Professional Documents
Culture Documents
OPERA OMNIA
DESIDERII ERASMI
ROTERODAMI
RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRUCTA
NOTISQUE ILLUSTRATA
ORDINIS SEXTI
TOMUS NONUS
LEIDEN BOSTON
2009
Sous le patronage de
LUNION ACADMIQUE INTERNATIONALE
ET DE LACADMIE ROYALE NERLANDAISE DES SCIENCES
ET DES SCIENCES HUMAINES
VAN
SECRTARIAT DU CONSEIL
Huygens Instituut
Bote Postale 90754, 2509 LT La Haye, Pays-Bas
VORWORT
EINLEITUNG
VII
CONSPECTVS SIGLORVM
52
53
162
272
332
390
453
INDEX NOMINVM
477
VORWORT
Das vorliegende Buch erscheint als 37. Band der Amsterdamer Erasmi Opera
omnia (ASD) und als neunter Band des VI. ordo, d.h. des ordo des Nouum
Testamentum (ASD VI, 1-4) und der Annotationes (ASD VI, 5-10). Die Paraphrases
in Nouum Testamentum stellen den VII. ordo dar.
Die Gliederung in ordines hat Erasmus selbst in seinen Briefen an Botzheim
und Boece fr die Herausgabe seiner Werke aufgestellt (siehe General introduction, ASD I, 1, pp. x, xvii-xviii, und C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat.
Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vortrge der AeneasSilvius-Stiftung an der Universitt Basel, XVI, Basel, Stuttgart, 1980, p. 12 sqq.,
pp. 21-22.
Der vorliegende Band (ASD VI, 9), herausgegeben von Frau Dr. M.L. van
Poll-van de Lisdonk, enthlt die Annotationes zu den Briefen an die Galater,
Epheser, Philipper, Kolosser und Thessalonicher.
In der Ausgabe des ordo VI sind bisher die nachfolgenden Bnde erschienen:
VI, 2 (Nouum Testamentum, Ioh.-Act., ed. Andrew J. Brown; 2001); VI, 3 (Nouum
Testamentum, Rom.-2. Thess., ed. Andrew J. Brown; 2004); VI, 5 Annot. in Mt.Lc., ed. P.F. Hovingh; 2000); VI, 6 (Annot. in Ioh.-Act., ed. P.F. Hovingh; 2003);
VI, 8 (Annot. in 1.2. Cor., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk); VI, 9 (Annot. in
Gal.-2. Thess., ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk; 2008).
Die Redaktionskommission ist Herrn Professor H.J. de Jonge erkenntlich fr
seinen sachkundigen Rat hinsichtlich der Herausgabe des ordo VI.
Die Redaktionskommission mchte wiederum all den Bibliotheken danken, die
Bcher, Photokopien, Mikrofilme und bibliographisches Material zur Verfgung
stellten.
Zu unserem grossen Bedauern haben wir mitzuteilen, dass Professor Cornelis
Augustijn am 1. Januar 2008, und Professor Guillaume H.M. Posthumus Meyjes
am 24. Juli 2008 verstorben sind. Professor Posthumus Meyjes war Mitglied des
Conseil international pour l'dition des oeuvres compltes d'Erasme seit 1989.
Professor Augustijn war seit 1979 Mitglied des Conseil international. Der von
VIII
VORWORT
ihm 1982 herausgegebene Band ASD IX, 1 enthlt sieben Schriften, die Erasmus
in unmittelbarer Auseinandersetzung mit der Reformation und verschiedenen
Reformatoren verfasst hat. Der Conseil wird Cornelis Augustijn und Guillaume
Posthumus Meyjes ein ehrendes Andenken bewahren.
Professor Anton G. Weiler ist November 2007 aus Altersgrnden zurckgetreten.
Der Conseil ist Herrn Weiler, der seit 1969 an der Arbeit dieses Gremiums teilgenommen hat, und der 1986 De bello Turcico und 2008 die Institutio matrimonii
christiani herausgegeben hat, zu grossem Dank verpflichtet. Als neues Mitglied
hat der Conseil Professor Dr. D. Sacr (Katholieke Universiteit Leuven) gewonnen.
Huygens Instituut
Postbus 90754
2509 LT Den Haag
Juli 2008
Die Redaktionskommission
herausgegeben von
DE
Hellevoetsluis
LISDONK
EINLEITUNG
Es spricht deshalb von selbst, dass ich die bereits von Andrew Brown kritisch
besorgten Bnde von Erasmus' neutestamentlichen Texten, d.h. ASD VI, 2 (Ioh.
Act.), aber vor allem ASD VI, 3 (Rom.2. Thess.),2 bei der Editionsarbeit des vorliegenden ASDTeils immer in Griffnhe hatte. Auch Browns akribischer Kommentar zu den Paulusbriefen hat meine Arbeit wesentlich erleichtert.
Andere Textausgaben und Studien waren mir beim Edieren der Annotationes
in Gal.2. Thess. ebenfalls von grossem Nutzen. Ich erwhne hier die wichtigsten:
Die Ausgabe der Apologia ad Annotationes Stunicae, ASD IX, 2, ed. H.J. de Jonge
und die in der Reihe der Collected Works of Erasmus erschienene bersetzung mit
Kommentar der Annotationes in Romanos, CWE 56, von Robert D. Sider, John B.
Payne et alii. Ferner: Erika Rummel, Erasmus' Annotations on the New Testament:
From Philologist to Theologian. Toronto, 1986; Jerry H. Bentley, Humanists and
Holy Writ: New Testament Scholarship in the Renaissance. Princeton, New Jersey,
1
EINLEITUNG
1983. Natrlich habe ich die bisher erschienenen Teile des 6. ordo herangezogen,
nmlich, wie gesagt, ASD VI, 2 und 3 (ed. Andrew J. Brown), aber auch die beiden von P.F. Hovingh herausgegebenen Bnde ASD VI, 5 (Annotationes in Mt.
Mc. Lc.) und ASD VI, 6 (Annotationes in Ioh. Act.). Die Leser werden auch regelmssig auf den 2003 von mir vorgelegten Teil ASD VI, 8 (Annotationes in 1.2.
Cor.) verwiesen. Weitere Literaturangaben zu speziellen Themen sind im Kommentar zu finden.
Die Vorgeschichte und die weitere Entwicklung der Annotationes sind schon
mehrmals dargestellt worden: Siehe vor allem P.F. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 130;
Rummel, Annotations passim, bes. pp. 388; Bentley, Humanists, pp. 112193; Heinz
Holeczek, Erasmus von Rotterdam, Nouum Instrumentum, Basel, 1516, Faksimile
Neudruck mit einer historischen, textkritischen und bibliographischen Einleitung.
StuttgartBad Cannstatt, 1986, pp. xiiixxxv;3 Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902,
Erster Abschnitt (Die beiden ersten Ausgaben des Neuen Testaments), pp. 158.4
In Anbetracht dieser (und anderer, nicht genannter) Abhandlungen werde ich
mich im ersten Teil meiner Einleitung, der von der Entstehungsgeschichte und
der weiteren Entwicklung der Annotationes handelt, kurz fassen.
I. Die Annotationes in Nouum Testamentum:
Ihre Entstehung und ihre weitere Entwicklung
Es gibt Parallelen zwischen der Entstehung und der Entwicklung der Adagia einerseits und der Annotationes andererseits. Erasmus verfasste diese Werke, als der Boden
dafr bereitet war. Er war weder der erste noch der einzige, der eine Sprichwrtersammlung bzw. Anmerkungen zur Bibel publizierte, aber sowohl die Adagia wie
auch die Annotationes stellten durch ihren Umfang und ihre Qualitt die Werke seiner Vorgnger in den Schatten. Eine andere hnlichkeit zwischen den Adagia und
den Annotationes ist, dass beide Werke in jeder neuen Auflage erweitert wurden.
Die Annotationes und Erasmus' Texte des Neuen Testaments, im ersten Druck
Nouum Instrumentum,5 spter Nouum Testamentum genannt, erschienen 1516 in
3
Leider hat Holeczek die von Brown gewonnenen Erkenntnisse, dargelegt im Artikel: The Date of
Erasmus' Latin Translation of the New Testament, in: Cambridge Bibliographical Society Transactions viii (1984), pp. 351380, nicht benutzt (oder nicht benutzen knnen). Demzufolge hat er
Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments zu frh (1506/1509) datiert (fr die bersetzung von
Act. und Ap. Ioh. hat er keine Datierung gegeben), cf. pp. xxxixxxiii. Dazu: H.J. de Jonge, Wann
ist Erasmus' bersetzung des Neuen Testaments entstanden?, in: Erasmus of Rotterdam. The Man
and the Scholar, edd. J. Sperna Weiland, W.Th.M. Frijhoff. Leiden, 1988, pp. 151157, bes. p. 151.
Idem, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Noui Testamenti: A Note on the Origins
of the Nouum Instrumentum, in: The Uses of Greek and Latin. Historical Essays, Edited by
A.C. Dionisotti, Anthony Grafton and Jill Kraye. London, 1988, pp. 97110.
4
Obwohl diese Studie schon 1902 erschien, enthlt sie sehr ntzliche Informationen.
5
Zur Bezeichnung Instrumentum fr die Heilige Schrift: H.J. de Jonge, Novum Testamentum
a nobis versum: The Essence of Erasmus' Edition of the New Testament, in: The Journal of
Theological Studies, New Series 35 (1984), pp. 394413, siehe p. 396, n. 5: Erasmus chose the word
EINLEITUNG
einem Band. Ab 1516 werden sie zusammen mehrmals (1519, 1522, 1527, 1535) als
zweibndiges Werk neu aufgelegt. Auf den engen Zusammenhang zwischen den
beiden Bestandteilen habe ich schon oben hingewiesen. Es versteht sich von
selbst, dass beim Behandeln der Entstehungsgeschichte der Annotationes das
Nouum Testamentum mit einbezogen werden muss.
Nouum Testamentum
Die Zeit war damals offenbar reif fr eine Edition der Bibel: Aldus Manutius
plante um 1500 eine Bibelausgabe; erst 1518 aber, nach seinem Tod, erschien in
Venedig eine griechische Version der Bibel.6 In Spanien fasste Kardinal Ximnez
(Francisco Jimnez de Cisneros)7 in der Periode 15021510 den Plan, eine gross
angelegte Bibelausgabe drucken zu lassen, die sowohl die hebrische, die griechische und die lateinische Version des Alten Testaments wie auch die griechische
und lateinische Fassung des Neuen Testaments enthalten sollte. Die Vorarbeiten
zu dieser Edition wurden an der Universitt von Alcal de Henares (= Complutum), die 1508 erffnet worden war, ausgefhrt. Nicht alles ber dieses umfangreiche Bibelprojekt, das in die Biblia Polyglotta Complutensis, die Complutensische Polyglotte, mndete, ist bekannt; wir wissen aber, dass der Teil, der das
Neue Testament umfasst, am 10. Januar 1514 fertig gedruckt war, die Publikation
und die Verbreitung von Rom aus jedoch untersagt wurden. Schliesslich erschien
die Polyglotte nach 1520,8 weshalb Erasmus' Ausgabe des griechischen neutestamentlichen Textes im Jahre 1516 den Titel der editio princeps fhren darf.
In Erasmus' Ausgabe des Nouum Instrumentum (1516) wurden der griechische
Text und Erasmus' eigene lateinische Fassung in zwei Kolumnen abgedruckt. Laut
Andrew J. Brown hat Erasmus mit der Arbeit an der Edition im eigentlichen Sinn
erst spt angefangen: There is no reason to think that he had prepared a continuous Greek or Latin text before 1514. Certainly, when Erasmus travelled to Basle
in that year, to arrange for publication, he did not take with him any Greek
manuscript.9 H.J. de Jonge macht jedoch glaubwrdig, Erasmus habe sptestens
ab 1512 an seiner lateinischen Version des Neuen Testaments gearbeitet.10
Nicht nur die Entstehungsgeschichte des Nouum Testamentum, sondern auch die
Eigenart und der Status von Erasmus' lateinischer Fassung des Neuen Testaments
Instrumentum in the title because it conveyed better than Testamentum the idea of a decision put
down in writing: testamentum could also mean an agreement without a written record. He knew of
the alternative wording from Jerome and Augustine, see his justification of the term in Ep. 1858,
ll. 51936.
6
Siehe Allen, Op. ep. I, p. 64, n.l. 280; Hovingh, ASD VI, 5, p. 2.
7
Zu Francisco Jimnez de Cisneros (14361517): Contemporaries II, pp. 235237, s.v. Jimnez.
8
Bentley, Humanists, pp. 70111 passim, bes. pp. 7074. Hovingh, ASD VI, 5, pp. 23.
9
ASD VI, 2, p. 2. Further discussion and bibliography relating to this topic verspricht Brown fr
die Einleitung von ASD VI, 1 (ASD VI, 2, p. 2, n. 1).
10
H.J. de Jonge, The Date and Purpose of Erasmus's Castigatio Novi Testamenti: A Note on the
Origins of the Novum Instrumentum, p. 107. Idem, Wann ist Erasmus' bersetzung des Neuen
Testaments entstanden?, passim, bes. pp. 155156 (fr weitere bibliographische Angaben: oben, n. 3).
EINLEITUNG
waren in den achtziger Jahren des 20. Jahrhunderts Studienobjekt und Diskussionsthema. Die wichtigste These in diesem Zusammenhang formulierte H.J. de
Jonge in seinem Aufsatz Novum Testamentum a nobis versum: The Essence of
Erasmus' Edition of the New Testament (1984). Die These beinhaltet, dass die
Herstellung einer neuen lateinischen bersetzung des Neuen Testaments Erasmus' Hauptziel war, und dass die griechische Fassung des Neuen Testaments nur
zum Vergleich der neuen bertragung beigegeben wurde. Erasmus Bestreben war
to render the Greek as well as possible in a new translation which met the
demands of the times, and whose Latin was purer, clearer, and more correct than
that of the Vulgate (Nouum Testamentum a nobis versum, p. 400).
Erasmus' Bearbeitung des VulgataTextes im Nouum Instrumentum war nicht
sehr ausgewogen: Bald behielt er den Text der Vulgata (wie er ihm bekannt war)
bei, bald korrigierte er ihn punktuell; andere Teile des Textes wiederum revidierte
er grndlich. Das trifft besonders fr die VulgataVersion der Briefe zu.11 Man
vergleiche dazu Ep. 373, ll. 194196 (= ASD VI, 5, p. 62, ll. 173174):
Caeterum in Epistolis Apostolicis ob sermonis pariter et sententiarum obscuritatem,
plura necesse fuit immutare.
EINLEITUNG
stellte die Amerbachfamilie zur Verfgung. Siehe dazu Browns Introduction, ASD
VI, 3, pp. 111. Neben diesen Handschriften benutzte Erasmus fr die Ausgaben
von 1522 und 1527 die AldinaBibel von 1518 bzw. die Complutensische Polyglotte.14 Erasmus selbst nennt einige Manuskripte der Vulgata, die er herangezogen
hat, aber sowohl die zwei VulgataHandschriften von St Paul's Cathedral wie auch
die aus Brgge bzw. Konstanz sind verlorengegangen.15 Siehe zu Erasmus' weiteren
Quellen fr seinen lateinischen Text des Neuen Testaments: Brown, Introduction,
ASD VI, 3, pp. 1617.
Annotationes
Schon vor dem Erscheinen der ersten Auflage werden die Annotationes, die Erasmus auch annotamenta (Ep. 300, l. 33), scholia (Ep. 322, l. 25) und annotatiunculae (Ep. 373, l. 4) nannte, in seinen Briefen erwhnt. Am 8. Juli 1514 schreibt
er an Servatius Rogerus, Ep. 296, ll. 155157:
Castigaui totum Nouum Testamentum, et supra mille loca annotaui non sine fructu
theologorum.
Vergleiche dazu Dorpius' Brief vom September 1514 an Erasmus, Ep. 304, ll. 86
88:
Sed Nouum quoque Testamentum te castigasse intelligo, et supra mille locos annotasse, non sine fructu theologorum.
Dorpius nennt dann Erasmus' Vorgnger, Laurentius Valla und Iacobus Faber
Stapulensis, ll. 8891:
Hic denuo est quod amicissimus amicum commonitum esse velim; et in primis
taceo quod Laurentius Valla et Iacobus Faber eadem in harena [cf. Adag. 2562] desudarint; quos tu quidem, nihil ambigo, longe lateque [cf. Adag. 970] superabis.16
Man vergleiche auch Ep. 384, die an Papst Leo X. gerichtete Einleitung zum
Nouum Instrumentum, ll. 5964, die oben (p. 3) angefhrt ist. Eine hnliche
Beschreibung von Erasmus' Vorgehen wurde auf der Titelseite des Nouum
14
Siehe Apologia, Holborn, p. 166, ll. 46: Nos in prima recognitione quattuor Graecis adiuti
sumus in tertia praeter alia accessit editio Asculana, in quarta praesto fuit et Hispaniensis.
15
Cf. ASD VI, 8, p. 47, n.l. 942 zu 1. Cor. 1, 10.
16
Siehe weiter auch ll. 91140 desselben Briefes; Ep. 334, ll. 164170; Ep. 337, ll. 835868. Laurentius Valla und Faber Stapulensis kommen in Zum Kommentar b.a., pp. 3437, zur Sprache.
EINLEITUNG
Instrumentum (1516) abgedruckt (man bedenke, dass Erasmus' Texte des Neuen
Testaments und die Annotationes 1516 in einem Band erschienen und dass es nur
ein Titelblatt gibt). Die Titelseite teilt das Folgende mit:17
Nouum Instrumentum omne, diligenter ab Erasmo Roterodamo recognitum et
emendatum vna cum Annotationibus, quae lectorem doceant, quid qua ratione
mutatum sit. Quisquis igitur amas veram Theologiam, lege, cognosce, ac deinde
iudica. Neque statim offendere, si quid mutatum offenderis, sed expende, num in
melius mutatum sit.
Auf der nchsten Seite steht eine mit Johann Froben berschriebene Vorrede:
Semper quidem mihi fuit hoc studio, lector optime, vt e nostra officina prodirent
autores boni, praesertim ii, quorum lectio conducat ad bonos mores, ac pietatem
Proinde nec meis laboribus peperci, nec pecuniis. Quin et precibus et praemiis egi,
vt castigatores adessent complures, haud vulgari doctrina praediti, et in primis Ioannes Oecolampadius Vinimontanus, praeter integritatis ac pietatis commendationem,
insignis etiam theologus, triumque linguarum egregie peritus, ipso quoque Erasmo
in hanc partem aduigilante.
17
Beim Zitieren der Titelseiten behalte ich die Grossschreibung, die sich bisweilen auf die ganze
Zeile erstreckt, nicht bei.
18
Zu Oecolampadius (14821531): Contemporaries III, pp. 2427, s.v. [Johannes] Oecolampadius,
cf. bes. p. 26; Hovingh, ASD VI, 5, p. 39, n. 255; p. 57, n.l. 67.
19
Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p. 17, und zu den Auseinandersetzungen, die sich auf die beiden
ersten Ausgaben beziehen, die schon genannte Ausgabe von Aug. Bludau, Die beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im Breisgau, 1902.
EINLEITUNG
Im Jahre 1522 wurden die Annotationes neu aufgelegt. Auf dem Titelblatt dieses
Nachdrucks steht:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum ab eodem tertio recognitum,
Annotationes item ab ipso recognitae, et auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basilaeam, AN. M.D. XXII.
Erasmus fgte in diese Ausgabe u.a. Nachtrge ein, die durch die Kritik von
Edward Lee bzw. Stunica veranlasst wurden: Siehe z.B. den Passus Annot. in
Col. 1, 15, ll. 8994 (Quemadmodum innotescit), 1522 hinzugefgt (gegen
Lee, cf. den Kommentar ad loc.) und den 1522 nachgetragenen Hinweis auf
Hieronymus in Annot. in Eph. 3, 15, ll. 685688 (Et tamen reddidimus), der
mit der von Stunica geusserten Kritik zusammenhngt (cf. den Kommentar ad
loc.). Fr die Ausgabe von 1522 verfgte Erasmus ber ein Manuskript von
Augustinus' Contra Faustum, demzufolge finden sich einige Verweise auf diese
Schrift von Augustinus in der 1522 erweiterten Edition der Annotationes vor
(siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5). Daneben gibt es Verbesserungen: Beispielsweise
wurde die falsche Bezeichnung Vulgarius durch den richtigen Namen Theophylactus ersetzt.
Eine weitere, vierte Auflage der Annotationes kam 1527 zustande:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quartum recognitae, et ex Graecis codicibus quos postea nactus est auctario neutiquam poenitendo locupletatae. Apud inclytam Rauracorum Basileam, An. M.D.
XXVII.
Welche griechischen codices Erasmus (u.a.) meint, fhrt er in einem Brief an den
Leser aus, den er am Ende der Ausgabe zusammen mit einigen Appendices20
abdrucken liess (Ep. 1789, ll. 12): Quum hanc quartam aeditionem moliremur,
nacti sumus aliquot Chrysostomi et Athanasii Graeca volumina. Erasmus spielt
in diesem Brief auch auf Persona an, den bersetzer des TheophylactusKommentars.21 Ferner erwhnt er die Complutensische Polyglotte, die er fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat.22 Erasmus verfgte nicht nur ber neue griechische Handschriften und Ausgaben fr die vierte Auflage, sondern auch ber neue
lateinische Manuskripte und Editionen. Er benutzte zwei Handschriften der Vulgata aus Konstanz, die er in Zustzen D fters erwhnt.23 Die von Beatus Rhenanus besorgte Gesamtausgabe der Werke Tertullians (Froben 1521) hat Erasmus
besonders fr seine Ausgabe von 1527 herangezogen, wie aus den Tertullian
Zustzen der Ausgabe D hervorgeht.
20
Diese Appendices enthalten u.a. sieben Listen, in die Erasmus sieben Klassen von Fehlern der
Vulgata aufgenommen hat. Siehe unten Zum Kommentar c, p. 46.
21
Dazu: n.l. 73 zu Col. 1, 12.
22
Siehe n.l. 174 zu Eph. 1, 13.
23
Siehe dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
10
EINLEITUNG
Erasmus' Konflikte mit seinen Gegnern (vor allem Natalis Beda und den spanischen Mnchen) spiegeln sich auch in dieser vierten Ausgabe wider.24 Nach
Erika Rummel (Catholic Critics II, pp. 9798) vernderte Erasmus wegen der Kritik der spanischen Mnche erst 1535 seine Texte der Annotationes. Es ist aber
nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus schon in der Ausgabe vom Mrz 1527 seine
Aussagen einigermassen nuanzierte und heikle Fragen wegen der Untersuchungen seiner Orthodoxie durch die spanischen Mnche ausfhrlicher darlegte: Er
wusste lngst, welche seiner Behauptungen umstritten waren. In dieser Weise
antizipierte er die zu erwartende Kritik.
Die letzte autorisierte, fnfte Ausgabe der Annotationes erschien 1535:
Des Erasmi Roterodami in Nouum Testamentum Annotationes, ab ipso autore iam
quintum sic recognitae, ac locupletatae, vt propemodum nouum opus videri possit
Basileae in officina Frobeniana Anno M.D. XXXV.
24
25
26
Siehe n.ll. 216220; n.ll. 281290 zu Phil. 2, 6 und n.ll. 659666 zu Phil. 4, 3.
Siehe den Kommentar ad loc.: n.ll. 155199 zu Gal. 4, 25.
Siehe n.ll. 728736 zu Gal. 3, 1.
EINLEITUNG
11
Gegen die Grundstze der AnnotationesAusgabe habe ich den betreffenden Passus im Haupttext
abdrucken lassen, damit der Apparat entlastet wird. Siehe den Kommentar ad loc. (n.ll. 225283).
28
Siehe zur komplizierten Frage der Datierung dieser Ausgabe: Cornelis Reedijk, Tandem bona
causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam, Vortrge der Aeneas
SilviusStiftung an der Universitt Basel xvi. Basel und Stuttgart, 1980, p. 32 und p. 55, n. 62. Ich
habe das betreffende Exemplar der Basler Gesamtausgabe der Gemeindebibliothek von Rotterdam
benutzt (Signatur 1 B 6).
12
EINLEITUNG
EINLEITUNG
13
Siehe z.B. Annot. in Gal. 5, 22, ll. 365366: Der relative Nebensatz [patientiam]
quae frequentius corporis quam animi dicitur ersetzt den Nebensatz [patientiam]
cum aliud quiddam sit, wodurch die frhere Aussage (cum sit) wesentlich przisiert wird. In der annotatio zu Gal. 2, 2, ll. 268282, hat Erasmus seinen Urtext
der Ausgabe von 1516 nicht nur anders formuliert, sondern auch an anderer Stelle
eingeschoben (siehe app. crit. n.ll. 268282 zu Gal. 2, 2). Die oft eintretende Diskrepanz zwischen den verschiedenen Fassungen des Textes erschwert den
Gebrauch der Siglen im Text. Dem Grundsatz der Edition32 entsprechend ist
jedem Textstck das Siglum der Ausgabe, in welcher der betreffende Abschnitt
zum ersten Mal erscheint, vorangestellt: Im vorliegenden Band bezeichnet das
Siglum [A] den Text der ersten Auflage von 1516, das Siglum [B] die Zustze in der
zweiten Auflage (1519), [C] die der dritten Auflage von 1522, [D] die von 1527 und
[E] die Nachtrge in der letzten autorisierten Auflage von 1535. Die Abschnitte, die
Erasmus spter ausgelassen hat, sind im Apparat verzeichnet,33 siehe z.B. app. crit.
n.l. 657 zu Gal. 3, 1: reuocare. CE: reuocare. Hieronymus secundo aduersus Iouinianum libro vertit impediuit A B. Den Hinweis auf Hieronymus hat Erasmus
ab der Ausgabe C (1522) getilgt (dazu: Kommentar n.l. 657 zu Annot. in Gal. 3, 1).
Welches Siglum soll nun den grundlegend umgearbeiteten Textstcken vorangestellt werden: das Siglum des Urtextes oder das der neuen Fassung? Ich werde das
Problem und mein Verfahren anhand von Beispielen erlutern.
Wenn ein Wort oder ein Satz(teil) durch sein quivalent ersetzt wurde,
behalte ich das urspngliche Siglum bei: Annot. in Gal. 4, 11, l. 30, im Text: [A]
Atque, in den Ausgaben A, B und C steht jedoch: Et. Obwohl die Lesart
Atque sich nur in den Ausgaben D und E findet, behalte ich das Siglum A bei.
Man konsultiere immer den Apparat: Bisweilen deutet das Siglum im Text nur
an, dass es einen Text gab, aber nicht welchen Text es gab. So auch Annot. in Eph.
2, 5, l. 396, wo ich das Siglum A stehenlassen habe: [A] salui facti estis, obwohl,
wie im Apparat vermerkt ist, der Text in A lautet: saluati estis.
Wenn die frhere und sptere Fassung einfach gegen einander austauschbar
sind (ohne dass sie gleichbedeutend wren), behalte ich im Text das ursprngliche
Siglum auch bei: z.B. Annot. in Gal. 4, 24, im Text, l. 109: [A] id est, im Apparat: id est BE: sunt quaedam A. So auch Annot. in Gal. 1, 16, l. 181, im Text:
[A] dissentire videtur, im Apparat: dissentire videtur CE: dissentit A B.
Das ursprngliche Siglum ist auch beibehalten, wenn die Diskrepanz zwischen
den betreffenden Fassungen grsser ist: Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 482, im Text:
[A] [quosdam] rapiendos ad immortalitatem, im Apparat: rapiendos ad
immortalitatem BE: resurrecturos A; Annot. in Phil. 2, 17, l. 375, im Text: [A]
quidam, im Apparat: quidam D E: Theologi AC.
32
Siehe ASD VI, 5, p. 35; ASD VI, 6, p. 13; ASD VI, 8, p. 9; ASD II, 1, p. 8; ASD II, 2, p. 5 etc.
Es gibt einen Ausnahmefall: Der Passus Annot. in 1. Thess. 2, 7, ll. 225283, den Erasmus in der
Ausgabe E gestrichen hat, habe ich im Haupttext beibehalten, um den Apparat zu entlasten, cf.
oben n. 27.
33
14
EINLEITUNG
Wenn jedoch die betreffenden Fassungen sich stark unterscheiden, wird das
Siglum der spteren (im Text abgedruckten) Version gebraucht: Siehe die
schon oben (p. 11) angefhrte Stelle Annot. in 1. Thess. 4, 17, l. 481. Im Text:
[C] quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus, im Apparat:
quantum recentioribus CE: quantus hinc ortus sit tumultus theologorum
A B. Man lese den Apparat folgendermassen: Die im Text abgedruckte
Fassung wird verkrzt wiedergegeben, nmlich durch das erste und das letzte
Wort quantum bzw. recentioribus. Die Lesart der Ausgabe(n), der (denen)
ich nicht folge, wird vollstndig abgedruckt: quantus hinc ortus sit tumultus
theologorum. Man beachte, dass quantum recentioribus der exakte Ersatz
der frheren Lesart quantus tumultus theologorum ist, und es sei nochmals
darauf hingewiesen, dass es fr die Rekonstruktion des vorliegenden Werkes von
Erasmus notwendig ist, den Text mit den Siglen im Zusammenhang mit dem Apparat zu lesen und zu interpretieren. Verstndlicherweise muss die Entscheidung,
welches Siglum einem neuen Textstck vorangestellt wird (das Siglum des
Urtextes oder das Siglum der neuen Version), bis zu einem gewissen Mass
subjektiv bleiben.
Bei der Wiedergabe der griechischen Texte gelten folgende Prinzipien: In der
Regel sind Akzente, Spiritus und iota subscriptum ohne Angabe im Apparat nach
heutigem Brauch gesetzt.
Akzente: Ohne Angabe im Apparat ersetze ich also ergov durch ergv in
Annot. In Gal. 5, 4, l. 241. Auch sind Varianten dieser Art, die in den autorisierten Ausgaben vorkommen, nicht in den Apparat aufgenommen. Beispielsweise: Ein Vermerk wie: hjlwtv C D: hjlwtv A B, hjltjv E fehlt im
Apparat zu Annot. in Gal. 1, 14, l. 143. Dass Varianten wie o bzw. o im Apparat figurieren, mag klar sein (cf. app. crit. n.l. 485 zu Phil. 3, 3).
Spiritus: fters, aber nicht immer, finden sich in den autorisierten Auflagen
die folgenden Schreibweisen i (o), iv (ev), u (o), utv (atv) usw. nach
dem damaligen Gebrauch der Setzer. Diese Gewohnheit ist stillschweigend
durch die heutige Schreibweise ersetzt; die allflligen Varianten sind nicht im
Apparat verzeichnet. Andererseits ist selbstverstndlich die Emendation atv
statt utv (AD) und atv (E) im Apparat n.l. 248 zu Gal. 2, 2, wohl verzeichnet, wie auch die folgenden Varianten: rov / rov (app. crit. n.l. 125 zu
Gal. 4, 24: rov AC: rov D E).
iota subscriptum: Stillschweigend ist das iota subscriptum in Annot. in Phil. 2,
30, l. 455, hinzugefgt: pljrsj, napljrsj (pljrsj, napljrsj E), aber
die Verbesserung qe fr qe (cf. qeomai) habe ich wohl im Apparat n.l. 73
zu Col. 1, 12, vermerkt, wie auch Varianten wie ljqea (BE), ljqea (A):
app. crit. n.l. 93 zu Phil. 1, 18 usw.
Zum Schluss: Es fllt auf, dass in den spteren Auflagen mehrfach itazistische
Fehler der frheren Ausgabe(n) verbessert worden sind. Siehe z.B.:
EINLEITUNG
15
16
EINLEITUNG
der Vokalisationszeichen) ist in den alten Ausgaben nicht immer deutlich. Das
trifft besonders fr die folgenden Buchstaben zu: Das Daleth, das Resh und das
finale Kap, das He und das Chet, das Samech und das finale Mem sind schwer
voneinander zu unterscheiden.
2. Zum kritischen Apparat
Die fnf von Erasmus autorisierten Auflagen aus den Jahren 1516, 1519, 1522, 1527,
1535 spielen die wichtigste Rolle im Apparat, aber auch die beiden schon genannten spteren Ausgaben von Erasmus' Gesamtwerk, d.h. tomus VI der Basler Ausgabe (1542) und der 6. Teil der Leidener Edition (1705), wurden herangezogen
und figurieren im Apparat (zweimal bzw. einmal). Ich verweise im Apparat auch
auf die Erratalisten, die am Ende der autorisierten Editionen gedruckt wurden,
ebenso wie auf die Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata aus dem Jahre 1529 (siehe unten, p. 18).
Orthographische Varianten sind im allgemeinen nicht im Apparat verzeichnet.
Man vergleiche z.B. die nachfolgende Variation der Schreibweise in Annot. in
Phil. 3, die ich nicht im Apparat vermerkt habe:
476 circuncisione E: circumcisione AD;
478 Circunciditur CE: Circumciditur A B;
511 Circuncisus E: Circumcisus AD;
512 circuncisio E: circumcisio A B D: circucisio C;
512 circuncisionem E: circumcisionem A B, circucisionem C D;
514 circuncisionem E: circucsionem A, circumcisionem BD;
529 Psalmo cxviii. CE: psalmo 118 B;
529 sermone octauo CE: sermone 8. B;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
547 iustitiam BE: iusticiam A;
559560 comprehendam CE: compraehendam A B;
560 comprehensus A CE: compraehensus B;
581 Psalmum trigesimumoctauum CE: psalmum 38. B;
592 epistola xlviii. CE: epistola 48. B;
592593 sermone xv. CE: sermone 15. B;
624 considerate CE: consyderate A B.
Mit solchen Angaben habe ich den Apparat nicht belastet, denn sie spielen fr
die Textkonstitution keine wesentliche Rolle. Varianten hingegen, wie z.B.:
Annot. in Gal. 3, 3, ll. 752753 coeperitis CE: ceperitis A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 259 celauit BD: caelauit E,
sind aus verstndlichen Grnden im Apparat vermerkt.
Der apparatus criticus in Verbindung mit dem Text ermglicht es dem Leser, jede
der autorisierten Ausgaben AE zu rekonstruieren und die Entwicklungsgeschichte
EINLEITUNG
17
des Textes zu verfolgen. Fr die Kollation standen mir alte Drucke und Faksimile
Ausgaben der alten Drucke zur Verfgung, nmlich der FaksimileNeudruck der
Erstausgabe des Nouum Instrumentum (d.h. des griechischen und lateinischen Textes des Neuen Testaments und der Annotationes) aus dem Jahre 1516, besorgt von
Heinz Holeczek (StuttgartBad Cannstatt, 1986) und je ein Exemplar der spteren
Auflagen aus der Gemeindebibliothek in Rotterdam: der zweiten Auflage, Basel 1519
(Signatur 11 C 11), der dritten Auflage, Basel 1522 (Signatur 10 A 8), der vierten Auflage, Basel 1527 (Signatur 11 H 3) und der fnften Auflage, Basel 1535 (Signatur 11 A
8). Ausserdem habe ich die FaksimileAusgabe Erasmus' Annotations on the New
Testament, Galatians to the Apocalypse. Facsimile of the final Latin Text, With all earlier Variants, edited by Anne Reeve, Introduction by M.A. Screech. Leiden, 1993,
herangezogen. Diese Ausgabe umfasst laut dem Titel einen Reprint der Annotationes
in Gal.Ap. Ioh. der Auflage E und die vollstndige Kollation mit Angabe der Varianten der frheren Ausgaben. An der vorangehenden FaksimileAusgabe der Annotationes in Act. 2. Cor. (Leiden, 1990), von denselben Autoren besorgt, hat H.J. de
Jonge in seiner Rezension (NAKG 71, 1991, pp. 111113) Kritik gebt. Sein Befund
war: The problem is that the critical apparatus is not as full, accurate and trustworthy as it should be und, nachdem er eine Passage von neuem kollationiert hat:
I regret to have to conclude that in my view the result of this comparison makes
the ReeveScreech edition unusable for critical purposes. Aufgrund der Kollation
der Annot. in Gal.2. Thess. komme ich zum selben Ergebnis. Zu viele Angaben fehlen und es gibt Ungenauigkeiten, wie sich aus den hier gebotenen Nachtrgen zum
zweiten Kapitel des Philipperbriefes herausstellt. Die folgenden Angaben fehlen:
Annot. in Phil. 2, 1, l. 180: ergo E: igitur AD;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 182: debebant D E: debeant B C;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 183: vergit CE: vertit B;
Annot. in Phil. 2, 1, l. 192: interpretum BE: interpretem A.
Annot. in Phil. 2, 3, l. 203: tapeinofrosnj BE: tapeinofrosnj A;
Annot. in Phil. 2, 4, l. 206: id est BE: t. A;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 220: Porro CE: Caeterum A B;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 233: referri videtur D E: refert B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 238: explicans D E: explicarit B C;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 254: locus wurde ab Ausgabe D hinzugefgt (nicht ab
B, wie in ed. ReeveScreech);
Annot. in Phil. 2, 6, l. 277: Graece C D Ec: graeca A, graece B, Gxaece E;
Annot. in Phil. 2, 6, l. 278: assimilationem D E: assimulationem AC;
Annot. in Phil. 2, 6, ll. 291293: ereqev habens wurde ab der Ausgabe D
hinzugefgt (nicht ab B, wie in ed. ReeveScreech).
Annot. in Phil. 2, 7, l. 306: diceretur D E: dicetur B C;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 340: Sine BE: Sue A;
Annot. in Phil. 2, 15, l. 343: mmjta B C: mmjtoi A D E;
Annot. in Phil. 2, 16, l. 359: kaxjma BE: dzan A;
Annot. in Phil. 2, 18, l. 379: quod CE: quoque A B;
18
EINLEITUNG
Dazu: Rademaker, ASD V, 3, p. 325. Zu den Loca: Ep. 2095 und Allen, Introd. Ep. 2095.
19
EINLEITUNG
und:
non modo de Christianis Loca: quam Christianis BD, non modo Christianis E.
In E war Erasmus' eigener Vorschlag nicht ganz genau bernommen (de war
ausgelassen), weshalb ich den Loca folge.
Siehe auch app. crit. n.ll. 633637 zu Phil. 3, 20:
Nec refert terrenam E: Miror interpreti placuisse amphibologiam, adeo vt velut
hanc affectans [velut hanc affectans om. AC] a Graecis verbis discederet: nisi quod
Ex quo apud illum fere sonat, ex quo tempore, siue postquam AD. Cf. Loca: Miror
interpreti etc. vsque ad extremum annotationis, dele quod scriptum est.
Erasmus hat den betreffenden Passus in E getilgt, wie er selbst in den Loca, p.
246, vorgeschlagen hat.
Noch eine andere Art von Angaben, die sich im Apparat findet, sollte erklrt
werden. Es handelt sich um Verschiebungen und Umstellungen von Passagen im
Text der Annotationes. Am meisten wurde in der Auflage B die Reihenfolge der
Lemmata gendert, aber auch in den spteren Ausgaben werden Umstellungen
vorgenommen. Man vergleiche z.B. die Reihenfolge der Lemmata in Annot. in
Gal. 3, 1013 in E, BD und in A:
E
Sub maledicto sunt
Maledictus omnis
Qui non permanserit
Quoniam autem
Ex fide viuit
De maledicto legis
Factus pro nobis maledictus
BD
Sub maledicto sunt
Quoniam autem
Maledictus omnis homo
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Ex maledicto legis
Factus pro nobis maledictus
A
Sub maledicto sunt
(fehlt in A)
Quoniam autem
Ex maledicto legis
Qui non permanserit
Ex fide viuit
Factus pro nobis maledictus
20
EINLEITUNG
In dieser Weise gebe ich an, dass in der Ausgabe A das Lemma von Gal. 1, 18
Videre Petrum mit der Erluterung dazu (Istorsai, quod verbum apud Graecos
plus aliquid significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre,
quanquam id negat Hieronymus) zwischen dem Lemma zu Gal. 1, 21: Ciliciae
(210) und dem zu Gal. 1, 22 Quae erant in Christo (211) eingeschoben war.
Wenn durch mehrere sptere Umstellungen die Aufeinanderfolge der Lemmata in A nicht unmittelbar klar ist, setze ich im Apparat die Reihenfolge ausdrcklich hinzu. Siehe z.B. app. crit. n.ll. 820824 zu Gal. 3, 1013:
De [Ex A] maledicto conuicium post lemma Quoniam autem [post quadrat 814]
posuit A. Obserua ordinem lemmatum in A: Sub maledicto sunt [794], Quoniam
autem [813], De [Ex A] maledicto legis [820], Qui non permanserit [811], Ex fide
viuit [814], Factus pro nobis maledictus [824]. (Siehe oben, p. 19).
Wenn eine Passage aus A in B umgestellt und auch in B (oder in spteren Auflagen) erweitert wird, gebe ich das im Apparat wieder. Siehe z.B. app. crit. n.ll.
5358 zu Eph. 4, 2425:
Et sanctitate veritatis [54]. Cum interpres [5758] inter lemma Irascimini et
nolite peccare [post calumniandi ethnicis (gentilibus A) 70] et lemma Nolite dare
[76] posuit A.
Man ziehe den betreffenden Text heran, um diese Angabe des Apparats zu interpretieren: Der Passus zwischen veritatis [54] und Cum proximo [57] wurde erst
in D hinzugefgt, wie man im Text sehen kann; diese Tatsache ist aus dem Apparat zu schliessen. Die Passage ll. 7075 (quibus videbimini calumniatori)
besteht aus Zustzen der spteren Auflagen B, C, D und E, fehlte also in A. Auch
dieses Faktum ist aus dem Apparat abzuleiten.
Nach diesen Grundstzen sind auch die komplizierteren Flle wiedergegeben:
Umstellungen, die mit Textnderungen verbunden sind. Siehe z.B. Annot. in
Eph. 1, 14, ll. 217219. Die Passage Pignus tempore lautete in AC anders
und war an anderer Stelle eingeschoben. Im Apparat zur Stelle steht:
Pignus tempore? D E: Hieronymus illud interesse putat inter pignus et arrabonem. Pignus, quod Graeci vocant hypothecam, datur in mutuo. Arrabo in contractu
emptionis et venditionis, quo firma sit obligatio. Quod si tanta tempore? post qui
Spiritus est arrabo [221] posuerunt AC.
35
Der Begriff Lemma ist doppeldeutig: Der Ausdruck bezeichnet in der vorliegenden Ausgabe
sowohl die kurze Angabe des Vg.Textes (Sub maledicto sunt, Maledictus omnis etc.) wie auch diese
Angabe mit der dazu gehrenden Darlegung.
EINLEITUNG
21
218
Die Rekonstruktion des Textes der Auflage A bzw. B usw. ist durch die Umstellungen, Erweiterungen und vorgenommenen Abnderungen nicht einfach: Der
Text mit den Siglen muss deshalb immer mit einem Seitenblick auf den Apparat
gelesen werden.
Zum Schluss: Die Varianten id est bzw. i. sind nicht im Apparat vermerkt.
3. Zum Kommentar
Ingenue fateor esse permulta, quae doctius tractari potuissent.36
Mit dieser captatio beneuolentiae mchte ich die Darlegung zum von mir
verfassten Kommentar anfangen. Mir ist bewusst, dass ein Kommentar zu
Erasmus' Annotationes immer verbessert werden kann und nie vollstndig sein
wird.
Im Nachstehenden werde ich mein Verfahren mit dem Kommentar erlutern.
Zunchst wird die Rolle des Nouum Testamentum im Zusammenhang mit dem
Kommentar zu den Annotationes dargelegt (a.); dann kommen die Quellen, die
Erasmus fr die Annotationes benutzt hat, zur Sprache (b.) und danach die weiteren Angaben im Kommentar (c.).
a. Nouum Testamentum und die Annotationes
Das Nouum Instrumentum, d.h. die Texte des griechischen bzw. lateinischen
Neuen Testaments, und die Annotationes erschienen 1516 in einem Band. Dieser
Umstand zeigt nachdrcklich den engen, schon oben am Anfang der Einleitung
betonten, Zusammenhang zwischen den beiden Bestandteilen von Erasmus'
Bibelprojekt, auch wenn spter die neutestamentlichen Texte einerseits und die
Annotationes andererseits in Einzelbnden herausgegeben wurden. Auch Erasmus
selbst unterstreicht die enge Beziehung zwischen seinem Nouum Testamentum
(Instrumentum) und den Annotationes, cf. Ep. 373, ll. 46 = ASD VI, 5, p. 53, ll.
1011:
Primum annotatiunculas scribimus, non commentarios; et eas duntaxtat quae ad
lectionis synceritatem pertinent.
Die Annotationes dienen also der Textbereinigung. Man vergleiche z.B. auch Ep.
337 (Ende Mai 1515) an Martinus Dorpius, ll. 864868 (oben, p. 7, angefhrt):
36
22
EINLEITUNG
dazu auch die Rat. ver. theol. Holborn, p. 270, ll. 1314:
[Annotationibus] quibus Nouum Testamentum explanauimus.
Im Kommentar habe ich versucht, diesen Zusammenhang zwischen Erasmus' Edition des Neuen Testaments und seinen Anmerkungen deutlich werden zu lassen.
Erasmus behandelt die Bibelstellen in aufeinanderfolgenden Lemmata, die im
vorliegenden Text durch gesperrten Schriftsatz wiedergegeben sind. In den Lemmata bietet Erasmus den VulgataText nach der von ihm benutzten Vorlage. Beim
Verzeichnen der Abweichungen von den modernen Ausgaben beziehe ich mich auf
die Editionen von WordsworthWhite u.a. (Oxford 19131941) bzw. von Robertus
Weber (Stuttgart, 21975 = Stuttgart.Vg.). Auch Brown hat in seiner Ausgabe des
Nouum Testamentum immer den Vg.Text zum Vergleich erwhnt, wobei er sich auf
die genannten modernen Ausgaben beruft. Daneben benutzte er einige alte Ausgaben: Erasmus' Vg.Text, der in der Auflage des Nouum Testamentum von 1527 in
einer dritten Kolumne abgedruckt war, und die Vg.Ausgaben von Froben 1491
bzw. 1514. Siehe zu seinem Verfahren diesbezglich: ASD VI, 3, pp. 1617.
Es spricht fr sich, dass ich Browns Befunde verwendet habe und die betreffenden Stellen seines Kommentars systematisch erwhne. Siehe z.B. das Lemma
zu Eph. 1, 23, l. 294: Et plenitudo. Im Kommentar:
Et plenitudo (plenitudo: et plenitudo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3,
p. 504, n. 232).
D.h.: Et plenitudo ist das von Erasmus gebotene Lemma der Vg., die heutige Lesart steht zusammen mit der von Erasmus verwendeten Variante eingeklammert:
(plenitudo: et plenitudo v.l.). Fr die weiteren Angaben verweise ich auf WordsworthWhite und Brown ASD VI, 3.
Auch Erasmus' Fassung des Nouum Testamentum ist in der Regel im Kommentar wiedergegeben. Siehe die schon genannte Stelle der Annot. in Eph. 1, 23,
l. 294. Im Kommentar:
Et plenitudo Nov. Test.: complementum [plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 504, n. 232).
EINLEITUNG
23
Auch die variae lectiones in den fnf Auflagen (AE) des Nouum Testamentum
erwhne ich: Siehe die oben genannte Stelle des Kommentars n.l. 294 zu Eph. 1, 23:
Nov. Test.: complementum [plenitudo A].
Die orthographischen Varianten aber nenne ich nicht, obwohl auch sie von
Brown in seinem Apparat vermerkt sind. Eine Angabe wie z.B. ASD VI, 3, p.
448, n. 5, zu Gal. 1, 5:
secula seculorum CE: saecula saeculorum A B,
Erasmus zitiert nahezu immer die griechische Fassung der Passagen, die er behandelt. Im Kommentar wird die Lesart der heutigen Ausgaben erwhnt, wenn Erasmus' Version davon abweicht. Siehe z.B. Kommentar n.l. 247 zu Col. 2, 2:
Sumbibasqntwn (sumbibasqntev: sumbibasqntwn v.l.).
Fr die Lesarten der modernen Ausgaben beziehe ich mich auf die massgebenden
Ausgaben von NestleAland (27. Edition = N27) bzw. Tischendorf. Wenn N27
und Tischendorf nicht dieselbe Lesart bieten, vermerke ich das im Kommentar.
Siehe z.B. n.l. 559 zu Phil. 3, 12:
E ka (e ka N27: e Tischendorf ).
Wenn Erasmus und die heutigen Ausgaben dieselbe Lesart bieten, habe ich das in
der Regel im Kommentar notiert. Siehe beispielsweise n.l. 424 zu Phil. 2, 29:
Entmouv xete So auch die heutigen Ausgaben.
Die griechischen Lesarten, denen Erasmus folgt, sind von Brown ausfhrlich
behandelt. Selbstverstndlich habe ich seinen Kommentar immer wieder herangezogen und verweise ich sehr oft darauf. Siehe z.B. Kommentar n.l. 526 zu
Phil. 3, 8:
Ka enai (skbala: skbala enai v.l. cf.: ASD VI, 3, p. 574, n. 88).
24
EINLEITUNG
Brown macht in seiner Einleitung klar, dass das Basler Ms. AN III 11 (cod. 2817), das
den Text der Paulusbriefe mitsamt den sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius
dazu enthlt, als Grundlage fr den griechischen Text des Nouum Instrumentum
(1516) der in ASD VI, 3 edierten Paulusbriefe (Rom. 2. Thess.) gedient hat.37
Da ich ber eine Kopie dieser Handschrift verfge, habe ich der Versuchung,
die Lesarten von Erasmus' griechischen Bibelzitaten in den Annot. in Gal.2.
Thess. und die der Handschrift AN III 11 miteinander zu vergleichen und zu
erwhnen nicht widerstehen knnen, obwohl auch Brown den betreffenden Lesarten (mitsamt denen aus anderen Handschriften) Aufmerksamkeit widmet.
Siehe z.B. Kommentar n.l. 642 zu Phil. 3, 21:
Graecis (at: aut v.l. siehe z.B. AN III 11, cod. 2817, fo 278r).
Wie oben gesagt, verwende ich die modernen Ausgaben von NestleAland und
Tischendorf zum Vergleich: Ich zitiere also Erasmus' Lesarten vor dem Hintergrund der westlichen Texttypen, whrend Erasmus' griechischer Text aus der
byzantinischen berlieferung stammt. Erasmus' Text wurde die Grundlage des
sogenannten Textus receptus, d.h. des Textes, der sozusagen kanonisiert worden
war. Die moderne Textkritik richtete sich aber gegen den Texttyp des Erasmus,
wie sich aus den heutigen Ausgaben herausstellt.38
b. Erasmus' Quellen zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Mit der folgenden Erklrung hat Erasmus seine Annotationes zu den Paulusbriefen berschrieben:
Annotationes Des Erasmi Roterodami in epistolas Pauli Apostoli diligenter recognitas ab eodem, primum ad Graecam veritatem, deinde ad vetustissimorum exemplarium Latinorum fidem, postremo ad probatissimorum autorum citationes simul et
interpretationes.39
Erasmus nennt hier seine Quellen fr Nouum Testamentum: Die von ihm benutzten griechischen Manuskripte, die lateinischen Handschriften der Vulgata und die
Werke der Kirchenvter, denen er sowohl Lesarten wie auch Interpretationen entnahm. Dass er die Quellen, die er zur Besttigung seiner Textkonstitution heranzog, auch in den Annotationes benutzte, liegt wegen des engen Zusammenhangs
zwischen Nouum Testamentum und den Annotationes wohl auf der Hand.
37
Ausfhrlich zu dieser Handschrift und zum Gebrauch dieses Ms. im Nouum Instrumentum:
Brown, ASD VI, 3, pp. 46. Siehe auch Bentley, Humanists, p. 125; pp. 128129.
38
Nach Bo Reicke, Erasmus und die neutestamentliche Textgeschichte, in: Theologische Zeitschrift (22), Basel, 1966, pp. 254265, passim; Bruce Metzger, A Textual Commentary on the Greek
New Testament. Stuttgart, 21998, pp. 4*10*. Brown kritisiert die modernen Ausgaben in seiner Einleitung, ASD VI, 2, p. 8: [the modern critical editions] which tend to reflect the assumption that
the later manuscripts generally represent an inferior form of text.
39
Dieser Satz ist nicht in LB VI ad loc. abgedruckt, steht jedoch vor dem Anfang der Annotationes
in Rom. der Ausgabe E, p. 334 (und mit nur geringfgigen Abweichungen in den frheren Ausgaben AD).
EINLEITUNG
25
Laut Erasmus erfordert der Gebrauch der (alten) Kommentare ein gutes Unterscheidungsvermgen. So sagt er im Eccl. III, ASD V, 5, p. 200, ll. 981983
(nahezu unmittelbar vor der zitierten Stelle):
Interpretes autem cum delectu iudicioque legendi sunt, in genere tamen Graeci Latinos superant in synceriter tractandis Scripturis et antiqui recentiores.
Die Gruppe der recentiores, denen Erasmus die antiqui bevorzugt, umfasst Autoren wie Beda, Rhabanus Maurus, Thomas Aquinas, Nicolaus Lyranus, Hugo
Carrensis, die Erasmus in der Apologia zusammen erwhnt (Holborn, p. 166, l.
36p. 167, l. 4):
Qua de re [die unterschiedenen Lesarten der Bibel] si quis dubitet, huic fidem fecerint codices typis etiam excusi cum annotamentis marginalibus,42 quae declarant
varietatem lectionis, et si id parum est, ex commentariis Bedae, Rabani, Thomae, ex
commentariis Lyrani, ex commentariis Hugonis Carensis idem intelliget.
Erasmus benutzte daneben die Glossa Ordinaria, die er brigens negativ beurteilt.
Auch der sehr oft von Erasmus herangezogene Kommentator Theophylactus
40
Siehe H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6566; Hovingh, ASD VI, 5, p. 61, n.ll. 140141;
Chomarat, ASD V, 5, p. 201, Kommentar zu ll. 981988.
41
Zu Erasmus' Bewertung der Kommentare und zu seiner Meinung ber die Benutzung derselben: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, pp. 6267. Die zitierten Stellen des Eccl. und Rat. ver.
theol. sind diesem Artikel entnommen.
42
Es handelt sich hier wahrscheinlich um eine Ausgabe der Vulgata, in der die variae lectiones in
margine abgedruckt worden waren (cf. H.J. de Jonge, A propos des premiers apparats critiques
dans la bible Latine imprime, in: NAKG 57 (1977), pp. 145147), und nicht, wie der genannte
Autor anfangs meinte, um die Strassburger Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (ed. pr.) bei
Adolph Rusch von Strassburg, 1480/1481 oder eine andere frhe Ausgabe der Glossa Ordinaria (vgl.
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 53).
26
EINLEITUNG
wird von ihm zu den recentiores oder neoterici gerechnet, cf. Annot. in Mc. 1,
ASD VI, 5, p. 352, ll. 4849: Nam Theophylactus neotericus est.43
Erasmus verfgte ber eine ziemlich grosse Anzahl von durchgehenden
Kommentaren zu Gal.2. Thess. Die Kommentare von Ambrosiaster hat er fr
die Paulusbriefe nahezu systematisch ausgewertet; auch die Hieronymuskommentare zu dem Galater und Ephesierbrief und Augustinus' Expositio in
Galatas hat er im Hinblick auf die betreffenden Briefe methodisch durchgearbeitet. Oft benutzte er Chrysostomus' Predigten zu den Paulusbriefen,
ebenfalls Theophylactus' Expositiones zu denselben; regelmssig konsultierte
er Thomas Aquinas' Super epistolas Pauli lectura und die scholia Graeca, d.h.
die sogenannten Scholien von Ps.Oecumenius, die ihm durch die oben
genannte Handschrift AN III 11 (cod. 2817) zugnglich waren. Weniger verweist Erasmus auf den Kommentar zu den Paulusbriefen von Pelagius, den er
nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. Die mittelalterliche Glossa
Ordinaria, die Postillen von Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus kommen
vereinzelt zur Sprache. Die Adnotationes von Lorenzo Valla hat Erasmus ziemlich oft, aber nicht selten ohne Quellenangabe, verwendet. Fabers Ausgabe der
Paulusbriefe (mit Kommentar) kommt besonders in polemischem Kontext zur
Sprache.
Zu diesen Quellen werde ich kurz das Wichtigste sagen: Weitere Einzelheiten
kommen an den relevanten Stellen im Kommentar zur Sprache.
a. Autoren der durchgehenden Kommentare
Ambrosiaster
Erasmus benutzte einen um 366384 verfassten Kommentar zu den 13 Paulusbriefen, den er Ambrosius zuschrieb und den er in tomus IV seiner Ambrosiusausgabe (1527) abdrucken liess. Er merkt zu diesem Kommentar an:
In singulas Pauli epistolas adiecit argumenta, nescio quis, Ambrosii titulo, aut certe
quae posuerat Ambrosius, contaminauit, praesertim in epistolas ad Romanos, ad
Corinthios et ad Galatas: et in ipsis commentariis alicubi videntur adiecta quaedam
alicubi decurtata (tomus IV, unnumeriertes fo 2v).
Es hat sich herausgestellt, dass der betreffende Kommentar nicht von Ambrosius,
sondern von einem anonymen Autor, den man Ambrosiaster genannt hat, angefertigt ist.44 Zu Unrecht wurde die Prgung des Namens Ambrosiaster Erasmus
43
EINLEITUNG
27
28
EINLEITUNG
Siehe die Widmungsepistel, Ep. 1841 und Allen, introd. Ep. 1841. Die bersetzung aus Chrysostomus zum Galaterbrief steht LB VIII, 267318: Diui Ioannis Chrysostomi enarratio in epistolam ad Galatas, Desiderio Erasmo Roterodamo interprete.
50
Siehe n.l. 299 zu Phil. 2, 6. Die betreffende bersetzung steht in LB VIII, 319326: Diui Ioannis Chrysostomi in epistolam Pauli ad Philippenses Homilia prima, secunda, Desiderio Erasmo
Roterodamo interprete.
51
Siehe Contemporaries I, pp. 200202 s.v. [Germain de] Brie.
52
Nicht nur Germanus Brixius, sondern auch Oecolampadius profilierte sich als bersetzer der
ChrysostomusTexte. Ausfhrlich zu ihm: Ernst Staehelin: Die Vterbersetzungen Oekolampads, in: Schweizerische Theologische Zeitschrift 33 (1916), pp. 5791, bes. pp. 6991. An Brixius
schrieb Erasmus, Ep. 1736, ll. 12: In Chrysostomo vertendo videre mihi mirificum artificem praestitisse, illiusque copiam tua copia superasse.
53
Ep. 1736, ll. 810. Siehe zur Chrysostomusausgabe des Cratander: Allen, Ep. 1736, n. 8.
54
Dazu: Allen, Ep. 1736, n. 18; Jan den Boeft, Erasmus and the Church Fathers, in: The Reception of the Church Fathers in the West ed. by Irena Backus, vol. II, pp. 537572, bes. p. 564.
EINLEITUNG
29
Ego nactus sum commentarios in Acta, quae plane notha sunt; item in Epistolam ad
Romanos gnjsouv; rursum in Epistolam ad Hebraeos nothos et versos. Item in Epistolam ad Philippenses Homilias duas, sed nothas, ni fallor, quas iam aedidi Latinas
factas.
Erasmus hat fr die Ausgabe der Annot. in Phil. von 1527 nur an einer Stelle
offenbar die Handschrift der Homilien zu Phil. benutzt (cf. Annot. in Phil. 1, 1,
l. 19 und den Kommentar ad loc.). Er hat berhaupt nur selten in den Ausgaben
der Annotationes vor 1535 auf Chrysostomus verwiesen; siehe ausser der genannten Stelle:
Annot. in Phil. 1, 18, im Zusatz D, l. 98;
Annot. in Phil. 2, 6, im Zusatz C, l. 225;
Annot. in Phil. 3, 8, im Zusatz D, l. 534;
Annot. in Col. 2, 14, im Zusatz D, l. 356;
Annot. in 2. Thess. 1, 11, im Zusatz A, l. 51.
Am meisten handelt es sich um andere Predigten als die in Phil. bzw. Col. und 2.
Thess. (siehe den Kommentar ad locc.). Es ist nicht unwahrscheinlich, dass Erasmus fr diese Stellen eine der bersetzungen aus Chrysostomus, ber die er verfgte, herangezogen hat. Er besass bersetzungen von Brixius und Oecolampadius
und die genannte Frobensche Gesamtausgabe des lateinischen Chrysostomus von
1530 (die aber fr die Ausgaben der Annotationes vor 1535 nicht relevant ist); siehe
Husner Versandliste:
Nr. 58 Joan. Chrysosto. Brix.
Nr. 166 Chrysost. cegmata Oecolamp.55
Nr. 230 Tom. 15 cum indice operum Jo. Chrysostomi Frob.
Nr. 231 Chrysost. in Genesim interprete Oecolam.
Theophylactus
Erasmus verwendete sowohl die ursprngliche griechische Fassung wie auch die
lateinische bersetzung des Pauluskommentars von Theophylactus, der im 11.
Jahrhundert Erzbischof von Bulgarien war.56 In Basel stand ihm das Manuskript
des Kommentars zu den Paulusbriefen von Theophylactus, cod. 2105, aus der
Bibliothek des dortigen Dominikanerklosters zur Verfgung. Siehe zur
Geschichte dieses codex: Brown, ASD VI, 3, pp. 810: Es hat sich herausgestellt,
dass diese Handschrift, die Vernet nicht identifizieren konnte,57 sich in der Bodleian Library, Oxford, unter der Signatur Auct. E.1.6, befindet. In Lwen, wo er
55
Siehe Ernst Staehelin, Die Vterbersetzungen Oekolampads, p. 72 (cf. n. 52): Im Mrz 1523
liess Oekolampad eine Sammlung von Chrysostomusbersetzungen erscheinen unter dem Titel:
Diui Ioannis Chrysostomi Psegmata quaedam.
56
Zu Theophylactus: Hovingh, ASD VI, 5, p. 15, n. 99.
57
Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 88: Vulgarius, Super 14. Epistolas Pauli.
Non retrouv.
30
EINLEITUNG
die zweite Ausgabe der Annotationes grsstenteils vorbereitete, konnte er nur die
lateinische bersetzung des Theophylactuskommentars von Christophorus Persona heranziehen. In den Auflagen A und B (1516, 1519) nannte Erasmus Theophylactus Vulgarius. Er hatte nmlich auf dem Einband des Ms. 817 (= Bas A III
15), das den Text der Evangelien und Theophylactus' Kommentar dazu enthlt,
folgende Worte gefunden: Vulgarius archiepiscopus super euangelia quattuor
und daraus den Namen Vulgarius hergeleitet. Zur Verwirrung trug bei, dass in
den Ausgaben der bersetzung des Theophylactuskommentars zu Paulus nicht
Theophylactus, sondern Athanasius als Verfasser auf dem Titelblatt genannt
wurde. Erasmus fand jedoch noch vor dem Erscheinen der zweiten Auflage der
Annotationes heraus, dass es sich bei Vulgarius und Theophylactus um dieselbe
Person handelt und dass die bersetzung des sogenannten Athanasiuskommentars zu den Paulusbriefen in Tat und Wahrheit die bertragung von Theophylactus' Kommentar war.58 Die bersetzung von Persona habe ich an den betreffenden Stellen oft angefhrt nach der Ausgabe aus 1519 (Paris bei Jean Petit).
Erasmus erwhnt fters, dass Theophylactus Chrysostomus folge, sogar bernehme. Siehe z.B. Ep. 1795, l. 17:
Quod in Theophylacto totus fere Chrysostomus est.
Laut CWE 56, p. 26, n. 35, hat Theophylactus Chrysostomus' Homilien zu den
Paulusbriefen grossenteils nur indirekt verwendet; er hat sie vor allem durch den
Ps.OecumeniusKommentar, der nach Bardenhewer gewissermassen in der
Mitte zwischen einer selbstndigen Arbeit und einer Katenenkompilation steht,
benutzt.59
Thomas Aquinas
Fr die Annot. in Gal.2. Thess. benutzte Erasmus Thomas' Kommentar zu
den Paulusbriefen regelmssig, die Summa theologica sporadisch. Erasmus'
Urteil ber Thomas ist ziemlich nuanciert. Ihm war bewusst, dass Thomas
insbesondere durch den Mangel an Griechischkenntnissen, der ihm nicht vorzuwerfen war, gehindert wurde; er zeigt Verstndnis dafr. Siehe z.B. Ep. 1126,
ll. 263264:
Thomam dignum fuisse feliciori saeculo, cum ipsi nec ingenium nec industria
defuisset,
Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437 und im vorliegenden Kommentar n.l. 29 zu Eph.
1, 3. Vgl. auch ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140.
59
Siehe Bardenhewer V, pp. 100101; ferner zu Theopylactus: Rummel, Annotations, pp. 6768
und ASD VI, 8, p. 65, n.l. 411 zu 1. Cor. 2, 13.
EINLEITUNG
31
Trotzdem kritisiert er Thomas' Darlegungen: Siehe z.B. Annot. in Eph. 5, 18, ll.
297298 (zum Begriff luxuria):
Tamen impudens mihi videtur quod Thomas extorquere conatur, luxuriam proprie
dici de immodico vsu rei venereae,
an anderen Stellen lobt er ihn, wie z.B. Annot. in Gal. 2, 11, ll. 454456:
Thomas Aquinas verbosissimam disputationem, quae super hac re versatur in
Hieronymum et Augustinum, non inscite contraxit in compendium.
60
J.P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. Jean Claude
Margolin. Toronto, 1972, pp. 581611.
61
Siehe Brown, ASD VI, 3, pp. 46 (cf. oben n. 37).
62
Oecumenius war der Verfasser eines Apokalypsekommentars, der um 600 geschrieben sein
muss. Er wird also um die Wende des 6. zum 7. Jahrhunderts gelebt haben. Nach Bardenhewer
V, pp. 99100.
63
CWE 56, p. 13, n. 1, bietet eine knappe Zusammenfassung der Ps.Oecumeniusfrage. Siehe auch:
ASD IX, 2, p. 195, n.l. 539; Bardenhewer V, pp. 99102.
64
Siehe Andr Vernet, Les manuscrits grecs de Jean de Raguse, p. 85, Nr. xv.
32
EINLEITUNG
Pelagius
Erasmus verwendete den Pauluskommentar von Pelagius weniger oft als Ps.Oecumenius' Erluterungen. Er erwhnt den Namen Pelagius nicht, weil er den Kommentar nur als unechtes Werk von Hieronymus kannte. So spricht er Annot. in
Phil. 2, 17, l. 374, von dem scholiastes pseudieronymus und Annot. in Eph. 2, 15,
ll. 500501:
Nec abhorret ab his commentum scholiastae, cui nomen fecerunt Hieronymo,
Trotzdem wurden diese Kommentare von Pelagius im 9. tomus der Gesamtausgabe von Hieronymus abgedruckt, wobei auch Bruno Amerbach in seiner Einleitung am Anfang des 9. tomus die Autorschaft Hieronymus' in Frage stellte:
Postremo commentarios in omnes diui Pauli epistolas, quas Hieronymo vendicabat
codex quidam obsoletae vetustatis sed indigni sunt iudicandi qui Hieronymo
tribuantur (fo 1v des 9. tomus der Ausgabe von 1516).66
Erasmus benutzte, wie oben gesagt, den Pauluskommentar von Pelagius, ohne es
zu wissen. Auch in den zwei nachstehenden Fllen, benutzte er Pelagius, ohne
dass ihm das bewusst war:
Annot. in Phil. 3, 2, ll. 482483. Erasmus verweist zu Phil. 3, 2, auf Ambrosius
in libello Ad virginem deuotam. Es hat sich herausgestellt, dass das Zitat, um das
es sich handelt, nicht aus einem der Werke Ambrosius' stammt, sondern aus
einem Brief von Pelagius (siehe n.l. 482 zu Phil. 3, 2).
Annot. in 1. Thess. 4, 17, ll. 505507. Erasmus verweist auf die epistolam secundam ad Demetriadem und sagt dazu, es handle sich nach der Ansicht von einigen
Personen nicht um einen Brief von Hieronymus, sondern von Iulianus. Der betreffende Brief war (vermutlich) von Pelagius (siehe n.ll. 505507 zu 1. Thess. 4, 17).
65
EINLEITUNG
33
Erasmus hat fr die Annot. in Gal.2. Thess. ungefhr zehn Mal Pelagius' Pauluskommentar herangezogen.
In der Rat. ver. theolog. (Holborn, p. 189, l. 28 p. 190, l. 11) vergleicht Erasmus
die veteres theologi und die recentiores miteinander: ein aureum flumen
gegenber tenues quosdam riuulos, eosque nec puros admodum nec suo fonti
respondentes. Erasmus bewertet brigens nicht alle neueren Theologen in gleichem Masse negativ: Theophylactus und Thomas Aquinas werden gnstiger
beurteilt als die anderen von ihm herangezogenen Kommentatoren und Postillatoren des Mittelalters, unter denen die Verfasser der Glossa Ordinaria, Hugo Carrensis und Nicolaus Lyranus, die ich hier als Quellen fr die Annot. in Gal.2.
Thess. kurz behandeln werde.
Glossa Ordinaria
Die Glossa Ordinaria hat eine lange Entstehungsgeschichte: Die Grundlage war
im Kreise des Anselms von Laon (um 10501117) geschaffen worden; um 1130
wurde das Werk vollendet. Die Glossa besteht aus einer Menge von Anmerkungen, die dem Bibeltext in margine, aber auch inter lineas hinzugesetzt worden
sind.67
Erasmus erwhnt die Glossa Ordinaria in den Annot. in Gal.2. Thess. fnfmal mit Namen, einmal spricht er von autoritate glossae (Annot. in Eph. 5, 18,
ll. 313315). Er knnte sie aber fters herangezogen haben. Siehe beispielsweise
n.l. 457 zu Eph. 6, 2. Die Glossa Ordinaria kommt in den Zustzen C, D und
E der Annot. in Gal.2. Thess. zur Sprache, was dem Befund von H.J.
de Jonge entspricht.68 Einen wichtigen Hinweis bietet Annot. in Phil. 4, 9,
ll. 745748:
Consului peruetustae, imo primae, ni fallor, aeditionis codicem, qui glossam habet
adiunctam ordinariam et interlinearem vt vocant, praebitam e monasterio Cartusiensium, quod propinquum est vrbi Bruxellensi, vicinum collegio Anderlacensi.
Erasmus hat offenbar die Erstausgabe von Adolf Rusch, Strassburg 1480/1481
verwendet, als er sich vom Ende Mai bis Ende Oktober 1521 in Anderlecht
aufhielt (im August verbrachte er einige Zeit in Brgge).69 Ich habe diese
Ausgabe im FaksimileNeudruck (Turnhout 1992) herangezogen und daneben
vol. VI der Pariser Ausgabe Biblia sacra cum Glossa Ordinaria (Paris 1590)
konsultiert.
67
Dazu: H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria passim, bes. p. 51, und ASD IX, 2, p. 79, n.l. 379;
Augustijn, ASD IX, 1, p. 253, n.ll. 462463.
68
H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 55: In die Annotationes in Nouum Testamentum wurden
1522 27 Verweise auf die Glossa aufgenommen, 1527 18 und 1535 3.
69
Diese Angabe ist H.J. de Jonge, Glossa Ordinaria, p. 73 entnommen. Siehe auch n.ll. 745747
und n.ll. 747748 zu Phil. 4, 9.
34
EINLEITUNG
Hugo Carrensis
In Annot. in 2. Cor. 3, 7, ASD VI, 8, p. 354, l. 467 nennt Erasmus Hugo Carrensis (um 11901263) in ironischer Weise columen theologiae. In Ep. 456 (an
Henry Bullock), ll. 125128, sagt er ber ihn:
In Hugone querere quod reprehendas stultissimum arbitror. Paucula tantum annotaui, sed insigniter absurda; quo nimirum cautiores redderem eos qui huiusmodi
scriptores summa fiducia, nullo iudicio legunt.
Siehe die Belegstellen bei Hovingh, ASD VI, 5, p. 609 s.v. Hugo Cardinalis.
Siehe Amerbachkorrespondenz I, p. 37, Ep. 27, n. 1; p. 270, Anm. zu Ep. 287 und passim; H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 229, n.l. 50.
72
Siehe 2LThK 7, 992993 s.v. Nikolaus von Lyra; Bentley, Humanists, pp. 2031. Zu Erasmus'
negativem Urteil ber Lyranus' Werk: Hovingh, ASD VI, 5, p. 610 s.v. Nicolaus Lyranus (mit vielen Belegstellen).
73
Zu Valla und seinen Adnotationes: Bentley, Humanists, pp. 3469; Hovingh, ASD VI, 5, p. 3 (p.
3, n. 11); Rummel, Annotations, pp. 1215.
71
EINLEITUNG
35
Martinus Dorpius hat darauf hingewiesen, dass sich Lorenzo Valla mit demselben
Thema beschftigt hat (siehe oben, p. 7, Ep. 304, ll. 8891). Nach Beatus Rhenanus ahmte Erasmus Vallas Adnotationes nach. Er schrieb am 1. Juni 1540 an Karl
V., Allen, Op. ep. I, p. 64, ll. 280281:
In id [Nouum Testamentum] olim scipserat Annotationes, Laurentium Vallam
imitatus.
Stunica hatte jedoch nicht ganz Unrecht, und vielleicht war Erasmus sich
dessen bewusst, denn er schreibt in Ep. 2172, ll. 1217 (unmittelbar nach
venditare):
36
EINLEITUNG
quum omnium primus Vallae commentarios mea opera meoque sumptu curauerim
euulgandos Lutetiae; deinde quum innumera sint in meis quae Laurentius non attigit; denique quum in ipso opere toties citem Vallae nomen: nisi forte putauit mihi
ad quamuis friuola faciendam Laurentii Vallae mentionem [Hervorhebung von mir],
praesertim quum liber extaret.
und dass er selbst zur Abfassungszeit der Annotationes nichts von der Arbeit
Fabers an den Paulusbriefen wusste, ll. 9093:
Qua quidem in re nos quoque per idem tempus nauabamus operam, ac mire factum
est vt cum vterque de altero nesciret, tamen ambo rem eandem eodem moliremur
tempore, etiamsi [si] illius anteuortit editio,
Siehe John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483.
37
EINLEITUNG
von 1516 zur Stelle Fabers bertragung. Faber entgegnete dieser Kritik in seiner
zweiten Ausgabe der Paulusbriefe, worauf Erasmus seine Apologia ad Iacobum
Fabrum Stapulensem verfasste.75
Ab und zu gibt es einen Zusammenhang zwischen den Annotationes und der
Apologia: Siehe n.l. 576 zu Eph. 6, 12: Als Faber einen von Erasmus in der Apologia besprochenen Fehler seiner Paulusausgabe im Neudruck nicht berichtigt
hatte, reagierte Erasmus in seiner zweiten Auflage der Annotationes darauf.
Erasmus nennt Faber in seinen Annot. in Gal.2. Thess. etwa fnfzehn Mal
und sagt 1517 in seiner Apolog. ad Fabr. Stap., er erwhne Faber auf eine ehrenvolle Weise, wenn er seine Auffassung mit Autoritt will besttigen in den Annot.
Siehe ASD IX, 3, p. 86, ll. 123129:
Nec his contentus, age, quoties Fabrum cum honoris praefatione nomino? Quoties
meis fulciendis tuam autoritatem reuerenter adduco? Id viuo tribuens, quod non
omnibus defunctis tribuitur, quum a rogo liuor omnis emori soleat. Idque facio locis
aliquot vbi nihil opus erat tui nominis patrocinio.
Erasmus sagt nicht dazu, dass er Faber meistens erwhnt, um dessen Interpretationen abzulehnen. An vielen Stellen ist Erasmus recht polemisch. Es liegt wohl
auf der Hand, dass Faber nicht begeistert war ber einen Bericht wie in Annot. in
Col. 2, 18, ll. 448449,
Ex his satis liquet, quantum absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioquin eruditi,
in hoc loco sententia,
wenn Erasmus auch seine Aussage abmildert. Erasmus hat Faber nahezu immer
in der Ausgabe A vorgebracht, nur an zwei Stellen handelt es sich um einen
Zusatz B (1519): die eben genannte Stelle Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581, und
Phil. 2, 30, ll. 427428.
Ich habe die Pariser Ausgabe von Fabers Paulusbriefen herangezogen (d.h. den
FaksimileNeudruck dieser Ausgabe aus dem Jahre 1978, ed. Heinz Holeczek).
Die zweite Auflage von Fabers Paulusbriefen erschien zwischen November 1516
und dem 10. Juli 1517;76 Erasmus reagierte Annot. in Eph. 6, 12, ll. 575581 auf
diese Ausgabe (siehe oben).
b. Autoren anderer Werke
Nach den durchgehenden Kommentaren zu Gal.2. Thess. komme ich jetzt zu
anderen von Erasmus konsultierten Werken; unter deren Autoren figurieren
erneut Hieronymus und Augustinus.
75
Zu dieser Kontroverse, die nach dem Jahre 1518 abflaute: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3 (die Ausgabe der Apolog. ad Fabr. Stap.), pp. 116 und passim; Bludau, pp. 6368; Rummel, Catholic Critics I, pp. 4858.
76
Zu dieser Datierung: Steenbeek, ASD IX, 3, pp. 1011; pp. 6064; Rummel, Catholic Critics I,
p. 50.
38
EINLEITUNG
Augustinus. Ausser der Expositio in Galatas verwendete Erasmus von Augustinus' Werken vor allem die Briefe, De ciuitate Dei, die Enarrationes in Psalmos und
Contra Faustum, aber auch andere Schriften von Augustinus wurden benutzt, wie
De agone Christiano, Contra aduersarium legis et prophetarum, De trinitate, De
Genesi contra Manichaeos, De gratia et libero arbitrio, De praedestinatione sanctorum, De natura boni, Contra litteras Petiliani, De vera religione, Contra Adimantum etc. An drei Stellen der Annot. in Phil. 3, 313 verweist Erasmus je in einem
Zusatz E auf den Liber ad Bonifacium, d.h. Contra duas epistolas Pelagianorum,
den er sonst in den Annot. in Gal.2. Thess. nicht auffhrt. Im Passus Annot. in
Col. 2, 423, erwhnt Erasmus zwlfmal die epistola quinquagesima nona (nach
der Numerierung der Maurini: Epist. 149 an Paulinus), whrend dieser Brief an
anderen Stellen der Annot. in Gal.2. Thess. nicht zur Sprache kommt. Fr die
Ausgabe C verfgte Erasmus ber eine Handschrift des Traktats Contra Faustum,
wie er mehrmals mitteilt: Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393.77
Aus der Gruppe der Kirchenvter war Augustinus der meist von Erasmus herangezogene Autor.
Hieronymus. Erasmus hat Hieronymus' Kommentare zum Galater und Ephesierbrief weitgehend benutzt, aber auch andere Schriften von Hieronymus verwendete er: die Briefe (besonders Epist. 121), die Dialogi contra Pelagianos (die er
viermal ausdrcklich erwhnt), Aduersus Iouinianum (dreimal genannt). Er
benutzte Hieronymus' Kommentare zum Alten Testament (in prophetas minores,
in Esaiam, in Ezechielem) und zum Neuen Testament (in Titum), daneben die
polemischen Schriften Aduersus Heluidium, Contra Ioannem Hierosolymitanum,
Apologia aduersus libros Rufini. Auch De viris illustribus und die Vita Pauli bringt
er vor.
Origenes. Erasmus war ein grosser Bewunderer von Origenes. In der Rat. ver.
theol. (Holborn, p. 295, ll. 1518) schreibt er:
Immo partem laboris adimat nobis veterum labor, adiuuemur illorum commentariis,
dummodo primum ex his deligamus optimos, velut Origenem, qui sic est primus, vt
nemo cum illo conferri possit.
Besonders Origenes' Arbeitseifer schtzte er, cf. Adag. 3559 (Chalcenterus), ASD
II, 8, p. 56 und Adag. 643 (Adamantinus), ASD II, 2, p. 172, ll. 938940:
Denique scriptoribus aliquot propter infatigatam studii tolerantiam adamantini
cognomen inditum vt Origeni theologo.
Die Gesamtausgabe der Werke Origenes' wurde von Erasmus (zusammen mit
Beatus Rhenanus) ediert. Sie erschien 1536, erst nach Erasmus' Tod (cf. Allen,
Op. ep. I, p. 52, introd. zu Ep. III).
In den Annot. in Gal.2. Thess. hat Erasmus Origenes nicht sehr oft benutzt.
Er nennt ihn etwa zwlfmal und verweist auf Origenes' Rmerbriefkommentar
77
Siehe n.l. 393 zu Eph. 2, 5; ASD VI, 8, p. 241, n.ll. 469470 zu 1. Cor. 12, 10; ASD VI, 8, p. 287,
n.ll. 385386 zu 1. Cor. 15, 11.
EINLEITUNG
39
(zu Gal. 2, 8), auf die 2. Homilie in Num. (zu Eph. 3, 15), und zu Col. 2, 15
erwhnt er sowohl die 4. Homilie in Ex. als auch die 8. in Jesu Nave. Andere Verweise sind weniger spezifisch, wie z.B. Annot. in Eph. 1, 13, ll. 186187: [sensum
Hieronymi] Origenicum quiddam resipientem und Annot. in Eph. 1, 17, ll.
242243: quid Platonicum ex Origenis sententia.
Erasmus verwendete fr die Annot. in Gal.2. Thess. ausser Ambrosiaster,
Augustinus und Hieronymus auch die lateinischen christlichen Schriftsteller
Ambrosius, Tertullianus, Hilarius und Cyprianus.
Ambrosius. Erasmus verweist nur sporadisch auf Ambrosius, den er mit
Ambrosiaster gleichsetzt. Er benutzte De Paradiso (zu Eph. 6, 12), De Spiritu
sancto (zu Phil. 3, 3), die Expositio de psalmo 118 (zweimal zu Phil. 3, 8) und De
excessu fratris Satyri (zu 1. Thess. 4, 17).
Tertullianus. Erasmus hat Tertullianus vor allem fr die Ausgabe D herangezogen: Er setzte dreizehn Hinweise auf Tertullianus in der Ausgabe von 1527 hinzu,
von denen acht aus Aduersus Marcionem und fnf aus De resurrectione carnis.
Daneben gibt es ab der Ausgabe C zwei Verweise auf Tertullianus' De praescriptione haereticorum. In der Ausgabe E steht eine Erwhnung von Tertullianus' De
patientia. 1521 war Beatus Rhenanus' Tertullianusausgabe bei Froben publiziert
worden, ber die Erasmus in Ep. 1232 redet. Offenbar hat Erasmus diese Ausgabe
fr die Annotationes von 1522 kaum oder sogar nicht konsultiert.
Hilarius. Fr die Annot. in Gal.2. Thess. entnahm Erasmus von Hilarius'
Werken fast nur De trinitate Belegstellen. Zweimal wurde der Tractatus super psalmos benutzt. Die betreffenden Hinweise erscheinen zum ersten Mal in der Ausgabe von 1527, was wohl mit der von Erasmus 1523 verffentlichten Hilariusausgabe zusammenhangen wird. In seiner Einleitung zu den Hilarii opera, Ep. 1334,
widmet Erasmus schon am Anfang De trinitate viel Aufmerksamkeit und bringt
im Zusammenhang damit u.a. das heikle Thema der ZweiNaturenlehre Jesus'
vor. Er muss sich wegen seiner Aussagen in dieser praefatio spter gegen die
Theologen der Sorbonne verteidigen.78
Cyprianus. 1520 publizierte Erasmus bei Froben Cyprianus' Werke. In den
Annot. in Gal.2. Thess. wird Cyprianus elfmal genannt; Erasmus entnahm vor
allem dessen Briefen Belegstellen. Die Bcher ad Quirinum sind zweimal herangezogen, weiter De dominica oratione, De bono patientiae und das unechte De singularitate clericorum (dazu: n.l. 582 zu Phil. 3, 14). Erasmus hat ab der Ausgabe B
Cyprianus verwendet (meistens in der Ausgabe B, aber auch fr die Auflagen CE).
Vermutlich benutzte Erasmus auch die sogenannten Collectanea Bedae in epistolas Pauli ex operibus Augustini, eine Sammlung von Zitaten aus Augustinus, die
sich auf die Paulusbriefe beziehen.79 Rufinus wird zweimal als interpres der Origenespredigten erwhnt.80 Einmal bezieht sich Erasmus auf Isidorus von Sevilla,
78
79
80
40
EINLEITUNG
EINLEITUNG
41
42
EINLEITUNG
Auch das Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament (ThWNT) habe ich
fters herangezogen: Siehe z.B. n.ll. 552553 zu Gal. 6, 16. Zur Erklrung des
Begriffes sunagwg ist ThWNT 7, p. 826 sqq. konsultiert.
Fr verschiedenartige Sprachphnomene im neutestamentlichen Griechisch,
die Erasmus behandelt, habe ich vor allem BlassDebrunner benutzt. Siehe z.B.:
n.ll. 216217 zu Gal. 1, 23. Erasmus erwhnt den spezifischen Gebrauch von
ti im Neuen Testament, nmlich am Anfang der direkten Redeform (das
sogenannte ti recitativum). Im Zusammenhang damit wird auf Blass
Debrunner 470.1 hingewiesen.
n.ll. 609610 zu Col. 3, 6. Mit einem Hinweis auf BlassDebrunner 165
kommt der Hebrasmus des Gebrauchs des Genetivs statt des Adjektivs zur
Sprache.
Daneben benutzte ich Lexika wie LiddellScott (A GreekEnglish Lexicon), Pape
(Handwrterbuch der griechischen Sprache), Passow (Handwrterbuch der griechischen Sprache) und andere Standardwerke wie: Eduard Schwyzer, Griechische
Grammatik I. Mnchen, 19775; II. Mnchen, 19754; III. Mnchen, 19802 und
Raphael Khner (Friedrich Blass), Ausfhrliche Grammatik der griechischen Sprache I, 12. Hannover, 18901892; Raphael Khner (Bernhard Gerth) II, 12. Hannover, Leipzig, 18981903.
Erasmus war sich der Tatsache bewusst, dass die Sprache der Bibelbersetzungen,
wie er sie aus der Vulgata und den Zitaten der Kirchenvter kennengelernt hatte,
besondere Charakteristika aufwies. So sagt er im Argumentum zur Paraphr. in
Rom. (am Ende), LB VII, 777778:
[in Paulinis Epistolis quaedam intellectu difficilia]. Nos difficultates has pro virili
[Adag. 2792] conati sumus amoliri, nisi quod quaedam Paulinae linguae adeo peculiaria sunt, vt aliquoties mutari non queant, velut haec: fides, gratia, corpus, caro,
membra, spiritus, mens, sensus, aedificare aliaque huius generis, quae vt prorsus
mutari non debuerunt, ita quoad licuit emollire studuimus.
Man knnte sagen, dass Erasmus irgendwie eine christliche Sondersprache angenommen habe, ehe dieser Begriff92 geprgt worden war. Auch in den Annotationes weist er auf den eigenartigen Wortgebrauch der Bibelbersetzungen hin.
Siehe z.B. Annot. in Gal. 3, 19, ll. 897898:
[mediator]. Fortassis et haec vna est ex his dictionibus, quas ceu peculiares diuinae
scripturae mutare non possumus, nisi placet conciliator aut intercessor.
92
Dazu: Chr. Mohrmann, tudes I, pp. 319: Altchristliches Latein. Entstehung und Entwicklung der Theorie der altchristlichen Sondersprache. Wenn wir von der christlichen Sondersprache reden, handelt es sich nicht nur um die lateinischen Bibelbersetzungen, sondern auch
um die Sprache der Christen, wie wir sie kennen etwa zwischen dem Entstehen der alten Bibelbersetzungen und der schriftstellerischen Ttigkeit des Isidorus von Sevilla (nach tudes I,
p. 10).
EINLEITUNG
43
Die nderungen im christlichen Latein beziehen sich nicht nur auf den Wortschatz, sondern auch auf die Syntax, wie Erasmus z.B. Annot. in Gal. 3, 9, ll. 788
789 bemerkt:
Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam
vitari prorsus non possunt.
Bene dicere verwendet als transitives Verb kommt im klassischen Latein nicht
vor (siehe weiter den Kommentar ad loc.). Ich habe besonders die Schriften von
Chr. Mohrmann93 zur Erluterung des christlichen lateinischen Idioms verwendet. Daneben benutzte ich den ThLL (Thesaurus linguae Latinae) und Lexika
wie LewisShort (A Latin Dictionary), Georges (Ausfhrliches LateinischDeutsches
Handwrterbuch), Du Cange (Glossarium mediae et infimae Latinitatis), Olga
WeijersMarijke Gumbert (Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aeui), Souter
(A Glossary of Later Latin) und Hoven (Lexique de la Prose Latine de la Renaissance). Zur Erklrung von allerlei Erscheinungen in der Sprache der Christen
und berhaupt im Sptlatein habe ich neben den Schriften von Chr. Mohrmann
auch die Werke anderer Autoren, besonders die von Einar Lfstedt, herangezogen (siehe z.B. n.l. 611 zu Gal. 2, 16; n.l. 60 zu Phil. 1, 13; n.l. 511 zu Phil. 3, 5).
Selbstverstndlich sttze ich mich auf Standardwerke wie: J.B. Hofmann, Anton
Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik. Mnchen, 19722; Raphael Khner, Carl
Stegmann, Ausfhrliche Grammatik der lateinischen Sprache. Darmstadt, 19765;
Peter Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters, 5 Bde. Mnchen,
19962004. Zur Sprache der Vulgata habe ich die folgenden Abhandlungen verwendet: Fr. Kaulen, Handbuch zur Vulgata. Mainz, 1870; W.E. Plater, H.J.
White, A Grammar of the Vulgate. Oxford, 1926.
Erasmus widmete der Sprache in nahezu vollem Umfang seine Aufmerksamkeit.
Fr ihn sind Kenntnisse der Grammatik im weitesten Sinne von grundstzlicher
Bedeutung: Siehe Eccles. II, ASD V, 4, p. 252, ll. 138139:
Primum illud constat grammaticen esse disciplinarum omnium fundamentum.
Dass Erasmus einen Blick fr die Rhetorica und den Gebrauch von rhetorischen
Mitteln hatte, zeigt vor allem Jacques Chomarat in Grammaire et Rhtorique chez
rasme (Paris, 1981): Il est permis de conclure que grammaire et rhtorique jouent chez rasme une rle plus profond qu'on ne le reconnat d'ordinaire (p.
1159). Erasmus' Interesse an der Rhetorica tritt auch in den Annot. in Gal.2.
Thess. an vielen Stellen hervor.
An erster Stelle gilt Erasmus' Interesse dem korrekten Wortgebrauch. ber
dieses Thema verfasste er sogar ein Werk, De copia verborum ac rerum, das er folgendermassen einleitete (ASD I, 6, p. 26, ll. 36):
93
Siehe die Gesamtausgabe ihrer Aufstze: tudes sur le Latin des chrtiens I. Roma, 19612; II,
Roma. 1961; III. Roma, 1965; eadem, Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen, 1932.
44
EINLEITUNG
Vt non est aliud vel admirabilius vel magnificentius quam oratio, diuite quadam
sententiarum verborumque copia aurei fluminis instar exuberans, ita res est profecto
quae non mediocri periculo affectetur, propterea quod, iuxta prouerbium, Non cuiuis homini contingit adire Corinthum [cf. Adag. 301].
Nicht jedem ist es vergnnt, die copia (den blumenreichen Stil) zu erfassen. So
schiesst der bersetzer der Vulgata nach Erasmus' Ansicht fters weit ber das
Ziel hinaus, da er die copia falsch anwendet, wie er mehrmals darlegt.94 Siehe
beispielsweise Annot. in Phil. 4, 2, ll. 650651:
Rogo et deprecor apud Graecos idem est verbum. Proinde intempestiue interpres
affectauit copiam hoc loco.
Neben dem Wortgebrauch kommen auch die Figuren der Rhetorica fters zur Sprache in den Annot. in Gal.2. Thess. Den Gebrauch der Hyperbel behandelt Erasmus
in Annot. in Col. 1, 23, ll. 182187; seiner Meinung nach ist die Hyperbel in der heiligen Schrift, wie auch bei den Kirchenvtern ein wichtiges rhetorisches Mittel.
Siehe dazu den Kommentar zur Stelle und Eccles. III, ASD V, 5, pp. 112118, ll. 182
301, bes. ll. 275279. Die Allegorie ist Erasmus' Thema zu Gal. 4, 24, ll. 109115
(l. 110: Est autem allegoria, cum aliud dicitur, aliud significatur).95 In der annotatio zu Gal. 2, 21, l. 639, redet Erasmus von der ratiocinatio ab impossibili.96 In der
Anmerkung zu Phil. 4, 2, ll. 651652, in der Erasmus die copia des bersetzers
tadelt (siehe oben), huft er die rhetorischen Ausdrcke an:
Proinde intempestiue affectauit copiam hoc loco, cum anadiplosis eius verbi faciat ad
vehementiam affectus significandam.97
In diesem Zusammenhang habe ich vor allem Heinrich Lausberg, Handbuch der
literarischen Rhetorik. Mnchen, 1960, zur Begriffsbestimmung und zur
Umschreibung der rhetorischen Fachausdrcke herangezogen. Man vergleiche
weiter Hovinghs Liste in ASD VI, 5, pp. 4448 (9. Some stylistic terms), in ASD
VI, 6, pp. 2023 (10. Some stylistic terms) und Chomarat I, II, passim. Auch was
dieses Thema angeht, beanspruche ich keine Vollstndigkeit.
