froben 1491 und 1514 herausgegebenen Vg.Texten. Vielleicht nach Eph.
6, 9 (Vos Domini WordsworthWhite;
Domini Stuttgart Vg.) hinzugefgt. Angaben nach Brown, ASD VI, 3, p. 619, n. 11.
714 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4, 1,
CSEL 81, 3, p. 202, l. 5.
716 Sale sit conditus Nov. Test.: sit sale conditus. Dazu: ASD VI, 3, p. 621, n. 62.
716 Alati rtumnov So auch die heutigen Ausgaben.
716 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
6, CSEL 81, 3, p. 203, ll. 2021 (in gratia sale:
in sale gratia v.l. [cf. Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc.] so auch Er.'
Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.
978C).
720724 Hoc aberrant Er. wird wohl aus
eigener Erfahrung sprechen.
725 Nota faciet Nov. Test.: exponent (nota
facient: nota faciet v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 621,
n. 95.
725726 pnta de (gnwrsousin N27:
gnwriosin Tischendorf ).
727 duobus Onesimo Cf. Col. 4, 7, und 4,
9.
727 Nec pronomen Siehe die v.l. qui omnia
quae hic aguntur etc. Zu qui: WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 621, n.
9 4.
728 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
9, CSEL 81, 3, p. 204, ll. 1718: [qui est ex
vobis] omnia quae hic sunt etc.

386
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
LB 897
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759

ANNOTATIONES IN COL. 4,1015

[10] [C] De q u o a c c e p i s t i s m a n d a t a . Sermo Latinus videri possit


anceps et intelligi per Barnabam aliquid fuisse praeceptum Colossensibus. Quod
ita demiror interpretari Theophylactum. Sed Graeci carent hac ambiguitate, per
o. Rursum dubium est, vtrum Graecus articulus referat Barnabam an Marcum.
[D] Hic rursus mihi monendus est lector, quam non sit tutum credere libris in
aliam versis linguam. In prioribus aeditionibus adscripsi duo verba fretus interprete, quia fortasse tum Graecus codex non erat ad manum. In hac quarta aeditione consului Graecum codicem et multo aliud reperio quam interpres nobis
tradidit; nam Graeca sic habent: Par Barnba swv labon tv ntolv, ste
dzasqai atn per timv. Dnatai mn stzai ka ev t lbete ntolv, eta
p l|ljv rxv nagnnai t n lqj prv mv, Kolassev dzasqe atn
ntmwv, id est De Barnaba forsitan acceperant mandatum, vt eum honorifice
reciperent. Potest quidem poni punctum post haec verba accepistis mandata,
deinde ab alio initio legi si venerit ad vos, o Colossenses, excipite illum honorifice. Quod apud Theophylactum legitur par Barnba, aut par vsurpauit pro
per aut, quod est credibilius, scriptor ita deprauauit. Indicat autem Theophylactus, si coniunctim legas, dicendum dzasqai modo infinito, vt legit Ambrosius;
si disiunctim, dzasqe modo imperandi.
[11] [A] Qu i d i c i t u r Iu s t u s . Iustus hic Latina vox Iostov, [B] quum
Paulus testetur fuisse Iudaeum.
[12] [A] Se m p e r s o l l i c i t u s . A
gwnihmenov, id est certans siue laborans
[B] vel potius enixe laborans. [A] V t s t e t i s [B] p e r f e c t i . [A] Vt sitis, na
te. [B] Atque ita legit Ambrosius. Apparet interpretem pro te legisse stte.
[13] [A] Mu l t u m l a b o re m . Hlon poln, id est multum zelum siue
multam aemulationem.
[14] Lu c a s m e d i c u s . Loukv atrv. Articulus discernendi causa additus magis suadet, vt hoc de alio quopiam Luca dictum accipiamus. Ambigunt
enim interpretes.
[15] Et q u a e i n d o m o e i u s e s t e c c l e s i a m . Ka tn kat okon ato
kkljsan, id est et domesticam eius ecclesiam. Ambrosius, si modo non fallunt
codices, existimat Nympham fuisse mulierem deuotam, vt vocant. Sed ato pro734 adscripsi E: asscripsi D.
742 Colossenses Ec: Colassenses D E.

747 ostov BE: sostov, vnde videtur latinus


hic Iesus A.
752 zelum BE: elum A.

729 De mandata So auch Vg. und Nov. Test.


731 Theophylactum Theophyl. Expos. in Col. 4,
10, Migne PG 124, 1273B. Als Er. diese Anm.
fr die Ausgabe C (1522) verfasste, verfgte er
offenkundig nicht ber den griechischen
Theophyl.Text, cf. unten ll. 734735 (In
manum). Siehe Personas bersetzung: De
quo accepistis mandata, si venerit ad vos suscipite illum. A Barnaba forsitan hi bene viuendi
praecepta acceperant, vnde et eos adhortatur,

vt et hunc ad se aliquando venturum cum


honore suscipiant (fo clxviv). Er. wundert sich
ber die bersetzung a Barnaba.
732 Rursum Marcum Siehe ASD VI, 3, p. 621,
n. 102.
733 Hic rursus Siehe Annot. in Col. 2, 20, ll.
529530: Haec admonui, lector, vt intelligas
quid sit interpreti peregrini sermonis fidere.
Cf. n.ll. 529530 zur Stelle. Mehrmals legt Er.
dar, dass man sich nicht auf eine bersetzung

ANNOTATIONES IN COL. 4,1015

verlassen sollte. Die vorliegende Anmerkung


bezieht sich auf Personas bersetzung, aber
auch sei es verschleiert auf die Vg., die
eine bertragung des griechischen Originals
ist. Er. verteidigt hier implizite sein Unternehmen, nml. das Vergleichen des Vg.Textes
mit dem griechischen Urtext, und das Verbesseren der lateinischen bertragung.
734 In verba Diese Worte beziehen sich vermutlich auf per Barnabam (l. 730), durch Personas bersetzung (a Barnaba) veranlasst.
Da Er. aber die Anmerkung erst in der Ausgabe C hinzugefgt hat, kann die Behauptung In prioribus aeditionibus (Pl.) nicht fr
ganz richtig gehalten werden: Sie sollte lauten: in priore aeditione.
735736 In codicem Es betrifft den griechischen Theophyl.Text, cod. 2105. Dazu: Brown,
ASD VI, 3, p. 2; pp. 810. Siehe die n.l. 731
genannte Stelle: Expos. in Col. 4, 10, Migne PG
124, 1273B. Es gibt einige Varianten: l. 737
Per Barnba swv; 738 met timv; Dnasai
d stzai mn ev t; 739 Kolossaev.
744 scriptor Sc. der Abschreiber des Theophyl.Ms.
745 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
10, CSEL 81, 3, p. 205, ll. 13: [Barnabae] de
quo accepistis mandata, vt excipiatis eum
(der Nebensatz vt eum hngt von mandata ab).
747 Qui dicitur Iustus Nov. Test.: qui vocatur
Iustus. Zum Namen Iostov: Bauer s.v.
Iostov 3.: Beiname eines Judenchristen
Jesus, der den gefangenen Paulus bei seiner
Arbeit untersttzte.
747748 quum Iudaeum Siehe Col. 4, 11:
qui sunt ex circuncisione.
749 Semper sollicitus Nov. Test.: semper anxie
[enixe A B] laborans. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 622, n. 122.
749750 A
gwnihmenov enixe laborans Zu
gwnihmenov (auch die Lesart der heutigen
Ausgaben): Annot. in Col. 1, 29, ll. 236238.
750 Vt stetis perfecti So auch Vg. und Nov. Test.
Dazu: ASD VI, 3, p. 622, n. 124.
750751 Vt stte 1516 meinte Er., die Lesart
in Col. 4, 12 sei na te. Beim Vorbereiten der
zweiten Ausgabe erwhnt er in der vorliegenden annotatio die Lesart stte, der er jedoch
bereits im Nov. Test. A gefolgt hatte (u.a. nach
der Hs. AN III 11, cod. 2817, fo 291v). Dazu:
ASD VI, 3, p. 622, n. 124. In den heutigen
Ausgaben staqte: stte, te v.ll.
751 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4, 12,
CSEL 81, 3, p. 205, ll. 2021: vt sitis perfecti.
752 Multum laborem Nov. Test.: multum studium. Er. las u.a. in seiner Hs. AN III 11

387
(cod. 2817), fo 291v: hlon poln, das er durch
multum studium bersetzte. In den heutigen Ausgaben: poln pnon: poln kpon,
poln hlon, hlon poln v.ll. Dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 559 sq.; Brown, ASD
VI, 3, p. 623, n. 131, scheint eher hlon zu
bevorzugen.
754 Lucas medicus So auch Vg. und Nov. Test.
nach der Lesart Loukv atrv (so auch die
heutigen Ausgaben).
755756 Ambigunt enim interpretes Chrys. (In
Col. hom. 12, 1, Migne PG 62, 381) und Theophyl. (Expos. in Col. 4, 14, Migne PG 124,
1276B) gehen davon aus, dieser Lucas sei der
Evangelist, sie sagen aber zur Stelle auch: ekv
enai ka llouv kaloumnouv t nmati totw
(Theophyl. ekv d). Ambrosiaster, Comm. in
Col. 4, 14, CSEL 81, 3, p. 206, ll. 67, ist einigermassen zurckhaltend: qui et euangelium
et Actus apostolorum scripsisse perhibetur.
757 Et ecclesiam Nov. Test.: et quae in domo
illius est congregationem (ecclesia WordsworthWhite: ecclesiam Stuttgart Vg. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 623, n. 152).
757758 Ka kkljsan (atv N27: atn
Tischendorf, ato v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 560).
757758 Ka ecclesiam Cf. Annot. in 1. Cor. 16,
19, ASD VI, 8, p. 322, ll. 1620: Cum domestica sua ecclesia. Recte quidem vertit, sed non
ad verbum, vt Ambrosius: cum ea quae in domo
eorum est ecclesia, sn t kat okon atn
kkljsa, verum hic maluissem congregationem quam ecclesiam, quum significet familiam Christianam. Siehe Er.' bersetzung im
Nov. Test. (oben n.l. 757 angefhrt). Die Wendung kat okon atn (ato, atv) kkljsa ist wohl stehender Ausdruck fr Hausgemeinde (BlassDebrunner 2595).
758 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
15, CSEL 81, 3, p. 206, ll. 813, bes. ll. 1113:
Nymfam cariorem existimans, cuius et
domum salutat. Tam enim deuota videtur
fuisse, vt etc.
759760 Sed Nympham Siehe Valla, Annot.
ad loc.: Nympha vir fuit et non vt quidam
rentur foemina, quod probatur ex pronomine
eius quod graece est masculini, ato
(Garin, p. 880, col. 2) und Metzger, Commentary ad loc. p. 560: Numfan can be accented
Nmfan, from the feminine nominative
Nmfa (Nympha), or Numfn, from the
masculine nominative Numfv (Nymphas).
The uncertainty of the gender of the name
led to variation in the following possessive
pronoun between atv and ato.

388
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
LB 898
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788

ANNOTATIONES IN COL. 4,16

nomen apud Graecos additum significat virum fuisse, non mulierem Nympham.
Porro quod addit et quae in domo illius est ecclesiam, opinor hic ecclesiam accipi
non pro vniuerso coetu, sed pro reliqua familia iam Christiana. Nam Graeci
interpretes putant magnatem aliquem ob id fuisse, quod domi habuerit ecclesiam.
[16] Et q u u m l e c t a f u e r i t . Ex huius occasione loci, quidam epistolam
subornarunt velut a Paulo scriptam Laodicensibus, sed quae nihil habeat Pauli
praeter voculas aliquot ex caeteris eius epistolis mendicatas. Etiamsi Faber homo
doctus, sed aliquoties nimium candidus, diligenter reliquis admiscuit epistolis.
Graecanica scholia negant hanc epistolam, de qua hic agit, a Paulo scriptam
fuisse Laodicensibus. Neque enim dixit quae scripta fuit ad Laodicenses, sed
quae scripta fuit ex Laodicea. Proinde fuisse epistolam, quam Laodicensis quispiam scripserit ad Paulum, in qua tamen inessent quae ad Colossensium rem pertinerent. Theophylactus indicat fuisse qui putarint hanc esse quae prior est Pauli
ad Timotheum, quod eam scripserit Laodiceae. [D] Tertullianus libro Aduersus
Marcionem quinto indicat haereticos quosdam tradere episto|lam quae iuxta nos
scribitur Ephesiis, Laodiceis inscriptam fuisse. [A] Verum vt hac de re non pronuncio, ita nihil vereor asseuerare eam quam Stapulensis addidit, Pauli non esse:
Non est cuiusuis hominis Paulinum pectus effingere. Tonat, fulgurat, meras flammas loquitur Paulus. At haec praeter quam quod breuissima est, quam friget,
quam iacet. Iam illud stultum etiam est, non solum impudens, quod pleraque ex
hac ipsa collegit epistola quisquis hanc effinxit. At si quicquid erat in epistola
Laodicensium, idem in hac habetur et quidem tanto copiosius, quorsum attinebat mandare, vt illa hic quoque legeretur? Denique qui factum est, vt haec epistola apud Latinos extet, quum nullus sit apud Graecos, ne veterum quidem, qui
testetur eam a se lectam? Quanquam quid attinet argumentari? Legat qui volet
epistolam, extat enim in [D] Iacobi [A] Fabri [D] Stapulensis [A] commentariis.
Nullum argumentum efficacius persuaserit eam non esse Pauli quam ipsa epistola. Et si quid mihi naris est, eiusdem est opificis, qui naeniis suis omnium vete773 Theophylactus CE: Vulgarius A B.

777 addidit BE: addit A.

761762 Porro Christiana Siehe Annot. in 1.


Cor. 16, 19, ASD VI, 8, p. 322, ll. 1920: hic
maluissem congregationem quam ecclesiam, quum significet familiam Christianam
(cf. oben n.ll. 757758).
762763 Graeci interpretes Siehe z.B. Theophyl.
Expos. in Col. 4, 15, Migne PG 124, 1276C:
[Numfn] Mgav otov nr, ti ka tn
okon ato pnta pistov exen, ste ka
Ekkljsan [atn] kalesqai.
763 magnatem Georges und Souter, Glossary,
belegen den Plural magnates (megistnev):
die Grossen, die Huptlinge bzw. leading
people, LewisShort erwhnt auch den Singular magnas, atis (neben magnatus): a

great man, important person, magnate


(postclass.).
765 Et fuerit Nov. Test.: et quum recitata
[lecta A] fuerit. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 623, n. 161.
765767 Ex mendicatas Die neutestamentlichen Apokryphen umfassen eine komplexe
Sammlung unterschiedlicher Schriften. Zu
diesen Apokryphen zhlen auch die deuteropaulinischen Briefe, wie der dritte Korintherbrief und der Laodikenerbrief, der wohl einen
verlorenen Paulusbrief gleichen Namens (Kol
4, 16) ersetzen sollte (Der Neue Pauly s.v.
Neutestamentliche Apokryphen, vol. 8,
881884, bes. 883). Siehe zum umstrittenen

ANNOTATIONES IN COL. 4,16

Laodikenerbrief auch: H.J. de Jonge, ASD


IX, 2, p. 219, n.l. 901. Er. verneint die Echtheit des Laodikenerbriefes. Er sttzt sich u.a.
auf die Graecanica scholia (cf. ll. 769773),
ber die er mit Stunica stritt, cf. Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 218220, ll.
900914.
767 Faber Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, fo 188r,v, siehe fo 188r: Epistola
quam misit Paulus ad Laodicenses inter epistolas eius nunc non continetur. Verum vnam
titulo Pauli ad Laodicenses insignatam quatuor in locis reperi Quam quia nisi pietatem continere conspexi, nichil etiam fuerit a
pietate alienum, si eam hoc in loco inseramus, vt qui fuerint studiosi Pauli (debent
enim Christiani omnes) legant et etiam
consolentur legentes. Haec autem est huiusmodi; es folgt die berschrift des bewussten
Briefes Epistola beatissimi Pauli ad Laodicenses, danach der Text, der sich aus Pauluszitaten zusammensetzt.
769773 Graecanica pertinerent Ps.Oecumenius, Comm. in Col. 4, 16, Migne PG 119,
53D. Nach der von Er. benutzten Hs. AN III
11: tinv lgousin ox tn Palou prv
atov pestalmnjn, ll tn par ato [!]
Palw. O gr epe tn prv Laodikev, ll
tn k Laodikeav grafesan, o tn p
Palou prv Laodikav gr n epev tn
n Laodika ll tn p Laodikeav prv
Palon. Jn gr ti n at felon tov
Kolasaev (fo 292r). Diese Ps.Oecumeniusstelle spielt eine Rolle in der Kontroverse mit
Stunica, cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 218 sq. ll. 901907: Quod Latini
legunt epistolam ad Laodicenses, Graecis est
ka tn k Laodikaav, id est, eam quae est e
Laodicaea, citaueram Grecanica scholia, quae
docerent hanc epistolam de qua agit hic Paulus non fuisse scriptam Laodicensibus, cum
dicat: e Laodicaea scriptam. Et coniectant
fuisse epistolam quam Laodicensis aliquis [cf.
dazu die folgende Anm.] scripserit Paulo, sed
in qua inessent quae referret Colossensium
scire. Stunica in elencho notat me non intellexisse Grecanica scholia. Cf. ASD IX, 2, p.
219, n.l. 906.
771772 Laodicensis quispiam Dieses Subjekt
muss sich beziehen auf das pronomen ato
des in der vorangehenden Anm. zitierten
Textes (nicht den von Paulus an die Laodikener geschickten Brief, sondern tn par ato
Palw). Im MigneText steht: tn par atn
Palw, sc. den Brief der Laodikener. Er. hat
offenbar einen Singular gelesen (so auch im
zitierten Text der Apologia an Stunica).

389
773 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 4,
16, Migne PG 124, 1276D: [ka tn k Laodikeav na mev nagnte] Tv d n k Laodikeav; J prv Timqeon prtj atj gr k
Laodikeav grfj. Tinv d fasin, ti n o
Laodikev Palw psteilan. Vgl. Personas
bersetzung: Queret aliquis quenam illa
fuit ad Laodicenses epistola? Ea nimirum que
ad Timotheum prior conscripta est; hanc
namque ex Laodicea transmisit Apostolus,
tametsi dicant nonnulli ad Paulum priores
scripsisse epistolam (fo clxviir). Er. erwhnt
die zweite Interpretation erst in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, ll. 909912:
Sed Athanasius dissentit. Imo Theophylactus, quem Stunica falso putat Athanasium.
Quamquam Athanasius refert duas opiniones: vnam quae putat hanc epistolam a
Paulo fuisse scriptam ad Timotheum e Laodicea, alteram quae dicit hanc epistolam fuisse
scriptam ad Paulum a Laodicensi quopiam.
Man beachte, dass Er. von Laodicensi quopiam redet, Theophylactus von o Laodikev
(Pl.).
774 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 11, 12,
CCSL 1, p. 698, ll. 1112: Praetereo hic et de
alia epistola, quam nos ad Ephesios praescriptam habemus, haeretici vero ad Laodicenos. Siehe auch Adv. Marcion. V, 17, 1, CCSL
1, p. 712, ll. 913: Ecclesiae quidem veritate
epistolam istam ad Ephesios habemus emissam, non ad Laodicenos; sed Marcion et titulum aliquando interpolare gestit, Nihil
autem de titulis interest, cum ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam.
778 Non effingere Anspielung auf Adag. 301
(Non est cuiuslibet Corinthum appellere),
ASD II, 1, pp. 407410, cf. p. 407, ll. 56:
Vetustum iuxta ac venustum adagium de
rebus arduis quasque non sit cuiuslibet
hominis affectare.
780781 Iam effinxit Dazu: ODCC3 s.v.
Laodiceans, Epistle to, p. 951.
786 extat commentariis Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, fo 188r,v (cf. oben n.l.
767).
788794 Et euulgauit Er.' Hieronymusausgabe erschien, wie das Nouum Instrumentum,
1516. Er. beschwert sich hier darber, dass die
Texte des Kirchenvaters durch irgendeine
Person verderbt worden sind und dass sogar
unechte Werke in das corpus der Opera
Omnia von Hier. eingeschoben seien. Vgl.
Ep. 396 (an William Warham, cf. Allen,
introd. Ep. 396: dieser Brief stellt eigentlich
die Einleitung zu den Opera Omnia dar), ll.
142156: [Hieronymus] At nunc haud scio

390
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809

LB

rum theologorum omnia scripta contaminauit, conspurcauit, perdidit ac praecipue eius, qui prae caeteris indignus erat ea contumelia, nempe diui Hieronymi.
Nihil enim fere habemus huius praeter commentarios in prophetas et epistolas
aliquot, quod non sit studiose ab hoc furcifero vel mutilatum vel adulteratum vel
confusum turpissimeque contaminatum, vt ne quid dicam de tot voluminibus
insulsissimis, quae idem artifex Hieronymi titulo euulgauit. At Fabri mei candorem et ipse libens imitarer, nisi viderem fieri, vt dum ad hunc modum obsequundamus indoctis aliquot, indignis afficiantur contumeliis non solum heroes
illi, qui nobis pulcherrima sui monumenta reliquerunt, verum etiam bonae spei
ingenia, quae hac impostura aut deterrentur a literis, si suboleat, aut inficiuntur,
si non suboleat. Idem consimili candore psalterio suo adiecit epistolam Hieronymi nomine ad Damasum papam, in qua postulat, vt ad calcem in singulis psalmis adderetur, gloria Patri. Atqui hac ne fingi quidem possit quicquam infantius,
indoctius, insulsius. Tantum abest vt Hieronymi, hoc est hominis inimitabili
doctrina simul et eloquentia praediti videri possit. Vo b i s l e g a t u r. Ina ka
mev nagnte, id est vt et vos legatis; nam praecessit eam.
[18] Gr a t i a . Domini nostri Iesu Christi. Haec omnia apud Graecos non
inuenio. Et ita legit Ambrosius, quemadmodum habetur in Graecis exemplaribus; J xriv meq mn, id est Gratia vobiscum. [C] In codice Donatiani scriptum erat: Gratia Domini Iesu vobiscum. [D] Vterque codex e Constantia praebitus, consentiebat cum Graecis: Gratia vobiscum, Amen.
[A] ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM AD

810
811
812
813
901
2
3

[A] IN

[B] PER DESIDERIVM


[A] FINIS |

COLOSSENSES

ERASMVM ROTERODAMVM

EPISTOLAM PAVLI AD THESSALONICENSES PRIOREM ANNOTATIONES

[B] DES. ERASMI


[A]

4
5
6
7
8
9
10
11

ANNOTATIONES IN COL. 4,181. THESS. 1,3

ROTERODAMI

EX CAPITE PRIMO

[1] Et p a x . Hoc loco Graeci addunt illa pene solennia a Deo Patre nostro et Domino Iesu Christo, [C] quum Ambrosius tantum legat: Gratia vobis et
pax iuxta nostros codices.
[3] [A] Me m o re s o p e r i s . Potest et sic accipi memores vestri propter
opus fidei, vt subaudias neka. Su s t i n e n t i a e . Upomonv, id est tolerantiae
siue patientiae spei, hoc est quod patienter perseuerastis in spe. Ambrosius legit
expectationis pro sustinentiae. A n t e De u m . Emprosqen to qeo, id est coram
Deo.
794 euulgauit CE: euulgauit. id quod nemini
non liquebit, posteaquam totus Hieronymus, qui nunc prae manibus est, in lucem

exierit. Quod quidem aspirante Christi


spiritu, propediem [prope diem A] futurum
est A B.

391

ANNOTATIONES IN COL. 4,181. THESS. 1,3

802 inimitabili AD: inim tabili E.


803804 Vobis legatur praecessit eam inter
lemma Et quae in domo eius est ecclesiam
[post domi habuerit ecclesiam 763764] et
lemma Et quum [cum A] lecta fuerit [765]
posuit A.
810 Desiderium D: Des. B C E.
an quisquam omnium tractatus sit indignius.
Bona pars vigiliarum illius intercidit. Quod
superest non deprauatum erat, sed prorsus
extinctum et oblitteratum; idque partim quidem illiteratorum vitio scribarum, qui solent
ex emendatis inemendata describere, ex mendosis mendosiora reddere sed multo sceleratius a sacrilegis haud scio quibus studio
detruncata permulta, addita nonnulla,
mutata plaeraque, deprauata, sordidata,
confusa pene omnia Imo quod est pestilentissimum vitiandi genus mediis illius
commentariis passim admiscuerunt suas naenias ne quis repurgare posset.
793794 vt ne euulgauit Siehe vor allem Pelagius' Kommentar zu den Paulinen, der unter
den Namen des Hier. berliefert worden war,
und im 9. tomus der Hier.Ausgabe von 1516
abgedruckt wurde, cf. ASD VI, 8, p. 199, n.ll.
758759 zu 1. Cor. 9, 3.
798 suboleat Cf. l. 799. Zu diesem bildlichen
Sprachgebrauch: Adag. 581 (Odorari ac
similes aliquot metaphorae), ASD II, 2, p.
104, l. 758: Subolere apud eundem [sc. Ter.]
pro suspectum esse.
799 Idem Sc. Faber Stapulensis, Quincuplex
Psalterium (1513) fo aiiiir: Prologus beati Hieronymi in psalterium Romanum. Beatissimo
papae Damaso sedis apostolicae vrbis Romae
Hieronymus supplex Precatur ergo cliens
tuus vt vox ista psallentium in sede Romana
die noctuque canatur: et vt in fine cuiuslibet
psalmi siue in matutinis horis siue vespertinis
coniungi praecipiat apostolatus tui ordo Gloria patri et filio et spiritui sancto sicut erat in
principio et nunc et semper et in saecula saeculorum amen. Istud carmen omni psalmo
coniungi praecipias, vt fides cccxviii episcoporum Niceni concilii etiam vestri oris
consortio declaretur etc.
803 Vobis legatur Nov. Test.: vt vos quoque [et
vos A] legatis (vos legatis: vobis legatur v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
623, n. 165).
803804 Ina nagnte So auch die heutigen
Ausgaben.
804 nam eam Col. 4, 16b: et eam quae Laodicensium est vos legatis.

IN ANNOTATIONES BE: ANNOTATIONES


IN PRIOREM EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD
THESSALONICENSES A.
EX CAPITE PRIMO E: CAPVT PRIMVM A, om. B
C, EX CAP. I D.

12
3

1011 mprosqen deo BE: i. coram deo


mprosqen to qeo A.
805 Gratia Christi Er. las die v.l. mit dem
Zusatz Domini Christi (cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 624,
n. 182).
806 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
18, p. 207, ll. 12: gratia vobiscum.
807 J xriv meq mn So auch die heutigen
Ausgaben.
807 codice Donatiani Siehe n.l. 623 zu Col. 3, 10.
808 Vterque Constantia Siehe n.l. 624 zu Col.
3, 10.
4 Et pax Nov. Test.: et pax a deo patre nostro et
domino Iesu Christo (et pax: et pax a deo
patre nostro et domino Iesu Christo v.l., die
von Bentley bevorzugte Lesart, cf. WordsworthWhite ad loc.).
45 Hoc Christo In den heutigen Ausgaben:
ka ernj. Die Wendung: p qeo patrv
mn ka kurou Ijso Xristo (im Apparat
N27 und Tischendorf vermerkt) wird ausgelassen, cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 561. Er. folgte u.a. seiner Hs. AN III 11
(cod. 2817) fo 293v, cf. ASD VI, 3, p. 625,
n. 12.
5 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess. 1,
2, CSEL 81, 3, p. 212, l. 1: gratia vobis et pax
(vs. 2 fngt bei Ambrosiaster [Vogels] mit
gratia vobis et pax an).
7 Memores operis Vg.: memores operis fidei
vestrae; Nov. Test.: memores [recolentes A B]
vestri propter opus fidei. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 625 sq. n. 31,2.
8 Sustinentiae Vg.: sustinentiae spei; Nov.
Test.: quod permansistis in spe. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 626, n. 36.
89 Upomonv spe Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Memores et sustinentiae. Cur non
potius tolerantiae aut patientiae, vt facit
alibi quam sustinentiae? pomonv (Garin,
p. 880, col. 2).
9 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess. 1,
3, CSEL 81, 3, p. 212, l. 10.
910 Ambrosius sustinentiae Eher: expectationis pro sustinentiae spei.
10 Ante Deum Nov. Test.: coram deo.
10 Emprosqen to qeo So auch die heutigen
Ausgaben.

392

LB

12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
902
42
43
44
45
46
47
48

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 1,48

[4] [C] S c i e n t e s f r a t re s . Nec apud Graecos in hoc sermone seruata est


ratio grammatices, quod tamen incommodum nos interpretatione vitauimus,
etiamsi me non fugit Theophylactum ad Paulum [E] et Pauli collegas [C] referre
scientes. [E] Verum haud scio an hic sua nobis tradiderit interpres, quanquam
Chrysostomus eadem ferme, licet obscurius, et electionem interpretatur excellentiam, verum ad hunc sensum parum apte cohaerent quae sequuntur quia euangelium nostrum. Mihi scientes positum videtur pro scitis, quod paulo post repetit
sicut scitis. Siquidem hoc agit Paulus, vt Thessalonicenses credant euangelium
quod acceperant, non esse humanum, sed ex vocante Deo; id duplici probat
argumento et quod ipsos sic transformarit et quod qui praedicarant, quum essent
humiles et afflicti, tamen signis et virtute Spiritus omnia praestiterint.
[5] [A] No n i n s e r m o n e t a n t u m . In proxima epistola admonuimus
lgon opponi veritati et efficaciae pro quo illic interpres verterat speciem. [B] Itidem hic sentit praedicationem suam et miraculis fuisse comprobatam. [A] In
p l e n i t u d i n e . En pljrofora. De quo superius admonuimus, id est in certitudine et certa persuasione. Nec enim certam facit fidem qui docet tantum, sed
qui miraculis ac malorum tolerantia persuadet, is demum vere persuadet id quod
non faciebant ceudapstoloi. [B] Theophylactus tamen hoc postremum ad toleratas afflictiones refert, quod consentaneum non sit quenquam pro vana doctrina
tantum velle perpeti malorum. Thomas duas adducit interpretationes, sed quarum neutra scopum attingat: In plenitudine, inquit, ne se putarent minus accepisse quam Iudaeos aut in plenitudine, quia nihil illis non tradiderit Paulus
eorum quae ad fidem pertinent. Ambrosius Graecam vocem ita circumloquutus
est, non in phantasia, sed in veritate plenitudinis.
[6] [A] Exc i p i e n t e s ve r b u m . Dezmenoi tn lgon. Melius recepto
verbo siue sermone siue qui Domini verbum accepistis, quod vt Paulus tradidit non sine persequutione, ita illi receperunt non citra afflictionem et insectationem malorum. Caeterum hoc loco aut dzamenoi participium positum est loco
verbi aut ita distinguendum est, quemadmodum distinguit Theophylactus, imitatores mei facti estis et Domini, vt hactenus sit distinctio, deinde se|quatur excipientes verbum, vt sit sensus imitati estis me et ipsum Christum [D] eo [A] quod
euangelii causa libenter perpessi sitis afflictionem. Ambrosius legit imitatores nostri facti estis et ipsius Domini suscipientes verbum.
[7] Fo r m a . Tpoi, id est formae, quod Ambrosius vertit in exemplum et
recte.
[8] Di f f a m a t u s e s t . Ezxjtai, id est exsonuit siue ebuccinatus est, vt
admonet Laurentius, isque optimo iure ridet Remigium, qui notarit Paulum
29 Theophylactus CE: Vulgarius B.
38 ita illi BE: illi ita A.
40 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
12 Scientes fratres So auch Vg. und Nov. Test.
13 incommodum Er. meint, dass edtev / scientes

45 tpoi BE: tpoiv A.


46 recte. BE: recte. In omnem locum [quasi
lemma excusum] Graece est. In omni loco. A.
sich entweder auf fratres oder auf Paulus selbst
bezieht. Siehe ll. 1415 (etiamsi scientes).

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 1,48

14 Theophylactum Theophyl. Expos. in 1. Thess.


1, 4, Migne PG 124, 1281D: Edtev tn
klogn mn. Mnjmoneomen, fjsn, mn,
diti odamen ti klelegmnoi st p to
qeo (edtev wird durch odamen wieder aufgenommen: Subjekt ist Paulus, oder wie Er.
im Zusatz E, l. 14 sagt Paulus und seine
Gefhrten).
15 Verum interpres Er. hat offenbar in der
Ausgabe C nur Personas bersetzung des
Theophyl.Kommentars herangezogen. Siehe
Personas bersetzung ad loc.: Eo, inquit,
vestri memoriam facimus, quia certo scimus a
deo vos esse electos (fo clxviiir).
16 Chrysostomus Chrys. In 1. Thess. hom. 1, 2,
Migne PG 62, 395: O d lgei, toiotn stin
Jideimen ti tn gennawn te ka meglwn
ndrn, ti tn klektn (Jideimen sc. Paulus).
16 et interpretatur Siehe Chrys. In 1. Thess.
hom. 1, 2, Migne PG 62, 395: ok kousan
mnon tn lgwn, ll ka prv tn atn
korufn t Palw fqasan.
17 quae sequuntur Sc. 1. Thess. 1, 5a.
18 Mihi scitis Nach Er.' Interpretation sind
die Thessalonicher Subjekt von scientes, cf.
oben n.l. 13.
19 sicut scitis 1. Thess. 1, 5c.
23 Non tantum Vg.: quia euangelium nostrum non fuit ad vos in sermone tantum;
Nov. Test.: quoniam euangelium nostrum
[meum A] fuit erga vos non per sermonem [in
sermone A] solum; man beachte, dass Er. im
Lemma die Negation non umgestellt hat. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 627, n. 53.
2324 In speciem Siehe Annot. in Col. 2, 23, ll.
562563: Lgon hic interpretantur speciem;
ll. 566567: Proinde mihi videtur lgov hoc
loco sonare sermonem aut verba, vt opponatur rei. Er. referiert nicht genau: In der Vg.
steht Col. 2, 23 nicht speciem, sondern rationem. Cf. n.ll. 562563 zu Col. 2, 23.
2526 In plenitudine Vg.: et in plenitudine
multa; Nov. Test.: perque certitudinem multam [in certitudine multa A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 627, n. 57.
26 En pljrofora (n pljrofora N27: pljrofora Tischendorf ).
2627 De quo persuasione Siehe Annot. in
Col. 2, 2, ll. 252253: pljrofora magis sonat
certam persuasionem, quoties alicui plene fit
fides, ita vt nihil iam addubitet.
29 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess. 1,
5, Migne PG 124, 1284AB: Ka n pljrofora
poll. Toutsti, ka n kaksesi ka qlcesin. Wsper t sjmea ka to Pnematov
xorjga di tn tn pepisteuktwn pljroforan gnonto otw ka a pr to kjrg-

393
matov qlceiv meglj bebawsiv ato esi.
Nach Personas bersetzung: Et in plenitudine multa. Hoc est que per malorum et pressurarum tolerantiam affertur. Nam quemadmodum signa et spiritus sancti subministratio
ad fidelium animos confirmandos fiebant, sic
et predicantibus qui inferuntur angores, praedicationis asserende certiora sunt argumenta
(fo clxviiiv).
31 Thomas Thomas Aquinas, Super 1. Thess. lect.
13, vol. II, p. 166: Et in plenitudine etc. Et
hoc addit, ne crederent se minus recepisse
quam Iudaei; In plenitudine multa, scilicet
quia instruxi vos de omnibus ad fidem necessariis.
32 scopum attingat Cf. Adag. 930 (Scopum attingere), ASD II, 2, p. 436, ll. 472473: Est
coniectura rem ipsam assequi.
34 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 5, CSEL 81, 3, p. 212, l. 30 p. 213, l. 1.
36 Excipientes verbum Nov. Test.: recipientes
sermonem [verbum A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 627, n. 62.
36 Dezmenoi tn lgon So auch die heutigen
Ausgaben.
3637 Melius accepistis Er. meint, dass das
Partizip dezmenoi das Prteritum hinsichtlich
des verbum finitum ausdrckt. Cf. n.l. 619
und n.ll. 619620 zu Col. 3, 9.
3940 aut dezmenoi verbi Zum Partizip statt
verbum finitum: BlassDebrunner 468.
40 Theophylactus Theophyl. Expos. 1. Thess. 1, 6,
Migne PG 124, 1284CD. Theophyl. behandelt zwei Lemmata: Ka mev mimjta mn
genqjte ka to kurou (1284C), und: Dezmenoi tn lgon n qlcei poll ktl.
(1284CD); er hat also kurou von lgon
getrennt (wie Er. sagt).
43 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 6, CSEL 81, 3, p. 213, ll. 78.
45 Forma Nov. Test.: exemplo. Zum Gebrauch
des Dativs finalis als Prdikatsnomen: ASD
VI, 3, p. 99, n. 283 zu Rom. 8, 28 (vgl. PlaterWhite 112, 3, p. 91).
45 Tpoi Im Nov. Test.: tpouv (tpon: tpouv
v.l.).
45 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 7, CSEL 81, 3, p. 213, l. 10.
47 Diffamatus est Nov. Test.: pertonuit. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 627 sq. n. 81.
47 Ezxjtai So auch die heutigen Ausgaben.
48 Laurentius Valla, Annot. ad loc.: A vobis
enim diffamatus est sermo domini. Graece
dicitur diffamatus, zxjtai, quod est exonuit et, vt sic dicam, ebuccinatus est.
Augustinus siue ex hoc epistolae loco siue
etiam ex aliis libris solet vti hoc participio

394
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67

68
69
70
71
72
73
74

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 1,102,2

veluti soloecissantem, quod abusus sit hoc verbo diffamare in bonam partem,
quasi vero Paulus Latine scripserit ac non magis Graece, aut quasi Paulo praestandum fuerit quicquid quilibet verterit interpres, vt si Remigius pro nfein verteret inebriari, Paulus in ius sit vocandus violatae Latinitatis reus. Iam vero
palam falsum est omnia verba apud Latinos ad eundem modum composita significare in malam partem, nisi forte dispergere, disiungere, dissoluere idque
genus alia sexcenta sunt in malam accipienda partem. Apud Graecos huiusmodi
vox est, quae addita nominibus ac verbis id efficit, vt dustuxen, dusfjmen,
contraria e, apud Latinos non item. Certe Augustinus diffamare vtitur pro
diuulgare, quum fama longe lateque spargitur. Inscitiae vtcunque dari venia
potest, verum quis ferat tantam arrogantiam cum inscitia coniunctam? imo quis
non rideat tam insignem stultitiam, vt non consultis voluminibus hoc imputet
Paulo Graece scribenti quod admissum sit ab interprete [B] Latino? [A] Nisi forte
Remigius credidit Paulum [B] Graecis [A] scripsisse Latine. [D] Denique fieri
potest, vt hoc commentum aliquis Remigii scriptis adsuerit. [A] Pro f e c t a e s t .
Ezelluqen, id est emanauit siue peruenit aut potius dimanauit. Neque enim
dixit in omnem locum, sed in omni loco, vt intelligas id quod ante clanculum
mussitabatur iam coeptum publicitus praedicari.
[10] Qu i e r i p u i t . Tn umenon mv, id est qui eripit nos, participium
praesentis temporis.
EX CAPITE SECVNDO

[2] Se d a n t e p a s s i m u l t a . Multa addidit nescio quis de suo. Nam nec


apud Graecos est nec apud Ambrosium [C] nec in vetustis exemplaribus, nominatim Donatianico, [D] concordabat vterque Constantiensis. [A] Ka propaqntev ka brisqntev, id est et ante passi et contumeliis affecti. Porro passum
vsurpauit Graecorum more pro afflicto, quibus et pqov siue pqjma dicitur
51
54
56
61

verterit E: verteret AD.


idque E: ad idque AD.
nominibus A B D E: nomininibus C.
admissum BE: factum A.

62 Latine BE: latinos A.


63 adsuerit E: assuerit D.
66 coeptum BE: ceptum A.

diffamatus pro eo quod est, vt interpres accipit, longe lateque diuulgatus. Quod nesciens
Remigius, non modo in Augustinum, sed
quod multo est maius, in Paulum contumeliosus est, inquiens: Diffamatus maxime pro
vituperatione ponitur, et in contrariam partem.
Sed apostolus non curans de proprietate verborum, cum debuit dicere manifestatus et diuulgatus est sermo dixit diffamatus. Imo tu non
curas de verborum proprietate, qui graecam
veritatem non consulis, in qua lingua Paulus
accurate loquutus est, qui in verbis cum propriis tum ornatis, duntaxat rerum maiestate

seruata, Demosthenem ipsum antecellit


(Garin, p. 880, col. 2).
48 Remigium Remigius kommt auch Annot. in
1. Cor. 9, 13, ASD VI, 8, p. 204, ll. 840847,
zur Sprache: Stomachatur hoc loco Valla
aduersus Remigium Deinde longius euectus animi calore Valla demiratur impudentiam quorundam theologorum, qui Paulinas
epistolas, quum Graece scriptae sint, ausi sint
interpretari Graecorum literarum prorsus
ignari (cf. Valla, Annot. in 1. Cor. 9, 13,
Garin, p. 865, col. 2). An der vorliegenden
Stelle des Thessalonicherbriefes bringt Valla

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 1,102,2

Remigius wiederum vor. Er fhrt dessen


Text an, der bei Migne PL 117, 766C abgedruckt steht. Es handelt sich um eine Stelle
der Expositio in Epp. S. Pauli, bei Migne
Haimo/Haymo von Halberstadt zugeschrieben. Die Autorschaft des bewussten Pauluskommentars war nicht unumstritten. Nach
Bentley, Humanists, p. 60, war Haimo von
Auxerre der Autor dieser Kommentare. Vgl.
auch Paul Gerhard Schmidt, Erasmus und
die mittellateinische Literatur in: Erasmus
und Europa, hrsg. von August Buck. Wiesbaden, 1988, pp. 129137, bes. pp. 135136.
Haimo von Auxere (gestorben um 855) war,
gleich wie der von Valla genannte Remigius,
ein bedeutender Exeget aus der Schule von
Auxerre; demzufolge liegt eine Verwechslung
der beiden Personen wohl auf der Hand. Dasselbe gilt fr die Verwechslung von diesem
Haimo mit seinem Namensbruder Haimo
von Halberstadt. Siehe zu Haimo von
Auxerre: 2LThK 4, 1325 s.v. Haimo von
Auxerre; zu Haimo von Halberstadt: loc. cit.
13251326 s.v. Haimo (Haymo, Heimo etc.)
Bischof von Halberstadt; zu Remigius von
Auxerre: 2LThK 8, 12231224 s.v. Remigius
von Auxerre. Vgl. auch ASD VI, 8, p. 205, n.l.
842 zu 1. Cor. 9, 13.
4849 qui partem Haimo von Auxerre (dazu
die vorangehende Anm.), Expositio in Epp. S.
Pauli, Migne PL 117, 766C: Diffamatio
maxime pro vituperatione ponitur et in
contrariam partem. Sed Apostolus non
curans de proprietate verborum, cum debuit
dicere a vobis manifestatus et diuulgatus est
sermo Dei dixit diffamatus. Siehe oben n.l.
48.
5052 quasi vero reus Siehe die oben n.l. 48
zitierte Passage von Valla, Annot.: Imo tu
non curas de verborum proprietate, qui graecam veritatem non consulis, in qua lingua
Paulus accurate loquutus est. Das Beispiel
pro inebriari (ll. 5152) stammt von Er.
selbst.
5255 Iam partem Dis, eigentlich entzwei,
auseinander, gehrt zu den praepositiones
inseparabiles: Siehe KhnerHolzweissig
211, pp. 935936.
5455 idque sexcenta Zum Begriff sexcenta:
ASD VI, 8, p. 93, n.l. 871 zu 1. Cor. 4, 15.
5556 Apud dusfjmen Zu den griechischen
Prfixen dus (nach Wackernagel = kako)
und e: Schwyzer I, p. 432 sq. (Nominalkomposition 2.a.a.23). Es gibt einige hnliche Wrter im Latein, z.B. dyscolus, dyspepsia, die jedoch aus dem Griechischen
entlehnt worden sind.

395
57 Augustinus Den Verweis auf Aug. hat Er.
wohl Vallas oben n.l. 48 zitierter annotatio
entnommen. Siehe z.B. Aug. De moribus Eccl.
I, xiv, 24, CSEL 90, p. 28, l. 8; I, xxix, 61, p.
63, l. 15.
6263 Denique adsuerit Zusatz D: Er. ist sich
der Tatsache bewusst, dass bei der berlieferung der Schriften immer Fehler und Zustze
die Texte verderben knnten. Siehe n.ll.
788794 zu Col. 4, 16.
63 Profecta est Nov. Test.: dimanauit. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 628, n. 86. Vgl.
auch Valla, Annot. ad loc.: Sed in omni loco
fides vestra, quae est ad deum, profecta est.
Ego ad tollendam ambiguitatem maluissem
dicere quae est apud deum, emanauit siue
diuulgata siue euagata est, prv tn
qen zelluqen (Garin, p. 880, col. 2).
Ezelluqen auch in den heutigen Ausgaben.
6465 Neque loco Cf. oben app. crit. n.l. 46
zu 1. Thess. 1, 7.
67 Qui eripuit Nov. Test.: qui liberat. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 629, n. 105.
67 Tn umenon mv So auch die heutigen
Ausgaben.
70 Sed multa Nov. Test.: sed quod [quod
om. A] ante malis afflicti (sed ante passi:
sed ante passi multa v.l. cf. Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 629, n.
22). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 629,
n. 22.
7071 nec Ambrosium Das griechische quivalent von multa ist in den heutigen Ausgaben des NT zur Stelle nicht nachgewiesen.
Vgl. Brown, ASD VI, 3, p. 629, n. 22. Siehe
Ambrosiaster, Comm. in i. Thess. 2, 2, CSEL
81, 3, p. 214, ll. 2526 (sed ante passi).
72 Donatianico Siehe n.l. 623 zu Col. 3, 10.
72 vterque Constantiensis Siehe n.l. 624 zu Col.
3, 10.
7273 Ka brisqntev Im Nov. Test.: ll
ka propaqntev ktl. cf. AN III 11 (cod. 2817)
fo 295r (ll propaqntev: ll ka propaqntev v.l. bei Tischendorf im Apparat vermerkt).
7374 Porro afflicto Dazu: ASD VI, 3, p. 629,
n. 22.
7475 quibus afflictio Vgl. Annot. in 2. Cor. 1,
6, ASD VI, 8, p. 330, ll. 7073: Earundem
passionum. Tn atn paqjmtwn, id est
eorundem malorum siue dolorum aut
earundem afflictionum. Et paulo post:
koinwno ste tn paqjmtwn, id est participes estis malorum aut afflictionum, nam
passio vox est dura Latinis auribus. Siehe
den Kommentar ad loc.

396

LB

75
76
77
78
79
80
903
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,37

afflictio. Fi d u c i a m h a b u i m u s . Eparrjsiasmeqa. Quod ita circumloquitur Ambrosius: exerta libertate ausi sumus. Est autem parrjsisasqai, palam et
intrepide quod dicendum sit, dicere, quemadmodum saepe iam admonuimus.
In m u l t a s o l l i c i t u d i n e . En poll gni, id est in multo certamine siue
labore aut periculo, quod tamen saepe vertit ad hunc modum. Ambrosius certamen legit. |
[3] No n d e e r ro re . Ok k plnjv. Error apud nos tantum est decepti,
at plnj Graecis est et decipientis; vnde maluissem vertere imposturam. In hunc
sensum interpretantur Graecorum commentarii. Etenim qui fallere studet, non
coniicit semetipsum in pericula, sed deliciis indulget potius et suum ipsius negocium agit. Ne q u e e x i m m u n d i c i a . Ez kaqarsav, id est ex immundicia,
quod Graecanica scholia exponunt maleficas artes et abominandas, quas ideo
vocat immundiciam, quod fiat impuris et sordidis rationibus ad imponendum
simplicibus, [E] quod magici solent et impostores simulantes miracula.
[4] [A] V t c re d e re t u r a n o b i s . A redundat, hoc est vt nobis committeretur euangelium, pisteuqnai t eagglion.
[7] Qu u m p o s s e m u s vo b i s o n e r i e s s e . En brei enai, id est in
onere siue in pondere esse. Quod quidem bifariam legunt Graecanica scholia.
Aut n brei, hoc est in pondere et autoritate, quoniam praecessit non quaerentes
gloriam et sequitur sed facti sumus paruuli. Ad haec Ambrosius videtur de honore,
non de grauatione interpretari. Denique ad hunc sensum facit quod continenter
adiecit vt Christi apostoli. Neque enim est apostolorum grauare suo supercilio
quenquam. Aut n brei, quod nihil ab illis acceperit nec vsquam sumptui aut
oneri fuerit. Prior interpretatio mihi magis arridet. Se d f a c t i s u m u s
85 kaqarsav BE: karqasav A.
8687 maleficas immundiciam E: Maleficum et abominandum, quam ideo vocat
immundiciam AD.

87 rationibus E: artibus AD.


8990 committeretur AC E: commiteretur
D.
98 fuerit CE: fuit A B.

75 Fiduciam habuimus Nov. Test.: audacter egerimus. Zur bersetzung des griechischen
Verbs parrjsiasmeqa (so Nov. Test. und die
heutigen Ausgaben): ASD VI, 3, p. 629, n. 21.
Man beachte, dass parrjsihomai hier mit
dem Inf. verbunden ist, cf. Bauer s.v. parrjsihomai 2: nach dem Vorbild von tolmn
cf. BlassDebrunner 39210 : den Mut
gewinnen, wagen.
76 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 2, CSEL 81, 3, p. 215, l. 1.
77 quemadmodum admonuimus Siehe Annot.
in Eph. 6, 20, ll. 632634. Er. behandelte
jedoch bes. parrjsa, cf. Annot. in Eph. 3, 11,
ll. 636638: Et fiduciam est parrjsan, quam
Ambrosius vertit libertatem. Est autem
audacia libere loquendi; Annot. in Eph 6, 19,
ll. 627628.