Der vorliegende Kommentar bietet auch Angaben zu anderen Aspekten von Erasmus' Annotationes. Erasmus' Edition des Nouum Instrumentum (1516) hat viele
Auseinandersetzungen ausgelst, die nicht nur in einzelnen Schriften (z.B. Apologien), sondern auch in den spteren Auflagen der Annotationes ihren Niederschlag
fanden. Langwierige Kontroversen entwickelten sich, die sich in den Auflagen
BE spiegeln. ber die Streitigkeiten informieren besonders: Aug. Bludau, Die
beiden ersten ErasmusAusgaben des Neuen Testaments und ihre Gegner. Freiburg im
94
Siehe Annot. in Gal. 3, 1, l. 654 und den Kommentar zu l. 654; Annot. in 2. Thess. 2, 5, ll. 110
112; Annot. in 2. Thess. 3, 10, ll. 244245.
95
Siehe n.l. 110 zu Gal. 4, 24.
96
Siehe n.l. 639 zu Gal. 2, 21.
97
Dazu: n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2.
EINLEITUNG
45
Breisgau, 1902; Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics, 2 voll. Nieuwkoop, 1989; Erika Rummel, Nameless Critics in Erasmus' Annotations on the
New Testament, in: Bibliothque d'Humanisme et Renaissance, tome xlviii,1
(1986), pp. 4157. Einen gedrngten berblick ber die Kontroversen (und die
betreffenden Studien) bietet Hovingh in ASD VI, 5, pp. 830. Siehe zur Fehde mit
Stunica vor allem: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, Introduction, pp. 357 und passim,
und zur Auseinandersetzung mit Faber Stapulensis: Andrea Steenbeek, ASD IX, 3,
Introduction, pp. 159. Man vergleiche zur Kontroverse mit Edward Lee: Erika
Rummel, Introduction, ASD IX, 4, pp. 119. Siehe auch zum Thema: CWE 56
passim. Ich habe versucht, den Kontroversen und den Personen, die sich in diese
Konflikte verwickelten, einige Aufmerksamkeit zu widmen. Ein erschwerender
Faktor dabei ist die Tatsache, dass Erasmus oft seine Gegner nicht mit Namen
nennt. Siehe z.B. Annot. in Phil. 4, 9, ll. 738740:
Hunc locum quidam magnis cachinnis magnisque conuiciis insectatur negans me
apud me fuisse, cum haec scriberem (quidam = Stunica).
Die annotatio zu Phil. 2, 6, mag als Beispiel dieser verschleierenden Ausdrucksweise dienen. Erasmus hat die schwierige Stelle des Philipperbriefes 2, 67, in der
es sich um christologische Fragen handelt, sowohl in Paraphr. in Phil. 2, 6, LB VII,
996BC, als auch in Annot. in Phil. 2, 6 erlutert. Diese Darlegungen haben Kritik
ausgelst, auf die Erasmus seinerseits reagierte. So knnten die Zustze D der
annotatio in Phil. 2, 6, von Natalis Bedas Kritik und von der der spanischen Mnche veranlasst sein, wenn Erasmus das auch nicht ausdrcklich sagt. Der Zusatz B
zur Stelle (ll. 229242) hngt mglicherweise mit Lees Kritik (oder mit einer Musmassung von Lees Kritik)98 zusammen. Der Passus ll. 243277 ist mit Ep. 554 verbunden, einem Brief von Hieronymus Dungersheym, den Erasmus nur als amicus quidam eruditus (ll. 265266) auffhrt. Vergleiche auch Annot. in Phil. 4, 3,
ll. 657702; in diesem Passus verteidigt Erasmus die These, Paulus sei verheiratet
gewesen, was viel Widerspruch hervorrief (cf. n.ll. 659666 zur Stelle).
brigens ist der genaue Zusammenhang zwischen den Apologien gegen die spanischen Mnche bzw. Natalis Beda bzw. die Theologen der Sorbonne einerseits
und den Annotationes andererseits erst durch die kritische Ausgabe der betreffenden Schriften wirklich festzustellen. Dass die kritische Ausgabe mit Kommentar
der Apologie gegen Stunica von H.J. de Jonge beim Kommentieren der Stellen, die
Erasmus in seiner Apologie gegen Stunica verteidigte, eine grosse Hilfe ist, wird aus
dem vorliegenden Kommentar der betreffenden Stellen ohne weiteres klar sein.
Jetzt wird den sogenannten Fehlerlisten Aufmerksamkeit gewidmet. Andrew J.
Brown erwhnt in seiner Ausgabe des Nouum Testamentum (Joh., Act.), ASD VI,
98
Erasmus wusste schon vor der Erscheinung seiner zweiten Auflage der Annotationes, dass Lee
dabei war, eine Sammlung von kritischen Anmerkungen anzufertigen. Er hat zwar Einsicht verlangt, sie wurde aber von Lee kaum gewhrt. Dazu: Bludau, pp. 8994.
46
EINLEITUNG
EINLEITUNG
47
in die Ausgabe C eingefgt hat (und in D und E erweitert hat), war eine
Erwhnung in der zweiten Auflage berhaupt unmglich.
Nach Brown und ReeveScreech wurden die fraglichen Listen in den Editionen
des Nouum Testamentum von 1519, 1522 und 1527 abgedruckt. Siehe Brown, ASD
VI, 2, p. 5: Further reference is also made to a series of prefaces included in the
New Testament editions of 1519, 1522 and 1527, consisting of lists of deficiencies
in the Vulgate translation, divided into seven categories (siehe oben). Reeve
Screech berichten, p. 7: Since 1519 Erasmus had printed in one or other tome of
his New Testament lists which he had compiled and had to some extent kept up
to date. Im Hinblick auf diese Listen habe ich die folgenden Exemplare der
Gemeindebibliothek in Rotterdam konsultiert:
1) Die Ausgabe des Nouum Testamentum von 1519 (Signatur 11 C 6). Die
betreffenden Listen sind nach den Capita argumentorum contra morosos quosdam
et indoctos (pp. 6982) abgedruckt. Die Seiten sind durchnumeriert (pp. 8397).
Die Seitenzahlen in diesen Listen beziehen sich auf die Auflage B der Annotationes.
2) Das Nouum Testamentum von 1522 (Signatur 3 B 4). In dieser Ausgabe sind
die Listen auf den unpaginierten Seiten, die dem Text vorangehen, abgedruckt.
Die Angaben in den Listen verweisen auf die Seiten der Annotationes von 1519
[sic]. Man kann also die Listen von 1522 nicht fr die Annotationes von 1522 verwenden.
3) Die Edition der Annotationes [sic] von 1527 (Signatur 11 H 3), in der die
Listen vor dem Index Rerum ac Vocabulorum in Annotationes Noui Testamenti,
secundum Literarum ordinem compositus auf die Seiten Oo1vPp1r abgedruckt
worden sind. Die Seitenzahlen dieser Listen beziehen sich auf den Band, der
diese Listen enthlt. Ob und, wenn ja, wo diese Listen in den anderen Bnden
des Nouum Testamentum und der Annotationes eingegliedert sind, ist mir nicht
bekannt. Im Exemplar des Nouum Testamentum von 1527 (Signatur 33 B 6) der
Gemeindebibliothek von Rotterdam fehlen die Listen, wie auch in den Ausgaben
der Annotationes von 1519 und 1522 (Signatur 11 C 11 und 10 A 8).
Die Anmerkungen dieser Fehlerlisten habe ich in den Kommentar an den betreffenden Stellen aufgenommen: Siehe z.B. n.l. 284 zu Col. 2, 8: Er. nahm diese
Stelle in die Liste der Loca obscura auf: Ne quis vos decipiat, dixit pro depraedetur, quod certe interpretis est vitium (fo Oo3v der Ausgabe von 1527).
4. Zu den Annotationes in Gal.2. Thess.
Erasmus hat den Paulusbriefen schon um 1500 grosses Interesse entgegengebracht. Seine Bekanntschaft mit John Colet (14671519)103 whrend seines ersten
Aufenthalts in England hat in dieser Hinsicht gewiss eine Rolle gespielt: Erasmus
103
48
EINLEITUNG
war von dessen Vorlesungen ber die Paulusbriefe sehr beeindruckt. Es ist allerdings nicht unwahrscheinlich, dass dabei die Persnlichkeit von John Colet ein
wichtiger Faktor war.104 Im Dezember 1504 schreibt Erasmus an Colet, er habe
sich mit dem Rmerbrief beschftigt, Ep. 181, ll. 3134:
Quanquam ante triennium ausus sum nescio quid in epistolam Pauli ad Romanos,
absoluique vno quasi impetu quatuor volumina; progressurus, ni me quaedam auocassent; quorum illud praecipuum, quod passim Graeca desyderarem.
Diese vier Bnde (quatuor volumina) sind nicht publiziert worden und, soweit
bekannt ist, nicht erhalten. Siehe jedoch Hovingh, ASD VI, 5, p. 3: He had also
already begun, in 1501, a commentary on Paul's Epistle to the Romans, that may
possibly have been the beginning of the later Paraphrases on the Epistles of Paul.
Erasmus' erste Schrift ber die Paulusbriefe erscheint als Bestandteil seiner
Annotationes in Nouum Testamentum. Die Paraphrases zu den Briefen Paulus'
wurden zwischen 15171522 publiziert. Erasmus beteiligte sich mit diesen Werken
an einer paulinischen Renaissance, die schon von Faber und Colet gefrdert
worden war.105
In den Annot. in Gal.2. Thess. werden einige Bibelstellen ausfhrlich behandelt. So bespricht Erasmus in den Annot. in Gal. 2, 11, ll. 382570, eingehend
den Streit oder den angeblichen Streit zwischen Petrus und Paulus und anschliessend die Kontroverse ber die bewusste Bibelstelle zwischen Augustinus
und Hieronymus. In diesem Zusammenhang kommt besonders der Stellenwert
des Zeremonialsgesetzes zur Sprache. Erasmus benutzte fr diese Stelle Thomas
Aquinas' Kommentar zu Gal. 2, 1114, weitgehend.
Eigentlich ist Erasmus' Kommentar zu Gal. 4, 25, ll. 155199, ein ausfhrliches Wortstudium. Was bedeutet an der Stelle Gal. 4, 25 das Verb sustoixen?
Anlsslich einiger Anmerkungen von Sepulveda bespricht Erasmus sustoixen
und verwandte Ausdrcke (stoixea, sustoixa usw.), um seine Interpretation
dieser Stelle gegen Sepulveda zu verteidigen.106
Zu Eph. 5, 32, behandelt Erasmus, wie fters,107 den Begriff sacramentum, der
das griechische mustrion wiedergibt. Im Zusammenhang damit kommen der
Status der Ehe und der virginitas, und verwandte Themen zur Sprache; diese
Sachen hat er zu 1. Cor. 7, 39 ausfhrlich behandelt.108 Es ist evident, dass sie ihn
ausserordentlich beschftigen.
104
Siehe Augustijn, Erasmus, pp. 3233; Rummel, Annotations, p. viii, pp. 1012; Catharine A.L.
Jarrott, Erasmus's Annotations and Colet's Commentaries on Paul: A Comparison of Some Theological Themes, in: Essays on the Works of Erasmus, edited by Richard L. Demolen. New Haven,
London, 1978, pp. 125144 (siehe auch die Literaturhinweise ad loc.); John B. Payne, Erasmus:
Interpreter of Romans, in: Sixteenth Century Essays and Studies, edited by Carl S. Meyer, vol. II.
Saint Louis, Missouri, 1971, pp. 135, bes. pp. 34.
105
Siehe: John B. Payne, Erasmus and Lefvre d'taples as Interpreters of Paul, in: Archiv fr
Reformationsgeschichte 65 (1974), pp. 5483, bes. pp. 5457, cf. oben n. 74.
106
Siehe n.l. 161 zu Gal. 4, 25.
107
Siehe z.B. Annot. in Eph. 1, 9 und n.l. 383 zu Eph. 5, 32.
108
Siehe ASD VI, 8, p. 177, n.ll. 337338 zu 1. Cor. 7, 39.
EINLEITUNG
49
Erasmus' Ersatz des Vg.Textes Esse aequalem Deo durch vt esset aequaliter
Deo (Phil. 2, 6) und seine Interpretation dieser Stelle lsten viel Protest aus:
Erasmus sei arianisch gesinnt, er zweifle die Gttlichkeit Christi an usw., cf. n.ll.
216220 zu Phil. 2, 6. Erasmus verteidigte seine Meinung im langen Passus der
Annot. in Phil. 2, 6 (ll. 216297).
Die heikle Frage, ob Paulus verheiratet war, bejahte Erasmus, und durch seine
bersetzung der Stelle Phil. 4, 3 (compar germana statt germane compar)
machte er seine Auffassung klar. Erasmus erlutert und verteidigt seinen Standpunkt
in Annot. in Phil. 4, 3, ll. 657702, gleich wie er das zu 1. Cor. 7, 8 getan hat.109
Das Thema der Auferstehung am Jngsten Tag, das Erasmus beim Interpretieren der Stelle 1. Cor. 15, 51110 ausfhrlich besprochen hat, bringt er zu 1. Thess.
4, 17, ll. 476507 nochmals vor.
In die Behandlung von 1. Thess. 2, 7, fgte Erasmus eine Art von Panegyricus
auf seinen Mzen William Warham ein (ll. 117224), der gewissermassen ein
Fremdkrper innerhalb der Annotationes darstellt. Der Laudatio auf Warham
folgte in den Ausgaben AD eine Besprechung, die vom Mzenat und von humanistischen Autoren in Italien, Frankreich, Deutschland und in der Schweiz handelt. Erasmus erlutert an Hand der Geschichte von Mecenas und Horatius das
Wesen des Mzenats. Diesen Passus hat er spter gestrichen, vermutlich weil er in
gewissen Hinsicht nicht mehr aktuell war.111
Besonders Erasmus' Ansichten zum Inhalt des Begriffes sacramentum bzw.
zur Ehe, die Interpretation der Stelle Phil. 2, 6 und die angenommene Heirat von
Paulus lsten Kritik aus: Erasmus htte diese Fragen berhaupt nicht zur Sprache
bringen drfen, war die Meinung der etablierten Theologen.
In den Annot. in Gal.2. Thess. erweist sich Erasmus wiederum112 als Lexikograph. Auf seine ausfhrliche Darlegung zu sustoixen usw. und sein Interesse an
sacramentum wurde schon hingewiesen. Siehe aber beispielsweise auch:
Wenn man einen Vergleich zwischen Annot. in 1.2. Cor. einerseits und den Annot.
in Gal.2. Thess. andererseits aufstellt, fllt es auf, dass Erasmus zur Besttigung
seiner Auffassungen in Annot. in 1.2. Cor. mehr Autoren herangezogen hat als in
Annot. in Gal.2. Thess.113 Auch sind im allgemeinen die Kommentartexte in den
109
110
111
112
113
50
EINLEITUNG
VAN
POLLVAN
DE
LISDONK
CONSPECTVS SIGLORVM
A:
Ac:
B:
Bc:
C:
Cc:
D:
Dc:
E:
Ec:
BAS:
LB:
Loca:
Nov. Test. A:
Nov. Test. B:
Nov. Test. C:
Nov. Test. D:
Nov. Test. E:
Nov. Test.:
LB
801
[A]
[A]
5
6
7
8
9
10
EX CAPITE PRIMO
1
1
EX CAPITE PRIMO
C, EX CAP. I D.
E:
CAPVT PRIMVM
A, om. B
54
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
55
23 subodorari Den bertragenen Sinn des Verbs
(sub)odorari behandelt Er. in Adag. 581 (Odorari ac similes aliquot metaphorae), ASD II, 2,
p. 104, ll. 755756.
2426 Verum contextum Er. beschreibt zwei
hnliche Interpolationen in Annot. in 2. Cor.
8, 5, ASD VI, 8, p. 408, ll. 360381, cf. den
Kommentar ad loc.
26 Transferemini ab eo Nov. Test.: a Christo
transferamini [transferamini ab eo A]. In E
folgt Er. der Lesart transferemini (cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 448,
n. 61), in BD aber der gelufigeren Lesart
transferimini, cf. app. crit. n.l. 26.
28 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, p. 20, ll. 6163 (Migne PL 26,
343C344A): Necnon et illud congrue quod
translationis verbum [sc. Gal. 1, 6: transferimini] Galatis coaptatum est: Galatia enim
translationem in nostra lingua sonat. Vgl.
auch: Hier. Interpret. Hebr. nom. CCSL 72, p.
154, l. 21: Galatia magnifica vel translatio; p.
157, l. 18: Galatia translatio.
2930 similitudine deuoluuntur Nicht nach
Hier., sondern vielleicht nach Reuchlin, dessen De rudimentis Hebraicis Er. mehrmals
herangezogen hat (cf. ASD VI, 8, p. 395, n.ll.
152153 zu 2. Cor. 6, 15). Siehe Reuchlin, op.
cit. pp. 106107: Ad hebraeam vocem Galatae. Reuchlin verbindet die hebrischen
Begriffe fr Rad (rota), Ball/ Kugel (sphaera) und quodlibet rotundum mit dem
hebrischen Namen Galgal (Gilgal): Ios. 10,
69. Er nimmt eine etymologische Beziehung
zwischen Galgal und Galatae an, daher
auch einen Zusammenhang zwischen dem
Namen Galatae und rota etc., gleichwie Er.
an der vorliegenden Stelle.
30 In gratiam Christi Nov. Test.: per gratiam [in
gratia dei A]. Er. interpretiert ab Ausgabe B
n xriti im instrumentalen Sinn: per gratiam
(dazu: BlassDebrunner 195; 219). Auch
Valla, Annot. bt Kritik an der bersetzung
in gratiam: neque in gratiam legendum est,
sed in gratia, n xriti (Garin, p. 875, col. 1).
Cf. ASD VI, 3, p. 448 sq. n. 61.
31 Augustinus Aug. Expos. Gal. 4, 1, CSEL 84,
p. 58, l. 24: qui vos vocauit in gloriam
Christi.
32 attestante expositione Aug. Expos. Gal. 4, 3,
CSEL 84, p. 59, ll. 12: in gloriam Christi,
quam volebant illi euacuare, quasi frustra
venerit Christus.
3233 Hieronymum Hier. Comm. in Gal. I, 1,
67, CCSL 77A, p. 19, ll. 3336, Migne PL 26,
343A (35 sic tam: tam v.l. Hier.ed. 1516; 3536
gratiam: gratia v.l. Hier.ed. 1516).
56
LB
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
802
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
scribit in commentariis: Habet autem et locus ipse hyperbaton, quod ita suo ordine
legi potest: Miror quod tam cito transferimini a Christo Iesu, qui vos vocauit in gratia dicens Non veni vocare iustos et caetera. Quanquam hic rursus aliud existit
incommodum amphibologiae: qui vocauit vos per gratiam in aliud euangelium.
Potest enim accipi quod Christus vocauerit illos in aliud euangelium, vt ordinat
Ambrosius. Proinde nos ordine commutato sic vertimus: Miror quod a Christo,
qui vos vocauit in gratia siue per gratiam, adeo cito transferamini in aliud euangelium. Caeterum in eo quod mox sequitur: Sed licet nos aut angelus de coelo
euangelizet vobis praeterquam quod euangelizauimus vobis, idem Hieronymus indicat hunc sermonem per hyperbolen accipi posse, non quod angelus aut Paulus
aliud euangelium esset praedicaturus, [C] sed sentit ab euangelio semel recepto
nullo pacto recedendum. [B] Quod si quis tropos et schemata reiiciat in sacris
literis, saepenumero aut haerebit perplexus aut frigidissimis rationibus se cogetur
explicare. Porro quod addit hoc agi, vt non esset magna Petri ac Ioannis autoritas, cum nec sibi liceret aliud euangelium praedicare, sic arbitror accipiendum, si
Petrus aut Ioannes Iudaismum admisceret Christo, quod velut illis autoribus
pseudapostoli conabantur, alioqui videretur Paulus suam autoritatem Petro anteferre. [A] Et Christi potest vel ad gratiam referri vel ad praepositionem ab, vt sit
apud nos auferendi casus a Christo [B] seu potius [D] a [B] Deo. [A] Ego
malim auferendi casum. Et quidam codices pro Christo Deum habent. Semper
enim Paulus Deum vocantem facit, sed per Christum. Et in euangelio Pater est
qui suos trahit ad Christum. | Caeterum in gratia dixit pro eo quod est per gratiam.
[6-7] [B] In a l i u d e u a n g e l i u m q u o d n o n e s t a l i u d . Video veteres
diuersam alios aliam secutos lectionem. Hieronymus, vt ex ipsius liquet enarratione, ita legit: Quod sic cito transferimini in aliud euangelium quod non est,
vt subaudias aliud. Aut si malis ab ipso additum [D] nomen aliud, [B] hic
subiicit stigmen, vt sit sensus eum demirari illorum inconstantiam qui transferantur, deinde qui transferantur tam cito, postremo qui in aliud euangelium,
adeo non melius eo quod acceperant, vt nullum sit. Huius rei causam admiratur
[D] apostolus. [B] At ne videatur ingenium Gallicum damnare, ceu per coniecturam facti culpam reiicit in apostolos plus satis iudaizantes [D] dicens [B] nisi si
sunt et caetera. Sic enim legit Hieronymus. [E] Chrysostomus et [D] Theophylactus in sensu concordat cum Hieronymo, nisi quod addit aliud et quod sequitur nisi quod separat a superioribus. [B] Ambrosius legit ad hunc modum: ab eo
3641 Quanquam euangelium Es handelt
sich um die Interpretation der Wendung
p to kalsantov mv n xriti Xristo
(n xriti; n xriti Ijso Xristo; n
xriti qeo v.ll. cf. Metzger, Commentary ad
loc. p. 520 sq.). Er. bevorzugt die Interpretation to kalsantov sc. Xristo (statt n
xriti Xristo), wie aus seiner bersetzung
hervorgeht. Zweitens zieht er die syntakti-
10, 25 (ASD VI, 8, p. 218, l. 87). Zu amphibologia: ASD VI, 8, p. 55, n.l. 221.
39 Ambrosius Ambrosiaster Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, l. 12 sq.: qui vocauit vos in
gratiam ad aliud euangelium. Siehe oben
n.ll. 3641.
41 mox Gal. 1, 8 (nach dem Vg.Text).
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 89,
CCSL 77A, p. 20, ll. 59 (Migne PL 26,
344A): Potest et hyperbolice dictum accipi,
non quo aut Apostolus aut angelus aliter
potuerint praedicare quam semel dixerant
sed, etiamsi hoc posset fieri vt et Apostolus et
angeli mutarentur, tamen non esset ab eo
quod semel acceptum fuerat recedendum.
4547 Quod si explicare Mehrmals betont Er.
die Wichtigkeit der rhetorischen Figuren
beim Interpretieren und Verstehen des Bibeltextes, z.B. Annot. in Mc. 8, 31, ASD VI, 5, p.
400 sq. ll. 304307: Quoties per hyperbolen,
enallagen similesque tropos sensum diuinorum voluminum explicant sacri doctores?
Iam allegoria, parabola, vocabula passim in
arcanis literis obuia nonne grammaticorum
sunt schemata? etc. Siehe Hovinghs Kommentar ad loc. und Chomarat I, pp. 562568
(die vorliegende Stelle, Annot. in Gal. 1, 6,
kommt p. 564 zur Sprache).
4748 Porro praedicare Hier. Comm. in Gal.
I, 1, 89, CCSL 77A, p. 22, ll. 5056 (Migne
PL 26, 345B): Propterea autem et sibi, quem
aliud in Iudaea facere aliud docere in gentibus
criminabantur, et angelo, quem maiorem
etiam praecessoribus suis apostolis esse constabat, anathema denuntiauit vt non magna Petri
et Iohannis putaretur auctoritas, cum nec sibi
liceret, qui eos ante docuerat, nec angelo aliter
praedicare quam semel didicerant.
4851 si anteferre Die PseudoApostel (cf. 2.
Cor. 11, 13) sind Paulus' judaistische Gegner
(cf. ThWNT 1, p. 446 sq.).
5153 Et casum Fortsetzung des Textes der
Ausgabe A (l. 31) nach den Zustzen B, C und
B. Siehe zur betreffenden Interpretation oben
n.ll. 3641.
53 quidam habent Er. meint die Lesart n
xriti qeo der Hs. AN III 11 (= cod. 2817) fo
229v, der er im Nov. Test. A folgte (cf. oben
n.ll. 3641 und ASD VI, 3, p. 448, n. 61).
5556 Caeterum per gratiam Cf. oben n.l. 30.
57 In aliud aliud So auch Vg. und Nov. Test.
58 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 67,
CCSL 77A, pp. 1819, ll. 2249 (Migne PL
26, 342B343C).
5860 Hieronymus aliud Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 67, loc. cit. (cf. die vorangehende
Anm.). Im Lemma (p. 18, l. 3) steht aliud.
57
Aus Hier.' Darlegung knnte sich herausstellen, dass aliud fehlt. Siehe unten ll. 7577.
63 admiratur Subjekt ist Paulus. Damit es kein
Missverstndnis gab, hat Er. 1527 apostolus
hinzugefgt.
6566 nisi caetera Gal. 1, 7. Die Lesart nisi si
sunt bei Hier. Comm in Gal. I, 1, 67, CCSL
77A, p. 18, l. 3 (Migne PL 26, 342A). Hier. hat
nach Er. den Nebensatz nisi si sunt etc. mit der
vorangehenden Wendung quod non est aliud
verknpft. Daher muss man, wie Er. meint,
bei Hier. das zweite aliud tilgen: in aliud
euangelium, quod non est, nisi si aliqui etc.,
cf. l. 59. Vgl. dazu BlassDebrunner 3068:
llo [scheint] gewissermassen pleonastisch
zu stehen, um e m einzuleiten (vgl nihil
aliud nisi): welches es gar nicht gibt, ausser
dass. Cf. auch ASD VI, 3, p. 449, n. 71.
66 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 1, 6
Migne PG 61, 621 (ev teron eagglion,
ok stin llo) und 622 (E m tinv esin
ktl.). Fr die Annot. von 1535 stand Er. die
Ausgabe des griechischen Textes der Chrysostomushomilien (und der Kommentare) zu
den Paulusbriefen zur Verfgung. Die
betreffenden drei Bnde erschienen am 28.
Juni 1529 (cf. Allen, Ep. 2340, n.l. 2 und ASD
VI, 8, p. 41, n.ll. 1617 zu 1. Cor. 1, 2). Am 5.
September 1530 schrieb Er. an Brixius: Praesuli isti Veronensi bene faxint omnes superi;
qui de priuato suo curat vtilitatem publicam,
suisque impensis tam insigne beneficium
parat studiosis omnibus. Vtinam hoc exemplum aemulentur abbates et episcopi nostri
praediuites! Nomen, ni fallor, est Ioannes
Mathaeus Gibbertus (Ep. 2379, ll. 614).
Eine Ausgabe des griechischen Chrysostomus
war schon lange allseits ein Desideratum, die
Gesamtausgabe von Henry Savile erschien
jedoch erst im 17. Jahrhundert (16101612, 8
FolioBnde). Dazu: Allen, introd. Ep. 1558
und Bardenhewer III, p. 332 sqq. Chrysostomus verfasste Predigten zum Galaterbrief, die
aber spter, hnlich wie die Homilien ber
Isaias, in einem Kommentar zusammengedrngt wurden (Bardenhewer III, p. 338).
6667 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 7, Migne PG 124, 960AC. Die Anmerkung in sensu superioribus (ll. 6768) bezog
sich anfnglich nur auf Theophyl. (Zusatz
D), in der Ausgabe von 1535 auch auf Chrys.
68 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 8, ll. 1213 (69 gratiam: gratiam
Christi v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 920D; ad aliud euangelium: in aliud euangelium v.l. und ed. 1527,
loc. cit.).
58
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
qui vocauit vos in gratiam Christi, in aliud euangelium; nec addidit quod non est
aliud. Nec potest ex illius enarratione colligi illum secus legisse. Is hanc particulam in aliud euangelium referens non ad verbum transferimini, sed ad vocauit, sermonem ordinat hunc in modum: Demiror quod adeo cito transferimini ab eo
qui vos vocauit in aliud euangelium, id est in aliud et diuersum ab eo, quod
pseudapostoli vobis praedicarunt ad Iudaismum reuocantes. Quod dicimus perspicuum erit, si quis euoluat Ambrosianos commentarios. Porro vt suspicer Hieronymum legisse quod non est nec addidisse aliud, in causa est quod subiicit:
quia omne quod falsum est non subsistit et quod veritati contrarium est non est, vt
illud: Ne tradas, Domine, sceptrum tuum iis qui non sunt; et ea quae non erant
vocauit Deus. Ac mox ibidem: Si autem hoc de iis qui in eundem credebant Deum
et easdem scripturas habebant dicitur, quod translati sint in aliud euangelium, quod
non est euangelium, quid de Marcione et caeteris haereticis et caetera. At Ambrosius
nisi sunt aliqui et caetera interiecto commentario separat a superioribus, vt nisi
sunt non referatur ad quod non est aliud, sed ad miramur. [D] Tertullianus libro
Aduersus Marcionem quarto, si codices mendo vacant, addere videtur aliud, sed
ita vt idem sit sensus quem diximus.
[7] [B] Et vo l u n t c o n u e r t e re e u a n g e l i u m . Equidem malim inuertere, tametsi constanter sic legunt Ambrosius, Augustinus atque item Hieronymus. Est autem Graeca vox metastrcai, quod sonat ad aliud detorquere siue
in diuersum detorquere. Nobis autem quo magis arrideat inuertendi dictio, Hieronymiana facit interpretatio, cuius ipsa verba subscribam: Omnis qui euangelium
alio interpretatur spiritu et mente quam scriptum est credentes turbat et conuertit
euangelium Christi, vt quod in facie est post tergum faciat et ea quae post tergum
sunt vertat in faciem: si quis tantum literam sequitur, posteriora ponit in faciem; si
quis Iudaeorum interpretationibus acquiescit, post tergum mittit ea quae ex natura
sua in facie constituta sunt. Hactenus Hieronymus. Atqui inuertere proprie
declarat in diuersum ac praepostere vertere. Christus eiusmodi doctrinam tradidit, vt quam plurimum esset pietatis, quam minimum ceremoniarum. Isti contra
volebant plurimum esse ceremoniarum, pietatis minimum.
[8] [A] Pr a e t e rq u a m q u o d . Par , id est praeter id quod atque ita
erit aptius. A n a t h e m a s i t . Diuus Hieronymus admonet anathema verbum
esse proprium Iudaeis, quo extremam detestationem significare soleant.
[10] Mo d o e n i m h o m i n i b u s s u a d e o. Arti gr nqrpouv peqw tn
qen;, id est Nunc enim homines suadeo an Deum?, hoc est an humana suadeo
an diuina? Et in hanc quidem sententiam interpretatur Theophylactus. Quan86 Et E: Qui BD.
91 interpretatur BD: interpretatus E.
100 erit E: erat AD.
102 suadeo scripsi sec. Vg.: pers. AD, suad. E.
59
enim vtrum hominibus [homines A B]
suadeo, an deo [deum A B]? Auch Valla,
Annot. behandelt das vorliegende Lemma:
Modo enim hominibus suadeo. Nescio an
melius, vt graece est, per accusatiuum transferatur homines suadeo siue persuadeo an
deum (Garin, p. 875, col. 1). Die Variante
persuadeo im Lemma (cf. app. crit. n.l. 102:
pers. AD) knnte Er. von Valla bernommen haben wie die accusativi homines und
Deum im Nov. Test. A B, cf. ASD VI, 3, p.
449, n. 102.
102103 Arti qen; So auch die heutigen
Ausgaben. Das erste Glied der Doppelfrage
(pteron) bleibt im NT meistens unbezeichnet, cf. BlassDebrunner 440.1.
103104 Nunc diuina? Vermutlich nach
Valla, Annot.: Nescio an melius transferatur homines suadeo an deum; non dico,
vt idem significet suadeo humana an
diuina, nqrpouv peqw tn qen; (Garin,
p. 875, col. 1). Diese Stelle spielt in Er.' Kontroverse mit Lee eine Rolle. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 238, ll. 953961:
Er. legt dar, es gbe zwei Interpretationen der
betreffenden Stelle, weil der griechische Text
des NT nicht eindeutig ist, und Lee habe zu
Unrecht seine Anmerkung zu Gal. 1, 10 beanstandet: Quid hic habet quod reprehendat
Leus? Geminum sensum ostendo; neutrum
reiicio (p. 238, ll. 956957). Es gibt, sagt Er.,
viele Stellen, an denen er dem Vg.Text nicht
folgt: Sed in contextu, inquiet [Leus], secus
vertis quam legit Hieronymus. Si mihi hoc
non licet, frequenter erit quod reprehendat
Leus. Verum id mihi in toto opere licere
volui (p. 238, ll. 957959).
104 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
10, Migne PG 124, 961B: M nomhete ti
mv hjt pesai, ll prv tn qen moi
pv lgov J ka otwv fjsn, ti
A
nqrpouv peqein spoudhw, ka totoiv
rskein, t qe; Zur Bedeutung von
peqw an der vorliegenden Stelle des Galaterbriefes: Bauer s.v. peqw 1.b. berreden,
bereden und 1.c. sich geneigt machen, auf
seine Zeite ziehen; peqw tn qen: Gott
geneigt machen. Vgl. die bersetzung von
Persona: Nequaquam existimetis me id
eniti et querere, vt persuasos vos reddam,
quin potius meus omnis ad deum intenditur
sermo vel aliter ait, numquid hominibus persuadere studeo et illis placere, an deo
morem gerere? (fo cxr).
104105 Quanquam tolerari Zur Akk. und
Dativrektion des Verbs suadeo: Hofmann
Szantyr 42,I.b, p. 32 sq.
60
105
106
LB 803
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
quam et [B] hominibus [A] suadeo potest tolerari, cum [D] peqw apud Graecos
[A] in hoc sensu habeat aliquoties accusandi casum, non item cum significat
confidere | aut credere aut morem gerere, quemadmodum videtur arbitrari Faber
Stapulensis noster. Quanquam scio Hieronymum, Augustinum et Ambrosium
diuersam sequi sententiam. Caeterum modo positum est pro nunc, significat [B]
enim [A] posteaquam factus sit apostolus, nihil aliud spectare [C] se [A] quam
quod ad Dei pertineat honorem, cum olim in Iudaismo diuersa senserit. Si
a d h u c . E gr ti, id est si enim adhuc.
[12] Ac c e p i i l l u d n e q u e d i d i c i . Parlabon at ote didxqjn. Hieronymus distinguit inter accipere ac discere. Accipimus quod nostrum non est,
sed ab alio traditum. Discimus cuius mysterium nobis aperitur, tametsi Graece
non est didici, sed doctus sum, id quod vel absolute potest accipi non doctus
sum, sed afflatus vel non doctus sum ab homine. Deinde vocabulum reuelationis Hieronymus negat vsquam apud ethnicos scriptores inueniri pokluciv,
verum id cum aliis multis nouum fuisse confictum a Septuaginta, quo commodius explicarent noua Dei mysteria.
[13] Et e x p u g n a b a m . Ka prqoun. Quod verbum proprium [B] est [A]
populantium et excindentium captas armis vrbes. Neque video cur hic stomachetur Laurentius, velut id contumeliose dictum sit aduersus ecclesiam Dei, quod
expugnata fuerit a Paulo, malitque oppugnabam quam expugnabam. Nec inficior
aliud esse Latinis expugnare aliud oppugnare, quemadmodum aliud est suadere
aliud persuadere, aliud orare aliud exorare. Verum quid facias, vbi Graeca vox
porqen nihil aliud significet quam expugnare aut capere? Caeterum ecclesiam
vocat congregatiunculam illam Christianorum, quam prorsus expugnabat, quantum erat in illo. Iam enim hoc agebat Paulus. Proinde quod ait expugnabam, non
ad euentum rei, sed ad illius animum et conatus est referendum. Accommodatius
109 significat BE: significans A.
118 apud A B D E: om. C.
126 persuadere BE: dissuadere A.
61
Jahrhundert vor Chr. Albrecht Oepke (der
Autor des betreffenden ThWNTLemmas)
folgert, p. 573, ll. 2433: Dieser Befund zeigt
, dass die Begriffe pokalptein und
pokluciv in keiner Weise dogmatisch
geprgt sind und dass ihre theologische Verwendung dem Griechen von Hause aus fernliegt. Sie ist vom Orient her importiert
Philologisch anfechtbar, hat es theologisch
verstanden seinen guten Sinn, wenn Hieronymus von dem Wort pokluciv sagt:
proprie Scripturarum est a nullo sapientium
saeculi apud Graecos vsurpatum (siehe das
vorliegende Hieronymuszitat).
121 Et expugnabam Nov. Test. ac depopulabar
[et expugnabam A].
121 Ka prqoun So auch die heutigen Ausgaben. Porqw (seit Homer) bedeutet vertilgen, vernichten, zerstren. Bauer s.v. bersetzt die vorliegende Stelle: ich suchte die
Gemeinde Gottes zu vertilgen. Man
bekommt den Eindruk, dass Valla (siehe die
folgende Anm.) nicht wirklich mit dem spezifischen Gebrauch des Imperfekts rechnete
(imperfectum de conatu, cf. Hofmann
Szantyr 176, p. 316). Er. jedoch erwhnt
diesen Gebrauch, cf. ll. 129130.
123 Laurentius Valla, Annot. ad loc.: Persequebar
ecclesiam dei, et expugnabam illam. Contumelia fit deo, cuius ecclesia dicitur expugnari.
Ergo oppugnabat, non expugnabat, id est
oppugnando capiebat (Garin, p. 875, col. 1).
125 aliud oppugnare Expugnare: erobern,
einnehmen, berwinden, vernichten (auch
im bertragenen Sinn, ziemlich selten angreifen); oppugnare: bestrmen, angreifen,
auch im bertragenen Sinn (nach Georges
s.vv.). Cf. Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, examinatio ad loc.: Sed quid inter
expugnare et oppugnare intersit, vel mediocriter grammatici norunt (Paris, 1512, fo 153v).
125126 quemadmodum exorare Der Vergleich, den Er. zieht, stimmt nicht: expugnare
und oppugnare sind beide composita, in den
Paaren suadere/ persuadere und orare/exorare
aber handelt es sich um ein simplex und ein
compositum.
128 congregatiunculam Cf. Souter, Glossary s.v.
Er. prgt oft hnliche deminutiua, siehe
Hoven, Lexique, p. 399 sqq.
128129 quam Paulus Paulus verfolgte die
ersten Christengemeinden, cf. Act. 7, 588, 3;
9, 12; 9, 21; 22, 4; 1. Cor. 15, 9; Gal. 1, 1323;
Phil. 3, 6.
129130 Proinde referendum Er. spielt auf das
sogenannte imperfectum de conatu an, cf.
oben n.l. 121.
62
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
qui aliquando nos persequebatur nunc euangelizat fidem, quam aliquando vastabat. Der
Zusatz in sermone habito in monte gehrt vermutlich zum Zitat ll. 133134 Qui vastabat
(Er. zitiert Aug.' Fassung des Verses).
133 paulo inferius Gal. 1, 23: qui persequebatur
nos aliquando, nunc euangelizat fidem, quam
aliquando expugnabat (Vg.). Er. zitiert hier
Aug.' Fassung des Verses, cf. die vorangehende Anm.
134 Grammatici Eust. behandelt die Ableitung
von prqw aus prqw mehrmals: Comm. ad
Hom. Il. vol. I, p. 111, l. 28 sq.: v gr k to
prqw, t kaw, metaqsei to r ka trop
63
sanguini; Nov. Test.: non contuli cum carne
et sanguine.
152153 O prosaneqmjn sanguine An der
vorliegenden Stelle bedeutet prosanatqjmi
(med.) tin: sich beraten mit jemandem; sich
wenden an jemanden (Bauer s.v. 2. und Passow s.v.). An der Stelle Gal. 2, 6 verwendete
Paulus dasselbe verbum, aber nicht mit derselben Bedeutung: (tin ti) jemandem noch
etwas dazu auferlegen oder vorlegen (Bauer
s.v. 1.); einem etwas dazu geben (Passow
s.v.). Zu diesem Verb: Annot. in Gal. 2, 6, ll.
335350.
153 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 16b,
CCSL 77A, p. 31, ll. 13 (Migne PL 26, 351B):
Continuo non acquieui carni et sanguini.
Siue, vt in graeco melius habet, Non contuli
cum carne et sanguine.
154 Graecorum scholiis Er. bezeichnet mit Graecorum (Graecanica, Graeca) scholia mehrmals sowohl den Kommentar des Ps.Oecumenius, den er handschriftlich (AN III 11 =
cod. 2817) heranzog, als auch die anderen
griechischen Kommentare, die er konsultierte, nml. diejenigen von Chrys. und
Theophyl. cf. ASD VI, 8, p. 97, n.l. 935 zu
1. Cor. 5, 4. Zur Geschichte des Begriffes
sxlion/sxlia bzw. scholium/scholia: Ueli
Dill, Zur bernahme des Begriffs sxlion in
die lateinische Sprache in: Museum Helveticum (61) 2004, pp. 92128, bes. pp. 118120
(zu Ps.Oecumenius, p. 119, n. 111). Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 1, 16, nach der Hs.
AN III 11, fo 231r: Eqwv o proaneqmjn [!].
Ok lqon ev lgouv, fjs, tov postloiv
per to kjrgmatov rkeisqev t qea pokalcei (Migne PG 118, 1100B). Chrys. In
Gal. comm. 1, 9, Migne PG 61, 628: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati. Tov postlouv ntaqa anttetai, p tv fsewv
atov kaln. Theophyl. Expos. in Gal. 1, 16,
Migne PG 124, 964D 965A: Eqwv o
prosaneqmjn sark ka amati: Toutstin,
ok ev lgon lqon tov postloiv totouv
gr srka ka ama kale, p tv fsewv
atov nomhwn.
154 paulopost Die oben n.ll. 152153 genannte
Stelle Gal. 2, 6. Der Vg.Text lautet: mihi
enim qui videbantur nihil contulerunt. Cf.
ASD VI, 3, p. 452, n. 166.
155156 Non communicaui habui Er.' Paraphrase von Gal. 1, 16b.
156 Quidam Die v.l. proaneqmjn kommt in der
von Er. benutzten Ps.Oecumeniushs. AN III
11 (= cod. 2817), fo 231r vor (im Lemma und
im Text).
64
LB
157
158
159
160
804
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
Proinde palam est Thomam et Carrensem nihil agere, qui carnem et sanguinem
interpretantur pro vitiis carnalibus, quibus nunquam legimus Paulum obnoxium
fuisse, etiamsi Thomas addit alteram expositionem carnem et sanguinem interpretans affectum erga cognatos. At ne id quidem sentit Paulus. Verum huius |
erroris ansam praebuit interpres, qui prosaneqmjn verterit acquieui, cum vertendum fuerit contuli siue communicaui cum carne et sanguine. Quanquam
hoc in loco maiorem in modum laborauit diuus Hieronymus cupiens hunc explicare nodum, quod Paulus contumeliosius Petrum, Ioannem et Iacobum carnem
et sanguinem appellarit, praesertim cum Porphyrius hinc calumnietur arrogantiam Pauli, quod non dignatus sit suum euangelium conferre cum caeteris apostolis, in summa ne consistere quidem, vt qui prius non contulerit cum carne et
sanguine, postea contulerit, veluti sibi diffidens rei periculo facto. His [E] angustiis [A] constrictus Hieronymus eo confugit, vt aduerbium eqwv, id est continuo, non referat ad ea quae sequuntur non acquieui carni et sanguini, ne fretus
reuelatione protinus videatur hominum commercium despexisse, sed ad illa
superiora Cum autem placuit ei, qui me segregauit de vtero matris meae, ac deinde
sequatur vt reuelaret Filium suum in me, et ad extremum vt euangelizarem illum
in gentibus continuo, et post haec velut a nouo exordio sequatur illud non
acquieui carni et sanguini, vt sit sensus Paulum iussum, vt continuo citraque
moram accingeretur ad praedicationem euangelii, proinde non cunctatum neque
moras triuisse adeundis ac consulendis apostolis, sed protinus vt erat iussus
aggressum euangelizandi munus. [D] Variant hic et Graecorum commentarii. [A]
Verum haec longius discutere non est huius instituti. Nos quod ad lectionis rationem pertinere visum est, annotamus. Proinde nec illud huius operis est, quod
haec Pauli narratio multis modis dissentire videtur cum ea quae est apud Lucam
in Actis apostolicis, capite nono, [B] quemadmodum Hieronymus in commentariis suis satis diligenter explicat.
[17] [A] Ve n i Hi e ro s o l y m a m . A
nlqon, id est redii siue ascendi. Ad
a n t e c e s s o re s m e o s a p o s t o l o s . Prv tov pr mo postlouv, id est ad
quidem BE: quidem videatur A.
referat BE: referatur A.
euangelizarem BE: euangeliarem A.
euangelizandi BE: euangeliandi A.
167
170
173
178
65
p. 198, ll. 583593, von 1521 zur Sprache (zu
Er.' Apolog. gegen Stunica: ASD VI, 8, p. 81,
n.ll. 686688 zu 1. Cor. 4, 3), wobei es sich
besonders um das Verhltnis zwischen Gal. 1,
16 sqq. und Act. 9, und um Hier.' Kommentar dazu handelt.
180183 Proinde explicat In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. (ASD IX, 2, p. 198, ll. 583593),
sagt Er., er habe an der bewussten Stelle seiner
Annot. aufgrund des Hieronymuskommentars, darauf hingewiesen, dass es eine grosse
Diskrepanz zwischen Gal. 1, 16 und Act. 9 gibt;
er behandele aber diese Frage nicht, weil das
nicht seine Aufgabe in den Annot. sei: Dazu
lese man Hier. Stunica aber habe darauf geantwortet: Non haec Pauli narratio multis
modis dissentire videtur ab ea quae est apud
Lucam in Actis apostolicis, capite ix, vt Erasmus retulit, sed haec illam videtur exponere et
vt ita dixerim ampliare, tametsi prima fronte
[cf. Adag. 888, ASD II, 2, p. 398] videtur [Stunica videatur] ab ea esse diuersa (p. 198, ll.
586589, cf. p. 199, n.ll. 586589). Er. versucht
dann, in rhetorischer Weise Stunicas Worte zu
widerlegen: Quid ego audio? An quod videtur, non videtur? Nonne quod prima fronte
videtur, videtur? Si non videtur, mentitus est
Hieronymus (p. 198, ll. 589591) und verteidigt zum Schluss seine Aussage, um die es sich
handelt: Porro cum ego dicerem: dissentit [sic
A B; dissentire videtur CE, cf. app. crit. n.l.
181], de spetie sentiebam, non de re (p. 198, l.
592). Siehe ASD IX, 2, p. 199, n.l. 592.
181 dissentire videtur In der Ausgabe von 1522
ersetzte Er. dissentit durch dissentire videtur,
cf. app. crit. n.l. 181, vermutlich anlsslich der
Kritik von Stunica. Siehe die vorangehende
Anmerkung.
182 Hieronymus Hier. behandelt Comm. in Gal.
I, 1, 17b, CCSL 77A, pp. 3336, ll. 672 (Migne
PL 26, 352B 354A) die Frage ber das Verhltnis zwischen Gal. 1, 16 sqq. und Act. 9.
Siehe p. 33 sq. ll. 216 (352BC): Non sibi videtur historiae ordo concinere referente Luca in
Actibus Apostolorum quod, cum Paulus post
fidem Christi per dies multos Euangelium
Damasci loqueretur audenter etc. Hic
autem dicit se primum isse in Arabiam.
184 Veni Hierosolymam Nov. Test.: redii Hierosolymam. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est: neque redii Hierosolyma od nlqon
ev t Ierosluma (Garin, p. 875, col. 1).
184185 Ad apostolos Nov. Test.: ad eos qui
ante me fuerant apostoli. Cf. Valla, Annot.
ad loc.: Graece est: ad eos qui fuerant
ante me apostoli prv tov pr mo
postlouv (Garin, p. 875, col. 1).
66
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
eos qui ante me fuerant apostoli et quibusdam ob hoc maiores videbantur, quod
prius essent vocati.
[18] Vi d e re Pe t r u m . Istorsai, quod verbum apud Graecos plus aliquid
significat quam videre, nempe percontandi discendique causa videre, quanquam
id negat Hieronymus.
[19] [B] Ia c o b u m f r a t re m . [E] In epistolam ad Galatas [B] notat Hieronymus eorum errorem, qui putant hunc Iacobum fuisse de numero duodecim
apostolorum, fratrem Ioannis, cuius mentio fit in euangelio, cum is [C] in Actis
apostolorum [B] legatur mox a Stephani nece sanguinem fudisse pro Domino.
[C] Sed [D] affirmat [B] hunc esse Iacobum cognomento Iustum, filium Mariae,
quae fuerit soror Mariae matris Iesu. Nam et hi fratres vocantur more Iudaeorum. [C] Theophylactus indicat honoris gratia fuisse vocatum fratrem Domini.
[B] Hic primus Hierosolymorum episcopus fuit ordinatus, atque huius plerique
iudicarunt esse epistolam, quam hodie quoque nomine Iacobi legimus. Apostolus
autem dicitur eo modo, quo caeteri omnes apostoli dicuntur, qui Christum in
carne conspectum postea praedicabant.
[20] [A] Qu i a n o n m e n t i o r. Hic ti poterat omitti, quod vim habet
asseuerandi, sed apud Graecos duntaxat, nisi malis addere ecce coram Deo testificor quod non mentior. Nam id additum [D] est [A] velut a iurante, [B] quod
sane non negat Hieronymus. Sed quod addit nagwghwn, coram Deo sunt, id est
188190 Videre Hieronymus inter lemma
Ciliciae [post plagas 210] et lemma Quae erant
Annot. in Iac. 5, 20, LB VI, 1038CD (Quanquam ego super hac re cum nemine digladiabor). Von dieser Frage handeln auch die
Briefe 21842186 (Juni 1529). Zur Jakobus
Frage: ReickeRost, s.v. Jakobus (2. Band,
799800).
191195 Hieronymus Iustum Hier. Comm. in
Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 3741
(Migne PL 26, 355C): Vnde vehementer
errauit qui arbitratus est Iacobum hunc de
Euangelio esse apostolum fratrem Iohannis,
quem constat post Stephanum iuxta fidem
Actuum Apostolorum sanguinem fudisse pro
Christo. Hic autem Iacobus episcopus Hierosolymorum primus fuit, cognomento Iustus.
195196 filium Iesu Diese Apposition entnahm Er. nicht dem Galaterkommentar des
Hier. (cf. n.ll. 191201), sondern (vermutlich) De vir. ill. cap. 2 (Herding, p. 7): Iacobus qui appellatur frater Domini, cognomento Iustus Mariae, sororis matris
Domini, cuius Iohannes in libro suo
meminit, filius, post passionem Domini statim ab apostolis Hierosolymorum episcopus
ordinatus, vnam tantum scripsit epistulam.
Vgl. auch Hier. Adv. Helv. 13, Migne PL 23,
205A 206B, wo Hier. Iacobus minor und
Iacobus Iustus gleichsetzt, wie auch Beda,
Expos. Act. 1, 13, CCSL 121, p. 10, ll. 129148:
Putant quidam duos fuisse apostolos Iacobi
vocabulo nuncupatos, Iacobum videlicet
Zebedei et Iacobum Alphei, tertium vero
Iacobum fratrem domini non apostolum sed
episcopum fuisse Hierosolymorum. Quod
nequaquam verum est, sed iuxta euangeliorum fidem eundem Iacobum filium Alphei
apostolum praefuisse Hierosolymis sciendum est, qui frater domini dictus est eo quod
fuerit Mariae materterae domini filius, cuius
Iohannes euangelista [Ioh. 19, 25] meminit:
Stabant autem, inquiens, iuxta crucem
domini Iesu mater eius et soror eius, Maria
Cleopae etc. (ll. 129138).
196197 Nam Iudaeorum Siehe Hier. Adv.
Helv. 1416, Migne PL 23, 206B 211A: Et
vnde, ais, fratres Domini dicti sunt qui non
erant fratres? Iam nunc doceberis quatuor
modis in Scripturis diuinis fratres dici,
natura, gente, cognatione, affectu (206C).
Hier. legt den Begriff Bruder im jdischen
Sprachgebrauch ausfhrlich dar, und folgert:
Restat igitur, vt iuxta superiorem expositionem fratres eos [sc. fratres Domini] intelligas
appellatos cognatione (209B) etc.
197 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 1,
19, Migne PG 124, 965D 968A: Ede d ka
67
Ikwbon met timv d ka totou mmnjtai
tn delfn to kurou epn.
198 Hic ordinatus Cf. Hier. Comm. in Gal. I,
1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll. 4041 (Migne PL
26, 355C): Hic autem Iacobus episopus
Hierosolymorum primus fuit, cognomento
Iustus (cf. Act. 21, 18 sq.) und De vir. ill. cap.
2, n.ll. 195196 angefhrt.
198199 huius legimus Er. entzieht sich der
Diskussion ber die Autorschaft des Jacobusbriefes: Welcher Jacobus hat den Brief geschrieben, Iacobus Iustus oder Iacobus minor?
Sind Iacobus minor und Iacobus Iustus
gleichzusetzen? In der Peregrin. apost. unterscheidet Er. drei Jacobi (cf. oben n.ll. 191201);
in In epistolam Iacobi Argumentum schreibt er:
Iacobus, quoniam erat Hierosolymitarum
episcopus, scribit et caeteris Iudaeis qui per
omnes nationes sparsi habitabant, variis praeceptis vitam illorum formans atque instituens
(ASD VII, 6, p. 121).
199201 Apostolus praedicabant Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 1, 19, CCSL 77A, p. 38, ll.
2024 (Migne PL 26, 355AB): beatus Iacobus specialiter frater Domini (vt ante diximus)
appellatus est. Quod autem exceptis Duodecim quidam vocentur apostoli, illud in causa
est omnes qui Dominum viderant et eum
postea praedicabant fuisse apostolos appellatos.
202 Quia non mentior Vg.: ecce coram deo
quia non mentior; Nov. Test.: ecce coram
deo non mentior.
202204 Hic mentior Nach BlassDebrunner handelt es sich hier um die Ellipse eines
Verbums: do npion to qeo (sc lgw
odgl) ti (12812); Er. ergnzt hier (nicht im
Nov. Test.) testificor. Zu ti o: ASD VI, 3, p.
453, n. 202.
205 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1, 20,
CCSL 77A, p. 39, ll. 14 (Migne PL 26, 356A):
Quae autem scribo vobis, ecce coram Deo quia
non mentior. Siue simpliciter accipiendum vt
sit: quae scribo vobis vera sunt et Deo teste
confirmo, quia nulla arte verborum, nullo
sunt fucata mendacio.
205 Sed quod addit Hier. loc. cit. p. 39, ll. 46
(356A): siue altius vt legatur: quae scribo
vobis coram Deo sunt, id est Dei digna conspectu.
205 nagwghwn Dieser Ausdruck ist in den
Lexika nicht belegt (LiddellScott, Lampe,
Pape, Passow, Bauer, Thesaurus [CDrom]).
Er. hat ihn vielleicht selbst geprgt (nach
nagwgikv ktl., geisterhebend etc., cf. Hier.
altius vt legatur).
68
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
LB 805
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
digna conspectu Dei, mihi videtur aliquanto coactius. Verum in his nonnihil
indulgent sibi veteres, velut in hoc quoque de nominum interpretationibus Arabiae, Ciliciae, Damasci et caetera. [D] Ambrosius fatetur esse iurantis, Theophylactus asseuerantis.
[21] [A] C i l i c i a e . Kilikav. Partes est klmata, id est plagas.
[22] Qu a e e r a n t i n C h r i s t o. Cur non potius quae sunt in Christo,
tav n Xrist?
[23] Au d i t u m h a b e b a n t . A
koontev san, id est audiebant. Ad verbum audientes erant, hoc est rumor apud illos erat. Latinissimum erat auditum erat illis [B] siue hic rumor apud illos erat, [D] eo quod participium
koontev sit praesentis temporis. [B] Ne hic quidem necesse erat vertere ti
vetante id pronomine nos. | [A] Qu a m a l i q u a n d o e x p u g n a b a t . Eprqei.
Rursus eo verbo est vsus quo supra, sicut annotauimus.
[24] C l a r i f i c a b a n t De u m . Edzahon, id est glorificabant. Atque ita
legit diuus Hieronymus, [D] Ambrosius magnificabant.
[A]
EX CAPITE SECVNDO
A: audierant BE.
217 expugnabat E: expugna. AD.
206208 Verum caetera Er. spielt hier wahrscheinlich auf Hier. an. Zu Arabia, Comm. in
Gal. I, 1, 17b, CCSL 77A, p. 35, ll. 6263
(Migne PL 26, 353C): in Arabia (quae interpretatur humilis et occidua); zu Cilicia,
Comm. in Gal. I, 1, 21, CCSL 77A, p. 40, ll.
36 (356B): transiit ad Ciliciam, quam in
fide Christi cupiebat adsumere Cilicia
quippe interpretatur adsumptio siue vocatio
20, CSEL 81, 3, p. 16, ll. 1820: quod ad conmendationem eius pertinet, locuturus testem
deum dat, quia ita se habent quae dicturus
est.
208209 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal.
1, 20, Migne PG 124, 968B: Kaqper p
dikastjrou mllwn eqnav pxein, otwv
pagwnhetai t lgw v n zipistov dok.
210 Ciliciae plagas Im Nov. Test.: [Deinde
veni in] regiones Syriae Ciliciaeque [et Ciliciae A]. Siehe ASD VI, 3, p. 453, n. 211.
211 Quae Christo Dieselbe Lesart in Vg. und
Nov. Test., obwohl Er. sunt bevorzugt, wie er
durch die rhetorische Frage Cur Xrist?
(ll. 211212) zu erkennen gibt.
213 Auditum habebant Nov. Test.: hic rumor
apud illos erat, cf. l. 215 hic rumor apud illos
erat.
213 A
koontev san audiebant Nach Blass
Debrunner 353, hat das Semitische diese
Ausdrucksweise, die im Griechischen nicht
unmglich ist, begnstigt. Das Partizipium
Prs. mit einer Form von enai dient im NT
besonders dazu, das Imperfekt zu umschreiben. Daher folge ich der Lesart A audiebant
statt der Fassung in BE audierant, die eine
Verschlimmbesserrung zu sein scheint (cf.
app. crit. n.l. 213). Siehe zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 353.2. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Tantum autem auditum
habebant. Cur non potius tantum autem
audierunt? nam graece est, tantum autem
audientes fuerunt [!], koontev san (Garin,
p. 875, col. 1).
214216 Latinissimum temporis Aus gutem
Grund fgt Er. 1519 die alternative bersetzung siue erat (l. 215) hinzu, die er 1527
begrndet (eo temporis, ll. 215216).
216217 Ne nos Er. meint das sogenannte ti
recitativum, das etwa wie das heutige Anfhrungszeichen benutzt wird, cf. BlassDebrunner 470.1. Das pron. personale nos (qui persequebatur nos) sollte in der indirekten Rede
die 3. statt der 1. Person sein.
217 Quam aliquando expugnabat Nov. Test.:
quam quondam expugnabat.
218 supra Gal. 1, 13, cf. n.l. 121 zu Gal. 1, 13. Nach
Bauer s.v. porqw an der vorliegenden Stelle:
tn pstin n pote prqei: den Glauben,
den er einst auszurotten suchte.
218 sicut annotauimus Cf. Annot. in Gal. 1, 13, ll.
133134.
219 Clarificabant Deum Vg.: in me clarificabant deum; Nov. Test.: glorificabant in me
deum. Cf. ASD VI, 3, p. 454, n. 24.
220 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 1,
2224, CCSL 77A, p. 40, ll. 45 (Migne PL
69
26, 356C): et in me glorificabant Deum.
220 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 1,
24, CSEL 81, 3, p. 17, l. 2: et in me magnificabant deum.
222 Post annos So auch Vg. und Nov. Test.
222 dekatessrwn Dekatessrwn in der Koine
fr tessrwn / tettrwn ka dka, cf.
BlassDebrunner 633.
223 Quanquam interpres Zu di mit Gen. fr
eine verflossene Zeit (= nach): BlassDebrunner 2234. In der Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 238, ll. 969974, antwortet Er.
auf eine sachliche Anmerkung von Lee
(nml. Hier. habe post gelesen) das Folgende:
Post annos quatuordecim. Indicaram Graecis
esse per annos, non post annos, et tamen
approbo quod interpres bene reddiderit sensum et in contextu sequor quod vertit
interpres [cf. n.l. 222]. Quid igitur queritur
Leus? An quod admonuerim lectorem, ne
quid offenderetur, si Graeca dissiderent a
Latinis verbis dumtaxat, non sensu? Et
tamen haec recensentur in indice inter ea
quae manent, videlicet incastigata. Tales
fumos hic offundit lectori simplici (zu
fumos offundere: Adag. 3783 (Fumus), ASD
II, 8, p. 168, l. 922 und p. 169, n.l. 922 und
Collect. 478, ASD II, 9, p. 186).
224 Et illis So auch Vg. und Nov. Test.
224 A
neqmjn ich legte befragend vor (nach
BlassDebrunner 202.1).
224 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 12,
CCSL 77A, p. 41, ll. 913 (Migne PL 26,
357B): Et, vt verius dicam, sermo Graecus
neqmjn aliud quiddam quam apud nos
intellegitur, cum scilicet ea quae nouimus
conferimus cum amico et quasi in sinum eius
et conscientiam reponimus, vt pari consilio
vel probanda sint vel improbanda quae nouimus.
227 superius Siehe Gal. 1, 16 und Annot. ad loc.
Er. bersetzte: non contuli cum carne et sanguine cf. n.l. 152 zu Gal. 1, 16 (ohne praeterea).
228 proaneqmjn Dazu: Annot. in Gal. 1, 16, l.
156 und den Kommentar ad loc.
228229 prius Arabiam Cf. Gal. 1, 17 (sed
abii in Arabiam etc.).
229 In illo Wenn man prosaneqmjn liest.
230 in hoc Wenn man proaneqmjn liest.
231 Hieronymus Cf. oben n.l. 224.
235236 Vnde vocamus Siehe Annot. in Rom.
9, 3, LB VI, 609D: Anathemata Graecis
dicuntur res diis dicatae, et in hoc sepositae.
Cf. Passow s.v.: das Aufgestellte gleichviel
ob es steht, liegt oder hngt usw.
70
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
id est
[B] Nam oratio profecta ab iis qui magnae sunt existimationis et qui non sunt
alicuius existimationis, eadem non idem valet. [A] Apud Graecos primo et tertio
loco non additur ti, id est aliquid, medio tantum loco additur ab iis autem qui
videbantur esse aliquid. Quod haud scio an adiectum fuerit ab quopiam, qui
putarit esse subaudiendum, tametsi mire consentiunt exemplaria. Quandoquidem et Ambrosius legit qui existimabantur esse aliquid. Mihi probabile videtur
quod Valla coniectat, [B] videlicet adiectitium esse. Atque ex interpretatione Hieronymi propemodum liquet illum non legisse qui videbantur esse aliquid, sed tantum qui videbantur, cum ita scribit: Sollicitus itaque requirebam quidnam esset
quod diceret qui videbantur, sed nunc me omni scrupulo liberauit adiiciens qui
videbantur columnae esse. Atque in exemplari Paulino primo loco tantum est qui
videbantur. Deinde cum Paulus sentiat eos in magno precio habitos, quod mox
apertius explicat qui videbantur columnae esse, quomodo congruet huic loco qui
videbantur esse aliquid ? Sic enim loquimur de his rebus, quibus nolimus nihil
omnino tribui. Caeterum quamuis Hieronymus hactenus a me stat, quod non
addit aliquid, non tamen videtur satis perpendisse vim participii Graeci [D]
dokontev. [B] Proinde nos vertimus cum iis qui erant in precio. [D] Ne quid
tamen celem lectorem, quoniam apud Graecos semel hic additur ti, fieri potest
vt eodem sensu posuerit hic aliquid, quo Lucas in Actis quinto dixit aliquem pro
243 nullius CE: nullius essent A B.
248 atv scripsi sec. Murray/Diggle: utv AD,
atv E.
250 tertio E: secundo AD.
251 ti AD: t E.
252 ab CE: abs A B.
262 his D E: iis B C.
266 celem E: caelem D; ti scripsi: t D E.
71
dicitur: Mihi autem qui videbantur esse aliquid. Quod nescio an ab interprete, an ab
alio sit adiectum, quasi subaudiretur
(Garin, p. 875, col. 1). Vallas Anmerkung
Quod subaudiretur bezieht sich auf die
dritte Stelle (Gal. 2, 6b), whrend Erasmus
die zweite Stelle (Gal. 2, 6a) zu meinen
scheint, cf. ll. 251253: medio tantum loco
additur Quod haud scio an adiectum
fuerit tametsi mire consentiunt exemplaria. Das Ambrosiasterzitat qui aliquid (l.
254) kann sich sowohl auf Gal. 2, 6a als auch
auf Gal. 2, 6b beziehen (d.h. medius locus
oder tertius locus). Siehe die vorangehende
Anm.
255256 Hieronymi Hier. Comm. in Gal. I, 2,
79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6874 (Migne PL
26, 362AB). Hier. bespricht Gal. 2, 9 (Iacobus et Cephas et Iohannes, qui videbantur
columnae esse) und sagt: Petrus et Iohannes
et Iacobus qui videbantur columnae esse. Ter
supra dictum de apostolis legimus: Seorsum
autem his qui videbantur; et: Ab his qui videbantur esse aliquid; et: Mihi enim qui videbantur (esse aliquid) nihil contulerunt. Sollicitus
itaque requirebam etc. cf. l. 257 sqq.
259 in exemplari Paulino Er. meint einen der
beiden Vulgatacodices aus der Stiftsbibliothek von St. Paul's Cathedral. Durch Zutun
von John Colet verfgte Er. ber diese zwei
Handschriften der Vulgata, die er in Annot. in
Gal.2. Thess. nur fr Zustze B heranzog.
Eine enthielt den Text der Evangelien, eine
den der Briefe. Beide codices sind verlorengegangen. Siehe ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1.
Cor. 1, 10.
259260 in videbantur An der Stelle Gal. 2, 2
(primo loco) bot der codex Paulinus offenbar
die gleiche Lesart wie die heutigen Ausgaben.
260 mox Gal. 2, 9.
261262 qui aliquid D.h. Gal. 2, 6a.
263264 quod aliquid Cf. Hier. Comm. in
Gal. I, 2, 79, CCSL 77A, p. 49 sq. ll. 6970
(Migne PL 26, 358B): seorsum autem his qui
videbantur und das oben n.ll. 255256
angefhrte Hier.Zitat.
264265 non dokontev Vielleicht spielt Er.
darauf an, dass Hier. die von Er. erwhnte
Bedeutung von dokontev (cf. l. 245: qui magnae sunt autoritatis) in seinem Kommentar
zur Stelle nicht bercksichtigt.
265 nos vertimus Siehe Nov. Test. Gal. 2, 2, ASD
VI, 3, p. 454, oben n.l. 238 angefhrt.
266 apud ti Cf. Gal. 2, 6a.
267 Lucas Act. 5, 36 (268 se esse WordsworthWhite: esse se Stuttgart Vg.).
72
LB
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
806
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
magno: Ante hos enim dies extitit Theudas dicens se esse aliquem. [B] Ambrosius
obiter indicat hoc loco quod in Actis magis erat annotandum. Nam vbi nos legimus eius voluminis capite decimoquinto praescriptum gentibus, vt abstinerent a
quatuor, ab idolothytis, a scortatione, a sanguine, a suffocato, ille monet ab apostolis non fuisse praescripta nisi tria, quartum a Graecis additum. Siquidem disputationem ita claudit: Quae sophistae Graecorum non intelligentes, scientes tamen
a sanguine abstinendum, adulterarunt scripturam quartum mandatum addentes, et
a suffocato obseruandum; quod puto nunc Dei nutu intellecturi sunt, quia iam supra
dictum erat quod addiderunt. [A] Et sanguinis abstinentiam interpretatur non ab
homicidio temperandum, id quod ethnicorum quoque legibus vetitum erat, sed
ab esu carnium [B] cum sanguine [A] more Noe iuxta Pythagorae dogma. Caeterum illi secus interpretantes [B] interdictum [A] sanguinem addidere confine
quiddam ex Iudaeorum ceremoniis | de suffocato. [B] Porro frustra vetari, ne vescamur pecude suffocata, cum iubeamur ab esu carnium omnium abstinere iuxta
Ambrosii sententiam. [D] Cui quantum tribuendum sit, alii viderint; certe Irenaeus aliquoties refert locum ex Actis nec addit mentionem suffocatorum, nominatim libro Aduersus haereticos tertio, capite duodecimo.
[3] [A] Cu m e s s e t g e n t i l i s . Elljn n, id est Graecus cum esset, [B]
quo tamen abutitur pro ethnico.
[4] [A] Se d p ro p t e r i n t ro d u c t o s f a l s o s f r a t re s . Pareisktouv,
quasi dicas obiter ingressos. Nam par apud Graecos plerunque in malam significat partem, et nomen est non participium, veluti dicas subinductitios fratres,
sic et mox otinev pareislqon, id est obiter ingressi sunt nobis aliud agentibus,
id quod solent exploratores ac molientes insidias. Iam falsos fratres est ceudadlfouv, [D] id est falso nomine Christianos, [A] de quo superius admonuimus.
Diuus Hieronymus coniunctionem autem siue sed putat hoc loco superuacaneam
et abiiciendam, partim quod, si ponatur, non habeat partem quae illi respondeat
solet enim apud Graecos d semper respondere mn , partim quod sensui huius
epistolae vehementer repugnet. Intelligit enim diuus Hieronymus Paulum nulla
vi potuisse compelli, vt Titum quum esset gentilis, circuncideret, idque ad veritatem euangelii pertinuisse. Atque ita quod sequitur propter subintroductos falsos
268282 Ambrosius viderint [282 Cui
viderint om. B C] BE: Annotauit hoc loco
quiddam diuus Ambrosius, quod tamen ad
hunc locum proprie non pertinet, in eo quod
legimus in actis apostolorum, decretum vt
gentiles abstinerent a quatuor, ab idolothytis, a
fornicatione, a sanguine, et a suffocato, a graecis sophistis adulteratam fuisse scripturam, qui
quartum illud a suffocato adiecerint de suo. Et
sanguinis abstinentiam sed ab esu carnium,
more Noe secus interpretantes sanguinem
73
heidenchristliche Gemeinden eingeschlichen
haben.
288289 Nam partem Er. spielt auf par mit
Akk. an. Siehe Ausdrcke wie: par tn
nmon, par fsin, par tn didaxn etc. (cf.
BlassDebrunner 2362).
289 et nomen participium D.h. ein Verbaladjektiv.
289 subinductitios Das Adjectiv inducticius
(inductitius), eingefhrt, angenommen
(Georges) ist bei Aug. belegt (De duab. anim.
18, CSEL 25, p. 74, l. 17, inducticias); subinductitius ist von Er. vielleicht nach Tert. Adv.
Marcion. V, 3, 2 bzw. 3, CCSL 1, p. 668, l. 18
sq. bzw. l. 24: superinducticios fratres oder
nach subinducere (cf. Souter, Glossary s.v.
introduce secretly; Georges s.v.: flschlich
einfhren) geprgt.
290 mox Gal. 2, 4 (pareisktouv ceudadlfouv, otinev pareislqon ktl.). Auch pareisrxomai enthlt an der vorliegenden Stelle
eine pejorative Bedeutung: sich einschleichen, auf unehrliche Weise eindringen
(Bauer s.v.).
292 superius Cf. Annot. in 2. Cor. 11, 26, ASD
VI, 8, p. 456, ll. 193198: Graecis vnica dictio
est ceudadlfoiv, hoc est falso Christianis,
qui se fingerent esse discipulos Christi, cum
non essent etc.
293 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 45, ll. 4447 (Migne PL 26,
359C): Sciendum vero quod autem coniunctio quae in praesenti loco ponitur, propter subintroductos autem falsos fratres, superflua sit et, si legatur, non habeat quod ei
respondeat illamque concludat etc. Die
Frage ber die Partikeln mn d, behandelt
Er. mehrmals. Siehe Annot. in 1. Cor. 5, 3,
ASD VI, 8, p. 94, ll. 918921; Annot. in 1.
Cor. 7, 1, ASD VI, 8, p. 120, ll. 357359;
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sq.
ll. 3740; Annot. in 2. Cor. 13, 9, ASD VI, 8,
p. 472, ll. 467468 (vgl. den Kommentar ad
locc.).
296300 Intelligit et caetera Siehe Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 35, p. 45, ll. 4851
(Migne PL 26, 359C): sed neque Titus qui
mecum erat, cum esset ex gentibus, compulsus est
circumcidi statimque subiungat quae causa
fuerit vt ad circumcisionem impelleretur
inuitus propter subintroductos, inquit, falsos
fratres etc.
298 [app.] superintroductos BE. Ich folge der
gelufigen Lesart subintroductos der Vg.
nach A: superintroductos vielleicht nach Tert.
Adv. Marcion. V, 3, 2 und 3: superinducticios, cf. oben n.l. 289.
74
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
fratres cohaeret cum superioribus non fuit compulsus circuncidi propter falsos
fratres et caetera. In hanc sententiam interpretatur Augustinus, tametsi secus legit
Ambrosius.
[5] C e s s i m u s s u b i e c t i o n i . Est quidem datiuus apud Graecos potag,
sed per ablatiuum vertendus subiectione, id est vt illis subiiceremur. [B] Atque
in exemplari Paulino prima manu scriptum fuerat subiectione, casu auferendi. [A]
Hieronymus indicat in Latinis codicibus quibusdam non haberi od, vt intelligas Titum cessisse ad horam, in Graecis addi, vt sensus sit illum nullo modo cessisse. Quod si legatur cessisse ad horam hoc tamen Hieronymus non putat pertinere ad circuncisionem Titi, sed ad id duntaxat quod Hierosolymam redierit
quo illis satisfaceret. [B] Et tamen quod Hieronymus negat esse in Latinis codicibus, nunc in omnibus Latinis exemplaribus visitur scriptum praeterquam apud
Ambrosium, qui secus etiam atque nos ordinat orationem, nimirum hoc pacto:
Propter autem subintroductos fratres falsos, qui subintrauerunt explorare libertatem
nostram quam habemus in Christo Iesu, vt nos in seruitutem subiicerent, ad horam
cessimus subiectioni. Atque ita legisse declarat eiusdem interpretatio. Omittit ille
pronomen quibus, quod additum videtur orationem inabsolutam reddere, nisi sic
ordinemus: Titus non compulsus est circuncidi propter apostolos, quibus aliquo
vsque cessimus, sed propter subintroductos fratres, quibus ne tantulum quidem
cessimus. At quomodo non cessit qui Timotheum coactus est circuncidere?
Argutatur pluribus verbis super hoc loco Ambrosius. Nec video quomodo locus
possit explicari, nisi fateamur Pauli sermonem esse imperfectum, vt intelligamus
hoc pacto: Apostoli non compellebant, sed propter fratres falsos videbamur compellendi, quod ii odiosius instarent, quibus tamen pro eo tempore non cessimus
eousque, vt quenquam e gentibus circuncideremus. [A] Ap u d vo s . Prv
mv, id est erga vos.
[6] Ab i i s a u t e m q u i v i d e b a n t u r. Rursum Paulus orationem inceptam non absoluit, quod interloquatur quaedam; deinde mutata sermonis forma
redit ad id quod instituerat. [B] Videbatur enim adiecturus ab his qui habebantur in precio, nihil adiutus sum. Deinde quum ceu per parenthesin interiecisset
quales olim fuerint, mea non refert. Deus personam hominis non accipit; nam id illi
obiter apparet venisse in mentem ex eo quod dixerat qui nunc videntur esse
magni, mox redit ad id quod coeperat, sed diuersa sermonis forma mihi enim qui
videbantur esse aliquid, nihil contulerunt. [A] Mi h i a u t e m q u i v i d e b a n t u r
e s s e a l i q u i d . Rursum hoc tertio loco non est esse aliquid, sed tantum o
299 cohaeret D E: cohaereat AC.
300 In hanc sententiam D E: Et ita AC.
323324 Apud vos inter lemma Mihi autem
[enim A] qui videbantur esse aliquid [post
reputatos 335] et lemma Nihil contulerunt
[335] posuit A, inter lemma Ab iis autem qui
sos fratres non est compulsus Titus circumcidi, id est non ei potuit extorqueri, vt circumcideretur (p. 65, l. 25 p. 66, l. 1).
301 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 21, l. 27 p. 22, l. 7: nam
supra dicit Titum, cum esset Graecus, non
esse compulsum circumcidi, et subiecit
dicens: propter subinductos autem falsos fratres Titum certe negat compulsum circumcidi. Propter subinductos autem falsos
fratres, quid sonat, nisi quia cessit?
302 Cessimus subiectioni Nov. Test.: cessimus
per subiectionem. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 455, n. 53.
302303 Est subiiceremur Es gibt die v.l. subiectione, cf. WordsworthWhite ad loc., wo
die vorliegende Er.Stelle angefhrt ist, und
ASD VI, 3, p. 455, n. 53. Valla, Annot. ad loc.:
Quibus neque ad horam cessimus subiectioni. Est quidem graece datiuus subiectioni,
quia ablatiuus esse non potest, sed transferendus, vt opinor, nunc per ablatiuum subiectione, hoc est, non cessimus subiiciendo
nos (Garin, p. 875, col. 1).
304 exemplari Paulino Die von Er. benutzte
Handschrift von St. Paul's Cathedral, cf. n.l.
259 zu Gal. 2, 2.
305 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 35,
CCSL 77A, p. 43 sq. ll. 616 (Migne PL 26,
358C 359A): Si Titus nullo potuit terrore compelli vt circumcideretur quomodo quidam putant legendum esse quibus
ad horam cessimus subiectioni, vt veritas Euangelii permaneat apud vos, et intelligendum
quod Titus ipse, qui compelli ante non potuit
ad circumcisionem, rursum circumcisus sit
atque subiectus?; p. 44, ll. 3237 (359B):
Itaque aut iuxta graecos codices est legendum quibus neque ad horam cessimus subiectioni vt consequenter possit intellegi vt veritas Euangelii permaneat apud vos, aut, si latini
exemplaris alicui fides placet, secundum
superiorem sensum accipere debemus vt ad
horam cessio non circumcidendi Titi, sed
eundi Hierosolymam fuerit.
309310 Et tamen scriptum Zum Fehlen
von neque: WordsworthWhite ad loc.
p. 373 sq.
311 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 19, ll. 2125 (312 subinductos: subintroductos Vg.; falsos fratres).
314 Atque interpretatio Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 20, l. 25
sqq.: ad horam cessimus subiectioni, hoc est,
ad horam nos subiecimus seruituti humiliantes nos legi.
314315 Omittit quibus Ambrosiaster, Comm.
75
in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24 (l. 313
zitiert).
315 inabsolutam Von Er. oft verwendeter Ausdruck, mit dem er die syntaktische Abhngigkeit oder die Ellipse bezeichnet; das
Gegenstck ist absolutus. Siehe ASD VI, 8,
p. 62, n.ll. 362364 zu 1. Cor. 2, 9; p. 71 sqq.
n.l. 512 zu 1. Cor. 3, 5.
318319 At quomodo Ambrosius Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 19, l. 24
p. 22, l. 27, bes. p. 19, l. 28 p. 20, l. 2: Sed
ne forte obponeretur ei, quia ipse circumciderat Timotheum, nunc causas exponit cur
fecerit quod faciendum negabat dicens etc.
Umschweifig versucht Ambrosiaster alles mit
einander in Einklang zu bringen: Argutatur
pluribus verbis super hoc loco Ambrosius sagt
Er., der Ambrosiasters Argumentation weiter
nicht behandelt, sondern selbst eine Lsung
vorschlgt (ll. 320323).
320 Pauli imperfectum Das Anakoluth kommt
mehrmals bei Paulus vor (BlassDebrunner
466470). Zur vorliegenden Stelle Blass
Debrunner 4672.
323 Apud vos So auch Vg. und Nov. Test.
323324 Prv mv vos Zur bersetzung
erga fr prv, ev, cf. Annot. in 2. Cor. 1, 12,
ASD VI, 8, p. 334, ll. 140141: Prv mv, id
est apud vos siue erga vos (Im Nov. Test.
BE ad loc.: erga vos). Vgl. Annot. in 2. Cor.
2, 4, ASD VI, 8, p. 344, ll. 298299: est enim
ev mv siue erga vos; Annot. in 2. Cor. 13, 3
und 13, 4, ASD VI, 8, p. 470, ll. 447449.
Siehe den Kommentar ad locc.
325 Ab iis videbantur So auch Nov. Test. (his:
iis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 456, n. 61).
325332 Rursum contulerunt Zur Stelle:
BlassDebrunner 467.2. Zum Anakoluth
n.l. 320 zu Gal. 2, 5.
329 quales refert Vg.: quales aliquando
fuerint, nihil mea interest. Im Nov. Test.
schreibt Er. wie an der vorliegenden Stelle
mea refert. Dazu: ASD VI, 3, p. 456, n. 63
und PlaterWhite 109.3, p. 81.
332333 Mihi aliquid Vg.: Mihi enim qui
videbantur; Nov. Test.: Nam mihi qui videbantur esse in precio. Ich folge der Lesart
autem (E) statt des gelufigeren enim
(AD), cf. ASD VI, 3, p. 457, n. 65 (autem,
auch in Er.' Vg.Text von 1527).
333 tertio loco Die vorliegende Stelle Gal. 2, 6b
ist die dritte (Gal. 2, 2; 2, 6a, sind die erste
bzw. die zweite Stelle). Cf. n.l. 238 zu Gal. 2,
2. Die Lesart qui videbantur esse aliquid ist
eine v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 457, n. 66.
76
LB
334
335
336
337
338
807
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
dokontev, id est qui videbantur, hoc est in precio habiti, quos vulgo vocant
reputatos. Ni h i l c o n t u l e r u n t . Odn prosanqento, id est nihil communicarunt, idem verbum quod saepius vertit acquieui, id quod admonet et diuus
Hieronymus. Contulerat cum illis Paulus suum euangelium, illi non contulerunt
vicissim suum, sed duntaxat probarunt euangelium Pauli. Itaque hoc loco contulerunt non significat idem quod addiderunt, vt quidam arbitrantur, sed il|lud
hinc consequitur. Nam quid potuerunt addere Paulo qui ne communicarint quidem de suo euangelio? Poterant aliquid a Paulo accipere, nihil poterant adiungere. Diuus Hieronymus putat hic hyperbaton esse, vt multis quae in medio sunt
interiecta sublatis legamus ad hunc modum: Mihi enim qui videbantur esse, nihil
contulerunt, sed econtra dextras dederunt mihi et Barnabae societatis. Quanquam
possumus iuxta superiorem sensum ita legere, vt citra iactantiam occulte significarit Paulus ab illis nihil collatum sibi, sed a se potius illis. Quod tamen ex re
consequitur verius, [B] vt modo diximus, [A] quam verbis significatur. Est enim
hic idem verbum prosanqento, quod significat communicare de re quapiam
consultandi gratia. Quo quidem in loco parum attentus fuit Valla, qui putat hic
contulerunt idem esse quod addiderunt.
[7] Cu m v i d i s s e n t q u i a c re d i t u m e s t . Oti pepsteumai t eagglion, id est esse mihi creditum siue commissum euangelium. [B] Sic enim
Graeci loquuntur creditus sum hanc rem et commissus sum hanc rem. [D] Oti
aut omittendum erat aut vertendum in quod.
[8] [B] Qu i e n i m o p e r a t u s e s t Pe t ro. Propius erat Graecae lectioni
in Petro et in me, nergsav Ptrw, nrgjse ka mo. Siquidem praepositio
est in voce composita. Nec est simpliciter operatus, sed efficax fuit et vim suam
ostendit. Nam Origenes in Epistolam ad Romanos existimat idem pollere ntelxeian et nrgeian, hoc est actum et vim ex se mouentem organum. Sentit
enim quicquid per Petrum effectum est, non ipius viribus, sed Deo autore perfectum. Cuius ope praesidioque et ipse adiutus non minora patrauerit inter incircuncisos quam ille inter circuncisos. Atque hic rursum opus est parenthesi, vt
335336 communicarunt BE: addiderunt A.
340 Paulo BE: paulo A.
341 Paulo BE: paulo A.
345 iactantiam BE: iactationem A.
351352 uagglion A CE: jagglion B.
355362 Qui enim inter circuncisos BE:
Illud obiter annotandum hoc loco qui operatus est, esse nergsav, quod aliud quiddam
77
Verb operatus est an der richtigen Stelle zu
behandeln; in der Auflage A hat er die Bedeutung von nergsav ktl. (= in der Vg. operatus est) innerhalb von Lemma Inter gentes
(l. 371 sqq.) dargelegt, cf. app. crit. n.ll.
355362. In B fgte er den Verweis auf Origenes hinzu (l. 358 sqq.) und behandelte er den
syntaktischen und inhaltlichen Zusammenhang der Verse 79 (ll. 362367).
355 Qui Petro Nov. Test.: Nam qui efficax
fuit in Petro.
355357 Propius composita Das Verb nergw
wird in NT sowohl intransitiv als auch transitiv verwendet. An der vorliegenden Stelle ist
nergw nach Bauer (s.v. nergw 1.a.) intransitiv: nergsav Ptrw, der fr Petrus
wirksam war, wobei das folgende ev das Ziel
der Wirksamheit angibt. Die Verbindung
nergw mit n (mit Dat.), die Er. hier voraussetzt, kommt bei intransitivem nergw vor
(cf. Mt. 14, 2, dazu BlassDebrunner 1481),
bei intransitivem Medium nergomai (cf. 2.
Cor. 1, 6) und bei transitivem nergw (1. Cor.
12, 6, cf. BlassDebrunner 1481). Dass hier
n in nergw als nergw n wirkt, wie Er.
sagt, ist nicht richtig. (Angaben nach Bauer
loc. cit.).
357358 Nec ostendit Mehrmals betont Er.
die spezifische Bedeutung des Verbs nergw
(act. und med.) und der Substantive nrgeia,
nrgjma. Cf. Annot. in Rom. 7, 5, LB VI,
596F: Operabantur in membris, njrgeto.
Quod magis significat vim habebant siue
secreto agebant. Nam occulta vis dicitur
nrgeia. Vgl. Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD
VI, 8, p. 238, ll. 451455; Annot. in 1. Cor. 12,
10, ASD VI, 8, p. 240, ll. 463464; Annot. in
2. Cor. 1, 6, ASD VI, 8, p. 330, ll. 6667 (siehe
den Kommentar an den genannten Stellen)
und Annot. in Mt. 14, 2, ASD VI, 5, p. 230, l.
939: hac voce nergosin vis quaedam efficax
significatur (cf. p. 231, n.l. 939).
358 Origenes Orig. Comm. in Rom. VIII, 2,
Migne PG 14, 1162C (= Theresia Heither,
Rmerbriefkommentar, siebtes und achtes
Buch, Freiburg, Basel usw. (Herder), 1994, p.
204): Debemus etiam hoc scire, quod aliud
est possibilitatem esse in aliquo, aliud efficaciam vel efficientiam, quod Graeci dnamin et
nrgeian vocant (quod Graeci endelechiam
et energiam vocant v.l. so auch Er. Origenesausgabe von 1536, vol. II, p. 476).
362367 Atque caetera In den Paulinischen
Briefen findet sich die Parenthese hufig.
Auch Gal. 2, 8 ist eine Parenthese, wie
Er. richtig bemerkt, cf. BlassDebrunner
4652.
78
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
legamus ad hunc modum: Imo contra, quum vidissent mihi concreditum fuisse
euangelium praeputii, quemadmodum Petro circuncisionis, deinde quae sequuntur
parenthesi separentur: Nam qui operatus est in Petro ad apostolatum circuncisionis,
operatus fuit et in me erga gentes. Mox quod sequitur, connectatur cum superioribus quumque cognouissent gratiam mihi datam et caetera.
[9] De x t r a s d e d e r u n t m i h i e t Ba r n a b a e s o c i e t a t i s . Aut subaudiendum neka aut iuxta Hebraeum idioma dixit dextras societatis vt osculum
pacis pro dextris socialibus, vt ita loquamur.
[8] [A] In t e r g e n t e s . Ev t qnj, id est in gentes, vt legit Ambrosius.
[B] Alicubi citat ad gentes siue erga gentes, [A] vt respondeat ei quod praecessit ev postoln tv peritomv.
[9] V t n o s i n g e n t e s , i p s i a u t e m . Hic sermo non est absolutus, sed
subaudiendum est apostolico munere fungeremur. Nam in positum est pro
erga. Et circuncisionem vocat [B] ipsam [A] gentem Iudaicam, quam opponit
gentibus, [B] quas aliquando vocat praeputium.
[10] [A] Ta n t u m v t p a u p e r u m . Tantum aduerbium referendum est ad
sequentia, non ad praecedentia. Hoc admonui, quia nonnulli secus distinguunt.
[B] Subaudiendum [D] autem [B] est aliquid, tantum admonuerunt aut mandarunt.
[11]
[A] In f a c i e m [E] e i [A] re s t i t i . Kat prswpon at
ntstjn, id est iuxta faciem illi restiti aut certe in facie, non in faciem, id est
374 ipsi E: illi AD.
363364 Imo circuncisionis Er. zitiert sein
Nov. Test.
365366 Nam qui gentes Er. kontaminiert
den Text der Vg. und seines Nov. Test. (365
qui enim operatus est Petro Vg.: nam qui efficax fuit in Petro Nov. Test.; in apostolatum
Vg.: ad apostolatum Nov. Test.; 366 operatus
est et mihi inter gentes Vg.: efficax fuit et in
me erga [in A] gentes Nov. Test.).
367 quumque datam So auch Nov. Test. (Gal.
2, 8).
368 Dextras societatis Er. ersetzte im Nov.
Test. BE et durch ac, cf. ASD VI, 3, p. 457,
n. 94.
368370 Aut loquamur Zur Verbindung
deziv koinwnav: ThWNT 3, p. 809, ll.
2730.
369 iuxta Hebraeum idioma Siehe zum von Er.
gemeinten Hebraismus: Kaulen 136, p. 216
sq.; PlaterWhite 20, p. 19 sq.; Annot. in
Eph. 5, 6, ll. 197198: Porro de colore sermonis Hebraici, quo filium contumacem
contumaciae filium vocant, crebro iam
admonuimus.
79
sagen, dass Hieronymus die origenische Tradition der griechischsprachigen Exegeten vertritt, nach der die Kontroverse zwischen Petrus und Paulus nur ein Scheinstreit war
(Hennings, p. 219 sq.) und nach der die Lge
oder Tuschung in bestimmten Situationen
und unter bestimmten Bedingungen erlaubt
ist (Frst, p. 30). Augustinus dagegen sttzt
sich auf die lateinische Auslegungstradition:
Er verteidigt die Auffassung, Petrus sei zu
Recht von Paulus getadelt worden. Zugleich
hlt er Petrus' Ertragen der Kritik des Paulus
fr vorbildlich: Er sei ein Muster an Demut
(Frst, pp. 6062; Hennings, p. 249). Er. illustriert zunchst in der vorliegenden Passage
der Annot. die Standpunkte von Hieronymus
bzw. Augustinus anhand von Zitaten aus
ihren Kommentaren (ll. 387454), dann paraphrasiert er Thomas Aquinas' Analyse der
Kontroverse zwischen Hieronymus und
Augustinus (Super Gal. lect. 8689), cf. ll.
454535. Ab l. 536 bis l. 551 reagiert Er. auf
die von ihm zitierten und paraphrasierten
Standpunkte. Im Passus ll. 551602 kommen
einige Lemmata aus Gal. 2, 1114 zur Sprache
und setzt Er. die Behandlung der Auffassungen der Kirchenvter fort. Er.' Anmerkungen
zu Gal. 2, 1114 spielen im Konflikt mit Lee
eine Rolle, cf. ASD IX, 4, p. 239, ll. 975985;
p. 239 sq. ll. 986993, siehe unten. Zum
Thema Erasmus und die Auslegung von Gal.
2, 1114: Peter G. Bietenholz, Haushalten
mit der Wahrheit. Erasmus im Dilemma der
Kompromissbereitschaft in: Basler Zeitschrift
fr Geschichte und Altertumskunde 86, 2
(1986), pp. 926; P.G. Bietenholz, Simulatio. Erasme et les interprtations controverses de Galates 2: 1114 in: Actes du colloque
international rasme (Tours, 1986) edd. Jacques Chomarat, Andr Godin, JeanClaude
Margolin. Genve, 1990, pp. 161169. Diese
Literaturhinweise in: Johannes Trapman,
Erasmus on Lying and Simulation in: On
the Edge of Truth and Honesty. Principles and
Strategies of Fraud and Deceit in the Early
Modern Period, edited by Toon van Houdt,
Jan L. de Jong e.a. Leiden, Boston, 2002, pp.
3345, siehe bes. pp. 3436; 4345.
382 In restiti Nov. Test.: palam illi restiti
[iuxta faciem illi restiti A].
382383 Kat facie Er. bersetzt kat
prswpon durch iuxta faciem: 2. Cor. 10, 1
(Nov. Test. AE); Gal. 2, 11 (Nov. Test. A, cf.
die vorangehende Anm.). Siehe zur bersetzung des Ausdrucks kat prswpon: ASD VI,
3, p. 411, n. 14 zu 2. Cor. 10, 1, und unten n.ll.
387390.
80
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
das im christlichen Sprachgebrauch negativ konnotiert [ist]: Heuchelei, Unehrlichkeit, Lug und Trug, Hinterlist, Tuschung,
List und Tcke, usf. (Frst, p. 29 sq.). Hieronymus jedoch verwendet den betreffenden
Begriff im Zusammenhang mit Gal. 2, 1114
in bonam partem: Es handelt sich um eine
simulatio vtilis, ntzliche Tuschung
(Frst, p. 30).
392393 ansam obiurgandi Cf. Adag. 304
(Ansam quaerere et consimiles metaphorae),
ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482, ASD II,
9, p. 187 sq.
393 Graecorum quorundam Siehe z.B. Theophyl. Expos. in Gal. 2, 11, Migne PG 124,
976A: Osa gr doke lgein kat to Ptrou, okonomikv prxqjsan ka lxqjsan
ktl. und Chrys. In Gal. comm. 2, 5, Migne
PG 61, 641: Ka skpei ti o mxjv n t
mata, ll okonomav Ka t kat
prswpon d ntstjn sxma n. E gr
ntwv mxonto, ok n p tn maqjtn
llloiv petmjsan. Zur griechischen Auslegungstradition dieser Gal.Stelle: Hennings,
pp. 220236, zu Chrys. bes. pp. 230234; zur
origenischen Auslegung, Frst, pp. 2645.
394 Augustino Aug. Expos. Gal. 15, 1, CSEL 84, p.
69, l. 6: In nulla ergo simulatione Paulus lapsus erat; 15, 6, p. 69, ll. 2024: Petrus autem,
cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a
Paulo etc., von Er. ll. 407410 angefhrt.
Auch an anderen Stellen (z.B. Epist. 28, 40 und
82 Goldbacher/ Daur) nimmt Aug. Stellung
gegen die griechischorigenische Auslegung,
als wre der Konflikt zwischen Petrus und Paulus ein Scheinstreit. Zu Aug.' Stellungnahme:
Hennings, pp. 256264; Frst, pp. 4564.
394395 hinc disputatio Der Streit zwischen
Petrus und Paulus spiegelt sich in der Kontroverse zwischen Hier. und Aug. wider. Er. spielt
mehrmals auf diese Konflikte an: Ep. 1841, ll.
5997, cf. ll. 5963: Postremo incidunt in hac
epistola loca quaedam, vnde multi vehementer
suspicati sunt parum conuenisse inter Paulum
et reliquos Apostolorum proceres, praecipue
Petrum. Ex eodem fonte nata est illa nobilis
inter Augustinum et Hieronymum digladiatio
de mendacio etc.; Ep. 778, ll. 242243: Quo
stomacho respondet [Hieronymus] et minatur
Augustino, quod vnius loci enarrationem
ausus sit conuellere!; Ep. 974, ll. 35: Mitto
Paraphrasin in Epistolam ad Galatas, in qua
locus est de Petro Pauli voce obiurgato, qui
mihi nondum satis a quoquam veterum explicatus videtur. Cf. Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD
VI, 8, p. 168, ll. 161163. Besonders die Briefe
vom Sommer 1520 bis Sommer 1521, zeigen,
81
dass Er. sich mit der Problematik von Wahrheit, (dis)simulatio usw. befasste (nach Bietenholz, Haushalten mit der Wahrheit, p. 15 sq.;
siehe die dort genannten Stellen). Auch das
Wort mendacium gehrt zu den Schlsselbegriffen der Kontroverse um Gal. 2, 1114 (cf.
n.ll. 389390). Die Frage, ob eine Lge (mendacium officiosum, Aug. Epist. 40, 3, 1, CCSL
31, p. 160, l. 34 = Hier. Epist. 67, 3, 1, CSEL 54,
p. 668, l. 3, cf. Hier. Epist. 112, 11, 2, CSEL 55,
p. 380, l. 5) oder Tuschung (simulatio vtilis,
Hier. Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p.
54, l. 52, Migne PL 26, 364C) unter gewissen
Umstnden, wenn das eigene Heil oder das
Heil anderer Menschen auf dem Spiel steht
(cf. Hennings, p. 258), erlaubt sind, bejaht
Hier. Aug. dagegen lehnt Lge und Tuschung im Zusammenhang mit der Heiligen
Schrift ab, weil Christliches Heil fr ihn untrennbar mit Wahrheit zu tun [hat] (Frst, p.
49). Zu dieser Problematik: Hennings, pp.
121130; 249263; Frst, pp. 2936; 4756.
395396 cum mendacium Er. versucht hier
den Begriff mendacium von simulatio zu
trennen, nach dem Vorbild des Hier. (cf. Epist.
112, 11, 2, CSEL 55, p. 380, ll. 45: alii ante me
exposuerunt causam non officiosum mendacium defendentes, sicut tu scribis, sed
docentes honestam dispensationem), cf.
Frst, p. 245. Siehe dazu auch unten n.ll.
515516. Aug. hlt aber sowohl das mendacium
als auch die simulatio im Kontext der Heiligen
Schrift fr verwerflich. Cf. Bietenholz, Simulatio p. 167: Par opposition Augustin,
Erasme souligne qu'on ne doit pas confondre
le mensonge et la dissimulation, dont le Seigneur luimme s'tait servi quelquefois. Die
Auseinandersetzung um die vorliegende Stelle
spielt auch in der Kontroverse mit Lee eine
Rolle. Im Zusammenhang damit hat Er. den
Text von ll. 395398 von neuem formuliert (cf.
app. crit. ad loc.), auch wenn er verneint, es
gebe einen Fehler im Text. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 239, ll. 976985:
In faciem restiti. Hic mihi Leus impingit crassissimam inscitiam, quasi negem mendacium
dici posse, quod non oratione, sed facti simulatione committitur, cum in annotatione
declarem et simulationem dici mendacium. At
non omnis simulatio cum vicio coniuncta est.
Sed Augustinus contendit nullum mendacium
vacare culpa Verum hac de re quoniam satis
copiose dissero in aeditione posteriore et res est
prolixae disputationis, prestat eo relegare lectorem. Die Aussage copiose dissero in aeditione posteriore betrifft den grossen Zusatz B
(1519) ll. 405551 wahrscheinlich.
82
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
LB 808
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
sit potius quam mendacium. A quo verbo adeo non abhorret Hieronymus, vt
hypocrisin huiusmodi non vereatur et prophetis atque adeo ipsi Christo tribuere.
[A] Petrus enim cum aduenissent Iudaei, surgens a conuiuio dissimulabat se vesci
cibis communibus, ne offenderentur quibus persuaderi non poterat id licere, cum
[B] ille [A] sciret licere. Ac rursum vbi Paulus sensit ex ea dissimulatione qua
Petrus studuerat mederi Iudaeis, nasci graue offendiculum, adeo vt Barnabae
quoque timeret, opposuit acrem obiurgationem, sed secundum faciem, hoc est in
speciem et per simulationem, non quod crederet Petrum peccasse sua dissimulatione, sed quod videret id quod in suae gentis remedium fecerat Petrus, in gentium perniciem vergere, quarum curam agebat Paulus. [B] Augustinus explanans
hanc epistolam sane quam dure, mea quidem sententia, tractat Petrum his verbis
de illo loquens: Petrus autem, cum venisset Antiochiam, obiurgatus est a Paulo, non
quia seruabat consuetudinem Iudaeorum, in qua natus atque educatus erat, quanquam apud gentes eam non seruaret, sed obiurgatus est, quia gentibus eam volebat
imponere. [C] Hactenus Augustinus. [B] Videtur enim peruersitatem quandam
sapere, si quis onus studeat aliis imponere, quod non iudicet esse suscipiendum.
Atqui | huius vox est in Actis apostolicis capite decimoquinto: Nunc ergo quid
tentatis Deum imponere iugum super ceruices discipulorum, quod neque nos neque
patres nostri portare potuimus? Qui conuenit, vt cui tentare Deum dicatur qui
iugum legis vellet imponere gentibus, ipse tanto studio conatus sit imponere, vt
ad id simulatione sit vsus? Rursus Augustinus libro De agone Christiano cap. xxx.
factum hoc Petri superstitiosam simulationem appellat et caeteris illius peccatis,
diffidentiae, pugnae, abnegationis admiscet atque adeo paulo post in eodem
capite prauam simulationem appellat, Hos, inquiens, ecclesia catholica materno recipit sinu, tanquam Petrum post fletum negationis per galli cantum admonitum aut
tanquam eundem post prauam simulationem Pauli voce correctum. At operaeprecium videre est quantum absit Hieronymus ab Augustini sententia. Hic non veretur Petro apostolorum principi etiam post acceptum coelestem spiritum impingere peruersam simulationem. Ille non fert vel errorem tribui Petro. Sic enim
loquitur in praefatione commentariorum, quos in hanc aedidit epistolam: Quamobrem ita caute inter vtrunque et medius incedit, vt nec euangelii prodat gratiam
pressus pondere et autoritate maiorum, nec praecessoribus faciat iniuriam, dum assertor est gratiae. Oblique vero et quasi per cuniculos latenter incedens, vt Petrum doceat
pro commissa sibi circuncisionis plebe facere, ne ab antiquo repente viuendi more desciscens in crucem scandalizata non crederet, et sibi praedicatione gentium credita
aequum esse id pro veritate defendere, quod alius pro dispensatione simularet. Quod
nequaquam intelligens Bataneotes et sceleratus ille Porphyrius in primo operis sui
aduersum nos libro Petrum a Paulo obiecit esse reprehensum, quod non recto pede
incederet ad euangelizandum, volens et illi maculam erroris inurere et huic procacitatis et in commune ficti dogmatis accusare mendacium, dum inter se ecclesiarum
principes discrepant. Hactenus Hieronymi verba retulimus. Nonnulli vero, dum
non possunt ex his difficultatibus explicare sese, commenti sunt Cepham hunc,
cui in os restitit Paulus, non fuisse Petrum apostolum, sed alium quempiam.
83
439
440
Huius opinionis autorem Graecorum scholia citant Eusebium in Historia ecclesiastica, qui rem fecerit hoc argumento probabiliorem: Quorsum, inquit, opus
395398 cum simulatio Petrus BE: cum hic
nullum sit mendacium, quod oratione committitur, sed dissimulatio tantum et simulatio
facti Petrus A.
420 galli cantum D E: gallicantum B C.
437 Cepham E: Cephan BD.
84
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
85
passionem Christi, aliud post passionem;
p. 584: post passionem non solum dicit
[Hier.] ea [legalia] non fuisse viua vel mortua, sed, quod plus est, ea fuisse mortifera,
et quod quicumque post passionem Christi
ea seruauit, peccauit mortaliter, cf. Hier.
Epist. 112, 14, 2, CSEL 55, p. 382, l. 25 p.
383, l. 1: caerimonias Iudaeorum et perniciosas esse et mortiferas Christianis et, quicumque eas obseruauerit siue ex Iudaeis siue
ex gentibus, eum in barathrum diaboli
deuolutum.
457 Augustinus Siehe Thomas Aquinas, Super
Gal. lect. 86, vol. I, p. 584: Augustinus vero
distinguit tria tempora. Vnum tempus ante
passionem Christi, et concordans cum Hieronymo dicit isto tempore legalia viua fuisse.
Aliud tempus est post passionem Christi
immediate, ante gratiam diuulgatam (sicut
tempus Apostolorum in principio), in quo
tempore dicit Augustinus legalia mortua
fuisse, sed tamen non mortifera Iudaeis conuersis, dummodo ipsa seruantes, spem in eis
non ponerent Aliud tempus dicit esse post
veritatem et gratiam Christi diuulgatam, et in
isto tempore dicit ea mortua et mortifera
omnibus ea seruantibus.
460486 Vt vellet Er.' Erweiterung und kritische Fragen zu dieser Problematik.
462 cum Petro commune Act. 10, 1016 (Act.
11, 510), cf. Hier. Epist. 112, 78, bes. 112, 8, 1,
CSEL 55, p. 375 sq. ll. 2829: [Petrum] immo
principem huius fuisse decreti, legem post
euangelium non seruandam.
462463 cum expostulantibus Act. 11, 18.
463464 cum ipsorum Act. 15, 10.
467 lex Ioannem Lc. 16, 16, cf. Mt. 11, 13.
467468 cum imum Cf. Mt. 27, 51: Et ecce
velum templi scissum est in duas partes
a summo vsque deorsum; cf. Mc. 15, 38; Lc.
23, 45.
468469 Nec veritati Das alte Gesetz als
Prfiguration des neuen, ewigen Gesetzes,
cf. Aug. Epist. 82, 14, CCSL 31A, p. 105, ll.
245246 = Hier. Epist. 116, 14, 1, CSEL 55,
p. 405, ll. 2021: [praecepta illa veterum
sacramentorum] vmbrae sunt enim praenuntiantes gratiam, qua iustificamur; Hier.
Epist. 112, 14, 3, CSEL 55, p. 383, ll. 1315:
pro legis gratia, quae praeteriit, gratiam
euangelii accepimus permanentem et pro
vmbris et imaginibus veteris instrumenti
veritas per Iesum Christum facta est. Siehe
auch Aug. Epist. 40, 4, CCSL 31, p. 161,
ll. 6668 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1719 und Hennings, p. 276,
n. 48.
86
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
LB 809
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
87
heterodoxe judenchristliche Gruppen der
Antike und trotz vielfltiger Erscheinungsformen lassen sich einzelne Charakteristika
der Ebioner angeben das Festhalten am
mosaischen Gesetz usw. Cf. 2ODCC, pp.
438439. Siehe auch Hier. Epist. 112, 16, 3,
CSEL 55, p. 386, ll. 1719: Dum enim metuis
Porphyrium blasphemantem [cf. oben n.ll.
451452], in Hebionis incurris laqueos his,
qui credunt ex Iudaeis, obseruandam legem
esse decernens.
487 ait Subjekt ist Thomas Aquinas.
487490 Hieronymi abominationem Nach
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 87, vol. I, p.
584: Hieronymus enim dicit quod Apostoli
nunquam secundum veritatem seruabant
legalia, sed simulauerunt se seruare . Et hoc
quidem facientes non deludebant alios quia
faciebant hoc, non intendentes legalia seruare, sed propter aliquas causas, sicut quod
quiescebant in sabbato non propter obseruantiam legis, sed propter quietem. Item
abstinebant ab immundis secundum legem,
non propter obseruantiam legis, sed propter
alias causas, vtpote propter abominationem et
aliquid huiusmodi.
487 Hieronymi Siehe z.B. Epist. 112, 17, 3, CSEL
55, p. 387, ll. 2223: ego dico et Petrum et
Paulum timore fidelium Iudaeorum legis
exercuisse, immo simulasse mandata und
Epist. 112, 11, 1, CSEL 55, p. 380, ll. 12: Didicimus, quod propter metum Iudaeorum et
Petrus et Paulus aequaliter finxerint legis se
praecepta seruare.
490494 Nam haec mulierculis Er. greift
Thomas' Argumentation an.
494496 Iuxta Iudaeis Thomas Aquinas,
Super Gal. lect. 87, vol. I, p. 584: Augustinus
vero dicit quod Apostoli seruabant ipsa legalia, et hoc intendentes, sed tamen non ponentes in eis spem, quasi essent necessaria ad salutem. Et hoc quidem licebat eis, quia fuerunt
ex Iudaeis.
494495 Augustinum Siehe z.B. Aug. Epist. 40,
4, CCSL 31, p. 161, ll. 6068 = Hier. Epist. 67,
4, 12, CSEL 54, p. 669, ll. 1019: Nam vtique Iudaeus erat [Paulus], christianus autem
factus non Iudaeorum sacramenta reliquerat,
quae conuenienter ille populus et legitime
tempore quo oportebat acceperat. Ideoque
suscepit ea celebranda vt doceret non esse
perniciosa his qui ea vellent, sicut a parentibus per legem acceperant custodire, etiam
cum in Christum credidissent, non tamen in
eis iam constituerent spem salutis, quoniam
per dominum Iesum salus ipsa aduenerat
(cf. Hennings, p. 275).
88
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
num vero, inquit, apostoli seruabant legalia et hoc intendentes, sed tamen non
ponentes in eis spem; et hoc licebat eis vtpote Iudaeis. Si hoc tantum concessum est
infirmitati quorundam, quid hoc ad apostolos, per quos solos aliorum infirmitas
erat erigenda? Deinde quid interest inter eum qui coactus obseruat, ne quos
offendat, et eum qui quauis de causa rem vt inutilem seruat? Quid autem intendit qui hoc facit? Aut nihilne intendit qui simulate seruat, ne quos alienet ab
euangelio?
Tertio loco in hoc discrepant, inquit, quod Hieronymus vtrunque liberat omni
peccato, cum vterque suum, hoc est euangelii, egerit negocium. Augustinus
Petrum onerat peccato, sed veniali duntaxat. Atqui ex his Augustini verbis quae
modo citauimus, non apparet illi visum hoc peccatum veniale. Deinde primum
fauorabilior est sententia, quae vtrunque apostolum peccato liberat quam quae
alterum onerat, sed de hoc mox dicetur. Iam quod Thomas adducit de pondere
autorum, mihi suffrigidum videtur. E septem doctoribus, quorum testimonio
nititur Hieronymus, Thomas quatuor reiicit, Laodicensem, Alexandrum, Origenem et Didymum velut infames de haeresi. At ego in scripturarum enarratione
vnum Origenem decem orthodoxis anteposuerim exceptis aliquot dogmatibus
fidei. At si reiiciendi sunt in quorum libris inueniuntur haeretica, fortassis reiicientur et Cyprianus et Ambrosius. Iam quale est Paulum, de cuius scriptis est
controuersia, in testium numero producere? ne non tres tribus opponerentur: at
nihil interim de mendacio. Neque enim simulatio aut dissimulatio, si facto
constet, sic mendacium appellari potest, vt semper sit cum vitio coniunctum.
Porro quod a Paulo dictum est non recte incedunt ad euangelium, id de caeteris
dictum videtur, non de Petro. Superest igitur vnus scrupulus, quod Cephas a
Paulo dicitur reprehensibilis. Aut enim id vere dictum est et consequitur peccasse
Petrum aut falso et mendacio obnoxius tenetur Paulus. Sed mox ostendemus ex
veterum interpretatione, quo pacto possit et hic dissolui nodus.
Quarto loco, ne singula persequar, illud inter caetera commemorat Thomas
Petrum peccasse, quod ex eius dissimulatione natum sit scandalum, Paulum non
item, quod ex huius reprehensione nullum ortum sit offendiculum. Verum qui
potuit scire Petrus fore vt offenderentur qui accumbebant, cum scirent Petrum
520 mox ostendemus CE: supra ostendimus B.
495 inquit Sc. Thomas Aquinas.
496501 Si euangelio? Durch die vorliegende
interrogatio (cf. Lausberg 767) versucht
Er., Thomas' Erluterung zu widerlegen.
502 inquit Subjekt ist Thomas Aquinas.
502504 quod duntaxat Nach Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 88, vol. I, p. 584: Tertio
discordant de peccato Petri. Nam Hieronymus dicit in simulatione praedicta Petrum
non peccasse, quia hoc ex charitate fecit, et
non ex aliquo timore mundano vt dictum est.
89
Emesa, Theodorus von Heraclea, Chrysostomus, cf. Aug. Epist. 82, 23, CCSL 31A, p. 114,
ll. 497499 = Hier. Epist. 116, 23, 3, CSEL 55,
p. 414, ll. 1214: Tres igitur restant, Eusebius
Emisenus, Theodorus Heracleotes et quem
paulo post commemoras Iohannes (= Chrysostomus); paulo post d.h. Hier. Epist. 112,
6, 2, CSEL 55, p. 373, l. 6.
515516 Neque coniunctum Er. versucht wiederum, die Lge und die Vortuschung von
einander zu trennen, cf. oben n.ll. 395396.
Nach Er. handelt es sich an der vorliegenden
Stelle nicht um ein mendacium, sondern nur
um eine simulatio, was nicht unmittelbar
verwerflich sein drfte. Dieselbe Frage spielt
spter im Streit mit Alberto Pio eine Rolle.
1531 schreibt Er. in seiner Apolog. adv. rhaps.
Alb. Pii, LB IX, 1194AC: Sed interdum
mendacii vocem vsurpo largius pro simulatione Sic vsurpant Augustinus et Hieronymus mendacium decertantes de simulatione
Petri et Pauli etc. Siehe Trapman, Erasmus on
Lying and Simulation, pp. 4045, dem ich die
vorliegende Angabe zu Pio entnommen habe.
517 non recte ad euangelium Cf. Gal. 2, 14:
[cum vidissem] quod non recte ambularent
ad veritatem euangelii (Nov. Test.: quod
non recto pede incederent ad veritatem euangelii).
518519 Superest reprehensibilis Diese Stelle
kommt in der Kontroverse mit Lee zur Sprache, cf. unten n.l. 551.
518 scrupulus Cf. Adag. 3466 (Scrupulum iniicere), ASD II, 7, p. 278, bes. das TerenzZitat,
l. 106: At mihi vnus etiam scrupulus restat
(Andr. 940).
520521 mox interpretatione Siehe bes. unten
ll. 556564 Graecorum consulat, d.h. die
griechischen Kommentare von Ps.Oecumenius und Chrysostomus.
521 dissolui nodus Cf. Adag. 6 (Nodum soluere),
ASD II, 1, p. 118 sq.
522 Thomas Thomas Aquinas, Super Gal. lect.
89, vol. I, p. 584: Sed et Petrus quidem seruando peccauit, quia inde erat scandalum
apud Gentiles, a quibus se subtrahebat. Paulus vero non peccauit reprehendendo, quia ex
eius reprehensione nullum scandalum
sequebatur. Thomas fasst Aug.' Auffassung
zusammen, cf. Frst, pp. 5658, und die dort
genannten relevanten Stellen bei Aug.
524535 Verum sacrosanctam Er. versucht
hier, Aug. zu widersprechen, weil er ohne das
zu sagen (cf. Bietenholz, Haushalten mit der
Wahrheit, p. 13; p. 14) die Origenische Erklrung, der Hier. folgt, vor der Augustinischen
bevorzugt.
90
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
LB 810
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
hoc dare Iudaeis fortasse infirmis aut seditiosis? Si sciebant licere Iudaeo vesci et
non vesci, cur offenduntur, si ille pro tempore facit quod optimum putat? Probabilius erat, futurum vt Iudaei offenderentur quam ethnici. Quod si non dissimulasset, rursum peccasset grauius, quia grauius offendisset suos, quibus magis
consultum oportuit. Quanquam non omne scandalum cum vitio coniunctum
est. Quin ex tam acerba Pauli reprehensione graue poterat nasci offendiculum.
Primum suspicari poterant inter principes apostolos nonnihil rancoris intercedere, cum Paulus ob rem leuiculam sic in os incesserit Petrum. Deinde periculum
erat, ne minueretur autoritas Petri apud fideles, quam oportebat esse sacrosanctam.
Haec visum est adiicere, quod vulgus theologorum putat pulchre depugnatum
ab Augustino et a Thoma rem belle explanatam. Certe locus est obscurus et qui
doctissimos Graeciae magnopere torserit. Ego non video, cur odio mendacii
Petrum tam dure tractemus quam illum tractauit Augustinus. Durius autem Articuli Parisienses, qui dicunt Petrum errasse in fide. [E] Legimus inter Paulum et
Barnabam incidisse dissensionem, sed apostolos post acceptum spiritum coelestem, qui deduceret eos in omnem veritatem, errasse in dogmatibus fidei, mihi
videtur dictu impium. [B] Arbitror autem Paulum incanduisse, quod nondum
illa vacillatio Iudaismi sublata foret inter Christianos, atque id esse quod ait Paulus ok rqopodosin, quod | claudicantium est. Iam enim par erat explosa omni
superstitione ingenue apud omnes Christum profiteri. Quod si nonnihil roboris
hac in parte Paulus desiderauit in Petro, non protinus sequitur Petrum peccasse,
quandoquidem illa claudicatio non aliunde quam a studio pietatis proficiscebatur. Proinde Pauli obiurgatio nihil aliud fuit quam confirmatio parum adhuc sibi
constantium. Haec pro mea virili in medium adduxi libenter accepturus si quis
meliora proferet. [A] Qu i a re p re h e n s i b i l i s e r a t . Oti kategnwsmnov n,
id est quoniam reprehensus erat et damnatus ab iis qui male de illo iudicabant,
etiamsi reprehensibilis non erat. Et hic consentiunt Graecorum scholia. Ambrosius item reprehensus legit, non reprehensibilis. Et addit reprehensus. Vnde? vtique
ab euangelica veritate, cui hoc factum aduersabatur [B] hic a Graecis dissentiens et
cum Augustino sentiens. Graecorum scholia indicant et alium sensum. Erat,
inquit Paulus, mihi data occasio palam obsistendi Petro, quod ante fuisset ab
apostolis reprehensus Hierosolymis, quod cum Cornelio sumpsisset cibum Antiochiae. Quod ni fuisset obiurgatus antea, nunc non subduxisset, sed veritus ne
rursus aliquid tumultus nasceretur, subducere se parabat e conuiuio. Porro Paulus occasionem nactus palam obiurgat illum, non quod illi indignaretur, sed vt
confirmaret alios vacillantes. Nam si quid vere peccasset Petrus atque ex animo
Paulus huic fuisset indignatus, priuatim expostulasset, non coram omnibus.
Neque vero haec Paulus narrat gloriose, sed vt Galatarum saluti consulat. Po527 si ille E: quod ille BD.
533 incesserit E: incesseret BD.
91
Ambrosius, cum haec legerit in priore aeditione [A 1516] etc. Die Lesart reprehensibilis
der Vg. hat Er. in die Fehlerliste Loca manifeste deprauata aufgenommen. Quoniam
reprehensibilis erat pro reprehensus erat (D
fo Oo5r).
551 Oti n So auch die heutigen Ausgaben.
553 Graecorum scholia Siehe Ps.Oecumenius,
Comm. in Gal. 2, 11, 13, nach der Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 233v: ti kategnwsmnov n
kategnwsmnov n Ptrov o t ljqea
ote par Palou to tn okonoman edtov
ktl. (Migne PG 118, 1113A). Siehe unten n.ll.
556560.
553554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
2, 11, CSEL 81, 3, p. 25, l. 12.
554 Et addit Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2, 11,
CSEL 81, 3, p. 25, ll. 1920.
555 hic dissentiens Nach der griechischen
Auslegungstradition trifft Petrus kein Tadel,
denn es handelt sich um eine simulatio von
Petrus, cf. oben n.ll. 398405 und Hennings,
pp. 232233.
556560 Graecorum conuiuio Siehe Ps.Oecumenius, Comm. in Gal. 2, 11, nach der Hs.
AN III 11 (cod. 2817), fo 233r,v: T d ti
kategnwsmnov n, dnasai ka otwv nosai
Ggon moi, fjs, prfasiv to kat prswpon at ntistnai ka dielgzai atn, llo
mn odn, t per to sunesqein tov n
krobusta prokategnwsmnov gr n p
tn Ioudawn te t Kornjlw sunfagen. E
m gr prokategnsqj par tn skandalisqntwn ke, ok n nn pestlj. M
postalntov d ok n xrea tte lgxou
tv kat prswpon ntistsewv (Migne PG
118, 1112C). Siehe Er.' Paraphrase dieses Textes, ll. 556560 Erat conuiuio.
560564 Porro consulat Nach Hier. und der
griechischen Auslegungstradition.
564567 Postremo quoque Nach Hier. und
Aug. war das Halten des Zeremonialgesetzes
nach dem Leiden Jesu nicht mehr heilsnotwendig, nach Hier. sogar schdlich, gefhrlich (perniciosus, cf. Epist. 112, 14, 2, CSEL
55, p. 382, l. 25). Lee bte Kritik an dieser
Stelle, cf. Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 314 sq. ll. 898905, cf. ll. 898901: Quoniam reprehensibilis erat. Adieceram in annotatione mihi videri Iacobum et caeteros qui
apud illum erant in hac fuisse sententia, vt
crederent adhuc ceremonias Mosaicae legis
obseruandas esse prodito Euangelio. Leus ait
hac mente voluisse obseruari, ne quid offenderentur infirmi. Nec ego prorsus aliud
sensi.
92
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
stremo mihi plane videntur Iacobus cum suis in hac fuisse opinione, vt crederent
legem Mosaicam etiam post proditum euangelium obseruandam Iudaeis, quoad
ceremonias quoque. Sicut admonuimus in Actis, capite vigesimoprimo, [C] non
quod absque his crederent euangelii gratiam non sufficere ad salutem, sed quod
ob inuincibilem quorundam superstitionem putarent expedire, non omnino
negligi.
[13] [A] Et s i m u l a t i o n i e i u s c o n s e n s e r u n t . Sunupekrqjsan, id est
vna cum illo simulauerunt et ita legit diuus Ambrosius. C a e t e r i Iu d a e i . Et
addendum, ka o loipo, et caeteri [B] aut caeteri quoque. [A] Ab e i s i n
i l l a m s i m u l a t i o n e m . Graece sic est: sunapxqj atn t pokrsei, id est
pariter abduceretur in illorum simulationem siue illorum simulatione. Faber
legit ste ka Barnbav sunapexqnai, id est vt Barnabas simul abstineret.
Verum hoc nec in Graecis habetur codicibus, nec a quoquam legitur, nec opinor
vsquam inueniri pexqnai ab pxesqai.
[14] Re c t e a m b u l a re n t . Graecis vnica est dictio rqopodosi. Vnde
diuus Hieronymus aduersus Pelagium [B] itemque in commentariis [A] vertit
quod non recto pede incedunt. Id autem refertur ad caeteros, non ad Petrum. Aliter enim hi simulabant, aliter Petrus. [B] Petrus dissimulabat potius quam simulabat, ne quid offenderet suos. Caeteri dissimulabant suspicantes aliquid admissum aduersus bonos mores. Certe Augustinus in epistolis, quibus super hoc loco
conflictatur cum Hieronymo, multitudinis numero legit [C] ac similiter citat
capite vltimo ad Consentium de mendacio. [B] Item Ambrosius: recta via incedunt. Neque rursus est non recte ambulare, hoc est errare a via, sed claudicare
et vacillare, quod parum essent firmi in eo quod erat ingenue tuendum, nunc
huc propensi, nunc illuc. Et quoniam Mosaica lex erat in confinio, fieri potest vt
568 crederent D E: crederet C.
93
oben n.l. 580 angefhrt, und die folgende
Anm.
584585 Augustinus legit Siehe Epist. 82, 4,
CCSL 31A, p. 99, ll. 7172 = Hier. Epist. 116,
4, 1, CSEL 55, p. 399, ll. 2324: Cum viderem,
quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii und Epist. 40, 3, CCSL 31, p. 160, ll.
4243 = Hier. Epist. 67, 3, 2, CSEL 54, p. 668,
ll. 1113: vbi dixit de Petro et Barnaba: Cum
viderem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem euangelii. Man beachte, dass Aug. Petrus
in die Pluralform mit einbegreift. In Epist. 82,
15; 82, 22; 82, 24, CCSL 31A, p. 107, ll.
287290; p. 113, ll. 466467; p. 115, ll. 513514
= Hier. Epist. 116, 15, 3; 22, 2; 24, 2, CSEL 55,
p. 407, ll. 13; p. 413, ll. 1213; p. 414, l. 28,
verwendet Aug. den Singular, der sich auf
Petrus bezieht.
586 capite mendacio Er. meint De mendacio
liber vnus (Er. nimmt hier an, dass diese frhere Schrift (395), wie der sptere Contra
mendacium ad Consentium liber vnus (420),
an Consentius gerichtet war; so auch in seiner
Aug.Ausgabe, cf. tomus IV, fo 3A, index).
Siehe De mendacio 43, CSEL 41, p. 465, ll.
1213: vbi ait de Petro et Barnaba: cum vidissem, quia non recte ingrediuntur ad veritatem
euangelii.
586 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
14, CSEL 81, 3, p. 26, ll. 1718: Sed cum vidissem quod non recta via ambulabant [incedunt
v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus
IV, p. 926C] ad veritatem euangelii.
587598 Neque dissimulatione Er. fasst hier
seinen Standpunkt zusammen: Es handelt
sich nicht um Fehlverhalten weder von Petrus
noch von Paulus (nicht errare a via l. 587, sondern claudicare, vacillare ll. 587588); in den
alten Gemeinden herrschte Unsicherheit ber
das Einhalten des Zeremonialgesetzes (quod
parum illuc ll. 588589), was das
(dis)simulare veranlasste, mendacia jedoch
nicht hervorrief (Hactenus mendacium ll.
594596).
587 errare a via Cf. Adag. 48 (Tota via erras),
ASD II, 1, p. 164 sq.
589 Et confinio Die von Aug. angenommene
bergangszeit. Cf. Epist. 40, 4, CCSL 31, p.
161, ll. 6468 = Hier. Epist. 67, 4, 2, CSEL 54,
p. 669, ll. 1419: [Iudaeorum sacramenta]
non esse perniciosa his qui ea vellent, sicut a
parentibus per legem acceperant custodire,
etiam cum in Christo credidissent, non
tamen in eis iam constituerent spem salutis,
quoniam per dominum Iesum salus ipsa
aduenerat. Cf. n.ll. 457486 und n.l. 477 zu
Gal. 2, 11.
94
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
LB 811
612
613
614
615
616
617
618
Petrus quoque nonnihil addubitarit, an palam lex esset negligenda. Verum hoc
ipsum erat vacillare, non autem flagitium admittere, cum neque Paulus, neque
Petrus iudicarit legis obseruationem ad salutem requiri, licet Paulus quoque coactus sit Timotheum circuncidere et tondere caput, non superstitione, sed obsequio. Hactenus certe nulla mentio de mendacio. Neque quisquam negat pium
hominem alicubi recte simulare ac dissimulare. Et ostendimus ex hoc loco nihil
esse necesse producere mendacium. Neque Petrus cogebat gentes iudaizare, quasi
id ageret vt illos in Iudaismum pertraheret, sed quod hanc ansam quidam arriperent ex illius dissimulatione. [A] Di x i C e p h a e . Graeci legunt Ptrw, id est
Petro. [B] Neque refert ad sensum. Quod enim Graecis sonat ptrov, id
Hebraeis ac Syris sonat cephas autore Hieronymo. [A] C o r a m o m n i b u s .
Hic exponit quid ante dixerit kat prswpon, id est in conspectu omnium, [B]
quorum gratia haec dicuntur.
[16] [A] S c i e n t e s a u t e m . Autem, coniunctionem, non reperio in Graecis exemplaribus, nec opus est, nisi subaudias in superiore parte verbum
sumus, [B] vt ita legamus Nos sumus nati Iudaei, ex sanctis patribus orti, sub
lege sancta nati, non autem ethnici, qui sine lege ex impiis ac profanis maioribus producti sunt. Et tamen ipsi sic nati cogimur diffisi legi nostrae ad Christi
fidem confugere, si velimus esse salui, quo minus persuadendum est ethnicis, vt
a lege Moysi sperent salutem. Porro natura Iudaeos dixit ad discretionem proselytorum. [A] Ni s i p e r f i d e m Ie s u . En m, id est si non. [D] Est autem
ser|monis noua forma, vulgari more dicendum erat non iustificatur ex operibus
legis, sed tantum per fidem. [A] In Ie s u C h r i s t o c re d i m u s . Epistesamen, id est credidimus, praeteriti temporis. Et ita legit Hieronymus. Pro p t e r
q u o d e x . Propterea quod, [E] si voluisset Latine dicere [A] diti.
[18] Re a e d i f i c o. Okodom, id est aedifico. Nam praecedit plin, id est
iterum.
[19] Mo r t u u s s u m . A
pqanon, id est mortuus fui, vt sit praeteriti temporis, [B] hoc est per legem fidei desii esse obnoxius legi Mosaicae. [A]
596 quasi CE: quod B.
610 Nisi si non inter lemma Coram omnibus
[post omnium 601] et lemma Scientes autem
[603] posuit A.
612 Iesu Christo E: Iesum Christum AD.
591592 cum requiri Das Einhalten des Zeremonialgesetzes wurde weder von Petrus noch
von Paulus als heilsnotwendig angesehen.
Davon handelte die (angenommene) Kontroverse zwischen den beiden Aposteln nicht.
Auch im Streit zwischen Hier. und Aug. ist
dieser Punkt unumstritten.
592594 licet obsequio Siehe Act. 16, 13 (Paulus circuncidere) und Act. 18, 18 (tondere
caput). Es liegt auf der Hand, dass das Judaisieren von Paulus, von dem in Act. 16, 13; 18,
18, erzhlt wird, in der Kontroverse um Gal. 2,
1114 eine wichtige Rolle spielt, cf. Frst, p. 19,
les metaphorae), ASD II, 1, p. 411 sq. und Collect. 482 (Ansam quaerere, arripere, praebere),
ASD II, 9, p. 187 sq.
597 quidam Diejenigen, die glauben, es handle
sich tatschlich um ein Fehlverhalten von
Petrus, wie z.B. Aug.
598 Dixi Cephae Nov. Test.: dixi Petro. Siehe
die folgende Anm.
598599 Graeci Petro In den heutigen Ausgaben: Kjf. Siehe Metzger, Commentary ad
loc. p. 524. Zum Namen Kjfv: Blass
Debrunner 53.3e. Er. las nach seinen Hss.
(u.a. AN III 11, cod. 2817, fo 234r) die v.l.
Ptrw. Siehe fr weitere Angaben ASD VI, 3,
p. 460, n. 144 und p. 458, n. 111.
599600 Quod enim Hieronymo Nach Hier.
Comm. in Gal. I, 2, 1113, CCSL 77A, p. 56, ll.
111115 (Migne PL 26, 366AB): in aliis Pauli
epistolis et in hac quoque ipsa modo Cephas,
modo Petrus scribitur; non quo aliud significet
Petrus aliud Cephas, sed quo quam nos latine
et graece petram vocemus hanc Hebraei et Syri
propter linguae inter se viciniam cephan nuncupent. Siehe n.ll. 447448 zu Gal. 2, 11.
600 Coram omnibus So auch Vg. und Nov. Test.
601 ante Sc. Gal. 2, 11.
603 Scientes autem Nov. Test.: quoniam scimus. Cf. ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
603604 in Graecis exemplaribus In den heutigen Ausgaben: edtev d ti (N27: d of
doubtful authenticity); diese Lesart hat sich
in der Vulgata (autem) niedergeschlagen.
Er. folgt der Lesart edtev ti nach seinen
Hss., u.a. nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 234r, dazu: ASD VI, 3, p. 460 sq. n. 161.
604 in parte Sc. Gal. 2, 15: Nos natura
Iudaei <sumus>.
610 Nisi Iesu So auch Vg. und Nov. Test.
610 En m non Trotzdem behlt Er. nisi
der Vg. bei. Nach BlassDebrunner 3762
bedeutet n m an der vorliegenden Stelle
ausser, was ziemlich selten vorkommt. Siehe
auch die folgende Anm.
611 sermonis noua forma Er. spielt hier auf den
adversativen Gebrauch von nisi an. Lfstedt
behandelt nisi im Sprachgebrauch der spten
Latinitt ausfhrlich in Vermischte Studien, pp.
2935. Siehe zum adversativen Gebrauch p. 31
sq.: Der adversative Gebrauch von nisi
(regelmssig nach vorausgehender Negation)
ist also im Sptlatein gang und gbe und noch
im Mittellatein erhalten Vgl. etwa Ep. ad
Gal. 2, 16 scientes autem quod non iustificatur
homo ex operibus legis, n i s i per fidem Iesu
Christi et non ex operibus legis. Offenbar ist
nisi hier rein adversativ = sondern, es geht
aber auf n m im griechischen Text zurck.
95
hnlich steht e m fters im Sptgriech.
[BlassDebrunner 448.8]. Vorwiegend adversativ, wenn auch nicht so scharf ausgeprgt, ist
e m z.B. I Cor. 7, 17. Zu 1. Cor. 7, 17 (e m):
BlassDebrunner 4489.
612 In Iesu Christo credimus Nov. Test.: in Christum Iesum credidimus (in Christo Iesu credimus WordsworthWhite: in Christo Iesu
credidimus Stuttgart Vg. Zu Iesu Christo statt
Christo Iesu: WordsworthWhite ad loc.).
Man beachte credere in mit Akk. (in Christum Iesum Er.) und mit Abl. (in Christo Iesu
Vg.). Zur Konstruktion beim Verb credere:
Explan. Symboli, ASD V, 1, pp. 226227, ll.
616835. Nach Brown, ASD VI, 3, p. 461, n.
163 ist Er. more accurate. Auch Valla, Annot.
bevorzieht in mit Akk. vor in mit Abl. Cf.
die folgende Anm. Siehe zu credere in mit
Abl./ Akk. in der Vg. Kaulen 147, p. 225;
Mohrmann, tudes I, p. 196, bes. n. 2.
612613 Epistesamen temporis Siehe Valla,
Annot. ad loc. Garin, p. 875, col. 1: Et nos in
Iesu Christo credimus Graece est credidimus pistesamen et in Iesum Christum, ev
Xristn Ijson (man beachte, dass Valla der
griechischen Wortstellung Xristn Ijson
nicht folgt).
613 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 16a,
CCSL 77A, p. 59, ll. 23 (Migne PL 26,
368C): et nos in Christo Iesu credidimus.
613614 Propter quod ex Nov. Test. propterea
[propter A] quod ex. Zu dieser bersetzung: ASD VI, 2, p. 287, n. 112 zu Act. 8, 11.
614 si dicere Zusatz E. In Annot. in Act. 8, 11,
ASD VI, 6, p. 234, ll. 352354: [propter
quod] hanc sermonis formam video fuisse
familiarem priscis Christianis, quum longe
aliud significet. Propter quod im Sinn von
propterea quod = weil (statt deswegen) ist
im Sptlatein gelufig (nicht nur im Latein
der Christen). Dazu: HofmannSzantyr
134, p. 246; 311 (Zusatz g), p. 575 und vor
allem Lfstedt, Vermischte Studien, p. 51 sq.
615 Reaedifico Nov. Test.: aedifico (aedifico:
reaedifico v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 461, n. 183).
617 Mortuus sum Nov. Test.: mortuus fui.
617618 A
pqanon temporis Er. benutzt fters
die Umschreibung mit fui/fueram etc. anstatt
sum/eram etc., bes. beim bersetzen des
Aorists (nach ASD VI, 3, p. 58, n. 23 zu
Rom. 4, 2). Diese Formen gehren zum sogenannten verschobenen Perfekt (laudatus fui
anstatt laudatus sum) und verschobenen
Plusquamperfekt: HofmannSzantyr 179,
pp. 321322. (Dazu: Wackernagel, Vorlesungen
I, p. 190).
96
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
EX CAPITE TERTIO
[1] O i n s e n s a t i . A
njtoi, id est stulti. Atque ita legit Augustinus in
commentario quem aedidit in hanc epistolam, alioqui durius verbum est insensati
et contumeliosius. Graeca vox magis sonat rudes parumque cordatos, praesertim
quod Galatae e ferocioribus Galliarum partibus sint profecti. Hilarius, ipse Gallus, in carmine hymnorum Gallos indociles appellat. Addit Hieronymus sibi
619 Confixus BE: Crucifixus A.
635 qet A CE: qet B.
Nam apud Graecos est articulus postpositiuus [= pron. rel.] non coniunctio vt sit
sensus hoc ipsum quod mortuus est Christus
quod autem viuit etc. Quasi dicas mortem eam quam mortuus est vitam quam
viuit Consimili modo dixit in Epistola ad
Galatas cap. ii (d.h. die vorliegende Stelle).
Man vergleiche die Erluterung von
BlassDebrunner zur Stelle Rom. 6, 10 ( gr
pqanen d h) 1543: den Tod, den er
starb das Leben, das er lebt oder dass er
starb dass er lebt.
623 In fide Dei Nov. Test.: per fidem [in fide
A] viuo filii dei.
623 En qeo So auch die heutigen Ausgaben,
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524.
623625 Articulus Dei Es handelt sich hier um
die Stellung des mit Artikel versehenen Attributs hinter einem artikellosen Subst., um dieses nachtrglich zu bestimmen (Blass
Debrunner 270.2). Man vergleiche 2. Tim. 1,
13: gpj t n Xrist. Vielleicht ist diese
Konstruktion charakteristisch fr die hellenistische Zeit, cf. BlassDebrunner 2703.
627 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 2, 21,
CCSL 77A, p. 65, l. 19 (Migne PL 26, 372A):
Hucusque contra Petrum, nunc ad Galatas
reuertitur.
628 Theophylacto Theophyl. Expos. in Gal. 2, 21,
Migne PG 124, 981C: Orv po blasfjma
proxwre;
629630 Quod si blasphemia Personas bersetzung (fo cxiiiir der Ausgabe 1519 bei Jean
Petit).
633 O insensati Galatae Gal. 3, 1.
633 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 29, ll. 124, fllt kein Urteil
darber, ob Paulus hier entweder Petrus oder
den Galatern zuredet.
635 Non abiicio Nov. Test.: Non aspernor.
Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 211.
635 Ok qet So auch die heutigen Ausgaben.
636 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 2,
21, CSEL 81, 3, p. 29, l. 8.
636 Augustinus Aug. Expos. Gal. 17, 13, CSEL 84,
p. 75, l. 2.
638 Gratis est Nov. Test.: Christus frustra
mortuus est (Christus gratis: gratis Christus
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 462, n. 215).
639 Dwren Cf. Bauer s.v. Dwren (adverbial
gebrauchter Akk. von dwre) sub. 3.: ohne
Erfolg, vergebens dwren poqnskein
zwecklos sterben.
639 ratiocinatio ab impossibili Er. weist darauf
hin, dass Paulus die ratiocinatio der antiken
Rhetorica (= Schlussfolgerungsmethode, cf.
97
Lausberg 371) mit einem argumentum ab
impossibili (Lausberg 1123), d.h. mit einem
indirekten Beweis, verwendet.
643 O insensati Nov. Test.: O stulti. Zu Er.'
bersetzung: ASD VI, 3, p. 462, n. 11 und
ASD VI, 3, p. 27, n. 143 zu Rom. 1, 14.
643 Augustinus Aug. Expos. Gal. 18, 1, CSEL 84,
p. 75, l. 10.
644645 alioqui contumeliosius Zu Gal. 3, 3,
wo griechisch wiederum njtoi geschrieben
ist, sagt Valla, Annot.: Illud taceo, quod
idem verbum nunc graece est; nunc pro
stulti njtoi, quod superius pro insensati,
njtoi, sed insensatus durum vocabulum
(Garin, p. 875, col. 2). Vgl. l. 644 durius verbum. Dazu: ASD VI, 3, p. 462, n. 11.
644 insensati Siehe Souter, Glossary s.v.: senseless, stupid; cf. LewisShort, s.v.
645652 praesertim Treuirorum Die hier gebotenen Angaben entnahm Er. Hier. Comm. in
Gal. II, 3, CCSL 77A, pp. 7883, ll. 2124
(Migne PL 26, 379B 382C). Nach dem Kommentar zu Gal. 3, 89, schob Hier. einen Passus ber die Galatae und ihre Geschichte ein:
Quod in primo Commentariorum ad Galatas
libro, cum de gentium proprietatibus disputarem, intactum reliqueram nunc in secundo
reddendum videtur: qui sint Galatae vel quo,
vnde transierint (CCSL 77A, p. 78, ll. 25,
Migne PL 26, 379B).
645646 praesertim profecti Nach Hier.
Comm. in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll.
5354 (Migne PL 26, 381A), aber ungenau:
[Aquitania] Galatae non de illa parte terrarum, sed de ferocioribus Gallis sint profecti
(gemeint sind die Kelten).
646647 Hilarius appellat Hier. Comm. in Gal.
II, 3, CCSL 77A, p. 80, ll. 4750 (Migne PL 26,
380C): Itaque non mirum est stultos et ad
intelligentiam tardiores Galatas appellatos, cum
et Hilarius Gallus ipse et Pictauis genitus, in
hymnorum carmine Gallos indociles vocet.
647 in carmine hymnorum Diese Umschreibung
hat Er. von Hier. bernommen. Die von
Hier. gemeinte Hil.Stelle ist nicht nachgewiesen. Cf. Bardenhewer III, p. 387.
647 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
CCSL 77A, p. 82, ll. 109117 (Migne PL 26,
382BC).
647650 sibi Manichaeorum Nach Hier. loc.
cit.: Scit mecum qui vidit Ancyram, metropolim Galatiae ciuitatem, quot nunc vsque schismatibus dilacerata sit, quot dogmatum varietatibus constuprata. Omitto Cataphrygas,
Ophitas, Borboritas et Manichaeos Antiquae stultitiae vsque hodie manent vestigia.
98
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
impediuit. A B.
663 quod D E: id quod AC.
664 vsus est BE: est vsus A.
665 Hesychius D E: Hesichyus B C.
649 Cataphrygum Die Lesart von AD Cataphrygum behalte ich nach Er.' Hier. Ausgabe
von 1516, fo 86E, bei (statt E tv kat Frgav,
was offenbar ein Versuch zur Etymologie des
Namens ist). Die Anhnger des Montanus
wurden auch Cataphryges genannt, nach
dem Ort, wo Montanus seine Visionen hatte
und wo der Montanismus sich gegen Ende
des 2. Jh. entwickelt hat. Cf. DTC vol. X, 2,
23552358 (zum Montanismus 23552370).
650 Ophitarum Die Ophiten bildeten eine
christl.gnostische Sekte, die zum ersten Mal
bei Clem. Alex. genannt wurde. Siehe Jens
Holzhausen, Der Neue Pauly 8, 1254, s.v.
Ophiten.
650 Borboritarum Es handelt sich um eine gnostische Sekte, die im schlechten Ruf stand.
Clemens Alexandrinus sagt, dass die Anhnger ihre Seele n borbrw kakav untertauchten (nach DTC vol. II, 1, 1032, zu den Borbo-
riten: 10321033).
650 Manichaeorum Anhnger des Manichaeismus, der von Mani (216276) gestifteten,
gnostisch gefrbten Religion, die von der Kirche heftig angegriffen wurde. Cf. zu Mani
und dem Manichaeismus: Der Neue Pauly 7,
811813 s.v. Mani, Manicher (Kurt Rudolph)
und ASD VI, 8, p. 291, n.l. 434.
650652 caeterum Treuirorum Hier. Comm.
in Gal. II, 3, CCSL 77A, p. 83, ll. 119121
(Migne PL 26, 382C): Galatas excepto sermone Graeco, quo omnis Oriens loquitur,
propriam linguam eamdem pene habere
quam Treuiros.
652 Nam Hieronymus Von einem eventuellen
Aufenthalt in Trier ist wenig bekannt, cf.
Epist. 3, 5, 2, CSEL 54, p. 17, ll. 1117: Scis
ipse [domine Iesu] vt ego et ille [sc. Rufinus] , cum post Romana studia ad Rheni
semibarbaras ripas [Hervorhebung von mir]
99
illic esse idem Graecum verbum bskjnen,
cum sit nkocen. Habes, lector, summam
mei criminis etc. Cf. H.J. de Jonge ad loc.
659660 Baskanein fascinator Nach Etym.
mag. 190, 2628 (Gaisford, 545): Erjtai d
fskanov tv n tov fesi kanwn, goun
diafqerwn di to blmmatov. Ka k to
bskanov, baskanw faskanw (cf. Schol.
Theocr. 5, 13b, Wendel, p. 159).
661 quae sequuntur Gal. 3, 1b (zur Lesart et
in vobis crucifixus unten Annot. ad loc. ll.
736740).
663664 Demosthenes Dem. Or. 18 (= De
corona), 108 im Etym. mag. 190, 2932 (Gaisford, 545) zitiert: bskanon d ka pikrn ka
kakjqev odn sti polteum mn (Gaisford:
polteuma).
664665 in Ctesiphonte Die 18. oratio von
Dem. heisst Per to stefnou oder Upr
Ktjsifntov (so in Etym. mag. loc. cit.).
665 Hesychius Hesych. 291 (Latte): bskanov
Sofoklv d dwv t bskanon p to xristov (Soph. fr. 931 N = 1034 Radt, TrGF IV,
ed. correctior, Gttingen, 1999, p. 613).
665 Fascinum Zu fascinum, d.h. Behexung:
Gell. XVI, 12, 4: fascinum appellatum quasi
bascanum [bskanon] et fascinare esse quasi
bascinare.
667 sententiam euangelicam Mt. 5, 22: Qui
autem dixerit fratri suo racha reus erit concilio; qui autem dixerit fatue reus erit gehennae
ignis (Stuttgart Vg.).
667668 Siquidem est In Annot. in Mt. 5, 22
behandelt Er. den Stellenwert des Ausdrucks
stultus ausfhrlich im Zusammenhang mit
dem Begriff racha (ber den eine Polemik
entstanden war, cf. ASD VI, 5, p. 139, n.ll.
676726). Siehe Annot. in Mt. 5, 22, ASD VI,
5, p. 140, ll. 719720: Iam vt non est conuicium, si quis hominem tardum obiurgans
appellet tardum, ita non sit coniuicium, si
quis hominem impium emendare cupiens
appellet stultum. In dieser Weise kann man
stultus ein conuicium charitatis nennen.
670 Non credere veritati Nov. Test.: vt non crederetis veritati (om. Vg.: non credere veritati
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
670671 Non veritati Die Variante non obedire veritati sttzt sich (wie non credere
veritati, cf. die vorangehende Anm.) auf die
griechische v.l. t ljqea m peqesqai (in
den heutigen Ausgaben vermerkt, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 524). Er. folgt hier
der Lesart t peqesqai (u.a.) der Hs. AN
III 11 (cod. 2817), fo 235r. Im Nov. Test jedoch:
crederetis, cf. ASD VI, 3, p. 462 sq. n. 13, (siehe
auch die weiteren Angaben zur Stelle).
100
671
672
LB 812
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
id est ne obtemperaretis veritati. Quanquam haec particula ab Hieronymo prorsus omittitur, quod neget inueniri in exemplaribus Adamantii. [B] In vetustissimo atque emendatissimo | exemplari bibliothecae Paulinae non addebatur in
contextu, sed nescio quis recentiore manu subnotarat procul in ima margine. [D]
In codice Constantiensi recentiore prorsus non habebatur, in vetustiore legebatur
quis vos fascinauit non obedire, nec additum erat veritati. [A] Eandem particulam
adiecerunt et alio loco inferius, vbi pro bskainon mutatum est nkocen. [E]
Hic est vnus locus e multis quo coarguitur haec aeditio non esse tota Hieronymi.
Etenim quum ille testetur se hanc particulam omisisse, quod in Adamantii codicibus non inueniretur, in nostris exemplaribus constanter habetur, et quod in
epistolae capite quinto dicit interpretem hoc loco vertisse non credere veritati,
nostri codices habent non obedire veritati. Chrysostomus nihil aliud legit quam
quis vos fascinauit? Nec aliud Theophylactus, tametsi interpres suo more nostram
sequitur lectionem, quum in enarratione nulla syllaba sit, quae explanet hanc
particulam. [A] A n t e q u o r u m o c u l o s . Ov kat fqalmov Ijsov
Xristv proegrfj, id est quibus sub oculis Christus Iesus praescriptus est.
Quod miror quare verterit proscriptus, cum ea vox Latinis multo aliud significet,
nisi quod Graeci quoque proscriptionem (id erat apud Romanos damnationis
genus) prografn appellant. Potest autem sensus esse duplex: Galatas adeo
dementatos fuisse, vt id quod manifestissimum esset et oculis expositum, tamen
non cernerent obcaecati, aut adeo nihil videre, vt crederent Christum proscriptione perisse et vulgari more crucifixum esse. Posteriorem sensum sequuntur
Augustinus et Ambrosius. Mihi prior magis arridet vt simplicior minusque coa671 obtemperaretis BE: obtemperetis A.
677 nkocen CE: nkocen A B.
Paulusbriefe von Johann von Botzheim erhalten hat. Letztgenannter schrieb am 22. Okt.
1526, Ep. 1761, ll. 1213: Misi duos libros
Epistolarum Apostolicarum per quendam
senem in hoc conductum. Cf. ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 (col. 2) zu 1. Cor. 1, 10.
677 et alio loco Cf. Gal. 5, 7 und die oben n.l.
671 zitierte Hier.Stelle, Comm. in Gal. III, 5,
7.
677 bskainon Aus gutem Grund steht in LB
ad loc.: bskainen.
677 nkocen Cf. app. crit. n.l. 677. Er. liest ab
der Ausgabe C die richtige Lesart nkocen
(statt nkocen), die er wohl von Stunica
bernommen hat (cf. H.J. de Jonge, ASD IX,
2, p. 199, n.l. 598). An der Stelle Annot. in
Gal. 5, 7 (l. 247) hat er aber nkocen nach seiner Ps.Oecumeniushs. AN III 11 (cod. 2817),
fo 243v, stehen lassen.
678682 Hic veritati Er. hielt den VulgataText des NT, wie er ihm vorlag, nicht in
seiner Totalitt fr die Arbeit von Hier.: Siehe
Capita, LB VI, ***1v: Postremo extra controuersiam est non exstare castigationem
Hieronymi saltem integram; Apolog. adv.
debacch. Petr. Sutor, LB IX, 751EF: Habebam
persuasum argumentis pene necessariis hanc
Noui Testamenti translationem non esse eam,
quam castigauit Hieronymus, aut certe integram non esse (nach Rummel, Annotations,
p. 30). Er. erwhnt fters, dass die Bibelbersetzungen in Hier.' Werke und die Vulgata
inkonsistent seien, was gegen Hier.' Autorschaft der (verbesserten) Vulgata spricht.
Siehe z.B. Annot. in Act. 26, 2, ASD VI, 6, p.
332, ll. 525527; Annot. in 1. Cor. 5, 6, ASD
VI, 8, p. 98, ll. 956957; Annot. in Gal. 5, 7, ll.
257259, etc. Zum Thema: Bentley, Humanists, p. 162; ASD VI, 8, p. 98 sq. n.ll. 956957
zu 1. Cor. 5, 6.
679680 Etenim inueniretur Hier. Comm. in
Gal. I, 3, 1b, CCSL 77A, p. 68, ll. 1214
(Migne PL 26, 373C), oben n.l. 671
angefhrt.
680 in nostris habetur In den heutigen Ausgaben der Vg. sind diese Worte ausgelassen,
cf. oben n.l. 670. Er. listet diesen Zusatz in
Quae sint addita auf (cf. die Ausgabe D, fo
Oo6r), oben n.ll. 671672 angefhrt.
680681 et quod veritati Hier. Comm. in Gal.
III, 5, 7, CCSL 77A, p. 160, ll. 17 (Migne PL
26, 428D), oben n.l. 671 angefhrt.
682 nostri veritati Zur Lesart non obedire veritati WordsworthWhite ad loc. und n.ll.
670671.
682 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 1,
Migne PG 61, 648: O gr epe tv mv
101
ptjse ll tv mv bskanen;
Epn d tv mv bskanen; (Der Zusatz
t ljqea peqesqai fehlt).
683 Theophylactus Theophyl. Expos. in Gal. 3, 1,
Migne PG 981C: im Lemma steht: tv mv
bskane t ljqea m peqesqai; Dieselbe
Lesart in der von Er. benutzten Theophyl.
Hs. cf. ASD VI, 3, p. 463, n. 13. Zu dieser
Theophyl.Hs. (= Oxford Bodleian Auct. E. 1.
6. = Cod. 2105): ASD VI, 8, p. 49, n.ll.
139140 zu 1. Cor. 1, 15 und ASD VI, 3, p. 2
sq.; pp. 810. In der Erluterung zur Stelle
(981D 984A) wird der Satzteil t ktl. nicht
behandelt. Siehe Persona's bersetzung ad
loc.: [O insensati Galathe], qui vos fascinauit non obedire veritati? (fo cxiiiir).
683684 tametsi lectionem fters sagt Er.,
der interpres (d.h. Christophorus Persona)
habe seine bersetzungen der Bibelzitate
dem Vg.Text angeglichen. Dazu: ASD VI, 8,
p. 79, n.l. 627 zu 1. Cor. 3, 13.
685 Ante quorum oculos Nov. Test.: quibus prae
oculis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 463,
n. 14.
685686 Ijsov Xristv (Ijsov Xristv).
Die v.l. mit dem Artikel ist bei Tischendorf und N27 nicht belegt; der Artikel fehlt
auch im Nov. Test. cf. ASD VI, 3, p. 463,
n. 15.
686 quibus est Nov. Test.: quibus prae oculis
Iesus Christus ante fuit depictus (praescriptus
WordsworthWhite: proscriptus Stuttgart
Vg.). Zu quibus sub [in A] oculis: n.l. 685. Zur
bersetzung praescriptus und depictus
(Nov. Test.) unten ll. 715716 (Theophylactus
pingere est).
687 proscriptus Ein Gechter. Proscribere
bedeutet ausser ffentlich bekannt machen
und zum Verkaufe, zur Verpachtung ausbieten im rmischen Rechtswesen jemandeines
Gter konfiszieren und jemandeinen chten
(nach Georges).
688689 nisi appellant U.a. Plut. verwendet
den Ausdruck prograf (Pomp. 10; Crass. 6)
als bersetzung des rmischen Begriffes proscriptio = die Achterklrung und Beschlagnahme der Gter des Gechteten. An der
vorliegenden Stelle Gal. 3, 1 bedeutet kat
fqalmov progrfw: vor Augen malen
oder in aller Deutlichkeit vor Augen stellen
(nach Bauer s.v. progrfw 3.). Es handelt
sich hier also nicht um den Fachausdruck
proskribieren.
693 Augustinus Cf. n.l. 694.
693 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
1, CSEL 81, 3, p. 30, ll. 512, cf. unten ll.
710714 und n.l. 709.
102
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
103
in Gal. 3, 1, nach der Hs. AN III, 11 (cod.
2817), fo 235v: T mn krugma hwgrfjsen
mn tn staurn mev d tov tv pstewv
fqalmov v parnta atn edete (Migne PG
118, 1120B). Cf. Theophyl. oben n.l. 715 zitiert.
725 depictus ante oculos Cf. Nov. Test.: prae oculis ante fuit depictus, cf. ASD VI, 3, p.
463, n. 16.
727 Codex Donatiani Fr die Ausgabe von 1522
konsultierte Er. einige codices aus der Bibliothek von Sankt Donatian in Brgge, als er
sich im Sommer 1521 dort aufhielt. Dazu: Ep.
1223, Introd.; ASD IX, 2, p. 169, n.ll. 7374;
ASD VI, 8, p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
727 Constantiensis vterque Die beiden Hss. der
Paulusbriefe aus Konstanz, cf. oben n.l. 675.
728736 Est dicta est Im vorliegenden Zusatz
E bespricht Er. nochmals das Verb progrfw,
nachdem er seine bersetzung im Nov. Test.
(ante depictus) und seine Interpretation
von testimonia versehen ziemlich
ausfhrlich dargelegt hat (ll. 685728). Der
vorliegende Zusatz E hngt mit seiner
Behandlung desselben Verbs progrfw
Annot. in Rom. 15, 4, LB VI, 644CF zusammen, und vermutlich auch mit der Kontroverse um Annot. in Rom. 15, 4 mit Frans Titelmans. Er. bevorzugt in Rom. 15, 4
praescripta, cf. Annot. in Rom. 15, 4, LB VI,
644CE: [B] Quaecunque enim scripta
sunt. Graecis non est simpliciter scripta, sed
vtro<bi>que proegrfj [zu den betreffenden
Lesarten: ASD VI, 3, p. 161, n. 42], id est praescripta siue antescripta Eodem verbo
vsus est in epistola ad Galatas capite tertio,
Ante quorum oculos Christus praescriptus
est. Non igitur fuerit absurdum, si praescripta accipiamus quae proposita sunt imitanda, vnde et praescriptum dicimus [E]
exemplar ad imitandum propositum nihil
vetat praescripta accipi, quae sunt oculis proposita, quemadmodum Galat. tertio, Paulus
dicit Christum illis ante oculos praescriptum. In Annot. in Rom. 15, 4 schlug Er. vor,
praescripta aufzufassen als proposita ad imitanda. Diese Interpretation lehnte Titelmans
ab, Resp. ad collat. iuv. geront. LB IX, 1012A:
Quaecunque enim scripta sunt ad nostram
doctrinam scripta sunt. Ad hunc sensum
congruit vtraque mea interpretatio ante
scripta sunt et praescripta sunt imitanda.
Nam hoc praedixit propheta priusquam
Christus exhiberetur et ad exemplum nobis
praescriptum est.
728729 ante crucifixus Vg.: ante quorum
oculos Iesus Christus praescriptus [proscriptus Stuttgart Vg. cf. n.l. 686] est crucifixus.
104
729
730
731
732
733
734
735
LB 813
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
rum oculos Christus in vobis est praescriptus crucifixus, quasi dicat veluti depictus
in cruce pendens vestris oculis exhibitus est. Neque enim erat apud Galatas crucifixus, sed illis per fidem repraesentatus est crucifixus. Id tacite monet Chrysostomus, qui nihil attingit de praepositione in proegrfj, quam Paulus vsurpasse
videtur pro praescriptus est. Apud Latinos praepositio pro interdum significat
aliquid palam fieri vt prodere, promulgare, proferre, proloqui, prostare. Et
olim nomina damnatorum publicitus in foro proponebantur, vnde hoc damnationis genus proscriptio dicta est. | [A] Et i n vo b i s c r u c i f i x u s . Et redundat. Et in vobis accipi potest pro inter vos, si primus sensus placet, quem recensuimus. Non quod inter eos Christus fuerit crucifixus, sed quod [C] hoc [A] ita
notum ac praedicatum, vt non minus nossent [B] credidissentque, [A] quam si
inter ipsos res fuisset gesta.
[2] Ex o p e r i b u s l e g i s . An hic redundat nec additur a diuo Hieronymo,
[B] nec ab Augustino, nec habetur in vetustis exemplaribus. Nec enim simpliciter rogat, vtrum sit e duobus, sed prius proponit velut absurdum dictu, deinde
per correctionem infert quod verum est, perinde quasi dicat Ex operibus legis
Spiritum accepistis an potius ex auditu? Iam illud ex auditu fidei, tametsi a nobis
intelligitur, tamen Latinis auribus insolens est. Neque enim vt Graeci famam
siue rumorem kon vocant itidem et Romani. Proinde dilucidius erat ex praedicatione fidei, hoc est ex fide quam ex nobis audistis, non ex lege didicistis.
Quis enim ferat sic loquentem auditus occisi regis consternauit populum, pro eo
quod erat rumor de rege occiso? Nos itaque pro auditu vertimus praedicationem.
[3] [A] V t c u m s p i r i t u . Vt apud Graecos non est, sed spiritu cum coeperitis, nunc carne consummamini, narzmenoi pnemati nn sark pitelesqe,
[B] nisi quod praepositio est in verbo composito velut Horatius congestis vndique
saccis / indormis inhians. Item Vergilius viribus indubitare meis. Atque hoc ipsum
in positum est pro per. Vnde magis quadrat spiritu et carne. [E] Annotauit
Chrysostomus, quod apostolus non dixit telesqe, sed pitelesqe, quasi dicas
post consummamini dissidentes ab institutis.
[4] [A] Si n e c a u s a . Ek, id est frustra siue temere.
[5] Tr i b u i t vo b i s . O pixorjgn, id est suppeditans siue subministrans. O pixorjgn et nergn poterant esse praeteriti temporis, id est qui
suppeditabat et qui operabatur, vt subaudias deinde verbum item praeteriti
temporis tribuerat aut simile quippiam. Verum Hieronymus admonet rectius
legi verbum praesentis temporis, quod Spiritus non desierit subministrare dotes
731732 Chrysostomus Siehe Chrys.' Interpretation: Chrys. In Gal. comm. cap. 3, 1, Migne
PG 61, 649: Ka ok epen staurqj, ll
proegrfj staurwmnov, djln ti tov
tv pstewv fqalmov kribsteron qerjsan tn parntwn nwn ka t ginmena
qewmnwn.
736 Et in vobis crucifixus Nov. Test.: inter vos
crucifixus. In den heutigen Ausgaben wird et
in vobis ausgelassen (et in vobis crucifixus v.l.:
et crucifixus v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Die Wendung n mn ist in N27 und bei
Tischendorf als v.l. vermerkt, cf. Metzger,
Commentary ad loc. p. 524 sq. Dazu: ASD VI,
3, p. 463, n. 17. Das et ist in die Liste Quae
sint addita aufgenommen (fo Oo6r der Ausgabe D).
737 primus sensus Cf. l. 689 sqq.: Potest autem
sensus esse duplex Mihi prior magis arridet.
741 Ex operibus legis So auch Vg. und Nov. Test.
Siehe aber app. crit. n.l. 741. In AD: An ex
operibus legis. Daher Er.' Anmmerkung: An
redundat. Im Nov. Test. BD: Vtrum ex operibus legis. Siehe ASD VI, 3, p. 463, n. 22.
741 Hieronymo Hier. Comm. in Gal. I, 3, 2,
CCSL 77A, p. 68, ll. 12 (Migne PL 26,
373C).
742 Augustino Aug. Expos. Gal. 20, 1, CSEL 84,
p. 77, ll. 2425.
742 in vetustis exemplaribus D.h. die codices, die
Er. fr die Ausgabe von 1519 zur Verfgung
standen (die von John Colet geliehenen Hss.
cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2).
745747 illud Romani Auditus im Sinne
von ko, das Gerede, das Gercht, ist
nicht klassisch und findet sich u.a. in der Vg.
vor (cf. Georges). Er. behandelt Annot. in
Rom. 10, 16 diese Bedeutung von auditus
ausfhrlicher als hier. Siehe Annot. in Rom.
10, 16, LB VI, 619E 620C, 619F: Illud
admonendus lector hoc loco auditum poni
pro ipso sermone qui auditur; proinde dilucidius erat: Quis credidit verbis nostris [Is. 53,
1]; es folgt ein Zusatz E: Auditus enim
nomen Latinis nihil aliud sonat quam vim ac
sensum audiendi etc. Im langen Zusatz E
bezieht Er. die Stellen Mt. 24, 6 und Act. 28,
26 in seine Argumentation mit ein. Frans
Titelmans hatte beanstandet, dass Er. die
bersetzung auditus (fr ko) ablehnte,
und vor allem, dass er diese bersetzung in
seine Liste der Soloecismi aufgenommen hat
(fo Oo2v der Ausgabe D). Er. verteidigt sich in
diesem Zusatz E der Annot. in Rom. gegen
Titelmans, wie auch in seiner Resp. ad collat.
105
iuv. geront. LB IX, 1005B 1006A. An der
vorliegenden Stelle der Annot. in Gal. spielt
der Streit mit Titelmans keine Rolle (Titelmans Collationes quinque super epistolam ad
Romanos wurden 1529 verffentlicht; vorliegender Passus stammt aus dem Jahre 1519).
Siehe zu auditus: ASD VI, 3, p. 464, n. 23;
ASD VI, 2, p. 145, n. 382 zu Ioh. 12, 38.
747748 ex praedicatione fidei Er.' bersetzung
im Nov. Test. BE; im Nov. Test. A: ex auditu
fidei (so auch Vg.).
752 Vt cum spiritu Nov. Test.: quum [cum in A]
spiritu (vt cum WordsworthWhite: cum
Stuttgart Vg.). Cf. ASD VI, p. 464, n. 32. Zur
Auslassung von vt, Valla, Annot. ad loc.: sed
sine illo vt est vegetior sententia (Garin,
875, col. 2).
752753 spiritu consummamini Vielleicht
stellt Er. cum an der zweiten Stelle (statt
cum spiritu wie in der Vg.), um zu zeigen,
dass cum hier Konjunktion, nicht Prposition ist, cf. ASD VI, 3, p. 464, n. 33.
753 narzmenoi pitelesqe So auch die heutigen Ausgaben.
754 Horatius Hor. Serm. I, 1, 7071.
755 Vergilius Verg. Aen. VIII, 404 (tuis).
755756 Atque carne Er. spielt hier vermutlich auf seinen Text im Nov. Test. A an: in
spiritu in carne. Ab Ausgabe B: carne
spiritu. Zum Ersetzen von in durch per:
ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10 (siehe
die Angaben zur Stelle).
757 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 3, 2,
Migne PG 61, 649 sq.: Ka ok epe sark
telesqe, ll sark pitelesqe, deiknv
ti labntev atov kenoi katkopton,
totwn autov kdidntwn ev t psxein
per bolonto kenoi sper n e tiv p
stratjgn ka ristwn ev tn tn leipotaktn dov autn timan.
759 Ek temere Cf. Bauer s.v. ek 2.: vergeblich, umsonst, nutzlos. Man beachte,
dass neben ek auch die Schreibweise ek
vorkommt, cf. BlassDebrunner 264. Nov.
Test.: frustra. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 464, n. 42.
760 Tribuit vobis Nov. Test.: subministrat
vobis. Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
760, 761 pixorjgn In A xorjgn (cf. app.
crit.). Dazu: ASD VI, 3, p. 465, n. 52.
763 Hieronymus Hier. Comm in Gal. I, 3, 5,
CCSL 77A, p. 73, ll. 25 (Migne PL 26,
376C): Tribuit, hoc est administrat, praesentis temporis est legendum, vt ostendatur per
singulas horas atque momenta semper dignis
Spiritum Sanctum ministrari.
106
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
LB 814
788
789
790
suas; [D] atque ita sane legit Ambrosius. [B] Petrus Lombardus theologicarum
sententiarum libro primo distinctione xiiii. c. sed hinc, ex Augustini sententia
putat hoc qui praebuit vobis ad Pauli personam referendum, cum Hieronymus
et Theophylactus ad Deum referant, quod palam est ex illorum interpretatione.
[A] Et o p e r a t u r v i r t u t e s . Operatur non ad Spiritum, sed ad eum refertur
qui suppeditat. [D] Eclipsim habet hic sermo, subaudiendum enim id facit. Est
hoc idiomatis Hebraici, sicut crebro iam indicauimus.
[6] [A] Si c u t s c r i p t u m e s t . Scriptum est redundat. Et Hieronymus legit
sicut Abraham credidit Deo. [B] Nec apparet aliter legisse Ambrosium, qui subiicit ostendit exemplo Abrahae, qui pater fidei est etc. Exemplum igitur adduxit, non
scripturae testimonium. [D] Suffragabatur germanae lectioni vterque codex
Constantiensis.
[7] [A] C o g n o s c i t e e r g o. Ginskete ra, id est scitis igitur. Atque ita
legit diuus Hieronymus cognoscitis ergo [B] et huic consentiens Ambrosius,
etiamsi Graeca vox anceps est.
[8] [A] Pr a e n u n c i a u i t Ab r a h a e . Proeujggelsato, id est anteeuangelizauit, vt exponendi gratia sic loquamur. Nam euangelium Graecis sonat
bonum ac laetum nuncium. Etiamsi apud Homerum Vlysses poscit euangelium, hoc est praemium, quod dari solet iis qui rem laetam primi nunciarint.
Proinde quod in euangelio Christi fuit exhibitum, id multo ante euangelium promissum est Abrahae, quod hic appellat praeeuangelizauit.
[9] Ig i t u r q u i e x f i d e s u n t , b e n e d i c e n t u r. Elogontai, id est
benedicuntur praesentis temporis. [B] In promisso verbum erat futu|ri temporis
elogjqsontai, hic praesentis. Scio parum esse Latinum benedicentur et benedicuntur, sed huiusmodi quaedam vitari prorsus non possunt. Dici poterat
benedictionem consequentur. At ne sic quidem vitatum fuisset orationis vicium.
768 Theophylactus CE: Vulgarius B.
780781 Anteeuangelizauit BE: ante euangeliauit A.
eundem locum exponens illud Apostoli verbum [es folgt das betreffende Aug.Zitat, cf.
die folgende Anm.]. Aperte hic ostendit quomodo illis Spiritum Sanctum Apostolus tribuerit.
766 Augustini sententia Aug. Expos. Gal. 20, 2,
CSEL 84, p. 77, l. 26 p. 78, l. 5: Ab apostolo
enim praedicata est eis fides, in qua praedicatione vtique aduentum et praesentiam sancti
spiritus senserant, sicut illo tempore in nouitate inuitationis ad fidem etiam sensibilibus
miraculis praesentia sancti spiritus apparebat,
sicut in Actibus apostolorum legitur [Act. 2,
24].
767 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. I, 3, 5,
107
779 etiamsi est Er. legt mehrmals diese Doppeldeutigkeit der griechischen Verbformen
der 2. Pers. Pl. dar. Cf. Annot. in 1. Cor. 1, 26,
ASD VI, 8, p. 54, ll. 241242; Annot. in 1. Cor.
6, 4, ASD VI, 8, p. 108, ll. 177178.
780 Praenunciauit Abrahae Nov. Test.: prius
rem laetam nunciauit Abrahae. Cf. ASD VI,
3, p. 465, n. 83.
782 Homerum Hom. Od. XIV, 151152: ll g
ok atwv muqsomai ll sn rkw / v
netai Odusev! eagglion d moi stw ktl.
Cf. vs. 166.
782783 Vlysses poscit euangelium In den Ausgaben A B schrieb Er. Penelope promittit statt
Vlysses poscit (cf. app. crit. ad loc.), was Stunica zu Recht beanstandet hat, cf. Apolog.
resp. Jac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll.
605608: Scripseram apud Homerum a Penelope promitti praemium, hoc est euangelium,
Vlyssi. Stunica dicit Vlyssem ab Eumeo
petisse praemium laeti nuncii. Donemus me
lapsum memoria, nondum enim inspexi
locum (quanquam potest et hoc esse verum
quod dico). Zu quanquam dico: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 200, n.l. 608 (Er.
schwebte vermutlich Hom. Od. XIX, 310 vor,
als er Penelope promittit schrieb).
785 quod praeeuangelizauit Sc. proeujggelsato.
786 Igitur benedicentur Nov. Test.: Itaque
qui ex fide sunt, benedicuntur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 465, n. 91,2.
786 Elogontai So auch die heutigen Ausgaben.
787 In promisso Cf. Gal. 3, 8: proeujggelsato
t A
bram, ti neulogjqsontai ktl. Im
Nov. Test.: elogjqsontai, eine wenig
belegte Lesart (cod. 2105), cf. ASD VI, 3, p.
465, n. 84.
788789 Scio possunt Zu benedicere als
transitives Verb verwendet: PlaterWhite
47, p. 36; Kaulen 147, p. 223. Siehe auch
Mohrmann, tudes III, p. 53: A maintes
reprises on a dj fait l'observation que parfois l'volution smasiologique se combine
avec un phnomne syntaxique. Quand, par
exemple, bene dicere adopte le sens de bnir
et devient ainsi un terme technique, le datif
traditionnel doit cder sa place l'accusatif .
Siehe auch Lfstedt, Peregrinatio, p. 218;
Salonius, Vitae Patrum, p. 143 sq. Vielleicht
knnte man sagen, dass Er. hier die altchristliche Sondersprache (avant la lettre) meint.
789790 Dici vicium Vielleicht war Er. sich
der Tatsache bewusst, dass auch benedictio
nicht zur klassischen Sprache gehrt. Zu
benedictio: Souter, Glossary s.v.
108
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
Coniicere licet et Ambrosium ita legisse, licet deprauatus sit locus. Certe Graecorum scholia cum sua scriptura consentiunt. [D] Congruit huic verbum praesentis temporis quod sequitur.
[10] [A] Su b m a l e d i c t o s u n t . Up katran, id est sub maledictione
siue execratione. Quod commode reddi poterat, maledictioni obnoxii sunt. [B]
Ma l e d i c t u s o m n i s . Locus est Deuteronomii cap. xxvii. Iuxta Septuaginta ita
legitur: Maledictus omnis homo qui non permanserit in omnibus sermonibus legis
huius vt faciat illos; et dicet omnis populus: fiat. Apud Aquilam vero sic: Maledictus qui non statuerit verba legis huius vt faciat ea; et dicet omnis populus: vere. Symmachus ad hunc vertit modum: Maledictus qui non firmauerit sermones legis istius
vt faciat eos; et dicet omnis populus: amen. Theodotio sic transtulit Maledictus qui
non suscitauerit sermones legis huius facere eos; et dicet omnis populus: amen. Addit
Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis curae fuisse
apostolo, vt sensum redderet quam verba. Deinde haec verba omnis homo et in
omnibus, quoniam apud solos habentur Septuaginta, aut addita fuisse a Septuaginta aut a Iudaeis fuisse erasa, praesertim cum ea compererit Hieronymus in
Hebraeis voluminibus Samaritanorum. At ego non video causam admodum
grauem, cur quisquam Iudaeus voluerit ea radere, quae pro Iudaeis faciant, non
contra Iudaeos. Nam iis optandum etiam erat vniuersum hominum genus legi
suae reddi obnoxium. Et adeo volebant omnia quae legis sunt obseruari debere,
vt multa etiam adiecerint. [A] Qu i n o n p e r m a n s e r i t . Ov ok mmnei, id
est qui non permanet, [B] etiamsi id nihil ad sensum.
[11] [A] Qu o n i a m a u t e m . Oti d, id est quod autem. Et sic legit
Ambrosius. Nam quoniam hoc loco non quadrat. Ex f i d e v i u i t . Viuet,
hsetai, vt antea admonuimus in epistola ad Romanos. [B] Indicat Hieronymus
et ita posse distingui: iustus ex fide, deinde subdatur viuet, vt sit sensus: qui vere
iustus est, non ex operibus legis, sed ex fide, is victurus est. Ex eiusdem interpretatione palam est illum legisse viuet, non viuit. Porro quomodo varie habeatur
hic locus apud interpretes Graecos, dictum est in epistola ad Romanos.
[13] [A] De m a l e d i c t o l e g i s . Ek tv katrav, id est ex maledictione,
796 omnis E: omnis homo BD.
813814 Quoniam autem quadrat post lemma
Sub maledicto sunt [post sunt 795] posuit A
[cf. infra n.ll. 820824], inter lemma Sub
maledicto sunt [post sunt 795] et lemma Maledictus omnis [796] posuerunt BD.
815 antea BE: ante A.
816 qui CE: Is qui B.
109
814 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 34, l. 1: Quod autem.
814 Nam quadrat Er. hlt quoniam fr eine
kausale Konjunktion, aber in der Sprache der
Vg. ersetzt quoniam (quod; quia), wie das
griechische ti im NT, die Konstruktionen
mit Inf. Zu den mit quoniam (quia) eingeleiteten Stzen: Kaulen 127, p. 211;
185186, pp. 245247; PlaterWhite 134,
pp. 118121. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 193, n.l.
651 zu 1. Cor. 8, 4; ASD VI, 8, p. 373, n.ll.
740741, zu 2. Cor. 4, 14.
814 Ex fide viuit Nov. Test.: ex fide viuet.
814815 Viuet, hsetai. Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Quoniam iustus ex fide viuit. Viuet
legendum est, hsetai (Garin, p. 875, col. 2).
815 vt antea Romanos Siehe Annot. in Rom. 1,
17, LB VI, 563B: Ex fide viuit. Viuet legendum est verbo futuri temporis, k pstewv
hsetai. Atque ita citatur et apud hunc in
Epistola ad Galatas [d.h. an der vorliegenden
Stelle] et in Epistola diui Iacobi. Meint Er.
Hebr. 10, 38 ( d dkaiv mou k pstewv
hsetai), statt Iac.?
815 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3, 1112,
CCSL 77A, p. 86, ll. 2728 (Migne PL 26,
385A): Potest praesens testimonium et sic
legi quia iustus ex fide vt deinceps inferatur,
viuit [viuet v.l.]. In Er.' Hier.Ausgabe, tomus
IX, fo 87A: viuit. Cf. Bastiaensen, Augustin,
commentateur, p. 50.
819 apud Romanos Siehe Annot. in Rom. 1, 17,
LB VI, 563BD, wo Chrysostomus erwhnt
ist: Sic [sc. viuet, Fut.] interpretatur Chrysostomus exponens de futura vita, quum hic
interim affligatur et occidatur, ideo dictum
esse viuet, non viuit. Cf. Chrys. Hom. in
Rom. 2, 6, Migne PG 60, 409: O d dkaiov
k pstewv hsetai. O gon genmenov
dkaiov, o kat tn parnta bon mnon, ll
ka kat tn mllonta hsetai, und: O gr
dkaiov, fjsn, k pstewv hsetai, per tv
mellosjv lgwn hwv (zu dieser
Chrys.Stelle: CWE 56, p. 46, n. 4).
820824 De maledicto maledictum Dieser
Passus zeigt Inkonsistenz: im selben Zitat
maledictum (l. 822) und maledictus (l. 824).
Zweitens: Er. lehnt die bersetzung maledictum fr katra ab (ll. 822824), und sagt
dann: Katra, id est maledictum (l. 824).
Diese Diskrepanz hat vermutlich damit zu
tun, dass Er. in der Ausgabe A die Lemmata
De maledicto legis und Factus pro nobis maledictus nicht nach einander behandelt hat, cf.
app. crit. n.ll. 820824.
820 De maledicto legis Nov. Test.: ab execratione
[a maledictione A] legis.
110
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
LB 815
841
842
843
844
845
846
847
848
lq iK
A.
111
Hier. Ferguson, p. 162, ll. 789791: Demum
ascito Bar hanina Iudaeo, quod in litteris
Hebraicis aut diminutum erat aut exciderat,
suppleuit et instaurauit.
835836 et ita suspensus est Hier. loc. cit. p.
90, ll. 4042 (387B): Dicebat mihi Hebraeus
qui me in Scripturis aliqua ex parte instituit
quod possit et ita legi: quia contumeliose
Deus suspensus est.
837 Paulus Cf. 2. Cor. 5, 21.
837838 Nimirum maledictio Er. verbindet
Gal. 3, 13 und 2. Cor. 5, 21, wie Aug. Contra
Faust. XIV, 213, CSEL 25, pp. 404415,
siehe bes. Contra Faust. XIV, 5, CSEL 25, p.
406, l. 28 p. 407, l. 5: Cur ergo timeret
Moyses dicere maledictum, quod Paulus
non timuit dicere peccatum? Quisquis
enim reprehenderit prophetam dixisse maledictum, cogitur reprehendere apostolum
dixisse peccatum; nam vtique maledictum
comes peccati est. Man beachte, dass es in
Aug. Galaterkommentar zu Gal. 3, 13 nur
eine Anspielung auf 2. Cor. 5, 21 gibt: Aug.
Expos. Gal. 22, 9, CSEL 84, p. 83, ll. 910
(nach Bastiaensen, Augustin commentateur,
p. 62).
838839 Tropo maledictio Hier, im Zusatz D,
weist Er., wie fters, auf die bertragene
Bedeutung der Wrter hin, im vorliegenden
Fall peccatum und maledictio. Vgl. Rat. ver.
theol., Holborn, p. 259, ll. 3235: Sed bona
difficultatis pars sita est in ipso sermonis
habitu, quo traditae sunt nobis sacrae litterae.
Nam tropis et allegoriis ac similibus seu parabolis fere opertus est et obliquus, nonnumquam vsque ad aenigmatis obscuritatem.
Siehe zum Thema: Chomarat I, pp. 562568,
cf. pp. 568579.
840 Tamen testamentum Nov. Test.: Hominis licet testamentum, tamen si sit comprobatum. Zu Er.' Interpretation: ASD VI, 3, p.
468, n. 151: The meaning implied by Erasmus' rendering is that No one rejects a testament, even if it was made only by a man (and
not by God), provided that it has been ratified.
841842 Omwv Deo Anfangs nimmt Er. eine
Ellipse an, im Zusatz B aber verbindet er
mwv nqrpou und den vorausgehenden
Satzteil kat nqrwpon lgw. Cf. ASD VI, 3,
p. 468, n. 151.
846847 Confirmatum spernit Nov. Test.:
testamentum, tamen si sit comprobatum,
nemo reiicit, cf. l. 848: comprobatum reiicit.
847 Kekurwmnjn qete So auch die heutigen Ausgaben.
112
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
hoc qete paulo superius vertit abiicit. Ambrosius legit confirmatum autoritate.
Contrarium est illi kuron, quod est irritum facere et rescindere. [D] Participium est a verbo de quo meminimus in proxima epistola Confirmate in illo charitatem. [A] Au t s u p e ro rd i n a t . Epidiatssetai, id est adiungit et praeter
illud aliquid ordinat, hoc est nec demit, nec addit, nec derogat, nec arrogat.
[16] Qu a s i i n m u l t i s . Wv. Melius hic quadrabat tanquam.[B] Subnotat diuus Hieronymus Paulum hoc argumento abusum apud crassos Galatas,
quod sciret alioqui non probatum iri prudentibus aut eruditis, atque ob id praemonuisse prudentem lectorem fratres, secundum hominem dico. Negat enim
vsquam seminis vocem poni in literis sacris, nisi numero singulari. Et tamen hoc
torquet apostolus velut in argumentum, quo doceat promissum hoc in solum
Christum competere. Mihi magis videtur ideo testatus, quod humano more
loqueretur, quod a rebus humanis similitudinem ducturus esset ad res diuinas
docendi gratia. Sic et Vergilius: si parua licet componere magnis. Iam illud vel citra
monitorem oportet esse notum praepositionem in vsurpari loco per, in semine
tuo, per semen tuum. Semen autem vocat posteritatem.
[17] [A] Te s t a m e n t u m c o n f i r m a t u m a De o. Diaqkjn prokekurwmnjn p to qeo ev Xristn, id est testamentum ante confirmatum a Deo in
Christum. In Christum additur apud Graecos et item apud Ambrosium. Admonet hoc loco diuus Hieronymus, si quis diligenter expendat Hebraea volumina,
quoties Septuaginta verterunt diaqkjn, id est testamentum, Hebraeis esse hirb
,
quod pactum sonat potius quam testamentum. [B] Nam in pactis requiritur
fides. [A] Caeterum apud crassos Galatas Paulus non putauit agendum exactius.
Ita Hieronymus. Quasi vero Paulus non et aliis compluribus locis sequutus sit
aeditionem Septuaginta. [B] Iam vero de numero annorum, an satis consentiant
cum narratione Geneseos, disserit acute diuus Augustinus libro De ciuitate Dei
xvi. capite xxiiii., ne nos huiusmodi appendicibus plus satis oneremus hoc institutum. [A] No n i r r i t u m f a c i t . Ok kuro, quod contrarium est illi kurw,
quod non tam est comprobare quam cum autoritate decernere et legitime
transigere rem, vt deinde ratum sit quod actum fuerit.
850 rescindere. BE: rescindere Hieronymus
indicat, hoc loco testamentum apud
Hebraeos magis pactum sonare quam testamentum quod illi vocent Berith hirb
A.
862
866
869
876
113
865 Testamentum Deo Nov. Test.: testamentum ante comprobatum a deo erga Christum. Er. bersetzt das compositum prokekurwmnjn durch ante comprobatum und
setzt erga Christum nach seinen griechischen
Hss. hinzu (cf. u.a. AN III 11, cod. 2817, fo
237r). Cf. ASD VI, 3, p. 469, n. 173, cf. l. 867
In Christum Graecos. Siehe die Liste Ad
placandos der Ausgabe D: Testamentum
confirmatum a deo etc. Iuxta Graecos et
Ambrosium deest [im Vg.Text] in Christum (fo Oo5v).
865866 Diaqkjn Xristn In den heutigen
Ausgaben wird ev Xristn ausgelassen (ev
Xristn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 525).
867 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 3,
17, CSEL 81, 3, p. 36, l. 24 sq.: confirmatum
a deo in Christo.
868 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 3641 (Migne
PL 26, 390C): hoc autem dico testamentum
confirmatum a Deo, si quis diligenter
hebraea volumina et caeteras editiones
cum Septuaginta interpretum translatione
contulerit, inueniet vbi testamentum scriptum est non testamentum sonare, sed
pactum quod hebraeo sermone dicitur
berith. Vgl. Annot. in Hebr. 9, 16, LB IX,
1007EF.
871872 Caeterum Hieronymus Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 1518, CCSL 77A, p. 95, ll. 4145
(Migne PL 26, 390C): Vnde manifestum est
id fecisse Apostolum quod promisit, nec
reconditis ad Galatas vsum esse sensibus, sed
cotidianis et vilibus et quae possent, nisi praemisisset secundum hominem dico, prudentibus displicere (Fortsetzung des Zitats der
vorangehenden Anm.).
874 Augustinus Aug. Civ. XVI, 24, CCSL 48, p.
527 sq. ll. 70102.
876 Non irritum facit Nov. Test.: non facit irritum (irritum facit WordsworthWhite: irritam facit Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 469,
n. 176).
876 Ok kuro So auch die heutigen Ausgaben.
876878 Ok kuro fuerit Cf. Annot. in
Gal. 3, 15, ll. 847848; 850. Es fllt auf, dass
Er. im Nov. Test. Gal. 3, 15, kekurwmnjn
durch comprobatum bersetzte (cf. ll.
847848: Kekurwmnjn id est confirmatum siue comprobatum), was er hier
einigermassen ablehnt. Es gibt wohl eine
Konsistenz zwischen kurw hier (irritum
facit) und an der genannten Stelle, l. 850:
Contrarium facere.
114
879
880
881
882
883
884
885
LB 816
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
115
894896 nisi siue Er. meint die von ihm
besprochene doppelte Konstruktion des
Verbs eaggelhw: Annot. in Mt. 11, 5, ASD
VI, 5, pp. 197198, ll. 129134: Pauperes
euangelizantur. Eaggelhontai Nam vtroque modo loquuntur, eaggelhw soi et eaggelhw se Proinde nos vertimus pauperes
laetum accipiunt euangelii nuncium. Siehe
den Kommentar ad loc. Vgl. Annot. in Lc. 7,
22, ASD VI, 5, p. 520, ll. 953956: Etenim vt
Graeci dicunt: euangelizo te pro eo quod est
adfero tibi bonum nuncium, ita dicunt: ille
euangelizatur pro eo quod est accipit laetum
nuncium, vt et alias indicauimus.
896 Theophylactus Theophyl. Expos in Gal. 3,
19, Migne PG 124, 992B: Axriv o lqe t
sprma, pggeltai.
896 In manu mediatoris Nov. Test.: in manu
intercessoris [mediatoris A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 470, n. 195.