78 In multa sollicitudine Nov. Test.: in multo


certamine. Vgl. Annot. in Col. 2, 1, ll.
242243: Qualem sollicitudinem. Jlkon
gna, id est quantum certamen siue periculum, cf. n.ll. 242243 zur Stelle. Siehe
auch Valla, Annot. in 1. Thess. 2, 2: Loqui
ad vos euangelium dei in multa solicitudine. Imo in multo certamine, n poll
gni (Garin, p. 880, col. 2). Die Lesart n
poll gni steht auch in den heutigen
Ausgaben.
79 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 2, CSEL 81, 3, p. 215, ll. 23: loquendo ad
vos euangelium dei in magno certamine.
81 Non de errore Nov. Test.: non fuit ex impostura.
81 Ok k plnjv So auch die heutigen Ausgaben.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,37

8182 Error decipientis Siehe Annot. in Eph.


4, 14, ll. 924925: Erroris. Tv plnjv.
Melius vertisset imposturae. Nam plnj et
decipientis est, at error decepti. Die Bedeutung die Tuschung fr plnj gibt es nur in
der Bibel und bei den kirchlichen Schriftstellern, cf. LiddellScott und Lampe s.v. (nicht
klassisch).
83 Graecorum commentarii Siehe Theophyl.
Expos. in 1. Thess. 2, 3, Migne PG 124, 1288B:
J gr parkljsiv mn ok k plnjv. Toutstin, didax ok k plnjv. O gr
planntev ok ev kindnouv autov kdidasin, ll ev trufv g d mautn ev kindnouv zdwka. Wste dlon nteqen, ti
didax mou o plan. hnlich Chrys. In 1.
Thess. hom. 2, 2, Migne PG 62, 401.
85 Neque ex immundicia Nov. Test.: neque ex
immundicia (neque de immunditia: neque ex
immunditia v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Man kann sich fragen, ob Er. im
Lemma, in dem er blich die Lesart der Vg.
bietet, irrtmlich die Lesart seiner eigenen
Fassung statt der Vg.Lesart gegeben hat.
85 Ez kaqarsav So auch die heutigen Ausgaben.
86 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in 1. Thess. 2, 3, Migne PG 119, 65D, nach der
Hs. AN III 11, fo 295r: Tnov d xrin p
kindnwn ev kindnouv mbllein qarrsamen; ti parkljsiv mn, toutstin
didax o peplanjmnon ti dedolwmnon
kqarton, toutstin musarn gojtikn,
xei, ll qea sti, fjs.
89 Vt crederetur a nobis Nov. Test.: vt nobis
committeretur (nobis: zu a nobis: ASD VI, 3,
p. 631, n. 43).
89 A redundat Siehe Er.' Liste der Loca manifeste
deprauata, fo Oo5r der Ausgabe D: Vt crederetur a nobis. A redundat et sensum vitiat.
8990 hoc eagglion Er. gibt hier seine
bersetzung des Nov. Test.; die griechische
Lesart stimmt mit der der heutigen Ausgaben
berein.
91 Quum esse Nov. Test.: quum possemus in
autoritate esse (cum possimus: cum possemus
v.l.; oneri esse: vobis oneri esse, cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 631, n.
71). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 631, n. 71.
9192 En esse En brei enai (so auch die
heutigen Ausgaben) bedeutet hier nach Bauer
s.v. brov 2.: gewichtig auftreten.
9298 Quod arridet Er. erlutert seine Interpretation der Wendung n brei enai
anhand der Scholien von Ps.Oecumenius,
wobei er sich auch auf Ambrosiaster sttzt. In
der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. verteidigt er

397
seine Auffassung gegen Stunica, der die bersetzung im Nov. Test. fr fehlerhaft hielt.
Siehe ASD IX, 2, p. 220, ll. 916929: Er.
beruft sich auf Grecos interpretes (sc. Ps.Oecumenius, cf. ASD IX, 2, p. 221, n.l. 916), auf
Ambrosius (sc. Ambrosiaster, cf. ASD IX, 2,
p. 221, n.l. 923) und auf Athanasius (sc.
Theophylactus, cf. ASD IX, 2, p. 221, n.l.
925). Stunicas Kritik (in elencho) wird auch
angefhrt: perperam ab Erasmo hunc locum
traductum (ASD IX, 2, p. 220, l. 927, cf. p.
221, n.l. 927).
92 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in 1. Thess. 2, 7, Migne PG 119, 68D. Nach
der Hs. AN III 11, fo 295v: n tim ka dzj,
n brei toutsti laben ka trfesqai. Cf.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220,
ll. 916919: Iuxta Grecos interpretes bifariam accipi potest n brei, id est, in autoritate et honore, aut n brei, id est, onerosi
propter sumptus. Prior sensus mihi magis
probatur. Stunica ne quid illi mecum conueniat multis verbis asserit posteriorem.
9394 non gloriam 1. Thess. 2, 6: nec quaerentes ab hominibus gloriam (auch in der
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220,
ll. 922923 angefhrt).
94 sed paruuli 1. Thess. 2, 7b, in der Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, l. 923:
sed facti fuimus paruuli siue placidi.
94 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 7, CSEL 81, 3, p. 216, ll. 1617: cum possemus oneri esse vt Christi apostoli. Siehe
unten ll. 104109 (Ambrosius Ambrosius).
9495 Ambrosius interpretari Er. las bei
Ambrosiaster nicht oneri (wie in Vogels' Ausgabe, cf. die vorangehende Anm.), sondern
honori, von Vogels im Apparat seiner Ausgabe Das corpus Paulinum des Ambrosiaster vermerkt. Siehe Er.' Ambrosiusausgabe tomus IV,
p. 980D: honori esse. Vgl. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, ll. 923925:
Ambrosius pro oneri legit honori, sed vt demus
hoc esse deprauatum, certe amplectitur in
expositione sententiam quam nos secuti
sumus. Anlsslich Stunicas Kritik besttigt Er.
im Zusatz C (unten ll. 105108) durch das
bewussten Ambrosiasterzitat seine Auffassung.
96 supercilio Dazu n.l. 549 zu Col. 2, 21.
9798 Aut fuerit D.h. die zweite Interpretation, der Stun. folgte, und die bei Ps.Oecumenius zu finden ist, cf. oben n.l. 92.
9899 Sed paruuli Nov. Test.: sed fuimus
placidi (paruuli WordsworthWhite: lenes
Stuttgart Vg.). Zur Lesart der Vg. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 631 sq.
n. 75.

398
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

p a r u u l i . Interpres et Ambrosius legisse videntur npioi, id est paruuli siue


pueri. Verum Graeci codices habent pioi, id est mites minimeque austeri.
Vtrunque tolerabile est. Verum posterius propius facit ad Pauli sensum, vt opponatur ei n brei, vt intelligas eum non fuisse vsum fastu et supercilio inter illos,
[D] quemadmodum faciebant pseudapostoli, [A] sed mansuetudine et lenitate.
Vtranque scripturam indicat Theophylactus interpres. Ambrosius honori legit,
non oneri, et ita edisserit: [C] ad comprimendos, inquit, eos, quibus nec facultas erat
nec pudor et tamen honorem sibi poscebant. Se enim potius quam Dei doctrinam
commendari volebant. Apostolus autem qui gloriam non ad praesens, sed in futuro
requirebat, se humilem faciebat, vt Dei praedicatio exaltaretur. Hactenus Ambrosius. Iam vt illud donemus in contextu pro oneri scriptum honori, certe palam est
Ambrosium amplecti sententiam, quae nobis visa est potior. [A] Cui ego [C] sane
[A] libentius subscripserim, non tantum ob id quod aptius quadret ad huius loci
sententiam cum caeteris item complusculis ad hunc ipsum locis pulchre consentiens, verumetiam quod inter tot egregias dotes quibus principem ac praecipue
episcopum praeditum esse oportet, non alia sit, qua vel ornetur decentius vel
commendetur efficacius quam morum et ingenii lenitas ac mansuetudo, quae
fere non nisi eximiam probitatem et insignem sapientiam tum comitari solent,
tum arguere. Vulgaris aut ficta probitas suum habet fastum, suum habet supercilium, et sibi plus aequo indulgens, vt alienarum virtutum est maligna aestimatrix,
ita vitiorum alienorum acerba insectatrix est. Quanquam autem huius laudis
prima secundum Christum gloria penes Paulum nostrum est, qui quum caeteros
omnes omnibus et dotibus et officiis apostolicis longe praecurreret, tamen vnus
apostolum esse sese velut ignorabat, hoc sese gerens submissius, quo maior esset;
tamen his quidem temporibus neminem noui qui propius ad hanc laudem accedat quam ille meus, imo non meus, sed totius insulae Britannicae Moecenas Guilielmus Vuaramus, archiepiscopus Cantuariensis, in quo cum nihil sit, quacunque contempleris hominem, quod non eximium ac maximum esse iudices,
tamen haud alia re maior videri solet quam quod modis omnibus maximus, solus
ipse magnitudinem suam non agnoscat. Quo fit, vt cum caeteris virtutibus
superet etiam maximos, hoc vno nomine superet et seipsum, quod sibi magnus
non est. Si quis expendat dignitatis fastigium, si negociorum molem et amplitudinem, si iudicium pene diuinum, si vim ingenii incomparabilem, si eruditionem
vndiquaque absolutam, si vitae puritatem, si fortunae splendorem, quem pro
temporum ac regionis consuetudine tolerat verius quam habet, ne inter summos
quidem vllum inuenies, quem cum hoc ausis conferre.
Rursum sic obuius et expositus est omnibus, vt vix reperias vel in media plebe,
inter infimae sortis homines, quem hic non anteeat comitate, facilitate, mansue-

104 Theophylactus CE: Vulgarius A B;


honori CE: honore A B.
110111 Cui ego sane libentius CE: cui lectioni
ego libentius A B.

112 ad CE: apud A B.


122 submissius BE: summissius A.
124125 Guilielmus E: Gulielmus A C D,
GVLIELMVS B

399

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

125 Vuaramus A CE: VVARANVS B.


134 vllum A B D E: illum C.

136 anteeat BE: ante eat A.

99101 Interpres tolerabile est Siehe N27


npioi: Tischendorf pioi. Zu diesen beiden
Lesarten: Metzger, Commentary ad loc. p. 561
sq. und H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 221, n.l.
930. Stunica verteidigt aufgrund seines
Vg.Textes die Lesart npioi; Er. folgt der
Lesart pioi der ihm zugnglichen Hss. Auf
Stunicas Einwand antwortet er in Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, ll.
931935, cf. ll. 934935: Quid igitur hic agit
aduersum me Stunica? Recte, inquit, traduxit
interpres, quasi ego hoc negarim. Siehe den
Kommentar ad loc.
99 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 7, CSEL 81, 3, p. 216, l. 24: Sed facti fuimus paruoli in medio vestrum.
102 supercilio Siehe n.l. 549 zu Col. 2, 21.
104 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 7, Migne PG 124, 1289B: A
ll genqjmen
pioi n msw mn. Jpioi toutsti proi,
barev. J ka npioi n msw mn toutstin kraioi, fildozoi. T gr npion odn
toioton loghetai. Nach Personas bersetzung: Sed facti sumus paruuli [!] in medio
vestrum. Id est benigni, nil graues, vel
paruuli, id est immunes nequitie, nec glorie
cupidi, qui enim tantula sunt etate, nihil
huiusmodi meditantur (fo clxixv).
104 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess. 2,
7, CSEL 81, 3, p. 216, ll. 1617 (cum possemus
oneri esse), cf. oben n.l. 94 und n.ll. 9495.
105108 ad exaltaretur Ambrosiaster, loc. cit.
p. 216, ll. 1923 (108 quaerebat: requirebat in
Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 980D).
109110 Iam potior Im vorliegenden Zusatz
C (ll. 105110) wiederholt Er. seinen Standpunkt was Ambrosius angeht, anlsslich der
Kritik von Stunica, cf. oben ll. 9495 und n.ll.
9495.
115 ingenii mansuetudo Cf. oben l. 103 (mansuetudine et lenitate): Paulus tritt freundlich
und mit Nachsicht auf. Er. hlt die mansuetudo (die Freundlichkeit) und die lenitas
(die Milde) fr die wesentlichen Eigenschaften eines Bischofs (und eines Herrschers berhaupt, cf. l. 113 principem).
117118 supercilium Siehe n.l. 549 zu Col. 2, 21.
118 aestimatrix Dazu: Hoven, Lexique s.v. aestimatrix I: celle qui estime, qui juge.
119 insectatrix Dazu: Hoven, Lexique s.v. insectatrix: ennemie, qui poursuit, insectatrix
wird gleichwie aestimatrix hier substantivisch verwendet. Zu den Bildungen auf trix:
Hoven, Lexique, pp. 425426.

119130 Quanquam est Nachdem Er. die


vorzglichen Eigenschaften von Paulus
genannt hat und bemerkt hat, dass jeder
Bischof ber hnliche Charaktereigenschaften verfgen sollte, geht er zu einer Lobrede
auf seinen Maecenas, William Warham
ber, den Erzbischof von Canterbury, der
sich, laut Er., wie auch Paulus seiner Grsse
nicht bewusst ist (cf. ll. 127128 solus
agnoscat).
123224 tamen Moecenates Mehrmals spendete Er. seinem Mzen William Warham
Lob. Siehe z.B. Ep. 269, ll. 7286 (= ASD II,
1, p. 30, ll. 184196), cf. bes. ll. 8286 (ll.
192196): Qui cum modis omnibus sit maximus, mihi tamen hoc nomine praecipue
magnus videtur, quod ipse solus magnitudinem suam non agnoscit, vt haec ipsa sit illius
summa laus, quod cum meritis suis omnem
superet laudem, haud tamen vllam quantumuis moderatam laudem admittat und
Eccles. I, ASD V, 4, pp. 140144, ll. 173253.
An dieser Stelle des Eccles., der 1535 erschien,
hlt Er. sozusagen eine Leichenrede, denn
William Warham war 1532 gestorben. Siehe
auch Ep. 2758 (praefatio zur Hier.Ausgabe
von 1533), ll. 3883: Quum hec adornaretur
editio, incomparabilis heros Guilhelmus
Waramus, archiepiscopus Cantuariensis ac
totius Angliae primas, terras reliquit et in
celeste contubernium emigrauit: vir ex omni
virtutum et ornamentorum genere concinnatus etc. In Adag. 155 (Cygnea cantio), ASD II,
1, p. 270, ll. 336342, zitiert Er. einige Zeilen
des Carmen 65 (Reedijk 80), das er William
Warham widmete (ASD I, 7, pp. 231233);
siehe bes. Vredevelds Einleitung zu Carmen
65, p. 231 sq. Vgl. auch Adag. 3401 (Ne bos
quidem pereat), ASD II, 7, p. 238, ll. 9497.
Er. widmete William Warham seine Euripidesbersetzungen, cf. Ep. 188 (ASD I, 1, pp.
216219). Seit 1512 bezog Er. von William
Warham eine Pension, deren tatschliche
Auszahlung sich brigens nicht ohne Schwierigkeiten vollzog (cf. Ep. 387, 424, 425, 465,
467 etc.). Siehe zu William Warham (um
14521532) Contemporaries s.v. [William]
Warham, vol. III, pp. 427431. Er. fgt an der
vorliegenden Stelle der Annot., wie oben n.ll.
119130 gesagt, eine stark rhetorisch gefrbte
Lobrede ein: L'Annotation sur I Thess.
contient un ardent loge de son mcne
Warham, archevque de Cantorbery (Chomarat I, p. 554).

400

LB

137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
904
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

tudine. O mentem vere heroicam et apostolico viro dignam, cum humanum


praetergressus sis modum, tum teipsum in ordinem redigere ac nec infimum
quenquam hominem fastidire. Aliis paululum eruditionis cristas erigit. Aliis imaginum splendor animos effert. Sunt quibus vita castior supercilium adducat.
Neque desunt quos mediocris etiam aura fortunae sustollat, neque sui sinat
meminisse. Hic semper in omni doctrinae genere summas tenuit, vt qui ingenio
longe felicissimo, quod naturae Deique munere contigerat, studium adiunxerit
indefatigabile. Deinde in grauissimis simul ac splendidissimis regni regisque
negociis, toties ac tot annos versatus est, idque non sine summa laude, tum pietatis, tum prudentiae. Nunc denique ceu mirificus quidam Geryon tergeminum
heroa suae praestat vniuersae Britanniae, archiepiscopum ac primatem, cancellarium et Moecenatem, archiepiscopum religioni, cancellarium iusticiae et republicae, Moecenatem studiis. Quis est tanto animi robore prae|ditus, qui non sub
horum vno quolibet sudet anheletque, quae [C] vir [A] ille solus sustinet? praesertim qui prorsus intelligat quid quisque titulus efflagitet. Siquidem archiepiscopi primatisque titulus, quem vir ille sanctissimus Thomas suo martyrio reddidit augustiorem, illud exigit, vt quod Romanus pontifex vniuerso debet orbi, hoc
ille vniuersae praestet Britanniae. Iam cancellarii munus summum et incorruptum totius regni iudicem requirit, et ad quem omnibus sit aditus, laicis pariter et
clericis, a quo tamen nulla iam sit appellatio. Quas hic negociorum moles, quos
causarum fluctus vno ab homine sustineri putas? Vt ne vocem interim ad hanc
rationem neque pauca neque mediocria curarum pondera, quae ex regiis accedunt negociis, vt domesticas sollicitudines dissimulem, quas in tam numerosa
familia non mediocres esse consentaneum est. Et tamen vnum illud pectus tot
rebus obeundis non solum sufficit, verumetiam superest. In tam immenso circumstrepentium negociorum agmine suppetit quod tribuat religioni, quod priuatis amicorum affectibus, quod euoluendis libris, quos adeo non fastidit, vt cum
nullis amicis confabuletur libentius, quoties a publicis functionibus ocii nonnihil
suffurari licet. Nimirum hoc illi tribuit admiranda quaedam naturae felicitas et
incredibilis ingenii dexteritas, hoc iudicium non minus acre quam promptum et
expeditum, hoc diutinus rerum vsus super omnia vero perpetua quaedam vitae
sobrietas ac vigilantia. Ne minima quidem aetatis portio datur aleae, nulla voluptatibus, nulla conuiuiis, nulla somno, imo naturae quoque nonnihil detrahit,
quod adiiciat iuuandae patriae. Hac ratione fit, vt et tempus et aetas iam alioqui
grandior et valetudo tot tantisque negociis obeundis, sustinendis, exantlandisque
sufficiat, quibus ne decem quidem alii pares esse possint. Iam fieri non potest,
quin in tam varia negociorum turba quaedam existant non ingentia solum, sed
etiam molesta periculosaque. Quandoquidem non temere dictum est illud, ne
Iouem quidem placere omnibus. At hunc nemo vidit tristem, nemo commotum,
nemo vultuosum; tanta est infatigati pectoris vis et constantia. Tum aequitas ac
suauitas tanta, vt ab hoc victi discedant aequioribus animis quam a nonnullis
solent victores. Sibi perpetuo tranquillus est, aliis comis et alacris. Iam vero Moecenatis personam quam vltro suscepit, ita tuetur ac sustinet, vt insula semper viris

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

180
181
182
183
184
185
186
187

401

et opibus pollens, olim religione nobilis, nunc optimis item literis ac disciplinis,
huius potissimum opera sic effloruerit, vt nulli regioni cedere debeat, seu Graecae pariter ac Latinae literaturae peritiam requiras, seu spectes eloquentiae vires,
seu mathematicorum acumina, seu reliquam philosophiae cognitionem, seu literarum arcanarum mysteria. Vnus alit plurimos, euehit plerosque, fauet, fouet,
ornat ac tuetur omnes, non solum eximios, sed et mediocres, nec suos tantum,
sed exteros etiam [D] et quouis sub coelo natos. [A] Quorum in numero me
quoque, quantuluscunque sum, esse voluit illius benignitas. Cuius beneficentiae,
149 Moecenatem A B D E: Moecentem C.
158159 ex regiis accedunt negociis CE: ex
regiis rebus accedunt A B.
159 numerosa BE: vniuersa A.

171 exantlandisque A B D E: exanthlandisque


C.
181 regioni A B D E: religioni C.
186 etiam D E: quoque AC.

139 Aliis erigit Siehe Adag. 769 (Tollere cristas), ASD II, 2, p. 294, nach Iuv. 4, 6970.
Dazu Otto 467: Iuv. 4, 69, et tamen illi Surgebant cristae, es schwoll ihm der Kamm vor
Stolz und Selbstgeflligkeit.
140 supercilium Cf. Adag. 749 (Attollere supercilium, ponere supercilium), ASD II, 2, p.
272, ll. 811813: Inde prouerbio attolli supercilium dicimus arrogantiam significantes.
142146 Hic prudentiae William Warham
hatte in Oxford die Doktorwrde der Rechte
erworben und wurde in den neunziger Jahren
des 15. Jahrhunderts mehrmals vom Knig
(Heinrich VII.) und von der Kirche mit
diplomatischen Missionen beauftragt. 1485
war er Master of the Rolls, ebenso von 1494
bis 1502. Er war ein einflussreicher Staatsmann, trat jedoch nach 1509 (nach dem Tode
des Heinrich VII.), was die Politik angeht,
weniger in der Vordergrund und zog sich 1525
weiter aus dem ffentlichen Leben zurck
(nach Augustijn, ASD IX, 1, p. 381, n.ll.
165166 und Contemporaries vol. III, p. 428).
146149 Nunc studiis Eine Anspielung auf
den mythischen Riesen Geryon (Geryoneus,
Geryones) mit drei Leibern bzw. drei Kpfen
(cf. Hes. Theog. 287: trikfalon Gjruona),
der auf der Insel Erytheia wohnte und dem
Herakles die Rinderheerden entfhrte. Er.
erwhnt Geryon einige Male in den Adagien
(Adag 73, ASD II, 1, p. 186, l. 994; Adag. 2424,
ASD II, 5, p. 308, l. 507; Adag. 3780, ASD II,
8, p. 167, l. 885). William Warham bt, als
wre er Geryon mit drei Leibern, drei Funktionen aus: Er ist Erzbischof, Lordkanzler
und Mzen (u.a. von Er.).
146147 quidam heroa Vgl. Lucr. Nat. V, 28:
Quidue tripectora tergemini vis Geryonai.
152 Thomas Thomas Becket (11181170), Erzbischof von Canterbury (11621170), Kanzler

und Vertrauter Heinrichs II., der nach dem


Bruch mit dem Knig, dessen Reformen er
als im Widerspruch zum Interesse der Kirche
betrachtete, von einigen Adligen, die im
Sinne des Knigs zu handeln glaubten, in der
Kathedrale von Canterbury ermordet wurde.
Auch in Ep. 1400 (an Knig Franz I.) bringt
Er. Thomas Becket und William Warham mit
einander in Verbindung, cf. ll. 254255:
Guilhelmus Vuaramus, archiepiscopus Cantuariensis ac totius Angliae primas qui in
laudatissimi viri [sc. Thomas Becket] dignitatem succederet.
161163 In affectibus Siehe Ep. 457: Er. hielt
sich im August 1516 in England auf und traf
William Warham, cf. ll. 4245: Reuisi Britanniam salutaturus Moecenates meos et amicos veteres; reperi multo nostri quam reliqueram amantiores. Archiepiscopus cum semper
amarit vnice, nunc tantum adiunxit veteri in
me studio vt ante parum amasse videri possit
etc. Er. spricht hier aus eigener Erfahrung.
174 illud Siehe Adag. 1655 (Ne Iupiter quidem
omnibus placet), ASD II, 4, p. 121, cf. ll.
794795: Hodieque vulgo dicunt neminem
inueniri, qui satisfaciat omnibus; nam aliis
alia probantur.
180184 nunc mysteria Er. unterrichtete in
Cambridge ab Oktober 1511 einen kleinen
Kreis von Studenten im Griechischen (cf.
Sandys II, p. 230). Erst im Frhjahr 1514
verlsst er Cambridge (und im Sommer desselben Jahres England). Er kannte den Stand
der Wissenschaften in England aus eigener
Erfahrung und Anschauung.
187189 Cuius nunquam Diese Anmerkung
scheint im Widerspruch zu den oft zhen
Verhandlungen zu sein, die Er. fhren
musste, um ber seine Pension verfgen zu
knnen.

402
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
LB 905
220
221
222
223
224
225
226

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

quanquam alias quoque profusae et exundanti, illud etiam geminam addit gratiam, quod vix vnquam admoneri sese patitur, rogari nunquam. Quin et gratias
agentem mox interpellat, velut hoc ipsum nimium sit eum qui summo sit affectus beneficio, verbis agnoscere quod accepit. Abunde sibi relatam gratiam putat,
si studiis profuit, si bene cessit omnibus quod ille de suo [C] priuato [A] contulit munus. Et quemadmodum non iactat, si feliciter prouenit benignitas, ita
negligit ac ceu non meminit, si quando secus euenit. Quandoquidem fieri non
potest, quin et id accidat nonnunquam ei, qui propensus sit ad bene merendum
de omnibus. Iudicio asciscit quos velit fouere, sed eo sane candido et amico magis
quam seuero. Caeterum quos semel complexus sit, constantissime fouet nec vllis
inuidorum obtrectationibus potest alienari. Quas si quando cogitur audire, mire
dissimulat id quoque studens, ne vel ad eum perueniant quem petunt, ne quid
illius contristetur animus.
Cuiusmodi Moecenas, si mihi primis illis contigisset annis, fortassis aliquid in
bonis literis esse potuissem. Nunc natus seculo parum felici, cum passim impune
regnaret barbaries, praesertim apud nostrates, apud quos tum crimen etiam erat
quicquam bonarum literarum attigisse, tantum aberat vt honos aleret hominum
studia in ea regione quae Baccho Cererique dicata tum esset verius quam Musis,
quid, quaeso, poteram ingenio vix mediocri praeditus? Nam [B] clarissimum
virum [A] Henricum Berganum, episcopum Cameracensem, primum studii mei
Moecenatem, mors inuida praeripuit. Huic proximum Guilielmum Monteiouium, inclytum Angliae primatem, aulae negocia bellique tumultus interceperunt. Quanquam vt vere dicam, huic ipse defui potius quam ille mihi. Per
hunc denique contigit summus ille Cantuariensis, sed prouectiori iam et ad quadragesimum deuergenti annum. Et tamen huius excitatus benignitate in literarum studiis veluti repubui reuiguique, et quod nec natura dederat nec patria, hoc
huius dedit benignitas. Habent hoc mortalium ingenia, habent hoc studia literarum, praesidem aliquem ac ducem desiderant, qui suppeditet ocium, qui addat
animum, qui tueatur aduersus excetram inuidiae, quae non aliter quam vmbra
corpus sequitur eruditionis gloriam. Denique ad cuius iudicium suas exigant
vires, cui suas consecrent vigilias. Vidit hoc, opinor, prudens antiquitas, quae
Musis virginibus suum praefecit Apollinem. Proinde sicuti vere dictum | est
Graecorum prouerbio annum fructificare, non aruum, quod coeli clementia plus
adferat momenti ad segetis prouentum quam soli bonitas, ita principum benignitas est, quae facit ingeniosos. Nulla regio tam barbara, tam procul a solis
equis, vt ait Maro, deuergens, quae non habeat dexterrima ingenia, quae vel in
media Graecia nata videri possint, si non desint Moecenates.
[A-D] Apud Italos extitere complures doctrinae proceres. Quamobrem?
Nempe quod apud hos plurimus honos literis sit habitus. Et vt priscos sileam,
196 asciscit D E: adsciscit A, adciscit B, assciscit
C.

200 animus BE: animis A.


205 tum esset CE: sit A B.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

403

208 Guilielmum A E: Gulielmum BD.


208209 Monteiouium BE: Montiouium A.

225283 Apud Italos assequi AD: om. E.

192193 quod munus William Warham hat


Er. auch aus privaten Mitteln untersttzt, cf.
Ep. 240A (Allen, vol. III, p. xxxi); Ep. 286.
Cf. Contemporaries vol. III, p. 429.
201206 Cuiusmodi praeditus? Er. beklagt
sich ber den mangelhaften Unterricht, den
er bekommen hat. Siehe z.B. das Compendium Vitae, ll. 3034: Puerum autem curauit
[pater] liberaliter educandum et vix quatuor
annos egressum misit in ludum litterarium.
Ac primis annis minimum proficiebat in litteris illis inamoenis [sc. die Muttersprache],
quibus natus non erat. Vbi nonum ageret
annum, misit Daventriam Ea schola tunc
adhuc erat barbara; ll. 4950: Itaque ablegatus est in Buscumducis, quum iam satis
maturus esset academiae; l. 52: Illic vixit,
hoc est perdidit, annos ferme tres (Allen I,
pp. 4849).
204205 honos regione Siehe Adag. 792
(Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314. Cf. Otto
169.
205 quae Musis Bacchus und Ceres sind
metonymisch fr Essen und Trinken verwendet. Dieselbe Verbindung in Adag. 1297 (Sine
Cerere et Baccho friget Venus), ASD II, 3, pp.
312315.
206208 Nam praeripuit Er. wurde 1492 als
Sekretr des Bischofs von Cambrai, Hendrik
van Bergen, angenommen. Siehe den Brief
von Beatus Rhenanus an Kaiser Karl V., Allen
I, p. 57, ll. 3941: Audita Erasmi fama Cameracensis antistes Henrichus iuuenem iam
sacris initiatum ad se vocat; ll. 5556: Erasmum in aula sua retinuit, ingenii suauitate et
praestantia ac candore iuuenis delectatus.
Das Verhltnis zwischen beiden khlte ab. Er.
spricht von seinem Antimaecenas, cf. Ep.
135 (an Battus), ll. 1517: O infelices literulas
meas, quibus talis Antimecoenas contigerit,
qui non solum non foueat, sed impense etiam
inuideat. Hendrik starb 1501. Siehe zu Hendrik van Bergen und Er.: Contemporaries s.v.
[Hendrik van] Bergen, vol. I, pp. 132133.
208 mors inuida praeripuit Diese Formel der
christlichen funerren Epigraphie war Er.
offenbar bekannt. Siehe Ernestus Diehl, Inscriptiones Latinae Christianae Veteres. Berlin,
19703, 3 voll. cf. z.B. vol. I, Nr. 46, l. 23:
quam rapuit mors inuida. Zu dieser Formel: Gabriel Sanders, Licht en Duisternis in de
christelijke grafschriften. Brussel, 1965, 2. voll.
cf. vol. I, pp. 214216.

208210 Huic interceperunt Er. hatte


William Blount, Lord Mountjoy, in Paris
kennengelernt. William war dort einige Zeit
Er.' Schler und wurde sein lebenslnglicher
Gnner. 1499 hat er Er. erstmals nach
England eingeladen und mitgenommen.
Nachdem Heinrich VIII. 1509 den Tron bestiegen hatte, wurde William in dessen Politik
und Kriegshandlungen verwickelt, cf. Ep.
334, ll. 5659: Et Gulielmus Montioius,
vetustissimus post Henricum Bergium,
episcopum Cameracensem, studiorum meorum Moecenas, sic obrutus est belli oneribus
vt magis amaret quam succurreret. Siehe
Contemporaries s.v. [William] Blount, vol. I,
pp. 154156.
211 summus ille Cantuariensis Sc. William
Warham, den Er. 1506 zum ersten Mal traf.
1509 bot William Warham (durch William
Blount) Er. finanzielle Untersttzung, cf. Ep.
215, ll. 6774.
211212 sed annum Er. will uns glauben
machen, er sei 1509 neununddreissig Jahre alt,
werde seinen 40. Geburtstag feiern, und sei
also 1469 geboren. Harry Vredeveld hat
jedoch nachgewiesen, dass Er. 1466 geboren
sein muss. Siehe Harry Vredeveld, The Ages
of Erasmus and the Year of his Birth, in:
Renaissance Quarterly 46 (1993), pp. 754809.
216 excetram inuidiae Wegen Gn. 3 ist die
Schlange der Inbegriff der Missgunst.
216217 quae gloriam Siehe Adag. 2651 (Velut
vmbra sequi), ASD II, 6, p. 452.
220 Graecorum prouerbio Adag. 44 (Annus producit, non ager), ASD II, 1, pp. 161163, cf. p.
161, l. 390: Etov frei, ox roura (Theophr. Hist. plant. VIII, 7, 6).
223 Maro Cf. Verg. Georg. III, 357359; Aen.
XII, 115.
225283 Apud Italos assequi Diesen vorliegenden Passus hat Er. in der Ausgabe E (1535)
ausgelassen. Er htte, den Grundstzen unserer Edition entsprechend, im Apparat abgedruckt werden mssen, zur Entlastung des
Apparats jedoch habe ich ihn in den Haupttext eingeschoben.
226 Nempe habitus Siehe oben ll. 203205
(apud quos regione). Whrend in den Niederlanden die bonae litterae weder geschtzt
noch studiert wurden, war in Italien die Lage
genau umgekehrt. Siehe das oben genannte
Adag. 792, Honos alit artes (cf. oben n.ll.
204205).

404
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

nostra memoria multos euexit Nicolaus quintus pontifex Romanus, nonnullos


Pius, complures Bessario, plurimos Medicensium familia ceu nata prouehendis
bonis literis, cui nunc debemus Leonem [C] huius nominis decimum [A], cuius
auspiciis hic meus desudat labor. Apud Gallos vbi coeperunt esse Moecenates,
mox ingens ingeniorum prouentus effloruit. Etenim vt de caeteris taceam, nonne
Iacobus Faber Stapulensis ante annos aliquot veluti reuixit bonis literis idque
fouente doctissimo simul et integerrimo viro Gulielmo Briconeto, praesule
Lodouensi? An non Gulielmus Copus instaurandae rei medicae reuiguit, simulatque Lodouici regis huius nominis duodecimi affulsit aura? Tametsi huic viro
suae iam literae rem familiarem satis amplam pepererant. Comperio nullam esse
Germaniae partem (nam eo nomine censentur hodie qui Germanice loquuntur),
quae non fertilis sit ingeniorum et huiusmodi ingeniorum, quorum haud pudeat
Italiam. Verum quoniam huius regionis principes ad rem bellicam propensiores
sunt quam ad rem literariam, fit vt plures illic sint insignes caballi quam insignite
docti vtque politiora sint arma quam carmina. Alioqui quid vel Athenis nasci
potuit acutius aut festiuius ingenio Iacobi Sturmi Argentoraci? At Deum immortalem quam non spem de se praebet, admodum etiam adolescens ac pene puer
Philippus ille Melanchthon vtraque literatura pene ex aequo suspiciendus? quod
230 Gallos A C D: gallos B; coeperunt BD:
caeperunt A.

235 duodecimi BD: vndecimi A.


244 suspiciendus BD: suspiciedus A.

227 Nicolaus Romanus Als Tommaso Parentucelli (13971455) 1447 zum Papst gewhlt
worden war, nahm er den Namen Nicolaus
an. Schon am Anfang seines Pontifikats
gelang es ihm, das Schisma, zu dem das
Basler Konzil gefhrt hatte, zu beenden. Im
vorliegenden Zusammenhang fllt besonders ins Gewicht, dass dieser Papst, selbst ein
gelehrter Humanist, den Aufschwung der
Knste und Wissenschaften frderte. Er
legte mit seiner eigenen Bchersammlung
den Grundstein fr die Bibliothek des Vatikan. Man hlt Nicolaus fr den ersten
Renaissancepapst, der, nebenbei bemerkt,
im Gegensatz zu mehreren seiner Nachfolger persnlich untadelig war. Zu Nicolaus
V.: 2LThK 7 979980. Contemporaries s.v.
[pope] Nicholas V, vol. III, pp. 1516. Siehe
zu seinem Mzenat: Voigt, vol. II, pp.
70101.
228 Pius Er. meint Enea Silvio (de') Piccolomini
(14051464), Papst Pius II. (14581464), einer
der berhmtesten Humanisten seiner Zeit,
ipso facto ein Frderer des Humanismus. Er
war der Stifter der Basler Universitt (1460),
nach Voigt ist er unter den Deutschen der
eigentliche Apostel des Humanismus gewor-

den (Voigt, vol. II, p. 277). Zu ihm: 2LThK 8,


528529. Contemporaries s.v. [pope] Pius II,
vol. III, pp. 9798.
228 Bessario Kardinal Bessarion Haupt und
Protector aller Griechen in Italien (Voigt,
vol. II, p. 123) wurde 1403 in Trapezunt geboren. Nachdem 1439 das Dekret ber die
Union mit den Griechen unterschrieben war,
wurde Bessarion zum Kardinal erhoben. Er
versammelte griechische und lateinische
Gelehrte um sich herum. Nach Voigt (vol. II,
p. 128) hat sich anscheinend zwischen dem
Kardinal und Papst Nicolaus V. wegen der
Gleichartigkeit ihrer Bestrebungen eine
gewisse Eifersucht entwickelt. Bessarion
wurde vom Papst aus Rom entfernt. Er waltete in Bologna und frderte dort das Bildungswesen. Nach dem Tode des Nicolaus V.
verliess er aber die Stadt definitiv. Spter,
nachdem Papst Pius II. gestorben war (1464),
zog Bessarion sich aus der ffentlichkeit
zurck und widmete sich seinen Bchern,
dem Studium und seinen gelehrten Freunden. Er starb 1472. Seine berhmte Bchersammlung (an griechischen Hss. damals die
reichste) vermachte er der Republik Venedig
(Siehe zu Bessarion: Voigt, vol. II, pp.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

123134; Contemporaries s.v. Bessarion, vol. I,


pp. 142143).
228 Medicensium familia Kunst und Wissenschaft wurden von allen Mediceern gefrdert.
Cosimo den lteren (13891464) und seinen
Enkelsohn Lorenzo Il Magnifico (14491492)
knnte man aber fr die wichtigsten Reprsentanten dieses reichen, kunst und prachtliebenden Geschlechts halten. Der Mzenengeist lebte in dieser Familie wie weitervererbt
fort: Die Gelehrten, die von dem Vater
begnstigt wurden, unterrichteten die Shne.
Siehe Voigt, vol. I, pp. 292295; Contemporaries s.v. [Lorenzo I] de' Medici, vol. II, pp.
417418.
229 Leonem Papst Leo X., Giovanni de' Medici
(14751521), war der zweite Sohn des Lorenzo
Il Magnifico; 1513 wurde er zum Papst
gewhlt. Er war nach der Tradition der Familie ein Gnner der Kunst und der Wissenschaft. Er. widmete diesem Mzen sein
Nouum Instrumentum (cf. ll. 229230 cuius
labor). Zu ihm: Contemporaries s.v. [Pope]
Leo X, vol. II, pp. 319322.
230231 Apud effloruit Unten (ll. 234235)
nennt Er. Knig Ludwig XII. (14621515), den
er fters wegen seiner Kriege tadelte (siehe
z.B. Adag. 1401 Spartam nactus es, hanc orna,
ASD II, 3, p. 402, ll. 108114). Er. htte dessen
Vorgnger, der sich gewissermassen als Mzen
erwies, erwhnen knnen: Wenn auch Knig
Karl VIII. (14701498) nicht sehr gebildet
war, lud er Gelehrte (u.a. Janus Lascaris) zum
Hof ein. Zu Ludwig XII.: Contemporaries s.v.
Louis XII, vol. II, pp. 351352; zu Karl VIII.:
Contemporaries s.v. Charles VIII, vol. I, p.
300. Siehe zum franzsischen Humanismus:
Voigt vol. II, pp. 330356.
231234 nonne Lodouensi? Faber Stapulensis
(14601536) studierte Griechisch bei Hermonymos in Paris, er besuchte Italien und
traf in Rom und Florenz wichtige Reprsentanten des italienischen Humanismus:
Ermolao Barbaro, Marsilio Ficino und Pico
della Mirandola. Faber beschftigte sich was
das Altertum angeht, vor allem mit Aristoteles. Seine Arbeit an der heiligen Schrift
schlug sich im Quincuplex Psalterium (1509)
und in seiner Ausgabe S. Pauli epistolae xiv
(1512) nieder. Er. und Faber trafen sich 1511
in Paris. Das Verhltnis zwischen ihnen war
anfangs gut, khlte spter aber u.a. wegen
der Streitigkeit um Hebr. 2, 7 ab. Siehe
Contemporaries s.v. [Jacques] Lefvre d'taples, vol. II, pp. 315318; Steenbeek, ASD
IX, 3, 115. Guillaume Brionnet (14721534)
war, als Er. diese Zeilen niederschrieb,

405
Bischof von Lodve, wurde aber im Jahr 1516
zum Bischof von Meaux befrdert. Vorher
hatte er in der Abtei von Saint Germain des
Prs Reformen durchgefhrt, an denen auch
Faber Stapulensis beteiligt war. Auch als
Bischof von Meaux setzte Brionnet Reformen durch. Zu ihm: Contemporaries s.v.
[Guillaume II] Brionnet, vol. I, pp.
198199; Allen, Ep. 1407, n. 118. Siehe zu
Faber Stapulensis bzw. Brionnet als Reformator auch: JeanPierre Massaut, Josse
Clichtove, l'Humanisme et la Rforme du
Clerg. Paris, 1968, 2 voll., passim, cf. bes.
vol. I, pp. 177198; pp. 290292; p. 307
(siehe vol. II, p. 417 sqq. Index Alphabtique
s.vv.).
234235 An aura? Wilhelm Kopp,
Guillaume Cop/Coppus (14661532), alter
nostri temporis Hippocrates (Ep. 305, ll.
203204) aus Basel wurde von Er. sehr geschtzt. Er machte Karriere in Frankreich: In
Paris verkehrte er in den akademischen Kreisen und am Hofe. Ab 1512 war er Leibartzt
von Knig Ludwig XII. (14621515). Zu Wilhelm Kopp: Contemporaries s.v. [Guillaume]
Cop, vol. I, pp. 336337; Allen, Ep. 124, n.l.
16.
241242 Alioqui Argentoraci? Er. und Jakob
Sturm (14891553) trafen sich zum ersten Mal
1514 in Strassburg. Er. ussert sich anerkennend ber Sturm, cf. Ep. 305, ll. 126130:
nominatim incomparabilem illum iuuenem
Iacobum Sturmium, qui maiorum suorum
imagines illustrat morum integritate, iuuentutem ornat senili morum grauitate, doctrinam haudquaquam vulgarem incredibili
modestia mire condecorat. Zu Sturm:
Contemporaries s.v. [Jakob] Sturm, vol. III,
pp. 293294.
244 Philippus ille Melanchthon Philippus
Schwarzerd (14971560) bekam seinen Beinamen Melanchthon den 15. Mrz 1509 von
Reuchlin, mit dem er durch seine Mutter verwandt war. Nach seinem Studium in Heidelberg (15091511) und Tbingen (15121514)
lehrte er an der Tbingener Universitt und
arbeitete er zugleich fr den Drucker Thomas
Anselm; 1516 besorgte er eine Terenzausgabe,
in der er Er.' Autoritt anerkannte. Ab 1518
hatte er den neuen Lehrstuhl fr Griechisch
in Wittenberg inne. Er. lobte den jungen
Melanchthon an der vorliegenden Stelle, die
er aber in der Ausgabe von 1535 gestrichen
hat. Siehe zu Melanchthon: Contemporaries
s.v. [Philippus] Melanchthon, vol. II, pp.
424429; zu Er. und Melanchthon bes. pp.
426429.

406

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261

inuentionis acumen? quae sermonis puritas? quanta reconditarum rerum memoria? quam varia lectio? quam verecunda regiaeque prorsus indolis festiuitas? Iam
Heluetia nobilior armis quam literis praeter [B] tres [A] Amorbachios fratres, [B]
Brunonem, Basilium et Bonifacium [A] bonis literis natos, vt caeteros interim
sileam, nonne Henricum Glareanum nobis aedidit, prorsus aetate iuuenem, sed
in disciplinis omnibus quas mathematicas vocant, reliqua in philosophia, in
Graecis ac Latinis literis, nihil enim dicam de poetica, qua lauream etiam meruit,
idque donante Caesare Maximiliano, denique in omni literarum genere eo progressum, vt plerique senes inuidere citius possint quam assequi. Quod si huiusmodi ingeniis honos etiam accesserit, vnicus artium altor, prospicio futurum, vt
Heluetia clarior sit literis quam bellis plusque debeat Musis quam Marti. At in
aliis quidem saepenumero videmus magna vitia vel aetati condonari, vel eruditioni. In his omnibus quos recensui, vitae morumque probitas cum eruditione ex
aequo certat. Quod si horum, qui talibus ingeniis non defuerunt, exemplum caeteri principes certent aemulari, videremus nimirum non sine causa dictum esse a
veteris comoediae scriptoribus

262
263

Neque vero male constat ratio dati et accepti inter egregios principes et bonis
praeditos literis. Nam si cupiunt aeternam apud posteros famam, quod olim pul-

Ote gr misqv odn st oq txnj.

247 AMORBACHIOS A: Amorbacchios BD.


256 vitia A C: vicia B, uutia D.
258259 certat caeteri principes D: certat.
Sed pene exciderat vnicum illud Musarum
delitium Vdalricus Huttenus adolescens et
imaginibus clarus. Quaeso quid Attica possit
gignere hoc vno [vno vno C] vel argutius vel
elegantius? Quid aliud ille, quam meras

Veneres, quam meros lepores loquitur? Quanquam hunc nuper complecti coepit, vir
immortalitate dignus, Albertus Archiepiscopus Maguntinensis. Quem vtinam caeteri
quoque principes AC.
259 videremus D: Quod si fieret, videremus
AC.
261 st scripsi: st AD.

246255 Iam Marti Er. erwhnt die schweizerischen Sldner mehrmals. Er. liebte die
Schweiz zwar, lehnte aber den Krieg, an dem
die Schweiz sich fters durch den Einsatz der
schweizerischen Sldner gewissermassen
beteiligte, kategorisch ab. Demzufolge hegte
er ambivalente Gefhle, was die Schweiz
anging. Siehe z.B. Adag. 514 (In Care periculum), ASD II, 2, p. 38, ll. 341345: Carum
laudem his temporibus aemulari videntur
Eluetii, gens bello nata, simplex alioqui ac
minime malum hominum genus planeque
dignum, vt equidem sentio, quod hac quoque
nota vacaret et in literis et in caeteris honestis
studiis egregie valiturum, si relictis bellis huc
animum appellerent. Siehe ASD II, 2, p. 39,
n.ll. 343345. Vgl. auch Adag. 1523, ASD II, 4,
p. 37, n.ll. 430432. Er. formuliert an der vorliegenden Passage der Annot. ungefhr dieselbe Meinung.

247248 tres natos Er. war den Gebrdern


Amerbach, den drei Shnen von Johann
Amerbach, sehr zugetan. Er. lobt mehrmals
ihre Sprachkenntnisse, cf. z.B. Ep. 334, ll.
124125: treis doctissimos iuuenes fratres
Amorbachios, Hebraicarum quoque litterarum pulchre doctos. Bruno Amerbach, der
lteste Sohn (14841519), und sein jngerer
Bruder Basilius studierten zusammen in
Schlettstadt, Basel und Paris. Im Sommer 1506
kehrten die Brder aus Paris nach Basel
zurck, Bruno aber reiste im Okt. 1506 nochmals nach Paris ab. Ab 1508 lebte er in Basel
und war er in der Druckerei seines Vaters ttig.
Er beteiligte sich u.a. an Er.' Hieronymusausgabe, die 1516 erschien. Der zweite Sohn von
Johann Amerbach, Basilius (14881535), war
ein ziemlich introvierter Mann, der nie heiratete. Er studierte, wie gesagt, in Schlettstadt,
Basel und Paris; anschliessend widmete er sich

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,7

in Freiburg dem Studium der Iura und leistete


nach dem Tode seines Vaters ab 1514 in Basel
Arbeit fr die Druckerei. Er hat nicht, wie
seine beiden Brder, enge Beziehungen zu Er.
unterhalten. Der jngste Amerbachsohn,
Bonifacius (14951562), wurde in Basel und
Schlettstadt ausgebildet, studierte darauf Iura
bei Zasius in Freiburg und bei Alciati in Avignon, wo er 1525 die Doktorwrde erwarb. Er
wurde in Basel als Dozent der Iura an der Basler Universitt angestellt; fnfmal wurde er
zum Rektor seiner Universitt ernannt. Die
Beziehungen zwischen Bonifacius und Er.
waren recht herzlich und sind immer gut
geblieben, wenn auch Bonifacius sich letztendlich unter Vorbehalt dem Protestantismus
anschloss. Siehe zu den Amerbachii: Contemporaries s.vv. [Bruno, Basilius, Bonifacius]
Amerbach, vol. I, pp. 4246.
249 Henricum Glareanum Heinrich Loriti, geboren in Mollis im Kanton Glarus, wurde als
Henricus Glareanus (14881563) bekannt. Er
studierte in Kln (15071510), wandte sich
dann von der scholastischen (Klner) Theologie ab und wurde ein wichtiger Vertreter des
Humanismus. 1512 krnte Maximilian I. ihn
zum Dichter (poeta laureatus) in Kln. Glareanus siedelte 1514 nach Basel ber, wo er Er.
kennenlernte. Sie blieben ihr Leben lang in
Verbindung, obwohl sie sich mehrmals uneinig waren. Glareanus schrieb ber Musik,
Geographie (De geographia), beschftigte sich
mit allerlei Fachgebieten des klassischen Altertums: Mathematik, Musik, Historiographie
(er edierte Tacitus, Liuius, Dionysius Halicarnassus) usw. Zu ihm: Contemporaries s.v.
[Henricus] Glareanus, vol. II, pp. 105108,
und Augustijn in ASD IX, 1, p. 133, n.l. 260
(mit Literaturhinweisen).
252 Caesare Maximiliano Kaiser Maximilian I.
(14591519) war nicht ausserordentlich gebildet: Er kannte ein bisschen Latein und beherrschte die modernen Fremdsprachen einigermassen, war aber ein generser Gnner der
Knstler und Wissenschaftler und war dem
Humanismus gnstig gesinnt. Er. ist dem Kaiser nie begegnet. Zu Maximilian I.: Contemporaries s.v. Maximilian I, vol. II, pp. 410414.
253 inuidere assequi Siehe Adag. 1184 (Carpet
citius aliquis quam imitabitur), ASD II, 3, pp.
198200, nach Diogen. 6, 74: Mwmseta tiv
mllon mimsetai.
254 honos altor Eine Anspielung auf Adag.
792 (Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314, cf.
oben n.ll. 204205; n.l. 226.
258259 [app.] Er. preist in dieser Passage sowohl
Ulrich von Hutten (14881523), als auch

407
Albrecht von Brandenburg (14901545). Die
Eltern des Erstgenannten hatten ihn fr das
Klosterleben vorbestimmt. Hutten aber verliess 1505 das Kloster von Fulda; er studierte in
einigen deutschen Stdten und publizierte 1510
sein erstes Werk (Querelae). Ab 1512 hielt er
sich in Italien auf, um Iura zu studieren, 1514
aber war er in Deutschland zurckgekehrt. Die
erste Begegnung mit Er. erfolgte im selben Jahr
in Mainz. Nach einem zweiten Aufenthalt in
Italien (15151517) trat Hutten den Dienst von
Erzbischof Albrecht von Brandenburg an. Er.
wrdigte die Schriften von Hutten, ab 1520
aber trbte sich das Verhltnis: Hutten meinte,
Er. sei zu vorsichtig, er solle sich im Konflikt
zwischen der Kirche und den Reformatoren
entscheiden. Letztendlich nach gegenseitigen
Beschuldigungen hatte die Freundschaft sich
ins Gegenteil verkehrt. Auf Huttens Expostulatio, in der er Er. scharf angriff, antwortete Er.
mit seiner Spongia, die jedoch erst einige Tage
nach Huttens Tod (im August 1523) erschien.
Siehe zu Hutten und Er. Augustijns Einleitung
zu seiner Ausgabe der Spongia, ASD IX, 1, pp.
93114, und Contemporaries s.v. [Ulrich von]
Hutten, vol. II, pp. 216220. Albrecht von
Brandenburg (14901545) machte in der
Kirche Karriere: 1513 war er zum Priester
geweiht, im selben Jahr wurde er Erzbischof
von Magdeburg; ab 1515 bekleidete er dasselbe
Amt in Mainz, 1518 wurde er zum Kardinal
erhoben. Er war dem Humanismus zugetan.
Im Streit zwischen der Kirche und den
Erneuern versuchte er zu vermitteln. Seine
Geisteshaltung ist vom Humanismus, besonders von Er., beeinflusst. Er. schtzte den jungen Erzbischof und widmete ihm 1517 die
Ratio verae theologiae. Wie Er. ist der massvolle
Albrecht der Kirche treu geblieben. Er starb im
Jahr des Anfangs des Trienter Konzils, das erst
nach einer schweren und verwickelten Vorgeschichte zustande kam. Zu Albrecht: Contemporaries s.v. [Albrecht of ] Brandenburg, vol. I,
pp. 184188. Es liegt auf der Hand, dass Er. diesen Passus, in dem er Hutten Lob spendet, ab
1527 gestrichen hat. Siehe zu Quaeso loquitur: Adag. 157 (Lepos Atticus. Eloquentia
Attica), ASD II, 1, pp. 271272.
259261 a veteris txnj Siehe Adag. 792
(Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314, l. 575, in
dem Er. diese Zeile aus Aristoph. (Plut. 408)
als griechisches Pendant des Titeladagiums
(nach Cic. Tusc. I, 4) anfhrt.
263266 Nam colossi Er. spielt auf Hor.
Carm. III, 30 an: Exegi monumentum aere
perennius / regalique situ pyramidum altius
etc. Horaz kommt l. 268 zur Sprache.