897898 Fortassis possumus Mediator (Kaulen 19, p. 72) gehrt zur Sondersprache der
Christen: La dogmatique chrtienne faisait
natre toute une terminologie latine il y a
le groupement mediator, mediatrix, mediatio
dsignant l'oeuvre mdiatrice du Christ
(Mohrmann, tudes I, pp. 2425). Der Ausdruck mediator findet sich schon in den alten
Bibelbersetzungen (Mohrmann, tudes III,
p. 52, p. 112) und ist nach dem griechischen
mestjv geprgt (Mohrmann, tudes I, p. 25).
N.B. an der vorliegenden Stelle ist der
mediator Moses.
898899 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 3,
1920, CCSL 77A, pp. 9899, ll. 4549 (Migne
PL 26, 393A): Quia vero lectionis ordo confusus est et hyperbato perturbatur, sic nobis
reddendus videtur: lex posita est etc.
902 Paedagogus Christo Nov. Test.: paedagogus noster fuit ad Christum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 471, n. 241.
902903 Melius Xristn Cf. PlaterWhite
117B, p. 101: [In with Abl.] wrongly for ev;
ASD VI, 8, p. 409, n.ll. 383384 zu 2. Cor. 8, 6;
HofmannSzantyr 156b, Zusatz h, p. 277:
Nicht weniger [als in mit Akk. statt Abl.] verbreitet war umgekehrt in mit Abl. statt Akk..
Vgl. auch: Svennung, Orosiana, pp. 4445.
903 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. II, 9,
CCSL 80, p. 66, ll. 2324: Lex ergo paedagoga nostra fuit in Christum (N.B. in
Christo v.l. cf. ASD VI, 8, p. 471, n. 241).
904906 Paedagogus puero Vgl. Isid. Orig. X,
206: Paedagogus est cui paruuli adsignantur.
Graecum nomen est; et est conpositum ab eo
quod pueros agat, id est ductet et lasciuientem refrenet aetatem.
116
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
LB
934
817
936
936
938
est serui, cui committitur ad tempus cura pueri, ne quid per aetatem peccet, dictus a ducendo puero, quo magis quadrat quod sequitur ad Christum. [A] V t
e x f i d e i u s t i f i c e m u r. Ambrosius legit iustificaremur, na dikaiwqmen.
[28] No n e s t m a s c u l u s n e q u e f o e m i n a . In caeteris vsus est [B]
coniunctione [A] neque, in hoc vltimo iugo vsus est ka, et. Quae tamen
coniunctio idem pollet, rsen ka qlu. Admonet Hieronymus hic Elljna, [B]
id est Graecum, [A] pro ethnico poni. Om n e s e n i m vo s v n u m e s t i s .
Vnum legere videtur Hieronymus, Ambrosius et Augustinus, [D] nisi quod subolet Ambrosium vnus legisse, non vnum ex his quae asscribit: Apud Deum enim
nulla discretio personarum est, nisi morum et vitae, vt homines vnius fidei meritis
distinguantur non personis. [A] Caeterum Graeci vnus legunt genere masculino,
ev st, et interpretatur Theophylactus siue quod iam Christi formam simus
induti, [D] siue quod vnum corpus sumus sub vno capite Christo. [E] Chrysostomus legit quidem vnus, sed interpretatio talis est, vt quadret etiam si legas
vnum. [A] Ac mihi sane nostra lectio magis probatur, nisi quod magno consensu
dissentiunt ab hac Graecorum exemplaria. [D] Nec video tamen cur abhorreamus
ab hoc tropo quo multi dicuntur vnus, quum nec vnum dicantur absque tropo,
nec unanimes.
[29] [A] Si a u t e m vo s C h r i s t i . Hoc loco video veteres trifariam
legisse. Diuus Hieronymus ad eum legit modum, ad quem scriptum comperimus
in Graecorum exemplaribus, e d mev Xristo, id est quod si vos estis Christi.
Diuus Augustinus hoc pacto legit, omnes vos vnum estis in Christo Iesu, deinde
subiicit, quod si, vt hic interposita subdistinctione subaudiatur vos estis vnum in
Christo ac deinde inferatur ergo semen Abrahae estis. Porro iam quod Augustinus
putat subaudiendum, id Ambrosius explicat ad hunc legens modum: Si ergo vos
vnum estis in Christo Iesu, ergo semen Abrahae estis. Annotauit hoc Hieronymus,
quoties de Christo fit mentio, promissiones multitudinis numero poni, velut illic
Abrahae autem dictae sunt promissiones et semini eius, hoc est Christo. Rursus vbi
de his qui per Christum sunt Abrahae, numero singulari, velut hoc loco kat paggelan kljronmoi. |
EX CAPITE QVARTO
[1] Di c o a u t e m . Hoc more Paulus loqui solet, quoties ingreditur interpretari quae dixerit. Proinde dilucidius erat quod dico tale est aut illud autem
907 dikaiwqmen D E: dikaioqmen AC.
117
118
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
119
949 Praefinitum tempus Vg.: praefinitum tempus a patre; Nov. Test.: tempus quod pater
praescripserit.
949 Proqesmav Cf. Bauer s.v. der festgesetzte
Tag, der Termin (bis zu dem von dem
Vater angeordneten Termin). Paulus verwendet die Metapher der Kinder, die sich im
Zustand der Unmndigkeit und Abhngigkeit befinden, wie der Sohn, dem der Vater
im Testament einen Vormund setzt. Siehe
die Hauptbegriffe dieses Gleichnisses:
proqesma, ptropoi, okonmoi (nach
ThWNT 4, p. 919, s.v. npiov [Georg Bertram]). Durch den Zusatz D (l. 951 Tale est ius
tutorum) bezieht Er. den Begriff proqesma
ausdrcklich auf das Gleichnis des unmndigen Kindes und seines Vormunds.
952 Paruuli Nov. Test.: pueri.
952 De quo admonuimus Cf. n.ll. 938939 zu
Gal. 4, 1.
952953 Sub seruientes Nov. Test.: sub elementis mundi eramus in seruitutem adacti.
953954 Dedoulwmnoi redacti Im Nov. Test.:
adacti (cf. die vorangehende Anm.). Siehe
ASD VI, 3, p. 473, n. 33: Erasmus' rendering
represents the Greek perfect participle more
accurately.
954 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 43, l. 4.
956960 Latina rudimenta Er. interpretiert
die Wendung stoixea to ksmou, indem er
zunchst die Bedeutung des Ausdrucks
stoixeon und seines Pendants elementum
untersucht (vgl. z.B. Er.' Erluterungen zu
percjma, in Annot. in 1. Cor. 4, 13, ASD VI, 8,
pp. 8892, ll. 808863). Zum Begriff stoixeon
bei Paulus und zur Interpretation der Worte
stoixea to ksmou: ThWNT 7, pp. 683686
(Gerhard Delling: das worauf die Existenz
des Menschen vor Christus auch und gerade
in der vorchristlichen Religion beruhte, das ist
armselig und kraftlos, p. 685, ll. 1819).
956 Latina est Elementum: das Element, der
Ur oder Grundstoff. fter im Plural, in
bertragener Bedeutung: die Buchstaben und
die Anfangsgrnde, die Anfnge (nach Georges s.v. elementum).
956 stoixeon Der Plural stoixea bedeutet
(u.A.): die Buchstaben und wie Er. sagt
die Grundstoffe oder Elemente (nach Pape).
958 Aristoteles Aristot. Phys. I, 184 a 1012:
Epeid t ednai ka t pstasqai sumbanei per psav tv meqdouv, n esn rxa
atia stoixea, k to tata gnwrhein.
959 Iustinianus Iustinian. Const. Tanta, 23
(MommsenKrger I, p. 23): in his codicibus, id est institutionum seu elementorum.
120
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
num elementa iuris appellat veluti rudimenta. Paulus eodem verbo vsus est in
epistola ad Colossenses: Videte ne quis vos depraedetur per philosophiam et inanem
deceptionem, secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi, kat t
stoixea to ksmou. Ac rursus in eadem: Si mortui estis cum Christo ab elementis,
p tn stoixewn. Nec video, cur diuus Hieronymus aliud quiddam velit esse
elementum hoc loco ad Galatas, aliud in epistola ad Colossenses. Certe vtrobique
de ceremoniis Iudaeorum agit et hominum institutionibus, quae velut exordia
data sunt hominibus rudibus adhuc et nondum capacibus euangelicae doctrinae.
Nec ab his diuersum est quod scribit ad Hebraeos: Et cum deberetis esse magistri
propter tempus, rursum necesse habetis vt doceamini, quae sint elementa principii sermonum Dei, tna t stoixea tv rxv. Hic sensus mihi videtur esse germanus,
reliqui meo iudicio magis ostentant eruditionem aut ingenium interpretis quam
ostendunt mentem Pauli. Neque est cur nos moueat quod Paulus adiecit elementa
mundi. Mundum enim vocat quicquid est visibile et caducum. In huiusmodi
rebus sita est superstitio ceremoniarum, ne gustaueris, ne tetigeris, [D] ne
contrectaris.
[4] [A] Mi s i t De u s Fi l i u m . Ezapsteilen, id est emisit vel potius
legauit, nempe cum mandatis. Nam id proprie sonat Graeca vox, aliud enim est
pmpein. Fa c t u m e x m u l i e re . Prius factum est Graece gennmenon, posterius
genmenon, vt illud vertas natum, hoc factum est. Quanquam Graeci codices
non [B] omnes [A] distinguunt. [D] Certe Theophylactus vtrobique legit genmenon. [B] Atqui Augustinus libro De trinitate et vnitate Dei, cap. iii. refert ad hunc
modum: Misit Deus Filium suum, natum ex muliere, factum sub lege. Ac mox eiusdem operis, cap. sexto. [D] Factum autem hic nihil aliud sonat quam subditum
legi, quemadmodum dicitur factus pallidus qui expalluit, ne quis hic frustra
philosophetur de creatura.
[5] [A] Re d i m e re t . Ezagorsj. Quod ad verbum sonat emercaretur,
hoc est dato precio assereret in libertatem, [D] quod dicas licet eximeret. [A]
V t a d o p t i o n e m . Graecis vnica dictio est uoqesan. Quam interpres, quo ple965 aliud E: et BD.
978 ex BE: est A.
960 Paulus Col. 2, 8 (961 decipiat Vg.: depraedetur Nov. Test.; 962 fallaciam Vg.: deceptionem
Nov. Test.). Die Lesarten depraedetur und
deceptionem finden sich auch bei Hier. cf.
unten n.l. 964.
963 rursus Col. 2, 20.
964 Hieronymus Comm. in Gal. II, 4, 3, CCSL
77A, p. 107, ll. 2935 (Migne PL 26, 397C):
Hier. fhrt die Stelle Col. 2, 8 an (p. 106 sq. ll.
2629, 397B) und sagt danach (p. 107, ll.
2935): Sed ex eo quod addidit, secundum
traditionem hominum et inanem deceptionem
ostendit non eadem elementa ad Colossenses
121
978979 Prius genmenon Prius factum sc. factum ex muliere, genmenon k gunaikv (gennmenon v.l. bei Tischendorf vermerkt, cf. ASD
VI, 3, p. 473, n. 42); posterius sc. factum sub
lege, genmenon p nmon.
979980 Quanquam distinguunt Die Lesart
gennmenon kommt in einigen der Hss. von
Er. vor (ASD VI, 3, p. 473, n. 42); in der oft
von Er. benutzten Hs. AN III 11 (2817) steht
jedoch: genmenon (fo 239v).
980 Theophylactus Theophyl. Expos ad Gal. 4, 4,
Migne PG 124, 997AB.
981 Augustinus Ps.Aug. De trinitate et vnitate
Dei, cap. 3, Migne PL 42, 1197 (Clavis 379).
Er. spricht in seiner Einleitung zu De trinitate
et vnitate Dei (tomus IV seiner Ausgabe der
Opera von Aug. p. 673B) folgendermassen
von einem Anonymus, der aus Werken von
Aug. Abhandlungen zusammensetzt: apparent fragmenta quae decerpsit ex Augustini
libris. Stilus est facilior quam Augustini, interim vix bene latinus Non improbo studium ad hunc modum sese exercentium in
rebus sacris, sed hoc genus libellis in celebrium scriptorum nomen collatis onerari lectorem non probo. Die gemeinte Schrift De
trinitate et vnitate Dei setzt sich zusammen
aus De trinitate et vnitate Dei von Ps.Aug.
(Migne PL 42, 11901200) und aus nahezu
dem ganzen Traktat Contra sermonem Arianorum von Ps.Aug. (Migne PL 42, 686708; der
ganze Text umfasst 683708). Dazu: ASD VI,
8, p. 241, n.ll. 493494 zu 1. Cor. 12, 11.
982 mox Ps.Aug. Contra sermonem Arianorum,
cap. 6, Migne PL 42, 687 (Clavis 702).
982983 eiusdem operis Nahezu der vollstndige
Traktat Contra sermonem Arianorum wurde
von Er. als ein Abschnitt der Schrift De trinitate et vnitate Dei herausgegeben. Dazu: oben
n.l. 981.
983984 subditum legi Siehe Er.' bersetzungen
im Nov. Test.: factum legi obnoxium [sub
lege A].
986 Redimeret So auch Vg. und Nov. Test.
988 Vt adoptionem Vg.: vt adoptionem filiorum reciperemus; Nov. Test.: vt adoptione
[adoptionem in A] ius filiorum acciperemus.
988989 Graecis patere Nach Er. ist adoptio
filiorum nicht die richtige bersetzung fr
uoqesa (die Annahme an Kindes Statt
nach Bauer s.v.), cf. Annot. in Rom. 8, 15, LB
IX, 602DE: Sermo Graecus nihil habet
incommodi, Latinus non video qui possit
consistere. Nam si adoptio sumatur actiue
quasi filii adoptent, absurdus est sermo; sin
passiue, non dicuntur adoptari filii, quum per
adoptionem veniunt in alienam familiam,
122
989
990
LB 818
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
nius exprimeret, periphrasi reddidit, quod adoptio videatur latius patere. [E]
Re c i p e re m u s . A
polbwmen. Augustinus annotat reciperemus dictum, non
acciperemus, vt intelligamus | restitui quod fuerat amissum. Id magis haberet
locum, si Graece dixisset nalbwmen.
[6] [A] Qu o n i a m a u t e m e s t i s f i l i i De i . Redundat Dei [D] iuxta
constantem Graecorum lectionem, [A] nec [B] admodum [A] ad sensum facit,
tantum agit de conditione liberorum, [B] licet refragentur omnes Latini quos ego
viderim [C] excepto vetustissimo codice Donatiani. [A] In c o rd a ve s t r a .
Jmn, id est nostra [D] consentiente cum Graecis vtroque codice Constantiensi, Ambrosio et Hieronymo. Quoniam autem praecessit estis, lector parum
attentus deprauauit scripturam. [A] Et sicuti superius ostensum est bb patr,
[B] abba pater, non est nadplwsiv iuxta Hieronymum consentiente et Augustino et, ni fallor, Ambrosio, sed abba peregrinum est verbum Hebraeis Syrisque
commune; id interpretatur adiecto verbo Graeco, qui mos peculiaris est scripturae diuinae vt Bartimaeus, filius Timaei, in euangelio; Aser, diuitiae, Thabita,
dorcas, in Actis, et in Genesi Mesech, vernaculus, aliaque his consimilia.
[7] [A] Ia m n o n e s t s e r u u s . Es, secundae personae, non tertiae, e.
[B] In nonnullis exemplaribus omnino non additur. Tantum est okti dolov, vt
subaudias est aut es, si mauis. [A] Et interpres iam suum nimis amat alias gaudens vel intempestiua varietate. Okti e, id est non deinde es, non amplius es.
Et h a e re s p e r De u m . Et haeres Dei per Christum, ka kljronmov qeo
di Xristo. [B] Hieronymus legit et haeres per Christum omissa mentione Dei.
Ambrosius et Augustinus legunt vt nostra habet aeditio. Mihi magis probatur
quod legit Hieronymus. Porro Dei videtur additum ab interprete quopiam.
Absolutius enim erat haeres, si nihil addas, vt opponatur seruo. Denique quod
adiecit per Christum, suo more fecit Paulus, qui sic omnia Dei beneficia vult ad
999 Et sicuti D E: Et abba pater sicuti AC; est
BE: sit A.
ausgelassen. Zur Lesart filii Dei: WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 473,
n. 61.
993994 iuxta lectionem Es gibt in einigen
codd. den Zusatz qeo, siehe ASD VI, 3, loc.
cit. (cf. die vorangehende Anm.). Der Zusatz
to qeo ist bei Tischendorf im Apparat als
v.l. vermerkt.
996 vetustissimo codice Donatiani Zu den verlorengegangenen codices der Bibliothek von
Sankt Donatian in Brgge, ASD VI, 8, p. 47,
n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10 und n.l. 727 zu Gal.
3, 1.
996 In corda vestra Im Nov. Test. BE wie in den
heutigen Ausgaben der Vg.: in corda nostra
[vestra A]. Die Verwechslung mn / mn
(wie auch mev / mev etc.) liegt besonders
123
24 id consimilia Nach Hier. Comm. in Gal.
II, 4, 6, CCSL 77A, pp. 111112, ll. 4045
(Migne PL 26, 400AB). Siehe das Zitat oben
n.l. 1000 angefhrt.
5 Iam seruus Nov. Test.: iam non es seruus
(est WordsworthWhite: es Stuttgart Vg.).
Zu den Lesarten est und es: ASD VI, 3, p.
473, n. 71.
67 In nonnullis mauis Zur Auslassung der
Verbform e: ASD VI, 3, p. 473, n. 71. In den
heutigen Ausgaben: okti e dolov.
8 intempestiua varietate Auch sonst wirft Er.
dem interpres seine affectatio copiae, seinen
Hang zum Variieren, vor. Siehe z.B. Annot. in
2. Cor. 6, 8, ASD VI, 8, p. 390, ll. 6162: Sed
interpres mire sibi placuit sua copia. Siehe
auch Annot. in 1. Cor. 11, 15, ASD VI, 8, p.
224, ll. 219220 und den Kommentar ad loc.,
und bes. ASD VI, 8, p. 335, n.ll. 131132 zu 2.
Cor. 1, 11.
8 Okti amplius es Keine der hier vorgeschlagenen bersetzungen benutzt Er. im
Nov. Test. ad loc. Er. bersetzt wie der interpres der Vg.: iam (!, siehe l. 7).
9 Et haeres per Deum Nov. Test.: et haeres dei
per Christum.
910 ka Xristo Es handelt sich hier um
eine der vielen Varianten, cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527 (kljronmov di qeo,
die Lesart der heutigen Ausgaben; kljronmov qeo; kljronmov di qen; kljronmov
di Xristo; kljronmov di Ijso Xristo;
kljronmov qeo di Xristo, Er.' Lesart im
Nov. Test.; kljronmov qeo di Ijso Xristo; kljronmov di qeo n Xrist Ijso;
kljronmov mn qeo sugkljronmov d Xristo bei Theophyl. cf. ll. 1718). Zu den
betreffenden codd. und zu Er.' Wrdigung
derselben: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72.
10 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 7,
CCSL 77A, p. 112, ll. 12: per Deum, aber
Migne PL 26, 400C: per Christum.
11 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4, 7,
CSEL 81, 3, p. 45, l. 3: et heres per Deum, so
auch die heutigen Ausgaben der Vg. Siehe die
Varianten im Apparat Wordsworth-White ad
loc.
11 Augustinus Aug. Expos. Gal. 32, 3, CSEL 84, p.
99, ll. 78: et heres per Deum.
1112 Mihi Hieronymus Bevorzugt Er. 1519
Hier.' Lesart: et heres per Christum, hat er
doch seinen Text im Nov. Test. nicht gendert.
Dazu: ASD VI, 3, p. 473 sq. n. 72 (er folgte der
Hs. AN III 11 [cod. 2817], fo 240r). Mglicherweise hat Er. hier nur per Christum statt per
Deum (Aug. Ambrosiaster) gemeint und
Dei (heres Dei) ausser Betracht gelassen.
124
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
nos a Patre proficisci, vt per Christum filium ad nos veniant velut insitos Christo.
[D] Per quem adoptione et filii sumus et haeredes. Hoc loco plus habet Theophylactus sic legens, e d uv ka kljronmov, kljronmov mn qeo, sugkljronmov d Xristo, id est Quod si filius et haeres, haeres quidem Dei, cohaeres vero
Christi. Quemadmodum autem legit, ita et interpretatur. Verum quod hic superest transscriptum apparet ex cap. epistolae ad Romanos viii.
[9] [A] Cu m c o g n o u e r i t i s . Nn d gnntev, id est nunc autem posteaquam cognouistis Deum. Im o c o g n i t i s i t i s . Mllon d, id est magis
autem. Et ita legit Hieronymus. Quanquam magis hoc loco correctionem habet
verius quam comparationem. Qu i b u s d e n u o. Pro denuo Graecis est plin
nwqen, id est rursum ab initio. Et nadplwsiv ad vehementiam facit. [D] Nos
vertimus iterum ab integro.
[10] [A] Et t e m p o r a . Kairov, id est opportunitates, neque enim est
xrnouv. Haec autem ad festos Iudaeorum dies pertinent, [D] quibus hoc aut
illud fas erat aut nefas.
[11] [A] Ti m e o n e . Fobomai mv, id est timeo vos. Atque ita legit
Ambrosius [B] et item Augustinus nec secus habetur in peruetustis exemplaribus.
[A] Verti poterat timeo de vobis.
[12] Fr a t re s o b s e c ro vo s . Domai mn, id est rogo vos. Haec vult
diuus Hieronymus ad superiora referri ad hunc modum: Fratres obsecro vos,
sitis vt ego, quoniam ego vt vos, [B] hoc est Abiicite superstitionem Iudaicam,
quam videtis abiecisse me. Aut proficite ad meam perfectionem, quandoquidem
ego memetipsum ad vestram infirmitatem inclinaui. [A] Nam vt mauult Valla
quam sicut, non solum hic, verum etiam in proximo loco.
[13] Ia m p r i d e m . Graecis est prius, prteron.
[14] Te n t a t i o n e m ve s t r a m . Peirasmn mou, id est tentationem meam
siue mei, imo meam, vt intelligas Paulum tentasse Galatas suo sermone humili
et incondito. Quanquam sermo Graecus anceps et Hieronymus varie exponit. [B]
Nimirum tentatio Galatarum erat, quod homo humilis et malis humanis
22 sitis E: estis AD.
25 vehementiam AD: vehemetiam E.
125
l. 87 (Migne PL 26, 405B): Timeo autem vos
posuit pro eo quod est timeo de vobis.
33 Fratres obsecro vos Nov. Test. fratres, rogo
vos. Zu rogo: ASD VI, 3, p. 379, n. 203 zu 2.
Cor. 5, 20.
33 Domai mn So auch die heutigen Ausgaben.
34 Hieronymus Hier. Comm.in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, p. 121, ll. 58 (Migne PL
26, 406A): Superiori sententiae iunge quod
sequitur; quod vt fiat manifestius, sit ordo
iste quem fingimus: obsecro vos, fratres, estote
sicut et ego, quia et ego sicut vos. Zur Interpretation des Verses: ASD VI, 3, p. 475, n. 124.
37 Valla Valla, Annot. ad loc.: Estote sicut ego,
quia et ego sicut vos. Ego potius dicerem efficiamini quam estote gnesqai. Praeterea tutius
est dicere vt ego et vt vos quam sicut ego et
sicut vos. Ambiguum est enim an sensus sit
efficiamini vt ego, quia ego factus sum vt vos,
vt est in illo factus sum Iudaeis vt Iudaeus etc.
[1. Cor. 9, 20] an efficiamini vt ego, quia ego
sum vt vos, v (Garin, p. 875, col. 2).
39 Iam pridem Nov. Test.: prius. Cf. Valla,
Annot. ad loc.: Graece non est iam pridem,
sed prius prteron (Garin, p. 875, col. 2 ).
Cf. ASD VI, 3, p. 475, n. 133.
40 Tentationem vestram Nov. Test.: experimentum mei [meum A]. Zur Lesart der Vg.:
WordsworthWhite ad loc. (tentationem
meam v.l.) und ASD VI, 3, p. 476, n. 142. Cf.
Valla, Annot. ad loc.: nec tentationem vestram, sed meam, mo (Garin, p. 875, col. 2).
40 Peirasmn mou In den heutigen Ausgaben:
peirasmn mn: peirasmn mou v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 527.
42 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
12b14, CCSL 77A, pp. 123124, ll. 5190
(Migne PL 26, 407BD).
4351 Nimirum alienare Er. benutzt Hier.'
Kommentar zur Stelle, dessen Wesen er versucht wiederzugeben.
4347 Nimirum crediderunt Cf. Hier.
Comm. in Gal. II, 4, 12b14, CCSL 77A, pp.
123124, ll. 6579 (Migne PL 26, 407BC):
non veni in sermone sapientiae [1. Cor. 2,
12] sed homo humilis atque contemptus
nihil magnum deferens, crucifixum. Cum igitur me videretis in corpore infirmitatibus
obnoxio constitutum, regna caelestia pollicentem non irrisistis; intellegebatis quippe
humilitatem carnis meae et ipsius habitus vilitatem ad vestram temptationem fieri Aut
certe suspicari possumus Apostolum eo tempore quo primum venit ad Galatas aegrotasse
et aliqua corpusculi infirmitate detentum non
cessasse tamen, nec vocem silentio repressisse
quominus coeptum Euangelium praedicaret.
126
LB
44
45
819
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
47 putant D E: putent B C.
56 his BE: hiis A.
59 nequicquam BE: ne quicquam A.
127
[christianus] huic si quis Scripturarum verbis voluerit persuadere vt non per tropologiam sed occidentem litteram [cf. 2. Cor. 3, 6]
quae sunt scripta suscipiat, vt in manifesto
fiat Iudaeus non in occulto [Rom. 2, 2829],
aemulatur eum non bene, sed concito cursu ad
maiora gradientem retrahere festinat etc.
(Hier. loc. cit. CCSL 77A, pp. 128129, ll.
2328; Migne, 410AB).
6768 Sed excludere vos Nov. Test.: imo excludere vos.
68 gklesai In den heutigen Ausgaben
kklesai. Die Form gklesai kommt nur in
einigen spten Hss. vor, cf. ASD VI, 3, p. 477,
n. 173.
6870 gklesai Christi Egklew bedeutet
einschliessen, kklew, ausschliessen (cf.
Bauer s.vv.). Er.' Erluterung (ll. 6970 includere Christi) scheint einigermassen verwirrt (auch die frhere Lesart concludere, cf.
app. crit. ad loc., fhrt nicht zu Klarheit): Er.
meint wahrscheinlich, kklesai sei excludere a libertate Christi und ipso facto includere, inuoluere legi.
70 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 4,
17, Migne PG 124, 1001D. Nach der bersetzung von Persona: Vestri itaque seductores
omni studio excludere vos connituntur, hoc
est e perfectiori Christi statu atque scientia
deturbare atque eiicere et in imperfectam
coniicere legis conditionem, vt ipsis honores
tanquam preceptoribus deferatis et se imitemini more discipulorum (fo cxviiv). Fr die
Ausgabe B konnte Er. fast nur den lateinischen Theophylactus heranziehen (cf. ASD
VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu 1. Cor. 1, 15). Erst
in der Ausgabe D setzte er einen Ausdruck
aus dem griechischen Theophylactustext
hinzu (l. 71 kbalen), cf.: Otoi tonun
spoudhousin kklesai mv, toutstin,
kbalen tv teleiottjv n Xrist
katastsewv ka gnsewv ev d tn n t
nmw telestran mbalen, na atov
timte v didasklouv, ka hjlote ka
mimsqe, v maqjta.
7172 Vtinam querimonia Anspielung von
Er. auf die orthodoxen Theologen seiner Zeit,
die jede von der (d.h. ihrer) Orthodoxie
abweichende Auffassung ablehnten und
deren Vertreter sofort exkommunizieren
wollten.
73 Vt illos aemulemini Nov. Test.: vt ipsos
aemulemini.
73 Atov aemulemini Zur illos statt der
reflexiven Form: Kaulen 6162, p. 141; PlaterWhite 96, p, 69 sq.; ASD VI, 3, p. 477,
n. 174.
128
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
129
3, p. 477, n. 201).
9091 Quoniam vobis Nov. Test. A B: quoniam inopiam patior in vobis; Nov. Test. CE:
quoniam consilii inops sum in vobis. Zu Er.'
bersetzungen: ASD VI, 3, p. 478, n. 203.
9193 A
poromai consilii Dieses Verb behandelt Er. auch Annot. in 2. Cor. 4, 8, ASD VI,
8, p. 368 sq. ll. 694702 im Zusammenhang
mit zaporomai (= in grosser Verlegenheit,
Not, Verzweiflung sein nach Bauer s.v. zaporw): poromenoi significat haerentem et consilii inopem ac perplexum
Quanquam poresqai significat et egere,
sed anxie (ll. 695698). Stunica hat an Er.'
bersetzung im Nov. Test., nml. laboramus
fr aporiamur [poromenoi], Kritik gebt;
cf. ASD VI, 8, p. 369, n.l. 694 und n.l. 696.
92 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4, 20,
CCSL 77A, p. 134, ll. 1416 (Migne PL 26,
413B): poromai enim non tam confusionem,
quae apud illos asxnj siue sgxusiv appellatur, quam indigentiam et inopiam sonat.
9597 vulgus ntrop Hier liegt Er.' neue
Fassung vor statt des Textes quantum ex
Hieronymi verbis licet coniicere, putat ille
idem esse sgxusin et asxnjn, quorum prius
confusionem sonat, posterius erubescentiam,
cum plurimum intersit in haec duo (cf. app.
crit. n.ll. 9597), den er wegen der Kritik von
Stunica ersetzt hat. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 200, ll. 613624: Annotaram Hieronymo non videri quicquam interesse inter asxnjn et sgxusin [cf. das n.l. 92
angefhrte Zitat], quod hoc loco duas voces
recensens rem eandem declarantes ponit
asxnjn et sgxusin (ll. 613615). Nach Stunica konnte man darber kein Urteil fllen,
weil die Lesart sgxusin unsicher war (nach
Stunica ntropn statt sgxusin, cf. ASD IX,
2, p. 201, n.l. 613, 615 und p. 67, n.l. 129). Zur
Druckgeschichte des Pauluskommentars von
Hier.: ASD IX, 2, p. 201, n.ll. 620622.
100 Euripidem Eur. Iph. A. 354 v <d> nolbon
exev mma sgxusn t (OCT Diggle). Siehe
Er.' bersetzung: Fama porro quam fuisset
foeda et infelix tibi, / Quanta item perplexitas
animique consternatio (Iph. A. 452453,
ASD I, 1, p. 291).
103 alias Siehe z.B. 1. Cor. 1, 27. In der annotatio ad loc. schreibt Er.: Vt confundat.
Kataisxnj, id est pudefaciat aut suffundat
potius quam confundat, nam confundi dicitur
qui perturbatur (ASD VI, 8, p. 56, ll.
250251). Vgl. Annot. in 1. Cor. 4, 14, confundam fr ntrpwn: Quanquam melius erat
suffundens aut rubore suffundens (ASD
VI, 8, p. 92, l. 865). Zu confundo: ASD VI,
130
LB
820
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
sensu ostendit. Vgl. zu Er.' kurzer und allgemeiner Definition seine Umschreibung in
Eccles. III, ASD V, 5, p. 160, ll. 141142:
Quod si totus sermo constat translatitiis fit
allegoria [Hervorhebung von mir], hinc dicta
quod aliud loquatur, aliud intelligi velit und
Eccles. III, ASD V, 5, p. 219, l. 438: Rhetores
allegoriam definiunt perpetuam metaphoram. Lausberg formuliert: Die Allegorie ist
fr den Gedanken, was die Metapher fr das
Einzelwort ist Das Verhltnis der Allegorie
zur Metapher ist quantitativ: die Allegorie ist
eine in einem ganzen Satz (und darber
hinaus) durchgefhrte Metapher (895). Mit
der wichtigen Rolle, die die Allegorie in der
hl. Schrift und bei den Kirchenvtern spielt,
befasst sich Er. u.a. in der Eccles. und in der
Rat. ver. theol. Siehe unten n.l. 113.
111 Augustinus Aug. Trin. XV, ix, 15, CCSL 50A,
p. 481, ll. 913: Vnde quidam interpretes
nostri quod ait apostolus, quae sunt in allegoria
131
119120 Vnum monte Nov. Test.: vnum quidem a monte (a monte: in monte v.l. cf. WordsworthWhite ad loc und ASD VI, 3, p. 479, n.
243). Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Tantum dicam,
qualis esse debeat vera translatio vnum quidem a monte (Garin, p. 876, col. 1).
120 p rouv So auch die heutigen Ausgaben.
120 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 4,
24b26, CCSL 77A, p. 140, ll. 12 (Migne PL
26, 417A). Vgl. auch Comm. in Gal. I, 1, 17b,
CCSL 77A, p. 35, l. 59 (Migne PL 26, 353C),
wo Hier. die vorliegende Stelle zitiert.
121 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 4,
24, CSEL 81, 3, p. 51, l. 12.
121 Neque Donatiani Zu den codd. aus
Brgge, cf. n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
121123 In deprauatoris Mehrmals erwhnt
Er. die secunda manus, die nderungen
sowohl in der lteren, als auch in der jngeren
der beiden Hss. aus Konstanz vorgenommen
und bestimmte Lesarten gestrichen hat. Cf.
ASD VI, 8, p. 333, n.ll. 111113 zu 2. Cor. 1, 11.
In der annotatio zu 2. Cor. 1, 11 schrieb Er.:
Nam vetustior codex Constantiensis habebat
rasuram (ASD VI, 8, p. 332, l. 111 sq.) und
Annot. in 1. Cor. 10, 17: In vetustiore codice
Constantiensi non erat mentio calicis, sed
recentiore manu aliquis adiecerat in spacio
versuum (ASD VI, 8, p. 216, ll. 5860); an
der vorliegenden Stelle geht es um den jngeren der beiden codd. (in altero).
123152 Quanquam Aelia Beim Lemma
Vnum monte (ll. 119120) behandelt Er.
den Passus Gal. 4, 24b26, den Valla, wie Er.,
fr problematisch hielt: Non dicam quomodo sit deceptus interpres, quoque modo sit
deprauata scriptura. Tantum dicam, qualis
esse debeat vera translatio (Garin, p. 876,
col. 1). Vgl. ll. 123124: Quanquam deprauatus est. Er. und Valla folgen demselben
griechischen Text.
124 Porro Graece sic habet Gal. 4, 2426. Er. bietet im Nov. Test. und an der vorliegenden Stelle
der Annot. den gleichen Text: nur atv in A D
E weicht von der Lesart atv im Nov. Test. ab
(125 t d A
gr Sin rov N27, t gr Sin rov
Tischendorf; 126 douleei gr met tn
tknwn atv; 127 tiv stn mtjr mn, zur
Lesart t d A
gr: Metzger, Commentary ad
loc. p. 527 und ASD VI, 3, p. 479, n. 251; zur
Auslassung von pntwn: Metzger, Commentary
ad loc. p. 528 und ASD VI, 3, p. 479 sq. n. 262).
127130 A monte nostrum Er. gibt seine
bersetzung des Nov. Test. bis auf drei Lesarten: l. 128 quae (Nov. Test. qui, dazu l. 133
sqq.); l. 129 nunc est (Nov. Test. nunc vocatur);
Porro (Nov. Test.: At).
132
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
rans, quae est Agar. Nam Agar, Sina mons est in Arabia, confinis est autem ei
quae nunc est Hierusalem, seruit autem cum filiis suis. Porro quae sursum est
Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum. Admonent Graecorum scholia [B] cumque his Theophylactus, [A] montem Sina Arabum lingua
Agar appellari. Eundem autem esse montem diuersis nominibus. [B] Tametsi
nihil huiusmodi meminit Hieronymus in huius epistolae commentariis. Augustinus et Ambrosius legunt quod est Agar, non quae est. Tametsi vtraque lectio
sensum eundem exprimit, quod relatiuum nomen inter duo intercedens substantiua cum vtrouis solet congruere, praecessit enim testamenta et sequitur
nomen mulieris Agar. Nisi quod cum legimus quae est Agar, amphibolon est, an
quae pertineat ad seruitutem. Etiamsi in hac lectione sensus fere eodem recidit.
Siquidem est hoc loco positum est pro significat, quod genus illud Petra
autem erat Christus annotante Augustino locis aliquot. Perpusillum enim
refert, vtrum Agar typum habeat testamenti generantis in seruitutem legis, an
ipsius seruitutis quam habebat testamentum. [A] Porro illud generans necesse vt
ad testamentum referatur, quod significatum fuisse vult in typo Agar. Deinde
quod sequitur t gr Agar, non ad ancillam, sed ad montem pertinet, quod vel
ex ipso genere deprehenditur, quod mons apud Graecos neutri generis sit.
Ambrosius videtur Graecum genus reliquisse, cum ait in seruitutem generans,
quod est Agar, [E] nisi quis vocem relatiuam malit ad sermonis contextum pertinere, quod est videlicet generare in seruitutem. Huius enim rei typum gerebat Agar siue ancilla siue mons ab ancilla sortitus nomen. [A] Caeterum quod
addit quae nunc est Hierusalem, huc pertinet, quod olim ea ciuitas aliis nominibus fuerit appellata, primum Iebus, deinde Salem, deinde Hierusalem, velut ex
vtrisque composito vocabulo, postremo Aelia. [E] Nec mirum videri debet, si
vulgaris vsus pro Iebussalem dixit Hierusalem, quum Salem verterit in Solymam, et Hierusalem in Hierosolymam.
[25] Qu i c o n i u n c t u s e s t e i q u a e n u n c e s t Hi e r u s a l e m . Sustoixe d t nn Ierousalm, pro coniunctus est nos vertimus confinis est. Nam
129 Hierusalem A B D E: in Hierusalem C.
131 cumque E: cunque B C, cque D; Theophylactus CE: Vulgarius B; Sina A B E: Syna C D.
133
anlsslich einiger Anmerkungen von Johannes Genesius Sepulveda (14901575) hinzugefgt (cf. Ep. 2951, ll. 1215, n.l. 1508
angefhrt). In diesem Zusammenhang sind
vor allem Ep. 2873, 2905 und 2938 wichtig. In
Ep. 2873 informiert Sepulveda Er. ber ein
wichtiges Manuskript der Vaticana (das
berhmte Ms., den cod. B, Vaticanus 1209),
das er gegen den griechischen Bibeltext der
vulgata exemplaria kollationiert hatte. Er.
kannte den codex B schon frher: 1521 hatte
er Paulus Bombasius gebeten, einige Abschnitte des 1. Briefes von Johannes aus dieser
Hs. abzuschreiben, cf. Ep. 1213. Die betreffenden Passagen, 1. Ioh. 4, 13; 5, 711, spielten
eine Rolle in der Kontroverse um das sogenannte comma Johanneum, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 257, n.l. 505. Er. hlt
brigens diesen codex nicht fr wichtig, wie
er in seiner Antwort an Sepulveda schreibt:
Ep. 2905, ll. ll. 3745: Quod scribis de codice
Graeco quem nactus es in bibliotheca Pontificia tantopere cum vulgata editione consentiente, vide ne inanem operam sumas. Constat enim quum Graeci foedus inirent cum
Ecclesia Romana, hoc quoque fuisse
comprehensum in articulis, vt Graecorum
codices praesertim euangelici ad Romanam
lectionem emendarentur, et in similes codices
ipse incideram, quum primum ederem
Nouum Testamentum. Quare ex isto codice
nihil est quod possis iudicare. Siehe zu Er.'
Behauptung, die griechischen codices seien
nach der Union mit den Griechen dem
Vg.Text angeglichen worden: ASD VI, 8, p.
344 sq. n.ll. 287291 und n.ll. 288289 zu 2.
Cor. 2, 3. Zum codex B: Hovingh, ASD VI, 5,
p. 355, n.ll. 7792 zu Mc. 1, 2 und die dort
genannte Literatur. Zur vorliegende annotatio in Gal. 4, 25: Miekske L. van Pollvan de
Lisdonk, Erasmus' Note on Gal. 4:25: The
Connection between Mount Sinai and
Jerusalem in: Jerusalem, Alexandria, Rome.
Studies in Ancient Cultural Interaction in
Honour of A. Hilhorst, Edited by F. Garza
Martnez and G.P. Luttikhuizen. Leiden,
2003, pp. 255262.
155 Qui Hierusalem Nov. Test.: confinis est
autem ei, quae nunc vocatur Hierusalem.
Dazu: ASD VI, 3, p. 479, n. 252.
155156 Sustoixe Ierousalm Sepulveda
schreibt anlsslich dieses Passus, Ep. 2873, ll.
4248; 5255: Cum ergo in locum illum [=
Gal. 4, 25] incidissem vbi sic habet vetus
translatio, Sina mons est in Arabia, qui coniunctus est ei quae nunc est Hierusalem, re
diligentius inspecta non potui non demirari
134
157
158
159
160
161
162
LB 821
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
hoc verbo vsus est diuus Hieronymus hunc enarrans locum. Nec obstat quod
Sina mons itinere multorum dierum dissitus est a monte Sion. Paulus enim hic
non metitur spatium interualli, sed confert similitudinem allegoriae. Nam quae
inter se similitudine quapiam respondent, vicina et confinia dicuntur, quod Paulus Graece dixit sustoixen, quasi dicas in eadem esse serie. Vnde et grammatici
stoixea vocant literas, quod serie quadam sibi iungantur, philosophi rerum elementa stoixea vo|cant, puta terram, aquam, aerem et ignem, quod horum
vnumquodque suo consistat ordine. Item versus stxoi dicuntur et acies ordine
compositae stxai vocantur, quae voces aliaeque similes deriuantur a verbo
stexein, quod est ordine progredi siue in serie stare. Mons autem Sina tametsi
longo interuallo disiunctus est ab Hierosolymis, tamen hac similitudine illi contiguus est, quod quemadmodum in Sina primum lex est prodita magnis terroribus,
ita in monte Sion eadem lex est promulgata et ad alienigenas etiam propagata
iuxta vaticinium De Sion exibit lex et verbum Domini de Hierusalem. Illud autem
hoc loco agit apostolus, vt ostendat legem absque gratia terrorem incutere minis
et praeceptis. Cogi vero metu seruile est. Iudaei itaque qui vacui charitate legem
iuxta literam ac ritus externos obseruabant, quanquam a monte Sina migrauerant
Hierosolymam, tamen a seruili conditione non degenerabant, tanquam filii Agar,
non Sarae. Verbum autem sustoixen in hunc sensum reperitur apud probatos
Graecorum autores, nominatim apud Theophrastum De causis et Aristotelem n
tov Met t Fusik. Nec Suidas de hoc verbo siluit in dictione sstoixa, sic
enim appellantur quae sunt eiusdem ordinis ac sortis. Et sustoixa dicitur rerum
135
162164 philosophi ordine Er. scheint vor
allem hier Empedokles zu meinen, auf den
die Lehre der 4 Elementen in der Antike
zurckgefhrt wurde (bei ihm ihmata,
nicht stoixea, cf. ThWNT 7, p. 672, l. 8
sqq.). Stoixeon mit der Bedeutung Urbestandteil, Grundstoff, Element, war nicht vor
Plato im Gebrauch (nach Passow s.v.
stoixeon 3., cf. LiddellScott s.v. stoixeon
II.2.). Siehe zu dieser Bedeutung Plat. Tht.
201e: t mn prta oonpere stoixea z n
mev te sugkemeqa ka tlla. Vgl. auch
Suid. stoixeon 1238: stoixen stin, z o
prtou gnetai t ginmena enai d t mn
pr qermn, t d dwr grn, tn ra
cuxrn, tn gn zjrn. Ausfhrlich zu
stoixeon = Element: Delling in ThWNT 7,
pp. 672678.
164166 Item stare Er. erweitert seine etymologische Digression. Stxov: eine Reihe (von
Personen und Sachen), ein Vers (Passow, s.v.);
stxai ist nicht gelufig; nach Pape s.v.:
stxj = stxov (Reihe, Ordnung, Glied bes.
der Krieger, Vers). Vielleicht schwebte Er.
nicht stxai, sondern stxev / stxav vor (der
Nom. stz ist ungebruchlich, nur der Gen.
Sg. stixv, der Nom. und Akk. Pl. stxev
bzw. stxav, kommen vor. Die Bedeutung ist:
die Reihe, bes. von Kriegern, die Schlachtreihe. Nach Pape s.v. stz).
170 iuxta vaticinium Cf. Is. 2, 3.
175 Verbum autem sustoixen Cf. ThWNT 7, p.
669, ll. 1122.
175176 apud autores Es handelt sich eher
um den Adjektiv sstoixov und den Subst.
sustoixa als um das Verb sustoixw. Zu
sstoixov ThWNT 7, p. 669 und Pape s.v. Er.
zieht mehr Texte heran als Sepulveda, der
Suidas und Aristot. verwendete (cf. Ep. 2873,
ll. 6465).
176 Theophrastum Thphr. Caus. plant. VI, 5, 6:
kat tatjn tn sustoixan (Wimmer, p.
295); VI, 4, 2: sstoixoi (Wimmer, p. 293).
176 Aristotelem Bei Aristot. in Metaph. mehrmals sustoixa (986 a 23; 1004 b 27; 1054 b 35
etc.).
177 Suidas Suid. sstoixa 1691: sstoixa lgetai llloiv ka t mowv xonta prv tina,
ka kat nalogan ej n (von Sepulveda
im genannten Brief 2873, ll. 6667
angefhrt).
178 sustoixa Die Zusammenstellung in eine
Reihe, Ordnung, das Gehren zu derselben
Klasse, Art, daher Verwandtschaft, Entsprechung. Aristot. Metaph. 1054 b 351055 a
12 erklrt: n t at sustoixa: n tat
gnei (nach Pape s.v. sustoixa).
136
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
ov eNr ic
o
P edl
i al er
qy
inr
el
Vyb
in
B
m em
mw in
B jiB
r iK
el
137
las Paulinas scholia Hieronymi titulo,
cf. den Kommentar ad loc. ASD VI, 8, p.
77, n.ll. 589590 und Alexander Souter,
The Earliest Latin Commentaries on the
Epistles of St Paul. Oxford, 1927; 1999, pp.
205230. Siehe Souter II, p. 330, ll. 12 =
Migne PL Suppl. I, 1282 (192 De qualitatibus, in Er.' Hier.Ausgabe aber Ex qualitatibus, tomus IX, fo 172G, so auch Migne PL
30, 854B).
197 opponit ecclesia Siehe Antoon A.R. Bastiaensen, Beata Urbs Jerusalem: Saint
Augustin sur Jrusalem in: The Apostolic Age
in Patristic Thought edited by A. Hilhorst.
Leiden, 2004, pp. 228241, p. 238 sq.: Pour
Ambroise, fascin par l'image de Jrusalem,
ville cleste, l'glise est cette ville, la rsidence
du nouveau peuple (cf. Ambros. Expos. in Ps.
118, 13, 15).
198199 Mirum attingere Cf. Ep. 2905, ll.
1718: [Hieronymus] quem miror hoc scrupulo nihil fuisse commotum. Zu scrupulus:
n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
200212 Laetare veritate Wie an anderen
Stellen, an denen Paulus Isaias anfhrt, vergleicht Er. die betreffenden Texte des AT,
nml. den der LXX und den Vg.Text, mit der
Fassung an der bewussten Paulusstelle. Die
angefhrte hebrische Fassung wird meistens
ab Ausgabe B gestrichen.
200 Laetare paris So auch Vg. und Nov.
Test.
201 ex Esaiae Is. 54, 1. Siehe auch app. crit. n.l.
201. Er. hat, wie fters, ab Ausgabe B die
hebrische Fassung ausgelassen.
201 Hieronymus Er. hat Hier.' Isaiaskommentar
herangezogen (cf. unten n.ll. 206207; n.l.
207; n.l. 210) und zitiert hier vermutlich nach
Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1, CCSL 73A, p.
599, ll. 14 (202 pariebas: parturiebas v.l.; 203
habebat; cf. Stuttgart Vg. ad loc. multi filii,
statt plures filii).
203 Septuaginta Er. bietet den Text der LXX, Is.
54, 1, gleichwie die Stuttgart Sept.
206207 Laetare virum Er. folgt Hier.'
bersetzung, wie sie in dessen Isaiaskommentar steht, cf. Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 46.
207 Symmachus Hier. Comm. in Is. XV, 54, 1,
CCSL 73A, p. 599, ll. 710: Symmachus
hunc locum ita interpretatus est: Laetare,
sterilis etc. Er. fhrt den Is. Text wie Hier.
an.
210 Theodotion et Aquila Cf. Hier. loc. cit., p.
599, ll. 1011: [Symmachus] a quo Theodotio et Aquila praeter pauca verba non discrepant.
138
213
214
215
216
217
218
LB 822
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
EX CAPITE QVINTO
139
226227 Augustinus Aug. fhrt in seiner Expos.
Gal. den bewussten Satz nicht an, er beginnt
jedoch, wie Er. sagt (l. 227 hinc ordientes), ab
state mit einem neuen Kapitel (41), CSEL 84, p.
112, l. 3, gleich wie Hier. und Ambrosiaster.
227228 Mecum Theophylactus Sowohl
Chrys. (In Gal. comm. 5, 1, Migne PG 61,
663), als auch Theophyl.(Expos. ad Gal. 5, 1,
Migne PG 124, 1009A) fngt das neue Kapitel
mit t leuqera on ktl. an.
232 Contineri Nov. Test.: [ne] implicemini.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 481, n. 14.
234 Circuncidenti se Nov. Test. A: circuncidentem se; Nov. Test. BE: qui circunciditur,
cf. ASD VI, 3, p. 482, n. 33.
235 Euacuati estis a Christo Nov. Test.: Christus
vobis factus est ociosus. Zum Verb euacuare:
Kaulen 87, p. 153; PlaterWhite 85, p. 58;
Christine Mohrmann, Die altchristliche
Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin.
Nijmegen, 1932, p. 240: Aus der Rechtssprache
rhrt wohl evacuare entkrften her.
235 Katjrgqjte Xristo (Xristo: to
Xristo v.l.).
235236 Hanc vertit Katargw wird in der
Vg. auch durch destruere bersetzt (z.B.
Rom. 6, 6; 1. Cor. 1, 28). Cf. ASD VI, 3, p. 77,
n. 65 zu Rom. 6, 6 und Annot. in Rom. 3, 3, LB
VI, 574C: katargsei, id est abolebit, oblitterabit, irrita reddet siue antiquabit, quo
verbo frequenter vtitur diuus Paulus. Interpres saepenumero vertit destruere.
236237 cum antiquari Vgl. Annot. in 1.
Cor. 1, 28, ASD VI, 8, p. 56, ll. 260261:
Katargsj, quod aliquoties vertit euacuaret.
Est autem antiquare et velut obliterare, vt
frequenter iam admonuimus. Siehe auch die
vorangehende Anm.
237 paulo superius Gal. 5, 2: quoniam si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit.
239 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. II, 5, 4,
CCSL 77A, p. 153, ll. 1017 (Migne PL 26,
424BC): katjrgqjte enim p to Xristo non, vt in latino male interpretatum est,
euacuati estis a Christo, sed in Christi opere
cessastis magis intellegitur, vt id quod supra
[Gal. 5, 2] specialiter de circumcisione praeceperat dicens si circumcidamini, Christus vobis
nihil prodest [cf. die vorangehende Anm.]
nunc de tota lege generaliter comprehendat:
nihil eos in Christi opere proficere qui in
quacumque obseruatione legis se crediderint
iustificandos.
240241 A
rgv ergv Cf. Suid. A
ergv 558:
rgv. Vgl. Etym. mag. 136, 20: A
rgv
par t ergv tiv enai.
140
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
141
men, hindern; nicht fascinauit / bskanen, wie Er.' Vg.Text an der vorliegenden
Stelle, cf. Lemma, l. 247 (und wie Gal. 3, 1).
257259 Rursus impediuit Dazu: n.ll.
678682 zu Gal. 3, 1. Er. schrieb in Annot. in
Gal. 3, 1, wie an der vorliegenden Stelle, in
einem Zusatz E, ber dieses kontroverse
Thema (cf. Annot. in Gal. 3, 1, ll. 678682).
Die Autorschaft der Vg. war auch in den
Capita ein wichtiger Punkt, cf. Rummel,
Boorish Critics, bes. pp. 442444. Siehe auch
unten n.ll. 279286 zu Gal. 5, 9.
259 Nemini consenseritis Wie Valla, Annot. ad
loc. (non legitur graece nemini consenseritis, Garin, p. 876, col. 1) und Hieronymus
(cf. n.l. 260) meint auch Er., dass nemini
consenseritis nicht im Text gehrt. Es betrifft
tatschlich einen Zusatz, der griechisch und
lateinisch belegt ist, cf. N27 ad loc.; WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 483, n. 72.
Er. hat nemini consenseritis in seine Liste
Quae sint addita aufgenommen, cf. die Ausgabe D, fo Oo6v.
260 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 7,
CCSL 77A, p. 161, ll. 1517 (Migne PL 26,
429A): Nemini consenseritis. Sed quia nec in
graecis libris nec in his qui in Apostolum
commentati sunt hoc scriptum inuenimus,
praetereundum videtur (von WordsworthWhite ad loc. erwhnt).
261262 Theophylacti interpres Der bersetzer
des Kommentars von Theophyl., Christophorus Persona, hat fters den Text des Lemmas
dem Vg.Text (wie er ihm vorlag) angeglichen.
So hat er offenbar auch an der vorliegenden
Stelle nemini consenseritis nach seinem
Vg.Text hinzugefgt, cf. fo cxixv der Ausgabe
von 1519 (bei Jean Petit): nemini consenseritis, persuasio hec non est ex eo qui vocauit
vos. Vgl. Theophyl. Expos. ad Gal. 5, 8,
Migne PG 124, 1012C: J peismon ok k to
kalontov mv. Er. hat sich brigens ber das
Angleichen der Texte von Theophyl. mehrmals gergert, cf. ASD VI, 8, p. 79, n.l. 627 zu
1. Cor. 3, 13 und n.ll. 683684 zu Gal. 3, 1.
263264 Certe Constantiensi Zu den von Er.
herangezogenen Hss. der Vg.: ASD VI, 8, p.
47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10. Siehe auch n.l. 10
zu Gal. 1, 3 (codd. Constantienses) und oben
n.ll. 249250.
264 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
7, CSEL 81, 3, p. 56, ll. 914 (266 opera: opere
v.l.; 267 efficacia perseuerantiae). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 935A: in
opere fidei, sic ed. pr. 1492, fo n1v, col. 1; efficacia perseuerante, sic ed. pr. 1492, ibidem
(das Wort officio muss ein Irrtum sein).
142
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
LB 823
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
hanc particulam addidisse, non addidisse autem superiorem non credere veritati,
sic enim explanat: Exercitium illorum in opere fidei bonum fuisse testatur, sed
nequitia malorum hominum detentos, ne cursum suum officio perseuerante consummarent; vnde vt resipiscant hortatur de caetero nulli eorum credentes, qui vt opera
legis seruanda suaderent, euangelicae veritati non eos obedire sinebant. Certe in
contextu non additur apud Ambrosium haec particula, nemini consenseritis, ne
apud Augustinum quidem.
[8] [A] Pe r s u a s i o h a e c n o n e s t e t c . Graecis nec est haec nec vestra,
[E] vt legit Augustinus, [A] sed duntaxat peismon, id est persuasio. Quanquam sensus non admodum pugnat, nisi quod hic significat persuasionem non
obtemperantium, sed persuadentium, vt referatur ad superiorem interrogationem
Quis vos impediuit bene currentes? Nempe quorundam persuasio auocantium
vos ad Mosaicas ceremonias, quae persuasio non est profecta a Christo, qui alio
vos vocauit, nimirum ad spiritualia. |
[9] To t a m m a s s a m c o r r u m p i t . Olon t frama humo, id est totam
conspersionem fermentat, sic enim vertit diuus Hieronymus in commentariis
[C] palam damnans ac reiiciens verbum massae. Nec tamen reddit causam cur
reiiciat, nec abstinet ab vsu vocis damnatae in interpretatione. Neque tamen
negari potest massam esse vocem Latinam, etiamsi conspersio in hoc sensu reperitur apud Columellam et magis exprimit vocem Graecam frama. Vel hic locus
arguit hanc translationem non esse Hieronymi, quae dictionem habet quam ille
testatur a se correctam fuisse. Pro corrumpit Hieronymus legit fermentat. Est
enim Graece humo. Siquidem non protinus corrumpitur quod afficitur fermento.
[E] Nam Christus suam doctrinam comparat fermento in farinam abdito.
[10] [A] Ni h i l a l i u d s a p i e t i s . Fronsete. Melius Ambrosius, qui legit
sentietis, hoc est non eritis in alia sententia et non cogitabitis de nouando vitae
instituto. Nam id est nihil aliud, nihil diuersum, nihil nouum. Quemadmodum
dicimus aliud ab illo. Qu i c u n q u e e s t i l l e . Ostiv n , id est quicunque
fuerit siue sit. Atque ita legit diuus Ambrosius.
[11] Er g o e u a c u a t u m e s t s c a n d a l u m . Ara katrgjtai, id est ergo
cessauit, vt non ineleganter exponit diuus Hieronymus, quod vulgo vocant cassatum. Admonet autem et hic Graecam vocem rectius exprimere Pauli mentem
quam Latinam. [C] Cassatur enim quod desiit habere vigorem.
277 Mosaicas ceremonias BE: Moysaicas cerimonias A.
278 nimirum E: nempe AD; spiritualia BE:
spiritalia A.
143
279 Olon humo So auch die heutigen Ausgaben.
280 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 9,
CCSL 77A, p. 162, ll. 15 (Migne PL 26,
429CD): Modicum fermentum totam conspersionem fermentat. Male in nostris codicibus habetur modicum fermentum totam massam corrumpit et sensum potius interpres
suum quam verba Apostoli transtulit. Hac
autem ipsa sententia Paulus et ad Corinthios
vtitur etc.
284 Columellam Er. verweist Annot. in 1. Cor. 5,
6, ASD VI, 8, p. 98, ll. 964965, auf Columella und sagt: In hunc sensum conspersio
inuenitur apud probatos autores. Quanquam
et massulas salis legimus apud Columellam
(Zusatz C, wie an der vorliegenden Stelle).
Conspersio findet sich jedoch nicht bei
Columella: man bekommt den Eindruck,
dass Er. seine Anm. zu 1. Cor. 5, 6 hier ungenau und in gekrzter Form ohne Nachprfung bernommen hat. Siehe ASD VI, 8, p.
99, n.ll. 964965 und n.l. 965 zu 1. Cor. 5, 6.
284286 Vel fuisse Cf. oben n.ll. 279286.
286 Hieronymus Siehe oben n.l. 280.
289 Nihil aliud sapietis Nov. Test.: nihil aliud
sensuri sitis. Zur bersetzung sentire fr
fronw: ASD VI, 3, p. 92, n. 53 zu Rom. 8, 5.
289 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 56, l. 25.
291292 Quemadmodum illo Zur Konstruktion aliud a: Souter, Glossary s.v. alius; HofmannSzantyr 75, Zusatz b, p. 111: alius ab
bereits bei Mela I, 57 aliter a ceteris; oft alius
ab seit Tert.
292 Quicunque est ille Nov. Test.: quisquis
fuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 483,
n. 104,5.
292 Ostiv n In den heutigen Ausgaben n
statt n. An fr n ist im NT ziemlich selten,
cf. BlassDebrunner 1072. Zur vorliegenden
Stelle: BlassDebrunner 2935.
293 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
10, CSEL 81, 3, p. 57, l. 2: quicumque fuerit.
294 Ergo scandalum Nov. Test.: Abolitum est
igitur offendiculum [scandalum A].
294 Ara katrgjtai So auch die heutigen Ausgaben.
295 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 11,
CCSL 77A, p. 165, ll. 23 (Migne PL 26,
431D): Ergo euacuatum est (siue, vt in graeco
melius habet, cessauit) scandalum crucis.
295296 cassatum Cf. Souter, Glossary s.v.: cassatus (mtaiov), vain, futile.
297 Cassatur Cassare nach Georges s.v.
zunichte machen, fr ungltig erklren, kassieren.
144
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
145
ducti, vt enim cum vi et armis aliqua capitur
ciuitas, ex ea abacti homines alio traducuntur (fo cxxr).
313 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 3,
Migne PG 61, 668: Ka kalv epen, A
nastatontev. Tn gr okean patrda ka tn
leuqeran ka tn suggneian fntev tn
nw, tn llotran ka znjn metadikein
ngkasan, p mn tv nw Ierousalm ka
tv leuqrav kbllontev, biahmenoi d
kaqper axmaltouv ka metanstav
plansqai.
314 In carnis Nov. Test.: in occasionem detis
carni. Zu detis im Nov. Test.: ASD VI, 3, p.
484, n. 133.
314315 Detis paterno In den heutigen Ausgaben: ev formn t sark. Zur v.l. dte
(nach sark): ASD VI, 3, p. 484, n. 133 und
Tischendorf ad loc. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
Abest a graeca veritate detis nec legitur carnis, sed carni, t sark (Garin, p. 876, col.
1). Er. hat detis in die Liste Quae sint addita
aufgenommen, fo Oo6v der Ausgabe D: In
occasionem detis carni, detis adiectum est.
316 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5, 13a,
CCSL 77A, p. 169, ll. 14 (Migne PL 26,
433D434A): tantum ne libertatem in occasionem carni (subauditur) detis (quod, quia
in graeco non habetur, latinus posuit interpres).
316317 Vallam Valla, Annot. ad loc. Fortsetzung
des n.ll. 314315 angefhrten Zitats: [nec
legitur carnis, sed carni, t sark], hoc est, vt
ita loquar, ne seruiatis libertatem vestram
carni (Garin, p. 876, col. 1).
319 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 5,
13, Migne PG 124, 1016A: M tn leuqeran
xwmen ev formn t sark, toutsti tav
sarkikav piqumaiv. Er. verwendete den
griechischen Text von Theophyl. Persona
bertrgt ad loc.: Et, inquit, nequaquam
sumus huiusmodi libertatem adepti, perinde
ac occasionem nacti ad carnis concupiscentiam fo cxxr).
320 modo Cf. ll. 315316, cf. n.l. 316.
322 aposiopesis Rhetorischer Fachausdruck (eine
oft nachtrglich ausdrcklich festgestellte
Auslassung der usserung eines Gedankens
[Lausberg]). Zur Aposiopese, posipjsiv
oder reticentia: Lausberg 887888. Die
Auslassung des Verbs an der vorliegenden
Stelle wird von BlassDebrunner 481 (4811)
als Ellipse bezeichnet, vgl. auch 1904.
322323 Sed Spiritus Nov. Test.: sed per charitatem (sed per caritatem: sed per caritatem
spiritus v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 485, n. 135).
146
323
324
325
326
327
328
LB 824
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
Graecis AD.
348 scortatio BE: fornicatio A.
349 caedes CE: cedes A B.
354 idololatria BE: idolatria A.
gpj to pnematov ist im Apparat N27 vermerkt, siehe ASD VI, 3, p. 485, n. 135.
147
337 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
16, CSEL 81, 3, p. 59, l. 4.
338 exemplari Paulino John Colet hatte zwei
Exemplare von St. Paul's an Er. ausgeliehen.
Dazu: n.l. 259 zu Gal. 2, 2. Siehe ASD VI, 8,
p. 47, n.l. 94 zu 1. Cor. 1, 10.
338 vterque Constantiensis Die zwei PaulusBnde aus Konstanz, die Er. oft erwhnt,
cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
339 Dico ambulate So auch die heutigen Ausgaben der Vg.
340 Et desideria Nov. Test.: et concupiscentiam (et desiderium: et desideria v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 485, n. 162).
340341 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 5, 16, CSEL 81, 3, p. 59, ll. 45.
341 tametsi sententiam Fortsetzung des Textes
der Ausgabe A.
342 Haec inuicem Nov. Test.: Haec autem
inter se mutuo [mutuo om. A] (haec enim
inuicem: haec enim sibi inuicem v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 485,
n. 173).
342 Apud autem In den heutigen Ausgaben:
tata gr: tata d v.l. cf. ASD VI, 3, p. 485,
n. 172.
344 Quae sunt Nov. Test.: quae sunt haec. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 486, n. 192.
345 Haec habent In den heutigen Ausgaben
wird l. 346 moixea (v.l.) ausgelassen; 346
edwlolatra N27: edwlolatrea Tischendorf; 347 hlov: hjlo v.l.; fnoi (v.l.) wird in
den heutigen Ausgaben ausgelassen.
348 idolorum cultus Nov. Test.: simulacrorum
cultus.
348349 simultates Nov. Test.: inimicitiae.
349 contentiones, factiones Nov. Test.: concertationes, seditiones. Siehe zu Er.' bersetzung dieser Liste: ASD VI, 3, pp. 486487, n. 193 n. 211.
350 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 5, 6,
Migne PL 61, 672673 (346 pornea, moixea;
farmakea, edwlolatrea; reiv).
351 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 5,
1921, CCSL 77A, p. 184, ll. 14, Migne PL
26, 442C (352 luxuria: impudicitia v.l.).
353 Ambrosius Ambrosiaster, Comm.in Gal. 5,
19, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 811 (354355 idolatria, veneficia, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und ed. pr. 1492, fo
n2r, col. 1).
357 diui Hieronymi commentaria Hier. Comm.
in Gal. III, 5, 1921, CCSL 77A, pp. 184192, ll.
1202 (Migne PL 26, 442C446C).
357358 Illud Romanos Siehe Annot. in Rom.
1, 29, LB VI, 566 F: Apud Graecos iucunda
vocum affinitas est in fqnou, fnou.
148
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
LB 825
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
quam interpres ne potuit quidem reddere. [D] Nec sua gratia caret asyndeton et
homoeoptota.
[21] [A] No n c o n s e q u e n t u r. O kljronomsousin, pro quo Hieronymus possidebunt. Et expressius Ambrosius: regni Dei haereditatem non consequentur.
[22] Pa t i e n t i a . Makroquma, id est longanimitas [B] seu lenitas animi,
[A] quod iste suo more fere vertit patientiam, quae frequentius corporis quam
animi dicitur. Etiamsi diuus Hieronymus putat nihil interesse. Ambrosius vertit
lenitatem. Et hic catalogus fructuum Spiritus apud Graecos sic habet, gpj,
xar, ernj, makroquma, xrjsttjv, gaqosnj, pstiv, pratjv, gkrteia, id
est charitas, gaudium, pax, lenitas animi, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo,
temperantia. Diuus Hieronymus Aduersus Iouinianum sic legit: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia.
Ambrosius ad hunc legit modum: charitas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, spes, lenitas, continentia, castitas, bonitas etc. Proinde non admodum probandam reor quorundam anxiam diligentiam, qui in huiusmodi catalogis solent de
numero laborare et in distinguendis singulis superstitiose torqueri, cum probabile
sit Paulum congeriem quandam malorum et bonorum produxisse, quae fere
consequi solent, non quod haec sola sint, sed quod in his sit summa. |
[24] Qu i a u t e m s u n t C h r i s t i , c a r n e m s u a m . Hoc loco Origenes
omissa vna coniunctione d totam variat sententiam legens ad hunc modum:
Kat tn toiotwn ok sti nmov, o to Xristo tn srka starwsan sn
tov paqmasi ka tav piqumaiv, [D] id est [A] Aduersus huiusmodi non est lex
qui Christi carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, vt intelligas, non
eos esse Christi, qui carnem suam crucifixerunt, sed aduersus eos non esse legem,
qui Christi carnem in se crucifixerunt cum vitiis etc. Nam Christi carnem cum
laude crucifigi in piis hominibus, in quibus domiti [C] sunt [A] carnis affectus,
sed male recrucifigi, quod Graeci dicunt nastaurosqai, ab iis qui redeunt ad
pristinam vitam post Christum semel acceptum. Verum exemplaria Graeca refragantur huic lectioni, etiamsi Hieronymo probatur Origenis sententia. Ambrosius
legisse videtur ad hunc modum: o d Xristo etc., vt Christi nominandi casu
sit, numero multitudinis, non paterni. Addit enim eos vocari christos, id est
vnctos, qui Christo deuoti sint. Cu m v i t i i s e t c o n c u p i s c e n t i i s . Paq365366 quae dicitur BE: cum aliud quiddam sit A.
368 gaqosnj D E: gaqwsnj AC.
149
locus habetur diuersus apud theologos, vt
indicauimus in nostris Annotationibus
(tomus III, fo 28A). Vermutlich meint Er.
Thomas Aquinas, Super Gal. lect. 330335,
vol. I, pp. 636638. Thomas versucht, die
fructus spiritus zu klassifizieren, cf. lect. 330:
Primo ergo ponit [sc. Paulus] illos qui perficiunt interius [sc. charitas, gaudium, pax,
longanimitas]; secundo illos qui perficiunt
exterius [sc. bonitas, benignitas]. Danach:
lect. 333334: Ad id vero quod est supra nos
[sc. fides, mansuetudo]; Ad id quod est
infra nos [sc. modestia, continentia, castitas]. Er verknpft die fructus spiritus und
die opera carnis aus Gal. 5, 1921, gewissermassen paarweis miteinander (caritasfornicatio; gaudiumcarnales illecebrae [immunditia, impudicitia, luxuria]; paxidolorum
seruitus usw.): non ponit vnum contra aliud,
sed aliqua enumerat de istis et aliqua de illis
Nihilominus tamen si diligenter consideretur, aliqualiter sibi contra respondent (lect.
335, p. 638).
378 Qui suam Nov. Test.: Qui vero sunt
Christi carnem (carnem: carnem suam, cf.
WordsworthWhite ad loc. [p. 400] und
ASD VI, 3, p. 488, n. 242).
378 Origenes Er. verwendete Hier.' Kommentar, in dem dieser Origenes' Fassung der
Stelle Gal. 5, 2324 lateinisch zitiert. Er.
glich den griechischen Text von Gal. 5,
2324 dieser lateinischen Fassung an. Siehe
Hier. Comm. in Gal. III, 5, 24, CCSL 77A, p.
197, ll. 24 (Migne PL 26, 449D): Origenes
hunc locum superioribus nectens ita legit:
Aduersus huiusmodi non est lex qui Christi
carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, cf. ll. 381382 (Aduersus concupiscentiis).
386387 sed acceptum Eine Anspielung auf
Hebr. 6, 6, wie bei Hier. Comm. in Gal. III, 5,
24, CCSL 77A, p. 197, ll. 1014 (Migne PL 26,
450A).
388 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
24, CSEL 81, 3, p. 60, ll. 2325: Qui autem
Christi sunt carnem suam crucifixerunt cum
vitiis et concupiscentiis suis; p. 61, ll. 23:
Qui enim Christo deuoti sunt, hos dicit
Christos, id est vnctos (so auch in Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 936D und
ed. pr. 1492, fo n2r, col. 2).
391 Cum vitiis et concupiscentiis Nov. Test.: cum
affectibus [morbis A] et concupiscentiis.
391392 Paqmata passiones Siehe Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: paqmata, id est
morbos, cupiditates siue affectus siue perturbationes.
150
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
mata, id est passiones siue vt legit Augustinus affectus. [B] Aduersus Manichaeos
de Genesi pro affectus ponit perturbationes. In epistola xxxix. legit cum passionibus et desideriis, [E] tametsi ea videtur Paulini. [A] Quanquam omnis cruciatus
aut morbus etiam corporis potest vocari pqjma, et idcirco addidit piqumaiv,
quod proprium est animi cupiditatibus, quemadmodum [B] indicauit [A] et Hieronymus.
[25] Sp i r i t u [E] e t [A] a m b u l e m u s . Ka stoixmen, quod Valla corrigit contenti simus; verum hoc magis ad sententiam Pauli facit quam ad vocem
Graecam, stoixmen, quae significat ordine suo incedere, vt intelligas contineamus nos intra spiritum nec respiciamus legem. [B] Actio motus quidam est velut
animantis. At motus ab eodem proficiscitur vnde vita, quod si vita nobis contigit
e spiritu euangelico, non ex lege, secundum eundem agamus. [A] Neque video
quid Vallam mouerit, nisi forte legit stgwmen pro stoixmen. Etiamsi non me
clam est ad Vallae sententiam interpretari Theophylactum, stoixmen nt to
rkesqmen. Diuus Augustinus legit spiritu viuimus, spiritu et sectemur, [B] neque
secus interpretatur quam legit. [A] Ad quem modum qui vertit, aut legit aut certe
somniauit stoxmen, vnde stoxhw, quod significat ad scopum oculum intendere. [D] Caeterum hoc verbum stoix apud Graecos polsjmon est, sed tamen
ab ordine directoque cursu ductum, vnde et stxoi versus et stoixea elementa
siue literae; ab eodem venit stoxhw.
[26] [A] In a n i s g l o r i a e c u p i d i . Graecis vna dictio est kendozoi, id est
inaniter gloriosi etc., aut vt legit Ambrosius, inanem gloriam sectantes.
EX CAPITE SEXTO
414
415
416
417
418
419
420
vel affectus, quidam vero, sicut iste [sc. Apuleius], de Graeco expressius passiones
vocant. Diesen Hinweis habe ich dem
AugustinusLexikon I, 166 s.v. Affectus entnommen (auch bei Brown, ASD VI, 3, loc.
cit.). Zum Begriff Affectus bei Augustinus:
AugustinusLexikon I, 166180. 177178
kommt die vorliegende Stelle Gal. 5, 24 zur
Sprache.
151
406407 neque legit Siehe Aug. Expos. Gal.
54, 15, CSEL 84, pp. 129130.
407409 Ad intendere Er. versucht, die Lesart bei Aug., sectemur, zu erklren. Bauer
bersetzt s.v. stoixw die vorliegende Stelle
folgendermassen: dem Geiste folgen (= sectari).
408 stoxmen Hat Er. die Verbform stoxmen
nach estoxw (das Ziel glcklich treffen
[Pape]) angenommen? Stoxmen ist nicht
nachweisbar.
408 stoxhw Nicht stoxhw, sondern stoxhomai (dep. med.) ist mit der hier gemeinten
Bedeutung gelufig (cf. Pape s.v. stoxhw
und stoxhomai).
409411 Caeterum stoxhw Zusatz D, vielleicht veranlasst durch den Zusatz B in Annot.
in Gal. 4, 3, ll. 955970, der vom Begriff
stoixea handelt.
412 Inanis gloriae cupidi So auch Vg. und Nov.
Test.
412413 Graecis etc. Siehe Hier. Comm. in
Gal. III, 5, 26, CCSL 77A, pp. 199200, ll.
24 (Migne PL 26, 451B): Vnum verbum
apud Graecos, kendozoi, trium verborum circuitu latinus interpres expressit.
413 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 5,
26, CSEL 81, 3, p. 61, ll. 2122.
415 Si praeoccupatus Vg.: etsi praeoccupatus;
Nov. Test.: etiam si occupatus (etsi WordsworthWhite, et si Stuttgart Vg.). Zur bersetzung und zu Er.' Interpretation des
Begriffes praeoccupatus: ASD VI, 3, p. 489,
n. 12.
415 Proljfq In den heutigen Ausgaben:
proljmfq (mfq statt fq ist hellenistisch).
417 Huiusmodi instruite Nov. Test.: instaurate
huiusmodi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
489, n. 13.
417 Katarthete So auch die heutigen Ausgaben.
418419 Suspicor instruite Die v.l. instaurate
ist im Apparat der heutigen Ausgaben nicht
belegt.
419 Hieronymus Hier. Comm. in Ez. IV, xvi, 15,
CCSL 75, p. 181, l. 1433: perficite huiuscemodi in spiritum mansuetudinis.
420 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
1, CSEL 81, 3, p. 62, ll. 89: instruite huiusmodi. Siehe aber Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster, zur Stelle: humiliate
huiusmodi (so auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 937A); CSEL 81, 3, p. 62, ll.
1415: cum mansuetudine enim prouocandi
sunt ad reformandos se.
152
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
LB 826
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
quae mihi prorsus suspecta est. Nam ex illius interpretatione non potest percipi
quid legerit aut, si quid potest, legit emendate, cum ait cum mansuetudine prouocandi sunt ad reformandos se. Quod admonet hic Paulus ac sacri doctores, nos
parum meminimus. Si quid emendandum extiterit, tanto supercilio, tanta saeuitia protinus intonamus. Ea res multos egregios viros a communione ecclesiae abalienauit, quod aperte de Tertulliano prodidit Hieronymus. [A] C o n s i d e r a n s
t e i p s u m . Mire mutauit repente numerum, skopn seautn, magis ad sensum
respiciens quam ad verborum ordinem. Et ex hoc loco diuus Hieronymus colligit
vere dictum a Paulo, non tantum modestiae causa, quod imperitus esset sermone.
At mihi videtur non abs re mutasse subito numerum, quod singularis numerus
magis esset idoneus ad compellandam vniuscuiusque conscientiam. Porro durius
erat dicere omnibus considerate vos ipsos, ne et vos tentemini. Et mira cautione
semper hoc agit Paulus, ne quid offendat eos quos studet corrigere. [D] Admonet
autem Theophylactus additum s, vt eos commonefaceret humanae fragilitatis.
Siquidem hoc dictum non solum pertinet ad Galatas, sed peculiariter vnumquemque mortalem appellat. Et hanc ob causam mutatus est numerus, quod et
alias a Paulo factum indicauimus.
[2] [A] A l t e r a l t e r i u s o n e r a . A
lllwn t brj basthete. Latinius
reddidit Ambrosius [B] atque item Augustinus, sermone De verbis Domini vigesimoprimo: [A] Inuicem onera vestra portate, [B] citante ad eun|dem modum et
alias vtroque. [A] Verti poterat et ad hunc modum alii vicissim aliorum onera
baiulate. Nam alter alterius de duobus dicitur Latinius. Et s i c a d i m p l e b i t i s . Ka otwv napljrsate, id est et sic adimplete. [B] Interpres legit napljrsete, nec magnopere refert ad sensum. [A] Rursum rediit ad numerum
multitudinis. Quanquam Graeca vox magis sonat readimplete, hoc est denuo
adimplete, quasi dicat quod alterius delicto diminutum fuit in legis obseruatione, id aliorum sarciat charitas. [E] Annotauit diligenter huius vocis emphasim
Chrysostomus.
[3] [A] Si q u i s e x i s t i m e t s e . Graece paulo secus habet, e gr doke tiv
ena ti, id est si enim videtur aliquis esse aliquid, [B] vt subaudias sibi. [A] Et
426 quod D E: quomodo B C.
445 multitudinis. D E: multitudinis. Quod
autem dixit, Ne et tu, hoc ad vnumquenlibet
153
basthetai [sic fr basthete] (Garin, p.
876, col. 2). In Er.' Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 200, ll. 625629 zu Gal. 6, 2,
kommt die vorliegende Wendung zur Sprache: Alter alterius onera portate. Hic Stunica
meus in elencho ponit: perperam hunc locum
ex Graeco Erasmum traduxisse [p. 201, n.ll.
626627: An exact quotation of Stun.'s
sidenote], cum in translatione nihil mutauerim, nisi quod pro alter alterius posuerim
inuicem onera vestra [cf. p. 201, n.l. 628].
Quod quidem Stunica non reprehendit.
442443 Et sic adimplebitis Vg.: et sic adimplebitis legem Christi; Nov. Test.: et sic complete [reimplete A] legem Christi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 489 sq. n. 22 und Valla,
Annot. ad loc.: Nec adimplebitis, sed adimplete, napljrsate (Garin, p. 876, col. 2).
443 Ka otwv napljrsate In den heutigen Ausgaben: ka otwv napljrsete
(napljrsate v.l.).
444445 Rursum multitudinis Cf. Annot in
Gal. 6, 1, ll. 427431 (Mire mutauit repente
numerum etc.).
445 [app. crit.] Den Abschnitt Quod autem
modo hat Er. gestrichen, als er 1527 den Hinweis auf Theophyl. (Annot. in Gal. 6, 1, ll.
433437) nachtrug.
445447 Quanquam charitas Stunica hat an
der bersetzung readimplete, hoc est denuo
adimplete Kritik gebt. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 200202, ll.
629631: Tantum improbat, quod in Annotationibus admonuerim: napljrsate
magis sonat redimplete quam implete, non
quod voluerim hic sonare iterationem, sed
respectum ad aliud. Er. ist nicht ganz konsistent: Erstens schrieb er nicht redimplete,
sondern readimplete, zweitens hat er
napljrsate durch die Wendung denuo
adimplete dargelegt, was er hier verneint
(non quod voluerim hic sonare iterationem), cf. ASD IX, 2, p. 202 sq. n.ll. 630631.
448 Chrysostomus Chrys. In Gal. comm. 6, 1,
Migne PG 61, 675: Ka otwv napljrsate
tn nmon to Xristo. Ok epe Pljrsate, ll Anapljrsate, toutsti, koin
pntev pljrsate, di n lllouv frete.
449 Si quis existimet se Nov. Test.: si quis sibi
videtur (existimat). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 490, n. 31.
449450 e ti So auch die heutigen Ausgaben.
450 si enim sibi Cf. Annot. in 1. Cor. 8, 2,
ASD VI, 8, p. 192, ll. 633634: si quis quid
videtur scire aut si quis sibi videtur aliquid
scire und ASD VI, 3, p. 249, n. 22 zu 1. Cor.
8, 2.
154
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
verbum seducit apud Graecos composita vox est, frenapat, id est mentem seducit et mentem suam decipit, vt exponit diuus Hieronymus. Est autem perniciosissimum fallendi genus, vbi quis imponit sibi. [B] Augustinus libro De singularitate clericorum, cap. secundo, legit seipsum implanat ac veluti Graecam
interpretans vocem subiicit, sed implanator certe proprius suam animam decipit.
[C] Planus apud Latinos inuenitur pro impostore, an reperiatur implanare nescio.
[4] [A] Et s i c i n s e m e t i p s o. Ka tte, id est et tunc, vt legit Ambrosius. Nec additur tantum apud Graecos [B] plerosque, licet in nonnullis addatur
mnon. [A] Praeterea quod Graecis est ev seautn, id est in seipsum, mox item
ka ok ev tn teron, id est et non in alium, fortassis rectius transtulisset apud
seipsum, et non apud alium. Quanquam haud me fugit huius praepositionis
ancipitem esse naturam. [E] Chrysostomus interpretatur ev teron, kaq trou,
hoc est aduersus alium.
[5] [A] V n u s q u i s q u e o n u s s u u m p o r t a b i t . Forton. Quod Ambrosius legit sarcinam. Et portabit est bastsei, quod est baiulorum proprie.
[6] C o m m u n i c e t a u t e m q u i . Graece non est verbo, sed verbum accusandi casu, tn lgon. Quanquam accipi potest per synecdochen, vt subaudias
kat praepositionem. Aut ita dixit catechizatur verbum, sicut nos dicimus docetur grammaticam. Ambrosius Graecam vocem expressit ad hunc modum: katjxomenov [B] tn lgon, [A] hoc est qui verbum Dei audiens est. Nam catechizare est tradere mysteria religionis Christianae. Illud autem in omnibus bonis ad
communicet referendum est, non ad catechizat. Marcion, [B] vt indicat Hieronymus, [A] accusatiuum lgon refert ad verbum communicet intelligens fideles et
467 Communicet BE: Comunicet A.
472 Christianae. D E: Christianae, id quod
452 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 3,
CCSL 77A, p. 209, ll. 1619 (Migne PL 26,
457A): ipse se decipit: quod melius in graeco
dicitur frenapat, hoc est mentem suam
decipit, pro quo latinus posuit interpres se ipse
seducit. Mentem autem suam decipit qui se
putat esse sapientem.
453454 Augustinus clericorum Die Schrift De
singularitate clericorum wurde zu Unrecht
Cyprian zugeschrieben. Vielleicht stammt dieses Traktat vom Donatistenbischof Makrobius
(Rom, 363375), cf. Bardenhewer II, p. 502
oder von Novatianus (3. Jh.), cf. Clavis unter
Nr. 62. Im Wiener Corpus ist De singularitate
clericorum unter den Spuria von Cyprian herausgegeben: CSEL 3, 3, pp. 173220. Siehe De
sing. clericorum, cap. 2, 3, CSEL 3, 3, p. 175, ll.
2829: si qui putat se aliquid esse, cum nihil
sit, se ipsum inplanat. Er. schreibt in seiner
Aug.Ausgabe, tomus IV, p. 737A: Sequebatur
hoc loco libellus de Singularitate clericorum,
155
465466 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Gal. 6, 5, CSEL 81, 3, p. 63, l. 19.
467 Communicet autem qui Nov. Test.: Communicet autem qui (is qui: qui v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 491,
n. 61).
467468 Graece tn lgon Er. las: Koinwnetw
d katjxomenov tn lgon t katjxonti
(wie die heutigen Ausgaben), und in dem ihm
vorliegenden Vg.Text: Communicet autem
qui cathecizatur verbo ei qui se cathecizat (zur
Lesart verbo: WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 491, n. 62).
468469 Quanquam praepositionem Er. fasst
hier die Synekdoche als Ellipse auf: lgon statt
kat lgon. Dazu: Chomarat I, pp. 566567:
Erasme comme Quintilien emploie synecdoque au sens d'ellipse (p. 567). Cf. Quint. Inst.
VIII, 6, 21: Quidam synecdochen vocant et
cum id in contextu sermonis quod tacetur
accipimus.
469470 Aut grammaticam Zum Akkusativ
beim Passiv: BlassDebrunner 1591: Gal 6, 6
katjxomenov tn lgon (obschon das Akt.
nicht mit doppeltem Akk. vorkommt, vgl aber
didskein). Zur Konstruktion docetur grammaticam: HofmannSzantyr 48a, p. 43.
470 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
6, CSEL 81, 3, p. 63, ll. 2425: qui catecizatur, hoc est qui verbum audiens est.
471472 catechizare Cf. Souter, Glossary s.v.
catechizare: teach the elements of religion;
PlaterWhite 42, p. 33; Kaulen 107, p. 191.
472 [app. crit.] Er. hat spter die Wendung id
quod scripto facere fas non erat (AC) gestrichen, weil diese Angabe nicht mit der
Wahrheit bereinstimmte.
472473 Illud catechizat Er. hat recht, cf.
BlassDebrunner 1693: die folgende Konstruktion findet sich bei koinwnen: tini
[Person] n tini koinwnen, jemandem an
etwas Anteil geben (nach Bauer s.v. koinwnw
2.).
473474 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III,
6, 6, CCSL 77A, p. 211, ll. 210 (Migne PL 26,
458AB): Marcion hunc locum ita interpretatus est vt putaret fideles et catechumenos
simul orare debere et magistrum communicare
in oratione discipulis (illo vel maxime elatus
quod sequatur in omnibus bonis), cum vtique,
si de oratione sermo fuerat, non debuerit ei
praecipi qui catechizatur sed ei qui catechizat,
id est non discipulo sed magistro. Deinde
etiam caetera quae sequuntur cum eius expositione non congruunt: Quae seminauerit
homo, haec et metet [Gal. 6, 8] (von Er. zitiert
und paraphrasiert).
156
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
LB 827
503
504
505
506
507
catechumenos simul orare debere et magistrum in oratione communicare cum discipulis, illo vel maxime elatus, quod sequatur in omnibus bonis. Atqui si de oratione
fuit sermo, non debebat praecipi ei, qui catechizatur, sed qui catechizat, hoc est non
discipulo, sed magistro. Quanquam ea quae consequuntur, hanc refellunt interpretationem, quae seminauerit homo, haec et metet. Hic vero Laurentius Valla nonnihil stomachatur, quod interpres Graecam vocem reliquerit, cum alibi vertat,
atque ita vertendum putat: communicet autem qui docetur verbum cum eo, qui
ipsum docet in omnibus bonis. [B] Illud addam de meo posse lgon hoc loco accipi
pro ratione, vt intelligamus Paulum admonere, vt ratio dati et accepti constet
inter eum qui religionem tradidit, et eum qui accepit, sed ita demum, si qui tradidit, syncere tradidit; alioqui iniquam fore permutationem, si pro perperam tradita religionis doctrina reponatur beneficium. Atque adeo addidit in omnibus
bonis repetens quod superius dixit, bonum est aemulari in bono semper. Aduersus
illos autem, qui ad gloriam et quaestum insyncere tradebant Christum, obiicit
quod sequitur Deus non irridetur. Id sensisse videtur Ambrosius asscribens in
malis dissentiendum ab illis, vt magis lex nobis dux sit quam homo. Theophylactus
interpretatur de munificentia catechumenorum in catechistas et huic consentiens
Hieronymus.
[7] [A] No n i r r i d e t u r. O muktjrhetai. Quod proprie est scommate
ridere et subsannare, nasoque suspendere. [C] Siquidem Graeci muktra
nasum vocant. [A] Qu a e e n i m s e m i n a u e r i t . Graecis est singulari numero.
Quod enim seminauerit homo hoc et metet. Itaque legit Ambrosius et item diuus
Augustinus.
[8] In c a r n e . Graece est ev srka, id est in carnem, quemadmodum
mox ev t pnema, id est in spiritum, tametsi praepositio ev varie vsurpatur.
Me t e t c o r r u p t i o n e m . Qersei fqorn, id est metet corruptelam, hoc est
periturum fructum; nam huic opponit vitam aeternam. Caro mortalis fructus
habet item mortales. Spiritus aeter|nus fructus habet immortales. Siquidem alias
quoque fqarton transfert immortalem et fqarsan immortalitatem.
[9] De f i c i a m u s et d e f i c i e n t e s . Apud Graecos diuersa sunt verba.
Nam deficiamus est kkakmen, deficientes, klumenoi, id est defatigati. Ambrosius legit infatigabiles, vt tempus quoque participii redderet. [D] Tertullianus pro
ne deficiamus legit ne tedeat.
486 adeo CE: ideo B.
479 Laurentius Valla Valla, Annot. ad loc.: Communicet autem is qui catechizat<ur> verbo, ei
qui catechizat in omnibus bonis. Quid sibi vult
interpres, cum idem verbum alibi transfert,
alibi non transfert? An non alibi hoc verbum
transtulit? [cf. z.B. Act. 18, 25]. Quare nunc sic
transferre formidauit? Communicet autem is
qui docetur verbum, cum eo qui ipsum docet
in omnibus bonis, katjxomenov tn lgon
t katjxonti (Garin, p. 876, col. 2).
487 superius Cf. Gal. 4, 18.
157
64, ll. 89: Quod enim seminauerit quis,
hoc et metet.
497 Augustinus Aug. Expos. Gal. 61, 1, CSEL 84,
p. 136, ll. 45: quod enim seminauerit homo,
hoc et metet.
498 In carne Nov. Test.: per carnem [in carne
A]. Cf. ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
498499 Graece spiritum Siehe Valla, Annot.
ad loc.: nec est in carne sed in carnem,
quod perinde est ac si diceretur in carne, ev
tn srka. Idem dico de sequenti in spiritu,
nam graece dicitur in spiritum, ev t pnema
(Garin, p. 876, col. 2). Valla hat richtig, gleich
wie Er. im Nov. Test., ev tn srka geschrieben. An der vorliegenden Stelle der Annot. hat
Er. irrtmlicherweise den Artikel ausgelassen
(l. 498). Siehe auch ASD VI, 3, p. 491, n. 82.
499 tametsi vsurpatur Zu den Bedeutungen der Prposition ev: BlassDebrunner
205207 (ev = n). Siehe auch n.ll.
462463 zu Gal. 6, 4.
500 Metet corruptionem Nov. Test.: metet corruptionem [corruptelam A]. Zur bersetzung corruptelam (cf. auch l. 500): ASD VI,
3, p. 491, n. 84.
500 Qersei fqorn So auch die heutigen Ausgaben.
502 alias Fr fqartov = immortalis: 1. Tim. 1,
17; fr fqarsa = immortalitas: 1. Cor. 15,
54: tan d t fqartn toto ndustai
fqarsan; in der Vg.: cum autem mortale
hoc induerit immortalitatem.
504 Deficiamus et deficientes Nov. Test.: defatigemur [cessemus A] und defatigati. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 491, n. 92. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Bonum autem facientes non deficiamus, tempore enim suo metemus non deficientes. Non est idem graece
verbum in illo deficiamus, kkakmen et hoc
deficientes, klumenoi; quare ego dixissem
non defatigemur (Garin, p. 876, col. 2).
505 kkakmen (gkakmen N27, nkakmen
Tischendorf: kkakmen v.l.).
505 klumenoi So auch die heutigen Ausgaben.
505506 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal.
6, 9, CSEL 81, 3, p. 65, l. 2: tempore enim
proprio metemus infatigabiles.
506 infatigabiles redderet Wurzeladjektive auf
bilis bezeichnen fter eine passive Fhigkeit
(wie an der vorliegenden Stelle infatigabilis),
cf. KhnerHolzweissig 224, p. 992. Er.
meint, dass ein Adjektiv auf bilis das unvollendete Part. (klumenoi) genauer wiedergibt
als ein Part. Perf. Pass. (defatigati).
506 Tertullianus Tert. De resurr. xxiii, 10, CCSL
2, p. 950, ll. 3839: sicut ad Galatas: Bene
autem facientes ne taedeat, tempore enim suo
metemus.
158
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
LB 828
536
537
538
539
540
508 Cur omnes? Er. hat eine Vorliebe fr die Prposition erga, die in der Vg. kaum vorkommt
(nach ASD VI, 2, p. 242, n. 253 zu Act. 3, 25).
509 Qualibus literis Nov. Test.: quanta epistola. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 492
sq. n. 112.
512 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 218, ll. 810 (Migne PL 26,
462D 463A): Et ne aliqua suppositae epistolae suspicio nasceretur, ab hoc loco vsque
ad finem manu sua ipse perscripsit ostendens
superiora ab alio exarata.
514516 At fuisse? Siehe Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 11, CCSL 77A, p. 219, ll. 1820 (Migne
PL 26, 463A): Et vt totam epistolam quam
mittebat suspicione erueret falsitatis, manu
sua in fine subscripsit dicens: Salutatio mea
manu etc.
516 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6, 11,
CCSL 77A, p. 219, ll. 3640 (Migne PL 26,
463C): videte qualibus litteris scripsi vobis;
non quo grandes litterae fuerint (hoc quippe
in graeco sonat pjlkoiv), sed quo suae manus
essent eis nota vestigia, vt dum litterarum apices recognoscunt ipsum se putarent videre qui
scripserat.
517 Hilarius Hil. Tract. in Ps. 118, xix, 2, CCSL
61A, p. 179, ll. 1923: Exiguis quidem epistulas suas apostolus litteris scribit et communis
haec ei elementorum atque apicum forma est,
sed nouit ingentes has esse litteras suas
dicens: Ecce qualibus vobis litteris scripsi mea
manu, magnitudinem sensuum et praeceptorum vtilitatem litteris talibus comprehendens.
517518 Origenem sequutus Von mir nicht
nachgewiesen.
520521 Hieronymus literae Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 11, CCSL 77A, p. 220, ll. 4750
(Migne PL 26, 463CD): Grandibus ergo
Paulus litteris scripsit epistolam, quia sensus erat grandis in litteris et spiritu Dei
viui non atramento nec calamo fuerat exaratus.
527528 loquimur multa Er. spielt auf eine
Konstruktion wie lingua Graeca [abl. instr.]
loqui an, cf. KhnerStegmann II, 1, 81,2,
p. 379.
528 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Gal. 6,
11, CSEL 81, 3, p. 65, ll. 2124: Auctoritatem
dat epistolae suae. Cum enim dicit: ego
scripsi mea manu, oboediri vult litteris his.
Vbi enim holografa manus est, falsum dici
non potest. N.B. zum sptlateinischen
Ausdruck holographus (lgrafov): Souter
s.v.; LewisShort s.v.
529530 Et scitote Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Gal. 6, 11, CSEL 81, 3, p. 65, l. 20.
530 nisi edete. Er. verweist auf den Konj. des
Perf. von oda bei Homer: edete (cf. Schwy-
159
zer I, p. 790 und LiddellScott s.v. edw B).
Eine wichtige Frage ist: Knnte Ambrosiaster
Griechisch? Nach Souter hat dieser griechische Quellen verwendet (Souter, The Earliest
Latin Commentaries, p. 66). Laut Vogels hat
Ambrosiaster zum griechischen Text keine
Verbindung, da er dieser Sprache nicht mchtig ist (Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, p. 15).
531 Augustinus Aug. Expos. Gal. 62, 2, CSEL 84,
p. 137, ll. 2325: Vidistis, inquit, qualibus litteris vobis scripsi mea manu. Cauet ne
quisquam sub nomine epistolae eius fallat
incautos.
532 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Gal. 6,
11, Migne PG 124, 1028B: djlo ti atv
okea xeir grace tn Epistoln psan
T d pjlkoiv o megqouv st djlwtikn,
ll tv morfav tn grammtwn, se
legen Katoi m edv rista grfein, mwv
nagksqjn dixeiron tn Epistoln grcai. Er. hat fr die Ausgabe B fast nur den
lateinischen Theophylactus verwenden knnen: Siehe n.l. 490 zu Gal. 6, 6. Persona
bersetzt ad loc.: ostenditque se propriis
manibus Epistolam exarasse qualibus
autem cum inquit, non literarum exprimit
prolixitatem sed deformitatem pretendit, perinde ac si dicat, et si minime sim apprime
scribendi peritus, compulsus sum tamen vel
mea manu hanc ad vos Epistolam scribere (fo
cxxiir).
532533 Chrysostomum Chrys. In Gal. comm. 6,
3, Migne PG 61, 678: Entaqa odn llo
anttetai, ll ti atv grace tn Epistoln pasan T d pjlkoiv mo doke
o t mgeqov, ll tn morfan tn grammtwn mfanwn lgein, mononoux lgwn, ti
Ote rista grfein edv, mwv
nagksqjn di mauto grcai.
538 Volunt carne Nov. Test.: volunt iuxta
faciem placere. Dazu: ASD VI, 3, p. 493, n.
122.
539 et hoc in carne Zusatz D. Vielleicht hat Er.
diese Worte hinzugefgt, weil Valla, Annot.
zur Stelle schrieb: Quicunque volunt
placere in carne. Graece non legitur in
carne (Garin, p. 876, col. 2). Zu dieser
Stelle Vallas (haben in seinem cod. tatschlich die Worte n sark gefehlt?): ASD VI, 3,
p. 493, n. 122.
540 Tantum non Vg.: tantum vt crucis
Christi persecutionem non patiantur; Nov.
Test.: tantum ne ob crucem Christi persequutionem patiantur. Siehe app. crit. n.l.
540. Erst in der Ausgabe E gab Er. den
Vg.Text richtig wieder.
160
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
1
2
3
161
552553 Et addit satanae Er. kann sich auf
Hier. gesttzt haben: Hier. Comm. in Gal.
III, 6, 16, CCSL 77A, p. 224, ll. 911 (Migne
PL 26, 466B): Dei vero Israel dictus est
ad distinctionem eius qui Dei Israel esse
cessauit. Dicunt enim se esse Iudaeos et non
sunt, sed mentiuntur cum sint de synagoga
Satanae.
552553 synagogam Dieser Ausdruck bezeichnet
nach Bauer s.v. sunagwg 4. christenfeindliche Juden, cf. Ap. Ioh. 2, 9; 3, 9. Ausfhrlich
zu diesem Begriff ThWNT 7, pp. 826836,
bes. p. 827 (Wolfgang Schrage).
554 De caetero So auch Vg. und Nov. Test.
554 To loipo So auch die heutigen Ausgaben.
554555 Non reliquum est Diese Bemerkung
von Er. ist nicht richtig: superest fr t
loipn findet sich in der Vg. (NT) nicht vor.
Nur Hebr. 4, 6 in der Vg. superest (fr polepetai); 1. Cor. 7, 29 t loipn, Vg. reliquum est. Der Interpres bersetzt (t) loipn
meistens durch de cetero: 2. Cor. 13, 11; Phil.
3, 1; 4, 8; 1. Thess. 4, 1; 2. Thess. 3, 1; Hebr. 10,
13. Siehe ASD VI, 3, p. 243, n. 293 zu 1. Cor. 7,
29.
558 Nemo sit Nov. Test.: ne quis mihi molestias [labores A B] exhibeat. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 494, n. 171,2.
558 Kpouv parextw So auch die heutigen
Ausgaben.
559 Hieronymus Hier. Comm. in Gal. III, 6,
17a, CCSL 77A, p. 225, ll. 58 (Migne PL 26,
466D): Melius ergo in graeco legitur: de
caetero labores mihi nemo exhibeat, ne rursum
scilicet in vobis necessitatem habeam laborandi. Laborem praestat magistro qui aliter
et viuit et sentit quam magister et docuit et
fecit.
560 Augustinus Aug. schreibt Expos. Gal. 64, 1,
CSEL 84, p. 140, ll. 1516: De cetero, inquit,
laborem nemo mihi praestet.
560562 haud initio Aug. De praed. sanct.
cap. 1, 1, Migne PL 44, 959960: De caetero,
inquit, laborem mihi nemo praestet; vel sicut in
plerisque codicibus legitur, nemo mihi molestus sit.
562 Stigmata So auch Vg. und Nov. Test.
564566 Sentit vincula Vgl. Hier. Comm. in
Gal. III, 6, 17b, CCSL 77A, p. 226, ll. 47
(Migne PL 26, 467A): Qui vero in plagis
supra modum, in carceribus frequenter, ter
virgis caesus est, semel lapidatus et caetera
quae in catalogo scripta sunt gloriandi, hic
stigmata Domini Iesu in corpore suo portat (cf.
2. Cor. 11, 2327).
162
LB
831
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
[D]
EX CAPITE PRIMO
[A] Idem in hac epistola Pauli feruor, eadem profunditas, idem omnino spiritus
ac pectus, verum non alibi sermo hyperbatis, anapodotis aliisque incommoditatibus molestior, siue id interpretis fuit, quo fuit vsus in hac, siue sensuum sublimitatem sermonis facultas non est assequuta. [B] Certe stilus tantum dissonat a caeteris Pauli epistolis, vt alterius videri possit, nisi pectus atque indoles Paulinae
mentis hanc prorsus illi vindicaret.
[1] [A] Qu i s u n t Ep h e s i . Tov osin n Efsw. Quod potest et in
secunda legi persona qui estis Ephesi. [B] Est autem Ephesus metropolis Asiae,
[D] quae proprie minor dicitur.
[2] [C] Gr a t i a vo b i s e t p a x . Hieronymus admonet gratiam et pacem
pariter referri ad vtrunque, Patrem videlicet et Filium, posse tamen sic accipi, vt
gratia referatur ad Patrem, pax ad Filium, vt gratia Patris intelligatur in eo, quod
Filium pro salute nostra dignatus est mittere. Pax autem Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Huius cogitationis occasionem praebuit Hieronymo,
quod inibi mox sequitur in laudem gloriae gratiae suae, in qua gratificauit nos in
dilecto. Certum est enim hunc sermonem ad Patrem pertinere.
[3] [A] Be n e d i c t u s De u s . Bifariam potest distingui Benedictus Deus, vt
hactenus sit diastole, deinde separatim adiiciatur et Pater Domini nostri Iesu
Christi. Aut coniunctim Deus et Pater Domini nostri Iesu Christi. Pater quia
genuit; Deus Iesu secundum assumptum hominem. Id annotauit Hieronymus.
In c o e l e s t i b u s i n C h r i s t o. En tov pouranoiv Xrist, id est in coelestibus siue supercoelestibus Christo, vt sit Christo datiui casus. Ambrosius omittit hanc particulam in Christo. Hieronymus legit in Christo. Si legis benedixit nos
Christo, sensus erit benedixit nos in gloriam Christi; si in Christo, sensus erit
per fidem Christi conferri nobis hanc benedictionem. [C] Atque in hunc sensum
interpretatur Theophylactus, quem nuper Athanasium falso fecerunt. [D] Nam is
legit n Xrist Ijso.
49 Idem vindicaret Die Echtheit des Epheserbriefes ist bis heute nicht unumstritten.
Nach dem Konsens der kritischen Forschung
gelten sieben der dreizehn (mit Hebr. vierzehn) Paulusbriefe als authentisch. Wegen der
Abweichungen was Stil, Sprache und theologische Inhalte betrifft, wird an der Echtheit
der Briefe an die Epheser bzw. Kolosser
gezweifelt. Cf. Der Neue Pauly 9, 433434, s.v.
Paulus, der Apostel I.C.1.
Plut. 469 ergibt sich, dass napdoton (nantapdoton) de facto das Anakoluth bezeichnet. Er. selbst erlutert das Anapodoton in
Ep. 1334, ll. 873878 folgendermassen: Hoc
vicium quod napdoton Graeci vocant,
potissimum accidit his qui longo circuitu vix
tandem absoluunt orationem si quis dicat
Non licuit ad te scribere, post multis in medio
interiectis tandem subiiciat variis negociis
occupatus: quasi praecessisset Non potui ad te
scribere (nach Hovingh, ASD VI, 6, pp.
2021, den Lemmata anantapodoton und
anapodoton. Siehe auch: ASD VI, 8, p. 247,
n.l. 573 zu 1. Cor. 12, 28; ASD VI, 8, p. 449,
n.l. 41 zu 2. Cor. 11, 6).
10 Qui sunt Ephesi Nov. Test.: qui agunt [agitis
A] Ephesi. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 12.
10 Tov Efsw So auch die heutigen Ausgaben, die Ortsangabe n Efsw aber ist
umstritten, weil The words n Efsw are
absent from several important witnesses as
well as from manuscripts mentioned by Basil
and the text used by Origen etc. Metzger,
Commentary ad loc. p. 532.
1011 Quod Ephesi Siehe Er.' bersetzung im
Nov. Test. A (agitis).
11 Est Asiae Siehe Theophyl. Argumentum
Epistolae ad Ephesios, Migne PG 124, 1032:
Efesov mjtrpoliv mn sti tv A
sav.
12 quae dicitur Er. spricht auch von Asia
minor in einem Zusatz E der Annot. in Rom.
16, 5, LB VI, 652E: Caeterum constat quoties Asia dicitur absolute, partem Asiae minoris significari, in qua est Ephesus und in der
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor (Basel, 1525),
LB IX, 745A: [Sutor] non intelligens eam
Asiae minoris partem proprie dici Asiam, in
qua est Ephesus. Siehe auch Annot. in Act.
16, 6, ASD VI, 6, p. 276, ll. 228232.
13 Gratia vobis et pax So auch Vg. und Nov. Test.
13 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2,
Migne PL 26, 473C474A: Siue ambo ad
vtrumque, hoc est et gratia et pax, tam ad
Deum Patrem quam ad Dominum nostrum
Iesum Christum, siue ad singulos referenda
sunt singula, vt gratia ad Deum Patrem, pax
vero referatur ad Christum. Siquidem statim
sequitur In laudem gloriae gratiae suae, in qua
glorificauit nos in dilecto, vt gratia Patris in eo
sit, quod Filium pro salute nostra dignatus est
mittere. Pax vero Filii in eo, quod per ipsum
Patri reconciliati sumus. Er. paraphrasiert
und zitiert teilweise die Hier.Stelle (ll. 1317).
17 Hieronymo Siehe die vorangehende Anm.
Hier. zitiert Eph. 1, 6, mit der Lesart glorificauit, die von Er. l. 18 durch die Lesart gratificauit ersetzt ist (gratificauit: glorificauit v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc.).
20 Benedictus Deus So auch Vg. un Nov. Test.
163
2023 Bifariam Hieronymus Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 3, Migne PL 26, 475BC: Dupliciter
autem legendum: Benedictus Deus et Pater
Domini nostri Iesu Christi, vt sit benedictus
Deus qui vniuersorum conditor est, et hucusque distinctio; deinceps inferatur: Qui est et
Pater Domini nostri Iesu Christi; vel ita vt
Deus et Pater ad Dominum nostrum in commune referatur. Benedictus Deus eius qui
assumptus est hominis, et Pater eius, qui in
principio apud Deum fuit Deus Verbum.
21 diastole Diastol wird als grammatischer
Fachausdruck fr die Dehnung einer von
Natur kurzen Silbe verwendet, bedeutet aber
auch Unterscheidungszeichen, Interpunktion
(nach Pape s.v.). Nach LiddellScott (u.a.):
comma; distinction.
24 In Christo Nov. Test.: in coelestibus
Christo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
495, n. 32.
24 En tov pouranoiv Xrist In den heutigen
Ausgaben: n Xrist. Er. lsst n nach der
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 248r aus.
25 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 3,
CSEL 81, 3, p. 72, l. 10, Vogels hat <in caelestibus in Christo> zur Stelle nachgetragen (vgl.
Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad
loc.). Auch in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV,
p. 939B und ed. pr. 1492, fo n3v, col. 1, fehlt in
caelestibus in Christo. Man beachte, bei
Ambrosiaster fehle also mehr als in Christo,
cf. ll. 2526 (Ambrosius Christo).
26 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 3,
Migne PL 26, 474A (im Lemma); 475B.
29 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1, 3,
Migne PG 124, 1036B: En Xrist Ijso.
Toutsti, di Ijso Xristo mn eloga.
Die Prposition n kann u.a. die persnliche
Ttigkeit bezeichnen (BlassDebrunner 219.1).
Zum weiteren Gebrauch dieser Prposition:
BlassDebrunner 218220 (cf. ASD VI, 8, p.
45, n.l. 90 zu 1. Cor. 1, 10). Man beachte brigens, dass die Formel n Xrist (kurw) oft
unbestimmter Deutung ist (BlassDebrunner
2194 mit Literaturhinweisen); nach Theophyl.
aber handelt es sich hier um die persnliche
Ttigkeit: di Ijso Xristo. Persona bersetzt: In Christo Iesu. Hoc est per Christum
nobis benedictio ista obuenit (fo cxxiiir).
29 quem fecerunt Mehrmals erwhnt Er.
schon in Zustzen B seine Entdeckung: Der
lateinische Athanasius sei Theophylactus (in
B noch Vulgarius genannt). Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 12, 27, ASD VI, 8, p. 244 sq.
ll. 559560: [Theophylactus / Vulgarius]
quem versum Latine falsissimo Athanasii
titulo quidam aediderant. Siehe dazu: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 131, n.l. 437.
2930 Nam Ijso Cf. die n.l. 29 angefhrte
Theophyl.Stelle.
164
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
31 Ante mundi constitutionem Nov. Test.: antequam iacerentur fundamenta mundi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 495 sq. n. 42 und
ASD VI, 2, p. 179, n. 243 zu Ioh. 17, 24.
31 Pr katabolv So auch die heutigen Ausgaben.
33 Hieronymus Hier. stellt fest, es gebe beim
bersetzen ein Problem: Comm. in Eph. I, 1,
4, Migne PL 26, 475C476A: Vnde et nos
propter paupertatem linguae et rerum nouitatem conabimur non tam verbum transferre de verbo, quod impossibile est, quam
vim verbi quodam explicare circuitu und
benutzt demzufolge eine Metapher: hi qui
aedium futurarum prima iaciunt fundamenta
katabebljknai, id est deorsum initia fundamentorum iecisse dicuntur. Volens itaque
Paulus ostendere quod Deus vniuersa sit
machinatus ex nihilo kataboln, id est
initium fundamenti ad eum retulit.
33 Et immaculati Nov. Test.: et irreprehensibiles. Wenn Stunica auch an Er.' bersetzung
165
und ihrer bersetzung: ASD VI, 2, p. 250, n.
283 zu Act. 4, 28; p. 390, n. 263 zu Act. 17, 26;
ASD VI, 3, p. 100, n. 294 zu Rom. 8, 29.
44 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478B: Superior [proorsav]
quippe sermo ad eos refertur qui antea non
fuerunt, et priusquam fierent, de his cogitatum est, et postea substiterunt. Inferior
[risqntov] vero de eo quem nulla cogitatio,
voluntas nulla praecessit, sed semper fuit, et
nunquam vt esset, accepit exordium. Vnde
recte nunc de his qui cum ante non essent,
postea substiterunt, dicitur proorisqntev. De
Filio vero, hoc est de Domino nostro Iesu
Christo, in alio loco [Rom. 1, 4] scriptum
e<s>t risqntov, quia semper cum Patre fuit
et nunquam eum, vt esset, voluntas paterna
praecessit.
50 epistola ad Romanos Siehe Rom. 1, 4 und oben
n.ll. 4344.
51 In filiorum Nov. Test.: vt adoptaret in
filios [in adoptionem filiorum A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 496, n. 51.
52 superius Er. meint wahrscheinlich Annot. in
Rom. 8, 15 (LB VI, 602D): Pro tribus vocibus
vna est apud Graecos uoqesav, quae vox filiorum adoptionem significat. Imo adoptionem eorum qui natura filii non sunt, in
locum filiorum. [D] Nam adoptantur et
nepotes, licet haec sit adoptio charissima.
Siehe zu dieser Rom.Stelle: ASD VI, 3, p. 95,
n. 152 zu Rom. 8, 15 und n.ll. 988989 zu Gal.
4, 5.
53 Nam adoptantur Wie an der zitierten
Stelle Annot. in Rom. 8, 15 (cf. die vorangehende Anm.) gibt es hier einen Zusatz D zur
adoptio. Die Wendung adoptio filiorum in
Rom. 8, 15 spielt in der Kritik von Frans Titelmans eine Rolle. Siehe Er.' Resp. ad collat. iuv.
geront. (1529), LB IX, 999AC.
53 In ipsum Nov. Test.: in sese. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497, n. 52.
53 Ev atn In der Ausgabe A: ev atn, cf. app.
crit. und ASD VI, 3, p. 34, n. 273 zu Rom. 1, 27:
An mehreren Stellen der Briefe (Rom. 2.
Thess.) hat Er. 1519 im pron. pers. der dritten
Person den spiritus lenis durch den spiritus
asper ersetzt (der spiritus steht nach dem
Gebrauch der Setzer im 16. Jahrhundert meistens ber dem ersten Vokal des Diphthonges). In den heutigen Ausgaben: ev atn.
Siehe zu dieser Stelle Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 240, ll. 19, bes. ll. 16: Indicaram ev atn commodius ac mollius referri ad
Patrem quam ad Christum. Addo causam,
quod adoptio qua nos adoptauit Pater magis
nos facit fratres Christi quam filios [cf. ll.
166
LB
54
55
56
832
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
5758 Secundum propositum Nov. Test.: iuxta beneplacitum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 497,
n. 53,4. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: Paulo post
secundum propositum eius [Eph. 1, 11]; ibi vere
est graece propositum, prqesin, nunc est
secundum beneplacitum voluntatis suae
edokan. Hoc vocabulum in euangelio Lucae
transfertur bona voluntas, cum dicitur gloria in
exelsis deo et in terra pax hominibus bona voluntas, edoka [Lc. 2, 14] (Garin, p. 876, col. 2).
58 Kat tn edokan So auch die heutigen Ausgaben.
59 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478D: [Verbum edokan]
Hunc autem sermonem de Hebraico Reson
Septuaginta interpretes transtulerunt,
rebus nouis noua verba fingentes.
167
75 gratificauit Das Aktivum gratificare (statt
dep. gratificor) gehrt zur christlichen Sondersprache, cf. Mohrmann, tudes I, p. 191,
also zur spten Latinitt, cf. Souter, Glossary
s.v. Zu gratificare im NT: Kaulen 95, p.
162; 105, p. 187 und PlaterWhite 81, p. 53;
86, p. 59. Er. hat diesen Ausdruck vermutlich wegen seines nicht klassischen Charakters ersetzt. Cf. ASD VI, 3, p. 497, n. 63.
75 xartwsen Cf. Mohrmann, tudes I, p. 191:
Sans doute gratificare a t un nologisme
chrtien [cf. l. 77 vox est Latinis auribus insolens]. Xriv se traduisant par gratia, on formait d'aprs les procds usuels, un causatif
gratificare pour rendre le xaritw grec.
Cependant, il existait dj, dans la langue
commune, un verbe dponent gratificor se
montrer bienveillant, donner libralement =
xarhomai. Ce verbe dponent, qui est trs
usuel dans le latin classique, se trouve rarement chez les auteurs chrtiens.
76 kexaritwmnj Mara Lc. 1, 28. Cf. Mohrmann, tudes I, p. 192; p. 194.
7678 Quod facere Dieser Zusatz D hngt
mit der Kritik zusammen, die Lee an Er.'
bersetzung der Stelle Lc. 1, 28 im Nov. Test.
BE: gratiosa, gebt hatte. Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 124125, ll.
450473, bes. ll. 451454: non placet Leo,
quod kexaritwmnj Graecis sonet gratiosam,
aut vnice charam. Est enim participium a
verbo xaritw, quod est gratiosam facio. Sed
xaritw, inquit, in meo lexico est: gratia impleo. Quid facias, si sic habet lexicum Lei?
Er.' bersetzung und Erluterung zu Lc. 1, 28
haben Kritik von mehreren Theologen hervorgerufen. Siehe Hovingh, ASD VI, 5, p.
459, Anmerkung zu ll. 368454 (Lc. 1, 28), der
ich die Angabe ber Lees Kritik entnommen
habe. Vgl. auch die dort erwhnten Literaturhinweise: Bentley, Humanists, p. 169 sq. und
Rummel, Annotations, p. 167 sqq. etc.
78 In suo Nov. Test.: per illum dilectum [in
dilecto A; per dilectum BD] (in dilecto: in
dilecto filio suo v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 497, n. 64).
79 Filio adduntur Der Zusatz u ato findet sich in mehreren griechischen codd. vor
(cf. N27, Tischendorf ad locc. und ASD VI, 3,
p. 497, n. 64), wird aber in den Haupttext der
heutigen Ausgaben nicht aufgenommen.
Dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 532.
79 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. I, 1, 6,
Migne PL 26, 479B (Lemma, Migne: delecto,
Er.' Hier.Ausgabe, tomus IX, fo 101G: dilecto).
79 n t gapjmnw So auch die heutigen Ausgaben.
168
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
id est in eo qui dilectus est; neque enim hic est gapjtv. Ambrosius legit vt
vulgata habet aeditio, et omnino sentit de Filio. Verum eum maluit signare
nomine dilecti, vt intelligeres nos amari a Deo, non ex nostris meritis, sed ob
amorem, quo Filium prosequitur Pater, cui nos fratres esse voluit. [D] Annotauit
hoc diligenter Hieronymus non esse dictum dilecto Filio, quid enim magni si
pater diligit filium? neque dilecto pro omnibus, sed absolute dilecto in omnibus
ac prae omnibus et sine quo nemo diligitur caeterorum.
[7] [A] In re m i s s i o n e m p e c c a t o r u m . In praepositio nec est apud
Graecos nec apud Ambrosium nec apud Hieronymum, sed oportet annectere
casum accusatiuum per appositionem exponentem. Exponens enim quae sit illa
redemptio, subiecit remissionem peccatorum. Nam haec seruitus, vnde redemit nos
Christus. [D] Suffragabatur hic vterque codex Constantiensis.
[8] [A] In n o b i s . Ev mv, id est in nos. [B] In o m n i s a p i e n t i a e t
p r u d e n t i a . Haec vel ad superiora possunt referri vel ad sequentia, vt sit sensus
quam affatim effudit in nos in omni sapientia et prudentia siue notum faciens
nobis mysterium in omni sapientia et prudentia. Hieronymus posteriorem hanc
distinctionem sequitur.
[9] [A] V t n o t u m f a c e re t . Gnwrsav mn, id est patefacto siue notificato nobis mysterio. Interpres et Ambrosius, opinor, legit gnwrsai. Hieronymus
legit notum faciens, vt intelligas participium esse. Quanquam est praeteriti temporis. Quod dicam, etiamsi non admodum pertinet ad sensum, tamen haud est
meo iudicio negligendum. Videntur mihi caeteri parum animaduertisse quod
legitur in Graecorum codicibus; habent enim ad hunc modum: v persseusen
ev mv n psj sofa ka fronsei gnwrsav mn. Verbum persseusen hoc
loco positum est transitiue, hoc est exuberare fecit; alioqui participium gnwrsav
non habet vnde pendeat. Verti poterat in hunc modum de qua vbertim impartiuit nobis patefacto nobis mysterio etc. [B] Certe palam est [E] Chrysostomum
ac [B] Theophylactum ita sensisse, qui persseusen interpretans subiicit tot
stn fqnwv zxeen, id est ampliter effudit. [E] Gemino augmento auxit
gratiae magnitudinem, quum ploton nominat et addit non dwke, sed pers-
169
siue faciens nobis notum sacramentum suum
redemit gnwrsav mn (Garin, p. 876,
col. 2 p. 877, col. 1).
98 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1, 9,
CSEL 81, 3, p. 74, ll. 45: vt notum nobis
faciat mysterium, cf. unten n.l. 111.
98 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 9,
Migne PL 26, 482A: notum nobis faciens
mysterium (im Lemma), cf. n.l. 95 zu Eph. 1,
8.
102103 v mn Eph. 1, 89. So auch die heutigen Ausgaben. Nach Nov. Test. habe ich die
Lesart von A B (fronsei) statt fronsei (D E)
oder frwnsei (C ) beibehalten.
103105 Verbum pendeat Das intransitiv
verwendete perissew (cf. Bauer, s.v.
perissew 1.a und b) kommt z.B. 2. Cor.
1, 5a vor. In Er.' annotatio zur Stelle:
Perisseei, quod absolute dictum accipi
potest (Annot. in 2. Cor. 1, 5, ASD VI, 8, p.
328, ll. 2425). An der vorliegenden Stelle
ist perissew transitiv verwendet (cf. Bauer
s.v. perissew 2.a: man lese n fr die rel.
Attraktion v); Subjekt von persseusen
ist qev ka patr (Eph. 1, 3). Das Partizip
gnwrsav schliesst sich als participium
coniunctum an das Subjekt der Verbform
persseusen an.
105106 Verti mysterio Vgl. Er.' bersetzung im Nov. Test., die nicht sehr von der
hier gegebenen abweicht: de qua vbertim
nobis impartiuit [in omni sapientia et prudentia] patefacto nobis arcano [voluntatis
suae].
106 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 1, 3,
Migne PG 62, p. 14: Ka plotov ka
persseuse, toutsti ftwv zexqj.
107 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph.
1, 7, Migne PG 124, 1040A: Ora d tv
perbolv Plotov mn dqj, ka plotov
qeo ka xritov plotov. Ka ox plv
Xritov, ll v persseusen ev mv
toutstin, fqnwv zxeen. Es fllt auf, dass
Er. ll. 107108 Theophyl. im Zusatz B
griechisch anfhrt. Beim Vorbereiten der
zweiten Ausgabe B hielt Er. sich grsstenteils
in den sdlichen Niederlanden auf, wo er
den griechischen Theophylactus nicht heranziehen konnte. Erst im Mai 1518 konsultierte er offenbar vor der Drucklegung der
Ausgabe B den griechischen Theophylactustext (cf. ASD VI, 8, p. 49, n.ll. 139140 zu
1. Cor. 1, 15).
108110 Gemino persseusen Dieser
Zusatz E bezieht sich wahrscheinlich auf
Chrys., cf. das n.l. 106 angefhrte Zitat von
Chrys.
170
LB
833
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
171
126 A
nakefalaisasqai So auch die heutigen
Ausgaben. Siehe Bauer s.v. nakefalaiw:
nakefalaisasqai t pnta n t Xrist:
alles zusammenfassen in dem Christus. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Instaurare omnia in
Christo. Sciamus instaurare ab interprete
accipi pro in summam redigere siue ad
caput vel ad capita redigere; ita enim graece
habetur, nakefalaisasqai (Garin, p. 877,
col. 1).
126 recapitulari Siehe die unten n.l. 129, angefhrte Hier.Stelle.
127 oratores nakefalawsin Cf. Quint. Inst.
VI, 1, 1: Rerum repetitio et congregatio,
quae Graece dicitur nakefalawsiv, a quibusdam Latinorum enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totam simul causam
ponit ante oculos et, etiamsi per singula
minus mouerat, turba valet. Siehe Lausberg
434 (nakefalawsiv = recapitulatio). Er.
knnte die vorliegende Angabe Hier. entnommen haben, Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483D: Nam et oratores in epilogis vel ante epilogos, in fine causarum propter memoriam iudicum et eorum qui audiere
negotia, recordationem, id est nakefalawsin, solent facere, vt quae prius latius disputarant, breui postea sermone comprehendant.
129 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 10,
Migne PL 26, 483CD: Pro recapitulare in
Latinis codicibus scriptum est instaurare. Et
miror cur ipso verbo Graeco non vsi sint
translatores, cum istiusmodi licentia dialectica et philosophia sicut in Graeco habentur,
assumptae sint. Dieser Passus geht dem n.l.
127 angefhrten Zitat voran.
131 Theophylactus Theophyl. Expos ad Eph. 1, 10,
Migne PG 124, 1040C: Proqeto on
Patr nakefalaisasqai t ornia ka t
pgeia, toutsti, man kefaln piqenai psi
tn Xristn tov mn ggloiv, kat tn smaton fsin tov d nqrpoiv, kat tn
srka. Er. benutzte fr die Ausgabe B hier
vermutlich nur Personas bersetzung: quocirca proposuit deus instaurare celestia simul
et terrena, hoc est vnum caput cunctis imponere Christum, et angelis quidem quo ad
incorpoream eorum naturam, hominibus
vero pro carnis conditione (fo cxxiiiv fo
cxxiiiir).
131132 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 1, 4,
Migne PG 62, 16: Esti [nakefalawsiv] ka
tern ti djlomenon. Poon toto; Man
kefaln pasin pqjke t kat srka
Xristn, ka ggloiv ka nqrpoiv.
133 et Iudaeorum et gentium Zusatz E, jedoch
nicht bei Chrys. (oder Theophyl.).
172
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
paulo post sequuntur, et ipsum dedit caput. [D] Atque adeo Graeca vox ita sonat,
quasi dicas ad caput reuocare. [A] Qu a e i n t e r r a s u n t . T te n tov
oranov ka t p tv gv, id est [B] et [A] quae in coelis sunt et quae in terra.
Quod additur in Graecis codicibus n at, id est in ipso, nec apud Ambrosium
reperio nec apud Hieronymum. [C] Ne apud Theophylactum quidem [E] aut
Chrysostomum, [C] certe quod attinet ad enarrationem illorum. [D] Nam in
contextu addit Theophylactus. [A] Et magis quadrabat in eodem quam in ipso;
nam Graeca vox anceps est, vt intelligas in vno et eodem comprehendi vniuersa
et vniuersam omnium rerum summam ad vnum Christum reuocari et in vno
semel esse quod per partes a multis ante petebatur. [B] Nisi mauis per eundem,
vt respondeat ad id quod sequitur, in quo etc., siue per quem, vt sit sensus per
eundem instaurata omnia, per quem nos quoque sumus adsciti in sortem et communionem. [D] Iam quod nos legimus omnia in Christo, apud Theophylactum
legebatur pnta t n Xrist, id est omnia quae sunt in Christo. Quanquam
arbitror errore scribae factum.
[11] [A] So r t e vo c a t i s u m u s . Ekljrqjmen, id est sorte electi sumus.
Significat Hieronymus verbum hoc partim a sorte partim ab haereditate dici,
quod klrov ambiguum sit; Ambrosius legit sortiti sumus, hoc est in sortem et
partem haereditatis sumus adsciti. [B] In libello ad virgines legit sorte constituti
sumus. [A] Se c u n d u m p ro p o s i t u m . Non est [B] Graecis [A] edokan, sed
prqesin. Qu i o p e r a t u r o m n i a . To t pnta nergontov. Ambrosius legit
eius qui cuncta creauit, si modo scriptura vacat mendo. At Graeca vox magis sonat
eius, cuius vi et virtute fiunt omnia, [C] hoc est omnia agentis ac moderantis
[A] sicut iam saepius admonuimus; atque hoc pacto nos vertimus.
[12] Qu i a n t e s p e r a u i m u s . Projlpiktav, id est qui ante sperastis.
Hoc diuus Hieronymus refert ad praescientiam diuinam, in qua sperauimus et
135 T te scripsi [tte BE] n tov BE: t p
tov A.
136 in coelis BE: super coelos A.
152 adsciti BE: asciti A.
153154 Secundum propositum. Non est
edokan sed prqesin inter lemma Qui operatur omnia [post vertimus 157] et lemma Qui
173
151 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, l. 26.
152 In virgines Ambrosius, Exhortatio virginitatis cap. vi, 39, Migne PL 16, 363A: Vnde et
Apostolus dixit: in quo et sorte constituti
sumus.
153 Secundum propositum So auch Vg. und Nov.
Test.
153154 Non prqesin Er. spielt auf Eph. 1, 5
an: Dort hat der interpres edokan durch
propositum bersetzt (Nov. Test. beneplacitum). Er. unterscheidet also zwischen
edokan (beneplacitum) et prqesin, (propositum). Siehe n.ll. 5758 zu Eph. 1, 5.
154 Qui omnia Nov. Test.: cuius vi fiunt vniuersa (omnia operatur: operatur omnia v.l.
der alten edd. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 499, n. 115).
154 To nergontov So auch die heutigen
Ausgaben.
154 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
11, CSEL 81, 3, p. 74, ll. 2728: dei, qui vniuersa creauit. So auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 940C und ed. pr. 1492, fo
n4r, col. 1.
157 saepius Der Bedeutungsinhalt von nergw,
nrgjma usw. hat Er. mehrmals behandelt:
Annot. in 1. Cor. 12, 6, ASD VI, 8, p. 238, ll.
451453: Energjmtwn, quod non significat
simpliciter operationem, sed vim quandam
et efficaciam, qua Deus agit in nobis. Siehe
die Hinweise im Kommentar ad loc. p. 239,
n.ll. 451453 und n.ll. 357358 zu Gal. 2, 8.
158 Qui ante sperauimus Nov. Test.: qui priores
sperauimus (cf. app. crit. zur vorliegenden
Annot.Stelle: speramus in E wird wohl ein
Irrtum sein). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
500, n. 124.
158 Projlpiktav So auch die heutigen Ausgaben.
159 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 12,
Migne PL 26, 485B: Si sperauimus tantum
dixisset esset manifestior sensus eos qui
sperauerunt in Christo, sorte vocatos esse et
praedestinatos Nunc vero praepositionis
adiectio ad illam nos intelligantiam trahit, de
qua superius disputauimus [476B: Quod
autem electos nos vt essemus sancti et immaculati coram ipso, hoc est Deo, ante fabricam
mundi testatus est, ad praescientiam Dei pertinet] exponentes hoc quod scriptum est: qui
benedixit vos etc. [Eph. 1, 34] ita etiam
nunc sperasse ante dicamur in Christo ex eo
tempore quo electi et praedestinati et benedicti
sumus in coelestibus. Auch angefhrt von
Ruf. Apolog. contra Hieronymum, 31, CCSL 20,
p. 65 sq. cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13.
174
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
LB 834
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
antequam mundus conderetur, videlicet motus hac praepositione pr. [B] Theophylactus alio refert. Speramus iam nunc quae nobis contingent [D] in [B] futuro
seculo, aut sperare coepimus, pridem cum in Christum crederemus. Ambrosius
huc deflectit, vt pertineat ad apostolos, qui in Iudaismo quoque versantes tamen
spem habebant in Christo, quem ex prophetarum oraculis expectabant. [D] Id
sequitur Tertullianus libro Aduersus Marcionem quinto legens interim praesperauimus pro antesperauimus.
[13] [A] In q u o e t vo s c u m a u d i s s e t i s . En ka mev kosantev
tn lgon, id est in quo et vos qui audistis verbum. Diuus Hieronymus non
ineleganter legit in quo et vos audito verbo veritatis. Illud admonendum apud
Graecos [D] in nonnullis codicibus [A] primam esse personam [E] nos, [A] non
secundam vos. [C] Etiamsi secus legisse videntur Ambrosius et Hieronymus, vt
ex illorum | interpretatione licet coniicere. Theophylactus [D] enarrans non
declarat quid legerit, licet contextus habeat mev et mn. Aldina habebat mev
et mn mixtis personis, Hispaniensis vtrobique secundam personam. [A] Caeteri
ab hoc loco faciunt distinctionem qui ante sperauimus in Christo, deinde separatim adiiciunt in quo et vos, vt prius illud referatur ad apostolos siue Iudaeos,
secundum ad Ephesios aut gentes. At mihi videtur Paulus hoc loco subito
mutasse personam sensum magis attendens quam sermonis leges. Cum enim
dixisset vt nos essemus in laudem gloriae illius, velut exponens quos dixisset
nos, ne quis putaret eum loqui tantum de Iudaeis, continenter adiecit tov projlpiktav, quasi dicas cum nos dico, sentio omnes qui sperauerunt in Christo,
inter quos sumus et nos; atque illud nos ita dicit, vt suam personam coniungat
cum persona gentium, cum sit doctor gentium. Verum in hoc sensu nonnihil
obstrepit Graeca praepositio pr, id est ante. Nam si de vniuersis accipiatur qui
crediderant in Christum, qui erunt illi qui ante crediderunt? Nisi placet sequi
sensum Hieronymi, quem calumniatur Ruffinus vt Origenicum quiddam resi160161 Theophylactus CE: Vulgarius B.
167 mev A B D E: mev C.
168 vos A B D E: nos C.
171 vos E: nos et nostrae AC, nos D.
172173 Theophylactus mn D E: Theophylactus nobiscum facere videtur C.
175
die Polyglotte zur Stelle, fo Yiiv: umev kousantev tjv swtjrav mn (man beachte die
Akzentuierung nach der Polyglotte).
174 Caeteri Man lese den Text der Ausgabe A,
um die Fortsetzung der Abhandlung gut zu
verstehen: Illud admonendum apud Graecos
primam esse personam, non secundam: nos
et nostrae. Caeteri ab hoc loco faciunt distinctionem etc. Er. meint jeden, der nicht
nos/ nostrae, sondern vos/ vestrae liest.
178 sensum leges Siehe Annot. in Gal. 3, 10, ll.
802804: Addit Hieronymus in hoc testimonio, quemadmodum et in caeteris, magis
curae fuisse apostolo, vt sensum redderet
quam verba. Cf. Hier. Comm. in Gal. II, 3, 10
(n.l. 803, zu Gal. 3, 10 angefhrt). Vgl. Er.'
Bemerkung in Annot. 1. in Cor. 2, 9, ASD VI,
8, p. 62, ll. 369370: Porro testimonium hoc
Paulus sumpsit sententiae magis exprimens
veritatem quam verba annumerans und den
Kommentar ad loc. (p. 63, n.l. 370) und
Annot. in 1. Cor. 14, 21, ASD VI, 8, p. 278, ll.
236238 (cf. n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30).
179 vt illius Eph. 1, 12: vt simus in laudem
gloriae eius.
186 sensum Hieronymi Siehe Hier. Comm. in
Eph. I, 1, 12, Migne PL 26, 485B, n.l. 159 zu
Eph. 1, 12 angefhrt.
186187 quem resipientem Zwischen Hier. und
seinem Freund Rufinus entstand nach 392 ein
erbitterter Streit um den Origenismus. Hier.
bewunderte zwar Origenes, wollte aber nicht
dessen dogmatischen Aufstellungen seinen
Beifall bezeugen. Rufinus zeigte sich eher als
Origenisten, schrieb aber in der Vorrede zu
seiner bersetzung des Origeneswerkes Per
rxn, Hier. sei ein Anhnger des Origenes: cf.
Ruf. Praefatio in lib. I, CCSL 20, pp. 245247
(= Hier. Epist. 80, CSEL 55, pp. 102105). Siehe
Bardenhewer III, pp. 550551; pp. 633634. An
der vorliegenden Stelle meint Er. vermutlich
Rufinus' Apologia (oder Inuectiua) contra
Hieronymum, in der er u.a. Hier.' Kommentar
zu Eph. 1, 12 zitiert und ausfhrlich behandelt.
Siehe Apolog. contra Hieronymum I, 3136,
CCSL 20, pp. 6570. Laut Rufinus hat Hier.
versucht, sich hinter einem alius zu verschanzen, er wre jedoch selbst dieser alius (cap. 32).
Dann zeigt Ruf., der alius verteidige origenistische Gedanken, und am Ende folgert er:
Ostendimus interim ipsum [Hieronymum]
adserere istis electis commentariis suis et quae
damnari in alterius libris iubet: id est, quod
animae fuerint in caelestibus antequam in hoc
mundo in corporibus nascerentur (cap. 36,
CCSL 20, p. 70, ll. 1720). Siehe weiter unten
n.l. 240 und n.ll. 242243 zu Eph. 1, 17.
176
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
177
178
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
LB 835
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
in redemptionem acquisitionis siue possessionis, vt legit Hieronymus emendans vulgatam aeditionem, quae habebat: in redemptionem adoptionis. Vnde
coniicere licet nec hanc, qua vulgo vtimur, eandem fuisse cum ea quam tunc
habebat Hieronymus. Verum ille, quisquis fuit, mihi videtur interpretari voluisse
verbum alioquin anceps acquisitionis. Nam sensus est Spiritum sanctum a Deo
datum fidelibus velut arrabonem, quo certum scirent fore vt aliqando vindicaret
sibi possessionem suam, quam redemptione acquisierat. [B] Proinde nos vertimus
in redemptionem acquisitae possessionis. Rem enim quae acquirebatur ac parabatur acquisitionem vocat vt nos possessionem rem possessam.
[15] [A] Au d i e n s f i d e m . A
kosav, id est audita fide vestra. |
[16] C e s s o g r a t i a s a g e n s . Graecam figuram vertit; dicendum erat
Latine non cesso gratias agere atque ita legit Hieronymus. Ambrosius legit gratias agendo. Me m o r i a m ve s t r i . Cur non mentionem vestri, mnean mn,
quandoquidem orantes cum Deo colloquimur?
[17] De u s Do m i n i n o s t r i . O qev to kurou mn. Hic palam est
Patrem vocari Deum Iesu Christi, quod in aliis erat ambiguum. In a g n i t i o n e m . En pignsei, id est in agnitione, [B] quemadmodum legit Ambrosius
atque item Hieronymus annotans emphasin vocis agnitionis, qua agnoscimus
olim cognita, sed quae nosse desierimus aliquandiu, [D] cum gnsiv sit eorum
quae prius incognita nosse coeperimus. [B] Et subindicat hic nescio quid Platonicum ex Origenis, ni fallor, sententia [D] de Patre prius cognito, cuius per reuelationem spiritus denuo coeperimus recordari. Verum nihil erat hic opus fabula
Platonica. Philosophi cognoscebant Deum, sed non agnoscebant, hoc est non
amplectebantur, quemadmodum multi filii cognoscunt quidem patrem, sed non
agnoscunt; et his congruunt quae sequuntur illuminatos oculos cordis. Nam ante
videntes non videbant.
[18] [A] Il l u m i n a t o s o c u l o s . Totus hic sermonis contextus parum
cohaeret, in quo tamen admiror laborare Hieronymum, vt Paulum defendat
aduersus eos, qui illum calumniabantur, quod imperitus esset Graecanici sermo225 nec A B D E: ne C.
238239 In agnitionem agnitione inter
179
quia: Quidam haec dicunt, puto me satis
euidenter in superioribus docuisse quod, si
quando ponit quia Quidam dicat vel alius
dicat iste [sc. Hier.] ipse sit quidam vel
alius, cf. n.ll. 186187 zu Eph. 1, 13. Es fllt
auf, dass auch Er. quidam fr Hier. hlt.
240 emphasin Dazu n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
242243 quid sententia Nach Orig. waren die
Menschenseelen von Ewigkeit her durch den
Sohn geschaffen. Die Seelen aber sind von
Gott abgefallen und dieser Fall war der Anlass
zur Erschaffung der Sinnenwelt. Von dem
Glauben kann die Seele sich zur Gnosis erheben, indem sie in den Geist der Schrift eindringt. Einfluss vom Platonismus (und Gnostizismus) ist in Origenes' Auffassungen
evident nachweisbar (cf. ll. 242243 quid Platonicum; ll. 244245 fabula Platonica). Siehe
Bardenhewer II, pp. 186188, auf den ich
mich hier sttze.
247 illuminatos oculos cordis Eph. 1, 18.
249 Illuminatos oculos So auch Vg. und Nov.
Test.
249254 Totus confessioni Sowohl bei Hier.
als auch bei Er. sind die Sprachkenntnisse von
Paulus mehrmals Diskussionsgegenstand.
Anlsslich 2. Cor. 11, 6 (et si imperitus sermone, sed non scientia) erwhnt Er. wie an
der vorliegenden Stelle die (vermeintliche?)
Inkonsistenz der Aussagen von Hier. cf.
Annot. in 2. Cor. 11, 6, ASD VI, 8, p. 446 sqq.
ll. 3742: Hieronymus hac in re varius est
compluribus locis clamans Paulum Graeci
sermonis elegantioris ignarum fuisse Rursus alias in diuersum declamat. Ein positives
Urteil ber Paulus' Griechischkenntnisse ist
bei Hier. kaum nachweisbar: Vielleicht
Comm. in Gal. II, 4, 24a, CCSL 77A, p. 139, ll.
2223 = Migne PL 26, 416C: Ex quibus et
aliis euidens est Paulum non ignorasse litteras
saeculares. Dazu: ASD VI, 8, p. 447, n.ll.
3744 und p. 448 sq. n.l. 38.
250252 Hieronymum scateret Cf. Hier.
Comm. in Eph. I, 1, 1518, Migne PL 26,
488AB: Licet verbi ad verbum expressa
translatio possit apostolum diligenti excusare lectori, quod videatur omnis sententiae
scatere contextus et soloecismus fieri, tamen
et in Graeco vitium sonat. Vnde et nos
Graecis potius calumniatoribus respondentes conabimur ita iuxta sensum temperare
ordinem lectionis, vt dicamus: Audiens etc.
cf. l. 255 sqq. Eigentlich verteidigt Hier.
Paulus' Griechischkenntnisse nicht wirklich
(tamen et in Graeco vitium sonat), er
versucht eher nur, Paulus' Gedankengang
klar zu machen.
180
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
nis, vt qui soloecismis scateret, cum alias saepenumero ipse fateatur illum Graece
nescisse, idque defendat aduersus eos, qui quod Paulus scripserat etsi imperitus
sermone, nolunt modestiae tribui, sed verae confessioni. Putat autem lectionis
ordinem ad hunc modum reddi posse: Audiens fidem vestram in Domino Iesu et in
omnes sanctos eius vidensque excellentiam fidei vestrae in Dominum et in omnes
sanctos eius, non cesso gratias agere et memoriam vestri facere in orationibus meis, vt
Domini nostri Iesu Christi Deus Pater, Pater autem gloriae, det vobis spiritum
sapientiae et reuelationis. Porro quod sequitur illuminatos oculos cordis vestri, ita
per hyperbaton reddi posse putat, quapropter et ego audiens fidem vestram in
Domino Iesu, in agnitionem eius illuminatos oculos cordis vestri, non cesso gratias
agere pro vobis, memoriam vestri facere in orationibus meis, vt Deus Domini nostri
Iesu Christi, Pater gloriae, det vobis spiritum sapientiae et reuelationis etc. At
Ambrosius illuminatos oculos refert ad [B] verbum [A] det. Addit enim de suo
illuminatos habere oculos. [D] Mirum autem quur [E] Chrysostomus ac [D]
Theophylactus hic nullum senserint scrupulum aut, si senserunt, dissimularint.
[A] C o rd i s ve s t r i . Dianoav mn, id est mentis vestrae.
[19] Su p e re m i n e n s m a g n i t u d o. T perbllon mgeqov, id est sublimis magnitudo, vt Hieronymus, excelsa magnitudo, vt legit Ambrosius. Op e r a t i o n e m p o t e n t i a e v i r t u t i s e i u s . Kat tn nrgeian to krtouv tv
sxov ato, id est secundum efficaciam seu vim potentiae fortitudinis siue
roboris eius; nam est energia. Ac mox repetit nrgjsen, quod nos vertimus
exercuit, non vt voluimus, quod aiunt, sed vt potuimus.
[20] Su s c i t a n s e u m . Egerav atn, id est suscitato eo. Et c o n s t i t u e n s . Ka kqisen, id est sedere fecit. Hieronymus legit sedere eum faciens,
Ambrosius collocauit. [D] Nam Graeca vox alias neutralem alias transitiuam habet
significationem.
[21] [C] Et v i r t u t e m e t d o m i n a t i o n e m . Virtus hic est dnamiv, non
ret; et dominatio est kuritjv, quod autoritatem sonat ac ius possidentis.
Atque id magis exprimit Latinis dominium quam dominatio. Neque enim de
angelis loquitur tantum, sed in genere de vniuersis.
255 Audiens BE: Audient A.
266 senserint senserunt, dissimularint E:
senserit sensit, dissimularit D.
181
AN III 11 = cod. 2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3,
p. 503, n. 207).
275 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2021
(Lemma), Migne PL 26, 490B.
276 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
20, CSEL 81, 3, p. 77, ll. 78 (conlocauit).
276277 Nam significationem Siehe die Belegstellen bei Bauer s.v. kaqhw 1. und 2. Cf. auch
BlassDebrunner 10135. Er. nennt die intransitive Bedeutung neutralis, zwischen dem genus
activum und dem genus passivum. Dazu:
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi
(FuchsWeijersGumbert), vol. 5, s.v. neutralis
2.b.: neutralis, terminus technicus der Grammatik, neutral, d.h. weder aktiv, noch passiv.
278 Et virtutem et dominationem Nov. Test.: et
virtutem et dominium. Zur bersetzung
dominium: ASD VI, 3, p. 503, n. 213.
278279 Virtus ret Mehrmals hat Er. die
Bedeutung von virtus behandelt, cf. Annot. in
1. Cor. 1, 18, ASD VI, 8, p. 52, l. 181: Dei virtus
est. Dnamiv, vt opponatur infirmitati et impotentiae; Annot. in 1. Cor. 5, 4, ASD VI, 8, p.
96, ll. 946947: De virtute quae hic potestatem aut vim significat, non probitatem,
crebro iam admonuimus, cf. p. 97, n.l. 947
und ASD VI, 8, p. 407, n.ll. 346347 zu 2. Cor.
8, 3. Zu virtus im NT: Bentley, Humanists, p.
167 sq.; virtus in der Vg.: Kaulen 12, p. 28.
279281 et dominatio vniuersis Der vorliegende Zusatz C (ll. 278281, bes. ll. 279281)
hngt mit Er.' bersetzung dominium statt
dominationem zusammen; Stunica hlt Er.'
nderung fr unntig. Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 204, ll. 666672:
Pro dominatione, quod Grecis est kuritjv,
verti dominium, nimirum id sequutus, quod
dominium magis exprimat Grecam vocem,
quae sonat ius possidentis. Nam dominatio
potest esse tyranni. Stunica putat vtriusque
vocis parem esse vim, et indignatur priorem
mutatam, quod iam esset recepta pro ordine
angelico. Atque ego non puto angelicos ordines esse tam morosos, vt indigne ferant
pro dominatione dici dominium. Cf. den
Kommentar ad loc. p. 204 sq. n.l. 670. Zum
Begriff dominatio, kuritjv: Col. 1, 16: quia
in ipso condita sunt vniuersa in caelis et in
terra, visibilia et inuisibilia siue throni siue
dominationes etc. Vgl. ThWNT 3, p. 1096,
ll. 2429, s.v. kuritjv: Im NT zunchst
Bezeichnung der Glieder einer Engelklasse
Diese Mchte erscheinen stets im Plural
(Werner Foerster). Laut Bauer s.v. kuritjv 3.
ist auch hier die Rede von einer bestimmten
Klasse der Engelmchten (d.h. Trger einer
Herrschaftsmacht).
182
282
283
284
285
286
287
288
289
LB 836
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
[1]
Stelle: Vulgus legit: Super omnem ecclesiam, cum sensus sit, Christum esse summum
caput ecclesiae suae, praefectum omnibus, vt
cui data sit omnis potestas (fo Oo3v).
283 Upr pnta t kkljsa So auch die heutigen Ausgaben.
283285 super vniuersis Siehe Valla, Annot. ad
loc.: Et ipsum dedit caput super omnem
ecclesiam. Super omnia ecclesiae legendum
est, vt sit datiui casus ecclesiae, vt fuerit ad
sensus lucem sic transferendum: Et ipsum
super omnia caput dedit ecclesiae, pr
pnta t kkljsa (Garin, p. 877, col. 1).
285 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 2223,
Migne PL 26, 492B: et ipsum dedit caput
super omnia ecclesiae (im Lemma), so auch
493A und 494B. Siehe den Kommentar ad
loc. 493A494D.
286 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 1,
22, CSEL 81, 3, p. 78, l. 8: ipsum dedit
<caput> super omnem ecclesiam.
286 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
22, Migne PG 124, 1049A: T d pr pnta
toto djlo, ti kefaln dwken cjln ka
pr pnta osan, pr gglouv, pr
rxagglouv. Fr diesen Zusatz B hat Er. vermutlich nur Personas bersetzung benutzt:
supra omnem autem illud pretendit, videlicet quod caput ipsum qui Christus est, a deo
celsissimum fecerit, vt omnia superet magnitudine, quin et angelos ipsos atque archangelos longo interuallo excedit (fo cxxvr cxxvv).
289 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: Upr pnta, fjs. T stin
pr pnta; J tn nta pr pnta t rmena ka t noomena Xristn pr pnta
t gaq toto pepojke t tn un donai
kefaln.
292293 codex Constantiensis Einer der beiden
codd. aus Konstanz, dazu: n.l. 10 zu Gal. 1, 3;
n.l. 675 zu Gal. 3, 1.
294 Et plenitudo Nov. Test.: complementum
[plenitudo A] (plenitudo: et plenitudo v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
504, n. 232).
295 Nec Donatiani Zu den von Er. herangezogenen codd. der Bibliothek von Sankt
Donatian in Brgge: n.l. 727 zu Gal. 3, 1.
295296 vterque Constantiensis Cf. n.ll.
292293 zu Eph. 1, 22.
296297 Et sequuntur Siehe ASD VI, 3, p.
504, n. 232.
297298 Qui adimpletur Nov. Test.: qui
omnia in omnibus adimplet.
298 T plrwma pljroumnou (t pnta:
pnta v.l. z.B. in Basler Hs. AN III 11 = cod.
2817, fo 250v, cf. ASD VI, 3, p. 504, n. 233;
183
psin: psi in AN III 11 loc. cit.). Man beachte,
dass Er. die Lesart t pnta, l. 304 erwhnt.
300301 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1,
2223, Migne PL 26, 494B: Plenitudo eius
qui omnia in omnibus adimpletur. Quod quidem sic accipiendum, quemadmodum et
illud: Tunc subiicietur ei qui sibi subiecit
omnia, vt sit Deus omnia in omnibus [1. Cor.
15, 28]. Nunc enim Deus per partes in singulis est Cum autem in finem rerum et consummatione mundi ei fuerint vniuersa subiecta, adimplebitur omnia in omnibus, vt
iuxta id quod Deus est cunctis virtutibus plenus, omnia in omnibus adimpleatur et sint
vniuersi habentes omnia, quae ante singula
singuli possidebant etc.
304305 vt kat Vgl. n.ll. 468469 zu Gal.
6, 6.
307 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 3, 2,
Migne PG 62, 26: T fjs; t plrwma to
Xristo kkljsa. Ka gr plrwma
kefalv sma, ka plrwma smatov kefal
Plrwma fjs, toutsti, oon kefal
pljrotai par to smatov Di pntwn
on pljrotai t sma ato. Tte pljrotai kefal, tte tleion sma gnetai, tan
mo pntev men sunjmmnoi ka sugkekolljmnoi.
307 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 1,
23, Migne PG 124, 1049B: kkljsa
plrwm sti to Xristo Pljrotai gr
Xristv ktl. 1049C: Tte gr pljrotai
kefal mn Xristv, toutsti lambnei
tleion t sma, tan mo pntev men
nwmnoi ka sugkekolljmnoi. Nach der
bersetzung von Persona: ecclesia ipsa
Christi perfectio est Christus namque perficitur Tunc etiam perficitur Christi corpus, cum omnes vnanimes sumus et caritate
coniuncti (fo cxxvv).
310 Et vos conuiuificauit Nov. Test.: Et vos
[quum essetis mortui]. Durch die Auslassung des Wortes conuiuificauit gibt Er. im
Nov. Test. den Text wieder, wie die heutigen
Vg.Ausgaben, wie Hieronymus und Ambrosiaster (siehe unten). Conuiuificauit ist eine
v.l. der alten edd. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 504 sq. n. 11. Conuiuificauit wurde in die Liste Quae sint addita aufgenommen (Ausgabe D, fo Oo5v).
310326 [app. crit.] Der Text der Ausgabe A wird
nach den Zustzen B, D, B und E (ll. 311325)
erst ll. 325326 fortgesetzt (Caeterum accusatiuus etc.). Das Lemma Et vos conuiuificauit
stand in der Ausgabe A nach dem Lemma
Quum essetis (nach l. 333 peruentum est).
184
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
LB 837
350
351
352
inuenio in Graeco codice [B] nec apud Hieronymum nec Ambrosium nec in
vetusto codice [D] S. Donatiani nec in vtroque Constantiensi, [B] vnde miror
quomodo in vulgatos libros irrepserit, nisi forte sumptum est ex commentatione
Thomae Aquinatis [E] aut Hieronymi, qui sermonem huius loci ordinans putat
conuiuificauit esse subaudiendum quasi bis positum sit propter hyperbaton prolixius. Sic enim loquitur: Et vos, quum mortui essetis delictis et peccatis vestris,
conuiuificauit Christo Deus qui diues est in misericordia propter multam charitatem
suam qua dilexit nos; et quum essetis mortui delictis, in quibus aliquando ambulauimus secundum seculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur in filiis diffidentiae, in quibus et nos omnes conuersati sumus
aliquando in desideriis carnis nostrae, facientes voluntates carnis et mentium, et eramus natura filii irae, conuiuificauit nos Christo, vt p koino subaudiatur quasi bis
dictum et nos. Conuiuificauit nos Christo. Ita Hieronymus. Quod igitur erat subaudiendum aliquis adiecit in contextum. Hyperbati longioris ambitum ipse correxit apostolus dicens, Deus autem qui diues est etc. [A] Caeterum accusatiuus vos
referri poterat ad verbum superius dedit, [B] dedit illum caput, vos membra, sed
vero propius est huc repetendum ex hyperbato, de quo paulo inferius dicemus.
[A] Qu u m e s s e t i s m o r t u i d e l i c t i s e t p e c c a t i s . [C] Dubitari posset [A]
datiui sint an ablatiui, quasi dicas tibi mortuus sum, tametsi diuus Hieronymus
ita videtur accipere, quasi [C] Graecis [A] sit datiuus instrumenti, hoc est mortui
per peccatum. Quod hic vertit delictum Graece est parptwma; quod Hieronymus existimat esse primum illum lapsum ad peccandum. Nam peccatum est
Graece marta, quod grauius esse putat, cum ad ipsum facinus peruentum est.
Pe c c a t i s ve s t r i s . Vestris redundat [D] iuxta Graecorum exemplaria. Loquitur
enim in genere de peccatis quae mortem adferunt omnibus. Noue dixit mortui
peccatis, quum alias vocet mortuos peccato in quibus extinctum est peccatum.
Hic mortui dicuntur peccatis quos occidit peccatum. Porro hoc magis redundat
pronomen vestris, quod sequitur in quibus aliquando ambulastis.
[2] [A] Po t e s t a t i s a e r i s h u i u s s p i r i t u s . Kat tn rxonta tv
zousav to rov to pnematov. Bifariam accipi potest, vt per appositionem
cohaereat aer cum spiritu, potestatis aeris, qui quidem est spiritus. Atque vt sic
accipiamus, inuitat articulus to: to pnematov. Sic enim per articulum solent
interpretari Graeci. Verum obstrepit nonnihil quod sequitur to nergontov.
Nec enim hic aer agit quicquam in filiis inobedientiae, sed instigatio diaboli.
Proinde praestiterit ita legere iuxta principem, cui ius et potestas est aeris, et spiritus illius qui agit in filiis diffidentiae, vt aerem intelligas hanc infimam orbis
partem, in qua sola regnat ille non veluti dominus, cum Christus dominus sit
omnium, | sed vt tyrannus et non nisi nostro vicio potens. Deinde spiritum accipias affectum mundanum diuersum ab illo coelesti spiritu Christi nihil amantis
nisi coelestia; et vtrunque genitiuum aeris et spiritus referas ad tertium qui praecessit potestatis, quae quidem hic non est dnamiv, sed zousa, vt ius et autoritatem intelligamus. Caeterum huius pronomen interpres addidit de suo, cum non
313 libros D E: codices B C.
185
186
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
sit apud Graecos, ne apud Hieronymum quidem, [D] quanquam ante praecessit
mundi huius, ksmou totou. [A] In f i l i o s d i f f i d e n t i a e . En uov peiqeav,
id est in filiis inobedientiae siue immorigeris [C] aut, vt vertit Cyprianus,
contumacibus. [A] Est enim filiorum proprium esse dicto audientes ac morigeros
parentibus. [C] De tropo iam saepius admonuimus: filii inobedientiae pro filiis
inobedientibus, vt paulo ante Pater gloriae pro Pater gloriosus. [D] In nonnullis
codicibus deprauatum erat in filios diffidentiae.
[3] [A] Fa c i e n t e s vo l u n t a t e m . Qelmata, id est voluntates; nam
affectus varii sunt. Caeterum in multis codicibus deprauauerant voluptates pro
voluntates. Et c o g i t a t i o n u m . Ka tn dianoin. Hieronymus magis videtur
probare et mentium, distinguens peccata carnis et mentium, quod illa sint crassiora veluti libido, gula, ebrietas, haec animi magis velut haeresis. Ambrosius legit
consiliorum. Na t u r a f i l i i i r a e . Fsei. Pro quo quidam verterant omnino, vt
indicat Hieronymus, quod Graeca vox sit ambigua. [C] Et Theophylactus admonet natura positum pro vere ac proprie. Quemadmodum dicimus hominem [D]
natura [C] miserum, qui sic est addictus miseriae, vt nolit effugere, si possit. [E]
Chrysostomus addit, sicut ex homine natus nihil aliud est quam homo, ita nos
nihil aliud quam filii irae. [A] Mihi videtur naturam opposuisse gratiae, quia paulo
post sequitur gratia salui facti estis. Ira erat nostrae naturae siue natiuitatis. Salus
erat gratiae et ob id Christo imputanda, non nobisipsis.
[4] Pro p t e r n i m i a m . Di polln, id est propter multam et ita legit
Hieronymus ac Ambrosius. Alioqui nimium dicitur quod sit immodicum.
[5] Et q u u m e s s e m u s . Ka ntav, id est etiam quum essemus, [B] vt
coniunctio quae apud Latinos et Graecos geminam vim habet, non copulet, sed
exaggeret. [A] Mo r t u i p e c c a t i s . Vitasset ambiguitatem, si dixisset mortui
per peccata; nam alioqui Paulus vocat mortuos peccato qui iam non peccant, [D]
quemadmodum paulo ante admonuimus. Ambrosius hoc loco non addidit peccatis, tantum legit quum mortui essemus.
354 filios E: filiis AD.
362365 Et cogitationum consiliorum inter
lemma Natura filii irae [post nobisipsis 372] et
187
366 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498C: Quidam pro eo quod
nunc exposuimus: Et eramus natura filii irae,
pro natura, prorsus siue omnino, quia verbum
fsei ambiguum est, transtulerunt. Siehe
die folgende Anm. (fsei adverbial verwendet).
366 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
3, Migne PG 124, 1053A: T d fsei, nt
to ljqv ka gnjswv. Nach Personas
bersetzung: natura autem, hoc est vere et
proprie (fo cxxvir).
369 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 32: Wsper gr nqrpou n
tknon, fsei nqrwpv stin, otw ka mev
rgv tkna men.
370371 paulo post Eph. 2, 5: gratia estis saluati
(gratia salui facti estis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
373 Propter nimiam Nov. Test.: propter multam. Siehe Valla, Annot. ad loc.: Cur ais
nimiam cum graece legas multam, polln?
(Garin p. 877, col. 1). Cf. ASD VI, 3, p. 506,
n. 42.
373 Di polln Er. zitiert ungenau: di tn
polln [gpjn], sowohl in den heutigen
Ausgaben, als auch im Nov. Test. Vgl. n.l. 354
zu Eph. 2, 2.
374 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495A (Lemma).
374 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 80, l. 27 (propter multam
misericordiam: propter multam caritatem, in
Er.' Ambrosiusausgabe, 1527, tomus IV, p.
942C).
375 Et quum essemus Nov. Test.: etiam quum
essemus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
506, n. 51; ASD VI, 2, p. 76 sq. n. 361 zu Ioh.
6, 36.
375 Ka ntav So auch die heutigen Ausgaben.
375377 vt exaggeret Wie Er. sagt werden et
und ka (abgesehen von ihrer Bedeutung als
Verbindungspartikel: und) auch steigernd
gebraucht (sogar, auch, selbst). Siehe
LewisShort s.v. et II.A; Pape s.v. ka B.2.
377 Mortui peccatis Nov. Test.: mortui per
delicta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 506,
n. 52.
378 Paulus Siehe Rom. 6, 11: ita et vos existimate vos mortuos quidem esse peccato. Cf.
n.l. 336 zu Eph. 2, 1.
379 paulo ante Siehe Annot. in Eph. 2, 1, ll.
335337 (Noue peccatum), wie vorliegende
Anm. (quemadmodum etc.) ein Zusatz D.
379 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
5, CSEL 81, 3, p. 81, l. 7.
188
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
LB 838
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
indoctis scriptoribus additam et vitium inoleuisse paulatim, aut ab ipso Paulo, qui erat
imperitus sermone et non scientia [2. Cor. 11,
6], superflue vsurpatam. Auf dieselbe Stelle
von Hier. spielt Er. unten, Annot. in Eph. 2, 5,
ll. 408410, an.
382383 ab ipso sermonis Zum von Hier.
(und Er.) mehrmals behandelten Thema der
Sprachkenntnisse von Paulus: ASD VI, 8, p.
447, n.ll. 3744 zu 2. Cor. 11, 6, siehe auch
n.ll. 249254 und n.l. 252 zu Eph. 1, 18.
383384 sed causalem Hier. meint vermutlich, er habe statt autem in seiner Vorlage
enim gelesen. Siehe die folgende Anm. und
WordsworthWhite zu Eph 2, 4.
384385 Fortasse enim Im NT gibt es mehrmals diese Verwechslung: 1. Cor. 7, 7 (d: gr
v.l.; Vg. autem: enim v.l.). Siehe auch Annot.
in 2. Cor. 12, 1, ASD VI, 8, p. 460, ll. 262263:
Neque enim apud Graecos est hoc loco
autem, d, sed gr, enim mire consentientibus exemplaribus und p. 461, n.l. 262. Zur
vorliegenden Verwechslung: unten Annot. in
Eph. 2, 5, ll. 408410.
385386 opponitur exaggerarat Eph. 2, 13.
389 Conuiuificauit Christo Nov. Test.: conuiuificauit nos vna cum Christo (Christo: in
Christo v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 506, n. 53). Zur bersetzung vna cum: ASD VI, 2, p. 221, n. 225 zu
Act. 1, 22. Er. hat offenbar eine Prferenz fr
das mit Nachdruck verwendete vna cum.
389390 Neque codicibus Eigentlich: [ka
ntav] mv [nekrov ] sunehwopojsen
ktl. Siehe zur Prposition in / n die folgende
Anm.
390391 sunehwopojse t Xrist (sunehwopojsen t Xrist: sunehwopojsen n t
Xrist v.l. dazu ASD VI, 3, p. 506, n. 53 und
Metzger, Commentary ad loc. p. 533).
392 Augustinus Aug. Contra Faust. XI, 8, CSEL
25, p. 327, l. 1 und ll. 23: conuiuificauit nos
Christo. So auch in der Aug.Ausgabe
15281529, tomus IV, p. 175B (Er. benutzte
aber eine Handschrift, cf. die folgende
Anm.).
393 in descriptis Auch sonst in den Annot.
erwhnt Er. in Zustzen C (wie hier) ein von
ihm benutztes Ms. des Traktats Contra Faust.:
Ita citat hunc locum Augustinus Aduersus
Faustum ex vetusti codicis fide manu
descripti (Annot. in 1. Cor. 12, 10, ASD VI, 8,
p. 240, ll. 468470; cf. auch Annot. in 1. Cor.
15, 11, ASD VI, 8, p. 286, ll. 384386). In Ep.
1189 und Ep. 1309 erwhnt Er. (vermutlich)
dasselbe Ms. Ep. 1189, 911: Remitto Augustini libros contra Faustum. Scribe si quos
189
alios habetis libros manu vetustiore descriptos; hic enim nobis magno fuit vsui. In Ep.
1309 der Einleitung zu Vives' Ausgabe von
Aug. Civ. l. 83 sqq. spielt Er. auf das (ein?)
Ms. Contra Faust. an.
393394 exemplar Constantiense Zu den beiden nicht erhaltenen codd. aus Konstanz:
n.ll. 292293 zu Eph. 1, 22.
394 cuius Er. meint die v.l. Eph. 2, 5b: cuius
gratia estis saluati. Siehe die folgende Anm.
395 Cuius gratia Nov. Test.: per gratiam (gratia: cuius gratia v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 506 sq. n. 54).
396 xriti st seswsmnoi In den heutigen
Ausgaben steht ste als ein Atonon (Enklitikon). Es gibt die v.l. o xriti ktl. cf. N27 ad
loc. und Metzger, Commentary ad loc. p. 533.
397 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 498D.
397 ceu per parenthesim In den heutigen Ausgaben des griechischen Textes (N27; Tischendorf ) ist diese Wendung (xrit ste
seswsmnoi) als eine Parenthese abgedruckt.
398 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
5, Migne PG 124, 1053C: Xrit ste
seswsmnoi.
Toto
p
kplzewv
ndiaqtwv mson parenbale. Nach Personas
bersetzung: Cuius gratia estis saluati. Id
quidem veluti stupore quodam perculsus
interiecit (fo cxxvir). Das Schlsselwort ist
natrlich: parenbale (interiecit).
398 Latini quidam Zusatz D. Es gibt einige
Belegstellen fr cuius gratia, cf. oben n.l. 395.
399400 Caeterum modum Hier. Comm. in
Eph. I, 2, 1 sqq. Migne PL 26, 495AB. Hier.
fhrt Eph. 2, 15 an und sagt anschliessend:
Antequam de singulis verborum sensibus
disputemus, videtur nobis ita lectionis ordo
reddendus, dann gibt er eine syntaktische
Rekonstruktion dieses komplizierten Abschnitts. Oben, Annot. in Eph. 2, 1, hat Er.
dieselbe Rekonstruktion in einem Zusatz
E (ll. 314325) mit einigen geringfgigen
Abweichungen angefhrt. Der zentrale Punkt
in Hier.' Rekonstruktion ist die Wiederholung der Verbform conuiuificauit (siehe unten
l. 401 und l. 406).
400 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 1 sqq.
Migne PL 26, 495AB (402 charitatem suam;
misertus est nostri, eine Interpolation, siehe
Migne ad loc.; 407 vt p koino subaudiatur
quasi bis dictum, et nos conuiuificauit
Christo).
407410 tollas autem Hier. Comm. in Eph. I,
2, 1 sqq. Migne PL 26, 495B (n.l. 381 zu Eph. 2,
4 angefhrt). Siehe n.ll. 383384 zu Eph. 2, 4.
411412 superior etc. Sc. Eph. 2, 1.
190
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
mortuos esse peccatis; et quoniam intermiscuerat multa velut ad nouum orationis caput addidit praepositionem. Melius autem erat, si dixisset [B] interpres [A]
nihilominus Deus conuiuificauit. [B] Annotandum et hoc, quod in hoc sermone Paulus subinde variat personam, nunc illos compellans secunda persona,
nunc seipsum illis admiscens. [C] Addendum et illud, apud Ambrosium aliam
esse lectionem quam nos habemus, sed haud scio an a scribis inductam. Scriptum
est autem hunc in modum: Deus autem qui diues est in misericordia, propter multam charitatem misertus est nostri.
[6] [A] Et c o n re s u s c i t a u i t e t c o n s e d e re f e c i t . Sungeire ka
sunekqisen, id est pariter cum illo suscitauit simulque cum illo sedere fecit.
[7] [C] In b o n i t a t e . En xrjsttjti. Quod Augustinus libro Aduersus
Faustum vndecimo vertit in benignitate. [D] Significat enim Dei erga nos clementiam lenitatemque.
[8] [A] Gr a t i a e n i m . Enim non additur in nonnullis Graecorum codicibus sicut nec paulo inferius Dei enim donum. Enim non additur, quanquam ita
legit Ambrosius.
[10] Ip s i u s e n i m s u m u s f a c t u r a . Pojma. Ambrosius legit figmentum
velut aliquid e materia factum. [C] Atque ita nos verteramus, quod factura vox
videretur parum Latina, sed ab amicis eruditis admoniti mutauimus figmentum in
opus. Verebantur enim illi, ne quem imperitiorem offenderet figmenti vocabulum. Atqui si visum est istorum offensas omnes simili studio vitare, nihil erat
omnino mutandum. Nos tamen hac in parte obsequuti sumus amicorum voluntati potius quam nostro iudicio. [A] In o p e r i b u s b o n i s . Ep rgoiv gaqov,
id est ad opera bona. Qu a e p r a e p a r a u i t De u s . Ov, id est quibus, ad
homines arbitror referendum. Tametsi iuxta Graecanici sermonis proprietatem et
ad opera referri potest, vt datiuus Graecus in accusatiuum vertatur, quemadmodum legit Ambrosius, quae praeparauit Deus, et item Hieronymus.
[11] Ab e a q u a e d i c i t u r c i rc u n c i s i o. Up tv legomnjv peritomv,
id est ab ipsis Iudaeis, nam Graeca lucidiora sunt. [B] Populus Hebraeorum ob
membrum genitale praesectum circuncisio vocabatur, caeteri praeputium dicebantur, sed duntaxat Iudaeis, quibus vt illud cognomen erat honorificum, ita hoc
ignominiosum. [A] Et manufacta referendum est ad circuncisionem, non ad carnem.
427428 codicibus, sicut enim donum.
Enim non additur CE: codicibus. Sicut
415 praepositionem D.h. was man voransetzt: Im
vorliegenden Fall die coniunctio autem, die
Er. durch nihilominus ersetzen mchte (cf. l.
416).
416418 Annotandum admiscens Siehe den
Abschnitt Eph. 2, 15 (vos essetis, ambulastis,
dilexit nos, cum essemus, gratia estis saluati).
191
436 In operibus bonis Nov. Test.: ad opera
bona. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 507,
n. 104.
436 Ep rgoiv gaqov (p rgoiv gaqov in
den heutigen Ausgaben und im Nov. Test.).
Ep mit Dativ bezeichnet hier den Zweck:
BlassDebrunner 235.4. Er.' bersetzung
ad opera ist also adquat.
437 Quae praeparauit Deus So auch Vg. und
Nov. Test.
437438 Ov referendum Siehe Valla (Annot.
ad loc.), der dieser Interpretation folgt:
Graece est quibus praeparauit, quod ambiguum est propter naturam linguae, an intelligendum sit quae praeparauit, an quod vsitatius et elegantius est quibus praeparauit;
quod si datiui casus est, haud dubium referendum est ad homines, id est ad nos, non
ad opera, ov projtomasen (Garin, p. 877,
col. 1).
438439 Tametsi vertatur Er. spielt auf die
Attraktion des Relativums an, cf.
BlassDebrunner 2942: p rgoiv gaqov
ov (= ) projtomasen qev.
440 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
10, CSEL 81, 3, p. 82, l. 9.
440 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 10,
Migne PL 26, 501AB (Lemma).
441 Ab circuncisio Nov. Test.: ab ea quae
vocatur circuncisio.
441 Up peritomv So auch die heutigen
Ausgaben.
442445 Populus ignominiosum Peritom
wird als abstractum pro concreto fr die
Beschnittenen, die Judenschaft verwendet;
das Wort dient als Gegenstck zu krobusta, Heiden, Heidenschaft, cf. Rom. 3,
30; 4, 9; Eph. 2, 11; Col. 3, 11 (nach ThWNT
6, s.v. peritmnw, p. 80, ll. 4244, Lemma
von Rudolf Meyer). Siehe ThWNT 1, s.v.
krobusta, pp. 226227 (Karl Ludwig
Schmidt) und ThWNT 2, s.v. Elljn, p.
513, ll. 1330, wo der Gegensatz Ioudaoi /
qnj (Elljnev) behandelt wird (Hans
Windisch).
445446 manufacta carnem Siehe Er.'
eigene bersetzung im Nov. Test. BE:
ab ea quae vocatur circuncisio in carne,
quae circuncisio [circuncisio fehlt in A]
manibus fit. Zu manufacta: Annot. in Mc.
14, 58, ASD VI, 5, p. 428, ll. 980983:
Templum hoc manufactum. Graecae
compositae dictiones, manufactum, xeiropojton Graecae voces perinde sonant
quasi dicas: templum operis manuarii
und ASD VI, 8, p. 377, n.ll. 812814 zu 2.
Cor. 5, 1.
192
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
LB 839
460
462
463
464
465
466
[12] Qu i e r a t i s . Legendum quia eratis aut quoniam, vt legunt Ambrosius [B] Graecis consentiens [A] et Hieronymus [D] suffragante vtroque Constantiensi. [A] Oti te, vt sit iterata coniunctio, quasi posuisset quod, inquam, eratis. A l i e n a t i a c o n u e r s a t i o n e . Tv politeav, id est a ciuilitate siue a
republica Israel [B] siue Israelis. [A] Et h o s p i t e s t e s t a m e n t o r u m . Ka
znoi tn diaqjkn, id est peregrini siue extrarii a pactis siue testamentis. Allusit enim ad rempublicam, cuius modo meminerat. Vnde hospites vocat alienos a
iure ciuium [C] et testamentorum promissionis dixit, iuxta idioma Hebraeorum.
Caeterum Ambrosius addit pronomen legens promissionis eorum. [A] Et s i n e
De o. Aqeoi. Qui nullum credunt esse Deum, et qetjv, quam Plutarchus
ostendit minus malum esse quam superstitionem, deisidaimonan, [B] quod haec
deos imaginetur morosos ac vindices, quum Deus natura beneficus sit. [A] In
h o c m u n | d o. Hoc redundat, nisi, quod opinor, interpretem voluisse reddere
vim articuli t.
[14] Et m e d i u m p a r i e t e m m a c e r i a e s o l u e n s i n i m i c i t i a s . Graeci
ita distinguunt, vt accusatiuus inimicitias referatur ad inferius participium [C]
katargsav. Quanquam vtroque potest referri ad lsav quod praecessit, et ad
katargsav quod sequitur, vt inimicitiam appositiue cohaereat cum medium
parietem aut cum legem mandatorum. [A] Et mirum cur, cum poisav verterit
in verbum, non mutarit et alterum lsav, id est qui soluit aut soluto pariete.
193
ad loc.: ASD IX, 2, p. 205, n.ll. 684685; n.l.
690. Zur bersetzung von xqra: ASD VI, 3,
p. 509, n. 144.
461463 Graeci katargsav Nach Er. muss
xqran (Eph. 2, 14) mit katargsav (Eph. 2,
15) verbunden werden. Stunica hat solches
bestritten: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 204, ll. 691693: in illo plane sum
hallucinatus, quod duobus verbis annotarim
Graecos ita distinguere, vt tn xqran pertineat
ad verbum sequens euacuans, quod nos vertimus abrogans. Dann sagt er, Stunica habe
sein (Er.') Unrecht nicht bewiesen; Er. selbst
habe nur auf die Interpretation der scholia
Graecorum aufmerksam machen wollen (ll.
698699). Man beachte, dass Er. in der annotatio zur Stelle von Graeci redet (l. 461, cf.
H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 205, n.l. 692),
hier aber, nachdem Stunica Theophyl. herangezogen hatte, die scholia Graecorum zur Sprache bringt. Wenn Er. auch die Kommentare
von Theophyl. und Chrys. mehrmals scholia
nennt, wird mit scholia Graecorum meistens
Ps.Oecumenius, d.h. Ms. AN III 11 (= cod.
2817) bezeichnet. Die Interpunktion der
betreffenden Stelle knnte Er.' Auffassung
besttigen, cf. AN III 11 fo 253r: lsav tn
xqran n t sark ato tn nmon tn
ntoln n dgmasi katargsav, die Interpretation zur Stelle jedoch nicht: mestoixon und
xqran werden miteinander verbunden (und
also mit lsav): Mestoixon fragmo fjs,
tn xqran tn prv qen mn te ka Ioudawn, tiv k tn mfotrwn gneto paraptwmtwn (fo 253r). Siehe Brown, ASD VI, 3,
p. 510, n. 144, dessen Kommentar ich den Verweis auf die Ps.Oecumeniusstelle entnommen habe.
463465 Quanquam mandatorum Zusatz C.
Er. zweifelt an der Richtigkeit seiner frheren
Auffassung (xqran gehre zu katargsav),
wie sich aus diesem Zusatz C herausstellt, in
dem er sagt, man knne xqran mit lsav
und mit katargsav verbinden. Dasselbe
ergibt sich aus seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 206, ll. 697698: Wenn
Theophylactus, den Stunica zur Bekrftigung
seiner Meinung herbeigerufen hat, tatschlich die Stelle interpretiert wie Stunica: cum
vtrumque possit accipi, quid erat piaculi, si
admonui quid Graecorum interpretantur
scholia?
465466 Et pariete Dazu: ASD VI, 3, p. 509,
n. 143. In der Nova Vulgata, wie sie in N27 (5.
Druck 2005) abgedruckt ist: Ipse , qui
fecit vtraque vnum et medium parietem
maceriae soluit, wie Er. vorgeschlagen hat.
194
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
467468 Rursum sepis Er. bersetzte interstitium maceriae was Stunica nicht billigte,
cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
204, ll. 674680: Quod Graece est mestoixon to fragmo, verteram interstitium
maceriae, hoc offensus, quod cum maceria sit
195
475 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, l. 9.
475476 libro sexto Ambrosius, De Abraham
II, 6, 28, CSEL 32, 1, p. 585, l. 22: mandatorum edictis.
477 scrupulus Zu scrupulus: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
479480 si ad decretis D.h. die Interpretation, der Er. folgt, cf. Er.' bersetzung im
Nov. Test. (n.l. 472 angefhrt). Vgl. auch
BlassDebrunner 2724: tn nmon (= tn)
tn ntoln n dgmasin (= osn).
481 vt n per Zum instrumentalen n:
BlassDebrunner 219 und n.ll. 862864 zu
Gal. 3, 16.
483 Theophylactum Theophyl. Expos. ad Eph. 2,
15, Migne PG 124, 1061B: Nmon d ntoln
totn fjsin, v per politeav diatattmenon dgmata d tn pstin, oa di
dogmtwn sunistamnjn. Personas bersetzung lautet: Legem autem dicit, que dat viuendi precepta, decreta vero que ad fidem
instituunt, que decretis et dogmatibus constat (fo cxxviiv, fehlerhaft fo cxxiii).
484 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 5, 2,
Migne PG 62, 39: T estin n dgmasi
katargsav; Polln gr ntaqa diaforn
fjsin ntolv ka dogmtwn. J tn pstin
on fjsi dgma atn kaln p gr
pstewv mnjv swsen tn paraggelan,
kaqv legen Xristv Eg d lgw mn,
mjd rgisqnai lwv (cf. Mt. 5, 22).
485515 Diuersam visum est Im vorliegenden
Zusatz D will Er. die Interpretation von
Theophyl. und Chrys. (l. 484 dogmata esse
fidem) widerlegen, d.h. die Interpretation, als
wrde decretis euacuans bedeuten durch
dogmata abschaffen.
486 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1218 (487 numeniis:
neomeniis v.l.; sabbato; 488 quia oneri erat).
In Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
943A: neomeniis; sabbato, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1; quia oneri erant, sic ed. pr. 1492, fo
n5v, col. 1.
489 in Actis apostolorum Act. 15, 10.
495 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 15
sqq. Migne PL 26, 504C505A (496 postquam).
501 scholiastae Er. meint Pelagius, der ihm als
Verfasser des Ps.Hieronymuskommentars zu
den Paulusbriefen nicht bekannt war. Cf. Pelagius, Expos. in Eph. 2, 15, Souter II, p. 355, l.
5 = Migne PL Suppl. I, 1294. In tomus IX von
Er.' Hieronymusausgabe ist dieser Kommentar abgedruckt, wobei Zweifel an der Echtheit
dieser Schrift geussert worden ist. Dazu:
ASD VI, 8, p. 199, n.ll. 758759 zu 1. Cor. 9, 3.
196
LB
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
840
516
517
518
519
520
521
522
fidem iustificans moralia sola decernens. Iam et alias Paulus legis praescriptiones
appellat dogmata velut ad Coloss. 2. De his quod aduersum vos erat chirographum
decreti, quo loco Graeci legunt tov dgmasin, pro eo quod est n dgmasin. Nam
praepositio addita est ex idiomate sermonis Hebraici. Rursus alibi: t ti dogmathesqe. Porro nusquam legimus apud Paulum euangelii praecepta dicta dogmata. Submouendus est igitur et ille scrupulus de articulo; mihi videtur omissus
ob congeriem articulorum, si dixisset tn nmon tn ntoln tn siue tn n dgmasi. Nam mihi videtur in decretis magis adhaerere proximae dictioni, alioqui
bis idem dici videbatur, nmon tn ntoln tn n dgmasi. Nunc ostendens
legem imperiosam appellat illam tn ntoln, quasi dicas ntllousan, id est
praecipientem, quomodo? non persuasione et lenitate aut promissis, sed praescriptis, quae vocat dogmata, Latini placita dicunt. Etenim si quaeras, quare
Deus iussit nos a talibus ac talibus abstinere cibis, responderet Iudaeus quia sic
Deo | visum est. [A] Et euacuans praeteriti temporis est, quasi dicas antiquata
lege. Et [E] d u o s [A] c o n d a t . Hic est crearet siue pararet, ktsj, velut
explicans sententiam. In v n o n o u o h o m i n e . In vnum nouum hominem
est Graece ev na kainn nqrwpon. [C] Atque ita refert Augustinus libro Aduersus Faustum xxii. cap. lxxxix. [D] suffragabatur exemplar vtrunque Constantiense. [C] Caeterum quod est Graece pokatallzj, Latine versum reconciliet,
Augustinus vertit commutaret. Qui sic vertit, legisse videtur llzj.
[16] [A] In i m i c i t i a s i n s e m e t i p s o. En at. Hieronymus legit in ea,
516517 Et condat [conderet A] sententiam
post nqrwpon [518] posuit A.
516 condat E: conderet AD.
517518 In vno nqrwpon inter lemma Decretis
euacuans [post antiquata lege 515516] et lemma
Et duos condat [Et conderet A] posuit A.
517521 In vno nouo homine llzj inter
lemma Inimicitias in semetipso [post Ambro-
502504 Iam n dgmasin Er. versucht, darzulegen, n dgmasin gehre zu den vorangehenden Worten (tn nmon n dgmasin)
und impliziere nicht den Glauben, wie Theophyl. und Chrys. meinen (cf. oben ll.
483485), sondern die legis praescriptiones. Er.
stellt einen Vergleich zwischen n dgmasin an
der vorliegenden Stelle und tov dgmasin in
Col. 2, 14 an, wo der Begriff dgmata das alte
Gesetz bezeichnet. Siehe Col. 2, 14: delens
quod aduersus nos erat chirographum decretis (decreti v.l. cf. Annot. in Col. 2, 14, ll.
333335): zalecav t kaq mn xeirgrafon
tov dgmasin (er verbindet Col. 2, 14 tov
dgmasin mit nachstehendem n penanton,
cf. Annot. ad loc.).
504505 Nam Hebraici Er. nennt den hebrischen instrumentalen Gebrauch n (Vg. in)
197
ciborum); Apolog. adv. monach. hisp. LB IX,
1089AD (Obiectio 92: Multa sparsim in
suis operibus aduersus ciborum delectum et
ecclesiastica ieiunia scribit); Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, LB IX, 1143A1147A. Auch in
den Annotationes hat sich diese Kontroverse
niedergeschlagen: Er. kritisiert bestimmte
Gesetze und reagiert auf die Angriffe seiner
Gegner. Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 8, 8, ASD
VI, 8, pp. 194196, ll. 690692 (cf. p. 195 sqq.
n.ll. 690692); Annot. in Rom. 14, 1, LB VI,
638F (At hodie videmus inter Christianos
prope plus esse superstitionis in ciborum
delectu, quam vnquam fuerit apud Iudaeos);
Annot. in Col. 2, 20.
515516 Et euacuans lege Fortsetzung des Textes der Ausgabe A: l. 475: Ambrosius legit in
decretis (l. 515) et euacuans etc. Er. sagt, dass
katargsav (durch euacuans bersetzt) als
partc. aor. die Vergangenheit ausdrckt, auch
wenn er selbst abrogans (part. pr.) bertrgt.
516 Et duos condat Nov. Test.: vt duos conderet
(vt Vg.). Siehe app. crit. n.l. 516: conderet
AD, d.h. Er.' Lesart im Nov. Test. und v.l. der
Vg. cf. WordsworthWhite ad loc. Zur
bersetzung: ASD VI, 3,p. 510, n. 153.
517 In vno nouo homine Nov. Test.: in vnum
nouum hominem (in vnum nouum hominem:
in vno nouo homine v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc. und ASD VI, 3, p. 510, n. 154).
518 ev nqrwpon So auch die heutigen Ausgaben.
518 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 26: vt duos conderet in se
[!] vnum nouum hominem. Wie fr die
Zustze C, Annot. in Eph. 2, 5, ll. 392393 und
Annot. in Eph. 2, 7, ll. 424425, hat Er. auch
hier das geliehene Ms. des Aug.' Contra Faust.
verwendet (cf. n.l. 393 zu Eph. 2, 5).
519520 exemplar vtrunque Constantiense Zu den
Handschriften aus Konstanz: n.ll. 448449 zu
Eph. 2, 12.
520 Caeterum reconciliet Es betrifft Eph. 2,
16: ka pokatallzj tov mfotrouv, Vg.:
et reconciliet ambos.
521 Augustinus Aug. Contra Faust. XXII, 89,
CSEL 25, p. 696, l. 27. Cf. Wordsworth
White ad loc.: et commutaret Aug . =
forsan ka llzj quod apud graecos non
inuenitur.
522 Inimicitias in semetipso Nov. Test.: inimicitia per eam [in ea A] (inimicitiam: inimicitias v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 511, n. 163).
522 En at So die heutigen Ausgaben; es gibt
die v.l. n aut, die durch semetipso in der
Vg. bersetzt ist, cf. WordsworthWhite ad
198
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
vt referatur ad crucem, non ad Christum. Siquidem et crux apud Graecos masculini generis est. Verum si reciprocum esset, id est in se ipso, haberet aspiratum, n at. Quanquam ne id quidem a Graecis scriptoribus obseruatur; postremo secus legit Ambrosius.
[17] Et p a c e m i i s q u i p ro p e . Et pacem non repetitur Graecis.
[18] Ha b e m u s a c c e s s u m . Prosagwgn, id est aditum siue introductionem, veluti cum quis introducitur ad conspectum principis.
[19] Ho s p i t e s e t a d u e n a e . Znoi ka proikoi, id est peregrini et incolae siue accolae, hoc est qui aliunde commigrarunt in alienam ciuitatem. [B]
Augustinus aliquoties legit pro aduenae, inquilini. [A] Se d e s t i s c i u e s .