408

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,89

264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283

cherrimum erat affectare, hanc solae doctorum hominum literae praestare possunt certius ac verius quam vllae cerae, quam vllae pyramides, quam vllae statuae,
quam vlli tituli aut colossi. Si non cupiunt, hoc magis debetur ea laus, quod non
cupiant. An Moecenati perisse credis agellum Sabinum, cuius vsufructum
donauit Horatio? Non poterat pluris vendere quantumlibet diligens negociator.
Quod innumeri reges immensa pecunia, quam in colossos et pyramides insumebant, consequi non potuerunt, hoc iste breui agello mercatus est nullis vnquam
seculis intermoriturum famae decus.
Atque vtinam omnium benignissimo Moecenati saltem aliquam huius gratiae
portionem queam rependere. Non quod ille quicquam huius rei vel postulet vel
expectet. Egregia virtus abunde seipsa contenta est, quae quidem quo maior est
et absolutior, hoc magis fugitat gloriam. At vera gloria sequitur fugientem. Pulchrius est meruisse famam quam obtinuisse. Non refert illius cui debetur, at nostra refert, ne parum grati parumque memores videamur. Refert omnium, vt egregia virtutis exempla posteritati consecrentur, quo plures inflammentur ad honesti
studium. Verum quod ingenioli nostri tenuitas non potest assequi, quod nostra
praestare non valet infantia, id alii praestaturi sunt, vel hoc nomine feliciores,
quod gratiores esse licet. Nos tamen adnitemur, si modo vita comes erit quam vel
in hoc ipsum annos aliquot proferri cupiam, vt liqueat certe conatos fuisse, si
minus continget assequi.

284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301

[A] Sed dum harum rerum cogitatione teneor, haud scio quomodo pene operis
instituti immemor, diutius quam par est immoror digressioni. Proinde ad id
quod agitur recurrendum.
[8] De s i d e r a n t e s vo s c u p i d e . Otwv meirmenoi mn. Conatus est
explicare mfasin verbi, significat enim alicuius desiderio mutuoque teneri
affectu sicuti parentis aut amici. [D] Theophylactus indicat duplicem apud Graecos lectionem: quosdam enim legere meirmenoi, id est adglutinati vobis et
adhaerentes, ab mo, simul, et erw, quod est connecto, rursus alios legere
meirmenoi, quod sonat cum affectu desiderantes. Imerov enim desiderium
sonat, meromai desiderio tangor, vox composita videtur ab w siue mi, quod est
mitto siue tendo, et rov, amor siue cupido, quasi dicas rapior cupidine. [A]
Vo l e b a m u s . Edokomen. Et hoc verbum affectum habet, quasi dicas gestiit
animus, [D] tametsi Graeca vox potest esse praesentis temporis. [A] Qu o n i a m
c h a r i s s i m i . Diti gapjto, id est propterea quod dilecti etc.
[9] Me m o re s e n i m f a c t i e s t i s . Mnjmoneete gr, id est meministis
enim. Atque ita legit Ambrosius. L a b o r i s n o s t r i . Kpon ka mxqon. Duobus verbis idem significauit, nisi quod mxqov labor est cum difficultate coniunctus, quasi dicas conatum aut molitionem, et ideo verterunt fatigationes. [D] In
268 diligens BD: diliges A.
274 seipsa BD: seipso A.
277 omnium BD: omnino A.

280 praestare non valet C D: non valet praestare


A B.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,89

409

282283 si minus assequi D: si minus assecutos AC.

299 Laboris E: Labores AD; kpon ka mxqon


BE: kpou ka mxqou A.

265 vllae cerae Gemeint ist die enkaustische


Malerei, von der Plinius spricht: Nat. XXXV,
49: Cerae tinguntur isdem his coloribus ad
eas picturas, quae inuruntur; XXXV, 122:
Ceris pingere ac picturam inurere quis primus excogitauerit, non constat; XXXV, 149:
Encausto pingendi duo fuere antiquitus
genera, cera et in ebore cestro. Er. meint also
die Gemlde, die mit der Technik der Wachsmalerei angefertigt wurden.
267268 An Horatio? Maecenas schenkte
Horaz ein bescheidenes Landgut, das, von
Pchterfamilien bearbeitet, Horaz ein Auskommen brachte. Horaz hat seinerseits Maecenas in seinen Dichtwerken verewigt.
268271 Non decus Der Grundgedanken des
Carm. III, 30: meine Gedichte werden die
Denkmler der Knige und Helden berdauern.
272 benignissimo Moecenati Er. meint William
Warham.
279 ingenioli Siehe Souter, Glossary s.v. slight
talent. Er. hat, wie gesagt (cf. oben n.ll.
225283), den Passus ll. 225283 in der Ausgabe
von 1535 ausgelassen, vermutlich weil er berhaupt nicht mehr aktuell war, denn einige der
genannten Personen waren schon gestorben
(z.B. Bruno Amerbach, Papst Leo X., Maximilian I.), zu anderen war das Verhltnis nicht
mehr wie vorher (z.B. zu Faber Stapulensis).
287 Desiderantes vos cupide Nov. Test.: affectu
propensi in vos. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 632, n. 82.
287 Otwv mn (meirmenoi: meirmenoi
v.l. cf. ASD VI, 8, p. 632, n. 82).
288 mfasin Terminus technicus der rhetorica
(Lausberg 578). Siehe n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
289 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 8, Migne PG 124, 1289C: Omeirmenoi
mn toutsti prosdedemnoi mn ka xmenoi mn par t mo ka t erw t
sumplkw. Tinv d meirmenoi ngnwsan
nt to piqumontev ok sti d.
293294 vox cupidine Diese Etymologie hat
Er. mindestens teilweise dem Etym. mag. entnommen, cf. Etym. mag. 467, 810: ka jmi,
t femai qen ka merov, piquma. T d
mi [sic, cf. Gaisford ad loc.], p to jmi [sic]
gnetai kat sugkopn to j. Cf. 470, 259: J
piquma, p to jmi.
294 rov Erov (acc. ron, dat. rw) ist die poetische Form von rwv (Hom., Hes., trag.),
nach LiddellScott s.v.

295 Volebamus Vg.: cupide volebamus; Nov.


Test.: animo cupiebamus [cupimus A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 632, n. 83.
296297 Quoniam charissimi Nov. Test.: propterea quod chari. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 633, n. 88,9. Vgl. Annot. in 1. Cor. 4,
14, ASD VI, 8, p. 92, ll. 867869: Charissimos. Agapjt, quod ita perpetuo fere transfert, quum sit dilectos, nisi, quod suspicor,
id data opera factum, quod ea vox Graecis
plus quiddam significat quam nobis dilectus. Vgl. Hier. Epist. 57, 12, 12, CSEL 54,
p. 524, ll. 1317: dei mv, gapjt
quod ego ita vertisse me memini: oportebat
nos, dilectissime Ecce, inquiunt, in vno
versiculo quanta mendacia! Primum gapjtv dilectus est, non dilectissimus. Dazu:
Bartelink, Ep. 57. Ein Kommentar, pp.
110111 zur Stelle: [die Wiedergabe von
gapjtv mit dem Superlativ dilectissimus]
diese scheint aber durchaus akzeptabel zu
sein, da der lateinische Superlativ, besonders
in Anreden, einigermassen verblasst ist.
Siehe ASD VI, 8, p. 93, n.ll. 867868 und
868869 zu 1. Cor. 4, 14.
298 Memores estis Nov. Test.: Meministis
enim (memores enim estis: memores enim
facti estis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 633, n. 91).
298 Mnjmoneete gr So auch die heutigen Ausgaben.
299 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 9, CSEL 81, 3, p. 217, l. 6: Meministis
enim, fratres.
299 Laboris nostri So auch Nov. Test. (laborem
nostrum: laboris nostri v.l.). Siehe app. crit.
n.l. 299: Labores AD. Die v.l. labores nostri
(Lesart AD) ist belegt, cf. Wordsworth
White ad loc.
299 Kpon ka mxqon In den heutigen Ausgaben (und im Nov. Test.): tn kpon mn ka
tn mxqon.
301 et ideo fatigationes Die Lesart des heutigen Vg.Textes lautet fatigationem: fatigationis v.l. Er. hat wohl, als er labores korrigierte
(laboris), fatigationes bersehen, cf. oben n.l.
299.
301302 In soni Dazu: Rummel, Annotations, pp. 100102. Vgl. Annot. in 1. Cor. 6, 12,
ASD VI, 8, p. 114, ll. 284286: Graecorum
verborum iucundam allusionem interpres
seruare non potuit, zestin et zousiasqsomai. Siehe n.ll. 412413 zu Col. 2, 16.

410

LB

302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
906
324
325
326
327

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,1013

Graecis vocibus iucundior est affinitas soni. [A] No c t e e t d i e . Nuktv gr


ka mrav id est nocte enim et die.
[10] Qu a m s a n c t e . Wv swv, id est vt siue quod. Quanquam et
interpres recte vertit. [D] Theophylactus annotat emphasim huius vocis swv,
quod religionem ac reuerentiam numinis sonat Graecis. Hoc adest ei, qui
meminit se Dei negocium agere. Nam quod addit dikawv, refertur ad homines,
quorum nemini fecit iniuriam. [A] Et s i n e q u e re l a . A
mmptwv, id est ita vt
nemo de nobis queri potuerit, hoc est inculpate. A f f u i m u s . Egenqjmen, id
est fuimus.
[11] Qu a l i t e r v n u m q u e n q u e ve s t r u m . Hic nisi subaudias verbum
complexi fuerimus aut aliud simile, sermo erit imperfectus. Verum id in Paulo
iam nouum esse non oportet. [B] Facile licebat mederi, nisi repetitum esset v;
et cum ante dixisset na kaston mn, rursum addidisset parakalontev mv.
Verum haec est balbuties apostolicae charitatis, quae se verbis humanis ceu temulenta non explicat.
[12] [A] Et t e s t i f i c a t i s u m u s . Ka marturmenoi, id est testificantes
aut potius obtestantes.
[13] [B] Ve r b u m a u d i t u s De i . A
kov to qeo, id est sermonem de
Deo aut sermonem quo Deum discebatis. [A] Ac c e p i s t i s [E] i l l u d [A]
n o n v t ve r b u m h o m i n u m . Vt non inuenio in quibusdam exemplaribus
Graecis, o lgon nqrpwn, id est non sermonem hominum, etiamsi hic nonnihil variant Graeci codices, et | apparet ex Graecorum scholiis v aduerbium
non esse additum in priori parte, sed suscepistis verbum Dei, quod efficacius est
quam vt verbum Dei. [D] Certe apud [E] Chrysostomum ac [D] Theophylactum
non asscribitur, quanquam sic exponit quasi legisset v, in posteriore particula
additur kaqv, sed additur stin ljqv. Proinde quoniam v aliquando dicitur
302 nuktv A B D E: njktv C.
304305 Quam sancte vertit inter lemma
Accepistis illud [illud om. A] non vt verbum
hominum [post acceperant 332] et lemma Qui
operatur [332] posuit A.

309 queri BE: quaeri A.


317 marturmenoi BE: marturomenoi A.
321 hominum scripsi sec. Vg.: ho. AE.
323 Graeci codices BE: exemplaria A; scholiis
AD: scoliis E.

302 Nocte et die Nov. Test.: nocte enim ac die.


Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 633, n. 94.
Vgl. auch Adag. 324 (Noctesque diesque),
ASD II, 1, p. 426 sq.
302303 Nuktv mrav (nuktv ka mrav:
nuktv gr ka mrav v.l.). Er. folgt der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 295v, cf. ASD VI, 3, p.
633, n. 94.
304 Quam sancte So auch Vg. und Nov. Test. (v
swv auch in den heutigen Ausgaben).
305 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess. 2,
10, Migne PG 124, 1292A: Wv swv pnta
sa dei pljrontev toto gr sti t swv
nt to met tv prv qen elabeav.

305 emphasim Siehe n.l. 300 zu Gal. 5, 12 (swv


hat hier prgnante Bedeutung, cf. die vorangehende Anm.).
307308 Nam iniuriam Subjekt von addit ist
Paulus (v siwv ka dikawv). Theophyl. loc.
cit. 1292AB kommentiert: Ka dikawv.
Toutsti mjdna paitontev (dikontev v.l.)
xrjmtwn paitsesi.
308 Et sine querela Nov. Test.: et inculpate. Er.
meidet die Wendung sine querela, cf. Annot.
in Phil. 2, 15, ll. 340341 und den Kommentar
ad loc. (mmptwv auch in den heutigen Ausgaben). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 633,
n. 102.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,1013

309 Affuimus Nov. Test.: versati fuerimus (fuimus: affuimus v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.; ASD VI, 3, p. 633, n. 103). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 633, n. 103.
309 Egenqjmen So auch in den heutigen Ausgaben.
311 Qualiter vestrum Vg.: qualiter vnumquemque vestrum tamquam pater filios
suos; Nov. Test.: vt erga vnumquenque vestrum, tanquam pater erga filios suos, fuerimus affecti.
311312 Hic imperfectus Im Nov. Test. fgt Er.
zweimal erga und auch fuerimus affecti
deutlichkeitshalber hinzu. Siehe die vorangehende Anm. und ASD VI, 3, p. 634, n. 114.
312313 Verum oportet Er. hat mehrmals auf
den elliptischen Satzbau bei Paulus hingewiesen, z.B. Annot. in 2. Cor. 5, 13, ASD VI, 8, p.
382, ll. 910911: Illud annotandum, nisi
repetas vtrunque verbum, sermonem inabsolutum videri, siehe den Kommentar ad loc.
und unten n.l. 315.
313 nisi v (odate v na kaston mn v
patr tkna auto parakalontev mv).
Zum ersten v (am Anfang des indirekten
Fragesatzes): BlassDebrunner 3964.
315 haec charitatis Siehe Annot. in Rom. 7, 21,
LB VI, 598E: Si hunc [sensum] probamus,
necesse est, vt Paulum fateamur hoc sermone
balbutisse, nec absoluisse quod instituerat.
Die (mangelhaften) Sprachkenntnisse von
Paulus sind ein zurckkerendes Thema in den
Annot. Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 4, 3, ASD
VI, 8, pp. 8084, ll. 686729 und den Kommentar ad loc., bes. p. 85, n.l. 726; ASD VI, 8,
p. 447, n.ll. 3744 zu 2. Cor. 11, 6.
317 Et testificati sumus Nov. Test.: et obtestantes (testificati sumus [ohne et] cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 634, n. 122.
317 Ka marturmenoi So auch die heutigen
Ausgaben. Siehe jedoch app. crit. n.l. 317. Zur
v.l. marturomenoi, der Lesart in A, wie auch
im Nov. Test. D E: Brown, ASD VI, 3, p. 634
n. 122.
319 Verbum Dei Vg.: cum accepissetis a
nobis verbum auditus Dei; Nov. Test.:
quum acciperetis sermonem a nobis, quo
deum discebatis [sermonem auditus a nobis,
dei A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 634
sq. n. 134,5.
319 A
kov to qeo Von Er. gekrzt wiedergegeben: kov par mn to qeo (so auch Nov.
Test.).
320321 Accepistis hominum Nov. Test.: accepistis non sermonem hominum (accepistis
non vt verbum: accepistis illud non vt verbum

411
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 635, n. 136).
321323 Vt codices Dazu: ASD VI, 3, p. 635,
n. 137.
322 o lgon nqrpwn So auch die heutigen
Ausgaben.
323 ex scholiis Ps.Oecumenius, Comm. in 1.
Thess. 2, 7, Migne PG 119, 72 AC, nach der
Hs. An III 11 (cod. 2817), fo 296r: paralabntev lgon kov par mn to qeo dzasqe
o lgon nqrpwn, ll kaqv stin ljqv
lgon qeo [im Bibeltext]: lgon kousqnta lgon di tv [par]akov paralabntev. Par mn mn parelbete, ox mteron
d nta, ll to qeo tn lgon ox v
lgon, fjs, nqrpwn. J dzasqe ox v
lgon nqrpwn ll v lgon qeo. Kaqv,
fjs, ka sti lgov qeo dzasqe kaqv
sti ka prpei dzasqai lgon qeo, toutsti,
met fbou met proseuxv [schol. zur
Stelle].
324 priori parte Er. las vermutlich nach
Ps.Oecumenius (Hs. AN III 11): paralabntev lgon to qeo dzasqe (Interpunktion nach dzasqe!). Siehe l. 324: suscepistis
verbum Dei.
325329 Certe est Er. behandelt an Hand von
Chrys. und Theophyl. 1. Thess. 2, 13b: dzasqe o lgon lgon qeo.
325 Chrysostomum Chrys. In 1. Thess. hom. 3, 1,
Migne PG 62, 407. Im Lemma: dzasqe o
lgon nqrpwn, ll, kaqv stin ljqv,
lgon qeo. Die Erluterung zur Stelle lautet:
o gr v nqrpwn koontev, dikeisqe
mn koontev, ll v ato to qeo
parainontov, otw prosexete.
325 Theophylactum Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 13, Migne PG 124, 1292D. Im Lemma: dzasqe o lgon nqrpwn, ll (kaqv stin
ljqv) lgon qeo. Die Erluterung zur
Stelle lautet: O gr v nqrpwn koontev
plv dikeisqe, ll v ato to qeo
parainontov, otw prosexete. Vgl. Personas
bersetzung: accepistis illud non vt verbum
hominum, sed (sicut est vere) verbum dei
non enim tanquam hominem audiretis
loquentem, sed attentos vos prebuistis tanquam deo monente (fo clxxr).
326 quasi legisset v Diese Wendung bezieht
sich auf: dzasqe o lgon nqrpwn; l. 328
nennt Er. diese Stelle priore particula im
Verhltnis zu kaqv (stin ljqv), cf. l. 326
in posteriore particula.
327329 Proinde vera non est Er. meint: o
(v) lgon tn nqrpwn (kaqv stin ok
ljqv); non vt verbum hominum (sicut vere
non est).

412
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,1417

et de his quae vere sunt, vitauit addere in priore particula, alioqui addendum erat
sicut re vera non est. [A] Quanquam prior illa vox Dei ad superiora pertinet cum
accepissetis a nobis verbum auditus Dei, hoc est verbum quod vobis per nos loquebatur Deus. At ego malim cum acciperetis quam cum accepissetis. Alioqui quomodo accipiebant quod iam acceperant? Qu i o p e r a t u r. Qui apud Graecos
referri potest vel ad verbum vel ad Deum, sed magis ad verbum, et ita Ambrosius,
quod et operatur addita etiam copula, et in hoc cum Graecis concordans. Nam
Paulus sentit diuini verbi veluti semen agere in Thessalonicensibus, [D] dum ipsis
factis declarant vim sermonis euangelici. Hoc pacto cum legit tum interpretatur
Theophylactus. [A] Vo b i s q u i c re d i d i s t i s . Pisteousin, id est qui creditis
et ita legit Ambrosius, aut certe qui credebatis propter verbum praeteriti temporis cui adhaeret.
[14] C o n t r i b u l i b u s ve s t r i s . Graece est propriis contribulibus, dwn
sumfuletn, id est a propriis contribulibus. Quanquam magis significat eiusdem gentis quam tribus. Si c u t e t i p s i . Subaudi nos.
[15] Et p ro p h e t a s . Graece est et proprios prophetas, douv proftav.
[16] Pe r u e n i t a u t e m i n i l l o s i r a De i . Dei apud Graecos hoc loco
non additur, fqase d p atov rg, id est peruenit autem in illos ira, [D]
id est vltio. Et vetusti codices nominatim duo Constantienses habebant praeuenit, quomodo legit et Ambrosius. Praeuenit autem dictum est pro occupauit,
dum illi contantur resipiscere. Annotauit Theophylactus additum articulum
rg, quo significaretur vindicta illa ineuitabilis, quam illis imminere praedictum
est a Christo et a prophetis. [A] Porro ev tlov dixit pro eo quod est extrema
siue ad extremum, hoc est implacabilis ira Dei.
[17] De s o l a t i . A
porfanisqntev, id est velut orphani facti et orbati
vobis ceu filiis. Ad t e m p u s h o r a e . Prv kairn rav. Cur non potius ad
opportunitatem siue occasionem aut certe articulum temporis, [B] hoc est ad
breue tempus? [A] Quandoquidem hora tempus est, Graecis kairv, breue tempus. [B] Nos vertimus ad spacium temporis. [D] Theophylactus putat in
vtraque voce esse diminuendi emphasim, nam kairv articulus temporis et hora
minima diei pars. Certe sic extenuauit apostolus absentiam suam, quam neque
perpetuam vult intelligi, quum ait prv kairn, neque diuturnam, quum ait
rav. [A] A s p e c t u n o n c o rd e . Prospw o karda, id est facie non corde.
Atque ita legit Ambrosius, [B] sed magis placet quod vertit interpres. [A] Ab u n 331 deus BE: dei A.

335 sentit D E: sentit eum AC.

329332 Quanquam acceperant? Fortsetzung


des Textes der Ausgabe A nach dem Zusatz D
(E): Er. behandelt 1. Thess. 2, 13a (quoniam
cum accepissetis etc.).
329330 Quanquam Dei Er. ist sich offenbar
der Tatsache bewusst, dass paralabntev
lgon to qeo (ohne dzasqe) die bessere
Interpretation ist, cf. oben n.l. 324.

332 Qui operatur Nov. Test.: qui et agit. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 635, n. 1310,11.
332333 Qui Deum Er. lst das Problem,
indem er den Ausdruck sermo im Nov. Test.
verwendet: sermonem dei, qui et agit. In
dieser Weise kann das pronomen relatiuum
sich, gleich wie im griechischen Text, sowohl
auf sermonem als auch auf dei beziehen.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,1417

Vgl. Valla, Annot. ad loc.: verbum dei, qui


operatur Nescio an transferatur melius
quod operatur. Est enim ambiguum graece,
quia verbum est nunc generis masculini
lgon (p. 882, col. 1).
333 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 13, CSEL 81, 3, p. 218, ll. 78: verbum dei,
quod et operatur.
334 addita concordans Im Nov. Test. wie auch
in den heutigen Ausgaben: v ka nergetai,
cf. ASD VI, 3, p. 635, n. 1310.
337 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 13, Migne PG 124, 1293A: Pqen dlon, ti
v qeo lgon dzasqe; Energetai gr,
fjsn, n mn, toutstin, k tn rgwn atn
deknutai. Nach Personas bersetzung:
Queret aliquis vnde id liquet hos hominis
[sc. Pauli] verbum excepisse vt dei; operatur,
inquit, in vobis, hoc est ex ipsis operibus
patet (fo clxxr).
337 Vobis qui credidistis Nov. Test.: vobis credentibus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
635, n. 1312.
337 Pisteousin Im Nov. Test. und in den heutigen Ausgaben: n mn tov pisteousin.
338 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 13, CSEL 81, 3, p. 218, l. 8: operatur in
vobis qui creditis.
340 Contribulibus vestris Nov. Test.: propriis
contribulibus. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 635, n. 144 (dwn sumfuletn auch in der
heutigen Ausgaben).
342 Sicut et ipsi Nov. Test.: quemadmodum et
ipsi nos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
635, n. 145,6.
343 Et prophetas Nov. Test.: et proprios prophetas.
343 Graece proftav In den heutigen Ausgaben: proftav: douv proftav v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 562: The Textus
Receptus reads douv proftav, following a
variety of secondary witnesses etc. Er. sttzt
sich u.a. auf Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 296v:
tov douv proftav. Ausfhrlich zu douv
proftav: Brown, ASD VI, 3, p. 635 sq. n. 152
(Brown meint, douv proftav knne fr die
lectio difficilior gehalten werden).
344 Peruenit Dei Nov. Test.: peruenit autem
in illos ira [ira dei A] (praeuenit enim
[WordsworthWhite] / autem [Stuttgart Vg.]
ira dei super illos: peruenit v.l.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 637, n. 165,6.
344345 Dei ira In den heutigen Ausgaben:
fqasen d p atov rg (rg to qeo
v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.).
346347 Et praeuenit Praeuenit ist die
Lesart, der die heutigen Ausgaben folgen. Zu

413
den zwei Bnden aus Konstanz, die Johann
Botzheim Er. zur Verfgung stellte, n.l. 624
zu Col. 3, 10.
347 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 16, CSEL 81, 3, p. 218, l. 22.
348 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 16, Migne PG 124, 1296A: Efqase d p
atov rg ev tlov Ka t epen d
rg met rqrou, deknusin feilomnjn
atov tatjn ka prowrismnjn ka profjteuomnjn.
350351 Porro Dei Er. bersetzt ev tlov
durch in finem (Vg.: vsque in finem). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 637, n. 167.
352 Desolati Nov. Test.: orbati. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 637, n. 172 (porfanisqntev so auch die heutigen Ausgaben).
353 Ad tempus horae Nov. Test.: ad spatium
temporis. Er. meidet auch sonst mehrmals
hora als bersetzung von ra, cf. ASD VI,
2, p. 65, n. 351 zu Ioh. 5, 35.
353 Prv kairn rav So auch die heutigen
Ausgaben.
353354 Cur occasionem Siehe Adag. 670
(Nosce tempus), ASD II, 2, pp. 195198, in
dem Er. den Begriff kairv erlutert: kairv
ist die opportunitas, der rechte Zeitpunkt;
an der vorliegenden Stelle wird aber fr
einen begrenzten Zeitabschnitt gemeint
(prv kairn). Die Wendung prv kairn
rav ist eine Verbindung von prv kairn
und prv ran, nach Bauer s.v. kairv 1.
Cf. s.v. ra 2.a.b: auf kurze Frist. Er.'
Vorschlag opportunitas oder occasio
vielleicht vom Begriff kairv in Adag. 670
eingegeben scheint nicht ganz angebracht.
Er bersetzt demnach anders: spacium.
Siehe auch den Zusatz B: ad breue tempus.
356 Theophylactus Expos. in 1. Thess. 2, 17,
Migne PG 124, 1296B: A
ll ka tn quman
anttetai, n n di tn xwrismn. Ka ok
stin epen, fjsn, ti poln tn xrnon nemenamen, ll prv kairn braxn ka lgon
ka son rav miv loghesqai.
357 emphasim Dazu n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
360 Aspectu non corde So auch Vg. und Nov.
Test.
360 Prospw o karda So auch die heutigen
Ausgaben.
361 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 17, CSEL 81, 3, p. 219, ll. 910: facie, non
corde.
361362 Abundantius festinauimus Nov. Test.:
vehementius studuimus. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 637, n. 174,5 (spoudsamen
auch in den heutigen Ausgaben).

414

LB

362
363
364
365
907
367
368
369
370
371
372

373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,183,10

d a n t i u s f e s t i n a u i m u s . Espoudsamen. Quod significat et studuimus et


curauimus. Et abundantius dictum est pro magis siue vehementius.
[18] Et s e m e l e t i t e r u m . Ka dv, id est et bis, sed Latine vertit
interpres. |
[19] No n n e vo s [C] a n t e Do m i n u m . Graecis additur coniunctio
ka. Nonne et vos. Huius emphasim annotauit Theophylactus. Sentit enim non
hos solum, sed et caeteros quos conuertit ad Christum, esse coronam suam et
gloriam. [A] A n t e Do m i n u m . Emprosqen to kurou, id est coram
Domino siue in conspectu Domini.
EX CAPITE TERTIO

[1] Su s t i n e n t e s . Stgontev, id est non ferentes, hoc est impares desiderio videndi vos. Pl a c u i t n o b i s . Edoksamen. Quod vt explicaret Ambrosius
vertit optimum duximus. Diuus Hieronymus putat vocem esse nouam a Septuaginta confictam ad explicandam proprietatem Hebraei sermonis. Re m a n e re .
A
poleifqnai, [B] siue vt alias habetur, kataleifqnai, [A] id est relinqui.
Ambrosius legit vt Athenis soli relinqueremur.
[2] Mi n i s t r u m De i . Addunt Graeci ka sunergn mn, id est cooperarium nostrum. Ita Ambrosius et participem operis Dei, sic enim reddit sunergn.
[3] Ne q u i s m o u e a t u r. Sanesqai. Quod Graeca quidem scholia exponunt turbari aut terreri. Sumpta metaphora a canibus caudam mouentibus, [B]
quod idem admonuit Theophylactus.
[6] [A] Ve n i e n t e e t a n n u n c i a n t e . Vtrunque apud Graecos praeteriti
temporis est, lqntov ka eaggelisamnou, id est cum venisset et annunciasset,
quemadmodum legit Ambrosius. Si c u t e t n o s . Kaqper ka mev mv, id
est sicut et nos vos. [B] Aut quoque coniunctio erat omittenda aut et.
[10] [A] Ab u n d a n t i u s o r a n t e s . Upr kperisso. Et exprimens verborum ptasin Ambrosius legit abundantissime orantes. Congeminauit enim Paulus
366369 ante Dominum gloriam CE:
Graece est, et vos, vt intelligas eum de aliis

quoque simili modo gloriari A B.


382 Theophylactus CE: Vulgarius B.

364 Et semel et iterum So auch Vg. und Nov.


Test. (ka dv so auch die heutigen Ausgaben).
366 Nonne Dominum Nov. Test.: an non et
vos in conspectu domini. Zum Fragepartikel annon: ASD VI, 3, p. 254, n. 91 zu 1. Cor.
9, 1.
366367 Graecis ka Im Nov. Test. und in den
heutigen Ausgaben: ox ka mev.
367 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 19, Migne PG 124, 1297A: J ox ka mev
mprosqen to kurou mn Ijso Xristo n
t parousa ato; T on; Qessalonikev
esin lpv sou, makrie Pale; Ox otoi
mnoi. Di epe ka mev, deiknv ti ka

lloi san. Siehe Personas bersetzung:


Nonne vos [ohne et!!] ante dominum nostrum Iesum Christum in aduentu eius?
Dicet aliquis, num spes tua omnis, o Paule, ex
profectu Thessalonicensium nititur. Nequaquam, inquit, neque enim his solum fidendum, quod plane ostendit cum dicit et vos,
sed alios esse quam multos, de quibus sit ipsi
quam optime sperandum (fo clxxir).
369370 Ante Domini Siehe die bersetzung
im Nov. Test., oben n.l. 366 angefhrt.
Emprosqen to kurou: so auch die heutigen
Ausgaben. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
637, n. 195.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 2,183,10

372 Sustinentes Vg.: Propter quod non sustinentes amplius; Nov. Test.: Proinde quum
non amplius ferremus. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 638, n. 11,2.
372 Stgontev, id est non ferentes Er. meint natrlich: mj[kti] stgontev, id est non ferentes.
373 Placuit nobis Nov. Test.: visum est nobis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 638, n. 13.
373 Edoksamen (edoksamen N27: jdoksamen Tischendorf ).
373 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 1, CSEL 81, 3, p. 220, l. 19: voluimus: l. 20
optimum duximus (v.l. so auch Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 982C).
374 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478CD: Verbum edokan,
quod Latinus sermo interpretatus est placitum, apud Graecos compositum est ex duobus integris, p to E ka to Doken, a bene
et a placito, quod nos possumus dicere beneplacitum Hunc autem sermonem de
Hebraico Reson Septuaginta interpretes
transtulerunt, rebus nouis noua verba fingentes. Dazu: ThWNT 2, pp. 740748
(Gottlob Schrenk), bes. pp. 743745 (edoka
bei Paulus). Siehe auch Annot. in Eph. 1, 5, ll.
5762 und den Kommentar ad loc.
375 Remanere Nov. Test.: vt resideremus.
376 A
poleifqnai kataleifqnai In den
heutigen Ausgaben: kataleifqnai (wie auch
Nov. Test.). Zu poleifqnai Brown, ASD VI,
3, p. 638, n. 14.
377 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 1, p. 220, l. 19 remanere Athenis: ll. 2021 vt
Athenis soli relinqueremur (v.l.).
378 Ministrum Dei Nov. Test.: ministrum dei et
adiutorem operis nostri.
378 ka sunergn mn (ka sunergn to qeo
N27: ka dikonon to qeo Tischendorf ). Es
gibt mehrere v.ll. Cf. Metzger, Commentary
ad loc. p. 563 und Brown, ASD VI, 3, p. 638
sq. n. 23. Er. folgt im Nov. Test. (u.a.) der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 297v: ka dikonon to
qeo ka sunergn mn. Er nahm diese Stelle
in seine Liste Ad placandos auf (fo Oo5v der
Ausgabe D): Ministrum Dei. Iuxta Graecos
et Ambrosium deest et cooperarium nostrum.
379 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 2, CSEL 81, 3, p. 220, l. 22.
380 Ne quis moueatur Nov. Test.: ne quisquam
turbaretur (vt nemo: ne quis vielleicht nach
Ambrosiaster ad loc. CSEL 81, 3, p. 220, l. 24,
cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 639, n. 31,2.
380 Sanesqai Allein an der vorliegenden Stelle
des NT passiv verwendet: t mjdna sane-

415
sqai: dass keiner sich betren lasse (Bauer
s.v. sanw).
380381 Quod terreri Ps.Oecumenius, Comm.
in 1. Thess. 3, 3, Migne PG 119, 77CD. Nach
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 297v: sanesqai
oon qorubesqai, tarssasqai [sic] p
metaforv tn tv orv tarassntwn kunn.
382 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess. 3,
3, Migne PG 124, 1297CD: Mjdna sanesqai
toutsti qorubesqai Tinv d t sanesqai
nt to tarssesqai, epon teqnai, k metaforv tn kunn tn tv orv tarassntwn
n t sanein. Nach Personas bersetzung, die
Er. hier vermutlich verwendet hat: vt nemo
moueatur, hoc est perturbatione nulla horum
quispiam offundatur Nonnulli vero seneste
(= sanesqai) pro moueri positum dixere a
canum metaphora, qui caudam mouent cum
alludunt et blandiuntur (fo clxxir).
383 Veniente et annunciante Er. gibt den Vg.Text
gekrzt wieder. Nov. Test.: quum venisset
et annunciasset.
383384 Vtrunque annunciasset Im griechischen Text steht, wie von Er. gesagt, zweimal
Aorist (cf. praeteriti temporis), cf. ASD VI, 3,
p. 641, n. 62.
385 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 6, CSEL 81, 3, p. 221, ll. 2324: cum venisset Timotheus et adnuntiasset.
385 Sicut et nos Nov. Test.: quemadmodum nos
quoque [et nos A] (sicut nos quoque: sicut et
nos v.l., sicut et nos quoque v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Er. hatte et nos
quoque gelesen: Zu Recht merkt er in B an:
Aut quoque coniunctio erat omittenda aut
et. Siehe ASD VI, 3, p. 641, n. 67,8.
385 Kaqper mv So auch die heutigen Ausgaben.
387 Abundantius orantes Nov. Test.: supra
modum orantes.
387 Upr kperisso Heute schreibt man: perekperisso. Siehe zur Worttrennung: Blass
Debrunner 12; weiter 1163 und Bauer s.v. perekperisso (ganz ber alle massen), vgl. auch
unten ll. 388390 und ASD VI, 3, p. 642, n. 101.
388 ptasin Dazu: Chomarat II, pp. 808809
(l'intensit extrme).
388 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 10, CSEL 81, 3, p. 222, l. 12.
388389 Congeminauit affectus Er. verwendet
die rhetorische Terminologie (congeminare/
congeminatio, cf. Lausberg 617619; vehementia = denwsiv, cf. Quint. Inst. VI, 2, 24;
ASD VI, 8, p. 391, n.l. 65 zu 2. Cor. 6, 8; affectus, cf. Quint. Inst. VI, 2, 8; Lausberg 257).
Nach Er. erzeugt Paulus hier die Affekte
durch das Stilmittel der congeminatio.

416
389
390
391
392
393
394
395
396397

LB

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 3,124,6

vehementiam affectus pr, id est eximie, k perisso, ex abundanti siue ex


superfluo, quasi dicat supra modum et plusquam oportet.
[12] [D] Et a b u n d a re f a c i a t . Hic vtrunque verbum posuit transitiue
pleonsai et perissesai, de quorum altero supra meminimus. Nam id rarius est
ideoque monendum duximus. [A] Et n o s i n vo b i s . Ev mv, id est in vos.
[13] Si n e q u e re l a . A
mmptouv, id est irreprehensa, vt legit Ambrosius.
Refertur enim ad corda, quae talia vult esse Paulus, vt nulla de his possit esse querimonia. |

908

EX CAPITE QVARTO

399

[1] V t q u e m a d m o d u m a c c e p i s t i s . Vt redundat. [B] Sequitur enim


haec coniunctio. [A] Si c e t a m b u l e t i s . Ina perissejte mllon, id est vt
abundetis magis. Reliqua nempe haec, sicut et ambulatis, redundant. Adiecta
videntur explicandae sententiae gratia. Ambrosius tamen addit sicut et ambulatis.
[B] Atque ita scriptum comperimus in antiquis exemplaribus Latinis. [C] Ex
Theophylacti commentariis non apparet additum fuisse, [D] certe in contextu
abest, [E] quemadmodum nec apud Chrysostomum.
[6] [B] Ne q u i s s u p e r g re d i a t u r n e q u e c i rc u m u e n i a t i n n e g o c i o
f r a t re m . In epistolae ad Ephesios capite quinto indicauimus ex autoritate Hieronymi verbum quod est hic pleonekten non pertinere proprie ad auaritiam, sed
ad fraudem, qua cum iniuria nobis occupamus vxores alienas; alioqui putat ille
inconcinne coniungi auariciam cum libidine, [E] praesertim quum mox sequatur
non enim vocauit nos Deus in immundiciam. [C] Atque ita sane interpretatur [D]
hoc loco [C] Theophylactus [E] Chrysostomum sequutus. Cui non sufficit sua
vxor, is pleonekte. [A] Qu o n i a m v i n d e x . Propterea quod vindex siue
vltor etc. diti. Si c u t p r a e d i x i m u s . Sicut et praediximus. Et ita legit

400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413

400 Sicut et ambulatis BE: sic et ambuletis


A.
405406 neque fratrem E: et in negocio
fraudet f.s. B, et in negocio fraudet C D.

406 In epistolae ad Ephesios E: In superioris


epistolae BD; capite quinto E: capite
quarto BD.
411 Theophylactus D E: Theopylactus C.

391 Et abundare faciat Vg.: multiplicet et abundare faciat; Nov. Test.: abundantes et exuberantes faciat. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 642 sq. n. 121.
391392 Hic meminimus Sowohl pleonhw
als auch perissew knnen transitiv verwendet werden. Zur vorliegenden Stelle: Bauer
s.v. pleonhw 2.b, und s.v. perissew 2.b:
mv kriov pleonsai ka perissesai t
gpj: euch lasse der Herr (noch) reich(er)
werden an Liebe bzw.: euch mache der Herr
berreich an Liebe. Perissew wird im NT
von Sachen und Personen transitiv verwendet, aber nicht sehr oft; pleonhw wird nur an

der vorliegenden Stelle des NT transitiv


benutzt. Er. hat die transitive Verwendung
von perissew (mit Akk. der Sache) mehrmals zur Sprache gebracht: Annot. in 2. Cor.
4, 15, ASD VI, 8, p. 372, ll. 759769, bes. ll.
759760: Potest et verbum perissesj
accipi transitiue adhaerente huic accusatiuo
exaristan, cf. Bauer s.v. perissew 2.a:
etwas jemandem reichlich gewhren. Vgl.
auch Annot. in 2. Cor. 9, 8, ASD VI, 8, p. 426
sq. ll. 700702: perissesai accepit transitiue, quod alibi solet neutraliter, velut apud
nos suppeditare nonnunquam est suppetere, nonnunquam subministrare. Das

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 3,124,6

intransitive pleonhw kommt Annot. in Phil.


4, 17, ll. 798799, zur Sprache. Er. meint hier
aber vermutlich Annot. in Eph. 1, 9, ll.
103104: Verbum persseusen hoc loco
positum est transitiue, hoc est exuberare
fecit.
393 Et nos in vobis Nov. Test.: et nos in vos.
Vgl. Annot. in 2. Cor. 9, 8, ASD VI, 8, p. 426,
l. 700: Ev mv, id est in vos, und den
Kommentar ad loc. p. 427, n.l. 700.
394 Sine querela Nov. Test.: irreprehensibilia.
Dazu: ASD VI, 3, p. 643, n. 133. Vgl. Annot.
in Phil. 2, 15, ll. 340341: Sine querela.
Amemptoi, id est de quibus nemo queri siue
conqueri possit und Annot. in Phil. 3, 6,
ll. 520522; Annot. in 1. Thess. 2, 10, ll.
308309.
394 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 13, CSEL 81, 3, p. 223, l. 12.
395396 vt querimonia Siehe die n.l. 394
zitierte Stelle Annot. in Phil. 2, 15, ll. 340341.
Vgl. auch l. 341 (alioqui queritur).
398 Vt quemadmodum accepistis Nov. Test.:
quemadmodum accepistis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 643, n. 15.
398399 Sequitur coniunctio Erst in der Ausgabe B erlutert Er. seine frhere Behauptung
Vt redundat (cf.: vt quemadmodum vt
abundetis magis).
399 Sic et ambuletis (sicut et ambulatis: sic et
ambuletis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und Brown, ASD VI, 3, p. 643, n. 17). Er. hat
die betreffende Wendung ausgelassen im Nov.
Test.: deo, vt abundetis (statt deo, sicut et
ambulatis / sic et ambuletis, vt abundetis).
Dazu: ASD VI, 3, p. 643, n. 17.
399 Ina mllon In den heutigen Ausgaben:
kaqv ka peripatete, na perissejte
mllon. Zur Parenthese, kaqv ka peripatete, die von Er. u.a. nach der Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 299r, ausgelassen wurde:
Metzger, Commentary ad loc. p. 564 und ASD
VI, 3, p. 643, n. 17.
401 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
4, 1, CSEL 81, 3, p. 224, l. 1 (ambulastis:
ambulatis v.l. auch in Er.' Ambrosiusausgabe
von 1527, tomus IV, p. 983A).
402 in antiquis Latinis Er. verfgte fr die
Ausgabe B u.a. ber die exemplaria Paulina
(von St. Pauls), cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2.
403 Theophylacti Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 1, Migne PG 124, 1305AB (im Lemma fehlt
die oben n.l. 399 erwhnte Parenthese).
404 Chrysostomum Chrys. In 1. Thess. hom. 5, 1,
Migne PG 62, 423: Ka rskein qe, na perissejte mllon.

417
405406 Ne quis fratrem Nov. Test.: ne quis
opprimat ac fraudet in negocio fratrem. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 645, n. 62,3,4.
406409 In epistolae libidine Siehe Annot. in
Eph. 4, 19, ll. 1526 und Annot. in Eph. 5, 5, ll.
175179. An diesen Stellen verweist Er. auf
Hier.' Interpretation der Begriffe pleoneza
und pleonekten. Es ist daher verstndlich, dass
Er. die Kapitel vier und fnf verwechselt, cf.
app. crit. n.l. 406. An beiden Stellen kommt
das Verb pleonekten (pleoneza) zur Sprache.
Ich folge der Lesart der Ausgabe E (quinto),
wenn man auch die der Ausgaben BD
(quarto) aus gutem Grund whlen knnte.
406407 Hieronymi Siehe Hier. Comm. in Eph.
III, 5, 5, Migne PL 26, 554B: Quia vero in
superioribus [537C538A] ex eo quod alibi [1.
Thess. 4, 6] legeramus: Ne supergrediatur et
auarus fraudet in negotio fratrem suum, dixeramus auaritiam pro adulterio positam, cf.
Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq. Migne PL 26,
537C538A.
409 mox 1. Thess. 4, 7 (immundicia).
411 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 6, Migne PG 124, 1308AB: Anw mn per
psjv tv lljv porneav epe [1. Thess. 4,
45], nn d per moixeav lgei n ka pleonezan ka parbasin nomhei ektwv. Ka
gr kstw Qev gunaka pneime ka
rouv tqeike t fsei, tn mzin fjm tn
prv tn man gunaka kenjn. Wste pleoneza stn n t prgmati, toutsti t mzei.
Nach Personas bersetzung: Superius quidem de omni fornicatione dixerat, nunc vero
de adulterio dicit, quod et auariciam et transgressionem appellat; decenter enim suam
cuique vxorem distribuit deus, et nature
limites prefiniuit, vt cum vna esset muliere
congressus. Fit itaque vt circumuentio quedam sit in negocio, hoc est in ipso concubitu
(fo clxxiiir).
411 Chrysostomum Chrys. In 1. Thess. hom. 5, 2,
Migne PG 62, 424: ka gr kstw qev
pneime gunaka ka rouv qjke t fsei
Wste prv tn tran parbasv sti ka
ljstea ka pleoneza Entaqa per
moixeav fjsn nwtrw d ka per porneav
psjv.
412 Quoniam vindex Nov. Test.: propterea quod
vltor. Dazu: ASD VI, 3, p. 645, n. 65,6.
413 diti Auch sonst bersetzt Er. diti durch
propterea quod, cf. ASD VI, 3, p. 29, n. 191
zu Rom. 1, 19.
413 Sicut praediximus Nov. Test.: quemadmodum et ante diximus (sicut praediximus
WordsworthWhite: sicut et praediximus
Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 645, n. 69).

418

LB

414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
909
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,79

Ambrosius addita coniunctione, [D] vt videatur haec esse repetitio pristinae


admonitionis quam debebant meminisse.
[7] [A] In i m m u n d i c i a m . Ep kaqarsa. Quod perinde valet ac si
dicas non vocauit nos hac lege, vt essemus immundi. Siquidem causa et conditio vocationis erat, vt desineremus esse quod eramus. Hanc enim vim habet nonnunquam praepositio p apposita dandi casui. Quanquam in eo quod proxime
sequitur, abusus est n pro p.
[8] Qu i h a e c s p e r n i t . Haec redundat qetn, id est qui reiicit. Addidit interpres pronomen haec explicandae rei gratia. [B] Demiror autem cur ita
Hieronymo visum sit qeten vertere praeuaricari; nam in libro Didymi De Spiritu Sancto tertio nonnihil de suo adiiciens scribit in hunc modum: Neque enim
vocauit nos Deus ad immundiciam, sed ad sanctificationem. Itaque qui spernit siue,
quod melius habetur in Graeco, qui praeuaricatur, non hominem | praeuaricatur, sed
Deum etc. Quis enim praeuaricatur hominem? vt iam idem sit qeten et praeuaricari. [E] Illud verum est, qui spernit ac reiicit Dei praeceptum vtique praeuaricatur. [A] Qu i e t i a m . Etiam non est, tn didnta, id est qui dedit. Et ita legit
Ambrosius. In n o b i s . Ev mv, id est in vos.
[9] De c h a r i t a t e f r a t e r n i t a t i s . Filadelfav, id est fraterno amore.
[B] Ambrosius vertit de affectione fraternitatis. [A] Siquidem hac voce, ex amore
et fratre composita, apostoli significare solent mutuum Christianorum inter
ipsos amorem, idque ex Hebraeorum more, qui omnes suae gentis fratres
vocant. Ne c e s s e h a b u i m u s . Xrean xete, id est necesse habetis, hoc est
non est necesse vobis, vt scribam. [D] Interpres legisse videtur exomen. [A] A
De o d i d i c i s t i s . Qeoddaktoi. [B] Quod hic extulit dictione composita,
Ioannes extulit duabus incompositis, didakto qeo, [A] quod illic vertit docibiles
Dei, hic significat a Deo doctos et diuino instinctu per se afflatos.
416 kaqarsa BE: karqasa A.
427428 praeuaricari B D E: praeuacari C.

438 illic BE: alibi A; docibiles BE: dociles


A.

414 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.


4, 6, CSEL 81, 3, p. 224, l. 14: sicut et praedicauimus (so auch Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 983A). Es handelt sich hier
vor allem um die Konjunktion et.
416 In immundiciam Nov. Test.: immundiciae
causa (in immunditia: in immunditiam v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
645, n. 71).
416419 Ep kaqarsa casui Cf. ASD VI, 3,
p. 645, n. 71 (p kaqarsa auch in den heutigen Ausgaben).
419420 Quanquam p Er. meint [p kaqarsa] ll n gismw. Laut BlassDebrunner 2183 und 2356 knnte es sich hier um
n statt ev handeln. Zu p mit Dat.: n.l.
436 zu Eph. 2, 10.

421 Qui haec spernit Nov. Test.: qui reiicit (qui


haec spernit, WordsworthWhite; qui spernit,
Stuttgart Vg.). Die Lesart ohne haec nach
dem griechischen Text: qetn, verteidigte
nach Er. auch Bentley, cf. WordsworthWhite
ad loc. Siehe auch ASD VI, 3, p. 645, n. 82 und
Valla, Annot. ad loc.: Itaque qui haec spernit
In quibusdam aeditionibus legitur qui me
spernit, sed graece neque haec neque me
legitur (Garin, p. 881, col. 1).
423 Hieronymo Siehe Hier.' bersetzung von
Didymus' Abhandlung De Spiritu Sancto. Zu
Didymus dem Blinden: Bardenhewer III, pp.
104115, bes. pp. 111112.
424427 Neque Deum etc. Didymus, De Spiritu Sancto 4950, Migne PG 39, 1075C
1076A (426 non hominem praeuaricabitur).