A
ll sumpoltai, id est conciues, [B] vt verbum verbo reddatur.
[20] [D] Su p e r a e d i f i c a t i s u p e r f u n d a m e n t u m a p o s t o l o r u m e t
p ro p h e t a r u m . Hanc particulam et prophetarum eraserant Marcionitae, nimirum odio veteris testamenti. [A] A n g u l a r i l a p i d e . Graecis vnica vox est,
krogwniaou, qua significatur summus lapis in angulo aedificii, qui solet esse
validissimus. Est autem ablatiuus absolute positus, veluti [C] si [A] dicas in qua
structura Christus summus est in angulo lapis. [B] Et ob id Augustinus adducens
hunc locum in enarratione Psalmi lxxxi. addit existente, dilucide magis quam
Latine. [C] Rursus Aduersus Faustum libro duodecimo, capite vigesimoquarto.
[E] In [A] i p s o s u m m o a n g u l a r i l a p i d e [E] C h r i s t o Ie s u . [A] Et
hic ablatiuus ponitur absolute ac si dicas Christo duce, ntov krogwniaou
ato Ijso Xristo, id est ipso Iesu Christo ente summo lapide angulari.
[21] C o n s t r u c t a . Graece significantius sunarmologoumnj, id est coagmentata siue commissa siue coaptata. Hieronymus legit compaginata, Ambrosius compacta. Nec significat omnem structuram hoc angulari lapide compactam
esse, sed quaecunque illo lapide connectatur, eam surgere in templum Domini.
525526 Postremo BE: Etiamsi A.
533 sumpoltai BE: simpoltai A.
1064B: A
poktenav tn xqran n at
[Lemma] En at n t staur, n t
smati ato. Theophyl. bezieht also at entweder auf staurv oder auf sma, demnach
kommt die aspirierte Form at nicht in Frage.
526 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 2,
16, CSEL 81, 3, p. 84, ll. 1920: Vt reconciliaret ambos in vno corpore deo per crucem und l. 25: interficiens inimicitiam in
semetipsum. Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster, interpunktiert folgendermassen: vt reconciliaret ambos in vno corpore deo. Per crucem interficiens inimicitiam
in semetipsum.
527 Et prope Nov. Test.: et iis qui prope (et
pacem his qui prope: et pacem iis qui prope v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 511, n. 173).
199
stolorum ac [apostolum et A] prophetarum.
Wie fter hat Er. et durch ac (ab der Ausgabe B) ersetzt, cf. ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu
Ioh. 1, 25 und n.l. 328 zu Eph. 2, 1. Eine dem
Bauen entnommene Metapher verwendet
Paulus u.a. 1. Cor. 3, 10; auch dort ersetzt Er.,
wie hier, superaedificare (cf. Souter, Glossary
s.v.; Kaulen 103.q. p. 184; PlaterWhite 80,
p. 52). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 207,
n. 104 zu 1. Cor. 3, 10.
535536 Hanc testamenti Siehe Tert. Adv.
Marcion. V, 17, 16, CCSL 1, p. 716, ll. 2227:
Abstulit haereticus et prophetarum, oblitus
dominum posuisse in ecclesia sicut apostolos
ita et prophetas, si non timuit, ne et super
veterum prophetarum fundamentum aedificatio nostra constaret in Christo, cum ipse
apostolus vbique nos de prophetis exstruere
non cesset.
536 Angulari lapide So auch Vg. und Nov. Test.
536537 Graecis aedificii In den heutigen
Ausgaben krogwniaou. Es gibt die v.l.
krogwniaou lqou, cf. app. crit. N27 und
ASD VI, 3, p. 512 sq. n. 204.
539 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 81, 5, CCSL 39,
p. 1139, l. 29: ipso summo angulari lapide
exsistente Christo Iesu. So auch Enarr. in Ps.
86, 2, CCSL 39, p. 1199, l. 43.
541 Rursus Aug. Contra Faust. XII, 24, CSEL 25,
p. 352, l. 17 sq.: ipso summo angulari lapide
existente Christo Iesu.
542544 In angulari Nov. Test.: summo
angulari lapide ipso. Er. hat in der Ausgabe
A dasselbe Lemma zunchst Angulari
lapide, dann Ipso summo angulari lapide
zweimal behandelt. Die betreffenden Lemmata waren in A durch den Abschnitt Inimicitias Ambrosius (ll. 522526) von einander
getrennt. Cf. app. crit. n.ll. 522526. Man
bekommt den Eindruck, Er. habe gemeint, es
handle sich um zwei unterschiedene Stellen,
cf. ll. 542543: Et hic etc., was nicht der Fall
ist. Warum Er. 1535, l. 542 (E) In hinzugefgt
hat, leuchtet mir nicht ein. (Vielleicht nach
Theophyl.: n t krogwniaw, cf. n.l. 551 zu
Eph. 2, 21).
543544 ntov Xristo (Xristo Ijso:
Ijso Xristo v.l. [u.a.] in der Hs. AN III 11
= cod. 2817, fo 254r, cf. ASD VI, 3, p. 513, n.
205).
545 Constructa Nov. Test.: coagmentatur, ea [ea
om. A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 513,
n. 213.
546 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 2, 19
sqq. Migne PL 26, 506B (Lemma).
546547 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 2, 21, CSEL 81, 3, p. 86, l. 11.
200
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
LB 841
574
EX CAPITE TERTIO
201
18, und ASD VI, 8, p. 447, n.ll. 3744 zu 2.
Cor. 11, 6. Vgl. z.B. Hier. Comm. in Gal. III,
6, 1, CCSL 77A, p. 206, ll. 7174 = Migne PL
26, 455B: Hebraeus igitur ex Hebraeis et qui
esset in vernaculo sermone doctissimus profundos sensus aliena lingua exprimere non
valebat nec curabat magnopere de verbis,
cum sensum haberet in tuto. Zu sensu
aestimandum: n.ll. 221222 zu Gal. 4, 30 und
n.l. 178 zu Eph. 1, 13.
568570 Poterat Christi Er. hat seine Lsung
des Problems im Nov. Test. abdrucken lassen
(Christi Iesu im Nov. Test).
571 Notum factum mihi est Nov. Test.: notum
mihi fecit (mihi factum: factum mihi Er.'
Vg.Text von 1527). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513, n. 32. Siehe app. crit. n.l. 571. 1535
hat Er. die Wortfolge gendert factum mihi
[E] statt mihi factum [AD]. Die Lesart
factum mihi findet sich in Er.' Vg.Text,
weswegen diese Lesart beibehalten ist.
571 Egnris moi In den heutigen Ausgaben
gnwrsqj moi: gnris moi v.l. In der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 254v: gnrisn moi im
Text, gnris moi im Kommentar ad loc. Cf.
ASD VI, 3, p. 513, n. 32.
572 quod sacramentum Siehe z.B. Eph. 1, 9:
sacramentum voluntatis; Eph. 5, 32: sacramentum hoc magnum est; 1. Tim. 3, 16:
pietatis sacramentum, in der Vg. aber wird
an mehreren Stellen mustrion = mysterium
beibehalten: 1. Cor. 4, 1; 1. Cor. 13, 2; 1. Cor.
14, 2; 1. Cor. 15, 51; Eph. 6, 19 usw. Zum
Begriff sacramentum: Mohrmann, tudes I,
pp. 233244: Sacramentum dans les plus
anciens textes chrtiens; tudes II, p. 102.
Zum vorliegenden Thema besonders: Chantraine, Le mustrion paulinien, passim. Siehe
auch n.l. 110 zu Eph. 1, 9 und ASD VI, 8, p.
249 sq. n.l. 623 zu 1. Cor. 13, 2.
572573 Sicut supra scripsi Nov. Test.: quemadmodum ante scripsi. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 513 sq. n. 34,5.
573 Kaqv prograca So auch die heutigen
Ausgaben.
573 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, l. 10: sicut antea [ante
v.l.] scripsi; Vogels, Das corpus Paulinum des
Ambrosiaster ad loc., Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: sicut ante scripsi.
574 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 1
sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).
574 In breui Nov. Test.: paucis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 514, n. 36.
574575 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1 sqq. Migne PL 26, 507D (im Lemma).
202
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
nymus et Ambrosius. Significat enim se paucis de his scripsisse, vt Graeca exponunt scholia. Potest esse sensus et [B] hic quemadmodum scripsi [A] paulo ante.
Meminit enim de his qui procul essent, gentes significans. [B] In eum sensum
ferme Theophylactus.
[4] [A] In m i n i s t e r i o C h r i s t i . En t mustjrw, id est in mysterio,
quod solet vertere sacramentum.
[5] A l i i s g e n e r a t i o n i b u s . Apertius est quod legit Ambrosius, aliis seculis. Nam de aetatibus loquitur, non de nationibus. No n e s t a g n i t u m . Ok
gnwrsqj, id est non notificatum [B] siue reseratum. [A] In Sp i r i t u . Graecis additum est sancto. [B] Neque lectio solum diuersa est, verumetiam distinctio. Theophylactus sic ordinat sermonem: sicut nunc reuelatum est sanctis apostolis
eius in Spiritu sancto, vt intelligamus hoc illis per Spiritum sanctum fuisse reuelatum. Ambrosius contra Spiritu connectit cum his quae sequuntur, sicut nunc
reuelatum est sanctis eius et prophetis, spiritu esse gentes cohaeredes; id palam arguit
eiusdem interpretatio docens gentes esse cohaeredes, non ceremoniis Mosaicae
legis, sed spiritu, hoc est doctrina euangelica. Diuus Hieronymus Graecorum
sequitur distinctionem. Mihi magis probatur quod sequitur Ambrosius.
[6] [A] E s s e g e n t e s . Enai t qnj, id est vt sint gentes. C o n c o r p o r a l e s . Ssswma, quasi dicas vnius corporis. [B] Hoc loco offendit aures Hieronymi coniunctionum congeries, vt ipsi videtur, inconcinna cohaeredes et
concorporales et comparticipes. Mirum est autem illum tantilla re offendi, qui
toties Paulum facit imperitum Graeci sermonis, licet fateatur non imperitum
scientia. [D] Deinde quum hic fateatur legendum esse comparticipes, nec
dubium quin in bonam partem, tamen in huius epistolae capite quinto negat
hanc vocem legi in literis sacris nisi in malam partem, verum hac de re illic plura
dicentur. [A] Pro m i s s i o n i s i n C h r i s t o Ie s u . Deest [D] apud nos [A]
ato, id est suae [B] siue eius, vt referatur ad spiritum vt sensisse videtur
Ambrosius, quum subscribit: Hoc est quod dicit: spiritu gentes esse cohaeredes et
concorporatos et participes promissionis eius in Christo. Qui enim spiritu Deum
colit, opere legis opus non habet.
578 Theophylactus CE: Vulgarius B.
581582 Aliis nationibus inter lemma Non est
agnitum [post notificatum 583 A; post reseratum 583 BD] et lemma In Spiritu [583] posue575 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
3, CSEL 81, 3, p. 87, ll. 1011.
575576 Graeca scholia Ps.Oecumenius
Comm. in Eph. 3, 3: n lgw di lgou
di braxwn (AN III 11 fo 254v), cf. Migne PG
118, 1201C.
578 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3, 3,
Migne PG 124, 1068B: Per n epen
nwtrw, lgei ti klqj t qnj nta
makrn n lgw d nt to di
runt AD.
583 notificatum CE: est notificatum A B.
585 Theophylactus CE: Vulgarius B.
594 videtur CE: videatur B.
braxwn. Er. benutzte hier vermutlich nur
Personas bersetzung: Sicut supra scripsi in
breui. Facit item hoc loco de quibus fecerat
mentionem, gentiles videlicet fuisse ad fidem
vocatos, qui longe a deo essent antea diuagati (fo cxxviiiv). Die bersetzung des Passus n lgw di braxwn fehlt in Personas
bersetzung, wie man auch aus Er.' Anm. ll.
577578: Meminit Theophylactus folgern
kann.
203
592 Esse gentes Nov. Test.: vt sint gentes. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 515, n. 61. Brown
bemerkt loc. cit., dass man aus Er.' vorangehenden Anm. (siehe Lemma In Spiritu, l. 589:
docens gentes esse cohaeredes) folgern knnte,
Er. billige den Gebrauch von esse (statt vt
sint) in esse gentes cohaeredes etc.
592 Enai t qnj So auch die heutigen Ausgaben.
592593 Concorporales Nov. Test.: eiusdem corporis. Zu concorporales: Souter, Glossary s.v.;
Kaulen 44, p. 124; PlaterWhite 75, p. 49.
593594 Hieronymi Hier. Comm. in Eph. II, 3, 5
sqq. Migne PL 26, 512A: Scio in appositionem coniunctionis eius, per quam dicitur
cohaeredes, concorporales et comparticipes indecoram facere in Latino sermone sententiam.
595597 Mirum scientia Mehrmals zeigt
Hier., dass Paulus' Griechischkenntnisse
unzulnglich sind, wenn ihm auch die
(christlichen) Erkenntnisse nicht fehlen.
Siehe z.B. Hier. Epist. 121, 10, 2, CSEL 56/ 1, p.
41, ll. 1318: et si inperitus sermone, non
tamen scientia [2. Cor. 11, 6] nequaquam Paulum de humilitate, sed de conscientiae veritate dixisse etiam nunc adprobamus. Profundos enim et reconditos sensus lingua non
explicat et, cum ipse sentiat, quod loquatur,
in alienas aures puro non potest transferre sermone. Cf. n.ll. 566568 zu Eph. 3, 2.
597 fateatur Subjekt ist Hier. Siehe Comm. in Eph.
III, 5, 7, Migne PL 26, 555C556A: Diligenter
obserua verbum comparticipis atque participis.
Puto enim in Scripturis participem in bonam
partem, comparticipem in malam semper
accipi. Darauf zitiert Hier. Ps 44, 8 und Hebr.
3, 14 und sagt: Porro non memini alibi me
legisse excepto praesenti loco comparticipem.
Wie Er. sagt (ll. 597598), ist comparticipes
hier in bonam partem verwendet, was Hier.
offenbar entfallen ist. Cf. n.l. 204 zu Eph. 5, 7.
599 illic Cf. Annot. in Eph. 5, 7, ll. 199216 (ll.
205216 ist ein Zusatz D, wie die vorliegenden ll. 597600).
600 Promissionis Iesu Nov. Test.: promissionis eius in Christo. Nach (u.a.) der Hs. AN
III 11 (= cod. 2817) fo 254v, hat Er. eius hinzugefgt. Zur Lesart promissionis eius: ASD
VI, 3, p. 515, n. 65 und WordsworthWhite ad
loc. Er. hat im Nov. Test. Iesu ausgelassen.
Dazu: WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 515, n. 66.
602 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
6, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 25 (602 esse gentes;
603 concorporatas: concorporatos v.l.; 604
opera: opere v.l.). In Er.' Ambrosiusausgabe,
tomus IV, p. 944C und ed. pr. 1492, fo n6r,
col. 1: esse gentes; concorporatos; opere.
204
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
LB 842
626
627
628
629
630
631
609 A
nezixnaston ploton In den heutigen
Ausgaben: [t] nezixnaston plotov. Im
NT gibt es die nichtklassische Form t plotov neben der gelufigen plotov, cf.
BlassDebrunner 51.2 und 512. Im Nov. Test.:
tn ploton.
610 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
8, CSEL 81, 3, p. 88, ll. 2224: Vt in nationibus euangelizem inaestimabiles diuitias
Christi. Electum se probat ad praedicandum
donum dei in diuitiis inconprehensibilibus
Christi.
612 Et illuminare Nov. Test.: et in lucem proferam omnibus. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 516, n. 91.
612 Ka fwtsai pntav So auch N27 (siehe app.
crit. und Metzger, Commentary ad loc. p.
534); ka fwtsai Tischendorf (cf. app. crit.
ad loc.). In den heutigen Ausgaben der Vg.:
et inluminare omnes.
612 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, l. 3: et inluminem.
613 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. II, 3, 89,
Migne PL 26, 513B: et illuminare omnes: zu
omnes merkt Migne an, es werde meistens
ausgelassen. In Er.' Hier.Ausgabe von 1516,
tomus IX, fo 107r fehlt omnes.
615616 Quae sit dispensatio Nov. Test.: quae sit
communio. Aufgrund der Lesart koinwna
(u.a. AN III 11, fo 255r) statt des gelufigeren
okonoma bersetzt Er. communio. Cf. ASD
VI, 3, p. 516, n. 92 und Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
616 Legitur diuitiae In den von Er. benutzten
Handschriften ist diese Lesart nach Brown
(cf. ASD VI, 3, p. 516, n. 92) nicht nachweisbar.
616 Rursum Siehe n.l. 580 zu Eph. 3, 4; n.l. 572
zu Eph. 3, 3.
617 Qui omnia creauit Nov. Test.: qui vniuersa
condidit. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
517, n. 95,6.
617 Di Ijso Xristo In den heutigen Ausgaben fehlt diese Wendung; auch in die Vg.
ist die bersetzung dieser Worte nicht aufgenommen. In einigen der von Er. konsultierten Handschriften findet sich dieser
Zusatz (siehe z.B. AN III 11 = cod. 2817,
fo 255r). Dazu: ASD VI, 3, p. 517, n. 97;
Tischendorf ad loc.; Metzger, Commentary
ad loc. p. 535.
618619 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
89, Migne PL 26, 513B: in deo, qui vniuersa
creauit.
619 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
9, CSEL 81, 3, p. 89, ll. 45: in deo, qui vniuersa creauit.
205
619 vetusti codices Latini Er. meint vermutlich
die beiden Mss. der Paulusbriefe aus Konstanz, die er oft fr die Ausgabe von 1527 herangezogen hat, cf. n.l. 10 zu Gal. 1, 3.
620 Vt innotescat Nov. Test.: vt nota [notum
AC] fiat nunc [nunc om. A] (vt innotescat: vt
innotescat nunc v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 517,
n. 101,2.
620 Ina nn So auch die heutigen Ausgaben.
621 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C: vt innotesceret
nunc (ohne et, so auch Er.' Hier.Ausgabe
von 1516, tomus IX, fo 107 im Text und fo
107B im Kommentar).
622 Potestatibus in coelestibus So auch Vg. und
Nov. Test. Cf. app. crit.: erst in der Ausgabe E
hat Er. die Wortfolge der Vg. richtig wiedergegeben.
622 En tov pouranoiv So auch die heutigen
Ausgaben.
623 Per ecclesiam So auch Vg. und Nov. Test.
623324 Di ecclesiae Siehe zu dieser Bedeutung von di: BlassDebrunner 223.3 und
Bauer s.v. di A.III.1. (di tv kkljsav ist
auch die Lesart der heutigen Ausgaben).
626 Multiformis sapientia Nov. Test.: vehementer varia sapientia.
627 Polupokilov Auch in den heutigen Ausgaben polupokilov sofa: die sehr mannigfaltige Weisheit, cf. Bauer s.v.
627 pampokilov Fr die vorliegende Stelle
scheint pampokilov nicht belegt zu sein. Er.
hat vielleicht diesen Ausdruck in seinem Ms.
AN III 11 (cod. 2817) falsch gelesen. Cf. fo
255v, dort knnte man, wenn man sich das
Wort nicht genau ansieht, polu fr pam
halten (Angabe nach Brown, ASD VI, 3, p.
517, n. 105).
628 epitasin Der terminus technicus epitasis
bedeutet Verstrkung, Intensivierung, cf.
ASD VI, 8, p. 107, n.l. 131 zu 1. Cor. 6, 1 und
Chomarat I, p. 565; II, pp. 808809.
629 Secundum praefinitionem So auch Vg. und
Nov. Test.
629 Kat prqesin So auch die heutigen Ausgaben.
630 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3,
1011, Migne PL 26, 514C (im Lemma).
630632 Quam praefinitionem Jn pojsen
(so auch die heutigen Ausgaben) bersetzt Er.
im Nov. Test. gleich wie die Vg.: quam fecit.
Er. lsst offen, auf welches Wort sich das
Relativpronomen bezieht (ecclesiam, sapientiam, praefinitionem). Auch Hier. bringt das
vorliegende Problem zur Sprache, cf. unten
n.l. 636.
206
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
207
645 Quae est gloria Nov. Test.: quae est [erit A]
gloria.
645646 In tiv stai Diese Lesart fand Er.
in der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 255v, cf.
ASD VI, 3, p. 517, n. 135.
646655 Hoc facere Hier. behandelt ein Problem der Kongruenz: in tribulationibus
quae est / sunt gloria, richtet sich das Relativpronomen nml. entweder nach dem Prdikatsnomen, oder nach dem Bezugswort? Ist
also quae singular wegen gloria oder plural
wegen tribulationibus? Beides ist mglich,
cf. Menge, Repetitorium (zweite Hlfte),
23.3, p. 17. Dazu: n.ll. 134137 zu Gal. 4, 24.
Siehe auch BlassDebrunner 1321.
646 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 13,
Migne PL 26, 516D517A: Porro quasi imperitus locutus est, vt plurali tribulationum
numero gloriam subiungeret singularem et
diceret: In tribulationibus meis pro vobis, quae
est gloria vestra, pro eo quod est quae sunt tribulationes gloria vestra [dazu: Menge, Repetitorium 260, pp. 174175]; nisi forte quis
altius et per hyperbaton, vel ad fiduciam vel
ad accessum vel ad fidem hoc existimet esse
referendum, et dicat, in quo habemus fiduciam et accessum et fidem. Quae fiducia,
accessus et fides, vestra est gloria. Sed magis
superior sectandus est sensus etc.
655657 Sed quid perpetuum? Anspielung auf
die Kontroverse um die Sprachkenntnisse der
Apostel, bes. von Paulus. Er. hat nach dem
Erscheinen des Novum Instrumentum (1516)
u.a. mit Eck und mit Lee ber dieses Thema
gestritten. Vgl. Ep. 844 an Joh. Eck, ll. 7277:
Non legimus Apostolos miraculo Graece
locutos; locutos legimus vna quapiam, ni fallor, lingua, et ab omnibus intellectos: quod vt
maxime contigisset, non est tamen necesse
miracula in Apostolis facere perpetua. Quoties postulabat fidei negocium, aderat donum
linguarum, nec omnibus tamen ex aequo, nec
semper aderat: semel hoc Apostolis accidisse
legimus. Er. knnte im vorliegenden Zusatz
B (qui volunt perpetuum?, ll. 656657) Eck
oder/und Lee meinen. Siehe zu dieser Kontroverse: ASD VI, 8, p. 85, n.l. 726 zu 1. Cor.
4, 3.
658 Aquinas Mir ist nicht bekannt, welche Stelle
Er. vorschwebte.
658 Hieronymus Mehrmals beanstandet Hier.
Paulus' mangelhafte graecitas, cf. n.ll.
566568 zu Eph. 3, 2.
660661 nisi tribulationes Er. meint das
instrumentale n, nach hebrischem Muster
verwendet, cf. BlassDebrunner 219.2. Siehe
oben n.l. 640.
208
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
[14] [C] Ad Pa t re m Do m i n i n o s t r i Ie s u C h r i s t i . Diuus Hieronymus indicat in Latinis codicibus addita quatuor verba Domini nostri Iesu Christi,
quum in Graecis scriptura germana maneat. Non enim loquitur hic proprie de
Patre Domini Iesu Christi, sed in genere ad illum Patrem [D] flectit genua, [C]
quem omnes creaturae rationabiles agnoscunt conditorem et autorem. Et tamen
mirum est, quod Hieronymus scribit additum in Latinis codicibus nunc in Graecis reperiri. Quanquam [E] Chrysostomus ac [C] Theophylactus enarrantes
locum non attingunt hanc particulam, vnde coniectandum est aut e nostris codicibus additam Graecis aut Graecorum codices et olim variasse.
[15] [A] Om n i s p a t e r n i t a s . Psa patri, id est omnis familia, vt
indicat et diuus Hieronymus in commentariis. Idem Aduersus Heluidium scribens
fatetur Latinos parentelas vocare quas Graeci vocant patriv, quum ex vna radice
multa generis turba diffunditur. Sed apud Graecos manet allusio vocum, quam
Latinus conatus est obseruare. Iam quaestiones illae, quas mouet hoc loco Thomas
663 addita quatuor verba D E: additum C.
668 enarrantes E: enarrans C D.
669 attingunt E: attingit C D.
209
Domini dicti sunt, qui non erant fratres? Iam
nunc doceberis, quatuor modis in scripturis
diuinis fratres dici, natura, gente, cognatione,
affectu [206C] Porro cognatione fratres
vocantur qui sunt de vna familia, id est patria
[patri]: quas Latini paternitates interpretantur, cum ex vna radice multa generis turba
diffunditur [207B]. Er. ersetzte erst 1535 den
Ausdruck paternitates (l. 673), den er zu
Recht nach Hier. loc. cit. benutzt hatte,
durch parentelas, obschon er ab der Ausgabe
C des Nov. Test. cognatio statt parentela verwendet hatte. Hat er seine frhere bersetzung parentela nachtrglich verteidigen wollen? Zur Hier.Stelle, Adv. Helv. 14 unten n.ll.
685688.
674675 Sed obseruare Er. meint die Paronomasie: prv tn patra, z o psa patri.
Vg.: ad patrem ex quo omnis paternitas,
die der interpres (wie Er. in Nov. Test. A B)
versuchte, beizubehalten. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 728729:
Quod si vertissem familiam, perierat prosonomasa, imo vigor sensus Paulini, cf. p. 208,
n.l. 728 ad loc.
675679 Iam quaestiones intellexit Auf diese
Anm. von Er. hatte Lee reagiert. Er.' Antwort
darauf in Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 242, ll. 4657, lautet: Reliqueram theologis excutiendum, an quaestiones quas moueret diuus Thomas de paternitate Dei satis ad
hunc locum quadrarent, quando vocem
paternitatem non intellexit. Sed eadem, inquit
Leus, disputat Hieronymus. Imo non eadem,
certe non eodem modo. Nam Hieronymus
Deum Patrem vocat, paternitatem illi non tribuit, cum paternitatem accipiat pro toto
genere familiaque nec taxo Hieronymum
nec omnes theologos, qui Graece nesciunt,
etiam si praestaret omnes Graece scire. Ac ne
Thomam quidem admodum attingo. Nam
fieri potest, vt ignorata Graecae vocis proprietate tamen apte mouerit quaestiones, si
nihil aliud, vel Hieronymum secutus. Id an
fecerit aliis excutiendum relinquo. Sed Leus
nullam praetermittit occasionem, quo mihi
vndique conciliet odium et theologorum et
praedicatorum.
675676 Thomas Aquinas Super Eph. lect. 168,
vol. II, p. 43: Hic posset quaeri vtrum in
caelo sit paternitas. Posset dici breuiter, quod
in caelo, id est in Deo vel in diuinis, est paternitas, quae est principium omnis paternitatis
und Super Eph. lect. 169, vol. II, p. 43:
Vtrum autem paternitas, quae est in caelis et
in terra, deriuetur a paternitate, quae est in
diuinis, dubitatur.
210
676
677
LB 843
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
Aquinas, num qua paternitas sit in coelo et num omnis paternitas quae est in
coelo et in terris deriuata sit ab ea paternitate quae est in diuinis, quam apte pertineant ad hunc locum, viderint theologi, quandoquidem vocem, vnde | quaestionem omnem elicit, non intellexit. Certe alibi interpres vertit familiam velut in
psalmo omnes familiae gentium, patria. [B] Item in Luca de domo et familia
Dauid. Subnotauit hoc interpres Origenis, homilia in Numeros secunda. [E]
Chrysostomus exponit fulv, id est tribus. [A] Verum interpres [D], vt dicere
coeperam, [A] affectauit reddere vocum affinitatem pater et paternitas. Atqui ea
non erat tanti, vt huius gratia fuerit perdenda sententia. [B] Parentela satis explicabat rem, si modo verbum esset probum. [C] Et tamen hoc aetate sua vulgo
fuisse vsurpatum testatur Hieronymus, vel ob hoc tolerabilius quam paternitas,
praesertim quum hic suffragetur analogia. Quemadmodum enim a cliens, clientela, ita a parens, parentela. Nos circumitione vt potuimus, reddidimus.
[16] [A] Vi r t u t e c o r ro b o r a r i . Dunmei, id est virtute. Manifestior erat
sensus, si Graeca infinita vertisset per verbum subiunctiuum, vt corroboremini.
[18] Su b l i m i t a s e t p ro f u n d u m . Ka bqov ka cov, id est et profunditas et sublimitas. Hieronymus: et profundum et altitudo.
[19] S c i re e t i a m . Non est initium noui capitis, vt sit opus etiam.
Gnna te, id est scireque vel vtque sciretis. Su p e re m i n e n t e m s c i e n t i a e
c h a r i t a t e m . [C] Apud nos [A] incertum est datiuine casus sit scientiae an genitiui, vt aut intelligas charitatem Christi sciri, quae sit maior quam vt cognosci
possit, [C] seu iuxta Ambrosium, quae praemineat scientiae nostrae, [A] aut vt
intelligas eximiam dilectionem cognitionis. Sed posterior sensus magis quadrat ad
Graecum sermonem. Et hunc sequitur Hieronymus. [C] Porro quod Ambrosius
680 patria BE: patria. Quod apud
Hebraeos est jivg HvcP
m lK
A.
687 hic D E: non C.
691692 Sublimitas et altitudo post supra
[super A] ea quae petimus [743744] posuit A.
211
693 Scire etiam Nov. Test.: cognoscereque [et
cognoscere A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 519, n. 191.
693694 Non est sciretis Cf. BlassDebrunner 443.1 und 4433: te verbindet an der vorliegenden Stelle katalabsqai (vs. 18) und
gnnai (vs. 19).
694695 Supereminentem scientiae charitatem Nov.
Test.: praeeminentem cognitioni [cognitionis
C, cf. ASD VI, 3, p. 519, n. 193] dilectionem.
695699 incertum Hieronymus In der Ausgabe A hat Er. auf die Doppeldeutigkeit des
Ausdrucks scientiae hingewiesen: Muss man
scientiae fr einen Dativ bei supereminentem halten, oder fr einen gen. obiect. bei
charitatem, wie Hier. empfiehlt? (cf. ASD
VI, 3, p. 519, n. 193 und ASD IX, 2, p. 208 sq.
n.ll. 733734). Valla hat schon die Ambiguitt
des lateinischen Textes erwhnt: Scire etiam
supereminentem scientiae charitatem Christi.
Non est datiui casus scientiae, vt ii qui graeca
nesciunt, volunt, sed genitiui, gnsewv.
Quod si intelligendum est quod charitas antecellat scientiae, fuit transferendum interpreti
clarius: verum ipsius non interest sensum veriorem excutere, an scientia humana intelligenda sit, an diuina, an alio etiam modo
intelligendum, ergo per genitiuum transtulit,
vt inuenit (Garin, p. 877, col. 1, 2). Nachdem Stunica an Er.' Anmerkung Kritik gebt
hatte, trug Er. den Hinweis auf Ambrosiaster
nach (iuxta Ambrosium, l. 697). Auch die
Zustze C, D und E (ll. 699732) hngen mit
der Kontroverse um die Interpretation der
vorliegenden Stelle zusammen. Man vergleiche Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
208, ll. 731735: Indicaram sermonem apud
Latinos esse ancipitem, quod incertum sit, an
scientiae sit dandi casus, an gignendi. Si dandi
casus sit, sensus erit charitatem Dei maiorem
esse quam vt humana scientia comprehendi
possit. Sin gignendi casus sensus est eximiam
esse dilectionem cognitionis Christi; dann
folgt der Verweis auf Ambrosiaster (cf. Zusatz
C, l. 697) und Er.' Verteidigung, n.ll.
709710 angefhrt.
697 Ambrosium Siehe unten n.ll. 705706.
699 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 3, 16
sqq. Migne PL 26, 523B: Ex quo animaduertendum, quia grandem et immensam Christus scientiae habeat charitatem (cf. l. 698:
eximiam dilectionem cognitionis). Unten ll.
710711, legt Er. dar: Nec refert [Hieronymus] hanc vocem scientiae ad supereminentem sed ad charitatem. Siehe app. crit. n.ll.
698699: Er. hat wegen der Kritik von Stunica seinen Satz gendert. Hat er frher (A B)
212
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
senserit id quod dixi, declarant haec illius verba: Post Dei Patris infinitam et
incomprehensibilem cognitionem et inenarrabilem clementiam, Christi quoque agnoscere nos vult charitatem, quae supereminentis est scientiae et subintelligitur humanae,
vt super scientiam hominum habeatur dilectio Christi. Quis enim potest colligere
mysterii huius charitatis rationem, vt et Deus hominis causa homo nasceretur etc.
Quanquam in hac scriptura suspicor non abesse mendum. Siquidem in contextu
habetur cognoscereque supereminentem scientiam charitatis Christi, [E] quomodo
citat et Augustinus epistola centesima vigesima; [C] quae lectio multum dissonat
a Graeca. Praeterea quod habetur in commentario, supereminentis est scientiae, suspicor ipsum scripsisse supereminens est scientiae. Porro quae Hieronymus hoc
loco disserit, mihi videntur aliquanto duriora. [D] Nec refert hanc vocem scientiae
ad supereminentem, sed ad charitatem. [C] Certe Theophylactus in eandem sententiam interpretatur, in quam Ambrosius. [D] Et cum Ambrosio consentit
Augustinus citans hunc locum libro De gratia et libero arbitrio, capite decimonono, Item, inquit, quum dicat apostolus supereminentem scientiae charitatem
Christi, quid insanius quam putare ex Deo esse scientiam quae subdenda est charitati,
et ex hominibus esse charitatem quae supereminet scientiae. [C] Nihil autem esset
scrupuli, si perbllw patiatur sibi iungi casum paternum, quemadmodum habet
perasphw et perapologomai [D] et perxw, idem significans quod
perbllw. [C] Neque enim huc libet confugere, vt dicam Paulum abusum casu
ob Graeci sermonis vel neglectum vel inscitiam. [D] Theophylactus in hanc sen720732 Theophylactus scientia D E: Cum
haec scriberem Theophylacti Graecus codex
non erat ad manum, verum aut interpres
parum bona fide reddidit Graeca, aut aliud
gesagt, Hier.' Interpretation folge dem griechischen Text nicht, spter (CE) behauptet
er das Gegenteil. Trotzdem nennt er ll.
709710, Hier.' Darlegung duriora. Man
beachte, dass Er.' Aussagen nicht immer konsistent sind.
699 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 3,
19, CSEL 81, 3, p. 93, ll. 1623 (701 ineffabilem:
inenarrabilem v.l.; 702 quia supereminens est
scientiae: supereminentis v.l.; 703 scire: colligere
[conligere] v.l.; 704 caritatis mysterii huius
rationem; natus: nasceretur v.l.). In Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 946C und ed.
pr. 1492, fo o1r, col. 1, stehen die Lesarten,
denen Er. hier folgt, mit Ausnahme von quae
(l. 702), dafr quia. Nachdem Er. 1520
Ambrosiaster in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 208, ll. 735739, vorgebracht hatte, trug er das vorliegende Zitat in
der Ausgabe von 1522 nach (wie oben l. 697).
705706 Quanquam Christi Er. zitiert hier
das Lemma von Ambrosiaster (cognoscereque
213
nam videlicet (fo cxxxr), cf. H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 209, n.l. 748; n.ll. 749751.
713 Augustinus Aug. De gratia et lib. arbitr. 19,
40, Migne PL 44, 905 (715 quid est; 716 ex
hominibus charitatem, so auch in der
Aug.Ausgabe von 15281529, tomus VII, p.
899B).
716720 Nihil inscitiam Nahezu dieselbe
Anm. in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX,
2, p. 208, ll. 743747: Quid autem noui sit,
si apud Graecos perbllw sibi patiatur
iungi genitiuum, quemadmodum patitur
perasphw et perlogomai [sic]? Neque
huc lubet, etiamsi possum, confugere, vt
dicam Paulum abusum casu nominis ob
Graeci sermonis vel neglectum, vel inscitiam.
716719 Nihil perbllw Der Genitiv (l. 717
casum paternum) kommt bei den Verben
perbllw, perasphw, perapologomai
und perxw vor. Uperbllw, perasphw
und perxw regieren aber im klassischen
Griechisch (meistens) den Akkusativ. Cf. zu
perbllw und perxw: KhnerGerth II,
1, 420.2b und Anm. 11, p. 393 sq.;
BlassDebrunner 177.2 und 1773. Das Verb
perapologomai scheint nur den Gen. zu
regieren, cf. LiddellScott s.v. perapologomai (vgl. das oben angefhrte Zitat der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun., n.ll. 716720, in dem
die Unform perlogomai statt perapologomai steht).
717 scrupuli Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
719720 Neque inscitiam Stunica hat gesagt,
perbllousan erfordere einen Akkusativ, ein
Genitiv sei nicht angebracht (Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 209, n.l. 746).
Darauf antwortete Er., er wolle in diesem
Zusammenhang Paulus' fehlerhafte graecitas
nicht vorbringen. Dazu: ASD IX, 2, p. 209,
n.l. 747.
720732 [app. crit.] Er. bernahm in die Ausgabe von 1522 (C) eine Anm. der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. [1521] ASD IX, 2, p. 208, ll.
748751 nahezu wortgetreu: Er habe frher
nur ber einen lateinischen Theophyl.Text
verfgt usw. Ausfhrlich zu dieser Anm.: H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 209, n.ll. 749751.
Siehe auch oben n.l. 711 fr die betreffende
bersetzung von Persona.
720 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 3,
19, Migne PG 124, 1076D 1077B. Fr die
Ausgabe von 1527 (D) bersetzte Er. selbst die
betreffende Theophyl.Stelle. Er.' bersetzung und diejenige, die in Migne PG 124,
1075D 1078 B abgedruckt ist, sind sehr hnlich.
214
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
LB 844
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
tentiam edisserit: Vt possitis, inquit, cognoscere charitatem Christi antecellentem omni scientiae, quomodo cognoscemus nos? Primum quidem dicit hanc
antecellere scientiae, nimirum humanae, vos autem non per humanam scientiam,
sed per Spiritum cognoscetis hanc. Deinde nec hoc dixit: cognoscetis eam quanta
sit, sed hoc ipsum, quod magna est, quod excellit omnem scientiam. Hoc precor
vt a Spiritu discatis. Et quis hoc, inquit, nescit? Omnes, et hi qui moleste ferunt
quae quotidie accidunt, et hi qui mammonam praeferunt Deo. Quod si hanc
cognosceremus, haudquaquam vel obmurmuraremus diuinae prouidentiae vel
rebus praesentibus animum addiceremus a Deo deficientes qui nos sic dilexit.
Illud autem attende: si dilectio praecellit omnem scientiam, quanto magis ipsa
substantia. Hactenus Theophylactus, ex quibus apparet eum sensisse charitatem
excellentiorem scientia. [E] Chrysostomus hunc scrupulum non attingit.
[20] [A] Ei a u t e m q u i p o t e n s e s t o m n i a f a c e re . Graece est pr
pnta poisai, id est super omnia facere. Atque ita legit Ambrosius et Hieronymus, [B] sed ita vt pr aduerbium videatur non praepositio, pollere autem tantundem, quasi dicas eximie. Certe pro|ximo loco quum repetitur pr kperisso, non potest aliud quam aduerbium esse. Est autem epitasis gemina,
quemadmodum annotauit [E] Chrysostomus [B] et Theophylactus. Deus potest
omnia, quod nullus hominum, et potest cumulatissime praestare quicquid vult
[E] et vltra quam nos petimus. [B] Iam illud, lector, vel non monitus animaduertis hanc esse coronidem quandam, quales aliquoties Paulus ceu raptus et
afflatus subnectit suae disputationi. [A] Su p e r a b u n d a n t e r q u a m p e t i m u s . Upr kperisso n atomeqa, id est ex abundanti supra ea quae petimus. Qu a m p e t i m u s a u t i n t e l l i g i m u s . Wn atomeqa noomen, id est
[B] supra omnia [A] quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius,
[B] licet id quidem ad sensum non ita magni refert. [D] Illud tantum submonendus est rudis lector, articulum n congruere cum praecedenti dictione, quum
a suo verbo dissentiat idque ex proprietate sermonis Graecanici.
[21] [A] In e c c l e s i a e t i n C h r i s t o. Copula et redundat. [C] Ambrosius ordine diuerso legit in Christo Iesu et in ecclesia. Ac iuxta hunc ordinem interpretatur. [D] In altero loco praepositio simpliciter vsurpata est in ecclesia, quasi
727 quotidie E: cotidie D.
738 Theophylactus CE: Vulgarius B.
742 disputationi. D E: disputationi. Neque
enim suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis interuallum B C.
743 pr kperisso BE: pr k perisso A;
supra BE: super A.
744745 Quam petimus aut intelligimus. n
atomeqa noomen i. quae petimus aut cogitamus. Sic enim emendat Laurentius post
redundat [749] posuit A. Obserua ordinem
lemmatum in A: Ei autem qui potens est
omnia facere [733]; Superabundanter quam
petimus [742743]; Sublimitas et profundum
[691]; In ecclesia et in Christo [749]; Quam
petimus aut intelligimus [744].
215
iuxta Marcum in nonnullis exemplaribus,
maxime Graecorum, coronidem fuisse adiectam. Es handelt sich bei einer coronis
mehrmals um eine umstrittene Formel, an
deren Echtheit gezweifelt wird. Auch ber die
vorliegende Stelle war Er. sich anfangs nicht
sicher: cf. app. crit. n.l. 742: Neque enim
suspicari lubet ab aliis additas ad lectionis
interuallum (B C).
742743 Superabundanter quam petimus Nov.
Test.: vltra omnia quae petimus. Er. hat das
nichtklassische Wort superabundanter (cf.
Souter, Glossary s.v.) ersetzt.
743 Upr atomeqa (perekperisso:
zur Schreibweise: BlassDebrunner 123;
1163).
744 Quam intelligimus Nov. Test.: [vltra
omnia] quae petimus aut cogitamus.
744 Wn noomen So auch die heutigen Ausgaben.
744745 Wn Laurentius Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Ei autem qui potens est omnia facere
superabundanter quam petimus et intelligimus. Legendum est quae petimus, n
(Garin, p. 877 col. 2). Zu n nach perekperisso: BlassDebrunner 1851 (n ist ein
genitivus comparationis).
746748 Illud Graecanici Er. meint die
Attraktion des Relativums, cf. BlassDebrunner 294. An der vorliegenden Stelle: perekperisso n atomeqa = perekperisso
totwn, atomeqa (Bauer s.v. perekperisso: schlechtweg hinaus ber). Siehe n.ll.
438439 zu Eph. 2, 10.
749 In Christo Nov. Test.: in ecclesia per
Christum Iesum [in Christo Iesu A] (man
beachte, dass Er.' Vg.Lemma unvollstndig
ist: in Christo Iesu).
749 Copula et redundat In den heutigen Ausgaben: n t kkljsa ka n Xrist Ijso (n
t kkljsa n Xrist Ijso v.l. cf. z.B. AN
III 11 [cod. 2817] fo 256v. Siehe auch ASD VI,
3, p. 521, n. 212).
749750 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, l. 23.
750751 Ac interpretatur Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Eph. 3, 21, CSEL 81, 3, p. 94, ll.
2830: cui ideo gloria in Christo Iesu, quia
per ipsum omnia praestat nobis et quia honor
patris in filio est, et in ecclesia, id est in populo, quem sibi adoptare dignatus est. So
auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p.
946D.
751752 In altero senatu Die Prposition in
mit dem Ablativ bezeichnet in der Wendung
in ecclesia die rtlichkeit (cf. KhnerStegmann II, 1, 107 A.1. p. 559).
216
752
753
754
755
[A]
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
[1] Di g n e vo c a t i o n e . [D] A
zwv tv klsewv. [A] Addidit nominis
casum aduerbio, quasi dicas canit similiter tibi. [D] Et rursus articulus respondet nomini antecedenti dissonans suo verbo. Alioqui dicendum erat klqjte.
[2] [A] Cu m o m n i h u m i l i t a t e . Tapeinofrosnjv. Quae significat
animi habitum contrarium arrogantiae, nam humilitas, quae tapenwsiv, aliud
quiddam significat. Et ob id Ambrosius addit humilitate animi, ne fortunae
humilitatem acciperemus. Cu m p a t i e n t i a . Makroqumav, id est longanimitate, [B] si quis ad verbum reddat. [A] Ambrosius sic legit, cum omni humilitate
animi et modestia, cum magnanimitate, [B] makroquman vertens magnanimitatem, quum magis sonet animi lenitatem [D] ac moderationem, [B] qua fit vt
non facile commoueamur neque rapiamur ad vindictae cupiditatem. Longanimitas propius exprimit [D] Graecam vocem [B] quam magnanimitas et tamen
aliud est longus animus quam lenis et lentus ad iram. Patientia recte habebat,
nisi quod anceps est et saepius ad tolerantiam corporis quam ad animi lenitatem
pertinet.
[3] [A] So l l i c i t i s e r u a re . Spoudhontev, id est studentes. [C] Quod
Augustinus libro secundo Aduersus literas Petiliani, capite sexagesimonono vertit
sollicite agentes. Ac mox capite septuagesimo octauo vertit studentes seruare, quemadmodum nos vertimus. [D] Ambrosius sollicite seruantes. [A] In v i n c u l o
p a c i s . En t sundsmw, quasi dicas in colligatione et concatenatione. [C]
Augustinus in eodem loco vertit coniunctione. [D] Nam vinculum vnius dici
potest. Sndesmov est quo aliud alii connectitur.
[6] [A] Qu i s u p e r o m n e s e t p e r o m n i a . Satius erat in eodem genere
perseuerare et non miscere res personis, super omnia et per omnia aut super
omnes et per omnes; nam apud Graecos incertum est genus. Hieronymus magis
videtur amplecti neutrum genus adducens illud Vergilianum,
EX CAPITE QVARTO
217
tius corporis quam animi dicitur. Hier. aber
nimmt keinen Unterschied zwischen longanimitas und patientia an: Comm. in Gal.
III, 5, 2223, CCSL 77A, p. 194, ll. 5960 =
Migne PL 26, 448A: Post pacem sequitur
longanimitas siue patientia, quia vtroque
modo makroquman possumus interpretari,
cf. n.l. 366 zu Gal. 5, 22. Er. ersetzte Col. 1, 11
und 2. Petr. 3, 15 longanimitas durch patientia, als wren diese Ausdrcke dennoch auswechselbar (cf. ASD. VI, 3, p. 39, n. 45 zu
Rom. 2, 4).
771 Solliciti seruare Nov. Test.: studentes seruare. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 138, n.
84 zu Rom. 12, 8.
772 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69, 155,
CSEL 52, p. 101, l. 1.
773 mox Aug. Contra lit. Petil. II, 78, 174, CSEL
52, p. 108, ll. 1112: studentes seruare vnitatem spiritus.
774 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
3, CSEL 81, 3, p. 95, l. 15.
774775 In vinculo pacis Nov. Test.: per vinculum pacis [in vinculo pacis A]. Er. bersetzt
besonders ab der Ausgabe B das instrumentale n (cf. BlassDebrunner 219) durch
per (statt in wie in der Vg.), cf. ASD VI, 3,
p. 28, n. 171 zu Rom. 1, 17. Siehe n.ll. 862864
zu Gal. 3, 16.
775 En t sundsmw So auch die heutigen Ausgaben.
776 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, 69,
155, CSEL 52, p. 101, l. 2: in coniunctione
pacis.
776 in eodem loco Er. meint dieselbe Aug.Stelle,
die oben, l. 772, gemeint ist (Aduersus
sexagesimonono).
778 Qui omnia Nov. Test.: qui est super
omnia et per omnia.
778780 Satius genus Das griechische
pntwn kann sich sowohl auf ein Maskulinum als auch auf ein Neutrum beziehen.
Dazu: Valla, Annot. ad loc.: qui super omnes
et per omnia, et in omnibus nobis. Cur ait
super omnes et per omnia, variando genera,
quod graece incertum est, cum vtrobique sit
casus genitiuus? v p pntwn ka di
pntwn. Ego puto dicendum per omnes aut
quod non tantopere mihi probatur super
omnia et per omnia. Inuoluere autem res et
homines, vt fecit interpres, mihi non placet
(Garin, p. 877, col. 2).
780 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 529A.
781 illud Vergilianum Verg. Georg. IV, 221222
(Er. zitiert vs 222 vollstndig, Hier. bis zu
maris).
218
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
LB 845
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
219
nobis. Hic rursus vides in interpretatione poni omnia, non omnes excepta postrema particula. Quanquam vt et illic congruat omnia, facit psalmi testimonium:
Spiritus Domini repleuit orbem terrarum et hic qui continet omnia, scientiam habet
vocis. Item in principio Geneseos: Spiritus Domini expanditur super aquas. Quid
autem magni diceret apostolus, si doceret Deum Patrem esse super omnes
homines? quum angeli sint humano genere praestantiores. Scrupulus quem
mouet Hieronymus, poterat aliter submoueri, quod quum a Deo Patre sint sim784838 Vtcunque additur Zusatz E. Er.
bespricht ausfhrlich Hier.' Kommentar zu
Eph. 4, 6 (Comm. in Eph. II, 4, 56, Migne PL
26, 528C529C) und nimmt an, auch Hier.
habe gemeint, super omnes sei super
omnia, wie er selbst schon 1516 behauptete, ll.
780781: Hieronymus magis videtur amplecti
neutrum genus; darauf verweist er 1535, ll.
833834: quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti neutrum genus.
Dieser Zusatz E ist von der an dieser Stelle
(d.h. ll. 780781) gebten Kritik hervorgerufen. Wie blich erwhnt Er. den (die) Kritiker nicht mit Namen, cf. ll. 832833 (Huiusmodi reprehendissent).
785 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 56,
Migne PL 26, 528C.
787788 quoniam generis Cf. oben n.ll.
778780.
792793 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 528CD (793 est om.).
795 Hic scrupulus Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
796 quod subiicit Hier. Comm. in Eph. II, 4,
56, Migne PL 26, 529A (796 et de Deo).
797 Laertius Diog. Laert. VII, 147 (797 d enai;
d enai ed. pr. 1533; 798 logikn, tleion
noern; logikn noern ed. pr. 1533; kako
pantv: kako tinov ed. pr. 1533; 799 enai
mntoi sic ed. pr. 1533; 799800 tn mn
djmiourgn sic ed. pr. 1533; 800 ka sper:
sper ka ed. pr. 1533). Cf. OCT, Oxford,
1964, 21966 ed. H.S. Long) und ed. pr. 1533
(Froben). Die bersetzung von Traversari/
Brugnoli lautet folgendermassen: Deum
vero esse animal immortale, rationale, perfectum siue intellectuale, beatum a malo omni
remotissimum; prouidentia sua mundum et
quae sunt in mundo disponens omnia, non
tamen inesse illi humanae formae lineamenta.
Caeterum esse quidem opificem immensi
huius operis, sicuti et patrem omnium. Communiter autem et ipsius partem, quae per
omnia penetret eamque multis appellari
nominibus iuxta proprietates suas. Namque
Iouem dici quod omnes iuuet; eumque graece
Da appellari, quod per ipsum sint omnia.
220
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
LB 846
859
860
861
862
pliciter omnia, non absurde dicitur Pater omnium generali vsu nominis paterni,
quemadmodum diabolus dicitur mendacii pater, quod is primus docuit mentiri.
Huiusmodi scholiis non onerarem lectorem, nisi quidam magno supercilio reprehendissent, quod dixerim Hieronymianam enarrationem videri magis amplecti
neutrum genus. Chrysostomus enarrans hunc locum admonet p pntwn dictum pro pnw pntwn. Dignitas autem Dei excellit non homines tantum, sed
vniuersam creaturam. Deinde quum per omnia exponit de gubernatione Dei, is
profecto gubernat vniuersa. In enarratione Chrysostomi tertio loco additur pronomen n psin mn, id est in omnibus vobis. Atqui in contextu non additur.
[A] Ambrosius mauult genus masculinum super omnes, per omnes [B] et in omnibus vobis, quorum postremum non potest non esse masculini generis. Theophylactus vtrunque ad nos refert genere masculino. [C] Et i n o m n i b u s vo b i s .
Pro quo Ambrosius legit in omnibus credentibus. Apud Hieronymum non additur
vobis, tantum est in omnibus. Nec potest aliud ex illius interpretatione deprehendi.
[D] Ex hoc loco Graeci refellunt haereticos facientes Filium Patre, et Spiritum
sanctum vtroque minorem, quod praepositionem di proprie dicerent competere
in Filium, n in Spiritum sanctum, quum z tribuatur Patri. Hic vtraque praepositio tribuitur Patri, di et n. Nec tamen habent vim diminuendi.
[8] [A] A s c e n d e n s i n a l t u m . A
nabv ev cov, id est postquam ascenderat in altum, praeteriti temporis. Iam testimonium quod adducit, est psalmo
sexagesimo septimo. Septuaginta transtulerunt hoc pacto: A
nbjv ev cov
xmalteusav axmalwsan, labev dmata n nqrpoiv. Paulus sciens ac prudens ab Hebraeis vnicam dictionem mutauit, vt indicat Hieronymus hunc edisserens locum. Quum enim apud illos legatur accepit dona in hominibus, hic
mutauit dedit dona [B] in [A] hominibus. Nec ea varietas quicquam officit sententiae, quandoquidem in psalmo promittitur futurum quod nondum erat factum, et ob id dicitur accepisse dona, quae post elargiretur. Hic quoniam apostolus describit quod iam erat | factum fundatis vbique per orbem ecclesiis dedisse
scribitur, non accepisse.
[9] Qu o d a u t e m a s c e n d i t . T d nbj, t stin; id est illud autem
quod dictum est ascendit, quid est? et caetera.
[11] [B] A l i o s a u t e m p a s t o re s e t d o c t o re s . Annotauit Hieronymus
[E] et hunc sequutus Augustinus, epistola quinquagesima nona, [B] quod quum
840841 Theophylactus CE: Vulgarius B.
845 praepositionem D: propositionem E.
847 habent E: habuit D.
850 septimo. BE: septimo. Hebraea ad hunc
habent modum
Hc
ql
ib
hiB
jvrm
l
hil
y
jda
B
hvnH
m A.
860 quid est A B E: quid C D.
Phnomens in Hier.' Kommentar zu den Paulusbriefen (Eph. 3 und 4), cf. LB IX, 759D sqq.
832 magno supercilio Cf. Adag. 749 (Attollere
supercilium, Ponere supercilium), ASD II, 2,
p. 272 und Adag. 2471 (Contrahere supercilium. Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.
221
accepisti dona in hominibus (Ps. iuxta LXX,
Stuttgart Vg.).
850 [app. crit.] Die hebrische Fassung von Ps.
67, 19 hat Er. ab der Ausgabe B ausgelassen.
Vgl. app. crit. n.l. 827 zu Gal. 3, 13; app. crit.
n.l. 201 zu Gal. 4, 27: Er. lsst fters ab B den
hebrischen Urtext aus.
850 Septuaginta Ps. 67, 19 (nqrpw: nqrpoiv
v.l. Stuttgart LXX).
851852 sciens ac prudens Ter. Eun. 7273: et
prudens, sciens / viuus vidensque pereo und
Hier. Adv. Ruf. II, 32, CCSL 79, p. 69, ll.
1516: Sciens ergo et prudens in flammam
mitto manum. Siehe Adag. 2513, ASD II, 6,
p. 352; Collect. 529, ASD II, 9, p. 200.
852 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 8,
Migne PL 26, 530B: Et eleganter hic posuit:
dedit dona in hominibus, cum in Psalterio
scriptum sit: accepit dona in hominibus. Verum
ibi, quia necdum factum erat, sed futurum
promittebatur, propterea dicitur accepisse. Hic
vero cum apostolus scribit, quia iam dederat, et
in vniuerso orbe ecclesiae fundatae erant;
idcirco non accepisse scribitur, sed dedisse.
859 Quod autem ascendit Nov. Test.: Caeterum
illud ascendit. Cf. ASD VI, 3, p. 523, n. 91.
859 T stin; So auch die heutigen Ausgaben.
861 Alios doctores Nov. Test.: alios autem pastores ac [et A] doctores. Er. hat et durch ac
ersetzt, dazu: ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu Ioh. 1,
25.
861 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 532B: et in pastoribus et
in magistris officia diuersa posuerit. Non
enim ait alios autem pastores et alios magistros, sed alios pastores et magistros, vt qui
pastor est, esse debeat magister.
862 Augustinus Aug. Epist. 149, 11, CSEL 44, p.
358, l. 18 p. 359, l. 6: Pastores autem et doctores, quos maxime vt discernerem voluisti,
eosdem puto esse, sicut et tibi visum est, vt
non alios pastores, alios doctores intellegamus; sed ideo, cum praedixisset pastores, subiunxisse doctores, vt intellegerent pastores ad
officium suum pertinere doctrinam. Ideo
enim non ait: Quosdam autem pastores,
quosdam vero doctores, sed cum superiora
ipso locutionis genere distingueret dicendo:
Quosdam autem apostolos, quosdam autem
prophetas, quosdam vero euangelistas, sed
hoc tamquam vnum aliquid duobus nominibus amplexus est: Quosdam autem pastores
et doctores. Man beachte die unterschiedliche Numerierung ante Maurinorum editionem (Epist. 59) und Maurinorum ed. (Epist.
149).
222
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
in caeteris discreuerit officiorum genera, hic duo coniunxit. Neque enim dictum
est quosdam pastores, quosdam doctores, sed alios pastores et doctores, quod quicunque pastores sunt, iidem debeant esse doctores; [C] quum Ambrosius id non
animaduertens, opinor, distinctim accipiat, quasi diuersi sint pastores ac magistri.
Rursum parum videtur obseruasse, quod apud Graecos pro magistris est didasklouv, id est doctores. Magistros enim interpretatur exorcistas, qui in ecclesia
coerceant ac verberent inquietos. [D] Quanquam Theophylactus proposito sensu
quem ostendimus, et hunc attingat de diaconis.
[12] [A] Ad c o n s u m m a t i o n e m s a n c t o r u m . Prv tn katartismn.
Hieronymus legit ad instructionem. Significat autem et refectionem siue reparationem [B] aut instaurationem rei collapsae. [A] Doctores enim succurrunt lapsis et deiectis. [B] Maxime vero probatur quod nobiscum vertit Ambrosius ad
consummationem sanctorum, nam et hoc sonat Graecis katarthesqai. Ita probe
congruit quod sequitur in aedificationem corporis Christi, [C] nimirum vt corpus
vndique sit perfectum.
[13] [A] In a g n i t i o n e Fi l i i De i . Et agnitionis Filii Dei, [D] ka tv pignsewv. Pendet enim ab ntjtov, quemadmodum et fides. [A] Et ita legit
diuus Hieronymus, qui et alibi monet proprie agnosci quod antea fuerat cognitum.
[14] Et c i rc u n f e r a m u r. Graecis est participium, perifermenoi, id est
circumacti. [B] Augustinus legit circumlati. Caetera commode, [A] si tempus
responderet. Et paruuli est npioi, quod ita significat puerum, vt et parum prudentem significet. Et omni vento, rectius erat quouis vento. Nam Graeca vox
pant anceps est. In n e q u i t i a h o m i n u m . En kubea. Quod verbum ductum est a lusu tesserarum, in quo qui potest, imponit et circumuenit alterum,
etiamsi Faber [B] in prima sane aeditione [A] mutat pro nequitia, confusionem et
perturbationem, sed deceptus, vt videtur, similitudine figurae u, quae cappa videri
possit; itaque kukea legit pro kubea, quum sit b. [B] Et mutauit ille quidem
863 coniunxit D E: coniunxerit B C.
878 filii dei alt. BE: fidei A.
inquam poteris etiam pastores pro sacerdotibus ipsis et episcopis intelligere, doctores vero
ministros, siue dyaconos ipsos (fo cxxxiv).
871 Ad consummationem sanctorum Nov. Test.:
ad instaurationem sanctorum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 189, n. 107 zu 1. Cor. 1, 10.
871 Prv tn katartismn So auch die heutigen
Ausgaben.
872 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4,
1112, Migne PL 26, 531D (im Lemma).
872873 Significat collapsae Laut Bauer s.v.
bedeutet katartismv: die Zurstung; die vorliegende Stelle bersetzt er folgendermassen:
um die Heiligen zur Dienstleistung auszursten. Nach Passow ist die Bedeutung von
223
n.ll. 938939 zu Gal. 4, 1. Siehe z.B. auch
Annot. in 1. Cor. 14, 20, ASD VI, 8, p. 278, ll.
224225: Quanquam vt saepe iam admonui,
npioi dicuntur pueri id aetatis, quo nondum
sapere possunt.
885886 Et est Im Nov. Test. bersetzt Er. wie
hier quouis vento. Vgl. Er. bersetzung Act.
10, 35: n pant qnei, in quauis gente. Dazu:
ASD VI, 2, p. 316, n. 351.
886 In nequitia hominum Nov. Test.: per versutiam [in versutia A] hominum.
886 En kubea In den heutigen Ausgaben: n t
kubea (so auch im Nov. Test.; die Auslassung
des Artikels ist vermutlich unabsichtlich). Zu
kubea = das Wrfelspiel: Bauer s.v.:
kubea tn nqrpwn wird durch das folgende n panourga ktl. als betrgerisches
Falschspiel gekennzeichnet. Vgl. auch Suid.
kubea 2592: kubea: panourga.
888 Faber Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, bersetzte 1512: in turbatione hominum
(fo 38r). In der examinatio zur Stelle schrieb
er: Vulgata aeditio. In naequitia hominum.
Potius in turbatione hominum. Paulus n t
[tj] kukea [kukea] tn nqrpwn. Vocabulum enim kukea prima syllaba per ypsilon et
secunda diphthongo; potius confusionem et
turbationem dicit p to kuken quod miscere, confundere et turbare significat, quam
malitiam quae dicitur kaka prima syllaba
per alpha et secunda per iota. Non negauerim
tamen eam confusionem et turbationem
hominum ex naequitia procedere (fo 169r).
888 in aeditione Zusatz B. Als Er. die zweite
Ausgabe des Nov. Test. und der Annot. vorbereitete, verfgte er schon ber die zweite
Auflage der S. Pauli epistolae xiv von Faber
Stapulensis, die zwischen November 1516 und
dem 10. Juli 1517 erschien (cf. ASD IX, 3, p. 10;
pp. 6062). Siehe weiter unten n.ll. 890892.
889890 sed quum sit b In der Handschrift
AN III 11, fo 256r (die letzte Zeile des Bibeltextes) kann man sehen, was Er. meint. In der
Wendung ka bqov ist sowohl das k als auch
das b dem u sehr hnlich. Auf fo 258v steht das
Wort kubea: Der Kopist hat im Anlaut das
normale k verwendet, in der Mitte des Wortes
das b, das dem u gleicht (der Kopist des Ms.
AN III 11, cod. 2817 verwendete zwei unterschiedliche Formen des Buchstabes kappa).
890892 Et apologia Zusatz B. Obwohl
Faber Stapulensis in seiner zweiten Ausgabe
der S. Pauli epistolae xiv die fragliche Lesart
gendert hat, bt Er. noch immer Kritik an
der betreffenden Stelle: Faber folge zwar der
Lesart der Vg.: in nequitia hominum (fo 36v
der 2. Edition von 1516/17, laut Steenbeek,
224
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
LB 847
923
924
925
926
927
928
929
930
hunc locum in posteriore aeditione, sed ita vt nec ibi suffrager homini. Qua de
re nonnihil attigimus in nostra ad illum apologia. [A] Videtur autem verbum esse
fictum a kubew, quod est tesseris ludo, quod in huiusmodi ludis arte opus est;
et quisque nititur circumuenire collusorem si possit, ad suum duntaxat commodum spectans, vt kubean dicere possis aleationem, hoc est versutiam et fallax
artificium vel potius artificem fallaciam. [B] Testatur et Hesychius, kubesai
praeter caetera significare et xleusai, quod est irridere aut subsannare. [A]
Idque Hieronymus ad dialecticorum argutias et insidiosas captiones refert. Haec
quum animi nostri coniecturam tametsi magnopere probabilem sequuti literis
prodidissemus, nacti Theophylacti episcopi in Paulinas epistolas commentarios
haudquaquam aspernandos comperimus et illum nobiscum sentire; cuius equidem verba, quod ad hanc rem pertinet, non grauabor adscribere: Kubeuta
lgontai o tov pettov kexrjmnoi toioto esin o ceudodidskaloi metatiqntev tov felestrouv sper pettov v bolontai, id est Cybeutae dicuntur qui
talis vtuntur; eiusmodi sunt falsi doctores transponentes simpliciores ceu talos
prout volunt. Mihi quidem satisfaciebat mea coniectura, tam consentanea vero.
Caeterum, quoniam nonnullos magis commouet autoritas quam ipsa res, Graeci
interpretis suffragium addidimus. [E] Theophylactus Chrysostomum, vt fere
solet, est sequutus. Illud mirum, neutrum differentiam ponere inter kbouv ka
pettov, id est inter tesseras et talos, nisi quod in vtrisque locus est fraudi. [A]
Illud admonet Hieronymus totum hunc locum, si quis Graeca legat, manifestiorem esse, sed dum Latinis ad verbum redditur, sensum fieri obscuriorem. [B]
Paraphrasi poterat explicari ad hunc modum: Donec eo perueniamus omnes, vt
eadem sit omnium fides et aeque cognitus siue agnitus Filius Dei, hoc est vt pertingamus ad perfectam, solidam ac virilem aetatem, videlicet ad eam mensuram
aetatis, quae nos plene adultos reddat in Christo, ne posthac simus infantes qui
circumagantur ac circumferantur quouis vento doctrinae imponente nobis hominum astu hoc agentium, non vt Christum syncere nos doceant, sed callidis artibus adorti nos illaqueent capiantque. Quin potius istis neglectis quae vera Christoque digna sunt sectantes per omnia adolescamus in illum qui est caput
omnium. Is autem est | Christus, non Moses; hic enim membrum duntaxat est,
non caput. [A] Hieronymus legit in fallacia hominum, in astutia [B] et caetera.
[A] Ad c i rc u m u e n t i o n e m . Prv tn meqodean. Dictum est autem a meqodeein, quod est hominem adoriri ex insidiis. Et Er ro r i s . Tv plnjv. Melius
vertisset imposturae. Nam plnj et decipientis est, at error decepti. Mirum
est autem quid sequutus Ambrosius legerit ad remedium erroris, [B] nisi forte
methodum ille scripsit idque aliquis transformauit in remedium. Augustinus
vertit machinationem.
[15] [D] Ve r i t a t e m a u t e m . Dilucidius erat sed quam autem aut sed
potius; corrigit enim quod praecessit. [A] Ve r i t a t e m a u t e m f a c i e n t e s .
896 artificem CE: artificiosam A B.
900 Theophylacti CE: Vulgarii A B.
225
viros consummatissimos etc. Siehe Er.' Antwort: Ep. 337, l. 713 sqq.
908 Theophylactus Siehe Theophyl. loc. cit.
(oben n.l. 900).
908 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 83. Chrys. und Theophyl. setzen hier offenbar kubea (Wrfel) und pettv
(der lnglich runde Stein im Brettspiel
[Pape]) einander gleich.
911 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 534C: Sciendum quod
hic locus in Graeco manifestior sit, dum
autem in Latinum e verbo transfertur ad verbum, sensus sermonibus inuoluti obscurum
fecere quod dicitur.
922 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 13
sqq. Migne PL 26, 533A: in fallacia hominum et astutia (Lemma).
923 Ad circumuentionem Er. bersetzt die Wendung: prv tn meqodean tv plnjv (Vg. ad
circumuentionem erroris) im Nov. Test.
durch: qua nos adoriuntur, vt imponant nobis
[ad aggressionem imposturae A]. Vgl. Bauer
s.v. meqodea: zu der Arglist des Irrwahns. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 523 sq. n. 147.
923924 meqodeein Die erste Bedeutung des Verbs
lautet nachgehen, verfolgen, dann: nach den
Regeln, kunstgemss, methodisch abhandeln;
daher von den Rednern durch rhetorische
Kunstgriffe betrgen (nach Pape s.v.). Siehe
auch LiddellScott s.v. 3.: c. acc. pers., defraud,
get round, d.h. die Bedeutung, die Er. meint.
924925 Erroris decepti Zur bersetzung der
Wendung ad circumuentionem erroris: oben
n.l. 923 und ASD VI, 3, p. 523, n. 147. Zur
Bedeutung des Ausdrucks plnj n.ll. 8182
zu 1. Thess. 2, 3.
926 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
14, CSEL 81, 3, p. 101, ll. 1718.
927 Augustinus Siehe z.B. Aug. Civ. XXII, 18,
CCSL 48, p. 836, l. 12: ad machinationem
erroris.
929 Veritatem autem Nov. Test.: sed veritatem.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151. Er.
hat den vorliegenden Zusatz D nachgetragen,
weil er im Nov. Test. autem durch sed ersetzt
hat (dazu: ASD VI, 2, p. 21, n. 262 zu Ioh. 1,
26), ohne dass er diese nderung erlutert hat.
930 Veritatem autem facientes Nov. Test.: sed
veritatem sectantes. Auch an anderen Stellen
meidet Er. das Verb facere, cf. ASD VI, 2, p.
41, n. 211 zu Ioh. 3, 21. Siehe auch Valla, Annot.
ad loc.: Veritatem autem facientes Graece
est veritatem sectantes, sed hoc parui refert.
Non enim potest verbum e verbo transferri
ljqeontev (Garin, p. 877, col. 2). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 524, n. 151.
226
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
A
ljqeontev, id est veritatem sectantes. Nam ljqeein est vel praestare quod
dixeris vel vera loqui. Nam hoc opposuit t kubea ka t plnj, hoc est versutiae et imposturae. Cre s c a m u s i n i l l o. Azswmen ev atn t pnta, id
est augeamus in illum omnia. Sic quidem emendat Laurentius. Ego sane puto
recte verti posse augescamus in illum per omnia, vt ad t pnta subaudias praepositionem kat. Tametsi Hieronymus legit vt augeamus in ipso omnia. Et item
Ambrosius, si tamen codices mendo vacant. Nec ab his dissentit Theophylactus
[D] interpretans omnia in nobis esse augenda et vitam et dogmata. [E] Chrysostomus trifariam interpretatur: primum vt intelligamus corpus augmentum
facere, dum in singulis membris operatur spiritus iuxta cuiusque modum; altero
modo vt accipiamus singula membra capere augmentum ex subministratione spiritus; tertio vt intelligamus spiritum augeri, dum a capite fluens meat per omnia
membra contingens et connectens singula. [B] Potest autem in verbo transitiuo
subaudiri nos, pronomen, [D] etiamsi aznw apud Graecos neutralem habet
significationem, nec memini in alio significatu comperisse. [A] Proinde sequatur
lector quod maxime probauerit, etiamsi nostra lectio ab horum interpretatione
minime dissidet, praesertim quum mox sequatur tn azjsin to smatov.
[16] C o m p a c t u m . Sunarmologomenon, quod ante verterat constructum. Connexum. Sumbibahmenon, id est coagmentatum. Hieronymus legit
conglutinatum. Pe r o m n e m i u n c t u r a m . A
fv, quod non possis aptius vertere quam commissuram. Est enim f, commissio, sic vt vtrunque se mutuo
contingat veluti membrum membro connexum. [B] Proinde Augustinus in
Psalmo decimo legit per omnem tactum. Idem libro De ciuitate Dei vigesimo
secundo, capite decimo octauo, locum hunc adducit hisce verbis: Qui descendit,
ipse est et qui ascendit super omnes coelos, vt adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam vero euangelistas, quosdam autem pastores et doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii, in
aedificationem corporis Christi, donec occurramus omnes in vnitatem fidei et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, vt
vltra non simus paruuli iactati et circumlati omni vento doctrinae, in illusione hominum, in astutia ad machinationem erroris, veritatem autem facientes in charitate
augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexum
et compactum per omnem tactum subministrationis secundum operationem in mensuram vniuscuiusque partis incrementum corporis facit in aedificationem sui in charitate. [A] Se c u n d u m o p e r a t i o n e m . Kat nrgeian. Rursum est illud
nomen toties obuium, quod actum ac vim occultam significat. Sentit de spiritu
vitali, qui a capite proficiscens impartit vim suam, non omnibus parem, sed quatenus conducit toti corpori. Ad eum modum interpretatur [E] Chrysostomus [A]
et Theophylactus, vt nrgeia, quam hic operationem vertit, pertineat ad actum
spiritus Christi in membris suis, non ad opera nostra, quemadmodum exponit
Lyranus. Thomas ita moderatur interpretationem, vt videatur vtrunque sensisse.
937 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
947 minime D E: minimum AC.
227
(Annot. in Eph. 2, 21: sunarmologoumnj =
coagmentata; Annot. in Eph. 4, 16, l. 949
sumbibahmenon = coagmentatum). Cf. ASD
VI, 3, p. 524, n. 162.
949 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 16,
Migne PL 26, 534C (im Lemma).
950 Per omnem iuncturam Nov. Test.: per
omnem commissuram.
951952 Est connexum Siehe Bauer s.v. f:
die Verbindung der Glieder, Eph. 4, 16; Col.
2, 19.
952 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 10, 7, CCSL
38, p. 79, ll. 56 (cf. ASD VI, 3, p. 524 sq. n.
163).
953 Idem Dei Aug. Civ. XXII, 18, CCSL 48,
pp. 836837, ll. 317.
965 Secundum operationem Nov. Test.: iuxta
actum. Zur bersetzung des Begriffes nrgeia: ASD VI, 3, p. 289, n. 102 zu 1. Cor. 12,
10.
965966 Rursum significat Dazu: n.l. 157 zu
Eph. 1, 11; n.l. 271 zu Eph. 1, 19; Annot. in
Rom. 7, 5, LB VI, 596F: occulta vis dicitur
nrgeia.
966968 Sentit corpori Nach Theophyl. (cf.
unten n.l. 969), der sich auf Chrys. gesttzt
haben wird, cf. n.l. 968.
968 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 11, 3,
Migne PG 62, 84 (ll. 48): Kaqper t
pnema t p to gkeflou katabanon, t
di tn nerwn [t] asqjtikn ox plv
ddwsi psin, ll kat nalogan kstou
mlouv t mn dunamnw plon dzasqai,
plon, t d lttw latton otw ka
Xristv ktl. (vgl. n.ll. 938939 zu Eph. 4, 15).
969 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
16, Migne PG 124, 1089AB: Kaqper n t
smati t pnema t p to gkeflou
katabanon di tn nerwn ox plv ddwsi
psi tov mlesi tn asqjsin, ll kat nalogan kstw, t mn plon dzasqai
dunamnw, plon, t d latton, latton
otw ka Xristv ktl.
971 Lyranus Zu Nicolaus von Lyra (Lyre bei
vreux), 12701349: 2LThK 7, 992 sq. Man
hat Lyranus' Postillae fr den definitiven
Kommentar der heiligen Schrift gehalten. Er.
kritisierte jedoch Lyranus' Erluterungen
mehrmals (Belegstellen bei Hovingh, ASD
VI, 5, p. 610, s.v. Nicolaus Lyranus). Siehe
postilla ad loc. Biblia sacra VI, col. 552:
Secundum gradus membrorum ecclesiae
competunt diuersis diuersi actus maiores et
minores sicut episcopis sacerdotibus et religiosis etc.
971 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph. lect.
225228, vol. II, p. 55 sq. siehe bes. lect. 228:
a capite Christo in membris, vt augmenten-
228
972
973
974
975
976
977
978
979
LB 848
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
229
deren Gegenstand die Idee ist (p. 953, ll.
79).
986 Obscuratum intellectum Vg.: tenebris
obscuratum habentes intellectum; Nov.
Test.: dum mentem habent obtenebratam.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 525, n. 181.
986 Eskotismnoi t dianoa In den heutigen Ausgaben: skotwmnoi: skotismnoi
v.l.
987 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
988 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 16.
988989 At ntev Die Periphrase skotwmnoi
/ skotismnoi ntev (dazu: BlassDebrunner
3524: Um das Verharren in dem eingetretenen Zustand noch krftiger auszudrcken,
wird sogar das Ptz. selbst umschrieben) wird
in der lateinischen bersetzung durch den
Gebrauch des Partizips hervorgehoben.
989 Alienati a vita Nov. Test.: abalienati a vita,
cf. n.l. 450 zu Eph. 2, 12 (Nov. Test.: abalienati a republica).
989 A
pjllotriwmnoi So auch die heutigen
Ausgaben.
990 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17
sqq. Migne PL 26, 536A (im Lemma).
990 A vita Dei So auch Vg. und Nov. Test.
990991 Quidam mendose Siehe den Apparat von WordsworthWhite ad loc. Auch
Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq. Migne PL
26, 536A, las a via Dei.
991 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 103, l. 17.
991993 Potest Deus Er. hlt to qeo fr
eine Apposition. Im neutestamentlichen
Griechisch aber fehlt fters in Nachstellung
die Wiederaufnahme des Artikels; demzufolge kann tv hwv to qeo (die Lesart der
heutigen Ausgaben) auch tv hwv tv to
qeo bedeuten. Cf. BlassDebrunner
271.1.b.
993 Per ignorantiam Nov. Test.: propter ignorantiam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
526, n. 183. Cf. Valla, Annot. ad loc.: Graece
est propter ignorantiam, di tn gnoian
(Garin, p. 877, col. 2).
994 Propter caecitatem Nov. Test.: et excaecationem. Cf. app. crit.: Konsequenterweise hat
Er. 1535 im Lemma Et durch Propter ersetzt, da er grundstzlich im Lemma dem
Vg.Text (wie er ihm vorlag) folgte.
995 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
18, CSEL 81, 3, p. 104, l. 1: Et duritiam cordis
illorum. Siehe die folgende Anm.
996 prwsin Nach Bauer s.v. die Verhrtung;
die Verstockung.
230
997
998
999
1000
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
231
15 Immundiciae auariciam Nov. Test.:
immundiciam omnem cum auiditate [in
auaritia A] (in auaritia: in auariciam v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 527, n. 195).
17 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq.
Migne PL 26, 537C538A: Dixeramus supra
[536C] operationem immunditiae omnis in
auaritia, non ad auaritiam, vt sonat simpliciter,
pertinere, sed ad libidinem atque luxuriam.
Debemus hunc sensum alterius loci testimonio
comprobare. In prima ad Thessalonicenses
Epistola scribitur: Haec est enim [cf. l. 22 sqq.].
Diligenter obserua, quia ad castitatem nos
prouocans et volens vxoribus tantum esse
contentos, dixerit: Ne quis supergrediatur et
circumscribat in negotio fratrem suum Vbi
nos habemus et cirumscribat in negotio fratrem
suum, in Graeco legitur, ka pleonekten n t
prgmati tn delfn ato. Pleoneza autem
auaritia nuncupatur.
1819 pleonezan vocatam Er. leitet pleoneza
von plon xw ab. Vgl. LiddellScott s.v. pleonktjv: plon xwn one who has or claims
more than his due, greedy. Siehe Annot. in
Eph. 5, 5, ll. 175179.
2122 in Thessalonicenses 1. Thess. 4, 36. Er.
fhrt diese Stelle gleichwie Hier. an, cf. oben
n.l. 17. (24 in passione desiderii Vg.: in libidine desiderii v.l.; 25 ignorant Vg.: non nouerunt v.l.; neque circumueniat Vg.: et circumscribat, WordsworthWhite ad loc. erwhnt
Hier. loc. cit.).
26 illic Sc. 1. Thess. 4, 6 (vgl. Annot. in 1. Thess.
4, 6, ll. 406408).
28 vt auide Siehe Er. bersetzung in Nov.
Test.: cum auiditate.
28 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
19, Migne PG 124, 1092D: En pleoneza
Ezn gr, fjsn, atov ka xrjmtwn ka
donv n summetra polaein o d tn
metran lmenoi n psin ev prwsin lqon
ka naisqjsan pantv gaqo.
30 Chrysostomus In Eph. hom. 13, 1, Migne PG
62, 94: En pleoneza fjsn Ezn gr
atov, e ge bolonto, mte pleonekten,
mte selganein, mte gastrhesqai, ka tn
piqumin polaein zn ka xrjmtwn,
zn ka donv ka trufv metxein met
summetrav ll peid mtrwv xrsanto
t prgmati, pnta difqeiran. Die Interpretationen von Theophyl. bzw. Chrys. unterscheiden sich kaum voneinander.
30 In auariciam Nov. Test.: cum auiditate [in
auaritia A], cf. oben n.l. 15. Zur bersetzung
cum fr n: ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42 zu Rom.
1, 4.
232
LB
31
32
33
34
35
36
37
38
39
849
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
In auaricia, n pleoneza, [D] quasi dicas per auariciam siue cupiditatem rei
alienae.
[21] [A] Si t a m e n i l l u m . Ege, id est siquidem aut si sane. [B] Admonet Theophylactus non esse dubitantis, sed confirmantis. Atqui tamen additum
dubiam reddit orationem.
[22] [A] De p o n i t e vo s . Graece sic est, poqsqai mv, naneosqai ka
ndsasqai, id est deposuisse vos veterem hominem et renouatos fuisse spiritu et
induisse nouum hominem. Aut vt legit diuus Hieronymus deponere vos, vt referatur ad didicistis, sed tum omittendum erat pronomen vos. Nam is ordinat in
hunc modum: Vos | autem non ita didicistis Christum, si tamen illum audistis et in
illo docti estis, deponere vos secundum priorem conuersationem veterem hominem, qui
corrumpitur iuxta desideria erroris. [B] Ambrosius ad hunc legit modum: Vt exponatis secundum priorem conuersationem veterem hominem, sed mox infinita vertit
in imperatiua renouamini, induimini. Theophylactus putat infinita posse referri
vel ad illud estis edocti vel ad hoc sicut est veritas, quasi interroges Quid estis
edocti? nempe deponere veterem hominem aut Quae est veritas? nempe deponere et caetera. [E] Posteriorem sensum sequitur Chrysostomus, Vt, inquit,
dogmatibus vita consentiat. [D] Se c u n d u m d e s i d e r i a e r ro r i s . Hilarius
libro De trinitate duodecimo addit pronomen, secundum concupiscentiam eius
deceptionis, fortassis exprimere cupiens vim articuli, tv ptjv.
[23] [A] Re n o u a m i n i a u t e m . Et hic infinita sunt, sicut admonuimus,
quae possunt pariter ad idem referri si didicistis.
[24] Et s a n c t i t a t e ve r i t a t i s . En sitjti tv ljqeav. Ambrosius
legit in veritate et iustitia; verti poterat in religione veritatis. [D] Nam Graeci
literatores putant sion dictum quasi sion a verbo hw, quod est veneror vt
numen.
[25] [A] Cu m p rox i m o. Met to pljson, id est ad proximum.
Tametsi recte vertit interpres. [C] Nam cum eo loqui dicimur, cui loquimur, vt
pugnare cum eo, aduersus quem pugnamus.
[26] [A] Ir a s c i m i n i e t n o l i t e p e c c a re . Id quemadmodum e Psalmo
sumptum est, ita iuxta formam Hebraei sermonis extulit. Nam sensus est Si
continget irasci, tamen ne peccetis, hoc est compescite iram. Neque enim Paulus iubet nos irasci, sed iram non vult esse diuturnam nec ad iniuriam vsque progredi. Nec est iracundia Graece quae vox Latinis non tam iram quam naturae
vitium aut certe habitum significat animi facile irascentis, sed parorgism, id est
iram siue commotionem aut iritationem, vt intelligamus ei, qui lacessitus sit
iniuria, etiam si quid doleat, tamen eum dolorem breuem esse oportere et citra
retaliationem iniuriae debere consistere inter Christianos. Deinde diabolo, haud
3132 quasi dicas alienae D E: Quod proprie
dicitur quoties alio fraudato plus sibi vindicat
aliquis quam par est AC.
34 Theophylactus CE: Vulgarius B.
41 deponere BE: deponi A.
233
57 to BE: tn A.
58 cum eo C D: quum eo E.
234
LB
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
850
95
96
97
scio an hic pro calumniatore possit accipi. Sitis, inquit, concordes, ne si iuste
etiam vlciscamini, praebeatis ansam calumniandi ethnicis, [B] quibus videbimini
vindictae cupidi. [C] Siquidem calumniatur et diabolus per organa sua. Neque
quicquam vetat calumniatorem appellari Latine diabolum ipsum. Quandoquidem non defuit et huic loco [D] sic a me reddito [C] diabolus. [E] Vtrunque sensum attingit Chrysostomus. Discordia locum dat hosti, satanae et homini calumniatori.
[27] [A] No l i t e d a re . Mte ddote, id est neque detis.
[28] Ma n i b u s s u i s . Tav daiv xersn, id est propriis manibus. Quanquam hic dion et auto per idem pronomen suus perpetuo consueuit vertere.
Quidam codices non addunt suis, vt nec Ambrosius. Qu o d b o n u m e s t .
Potest legi per parenthesim quod bonum est, quae res bona est vel operetur rem
bonam, hoc est non e turpi opificio quaerat victum, sed honesto. Ne c e s s i t a t e m p a t i e n t i . T xrean xonti, id est opus habenti. [D] Hoc admonet propter quosdam qui docent nos non obligari ad subueniendum proximo, nisi in
necessitate. Necessitatem autem interpretantur, quum certo constat periturum
proximum, ni demus quod desiderat. Et tamen hoc ipsum quod sic donatum est,
putant iure repeti, si qui accepit, possit reddere. Ad has angustias detrusimus
illam amplissimam charitatem euangelicam. Hieronymus legit ei qui indiget. [A]
Et est na xj metadidnai, id est vt possit impartire. Nam xw adiunctum verbis infinitiuis aliquoties vsurpatur pro possum.
[29] Se r m o m a l u s . Lgov saprv, id est sermo spurcus [B] aut vitiosus. Neque enim sentit, [C] opinor, [B] de sermone leui aut superuacaneo, sed
obscoeno aut pestilenti. Annotauit Graecae vocis emphasin Theophylactus,
etiamsi in euangeliis de arbore mala loquens eadem voce est vsus euangelista. |
[A] Ae d i f i c a t i o n e m f i d e i . [B] In Graecis codicibus [A] tv xreav, id est
vtilitatis, lego, non fidei. Hieronymus testatur emendasse se ad aedificationem
opportunitatis, sed in Latinis codicibus pro opportunitatis legi fidei propter euphoniam. Atque ita legit diuus Ambrosius. [B] Admonet et Theophylactus de di70 ethnicis BE: gentilibus A.
76 mte BE: mde A; detis. BE: detis, et diabolo verti poterat calumniatori A.
81 quaerat BE: qua rat A.
70 praebeatis ansam Zu diesem Ausdruck: n.l.
161 zu Gal. 1, 16.
7173 Siquidem diabolus Zusatz C. Er.
reagiert auf die Kritik von Stunica: dibolov
drfte nicht durch calumniator bersetzt
werden, weil diese bersetzung impliziert,
dibolov bezeichne den Menschen (oder eine
Art Menschen), statt den Teufel, cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 210, n.l. 759. In der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 210, ll.
758771, verteidigt Er. seine bersetzung, cf.
ll. 758766: Admoneo lectorem consideret,
82
85
92
97
xonti A B D E: xon ti C.
donatum E: datum D.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
an hic pro diabolo verti possit calumniator,
cum Graece sit dibolov [nach diabllw =
verleumden]. Sed interpretes exponunt de
Satana. Istud me non preteribat, verum alter
sensus quur reiiciatur, quum nihil habeat
absurdi? An quia Satan appellatur Graece
calumniator [d.h. dibolov / calumniator
nach diabllw], non licebit hominem vocare
calumniatorem? Sed finge nullo pacto
posse accommodari ad hominem calumniatorem, an non licet diabolum Latine vocare
calumniatorem? (cf. ll. 7172 Neque dia-
235
254). Vielleicht folgerte Er. aufgrund dieses
Textes, dass die Almosen erstattet werden
sollten, sobald die Lebensgefahr gewichen
war. Mglicherweise haben andere Kommentatoren in dieser Weise die betreffende Stelle
interpretiert.
87 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 544C (im Lemma).
88 na xj metadidnai So auch die heutigen
Ausgaben.
8889 Nam possum Dazu BlassDebrunner
392 und Bauer s.v. xw I.6.a. Diese Bedeutung von xw gibt sich schon seit Homer (cf.
Bauer loc. cit.).
90 Sermo malus Nov. Test.: sermo spurcus.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 291.
92 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: Saprn lgon tn
rgn fjsi, ka ekaon ka kairon, oon etrapelan, mwrologan. Saprv d ka
dusdjv ti mllon asxrologa, loidora,
katalali o gr przewn mnwn, ll ka
jmtwn tnomen dkav. Nach Personas bersetzung: Malum sermonem [non!] ociosum
dicit, superuacaneum et intempestiuum,
qualis scurrilitas est et fede dictum. Graece
tamen sapron habetur, hoc est putre et fetidum, turpiloquium namque iurgia et detractationes putrida sunt et infecta, neque enim
factorum dumtaxat gratia, quin et dictorum
penas luemus (fo cxxxiiiir).
93 in euangeliis Cf. Mt. 7, 17; 7, 18; 12, 33; Lc. 6,
43.
94 Aedificationem fidei Nov. Test.: aedificationem, quoties opus est [vtilitatis A] (aedificationem oportunitatis: aedificationem fidei v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 529, n. 294).
9495 tv xreav, id est vtilitatis Cf. Er.' bersetzung im Nov. Test. A (siehe die vorangehende Anm.). In den heutigen Ausgaben
tv xreav: tv pstewv v.l. dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 538.
95 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. II, 4, 28,
Migne PL 26, 546A: Pro eo autem quod nos
posuimus ad aedificationem opportunitatis,
hoc est quod dicitur Graece tv xreav, in
Latinis codicibus propter euphoniam mutauit
interpres, et posuit ad aedificationem fidei.
Nimmt Hier. ein Wortspiel an (euphoniam):
(aedi)ficationem fidei?
97 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 4,
29, CSEL 81, 3, p. 107, ll. 1819.
97 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 4,
29, Migne PG 124, 1100A: A
ll e tiv gaqv
prv okodomn tv xreav, na d xrin tov
koousi. Toutstin, Oper okodome tn
236
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
ctione xreav. [E] Chrysostomus item xreav legit. [D] Nec video tamen quae sit
cacophonia in opportunitatis aut, quod malim, vtilitatis. Nam opportunitas
aliud sonat Latinis quam xrea, neque opportunitas respondet verbo oportet.
Ex hoc loco colligere licet Hieronymum in hac epistola sequi quod ipse emendarat, et tamen non in alia epistola plura sunt quae discrepant a vulgata lectione.
Vbi sunt igitur qui coelum terrae miscent, quod aliqui dubitant an vulgaris aeditio sit Hieronymi? Quod autem hos commentarios scripserit post castigatum
Nouum Testamentum, arguit liber ipsius De scriptoribus illustribus, in quo commemorat commentarios in epistolam ad Galatas, ad Titum, ad Philemonem.
Praeterea castigatum Nouum Testamentum, quum huius operis nullam faciat
mentionem, [E] vtique facturus, nisi hos commentarios scripsisset post aeditum
catalogum De viris illustribus. [D] Hic cerdo quispiam fortasse respondebit
obliuionem in causa fuisse aut Spiritum hoc noluisse.
[30] [A] In d i e . Ev mran, id est in diem.
[31] Ir a e t i n d i g n a t i o. Qumv ka rg, id est ferocia et ira. [B] Qumv
proprie est impetus animi efferuescentis et concitati.
[32] [A] In u i c e m b e n i g n i . Xrjsto. Hieronymus putat rectius verti
suauitatem quam benignitatem, vt opponatur amarulentiae et asperitati morum;
nam et xrjstolgoi dicti sunt vehementer comes et blandi. Benignitas enim proprie ad dandum pertinet, hoc est ad liberalitatem. Mi s e r i c o rd e s . Esplagx110 noluisse. E: noluisse. Apparet autem Hieronymum extrema senectute hos commentarios
aedidisse. D.
237
tion zuschreibt: Siehe Apolog. adv. debacch.
Petr. Sutor, LB IX, 779BD: Hic tota disputatione omnia soluit Spiritus sanctus. Cur
Hieronymus ausus est mutare Septuaginta
translationem? Quia Spiritus sanctus voluit.
Quare hic nusquam errauit, cum in aliis
errauerit? Quia Spiritus in illis passus est, hic
non est passus. Quare igitur in hac versione
sunt quaedam soloeca, quaedam ambigua,
quaedam obscure reddita? Quia Spiritus sanctus voluit nos exerceri difficultatibus
Quis haec omnia patefecit Sutori? Spiritus
sanctus etc.
110 [app. crit.] Die entschiedene Behauptung
der Ausgabe D: Apparet aedidisse, hat Er.
durch die Schlussfolgerung der Ausgabe E (ll.
108109 vtique illustribus) ersetzt.
111 In die Nov. Test.: in diem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 305.
111 Ev mran So auch die heutigen Ausgaben.
112 Ira et indignatio Nov. Test.: tumor et ira.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 529, n. 312.
112 Qumv ka rg So auch die heutigen Ausgaben.
112 ferocia Im Nov. Test. bersetzte Er. qumv
durch tumor; in den Ausgaben AC der
Annot. schlug er ferocitas vor, in D E ferocia, cf. app. crit. n.l. 112. Zu ferocia/ ferocitas:
Non. 490, 1719M, p. 787 Lindsay; 492,
13M, p. 789 Lindsay.
112113 Qumv concitati Er. befasste sich mit
dem Begriff qumv Annot. in 2. Cor. 12, 20,
ASD VI, 8, p. 468, ll. 407409. Siehe bes. l.
407: etiamsi qumv sonat impetum animi
efferuescentis, 1519 hinzugefgt, wie der
vorliegende Satz.
114 Inuicem benigni Nov. Test.: inuicem alius in
alium comes. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 530, n. 322,3.
114 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 4, 32,
Migne PL 26, 550A: Supra [sc. 548C] amaritudini contrariam dulcedinem dixeramus,
quam nunc apostolus alio verbo xrjsttjta,
id est suauitatem magis quam benignitatem
vocauit.
116 nam blandi Er. interpretiert in Adag. 954
(Xrjstolgov) den Begriff xrjstolgov
(xrjstologa) in ziemlich negativem Sinn, cf.
ASD II, 2, p. 458, ll. 890891: Xrjstolgoi
dicebantur atque hodie quoque vulgo dicuntur qui probe loquuntur et improbe faciunt.
117 Misericordes So auch Vg. und Nov. Test.
117119 Esplagxnoi
viscerum
Zu
esplagxnov Bauer s.v.: barmherzig, mildttig; buchstabengetreu bersetzt bedeutet
esplagxnov mit gesunden Eingeweiden.
238
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
LB 851
noi, quod non solum ad misericordiam, sed ad omnem pietatis affectum pertinet,
quasi dicas bonorum viscerum. Nam viscera pro affectibus vsurpant diuinae
literae. Do n a n t e s i n u i c e m . Xarihmenoi autov, id est donantes vobisipsis,
vt intelligas quod in alios benefeceris, id tuo bono tuoque lucro fieri magis quam
illius qui accipit. Ita Hieronymus. Neque [B] enim [A] hic est donantes pro
condonantes seu ignoscentes positum, sed xarihmenoi, id est largientes seu
libenter dantes. [B] Ambrosius legit et interpretatur donantes, ignoscentes et
remittentes peccatum. Atque ita sane Paulus vsus est in epistola secunda ad
Corinthios eodem verbo xarhesqai. Et ego si quid donaui et caetera. Quod [D]
quidem et hic sequutus est [E] Chrysostomus ac [D] Theophylactus. Proinde [B]
si placet hic sensus, qui mihi magis arridet, autov vertendum erat vobis inuicem, vt mutuo ignoscamus alii aliorum erratis; nam et hoc ad misericordiam
pertinet. [A] Do n a u i t vo b i s . Jmn, id est nobis, prima persona. Tametsi
Graeci codices variant.
EX CAPITE QVINTO
[2] In o d o re m s u a u i t a t i s . Ev smn ewdav, id est in odorem redolentiae siue [C] bonae [A] fragrantiae. Hieronymus in praefatione Zachariae:
Reddidit odorem bonae fragrantiae.
[3] Ne c n o m i n e t u r. Mjd nomahsqw, id est ne nominetur quidem.
[4] Au t t u r p i t u d o a u t s t u l t i l o q u i u m . Graecis hoc loco non repetitur aut, sed et, [B] et tamen laudo quod mutauit interpres. Etenim quum sensus sit idem, tamen commodior est oratio. Quod si recte fit in aliquot locis, quoties libuit interpreti, quid vetat quominus idem fiat quoties quoties ratio postulat? [A] Au t s c u r r i l i t a s . Etrapela, id est facetia siue lepos. Nam in
bonam partem apud philosophos accipitur. Sentit autem vrbanitatem scurrilem
et indignam graui viro. Tametsi Hieronymus eiusmodi quoque sales, qui tantum
risus causa dicuntur, indignos esse putat vere Christianis adducens illud ex
Hebraico euangelio: Nunquam laeteris, nisi quum videris fratrem tuum in charitate. Equidem vt iocos vtcunque tolero, modo docti sint et sa|le conditi, ita non
fero quosdam, [B] qui [A] quoties vrbani videri volunt, e diuinis literis ad suas
134 siue BE: sine A.
239
136 Nec nominetur Nov. Test.: ne nominetur
quidem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 531,
n. 32 und ASD VI, 2, p. 85, n. 5 zu Ioh. 7, 5.
137 Aut stultiloquium Nov. Test.: aut [et A]
obscoenitas aut [et A] stultiloquium. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 531, n. 42.
137138 Graecis interpres Dazu: ASD VI, 3, p.
531, n. 41. Es gibt u.a. die v.ll. ka asxrtjv
ka mwrologa etrapela (N27); ka
(Tischendorf ).
140 quoties quoties Lesart in BE. Vielleicht ist
quoties quoties eine Prgung analog zu quotquot, quisquis usw. fr quotiescumque (so
oft nur). In den Lexika ist quoties quoties
nicht belegt (cf. LewisShort, Georges, Glare,
Souter, Glossary, Hoven, Lexique, bei Stotz,
Niermeyer und Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi, FuchsWeijersGumbert). Es
knnte sich um einen Druckfehler handeln.
141 Aut scurrilitas Nov. Test.: aut [et A] vrbanitas.
141142 Etrapela accipitur Cf. Bauer s.v.:
seit Hippokr. meist im guten Sinn: die
Gewandtheit im Scherzen, das witzige Wesen
etc. Laut Bauer wird etrapela hier in malam
partem verwendet: die Witzelei, die Possenreisserei. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: An vero
dicendum fuerit scurrilitas an facetia, dicere
omitto: quia nonnulli in laudem, nonnulli in
vitium accipiunt etrapleian [sic] (Garin, p.
878, col. 1) und ASD VI, 3, p. 531, n. 43.
143 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 552CD: Scurrilitas vero de
prudenti mente descendit, et consulto appetit
quaedam vel vrbana verba vel rustica vel turpia vel faceta, quam nos iocularitatem alio
verbo possumus appellare, vt risum moueat
audientibus. Verum et haec a sanctis viris
penitus propellenda, quibus magis conuenit
flere atque lugere, vt in Hebraico quoque
Euangelio legimus Dominum ad discipulos
loquentem Et nunquam, inquit, laeti sitis, nisi
cum fratrem vestrum videritis in charitate.
143 sales Zum bertragenen Gebrauch dieses
Begriffes: Adag. 1251 (Salsitudo non inest illi),
ASD II, 3, pp. 270272, cf. p. 270, l. 244: et
sales vocant festiuiter et argute dicta (siehe
auch unten l. 146: sale conditi; 152 sales; 153
insulsissima).
144145 ex Hebraico euangelio Zum apokryphen
Euangelium der Hebrer: ReickeRost, s.v.
Hebrerevangelium (2. Band. 668).
147152 qui virulentiam Auf hnliche Weise
spricht Er. in der Rat. ver. theol. Holborn, p.
287, ll. 2426: Nam quod hodie quidam, si
quando festiui student videri, verba mystica
deprauant ad iocos scurilles, non solum
240
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
241
166 T ok nkonta ( ok nken: t ok nkonta v.l.). Er. konnte die Lesart t ok nkonta u.a. in der Hs. AN III 11 (= cod. 2817)
lesen, cf. fo 262v.
167 alibi Er. knnte Rom. 1, 28: t m kaqkonta (Vg. quae non conueniunt) meinen.
Cf. Annot. in Rom. 1, 28, LB VI, 566D: T
m kaqkonta. Sensus est: indigna se, hoc est
quae tales viros dedecebat facere.
169170 Videmus intercessisse Er. spielt auf das
Treffen der Eremiten Paulus und Antonius an.
Siehe Hier. Vita Pauli 911, Migne PL 23,
25A26B. Als Antonius endlich den Eremiten
Paulus gefunden hatte, war dessen Tr
(ostium) geschlossen: Quaesiui et inueni [cf.
Mt. 7, 7]; pulso vt aperiatur [cf. Mt. 7, 7].
Quod si non impetro, hic moriar ante postes
tuos: certe sepelies vel cadaver Nemo sic
petit, vt minetur; nemo cum lacrymis calumniam facit. Et miraris si non recipiam, cum
moriturus adueneris? Sic arridens Paulus patefecit ingressum (25B). Zu der Vita Pauli: Bardenhewer III, pp. 636637; A.A.R. Bastiaensen, Jrme Hagiographe, in: Hagiographies,
sous la direction de Guy Philippart, vol. I,
pp. 97123. Turnhout, 1994, siehe bes. pp.
108109.
170 Hilarionem dixisse Siehe z.B. die Antwort
von Hilarion auf die Frage der Ruber: Porro
clara luce reperto puero, quasi per iocum,
Quid, inquiunt [latrones], faceres, si latrones
ad te venirent? Quibus ille respondit: Nudus
latrones non timet. Et illi Certe, aiunt,
occidi potes. Possum, inquit, possum, et
ideo latrones non timeo, quia mori paratus
sum (Vita Hilarionis 12, Migne PL 23, 34B).
Siehe zu der Vita Hilarionis: Bardenhewer III,
pp. 638639 und Bastiaensen loc. cit. (siehe die
vorangehende Anm.), pp. 109110.
172 Scitote intelligentes Nov. Test.: scitis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 531 sq. n. 52.
172 Est ginskontev (ste [cf. l. 173]: st v.l.
cf. ASD VI, 3, p. 531 sq. n. 52).
172174 Est habeat Cf. Valla, Annot. ad
loc.: Hoc enim scitote intelligentes Graece
est hoc enim este intelligentes; ergo sat erat
dicere scitote sine illo intelligentes st
ginskontev (Garin, p. 878, col. 1).
173174 vt habeat Er. verwendet zwei Fachausdrcke der Rhetorica. Zur (con)geminatio: Lausberg, 616621. Es handelt sich
dabei um die Wiederholung des gleichen
Wortes oder der gleichen Wortgruppe. An
der vorliegenden Stelle verstrkt das Partizip
nach hebrischem Muster den Verbalbegriff,
cf. BlassDebrunner 422; 4223. Zur epitasis (= Intensivierung) n.l. 628 zu Eph. 3, 10.
242
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
243
184 In Dei So auch Vg. und Nov. Test.
185 alias Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD
VI, 8, p. 350, ll. 391393: Et Deum rursum
appellat Patrem suo more. Quoties enim
absolute hoc vtitur verbo, fere Deum Patrem
intelligit, praesertim si iungatur Filii mentio.
Siehe den Kommentar zur Stelle (ASD VI, 8,
p. 351, n.ll. 391393). Fragen der Trinitt und
im Zusammenhang damit der diuinitas
Christi waren heikel. Bes. die spanischen
Mnche haben Er. wegen seiner usserungen
heftig angegriffen. Siehe Er.' Verteidigung
in Apolog. adv. monach. hisp. LB IX, 1023B
1054A, bes. 1040A1050B.
189 Venit ira Vg.: venit ira dei; Nov. Test.:
venire solet ira Dei. Zur bersetzung, ASD
VI, 3, p. 532, n. 64.
192 In filios diffidentiae Nov. Test.: in filios inobedientes [inobedientiae A], cf. ASD VI, 3,
p. 505, n. 25 zu Eph. 2, 2.
193 antea Cf. Annot. in Rom. 11, 32, LB VI,
627D: Porro quod sequitur incredulitate,
potest accipi et inobedientia. Est peqeia.
194 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 6,
Migne PL 26, 555BC: Propter haec enim venit
ira Dei super filios diffidentiae siue insuasibilitatis: peqeia enim magis a suasione quam a
fiducia a diuerso intelligi potest. Insuasibilitatis autem, siue diffidentiae filii sic dicuntur, quomodo filii perditionis etc.
195196 Mirum inauditum Die Lexika,
LewisShort, Georges und Souter, Glossary,
weisen insuasibilitas nur an der vorliegenden
Hier.Stelle nach.
196 Cyprianus Cypr. Epist. 43, 6, 2 und 65, 5, 1
(ed. Bud, tome II, p. 108 bzw. p. 220).
198 crebro Cf. n.ll. 357358 zu Eph. 2, 2.
199 Participes eorum Nov. Test.: consortes illorum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 515, n.
64 zu Eph. 3, 6; p. 532 sq. n. 73.
199 comparticipes Cf. Eph. 3, 6. Zum nichtklassischen Ausdruck comparticeps: Kaulen
44, p. 124; Souter, Glossary s.v.
200202 quorum personam Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Nolite ergo fieri participes
eorum. Graece est conparticipes, summtoxoi. Ideo ego dixissem participes eis. Aliud
enim est participare illorum, id est de illis,
aliud participare illis, hoc est cum illis
(Garin, p. 878, col. 1).
202203 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
7, Migne PL 26, 555C556A: Nolite ergo effici
comparticipes [cf. WordsworthWhite ad Eph.
5, 7] eorum Et particeps quidem eorum est,
ab eo quod participatur, et communionem
habet malorum operum; comparticeps vero ei
appellatur, qui cum aliis est particeps etc.
244
203
204
205
206
207
208
LB 852
210
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
nymus. Mihi quisquis particeps est, et alicuius rei particeps sit oportet et cum aliquo particeps. Addit ille in diuinis literis participem dici in bonam partem,
comparticipem in malam. [D] An hoc perpetuum sit, nescio. Certe huius epistolae capite tertio vsurpauit in bonam partem loquens de gentibus ad Christum
conuersis, summtoxoi tv paggelav ato, id est comparticipes promissionis.
Non est insectandus vir sanctus, sed tamen hic insignis lapsus est memoriae: primum iubet hoc discrimen diligenter obseruari negatque | se meminisse sibi lectam comparticipis vocem in diuinis literis, nisi significatione mali, quum ipse
huius epistolae capite tertio diligenter indicet additam his dictionibus praepositionem concorporales et comparticipes dure quidem sonare Latinis auribus, sed
tamen non omittendam, quod in diuinis literis nec apices nec puncta careant
mysterio. Haec admonere visum est, vt in his qui prodesse student, moderatius
feramus humanos lapsus, quum id vsu venerit viro sic in diuinis voluminibus
exercitato.
[9] [A] Fr u c t u s e n i m l u c i s . Graece est fructus enim spiritus, gr
karpv to pnematov. Quanquam Latini codices et consensus interpretum [D]
et ipse sermonis ordo [A] refragatur huic lectioni. [D] Praecessit enim lucis mentio, nunc autem lux in Domino; vt filii lucis ambulate. Quanquam Theophylactus
legit et interpretatur fructus lucis. [E] Chrysostomus videtur legisse spiritus.
[D] Item sequitur, et nolite communicare operibus infructuosis tenebrarum.
[10] [A] Be n e p l a c i t u m De o. Graece est Domino.
[11] Ma g i s a u t e m re d a r g u i t e . Omissa est coniunctio et, ka. Et
redarguite pro arguite. Ambrosius legit obiurgate, sed accommodatius erat
arguite, lgxete. Siquidem ipsa lux bonae vitae arguit et prodit turpia facta
tenebrarum, etiamsi nihil obiurges. Memor igitur metaphorae subiecit magis
autem arguite. Arguit enim qui reprehendit et vincit, et arguit qui prodit. Et
sermo qui consequitur omnia autem a luce manifestantur magis exigit, vt legamus
arguite pro prodite quam pro obiurgate. Quanquam hic quoque legit Ambrosius obiurgantur, [D] quemadmodum ante legit et exposuit obiurgate. [B] Mecum
hactenus facit Theophylactus.
[13] [A] Om n e e n i m q u o d . T faneromenon. Quoniam participium est
medium, ambiguam reddit orationem. Nam potest esse sensus quicquid manifestatur, lux est aut quicquid manifestat, lux est. Apparet autem potius actiue
legendum quam passiue. Nisi me moueret articulus participio appositus non
nomini, interpretarer ad hunc modum: Id quod omnia manifestat, lux est, t pn
224 redarguite scripsi sec. Vg.: redarg. AE.
228 vincit D E: reuincit AC.
(555C). Danach sagt er (555D556A): Porro
non memini alibi me legisse excepto praesenti
loco comparticipem, et tamen manifestum
est hic non in bona parte, sed in contraria
positum. Man beachte, Hier. folge hier der
245
220 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Eph. 5,
9, Migne PG 124, 1108A: O gr karpv to
pnematov ktl. (auch im von Er. herangezogenen cod. 2105 steht pnematov cf. Brown,
ASD VI, 3, p. 533, n. 92). Er. hat vermutlich
nur Personas bersetzung herangezogen:
Fructus enim lucis est Interpretatur hoc
loco diffinitque quid lucis filius sit aitque
eum hunc esse, qui spiritus sit lucis fructum
adeptus etc. fo cxxxvv.
221 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 18, 1,
Migne PG 62, 121: T d sti tkna to
fwtv, pgei zv O gr karpv to pnematov n psj dikaiosnj ktl.
222 Item sequitur Eph. 5, 11.
223 Beneplacitum Deo Nov. Test.: acceptum
domino.
223 Graece est Domino In den heutigen Ausgaben: t kurw: t qe v.l. cf. N27 ad loc. und
ASD VI, 3, p. 533, n. 102.
224 Magis autem redarguite Nov. Test.: quin ea
potius etiam arguite (autem et: autem v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 533, n. 114). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
533 sq. n. 113,4,5.
225 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
11, CSEL 81, 3, p. 114, l. 14.
227 subiecit Sc. Paulus.
229 omnia manifestantur Eph. 5, 13: omnia
autem quae arguuntur a lumine manifestantur.
230231 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in
Eph. 5, 13, CSEL 81, 3, p. 114, l. 21.
231 quemadmodum obiurgate Ambrosiaster,
Comm. in Eph. 5, 11, CSEL 81, 3, p. 114, l. 14
sqq. (cf. oben n.l. 225). Er. wird aber wohl
eher die Erluterung zu Eph. 5, 13 (p. 114, ll.
2223): tunc videntur peccata, cum obiurgantur, als die Darlegung zu Eph. 5, 11 meinen.
231232 Mecum Theophylactus Theophyl.
Expos. in Eph. 5, 11, Migne PG 124, 1108B. Er.
hat vermutlich Personas bersetzung benutzt
(Zusatz B): arguite hoc est enixe instruite (das spricht also gegen die Lesart obiurgate, cf. l. 225).
233 Omne enim quod Nov. Test.: Nam quicquid.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 534, n. 135.
233238 Quoniam stin Er. bersetzte im
Nov. Test. passiv: Nam quicquid manifestum
redditur [manifestatur A], lumen est und las
griechisch, wie die heutigen Ausgaben: pn
gr t faneromenon, fv stin. An der vorliegenden Stelle der Annot. bietet er eine
andere Lesart (t pn faneromenon fv
stin), die er aber in B (ll. 240241 Nunc
stin) verbessert.
246
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
244 Rursus Wiederum steht Hier.' angenommene Autorschaft des Vg.Textes zur Diskussion. Siehe n.ll. 678682 zu Gal. 3, 1; n.ll.
257259 zu Gal. 5, 7; n.ll. 279286 zu Gal. 5,
9.
246 Surge qui dormis Nov. Test.: Expergiscere
qui dormis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
149, n. 117 zu Rom. 13, 11.
246 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14,
Migne PL 26, 558BC: Quaerat aliquis, quisnam sit iste qui dicat: Surge qui dormis aut
cuius testimonio Apostolus sit abusus. Et quidem qui simplici responsione contentus est,
dicet in reconditis eum prophetis, et his quae
vocantur apocrypha, haec lecta in medium
protulisse Alius vero quasi proswpopoian
Spiritus sancti Apostolus figurauerit ad exhortationem poenitentiae haec dicta memorabit.
Ego certe nunquam hoc scriptum reperi
etc.
248249 scrupulum Dazu: n.l. 518 zu Gal. 2, 11.
249 Et illuminabit te Nov. Test.: et illucescet
tibi (tibi: te v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 535, n. 144). Er. hat im
vorliegenden Lemma das Subjekt von illuminabit, d.h. Christus, ab der Ausgabe C ausgelassen, weil auch im griechischen Zitat das
Subjekt nicht angefhrt worden ist, cf. app.
crit. ad loc.
249 Ka soi So auch die heutigen Ausgaben.
Zur v.l. fcetai (cf. l. 252): Metzger, Commentary ad loc. p. 540.
251 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14
Migne PL 26, 558A: et illuminabit te Christus siue orietur tibi Christus.
251 idem Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14, Migne
PL 26, 559A: Scio me audisse quemdam de
hoc loco in ecclesia disputantem Testimonium hoc, inquiens, ad Adam dicitur in loco
Caluariae sepultum, vbi crucifixus est Dominus super eius pendebat sepulcrum; haec
prophetia completa est dicens, Surge, Adam
et non vt legimus pifasei soi Xristv,
id est orietur tibi Christus, sed picasei [in
der Hier.Ausgabe von 1516, tomus IX, fo 114F
fcetai], id est continget te Christus. Vgl.
Hier.' (hnliche) Darlegung in Comm. in Mt.
IV, zu 27, 33, CCSL 77, p. 270, bes. ll.
16661671.
254 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 14,
Migne PL 26, 559B: Haec [cf. die vorangehende Anm.] vtrum vera sint necne, lectoris
arbitrio derelinquo. Certe tunc in populo
dicta placuerunt et quodam plausu ac tripudio sunt excepta.
256 ipse audiui Der Stellenwert der hebrischen
Buchstaben des Namens Jesus stand in der
247
frhen Kirche mehrmals zur Diskussion.
Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 79 sq. n.ll.
389391, auf dessen Kommentar ich mich
beziehe. Er. legt solchen Interpretationen
nicht viel Wert bei. Cf. Apologia, Holborn, p.
169, l. 5 sqq.
256259 de litera medius Nahezu dieselbe
Anm. in der Moria, ASD IV, 3, p. 164, ll.
611621: Auditus est a nobis alius quidam
octogenarius Is explicaturus mysterium
nominis Iesu, mira subtilitate demonstrauit
in ipsis literis latere quicquid de illo dici possit. Etenim quod tribus duntaxat inflectitur
casibus, id manifestum esse simulacrum
diuini ternionis. Deinde quod prima vox
Iesus desinat in s, secunda Iesum in m, tertia
Iesu in u, in hoc rrjton subesse mysterium,
nempe tribus literulis indicantibus eum esse
summum, medium et vltimum [cf. ll.
257259] mathematica ratione Iesus sic in
duas aequales diffidit portiones, vt scilicet
penthemimeres in medio resideret [dazu:
ASD IV, 3, p. 165, n.ll. 618619]. Deinde
docuit eam literam apud Hebraeos esse
quam illi Syn appellent; porro syn, Scotorum
(opinor) lingua, peccatum sonat, atque hinc
palam declarari Iesum esse qui peccata tolleret
mundi. Auch an dieser Stelle der Moria sagt
Er. nicht, wen er meint (quidam octogenarius).
257 media Iesus Siehe das Zitat der Moria in
der vorangehenden Anm. angefhrt und Iren.
Adv. haer. xxiv, 4, Harvey, vol. I, p. 334, besonders den Kommentar ad loc.
259 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
14, CSEL 81, 3, p. 115, l. 4: et continges Christum, cf. oben l. 252 (fcetai, id est continget; der Text von A wird nach dem Einschub
D [ll. 254259] l. 259 fortgesetzt).
261 Et Christum Siehe Ambrosiaster, loc. cit.
(cf. die vorangehende Anm.).
261 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. III, 9, CCSL
38, p. 12, l. 34 sq.
262263 Vtriusque feruntur Chrys. In Eph.
hom. 18, 1, Migne PG 62, 122: Ka pifasei
soi Xristv O mn, Epicaseiv, fas,
to Xristo o d, Epifasei soi Xristv
mllon d tot sti. Warum Er. erst hier die
Echtheit der Predigten zum Epheserbrief
anzweifelt, und nicht an den eher von ihm
genannten Stellen (cf. z.B. Annot. in Eph. 4,
22, l. 47; Annot. in Eph. 4, 32, l. 127; Annot. in
Eph. 5, 9, l. 221 usw.), leuchtet mir nicht ein.
Auch ist mir nicht klar, warum er hier von
commentarii statt Homilien redet.
264265 nolite tenebrarum Eph. 5, 11.
265266 omne lumen est Eph. 5, 13b.
248
266
267
268
269
270
271
272
LB 853
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
est. Non est autem improbabile quod admonet beatus Thomas apostolum hunc
locum nec ex apocryphis sumpsisse nec prophetico more protulisse, sed velut
exposuisse quibusdam de suo admixtis locum qui est apud Esaiam 60. Surge illuminare Hierusalem, quia venit lumen tuum et gloria Domini super te orta est. Surgere iubentur qui dormiunt, et exurgere qui sepulti non possunt videre lumen
mundi.
[15] [A] Vi d e t e i t a q u e , f r a t re s . Fratres non est apud Graecos. C a u t e
ambuletis. A
kribv, id est diligenter et accurate, nimirum in | tanta luce.
Vnde bene dixit: Videte quod in tenebris non liceat cernere.
[16] Re d i m e n t e s t e m p u s . Ezagorahmenoi, quasi mercantes et
ementes. Et tempus hic occasionem sonat siue opportunitatem, quam vult emi
caeterarum rerum dispendio, tn kairn. Ma l i s u n t . Ponjra. Quod ipsum
verbum ambiguum est ad afflictum et sceleratum, [B] vtpote a labore dictum.
Siquidem laboriosa res est et impostura.
[17] [A] Vo l u n t a s De i . Domini est Graecis pro Dei, to kurou.
[18] In q u o e s t l u x u r i a . A
swta, id est luxus. Hoc admonui, ne quis
hic luxuriam accipiat pro libidine, ita vt vulgus facit. Nec video cur Faber malit
pro luxuria insalubritatem, quasi hoc agat Paulus ceu medicus, vt simus salubri
corpore temperantes ab ebrietate. [B] Nam vt donemus stouv dictos a verbo
sesstai, id est seruatus est, addita particula priuatiua a et abiecto s, non
potest tamen significare insalubritatem nec vsquam apud scriptores Graecos hoc
sensu reperitur vsurpatum, imo populus Asotorum sic dictus est Graecis, quod
essent luxu perditi, sic assidue versantes in comessationibus, vt nunquam viderent
solem nec orientem nec occidentem. Quorum meminit et Plato praeter alios
272 itaque E: igitur AD.
272273 Caute ambuletis Nov. Test.: circunspecte ambuletis. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 535, n. 152.
273 A
kribv So auch die heutigen Ausgaben.
274 Videte cernere Anspielung auf Eph. 5,
8.
275 Redimentes tempus Nov. Test.: redimentes
occasionem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
535, n. 161.
275 Ezagorahmenoi So auch die heutigen Ausgaben.
275276 quasi ementes Valla, Annot. ad loc.:
Redimentes tempus accipiendum est pro
ementes tempus, quemadmodum dicimus
redemptores vectigalium (Garin, p. 878 col.
1).
276 opportunitatem Zum Begriff opportunitas,
occasio (tn kairn): Adag. 670 (Nosce tempus), ASD II, 2, pp. 195199, bes. p. 196, ll.
492496.
277 Mali sunt Nov. Test.: mali sint.
249
ausser Siue significet findet sich schon
in der Auflage von 1512). Im vorliegenden
Zusatz B (1519) bringt Er. die betreffende
Frage wiederum zur Sprache.
284285 Nam sesstai. Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, zur Stelle
(swta sit a nomine sv). Aswtov hngt
in der Tat mit shw zusammen (cf. LiddellScott s.v.).
286287 nec vsurpatum Fr swtov sind die
Bedeutungen heillos (der nicht zu retten
ist, von sittlicher Verdorbenheit) und nicht
heilsam belegt, cf. Pape s.v.; LiddellScott
s.v. Die Bedeutung Heillosigkeit (swta)
findet sich in Bauer (cf. oben n.l. 281). Laut
LiddellScott bedeutet swta an der vorliegenden Stelle (Eph. 5, 18) profligacy.
287 populus Asotorum Siehe Adag. 194 (Qui
mori nolit ante tempus), ASD II, 1, p. 298, ll.
1315: Cicero libro De finibus bonorum
secundo [Fin. II, 23] docet idem dictum in
quosdam Asotos, cui genti nomen inditum
est a luxu vitae. Nam sub solis occasum erant
ebrii, mane stertebant. Er. meint, die Asoti
seien ein Volk, was nicht richtig ist (asoti:
Schlemmer, Schwelger, nach Georges s.v.
asotus). Vgl. auch De cop. verb. I, 6, p. 108, ll.
961962: Asoto luxuriosior und den Kommentar p. 109, n.l. 961. Die latinisierte Form
asotus (swtov) findet sich nur bei Cic. (Fin.
II, 22, 23, 30, 70; Nat. III, 77). Der Substantiv asotia kommt bei Gellius vor (X, 17, 3:
XIX, 9, 8). Er. hat offenbar Perotti, Cornucopiae zu I, 10, ed. Sassoferrato, vol. V, p. 52,
78, nicht herangezogen: Vnde dissolutos
dicimus qui moribus legibusque soluti luxum
vitae sequuntur, quos Graeci stouv, hoc est
incontinentes, vocant etc. (Perotti hlt die
asoti evident nicht fr ein Volk). Vgl. auch
Gell. VI, 11, 2: hominem nihili rei neque frugis bonae, quod genus Graeci fere swton vel
klaston dicunt.
288289 sic occidentem Cf. Cic. Fin. II, 23:
Nolim enim mihi fingere asotos qui solem,
vt aiunt, nec occidentem vmquam viderint nec
orientem; Sen. Epist. 122, 2: qui nec orientem vmquam solem viderunt nec occidentem.
289 Plato Cf. Plat. Leg. V, 743b: d pgkakov,
v t poll n swtov, mla pnjv (Plato
spricht ber die Reichen, die meistens im
moralischen Sinn nicht gut sind; der Verschwender (swtov) ist durchaus schlecht).
Siehe ferner zu swtov / swta die von
Arthur Stanley Pease gesammelten Belegstellen in: M. Tulli Ciceronis, De natura deorum
libri III, vol. II, Cambridge, Mass., 1958;
Darmstadt, 1968, p. 1173.
250
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
LB 854
innumeros; hinc et verbum deductum swteomai, luxu diffluo, quo vsus est
Athenaeus libro Dipnosophistarum octauo. [A] Iam dictio quo, mea sententia,
non simpliciter refert vinum, sed totam orationis particulam quae praecessit,
nolite inebriari vino, in quo, hoc est in qua re et in qua vini temulentia, est
luxus. [C] Porro quod hic vocat swtan, alibi dixit slgeian. Nec omnino sit
absurdum siquis aliquando abutatur luxuria pro vitio libidinis propter cognationem huiusmodi vitiorum, comessationis, temulentiae, chorearum et libidinis.
Tamen impudens mihi videtur quod Thomas extorquere conatur, luxuriam proprie dici de immodico vsu rei venereae, adeo vt hic etiam reiiciat Augustinum
suum, qui in libris quibus titulum fecit De confessionibus, scripserit: Luxuria ad
satietatem et abundantiam se cupit vocari. Soluit autem hunc nodum hac arte,
quod sicut temperantia principaliter quidem et proprie est circa delectationes tactus,
dicitur autem ex consequenti per similitudinem quandam in quibusdam aliis materiis, ita luxuria principaliter quidem est in voluptatibus venereis, quae maxime et
praecipue animum hominis resoluunt, secundario autem dicitur in quibuscunque
aliis ad excessum pertinentibus. Hactenus Thomae verba recensuimus. Iam ne quid
exagitemus, quod tam facile recedit ab Augustini sententia, qui cum primis nouit
Romani sermonis proprietatem, quis vnquam dixit temperantiam praecipue versari circa voluptates tactus, cum sit moderatio omnium affectuum? Sed sit libido
maxime affectus impotens, an praecipua pars huius mali sita est in tactu ac non
magis in oculis, in sermone, in animo? Deinde an luxuria transfertur ad quemuis
excessum? An qui immodice amat pecuniam dicetur luxuriosus? qui praeter
modum frugalis est, dicetur luxuriosus? Atqui hic excessus est. Denique si Euclio
amet neque det quicquam, dicetur luxuriosus? Et tamen hanc opinionem confirmat autoritate glossae, quae est in epistola ad Galatas, cap. v., quae dicit quod
luxuria est quaelibet superfluitas. Ac mirum quod hunc Pauli locum non adduxerit, cum citet locum e Prouerbiis: Luxuriosa res est vinum, sed vsus vini pertinet
ad potum, ergo etc. Sed hunc nodum satis feliciter explicat. Tertius nodus difficilis est. Luxuria, inquit, dicitur libidinosae voluptatis appetitus etc. Hic cum nullum citet autorem, imaginatur libidinosam voluptatem accipi pro voluptate venerea, cum Augustinus testetur libidinem frequenter accipi pro quocunque affectu
non obtemperante rationi. Princeps occidit immerentem, libido est. Et tamen, vt
fatetur Augustinus, sermonis vsus aliquoties accommodat hanc vocem proprie ad
rem veneream, quod de luxuria nemo probus autor vnquam scripsit. Sed his
etiam festiuius est quod interiecit, inter antitheses et lysis: Dicitur in libro De vera
religione de luxuriosis qui seminat in carne de | carne metet corruptionem. Sed semi291 quo BE: quae A.
312 Atqui D E: At qui C.
251
311312 qui praeter luxuriosus? Man beachte
die Paradoxie.
312 excessus Excessus bedeutet hier Masslosigkeit, cf. Souter, Glossary s.v. excess, going
beyond the mean und Hoven, Lexique s.v.:
l'excs, le trop.
312 Euclio Eine Anspielung auf Euclio, den
alten Geizhals in der Aulularia von Plautus.
313315 confirmat superfluitas Thomas Aquinas, Summa IIaIIae, quaestio 153, Art. 1, vol.
X, p. 207, col. 2: Vnde Galat. V, dicit Glossa
quod luxuria est quaelibet superfluitas. Siehe
Glossa Ordinaria, Strassburg 1480/81, die
interlinere Anm. zu Gal. 5, 19: [luxuria]
superfluitas quelibet.
316 e Prouerbiis Prv. 20, 1, von Thomas loc. cit.
(vol. X, p. 207, col. 1) angefhrt: Prov. xx
dicitur: Luxuriosa res est vinum. Sed vinum
pertinet ad delectationem cibi et potus. Ergo
circa has maxime videtur esse luxuria.
317 Sed explicat Siehe Thomas' Gegenargument (vol. X, p. 207, col. 2): Ad secundum
dicendum quod vinum dicitur esse res luxuriosa, vel secundum hunc modum quo in
qualibet materia abundantia ad luxuriam
refertur. Vel inquantum superfluus vsus vini
incentiuum voluptati venereae praebet.
317 hunc nodum Cf. oben l. 300: hunc nodum
(sc. primum); l. 317: hunc nodum (sc.
secundum). Siehe die folgende Anm.: Tertius nodus. Zum Ausdruck hunc nodum
explicat: oben n.l. 300.
317 Tertius nodus Thomas Aquinas loc. cit. (vol. X,
p. 207, col. 1) stellt eine dritte These, die er
entkrften muss, auf: Praeterea, luxuria esse
dicitur libidinosae voluptatis appetitus. Sed libidinosa voluptas non solum est in venereis, sed
etiam in multis aliis. Ergo luxuria non solum est
circa concupiscentias et voluptates venereas.
320 Augustinus Aug. Civ. XIV, 15, CCSL 48, p.
438, ll. 6682: [libido] cum hoc sit generale
vocabulum omnis cupiditatis (l. 67): Sunt
multae variaeque libidines, quarum nonnullae
habent etiam vocabula propria (ll. 7879).
322 Augustinus Aug. Civ. XIV, 16, CCSL 48, p.
438, ll. 14: Cum igitur sint multarum libidines rerum, tamen, cum libido dicitur neque
cuius rei libido sit additur, non fere adsolet
animo occurrere nisi illa, qua obscenae partes
corporis excitantur.
324 interiecit Sc. Thomas Aquinas, loc. cit. (vol.
X, p. 207, col. 1), Fortsetzung des n.l. 317
angefhrten Textes: Sed contra est quod
dicitur in libro de Vera Relig.: Dicitur luxuriosis: [Gal. 6, 8] Qui seminat etc. (325 luxuriosis: de luxuriosis v.l.). Siehe Aug. De vera relig.
III, 4, CCSL 32, p. 190, ll. 6364.
252
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
natio carnis fit per voluptates venereas, ergo ad has pertinet luxuria. Primum appello
lectorem sobrium, an ibi Paulus senserit de voluptate venerea ac non potius de
lege Mosaica, et si sensit, an proprie senserit? Quod si sensit de impio amore
rerum omnium visibilium, quid hoc conducit Thomae, qui vult luxuriam proprie conuenire voluptati venereae? Sub haec inducit nobis Isidorum, qui putat
luxuriosum dici quasi solutum, suspicor a luxando siue a laxando, sed Venus
maxime soluit animum, igitur huc pertinet luxuria. Atqui hoc non proposuerat
Thomas, sed an proprie huc pertineret. Postremo quid hic agit Thomas, nisi de
vocabulo vitii? Porro vocabulum vnde potius petendum fuit quam ab autoribus
Latinis? Quorsum autem opus erat huc detorquere luxuriam, cum esset libido et
impudicitia Latina notaque vocabula? Et tamen velut euicta re secat luxuriam in
omnes libidinum species. Non insector Thomam, sed plane miseret me illorum
qui nihil aliud discunt, et mihi minus displiceo, qui non perinde multum aetatis
in huiusmodi scriptoribus consumpserim. [A] Im p l e m i n i Sp i r i t u s a n c t o.
Graece est sed implemini Spiritu, [B] nec additur sancto nec apud Graecos nec
apud Ambrosium nec apud Hieronymum nec in vetustis exemplaribus [D] suffragante vtroque Constantiensi, [B] tantum est Spiritu, [A] n pnemati. Id
opposuit temulentiae vini, [E] rem subtilem crassae.
[19] [A] In p s a l m i s . In redundat, calmov. Nec est in cordibus sed in
corde. Caeterum psalmus et hymnus vtrunque Graecum est. Illud significat
cantionem, hoc laudem, sed proprie Dei. Et haec opposuit ebriis cantionibus.
[21] [C] In t i m o re C h r i s t i . Iam frequenter admonui in timore perinde valere ac si dixisset per timorem. Hieronymus putat hanc particulam sic
accipi posse, quasi sit genus propositum, quod mox diuidatur suis partibus, videlicet mulieres subditae sint viris, serui dominis, filii parentibus.
[2223] [A] Subditae sint. Subditae estote, potssesqe. [C] Hieronymus
negat hanc particulam addi in Graecis codicibus subditae sint, sed hunc sermonem pendere ex capite superiori subiecti inuicem in timore. Nimirum mulieres subditae viris etc. Et tamen id hodie reperitur in Graecorum codicibus adiectum, vt
apparet, quo et sensus sit dilucidior et capitulum hoc separatim legi queat, si res
ita postulet. [A] Ip s e s a l u a t o r c o r p o r i s . Ka atv sti, id est et ipse
seruator corporis est. Et eius pronomen apud Graecos non additur [B] nec apud
Ambrosium nec apud Hieronymum.
332 Atqui E: At qui C D.
339 Implemini BE: Impleamini A.
253
sitio posita est pro per (cf. den Kommentar
ad loc.); Annot. in 1. Cor. 1, 17, ASD VI, 8, p.
50, l. 158: Et in praepositio loco per posita
est. Er. bersetzt brigens hier in nicht
durch per, sondern durch cum, meint also
eher die Art und Weise als die Ursache.
348 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5, 21,
Migne PL 26, 563CD: Sed et hoc quod
ait in timore Christi, sic accipiendum, vt
ipsa subiectio non propter hominum
gloriam, sed propter timorem Christi fiat
Alius vero sic interpretabitur subiecti
inuicem in timore Christi, vt hanc sententiam generalem in consequentibus diuidi
dicat atque partiri: Mulieres viris suis subditae sint, et Filii obedite parentibus, et Serui
obedite dominis etc.
351 Subditae sint Nov. Test.: subditae sitis.
351 potssesqe In der heutigen Ausgaben wird
diese Verbform ausgelassen: Es gibt die v.ll.
potssesqe, potasssqwsan und potssesqai. Dazu ASD VI, 3, p. 536, n. 222. Vgl.
Valla, Annot. ad loc.: Plerique codices graeci
habent in secunda persona, mulieres viris
propriis subditae sitis [gleich wie Er.' bersetzung], tov doiv ndrsin potssesqe
(Garin, p. 878, col. 1).
351 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
2223, Migne PL 26, 564A: Hoc quod in
Latinis exemplaribus additum est subditae
sint, in Graecis codicibus non habetur; siquidem ad superiora refertur et subauditur: Subiecti inuicem in timore Christi, vt p koino
resonet subiectae, et mulieres viris suis sicut
Domino. Sed hoc magis in Graeco intelligitur
quam in Latino.
356 Ipse saluator corporis Nov. Test.: et idem est,
qui salutem dat corpori. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 537, n. 237,8. Valla, Annot. ad
loc. bersetzt: et ipse saluator est corporis
(Garin, p. 878, col. 1).
356 Ka atv sti In den heutigen Ausgaben:
atv [swtr to smatov]: ka atv sti
[swtr to smatov] v.l. u.a. in AN III 11
(cod. 2817), fo 264r, cf. ASD VI, 3, p. 537, n.
237.
357 Et eius additur In den heutigen Ausgaben der Vg.: corporis: corporis eius v.l. (das
allfllige griechische Pendant ist in N27 und
bei Tischendorf nicht belegt, cf. ASD VI, 3, p.
537, n. 238).
358 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 5,
23, CSEL 81, 3, p. 117, ll. 2526: ipse saluator
corporis.
358 Hieronymum Hier. Comm. in Eph. III, 5,
2223, Migne PL 26, 564C: Ipse est Saluator
corporis (Lemma).
254
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
LB 855
378
379
380
381
382
383
384
255
esse accusatiui casus graece (Garin, p. 878,
col. 2).
379 iuxta sermonis Er. meint den Ausdruck
psa srz = alle Welt, jedermann nach
hebrischem Muster. Siehe BlassDebrunner
2753 und ASD VI, 8, p. 57, n.l. 263 zu 1. Cor.
1, 29. Siehe zu anima als homo verwendet
die folgende Anm. Mehrmals weist Er. auf
diese beiden Sprachphnomene hin: Annot.
in Mt. 19, 5, ASD VI, 5, p. 266, ll. 862863:
Nam totum hominem carnem vocat, vt et
alias scriptura diuina totum hominem animam appellat; Annot. in Ioh. 1, 14, ASD VI,
6, p. 48, ll. 417418: Dictum est iuxta idioma
sermonis Hebraici, qui totum hominem nunc
animae, nunc carnis appellatione notat;
Annot. in Mt. 24, 22, ASD VI, 5, p. 308 sq. ll.
966968: Ac rursum Hebraeorum more carnem pro homine posuit; Annot. in 1. Cor. 1,
29, ASD VI, 8, p. 56, ll. 263264: Siquidem
hic carnem, pro homine posuit, vt superius
[Rom. 13, 1] animam.
380 nonnunquam animas vocat Zu anima =
homo in der Vg.: PlaterWhite 14, p. 16;
Kaulen 66, p. 142, wo der Ausdruck anima
fr homo als hebrisch gekennzeichnet ist.
380381 Itidem reperies Dmav wird in der Tat
bei den Lyrikern und Tragikern als Umschreibung der Person verwendet. Cf. z.B. Eur.
Herc. 10361037: Jrkleion dmav (fr Herakles); Hec. 724725: dmav A
gammnonov;
Aeschyl. Eum. 84: mjtron dmav (cf. LiddellScott s.v. dmav 2).
381 alias Siehe die n.l. 379 genannten Stellen:
Annot. in Mt. 19, 5; 24, 22; Annot. in Ioh. 1, 14
und in 1. Cor. 1, 29.
382 de tropo Er. meint die hebrische Konstruktion ev mit Akk.: Fr den Prdikatsnominativ tritt zuweilen unter Mitwirkung des
Semitischen ev mit Akk. ein (nach
BlassDebrunner 145).
383426 Sacramentum volo Wie in den
Annot. in 1. Cor. 7, 39, ASD VI, 8, pp.
144190, bes. aber pp. 176178, ll. 337358,
wird auch hier die Ehe diskutiert. Die vorliegende annotatio in Eph. 5, 32 und die letztgenannte Passage, pp. 176178 berschneiden
sich teilweise, cf. ASD VI, 8, p. 177, n.ll.
337338. Er. behandelt hier vor allem den Status und den sakramentalen Charakter der
Ehe. Er.' Auffassungen zum Thema riefen
Kritik seiner Gegner hervor, von denen Lee
und Stunica im Zusammenhang mit dem
vorliegenden Text die wichtigsten waren.
Auch Sanctius Caranza, der Stunicas Kritik
zu besttigen versuchte, kritisierte Er.' Auffassungen ber die Ehe (cf. Apolog. ad Sanct.
256
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
[C] iuxta peculiarem et exactam huius vocis rationem, [A] non quod de hoc sit
dubitandum, [B] cum probabile sit hanc traditionem ab apostolis aut certe sanctis patribus ad nos vsque fuisse profectam. [C] Etiamsi de hoc dubitatum est olim
ab orthodoxis scholasticis, imo diuersa comprobata sententia. [B] Nam quod
obiicitur a nonnullis, a Dionysio qui ex professo tractat de sacramentis ecclesiasticis singulorum ritus ac ceremonias diligenter explicans, nullam matrimonii factam mentionem, tum nec in tot voluminibus in quibus Hieronymus de matrimonio disputat, vsquam appellari sacramentum, imo nec ab Augustino, qui in
hanc partem Hieronymo propensior etiam de bonis coniugii scripsit, nomen hoc
tribui, quodque his etiam magis mirum videri possit, nec apud Iouinianum qui
patronus erat matrimonii, vsquam de sacramenti vocabulo fit mentio. Nam si
facta fuisset, erat is locus attingendus Hieronymo diluenti illius libros, praesertim
cum id faciat tam accurate. Atqui hoc telo in primis erat opus Iouiniano coniugium aequanti coelibatui. Etenim ratiocinari poterat, si sacramentum est matrimonium et virginitas non est sacramentum, vincit etiam [E] hoc sane calculo [B]
matrimonii dignitas. Haec, inquam, atque huiusmodi facile dissoluuntur ab eruditis. Non igitur haec dixerim quasi in dubium vocans an sacramentum sit matrimonium, [C] cuius ego dignitati maiorem in modum faueo, [A] sed quod ex his
apostoli verbis non videatur admodum efficaciter colligi. Siquidem particula
402403 sed quod colligi BE: sed quod ex
Caranz. LB IX, 429A432E). Dazu: ASD VI,
8, pp. 144145, n.ll. 778579 zu 1. Cor. 7, 39.
Die Zustze C und D sind die Auswirkung der
geusserten Kritik. Zur vorliegenden Stelle:
Payne, Theology, pp. 99100; pp. 112116.
383 Sacramentum hoc Nov. Test.: Mysterium
hoc.
383 Mustrion mysterium Er. beschftigte
sich mehrmals mit der Bedeutung und dem
Inhalt des Begriffes mustrion bei Paulus,
der hier und auch sonst in der Vg. (cf. Eph. 1,
9; 3, 3; 3, 9; Col. 1, 27), aber nicht immer,
durch sacramentum bersetzt worden ist.
Siehe Annot. in Mc. 4, 11, ASD VI, 5, p. 373, ll.
563564: Mustrion, id est arcanum siue
secretum. Vgl. Chantraine, Le mustrion
paulinien, p. 356: Dans la langue de la Vulgate, comme dans celle d'Augustin, le terme
grec [sc. mustrion] est traduit par sacramentum, c'estdire, explique rasme, ce qui est
cach (reconditum), cf. ASD VI, 8, p. 67, n.ll.
420421 zu 1. Cor. 2, 13 und ASD VI, 8, p. 249
sq. n.l. 623 zu 1. Cor. 13, 2. Durch seine
bersetzung mysterium macht Er. klar, er
meine, dass sacramentum hier nicht eins der
sieben Sakramente der Kirche, nml. die Ehe,
bezeichnet, cf. ll. 383384: Id sacramentis
septem.
257
septem sacramentis, cf. De bono coniugali
xxiv, 32, CSEL 41, p. 227, ll. 2122: Haec
omnia bona sunt, propter quae nuptiae
bonum sunt: proles, fides, sacramentum.
Siehe ASD VI, 8, p. 177, n.ll. 339340 ad loc.
394 Iouinianum Iovinianus verteidigte (u.a.) die
Gleichwertigkeit des ehelichen Lebens mit
der Virginitt. Er wurde von Hier. scharf
angegriffen in der Schrift Aduersus Iouinianum. Siehe ASD VI, 8, p. 178, n.l. 352 zu 1.
Cor. 7, 39 und Bardenhewer III, p. 591; pp.
631633. Iovinianus htte sicher so sagt Er.
darauf hingewiesen, die Ehe sei ein Sakrament, die Virginitt aber nicht, wenn damals
die Ehe als Sakrament anerkannt gewesen
wre. Wie aus Hier.' Adv. Iov. hervorgeht, hat
Iov. dieses Argument nicht hervorgebracht.
Vgl. Annot. in 1. Cor. 7, 39, p. 178, ll. 352356:
Quin Iouinianus sic impense fauens matrimonio, vt hac de causa iudicatus sit haereticus
non hoc tantum et plausibile ac palmarium argumentum vel in primis produxisset,
passim ita clamans: Matrimonium est vnum
e septem ecclesiae sacramentis, virginitas non
est?.
396 Hieronymo Er. meint das erste Buch der
Schrift Adv. Iov. von Hier., in dem er Iovinianus' These von der Gleichwertigkeit des Ehestands mit der Virginitt und dem Witwenstand zu widerlegen versucht (nach
Bardenhewer III, p. 632).
399 hoc sane calculo Eine Anspielung auf Adag.
460 (Omne tulit punctum. Omnium calculis), ASD II, 1, pp. 534536, in dem Er. darlegt, calculus, Votierstein, bedeute auch
etwa Beifall, Untersttzung, cf. p. 536, ll.
419420: calculo cunctorum id est
omnium suffragiis sententiisque.
402 cuius faueo Er. hat Respekt vor der Ehe,
wie man aus manchen seiner Schriften schliessen kann: Siehe seine Institutio Christiani
matrimonii (LB V, 613724), das Encomium
matrimonii (ASD I, 5, pp. 385416), das er in
der Dilut. Clichthov. (ed. mile V. Telle, Paris,
1968) verteidigte, und die Apologia pro declamatione de laude matrimonii (LB IX, 105112).
An manchen Stellen bringt Er. die Ehe im
positiven Sinn zur Sprache. Siehe zum
Thema: ASD VI, 8, pp. 144145, n.ll. 778579
zu 1. Cor. 7, 39.
402403 sed colligi Cf. app. crit. n.ll. 402403:
sed quod ex hoc loco non magnopere colligatur; diese Formulierung meint Er. in Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 242, ll. 6061,
und in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
p. 210, ll. 774775: Sed addo ex hoc loco non
magnopere colligi, siehe oben n.ll. 385386.
258
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
Augustinus quem citauimus in posteriore aeditione [sc. 1519, cf. infra ll. 410412], vnde hausit
Leus quod adducit, fateatur esse sacramentum
omnium minimum in viris et vxoribus. Hoc
non video, cur voluerit Leus refellere. Et tamen
hic nihil aliud docet nisi in coniugio esse significationem alterius rei sacratioris. Siehe zur
vorliegenden Stelle: ASD VI, 8, p. 179, n.ll.
361363 und n.ll. 364367 zu 1. Cor. 7, 39.
407 Augustinus Aug. Enarr. in Ps. 118, sermo
xxix, 9, CCSL 40, p. 1767, ll. 3032 (408 carne
vna). Cf. app. crit. n.l. 408: in BD stand zu
Recht carne vna. Ich behalte jedoch die Lesart von E bei, weil Er. wahrscheinlich den
Aug.Text seiner bevorzugten Lesart carnem
vnam hat angleichen wollen.
409 idem Sc. Aug. De nuptiis et concupiscentia
(der vollstndige Titel lautet: De nuptiis et
concupiscentia ad Valerium comitem libri
duo), I, xxi, 23, CSEL 42, p. 236, ll. 2024
(1839 dicit). Er. spielt in seiner Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 212, ll. 787788,
auf diese Aug.Stelle an: [Stunica] sciat
Augustinum hac ipsa de causa vocasse minimum, quod ego magnum esse nego.
413 colore Der rhetorische Fachausdruck color
bedeutet die parteiische Nuancierung des
wahren Sachverhalts (Lausberg 1061), von Er.
hier verwendet etwa im Sinn von correctio.
413 Paulus 1. Cor. 10, 2829.
415 vt dicere coeperam Cf. oben ll. 383384
(Sacramentum septem).
416 sed arcanum et secretum Cf. Annot. in Col. 1,
2526, ll. 216220: Verbum Dei, mysterium.
Cum hic Paulus verbum Dei vocarit mysterium, quod saepe vertit sacramentum, cur
non addunt hinc octauum sacramentum
Quanquam mysterium hoc loco secretum et
arcanum sonat. Zur Bedeutung des
Begriffes mustrion: oben n.l. 383.
418 ad Thessalonicenses 2. Thess. 2, 7: Nam
mysterium iam operatur iniquitatis.
419 Rursus 1. Cor. 13, 2. Cf. Annot. in 1. Cor. 13,
2, ASD VI, 8, p. 248, ll. 621623: Augustinus
legit sacramenta pro mysteria, vt scias illic
sacramentum interdum dici quod reconditum est, siehe p. 249 sq. n.l. 623 ad loc.
419420 Augustinus Aug. De gratia et lib. arbitr.
xvii, 34, Migne PL 44, 902.
421423 Veteres peragerentur Siehe zur
Bedeutungsentwicklung des Begriffes sacramentum und zum Verhltnis zwischen sacramentum und mysterium: Mohrmann, tudes I, pp. 233244 (Sacramentum dans les
plus anciens textes chrtiens). Nach Mohrmann, p. 237: Ni le sens de serment, ni
celui de deuotio n'est primaire: l'usage du
259
latin profane est dfini par le sens primaire
d'un engagement religieux (cf. l. 422 religiosam obligationem). Siehe auch tudes III, p.
114; p. 131; p. 181, und Kaulen 12, p. 22 sq.
423424 Et respondeatur Zusatz C aus 1522,
als Er. schon auf die Kritik von Lee und Stunica geantwortet hatte. Cf. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 212, ll. 789790:
Sed hac de re Leo pridem respondimus.
Cum Stunica nihil agam, cum tota hac disputatione extra oleas, quod aiunt, cucurrerit
(cf. Adag. 1110, ASD II, 3, p. 136. Dazu:
sowohl H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 213, n.l.
790, als auch Szymanski, ASD II, 3, p. 137
Kommentar ad loc.). Man beachte, dass Er.
trotz seiner Aussage (indignus respondeatur) die Kritik von Stunica beantwortet hat.
Zu Lee: oben n.ll. 405406.
427 In Christo Nov. Test.: de Christo.
427 Et ecclesiam Im Nov. Test.: ego loquor
de Christo et de ecclesia, cf. ll. 428429
Potest ecclesia und ASD VI, 3, p. 541, n. 324;
ASD VI, 3, p. 419, n. 164 zu 2. Cor. 10, 16.
427428 Tametsi casus In der Vg. findet sich
in mit Ablativ mehrmals fr ev, cf. PlaterWhite 117B, 6.7, p. 101 sq. Zu lgw ev
Xristn ktl.: Bauer s.v. lgw I.2.a.
429430 Nam titulis Er. meint ev in den
Aufschriften, wie z.B. in den homerischen
Hymnen Nr. 3: Ev A
pllwna, bzw. Nr. 4:
Ev Ermn (cf. LiddellScott s.v. ev, IV.1.b.).
431432 Et diligat Nov. Test.: et vos singulatim hoc praestate, vt suam quisque vxorem
diligat tanquam se ipsum [et vos singillatim
suam quisque vxorem diligat vt se ipsum A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 541, n. 332,3,4.
432433 Hic constat Er. meint die Inkongruenz zwischen vos (singuli) / mev (o kaq
na) und diligat / gaptw, cf. ASD VI, 3,
p. 541, n. 332.
434435 Quanquam seipsum Vgl. Er.' bersetzung im Nov. Test., oben n.ll. 431432,
angefhrt.
435 Vxor autem timeat Nov. Test.: vxor autem vt
reuereatur (vt timeat: timeat v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 541,
n. 335).
436437 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 5,
33, Migne PL 26, 570D 571A. Hier. spricht
von zweierlei Bedeutungen des Worts timor:
Qui vero simplicem intelligentiam mulieris
sequitur et mariti, duas significantias in verbo
timoris esse monstrabit, von denen Er. die
zweite meint: Alteram vero quae reuerentia dici potest Potest igitur vxori simpliciter intellectae hic imperari metus, vt timeat,
hoc est reuereatur virum suum.
260
43439
440
441
442
443
LB 856
445
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
EX CAPITE SEXTO
261
tum. Siehe zum Dekalog und zur Zhlung
der Gebote des Dekalogs: ReickeRost, s.v.
Dekalog, 1. Band, 331332; 2LThK 3, 199200,
cf. unten n.l. 459.
451 vt longeuus Eph. 6, 3, cf. Ex. 20, 12: vt sis
longeuus super terram quam Dominus Deus
tuus dabit tibi.
451455 Hanc Aegyptum Hier. Comm. in
Eph. III, 6, 13, Migne PL 26, 571C 572A:
Sed videntur mihi non obseruasse subtilius, et in secundo mandato repromissionem esse sociatam Obserua enim quod
verba sint sponsionis: Faciens misericordiam
in millia his qui diligunt me et custodiunt
mandata mea [Ex. 20, 6]. Forsitan ergo quia
Decalogus exeunti de Aegypto populo
prima lex data est, vnumquodque mandatum Decalogi primum mandatum est
appellandum ad comparationem eorum
praeceptorum, quae postea in lege conscripta sunt.
457 recentiores Siehe z.B. die Glossa Ordinaria
zur Stelle: Inter mandata quae ad hominem
in secunda tabula. Ad duo nanque praecepta
charitatis dei et proximi pertinet decalogus.
Ad primum praeceptum dei tres cordae pertinent, id est tria mandata, quia deus trinitas
est. Ad alterum vero praeceptum scilicet
proximi septem cordae, id est septem mandata. Et illa tria ad deum pertinentia in
prima et alia septem ad proximum in
secunda tabula scripta erant. Inter quae hoc
[sc. honora ] merito primum Cuius
mandati additur promissio quod non est in
aliis (nach der ed. pr. Biblia sacra cum Glossa
Ordinaria, Strassburg, 14801481); und
Thomas Aquinas, Super Eph. lect. 339, vol. II,
p. 79: Mandata continentur in duabus
tabulis. Prima continet ea quae ordinantur
ad Deum; secunda ea quae ad proximum: et
in hac secunda primum mandatum est de
honore parentum.
459 quatuor Cf. ll. 449450 (quia parentibus). Er. nennt oben das Gebot Du sollst
Vater und Mutter ehren das vierte Gebot, an
der vorliegenden Stelle aber implizite das
fnfte (denn er sagt, es gebe vier Gebote quae
spectant ad cultum Dei). Vgl. auch app. crit.
n.ll. 448500. Zur Einteilung und zur Zhlung der Gebote des Dekalogs: ReickeRost,
s.v. Dekalog (1. Band 331332) und 2LThK 3,
199200.
461462 commentum theologorum Siehe
oben n.l. 457.
467 Verba decalogi Nach Hier. Comm. in Eph.
III, 6, 13, Migne PL 26, 571 C D (469 his; et
facio; his). Cf. Ex. 20, 56.
262
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
476477 nondum melle Cf. Ex. 3, 8: in terram quae fluit lacte et melle.
482483 Nec allegoriam Hier. erklrt die
Worte ber das Gelobte Land im spirituellen
Sinn, cf. Comm. in Eph. III, 6, 13, Migne PL
26, 573A: Quaerenda est ergo terra, quam
Dominus repromittit et tribuit his qui spiri-
263
gaqn rgasai odev d misqv t to
kako pexomnw. Atj d, peid gaqo
rgasan xei, prtj ka paggelan dzato.
490 Exodi 20 Ex. 20, 3 und 5 (non habebis deos
alienos; non adorabis ea); Ex. 20, 7 (non
adsumes nomen Domini Dei tui in vanum);
Ex. 20, 10 (septimo autem die sabbati non
facies omne opus); Ex. 20, 1317 (non occides
non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium non concupisces
domum proximi tui nec desiderabis vxorem
eius), nach der Stuttgart Vg.
498 recte annotarunt Diese Anmerkung betrifft
vermutlich Chrys. In Eph. hom. 21, 1, Migne
PL 62, 149 ( mlista cux njpidjv kosai
poqe, tat fjsin, ti makroxrniov stai)
und Theophyl. Expos. ad Eph. 6, 3, Migne PG
124, 1121C (prv gr njpouv at lgov. T
d dteron pais to makroxronsai;).
501 Et sis longaeuus So auch Vg. und Nov. Test.
501503 Quanquam eris Es handelt sich nach
BlassDebrunner hier um eine Konstruktion,
die zwischen den von Er. dargestellten Mglichkeiten liegt. Siehe BlassDebrunner
442.2d: Ka consecutivum nach Konjunktiv das Futur verbindend zur Bezeichnung des
weiteren Ergebnisses, vor allem aber 4428:
Durch ka wird die Folge gewissermassen verselbstndigt [cf. absolute legi], ohne dabei aber
ein selbstndiger Satz zu werden [referri ad na].
504 Et vos patres Nov. Test.: Patres (Et patres: Et
vos patres v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.
und ASD VI, 3, p. 541, n. 41). Er. schreibt Patres ohne et nach AN III 11 (cod. 2817), fo 265r.
In den heutigen Ausgaben: Ka o patrev.
504505 In correptione Nov. Test.: per eruditionem et correptionem [in eruditione et correptione A].
505 En nouqesa So auch in den heutigen
Ausgaben.
506 Hieronymo Hier. Comm. in Eph. III, 6, 4,
Migne PL 26, 574A: Quam correptionem
nos legimus, melius in Graeco dicitur
nouqesa, quae admonitionem magis et eruditionem quam austeritatem sonat (von WordsworthWhite ad loc. zitiert).
507 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
4, CSEL 81, 3, p. 120, l. 27.
507509 Quanquam Domini Er. meint seine
Hier.Ausgabe von 1516 (von Brown nachgewiesen, ASD VI, 3, p. 542, n. 46): Sowohl im
Bibeltext, als auch im Lemma des Kommentars steht die Lesart conuersatione (tomus IX,
fo 116v bzw. fo 116H), die man auch noch bei
Migne, Comm. in Eph. III, 6, 4, PL 26, 573B
im Lemma liest (Migne gibt im Gegensatz zu
Er. den durchgehenden Bibeltext nicht).
264
508
509
510
511
512
513
LB 857
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
512
520
523
526
265
erwhnt diese beiden Aug.Stellen in seinem
Sammelwerk Collectanea Venerabilis Bedae
Presbyteri in Epistolas D. Pauli Apostoli ex operibus sanctissimi Augustini zu Eph. 6, 7 (fo
ccxxxviv der Ausgabe von 1534, cf. n.l. 483 zu
Eph. 6, 2. So auch in der n.l. 483 genannten
Ausgabe der Werke Bedas, die 1563 in Basel
bei Johannes Herwagen erschien, cf. tomus
VI, 821822).
526 lex Mosaica Dt. 15, 12: Cum tibi venditus
fuerit frater tuus hebraeus aut hebraea et sex
annis seruierit tibi, in septimo anno dimittes
eum liberum.
528 Vult Sc. Paulus, cf. Eph. 6, 58; Col. 3,
2224; 1. Tim. 6, 12; Tit. 2, 910. Zur Stellung der christlichen Sklaven zu ihren Herren: ThWNT 2, pp. 272276 (Karl Heinrich
Rengstorf ).
529530 quemadmodum imperatis Cf. Tit. 3,
12; Rom. 13, 17. Siehe auch Aug. Enarr. in
Ps. 124, 7, CCSL 40, p. 1841, ll. 5255: Iulianus exstitit infidelis imperator, exstitit apostata, iniquus, idololatra; milites christiani
seruierunt imperatori infideli; vbi veniebatur
ad causam Christi, non agnoscebant nisi
illum qui in caelo erat.
532 lex illa Sc. das Mosaische Gesetz, cf. oben
n.l. 526.
535 iuris Caesarei Er. meint wahrscheinlich die
Digesten von Iustinianus: Dig. I, 6, 1 (MommsenKrger, vol. I, p. 36): De iure personarum alia diuisio sequitur, quod quaedam
personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri
subiectae sunt Igitur in potestate sunt
serui dominorum.
536537 seruus Christo Cf. Eph. 6, 59.
537 Seruientes sicut Domino Nov. Test.: seruientes Domino.
537 Sicut redundat In den heutigen Ausgaben: v t kurw (t kurw v.l.; nach Brown
aber, ASD VI, 3, p. 543, n. 72, handelt es sich
um the insertion of v before t).
538 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6, 7,
CSEL 81, 3, p. 121, l. 31: seruientes domino.
540541 Chrysostomum Chrys. In Eph. hom. 22,
1, Migne PG 62, 156: v t kurw ka ok
nqrpoiv A
ll dezon, fjsn, ti v
Xristo dolov douleeiv, ox v nqrpou
ktl.
541 Theophylacti Theophyl. Expos. ad Eph. 6, 7,
Migne PG 124, 1125A: Douleontev t kurw
ka ok nqrpoiv. In der von Er. herangezogenen Hs. (cod. 2105) fehlt v (nach Brown,
ASD VI, 3, p. 543, n. 72). Der Kommentar zur
Stelle von Theophyl. scheint mir die Lesart
t kurw weder zu besttigen, noch zu
widersprechen (cf. Theophyl. loc. cit.).
266
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
LB 858
570
571
572
573
mentum magis indicat v non additum, alioquin dicendum erat seruientes sicut
domino et non sicut hominibus. Ei dicimur seruire, vnde praemium expectamus,
eoque mox subiicit apostolus, vnusquisque quod fecerit bonum, a Domino recipiet.
[9] [A] Re m i t t e n t e s m i n a s . A
nintev tn peiln, id est relaxantes
minas, hoc est minus feroces minusque minabundi. Vult enim eos esse minus
imperiosos [D] quam sint ethnici in suos. [A] Qu i a e t i l l o r u m e t ve s t e r
Do m i n u s . Edtev ti ka mn atn, id est scientes quod et vester ipsorum
Dominus est in coelis, [B] vt sit sensus cum sciatis et vobis esse Dominum in
coelis, quem vereri debeatis. [A] Ambrosius et Hieronymus legisse videntur,
mn te ka atn, id est vester simul et illorum, vt intelligas communem
ambobus Dominum.
[10] Fr a t re s . Mei pronomen additum est apud Graecos, delfo mou.
Porro nec Hieronymus nec Ambrosius addit fratres, t loipn autem melius vertisset quod superest.
[11] In d u i t e vo s a r m a t u r a m De i . Panoplan. Ea vox semel significat
quicquid ad armandum in pugnam militem pertinet. Quasi dicas omnia simul
arma quae ad virum pertinent. Vnde paulo inferius admonet diuus Hieronymus
vertendum fuisse non arma, quod Graeci dicunt pla, sed vniuersa arma, panoplan. Et Ambrosius legit vniuersitatem armorum. [D] Cyprianus alicubi vertit
tota arma. [A] Ad u e r s u s i n s i d i a s . Meqodeav, idem quod ante verterat circumuentionem. Ambrosius legit aduersus nationes, sed codice, opinor, deprauato,
[C] forte scriptum erat rationes. Nam mqodov ratio est, sed rei aggrediendae;
[A] est autem meqodea, si quis ex insidiis aggreditur alium. Hieronymus legit [C]
et interpretatur [A] contra versutias diaboli. Quanquam hic potuisset vertere
calumniatoris.
[12] [A] C o l l u c t a t i o. J plj, id est lucta. Mu n d i re c t o re s . Kosmokrtorav, id est mundi dominos, | quam dictionem plane nouam nec vsquam
alibi repertam diuus Hieronymus putat a Paulo primum fictam fuisse, quo nouis
rebus explicandis noua accommodaret vocabula. [B] Est autem Graecis dictio
composita atque idcirco commodius cohaeret genitiuus tenebrarum harum. [D]
Tertullianus libro Aduersus Marcionem quinto kosmokrtorav vertit munditenentes, Hilarius in psalmos vertit mundipotentes, non ineleganter efficta com549 dominus est in coelis BE: d.e.i.c. A.
561 meqodeav A B D E: meqoqeav C.
544 vnusquisque recipiet Eph. 6, 8 (vnusquisque quodcumque fecerit bonum hoc percipiet a domino). Im Nov. Test.: vnusquisque
quod fecerit boni, hoc reportabit a deo.
545 Remittentes minas So auch Vg. und Nov. Test.
545 A
nintev tn peiln So auch die heutigen
Ausgaben.
547548 Quia Dominus Nov. Test.: quod et
vester ipsorum dominus [vester dominus A].
267
nicht um Eph. 6, 11, sondern um Eph. 6, 13:
Ideo accipite vniuersitatem armorum.
560 Cyprianus Cypr. Epist. 58, 8, 3 (ed. Bud,
tome II, p. 166). Auch hier handelt es sich um
Eph 6, 13 und nicht um Eph. 6, 11 (cf. die
vorangehende Anm.): Propter quod induite
tota arma.
561 Aduersus insidias Nov. Test.: aduersus assultus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n.
113 und unten l. 564 (meqodea si quis
alium). Nach Brown ist die Umschreibung si
quis alium genauer als die bersetzung
assultus. Vgl. Annot. in Eph. 4, 14, ll.
923924: Prv tn meqodean. Dictum est
autem a meqodeein, quod est hominem adoriri ex insidiis.
561 ante Eph. 4, 14.
562 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
11, CSEL 81, 3, p. 122, l. 28 (codd. nationes
statt <machi>nationes). Cf. app. crit. ad loc.
564 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 11,
Migne PL 26, 577A: contra versutias diaboli
(Lemma); 577C: Volens ergo Apostolus
multimoda diaboli ingenia ostendere, quibus
nos capere nitatur meqodeav eius, id est
adinuentiones vel versutias nominauit.
565566 Quanquam calumniatoris Zu
calumniator fr diabolus: ASD VI, 3, p.
528, n. 272 zu Eph. 4, 27 und Annot. in Eph. 4,
26, ll. 6873, cf. n.ll. 7173 ad loc.
567 Colluctatio Nov. Test.: lucta. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n. 121. Nach Brown
knnte Er. von Faber Stapulensis beeinflusst
sein, cf. Faber (S. Pauli epistolae xiv, Paris,
1512, fo 39v).
567 Mundi rectores Nov. Test.: mundi dominos
rectores [mundi dominos A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 545, n. 125.
569 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 12,
Migne PL 26, 582A: Sciamus autem quod
excepto praesenti loco nec in Veteri nec in
Nouo Testamento kosmokrtorav, id est
mundi rectores vnquam legerimus. Quod
nomen idcirco Paulus apostolus finxit, quia
necesse habebat ad Ephesios disputans rebus
nouis et inuisibilibus noua nomina coaptare.
Hier.' Aussage ist nicht ganz richtig: kosmokrtwr ist nicht von Paulus geprgt, wird
vorher fr die heidnischen Gtter (Zeus,
Mithras, Helios) gebraucht, cf. Bauer s.v.;
LiddellScott s.v.
570571 dictio composita Zu den zusammengesetzten Ausdrcken: n.l. 517 zu Eph. 6, 6.
572 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 18, 12,
CCSL 1, p. 720, l. 10.
573 Hilarius Hil. Tract. in Ps. 59, 14, CCSL 61, p.
191, l. 14.
268
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
269
586 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 13,
Migne PL 26, 583A (im Lemma): et vniuersa
operati stare, aber 584A: et omnia operati
stare.
587 Cyprianus Cypr. Epist. 58, 8, 3 (ed. Bud,
tome II, p. 166, cf. n.l. 560 zu Eph. 6, 11).
587 in epistola sexta D.h. die Einteilung und
die Numerierung der Briefe, denen Er. in seiner Cyprianusausgabe von 1520 folgte (siehe
p. 130 dieser Ausgabe).
594 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 22, 3,
Migne PG 62, 159: Ka panta, fjs, katergasmenoi toutsti, ka pqj ka piqumav
tpouv ka t noxlonta mn panta. Ox
plv rgsasqai epen, ll katergsasqai, ste ok nelen mnon, ll ka
stnai met t nelen. Pollo gr tn nkjn
tatjn niksantev plin peson.
596 persistit belli Zur Metapher der militia
Christi, die auf Paulus zurckgeht: Mohrmann, tudes II, pp. 337340: On sait que
l'image de la militia Christi constitue un
lment palochrtien Il s'agit d'une tradition trs ancienne etc. Diese Metapher ist
der Ausgangspunkt fr Er.' Enchiridion militis
Christiani: Cum tam formidabili tamque
difficili bello distringamur omnes, cumque
nobis res sit cum hostibus tam multis , nos
male sani contra non arma capimus, non
excubias agimus, non omnia suspecta habemus, sed perinde vt in rebus bene pacatis
supini stertimus, cessamus etc. (Holborn, p.
23, ll. 2632).
600 mutatis victos Man beachte das Wortspiel (vicibus, victoribus, victis). Die Verbindung victor/victi kommt im klassischen
Latein nicht selten vor. Siehe z.B.: Caes. Gall.
I, 44, 2: [stipendium] quod victores victis
imponere consuerint (cf. auch Gall. I, 31,
10). Auch die Umkehrung, die Besiegten werden die Sieger, ist in der lateinischen Literatur
mehrmals zu belegen, siehe z.B. Plaut. Cas.
510: iam victi vicimus.
601 state igitur succincti Eph. 6, 14 (ergo).
601602 Thomas Thomas Aquinas, Super Eph.
lect. 360, vol. II, p. 84: et in omnibus perfecti
state, id est in aduersis et prosperis immobiliter state.
602604 occasione patriae Thomas Aquinas,
Super Eph. lect. 361, vol. II, p. 84: Triplex [!]
est perfectio. Vna sufficientiae, quam habet
homo, secundum quod habet quod sibi est
necessarium ad salutem Alia est perfectio
totalis abundantiae, quae est perfectio patriae,
quae est consummata gloria, in hoc quod perfectus totaliter inhaereat Deo. Die dritte perfectio (Alia est media) hat Er. ignoriert.
270
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
LB 859
624
625
626
627
628
629
iuxta plenitudinem patriae, quae recte dicta fateor, sed parum suo loco. Mihi
subolet Latinos codices hic fuisse deprauatos et interpretem vertisse vt possitis
omnibus perfectis stare. Non enim arbitror eum legisse kateirgasmnoi.
[14] [A] St a t e e r g o s u c c i n c t i . Perihwsmenoi, id est accincti siue circuncincti, hoc est muniti. Nam ea pars corporis baltheo laminis conserto tegi
solet in bello, ad quem nunc alludit apostolus. [E] Ac diuus Hieronymus hunc
enarrans locum meminit zonae pelliceae, qua legitur accinctus fuisse Ioannes
Baptista, ac mox meminit balthei spiritualis. Quin et adagium illud a militia
sumptum est, zonam perdidit. Muniuntur et pedes et tibiae ad praelium,
vtcunque iureconsulti negant calceamenta armorum nomine contineri. Ambrosius duplicem zonae vsum indicat et quod subducta veste reddit hominem expeditum, et quod munit medii corporis mollia. Hoc adiicere visum est, quod intelligo doctis magis probari subligaculi vocem quam balthei.
[16] [A] Te l a n e q u i s s i m i . Blj to ponjro, tela mali siue scelesti [D]
illius.
[17] [A] Ga l e a m s a l u t i s . To swtjrou, id est salutaris. [C] Atque
ita legit Hieronymus in commentariis. [A] Nec est assumite, sed capite, [C]
dzasqe. |
[18] [A] Et i n i p s o v i g i l a n t e s . Ka ev at toto, id est et in ipsum
hoc vigilantes, [C] quemadmodum legit Ambrosius. [A] Incertum apud Graecos
an referatur ad spiritum, an ad rem, [E] quod pnema apud illos sit neutri generis. [A] In o m n i i n s t a n t i a . En psj proskartersei. De quo superius.
Ambrosius legit perseuerantia.
[19] Cu m f i d u c i a . En parrjsa. Quae proprie libertas est et audacia
loquendi, [C] quod Ambrosius vertit exerte. [A] No t u m f a c e re . Cur non
potius vt notum faciam?
271
620 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6,
17, Migne PL 26, 586B: propter hanc
galeam salutaris etc. Im Lemma: galeam
salutis.
620621 Nec dzasqe Vg.: adsumite; Nov.
Test.: accipite. Dzasqe ist die Lesart der
heutigen Ausgaben. Siehe zur Lesart
dzasqai Brown, ASD VI, 3, p. 547 sq. n. 173.
622 Et in ipso vigilantes Nov. Test.: et ad hoc
ipsum vigilantes. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 548 sq. n. 183.
622 Ka toto (ka ev at: ka ev at
toto von Tischendorf als v.l. im Apparat vermerkt). Er. folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 266v. Siehe zur Lesart ev at toto:
Brown, ASD VI, 3, p. 548 sq. n. 183.
623 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
18, CSEL 81, 3, p. 124, l. 13: et in ipsum vigilantes (so auch Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 955B).
625 In omni instantia Nov. Test.: cum omni
sedulitate [in omni instantia A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 549, n. 184,5.
625 En psj proskartersei So auch die heutigen Ausgaben.
625 superius Er. erlutert an einigen Stellen das
Verb proskarterw (nicht den Substantiv
proskartrjsiv, der nur Eph. 6, 18 vorkommt). Siehe Annot. in Act. 1, 14, ASD VI,
6, p. 190, l. 280: Proskarterontev, id est
perdurantes; Annot. in Rom. 12, 12, LB VI,
632D: T proseux proskarterontev,
quod assiduam sonat instantiam; Annot. in
Rom. 13, 6, LB VI, 636C: proskarterontev
nos vertimus incumbentes, hoc est operam
dantes et adnitentes.
626 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
18, CSEL 81, 3, p. 124, l. 14.
627 Cum fiducia Nov. Test.: cum [in A] libertate. Zur bersetzung ASD VI, 3, p. 549, n.
192,3 und ASD VI, 3, p. 360, n. 123 zu 2. Cor. 3,
12.
627 En parrjsa So auch die heutigen Ausgaben.
627628 Quae loquendi Vgl. Annot. in 2.
Cor. 3, 12, ASD VI, 8, p. 356, ll. 487488:
Multa fiducia. Poll parrjsa. Quae vox
apud Graecos significat loquendi libertatem,
quum palam quis eloquitur quod sentit.
628 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
19, CSEL 81, 3, p. 124, l. 16.
628 Notum facere Nov. Test.: vt notum faciam.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 549, n. 194.
Der Gebrauch eines Infinitivs statt eines
untergeordneten Satzes gehrt zu den Grzismen der Vg. cf. PlaterWhite 50.a., p. 38;
Kaulen 168, p. 238.
272
LB
630
631
632
633
634
635
860
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
LB
[A]
863
2
3
4
5
[B]
[D]
EX CAPITE PRIMO
[1] [A] Et Ti m o t h e u s . Quanquam id quidem nihil attinet ad sententiam Pauli, tamen admonendum duxi Timotheus pronunciandum antepenul646647 Theophylactus CE: Vulgarius B.
651 ANNOTATIONVM FINIS A: FINIS EPISTOLAE
PAVLI AD EPHESIOS B C, Annotationum in
epistolam ad Ephesios finis D, om. E.
A.
273
643 En fqarsa So auch die heutigen Ausgaben.
643644 Quod immortalitas Diese Behauptung von Er. ist nicht ganz richtig: 1. Cor. 15,
42 (n afqarsa) Vg.: in incorruptione; 1.
Cor. 15, 50 (fqarsan) Vg.: incorruptelam; 1.
Cor. 15, 53 (ndsasqai fqarsan) Vg.: induere incorruptelam; 1. Cor. 15, 54 (tan
ndsjtai fqarsan) Vg.: cum induerit
immortalitatem [!]. An den Stellen Rom. 2, 7;
2. Tim. 1, 10 ist fqarsian in der Vg. durch
incorruptionem bersetzt. Nur 1. Cor. 15, 54
findet sich also die bersetzung immortalitatem fr fqarsan vor. Er. selbst aber hat 2.
Tim. 1, 10 incorruptionem durch immortalitatem ersetzt, gleichwie Rom. 2, 7. Cf. ASD
VI, 3, p. 41, n. 73 zu Rom. 2, 7.
645 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. III, 6, 24,
Migne PL 26, 588CD: Nonnulli hoc ita
interpretati sunt, vt eum putarent diligere
Dominum nostrum Iesum Christum, qui ab
operibus corruptionis alienus sit, opera corruptionis in coitu sentientes Videamus igitur ne forte melius sit omne peccatum corruptionem animae intelligere, et eos qui a
peccato liberi sunt, incorruptos vocari.
646 Chrysostomus Chrys. In Eph. hom. 24, 4,
Migne PG 62, 174: T n, di sti. Di
fqarsav, fjs toutsti di retv. Psa
gr marta fqor ka kaqper tn parqnon
fqeresqai lgomen, otw ka tn cuxn.
646647 Theophylactus Theophyl. Expos. ad
Eph. 6, 24, Migne PG 124, 1137BC: T d n
fqarsa, toi n kosmitjti tn
gapntwn tn Xristn m n plotw n
dzj, ll n tov fqrtoiv, toutsti, di t
fqarta J mn gr marta, fqor d
ret, fqarsa. Wv gr tn parqnon fqeresqai lgomen, otw ka tn cuxn.
649 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Eph. 6,
24, CSEL 81, 3, p. 126, l. 8.
4 Et Timotheus Nov. Test.: ac [et A] Timotheus. Er. ersetzt fters aus stilistischem
Grund et (ka) durch ac (atque), am meisten in der zweiten Ausgabe von 1519. Dazu:
ASD VI, 2, p. 19, n. 251 zu Ioh. 1, 25.
49 Quanquam peccare Fragen zur korrekten
Aussprache der klassischen Sprachen im
Zusammenhang mit der Orthographie beschftigten die Humanisten. Dazu: Marie
Cytowska, ASD I, 4, pp. 39, bes. pp. 34
(siehe die dort erwhnten Werke). Er. publizierte seinen Dialog De pronuntiatione (ASD I,
4, pp. 11103) erst 1528, zeigte aber schon davor
Interesse an diesem Thema, wie auch aus der
vorliegenden Stelle hervorgeht. Was die Aus-
274
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
tima acuta siue Graecam rationem sequaris siue Latinam; quod contra nunc fit in
templis omnibus. Et licet optandum foret, vt hoc esset grauissimum erratum in
vita Christianorum, tamen foedum est nos publicitus in re tam manifestaria perpetuo peccare. [C] Quanquam extitit qui religiosum existimet lapsus etiam
huiusmodi mutare, tanquam a patribus traditos. Quasi hoc lemmate non possit
defendi quicquid quocunque modo receptum fuerit. Et tamen quod dicit aliquid
est, si sermo fiat apud populum lingua populo nota. [D] Hanc epistolam Theophylactus postposuit ei, quae est ad Colossenses. [A] Cu m e p i s c o p i s . Graecis [C] aliquot codicibus [A] vnica dictio est coepiscopis, sunepiskpoiv, quasi
communicet suum officium cum illorum presbyteris. Quanquam hic Graeca
variant exemplaria et in nonnullis scriptum erat sn piskpoiv, id est vna cum
episcopis. [B] Posteriorem lectionem sequitur Ambrosius, [C] a quo nos nolumus dissentire. [D] Theophylactus coniunctim et legit et interpretatur. Honoris
enim gratia presbyteros appellat episcopos. Etenim vt indicat Chrysostomus,
non erant vnius ciuitatis plures episcopi. Timotheum episcopum fuisse liquet ex
iis quae illi scribit Paulus, nemini cito manus imposueris, et olim episcopi diaconi
vocabantur velut alibi ministerium tuum imple. [A] Et d i a c o n i b u s . Diaknoiv, id est ministris, vt saepius vertit. Quod si Graeca vox placet, diaconis
dicendum erat, non diaconibus. [C] Et tamen hanc vocem aliquoties reperire est
in libris Augustini iuxta tertiam inflexionem, opinor, quod sic esset vulgo vsurpata, quemadmodum baptismum genere neutro.
[3] [A] In o m n i m e m o r i a ve s t r i . Ep psj t mnea mn met xarv
tn djsin poiomenov, id est in omni memoria vestri cum gaudio obsecrationem
faciens. Ambrosius legit ad hunc modum: Super omni memoria vestra semper in
omni oratione mea pro omnibus vobis cum gaudio orationem faciens super communicatione vestra, vt gaudium referas ad communicationem veluti gaudii causam.
[4] In c u n c t i s o r a t i o n i b u s . En psj desei, id est in omni obsecratione.
1718 nolumus E: noluimus C D.
27 t mnea A B: mnea CE.
sprache des Namens Timotheus angeht, hat Er.
recht: Sowohl griechisch (Timqeov) als auch
lateinisch enthlt die antepaenultima den
Wortakzent. Die Flexion (mit Akzentverschiebung) behandelt Er. in De pronunt. ASD I, 4,
p. 70, ll. 866868. Er.' vorliegende Annotatio
veranlasste Stunica zur Bemerkung, dass auch
Valla hnliches erwhnt habe (cf. H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 213, n.l. 798). Valla
erwhnt tatschlich Annot. in Mt. 1, 16 die
falsche Aussprache bestimmter Wrter und
Namen, unter denen Timotheus: Quoniam
de accentu feci mentionem, recensebo breuissime quaedam nomina, quae solent quidam in
sacris scripturis corrupto accentu proferre, vel
912 Quanquam nota Zusatz C im Zusammenhang mit Stunicas Kritik (siehe die
vorangehende Anm.).
9 qui Stunica.
9 religiosum Der Begriff religiosus bedeutet
hier etwa Tabu, cf. Glare s.v. religiosus 2.a.:
Forbidden by supernatural or divine law,
taboo; vgl. auch H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
213, n.l. 799: religiosum Taboo.
1213 Hanc Colossenses Er. benutzte die Hs.
2105 (Auct. E.1.6.), in der offenbar der Kolosserbrief vor dem Brief an die Philipper abgeschrieben ist (was ich nicht habe berprfen
knnen).
13 Cum episcopis Nov. Test.: vna cum episcopis.
1317 Graecis episcopis In den heutigen Ausgaben: sn piskpoiv: sunepiskpoiv v.l. cf.
Metzger, Commentary ad loc. p. 544 und ASD
VI, 3, p. 551, n. 12. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 212 sq. ll. 809813: Cum
episcopis et diaconibus. Ostendo duplicem in
Graecis codicibus lectionem: sunepiskpoiv,
quod sonet coepiscopis, et sn piskpoiv,
quod sonat cum episcopis. Non placet Stunicae prior lectio; nec mihi placuit et iccirco in
vertendo sequor alteram. Et hic est error
Erasmi manifestus, si credimus elencho Stunicae (marginale von Stunica). Er.' Zusatz der
dritten Ausgabe, l. 14: aliquot codicibus hngt
wohl mit Stunicas Kritik zusammen.
17 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 1,
CSEL 81, 3, p. 130, l. 9: Cum episcopis et diaconibus.
1718 a quo dissentire Vielleicht war auch
dieser Zusatz C fr Stunica gedacht, cf. oben
n.ll. 1317.
18 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1, 1,
Migne PG 124, 1141C: Sunepiskpoiv ka
diaknoiv. Sunepiskpouv epe tov presbutrouv o gr d n mi plei pollo san pskopoi. Opw gr san diakekrimna t nmata, ll ka o pskopoi dikonoi ka
presbteroi kalonto. T gr Timoqw
piskpw nti fjs Tn diakonan sou pljrofrjson ktl.
19 appellat Subjekt ist Paulus (diese Darlegung
steht nicht bei Theophyl.).
19 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 1, 1 Migne
PG 62, 183: Sunepiskpoiv ka diaknoiv. T
toto; miv plewv pollo pskopoi san;
Odamv ll tov presbutrouv otwv
klese. Tte gr twv koinnoun tov nmasi, ka dikonov pskopov lgeto. Nach
Erasmus' bersetzung von 1526: Cum episcopis ac diaconis. Quid hoc sibi vult? Itane
vnius ciuitatis plures erant episcopi? Nequaquam, sed hoc titulo designat presbyteros.
275
Tum enim temporis adhuc vocabulum erat
commune, adeo vt episcopus diceretur diaconus nach LB VIII, 322C (Homilia secunda!).
Chrys. erwhnt die Stellen 1. Tim. 5, 22 und
2. Tim. 4, 5, cf. ll. 2122.
21 nemini imposueris Cf. 1. Tim. 5, 22.
22 ministerium tuum imple Cf. 2. Tim. 4, 5 (tn
diakonan sou pljrofrjson).
22 Et diaconibus Nov. Test.: ac [et A] diaconis
(diaconibus WordsworthWhite: diaconis
Stuttgart Vg.).
2223 Diaknoiv vertit Siehe z.B. 2. Cor. 3, 6;
Eph. 3, 7; Col. 1, 23; 1, 25; 1. Tim. 4, 6 etc.
2324 Quod diaconibus Vgl. Valla, Annot. ad
loc.: Nescio quomodo factum sit, vt dicamus diaconibus a nominatiuo diacon, quod
nec latina vox agnoscit, neque graeca veritas
habet diaknoiv (Garin, p. 878, col. 2). Zum
Sprachphnomen der doppelten Flexion:
Kaulen 30, p. 102; PlaterWhite 91, p. 65.
2426 Et tamen vsurpata Dazu: Mohrmann,
Augustin, pp. 102104, bes. p. 102 sq.: Diaconus wird teils nach der zweiten, teils nach der
dritten Deklination dekliniert Das Wort
nhert sich ungleich mehr der zweiten Deklination: von den belegten Formen folgt nur
der abl. pl. noch der dritten Deklination, wahrscheinlich weil geradezu in diesem Casus die
dritte Deklination eine deutlichere und besonders eine mehr klangvolle Form bot. Siehe die
Belegstellen, Mohrmann, loc. cit. p. 102.
26 quemadmodum neutro Die drei Formen
baptisma, baptismus und baptismum finden sich in der Vg. und bei den altchristlichen Schriftstellern, cf. LewisShort, Souter,
Glossary s.vv. Die drei genannten Formen
sind in den Predigten von Aug. belegt. Dazu:
Mohrmann, Augustin, pp. 8384.
27 In vestri Nov. Test.: in omni memoria
vestri [vestra A].
2728 Ep poiomenov Nov. Test. gibt die
vorliegende Stelle genau so wie die heutigen
Ausgaben. An der vorliegenden Annot.Stelle
fehlt jedoch Vers 4a (pntote n psj desei
mou pr pntwn mn vor met xarv)
gleichwie in Er.' Hs. AN III 11 (cod. 2817), cf.
fo 268r. Siehe auch ASD VI, 3, p. 551, n. 41.
Man beachte, dass ich der Lesart der Ausgaben A B (t mnea) nach Nov. Test. und cod.
2817 folge.
29 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1, 3,
CSEL 81, 3, p. 131, ll. 14.
32 In cunctis orationibus Nov. Test.: in omni
precatione [oratione A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 551, n. 41.
32 En psj desei So auch die heutigen Ausgaben.
276
LB
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
864
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
277
Kommentare zum NT, ber die er verfgte
(Chrys., Theophyl., Ps.Oecumenius), vor
allem aber ist Ps.Oecumenius gemeint, dessen Kommentar Er. ohne den Namen des
Verfassers zu kennen in Hs. An III 11 konsultierte. An der vorliegenden Stelle handelt es
sich um einen Hinweis auf Ps.Oecumenius,
Comm. in Phil. 1, 10, nach AN III 11, fo 269r:
prskopoi d, v prv nqrpouv. Pollov
gr skandalhei t den pistn met pstou
ka aretiko filan xonta. T d skandalhein tin, p timwran stn (Migne PG
118, 1265B).
57 Per Iesum Christum Nov. Test.: qui contingit
[est A] per Iesum Christum (per Christum
Iesum: per Iesum Christum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Er. versucht, den
Inhalt des Artikels tn klarer wiederzugeben.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 554, n. 112.
Cf. die folgende Anm.
57 Tn di Ijso Xristo In den heutigen Ausgaben: karpn dikaiosnjv tn di Ijso
Xristo: karpn dikaiosnjv tn di Ijso
Xristo v.l. Im Nov. Test. folgte Er. der Lesart
karpn tn, bersetzte aber, als wrde es
sich um einen Singular (qui) handeln. Dazu:
ASD VI, 3, p. 554, n. 112.
5859 hunc fructum Sc. karpn tv dikaiosnjv.
60 In omni praetorio Nov. Test.: in toto praetorio. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: in omni praetorio et in caeteris omnibus. Graece est in
toto praetorio, forte interpres accipit omni
pro toto, sed non ita accipit lector, nisi exponatur, sed Paulum fuisse ductum in multa
praetoria, n lw t praitwrw. Ideoque nec
legendum est et in caeteris omnibus sed caeteris omnibus, id est hominibus, ka tov
loipov psi (Garin, p. 878, col. 2). Omnis
fr ganz ist schon klassisch fr den Singular
belegt, cf. LewisShort s.v. omnis II. (every,
all, the whole). Zum Verhltnis zwischen
totus und omnis: HofmannSzantyr 108,
pp. 198199 (Vorbemerkungen); p. 203.
Der Plural toti fr omnes ist im Sptlatein
fters verwendet, cf. Lfstedt, Peregrinatio, 2,
6, p. 69; HofmannSzantyr 108e, p. 203.
60 En lw t praitwrw So auch die heutigen
Ausgaben.
6163 Ne quis vulgatam Was hier mit Praetorium gemeint ist, steht nicht fest: Stammt
der Brief aus Rom, so fasst man das n lw t
praitwrw am besten in der ganzen kaiserlichen Garde oder am ganzen kaiserlichen Hof.
Gehrt er in eine nichtrmische Gefangenschaft (Ephesus, Csarea), so umfasst t
praitrion neben o loipo die Bewohner des
Statthalterpalastes (Bauer s.v. praitrion).