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,79

427428 praeuaricari Nach LewisShort s.v.:


Late Latin: to transgress, sin against. Siehe
auch Souter, Glossary s.v.
429 Qui etiam Vg.: qui etiam dedit; Nov.
Test.: qui dedit.
429 tn didnta In den heutigen Ausgaben: tn
ka didnta: tn didnta v.l. Er. folgt (u.a.) der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 299v, cf. ASD VI,
3, p. 646, n. 83.
429 id est qui dedit Eigentlich: id est qui dat,
cf. ASD VI, 3, p. 646, n. 83.
430 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
4, 8, CSEL 81, 3, p. 224, l. 23: qui dedit.
430 In nobis Nov. Test.: in vos. In den heutigen Ausgaben der Vg.: in vobis. Zur v.l. in
nobis: WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 646, n. 85.
430 Ev mv So auch die heutigen Ausgaben:
ev mv v.l.
431 De charitate fraternitatis Nov. Test.: Caeterum de fraterna charitate (De caritate autem
fraternitatis Vg.: die Auslassung von autem
im Vg.Lemma ist von Er. wahrscheinlich
nicht beabsichtigt). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 646, n. 91.
432 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
4, 9, CSEL 81, 3, p. 225, l. 6: De affectione
autem fraternitatis (so auch Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 983A und die
Amerbachausgabe von 1492, fo q5v col. 1).
432 hac voce Er. meint filadelfa.
433434 apostoli amorem Die Christen nennen sich frater, delfn. Cf. Annot. in 2.
Cor. 8, 18, ASD VI, 8, p. 416, ll. 513514:
[tn delfn] Sic enim vocat Christianum.
Cf. auch ASD VI, 8, p. 457, n.l. 195 zu 2. Cor.
11, 26. Die Liebe zum christlichen Glaubensbruder kommt Rom. 12, 10 zur Sprache, cf.
Annot. in Rom. 12, 10, LB VI, 631CD:
[filadelfa] Quo verbo apostoli frequenter
vtuntur pro studio et amore Christianorum
inter ipsos mutuo, vnde et vox Graeca composita est Vult enim Paulus hoc vno
nomine, Christianum esse charum Christiano, quod Christianus est. Siehe ThWNT
1, p. 146, ll. 1121, zu filadelfa: Den
Komposita fildelfov und filadelfa
liegt stets die bertragene Bedeutung
zugrunde bertragener Gebrauch von
filadelfa und fildelfov ist ausserhalb der
christlichen Literatur bisher nicht belegt
(Hans von Soden).
434435 idque vocant Siehe Annot. in Mt. 13,
55, ASD VI, 5, p. 228 sq. ll. 914917: Et
fratres eius. Iuxta morem Hebraeorum fratres
vocat, non quibus communes essent parentes,
sed quibus stirps ac genus esset commune;

419
qua de re doctissime simul et copiosissime
disseruit Hieronymus in libro aduersus
Heluidium (cf. Hovinghs Verweis: Adv.
Helv. 1415, Migne PL 23, 196C199C [=
206B209C]). Vgl. auch ThWNT 1, p. 145, ll.
811: In bertragener Bedeutung bezeichnet
delfv im NT den Mitchristen, den christlichen Bruder. Die Belege sind zahlreich Der
Sprachgebrauch ist deutlich aus jdischreligiser Sitte bernommen usw.
435 Necesse habuimus Nov. Test.: necesse habetis (necesse habemus: necesse habuimus v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 646, n. 92).
435 Xrean xete (xrean xete: xrean xomen
v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 564,
und ASD VI, 3, p. 646, n. 92).
436 Interpres exomen Die Lesart exomen ist in
den heutigen Ausgaben belegt. Siehe auch
WordsworthWhite ad loc.
436437 A Deo didicistis Nov. Test.: diuinitus
docti estis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
647, n. 95.
437439 Qeoddaktoi afflatos Auch in den
heutigen Ausgaben: Qeoddaktoi (sc. qeoddakto ste). Siehe Annot. in 1. Cor. 2, 13,
ASD VI, 8, p. 64, ll. 393409, wo Er. den
Inhalt des Begriffes didaktv und im Zusammenhang damit qeoddaktov behandelt, bes.
ll. 404409: mihi magis probatur, vt hic
intelligamus sermonem apostolorum non
constare doctrina humana, sed afflatu
diuino. Nam huiusmodi qeoddaktoi dicuntur, id est diuinitus docti. Id quanquam est
aliquanto durius citra compositionem,
tamen ita Ioannes extulit in Euangelii sui
capite sexto: Ka sontai pntev didakto
to qeo. Quo loco certum est diuinitus
afflatos intelligi. Siehe auch den Kommentar ad loc. ASD VI, 8, p. 65, n.l. 406. Dasselbe Thema, didaktv / qeoddaktov kommt
in Annot. in Joh. 6, 45, ASD VI, 6, p. 92, ll.
444467, zur Sprache. Siehe bes. ll.
444445: Docibiles. Didakto to qeo, id
est dociles Dei, vt accipiamus passiue; ll.
448450: Porro quod Hieronymus iuxta
veritatem Hebraicam transtulit doctos a Deo,
Septuaginta verterunt didaktov qeo, id est
discipulos Dei, vt intelligas passiue accipiendum esse, non actiue; ll. 457459:
Paulus in epistola ad Thessalonicenses
composita extulit dictione quod diuisit
Ioannes: ato gr mev qeoddakto ste, id
est: nam vos ipsi a Deo docti estis.
438 Ioannes Ioh. 6, 45. Siehe Annot. In Ioh. 6, 45,
ASD VI, 6, p. 92, ll. 444467, in der vorangehenden Anm. teilweise angefhrt.

420
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,1115

[11] Et o p e r a m d e t i s . Ka filotimesqai. Quod significat ambitiose


conari. Ambrosius vertit eniti, nos in hoc incumbatis. V t ve s t r u m n e g o c i u m
a g a t i s . Ka prssein t dia, id est vt agatis res proprias. Deterret enim ab
alienis appetendis et ocio, quo iam tum sub religionis praetextu propendebant
plerique. Nunc hoc hominum genere refertus vndique mundus est. [E] Quasi
cibus debeatur omnibus qui bene viuunt, quod est omnium Christianorum commune, et quasi non bene viuant qui laborant manibus aut alio quopiam officio
prosunt. Sed orant. Et hoc est omnium Christianorum, nec labor obstat precationi. Ne quid dicam de plurimis, qui sub persona pessime viuunt pro sanctis
moribus nobis vestem, cingulum et calceos fenestratos ostentantes. [A] Porro ridicule quidam locum hunc interpretantur de curando negocio propriae salutis.
[12] Et n u l l i u s a l i q u i d d e s i d e re t i s . Ka mjdenv xrean xjte, id est
nullius indigentiam habeatis. Potest autem nullius vel ad hominem referri vel ad
rem: curate, ne quid vobis desit aut curate, ne sit implorandum auxilium alienum.
[13] De d o r m i e n t i b u s . Tn kekoimjmnwn. Quasi dicas somno sopitis
vel soporatis, a dormisco magis quam a dormio.
[14] [E] Si e n i m c re d i m u s q u o d Ie s u s m o r t u u s e s t . Chrysostomus citans hunc locum homilia in posteriorem ad Corinthios prima addit tertium verbum, pqane ka nstj ka hjsen. Eadem est lectio in commentariis,
sed in exponendo non attingit tertiam vocem, quemadmodum nec Theophylactus, vnde adiectam suspicor. [A] Ad d u c e t c u m e o. Sn at, id est secum
aut cum eo, hoc est cum Filio. Id quod mihi magis probatur.
[15] In a d u e n t u . In aduentum, [B] ev tn parousan. Qui relinquimur
et superesse permittimur in illum aduentum, [D] nec enim ociose additus est
articulus. [B] No n p r a e u e n i e m u s e o s q u i d o r m i e r u n t . Tov koimjqn451 xjte A CE: xjte B.
461462 Adducet cum eo probatur inter
lemma In iussu [post gerendam 472] et lemma

In iussu et in [472473] posuerunt AD.


461 at A E: at BD.

440 Et operam detis Nov. Test.: et in hoc incumbatis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 647,
n. 111.
440 Ka filotimesqai So auch die heutigen
Ausgaben.
441 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
4, 11, CSEL 81, 3, p. 225, l. 17.
441442 Vt agatis Nov. Test.: vt et agatis
res proprias (vt et vestrum negotium agatis, WordsworthWhite: vt et vt vestrum
negotium agatis, Stuttgart Vg.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 647, n. 112. Siehe zu Valla
unten n.ll. 449450.
442 Ka prssein t dia So auch die heutigen
Ausgaben.
442444 Deterret est Er. kritisiert einigermassen verschleiert die Bettelmnche.

444448 Quasi precationi Er. erweitert seine


Kritik an den Mnchen: Ohne Arbeit zu leisten, halten die Mnche sich fr bessere Christen als andere Menschen. Dieses Thema
bringt Er. oft vor. Siehe z.B. den Brief an Paul
Volz, Ep. 858, die Einleitung zur Ausgabe des
Enchiridium von 1518, ll. 564566 (= Holborn, p. 19, ll. 2527): Illi [monachi] viuunt
in ocio et aliena liberalitate saginantur, in
commune possidentes quod citra sudorem
illis obuenit (nihil enim interim dicam de
vitiosis). Diese hier zitierte, Stelle des Briefes
wurde von Albertus Pius beanstandet; Er.
antwortet darauf in seiner Apolog. adv. rhaps.
Alb. Pii, LB IX, 1149CE: Ex epistola ad Volzium haec detruncauit: Illi viuunt in otio
vitiosis [siehe oben]. Contuli monachos cum

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,1115

ciuibus, significans non tam multum interesse quam isti volunt Non damno monachos quod aliena liberalitate splendidius
viuunt quam ipsi ciues, sed alteros cum alteris
confero Sed orant, inquit monachi.
Verum orant et pii laici etc. Vgl. die vorliegende sermocinatio (Sed orant precationi).
Dieser Zusatz E knnte im Zusammenhang
mit der Kontroverse mit Albertus Pius stehen: Er. verffentlichte seine Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, 1531 bei Froben.
448449 Ne ostentantes Es gibt sogar
Mnche, die einen verwerflichen Lebenswandel fhren, aber nur wegen ihres Habits
grosse Frommheit beanspruchen. Dasselbe
Thema im Brief an Paul Volz, Ep. 858, ll.
449452 (= Holborn, p. 16, ll. 1113):
Diuus Augustinus vetuit etiam ne clerici,
quos domi alebat, notabili vestitu vterentur;
sed si commendari vellent populo, moribus
commendarentur, non vestibus. hnlich
Ep. 447 (an Lambertus Grunnius), ll.
515518.
449450 Porro salutis Vermutlich aus Valla,
Annot. ad loc. bernommen: Et operam
detis vt et negocium vestrum agatis.
Graece est negocia vestra siue negocia propria seu res proprias agatis, ne putemus vt
quidam de salutis aeternae opere Paulum
loqui, prssein t dia (Garin, p. 881, col. 1).
Weder Lyranus noch die Glossa Ordinaria ad
locc. reden von der salus aeterna. Wen Valla
meint, ist mir nicht bekannt. Nicht Thomas
Aquinas, der Super 1. Thess. lect. 90, vol. II, p.
181, im Zusammenhang mit dem vorliegenden Text Prv. 24, 27 anfhrt: Diligenter
exerce agrum, vt postea aedifices domum
tuam.
451 Et desideretis Nov. Test.: et nulla re vobis
sit opus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
647 sq. n. 125.
451 Ka xjte So auch die heutigen Ausgaben.
452 nullius habeatis Siehe Valla, Annot. ad
loc.: reliqua particula non est anceps, sed sic
transferenda: et nullius rei indigeatis siue vt
ad verbum transferam et nullius indigentiam
habeatis, ka mjdenv xrean xjte (Garin,
p. 881, col. 1).
455 De dormientibus Nov. Test.: de iis qui
obdormierunt [qui dormiunt A].
455 Tn kekoimjmnwn In den heutigen Ausgaben koimwmnwn: kekoimjmnwn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 564 sq. Er. folgte
(u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 300r.
Zum griechischen Text: ASD VI, 3, p. 648, n.
132.

421
455456 Quasi dormio Vgl. Annot. in 1. Cor.
15, 6, ASD VI, 8, p. 286, ll. 359362: Dormierunt. Si quis velit cauillari de ratione sermonis:
dormierunt qui experrecti sunt. Proinde aut
vertendum erat dormiunt aut obdormierunt, vt ab obdormiscendo sit, quandoquidem obdormio nescio an reperiatur und
ASD VI, 3, p. 314, n. 66 zu 1. Cor. 15, 6.
457 Si est Nov. Test.: nam si credimus quod
Iesus mortuus est. Zur bersetzung (nam
statt enim): ASD VI, 3, p. 649, n. 141.
457458 Chrysostomus In 2. Cor. hom. 1, 6,
Migne PG 61, 392.
459460 Eadem vocem Dieselbe Lesart in In
1. Thess. hom. 7, 1, Migne PG 62, 435.
460461 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1.
Thess. 4, 14, Migne PG 124, 1312AC: Ijsov
pqane ka nstj (Lemma: ohne hjsen,
weder in der Darlegung zitiert oder behandelt, noch in Personas bersetzung nachzuweisen, cf. fo clxxiiiv).
461 Adducet cum eo Nov. Test.: adducet cum
illo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n.
144.
461462 Sn Filio Siehe app. crit. n.l. 461: In
BD las Er. at; daher die bersetzung
secum. Im Nov. Test.: sn at, wie in den
Ausgaben A und E des vorliegenden Passus.
462 hoc est probatur Die Lesart A und E hlt
Er. zu Recht fr die richtige.
463507 In aduentu Iuliani Die Passage 1.
Thess. 4, 1417 spielt eine wichtige Rolle beim
Interpretieren der Stelle 1. Cor. 15, 51: Er.
bersetzte dort nach seiner griechischen Vorlage: Non omnes quidem dormiemus (Vg.:
Omnes quidem resurgemus). Dazu: Annot.
in 1. Cor. 15, 51, ASD VI, 8, pp. 302312, ll.
645855. Siehe bes. p. 303, n.ll. 645855 und
was 1. Thess. 4 angeht: p. 306, ll. 689697.
463 In aduentu Nov. Test.: in aduentum (in
aduentum: in aduentu v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 649, n.
153); ev tn parousan auch in den heutigen
Ausgaben.
463465 Qui articulus Er. gibt hier seine
Interpretation der Stelle 1. Cor. 15, 51 wieder:
Siehe Annot. in 1. Cor. 15, 51, ASD VI, 8, p.
306, ll. 699700: Ex his [sc. 1. Thess. 4,
1417] liquet non omnes dormituros, sed aliquos fore residuos in aduentu Christi. Der
Artikel tn stellt die Parousia als eine feststehende Tatsache dar.
465 Non dormierunt Nov. Test.: nequaquam
praeueniemus eos qui dormiunt. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n. 154,5.
465466 Tov koimjqntav So auch die heutigen Ausgaben.

422
466
467
468
469
470
471
472
473
LB 910
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,1617

tav. Certius erat qui dormiunt [C] siue qui obdormierunt, [B] nam dormisse
dicuntur potius qui iam vigilant experrecti. Porro Graeca vox perinde sonat quasi
dicas somno sopitos. Augustinus [E] cum alias aliquoties tum [B] libro De ciuitate Dei xx. legit qui ante dormierunt. Vnde apparet in nonnullis Graecis codicibus scriptum fuisse prokoimjqntav.
[16] [A] In i u s s u . En kelesmati. Non est simplex iussio, sed vox illa, qua
nautae seu milites se mutuo adhortantur ad rem strenue gerendam. In i u s s u e t
i n . Et redundat, n fwn, id est cum voce, [D] quasi dixisset in iussu vocis,
quod genus est illud molemque et montes pro molestis montibus. | [A] Pr i m i .
Prton, id est primum siue prius.
[17] No s q u i v i u i m u s . Paulus ita loqui videtur, quasi resurrectio ea
aetate esset futura, [B] qua haec scribebat. [A] Tametsi quoniam participiis est
vsus, quae sequuntur rationem eius verbi cui adhaerent, verti poterant et per
futurum, mev o hntev o perileipmenoi ma sn atov rpagjsmeqa, id est
nos qui viuemus et reliqui erimus vna cum illis rapiemur. Mirum autem [C]
quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus, [A] dum explicare
cupiunt, quod Paulus hoc loco plane dicit quosdam rapiendos ad immortalitatem
qui viuant. Verum id quoniam non est huius instituti, nec persequar in praesentia, [B] et alias a nobis super hac re dictum est, [E] in prima Corint. capite decimoquinto. [B] Certe diuus Ambrosius libro De fide resurrectionis, capite nono
sic adducit hunc locum, vt sentire videatur residuos in aduentu Christi rapiendos
ad illum non gustata morte, vel hisce verbis, Illis, inquit, dulcior vita post requiem.
Viuentibus et si grata compendia, tamen ignorata remedia. Nam mortem, ni fallor,
illic remedium appellat. Sed haec scribenti subit suspicio ab Ambrosio scriptum
fuisse ingrata remedia pro ignorata remedia, etiamsi in vtraque aeditione
constanter habebatur ignorata. Proinde tutius esse puto quod rectius est sequi,
praesertim cum alias idem videatur sentire nominatim hunc explanans locum.
[D] Putat et qui residui fuerint in ipso raptu transituque mortem gustaturos. [E]
Theophylactus tamen, quanquam fatetur in hoc sermone non comprehendi Pau472 strenue CE: strennue A B.
481 quantum recentioribus CE: quantus
hinc ortus sit tumultus theologorum A B.
482 rapiendos ad immortalitatem BE: resurrecturos A.

483484 praesentia BE: praesentia. Mihi videtur pulchre posse consistere, quod clarissime dixit Paulus, vt non confugiamus ad
commenticias illas et coactas interpretationes
A.

466468 Certius sopitos Siehe Annot. in 1.


Thess. 4, 13, ll. 455456, und den Kommentar
ad loc. Er. merkt hnliches Annot. in 1. Cor.
15, 6, ASD VI, 8, p. 286, ll. 359362, an (n.ll.
455456 zu 1. Thess. 4, 13 angefhrt).
468 Augustinus alias Siehe z.B. Aug. De octo Dulcitii quaest. III, 3, CCSL 44A, p. 277, ll. 4748.
468469 tum Dei xx. Aug. Civ. XX, 20,
CCSL 48, p. 733, l. 8.
469470 Vnde prokoimjqntav Die Verbform prokoimjqntav ist, soviel ich weiss, fr

die vorliegende Stelle nicht belegt. Zu prokoimomai: Bauer s.v. (vorher, frher entschlafen, nicht im NT) und Lampe s.v. (fall
asleep before, predecease).
471 In iussu Nov. Test.: cum [in A] hortatu.
471472 En kelesmati gerendam En
kelesmati auch in den heutigen Ausgaben.
Siehe Bauer s.v.: der Herr wird, wenn der
(Befehls)Ruf erschallt, herabsteigen. Der
Ausdruck kleusma findet sich bes. bei den
Tragikern (Geheiss, Gebot), und Hdt.

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,1617

(LiddellScott: word of command); eine


besondere Bedeutung ist der Takt auf einem
Schiff, nach dem gerudert wird (vom
keleustv angegeben), Angaben nach LiddellScott und Pape s.v.
472473 In iussu et in Vg.: In iussu et in voce;
Nov. Test.: cum [in A] hortatu et voce. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n. 161,2.
473 Et voce Er. kritisiert den Gebrauch der
Konjunktion et, die er trotzdem stehen lsst
(cf. ASD VI, 3, p. 649, n. 161).
473474 quasi montibus Erst in der Ausgabe
D legt Er. dar, was ihm vorschwebte: Ein
Hendiaduoin wurde gemeint.
474 Primi Nov. Test.: primum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n. 164.
476 Nos qui viuimus Nov. Test.: nos qui viuemus [viuimus A]. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 649, n. 171; n. 152 und unten ll.
478480 (verti rapiemur).
476477 Paulus scribebat Siehe Annot. in 1.
Cor. 15, 51, ASD VI, 8, p. 304, ll. 675679: Se
vero ponit Paulus inter eos quos aduentus
Domini viuos deprehenderet, propterea quod
Christus eum diem omnibus occultum esse
voluit. Et ex aliis locis apparet Paulum semper
eum diem expectari voluisse, licet non nesciam ita posse intelligi, vt Paulus sub prima
persona quosuis designarit, quos aduentus
Domini sit reperturus, nos qui viuimus et caetera.
479 mev rpagjsmeqa So auch die heutigen Ausgaben.
480485 Mirum decimoquinto Er. behandelte, wie er sagt, diese und verwandte Fragen
in den Annot. in 1. Cor. 15, 51, ASD VI, 8, pp.
302312, ll. 645855, siehe bes. p. 306, ll.
699704: Ex his liquet non omnes dormituros, sed aliquos fore residuos in aduentu
Christi. Sunt qui dicant in momento et illos
subito morituros ac reuicturos, qui residui
fuerint; quam opinionem refert Augustinus
libro De ciuitate Dei vigesimo, capite vigesimo, sed vt coniecturam duntaxat, quae non
sit omnino reiicienda, non vt sententiam aut
decretum.
481 [app. crit.] Er. hat sich ab 1522 in einer neutraleren Weise ausgedrckt, offenkundig, um
seine Gegner Henry Standish und Nicolaas
Baechem zu beruhigen. Zu ihnen: ASD VI, 8,
p. 303, n.ll. 645855 zu 1. Cor. 15, 51.
481 Augustino Siehe Aug. Civ. XX, 20, CCSL 48,
p. 734, ll. 1623: Sed quaeri solet, vtrum illi,
quos hic viuentes inuenturus est Christus
numquam omnino morituri sint, an ipso
temporis puncto, quo cum resurgentibus
rapientur in nubibus in obuiam Christo in

423
aera, ad inmortalitatem per mortem mira
celeritate transibunt. Neque enim dicendum
est fieri non posse, vt, dum per aera in
sublime portantur, in illo spatio et moriantur
et reuiuescant.
481 a recentioribus Er. knnte Thomas Aquinas
meinen. Siehe Super 1. Thess. lect. 101103
(vol. II, pp. 183184), bes. lect. 102: Dicendum est, quod duplex est hic opinio: quidam
enim dicunt quod resurrectio non erit simul,
sed primo mortui venient cum Christo. Et
tunc in aduentu Christi, viui rapientur in
nubibus, et in illo raptu morientur et resurgent Alii vero dicunt quod omnes simul et
in instanti resurgent (vol. II, p. 184); lect.
103: Nam primo veniente Domino morientur qui inuenientur viui, et tunc statim cum
illis, qui prius mortui fuerant resurgentes
rapientur in nubibus etc., vt Apostolus hic
dicit (vol. II, p. 184).
485 Ambrosius Ambr. De excessu fratris II, 48,
CSEL 73, p. 275, ll. 1314 (488 ignota: ignorata
v.l.). Die Lesart ingrata (l. 490) ist in der Ausgabe von Faller, CSEL 73, nicht als v.l.
bezeugt; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527,
tomus III, p. 37B: ignorata. Er. nennt in seiner Ausgabe das erste Buch dieses Werkes De
excessu fratris sui Satyri und das zweite De fide
resurrectionis.
487 gustata morte Siehe unten n.l. 493.
490 vtraque aeditione Er. meint wahrscheinlich
die Ausgabe der Ambrosii opera omnia, die
1492 in Basel bei Amerbach erschien (GW
1599, Hain 896). 1506 wird die Amerbachausgabe neu aufgelegt: Vielleicht schwebte Er.
dieser Nachdruck vor.
492493 praesertim gustaturos Ambrosiaster,
Comm. in 1. Thess. 4, 17, CSEL 81, 3, p. 228, ll.
15: In ipso enim raptu mors proueniet quasi
per soporem, vt egressa anima in momento
reddatur. Cum enim tollentur, morientur, vt
peruenientes ad dominum praesentia domini
recipiant animas, quia cum deo mortui esse
non possunt. Man beachte, dass Er. den
Kommentar zu den Paulinen eines unbekannten Autors (Ambrosiaster) Ambrosius
zuschrieb.
493 mortem gustaturos Dazu: Mt. 16, 28; Mc. 8,
39; Lc. 9, 27; Ioh. 8, 52.
494 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 15 [!] und 17, Migne Pg 124, 1313A und
1313C: Jmev d o hntev lgwn, o per
auto fjsin (od gr xri tv nastsewv
melle hn), ll tov pistov lgei di prosqjken o perileipmenoi ev tn parousan
to kurou. En gr t auto prospw pntav tov tte ereqjsomnouv hntav djlo.

424
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,185,3

lum, tamen interpretatur pios quos Dominus adueniens viuos deprehenderit,


simul cum excitatis rapiendos in aerem, nec vllam facit momentaneae in ipso
raptu mortis mentionem. Nec absurdum est quod in hunc locum dicit scholiastes
Latinus apostolum semper facere eum diem suspectum, quasi esset fortassis et
illos ad quos scribebat reperturus. Vnde vero constat nobis quod Paulus certum
habuerit se moriturum ante Domini aduentum? In secunda ad Thessalonicenses
epistola, capite secundo admonet, ne conturbentur epistola quasi per ipsum
scripta persuasi iam adesse diem Domini, instat quod in propinquo est et instat quod iam vrget. Totus autem ille locus sic inuolutus est, quasi Paulus noluerit intelligi. Alibi palam dicit: Dominus prope est. [A] Ob u i a m C h r i s t o. Ev
pntjsin to kurou, id est in occursum Domini. Atque ita legit is, quisquis
fuit, qui scripsit epistolam [E] secundam [A] ad Demetriadem virginem. Nam
sunt qui putant eam esse non Hieronymi, sed Iuliani.
[18] In ve r b i s i s t i s . En tov lgoiv totoiv to pnematov, id est in verbis his spiritus. In nonnullis Graecorum codicibus additum reperi. Verum haud
scio an mendose, praesertim cum nec apud Hieronymum nec apud Ambrosium
ita legam, ne apud Theophylactum quidem.
EX CAPITE QVINTO

513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
LB 911
524
525

[1] Et m o m e n t i s . Ka kairn. Melius fortassis vertisset articulis siue


opportunitatibus. Nam xrnov simpliciter tempus significat vt annum aut mensem. At kairv articulum temporis, cum res gerenda est. [D] Tertullianus libro
De carnis resurrectione vertit, de temporibus autem et spatiis temporum.
[2] [A] Di l i g e n t e r s c i t i s . A
kribv odate, id est exacte nostis siue ad
plenum scitis.
[3] Et s e c u r i t a s . A
sfleia, id est cum tuta res et nihil est periculi, et
idcirco Ambrosius vertit firmitas. Su p e r u e n i e t i n t e r i t u s . Efstatai leqrov, id est instat vel imminet interitus siue exitium verbo praesentis temporis,
vt efficacius exprimeret inexpectatum mali incursum. Nec est effugient, sed
effugiant, kfgwsin, hoc est non possent effugere. | In v t e ro h a b e n t i s .
T n gastr xosj, id est in vtero habenti, dandi casu. Est autem hic dn, id
est dolor, sed proprie parturientium. Vnde Ambrosius sic extulit: quemadmo500 Thessalonicenses scripsi: Thessal. E.
509 his BE: iis A.
511 Theophylactum CE: Vulgarium A B.
1313C: E ka o nekro prtoi gerontai, ll
mwv ka mev o hntev mowv rpahmeqa.
Persona bersetzt diesen Passus: Idcirco qui
viuimus, inquit, non vt de seipso nunc dicat
(neque enim erat ad resurrectionem vsque
victurus), sed fideles dicit. Vnde et qui residui sumus adiecit in aduentu domini, sub

523 kfgwsin A B D E: kfgwsin C; habentis


CE: habenti A B.

eius namque persona [eius] complectitur qui


in humanis tunc temporis egerint und Et si
mortui, inquit, sunt priores resurrecturi, nihilominus et nos qui in hac vita erimus, rapiemur (fo clxxiiiir).
497498 scholiastes Latinus Siehe Pelagius,
Comm. in 1. Thess. 4, 15 [!], Souter II, p. 432,

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 4,185,3

ll. 1517 = Migne PL Suppl. I, 1327 sq.: Euangelii sententia semper apostolos diem domini
fecit habere suspectum, quasi eos in corpore
inueniret. Siehe Souter III, p. 61, l. 12 p. 62,
l. 3 (eine Interpolation zur Stelle, auf die Er.
sich aber hier nicht zu beziehen scheint).
500501 In secundo Siehe 2. Thess. 2, 2.
504 Alibi Phil. 4, 5: Dominus prope est (est
om. Stuttgart Vg.).
504 Obuiam Christo Nov. Test.: in occursum
domini (obuiam domino: obuiam Christo
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 649 sq. n. 173). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 649 sq. n. 173.
504505 Ev kurou So auch die heutigen
Ausgaben.
505507 Atque Iuliani Siehe Er.' Hieronymusausgabe von 1516, tomus II, fo 4C fo 12D:
Die Abhandlung Ad Demetriadem De virginitate wird von Er. folgendermassen eingeleitet:
Censura epistolae sequentis. Erudita prorsus
et aeloquens epistola, sed quam vt nihil aliud
accedat vel stilus palam arguat non esse Hieronymi. Praeterea consentaneum non est,
Hieronymum ad eandem virginem iisdem de
rebus bis scripsisse. Diuus Augustinus [De
gratia Christi, cap. 22 und 37, Migne PL 44,
371 bzw. 378] non nihil suspicari videtur ab
haeretico Pelagiano conscriptam, quod insint
in ea nonnulla quae Pelagianorum dogmata
resipiant, praesertim, cum is Pelagius in epistola quadam testetur sese ad Demetriadem
scripsisse. Beda [Comm. in Cant. I, CCSL
119B, p. 175, ll. 327334] putat esse Iuliani
haeretici. Caeterum error inscriptionis hinc
natus est, quod Hieronymus quoque scripserit ad hanc virginem argumento non dissimili (fo 4C). Er. meint das Zitat 1. Thess. 4,
1617 am Ende des Briefes (fo 12CD):
Deinde nos qui viuimus, qui relinquimur,
simul rapiemur cum illis in nubibus obuiam
domino in aera etc. Es handelt sich um
domino (der Autor des Briefes schreibt
nicht, wie in Er.' Vg.Text Christo). Dieser
Brief ist in der Sammlung der unechten
Briefe von Hieronymus herausgegeben: cf.
Migne PL 30 Epistolae supposititiae (Clavis
Nr. 633), 1546, und unter den Briefen von
Pelagius (Clavis Nr. 737): Migne PL 33,
10991121. Siehe zu dieser Schrift: Migne PL
30, 15 (Monitum in epistolam sequentem);
Migne PL 33, 10981099 (Admonitio). Die
von Er. gemeinte Stelle: Migne PL 30, 46C;
Migne PL 33, 1121.
508 In verbis istis Nov. Test.: sermonibus [in
verbis A] his. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 650, n. 184.

425
508 En pnematov (n tov lgoiv totoiv: n
tov lgoiv totoiv to pnematov v.l. cf. ASD
VI, 3, p. 650, n. 184).
510 Hieronymum Siehe z.B. Epist. 121, 11, 2,
CSEL 56/ 1, p. 51, l. 19: in verbis istis.
510 Ambrosium, Siehe Ambrosiaster, Comm. in
1. Thess. 4, 18, CSEL 81, 3, p. 226, l. 26: in his
verbis.
511 Theophylactum Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 18, Migne PG 124, 1313D: n tov lgoiv
totoiv (Lemma).
513 Et momentis Nov. Test.: et articulis temporum.
513 Ka kairn In den heutigen Ausgaben und
im Nov. Test.: ka tn kairn. Er. hat vermutlich unabsichtlich den Artikel ausgelassen.
Siehe zu kairv: Bauer s.v. 4 und ThWNT 3,
p. 462, l. 37 p. 463, l. 5: Es geht um den
Zeitpunkt des Endgerichts, dessen Berechnung dem Menschen unmglich ist (Gerhard
Delling).
515 Tertullianus Tert. De resurr. xxiv, 8, CCSL 2,
p. 952, ll. 2829.
517 Diligenter scitis Nov. Test.: plane scitis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 650, n. 21
(kribv odate in den heutigen Ausgaben).
519 Et securitas Nov. Test.: et tuta omnia. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 651, n. 31 (sfleia in den heutigen Ausgaben).
520 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 3, CSEL 81, 3, p. 228, l. 11.
520 Superueniet interitus Nov. Test.: imminet
interitus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
651, n. 33.
520521 Efstatai leqrov (fstatai N27:
pstatai Tischendorf ).
522523 Nec effugere Er. hat jedoch im Nov.
Test. effugient beibehalten. Siehe zu o m
mit Konj. Aor. BlassDebrunner 365: o m
mit Konj. Aor. oder Ind. Fut. Beides ist auch
im Klass. die bestimmteste Form der verneinenden Aussage ber Zuknftiges. Es gibt
nebenbei bemerkt an der vorliegenden
Stelle die v.l. kfezontai (kfgwsin in den
heutigen Ausgaben).
523 In vtero habentis Nov. Test.: mulieri
praegnanti (in vtero habenti [sic A B, cf.
app. crit.]: in vtero habentis v.l. cf. Wordsworth-White ad loc.; ASD VI, 3, p. 651,
n. 36).
524 T n gastr xosj So die heutigen Ausgaben.
524 dn Zu dn: BlassDebrunner 46.4.
525 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 3, CSEL 81, 3, p. 228, ll. 1213.

426
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
LB 912
555
556
557
558
559
560

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 5,521

dum dolor partus praegnanti, vt sit sensus sic illis imminere subito diem iudicii, vt
mulieri grauidae nixus ingruit et dolor partus.
[5] No n e s t i s n o c t i s n e q u e t e n e b r a r u m . Valla legit smn, id est
sumus, non estis. Quanquam quod ad sensum [B] pertinet, [A] nihil interest.
Sentit enim de omnibus Christianis. Ambrosius legit non estis noctis.
[8] [B] L o r i c a m f i d e i . Qraka. Ea pars corporis est apud medicos,
quae pectus et humeros ac scapulas complectitur vsque ad stomachi sedem. Vnde
et vestis aut armatura hanc muniens thorax dicitur. Et galeam spem dixit appositiue. Nos quo dilucidior esset sermo vertimus pro galea spem salutis.
[11] [A] Et a e d i f i c a t e a l t e r u t r u m . Ev tn na, id est vnus vnum, hoc
est vicissim alius alium.
[13] V t h a b e a t i s i l l o s a b u n d a n t i u s i n c h a r i t a t e . Graeca sic habent:
ka gesqe atov pr kperisso n gpj. Quorum sententia sic reddi poterat vt illos summopere habeatis in precio per charitatem. Ambrosius ita legit: vt
illis summum honorem habeatis in charitate etc. Congeminauit autem pr kperisso, de quo superius admonuimus. Pro p t e r o p u s i l l o r u m . Di t rgon
atn. Quod perinde sonat, quasi dicas propter facta illorum. Hunc locum
oportet annotare diligenter episcopos, qui exigunt a suis summum honorem,
cum ipsi non curent praestare suum officium. Paulus iubet eos haberi in summo
honore, sed propter opus, non propter inanem titulum, hoc est laborantes, praesidentes in Domino, non cum fastu [C] dominantes, [A] admonentes, docentes,
consolantes, quod proprium est episcoporum munus. Et p a c e m h a b e t e c u m
e i s . Erjneete n atov, id est pacifici sitis inter illos. Quanquam interpres
vertit sententiam satis recte. Alii Graecorum codices habebant n autov, hoc est
inter vos. Atque ita legit Ambrosius.
[14] C o r r i p i t e i n q u i e t o s . Nouqetete tov tktouv, id est admonete
inordinatos siue incompositos. Sentit autem intractabiles, qui parere nolunt et
ob hoc turbant communem pacem. Su s c i p i t e i n f i r m o s . A
ntxesqe tn
sqenn, id est subleuate | et fulcite, quod Ambrosius legit opitulamini infirmis,
[B] nam ntxesqai proprie est adiutare adnitentem. [A] Pa t i e n t e s e s t o t e .
Makroqumete, hoc est lenti ad iracundiam.
[18] In o m n i b u s vo b i s . Ev mv, id est in vos.
[21] Om n i a a u t e m p ro b a t e . Autem apud Graecos non additur, nec ad
rem facit. Caeterum dokimhein Graecis quoque verbum est anceps, quemadmodum Latinis probare, quod interdum est approbare interdum explorare, cuius528 estis BE: est A.
539 per charitatem BE: in charitate A.
546 cum BE: in A.
556 hoc est iracundiam BE: i. longanimes
sitis A.

557 In omnibus vobis in vos inter lemma


Abstinete vos [post vos alt. 571] et lemma Sanctificet vos per omnia [572] posuit A.
560561 explorare cuiusmodi sit D E: explorare.
cuiusmodi sit AC.

528 Non tenebrarum Nov. Test.: non sumus


noctis, neque tenebrarum (non sumus: non

estis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und


ASD VI, 3, p. 651, n. 54).

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 5,521

528 Valla Valla, Annot. letzte Anm. zu cap. iiii:


Non estis noctis neque tenebrarum. Sumus
legendum est, non estis, smn (Garin, p.
881, col. 1). Siehe ASD VI, 3, p. 651, n. 54 (zu
smn).
530 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 5, CSEL 81, 3, p. 229, ll. 34: non estis noctis neque tenebrarum.
531 Loricam fidei Nov. Test.: thoracem fidei.
Dazu: ASD VI, 3, p. 547, n. 144 zu Eph. 6, 14.
533 galeam spem Im Nov. Test. von Er. deutlichkeitshalber durch pro galea spem [galeam
spem A] bersetzt.
535 Et alterutrum Nov. Test.: et aedificetis
singuli singulos. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 653, n. 114,5. Die griechische Wendung:
ev tn na auch in den heutigen Ausgaben.
537 Vt charitate Nov. Test.: vt habeatis illos
in summo precio per charitatem [in charitate
A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 653, n.
131,2,3.
537 Graeca In den heutigen Ausgaben: ka
gesqai [gesqe v.l.] atov perekperisso
[perekperissv Tischendorf ] n gpj. Er.
liess im Nov. Test. AC gesqai abdrucken,
cf. Brown, ASD VI, 3, p. 653, n. 131.
539 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 13, CSEL 81, 3, p. 230, ll. 1011.
540 Congeminauit Subjekt ist Paulus. Siehe die
folgende Anm.
541 superius Siehe Annot. in 1. Thess. 3, 10, ll.
387390, bes. ll. 388389: Congeminauit
enim Paulus vehementiam affectus pr, id
est eximie, k perisso, ex abundanti.
Siehe n.ll. 388389 zu 1. Thess. 3, 10.
541 Propter opus illorum So auch Vg. und Nov.
Test.
541542 Di atn So auch die heutigen
Ausgaben.
542547 Quod munus Die Wendung propter
opus illorum nimmt Er. als Ausgangspunkt an,
um die Bischfe seiner Zeit auf ihre Pflicht
(und auf ihr Benehmen) anzusprechen. Vgl.
Moria, ASD IV, 3, pp. 170172, ll. 739767,
cf. bes. ll. 748752: [summi pontifices, cardinales et episcopi] At nunc belle faciunt, cum
sese pascunt. Caeterum ouium curam aut ipsi
Christo mandant aut in fratres, quos vocant,
ac vicarios reiiciunt. Neque vel nominis sui
recordantur [cf. Adag. 1296], quid sonet episcopi vocabulum, nempe laborem, curam,
solicitudinem, verum in irretiendis pecuniis
plane episcopos agunt, od laoskopi
[Adag. 741]. Cf. Miller, ASD IV, 3, p. 171,
n.ll. 750751.
547548 Et eis Nov. Test.: pacem habete cum
illis (pacem habete: et pacem habete v.l. cf.

427
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
653 sq. n. 134).
548 Erjneete n atov (n autov N27: n
atov Tischendorf ).
549550 Alii vos Siehe z.B. die von Er.
benutzte Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 302r (cf.
ASD VI, 3, p. 654, n. 135).
550 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 13, CSEL 81, 3, p. 230, l. 12: pacem habete
inter vos.
551 Corripite inquietos Nov. Test.: monete inordinatos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
654, n. 142,3.
551552 Nouqetete incompositos Siehe Valla,
Annot. ad loc.: corrigite [!] inquietos. Graece
est admonete inordinatos siue incompositos, nouqetete tktouv (Garin, p. 881, col.
1). In den heutigen Ausgaben (wie Er.
schreibt): nouqetete tov tktouv.
553 Suscipite infirmos Nov. Test.: subleuate infirmos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 654, n.
144.
553554 A
ntxesqe fulcite Er. und die heutigen Ausgaben folgen derselben Lesart. Zu
ntxesqai: Bauer s.v. ntxw 2. sich angelegen sein lassen, sich annehmen.
554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1.
Thess. 5, 14, CSEL 81, 3, p. 231, ll. 45
(infirmes: infirmis v.l.; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 985A: die v.l.
infirmos).
555 nam adnitentem Dazu oben n.ll. 553554.
555 Patientes estote So auch Vg. und Nov. Test.
556 Makroqumete iracundiam In Annot. in
1. Cor. 13, 4, behandelt Er. das Verb makroqumw, ASD VI, 8, p. 258, ll. 810817:
Makroqume, id est longanimis est siue
leni animo est Mihi nec longanimis
nec magnanimus satis exprimere videtur
Graecae dictionis vim pro longo lenem
vocamus, hoc est non praecipitem ad iram
aut vindictam. Siehe auch ASD VI, 8, p.
259, n.ll. 810817.
557 In omnibus vobis Nov. Test.: erga vos. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 655, n. 184,5.
557 Ev mv vos Siehe n.l. 393 zu 1. Thess. 3,
12.
558 Omnia autem probate Nov. Test.: Omnia
probate.
558559 Autem facit In den heutigen Ausgaben: pnta d dokimhete (pnta dokimhete
v.l. Lesart der Hs. AN III 11 [cod. 2817] fo
302v, cf. ASD VI, 3, p. 655, n. 211).
559 Caeterum anceps Nach Pape s.v.: prfen,
die Rechtheit einer Sache untersuchen
Daher als erprobt annehmen, billigen, annehmen.

428
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 5,222. THESS. 1,3

modi sit. Theophylactus hoc loco interpretatur probate, diiudicate. Quemadmodum alibi probate spiritus, si ex Deo sint. Audiendi prophetae, sed cum iudicio.
[B] Miror quod exemplar secutus Augustinus legit hoc pacto, idque in libello
aduersus Adamantium, [E] capite decimoquinto: [B] Spiritum nolite spernere;
prophetiam nolite extinguere. Omnia legite, quae bona sunt tenete, nisi quod arbitror scriptoris accidisse vitio, [E] quod Augustinus sequutus est. Nam quae
sequuntur, declarant illum ita legisse. Itidem citat libro De natura et gratia, capite
nono. [B] Aut certe sensum Pauli ad suum negocium accommodauit. [C] Tertullianus in libro de praescriptionibus haereticorum, Omnia examinate, quod bonum
est tenete.
[22] [A] Ab s t i n e t e vo s . A
pxesqe, id est abstinete, nec additur vos.
[23] Sa n c t i f i c e t vo s p e r o m n i a . A
gisai mv lotelev ka lkljron [B] mn [A] t pnema ka cux etc., id est sanctificet vos totos et integer
spiritus vester et anima etc., [D] quemadmodum refert Tertullianus in libro De
resurrectione carnis. [A] Hieronymus in quaestionibus ad Hedibiam ita citat
hunc locum: Deus igitur pacis sanctificet vos per omnia vel in omnibus plenos siue
perfectos, hoc enim magis sonat lotelev. Ergo sensus est sanctificet vos per omnia
perfectos, hoc est et in spiritu et in anima et in corpore. In has enim partes
hominem diuidit Paulus. Porro lkljron [C] sonat integrum, non quod nos
vocamus integrum, incorruptum, sed quod omnibus suis numeris ac partibus
constat. Quod subindicauit Didymus in opere De Spiritu Sancto. [B] Siquidem
colligens hoc loco spiritum non posse Spiritum diuinum intelligi, incredibile,
inquit, atque blasphemum orare apostolum, vt Spiritus Sanctus integer seruetur, qui
nec immutationem potest recipere nec profectum. [A] Si n e q u e re l a . A
mmptwv,
id est irreprehensibiliter.
[27] Ep i s t o l a h a e c . Haec redundat apud nos. Additum est autem ad explicandum articuli vim tn.
ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI PRIOREM AD THESSALONICENSES, PER DES.
ERASMVM ROTERODAMVM, FINIS

591
592
LB 915

2
3
4
5

[A] IN EPISTOLAM [B] PAVLI [A] AD THESSALONICENSES SECVNDAM ANNOTATIONES


[B] DES. ERASMI ROTERODAMI
[D]

EX CAPITE PRIMO

[3] [A] V t d i g n u m e s t . Inuenitur quidem et hoc apud Latinos, caeterum vsitatius magisque Latinum est vt par est kaqv zin stin. [D] Su p e r 561
567
571
576

Theophylactus CE: Vulgarius A B.


natura scripsi: nat. E.
Abstinete pr. A D E: Abstinere B C.
in omnibus CE: in omnia A B.

579581 sonat Sancto CE: Hieronymus


videtur non legisse, nec mihi videtur ad sensum pertinere. Non enim loquitur de integritate spiritus, quem non diuidit, sed hominis,

429

ANNOTATIONES IN 1. THESS. 5,222. THESS. 1,3

qui suis constat partibus A, Hieronymus videtur non legisse, nec mihi videtur ad sensum
pertinere, licet addatur ab Ambrosio. Non
enim loquitur de integritate spiritus, quem
non diuidit, sed hominis, qui suis constat
partibus. Tametsi Didymus libro de spiritusancto tertio plane legit, integer spiritus B.
582 incredibile D E: incredibile est B C.

588589

ANNOTATIONVM FINIS BD: EPISTOLAE PRIMAE AD THESSALONICENSES FINIS A,


FINIS E.

561 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.


5, 21, Migne PG 124, 1324BC: pnta dokimhete toutsti, ka t ceud ka t ljq
met dokimasav krnete, ka tte t dzan
mn kaln katxete. Nach Personas bersetzung: Omnia probate, hoc est et vera et
falsa periclitando, decernite deinceps, quod
bonum est tenete (fo clxxv<i>r).
562 alibi Siehe 1. Ioh. 4, 1.
563 Augustinus Aug. Contra Adimantum 15,
CSEL 25, p. 159, ll. 24 (extinguere spernere: spernere extinguere v.l.).
564 Adamantium Wie an der Stelle Annot. in 1.
Cor. 10, 25, ASD VI, 8, p. 218, l. 86, nennt
Er. den Manicher Adimantus (Ademantov)
Adamantius, cf. ASD VI, 8, p. 219, n.l.
86.
566567 Nam legisse Siehe Aug. Contra Adimantum 15, CSEL 25, p. 159, ll. 45: Legenda
[Hervorhebung von mir] est ergo scriptura
diuina et spiritus sancti dispensatio cognoscenda et intuenda prophetia.
567 Itidem citat Aug. De natura et gratia
xxxix.46, CSEL 60, p. 267, ll. 1112: omnia
legite, quae bona sunt tenete.
567568 capite nono Eine Ungenauigkeit, die
vielleicht durch das hohe Arbeitstempo verursacht wurde: nono statt trigesimonono.
568569 Tertullianus Tert. De praescr. haer. IV,
7, CCSL 1, p. 190, l. 21.
571 Abstinete vos Nov. Test.: abstinete. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 655, n. 221
(pxesqe auch in den heutigen Ausgaben).
572 Sanctificet omnia Nov. Test.: sanctificet
vos totos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
656, n. 231.
572573 A
gisai cux So auch die heutigen
Ausgaben.
574 Tertullianus Tert. De resurr. xlvii, 17, CCSL
2, p. 987, ll. 7071: Ipse autem deus pacis
sanctificet vos totos?
575 Hieronymus Hier. Epist. 120, 12, 5, CSEL 55,
p. 512, ll. 1821 (576577 in omnibus siue plenos atque perfectos; 577 magis lotelev
sonat). In seiner Apolog. resp Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, pp. 220222, ll. 937940, sagt
Er., seine Hier.Ausgabe sei noch nicht fertig

gewesen (nondum erat castigatus Hieronymus), als er diesen Passus niederschrieb.


Vielleicht steht das vorliegende ungenaue
Zitat damit im Zusammenhang. Siehe H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 222, n.l. 938. Vgl.
unten n.ll. 579581.
579 Paulus Siehe ASD VI, 8, p. 67, n.ll. 432433
(anlsslich Annot. in 1. Cor. 2, 14: Etenim
quum Paulus hominem diuidat in treis partis,
carnem, animam et spiritum etc.).
579581 [app.] Er. hat seine Anm. zur Stelle der
Ausgabe A, die er in B erweiterte, ab Ausgabe
C gestrichen, nachdem Stunica sie aus gutem
Grund beanstandet hatte. Siehe Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 220222, ll.
936940. Er. hatte behauptet, Hier. habe
lkljron nicht in seiner Vorlage gelesen. Zu
Recht hat Stunica auf Hier. Epist. 120, 12, 7,
ad Hedybiam (CSEL 55, p. 513, l. 19) hingewiesen: spiritus quoque in nobis integer
[Hervorhebung von mir] conseruatur.
Siehe: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 221, n.l.
936. In der Ausgabe B nannte Er. die Stelle
Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess. 5, 23, CSEL
81, 3, p. 233, l. 10: integer spiritus vester. Die
von Er. gemeinte Didymusstelle ist unten, ll.
582584 angefhrt.
581 Didymus Didymus der Blinde, De Spiritu
Sancto 55, Migne PG 39, 1080B (582 incredibile est; 584 imminutionem). Siehe n.l. 423 zu
1. Thess. 4, 8.
584 Sine querela Nov. Test.: ita vt in nullo possitis culpari. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
656, n. 234; n.l. 308 zu 1. Thess. 2, 10 und n.l.
394, zu 1. Thess. 3, 13.
586 Epistola haec Nov. Test.: haec epistola
(epistula: epistula haec v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 656,
n. 272). In seiner bersetzung versucht Er.,
den Inhalt des griechischen Artikels wiederzugeben.

IN ROTERODAMI BE: ANNOTATIONES IN


EPISTOLAM SECVNDAM AD THESSALONICENSES

12

A.

4 Vt dignum est Nov. Test.: vt par est. Zur


bersetzung: ASD VI, 3, p. 657, n. 33,4 (Er.
ersetzt ita vt durch vt).
5 kaqv zin stin So auch die heutigen Ausgaben.

430
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,57

c re s c i t f i d e s ve s t r a . Uperauznei, praepositio Graeca sonat epitasin. Alioqui


Latinis supercrescit quod innascitur alicui rei aut quod incremento suo opprimit
alia. [A] V n u s q u i s q u e ve s t r u m . Env kstou pntwn. Addunt omnium
ad vehementiam. Et Ambrosius, vniuscuiusque omnium vestrum.
[5] In e xe m p l u m . [D] Non est pardeigma, sed [A] ndeigma, id est
exemplum siue ostensionem [D] aut specimen aut declarationem, nam exemplar imitandi gratia proponitur, ndeigma declarat quod latebat. Tum enim clarescet Dei iustitia, quum cruciatibus aeternis dedentur qui hic sine fine cruciant
pios, et regno coelesti potientur qui hic spe promissae felicitatis dira perpessi
sunt. [A] Praepositio in redundat. Aut nominandi casu ostensio, vt referatur ad
illos qui affliguntur, id est vos estis documentum et ostenditis rectum esse iudicium Dei, cum tanta passos remuneratur regno suo. In re g n o De i . In praepositio redundat nec addit Ambrosius.
[6] Si t a m e n i u s t u m e s t . Ambrosius legit siquidem, non si. [B] Et
Aquinas annotauit in nonnullis exemplaribus scriptum fuisse siquidem pro si
[A] tamen. Graeca scholia exponunt hoc loco eper positum pro peidper, id est
quandoquidem, affirmantis enim esse, non dubitantis. Quod si maxime siquidem ponatur pro si, tanto magis affirmabit veluti verum inferens de quo nefas
sit dubitare. [D] Mirum quur interpres putarit addendum tamen. [A] Re t r i b u e re re t r i b u t i o n e m . A
ntapodonai tov qlbousin mv qlcin, id est retribuere affligentibus vos afflictionem. Et Ambrosius, retribuere eis qui vos deprimunt, pressuram. [B] Proinde videtur errore librariorum deprauatum in vulgatis
exemplaribus, praesertim cum in peruetusto exemplari bibliothecae Paulinae
extet retribuere tribulationem, [C] atque ita scriptum comperi et in aliis nonnullis
per typographos excusis. [D] Quin et ipsum schema ex contrariis contextum
indicat germanam lectionem. Opponit enim affligentes afflictis et afflictionem
requiei, quae Graecis est nesiv, id est relaxatio, nam qlbw proprie est premo.
[7] [A] Vi r t u t i s e i u s . Dunmewv, id est, potentiae.
15 Aut BE: Aut in A.
17 remuneratur D E: remunerat AC; suo
BE: dei A.
21 tamen. Graeca scholia D E: Tamen Graeca
scholia AC.

30 om. D E: Requiem. nesin, id est [i. A]


Remissionem, hoc est, refrigerium et refocillationem, siue relaxationem. ne quis accipiat
de remissione peccatorum inter excusis [30] et
lemma Virtutis eius [33] posuerunt AC.

56 Supercrescit fides vestra Nov. Test.: vehementer augescit fides vestra. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 657, n. 36.
6 Uperauznei epitasin Vgl. Er.' Anm. zu 1.
Thess. 3, 10, ll. 388389: Congeminauit enim
Paulus vehementiam affectus pr, id est eximie etc. cf. n.ll. 388389 zur Stelle und
Annot. in 1. Thess. 5, 13, ll. 540541.
6 epitasin D.h. Intensivierung. Zur epitasis:
n.l. 388 zu 1. Thess. 3, 10; n.l. 628 zu Eph. 3, 10
und ASD VI, 8, p. 107, n.l. 131 zu 1. Cor. 6, 1.

8 Vnusquisque vestrum Vg.: caritas vniuscuiusque omnium vestrum in inuicem; Nov.


Test.: mutua vestra omnium charitas,
cuiusque in alterum. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 657 sq. n. 38.
8 Env pntwn So auch die heutigen Ausgaben.
9 ad vehementiam Vehementia ist die bersetzung des griechischen rhetorischen Fachausdrucks denwsiv, den Lausberg folgendermassen umschreibt: Die pathetische amplificatio

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,57

[Erweiterung der Vorstellung] im Sinne der


Schrecklichmachung
heisst
denwsiv
(257.3c). Vehementia hat hier die allgemeinere Bedeutung der Erweiterung, des Vergrsserns. Siehe auch ASD VI, 8, p. 391, n.ll.
6370; n.l. 65 zu 2. Cor. 6, 8.
9 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess. 1,
3, CSEL 81, 3, p. 235, l. 19.
10 In exemplum Nov. Test.: documentum. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 658, n. 51.
1011 ndeigma ostensionem Siehe Valla,
Annot. ad loc.: in exemplum iusti iudicii.
Non est graece in exemplum, sed sine praepositione. Nam reor exemplum esse nominatiui casus etsi non plane exemplum dicitur,
sed ostensio siue specimen siue indicium
ndeigma (Garin, p. 881, col. 1). Bauer s.v.
bersetzt: das Anzeichen des gerechten
Gerichtes Gottes (ndeigma ist auch die
Lesart der heutigen Ausgaben).
15 Praepositio ostensio Fortsetzung des Textes
der Ausgabe A nach dem Zusatz D. Siehe den
in der vorangehenden Anm. angefhrten Passus der Annot. von Valla.
17 In regno Dei Nov. Test.: regno dei (regno
dei: in regno dei v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 658, n.
53.
18 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 5, CSEL 81, 3, p. 236, l. 13.
19 Si est Nov. Test.: Siquidem iustum est.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 658 sq.
n. 61.
19 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 6, CSEL 81, 3, p. 236, l. 22.
20 Aquinas Thomas Aquinas, Super 2. Thess.
lect. 13, vol. II, p. 194: hic subinfert si tamen
iustum est; si pro quia. Vnde alia littera habet
si quidem.
21 Graeca scholia Siehe den Kommentar von
Ps.Oecumenius, Comm. in 2. Thess. 1, 6,
Migne PG 119, 112C: t peper [gemeint ist
eper?] oon peidper nei kat pfasin
[pfansin?] ka bebawsin erjmnon kat
tina rtjsin se epen E ra toto dikaio
qev, nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
304v. Vgl. Theophyl. Expos. in 2. Thess. 1,
67, Migne PG 124, 1333B: T eper ok sti
distagmo ll mllon bebaisewv, nt to
Epeid dkaion par qe. Siehe zum
Gebrauch von eper: BlassDebrunner 4542:
eper so gewiss, wenn anders hat dabei
kausale Nebenbedeutung. Vgl. Annot. in
Rom. 8, 9, LB VI, 601 E.
2425 Retribuere retributionem Vg.: retribuere
tribulationem his qui vos tribulant; Nov.
Test.: reddere iis qui affligunt vos, afflictio-

431
nem (zu retributionem WordsworthWhite
ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 659,
n. 62,3.
25 Antapodonai qlcin So auch die heutigen Ausgaben (qlcin N27: qlcin Tischendorf ).
26 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 6, CSEL 81, 3, p. 236, ll. 2223.
2730 Proinde excusis Er. fand spter (cf. B
und C) in anderen Exemplaren (u.a. in einem
der Exemplare von St Paul's Cathedral) die
Lesart, der auch die heutigen Ausgaben folgen: tribulationem. Er nahm retributionem in
seine Liste Loca manifeste deprauata auf, cf. fo
Oo5r der Ausgabe D (1527): Retribuere retributionem pro retribuere afflictionem. Vgl.
Brown, ASD VI, 3, p. 659, n. 63.
30 [app.] Er. hat das Lemma requiem ab Ausgabe D gestrichen, und eine Anm. ber den
Satzbau der Verse 6 und 7 hinzugefgt (cf.
den Zusatz D, ll. 3032). Den Inhalt des
Begriffes nesiv (requiem in der Vg.) gibt er
im Zusatz D kurz wieder: relaxatio. Die
Ausdrcke refrigerium (dazu: Mohrmann,
tudes II, pp. 8191) und refocillatio (zu
refocillare: Souter, Glossary s.v.) hat er nicht
mehr genannt, weil er sie vermutlich nicht
mit der Latinitas in bereinstimmung fand.
Bei den kirchlichen Schriftstellern findet sich
remissio (= remissio peccatorum) vor, dazu:
Mohrmann, tudes III, p. 104. Er. hat offenbar spter seine Anm. dazu fr berflssig
gehalten und auch sie gestrichen.
3032 Quin requiei Mehrmals weist Er. auf
Paulus' Gebrauch der rhetorischen Stilmittel
hin: Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 6, 8, ASD VI,
8, p. 390, ll. 5774. An der vorliegenden
Stelle, 2. Thess. 1, 6b7a, geht es um Paulus'
Satzbau (im griechischen Text): tov qlbousin (affligentes) mv qlcin (afflictionem) /
mn tov qlibomnoiv (afflictis) nesin
(requiei).
32 requiei relaxatio Dazu: ASD VI, 3, p. 659,
n. 72.
33 Virtutis eius Nov. Test.: potentiae suae. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42 zu
Rom. 1, 4 und unten n.l. 61; n.ll. 6162 zu 2.
Thess. 1, 11. Zu dnamiv / virtus: Annot. in 2.
Cor. 12, 9, ASD VI, 8, p. 464, ll. 327337, cf.
bes. ll. 328329: Nec est virtus ret, vt
opponatur vitio, sed dnamiv, vt opponatur
infirmitati etc. Vgl. auch Valla, Annot. in Mt.
7, 22, Garin, p. 811, col. 1: dunmeiv. virtus
hic non pro honesto accipitur, quod dicitur
ret, quod nomen nusquam in euangelio
reperitur, sed pro potentia siue pro operibus
potentiae.

432

LB

34
35
36
37
38
39
916
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,811

[8] In f l a m m a i g n i s . En pur flogv, id est in incendio siue igni


flammae. Atque ita legit Ambrosius. Da n t i s v i n d i c t a m . Dantis ad Dominum refertur, non ad flammam. Nam quamuis apud Latinos anceps est sermo,
apud Graecos non est.
[9] Po e n a s d a b u n t . Dkjn tsousin, id est poenam luent siue pendent.
In i n t e r i t u . In redundat, leqron anion, vt addatur appositiue et intelligamus non quamlibet poenam sed aeternam. | Gl o r i a v i r t u t i s . Tv sxov, id
est roboris siue potentiae, ne quis accipiat retn, id est virtutem, quae pugnat
cum vitio, vt saepius iam admonuimus.
[10] Ad m i r a b i l i s f i e r i . Qaumasqnai. Quod Ambrosius expressit mirificari. Est enim Graecis verbum passiuum, cum aliis quis redditur admirandus.
Qu i a c re d i t u m e s t t e s t i m o n i u m n o s t r u m . Oti pisteqj t martrion mn. Ambrosius vt vitet amphibologiam, sic explicat: quia fidem habuit testimonium nostrum. Sed Latinius poterat: quod fides habita sit testimonio nostro.
In d i e i l l o. Ambrosius hic addit aduentus Domini.
[11] In q u o e t i a m o r a m u s . Ev ka proseuxmeqa, id est in quod et
oramus siue ad quod. Si refers ad superiora, hic erit sensus vt cum primis fiat
deprecatio, hoc est ante omnia. Et in hanc sententiam exponit Chrysostomus.
Sin ad sequentia, sensus erit vt precationes fiant ab omnibus. Su a vo c a t i o n e . Tv klsewv, id est vocatione. Nec additur sua apud Graecos, [B] nisi
quod articulus additus ferme tantundem efficit; itaque nos addidimus ista vocatione. [A] Et d i g n e t u r. A
zisj. Ambrosius vertit dignos habeat. Om n e m
vo l u n t a t e m . Edokan, id est beneplacitum siue bonum propositum. [D]
Miror quid sequutus Ambrosius legat omni placito bonitatis, nisi subaudiuit kat,
perficiat vos iuxta bonam voluntatem suam. Rursus hic vox est, qua Paulus et
euangelistae solent excludere merita hominum. [A] B o n i t a t i s s u a e . A
ga3435 In flamma ignis Ambrosius inter
lemma Dantis vindictam [post non est 37]
et lemma Poenas dabunt [38] posuerunt
AD.
39 interitu E: interitum AD.
40 Gloria CE: A gloria A B.
43 qaumasqnai BE: qaumastnai A.

44 verbum A B D E: verbum quis C; aliis quis


D E: quis aliis A B, aliis C.
51 deprecatio BE: oratio A.
52 precationes BE: orationes A.
53 Nec Graecos post dignos habeat [55] posuit
A.
55 Et dignetur non quasi lemma excusum A.

34 In flamma ignis Nov. Test.: cum [in A]


incendio flammae. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 659, n. 81,2.
34 En pur flogv So auch die heutigen Ausgaben.
35 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess. 1,
8, CSEL 81, 3, p. 236, l. 26: in ignem flammae
(ignem, igne [ohne in] v.ll.); in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 986D: in igne
flammae; in der Amerbachausgabe von 1492,
fo q7r col. 2: in igne flamme.
35 Dantis vindictam Nov. Test.: qui infligit [dat
A] vltionem. Zur bersetzung: ASD VI, 3,

p. 659, n. 83. Zu vltionem: ASD VI, 3, p. 142,


n. 194 zu Rom. 12, 19.
3537 Dantis non est Er. hat recht: in der
Wendung n pur flogv kann flz (fem.)
nicht zu didntov gehren (cf. Brown, ASD
VI, 3, p. 659, n. 83).
38 Poenas dabunt Nov. Test.: poenam luent.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 659, n. 91
(dkjn tsousin in den heutigen Ausgaben).
39 In interitu Nov. Test.: interitum. Siehe app.
crit. ad loc. 1535 folgt Er. der auch heutigen
Lesart der Vg. (in interitum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,811

3940 In aeternam Siehe Valla, Annot. ad


loc.: Qui poenas dabunt in interitu aeternas
Graece est interitum aeternum, leqron
anion (Garin, p. 881 col. 1). Siehe auch
ASD VI, 3, p. 659, n. 92.
39 leqron anion So auch die heutigen Ausgaben.
40 Gloria virtutis Nov. Test.: gloria fortitudinis. Dazu: ASD VI, 3, p. 503, n. 196 zu Eph.
1, 19.
4041 Tv potentiae Siehe Valla, Annot. ad
loc., Fortsetzung des n.ll. 3940 zitierten
Textes: neque idem est graece nomen virtutis, sxwv [sic], quod paulo ante [2. Thess. 1,
7] cum angelis virtutis eius, dunmewv, quod
superius dixi [cf. Annot. in Mt. 7, 22, Garin,
p. 811, col. 1] significare potentiam, vim,
potestatem; hoc autem significat fortitudinem siue robur siue validitatem (Garin, p.
881, col. 12).
4142 ne admonuimus Siehe n.l. 33 zu 2.
Thess. 1, 7.
43 Admirabilis fieri Nov. Test.: vt admirandus [admirabilis A] fiat. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 660, n. 101 (auch in den heutigen Ausgaben: qaumasqnai).
43 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 10, CSEL 81, 3, p. 237, l. 22.
45 Quia nostrum Nov. Test.: quod fides
habita sit testimonio nostro. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 660, n. 103.
4546 Oti mn So auch die heutigen Ausgaben.
46 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 10, CSEL 81, 3, p. 237, ll. 2223.
47 Latinius Die Latinitas war eine der Zielsetzungen von Er. Der lateinische Text sollte
Latinius als derjenige der Vg. sein. Cf.
Capita, LB VI, **3v: praestitimus, vt totus
Noui Testamenti sermo simplex quidem, sed
tamen Latinus esset.
47 quod nostro Er.' bersetzung im Nov.
Test. cf. oben n.l. 45.
48 In die illo So auch die Vg. und Nov. Test.
48 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 10, CSEL 81, 3, p. 237, ll. 2324: in die illa
aduentus domini.
49 In oramus Nov. Test.: ad quod etiam [et
A] oramus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
660 sq. n. 111,2.
4950 Ev ad quod Siehe Valla, Annot.
ad loc.: In illo die, in quo etiam oramus
Plerique exponunt in quo die. Atqui
legendum est in quod id est in quam dixi
rem, ev (Garin, p. 881, col. 2). Ev
proseuxmeqa auch in den heutigen Ausgaben.

433
51 Chrysostomus Mir ist nicht klar, welche
Chrys.Stelle Er. meint. Man beachte, dass Er.
hier ganz ausnahmsweise in der Ausgabe A
auf Chrys. verweist.
5253 Sua vocatione Nov. Test.: ista [om. A]
vocatione (vocatione sua; zu sua vocatione:
ASD VI, 3, p. 661, n. 114).
55 Et dignetur Vg.: vt dignetur vos; Nov.
Test.: vt vos dignos habeat [dignetur A].
Die Lesart im Lemma Et dignetur (et [?]
statt vt) knnte ein lapsus calami sein. Er.'
Vg.Text in der Ausgabe D (1527) lautet: vt
dignetur.
55 A
zisj A
zisj tv klsewv (cf. l. 53) in den
heutigen Ausgaben und im Nov. Test.
55 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 11, CSEL 81, 3, p. 238, l. 7.
5556 Omnem voluntatem Nov. Test.: omne
bonum propositum. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 497, n. 54 zu Eph. 1, 5.
56 Edokan Gemeint ist psan edokan (siehe
omnem).
56 id est propositum Vgl. Annot. in Eph. 1, 5,
ll. 5859: Kat tn edokan, id est secundum placitum aut potius secundum beneplacitum und Annot. in Phil. 1, 15, ll.
7879.
57 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 11, CSEL 81, 3, p. 238, l. 8.
5859 Rursus hominum Er. befasst sich auch
an anderen Stellen mit dem komplizierten
Begriff edoka. Siehe z.B. Annot. in Lc. 2, 14,
ASD VI, 5, pp. 476480, ll. 829950, bes. p.
478, ll. 897899: nominatiuus hic edoka
per appositionem refertur ad pax, perinde
quasi percontanti vnde ista pax quam nunciatis, respondeant angeli, non est ex meritis vestris [Hervorhebung von mir], sed haec pax est
pius affectus Dei erga homines. Vgl. Annot.
in Lc. 10, 21, ASD VI, 5, p. 536, ll. 405409,
bes. ll. 408409: [edoka] qua significatur
gratuita beneuolentia fauorque Numinis erga
mortales. Zur Bedeutung des Ausdrucks
edoka bei Paulus: ThWNT 2, pp. 743745
(Gottlob Schrenk). Meistens handelt es sich
um die Bedeutung Gottes Wohlgefallen und
Willen, die vorliegende Stelle aber, 2. Thess.
1, 11, ist umstritten. Nach Schrenk meint Paulus auch hier Gottes Wohlgefallen (p. 744, l.
13). Nach Bauer s.v. edoka 1.: der gute
Wille der Rechtschaffenheit (edoka gaqwsnjv).
59 Bonitatis suae Nov. Test.: bonitatis (bonitatis: bonitatis suae v.l. cf. Wordsworth
White ad loc.; ASD VI, 3, p. 661, n. 117
(gaqwsnjv auch in den heutigen Ausgaben).

434

LB

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,122,4

60
61
62
63
64

qwsnjv, nam suae rursus abundat. [D] Et o p u s f i d e i . Et hic Ambrosius


legit opere, vt respondeat placito. [A] In v i r t u t e . En dunmei, id est potentia
et robore.
[12] C l a r i f i c e t u r. Endozasq, id est celebre fiat aut nobilitetur [C] aut
glorificetur.

65

[A]

66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
917
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91

EX CAPITE SECVNDO

[1] Pe r a d u e n t u m . Graeca sic habent: pr tv parousav to kurou


mn Ijso Xristo ka mn pisunagwgv p atn. Quorum sententia ita
reddi poterat nomine aduentus Domini nostri Iesu Christi et nomine aggregationis nostrae in illum. Atque in hunc sensum interpretantur Graeca scholia.
Obtestatur enim eos non solum hoc nomine, quod Christus appariturus sit in
sua potentia, sed quod ipsi quoque fideles illic sint adfuturi et adiungendi
Christo. [D] Ipsum autem siue illum non refert Dominum, sed aduentum,
parousan et est p atn. Ambrosius legisse videtur p at, si modo codex
mendo vacat. Legit enim in idipsum.
[2] [A] C i t o m o u e a m i n i . Taxwv saleuqnai. Quod est proprie fluctuantis et dimoti de loco. A ve s t ro s e n s u . Nov, id est mente siue intellectu. | Ta n q u a m p e r n o s m i s s a m . Wv di mn, id est tanquam per nos.
Missam additum est explicandi causa, etiamsi nonnihil mutat de sensu. Nam
Paulus non vult eos commoueri neque per spiritum, tanquam a Paulo profectum,
neque per sermonem, Pauli nomine allatum, neque per epistolam, illius iussu aut
nomine scriptam; atque id sonant verba Graeca. Di e s Do m i n i . Pro Domini
Graecus habet Christi.
[3] Ni s i ve n e r i t d i s c e s s i o. A
postasa. Quod Ambrosius vertit defectionem, nempe cum aliquis desciscit a suo autore seu principe. [D] Et articulus additus significat insignem illam et ante praedictam defectionem. [A] Ho m o
p e c c a t i . O nqrwpov [B] tv [A] martav. Diuus Ambrosius vt explicaret vim
articuli, legit homo ille, vt acciperemus de certo homine dictum.
[4] Su p e r o m n e q u o d d i c i t u r. Interpres legisse videtur p pn t
legmenon. Verum Graeci codices sic habent: p pnta legmenon qen
sbasma, id est supra vel aduersus omnem qui dicitur deus aut cultus siue
veneratio. [E] Atque ita scriptum comperimus apud Origenem. Augustinus libro
67 mn pr. A B D E: mn C.

6869 aggregationis BE: aggrauationis A.

60 rursus Siehe oben l. 53: Nec additur sua


apud Graecos.
60 Et opus fidei So auch Vg. und Nov. Test.
60 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 11, CSEL 81, 3, p. 238, l. 8: [vt] impleat
omni placito bonitatis et opere fidei, cf. oben
l. 57 (Ambrosius legat omni placito bonitatis).

61 In virtute Nov. Test.: cum [in A] potentia.


Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 22 sq. n.
42 zu Rom. 1, 4. Auch an der Stelle Rom. 1,
4, bersetzte Er. n dunmei durch cum
potentia [in potentia A], vgl. oben 2. Thess.
1, 7: Vg. virtutis eius; Nov. Test. potentiae
suae.

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 1,122,4

6162 En robore Zu virtus / dnamiv: n.l. 33


zu 2. Thess. 1, 7.
63 Clarificetur Nov. Test.: illustretur (ndozasq auch in den heutigen Ausgaben).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 661, n.
121.
66 Per aduentum So auch Vg. und Nov. Test.
66 Graeca Er. bietet den griechischen Text
gleich wie die heutigen Ausgaben, siehe aber
die Fassung im Nov. Test. Dazu: ASD VI, 3, p.
661, n. 11 (Er. lsst im Nov. Test. vor parousav
den Artikel tv aus).
69 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius Comm.
in 2. Thess. 2, 1, Migne PG 119, 116D: deizen
gr ti ka ato pisunaxqsontai t
xrist ka atov met ato fanesqai ka
ma at sunxqai (nach Hs. AN III 11 [cod.
2817] fo 305v).
7273 Ipsum atn Er. vernderte ab Augabe
D (1527) seine Interpretation: p atn
(Dominum) sollte p atn (aduentum,
parousan) sein. Diese neue Lesart hat er aber
im Nov. Test. nicht bernommen. Siehe dazu:
ASD VI, 3, p. 661, n. 13.
73 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 1, CSEL 81, 3, p. 238, l. 19: in ipsum (in
idipsum v.l. so auch Er.' Ambrosiusausgabe
von 1527, tomus IV, p. 987A).
75 Cito moueamini Nov. Test.: cito dimoueamini. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 661,
n. 22.
75 Taxwv saleuqnai So auch die heutigen
Ausgaben.
76 A vestro sensu Nov. Test.: a mente (a vestro
sensu WordsworthWhite: a sensu Stuttgart
Vg. vgl. ASD VI, 3, p. 661, n. 23). Zur bersetzung des Begriffes nov: ASD VI, 3, p. 35, n.
285 zu Rom. 1, 28.
77 Tanquam missam Nov. Test.: tanquam
nobis autoribus E: tanquam per nos missam
A, tanquam a nobis profectam BD (tamquam per nos: tamquam per nos missam v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 662, n. 25). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
662, n. 25 (v di mn auch in den heutigen
Ausgaben).
81 Dies Domini Nov. Test.: dies Christi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 662, n. 26. In den
heutigen Ausgaben des griechischen NT:
mra to kurou: mra to Xristo v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc.
83 Nisi discessio Nov. Test.: nisi venerit
defectio. Zur bersetzung des Begriffes postasa: ASD VI, 2, p. 430, n. 212 zu Act. 21,
21.
83 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.

435
2, 3, CSEL 81, 3, p. 238, ll. 2324: nisi venerit
defectio primum.
8485 Et defectionem Zu diesem Gebrauch des Artikels: BlassDebrunner
252.a.
8586 Homo peccati Nov. Test.: homo ille scelerosus [peccati A]. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 662 sq. n. 35.
86 O martav In den heutigen Ausgaben:
nqrwpov tv nomav. Dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 567: Despite the broader
external testimony supporting martav
on the whole it appears that the early Alexandrian witnesses preserve the original reading,
nomav etc.
86 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 3, CSEL 81, 3, p. 238, ll. 2425: homo ille
peccati.
88 Super dicitur Nov. Test.: aduersus omnem
qui dicitur (supra: super v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 663, n. 43,4. Vgl. Valla, Annot.
ad loc.: super omne quod dicitur Graece
est super omnem qui dicitur deus aut cultus,
p pnta legmenon qen sbasma (Garin,
p. 881, col. 2).
8889 Interpres legmenon Die von Er. angenommene Lesart pn t legmenon wurde spter von Beza bernommen (Angabe nach
Brown, ASD VI, 3, p. 663, n. 44). Siehe unten
ll. 9597 (Quanquam religio).
8990 p pnta sbasma D.h. die Lesart
der heutigen Ausgaben.
90 cultus Dieselbe bersetzung schlug Valla
vor, cf. oben n.l. 88.
91 Atque Origenem Der betreffende Vers
kommt mehrmals in Origenes' Comm. in
Mt. vor, aus dem Er. vor allem fr seine
Annot. in Mt. schpfte (sowohl aus dem
unvollstndig erhaltenen griechischen Text
als auch aus der lateinischen bersetzung,
cf. Hovingh, Introduction, ASD VI, 5, p. 33).
Er. benutzte brigens Origenes' Kommentar
zu Mt. auch fr die annotatio zu 1. Cor. 7,
39, cf. ASD VI, 8, p. 149, n.ll. 821878 zu 1.
Cor. 7, 39. Er knnte hier diesen Origeneskommentar meinen: Siehe: Comm. in Mt.
xi, 6, GCS Origenes Werke 10, p. 44, l. 10
(zu Mt. 14, 24): p pnta legmenon ktl.;
Comm. in Mt. xvii, 1, GCS Origenes Werke
10, p. 577, ll. 1718 (zu Mt. 21, 23). Er. fgte
diesen Hinweis auf Orig. 1535 hinzu, als er
seine Origenesausgabe, die 1536 erschien,
vorbereitete. Siehe Er.' Origenesausgabe vol.
II.
91 Augustinus Aug. Contra adv. legis et proph. II,
12, 40, CCSL 49, p. 129, l. 1259 (super).

436
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,5

Contra aduersarium legis et prophetarum 2. capite vltimo, legit supra omnem


deum et quod colitur, sed mendoso vsus codice, quod illi frequenter accidit. [A]
Hieronymus in quaestionibus citat ad hunc modum: contra omne quod dicitur
deus aut religio, propius accedens ad Graeca verba. Quanquam video quosdam
pro pnta legere pn t [B] legmenon, [A] id est aduersus omne quod dicitur
deus aut religio. Nam sbasma proprie dicitur id quod adoramus et summa
reuerentia veneramur et quod maiestate praecellit, idque verti poterat numen.
[D] Theophylactus legens pnta, id est omnem, sic enarrat locum, vt pnta
referre videatur ad omnes daemones aut homines qui pro diis habiti sunt,
sbasma ad simulacra, lucos aut phana. [E] Si legamus pn, quod fuisse scriptum
arbitror, participium legmenon vtroque referendum est, quod dicitur deus aut
quod dicitur sebasma. Quemadmodum enim illi non erant veri dii, ita nec vera
sebasmata, quae venerabantur. Nam Deo vero quomodo se praeferret ille, qui
non nouerat? [A] Ta n q u a m s i t d e u s . Oti st qev, id est quod sit deus,
hoc est ostentans se esse deum, cum non sit. [B] Paulus non absoluit sermonis
ordinem, sed velut oblitus eorum quae coeperat, interiicit quae veniunt in mentem. Videbatur enim additurus, quoniam nisi venerit defectio et caetera, non
veniet dies Domini.
[5] [A] No n re t i n e t i s . O mnjmoneete, id est non meministis. O nouam
copiae affectationem, etiam cum iniuria sensus! Vtrum, quaeso, istud est vertere
diuinas literas an potius in re seria ludere? [C] Cum simplex, notum ac proprium
verbum suppeteret, ille maluit retinetis. Tolerabilius erat tenetis, etiamsi futurum
erat mfbolon. Sed aliud est retinere, aliud tenere. Tenet qui meminit aut
etiam qui intelligit, retinet qui reuocat alioquin abiturum. Et hoc loco quidam
tragikv in me destomachatur, qui prorsus sim ignarus linguae Latinae, nimirum non intelligens retinere pro meminisse Latine dici, cum sic loquutus sit
Seneca in epistola quadam quam scripsit ad Paulum, atque ita verterit hic idem
interpres in Actis apostolorum cap. xx. Quasi quisquam eruditus credat illas epistolas eorum esse quorum titulos habent, aut quasi consequens sit, ideo Latine
110 nouam CE: stultam A B.

115 alioquin D E: alioqui C.

94 Hieronymus Hier. Epist. 121 (Ad Algasiam


liber quaestionum vndecim), 4, 8, CSEL 56/ 1,
p. 17, ll. 2021: contra omne quod dicitur
deus et religio (man beachte et statt aut).
Im Brief 121, 11, 8, CSEL 56/ 1, p. 53, ll. 1011,
fhrt Hier. den Text gleich wie die Vg. an:
super [supra v.l.] omne, quod dicitur deus
aut quod colitur.
9597 Quanquam religio Dazu: oben n.ll.
8889.
98 idque numen Siehe Nov. Test. ad loc.: qui
dicitur deus aut numen. Dazu: ASD VI, 3, p.
663, n. 45.
99 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.
2, 4, Migne PG 124, 1340C: O gr ev edw-

lolatrean zei tov nqrpouv kenov, ll


pntav katalsei tov qeov ka t sebsmata atn, toi t edwla ka autn mnon
nakjrzei qen. Nach Personas bersetzung:
Neque enim idolatriam inducturus est ille,
quin potius deos ipsos et eorum cultus
sublaturus est omnes et idola euersurus asserturusque deum se solum esse (fo clxxixr).
101103 Si sebasma Er. ist auch 1535 offenbar
noch im unsicheren, was die Lesart dieser
Stelle angeht: pnta legmenon / pn t legmenon. Er. hat jedoch 1535 seine Lesart im Nov.
Test. nicht gendert. Siehe oben n.ll. 8990.
105 Tanquam sit Deus Vg.: ostendens se tamquam sit deus; Nov. Test.: ostentans se

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,5

ipsum esse deum (tamquam Wordsworth


White: quia Stuttgart Vg.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 663, n. 48,9,10.
105 Oti st qev So auch die heutigen Ausgaben (stn).
105106 id est sit Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Ostendens se quasi sit deus. ti sti [sic]
qev, Ostendens deus ist bei Valla vermutlich unabsichtlich als Lemma abgedruckt
(Garin, p. 881, col. 2).
108 quoniam defectio 2. Thess. 2, 3a (defectio
statt discessio wie im Nov. Test.).
110127 Non agere Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 222, ll. 942957. Er.
hat durch eine exclamatio (ll. 110111 O
affectationem) seine Kritik an der bersetzung des interpres geussert: Der bersetzer
habe unntigerweise in seiner Wortwahl
variiert. Er. redete in den Ausgaben A B sogar
von stulta copiae affectatio. Ab der Ausgabe
C, nachdem Stunica diese exclamatio beanstandet hatte, ist stultam durch nouam ersetzt
(cf. app. crit. n.l. 110). Das Thema der affectatio copiae des bersetzers der Vg. kommt
fters in den Annotationes zur Sprache: Siehe
ASD VI, 8, p. 335, n.ll. 131132 zu 2. Cor. 1, 11.
Vgl. auch H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 223,
n.l. 943 und ASD VI, 3, p. 663, n. 52.
110 Non retinetis Nov. Test.: An non meministis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 663, n.
51,2. Zu an non: ASD VI, 2, p. 181, n. 114 zu
Ioh. 18, 11: The use of an non is used elsewhere by Erasmus in twenty other places.
110 O mnjmoneete So auch die heutigen Ausgaben.
110111 O sensus! Siehe oben n.ll. 110127. Er.
legt unten ll. 112115 (Cum abiturum) dar,
dass retinetis fr mnjmoneete fehlerhaft ist.
112 in ludere Man beachte das Oxymoron
(cf. Lausberg 807). Siehe zu ludere: Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, 4, p. 273, l.
829: Ludere fit verbis, iocari fit factis.
112127 Cum agere Anlsslich Stunicas Kritik
fgte Er. 1522 diesen Passus hinzu. Der vorliegende Abschnitt und Er.' Antwort an Stunica,
ASD IX, 2, p. 222, ll. 942957, berschneiden
sich teilweise.
113115 Tolerabilius abiturum Siehe Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 222, ll.
950953: Si tenere dixisset pro meminisse
fuerat tolerabilius. Quanquam tenere dicitur
qui intelligit magis quam qui meminit Sed
longe aliud est retinere quam tenere.
115117 Et hoc dici Durch quidam ist Stunica
bezeichnet. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 222, ll. 946950: Erasmus
prorsus est ignarus linguae Latinae, quia

437
mauult dicere non memini quam non retineo. Proferat Stunica vel vnicum autorem
probatum qui retinere dixerit pro meminisse.
Id si non potest, fateatur se potius ignarum
linguae Latinae, qui putet nihil interesse
vtrum retinere dicas an meminisse. Retinere hat im postklassischen Latein ab und zu
die Bedeutung: im Gedchtnisse bewahren,
sich erinnern, cf. Gell. XVII, 9, 16 (nach
Georges s.v. retineo B 2b b). Siehe auch H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 223, n.l. 948.
116 tragikv destomachatur Siehe Adag. 1439
(Tragice loqui), ASD II, 3, pp. 430432, und
vor allem Adag. 1791 (Tragoedias in nugis
agere), ASD II, 4, p. 208, ll. 260261: tragikv lgein pro grauiter siue acerbe.
118 Seneca Paulum Siehe Epist. xiii: Nec
vereare, quod saepius dixisse retineo [Hervorhebung von mir], multos qui talia adfectent
sensus corrumpere, rerum virtutes euirare
(Migne PL Suppl. I, 678 = Laura Bocciolini
Palagi, Il Carteggio Apocrifo di Seneca e San
Paolo. Firenze, 1978, Epist. xiii, p. 74, ll. 46).
Faber Stapulensis hat die Sammlung in seiner
Ausgabe S. Pauli epistolae xiv abdrucken lassen (fo 226v229r); siehe Ep. 13 (den 8. Brief
von Seneca), fo 229r (dort: te retineo dixisse
statt retineo dixisse; eneruare statt euirare). Zu diesem Briefwechsel unten n.ll.
119120.
118119 idem interpres Er. meint Act. 20, 31, wo
aber steht: memoria retinentes. Durch den
Zusatz memoria gibt es keinen Anlass zum
Missverstndnis.
119120 Quasi habent Wenn es auch Er. klar
war, der sogenannte Briefwechsel zwischen
Seneca und dem Apostel Paulus sei unecht,
haben u.a. Stunica und Faber Stapulensis die
betreffenden Briefe fr echt gehalten. Cf.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 222,
ll. 953954: Ridiculum autem quod Stunica
nobis obiicit epistolas Senecae ad Paulum,
quasi quisquam eruditus credat eas a Seneca
scriptas. Dazu: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
223, n.ll. 953954: From the way in which
Stun. quoted one of the letters from Sen. to
Paul it is evident that he regarded the correspondence as genuine. The same applies, e.g.,
for Lefvre d'taples. Faber Stapulensis gab
1512 diesen Briefwechsel zwischen Paulus und
Seneca mit Kommentar heraus (cf. oben n.l.
118). Siehe die Einleitung dazu (fo 226r),
aus der zu erschliessen ist, er halte die Briefe
fr authentisch. An mehreren Stellen verneint
Er. die Authentizitt des Briefwechsels. Er.
liess zwar 1515 die Briefe in seiner (ersten)
SenecaAusgabe abdrucken, sagte aber im

438
121
122
123
124
125
126
LB 918
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,67

dictum hoc loco retinetis pro tenetis, quod idem alibi sit ad eundem modum
loquutus. Et qui tam argutis syllogismis rem agit nec vllum interim locum producens e probatis Latini sermonis autoribus, me vocat prorsus ignarum linguae
Latinae, me rudem appellat, hebeti crassoque ingenio. Sed male habet hominem,
quod taxarim interpretem, cuius patrocinium susceperat; at reum interim suum
in tot locis destituit, vbi ne verbum quidem pro illo mutit, quod ipsum tamen est
verecundius quam causam illius tam sinistre agere. | [A] Ha e c d i c e b a m
vo b i s . Ambrosius, nisi codex mendosus est, legit ad hunc modum: Non meministis, quod me adhuc apud vos agente haec dicebantur vobis?
[6] V t re u e l e t u r i n s u o. Deest ille, ev t pokalufqnai atn, id est
vt ille reueletur. Ille, inquam, aduersarius, de quo modo dictum est.
[7] My s t e r i u m [E] i a m [A] o p e r a t u r i n i q u i t a t i s . [B] Mysterium eadem vox est quam alias vertit sacramentum. [A] Iacobus Faber putat
operatur hic accipi passiue pro patratur. Tametsi nihil est necesse, cum sit verbum medium. Et nergen non est proprie patrare aut facere, sed agere, hoc est
vim suam exercere, sicuti spiritus dicitur operari in nobis, cum vim suam et efficaciam ostendit, ita nunc Paulus dicit Antichristum nondum apparuisse, sed
tamen occulte iam illius spiritum valere et agere in his qui persequuntur Christianos; Graeci interpretes arbitrantur hoc dictum in Neronem. Ta n t u m v t
q u i t e n e t n u n c t e n e a t . Mnon katxwn rti wv. Videtur in Graeco
codice deesse, katxwn rti katextw, id est is qui nunc obtinet, obtineat
donec etc., nisi malumus aposiopesin esse, quae plus significarit silendo quam si
verbum explicuisset. Hunc locum exponunt de imperio Romano, quo soluto sit
venturus Antichristus. [B] Nonnulli de Nerone, quem putant aut resurrecturum
ac futurum Antichristum aut in hoc sublatum asseruari, vt suo tempore prodeat;
quidam de fictis Christianis. Quibus de rebus accuratius disserit Augustinus libro
De ciuitate Dei xx. capite decimonono.
125 at E: sed C D.
134 patratur BE: patiatur A.
Vorwort, dass schon Hier. wusste, die Briefe
seien unecht, cf. Ep. 325 (die Einleitung zur
SenecaAusgabe), ll. 6575: Er. berichtet,
Hier. habe Seneca (und den bewussten
Briefwechsel) in seinem Katalog aufgelistet
(Hier. De viribus illustribus, cap. xii, Herdingh, pp. 1718), er habe aber gewusst, dass
der Briefwechsel zwischen Seneca und
Paulus falsch sei: [Senecam] hunc in
Catalogo scriptorum illustrium recensuerit,
non tam ob epistolas illas Pauli ad Senecam
et Senecae ad Paulum (quas nec a Paulo nec a
Seneca scriptas probe nouerat [Hervorhebung
von mir] ) quam quod hunc vnum
dignum iudicarit qui non Christianus a
Christianis legeretur. Sowohl in der prae-

140 teneat scripsi sec. Vg.: te. AE.


145 aut Bc CE: et B.
fatio zu seiner zweiten Ausgabe der Senecawerke von 1529 (Ep. 2091), als auch im
speziellen Vorwort zu den Briefen von
Seneca (Ep. 2092) lehnt Er. wiederum die
Echtheit der PaulusSenecakorrespondenz
ab, siehe Ep. 2091, ll. 137140 (ll. 138139:
mendaci quidem titulo); in Ep. 2092
behandelte Er. die betreffende Frage
ausfhrlich. Siehe zum Thema: Winfried
Trillitzsch, Erasmus und Seneca in: Philologus 109 (1965), pp. 270293, bes. pp.
281283; Jan den Boeft, Erasmus and the
Church Fathers in: The Reception of the
Church Fathers in the West. Leiden, 1997, pp.
537572, bes. p. 553; H.J. de Jonge, ASD IX,
2, p. 223, n.ll. 953954.

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,67

122124 Et qui ingenio Siehe oben ll. 115117


und Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
p. 222, ll. 955957: Vide autem in causa tam
iniqua quae congerat conuicia. Quasi,
inquit, aliquis tam rudis vsquam reperiri possit et tam Erasmo similis, id est, adeo ebeti
ingenio et crasso intellectu, vt non intelligat
hoc loco non retinetis idem esse quod non
meministis.
127128 Haec dicebam vobis Nov. Test.: haec
dixerim vobis. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 664, n. 53.
128 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 5, CSEL 81, 3, p. 240, ll. 78.
130 Vt suo Vg.: vt reueletur in suo tempore; Nov. Test.: vt ille reueletur in suo tempore. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 664,
n. 62. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: vt reueletur
in tempore suo. Deest ille, vt sit reueletur
ille ev pokalufqnai atn (Garin, p. 881,
col. 2).
130 ev t pokalufqnai atn So auch die
heutigen Ausgaben.
131 modo Cf. 2. Thess. 2, 3 ( nqrwpov tv
nomav, uv tv pwleav).
132 Mysterium iniquitatis Nov. Test.: mysterium nunc agit iniquitatis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 664, n. 71,2.
132133 Mysterium sacramentum Siehe zu den
Begriffen mysterium (mustrion) und sacramentum, n.l. 110 zu Eph. 1, 9; n.l. 383 zu Eph.
5, 32; ASD VI, 8, p. 249 sq. n.l. 623 zu 1. Cor.
13, 2.
133 Iacobus Faber Faber Stapulensis, S. Pauli
epistolae xiv, examinatio zur Stelle: Vulgata
aeditio. Nam mysterium iam operatur iniquitatis. Operatur passiue accipitur, quod perinde est ac si diceretur: mysterium iam patratur, fit, admittitur, verum quia operor
parum passiue capi solet apud nos, malui
dicere patratur [cf. fo 49r] quod duntaxat
passiuam et non ambiguam habet significationem. Paulus: t gr mustrion dj
nergetai tv nomav (fo 199v). Es ist
merkwrdig, dass Faber den betreffenden
Text durch ministerium iam patratur bersetzt statt durch mysterium iam patratur (fo
49r).
135136 Et exercere Der Begriffsinhalt von
nergen (nrgeia) wurde fters von Er.
behandelt, cf. z.B. Annot. in Rom. 7, 5, LB VI,
596F: Operabantur in membris, njrgeto.
Quod magis significat vim habebant siue
secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
nrgeia. Vgl. Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD
VI, 8, p. 238, ll. 453455 und n.ll. 242246 zu
Gal. 5, 6.

439
136137 sicuti ostendit Siehe 1. Cor. 12, 11:
haec autem omnia operatur vnus atque idem
spiritus; 1. Thess. 2, 13: [verbum Dei] qui
operatur in vobis; auch ber den Geist dieser
Welt, Eph. 2, 2: spiritus qui nunc operatur in
filios diffidentiae.
139 Graeci interpretes Siehe z.B. Theophyl.
Expos. in 2. Thess. 2, 7, Migne PG 124, 1341C:
T gr mustrion dj nergetai tv nomav.
Tn Nrwna lgei otw, tpon nta to
A
ntixrstou.
139140 Tantum teneat Nov. Test.: tantum
qui tenet, in praesentia teneat [tenet A]
(teneat WordsworthWhite: om. Stuttgart
Vg.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 664, n.
73,4. Cf. app. crit. n.l. 140: te. AE, ist durch
teneat ersetzt.
140 Mnon wv So auch die heutigen Ausgaben.
142 nisi aposiopesin Zu aposiopesis, reticentia: Lausberg 887888. Er. meint an der
vorliegenden Stelle die emphatische Aposiopese, d.h. die Auslassung eines Teils des
Inhalts, damit der Inhalt vergrssert wird (cf.
Lausberg 888.2c).
143 exponunt Er. knnte Theophyl. meinen (cf.
oben n.l. 139). Siehe Expos. in 2. Thess. 2, 7,
Migne PG 124, 1341CD: Mnon katxwn
rti, wv k msou gnjtai, ka tte pokalufqsetai nomov. Toutstin, rx
Rwmak tan rq k msou, tte kenov
zei. Ewv mn gr n tatjv tv rxv
fbov , odev taxwv potagsetai. Otan
d atj kataluq, piqsetai t narxa ka
tn tn nqrpwn ka tn to qeo pixeirsei rphein rxn.
144145 Nonnulli prodeat Er. sttzt sich auf
Aug. Civ. XX, 19, CCSL 48, pp. 731732, ll.
5363: Quidam putant hoc [2. Thess. 2, 7] de
imperio dictum fuisse Romano quod dixit
Iam enim mysterium iniquitatis operatur,
Neronem voluerit intellegi, cuius iam facta
velut Antichristi videbantur. Vnde nonnulli
ipsum resurrecturum et futurum Antichristum suspicantur; alii vero nec occisum
putant, sed subtractum potius, vt putaretur
occisus, et viuum occultari in vigore ipsius
aetatis, in qua fuit, cum crederetur extinctus,
donec suo tempore reueletur et restituatur in
regnum.
146 quidam Christianis Siehe Aug. Civ. XX,
19, CCSL 48, p. 732, ll. 7072: Alii vero et
quod ait: Quid detineat scitis et mysterium operari iniquitatis non putant dictum nisi de
malis et fictis, qui sunt in ecclesia.
146 Augustinus Aug. Civ. XX, 19, CCSL 48, pp.
730732, ll. 189.

440
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,813

[8] [A] In t e r f i c i e t . A
nalsei, id est consumet. Il l u s t r a t i o n e
a d u e n t u s . T pifanea, id est apparitione, etiamsi Ambrosius legit illustratione praesentiae suae. [B] Augustinus illuminatione praesentiae suae, [A] vt accipias claritate Christi aduenientis obscuratum iri Antichristum.
[9] Et p ro d i g i i s m e n d a c i b u s . Cedouv, id est mendacii. [B] Sic legit
et Ambrosius. Quanquam interpres si studio sic vertit, vertit eleganter, sin casu,
feliciter.
[10] [A] Hi s q u i p e re u n t . In his est Graece, licet reclament Latini [E]
codices. [A] C h a r i t a t e m ve r i t a t i s . Tn gpjn tv ljqeav ok dzanto,
id est dilectionem veritatis non acceperunt. Atque ita legit diuus Ambrosius. [D]
Durius enim cohaeret charitas cum genitiuo casu veritatis; sentit enim amorem
veri aut charitatem veram aut, si credimus Theophylacto, ipsum Christum, qui
fuit vtrunque, charitas et veritas.
[11] [A] Id e o m i t t e t . Ka di toto, id est et ideo. [B] Deest enim nobis
copula. [A] Op e r a t i o n e m e r ro r i s . Enrgeian plnjv, id est efficaciam
seductionis vel imposturae, vt referatur ad prodigia, quae facturus sit Antichristus nimirum agente in illo spiritu immundo. Quandoquidem diuus Hieronymus
arbitratur Paulum hunc sumpsisse locum ex Esaia, qui scribit Dominus miscuit ei
spiritum erroris. Porro spiritus est agere velut ignis.
[12] Se d c o n s e n s e r u n t . A
ll edoksantev n t dika. Quod ita verti
poterat sed quibus placuit iniquitas aut sed approbauerunt iniquitatem, [D] vt
alias suneudokosin.
[13] [A] Qu o d e l e g e r i t n o s . Oti eleto mv, id est elegit vos. Pr i mitias in salutem. A
p rxv ev swtjran, id est ab initio ad salutem. Et
Ambrosius legit a principio. Apparet interpretem legisse parxv siue parxn,
quod sonat primitias, vt sit sensus illos inter primos fuisse vocatos ex Thessalonicensibus. Sin legas p rxv, pertinet ad diuinam praedestinationem. Quanquam ex iisdem verbis et hic sensus accipi potest eripuit nos Deus ab imperio.
[D] Theophylactus in contextu legit p rxv, id est ab initio et interpretatur
de praedestinatione. Nec tamen certo liquet an legerit parxv.
pifanea BE: pifana A.
Ideo mittet BE: Ideo mittet, et ideo A.
plnjv BE: tv plnjv A.
approbauerunt BE: probauerunt A.

171 ad D E: in AC.
176177 Theophylactus parxv D E: Ex
Theophylacto [Vulgario B] nihil certum
poterat colligi B C.

148 Interficiet Nov. Test.: conficiet. Dazu: ASD


VI, 3, p. 665, n. 84.
148 A
nalsei (nele: nalsei v.l.).
148149 Illustratione aduentus Nov. Test.: claritate [apparitione A] aduentus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 665, n. 86.
149 T pifanea So auch die heutigen Ausgaben. Cf. app. crit. n.l. 149: in A pifana,
dazu ASD VI, 3, p. 665, n. 86.

149 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2.


Thess. 2, 8, CSEL 81, 3, p. 241, l. 2: inluminatione praesentiae suae (illustratione v.l. cf.
Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster
ad loc.; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527,
tomus IV, p. 987B, jedoch illuminatione
praesentiae suae, so auch die Amerbachausgabe von 1492, fo q7v col. 2). Vermutlich
geht es Er. eher um den Begriff praesentiae

149
161
162
168

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,813

suae als um die Variante illuminatione


illustratione.
150 Augustinus Aug. Civ. XX, 19, CCSL 48, p.
150, ll. 1819 und Civ. XVIII, 53, CCSL 48, p.
652, l. 4.
152 Et prodigiis mendacibus Nov. Test.: ac prodigiis mendacibus [mendacii A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 665, n. 95,6 (cedouv in
den heutigen Ausgaben).
153 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 9, CSEL 81, 3, p. 241, ll. 45: prodigiis
mendacii.
155 His qui pereunt Nov. Test.: in iis qui pereunt.
155156 In his codices In den heutigen Ausgaben: tov pollumnoiv: n tov pollumnoiv
v.l. Er. folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod.
2817) fo 306v, in der n steht. Cf. ASD VI, 3, p.
665, n. 104.
156 Charitatem veritatis Nov. Test.: dilectionem
veritatis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
666, n. 106.
156 Tn dzanto So auch die heutigen Ausgaben.
157 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 10, CSEL 81, 3, p. 241, ll. 2425: quod
dilectionem veritatis non susceperunt (es
handelt sich nur um dilectionem).
159 charitatem veram Er. meint die Umschreibung nach hebrischem Muster, cf.
BlassDebrunner 1651. Siehe n.l. 639 zu Phil.
3, 21; n.ll. 7677 zu Col. 1, 13.
159 Theophylacto Theophyl. Expos. in 2. Thess. 2,
10, Migne PG 124, 1344D: A
nq n tn
gpjn tv ljqeav ok dzanto ev t
swqnai atov. A
gpjn ljqeav tn
Xristn kale mftera gr n, ka di mftera paregneto, ka gapn tov nqrpouv, ka na tn lqeian podezj. Nach
Personas bersetzung: Eo quod caritatem
veritatis non receperunt, vt salui fierent. Caritatem veritatis Christum appellat, quippe qui
vtrumque pre se tulit et venit in mundum,
tum quia homines caritate prosequeretur,
tum vt veritatem mortalibus aperiret (fo
clxxxr).
161 Ideo mittet Nov. Test.: Et propterea mittet
(mittit: mittet v.l.). Die Lesart et ideo ist
belegt, cf. WordsworthWhite ad loc. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 666, n. 111,2.
161 Ka di toto So auch die heutigen Ausgaben.
162 Operationem erroris Nov. Test.: efficaciam
illusionis. Zum Begriff nrgeia, den Er. oft
durch efficacia bersetzt: ASD VI, 3, p. 289,
n. 102 zu 1. Cor. 12, 10. Siehe auch n.ll. 135136
zu 2. Thess. 2, 7.

441
162 Enrgeian plnjv So auch die heutigen
Ausgaben.
164 Hieronymus Hier. Comm. in Is. VII, xix,
12/ 15, CCSL 73, p. 282, ll. 4552: Quod
ad Thessalonicenses de antichristo legimus:
Pro eo quod caritatem veritatis non susceperunt, vt saluarentur, mittet eis Deus operationem erroris Quod puto apostolum Paulum de praesenti Esaiae lectione sumpsisse,
in qua dicit: Dominus miscuit eis spiritum
erroris etc.
165 Esaia Siehe Is. 19, 14: Dominus miscuit in
medio eius spiritum vertiginis; 29, 10:quoniam miscuit vobis Dominus spiritum soporis.
166 Porro ignis Cf. Act. 2, 35.
167 Sed consenserunt Nov. Test.: sed approbauerunt. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 266,
n. 51 zu 1. Cor. 10, 5.
167 All dika (ll edoksantev t
dika: ll edoksantev n t dika
v.l.).
169 alias Siehe Rom. 1, 32, cf. 1. Cor. 7, 12.
170 Quod nos Nov. Test.: quod elegerit
vos.
170 Oti eleto mv (elato: eleto v.l. z.B. in
Hs. AN III 11, fo 307r).
170 id est vos Zur Lesart nos in der Vg. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 667, n. 134.
170171 Primitias in salutem Nov. Test.: ab initio in salutem.
171 A
p swtjran (parxn ev swtjran
N27: p rxv ev swtjran Tischendorf ).
Zur Lesart parxn: Metzger, Commentary ad
loc. p. 568 und ASD VI, 3, p. 667, n. 135. Er.
folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
307r: parxv [sic].
172 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 13, CSEL 81, 3, p. 242, l. 13.
176 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.
2, 13, Migne PG 124, 1345D. Im Lemma: p
rxv. Wie Er. sagt, interpretiert Theophyl.
die Stelle im Sinne der Prdestination: Di
toto exaristomen, ti zelzato mv
qev, ka prorisen ev swtjran zouv,
djlad prognov. Siehe app. crit. n.ll.
176177: Ex Theophylacto [Vulgario B]
nihil certum poterat colligi B C. Er. hat
anfangs Personas bersetzung benutzt:
Propterea, inquit, gratias agimus quia nos
deus elegit et ad salutem predestinauit,
quippe quos dignos presciret (fo clxxxv). Er
hat daraus nicht ermitteln knnen, was
Theophyl. gelesen hat. Nachdem er den griechischen Text konsultiert hatte, ersetzte er
seine ursprngliche Anm.

442
LB

919
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197

198
199
200
201
202
203
204
205
206
207

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,143,4

[14] [A] In q u a e t vo c a u i t . Ev , id est in quod, idque potest | vel


accipi absolute vel referri ad spiritum, vt dicas in quem. Et ita indicant Graeca
scholia. [D] Vetusti codices habent in quam, vt legit Ambrosius. Ex iis coniicere
licet primam scripturam fuisse in quem, scilicet spiritum. Id lectori visum est
durius eoque quem mutauit in quam, vt mollius referatur ad fidem proximam.
Mihi tamen magis placet, vt sumatur absolute.
[15] [A] Qu a s d i d i c i s t i s . Edidxqjte, id est quas docti estis, vt obiter
magis commendet suum officium.
[16] [D] De u s e t Pa t e r n o s t e r. Sermo Graecus mollior est, qev ka
patr mn, id est is qui Deus et idem Pater noster est. Nam si dixisset qev
ka patr mn, visus fuisset designare duas personas, quarum alter fuerit
Deus, alter fuerit Pater. Ambrosius non addidit copulam, haud scio an vitio librariorum.
[17] [A] Ex h o r t e t u r c o rd a ve s t r a . Parakalsai mn tv kardav, id
est consoletur corda vestra. Tametsi verbum parakalsai ambiguum est et apud
Graecos sermo praecedit opus, [D] apud nos diuersus est ordo. In tradendo pietatem prius est facere quam docere, in disciplinis prior est sermo quam opus. Primum enim discendum quid expediat facere.
[A]

EX CAPITE TERTIO

[2] Ab i m p o r t u n i s . A
p tn tpwn. Quod magis sonat absurdis et
prodigiosis; [B] Ambrosius legit ab iniquis. [D] Atopov autem Graece dicitur
qui nulli loco conuenit, quales sunt haeretici.
[3] [A] Fi d e l i s a u t e m De u s . Graece est Dominus, pistv d stn
kriov.
[4] Quoniam quaecunque. Oti, quod. Mira confusio coniunctionum. [D]
Sermo Graecus habet amphibologiam. Potest enim hic accipi sensus confidimus
de vobis idque freti praesidio Domini, quod praecepta nostra quemadmodum
seruatis nunc, ita et in posterum sitis seruaturi; potest et hic accipi confidimus
de vobis, quod ea quae praecepimus, et seruatis et seruaturi estis in posterum. In
priore sensu coniunctio ka connectit haec duo verba praecepimus et facitis, in
180 iis E: his D.
178 In vocauit Nov. Test.: ad quod vocauit
(in qua et vocauit, WordsworthWhite: ad
quod et vocauit, Stuttgart Vg.). Zur Lesarten
der Vg.: ASD VI, 3, p. 667, n. 141. In den heutigen Ausgaben des griechischen Textes: ka
klesen (klesen [ohne ka] v.l.); diese
Lesart spiegelt sich in der Vg. wider (et
vocauit), cf. ASD VI, 3, p. 667, n. 142. Er.
folgte (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817): ev
klesen mv, fo 307r. Vgl. Valla, Annot. ad

loc.: in qua et vocauit nos. Legendum est in


quod, ev (Garin, p. 881, col. 2).
179180 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius,
zu Comm. in 2. Thess. 2, 14, Migne PG 119,
125B: Ev pnema ev n giasmn pneumatikn klesen, fjs, mv qev di to
eaggelou (nach der Hs. AN III 11, cod.
2817, fo 307r).
180 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 14, CSEL 81, 3, p. 242, l. 14.

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 2,143,4

180182 Ex iis proximam Zu diesem Passus:


Rummel, Annotations, p. 113; Brown, ASD
VI, 3, p. 667, n. 141.
184 Quas didicistis So auch Vg. und Nov. Test.
184185 Edidxqjte officium Er. benachdruckt die passive Verbform, damit Paulus'
Lehrttigkeit hervorgehoben wird: unterrichtet sc. von mir, Paulus (didxqjte auch
in den heutigen Ausgaben).
186 Deus noster Nov. Test.: deus ac [et A]
pater noster.
186187 mn In den heutigen Ausgaben:
qev patr mn. Siehe die v.ll.: qev
patr mn, und die Lesart, der Er. folgt:
qev ka patr mn (Hs. AN III 11, fo 307r).
Zu dieser Stelle, Metzger, Commentary ad loc.
p. 568 sq.
187189 id est Pater Dieser Zusatz D knnte
mit der Erscheinung des Opusculum in quasdam Erasmi Roterodami Annotationes von
Sanctius Caranza (cf. Rummel, Catholic Critics I, p. 156161) zusammenhngen. In diesem Werk aus dem Jahre 1522 spielen vor
allem Fragen der Christologie eine wichtige
Rolle. Besonders wegen seiner wiederholten
Aussage, Paulus habe den Vater Deus
genannt und den Sohn Dominus, wurde Er.
der arianischen Neigungen verdchtigt (vgl.
Annot. in 2. Cor. 1, 2, ASD VI, 8, p. 327 sq. ll.
78: Siquidem id Paulo est peculiare, Patrem
vocare Deum, Christum Dominum, cf. ASD
VI, 8, p. 327, n.ll. 78). Caranza meint, dass
die vorliegende Stelle 2. Thess. 2, 16 beweist,
dass Paulus Christus als Gott bezeichnet hat.
Er. aber entkrftet hier und in seiner Apolog.
ad Sanct. Caranz. LB IX, 408BC Caranzas
Ansicht und verteidigt seine eigene Auffassung: Ego vero toties fateor plurimos esse
locos vnde doceatur Christus vere fuisse
Deus, sed negaui hanc esse consuetudinem
sermonis apostolici, vt in suis litteris illum
frequenter vocarent aperte Deum, cum Patri
saepissime tribuant id cognominis. Verum
iam audiamus rem nouam quam nos docet
Sanctius. Est locus, inquit [Caranza], in
quo Christus aperte vocetur Deus (es folgt
Caranzas fehlerhafte Interpretation der vorliegenden Stelle).
189 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 16, CSEL 81, 3, p. 243, l. 10: et deus pater.
191 Exhortetur corda vestra Nov. Test.: consoletur corda vestra. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 667 sq. n. 171.
191 Parakalsai kardav So auch die heutigen Ausgaben.
192 Tametsi est Die unterschiedenen Bedeutungen des Verbs parakalw (herbeirufen,

443
aufrufen, anrufen, trsten, freundlich zusprechen, nach Bauer s.v.) kommen an mehreren Stellen zur Sprache: cf. Annot. in 1. Cor.
1, 10, ASD VI, 8, p. 42, ll. 6870, siehe aber
vor allem Annot. in 2. Cor. 5, 20, ASD VI, 8,
p. 384, ll. 956957 und ASD VI, 8, p. 385, n.ll.
956957.
197 Ab importunis Nov. Test.: ab absurdis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 669, n. 22.
197 A
p tn tpwn So auch die heutigen Ausgaben.
197198 Quod prodigiosis Nach Bauer s.v.
topov 2. bedeutet topov an der vorliegenden Stelle bse, schlecht. Vgl. aber Er.'
bersetzung im Nov. Test. oben n.l. 197
angefhrt und Annot. in Lc. 23, 41, ASD VI, 5,
p. 599, l. 98: Nihil mali. Odn topon, id est
nihil absurdi.
198 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 2, CSEL 81, 3, p. 243, l. 26.
200 Fidelis autem Deus Vg.: fidelis autem
dominus est; Nov. Test.: sed fidelis est
dominus. Zur v.l. fidelis autem deus / deus
est: WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3,
p. 669, n. 32.
200201 pistv kriov In den heutigen Ausgaben: pistv d stin kriov ( qev v.l.).
202 Quoniam quaecunque Nov. Test.: quod
quae (quoniam quae: quoniam quaecunque
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 669, n. 43).
202 Oti coniunctionum Zum Gebrauch der
Konjunktion quoniam am Anfang des
Objektssatzes (= ti): Kaulen 185, pp.
245246; PlaterWhite 134, pp. 119120.
Siehe zur Verwendung der Konjunktionen
quod, quia und quoniam, die oft die Konstruktion mit Inf. ersetzen: ASD VI, 8, p. 193,
n.l. 651 zu 1. Cor. 8, 4; ASD VI, 8, p. 373, n.ll.
740741 zu 2. Cor. 4, 14.
203 amphibologiam Der Satz ist doppeldeutig.
Zum Fachausdruck amphibologia: n.l. 37 zu
Gal. 1, 6.
203209 Potest confidimus Er. folgt der
Lesart: ti paraggllomen mn, ka poiete
ka poisete (ti paraggllomen ka poiete
ka poisete N27: ti paraggllomen
poiete ka poisete Tischendorf: paraggllomen mn v.l.). Er. unterscheidet zwei Interpretationen: 1) ti paraggllomen mn ka
poiete: sowohl paraggllomen als auch
poiete hngen vom Relativpronomen ab;
2) ti ka poiete ka poisete: sowohl
poiete als auch poisete hngen von der
Konjunktion ti ab (d.h. von pepoqamen, cf.
l. 209 confidimus).

444

LB

208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
920
230
231
232
233
234
235
236

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,58

altero repetita coniunctio vtranque particulam et facitis et facietis ex aequo


connectit cum verbo confidimus. Priorem sensum videtur sequi Theophylactus,
posteriorem Ambrosius; in priore sensu prius ka simpliciter copulat, posterius
positum est pro etiam, quod est idiomatis Graecanici.
[5] [A] In c h a r i t a t e . Ev tn gpjn, id est in dilectionem [D] dirigat.
[A] Et p a t i e n t i a m C h r i s t i . Ka ev tn pomonn to Xristo, id est in
expectationem Christi. Ita legit Ambrosius, et recte. Caeterum pomon sonat
perseuerantiam in re quapiam non sine molestia, sed rursum cum expectatione
praemii aut certe finiendi mali.
[6] De n u n c i a m u s a u t e m . Idem verbum est quod verterat praecipimus, paraggllomen. [E] Qu a m a c c e p e r u n t . Interpres legisse videtur parlabon, Graeci legunt parlaben, id est accepit. [A] A m b u l a n t e s i n o rd i nate. A
tktwv, aut incomposite [B] siue turbulente. Iam nouum non est
quod ambulare dixit pro versari.
[7] [A] No n i n q u i e t i f u i m u s . Ok taktsamen, id est non inordinati siue non incompositi fuimus, Ambrosius vertit non intemperanter viximus
apud vos, et tktwv item vertit intemperanter. Mirae vero huius interpretis deliciae, qui modo tktwv vertit inordinate, nunc taktsamen vertit fuimus
inquieti, cum vtriusque dictionis eadem sit origo. Recte vertit Ambrosius, modo
[E] si [A] sensit intemperanter idem esse quod turbulente et intractabiliter.
Siquidem Latinis in ordinem cogi dicuntur qui communi lege astringuntur nec
vlla in re differunt a caeteris. Huic diuersum est, si quis con|temptis legibus
publicis suo viuat arbitratu. Id enim vocat Paulus takten, praeter ordinem
viuere. [D] Metaphora sumpta est a militia, vbi non licet ordinem deserere, quod
illi vocant leipotakten.
[8] [A] Ne q u e g r a t i s p a n e m m a n d u c a u i m u s . Ambrosius legit edimus, vt appareat illum legisse fgomen pro lbomen; caeterum [C] lbomen, [A]
quod nunc habetur in Graecis codicibus, magis quadrat cum eo quod sequitur a
quoquam. In l a b o re e t f a t i g a t i o n e . Kpw ka mxqw. De quo superius
218 paraggllomen A B D E: paraggllomen.
Est C.

220 aut BE: i. A.


228 lege D E: legi AC.

209 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.


3, 4, Migne PG 124, 1349D 1352A: ok epen
plv, ti pepoqamen t kurw, ll f
mv ka ti poiete ka poisete Ok
rksqj d epn t poiete, ll prosqjke
ka t poisete deiknv ti de mn xri ka
tv sxtjv napnov parenai tn retn.
Nach Personas bersetzung: Nec in deo
duntaxat dixit confidimus, sed in vobis, quia
et in presentia scilicet estis et in futurum
quam multa operaturi Nec satis habuit
facere eos dixisse, sed facturos adiecit, arguens
ad vltimum vsque efflatum necessariam his
fore virtutem (fo clxxxir).

210 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.


3, 4, CSEL 81, 3, p. 244, ll. 1415: Confidimus autem in domino de vobis, quod ea quae
praecipimus, et facitis et facietis.
210211 in Graecanici Siehe LiddellScott
s.v. ka: Conjunction copulative, joining
words and sentences, and; also Adverb, even,
also, just, freq. expressing emphatic assertion
or assent.
212 In charitate Vg.: dirigat corda vestra in
caritate dei; Nov. Test.: dirigat vestra corda
in dilectionem dei.
212 Ev dirigat Siehe ASD VI, 3, p. 669, n. 53:
In using the accusative case, Erasmus' rende-

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,58

ring is more precise (ev tn gpjn auch in


den heutigen Ausgaben).
213 Et patientiam Christi Nov. Test.: et in expectationem Christi (patientia: patientiam v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 669, n. 53: Erasmus'
questionable substitution of expectatio for
patientia seems to have been based on
Ambrosiaster etc.
213 Ka Xristo So auch die heutigen Ausgaben.
214 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 5, CSEL 81, 3, p. 244, ll. 1920: Dominus
autem dirigat corda vestra in dilectione dei et
expectatione Christi (dilectionem und
expectationem v.ll. cf. Vogels, Das Corpus
Paulinum des Ambrosiaster ad loc.). In Er.'
Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.
989A: dilectione expectatione (vermutlich handelt es sich hier nur um das Wort
expectatio statt patientia).
214216 Caeterum mali Siehe Bauer s.v. pomon: das Ausharren, die Geduld, die Ausdauer, die Standhaftigkeit.
217 Denunciamus autem Nov. Test.: Praecipimus autem [Denunciamus autem A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 669, n. 61 und
unten Annot. in 2. Thess. 3, 10, ll. 244250
und den Kommentar zur Stelle.
217218 Idem paraggllomen Cf. 2. Thess. 3,
4b. Siehe ASD VI, 2, p. 247, n. 182 zu Act. 4,
18 und unten Annot. in 2. Thess. 3, 10, l. 244.
218219 Quam accepit Dieser Zusatz E ist an
der falschen Stelle eingeschoben: Er gehrt
nach versari (l. 221).
218 Quam acceperunt Nov. Test.: quam accepit.
218219 Interpres accepit In den heutigen
Ausgaben parelbosan (= parlabon) als Differenzierung von der 1. Person Sg. verwendet,
cf. BlassDebrunner 84.2 und 842. Es gibt
an der vorliegenden Stelle die v.ll. parlabon,
parelbete und parlaben. Dazu: ASD VI, 3,
p. 670, n. 67.
219220 Ambulantes inordinate Nov. Test.: qui
inordinate se gerit [ambulat A] (ambulante:
siehe zu ambulantes WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 670, n.
64.
220221 Iam versari Zu ambulare: Kaulen
87, p. 150: ambulare ist in bertragenem
Gebrauch wandeln, einen Lebenswandel
fhren; LewisShort s.v. ambulo II: very
freq. in eccl. Lat. (like N.T. Gr. peripatw), to walk, in the sense of to live. Siehe
bes. Mohrmann, tudes III, p. 53: le verbe
ambulare (qui dans la langue populaire a

445
refoul ire aller) a adopt, d'abord dans les
versions de la Bible, un sens spcifiquement
chrtien, cf. p. 44 und p. 100 sq.
222 Non inquieti fuimus Nov. Test.: non inordinate gessimus nos. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 671, n. 73. Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Cur ais inquieti fuimus? cum modo [2.
Thess. 3, 6] dixeris inordinate, cum idem sit
illud tktwv et hoc taktsamen, ergo non
incompositi fuimus (Garin, p. 881, col. 2).
222 Ok taktsamen So auch die heutigen
Ausgaben. Er. bringt wie Valla (cf. die vorangehende Anm.) taktw und tktwv (l.
220) mit einander in Verbindung, cf. unten ll.
224226 (Mirae origo).
222223 non inordinati fuimus Siehe Vallas
bersetzung oben n.l. 222 angefhrt.
223 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 7, CSEL 81, 3, p. 245, ll. 910: non intemperanter viximus inter vos (apud vos v.l. auch
in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV,
p. 989A) und Ambrosiaster, Comm. in 2.
Thess. 3, 6, CSEL 81, 3, p. 245, l. 2: intemperanter ambulante.
224226 Mirae origo Ironische Anm. von
Er., durch die er den Hang des interpres, in
der Wortwahl zu variieren, beanstandet, cf.
n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2 und unten n.ll.
244250 [app.].
226 Recte vertit Ambrosius Siehe oben n.l. 223.
226227 Recte sensit Er. verstrkt 1535 die
Konjunktion modo (= dummodo) durch den
Zusatz si. Zu modo si (gelufiger: si modo):
KhnerStegmann II, 2, 219,10, p. 429.
231232 Metaphora leipotakten Siehe Pape
s.v. taktov: ungeordnet, eigentlich von Soldaten, die nicht in Reih und Glied stehen,
nicht in Schlachtordnung aufgestellt sind.
Leipotaktw bedeutet: Reih und Glied verlassen, ausreissen, nach Pape s.v. Wie an
anderen Stellen (Eph. 6, 1117; 1. Thess. 5, 8)
verwendet Paulus auch hier, laut Er., eine
Methapher des Militrwesens.
233 Neque mandicauimus Nov. Test.: neque
gratis panem accepimus.
233 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 8, CSEL 81, 3, p. 245, l. 10: neque gratis
panem edimus.
234236 vt quoquam In den heutigen Ausgaben: fgomen par tinov. Er. folgt u.a. der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 308v: lbomen
par tinov. Siehe ASD VI, 3, p. 671, n. 81.
236 In fatigatione Nov. Test.: cum [in A]
labore et sudore. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 671, n. 84.
236 Kpw ka mxqw Im Nov. Test. und in den
heutigen Ausgaben: n kpw ka mxqw.

446
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,911

meminimus; vterque vertit eodem modo: [D] kpov, labor; mxqov, labor molestus.
[9] [A] Qu a s i n o n h a b u e r i m u s . Oti ok xwmen, id est quod non
habeamus (et demus, non daremus, dmen), hoc est quod id nobis non liceat
facere. Quo dicto simul et excusat alios qui sumebant, et suam temperantiam
exaggerat, qui adeo nihil exegerit praeter ius, vt ne quod iustum quidem fuerat
acceperit.
[10] De n u n c i a b a m u s . Parjggllomen, id est praecipiebamus. [C] Vtinam interpres hic tam feliciter copiam affectasset quam id facit sedulo. Plutarchus libro suo titulum indidit Gamik paragglmata; quis auderet hoc vertere
connubiales denunciationes? Apud iureconsultos lego operis noui denunciationem. Caeterum an semper denunciet qui praecipit ac praescribit, nescio. Etenim
si non licet quouis loco pro hominibus ponere mortales, multo minus arbitror
quouis loco ius esse, denunciare ponere pro praecipere.
[11] [A] Au d i u i m u s e n i m . A
koomen gr, id est audimus enim, vt sit
tempus instans. A m b u l a re i n q u i e t e . A
tktwv. Quod paulo superius vertit
inordinate, nunc vertit inquiete. Rursum Ambrosius intemperanter. Et hoc loco
peripatontav aptius est obambulantes, [D] hoc est circumuagantes, [A] quae
est natiua huius vocis significatio. Ni h i l o p e r a n t e s , s e d c u r i o s e e t c .
Non seruauit interpres elegantiam Graeci schematis, mjdn rgahomnouv, ll
periergahomnouv, id est nihil agentes, sed curiose agentes. [D] Nam tale quiddam est in his Pauli verbis, quale Fabius commonstrat in dicto Domitii Afri, qui
239 xwmen BE: xomen A.
244250 Vtinam praecipere CE: Hic
vbique ostentat suam ineptam copiam, etiam
antequam nos de copia prodidissemus A B.
252 inquiete A B D E: in quiete C.

255 curiose scripsi sec. Vg.: cur, A, cur B C, cur.


D E.
256 schematis D E: sermonis AC.
258 Fabius D: M. Tullius E.

236 superius Siehe Annot. in 1. Thess. 2, 9, ll.


299301 (laboris fatigationes) und Annot. in
2. Cor. 11, 27, ASD VI, 8, p. 456, ll. 199200:
In labore et erumna. Kpw ka mxqw. Propemodum bis idem dixit. Nam mxqov
quoque labor est, sed qui difficultatem
habeat adiunctam.
237 vterque Er. meint den interpres und Ambrosiaster (cf. Comm. in 2. Thess. 3, 8, CSEL 81, 3,
p. 245, l. 11: in fatigatione: fatigatione v.l.).
239 Quasi non habuerimus Vg.: non quasi non
habuerimus potestatem; Nov. Test.: non
quod id nobis non liceat zur bersetzung
non quod statt non quasi (Vg.): ASD VI, 3,
p. 348 sq. n. 241 zu 2. Cor. 1, 24. Zu licet fr
zousan xw: ASD VI, 2, p. 16, n. 121 zu Ioh.
1, 12.
239240 Oti habeamus Der Konjunktion
quasi folgt in der Vg. mehrmals der Konjunktiv. Siehe PlaterWhite 143, p. 132:

quasi = as if: especially in an accusation, and


then with Subjunktive, non quasi non
habuerimus potestatem II Thess. 3. 9. Demzufolge knnte Er. gemeint haben, xomen sei
xwmen, cf. app. crit. n.l. 239: Er. ersetzte ab
der Ausgabe B xomen durch xwmen. Ich habe
diese Lesart beibehalten, wenn Er. auch in
Nov. Test. ad loc. xomen las.
240 et dmen Diese Anmerkung bezieht sich
auf vs. 9b: vt nosmet ipsos formam daremus
(na autov tpon dmen mn, so Nov. Test.
und die heutigen Ausgaben). Laut Er. soll der
Konj. Aor. (dmen) durch einen Konj. Pr.
bersetzt werden, cf. ASD VI, 3, p. 671, n. 93.
240241 quod facere Siehe Nov. Test. (ohne
facere).
244 Denunciabamus Nov. Test.: praecipiebamus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 669, n.
61 zu 2. Thess. 3, 6, wo dasselbe Verb paraggllw verwendet ist.

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,911

244250 [app.] Er. bte Kritik an der Wortwahl


des interpres: An der Stelle 2. Thess. 3, 4 bersetzte dieser paraggllw durch praecipio, hier
jedoch durch denuntio. Er. beanstandet hier
die copia des bersetzers, indem er scherzhafterweise auf sein eigenes Werk De cop. verb.
anspielt (nach H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 223,
n.l. 960). Siehe zum Begriff copia n.ll.
224226 zu 2. Thess. 3, 7 und n.ll. 651652 zu
Phil. 4, 2. Nachdem Stunica die Wortwahl des
bersetzers verteidigt hatte (cf. H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 223, n.l. 962), ersetzte Er. ab der
Ausgabe C seinen Text, cf. ll. 244250.
244245 Vtinam sedulo Wie in den Ausgaben A und B erwhnt Er. die copia des
interpres der Vg. Vgl. Apolog resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 222, ll. 959962: Hoc
denunciabamus vobis. Parjggllomen vertere
malui praecipiebamus. Hic tribus verbis taxo
interpretem, quod maluerit dicere denunciabamus quam praecipiebamus, sine causa frequenter affectans copiam. Quid igitur vult
Stunica, licere quouis loco ponere denunciare pro praecipere?
245246 Plutarchus Siehe Plut. Mor. 138B
146A (Gamik paragglmata. Praecepta
coniugalia). In der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 222, ll. 962963: Et feret si
quis gamik paragglmata Plutarchi vocet
connubiales denunciationes?
247248 Apud denunciationem Siehe Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 222, l. 964:
Apud iureconsultos lego de noui operis
denunciatione. Siehe Dig. XXXIX, I: De
operis noui nuntiatione (MommsenKrger, pp. 635638). Es handelt sich um den
Einspruch, der gegen einen Neubau (opus
nouum) erhoben wird. Angabe nach H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 223, n.l. 964 (dort
ausfhrlich behandelt).
248250 Etenim praecipere Er. benutzt hier
eine Argumentation, die der Rhetorica entnommen ist: Einen locus a maiore ad minus.
Dazu: Lausberg 396. Der Gedankengang ist
folgendermassen: denunciare kann nicht
willkrlich praecipere ersetzen, da sogar
mortales und homines nicht gleichzusetzen
sind (was mehr auf der Hand liegen wrde).
Zu homines / mortales: Annot. in Mt. 24, 22,
ASD VI, 5, p. 308 sq. ll. 966968: [Ac rursum Hebraeorum more carnem pro homine
posuit] veluti cum Latini omnes mortales
pro omnes homines dicunt. Sunt enim mortales qui homines non sunt.
251 Audiuimus enim Nov. Test.: Audimus enim
(audiuimus WordsworthWhite: audimus
Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 672, n. 111).

447
251 A
koomen gr So auch die heutigen Ausgaben.
252 tempus instans D.h. das Prsens, cf. Quint.
Inst. V, 10, 42: [tempus] praeteritum, instans, futurum.
252 Ambulare inquiete Nov. Test.: versantes
[ambulantes A] inordinate. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 672, n. 112,3. Siehe
Valla, Annot. ad loc., Fortsetzung des n.l.
222 zu 2. Thess. 3, 7 zitierten Textes: Quid
quod iterum idem illud, quod transtuleras
inordinate, mox transfers inquiete
inquiens: Audiuimus enim inter vos quosdam ambulare inquiete (Garin, p. 881,
col. 2).
252 paulo superius 2. Thess. 3, 6, cf. Annot. in 2.
Thess. 3, 6, ll. 219220.
253 Rursum intemperanter Ambrosiaster,
Comm. in 2. Thess. 3, 11, CSEL 81, 3, p. 246, l.
23. Siehe Annot. in 2. Thess. 3, 7, ll. 223224
(Ambrosius intemperanter) und den Kommentar ad loc.
255 Nihil etc. Vg.: nihil operantes, sed
curiose agentes; Nov. Test.: nihil operis
facientes, sed curiose agentes. Er. ersetzt
operari durch opus facere fr rghomai.
Dazu: ASD VI, 3, p. 255, n. 62 zu 1. Cor. 9, 6.
256257 Non agentes Das griechische Wortspiel ist nicht immer zu bersetzen. Siehe
Annot. in Rom. 13, 14, LB VI, 638E: In
summa, schemata, quae sita sunt in dictionibus, non perpetuo conueniunt nobis cum
Graeca lectione. Dazu: Rummel, Annotations, pp. 100102.
257266 Nam infrugifera In diesem Zusatz
D bespricht Er. auf der Grundlage der
Annot. von Valla die bersetzung ins Latein
des Wortspiels der griechischen Wendung:
mjdn rgahomnouv, ll periergahomnouv
(so Nov. Test. und die heutigen Ausgaben).
Siehe Valla, Annot. ad loc.: nihil operantes,
sed curiose agentes Cur non etiam venustatem seruasti Paulinae elocutionis, vt saltem diceres nihil agentes, sed curiose
agentes. Nam Pauli oratio non minus
gratiae habet illa Domitii Afri de quodam
oratore, quem dixit non agere, sed satagere,
odn rgahomnouv, ll periergahomnouv
(Garin, p. 881, col. 2).
258 Fabius Quint. Inst. VI, 3, 54: Afer enim
venuste Manlium Suram, multum in agendo
discursantem, salientem, manus iactantem,
togam deiicientem et reponentem, non agere,
dixit, sed satagere. Siehe app. n.l. 258: Der
Name Tullius kommt in Inst. VI, 3, 53 vor,
was die Verschlimmbesserung der Ausgabe E
verursacht haben knnte.

448
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
LB 921
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
LB 922
293

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,1215

dixit [E] Suram Manlium quod in agendo tumultuaretur, [D] non agere sed satagere. Est autem hic gemina gratia: prior est in affinitate vocum, quod genus est
legationibus immorandum est, non immoriendum, altera est in deprauatione
verbi, qualis est in agere et satagere. Agit enim qui suo fungitur officio, satagit
qui vehementer sed frustra molitur. Erghesqai laudis est, perierghesqai vituperabile, et tamen plus esse videtur perierghesqai quam rghesqai. Subest
autem et nantwsiv non ingrata, rghetai qui operatur frugifera, perierghetai
qui infrugifera. [A] Quanquam illud periergahomnouv significat et superuacua et
inutilia agentes, [D] quae prerga dicuntur, quasi nihil ad rem pertinentia. [A]
Hinc certe apparet aliud esse rgahomnouv et nergontav, rghesqai et nergen,
cum vtrunque soleat eodem verbo reddere.
[12] [D] De n u n c i a m u s e t o b s e c r a m u s . Parakalomen, quod esse
poterat hortamur, sed melius est obtestamur, vt mitiget praecipientis autoritatem, precibusque minas regaliter addit, inquit ille. Paulus contra minis addit
preces ac, ne vel autoritas vel preces contemni possint, adiecit in Domino Iesu. [A]
In Do m i n o Ie s u C h r i s t o. Di to kurou mn, id est per Dominum nostrum. Su u m p a n e m . Tn autn rton, id est suum ipsorum panem, idque
mfatikteron, quasi dicas non alienum, sed suum. |
[14] Pe r e p i s t o l a m h a n c . Hunc est Graece, [B] non hanc, hoc est
genere masculino, non foeminino, [A] sicut et in emendatioribus Latinorum
exemplaribus, [D] nominatim in Constantiensi vtroque. Theophylactus indicat
apud Graecos fuisse duplicem lectionem, alteram e d tiv ok pakoei t lgw
mn di tv pistolv, id est si quis vero non paruerit sermoni nostro per epistolam, vt intelligas Paulum per epistolam loqui Thessalonicensibus. Alteram lectionem testatur placuisse Ioanni Chrysostomo, vt pro mn, primae personae,
ponatur mn, secundae personae, sitque sensus si quis non paruerit vobis proponentibus ex hac mea epistola, quod praecipio, hunc notetis, quod Graecis est
sjmeiosqe, hoc est sit vobis notatus vt fugiatis, quemadmodum signamus boues
cornupetas, quo vitentur. In Graecis verbis dubium est, an notate referatur ad per
epistolam, sed consensus interpretum refert ad sermonem, lgw. [A] V t
c o n f u n d a t u r. Ina ntrap, id est vt pudefiat et vt rubore suffundatur, cum
viderit se vitari ab omnibus. Confunditur et is qui alioqui perturbatur. Idcirco
diuus Ambrosius vt explicaret vim verbi Graeci, vertit vt reuerentia confundatur. |
[15] Qu a s i i n i m i c u m . Wv xqrn, id est vt inimicum. Mira apostoli
lenitas, qui ne intractabilem quidem velit pro inimico haberi. C o r r i p i t e v t
259 Suram tumultuaretur E: oratorem D.
274 kurou BE: kirou A.
278 in A B D E: om. C.

280 ok E: ox D.
286 notatus E: notus D.

259 [app.] oratorem: vermutlich nach Valla,


oben n.ll. 257266 angefhrt.
261 legationibus immoriendum Siehe Quint.
Inst. IX, 3, 73: Non exigo, vt immoriaris
legationi; immorare.

263264 perierghesqai rghesqai Nach


Pape s.v. perierghomai: etwas mit
Umsicht, Sorgfalt tun; etwas mit Mhe
betreiben, das der Mhe nicht wert ist,
daher: Nebending, unntze Dinge trei-

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,1215

ben, um die man sich nicht bekmmern


sollte.
265 nantwsiv Der Gegensatz innerhalb einer
Wendung, cf. ASD VI, 8, p. 379, n.ll. 862863
zu 2. Cor. 5, 6; p. 387, n.l. 979 zu 2. Cor. 5, 21.
266267 Quanquam agentes Siehe oben n.ll.
263264.
268269 Hinc reddere Siehe z.B. Rom. 7, 5
(njrgeto), in der Vg. bersetzt durch operabantur, und 1. Cor. 9, 6 (to m rghesqai), in der Vg. durch hoc operandi wiedergegeben. Dazu: ASD VI, 3, p. 84 sq. n. 53
zu Rom. 7, 5. Er. betont mehrmals bes. die
spezifische Bedeutung des Verbs nergw, cf.
Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD VI, 8, p. 238, ll.
454455: [nerge] aliud quiddam sonat
Graecis, et agit magis quam operatur, cf.
ASD VI, 8, p. 239, n.ll. 451453.
270 Denunciamus et obsecramus Nov. Test.:
praecipimus [denunciamus A] et obsecramus (paraggllomen ka parakalomen). Er.
ersetzte denuntiare durch praecipere an den
Stellen 2. Thess. 3, 6 (wie hier erst in Nov. Test.
B) und 2. Thess. 3, 10, cf. n.l. 244 zu 2. Thess.
3, 10. An der vorliegenden Stelle bedeutet
parakalomen aufrufen, auffordern (cf.
Bauer, s.v. parakalw 2.). Zu den unterschiedlichen Bedeutungen des Verbs parakalw n.l. 192 zu 2. Thess. 2, 17.
274 In Christo Nov. Test.: per dominum
nostrum Iesum Christum. Er. folgt (u.a.) der
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 309r: di to
kurou mn Ijso Xristo. Dazu: ASD VI,
3, p. 672, n. 124. In den heutigen Ausgaben: n
kurw Ijso Xrist.
275 Suum panem Nov. Test.: suum ipsorum
panem. Er. versucht offenbar, den griechischen Text buchstblich wiederzugeben
(autn), cf. ASD VI, 3, p. 673, n. 126.
277 Per epistolam hanc Nov. Test.: per epistolam
hunc [hunc per epistolam A B] (hunc: hanc
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 673, n. 144). Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 673, n. 144. Diese Passage figuriert in der
Liste Loca manifeste deprauata der Ausgabe
von 1527, fo Oo5r: Per epistolam hanc; hunc
legendum, non hanc.
279 Constantiensi vtroque Zu den von Er.
benutzten Hss. der Paulusbriefe aus Konstanz: n.ll. 189190 zu Phil. 2, 1 und n.l. 632
zu Eph. 6, 20.
279 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.
3, 14, Migne PG 124, 1356AB. Im Lemma des
Mignetextes: mn, dann folgt: Tinv mn
t lgw mn ngnwsan, di to j. Oqen
ka otwv njsan E d tiv ox pakoei t
lgw mo to Palou t di tv pistolv

449
tatjv oone lalonti toton sjmeiosqe ka
xete v fwrismnon. O d makriov
Iwnnjv mn ngnw, di to u, ka dwken
mn noen, ti E tiv peiqe mn lgousi prv
atn di tv mv pistolv tatjv mqete. Nach Brown (ASD VI, 3, p. 673, n. 143)
ist die Lesart im cod. 2105 (= cod. des Theophyl.Texts, cf. ASD VI, 3, pp. 810): mn.
Man beachte, dass Er. den griechischen
Theophylact. herangezogen habe: Bei Persona ad loc. steht: Basilius [!] vero vestro
legendum ducit (fo clxxxiir).
283 Ioanni Chrysostomo Chrys. In 2. Thess. hom. 5,
2, Migne PG 62, 495. Im Mignetext: t lgw
mn. So auch in der Ausgabe von Giberti
(Verona 1529, fo 45v), die Er. natrlich fr die
Ausgabe D noch nicht heranziehen konnte.
Theophyl. hat offenbar mn (eine v.l. der
Stelle 2. Thess. 3, 14) bei Chrys. gelesen. Zu den
Lesarten dieser Stelle: ASD VI, 3, p. 673, n. 143.
285286 quod fugiatis Siehe Bauer s.v.
sjmeiw 2.: sich jemanden merken.
286287 quemadmodum vitentur Siehe Adag.
82 (Cornutam bestiam petis), ASD II, 1, pp.
191192, und Adag. 81 (Foenum habet in
cornu), ASD II, 1, pp. 190191, cf. p. 190, ll.
103105: Inde translatum quod antiquitus bubus cornipetis foenum pro signo in
cornu appenderetur, quo sibi cauerent qui
forte occurrissent.
287288 In Graecis lgw Dazu, der schon
oben genannte Kommentar von Brown, ASD
VI, 3, p. 673, n. 143.
288289 Vt confundatur Nov. Test.: vt pudore
suffundatur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
673, n. 147. Vgl. Annot. in 1. Cor. 4, 14, ASD
VI, 8, p. 92, ll. 864866: Non vt confundam.
Ok ntrpwn, id est non confundens. Quanquam melius erat suffundens aut rubore suffundens; siquidem ntrpesqai dicitur Graece
cui suum probrum ingeritur, vt ipse semet
agnoscat. Siehe zum Verb confundere auch:
ASD VI, 8, pp. 5657, n.l. 250 zu 1. Cor. 1, 27.
289 Ina ntrap So auch die heutigen Ausgaben.
291 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 14, CSEL 81, 3, p. 247, l. 15.
292 Quasi inimicum Nov. Test.: velut inimicum.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 673, n. 152.
292 Wv xqrn So auch die heutigen Ausgaben.
293294 Corripite vt fratrem Nov. Test.: admonete vt fratrem. Dazu: ASD VI, 3, p. 166, n.
149 zu Rom. 15, 14 (zur bersetzung des Verbs
nouqetw). Siehe auch Valla, Annot. ad loc.:
Sed corripite vt fratrem. Iam non semel dixi
[siehe z.B. Annot. in Col. 1, 28, Garin, p. 880,
col. 1], potius commonefacite nouqetete
(Garin, p. 881, col. 2).

450
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309

f r a t re m . Nouqetete. Ambrosius vertit monete consiliis, cui magis placuit verbum lenius.
[16] Se m p i t e r n a m . Di pantv, id est semper [D] aut perpetuam. [A]
In o m n i l o c o. En pant trpw, id est in omni modo. Quanquam interpres
videtur legisse tpw pro trpw, et ad eundem modum legit Ambrosius, etiamsi
Graeca scholia trpw legunt. [D] Theophylactus di pantv refert ad tempus, n
pant trpw ad negocium, hoc est in opinionibus, in dictis, in factis. [E] In
Chrysostomi contextu est n pant trpw, sed commentum arguit illum legisse n
pant tpw; exponit enim pantaxo, hoc est etiam apud alienos a religione
Christiana. [D] Ex Ambrosii commentariis non liquet, quid legerit. Nec absurdus
tamen sensus est in omni tempore et in omni loco et semper et vbique sermone
prouerbiali. [A] De u s s i t c u m o m n i b u s . Dominus est, non Deus, et ita
legit Ambrosius.
[17] Et s a l u t a t i o m e a . Mea ablatiui casus est, et refertur ad manu. [C]
Mea manu Pauli.
[B]

310

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,1617

ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI SECVNDAM AD THESSALONICENSES PER

DES. ERASMVM ROTERODAMVM FINIS

305 omnibus scripsi sec. Vg.: om. AE.

309310

294 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.


3, 15, CSEL 81, 3, p. 247, ll. 1617: monete
consiliis vt fratrem.
296 Sempiternam Vg.: pacem sempiternam;
Nov. Test.: pacem semper. Siehe ASD VI, 3,
p. 674, n. 163. Valla, Annot. ad loc.: Ipse
autem deus pacis det vobis pacem sempiternam in omni loco. Graece est det vobis
pacem semper et in omni modo, di pantv
n pant trpw (Garin, p. 881, col. 2).
297 In omni loco Nov. Test.: omnibus modis.
Es handelt sich um die v.ll. trpw, der Er.
folgt (so auch die heutigen Ausgaben), und
tpw (cf. l. 298). Dazu: ASD VI, 3, p. 674, n.
164 und Valla, Annot. in der vorangehenden
Anm. angefhrt.
298 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 16, CSEL 81, 3, p. 248, ll. 1112: det vobis
pacem semper in omni loco.
299 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius
Comm. in 2. Thess. 3, 16, Migne PG 119, 132D.
Im Text: n pant trpw, so auch der marginale Kommentar in Hs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 309v: n pant trpw, fjs, ste mjdeman
polelefqai mxjv formn.
299 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.
3, 16, Migne PG 124, 1357A: [ernjn diapantv]. Toto gr sti t hjtomenon, ste
e xein atn ll ka n pant trpw,

ste mjdamqen xein filoneikav prfasin,


mte p lgou, mte p rgou. Nach Personas bersetzung: Id enim precipue concupitur, vt pace hac perpetuo et quouis in loco
fruamur, hoc est vt nulla ex parte offeratur
altercationis occasio ita vt nec verbo quidem
nec factis dissentiant (fo clxxxiiv).
301 Chrysostomi Chrys. In 2. Thess. hom. 5, 3,
Migne PG 62, 496. Im Lemma steht nach den
Hss. und Ausgaben: n pant trpw (cf.
Migne ad loc.). In seiner Erluterung zur
Stelle geht Chrys. offenkndig von der Lesart
n pant tpw aus: T stin n pant tpw
[trpw ed. 1529]; Pantaxqen boletai erjneein Pantaxo gr ernj kaln, pou ge
ka prv tov zw ktl. In der Ausgabe von
1529 (Verona) steht im Lemma und in der
Erluterung: n pant trpw (fo 46r).
303 Ambrosii Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 16, CSEL 81, 3, p. 248, ll. 1316. In seiner
Erluterung zur Stelle widmet Ambrosiaster
der Wendung in omni loco keine Aufmerksamkeit.
304 in omni tempore et in omni loco Siehe Sap.
19, 20: in omni tempore et in omni loco
adsistens eis.
304 semper et vbique Siehe Act. 24, 3: semper et
vbique suscipimus, optime Felix etc., aber
auch bei Quint. Inst. XI, 1, 14, und in der

ANNOTATIONVM

FINIS BD: om. E.

ANNOTATIONES IN 2. THESS. 3,1617

praefatio zum eucharistischen Hochgebet der


Messe: Vere dignum et iustum est, aequum
et salutare, nos tibi semper et vbique gratias
agere etc. Daher redet Er. wahrscheinlich
von sermo prouerbialis (nicht in seine Adagia aufgenomen).
305 Deus omnibus Nov. Test.: Dominus sit
cum omnibus (dominus cum omnibus:

451

dominus sit cum omnibus v.l.). Zur v.l. Deus:


ASD VI, 3, p. 674, n. 165 (bei WordsworthWhite ad loc. nicht bezeugt).
306 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 16, CSEL 81, 3, p. 248, l. 12: dominus cum
omnibus vobis.
307 salutatio mea Nov. Test.: Salutatio mea
manu Pauli (so auch die Vg.).

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

A. SCHRIFTSTELLER: ALTERTUM

Ael.
Claudius Aelianus
Epist.
Epistulae
Nat. an.
De natura animalium
Var. hist.
Varia historia
Ael. Arist.
Aelius Aristides
Aeschin.
Aeschines
Aeschyl.
Aeschylus
Ag.
Agamemnon
Choeph.
Choephori
Eum.
Eumenides
Hic.
Hicetides
Pers.
Persae
Prom.
Prometheus
Sept.
Septem
Aesop.
Aesopus
Agric.
Rodolphus Agricola
Anna
Anna mater
Alan.
Alanus ab Insulis
De planct. Nat. De planctu Naturae
Albert. M.
Albertus Magnus
Enarr. in Ioann. Enarrationes in Euangelium Ioannis
Enarr. in Lc.
Enarrationes in Euangelium
Lucae
Serm.
Sermones de sanctis
Alciphr.
Alciphro
Ambr.
Ambrosius
Enarr. in Ps.
Enarrationes in Ps.
Expos. Lc.
Expositio Euangelii secundum Lucam
Explan. Ps.
Explanatio Psalmorum 12
Expos. Ps. 118.
Expositio Psalmi 118.
Off.
De officiis ministrorum
Serm.
Sermo(nes)
Spir. sanct.
De Spiritu sancto
Ambrosiaster
Ambrosiaster
Comm.
Commentarius
Quaest. V.
Quaestiones Veteris et Noui
et N.T.
Testamenti

16.

JAHRHUNDERT

Amm. Marc.
Ammonio
Anacr.
Andrel.
Ecl.
Eleg.
Liv.
Anth. Lat.
Anth. Pal.
Anth. Plan.
Apollod.
Apoll. Rhod.
Apoll. Sid.
Epist.
Apost.
App.
Civ.
Apul.
Apol.
De deo Socr.
Flor.
Met.
Arat.
Archil.
Aristaen.
Aristid.
Aristoph.
Ach.
Av.
Eccl.
Equ.
Lys.
Nub.
Pax
Plut.
Ran.
Thesm.
Vesp.
Aristoph. Byz.

Ammianus Marcellinus
Andrea Ammonio
Anacreon
Fausto Andrelini
Eclogae
Elegiae
Liuia
Anthologia Latina
Anthologia Palatina
Anthologia Planudea
Apollodorus
Apollonius Rhodius
Apollinaris Sidonius
Epistolae
Apostolius Byzantius
Appianus
Bella ciuilia
Apuleius
Apologia
De deo Socratis
Florida
Metamorphoses
Aratus
Archilochus
Aristaenetus
Aristides
Aristophanes
Acharnenses
Aues
Ecclesiazusae
Equites
Lysistrata
Nubes
Pax
Plutus
Ranae
Thesmophoriazusae
Vespae
Aristophanes Byzantinus

454
Aristot.
An.
An. post.
An. pr.
Ath. pol.
Aud.
Cael.
Cat.
Col.
Div.
Eth. Eud.
Eth. Nic.
Gen. an.
Gen. corr.

Aristoteles
De anima
Analytica posteriora
Analytica priora
A
qjnawn politea
De audibilibus
De caelo
Categoriae
De coloribus
De diuinatione
Ethica Eudemia
Ethica Nicomachea
De generatione animalium
De generatione et corruptione
Hist. an.
Historia animalium
Metaph.
Metaphysica
Meteor.
Meteorologica
Mir.
Mirabilia
M. mor.
Magna moralia
Mot. an.
De motu animalium
Mund.
De mundo
Oec.
Oeconomica
Part. an.
De partibus animalium
Phgn.
Physiognomonica
Phys.
Physica
Poet.
Poetica
Pol.
Politica
Probl.
Problemata
Rhet.
Rhetorica
Rhet. Alex.
Rhetorica ad Alexandrum
Sens.
De sensu
Somn.
De somno et vigilia
Soph. el.
Sophistici elenchi
Spir.
De spiritu
Top.
Topica
Arnob.
Arnobius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
Arr.
Arrianus
Arsen.
Arsenius
Artemid.
Artemidorus
Ascl.
(Apuleius) Asclepius
Asconius
Q. Asconius Pedianus
Comm. in Cic.
Commentarii in Cic.
Athan.
Athanasius
Athen.
Athenaeus
Athenag.
Athenagoras
Aug.
Aurelius Augustinus
Civ.
De ciuitate Dei
Collatio cum
Collatio cum Maximino
Maximino
Arianorum episcopo
Conf.
Confessiones
Cons. evang.
De consensu euangelistarum
Contra Acad.
Contra Academicos
Contra adv.
Contra adversarium Legis
legis et proph.
et Prophetarum
Contra duas ep. Contra duas epistulas PelaPelag.
gianorum

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Contra Faust.
Contra lit. Petil.
De adult.
coniugiis
De agone chr.
De Gen. contra
Man.
De gratia et lib.
arbitr.
De nat. boni
De praed. sanct.

Contra Faustum Manichaeum


Contra litteras Petiliani
De adulterinis coniugiis

De agone christiano
De Genesi contra Manichaeos
De gratia et libero arbitrio
De natura boni liber I
De praedestinatione sanctorum
De vera relig.
De vera religione
Doctr. chr.
De doctrina christiana
Enarr. in Ps.
Enarrationes in Ps.
Ench.
Enchiridion
Epist.
Epistulae
Expos. Gal.
Epistolae ad Galatas expositio
Haer.
De haeresibus, ad Quodvultdeum
Hom.
Homiliae
Locut. in Hept. Locutiones in Heptateuchum
Quaest. Ev.
Quaestiones Euangeliorum
Quaest. in Hept. Quaestiones et locutiones in
Heptateuchum
Retract.
Retractationes
Serm.
Sermones
De serm. Dom. De sermone Domini in
monte
Serm. de VT
Sermones de Vetere Testamento
Serm. supp.
Sermones supposititii
Tract. in Ioh.
Tractatus in Ioh.
Tract. in 1. Ioh. In epistolam Ioannis ad`
Parthos Tractatus X
Trin.
De trinitate
Auien.
Auienus
Progn.
Prognostica
Aur. Vict.
Aurelius Victor
Auson.
Ausonius
Cent. nupt.
Cento nuptialis
Cupid. cruc.
Cupido cruciatus
De rosis
De rosis nascentibus
Ecl.
Eclogae
Epigr.
Epigrammata
Epist.
Epistulae
Mos.
Mosella
Precat.
Precationes variae
Babr.
Babrius
Balbi
Girolamo Balbi
Basil.
Basilius
Ad adulesc.
Ad adulescentes (Prv tov
nouv)
Batr.
Batrachomyomachia
Bebel
Heinrich Bebel

455

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Prov.
Beda
In Iac. etc.
In Lc. expos.

Prouerbia Germanica
Beda Venerabilis
In epistolas VII catholicas
In Lucae Euangelium expositio
In Mc. expos.
In Marci Euangelium expositio
In Mt. expos.
In Matthaei Euangelium
expositio
Hom. Ev.
Homeliae Euangelii
Vita Cuth.
Vita Cuthberti
Bernardus
Bernardus Claraeuallensis
In laud. Virg.
In laudibus Virginis Matris
In adv. Dom.
Sermo in aduentu Domini
In Vigil. Apost.
Sermo in Vigilia Apostolorum
Petri et Pauli
Bocc.
Giovanni Boccaccio
Ecl.
Eclogae
Boeth.
Boethius
Consol.
Consolatio philosophiae
Brant
Sebastian Brant
Budaeus
Guilelmus Budaeus
Annot. in
Annotationes in Pandectas
Pandectas
Caes.
C. Iulius Caesar
Civ.
De bello ciuili
Gall.
De bello Gallico
Callim.
Callimachus
Callisth.
Callisthenes
Calp. Sic.
Calpurnius Siculus
Carrensis
V. Hugo de Sancto Caro
Cass. Dio
Cassius Dio
Cassian.
Iohannes Cassianus
Cassiod.
Cassiodorus
Expos. in Ps.
Expositio in Ps.
Inst.
Institutiones
Cato
Cato
Agr.
De agricultura
Dist.
Disticha
Catull.
Catullus
Cels.
Celsus
Cens.
Censorinus
Charis.
Charisius, Ars grammatica
Chrys.
Iohannes Chrysostomus
Hom.
Homiliae
Cic.
Cicero
Ac. 1
Lucullus sius Academicorum
priorum libri
Ac. 2
Academicorum posteriorum
libri
Ad Brut.
Epistulae ad Brutum
Ad Q. fr.
Epist. ad Quintum fratrem
Arat.
Aratea
Arch.
Pro Archia poeta
Att.
Epistulae ad Atticum
Balb.
Pro L. Balbo
Brut.
Brutus
Caec.
Pro A. Caecina

Cael.
Carm.
Catil.
Cato
Cluent.
Deiot.
De or.
Div.
Div. in Caec.
Dom.
Fam.
Fat.
Fin.
Flacc.
Font.
Har.
Inv.
Lael.
Leg.
Leg. agr.
Lig.
Manil.
Marc.
Mil.
Mur.
Nat.
Off.
Opt. gen.
Or.
Parad.
Part.
Phil.
Phil. frg.
Pis.
Planc.
P. red. ad Quir.
P. red. in sen.
Prov.
Q. Rosc.
Quinct.
Rab. perd.
Rab. Post.
Rep.
Scaur.
Sest.
S. Rosc.
Sull.
Tim.
Top.
Tull.
Tusc.
Vatin.

Pro M. Caelio
Carminum fragmenta
In Catilinam
Cato maior de senectute
Pro A. Cluentio
Pro rege Deiotaro
De oratore
De diuinatione
Diuinatio in Q. Caecilium
De domo sua
Epistulae ad familiares
De fato
De finibus
Pro L. Valerio Flacco
Pro M. Fonteio
De haruspicum responsis
De inuentione
Laelius de amicitia
De legibus
De lege agraria
Pro Q. Ligario
Pro lege Manilia
Pro M. Marcello
Pro T. Annio Milone
Pro L. Murena
De natura deorum
De officiis
De optimo genere oratorum
Orator
Paradoxa Stoicorum
Partitiones oratoriae
In M. Antonium oratio
Philippica
Librorum philosophicorum
fragmenta
In L. Pisonem
Pro Cn. Plancio
Oratio post reditum ad
Quirites
Oratio post reditum in
senatu
De prouinciis consularibus
Pro Q. Roscio comoedo
Pro Quinctio
Pro C. Rabirio perduellionis
reo
Pro C. Rabirio Postumo
De re publica
Pro M. Aemilio Scauro
Pro P. Sestio
Pro Sexto Roscio Amerino
Pro P. Sulla
Timaeus
Topica
Pro M. Tullio
Tusculanae disputationes
In P. Vatinium testem
interrogatio

456
Verr. 1, 2
In Verrem actio 1, 2
Claud.
Claudius Claudianus
Bell. Gild.
De bello Gildonico
Carm. min.
Carmina minora
IV. cons. Hon.
De quarto consulatu
Honorii
Cons. Stil.
De consulatu Stilichonis
De rapt. Pros.
De raptu Proserpinae
Epith.
Epithalamium de nuptiis
Honorii
Fescen.
Fescennina de nuptiis
Honorii
In Eutr.
In Eutropium
In Ruf.
In Rufinum
Paneg. M.
Panegyricus Mallii
Theod.
Theodori
Paneg. Prob.
Panegyricus Probini et
Olybrii
Clearch.
Clearchus
Clem. Al.
Clemens Alexandrinus
Adumb. in 1.
Adumbrationes in epistolas
Petr.
canonicas
Strom.
Stromateis
Clitarch.
Clitarchus
Cod. Iust.
Codex Iustinianus
Colum.
Columella
Complut.
Biblia polyglotta
Complutensis
Cornut.
Cornutus
Nat. deor.
De natura deorum
Cratin.
Cratinus
Curt.
Q. Curtius Rufus
Cypr.
Cyprianus
De zelo
De zelo et liuore
Dom. orat.
De dominica oratione
Epist.
Epistulae
Fort.
Ad Fortunatum
Quir.
Ad Quirinum
Cyrillus
Cyrillus Alexandrinus
Comm. in Ioh.
Commentarius in Euangelium Ioannis
Explan. in Lc.
Explanatio in Euangelium
Lucae
Demetr.
Demetrius
De eloc.
De elocutione
Democr.
Democritus
Demosth.
Demosthenes
Dicaearch.
Dicaearchus
Dig.
Digesta
Dinarch.
Dinarchus
Dio Chrys.
Dio Chrysostomus
Diod.
Diodorus Siculus
Diogen.
Diogenianus
Diogen. Vind. Diogenianus Vindobonensis
Diog. Laert.
Diogenes Laertius
Diom.
Diomedes, Ars grammatica
Dion. Antioch. Dionysius Antiochenus
Dion. Hal.
Dionysius Halicarnassensis

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Ant.
Comp.
Rhet.
Dion. Per.
Dion. Thrax
Diosc.
Don.
Comm. in Ter.
Dracont.
Laud.
Eleg. in Maec.
Enn.
Ann.
Sat.
Scaen.
Eob. Hess.
Bon. val.

Antiquitates Romanae
De compositione verborum
Ars rhetorica
Dionysius Periegetes
Dionysius Thrax
Dioscurides
Aelius Donatus
Commentum Terenti
Dracontius
De laudibus Dei
Elegiae in Maecenatem
Ennius
Annalium fragmenta
Saturarum fragmenta
Fragmenta scaenica
Helius Eobanus Hessus
Bonae valetudinis
conseruandae rationes
aliquot
Enc. nupt.
Encomium nuptiale
Her.
Heroidum libri tres
Her. chr.
Heroidum christianarum
epistolae
Nor.
Vrbs Noriberga
Vict. Chr.
Victoria Christi ab inferis
Epic.
Epicurus
Epicharm.
Epicharmus
Epict.
Epictetus
Eratosth.
Eratosthenes
Etym. Gud.
Etymologicum Gudianum
Etym. mag.
Etymologicum magnum
Eudem.
Eudemus, Dictiones
rhetoricae
Eun.
Eunapius
Eur.
Euripides
Alc.
Alcestis
Andr.
Andromache
Bacch.
Bacchae
Cycl.
Cyclops
El.
Electra
Hec.
Hecuba
Hel.
Helena
Heraclid.
Heraclidae
Herc.
Hercules
Hipp.
Hippolytus
Ion
Ion
Iph. A.
Iphigenia Aulidensis
Iph. T.
Iphigenia Taurica
Med.
Medea
Or.
Orestes
Phoen.
Phoenissae
Rhes.
Rhesus
Suppl.
Supplices
Tro.
Troades
Eus.
Eusebius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
H.E.
Historia Ecclesiastica
Eust.
Eustathius

457

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Comm. ad
Hom. Il.
Eutr.
Faber
Fest.
Firm.
Flor.
Front.
Frontin.
Fulg. Myth.
Gal.
De nat. facult.
De temperam.
In Hippocr.
Aphor.
Gell.
Geop.
Gerald.
Ecl.
Glossa
Greg. Cypr.
Greg. M.
Hom. in Ev.
Mor.
Greg. Naz.
Carm.
Epist.
Or.
Greg. Nyss.
Greg. Tur.
Harpocrat.
Haymo
Expl. in Ps.
Exp. in epist.
Pauli
Hdt.
Hecat.
Hegesandr.
Hegius
Heraclit.
Heracl. Pont.
Hermans
Hollandia
Sylv.
Hermipp.
Hermog.
Progym.
Herm. Trismeg.
Herodian.
Hes.
Erg.
Theog.
Hesych.
Hier.
Adv. Helv.
Adv. Iov.

Commentarii ad Homeri
Iliadem pertinentes
Eutropius
Iacobus Faber Stapulensis
Festus
Firmicus Maternus
Florus
Fronto
Frontinus
Fulgentius, Mythologiae
Galenus
De naturalibus facultatibus
De temperamentis
Commentarius in Hippocratis Aphorismos
Aulus Gellius
Geoponica
Antonio Geraldini
Eclogae
Glossa ordinaria
Gregorius Cyprius
Gregorius Magnus
Homiliae in Euangelia
Moralia in Iob
Gregorius Nazianzenus
Carmina
Epistulae
Orationes
Gregorius Nyssenus
Gregorius Turonensis
Harpocratio
Haymo Autissidorensis
Explanatio in Ps.
In diui Pauli Epistolas
Expositio
Herodotus
Hecataeus
Hegesander
Alexander Hegius
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Willem Hermans
Prosopopoeia Hollandie
Sylua odarum
Hermippus
Hermogenes
Progymnasmata
Hermes Trismegistus
Herodianus
Hesiodus
Erga ka mrai
Theogonia
Hesychius
Hieronymus
De perpetua virginitate
beatae Mariae aduersus
Heluidium
Aduersus Iouinianum

Apolog. c. Ruf.
Chron.
Comm. in Ez.

Apologia contra Rufinum


Chronicon
Commentarii in
Ezechielem
Comm. in Gal. Commentarii in Epistolam
ad Galatas
Comm. in Ir.
Commentarii in Ieremiam
Comm. in Is.
Commentarii in Isaiam
Comm. in Mt.
Commentarii in Matthaeum
Comm. in Tit.
Commentarii in Epistolam
ad Titum
Comm. in
Commentarii in Prophetas
proph. min.
minores
Comm. in Ps.
Commentarioli in Ps.
Contra Joh.
Contra Johannem HierosoHierosol.
lymitanum
De vir. ill.
De viris illustribus
Dialog. adv. Pelag. Dialogus aduersus
Pelagianos
Epist.
Epistulae
Epist. adv. Ruf. Epistula aduersus Rufinum
Hebr. quaest.
Hebraicae quaestiones in
libro Geneseos
Interpret. Hebr. Liber interpretationis
nom.
Hebraicorum nominum
Paralip.
Paralipomenon liber
Praef. in Iob
Praefatio in librum Iob
Quaest. Hebr.
Quaestiones Hebraicae
Sit. et nom. loc. De situ et nominibus
Hebr.
locorum Hebraicorum
Tract. in Mc.
Tractatus in Marci
Euangelium
Tract. in Ps.
Tractatus in librum
Psalmorum
Hil.
Hilarius
In Gen.
In Genesin
In Mt.
In Matthaeum
Tract. in Ps.
Tractatus in Ps.
Trin.
De trinitate
Hippocr.
Hippocrates
Hist. Aug.
Scriptores historiae Augustae
Hom.
Homerus
Hymn. Hom.
Hymni Homerici
Il.
Ilias
Od.
Odyssea
Honor. Aug.
Honorius Augustodunensis
Sig.
Sigillum Beatae Mariae
Hor.
Horatius
Ars
Ars poetica
Carm.
Carmina
Carm. saec.
Carmen saeculare
Epist.
Epistulae
Epod.
Epodi
Serm.
Sermones
Hrabanus
Hrabanus Maurus V.
Rabanus Maurus
Hugo
Hugo de Sancto Caro (Carrensis)

458
Hyg.
Astr.
Fab.
Hyp.
Iambl.
Innoc.
Miseria
Inst.
Ioann. Sec.
Epigr.
Fun.
Od.
Iord.
Ios.
Ant. Iud.
Bell.
Iren.
Haer.
Isid.
Orig.
Quaest.
Isocr.
Iul.
Epist.
Misopog.
Or.
Iust.
Iuuenc.
Iuv.
Lact.
Inst.
Epit. Inst.
Leg. aurea
Leg. XII Tab.
Libanius
Progym.
Liv.
Lucan.
Lucian.
Adv. indoct.
Alex.
Am.
Anach.
Apol.
Asin.
Astr.
Bacch.
Bis accus.
Calumn.
Catapl.
Char.
Conuiv.
Dear. iud.

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Hyginus
Astronomica
Fabulae
Hyperides
Iamblichus
Innocentius III
De miseria condicionis
humane
Institutiones
Ioannes Secundus
Epigrammata
Funera
Odae
Iordanes
Iosephus
Antiquitates Iudaicae
Bellum Iudaicum
Irenaeus
Aduersus haereses
Isidorus
Origines
Quaestiones in Vetus
Testamentum
Isocrates
Iulianus
Epistulae
Misopogon
Orationes
Iustinus
Iuuencus
Iuuenalis
Lactantius
Institutiones diuinae
Epitome Diuinarum
Institutionum
Iacobus de Voragine, Legenda
aurea
Leges XII Tabularum
Libanius
Progymnasmata
Liuius
Lucanus
Lucianus
Aduersus indoctum
Alexander
Amores
Anacharsis
Apologia
Asinus
De astrologia
Bacchus
Bis accusatus
Calumniae non temere
credendum
Cataplus siue Tyrannus
Charidemus
Conuiuium
Dearum iudicium (= Dial.
mort. xx)

De merc. cond.
Demon.
Demosth. encom.
Deor. conc.
Deor. dial.
De sacr.
Dial. mar.
Dial. mer.
Dial. mort.
Dips.
Electr.
Epigr.
Epist. Sat.
Eun.
Fug.
Gall.
Halc.
Herc.
Herm.
Hist. conscr.
Icar.
Imag.
Iup. confut.
Iup. trag.
Lex.
Luctu
Menippus
Nauig.
Nigr.
Paras.
Patr. laud.
Peregr.
Phal. I, II
Philopatr.
Philops.
Pisc.
Pro imag.
Prom.
Prom. es
Pseudol.
Rhet. praec.
Salt.
Sat.
Somn.
Tim.
Tox.
Tyrann.
Ver. hist.
Vit. auct.
Lucil.
Lucr.
Lycophr.
Lycurg.
Lyd.
Mag.
Mens.
Lyra(nus)
Lys.

De mercede conductis
Demonax
Demosthenis encomium
Deorum concilium
Deorum dialogi
De sacrificiis
Dialogi marini
Dialogi meretricii
Dialogi mortuorum
Dipsades
Electrum
Epigrammata
Epistulae Saturnales
Eunuchus
Fugitiui
Gallus
Halcyon
Hercules
Hermotimus
Quomodo historia conscribenda sit
Icaromenippus
Imagines
Iuppiter confutatus
Iuppiter tragoedus
Lexiphanes
De luctu
Menippus siue Necyomantia
Nauigium
Nigrinus
De parasito
Patriae laudatio
De morte Peregrini
Phalaris I, II
Philopatris
Philopseudes
Piscator
Pro imaginibus
Prometheus
Prometheus es in verbis
Pseudologista
Rhetorum praeceptor
Saltatio
Saturnalia
Somnium siue vita Luciani
Timon
Toxaris
Tyrannicida
Verae historiae
Vitarum auctio
Lucilius
Lucretius
Lycophron
Lycurgus
Ioannes Laurentius Lydus
De magistratibus
De mensibus
Nicolaus de Lyra
Lysias

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

LXX
Macar.
Macr.
Sat.
Somn.

Septuaginta
Macarius
Macrobius
Saturnalia
Commentarius in Ciceronis
somnium Scipionis
Manil.
Manilius
Mantuan.
Baptista Mantuanus
Ad Falc.
Epigrammata ad Falconem
Calam.
De calamitatibus
temporum
Contra poet.
Contra poetas impudice
loquentes
De cont. morte
De contemnenda morte
Dion. Areop.
Dionysius Areopagites
Ecl.
Eclogae
Ioann. Bapt.
In laudem Ioannis
Baptistae
Parthen. Mar.
Parthenice Mariana
Parthen. sec.
Parthenice secunda
Mart. Cap.
Martianus Capella
Martial.
Martialis
Marull.
Michael Marullus
Epigr.
Epigrammata
Hymn. nat.
Hymni naturales
Mar. Vict.
Marius Victorinus
M. Aur.
Marcus Aurelius
Max. Conf.
Maximus Confessor
Loci comm.
Loci communes
Max. Tyr.
Maximus Tyrius
Diss.
Dissertationes XLI
Maximian.
Maximianus
Eleg.
Elegiae
Mela
Pomponius Mela
Menandr.
Menander
Citharist.
Citharista
Epitr.
Epitrepontes
Monost.
Monosticha
Mimn.
Mimnermus
Min. Fel.
Minucius Felix
Mon. Anc.
Monumentum Ancyranum
More
Thomas More
Mosch.
Moschus
Mutian.
Conradus Mutianus Rufus
Epist.
Epistulae
Mutius
Macarius Mutius
Triumph.
De triumpho Christi
Nem.
Nemesianus
Nep.
Cornelius Nepos
Alc.
Alcibiades
Nicandr.
Nicander
Alex.
Alexipharmaca
Ther.
Theriaca
Nicom.
Nicomachus
Non.
Nonius Marcellus
Nonn.
Nonnus
Dion.
Dionysiaca
Exp. in Greg.
Expositio in Gregorium
Naz.
Nazianzenum

459
Oppian.
Oppianus
Hal.
Halieutica
Orib.
Oribasius
Orig.
Origenes
Comm.
Commentarius
Contra Cels.
Contra Celsum
Comm. in Rom. Commentarius in Rom.
De princ.
De principiis
Hom.
Homiliae
Sel.
Selecta
Tract. in Ct.
Tractatus in Ct.
Oros.
Orosius
Orph.
[Orpheus]
Arg.
Argonautica
Hymn.
Hymni
Or. Sib.
Oracula Sibyllina
Ov.
Ouidius
Am.
Amores
Ars
Ars amatoria
Epist. Sapph.
Epistula Sapphus
Fast.
Fasti
Her.
Heroides
Ib.
Ibis
Met.
Metamorphoses
Pont.
Ex Ponto
Rem.
Remedia amoris
Trist.
Tristia
Paneg. Lat.
Panegyrici Latini
Paschasius
Paschasius Radbertus
Radbertus
Epist.
Epistulae
Paul. Fest.
Paulus Diaconus, Epitoma
Festi
Paul. Nol.
Paulinus Nolanus
Paus.
Pausanias
Pers.
Persius
Petrarca
Francesco Petrarca
Ecl.
Eclogae
Rem.
De remediis vtriusque
fortunae
Petron.
Petronius
Petrus Comestor Petrus Comestor
Hist. schol.,
Historia scholastica,
In Ev.
In Euangelia
Petr. Lomb.
Petus Lombardus
Sent.
Sententiarum libri IV.
Phaedr.
Phaedrus
Fab. Aes.
Fabulae Aesopiae
Philo
Philo
Leg. alleg.
Legum allegoriae
Philostr.
Philostratus
Imag.
Imagines
Vit. Apollon.
Vita Apollonii
Vit. soph.
Vitae sophistarum
Phot.
Photius
Bibl.
Bibliotheca
Lex.
Lexicon
Pind.
Pindarus
Isthm.
Isthmia

460
Nem.
Olymp.
Pyth.
Plat.
Alc. 1, 2
Apol.
Ax.
Charm.
Clit.
Crat.
Crit.
Crito
Def.
Dem.
Epin.
Epist.
Erast.
Eryx.
Euthyd.
Euthyphr.
Gorg.
Hipparch.
Hipp. mai.
Hipp. min.
Ion
Lach.
Leg.
Lys.
Men.
Menex.
Min.
Parm.
Phaed.
Phaedr.
Phil.
Polit.
Prot.
Rep.
Sis.
Soph.
Symp.
Thg.
Tht.
Tim.
Plaut.
Amph.
Asin.
Aul.
Bacch.
Capt.
Cas.
Cist.
Curc.
Epid.
Men.
Merc.
Mil.
Most.

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Nemea
Olympia
Pythia
Plato
Alcibiades 1, 2
Apologia
Axiochus
Charmides
Clitophon
Cratylus
Critias
Crito
Definitiones
Demodocus
Epinomis
Epistulae
Erastai
Eryxias
Euthydemus
Euthyphro
Gorgias
Hipparchus
Hippias maior
Hippias minor
Ion
Laches
Leges
Lysis
Meno
Menexenus
Minos
Parmenides
Phaedo
Phaedrus
Philebus
Politicus
Protagoras
De re publica
Sisyphus
Sophistes
Symposium
Theages
Theaetetus
Timaeus
Plautus
Amphitruo
Asinaria
Aulularia
Bacchides
Captiui
Casina
Cistellaria
Curculio
Epidicus
Menaechmi
Mercator
Miles
Mostellaria

Persa
Poen.
Pseud.
Rud.
Stich.
Trin.
Truc.
Vid.
Plin.
Epist.
Nat.

Persa
Poenulus
Pseudolus
Rudens
Stichus
Trinummus
Truculentus
Vidularia
Plinius (maior et minor)
Epistulae (Plin. minor)
Naturalis historia (Plin.
maior)
Paneg.
Panegyricus (Plin. minor)
Plot.
Plotinus
Plut.
Plutarchus
Aem.
Aemilius Paul(l)us
Alcib.
Alcibiades
Alex.
Alexander
Anton.
Antonius
Aristid.
Aristides
Artax.
Artaxerxes
Brut.
Brutus
C. Gracch.
Caius Gracchus
Cato min.
Cato minor
Cleom.
Cleomenes
Coriol.
Coriolanus
Demetr.
Demetrius
Fab. Max.
Fabius Maximus
Lyc.
Lycurgus
Lys.
Lysander
Mar.
Marius
Mor.
Moralia
Nic.
Nicias
Paroem.
Paroemiae
Per.
Pericles
Pomp.
Pompeius
Prov. Alex.
Prouerbia Alexandrinorum
Publ.
Publicola
Pyrrh.
Pyrrhus
Rom.
Romulus
Sert.
Sertorius
Sol.
Solon
Them.
Themistocles
Thes.
Theseus
Timol.
Timoleon
Tit.
Titus Quinctius Flamininus
Vit.
Vitae
Poliz.
Angelo Poliziano
Amor fug.
Moschi Amor fugitiuus
Eleg.
Elegiae
Epigr.
Epigrammata Latina
Epist.
Epistolae
Sylv.
Syluae
Poll.
Pollux
Polyb.
Polybius
Pomp. Trog.
Pompeius Trogus
Porph.
Porphyrius
Quaest. Hom.
Quaestiones Homericae

461

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Vit. Pyth.
Posid.
Priap.
Prisc.
Ars gramm.
Prob.
Procl.
Procop.
Prop.
Prud.
Amart.
Apoth.
Cath.
Contra Symm.
Epilog.
Perist.
Praef.
Psychom.
Tit. hist.
Ps. Aristot.
Ps. Ascon.
Ps. Aug.
Ps. Auson.
Sept. sap.
Ps. Babr.
Tetrast.
Ps. Beda
Ps. Chrys.

Vita Pythagorae
Posidonius
Priapea
Priscianus
Ars grammatica
M. Valerius Probus
Proclus
Procopius
Propertius
Prudentius
Amartigenia
Apotheosis
Cathemerinon
Contra Symmachum
Epilogus
Peristefanon
Praefatio
Psychomachia
Tituli historiarum
Pseudo-Aristoteles
Pseudo-Asconius
Pseudo-Augustinus
Pseudo-Ausonius
Ludus septem sapientum
Pseudo-Babrius
Tetrasticha
Pseudo-Beda Venerabilis
Pseudo-Ioannes Chrysostomus
Ps. Clem.
Pseudo-Clemens
Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius Areopagita
Epist.
Epistulae
Hier.
De caelesti hierarchia
Ps. Diosc.
Pseudo-Dioscurides
Alexiph.
Alexipharmaca
Ps. Eratosth.
Pseudo-Eratosthenes
Catast.
Catasterismi
Ps. Hier.
Pseudo-Hieronymus
Brev. in Ps.
Breuiarium in Ps.
Comm. in Mc.
Commentarius in Euangelium secundum Marcum
Epist.
Epistulae
Ps. Iuuenc.
Pseudo-Iuuencus
Triumph.
Triumphus Christi heroicus
Ps. Neckam
Pseudo-Neckam (Roger de
Caen)
Vita monach.
De vita monachorum (De
contemptu mundi)
Ps. Ov.
Pseudo-Ouidius
Epic. Drusi
Epicedion Drusi (Consolatio
ad Liuiam)
Ps. Philo
Pseudo-Philo
Ps. Phocyl.
Pseudo-Phocylides
Ps. Pythag.
Pseudo-Pythagoras
Ps. Sall.
Pseudo-Sallustius
In Cic.
In Ciceronem
Ps. Sen.
Pseudo-Seneca
De mor.
De moribus

Ptol.
Cosm.
Geogr.
Quadr.
Ptol. Euerg.
Publil. Syr.
Quint.
Decl.
Inst.
Rabanus Maurus
Comm. in Mt.
Rhet. Her.
Rufin.
In symb.

Claudius Ptolemaeus
Cosmographia
Geographia
Quadripartitum
Ptolemaeus Euergetes
Publilius Syrus
Quintilianus
Declamationes
Institutio oratoria
Rabanus Maurus
Commentaria in Mt.
Rhetorica ad Herennium
Rufinus
Expositio in symbolum
apostolorum
Sabell.
Marcantonio Sabellico
In natal.
In natalem diem diuae
virginis Mariae
Sall.
Sallustius
Cat.
Coniuratio Catilinae
Epist. ad Caes.
Epistulae ad Caesarem
Hist. frg.
Historiarum fragmenta
Iug.
Bellum Iugurthinum
Sapph.
Sappho
Scol. anon.
Scolia anonyma
Sedul.
Caelius Sedulius
Pasch.
Paschale carmen
Sen.
Seneca (maior)
Contr.
Controuersiae
Suas.
Suasoriae
Sen.
Seneca (minor)
Ag.
Agamemnon
Apocol.
Apocolocyntosis
Benef.
De beneficiis
Brev. vit.
De breuitate vitae
Clem.
De clementia
Dial.
Dialogi
Epist.
Epistulae ad Lucilium
Herc. f.
Hercules furens
Herc. Oet.
Hercules Oetaeus
Med.
Medea
Nat.
Naturales quaestiones
Oed.
Oedipus
Phaedr.
Phaedra
Phoen.
Phoenissae
Thy.
Thyestes
Tro.
Troades
Serv.
Seruius
Comm. Aen.
Commentarius in Vergilii
Aeneida
Comm. Ecl.
Commentarius in Vergilii
Eclogas
Comm. Georg.
Commentarius in Vergilii
Georgica
Sext. Emp.
Sextus Empiricus
Sidon.
Sidonius Apollinaris
Sil.
Silius Italicus
Socr.
Socrates, Hist. eccles.

462
Sol.
Solin.
Soph.
Ai.
Ant.
El.
Ichn.
Oed. Col.
Oed. T.
Phil.
Trach.
Stat.
Ach.
Silv.
Theb.
Steph. Byz.
Stob.
Strab.
Stun.
Er. blasph. et
imp.
Suet.
Aug.
Caes.
Cal.
Claud.
Dom.
Galb.
Gram.
Ner.
Oth.
Tib.
Tit.
Vesp.
Vit.
Suid.
Symm.
Synes.
Calv.
Epist.
Syrian.
In Hermog.
Tac.
Agr.
Ann.
Dial. or.
Germ.
Hist.
Tat.
Ter.
Ad.
Andr.
Eun.
Heaut.
Hec.
Phorm.

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Solon
Solinus
Sophocles
Aias
Antigone
Electra
Ichneutae
Oedipus Coloneus
Oedipus Tyrannus
Philoctetes
Trachiniae
Statius
Achilleis
Siluae
Thebais
Stephanus Byzantius
Stobaeus
Strabo
Iacobus Lopis Stunica
Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates
Suetonius
Augustus
Caesar
Caligula
Claudius
Domitianus
Galba
De grammaticis
Nero
Otho
Tiberius
Titus
Vespasianus
Vitellius
Suidas or Suda
Symmachus
Synesius Cyrenaeus
Caluitii encomium
Epistulae
Syrianus
In Hermogenem commentaria
Tacitus
Agricola
Annales
Dialogus de oratoribus
Germania
Historiae
Tatianus
Terentius
Adelphoe
Andria
Eunuchus
Heautontimorumenos
Hecyra
Phormio

Tert.
Adv. Iud.
Adv. Marcion.
Adv. Praxean
Adv. Val.
De praescr.
haer.
De pud.
De resurr.
De spect.
Themist.
Theocr.
Theodrt.
Comm. in Ep.
ad Hebr.
Thgn.
Theophyl.
Enarr.
Expos. in
1.(2.)Cor.
Expos. in Hebr.

Tertullianus
Aduersus Iudaeos
Aduersus Marcionem
Aduersus Praxean
Aduersus Valentinianos
De praescriptione
haereticorum
De pudicitia
De resurrectione carnis
De spectaculis
Themistius
Theocritus
Theodoretus
Commentarius in omnes
sancti Pauli Epistolas
Theognis
Theophylactus
Enarractiones
Expositio in Epistulam 1.(2.)
ad Corinthios
Expositio in epistolam ad
Hebraeos
Thomas a Kempis
Imit.
De imitatione Christi
Thomas Aquinas Thomas Aquinas
Expos. in Hebr. Expositio in omnes S. Pauli
etc.
epistolas
In Ioann.
In Ioannem Euangelistam
expositio
ScG
Summa contra Gentiles
Summa
Summa theologiae
Thphr.
Theophrastus
Caus. plant.
De causis plantarum
Char.
Characteres
Hist. plant.
Historia plantarum
Thuc.
Thucydides
Tib.
Tibullus
Tzetz.
Tzetzes
Anteh.
Antehomerica
Chil.
Chiliades
Posth.
Posthomerica
Val. Fl.
Valerius Flaccus
Val. Max.
Valerius Maximus
Valla
Laurentius Valla
Annot.
Annotationes in Nouum
Testamentum
Eleg.
Elegantiae linguae
Latinae
Varro
Varro
Ling. Lat.
De lingua Latina
Men.
Menippeae
Rust.
Res rusticae
Varro At.
Varro Atacinus
Fr.
Fragmenta
Veg.
Vegetius
Mil.
De re militari
Vell. Pat.
Velleius Paterculus

463

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Ven. Fort.
Verg.
Aen.
Aet.
Cat.
Cir.
Cul.
Ecl.
Georg.
Mor.
Vitr.
Vlp.
Walter
Alex.
Xen.
Ag.
An.

Venantius Fortunatus
Vergilius
Aeneis
Aetna
Catalepton
Ciris
Culex
Eclogae
Georgica
Moretum
Vitruuius
Vlpianus (Vlpiani regulae)
Walter von Chtillon
Alexandreis
Xenophon
Agesilaus
Anabasis

Apol.
Ath. pol.
Cyn.
Cyr.
Equ.
Hell.
Hier.
Hipp.
Lac. pol.
Mem.
Oec.
Symp.
Vect.
Zenob.
Zon.
Zos.

Apologia
Atheniensium politeia
Cynegeticus
Cyropaedia
De equitandi ratione
Hellenica
Hiero
Hipparchicus
Lacedaemoniorum politeia
Memorabilia
Oeconomicus
Symposium
De vectigalibus
Zenobius
Zonaras
Zosimus

464

ABKRZUNGSVERZEICHNIS
B. BIBEL

1. Vetus Testamentum
Gn.
Genesis
Ex.
Exodus
Lv.
Leuiticus
Nu.
Numeri
Dt.
Deuteronomium
Ios.
Iosue
Iudic.
Iudices
Rth.
Ruth
1., 2. Sm. 1., 2. Samuel
1., 2. Rg. 1., 2. Reges
1., 2. Chr. 1., 2. Chronici
Esr.
Esra
Neh.
Nehemia
Esth.
Esther
Iob
Iob
Ps.
Psalmi
Prv.
Prouerbia
Eccl.
Ecclesiastes
Ct.
Canticum Canticorum
Is.
Isaias
Ir.
Ieremias
Thr.
Threni Ieremiae
Ez.
Ezechiel
Dn.
Daniel
Hos.
Hoseas
Ioel
Ioel
Am.
Amos
Ob.
Obadia
Ion.
Ionas
Mch.
Michaeas
Nah.
Nahum
Hab.
Habacuc

Zph.
Hgg.
Zch.
Ml.
Idth.
Sap.
Tob.
Sir.
Bar.
1., 2., 3.,

Zephania
Haggaeus
Zacharias
Malachias
Iudith
Sapientia Salomonis
Tobias
Iesus Sirach
Baruch
4. Mcc.
1., 2., 3., 4. Macchabaei

2. Nouum Testamentum
Mt.
Matthaeus
Mc.
Marcus
Lc.
Lucas
Ioh.
Iohannes
Act.
Acta Apostolorum
Rom.
Ad Romanos
1., 2. Cor. 1., 2. Ad Corinthios
Gal.
Ad Galatas
Eph.
Ad Ephesios
Phil.
Ad Philippenses
Col.
Ad Colossenses
1., 2. Thess.
1., 2. Ad Thessalonicenses
1., 2. Tim.1., 2. Ad Timotheum
Tit.
Ad Titum
Phm.
Ad Philemonem
Hebr.
Ad Hebraeos
Iac.
Iacobi Epistola
1., 2. Petr. Petri Epistola 1., 2.
1., 2., 3. Ioh.
Iohannis Epistola 1., 2., 3.
Iud.
Iudae Epistola
Ap. Ioh.
Apocalypsis Iohannis

465

ABKRZUNGSVERZEICHNIS
C. WERKE VON ERASMUS

Act. Acad. Lov. c. Luth.


Adag.

Admon. adv. mendac.


Annot. in NT

Antibarb.
Apolog. ad Fabr. Stap.
Apolog. ad Prodr. Stun.
Apolog. ad Sanct. Caranz.
Apolog. ad Stun. Concl.
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor.
Apolog. adv. monach. hisp.
Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii
Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp.
Apolog. c. Iac. Latomi dialog.
Apolog. de In princip. erat sermo
Apolog. de loco Omn. resurg.
Apolog. pro declam. laud. matrim.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
Apolog. resp. inuect. Ed. Lei
Apophth.
Axiom. pro causa Luth.
Capita
Carm.
Carm. de senect.

Acta Academiae Louaniensis contra Lutherum


(Ferguson, pp. 316328)
Adagiorum Chiliades
(LB II; ASD II,1 [Adag. 1500], ASD II,2 [Adag. 501
1000], ASD II,4 [Adag. 15012000], II,5 [Adag. 2001
2500], II,6 [Adag. 25013000], II,7 [Adag. 3001
3500], II, 8 [Adag. 35014151])
Admonitio aduersus mendacium et obtrectationem
(LB X, 16831692)
Annotationes in Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI, 5 [Annot. in Mt.Lc.]; ASD VI, 6
[Annot. in Ioh.Act.]; ASD VI, 8 [Annot. in 1.2. Cor.];
ASD VI, 9 [Annot. in Gal.2.Thess.])
Antibarbari
(LB X, 16911744; ASD I,1, pp. 35138)
Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem
(LB IX, 1766; ASD IX, 3)
Apologia ad Prodromon Stunicae
(LB IX, 375381)
Apologia ad Sanctium Caranzam
(LB IX, 401432)
Apologia ad Stunicae Conclusiones
(LB IX, 383392)
Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris
(LB IX, 737812)
Apologia aduersus monachos quosdam hispanos
(LB IX, 10151094)
Apologia aduersus rhapsodias Alberti Pii
(LB IX, 11231196)
Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit
Blasphemiae et impietates Erasmi
(LB IX, 355375)
Apologia contra Iacobi Latomi dialogum de tribus linguis
(LB IX, 79106)
Apologia de In principio erat sermo
(LB IX, 111122)
Apologia de loco Omnes quidem resurgemus
(LB IX, 433442)
Apologia pro declamatione de laude matrimonii
(LB IX, 105112)
Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat
in prima duntaxat Noui Testamenti aeditione
(LB IX, 283356; ASD IX,2)
Apologia qua respondet duabus inuectiuis Eduardi Lei
(Ferguson, pp. 236303; ASD IX,4, pp. 2370)
Apophthegmata
(LB IV, 85380)
Axiomata pro causa Martini Lutheri
(Ferguson, pp. 336337)
Capita argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos.
(LB VI, **3v***4r)
Carmina
(LB I, II, III/1, III/2, IV, V, VIII passim; ASD I,7)
Carmen de senectute
(= Carmen alpestre; LB IV, 755758; ASD I,7, Carm. 2)

466
Cat. lucubr.
Cato
Chonr. Nastad. dial.
Ciceron.
De ciuil.
Coll.
Collect.
Comm. in hymn. Prud.
Comm. in Ov.
Comp. rhet.
Conc. de puero Iesu
Confl. Thal. et Barbar.
De conscr. ep.
Consilium

De construc.
Consult. de bell. turc.
De contemptu mundi
De cop. verb.
Declam. de morte
Declamatiuncula
Declarat. ad cens. Lutet.
Detect. praestig.
Dilut. Clichthov.
Disputatiunc.
De dupl. mart.
Eccles.

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Catalogus lucubrationum omnium


(LB I init.; Ep. I)
Disticha Catonis
Chonradi Nastadiensis dialogus bilinguium ac trilinguium
(Ferguson, pp. 205224)
Dialogus Ciceronianus
(LB I, 9691026; ASD I,2, pp. 599710)
De ciuilitate morum puerilium
(LB I, 10291044)
Colloquia
(LB I, 625908; ASD I,3)
Collectanea adagiorum
Commentarius in duos hymnos Prudentii
(LB V, 13371358)
Commentarius in Nucem Ouidii
(LB I, 11871210; ASD I,1, pp. 145174)
Compendium rhetorices
(Allen X, App. 22)
Concio de puero Iesu
(LB V, 599610)
Conflictus Thaliae et Barbariei
(LB I, 889894)
De conscribendis epistolis
(LB I, 341484; ASD I,2, pp. 205579)
Consilium cuiusdam ex animo cupientis esse consultum et
romanipontificis dignitati et christianae religionis tranquillitati
(Ferguson, pp. 352361)
De constructione octo partium orationis
(LB I, 165180; ASD I,4, pp. 119143)
Consultatio de bello Turcis inferendo et obiter enarratus Psalmus XXVIII
(LB V, 345368; ASD V,3, pp. 3182)
De contemptu mundi
(LB V, 12391262; ASD V,1, pp. 3986)
De copia verborum ac rerum
(LB I, 1110; ASD I,6)
Declamatio de morte
(LB IV, 617624; = Aliud exemplum consolationis,
in De conscr. ep.: ASD I,2, pp. 441455)
Declamatiuncula
(LB IV, 623624)
Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas
(LB IX, 813954)
Detectio praestigiarum
(LB X, 15571572; ASD IX,1, pp. 233262)
Dilutio eorum quae Iodocus Clichthoueus scripsit aduersus
declamationem suasoriam matrimonii
(Telle)
Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu
(LB V, 12631294)
De duplici martyrio
(in Cypriani Opera, Basileae, 1530)
Ecclesiastes siue de ratione concionandi
(LB V, 7671100; ASD V,4 [libri I, II], ASD V, 5
[libri III, IV])

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Enarrat. in Ps.

Enchir.
Encom. matrim.

Encom. medic.
Epist. ad fratr. Infer. Germ.
Epist. apolog. adv. Stun.
Epist. c. pseudeuang.
Epist. consolat.
Euripides
Exomolog.
Explan. symboli
Expost. Iesu
Galenus

Gaza
Hyperasp.
De imm. Dei misericord.
Inst. christ. matrim.
Inst. hom. christ.
Inst. princ. christ.
De interdicto esu carn.
Isocrates
Iudic. de apolog. P. Cursii
Iul. exclus.
De lib. arbitr.
Liban. declam.

467
Enarrationes in Psalmos
(LB V, 171556; ASD V,2 [Ps. 14, 14 (= De purit.
tabernac.), 22], V,3 [Ps. 28 (= Consult. de bell. turc.), 33,
38, 83 (= De sarc. eccles. concord.), 85])
Enchiridion militis christiani
(LB V, 166; Holborn, pp. 22136)
Encomium matrimonii
(ASD I,5, pp. 385416; = Exemplum epistolae suasoriae, in De conscr. ep.: LB I, 414424; ASD I,2,
pp. 400429)
Encomium medicinae
(LB I, 533544; ASD I,4, pp. 163186)
Epistola ad fratres Inferioris Germaniae
(LB X, 15891632; ASD IX,1, pp. 329425)
Epistola apologetica aduersus Stunicam
(LB IX, 391400)
Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos
(LB X, 15731590; ASD IX,1, pp. 283309)
Epistola consolatoria in aduersis
(LB III/2, 18741879 = V, 609614)
Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide
(LB I, 11291210; ASD I,1, pp. 215359)
Exomologesis siue modus confitendi
(LB V, 145170)
Explanatio symboli apostolorum siue catechismus
(LB V, 11331196; ASD V,1, pp. 203320)
Expostulatio Iesu cum homine
(LB V, 13191320; ASD I,7, Carm. 43
Galeni tractatus tres
(= Galeni Exhortatio ad bonas arteis, De optimo docendi
genere, Quod optimus medicus; LB I, 10471064; ASD
I,1, pp. 637669)
Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae institutionis
libri duo
(LB I, 117164)
Hyperaspistes
(LB X, 12491536)
De immensa Dei misericordia concio
(LB V, 557588)
Institutio christiani matrimonii
(LB V, 613724; ASD V,6)
Institutum hominis christiani
(LB V, 13571359; ASD I,7, Carm. 49
Institutio principis christiani
(LB IV, 559612; ASD IV,1, pp. 133219)
Epistola de interdicto esu carnium
(LB IX, 11971214; ASD IX,1, pp. 1950)
Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis
(LB IV, 611616)
Iudicium de apologia Petri Cursii
(Allen XI, pp. XXIIIXXIV)
Iulius exclusus e coelis
(Ferguson, pp. 65124)
De libero arbitrio diatribe
(LB X, 12151248)
Libanii aliquot declamatiunculae
(LB I, 547556; ASD I,1, pp. 181192)

468
Lingua
Liturg. Virg. Lauret.
Loca
Lucianus
Manifesta mendacia
Mod. orandi Deum
Moria
Nov. Instr.
Nov. Test.
Obsecratio
Orat. de pace
Orat. de virt.
Orat. funebr. Bert. de Heyen
Paean Virg.
Panegyr. ad Philipp.
Parab.
Paracl.
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae
Paraphr. in NT
Passio Macc.
Peregrin. apost.
Ex Plut. versa
De praep. ad mort.
Precat. ad Iesum
Precat. dominica
Precat. nov.
Precat. pro pace eccles.
Prologus supputat. calumn. Nat. Bedae
De pronunt.

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Lingua
(LB IV, 657754; ASD IV,1A)
Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia
(LB V, 13271336; ASD V,1, pp. 95109)
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata, in Apologia aduersus monachos quosdam hispanos,
Basel, June 15292, pp. 226253.
Luciani dialogi aliquot
(LB I, 183340; ASD I,1, pp. 381627)
Manifesta mendacia, (ASD IX,4, pp. 338355).
Modus orandi Deum
(LB V, 10991132; ASD V,1, pp. 121176)
Moriae encomium
(LB IV, 381504; ASD IV,3)
Nouum Instrumentum
Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI,2 [Ioh.Act.]; ASD VI,3 [Rom.2. Thess.])
Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus
aduersis
(LB V, 12331240)
Oratio de pace et discordia
(LB VIII, 545552)
Oratio de virtute amplectenda
(LB V, 6572)
Oratio funebris Bertae de Heyen
(LB VIII, 551560)
Paean Virgini Matri dicendus
(LB V, 12271234)
Panegyricus ad Philippum Austriae ducem
(LB IV, 505550; ASD IV,1, pp. 2393)
Parabolae siue similia
(LB I, 557624; ASD I,5, pp. 87332)
Paraclesis
(LB V, 137144 = VI, f *3r*4v)
Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae
(LB I, 10651126; ASD I,4, pp. 207332)
Paraphrasis in Nouum Testamentum
(LB VII; ASD VII,6 [Hebr.3.Ioh.])
Passio Maccabeorum
Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli
(LB VI, 425432 = VII, 653659)
Ex Plutarcho versa
(LB IV, 184; ASD, IV,2, pp. 119322)
De praeparatione ad mortem
(LB V, 12931318; ASD V,1, pp. 337392)
Precatio ad Virginis filium Iesum
(LB V, 12101216)
Precatio dominica
(LB V, 12171228)
Precationes aliquot nouae
(LB V, 11971210)
Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae
(LB IV, 653656 = V, 12151218)
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae
(LB IX, 441450)
De recta latini graecique sermonis pronuntiatione
(LB I, 909968; ASD I,4, pp. 11103)

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

De pueris
Purgat. adv. ep. Luth.
De purit. tabernac.
Querela
De rat. stud.
Rat. ver. theol.
Resp. ad annot. Ed. Lei
Resp. ad collat. iuv. geront.
Resp. ad disp. Phimost.
Resp. ad ep. Alb. Pii
Resp. ad P. Cursii defens.
Resp. adv. febricit. lib.
De sarc. eccles. concord.
Scholia
Spongia
Supputat. error. in cens. N. Bedae
Vidua christ.
Virg. et mart. comp.
Vita Hier.
Vita Orig.
Xenophon

469
De Pueris statim ac liberaliter instituendis
(LB I, 485516; ASD I,2, pp. 2178)
Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri
(LB X, 15371558; ASD IX,1, pp. 443483)
De puritate tabernaculi
(LB V, 291312; ASD V,2, pp. 285317)
Querela pacis
(LB IV, 625642; ASD IV,2, pp. 59100)
De ratione studii
(LB I, 517530; ASD I,2, pp. 111151)
Ratio verae theologiae
(LB V, 73138; Holborn, pp. 175305)
Responsio ad annotationes Eduardi Lei
(LB IX, 123284; ASD IX,4, pp. 75335)
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali
(LB IX, 9671016)
Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de diuortio
(LB IX, 955968; ASD IX,4, pp. 375398)
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii
(LB IX, 10931122)
Responsio ad Petri Cursii defensionem
(LB X, 17471758; Ep. 3032)
Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum
(LB X, 16731684)
De sarcienda ecclesiae concordia
(LB V, 469506; ASD V,3, pp. 257313)
In epistolam de delectu ciborum scholia
(ASD IX,1, pp. 6589)
Spongia aduersus aspergines Hutteni
(LB X, 16311672; ASD IX,1, pp. 117210)
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae
(LB IX, 441720)
Vidua christiana
(LB V, 723766; ASD V,6)
Virginis et martyris comparatio
(LB V, 589600)
Vita diui Hieronymi Stridonensis
(Ferguson, pp. 134190)
Vita Origenis
(LB VIII, 425440)
Xenophontis rhetoris Hieron
(LB IV, 643654)

470

ABKRZUNGSVERZEICHNIS
D. ANDERE WERKE

Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum


per P.S. Allen. Oxonii, 1906-1958 (12 voll.).
Amerbachkorrespondenz I-IV Die Amerbachkorrespondenz. Bearb. und hrsg. von A. Hartmann.
Basel, 1942-1953.
AN III 11
Manuskript UB Bas AN III 11 = Gregory 7p.
ASD
Desiderius Erasmus, Opera omnia. Amsterdam, 1969-.
ASD VI, 2
Nouum Testamentum ab Erasmo recognitum II, Euangelium secundum Iohannem et Acta apostolorum, edited by Andrew J. Brown.
Amsterdam, 2001.
ASD VI, 3
Nouum Testamentum ab Erasmo recognitum III, Epistolae apostolicae
(prima pars), edited by Andrew J. Brown. Amsterdam, 2004.
ASD VI, 5
Annotationes in Nouum Testamentum (pars prima), edited by P.F.
Hovingh. Amsterdam, 2000.
ASD VI, 6
Annotationes in Nouum Testamentum (pars secunda), edited by P.F.
Hovingh. Amsterdam, 2003.
ASD VI, 8
Annotationes in Nouum Testamentum (pars quarta), ed. M.L. van
Poll-van de Lisdonk. Amsterdam 2003.
ASD IX, 1
Epistola de interdicto esu carnium et alia, herausgegeben von C.
Augustijn. Amsterdam 1982.
ASD IX, 2
Apologia respondens ad ea quae Iacobus Lopis Stunica taxauerat in
prima duntaxat Noui Testamenti aeditione, edited by H.J. de Jonge.
Amsterdam, 1983.
ASD IX, 3
Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem, edited by Andrea W.
Steenbeek. Amsterdam, 1996.
ASD IX, 4
Responsio ad annotationes Eduardi Lei, edited by Erika Rummel; Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de diuortio, edited by
Edwin Rabbie. Amsterdam, 2003.
AT
Altes Testament.
Augustijn, Erasmus
C. Augustijn, Erasmus von Rotterdam. Leben-Werk-Wirkung. Mnchen, 1986.
Augustinus-Lexikon
Augustinus-Lexikon, herausgegeben von Cornelius Mayer. Basel, 1986-.
Bardenhewer I-V
Otto Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur. Freiburg
im Breisgau, Bde 1-2, 21913-1914; Bde 3-5, 1912-1932 (5 voll.).
Bartelink, Epistula 57.
G.J.M. Bartelink, Hieronymus, Liber de optimo genere interpretandi
Ein Kommentar
(Epistula 57). Ein Kommentar. Leiden, 1980.
Bastiaensen, Augustin
A.A.R. Bastiaensen, Augustin commentateur de saint Paul et lAmcommentateur
brosiaster, in: Sacris Erudiri 36 (1996), pp. 37-65.
Bauer
Griechisch-deutsches Wrterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments
und der frhchristlichen Literatur von Walter Bauer, 6. vllig neu
bearbeitete Auflage, herausgegeben von Kurt Aland und Barbara
Aland. Berlin, New York, 1988.
Bentley, Humanists
Jerry H. Bentley, Humanists and Holy Writ. New Testament Scholarship in the Renaissance. Princeton, New Jersey, 1983.
Biblia sacra vol. VI
Biblia sacra cum Glossa Ordinaria et Postilla Nicolai Lyrani, vol. VI,
Parisiis, 1590.
Blaise, Lexicon Latinitatis
Albert Blaise, Dictionnaire latin-franais des auteurs du Moyen-Age,
Medii Aevi
Lexicon Latinitatis Medii Aevi. Turnhout, 1975.
Blass-Debrunner
Friedrich Blass, Albert Debrunner, Grammatik des neutestamentlichen
Griechisch. Bearbeitet von Friedrich Rehkopf, 17. Auflage. Gttingen,
1990.
Bludau
Aug. Bludau, Die beiden ersten Erasmus-Ausgaben des Neuen Testaments und Ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902.
Brown, Erasmus Latin Translation of the New Testament Andrew, J. Brown, The Date of Erasmus Latin Translation of the New Testament, in: Transactions of the
Cambridge Bibliographical Society VIII (1984), pp. 351-380.
Allen

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

471

S. Thomae Aquinatis Doctoris Angelici, Super Epistolas S. Pauli Lectura, cura P. Raphaelis Cai, Editio viii revisa. Romae, 1953 (2 voll.).
CCSL
Corpus Christianorum. Series Latina. Turnholti, 1954-.
Chantraine, Le mustrion paulinien Georges Chantraine, Le mustrion paulinien selon les
annotations drasme, in: Recherches de science religieuse 58 (1970),
pp. 351-382.
Chomarat I, II
Jacques Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme. Paris, 1981
(2 voll.).
Clavis
Clavis patrum Latinorum, edd. Eligius Dekkers, Aemilius Gaar.
Steenbrugis, 31995.
Contemporaries
Contemporaries of Erasmus. A biographical Register of the Renaissance
and Reformation, ed. by Peter G. Bietenholz and Thomas B. Deutscher. Toronto, 1985-1987 (3 voll.).
CSEL
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Vindobonae, 1866-.
CWE
Collected Works of Erasmus. Toronto, 1969-.
CWE 56
Annotations on Romans, edited by Robert D. Sider, translated and
annotated by John B. Payne, Albert Rabil Jr, Robert D. Sider, and
Warren S. Smith Jr. Toronto, 1994.
CWE 61
Patristic Scholarship. The Edition of St Jerome, edited, translated and
annotated by James F. Brady and John C. Olin. Toronto, 1992.
Denzinger
Heinrich Denzinger, Kompendium der Glaubensbekenntnisse und
kirchlichen Lehrentscheidungen. Verbessert, erweitert, ins Deutsch
bertragen unter Mitarbeit von Helmut Hoping, herausgegeben von
Peter Hnermann. Freiburg im Breisgau, 381999.
Der Kleine Pauly
Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike. Herausgegeben von Konrat Ziegler e.a. Mnchen, 1975 (5 voll.).
Der Neue Pauly
Der Neue Pauly, Enzyklopdie der Antike, herausgegeben von Hubert
Cancik und Helmuth Schneider. Stuttgart, 1996-2003 (19 Bde).
DTC
Dictionnaire de thologie catholique. Paris, 1930-1950 (23 voll.).
Du Cange
Glossarium mediae et infimae Latinitatis conditum a Carolo du
Fresne domino du Cange, auctum a monachis Ordinis S. Benedicti Ed. noua aucta a Leopold Favre. Nouveau tirage. Paris,
1937-1938 (10 voll.).
Ep(p).
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum
per P.S. Allen. Oxonii, 1906-1958 (12 voll.).
Faber, S. Pauli epistolae xiv Jacobus Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae XIV ex Vulgata, adiecta
intelligentia ex graeco, cum commentariis. Parisiis, 1512; FaksimileNeudruck. Stuttgart-Bad Cannstatt, 1978.
Faber, Quincuplex Psalterium Jacques Lefvre dtaples, Quincuplex Psalterium. Fac-simil de ldition de 1513. Genve, 1979.
Ferguson, Opuscula
Erasmi Opuscula. A Supplement to the Opera Omnia, edited with
introductions and notes by Wallace K. Ferguson. The Hague, 1933.
Frst
Alfons Frst, Augustins Briefwechsel mit Hieronymus (Jahrbuch fr
Antike und Christentum, Ergnzungsband 29). Mnster (Westfalen),
1999.
Garin
Laurentius Valla, Opera omnia. Basel, 1540; Faksimile-Neudruck ed.
Eugenio Garin, Turin, 1962 (2 voll.).
GCS
Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte.
Leipzig, 1897-1941; Berlin (Leipzig) 1953-.
Georges
Ausfhrliches Lateinisch-Deutsches Handwrterbuch, ausgearbeitet von
Karl Ernst Georges, unvernderter Nachdruck der achten verbesserten und vermehrten Auflage (Leipzig, 1913-1919). Darmstadt, 2003.
Gesenius, Handwrterbuch Wilhelm Gesenius Hebrisches und Aramisches Handwrterbuch ber
das Alte Testament bearbeitet von Dr. Frants Buhl, unvernderter
Neudruck der 1915 erschienen 17. Auflage. Berlin, Gttingen, Heidelberg, 1962.
Glare
P.G.W. Glare, Oxford Latin Dictionary. Oxford, 1982.
Cai

472
Glossa Ordinaria

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

Biblia sacra cum Glossa Ordinaria, Erstausgabe von Adolph Rusch


von Strassburg, 1480-1481; Faksimile-Neudruck. Turnhout, 1992, vol.
IV. Cf. Biblia sacra vol. VI.
Godin
Andr Godin, rasme lecteur dOrigne. Genve, 1982.
Harvey
Sancti Irenaei, Episcopi Lugdunensis, Libros quinque aduersus
haereses edidit Wigan Harvey. Cambridge, 1857 (2 voll.).
Hefele-Leclerq
Charles-Joseph Hefele, Dom H. Leclercq, Histoire des conciles daprs
les documents originaux. Paris, 1907-1952, tome I-XI (21 Bde).
Hennings
Ralph Hennings, Der Briefwechsel zwischen Augustinus und Hieronymus und ihr Streit um den Kanon des Alten Testaments und die Auslegung von Gal. 2, 11-14 (Supplements to Vigiliae Christianae vol. xxi).
Leiden, 1994.
HLL 4
Handbuch der lateinischen Literatur der Antike (Reinhart Herzog und
Peter Lebrecht Schmidt). Vierter Band, Die Literatur des Umbruchs:
Von der rmischen zur christlichen Literatur 117-283 n. Chr., hrsg. von
Klaus Sallman. Mnchen, 1997.
Hofmann-Szantyr
Lateinische Syntax und Stilistik von J.B. Hofmann, neubearbeitet von
Anton Szantyr. Mnchen, 21972.
Holborn
Desiderius Erasmus Roterodamus. Ausgewhlte Werke, in Gemeinschaft
mit Annemarie Holborn herausgegeben von Hajo Holborn. Mnchen, 1933.
Hoven
Ren Hoven, Lexique de la Prose Latine de la Renaissance. Leiden,
1994.
Hugo Carrensis
Biblia Latine I-VI, continens textum biblie, cum postilla domini
Hugonis Cardinalis pars VI, Postilla super Epistolas Pauli ad
Romanos, ad Corinthios, Galathos. Edidit Conradus Leontorius.
Basel, Johannes Amerbach, 1504.
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria H.J. de Jonge, Erasmus und die Glossa Ordinaria zum Neuen
Testament, in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 56 (1975),
pp. 51-77.
H.J. de Jonge, Comma Johanneum H.J. de Jonge, Erasmus and the Comma Johanneum, in:
Ephemerides Theologicae Lovanienses 56 (1980), pp. 381-389.
H.J. de Jonge, Novum Testamentum a nobis versum H.J. de Jonge, Novum Testamentum a
nobis versum: The Essence of Erasmus Edition of the New Testament, in: The Journal of Theological Studies New Series 35 (1984),
pp. 394-413.
H.J. de Jonge, The Date and Purpose of Erasmuss Castigatio Noui Testamenti H.J. de Jonge,
The Date and Purpose of Erasmuss Castigatio Noui Testamenti: A
Note on the Origins of the Nouum Testamentum, in: The Uses of
Greek and Latin. Historical Essays, Edited by A.C. Dionisotti,
Anthony Grafton and Jill Kraye. London, 1988, pp. 97-110.
Kaulen
Fr. Kaulen, Handbuch zur Vulgata. Mainz, 1870.
Khner-Blass I, 1-2,
Raphael Khner, Friedrich Blass, Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache, vol. I (2 Bde), Elementar- und Formenlehre. Hannover, 31890-1892.
Khner-Gerth II, 1-2
Raphael Khner, Bernhard Gerth, Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache, vol. II (2 Bde), Satzlehre. Hannover, Leipzig, 318981903.
Khner-Holzweissig
Raphael Khner, Friedrich Holzweissig, Ausfhrliche Grammatik der
lateinischen Sprache, vol. I, Hannover, 21912; Darmstadt, 1978.
Khner-Stegmann II, 1-2
Raphael Khner, Carl Stegmann, Ausfhrliche Grammatik der lateinischen Sprache, vol. II (2 Bde). Hannover, 21914; Darmstadt, 1976 (mit
Zustzen und Berichtigungen zur 3. 4. und 5. Auflage).
Latte
Kurt Latte, Hesychii Alexandrini Lexicon, vol. I (A-D). Hauniae, 1953;
vol. II (E-O). Hauniae, 1966.
Lausberg
Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. Mnchen,
1960 (2 voll.).

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

LB

473

Desiderius Erasmus, Opera omnia. Ed. J. Clericus, Lugduni Batavorum, 1703-1706 (10 voll.).
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi. Woordenboek van het Middeleeuws Latijn van de noordelijke Nederlanden,
conditum a Johanne Fuchs, ediderunt Olga Weijers, Marijke Gumbert-Hepp. Leiden, 1970-2005.
Lewis-Short
Ch.T. Lewis, Ch. Short, A Latin Dictionary. Oxford, 1879.
Liddell-Scott
H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon. Rev. and augm. by
H.S. Jones, Oxford, 1940; Supplement 1968. With a rivised supplement, 1996.
Lfstedt, Late latin
Einar Lfstedt, Late Latin. Oslo, 1959.
Lfstedt, Peregrinatio
Einar Lfstedt, Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae.
Aetheriae
Uppsala, Leipzig, 1911.
Lfstedt, Syntactica I-II
Einar Lfstedt, Syntactica, Studien und Beitrge zur historischen Syntax des Lateins, vol. I, Lund, 1928, 21942; vol. II, Lund, 1933, 1956.
Lfstedt, Vermischte Studien Einar Lfstedt, Vermischte Studien zur lateinischen Sprachkunde und
Syntax. Lund, 1936.
Lombardus, Sent.
Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, vol. I. Grottaferrata (Romae), 31971; vol. II, 31981.
2
LThK
Lexikon fr Theologie und Kirche, edd. J. Hfer, K. Rahner. Freiburg
im Breisgau, 21957-1986 (14 voll.).
LXX
Septuaginta.
Massaut, rasme et Saint Thomas J.-P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. J.-Cl. Margolin. Toronto, 1972.
Massaut, Josse Clichtove
Jean-Pierre Massaut, Josse Clichtove, lhumanisme et la rforme du
clerg. Paris, 1968 (2 voll.).
Menge, Repetitorium
Hermann Menge, Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik.
Bearbeitet von Andreas Thierfelder, unvernderter reprografischer
Nachdruck der 11. Auflage. Darmstadt 171979.
Metzger, Commentary
Bruce M. Metzger, Textual Commentary on the Greek New Testament,
second Edition. Stuttgart, 1998.
Migne PG
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Graeca. Parisiis, 18571866, 161 voll.; Conspectus autorum, 1882; Indices, 2 Bde, 1912-1932.
Migne PL
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Latina. Parisiis, 18441865, 221 voll.; 5 Supplementbnde (= Migne PL, Suppl.), 1958-1974;
Index, 1965.
Mohrmann, tudes I-III
Christine Mohrmann, tudes sur le Latin des chrtiens I. Roma, 21961;
II. Roma, 1961; III. Roma, 1965.
Mohrmann, Augustin
Christine Mohrmann, Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen, 1932.
Mommsen-Krger
Th. Mommsen, P. Krger, Corpus iuris civilis. Berlin, 1868-1895 (3
voll.).
Moulton
J.H. Moulton, W.F. Howard, N. Turner, A Grammar of New Testament Greek. Edinburgh, 1906-1976 (4 voll.).
Moulton-Milligan
J.H. Moulton, G. Milligan, The Vocabulary of the Greek New Testament, London, 1914-1929.
Kurt Aland et al., Novum Testamentum Graecum et Latine. Textum
N27
Graecum post Eberhard et Erwin Nestle communiter ediderunt Barbara et Kurt Aland, Johannes Karavidopoulos, Carlo M. Martini,
Bruce M. Metzger. Textus Latinus Novae Vulgatae Bibliorum Sacrorum Editioni debetur. 5. Druck (1984). Stuttgart, 2005.
NAKG
Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis.
Nicolaus Lyranus
Cf. Biblia sacra vol. VI.
Niermeyer
Mediae Latinitatis lexicon minus composuit J.F. Niermeyer, perficiendum curauit C. van de Kieft. Leiden 1976.
Nouum Instrumentum
Nouum Instrumentum, Basel, 1516, in: Erasmus von Rotterdam,
Nouum Instrumentum. Faksimile-Neudruck mit einer historischen,

474

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

textkritischen und bibliographischen Einleitung von Heinz Holeczek. Stuttgart-Bad Cannstatt, 1986.
NT
Neues Testament.
ODCC
The Oxford Dictionary of the Christian Church, edd. F.L. Cross, E.A.
Livingstone. London, 21974, reprinted with corrections 1977, 1978;
ed. E.A. Livingstone. Oxford, 31997.
Op. ep.
Desiderius Erasmus, Opus Epistolarum. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii, 1906-1958 (12 voll.).
Orbn, Les dnominations
A. Orbn, Les dnominations du monde chez les premiers auteurs chrdu monde
tiens. Nijmegen, 1970.
Pape
W. Pape, Handwrterbuch der griechischen Sprache. 3. Aufl. bearbeitet
von M. Sengebusch. Hannover, 1880.
Passow
Franz Passow, Handwrterbuch der griechischen Sprache, unvernderter reprografischer Nachdruck der 5. Aufl. Leipzig, 1841-1857. Darmstadt, 1993.
Payne, Theology
John, B. Payne, Erasmus: His Theology of the Sacraments. Richmond,
1970.
Persona
[Athanasii Episcopi Alexandrini Sanctissima eloquentissimaque
opera] Commentarii in epistolas Pauli Quae omnia olim iam latina
facta, Christophoro Porsena, bei Jean Petit, Parisiis, 1519.
Plater-White
W.E. Plater, H.J. White, A Grammar of the Vulgate. Oxford, 1926.
RAC
Reallexikon fr Antike und Christentum, herausgegeben von Th.
Klauser. Stuttgart, 1950-.
Reicke-Rost
Biblisch-Historisches Handwrterbuch. Herausgegeben von Bo Reicke
und Leonhard Rost. Gttingen, 1962-1966 (3 voll.).
Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, herausgegeben
RGG3
von Kurt Galling, 1957-1965.
Rummel, Annotations
Erika Rummel, Erasmus Annotations on the New Testament: From
Philologist to Theologian. Toronto, 1986.
Rummel, Boorish Critics Erika Rummel, An Open Letter to Boorish Critics: Erasmus capita
argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos, in: The Journal of Theological Studies New Series 39 (1988), pp. 438-459.
Rummel, Catholic Critics I-II Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics. Nieuwkoop, 1989 (2
voll.).
Salonius, Vitae patrum
A.H. Salonius, Vitae patrum: Kritische Untersuchungen ber Text,
Syntax und Wortschatz der sptlateinischen Vitae patrum. Lund, 1920.
SC
Sources chrtiennes. Paris, 1942-.
Schmidt
M. Schmidt, Hesychii Alexandrini Lexicon I-V. Ienae, 1858-1868.
Schwyzer
Eduard Schwyzer, Griechische Grammatik Bd. I, Allgemeiner Teil.
Lautlehre, Wortbildung, Flexion. Mnchen, 1939, 1977. Bd. II, Eduard
Schwyzer, Albert Debrunner, Syntax und syntaktische Stilistik. Mnchen, 1950, 1975; Demetrius J. Georgacas, Register zu beiden Bnden. Mnchen, 1953, 21960, 1980; Fritz Radt, Stephan Radt, Stellenregister. Mnchen 1971.
Souter, Glossary
Alexander Souter, A Glosssary of Later Latin to 600 AD. Oxford, 1949,
1996.
Souter, The Earliest Latin
Alexander Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of
Commentaries
St. Paul. Oxford, 1927.
Souter I-III
Alexander Souter, Pelagiuss Expositions of Thirteen Epistles of St Paul,
vol. I. Cambridge, 1922; vol. II. Cambridge, 1926; vol. III. Cambridge, 1931.
Stotz
Peter Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Mnchen, 1996-2004 (5 Bde).
Stuttgart Sept.
Septuaginta: Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes
Editio nona, edidit Alfred Rahlfs. Stuttgart (ohne Jahreszahl), 2 voll.
Stuttgart Vg.
Biblia sacra iuxta vulgatam versionem recensuit Robertus Weber.
Stuttgart, 21975 (2. voll.).

ABKRZUNGSVERZEICHNIS

ThLL
ThWNT

475

Thesaurus Linguae Latinae. Leipzig, Mnchen, 1900-.


Gerhard Kittel, Gerhard Friedrich, Theologisches Wrterbuch zum
Neuen Testament. Stuttgart, 1933-1979 (11 voll.).
Svennung, Orosiana
Josef Svennung, Orosiana. Syntaktische semasiologische und kritische
Studien zu Orosius. Uppsala, 1922.
Tischendorf
C. Tischendorfius, ed., Nouum Testamentum Graece. Editio octaua
critica maior, vol. II. Lipsiae, 1872.
Valla, Annot.
Laurentius Valla, Annotationes in: Opera omnia. Basel 1540, Faksimile-Neudruck, ed. Eugenio Garin. Turin, 1962, vol. I.
Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse Andr Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de
Raguse, in: Basler Zeitschrift fr Geschichte und Altertumskunde 61
(1961), pp. 75-108.
Versandliste
Fritz Husner, Die Bibliothek des Erasmus, in: Gedenkschrift zum
400. Todestag des Erasmus von Rotterdam, Basel 1936, pp. 228-259;
darin pp. 238-244: Versandliste.
Vg.
Vulgata.
Vogels, Das Corpus Paulinum Das Corpus Paulinum des Ambrosiaster, herausgegeben von Heinrich
des Ambrosiaster
Josef Vogels. Bonn, 1957.
Wackernagel, Vorlesungen I,II Jacob Wackernagel, Vorlesungen ber Syntax, erste Reihe. Basel, 1926;
zweite Reihe. Basel, 1928.
Wettstein
J.J. Wetstenius, ed. Nouum Testamentum Graecum. Amsterdam, 17511752 (2. voll.).
Wordsworth-White
Nouum Testamentum Domini nostri Iesu Christi Latine secundum editionem sancti Hieronymi recensuit I. Wordsworth, H.I. White et
alii, vol. II, Epistulae Paulinae. Oxonii, 1913-1941.

INDEX NOMINVM

Der Index erhebt keinen Anspruch auf Vollstndigkeit. Er enthlt die Eigennamen, die in der Einleitung, im Text des Erasmus und im Kommentar vorkommen. Nicht aufgenommen sind jene Namen, die in den von Erasmus wrtlich
zitierten oder bersetzten Texten stehen oder die zu einem von Erasmus angefhrten Schrifttitel gehren. Auch die Namen der modernen Autoren figurieren
nicht im Index. Wenn auf den Kommentar verwiesen wird, folgt der Seitenzahl
ein n.
Abraham 106, 372
Adam 246, 358
Adamantius 100 v. Origines
Adimantus 429n
Aegyptus 260
Aelia Capitolina 132, 133, 133n v. Hierosolyma
Aeschylus 255n, 283n, 302n
Agamemnon 70
Agar 130, 132, 132n, 133n, 134
Albertus Pius (Alberto Pio) 89n, 420n, 421n
Albrecht von Brandenburg 407n
Alcal de Henares 5, 175n
Alciati 407n
Aldina 174, 175n
Aldus Manutius 5, 175n
Alexander (haereticus) 88
Ambrosiaster 12, 26, 27, 34, 39, 41, 54n, 55n,
57n, 59n, 61n, 68n, 69n, 71n, 73n, 75n, 78n,
79n, 80n, 91n, 92n, 93n, 97n, 101n, 103n,
106n, 107n, 108n, 109n, 112n, 113n, 116n,
117n, 119n, 123n, 125n, 127n, 131n, 133n, 137n,
138n, 139n, 140n, 141n, 142n, 143n, 144n,
145n, 147n, 149n, 151n, 153n, 155n, 156n, 157n,
159n, 161n, 163n, 165n, 167n, 168n, 169n,
169n, 170n, 173n, 174n, 175n, 179n, 181n,
183n, 185n, 187n, 191n, 192n, 193n, 195n, 198n,
199n, 201n, 202n, 203n, 205n, 206n, 207n,
211n, 212n, 213n, 215n, 217n, 221n, 222n,
223n, 225n, 227n, 229n, 233n, 235n, 239n,
241n, 242n, 245n, 247n, 253n, 254n, 260n,
263n, 265n, 266n, 267n, 271n, 272n, 273n,
275n, 276n, 277n, 279n, 281n, 283n, 285n,

287n, 289n, 290n, 295n, 297n, 299n, 300n,


301n, 303n, 305n, 306n, 307n, 308n, 311n,
312n, 313n, 314n, 315n, 317n, 319n, 320n, 321n,
326n, 327n, 329n, 331n, 333n, 337n, 338n,
339n, 340n, 342n, 343n, 345n, 347n, 349n,
350n, 351n, 353n, 355n, 357n, 361n, 364n,
365n, 367n, 369n, 370n, 371n, 373n, 374n,
375n, 377n, 376n, 377n, 378n, 379n, 380n,
381n, 383n, 385n, 387n, 391n, 393n, 395n,
396n, 397n, 399n, 409n, 413n, 415n, 417n,
418n, 419n, 420n, 423n, 425n, 427n, 429n,
431n, 432n, 433n, 434n, 435n, 439n, 440n,
441n, 442n, 443n, 444n, 445n, 447n, 449n,
450n, 451n
Ambrosius 12, 26, 27, 32, 39, 41, 54n, 78n, 88,
137n, 153n, 173n, 175n, 195n, 268, 269n, 308,
309n, 310, 312, 312n, 313n, 326, 327n, 339n,
340n, 350n, 373n, 399n, 422, 423n
Ambrosius (= Ambrosiaster) 54, 56, 58, 60, 68,
70, 72, 74, 78, 80, 90, 92, 96, 100, 102, 106,
108, 112, 116, 118, 122, 124, 126, 130, 132, 136,
138, 140, 142, 144, 146, 148, 150, 152, 154, 156,
158, 160, 162, 164, 166, 168, 170, 172, 174, 178,
180, 182, 184, 186, 190, 192, 194, 198, 200,
202, 204, 206, 210, 212, 214, 216, 220, 222,
224, 226, 228, 230, 232, 234, 238, 240, 242,
244, 246, 252, 254, 260, 262, 264, 266, 270,
272, 274, 276, 278, 280, 282, 284, 286, 288,
290, 294, 296, 298, 300, 302, 304, 306, 308,
310, 312, 314, 316, 318, 320, 326, 330, 332, 336,
338, 340, 342, 344, 346, 348, 350, 352, 354,
356, 360, 364, 366, 368, 370, 372, 374, 376,

478
378, 380, 382, 384, 386, 390, 392, 394, 396,
398, 408, 412, 414, 416, 418, 420, 424, 426,
430, 432, 434, 438, 440, 442, 444, 446, 448,
450
Ambrosius (= Pelagius) 308
Amerbach (Amorbachius) 7, 201n, 273n, 327n,
331n, 375n, 406n, 407n, 419n, 423n, 432n,
440n
Amerbach, Basilius 406, 406n
Amerbach, Bonifacius 406, 407n
Amerbach, Bruno 32, 406, 406n, 409n
Amerbach, Johann(es) 27, 34, 64n, 201n, 273n,
327n, 331n, 375n, 406n, 407n, 419n, 423n,
432n, 440n
Anaxagoras 229n
Ancyra 98
Anderlecht (Anderlacum) 33, 328
Anglia 402
Anselm von Laon 33
Anselm, Thomas 405n
Antichristus 438, 440
Antiochia 84, 90
Antonius (eremita) 240, 241n
Apollo 402
Apuleius 40, 63n, 150n, 376, 377n
Aquila 110, 136, 240
Aquinas v. Thomas Aquinas
Arabes 132, 136
Arabia 68, 132, 136
Ariani 290, 291n, 295n
Aristophanes 162n, 407n
Aristoteles 40, 118, 134, 135n, 288, 292, 293n,
302n, 365n, 366, 405n
Arius 340
Articuli Parisienses 90, 91n
Aser 122
Asia (minor) 162, 163n, 332
Asoti 248
Athanasius 30, 162, 163n, 397n
Athenae 334
Athenaeus 40, 250
Augustinus 9, 26-28, 37-39, 48, 50, 54, 55n, 58,
60, 62, 70, 74, 79n, 80, 81n, 82, 84, 85n, 86,
87n, 88, 89n, 90, 91n, 92, 93n, 04n, 96, 100,
102, 104, 106, 106n, 111n, 112, 114, 115n, 116,
118, 119n, 120, 122, 123n, 124, 128, 130, 132,
138, 139n, 142, 144, 146, 150, 150n, 152, 153n,
154, 156, 158, 160, 161n, 188, 190, 196, 197n,
198, 212, 213n, 216, 220, 222, 224, 226, 227n,
242, 243n, 246, 250, 256, 257n, 258, 262,
263n, 264, 265n, 274, 275n, 278, 280, 282,
282n, 290, 291n, 298, 302, 310, 312, 313n, 314,
315n, 316, 317n, 346, 352, 356, 358, 360, 361n,
362, 363n, 364, 366, 368, 372, 376, 384, 394,
422, 428, 434, 438, 439n, 440
Avignon 407n
Bacchus 402, 403n

INDEX NOMINVM

Badius, Iodocus (Josse) 35


Baechem, Nicolaas 11, 423n
Balbi von Genua, Johannes 240n
Barhanina 110
Barnabas 78, 82, 90, 91n, 386, 387n
Bartimaeus 122
Basel 29, 31, 157n, 229n, 280n, 309n, 325n,
371n, 405n, 406n, 407n, 423n
Basilius Magnus 40
Bayfius, Lazarus (Lazare de Baf ) 271n
Beatus Rhenanus 9, 35, 38, 39, 55n, 403n
Bebel 271n
Beda, Natalis 10, 45, 321n
Beda Venerabilis 25, 67n, 263n, 265n, 425n
Benediktiner 54n
Berganus, Henricus (Hendrik van Bergen) 402,
403n
Bessario 404
Beza 435n
Blount, William v. Monteiovius, Guilielmus
Bombasius, Paulus 133n
Borboritae 98, 98n
Botzheim, Johann (von)
101n, 114n, 192n,
285n, 333n, 413n
Brionnet, Guillaume (Gulielmus Briconetus)
404, 405n
Britannia 398, 400
Brixius, Germanus (Germaine de Brie) 28, 29,
57n, 336n
Brgge 7, 33, 103n, 122n, 131n, 183n, 185n, 272n,
320n, 333n, 351n
Brugnoli 219n
Bruxellae 33, 328
Budaeus 134n
Bulgarien 29
Bullock, Henry 34
Csarea 277n
Calepinus, Ambrosius 271n, 333n
Cambridge 401n
Cameracum (Cambrai) 402, 403n
Cantuaria (Canterbury) 398, 399n, 401n
Caranza, Sanctius (Sancho Caranza de
Miranda) 255n, 356n, 443n
Carrensis v. Hugo Carrensis
Cartusienses 328
Cataphryges 98, 98n
Catholicon 41, 240
Cephas 80, 82, 83n, 84, 88, 94
Ceres 402, 403n
Christiani 60, 72, 86, 90, 232, 238, 240, 274,,
372, 382, 384, 388, 418, 420, 426, 438
Christus, Iesus 49, 54, 56, 58, 66, 68, 82, 84,
85n, 86, 90, 94, 96, 100, 102, 104, 106, 110,
112, 114, 116, 122, 124, 126, 138, 142, 148, 156,
160, 164, 166, 168, 170, 174, 176, 178, 179n,
182, 184, 186, 188, 194, 198, 200, 208, 210,
216, 224, 226, 240, 242, 244, 246, 247n, 258,

INDEX NOMINVM

260, 264, 272, 278, 280, 287n, 288, 289n,


290, 292, 293n, 294, 295n, 296, 300, 312, 314,
316, 318, 322, 334, 340, 342, 344, 346, 348,
350, 355n, 356, 360, 364, 366, 372, 374, 378,
398, 412, 414, 422, 434, 440
Chrysostomus 10, 26, 28-30, 56, 57n, 63n, 81n,
89n, 91n, 100, 104, 109n, 116, 130, 136, 138,
139n, 144, 146, 152, 154, 158, 168, 169n, 170,
171n, 172, 180, 182, 186, 193n, 194, 195n, 196n,
208, 210, 214, 220, 224, 226, 227n, 228, 230,
231n, 232, 234, 236, 238, 244, 246, 247n, 262,
263n, 264, 268, 272, 274, 276, 277n, 278,
280, 280n, 282, 286, 288, 294, 295n, 305n,
306, 308, 312, 312n, 313n, 316, 322, 324, 334,
336, 336n, 338n, 340, 342, 344, 346, 347n, 356,
357n, 358, 359n, 361n, 367n, 372, 378, 380n,
382, 382n, 383n, 387n, 392, 393n, 410, 411n,
416, 420, 432, 433n, 448, 450, 450n
Cicero, M. Tullius 40, 111n, 155n, 230, 240n,
249n, 359n, 407n
Cilices 364, 366
Cilicia 68
Clemens 322, 322n, 323n
Clemens Alexandrinus 40, 83n, 98n, 322n, 323n
Clemens Romanus 40, 323n
Clichthove, Josse 197n
Clytemnestra 70
Codex Constantiensis (Codices Constantienses,
Exemplaria Constantiensia) 53, 100, 102,
106, 114, 122, 130, 140, 146, 168, 182, 184, 188,
192, 196, 252, 272, 286, 332, 342, 350, 354,
378, 394, 412, 448
Codex Donatiani 102, 122, 130, 140, 182, 184,
272, 320, 332, 350, 378, 390, 394
Codex Laurentianus 314
Colet, John 36, 47, 48, 71n, 100n, 105n, 110n,
147n
Colossae (Kolosse) 40, 332, 334
Colossenses 274, 332, 334, 344, 366, 378, 386
Columella 142
Complutensische Polyglotte 5, 7, 9, 174, 175n
Complutum 5, 175n
Consentius 93n
Constantia 390
Cop/Cop(p)us, Guillaume (Wilhelm) 404,
405n
Corinthii 314
Cornelius 84, 90
Cosimo der ltere 405n
Cratander 28
Curtius Rufus 40, 294
Cyprianus 39, 88, 154n, 186, 217n, 242, 266,
268, 294, 298, 316, 332, 354, 372
Cyrillus 40, 355n
Damascus 68
Damasus 390
Demea (senex) 195n

479
Demosthenes 40, 98
Deutschland 49
Didymus der Blinde 88, 176, 177n, 418, 418n,
428, 429n
Diogenes Laertius 73n, 218, 302n, 407n
Dionysius Halicarnassus 256, 407n
Dominikaner 6, 157n
Domitius Afer 446
Dorpius, Martinus (Maarten van Dorp) 7, 35,
36, 225n, 371n
Dungersheim, Hieronymus 45, 288n, 289n,
290n, 291n, 292n
Ebion 100, 111n
Ebionitae 86, 87n, 111n
Eck, Johann 207n
Empedocles 135n
Enea Silvio (de') Piccolomini 404n
Epaphroditus 304, 306, 332
Ephesii 388
Ephesus 162, 277n
Ermolao Barbaro (Hermolaus Barbarus) 405n
Erytheia 401n
Etymologicum magnum 41, 99n, 139n, 233n,
312n, 367n, 409n
Euclio (senex) 250, 251n
Euripides 41, 70, 71n, 128, 255n, 283n, 324,
399n
Eusebius 40, 83, 83n, 322n, 322, 323n
Eusebius von Emesa 89n
Eusthatius 62n
Eva 358
vreux 227n
Faber Stapulensis, Iacobus 7, 26, 34, 36, 37, 40,
45, 48, 60, 60n, 61n, 79n, 92, 93n, 96n, 222,
223n, 248, 249n, 267n, 268, 269n, 295n,
303n, 304, 317n, 323n, 334, 336, 337n, 355n,
364, 365n, 370, 388, 389n, 390, 391n, 404,
405n, 409n, 437n, 438, 439n
Fabius v. Quintilianus
Ferrara 208n
Ficino, Marsilio 405n
Flaccus v. Horatius
Florence 208n, 405n
Frankreich 49
Franz I. 401n
Freiburg 407n
Froben 22, 29, 219n, 264, 280n, 288n, 291n,
295n, 313n, 385n, 421n
Froben, Johann 8, 27, 28, 39
Fulda 407n
Galatae 54, 55n, 80, 90, 96, 97n, 98, 100, 104,
112, 124, 126, 128, 152
Galatia 98
Galgal 55n
Galli 56, 96, 98, 404
Galliae 96
Gelenius 335n

480
Gellius, Aulus 99n, 249n, 437n
Germani 98
Germania 404
Geryon 400, 401n
Geryone(u)s 401n
Giberti, Gian Matteo 28, 221n, 307n, 336n,
338n, 357n, 449n
Giovanni de' Medici 405n
Glareanus, Henricus (Heinrich Loriti) 406, 407n
Glarus 407n
Glossa Ordinaria 25, 26, 33, 79n, 140, 248n,
251n, 356n, 261n, 356, 372, 374n, 393n, 421n
Graeca/Graecanica scholia (Graecorum scholia)
26, 31, 62, 63n, 80, 83, 90, 102, 108, 132, 202,
230, 276, 308, 348, 362, 364, 370, 388, 389n,
396, 410, 430, 434, 442, 450
Graeci 53, 54, 62, 68, 70, 72, 74, 76, 84, 90, 92,
94, 98, 100, 102, 104, 106, 114, 116, 120, 122,
124, 126, 128, 140, 142, 146, 148, 150, 154, 156,
158, 164, 166, 168, 170, 172, 174, 176, 182, 184,
186, 188, 192, 194, 196, 198, 200, 202, 204,
208, 216, 220, 222, 226, 228, 230, 232, 238,
240, 246, 248, 252, 254, 258, 262, 264, 266,
268, 270, 272, 274, 276, 278, 280, 282, 284,
286, 288, 292, 294, 300, 302, 308, 312, 314,
318, 320, 322, 324, 326, 330, 332, 336, 338, 342,
344, 346, 352, 354, 356, 358, 360, 362, 366,
372, 376, 378, 380, 382, 384, 386, 388, 390,
392, 394, 396, 402, 408, 410, 412, 414, 426,
430, 432, 442, 444, 448
Graeci codices (Graecorum codices) 120, 126,
140, 146, 164, 168, 172, 182, 184, 190, 192,
206, 208, 228, 234, 238, 252, 286, 298, 326,
328, 332, 334, 338, 350, 358, 360, 384, 386, 398,
402, 410, 422, 424, 426, 434, 438, 444
Graecia 90, 402
Gregorius von Nazianz 40
Gregorius von Nyssa 40
Grunnius, Lambertus 421n
Hadrianus 133n
Haimo von Auxerre 395n
Haymo von Halberstadt 395n
Hebion v. Ebion
Hebraei 53, 94, 112, 122, 166, 190, 192, 220,
240, 260, 288, 338, 418
Heidelberg 405n
Heinrich II. (Henry II) 401n
Heinrich VII. (Henry VII) 401n
Heinrich VIII. (Henry VIII) 403n
Helios 267n
Helvetia 406
Heracles 401n
Hermonymos 405n
Herodotus 40, 216n, 283n, 334, 422n
Herwagen, Johannes 263n, 265n
Hesiodus 401n, 409n
Hesychius 41, 98, 224, 355n, 366, 367n, 368

INDEX NOMINVM

Hierapolis 332, 334


Hieremias 360
Hieronymus 9, 13, 26, 27, 32, 35-39, 48, 50, 53,
54, 56, 58, 60, 61n, 62, 64, 65n, 66, 68, 70,
72, 74, 76, 77n, 79n, 80, 80n, 81n, 82, 83n,
84, 84n, 85n, 86, 88, 89n, 91n, 92, 93n, 94,
96, 97n, 98, 98n, 99n, 100, 101n, 102, 104,
106, 108, 109n, 110, 111n, 112, 114, 116, 118,
119n, 120, 120n, 122, 123n, 124, 125n, 126,
126n, 127n, 128, 129n, 130, 132, 134, 134n, 136,
137n 138, 138n, 139n, 140, 141n, 142, 143n, 144,
146, 148, 149n, 150, 151n, 152, 152n, 153n, 154,
156, 158, 159n, 160, 161n, 162, 163n, 164, 165n,
166, 167n, 168, 170, 171n, 172, 174, 175n, 176,
178, 179n, 180, 180n, 182, 183n, 184, 186,
187n, 188, 189n, 190, 191n, 192, 194, 195n, 196,
197n, 198, 200, 201n, 202, 203n, 204, 205n,
206, 207n, 208, 210, 212, 213n, 214, 216,
217n, 218, 219n, 220, 220n, 221n, 222, 224,
226, 228, 229n, 230, 231n, 232, 234, 236,
236n, 237n, 238, 240, 241n, 242, 242n, 243n,
244n, 245n, 246, 247n, 248n, 252, 254, 255n,
256, 257n, 258, 260, 261n, 262, 262n, 266,
268, 270, 272, 282, 288, 301n, 308, 312, 316,
323n, 324, 325n, 326, 331n, 344, 346, 354, 364,
368, 374, 376, 380, 381n, 382, 389n, 390, 391n,
399n, 414, 416, 418, 424, 425n, 428, 436,
438n, 440
Hieronymus Dungersheym v. Dungersheim
Hierosolyma (Hierusalem) 66, 74, 90, 132, 134,
136
Hierosolymitani 136
Hilarion 240, 241n
Hilarius 39, 96, 97n, 158, 232, 266, 290, 291n,
296n, 316, 318, 342, 350, 354, 360, 361n
Hippo 313n
Hispaniensis v. Complutensische Polyglotte
Homerus 40, 106, 107n, 159n, 283n, 324, 409n
Horatius 40, 49, 104, 157n, 278, 376, 407n, 408
Hugo Carrensis 25, 26, 33, 34, 64, 64n, 65n
Hutten, Ulrich von 407n
Iacobus (apostolus) 64, 66, 66n
Iacobus (auctor epistulae) 66
Iacobus (episcopus) 92
Iacobus Iustus 66, 67n
Iacobus minor 67n
Iebus (Jebus) 132, 133n
Iebussalem 132
Iesus v. Christus
Ignatius von Antiochien 40, 322, 323n
Ioannes (apostolus) 56, 64, 66
Ioannes (episcopus Hierosolymitanus) 344
Iohannes (evangelista) 323n, 418
Ioannes Baptista 270
Iovinianus 256, 257n
Irenaeus 40, 72
Isaias 137n

INDEX NOMINVM

Isidorus von Sevilla 39, 115n, 252


Israel 310
Israelitae 136, 310
Italien (Italia) 49, 404
Iudaei 58, 66, 72, 82, 84, 86, 90, 92, 94, 108,
120, 124, 134, 136, 170, 174, 176, 190, 194,
262, 294, 310, 316, 356, 360
Iulianus 32, 424
Iupiter 400
Iustinianus 118, 119n, 265n
Jenson, Nicolaus 219n
Jerusalem 133n v. Hierosolyma
Jimnez de Cisneros, Francisco 5
Johannes de Ragusio 31, 335n
Johannes von Lothringen 28
Karl V. 35, 403n
Karl VIII. 405n
Koler, Johann 323n
Kolosse v. Colossae
Kln 407n
Konstanz 7, 9, 54n, 100n, 103n, 123n, 131n,
147n, 169n, 183n, 185n, 189n, 197n, 205n,
253n, 273n, 285n, 333n, 343n, 351n, 379n,
413n, 449n
Laertius v. Diogenes Laertius
Laodicea 332, 334, 388
Laodicei (Laodicenses) 388
Laodicensis (Apollinaris von Laodicea) 88
Lascaris, Ianus 405n
Latini 60, 62, 98, 100, 104, 110, 122, 138, 154,
170, 176, 180, 186, 188, 196, 208, 224, 230,
232, 236, 278, 282, 292, 294, 296, 300, 306,
320, 324, 338, 346, 366, 388, 394, 426, 428,
430, 432, 444
Latini codices (Latinorum codices, exemplaria)
74, 140, 170, 204, 208, 234, 244, 270, 284,
306, 308, 316, 328, 336, 342, 356, 368, 416,
440, 448
Lee, Edward 8, 9, 45, 55n, 59n, 61n, 69n, 79n,
81n, 89n, 91n, 92n, 121n, 143n, 166n, 167n,
172n, 173n, 192n, 207-210n, 255-259n, 288n,
292n, 339n, 341n, 343n, 349n
Leo X. 3, 7, 404, 409n
Lindii 334
Livius 407n
Lodve 405n
Lodovicus XII 404
Lombardus v. Petrus Lombardus
Londinum (London) 253n, 284
Lorenzo Il Magnifico 405n
Lwen (Leuven, Louvain) 29, 35
Lucas 64, 70, 84, 210, 282, 352, 387n
Lucianus 99n
Lucretius 401n
Ludwig XII. 405n
Luther 167n
LXX 137n, v. Septuaginta

481
Lycus 334
Lyranus v. Nicolaus Lyranus
Lyre 227n
Macrobius 154n
M(a)ecenas (Moecenas) 49, 398, 399n, 400,
402, 404, 408, 409n
Magdeburg 407n
Mainz 240n, 407n
Mammaetractus (Mammetrectus 41, 240
Mani 98n
Manichaei 98
Marchesinus, Johannes 240n
Marcion 154, 295n
Marcionitae 198
Marcus 322, 323n, 386
Marcus Tullius v. Cicero
Maria 66, 240
Mars 406
Martialis 40, 366
Matthaeus 296, 360
Maurini 38, 213n, 221n, 303n, 317n, 353n, 357n,
369n
Maximilianus (Maximilian I.) 406, 407n, 409n
Meaux 405n
Medicenses 404
Melanchthon, Philippus 404, 405n
Melchisedek 133n
Mesech 122
Messias 262
Mitio (Micio senex) 194, 195n
Mithras 267n
Mollis 407n
Montanus 98n
Monteiovius, Guilielmus (William Blount)
402, 403n
Mo(y)ses 86, 92, 94, 96, 114, 115n, 126, 142,
202, 224, 252, 262, 264, 354, 356, 358
Musae 402, 406
Nero 276, 278, 438
Nicolaus Lyranus 25, 26, 33, 34, 226, 324, 355n,
421n
Nicolaus V. 404, 404n
Niederlanden 169n, 309n, 371n, 403n
Nova Vulgata 193n
Novatianus 154n
Novum Instrumentum 4-7, 17, 21, 24, 31, 36,
44, 207n, 225n, 389n, 405n
Novum Testamentum 3, 5, 6, 15, 21-24, 45-47,
passim
Nymphas 386, 388
Oecolampadius 8, 29
Oecumenius 31
Onesimus 384
Ophitae 98, 98n
Origenes 38, 39, 76, 77n, 80n, 86n, 88, 89n,
91n, 100n, 148, 158, 174, 175n, 178, 179n, 210,
321n, 322n, 346, 360, 362, 434, 435n

482
Orpheus 368, 376
Parc (Park), Abtei von 35
Palladius 127n
Paris 30, 33-35, 37, 371n, 403n, 405n, 406n
Pariser Theologen 167n, 197n, 321n
Paulus passim
Paulus (eremita) 240, 241n
Paulus von Samosate 295n
Paulus/Festus 333n
Pelagianer 291n
Pelagius 26, 32, 33, 79n, 137n, 195n, 301n, 305n,
309n, 325n, 347n, 348n, 359n, 361n, 391n,
424n, 425n
Perotti 249n
Persona, Christophorus 9, 30, 59n, 97n, 101n,
103n, 107n, 115n, 117n, 127n, 132n, 141n, 145n,
157n, 159n, 163n, 171n, 173n, 174n, 183n,
187n, 189n, 195n, 200n, 202n, 203n, 213n,
221n, 222n, 233n, 235n, 236n, 245n, 246n,
279n, 280n, 281n, 295n, 297n, 300n, 301n,
303n, 306n, 307n, 309n, 317n, 324n, 331n,
333n, 338n, 342n, 343n, 347n, 355n, 359n,
363n, 367n, 371n, 373n, 375n, 381n, 382n,
386n, 387n, 389n, 393n, 399n, 411n, 413n,
414n, 415n, 417n, 421n, 424n, 429n, 436n,
441n, 444n, 449n, 450n
Petit, Jean 30, 97n, 141n, 371n
Petri 199n
Petrus 8, 11, 48, 50, 56, 64, 76, 79n, 80, 81n, 82,
83n, 84, 88, 88n, 90, 91n, 92, 93n, 94, 94n,
95n, 96, 97n, 312, 322, 323n
Petrus Lombardus 40, 106, 256n
Philippenses 296, 304, 306
Philippi 302
Philippus 322
Philodemus (philosophus) 61n
Philostratus 99n
Phrygia 332, 334
Pico della Mirandola 405n
Pius II. 404, 404n
Plato 40, 135n, 178, 229n, 248, 249n, 283n, 300,
301n, 302n, 340
Plinius maior 40, 333n, 334, 409n
Plutarchus 40, 61n, 101n, 192, 369n, 446
Pomponius Mela 143n
Porphyrius 64, 84, 85n
Prmonstratenser 35
Ps.Augustinus 121n
Ps.Cyprianus 154n
Ps.Dionysius Areopagites 257n
Ps.Hieronymus 195n, 305n
Ps.Oecumenius 24, 26, 30-32, 63n, 79n, 80n,
83n, 89n, 91n, 101n, 103n, 108n, 109n, 132n,
155n, 193n, 202n, 229n, 231n, 277n, 309n,
349n, 363n, 365n, 371n, 389n, 397n, 411n,
415n, 431n, 435n, 442n, 450n
Ptolemaeus 40, 334

INDEX NOMINVM

Pythagoras 72, 73n


Pythagorici 302
Quintilianus, Fabius 40, 117n, 130n, 155n, 171n,
347n, 372n, 415n, 446, 447n, 448n, 450n
Remigius von Auxerre 392, 394, 395n
Reuchlin 55n, 405n
Rhabanus Maurus 25
Rhodienses 332, 334
Rhodii 334
Rhodus 334
Roma 84, 306, 405n
Romani 104
Rotterdam 17, 47
Ruf(f )inus 39, 173n, 174, 175n, 179n, 210n
Rusch, Adolf 33, 329n
Sabinum 408
Saint Germain des Prs 405n
Salem 132, 133n
Samaritani 108
Sara 130, 134, 138
Savile, Henry 57n
Schlettstadt 406n, 407n
Schweiz 49, 406n
Seneca 40, 249n, 436, 437n, 438n
Septuaginta 60, 108, 110, 112, 136, 138, 166, 220,
288, 414
Sepulveda, Johannes Genesius 10, 48, 133n,
134n, 135n, 137n
Servatius Rogerus 7
Sina(i) 132, 132n, 134, 136
Sion 134
Solymam 132
Sophocles 99n, 170n, 283n
Sorbonne 39, 45
Spanien 5
Spanische Mnche 10, 45, 197n, 288n
St Paul's (Cathedral) 7, 71n, 75n, 147n, 253n,
417n
St. Maur 27, 54n
Standish, Henry 11, 423n
Stephanus 66
Strabo 40, 333n, 334
Strassburg 33, 405n
Stunica 9, 11, 35, 45, 65n, 99n, 101n, 107n,
129n, 140n, 143n, 153n, 164n, 165n, 181n,
193n, 194n, 195n, 199n, 207n, 208n, 209n,
210n, 211n, 213n, 234n, 235n, 255n, 256n,
259n, 274n, 275n, 296n, 311n, 321n, 322n,
325n, 327n, 328n, 329n, 333n, 335n, 373n,
379n, 389n, 397n, 399n, 429n, 437n, 447n
Sturmus, Iacobus (Jakob Sturm) 404, 405n
Suidas 41, 134, 135n, 139n, 223n, 242n, 312n,
334, 335n, 369n
Sura Manlius 448
Sutor, Petrus 143n, 220n, 236n, 237n
Symmachus 110, 136, 240
Synesius 61n

INDEX NOMINVM

Syri 84, 94, 122


Tacitus 407n
Terentius 40, 111n, 195n, 221n, 231n, 363n,
368n, 391n, 405n
Tertullianus 9, 39, 54, 58, 73n, 143n, 152, 156,
174, 199n, 266, 280, 282, 316, 340, 344, 372,
379n, 388, 424, 428
Thabita 122
Theodas 72n
Theodorici, Vincentius 251n
Theodorus von Heraclea 89n
Theodotion 110, 136, 240
Theophrastus 40, 134, 403n
Theophylactus 9, 11, 25, 26, 29, 30, 33, 56, 58,
66, 68, 96, 100, 102, 106, 114, 116, 120, 124,
126, 132, 136, 138, 140, 144, 150, 152, 156, 158,
162, 168, 170, 172, 174, 180, 182, 186, 188, 194,
200, 202, 208, 212, 214, 220, 222, 224, 226,
230, 232, 234, 238, 244, 246, 262, 264, 272,
274, 276, 278, 280, 286, 294, 296, 300, 302,
306, 308, 312, 316, 324, 330, 332, 334, 336, 338,
340, 342, 344, 346, 348, 352, 354, 356, 358,
360, 362, 366, 370, 372, 374, 378, 380, 382,
386, 388, 392, 398, 408, 410, 412, 414, 416,
420, 422, 424, 428, 436, 440, 444, 448, 450
Thessalonica 330
Thessalonicenses 258, 392, 393n, 412, 440, 448
Thomas Aquinas 25, 26, 30, 31, 33, 48, 62, 63n,
64, 64n, 79n, 84, 85n, 86, 86n, 87n, 88, 88n,
89n, 90, 136, 137n, 149n, 184, 185n, 206, 208,
226, 228n, 235n, 248, 248n, 250, 251n, 252,
252n, 261n, 268, 269n, 292, 293n, 301n, 340,
342, 344, 353n, 355n, 356, 360, 361n, 374,
381n, 392, 400, 421n, 423n, 430
Thomas Becket 401n
Thraces 368, 376
Thucydides 216n
Timaeus 122
Timotheus 74, 94, 274, 274n, 302
Titelmans, Frans 10, 99n, 103n, 105n, 122n,
165n
Titus 72, 74
Tommaso Parentucelli v. Nicolaus V.
Traianus 323n
Traversari 219n

483
Trebellius Pollio 362, 363n
Treviri 98
Trienter Konzil 407n
Trier 98n
Tbingen 405n
Tychicus 384
Ulysses 106
Valla, Lorenzo (Laurentius)
7, 26, 34, 35, 36,
55n, 59n, 60, 61n, 65n, 69n, 70, 71n, 75n, 76,
77n, 79n, 95n, 96n, 97n, 100n, 105n, 109n,
113n, 117n, 124, 124n, 125n, 128n, 131n, 139n,
141n, 143n, 144, 144n, 145n, 150, 153n, 156,
157n, 159n, 166n, 169n, 170n, 171n, 173n,
183n, 186n, 187n, 191n, 192n, 193n, 199n,
208n, 210n, 211n, 214, 215n, 217n, 225n, 227n,
228, 228n, 229n, 230, 230n, 239n, 241n, 243n,
248n, 249n, 253n, 255n, 274n, 275n, 277n,
279n, 283n, 285n, 286n, 287n, 294n, 297n,
303n, 305n, 307n, 315n, 317n, 319n, 321n,
325n, 327n, 331n, 332, 333n, 339n, 341n, 343n,
345n, 348, 349n, 350n, 351n, 354n, 358n, 361n,
364, 364n, 365n, 368n, 372n, 379n, 381n,
387n, 391n, 392, 393n, 394n, 395n, 396n,
413n, 418n, 420n, 421n, 426, 427n, 431n,
433n, 435n, 437n, 439n, 442n, 445n, 447n,
448n, 449n, 450n
Venedig 5
Venus 252
Vergilius Maro 40, 104, 112, 216, 219n, 297n,
362, 402
Verona 28, 277n, 286n, 307n, 336, 336n, 338n,
357n, 449n, 450n
Vives 189n
Volz, Paul 420n, 421n
Vuaramus, Guilielmus v. Warham, William
Vulgarius 9, 11, 30, 163n
Vulgata (Vg.) 6, 7, 9, 12, 15, 22-24, 36, 42-44,
46, 49, passim
Warham, William 32, 49, 50, 389n, 398, 399n,
401n, 403n, 409n
Wittenberg 405n
Ximnez v. Jimnez de Cisneros, Francisco
Zasius 407n
Zeno 218, 219n
Zeus 267n

You might also like