278
LB
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
865
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
uenisse et inde per vniuersam vrbem fuisse vulgatam. Nam Theophylactus praetorium ad Neronis familiam refert, caeteris omnibus ad reliquos ciues [E]
sequutus Chrysostomum admonens imperatorum domos id temporis appellari
solere praetoria voce Latina a Graecis vsurpata. [B] Ambrosius subdure praetorium refert ad Iudaismum, in caeteris omnibus ad ecclesias gentium. [A] Interpres
autem non raro abuti solet omni pro toto. Et i n c a e t e r i s o m n i b u s . In
redundat, an subaudiendum sit, aliis expendendum relinquo. Neque caeteris
refert praetoria, vt sit sensus euangelium notum fuisse caeteris item praetoriis,
sed caeteris eius ciuitatis, qui in praetorio non versabantur. Ita Theophylactus.
Proinde coniunctio in nullum habebat vsum nec additur ab Ambrosio.
[14] Ab u n d a n t i u s a u d e re n t . Ambrosius Graecam figuram explanauit
Latine amplius coeperunt audere. Nam in ste tolmn videtur subesse synecdoche aut, si mauis, eclipsis, quam tamen ausus est imitari Flaccus [B] in Odis:
[A] Vt melius quicquid erit pati, vt subaudias possis aut incipias aut simile verbum accommodum sententiae.
[15] Pro p t e r b o n a m vo l u n t a t e m . Di edokan. Quod vertere solet
beneplacitum; ordo huius loci diuersus est apud [D] Latinos et [A] Graecos.
Graeca sic habent: O mn z riqeav tn Xristn kataggllousin ox gnv, omenoi qlcin pifrein tov desmov mou, o d z gpjv edtev, ti ev pologan
to eaggelou kemai, id est Alii quidem ex contentione Christum annunciant
non pure, arbitrantes pressuram addere sese vinculis meis. Alii vero ex charitate
scientes, quod in defensionem euangelii positus sum. [D] Nostra lectio sic: Quidam quidem et propter inuidiam et contentionem, quidam autem et propter bonam
voluntatem Christum prae|dicant, quidam ex charitate scientes etc. Apud Graecos
bis est contentionis vocabulum, priore loco riv, posteriore riqea.
[17] [A] No n s y n c e re . Ox gnv, id est non pure. [B] Ita Theophylactus. [A] Ambrosius legit non simpliciter. Fortassis illius codex habebat ox
plv; et in tanta vocum affinitate facillimus est lapsus. [C] Augustinus libro II
contra Petilianum legit non caste.
[18] [A] Du m o m n i m o d o s i u e p e r o c c a s i o n e m . Graeci paulo
diuersius legunt, t gr; pln pant trpw, ete profsei ete ljqea, Xristv
katagglletai, id est Quid enim? attamen quouis modo siue per occasionem
siue vere, Christus annunciatur. Neque enim iubet hoc esse faciendum, vt Christum aliquis insyncere praedicet, sed ex iis quae non recte fiebant, id quod est
63 Theophylactus CE: Vulgarius B.
6768 Interpres pro toto BE: Sed interpres
crebro omne pro toto abutitur A.
71 ciuitatis BE: ciuitatibus A; Theophylactus
CE: Vulgarius A B.
73 explanauit D E: expressit AC.
76 erit D E: erat AC.
n lw t praitwrw folgendermassen: t
krugma to lgou ka xriv ato fqsai
279
(consenserunt; placuit; placita sunt; placebit). Die Aussage vertere solet scheint wohl
bertrieben. Er. selbst bersetzt Nov. Test.
Eph. 1, 5; 1, 9 edoka, durch beneplacitum.
79 ordo diuersus est Er. behandelt die Verse
Phil. 1, 1617, in denen es zwischen Er.' griechischer Fassung und seinem Vg.Text eine
Diskrepanz der Wortfolge gibt.
80 Graeca sic habent In den heutigen Ausgaben: o mn z gpjv, edtev ti kemai,
o d z riqeav omenoi qlcin [qlcin
v.l.] gerein [pifrein v.l.] tov desmov mou.
Diese Fassung lag dem Vg.Text zugrunde.
Er. folgte (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod.
2817), fo 269v. Dazu: ASD VI, 3, p. 556, n.
16171,2.
8284 Alii positus sum Man vergleiche Er.'
bersetzung Phil. 1, 1617, im Nov. Test.: Alii
quidem ex contentione Christum annunciant
non pure, existimantes sese afflictionem
addere vinculis meis; alii rursus ex charitate,
scientes quod in defensionem euangelii
constitutus [positus A] sim.
84 Nostra lectio Er. fhrt Phil. 1, 1516 an,
gleichwie die heutigen Ausgaben der Vg. Dieser Abschnitt geht der von Er. behandelten
Passage (vs. 1617) voran.
87 bis D.h. Phil. 1, 15a (Vg. contentionem) und
Phil. 1, 17a (Vg. ex contentione).
88 Non syncere Nov. Test.: non pure (cf. n.ll.
8284 zu Phil. 1, 15).
8889 Ita Theophylactus Theophyl. Expos in
Phil. 1, 17 (16), Migne PG 124, 1149C: ox
gnv. Toutstin, ok elikrinv. Er. meint
aber vermutlich die bersetzung von Persona: non sincere. Hoc est non pure et
integre (fo cxliiiv).
89 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 1,
17, CSEL 81, 3, p. 133, l. 9.
90 Augustinus Aug. Contra lit. Petil. II, lxxxi,
180, CSEL 52, p. 111, l. 9; cf. auch II, vii, 15, p.
28, l. 7.
92106 Dum seruirent Diese Stelle hat Er. in
seine Liste der Loca obscura aufgenommen, fo
Oo3v der Ausgabe D: Dum omni modo siue
per occasionem. Quanquam id paucis annotari non potest.
92 Dum occasionem Nov. Test.: Attamen
quouis modo siue per occasionem. Zur
bersetzung attamen: ASD VI, 3, p. 233, n.
21 zu 1. Cor. 7, 2: Er. verwendet attamen fr
d, fr pln wie hier, und fr ll.
92 Graeci (pln ti: pln v.l.).
9495 Quid annunciatur Siehe Nov. Test.:
Quid enim? Attamen quouis modo siue per
occasionem siue per veritatem, Christus
tamen [tamen om. A] annunciatur.
280
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
281
quia: HofmannSzantyr 312a.a, p. 577;
Mohrmann tudes III, p. 118 sq. und p. 394
sq. Man beachte, dass in der Vg. die mit
quod, quia (quoniam) eingeleiteten Stze
oft die Konstruktionen mit Inf. ersetzten:
PlaterWhite 134, pp. 118121; Kaulen 127,
p. 211; 185186, pp. 245247. Siehe ASD
VI, 8, p. 193, n.l. 651 zu 1. Cor. 8, 4.
115 rursum Cf. Annot. in Eph. 6, 19, ll. 627628
und Annot. in 2. Cor. 3, 12, ASD VI, 8, p. 356,
ll. 487488: Multa fiducia. Poll parrjsa.
Quae vox apud Graecos significat loquendi
libertatem, quum palam quis eloquitur quod
sentit.
116 Sicut semper nunc Nov. Test.: vt semper, ita
nunc quoque (sicut semper et nunc). Zu Er.'
bersetzung und zur Lesart der Vg.: ASD VI,
3, p. 557, n. 206,7.
117 Et ignoro So auch Vg. und Nov. Test.
117118 Coniunctio sententiam Zur Erklrung
der Konjunktion ka im vorliegenden Text:
BlassDebrunner 442.5b: Das Wort ka
diene zur Einleitung eines nachgestellten Fragesatzes, cf. 44216: So ist auch Phil 1, 22 zu
gliedern und zu interpunktieren: e d t hn
n sark, tot moi karpv rgou, ka t arsomai; o gnwrhw wenn aber das Leben im
Fleisch, <wenn> das mir Werkesfrucht ist,
was soll ich dann whlen? Ich weiss es nicht.
Cf. BlassDebrunner 3684; 3667.
118121 Si eligam Diese Erklrung ist mehr
als die in ll. 122124 gebotene (Poterat
sequitur) in bereinstimmung mit der von
BlassDebrunner 44216.
121122 Habet erat Laut BlassDebrunner
442.5b, ist ka zur Einleitung eines Fragesatzes auch klassisch.
125 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 1,
22, Migne PG 124, 1153CD: E d t hn n
sark, tot moi karpv rgou toutstin,
Epon mn ti krdov moi t qanen pln
peid ka t hn n sark ok karpn mo
sti (karpofor gr didskwn ka fwthwn
pntav), ok oda t arsomai. Siehe Personas bersetzung: Si in carne, inquit, viuere
mihi fructus est operis, hoc est, dixi equidem
pro lucro me habiturum hanc mortem,
veruntamen cum vita hec mea nequaquam
mihi in carne inutilis sit, quippe qui alios instruo et ad fidem illumino, ignoro quid eligam, mortemne an vitam (fo cxliiiir).
125 Augustinus Aug. Doctr. chr. III, ii, 4, CCSL
32, pp. 7879, ll. 2143, cf. ll. 2131: Illa vero
distinctionis ambiguitas neutra parte resistit
fidei et ideo textu ipso sermonis diiudicanda
est, vbi ait apostolus: Et quid eligam ignoro,
compellor autem ex duobus, concupiscentiam
282
LB
126
127
128
129
130
131
132
133
866
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
guae distinctionis libro De doctrina Christiana tertio, [B] capite secundo. [A]
Nam potest ad hunc modum legi: coartor e duobus concupiscentiam habens, vt sit
sensus illum vtriusque rei torqueri desiderio et vitae et mortis. Potest et hoc
pacto: coartor e duobus, et hic distinctione interposita sequatur, concupiscentiam
habens dissolui. Verum ex eo quod sequitur, multo autem magis melius dissolui etc.
colligitur, concupiscentiam habens ad sequentia referendum esse. Quanquam
Augustinus pro melius legit optimum.
[23] C o a r t o r e n i m e d u o b u s . Sunxomai. Quasi dicat vtrinque |
teneor. Ambrosius legit ex his duobus velut exprimens vim articuli tn do.
Siquidem de morte et vita loquitur, in quorum vtroque est quod inuitet, est quod
deterreat. Mu l t o m a g i s m e l i u s . Ambrosius legit multo enim melius. Verum
Paulus alias quoque conduplicat comparatiuum ad vehementiam, vt plurimum
excessum significet, idque iuxta idioma sermonis Hebraici. [B] Proinde nos vertimus multo longeque melius est. [D] Porro quod hic vertit dissolui, Graecis est
nalsai; diuus Hieronymus Aduersus Ruffinum non semel vertit reuerti. [E]
Tertullianus libro De patientia vertit recipi. [D] Nec video quomodo legi possit
dissolui, nisi Graece esset nalesqai et si interpretemur eum dissolui qui dimittitur, vt redeat; nunc est nalsai verbum actiuum, quod an neutraliter inueniatur, quemadmodum apud Latinos soluere dicitur qui discedit, [E] expendat lector eruditus. Katluma pro diuersorio est apud Lucam cap. ii. et xxii. Vnde quemadmodum katalein dicuntur qui se componunt in diuersorium, ita nalein
dicuntur qui mouent sarcinas mutantque diuersorium. Quod tamen a nautis
translatum est, qui soluunt rudentes, soluuntur et tabernaculorum funes. Sensus
quidem est idem, sed Graeca vox est significantior. Chrysostomus nalein vertit
meqstasqai, id est emigrare aut commutare sedem.
[24] [A] Ne c e s s a r i u m p ro p t e r vo s . A
nagkaiteron, id est magis
necessarium.
[25] Et h o c c o n f i d e n s s c i o. Pepoiqv oda, id est certum scio siue
persuasus scio. Qu i a m a n e b o e t p e r m a n e b o. Oti men ka sumparamen, id est quod manebo et permanebo simul cum omnibus vobis. Quanquam
quidam codices habent mnw, id est maneo siue maneam.
[26] V t g r a t u l a t i o ve s t r a . T kaxjma, id est gloriatio. Quod semper
consueuit vertere gloriam. In m e . En mo, vt me sit ablatiui casus.
133 dicat E: dicas AD.
144145 expendat eruditus E: nescio D.
habens dissolui et esse cum Christo; multo enim
magis optimum; manere in carne necessarium
propter vos. Incertum est enim, vtrum ex duobus concupiscentiam habens an compellor
autem ex duobus, vt illud adiungatur concupiscentiam habens dissolui et esse cum Christo.
Sed quoniam ita sequitur multo enim magis
optimum, apparet eum eius optimi dicere se
283
146 nalein Siehe Bauer s.v. nalw 2.: aufbrechen, cf. oben n.ll. 141145.
147148 Quod funes Gleich wie die Seeleute die Trossen loswerfen (cf. nalw
gkuran), werden auch die Zeltleinen losgemacht.
149 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 4, 1,
Migne PG 62, 205: T nalsai lgwn
poll mllon kresson, ka t arsomai, ok
oda. T lgeiv; mllwn nteqen prv tn
orann meqstasqai, ka met Xristo enai,
o gnwrheiv t arsj;
151 Necessarium propter vos Nov. Test.: magis
necessarium propter vos (necessarium est
WordsworthWhite: magis necessarium est
Stuttgart Vg.). Im Apparat von WordsworthWhite sind die folgenden v.ll. vermerkt: magis necessarium (statt necessarium); necessarium (statt necessarium est) fr
nagkaiteron.
153 Et scio Nov. Test.: Et hoc certo [certus B]
scio. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 558, n.
251 und ASD VI, 3, p. 555, n. 144 zu Phil. 1, 14.
Siehe app. crit. n.l. 153 (AC certus, wie Nov.
Test. B).
153 Pepoiqv oda So auch die heutigen Ausgaben.
154 Quia permanebo Vg.: quia manebo et
permanebo omnibus vobis; Nov. Test.: quod
mansurus sim [maneam A], et cum omnibus
vobis permansurus sim. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 558 sq. n. 252,3.
154155 Oti sumparamen (paramen: sumparamen v.l.).
156 quidam codices Er. meint die Hs. AN III
11 (cod. 2817), fo 270v: mnw ka paramen,
cf. ASD VI, 3, p. 558, n. 252. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Graece est, quod manebo
et apud vos omnes vna manebo siue permanebo cum omnibus vobis, ka sumparamen psin mn (Garin, p. 878, col.
2).
157 Vt gratulatio vestra Nov. Test.: vt gloriatio vestra. Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Graece est gloriatio et ita interpres
transtulit: sed negligentia librariorum factum est gratulatio, kaxjma (Garin, p.
878, col. 2).
157 T kaxjma gloriatio Siehe Annot. in 1.
Cor. 9, 15, ASD VI, 8, p. 204, l. 864: T
kaxjma, id est gloriationem.
157158 Quod gloriam Siehe z.B. 1. Cor. 9, 15;
9, 16; 2. Cor. 1, 14, aber 1. Cor. 5, 6: gloriatio.
Cf. ASD VI, 3, p. 559, n. 261.
158 In me So auch Vg. und Nov. Test. Er. weist
darauf hin, me sei Abl. wegen der griechischen Prposition n.
284
LB
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
17
[27] Au d i a m d e vo b i s . A
kosw t per mn, ti stkete, id est vt
audiam de vobis vel potius ea quae sunt de vobis, quod statis etc. V n a n i m e s . Ma cux, id est vna anima videlicet in vno spiritu, in vna anima.
C o l l a b o r a n t e s . Sunaqlontev, id est concertantes, hoc est in hoc certamine
adiuuantes nos. Ambrosius sic explicat: pariter cum fide euangelii certantes. [B]
Nam collaborat illi fortassis in carmine probari poterit; et concertant qui inter
se certant. At hic Paulus sensit fidem periclitari et velut in certamine versari quae
vincet, si sint qui certamen idem cum illa capessant. Quanquam in Ambrosianis
quoque verbis est amphibologia, potest enim accipi certantes cum fide euangelii,
certantes aduersus fidem aut certantes per fidem euangelii. Proinde nos ita vertimus adiuuantes decertantem fidem euangelii.
[28] [A] Te r re a m i n i . M pturmenoi, id est non turbati siue tumultuantes. Ambrosius legit non pauescentes, [E] hoc ad sensum nihil refert. [A]
Qu a e e s t i l l i s c a u s a . Graece est illis quidem ndeiziv, id est ostensio. Et
ideo Ambrosius legit ostentatio interitus. [B] Neque tamen non recte mutauit
interpres, quandoquidem Graecis ndezai siue podezai dicitur etiam qui facit.
Sic et alias apud Paulum ostendit mihi multa mala pro eo quod est fecit mihi
multa mala.
[30] [A] Et n u n c a u d i s t i s . A
koete, id est auditis. De m e . Graecis
est n mo, id est in me. Sed haud scio an nostra lectio sit verior. |
867
EX CAPITE SECVNDO
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
[1] Si q u a e r g o c o n s o l a t i o. Parkljsiv. Ambrosius legit si qua exhortatio, ne bis diceret consolationem. [B] Nihil tamen vetat quo minus conduplicatio faciat ad epitasin. Sentit enim consolationem, quam illi debebant Paulo tot
malis afflicto. Totum enim hoc officium eo vergit, vt pro his omnibus inter se
sint concordes. [A] Si q u a v i s c e r a m i s e r a t i o n i s . Graece est si qua viscera
et miserationes, splgxna ka oktirmo. Atque ita legit Ambrosius [B] suffragantibus et peruetustis exemplaribus Latinis. Nam in eo codice, quem exhibuit
bibliotheca Pauli apud Londinum, manifesta rasura testabatur et coniunctionem
fuisse deletam et miserationes adhuc erat scriptum nominandi casu, e litera
calamo dispuncta. [D] Manifestius etiam germanae lectionis vestigium extabat in
160161 Vnanimes E: Vnanimes pariter AD.
180 ergo E: igitur AD.
285
181 ne consolationem Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Phil. 2, 1, CSEL 81, 3, p. 138, ll. 34:
Si qua ergo exhortatio in Christo, si quod
solatium caritatis, si qua societas spiritus etc.
Es handelt sich nicht um den Ausdruck
consolatio, sondern um den Begriff Trost,
der zweimal im Vg.Text erwhnt wird (Si
qua ergo consolatio si quod solacium);
Ambrosiaster verwendet zwei unterschiedliche Begriffe (exhortatio: Ermunterung,
Ermahnung; solatium: Trost).
181182 conduplicatio Er. zeigt sich fters an der
Rhetorik und an der Wirkung der Rhetorik
interessiert (cf. ASD VI, 8, p. 32). Er. verwendet hier den rhetorischen Fachausdruck
conduplicatio. Bei der conduplicatio handelt
es sich eigentlich um die Wiederholung gleicher Wrter (cf. Lausberg 612). An der vorliegenden Stelle muss man aber mit Lausberg
(608) von gelockerter Gleichheit sprechen:
es geht um eine annominatio oder paronomasie (Lausberg 636639): consolatio und
solatium. Die Wiederholung, sagt Lausberg
(608) dient der Vereindringlichung, von
Er. l. 182 mit dem Fachausdruck epitasis
bezeichnet. Zur epitasis: n.l. 628 zu Eph. 3,
10.
184 Si miserationis Nov. Test.: si qua viscera
ac [et A] miserationes (si quid viscera et miserationes: si qua v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; viscera miserationis v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 561, n. 14).
184 Graece Sowohl im Nov. Test., als auch in den
heutigen Ausgaben: e tiv splgxna ka oktirmo, cf. unten ll. 190191.
184185 si qua oktirmo Er. behandelt
zunchst die Lesart viscera et miserationes
(statt viscera miserationis); erst ll. 190191,
nach den Zustzen B (ll. 185189) bzw. D (ll.
189190), kommen die v.ll. si qua und si
quis zur Sprache (cf. e tina splgxna und e
tiv splgxna).
185 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
1, CSEL 81, 3, p. 138, l. 5: si qua sunt viscera
et miserationes.
186189 Nam dispuncta Im von Er. fr die
Ausgabe B benutzten Exemplar von St Paul's
Cathedral (cf. n.l. 259 zu Gal. 2, 2) ist laut
Er. die Lesart verschlimmbessert worden.
Vorher hatte es die Lesart et miserationes
gegeben.
189190 Manifestius Constantiensi 1527 sieht
Er., dass die von ihm bevorzugte Lesart et
miserationes in den von Joh. Botzheim geliehenen Exemplaren aus Konstanz, besttigt
wird. (Zu diesen Bnden: n.l. 632 zu Eph. 6,
20).
286
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
287
quae sunt aliorum. Zu Er.' Vorlage: ASD VI,
3, p. 562, n. 42. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: sed
quae aliorum (Lemma).
209 ll kastov Der griechische Text bietet einige v.ll. In den heutigen Ausgaben: m
t autn kastov [kastoi Tischendorf ]
skopontev ll ka t trwn kastoi, dazu:
Metzger, Commentary ad loc. p. 545. Siehe
ferner den Apparat von N27 bzw. Tischendorf.
212 Hoc enim sentite Nov. Test.: Is enim affectus
sit [hoc enim sentiatur A]. Die Diskrepanz
zwischen der Vg. und Nov. Test. geht aus zwei
unterschiedenen griechischen Lesarten in vs.
5 hervor, cf. die folgende Anm. Vgl. Valla,
Annot. ad loc.: Certe omnes habent sentiat
non sentite, fronesqw, quod refertur ad
vnusquisque (Garin, p. 878, col. 2).
212 Fronesqw (fronete: fronesqw v.l.). Er.
folgte der Lesart, die (u.a.) in AN III 11 (cod.
2817), fo 272r, steht: fronesqw. Dazu: ASD
VI, 3, p. 562 sq. n. 51 und WordsworthWhite
ad loc., wo Er. erwhnt ist.
216 Esse Deo Nov. Test.: vt esset aequalis deo.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 62.
216 T enai sa qe So auch die heutigen Ausgaben. Ich habe aber die epische Form sa
statt sa nach dem Vorbild von Brown, Nov.
Test. ad loc. beibehalten.
216220 vt sese Er.' bersetzung und Interpretation dieser Stelle riefen Kritik hervor;
Er.' Gegner nahmen seine Anmerkungen
fters zum Anlass, seine Orthodoxie zur Diskussion zu stellen. Es handelt sich dabei
mehrmals um christologische Fragen (siehe
n.ll. 187189 zu 2. Thess. 2, 16). An der vorliegenden Stelle geht es um Er.' Interpretation
der Wendung qui cum in forma Dei esset
non rapinam arbitratus est esse se aequalem
Deo und ihres Kontextes. Laut Er. meint
Paulus in vs. 6 nur Jesus insoweit er Mensch
(eine Gestalt des Menschen) war, und handelt
es sich in diesem Vers nicht um die gttliche
Natur Jesu, geht es sogar berhaupt nicht um
das Wesen von Jesus, cf. unten ll. 257258:
Non hic agit Paulus quid esset Christus, sed
qualem se gereret videlicet nobis aedens
exemplum und ll. 261263: totus hic locus
mihi videtur violentius detorqueri ad Christi
naturam, cum Paulus agat de specie exhibita
nobis (dazu: unten n.l. 278). Er. sagt, dass
Jesus die aequalitas cum Deo nicht beanspruchte (vsurpabat), sondern sich erniedrigte
(cf. vs. 7: formam serui accipiens). Diese
Interpretation wurde mit dem Arianismus im
Zusammenhang gebracht. In den Auseinandersetzungen zwischen Er. und seinen
Gegnern tauchte der Arianismus fters auf.
288
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
liter Deo. Nam sa nomen est aduerbii loco positum. Loquitur enim de Christo,
quatenus erat homo. Nec est ociosus articulus apud Graecos, nimirum interpretans quid dixisset rapinam, haud dubium, quin hoc ipsum, vt esset par Deo. Non
vsurpabat sibi aequalitatem cum Deo, sed deiecit sese. Porro forma hic est morf,
quod speciem sonat aut figuram, quam in epistola ad Hebraeos characterem
vocat. Caeterum vtrum hic forma sit ea de qua Aristoteles disputat in libris naturalium, quae respondet materiae, viderint ii qui huiusmodi disputationes in hunc
inuehunt locum, praesertim cum idem Paulus mox subiiciat formam serui accipiens. Certe [C] iuxta Chrysostomi sententiam [A] Christus seruus non dicitur,
sed filius. Tametsi diuus Hieronymus in epistolam Pauli ad Titum, id quod est
apud Esaiam, cap. xlix.: Magnum est tibi vocari puerum meum, putat a Patre dici
Filio, et pada, quod transtulerunt Septuaginta, Hebraeis esse idb
y
, quod famulum [D] meum [A] duntaxat significat. [B] Diuus Ambrosius formam interpreta218 quatenus erat homo BE: vt homine A.
220 Porro CE: Caeterum A B.
Er. hatte sich besonders gegen die Beschuldigungen der arianischen Neigungen, die von
den spanischen Mnchen hervorgebracht
waren, zu verteidigen. Siehe seine Apolog. adv.
monach. hisp. (Froben, 1527), 1023B1050C.
Die vorliegende (schwierige) Stelle des Philipperbriefes spielt mehrmals eine Rolle in Er.'
Verteidigungsschriften, cf. Supputat. error. in
cens. N. Bedae, LB IX, 585BD; Apolog adv.
monach. hisp. LB IX, 1025D; 1043AB;
1045BC. Apolog. ad Sanct. Caranz. LB IX,
407D409C. Vor dem Hintergrund der
Verdchtigungen des Arianismus bte Lee
Kritik an Er.' bersetzung der Stelle Phil. 2,
6, auf die Er. in seiner Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, p. 248, ll. 251257 reagierte: Esse
se aequalem Deo. Verbulo submonueram
Graece non esse son, id est aequalem, sed sa,
id est aequaliter, vt tamen aduerbium idem
polleat Graecis, quod nomen. Id ne quem
offenderet admonui. Et tamen ipse verto
aequalem. Leus obiicit Hieronymum, qui
locis aliquot, quos apparet Leum ex indice
congessisse, legat aequalem, non aequaliter
Sed hunc locum Leus grauiter, vt sibi videtur,
exagitat in nouis annotationibus. Cui suo
respondibimus loco. Wie Er. verspricht,
folgt die Erweiterung seiner Antwort (ASD
IX, 4, p. 315, ll. 908912): Esse se aequalem
Deo. Testatus sum non esse me clam quemadmodum hunc locum plerique veterum interpretentur, nempe Christum fuisse natura
Deum et Deo Patri aequalem, et in hoc
sumpsisse serui formam, quod hominem
228 idb
y AD: idb
y
E.
289
bes. p. 217, n.ll. 947992, wo dargelegt ist,
wie sich die Kontroverse um puer/ filius (de
facto um die Frage ber die Natur von Jesus)
in Er.' Verteidigungsschriften niedergeschlagen hat. Vgl. auch Chrys. In Phil. hom. 7, 3,
Migne PG 62, 232: Wv uv patr pkousen
kn, ok ev doulikn zwma katapesn
Etmjse tn patra na ka p totou
mqjv, ti gnsiov uv t mlista pntwn
tn Patra tetimjknai.
226 Hieronymus Hier. Comm. in Tit. I, 1, Migne
PL 26, 591B: Nec mirum quamuis sanctos
homines, tamen Dei seruos nobiliter appellari, cum per Isaiam prophetam Pater loquatur ad Filium Magnum tibi est vocari te puerum meum [Is. 49, 6, nach LXX] quod Graece
dicitur: mga so sti to kljqna se pad
mou. Puer autem, hoc est pav, quia potest
secundum Graecos et famulum et filium
significare, in Hebraeo quaesiuimus et inuenimus non filium meum scriptum esse, sed
seruum meum, id est ABDI.
229242 Diuus Ambrosius exaltatum Zusatz
B, in dem Er. Ambrosiasters Kommentar zu
Phil. 2, 6 zur Besttigung seiner Interpretation dieser Stelle heranzieht. Dazu: Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 315, ll. 911920
(cf. oben n.ll. 216220): Leus me docet quod
testatus sum me non ignorare, cum ego prolixo sermone declarem me sequi interpretationem Ambrosianam, quae interpretatur formam speciem et exemplum miraculis sese
declarantis Deum; formam serui, non
assumptam hominis naturam, sed speciem
peccatoris, in qua caesus est et crucifixus. Non
rapinam arbitratus est, enarrat: Non sibi vindicauit diuinam naturam, sed hominem se
profitetur vbique, et diuinitatem velut occultans alteram speciem magis est amplexus, vt
nobis ostenderet, quae sit ad veram gloriam
via. Ea interpretatio, si non placet Leo, erat
illi cum Ambrosio res, non mecum. Neque
enim nos alteram interpretationem reiicimus,
cum eam tamen reiiciat Ambrosius. Die vorliegende Ambrosiasterstelle kommt auch im
Zusammenhang mit der Kontroverse um Act.
4, 27 zur Sprache (cf. oben n.l. 225). Siehe
dazu: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2,
pp. 142144, ll. 646659 und Resp. ad annot.
Ed. Lei ASD IX, 4, p. 208, ll. 198209. Auch
in der Apolog. ad Fabr. Stap. ASD IX, 3, p. 120,
ll. 880892, wird diese Ambrosiasterstelle zur
Besttigung von Er.' Auffassung angefhrt.
229 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
78, CSEL 81, 3, p. 141, ll. 35 (232 appareat:
apparet v.l. und Er.' Ambrosiusausgabe von
1527, tomus IV, p. 960C).
290
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
LB 868
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
291
sterili. Quin potius nemo ferme veterum
non alicubi torquet, quoties cum aduersario
dimicant, atque ipse etiam Hieronymus. In
seiner Apolog. adv. monach. hisp. LB IX,
1083C1084A, verteidigt sich Er. wegen der
Anmerkung in Annot. in Rom. 5, 14 (Erasmus
sollte durch diese Aussage die Kirchenvter
angegriffen und die Pelagianer verstrkt
haben).
253257 Tametsi diceretur Arianismus ist
eigentlich ein Oberbegriff: Es gibt innerhalb dieser Benennung mehrere Modalitten. Zu den verschiedenen Gruppen von
Arianern, die bereits frh entstanden sind:
2
ODCC, p. 83, col. 2 (The Arians split
up into three major groups). Man kann
sich fragen, ob Gottes Sohn fr die Arianer
wirklich Gott ist, cf. 2ODCC p. 83, col. 1:
Arianism maintained that the Son of God
was not eternal but created He was not
God by nature. In der vorliegenden Passage reagiert Er. wahrscheinlich auf Hieronymus Dungersheims Brief, Ep. 554, ll.
81117: Nempe alioqui Arianos, Saluatoris
diuinitati insidiantes, non modicam sui
erroris ansam habere apparet. Nam si
aequalis est Filius Patri, neque tamen est
equalis ei secundum naturam assumptam,
quod nemo inficiabitur, erit ei aequalis
secundum diuinitatem. Vnde si quod Apostolus dicit de aequalitate, de diuina natura
accipiendum non est, vt tu vis, cur superfluo ipse de hac promisit? Aut si non
secundum diuinitatis formam Christum
Deo Patri aequalem se esse arbitratum esse
vult Apostolus, ne scilicet rapinam faceret,
consequens est eum non esse idem in substantia cum Deo Patre, quod est Arianum
quammaxime. Ariani enim, qui plurimi
Graeci erant, scripturis coacti negare non
poterant Christum esse Deum; item et
similem esse Patri confitebantur. At Deum
minorem Patri, scilicet secundum quandam
participationem deitatis, et similem secundum imitationem, longe supra ceteros
quoslibet, non autem consubstantialem,
garriebant etc.
257259 Non sepulturam Wiederum legt
Er. seinen Standpunkt dar, cf. oben n.ll.
216220.
260261 Et tamen arrogans Siehe z.B. Mt. 11,
27 (omnia mihi tradita sunt a Patre meo),
aber dieses Thema findet sich vor allem im
Euangelium von Joh. cf. 5, 19 sqq.: non
potest Filius a se facere quicquam ; 6, 44:
nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui
misit me, traxerit eum.
292
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
Patrem autorem refert sibi nihil arrogans. Proinde totus hic locus mihi videtur
violentius detorqueri ad Christi naturam, cum Paulus agat de specie exhibita
nobis. Ad quem intellectum probe quadrat quod sequitur, propter quod Deus exaltauit illum. Quid est humiliauit? Ostendit speciem serui et contempti. Quid est
exaltauit? Declarauit speciem euecti, qui per se summus erat. Iam quod amicus
quidam eruditus literis ad me suis argutatur haec verba, Qui cum in forma Dei
esset, non arbitratus est esse se aequalem Deo, non competere in Christum quatenus
est homo, cum iuxta eam naturam vere rapina fuerit futura, si se Deo aequasset,
opinor sua sponte dilutum hac interpretatione: Hominem abiectum, hominem
damnatum Christus agere non potuit, nisi fuisset homo. Nec est quod me quisquam magnis autorum nominibus obruat, imo non hoc admonuissem, nisi mihi
cognitum esset hoc magni nominis scriptoribus placuisse. Neque tamen inficias
iuerim Graeca sic accipi posse: Qui cum in forma Dei fuisset, hoc est qui cum ab
aeterno fuisset Deus, haud quaquam cogitasset rapinam, si se gessisset pro deo,
tamen homo factus non id prae se tulit, quod semper fuit, non ostentauit quantus esset, sed quam humilis esset, quam mitis quam obediens hanc nobis ostendens viam ad summa perueniendi. [A] Iam quod hic vertit similitudine Graece est
moimati, quod magis sonat assimilationem, et quod hic habitu illis est sxmati, quod magis sonat figuram. Haec paucis indicanda putaui, vt appareat
quaedam non admodum quadrare ad sensum Pauli, quae Thomas adducit de
habitu iuxta consuetudinem dialecticorum, qui Aristoteli dicitur ziv, [D] quam
et Latini vocant habitum, diuersa ab eo quae dicitur diqesiv; qualitas enim
velut in naturam versa Graecis dicitur ziv ab haerendo, contra quae facile tollitur diqesiv, quam Latine possis affectionem dicere. Has ponit in primo genere
qualitatis. Sxma vero et morfn recenset in quarto genere et sic recenset quasi
inter has duas voces aut nihil aut quam minimum intersit. Est autem et forma
277 Graece C D Ec: graeca A, graece B, Gxaece
E.
261263 Proinde nobis Auch diese Anmerkung hat Lee zur Kritik angeregt. Siehe Resp.
ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 316, ll.
921956, cf. ll. 922925: Hic Leus sic mecum
agit, quasi senserim in Christo formam serui
dici naturam humanam, dissimulans me
diuersam sequi interpretationem. Atqui hoc
fundamento conuulso nihil ille aduersum nos
agit sua disputatione. Er., so Lee, mache sich
des Arianismus schuldig, cf. ll. 935937:
Addit sibi videri quod et alias simile quiddam
dixerim in fauorem Pelagianorum et Arrianorum. Imo quicquid huius dixi, dictum est in
fauorem nostrae religionis et in odium haereticorum etc. Siehe auch oben n.ll. 216220.
263 quod sequitur Siehe Phil. 2, 9a (263 et
Deus).
264 Quid est humiliauit? Cf. Phil. 2, 8.
265266 amicus eruditus Hieronymus Dungersheim, Ep. 554, ll. 81117, bes. ll. 9194
(Erasmus fasst Dungerheims Argumentation
hier zusammen, brigens ohne den mehrmals
von demselben genannten arianischen
Gedankengang, der seiner Auffassung
zugrunde liegen sollte, zu erwhnen).
277 Iam similitudine Vg.: in similitudinem
hominum factus; Nov. Test.: in similitudine
hominum constitutus [factus A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 73,4. Er. behandelt ll. 277300 Phil. 2, 7 (in similitudinem
et habitu inuentus est vt homo), ohne die
betreffenden Lemmata zu geben.
278 moimati assimilationem Cf. Annot. in
Rom. 5, 14, LB VI, 590EF: Illud addendum,
non esse moisei, sed moimati, quod
magis assimilationem sonat quam similitu-
293
mutatur, vt stultus per sapientiam. Alius
mutatur et mutat, vt cibus. Alius, qui nec
mutat, nec mutatur, vt annulus adueniens
digito. Alius, qui mutatur, et non mutat, vt
vestimentum. Et per hanc similitudinem
natura humana in Christo dicitur habitus,
qui sic aduenit diuinae personae, quod non
mutauit ipsam [personam]; sed [natura
humana] mutata est in melius, quia impleta
est gratia et veritate.
281 Aristoteli Siehe z.B. Arist. Cat. 8b28; An.
417b16.
281 [app.] In den Ausgaben AC schrieb Er.
ziv, non sxma. Als er aber 1527 eine
Anmerkung zu sxma hinzugefgt hatte (l.
285 sqq.), strich er die Worte non sxma.
281290 quam item Mit diesem gelehrten
Hinweis auf Aristot., der in den Auflagen von
1527 bzw. 1535 hinzugefgt war, verteidigte
sich Er. vielleicht gegen die spanischen
Mnche, anlsslich deren Kritik an Er.' Interpretation der Stelle Phil. 2, 6: qui cum in
forma Dei esset. Siehe Apolog. adv. monach.
hisp. LB IX, 1043AB und 1045BC: Iam quod
dictum est de forma Dei, si verum est quod
Ambrosius aliter interpretatur [cf. oben ll.
229242 Diuus exaltatum], cum illo litigent, me absoluant.
281286 quam intersit Er. sttzt sich hier auf
Aristot. Cat. 8b2510a26. Die gegenstzlichen
Begriffe ziv und diqesiv behandelt Aristot.
Cat. 8b2627: En mn on edov poitjtov ziv
ka diqesiv legsqwsan (cf. ll. 284285: Has
[sc. ziv und diqesiv] ponit in primo genere
qualitatis); sxma und morf kommen Cat.
10a1112 zur Sprache: Ttarton d gnov
poitjtov sxm te ka morf (cf. l. 285:
Sxma et morfn recenset in quarto genere).
283 ziv ab haerendo Er. meint den Zusammenhang zwischen ziv und xw, cf. LiddellScott
s.v. ziv: (xw intr.) a being in a certain state,
a permanent condition.
283284 contra diqesiv Cf. Aristot. Cat.
8b3537: diaqseiv d lgontai stin eknjta ka tax metabllonta, oon nsov
ka geia ka sa lla toiata.
285286 Sxma intersit Siehe oben n.ll.
281286 und Aristot. Cat. 10a1126.
286287 Est ntelxeian [289 appellat] Die
ntelxeia ist die Wirksamkeit, das wirkliche Ttigsein (cf. Pape s.v.) im Gegensatz zu
der dnamiv, der Potenz, der Mglichkeit. Er.
weist darauf hin, es gebe neben den Begriffen
morf und edov die ntelxeia. Aristot. setzt
der lj und der dnamiv, das edov (die morf)
bzw. die telxeia entgegen. Siehe die folgende Anmerkung.
294
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
LB 869
312
313
substantialis quam ntelxeian, [E] nonnunquam edov, interdum morfn, quanquam haec duo posteriora frequenter de externa corporis specie vsurpantur, [D]
appellat. Nec tamen male vertit interpres, nam habitus Latinis nonnunquam et
ad corporis speciem refertur, at Graecis non item. [B] Caeterum inuentus dixit
pro compertus, [D] ereqev, nimirum certissimis argumentis. Nam Latinis
inuentum dicitur quod quaesitum contigit; sic et illud dictum est, inuenta est in
vtero habens. [B] Et vt homo potest accipi vt homo quiuis alius, qualis non erat,
etiamsi vere homo erat quantum ad naturam hominis attinet, aut specie hominis, nimirum id prae se ferens quod erat, vt indicat Theophylactus. [C] Cyprianus hunc citans locum libro Aduersus Iudaeos secundo, capite decimotertio, legit
qui cum in figura Dei esset. [E] Chrysostomus fusius hunc locum tractat ex eo
pugnans aduersus omnes haereses, quae de Christi diuina natura perperam senserunt. Quanquam hi commentarii mihi videntur nqoi. Quisquis fuit, Chrysostomi polulalan vincit, argutiam non est assequutus.
[7] [B] Ex i n a n i u i t s e m e t i p s u m . Eknwsen autn, id est inaniuit.
Nam Q. Curtius libro quarto exinanire dixit pro exhaurire, ita vt nec circunuenirentur, si arctius starent, nec tamen mediam aciem exinanirent. Hic knwse dictum videtur pro fecit humillimum et nihili, vt nihil agant qui contendunt
Christum pauxillulum quiddam imminutum a Deo iuxta naturam hominis
assumptam. Certe qui tantillo minor fit, non diceretur inanitus. Porro quomodo dicatur diminutus aut inanitus, non est huius instituti persequi.
[8] [C] Hu m i l i a u i t s e m e t i p s u m . Sunt qui putent humiliare vocem
esse parum Latinam. Ego certe optarim esse, etiamsi nondum contigit reperire
apud idoneum autorem. [D] Latine reddi poterat submisit aut deiecit. |
[9] [A] De u s e x a l t a u i t i l l u m . Plus explicat sermo Graecus percwsen, hoc est vehementer exaltauit siue insigniter. Proinde Ambrosius legit superexaltauit studens exprimere Graecam vocem.
295 Theophylactus CE: Vulgarius B.
287288 nonnunquam vsurpantur Er. berichtet nicht ganz genau: Man kann die ntelxeia
und das edov (die morf) nicht miteinander
gleichsetzen. Das edov (die morf) ist als
Form der Materie (lj) entgegengesetzt; die
ntelxeia (die Wirksamkeit, das wirklich
Vorhandensein) steht gegenber der dnamiv
(Mglichkeit). Nach ThWNT 2, p. 287, l. 28
sqq. (Walter Grundmann) und p. 372, ll. 3132
(Gerhard Kittel).
289290 Nec tamen item Der Ausdruck
habitus ist doppeldeutig: 1) die Beschaffenheit, die persnlichen Eigenschaften; 2)
die ussere Erscheinung. Sxma jedoch
bezieht sich auf die ussere Erscheinung.
Dazu: ASD VI, 3, p. 563, n. 75 (siehe oben
n.ll. 278279).
290293 Caeterum habens Nov. Test.: repertus. Der von Er. angenommene Unterschied
zwischen reperire und inuenire kommt in
den Annot. mehrmals zur Sprache: Annot. in
Mt. 1, 18, ASD VI, 5, p. 76, ll. 272275:
Inuenta est in vtero habens [Mt. 1, 18, cf. ll.
292293]. Erqj. Cur non potius deprehensa est, aut certe reperta? Nam inuenimus
quod quaerimus Reperimus vel casu obuia
vel praeter spem oblata, cf. p. 77, n.ll.
273275, Hovinghs ausfhrlichen Kommentar zu inuenire und reperire mit Zitaten aus
Valla, Eleg. V, 2, Garin, p. 161, und Er.' Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae, ASD I, 4, p. 264, l.
564 und p. 310, l. 848. Siehe auch Annot. in
Ioh. 1, 45, ASD VI, 6, p. 68, ll. 880882:
[inuenit] Latinius erat reperit, erskei,
velut obuium etc. Zu inuenire und reperire: ASD VI, 2, p. 25, n. 411 zu Ioh. 1, 41.
295 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
67, Migne PG 124, 1164D: Wv nqrwpov. O
gr n ev tn polln, ll v ev tn
polln o gr ev nqrwpon metpesen qev
lgov, ll v nqrwpov fnj ka sxjmtistov n p sxma gneto. Siehe Personas
bersetzung: Recte autem vt homo dixit,
non enim erat vnus e multis, sed e pluribus
vnus, nec quidem in hominem recidit deus
verbum, sed tanquam homo apparuit, et cum
sine forma existeret formam subiuit (fo
cxlvir).
295296 Cyprianus Cypr. Quir. II, xiii, CCSL 3,
p. 47, l. 36: Qui in figura Dei constitutus.
Vermutlich zitierte Er. aus dem Gedchtnis
und geht es ihm nur um in figura. Man
beachte, dass der Titel dieser Schrift in den
frheren Ausgaben meist lautete: Testimoniorum libri aduersus Iudaeos, cf. Bardenhewer II, p. 472. In Er.' Cypr.Ausgabe (Froben,
1520) ist das erste Buch berschrieben mit
dem Titel: Liber primus beati Cypriani
aduersus Iudaeos ad Quirinum, cuius argumentum subscripta epistola continet (p.
261); das zweite Liber secundus aduersus
Iudaeos (p. 272) und das dritte Buch Diui
Caecilii Cypriani Ad Quirinum, Liber tertius (p. 293).
296 hunc citans locum D.h. Phil. 2, 6. Zum
Lemma Phil. 2, 6 Esse se aequalem Deo (cf.
l. 216) behandelt Er. die wichtigen Begriffe
der Verse Phil. 2, 6 und 7 (aequalis, forma,
similitudo, habitus).
297299 Chrysostomus senserunt Chrys. In
Phil. hom. 7, 13, Migne PG 62, 227233.
Chrys. behandelt Phil. 2, 68 ausfhrlich.
Er widmet einigen Hretikern Aufmerksamkeit, cf. hom. 7, 2 (Migne PG 62,
229230): gegen Marcion; hom. 7, 2,
(Migne PG 62, 230231): gegen Paulus von
Samosate; hom. 7, 3, (Migne PG 62, 232):
gegen die Arianer.
299 Quanquam nqoi. Er. zweifelt die Echtheit der Homilien von Chrys. mehrmals an,
bes. die Homilien zum 2. Korintherbrief
(dazu: ASD VI, 8, p. 41, n.ll. 1415 zu 1. Cor.
1, 2), auch die Authentizitt der zwei von Er.
bersetzten Predigten zum Philipperbrief ist
laut Er. fragwrdig usw. Cf. Ep. 1736 (an
Brixius) vom 27. Aug. 1526, ll. 2226: Ego
nactus sum commentarios in Acta, quae
plane notha sunt rursum in Epistolam ad
Hebraeos nothos et versos. Item in Epistolam
ad Philippenses Homilias duas, sed nothas, ni
fallor, quas iam aedidi Latinas factas (zuerst
295
erschienen bei Froben 1526, In epistolam ad
Philippenses Homiliae duae versae per Erasmum Roterodamum additis Graecis, neu
aufgelegt in: Diui Ioannis Chrysostomi
lucubrationes aliquot versae et in lucem
aeditae per Des. Erasmum Roterod. Basileae, apud. Ioh. Frobenium, 1527). Zu Er. und
Chrys.: Allen, introd. Ep. 2359.
301 Exinaniuit semetipsum Nov. Test.: semetipsum inaniuit [exinaniuit A] (semetipsum
exinaniuit, cf. WordsworthWhite ad loc.).
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563, n. 71.
301 Eknwsen autn (autn knwsen: autn
knwse Nov. Test.).
302 Q. Curtius Curt. IV, xiii, 34 (303 vltimam
aciem). Nachdem Er. in seiner Apolog. ad
Fabr. Stap. von 1517, ASD IX, 3, p. 144, ll.
14751478, anlsslich der Stelle Phil. 2, 7 das
Verb exinanire durch einen Hinweis auf
Curtius dargelegt hat, fgt er hier im Zusatz
B denselben Hinweis zur Erklrung hinzu.
Siehe unten n.ll. 303306.
303 knwse Siehe kenw: leer machen und
berauben, entblssen von Christus, der die
gttliche Daseinsform aufgab und Sklavengestalt annahm, autn knwsen er entusserte sich selbst (Bauer s.v. kenw).
303306 Hic inanitus Ein impliziter Hinweis auf Faber, cf. Apolog. ad Fab. Stap. ASD
IX, 3, p. 144, ll. 14681485, wo Er. im
Zusammenhang mit der Kontroverse um
Hebr. 2, 7 (minuisti eum paulo minus ab
angelis [Er.] / a Deo [Faber]) Phil. 2, 7 zur
Sprache bringt.
308 Humiliauit semetipsum Nov. Test.: humilem praebuit [humiliauit A B] semet
ipsum. Als Er. 1522 die bersetzung im
Nov. Test. nderte, humilem praebuit statt
humiliauit, legte er im vorliegenden
Zusatz C (ll. 308310 Sunt qui autorem)
dar, dass das Verb humiliare nicht im klassischen Latein vorkommt. Siehe Souter,
Glossary s.v. und Mohrmann, tudes III, p.
104 (humiliare gehrt zur Sondersprache
der Christen), vgl. auch PlaterWhite 79,
p. 50.
311 Deus exaltauit illum Nov. Test.: deus illum
in summam extulit sublimitatem (illum
exaltauit: exaltauit illum v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 563,
n. 92). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 563,
n. 92.
311312 Plus insigniter Vgl. Bauer s.v. perucw: zur hchsten Hhe erheben (Phil
2, 9).
312 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
9, CSEL 81, 3, p. 141, ll. 2122.
296
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
[10] Om n e g e n u f l e c t a t u r. Pn gnu kmcj, id est omne genu flectat, vt subaudias se. [E] Simili forma scripsit Matthaeus aut huius interpres m
nakmcai, ne redirent ad Herodem, et Latinis nox praecipitare dicitur quae
imminet. [A] Et i n f e r n o r u m . Kataxqonwn, id est subterraneorum.
[11] In g l o r i a . Ev dzan, id est in gloriam, ti kriov Ijsov Xristv
ev dzan qeo patrv, id est quod Dominus Iesus Christus in gloriam Dei
Patris, vt intelligas hoc omnem confiteri linguam, quod Iesus Christus est dominus, idque in gloriam Dei Patris. Quanquam illud in gloriam Dei Patris referri
potest ad verbum confiteatur, quod praecessit, [B] vt omnis lingua confiteatur ad
gloriam Dei.
[12] [A] Ve s t r a m s a l u t e m . Tn autn, id est vestram ipsorum. Quanquam vt admonui, ista pronomina composita fere vertit per simplicia. Sa l u t e m
ve s t r a m o p e r a m i n i . Et mox Deus enim est qui operatur in vobis. Prius verbum est katerghesqe, alterum est ab nergen, quod nos vertimus qui agit, ne
quis in hoc erraret. Atque illud in vobis, n mn, est in quibusdam, in aliis n mn,
in nobis. Quanquam hoc nihil interest ad sensum.
[13] Et p e r f i c e re . Ka nergen, id est facere siue operari. Est autem
infinitum participii, quod modo praecessit nergn, id est qui operatur, ne
quis putet esse nouum mysterium in verbo perficere, quasi sit ad finem perducere. Ambrosius legit operari. [C] Pro b o n a vo l u n t a t e . Upr tv edokav.
Sermo est anceps, potest enim intelligi bona voluntas vel Dei vel Philippensium.
Theophylactus refert ad Deum, Ambrosius ad homines.
315 se. E: se. Atque ita citat Hilarius cum
aliis locis tum libro de trinitate nono, vt
appareat hoc nostrum flectatur, scribarum
315 Matthaeus Siehe Mt. 2, 12. Zum intransitiven Gebrauch von nakmptein: Blass
Debrunner 308 und 3084.
315 aut huius interpres Er. ist im Unsicheren
ber die von Mt. verwendete Sprache. Siehe
Annot. in Mt. 1, 1, ASD VI, 5, p. 66, ll. 3132:
[A] Scripsit enim Hebraeis, nimirum, [B] vt
creditur, [A] Hebraice; ll. 4244: Egnnjse
tn Isak, Graecus interpres, quisquis is fuit.
Nam autore Hieronymo constabat olim hoc
Euangelium a Matthaeo scriptum Hebraice
fuisse, quod tamen Chrysostomus non audet
asseuerare etc. Ausfhrlich zu dieser Frage:
Hovingh, ASD VI, 5, pp. 6769, n.l. 44, und
n.l. 47.
316 Latinis dicitur Er. benutzte dasselbe Verb
praecipitare in der Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. cf. oben n.ll. 314315. Siehe zur Wendung nox praecipitare: Verg. Aen. II, 89:
Iam nox vmida caelo / praecipitat.
317 Et infernorum So auch Vg. und Nov. Test.
317 Kataxqonwn So auch die heutigen Ausgaben.
318 In gloria Nov. Test.: ad [in A] gloriam. Zur
bersetzung ASD VI, 3, p. 563, n. 114.
318319 ti patrv So auch die heutigen
Ausgaben, siehe aber Metzger, Commentary
ad loc. p. 546.
318321 ti Patris Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Et omnis lingua confiteatur, quia dominus
noster Iesus Christus in gloria est dei patris.
Graece non legitur est, nec in gloria, sed in
gloriam [cf. Nov. Test. A], ev dzan. Est
autem sententia, quod omnis lingua confiteatur, quod dominus noster est Iesus Christus,
et hoc in gloriam dei patris [cf. ll. 320321 vt
Patris], siue quod Iesus Christus est dominus noster in gloriam patris (Garin, p. 878,
col. 2 p. 879, col. 1).
324 Vestram salutem Nov. Test.: vestram ipsorum salutem (tn autn, so auch die heutigen Ausgaben). Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 564, n. 1210.
325 vt admonui Einigermassen implizite in
Annot. in Rom. 2, 5, LB VI, 569F: Thesaurizas tibi. Qjsaurheiv seaut, id est thesaurizas tibiipsi. Nec enim hic otiosum est pronomen compositum, significans ipsum sibi
causam esse tanti mali.
325 ista simplicia Dazu: Brown, ASD VI, 2,
p. 303, n. 343, zu Act. 9, 34: Erasmus makes
the same addition [sc. ipsi] at Act. 16, 28
seeking to convey more precisely the emphasis of the Greek pronoun etc.
325326 Salutem vestram operamini Nov. Test.:
vestram ipsorum salutem operemini (salutem vestram, cf. l. 324: vestram salutem nach
297
Vg.). Er. verwendet den Konjunktiv (statt
Imperativ), um die Ambiguitt der Verbform
operamini zu vermeiden. Dazu: ASD VI, 2,
p. 75, n. 271 zu Ioh. 6, 27.
326328 Et mox erraret Die Verbformen operamini (vs. 12) und operatur (vs. 13) sind die
bersetzung der griechischen Verben:
katerghomai (katerghesqe) bzw. nergen
(nergn); im Nov. Test. operemini bzw. qui
agit (cf. l. 327).
326 mox Phil. 2, 13 (Deus est enim: Deus enim
est v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.).
328329 Atque nobis Diese Anmerkung
bezieht sich auf die v.l. mn, die eine der Hss.
von Er. bot, und der Er. im Nov. Test. von 1516
folgte. Dazu: ASD VI, 3, p. 364, n. 134.
330 Et perficere Nov. Test.: et vt efficiatis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 565, n. 135.
330333 Est autem perducere Nach Valla,
Annot. ad loc.: Deus est enim qui operatur in
vobis et velle et perficere pro bona voluntate.
Idem verbum graecum est in illo operatur,
nergn, et in hoc perficere, nergen, ne quis
putet perficere nunc esse ad finem perducere (Garin, p. 879, col. 1). Diese Stelle nahm
Er. in seine Liste der Loca obscura auf, fo Oo3v
der Ausgabe D: Et perficere. Putant esse
consummare, cum sit nergen, hoc est agere.
333 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 146, l. 5 (et velle et operari).
333 Pro bona voluntate Nov. Test.: pro bono
animi proposito. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 497, n. 54 zu Eph. 1, 5.
333 Upr tv edokav So auch die heutigen
Ausgaben.
334 Sermo Philippensium Er. bietet zwei Interpretationen. Dazu: ASD VI, 3, p. 565, n. 136.
335 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 2,
13, Migne PG 124, 1168CD: Upr tv
edokav. Toutstin, Upr to pljrwqnai
ev mv tn edokan ka t gaqn qljma
ato, na otw hmen v atv boletai.
Wste ka k totou qarsete pntwv gr
sunergsei mn qev prv t rqv hn.
Nach Personas bersetzung: Pro bona
voluntate. Hoc est, vt adimpleatur in vobis
quod deo sit placitum; id enim illi optime
placet, vt talem vitam degamus que sibi sit
placita, quo circa vel ex hoc potestis confidere, est enim deus ad recte viuendum vobis
opem laturus (fo cxlviir).
335 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 146, ll. 1114: Non ergo
nouum est quod hortatur [Paulus], sed vt
more solito subditi sint euangelio, curam propriae conuersationis habentes. Bona enim
conuersatio salutem operatur.
298
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
299
Siehe auch Annot. in 1. Cor. 6, 4, ASD VI, 8,
p. 108, ll. 176178: Illos constituite ad iudicandum. Kaqhete anceps est quippe quod
verti poterat constituite vel constituitis.
Siehe ASD VI, 8, p. 109, n.ll. 177178.
350 Cyprianus Cypr. Epist. 13, 3, 2, Bud vol. I,
p. 37.
351 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 146, ll. 2526; p. 147, ll. 26:
conmonet vt memores (professionis suae
tales se praebeant actibus, vt) professioni suae
respondeant, vt etc. Er. hat den Beginn des
Zitats gekrzt (vielleicht irregefhrt durch die
Hufung: professionis suae und professioni suae); ab suae professioni (professioni
suae) folgt Er. dem Ambrosiastertext genau.
355356 Porro positum Zu fanesqai: Bauer
s.v. fanw 2.a. von Licht und seinen Quellen,
scheinen, leuchten. Er. spielt an auf das
Licht, das man nicht unter den Scheffel stellen sollte(cf. Mt. 5, 15; Mc. 4, 21; Lc. 11, 33).
356 Luminaria So auch Vg. und Nov. Test.
356 Fwstrev Fwstr ist der Leuchtkrper,
bes. von Gestirnen (nach Bauer s.v. cf.
ThWNT 9, p. 304, ll. 1521). Er. meint offensichtlich einen Licht gebenden, eine Person,
die eine Leuchte trgt. Cf. die folgende Anm.
357 Cum sustinens Er. denkt an eine (Theater)Maschine, durch die ein lumen sustinens
aufgehoben wird.
357358 verbum sustinentes Phil. 2, 16. Nach
der Vg. jedoch: verbum vitae continentes. Im
Nov. Test.: sermonem vitae sustinentes. Siehe
zu sustinentes: Brown, ASD VI, 3, p. 566, n.
162: sustinentes pxontev (continentes Vg.).
Erasmus interpreted this Greek verb in the
sense of holding aloft, because of the previous
reference to fwstrev: see Annot..
359 Ad gloriam Vg.: ad gloriam meam; Nov.
Test.: vt gloriari possim.
359 Ev kaxjma admonuimus Siehe z.B.
Annot. in 1. Cor. 9, 15, ASD VI, 8, p. 204, l.
864: [gloriam meam]. T kaxjma, id est
gloriationem; Annot. in 1. Cor. 15, 31, ASD
VI, 8, p. 294, ll. 487488: Propter vestram
gloriam. Non est hic dza, gloria siue
honor, sed kaxjsiv, gloriatio. Siehe ASD
VI, 8, p. 294, n.ll. 487488 und ASD VI, 3,
pp. 5859, n. 24, zu Rom. 4, 2.
360 ev kaxjma mo So auch die heutigen Ausgaben. Cf. app. crit.: In A stand falsch dzan
statt kaxjma. Vielleicht nach Phil. 2, 11;
siehe aber auch Brown: ASD VI, 3, p. 566, n.
163 (The latter variant [dzan], however, has
the appearance of being a backtranslation
into Greek from gloriam).
360 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
16, CSEL 81, 3, p. 146, l. 20: in gloriam mihi.
300
LB
870
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
dius erat vt gloriari possim in die Christi, quod | non in vanum cucurrerim.
Nam huc refertur illud kaxjma, vt coram Christo possit gloriari illis adiuuantibus hanc gloriam. [B] Ita sane Theophylactus. [A] In d i e . Ev mran, id est
in diem.
[17] Su p r a s a c r i f i c i u m . Ep t qusa ka leitourgea tv pstewv
mn, id est super hostia et sacrificio fidei vestrae. Sentit suam mortem et vincula victimam quandam esse, cuius ipse sit minister et sacrificus semetipsum
immolans pro fide illorum et hoc nomine gaudet. [B] Non quod inficier p
Graecis nonnunquam sonare accessionem, sed quod hic non faciat ad sensum
Pauli, mea sententia. Facit enim ille ceu duas victimas, alteram illorum fidem,
quos Christo obtulit, cuius se ministrum et leitourgn facit, alteram se, si dum
studet illam victimam rite Deo exhibere, ipse mactetur et fiat victima; quod quidem non recusat, modo id efficiat, vt illos Deo dignos exhibeat. In hanc sententiam interpretatur et Ambrosius et [D] scholiastes pseudieronymus atque [B] huic
consentiens Theophylactus. [A] Recentiores quidam perperam exponunt supra
pro vltra, ac multo alium sensum inducunt, quam Paulus Graecis verbis expresserit. C o n g r a t u l o r. Sugxarw, id est congaudeo.
[18] C o n g r a t u l a m i n i . Sugxarete, id est congaudete, legi potest per
modum indicandi gaudetis et congaudetis, id quod mihi sane magis arridet.
[19] B o n o a n i m o s i m . Ecux, Graecis est composita dictio et magis
significat bene affici animo quam esse bono animo. Siquidem bono animo
esse dicunt Latini pro eo quod Graecis est qarren. C o g n i t i s q u a e c i rc a vo s
s u n t . Gnov t per mn, id est vbi cognouero de rebus vestris siue cognitis
iis quae circa vos sunt. Ambrosius legit certior de vobis factus. [E] Iuxta formam
illam, qua tov mf Pltwna, ipsum Platonem dicimus. Ita mox interpres vertit t per mn.
[20] [A] Ta m v n a n i m e m . Tam redundat, [B] tantum est [A] scuxon,
363 Theophylactus CE: Vulgarius B.
366 hostia BE: immolatione A.
375 Theophylactus CE: Vulgarius B; quidam
D E: Theologi AC.
301
377 Congratulor congaudeo Nov. Test.:
congaudeo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
567, n. 175.
378379 Congratulamini arridet Im Nov.
Test.: gaudetis et congaudetis, wie Er. hier
vorschlgt. Die Verbformen xarete und
sugxarete lassen sich zweierlei bertragen. Er. whlt die bersetzung durch Indikativ statt durch Imperativ (Vg. gaudete).
Die Verbform der Vg. congratulamini ist
doppeldeutig, cf. n.ll. 325326 zu Phil. 2,
12. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 567, n.
182.
380 Bono animo sim Nov. Test.: laeto [bono A]
sim animo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
567, n. 193.
380 Ecux Siehe Bauer s.v. ecuxw: guten
Mutes sein, froh sein.
382383 Cognitis sunt Nov. Test.: cognito
statu vestro. Siehe ASD VI, 3, p. 550, n. 222
zu Eph. 6, 22.
383 Gnov mn So auch die heutigen Ausgaben. In A jedoch gnov d t (cf. app. crit. n.l.
383), im griechischen Text des Nov. Test. fehlt
dieser Partikel d in AE.
384 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
19, CSEL 81, 3, p. 147, l. 22.
384386 Iuxta mn Dieser Zusatz E verweist auf die Passage unten ll. 397399, in
der die Umschreibung t per mn zum
zweiten Mal zur Sprache kommt. Er. bersetzt Phil. 2, 20: res vestras; Phil. 2, 19:
statu vestro (cf. n.ll. 382383). Siehe
ASD VI, 3, p. 550, n. 222 zu Eph. 6, 22. Zur
vorliegenden Wendung: BlassDebrunner
266.1.b.
385 qua dicimus Diese Anm. scheint nicht
ganz richtig zu sein: o [tov] mf Platwna
bedeutet Platon mit seinen Schlern, Anhngern. Siehe KhnerGerth II, 1, 403d. p.
269 sqq.: so die Redensart o mf oder per
tina, eine Person mit ihren Begleitern,
Anhngern, Schlern, aber p. 270: Erst bei
den griechischen Grammatikern bedeutet o
per tina eine Person allein, als: o per
A
pwna, Apion. Vielleicht hat dies Er. vorgeschwebt.
385 mox Phil. 2, 20 (siehe oben n.ll. 384386).
387 Tam vnanimem Nov. Test.: pari mecum
animo praeditum.
387388 Tam animi Tam ist berflssig: das
griechische Pendant fehlt. Siehe Er.' Liste
Quae sint addita, fo Oo6r der Ausgabe D:
Tam vnanimem. Tam, redundat apud nos.
Vgl. Annot. in 2. Cor. 2, 16, ASD VI, 8, p. 350,
ll. 394395: Tam idoneus. Tam Graecis non
legitur, cf. p. 351, n.l. 395, und ASD VI, 3, p.
567, n. 201.
302
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
LB 871
411
412
413
414
id est aequalis animi. [C] Nec addidit tam Augustinus adducens locum hunc
libro aduersus Petilianum secundo, cap. lxxvi. [A] Sed offensus interpres sensu
addidit tam, ne videretur laudato Timotheo damnare caeteros. Est autem Graecis
dictio noue composita, quae parem et eundem per omnia animum significat,
quo modo Pythagorici summam et perfectam amicitiam significabant. [E] Talem
id temporis non habebat Paulus, qui pari synceritate tractaret euangelium. Verum
quos offendit hic locus, eos magis oportuit offendi verbis, quae mox sequuntur
omnes quae sua sunt quaerunt, non quae Iesu Christi. [A] Qu i s y n c e r a a f f e c t i o n e . Ostiv gnjswv, id est qui vere et germane, [B] vt legit Augustinus epistola cxxxvii. [A] siue vt alias vertit ingenue. Pro vo b i s s o l l i c i t u s s i t .
Graece sic est t per mn merimnsei, id est res vestras curabit, vt sententiam
reddam magis quam verba.
[22] Ei u s c o g n o s c i t e . Ginskete. Est quidem ambigua Graeca vox.
Tamen hoc loco rectius vertisset cognoscitis, quod declarant ea quae mox
sequuntur [D] quoniam vt patri. Cognoscitis, id est audistis aut cognoscite ex
me. Theophylactus legit cognoscitis sic exponens, quasi Paulus citet Philippenses testes, quanta synceritate Timotheus se gesserit in euangelio. [A] Qu o n i a m s i c u t p a t r i . Vertendum erat quoniam sicut cum patre filius mecum seruiuit vel sicut patri filius mihi conseruiuit. [C] Siquidem Graeca sic habent,
ti v patr tknon sn mo doleusen. Paulus seruiuit euangelio nihil quaerens
sui commodi, huic se socium dedit Timotheus pari synceritate affectus.
[23] [A] Et s p e ro m i t t e re . Cur non potius missurum? Nam infinita sic
aliquoties vsurpantur. | Qu a e c i rc a m e s u n t . Graeci addunt zautv, id est
protinus siue confestim, quod hic interpres videtur vertisse mox. Verum illud
mox potius referendum videtur ad verbum mittere.
[24] Ve n i a m a d vo s . Ad vos redundat. Imo Graece est quod et ipse cito
venturus sim. Et ita legit Ambrosius.
389 Petilianum scripsi: Petil. CE.
404406 Quoniam conseruiuit inter lemma
Veniam ad vos [post Ambrosius 414] et lemma
Et moestus erat [415] posuit A.
409410 Et spero vsurpantur inter lemma
Quae circa me sunt [post mittere 412] et
303
minister, merito est honore dignandus (fo
cxlviiv).
404405 Quoniam sicut patri Deutlichkeitshalber fhre ich Er.' Fassung des vorliegenden
Verses im Nov. Test. vollstndig an: Porro
probationem eius nostis, quod vt filius
mecum veluti cum patre seruierit in euangelium. Siehe Brown, ASD VI, 3, p. 568, n. 224:
Erasmus expands the translation, for the
sake of accuracy and grammatical precision,
though the Vulgate wordorder is more literal. Er. folgt beim bersetzen Valla, Annot.
ad loc.: Puto potius transferendum fuisse
veluti patre, non patri, vt congruat cum illo
mecum (Garin, p. 879, col. 1).
405406 Vertendum conseruiuit Er.' Vorschlag quoniam seruiuit folgt dem Vg.Text
genauer als seine bersetzung im Nov. Test.
(cf. n.ll. 404405). Durch die Verwendung
der Verbform conseruiuit, versucht Er. hier
den Dativ patri der Vg. beizubehalten.
406 Graeca Er.' griechischer Text stimmt mit
dem der heutigen Ausgaben berein.
409 Et mittere Das Komma nach Et in der
Ausgabe E macht klar, dass man Et nicht ins
Lemma aufnehmen darf. Im Nov. Test.:
spero me missurum (me mittere).
409410 Cur vsurpantur Zum Gebrauch des
Infinitivs (oder Akk. c. Inf.) nach spero:
HofmannSzantyr 195.B. Zusatz d, p. 357
sq. Zur Ellipse von esse im Akk. c. Inf. (ein
sehr gelufiges Phnomen): HofmannSzantyr 208, Zusatz b, p. 391.
410 Quae circa me sunt Nov. Test.: mea negocia. Zur bersetzung der vorliegenden Wendung: ASD VI, 3, p. 550, n. 222 zu Eph. 6, 22.
Vgl. n.ll. 382383 zu Phil. 2, 19.
410 zautv so fort, gleich darauf, alsbald
(nach Bauer s.v.). Zum Ausdruck zautv:
BlassDebrunner 123; 2414.
413 Veniam ad vos Nov. Test.: venturus sim
(der vollstndige Satz im Nov. Test. lautet:
Confido autem in domino, quod et ipse
breui venturus sim). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 569, n. 241.
413414 Ad sim In den heutigen Ausgaben:
ppoiqa d n kurw ti ka atv taxwv
lesomai. Es gibt die v.l. taxwv lesomai
prv mv (cf. app. crit. N27 und Tischendorf ad loc. dazu: ASD VI, 3, p. 569, n.
241).
414 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
24, CSEL 81, 3, p. 148, ll. 23: Confido
autem in domino, quod et ipse cito veniam.
Man beachte, dass ita sich nur auf die Tatsache bezieht, dass auch Ambrosiaster die
Worte ad vos auslsst.
304
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
305
428 Faber Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, bersetzt zur Stelle: Ex deliberatione
positurus est animam (fo 41v). Er legt in seiner examinatio dar: Et vetus interpres dicens
tradens animam minus exprimit quam graecum intendit, non solum designans tradere
animam, sed ex voluntate, sponte et ex deliberatione (fo 176v der Ausgabe von 1512).
429430 Quod deerat Vg.: quod ex vobis
deerat erga meum obsequium; Nov. Test.:
quod in vestro erga me officio fuit diminutum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 571, n.
304.
430 T mn strjma So auch die heutigen
Ausgaben.
430431 Erga meum obsequium Nov. Test.: in
vestro erga me officio. Siehe oben n.ll.
429430.
431 Tv prv me leitourgav So auch die heutigen Ausgaben.
431 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1112. Siehe unten ll.
450453 (Vnde obsequium).
432437 Quanquam diminutum Anfangs
folgte Er. der Lesart pljrsjte: Siehe seine
Paraphrase des vorliegenden Verses (l. 433 vt
suppleatis). Im Nov. Test. schreibt er
pljrsj, 1535 bevorzugt er die Lesart der
heutigen Ausgaben: napljrsj (cf. unten
ll. 455456). Dazu: ASD VI, 3, p. 571, n. 303.
Die Lesart napljrsj ist ihm wohl durch
den Chrys.Text eingegeben, cf. unten l. 444
sqq. und n.l. 445.
436437 vt diminutum Nahezu dieselbe
bersetzung im Nov. Test. (om. ille; id quod).
438 scholiastes Latinus Er. meint Pelagius
(Ps.Hieronymus, cf. n.l. 374 zu Phil. 2, 17):
Souter II, p. 404, ll. 1113 = Migne PL Suppl.
I, 1316: Vt impleret id quod [ex] vobis deerat
circa meum officium. Vt reliquum vestrum
erga me solus impleret [implere possit] obsequium, cf. Er.' Hier.Ausgabe von 1516, tomus
IX, fo 180D (Vt impleret id quod deerat etc.
Vt reliquum vestrum erga me solus impleret
obsequium).
438 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 2,
30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1012: vt subpleret
id quod vobis deerat circa meum officium.
439 Ambrosianus sermo Ambrosiaster, Comm. in
Phil. 2, 30, CSEL 81, 3, p. 150, ll. 1921: vt
impleret quod deerat plebi in traditionem
iuxta dispensationem apostoli (traditione v.l.
und ed. 1527, tomus IV, p. 963A; dispensationem auch in ed. 1527, tomus IV, p. 963A).
Weil Er. irrtmlicherweise zweimal traditio
(traditione, traditionem) liest, ist ihm Ambrosiasters Text nicht klar.
306
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
ditionem apostoli. [B] Theophylactus cum legat itidem vt Ambrosius, tamen secus
interpretatur, videlicet cum Philippenses Romae non essent, tamen Epaphroditum illorum ad se munificentiam detulisse atque hoc pacto sarsisse quod illorum
erga Paulum officio locorum seiunctio videbatur detraxisse. [E] Ad eundem
modum interpretatur Chrysostomus. Nec dubitandum est, quin idem legerit
Theophylactus quod Chrysostomus, sed interpres suo more infulsit vulgatam
Latinorum lectionem circa meum officium, quam tamen non arbitror esse interpretis, sed deprauatoris. Nam vt Latine dicatur obsequium aut officium aut
ministerium illius, cui impenditur, Graeca quae non variant tv prv me leitourgav, quid aliud declarant quam officii circa me vel erga me potius? Vnde
palam est tum apud Ambrosium deprauate legi circa meum officium tum in vulgata aeditione erga meum obsequium pro circa me officium et erga me obsequium. Mirum tamen quomodo illud meum omnes Latinos codices occuparit.
Annotauit Chrysostomus quod Paulus Philippensium munificentiam appellarit
leitourgan, ministerium, ne sibi placerent. Nec est pljrsj, sed napljrsj,
quod est accessione implere quod plenitudini perfectae deerat.
[A]
458
459
460
461
462
LB 872
464
465
466
467
468
469
470
471
472
EX CAPITE TERTIO
459 mn AD: mn E.
463 quo BE: vt A.
307
451452 vulgata aeditione In den heutigen Ausgaben: erga meum obsequium. Bentley hat
erga me obsequii vorgeschlagen (cf. WordsworthWhite ad loc.). Zu dieser Lesart:
Brown, ASD VI, 3, p. 571, n. 304.
454 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 9, 3,
Migne PG 62, 250: Ina gr m parwntai,
ll metrihwsi, mjd mga ti paresxjknai
nomhwsin, ll tapeinntai, leitourgan t
prgma kale ka strjma.
455456 Nec deerat Dazu oben n.ll. 432437.
In der Ausgabe von Giberti (Verona 1529)
fand Er. die richtige Lesart napljrsj (auch
in einigen seiner codd. cf. ASD VI, 3, p. 571,
n. 303).
458459 De caetero valete Siehe Annot. in 2.
Cor. 13, 11, ASD VI, 8, p. 472, ll. 474475:
De caetero. Loipn, id est quod superest.
Et xarete, quod et valete significat, hic
potius erat vertendum ad eum modum.
Dazu Valla, Annot. in 2. Cor. 13, 11: De
caetero, fratres gaudete. Posset etiam transferri valete, xarete (Garin, p. 875, col. 1,
ASD VI, 8, p. 473, n.ll. 474475 angefhrt).
Zu (t) loipn an den Stellen Phil. 3, 1 und
2. Cor. 13, 11: Bauer s.v. loipv 3.b. Im Nov.
Test. Phil. 3, 1: Quod superest, fratres,
gaudete in domino; 2. Cor. 13, 11: Quod
superest fratres, valete. Siehe ASD VI, 3,
p. 445, n. 112 zu 2. Cor. 13, 11.
459 Mihi pigrum Nov. Test.: me quidem
haud piget.
459460 Emo sfalv (sfalv: t sfalv v.l.).
460461 vobis autem tutum Vg.: vobis autem
necessarium; Nov. Test.: vobis autem tutum
est. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 572,
n. 14.
461 dilucidius Latinius Er.' Ziel war ein klarer Text des NT, der nach gutem lateinischem
Sprachgebrauch verfasst war. Siehe Apologia,
Holborn, p. 167, ll. 3031: Nos locos aliquot
innouauimus, non tam vt elegantius redderemus quam vt dilucidius ac fidelius und
Annot. in 1. Cor. 6, 5, ASD VI, 8, p. 110, l. 218:
clarius ac Latinius (siehe ASD VI, 8, p.
111, n.l. 218). Dazu: Rummel, Annotations, pp.
8997.
461462 me tutum est Er.' Fassung im Nov.
Test. (nur non statt haud).
471 t sfalv Zum Artikel, cf. oben n.ll.
459460 (in den heutigen Ausgaben ausgelassen). Nach Bauer s.v. sfalv: fest,
zuverlssig, sicher: mn (stin) sfalv,
euch dient es zur Sicherheit (s.v. sfalv
2.).
308
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
exprimat sfleian. [C] Mirum vnde Ambrosius nobiscum legat pro tuto necessarium. Nam sic etiam interpretatur, [D] nisi Graeci sfalv vocant quod vitari
non potest.
[2] [A] Vi d e t e c o n c i s i o n e m . Distinxit concisionem a circuncisione,
katatomn, peritomn. Conciditur enim quod discerpitur et plane distrahitur.
Circunciditur quod expolitur resectis superuacaneis. Annotauit hoc diuus Hieronymus in commentariis Micheae. Caeterum articulus praefixus singulis horum
nominum indicat eum de certis quibusdam loqui, quos illi nouerint tov knav,
tov kakov, tn katatomn. Et videte posuit pro cauete, quemadmodum aliquoties in euangelio rte, blpete. [B] Sic enim hunc locum adduxit Ambrosius
in libello Ad virginem deuotam: vitate canes, vitate malos operarios.
[3] [A] Qu i s p i r i t u s e r u i m u s De o. Graece est qui spiritu Dei seruimus, o pnemati qeo latreomen. [B] Porro seruimus dixit pro eo quod est religione colimus. Et tamen in nonnullis habebatur qe latreomen, id est Deo
seruimus. Indicat Ambrosius libro De Spiritu sancto secundo, cap. vi. hunc
locum in Latinis codicibus falsariorum perfidia variatum fuisse atque ob id Graecorum exemplarium autoritate standum, in quibus habebatur o pnemati qeo
latreontev, id est qui spiritui Dei seruimus. Atque hinc colligit et spiritum esse
Deum, cui cultus debeatur, quod tamen ex Graecis verbis non consequitur necessario. Siquidem datiuus pnemati modum indicare potest, vt verbum latreomen
ponatur absolute. [D] Religiosi sumus. Quomodo? Non carne, sed spiritu. [E]
Aut Deo subauditur seruimus Deo, spiritu Dei. [B] Atque in hunc sane sensum
enarrant Graecorum scholia atque ipse etiam [E] Chrysostomus n pnemati
interpretans pneumatikv. [B] Theophylactus pneumatikv latreontev, ka di
476
479
481
484
485
486
489
496
o D E: o AC.
habebatur CE: habeatur B.
habebatur D E: habeatur B C.
Theophylactus CE: Vulgarius B.
309
2817) eingegeben sein: Im Text steht zwar: o
pnemati qeo latreontev, im Kommentar
(Ps.Oecumenius, Comm. in Phil. 3, 3) aber: o
pneumatikv t qe latreontev ka pneumatikv peritemnmenoi llwv gr ote
latreein dnata tiv (fo 275v). Cf. ASD VI, 3,
p. 572 sq. n. 31 und unten n.l. 495.
487 Ambrosius Ambr. Spir. sanct. II, vi, 4647,
CSEL 79, pp. 103104, ll. 102111: Quod si
quis de latinorum codicum varietate contendit, quorum aliquos perfidi falsauerunt, graecos inspiciat codices et aduertet quia scriptum
est pnemati qeo latreontev, quod interpraetatur latinus spiritui dei seruimus. Ergo
cum seruiendum dicat spiritui idem apostolus, qui non creaturae, sed creatori adserit
seruiendum, euidenter vtique et ipse sanctum
ostendit spiritum creatorem et in aeternae
diuinitatis honore venerandum, quia scriptum est: Dominum deum tuum adorabis et
ipsi soli seruies.
492 latreomen Wenn Er. auch im Nov. Test.
latreontev liest und Ambr. dieselbe Verbform verwendet (cf. die vorangehende Anm.),
bietet er nochmals die Form latreomen.
495 Graecorum scholia Er. bezeichnet so meistens den Kommentar von Ps.Oecumenius,
den er in der Hs. AN III 11 heranzog. Die
betreffende Stelle ist oben n.ll. 486487
angefhrt: Ps.Oecumenius, Migne PG 118,
1297A.
495 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 10, 1,
Migne PG 62, 257: O pnemati qe
latreontev toutstin, o pneumatikv
latreontev.
496 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3,
3, Migne PG 124, 1177D: Jmev gr smen
peritom, o pnemati qe latreontev. E
de, fjs, hjten peritomn, par mn tatjn
ersete tov pneumatikv, toutsti, tov di
cuxv ka nov latreousin. Man vergleiche
Personas bersetzung: Nos enim sumus circumcisio, qui spiritu seruimus deo. Si
conquirenda inquit est circumcisio, in nobis
hanc certe comperietis, qui spiritu, hic est qui
mente tota et animo, deo seruimus (fo cxlviiv
[=cxlviiiv]). Er. hat Theophylactus' griechischen Text gekrzt oder auf der Grundlage
der bersetzung von Persona selbst die griechische Fassung angefertigt. Fr seine zweite
Ausgabe hat Er. den griechischen Theophyl.
selten herangezogen. Er hielt sich in den Jahren nach der Erscheinung der Erstausgabe
von 1516 vor allem in den sdlichen Niederlanden auf, er konnte aber im Frhling und
im Sommer von 1518, als er in Basel wohnte,
die Theophyl.Hs. heranziehen.
310
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
LB 873
515
516
517
518
519
520
521
522
nov, id est spiritualiter et mente Deum colentes, non corporeis ceremoniis, quemadmodum Iudaei qui mentulam amputabant mente impura. [E] Porro spiritum hic accipi non pro Spiritu sancto arguit et illud, quod pnemati non praeponitur articulus. Triplicem huius loci lectionem indicat Augustinus libro ad
Bonifacium 3. cap. 7. Rursus libro De trinitate primo, cap. 6. Siue tamen legas
qeo siue qe, verba non vrgent vt hinc fateamur Spiritum sanctum esse Deum.
Vtraque enim lectio sensum habet ancipitem, sed praeter articulum omissum, de
quo non diximus, ipse sermonis tenor reclamat Ambrosio, neque enim agit apostolus de personis diuinis, sed de circuncisione, hoc est Iudaismo spirituali et carnali, de qua loquitur Dominus: Qui adorant Patrem, in spiritu adorant eum.
[4] [A] Ha b e a m f i d u c i a m i n c a r n e . Graecus habet et in carne, ka
n sark. Et ita legit Ambrosius. [B] Atque est quidem pepoiqnai verbum praeteriti temporis, sed iis abutimur pro verbis praesentis temporis. Vnde [D] et [B]
Ambrosius et interpres recte legunt fiduciam habeam et fiduciam habere.
[5] [A] C i rc u n c i s u s o c t a u o d i e . Graecus sic habet, peritom ktamerov, id est circuncisio octaui diei. Se vocat circuncisionem, vt saepe alias gentes
vocat praeputium. In Ambrosianis codicibus locum hunc deprauarant parum
attenti scriptores legentes, circuncisionem octaui diei. | Ex g e n e re Is r a e l . Ek
gnouv Isral. Israel hoc loco nominatiuus esse potest, non genitiuus. Vt enim
se [C] modo [A] vocauit circuncisionem pro Iudaeo, ita se hic nominat Israel pro
Israelita. [C] Quemadmodum et alias frequenter Israel pro Israelitis ponitur. [A]
Addidit autem ex genere ad distinctionem proselytorum qui erant quidem Israelitae, sed velut adoptione, non ex genere.
[6] C o n u e r s a t u s s i n e q u e re l a . Genmenov memptov, id est factus
sum siue is fui, de quo queri nemo posset. Quanquam hoc haud male reddidit
interpres.
502 qe scripsi: qe E.
511 Graecus BE: Graecis A.
513 deprauarant D E: deprauarunt AC.
514 attenti scriptores A B D E: attent sicriptores C.
aut paene omnes. In nonnullis autem exemplaribus latinis inuenimus non spiritui dei
seruimus, sed spiritu deo seruimus.
504 sermonis tenor Zum Begriff tenor: Adag. 902
(Vno tenore), ASD II, 2, p. 416, bes. ll. 6061.
504 Ambrosio Siehe oben n.l. 487.
506 Dominus Cf. Ioh. 4, 23: quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate
und 4, 24: Spiritus est deus et eos qui adorant
eum in spiritu et veritate oportet adorare.
507 Habeam carne Nov. Test.: confidam
etiam [et A] in carne (confidentiam et in
carne). Zu den v.ll. fiduciam und in carne
(ohne et): WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 573, n. 41. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 573, n. 42.
507508 ka n sark So auch die heutigen Ausgaben. Siehe ASD VI, 3, p. 573, n. 41.
508 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
4, CSEL 81, 3, p. 151, l. 18: habeam fiduciam
et in carne.
508509 Atque temporis Nachdem Er. Phil. 3,
4a behandelt hat, kommt jetzt Phil. 3, 4b zur
Sprache (E tiv doke llov pepoiqnai n
sark). Er. spielt auf die prsentische Bedeutung von ppoiqa an, cf. KhnerGerth II, 1,
384.3, p. 148, Er. meint offenbar auch verba
wie oda; ddoika; ddorka usw. Siehe KhnerGerth II, 1, 384.34, pp. 148149. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 573, n. 44.
509510 Vnde habere Ambrosiaster, Comm.
in Phil. 3, 4, CSEL 81, 3, p. 151, l. 18: Phil. 3,
4a: habeam fiduciam (cf. n.l. 508); p. 151, l.
26: Phil. 3, 4b: videtur confidere. In der
Vg.: habeam confidentiam / fiduciam bzw.
videtur confidere. Mir ist nicht klar, was Er.
vorschwebte: Vielleicht seine eigene bersetzung im Nov. Test. von Phil. 3, 4b: fiduciam
habere [fiduciam habuisse A].
511 Circuncisus octauo die Nov. Test.: circuncisus octauo die (octaua die: octauo die v.l.).
Zum genus des Wortes dies: KhnerHolzweissig, 93, pp. 408409; Lfstedt, Peregrinatio 9, 1, pp. 192195.
511512 peritom ktamerov (peritom: peritom v.l. und Nov. Test.).
512513 Se praeputium Sowohl peritom als
auch sein Gegenstck krobusta wird als abstractum pro concreto verwendet: die Beschnittenen, die Judenschaft bzw. die Unbeschnittenen, die Heidenschaft (nach Bauer s.v.
peritom 4. und s.v. krobusta 3.). Siehe weiter
ThWNT 6, p. 80, ll. 4244 (Lemma peritmnw,
peritom), ThWNT 1, pp. 226227 (Lemma
krobusta) und n.ll. 442445 zu Eph. 2, 11.
512 Se circuncisionem So auch Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 827828:
siquidem superius [= Phil. 3, 3] Paulus se
vocat circumcisionem pro circumciso. Dazu:
H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 215, n.ll. 827828:
But Paul never applied this metonymy to
himself, but either to the Jews, e.g. Rom. 3,
30; 4, 9, or to the christians, Phil. 3, 3, as a collective noun. Der Zusatz modo (unten l. 516)
weist darauf hin, dass der Satz Se vocat circuncisionem nicht die vorliegende Stelle Phil. 3, 5
(peritom / circuncisus), sondern Phil. 3, 3,
gilt, wie sich auch aus Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 214, l. 827 ergibt: superius
Paulus se vocat etc. Zur vorliegenden Stelle:
BlassDebrunner 1973: Phil. 3, 5 peritom
ktamerov (in bezug auf die Beschneidung
achttgig= am 8. Tag beschnitten).
311
513 In Ambrosianis codicibus Cf. Ambrosiaster,
Comm. in Phil. 3, 5, CSEL 81, 3, p. 151, l. 27: circumcisione [circumcisionem v.l.] octaui diei.
514 Ex genere Israel Nov. Test.: Israel ex genere.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 573, n. 51.
514515 Ek gnouv Isral So auch die heutigen
Ausgaben.
515519 Israel genere An dieser Aussage hat
Stunica Kritik gebt; der Zusatz C (l. 516),
der Ersatz C (cf. app. crit. n.l. 517) und die
Abnderung esse potest (fr est, cf. app.
crit. n.l. 515) stehen damit im Zusammenhang. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX,
2, p. 214, ll. 825843, bes. ll. 825830: Annotaram Israel hic posse sumi vt sit rectus casus,
sitque sensus: sum Israel, hoc est Israhelita
siquidem superius Paulus se vocat circumcisionem pro circumciso, sic hic Israel pro Israhelita. Iam addideram Paulum hoc et alias fecisse
[cf. Annot. app. crit. n.l. 517], non quod, vt
perperam interpretatur Stunica, se vocauerit
Israhel, sed quod pro Israhelita ponat Israhel.
Zu Er.' Behauptung: vt perperam interpretatur Stunica: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 215,
n.l. 829; n.l. 830.
516 modo Phil. 3, 3, cf. oben n.ll. 512513.
516517 ita Israelita Er. meint den Gebrauch
der Lndernamen, wenn die Einwohner verstanden werden (cf. KhnerStegmann II, 1,
9.2, p. 22; HofmannSzantyr, Abt. Stilistik
23.III.b. pp. 752753). Dieses Sprachphnomen bezieht sich aber auf den Plural und
nicht auf den Singular. Dieser Tatsache ist Er.
sich bewusst: Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD
IX, 2, p. 214, ll. 832833: Sed quia durius est
vnum aliquem pro Israhelita dici Israhel.
Dazu: H.J. de Jonge ASD IX, 2, p. 215, n.l.
830; n.ll. 832833.
517 Quemadmodum ponitur Diese Formulierung erscheint erst in C (dazu: app. crit. n.l.
517) und ist durch Stunicas Kritik veranlasst.
Er. meint Rom. 9, 6, in seiner Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 834835
angefhrt. Siehe H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
215, n.l. 834 und Annot. in Rom. 9, 6, LB VI,
612B.
520 Conuersatus sine querela Nov. Test.: factus
irreprehensibilis. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 573, n. 65,6.
520 Genmenov memptov So auch die heutigen
Ausgaben.
520522 factus interpres Vgl. Annot. in Phil.
2, 15, ll. 340341: Sine querela. Amemptoi, id
est de quibus nemo queri siue conqueri possit; [B] alioqui sine querela est qui de nullo
queritur. Er. legt in der Ausgabe [B] dar,
warum sine querela doppeldeutig sein knnte.
312
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
313
538539 in affectus Im Nov. Test.: omnia pro
damnis duxi [omnium damnum feci A].
Nach Bauer s.v. hjmiw 1.: um dessentwillen
ich mich um das alles bringen liess. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 574, n. 86.
539 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
8, CSEL 81, 3, p. 153, l. 11.
539 Augustinus Siehe Aug. Contra duas ep. Pelag.
III, 7, 19, CSEL 60, p. 508, ll. 2829 und Civ.
XVII, 4, CCSL 48, p. 559, l. 166: omnia
detrimenta credidi bzw.: detrimenta
existimaui. Aug. und Ambrosiaster stimmen, was den Inhalt angeht, berein, nicht
aber was die Formulierung betrifft (Vg.:
propter quem omnia detrimentum feci).
Vielleicht schwebte Er. haec propter Christum damna esse duxi vor (Aug. Contra duas
ep. Pelag. loc. cit. p. 508, ll. 2526; so auch
Aug. Civ. loc. cit. p. 559, ll. 165166); diese
Stelle betrifft aber Phil. 3, 7 und nicht Phil. 3,
8b, um die es sich hier handelt.
540 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3, 8,
Migne PG 124, 1181D: Di tn Xristn, fjsn,
hjmiqjn toutsti, Hjman gjsmjn pnta
ti pebalmjn. Orv, ti o fsei hjma
nmov, ll di tn Xristn.
542 Chrysostomi Chrys. In Phil. hom. 11, 1,
Migne PG 62. 263: di n t pnta hjmiqjn,
ka gomai skbala enai, na tn Xristn
kerdsw Skbala erjtai nmov, fjs,
hjma erjtai ok nn Xristn kerdnai, e
m toton hjmiqjn. Cf. auch 264: T on;
ok sti, fjs, hjma nmov; Estin ll
di tn Xristn ktl. und: Di tot fjsi
hjma, toutsti, di tn Xristn.
543 Ambrosius Ambr. Expos. ps. 118, 8, CSEL 62,
p. 154, ll. 67. Cf. oben ll. 529530 (Ambrosius
haberi).
544545 rursus dissentiens Beachtet werden
muss, dass es nicht um einen Autor, sondern
um zwei Autoren geht: um Ambrosius (Autor
der Expos. in ps. 118) und um Ambrosiaster
(Autor des Kommentars zu den Paulusbriefen).
546 Ex fide est Nov. Test.: per fidem est. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 575, n. 95.
546 Di pstewv So auch die heutigen Ausgaben.
546547 Quae est ex Deo Vg.: quae ex deo est
iustitia; Nov. Test.: quae est ex Deo iustitiam (est ex Deo cf. WordsworthWhite ad
loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 575, n.
97. Siehe auch die folgende Anm.
547 Adde iustitiam Er.' Vg.Text enthielt
offenbar nicht iustitia(m) nach ex deo est.
Die Lesart iustitiam, die sich u.a. bei
Ambrosiaster ad loc. (CSEL 81, 3, p. 153, l. 15)
findet, wird von Bentley bevorzugt, cf. WordsworthWhite ad loc.
314
LB
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
874
577
enim legit Ambrosius: Iustitiam, inquam, quae fide constat, non legis operibus.
[A] Item, in fide ad cognoscendum illum. Sic distinguunt Graeci, vt intelligas eum
cognosci ex fide.
[10] So c i e t a t e m p a s s i o n i s . Paqjmtwn, id est passionum siue malorum siue afflictionum. Ambrosius pro societate legit communicationem.
[11] Si q u o m o d o. E pwv, si qua. Qu a e e s t e x m o r t u i s . Tn
nekrn, id est mortuorum. Miror cur hic placuerit perfrasiv, nisi quod suspicor hunc interpretem et item Ambrosium ita legisse, nstasin tn k nekrn.
[12] Se q u o r a u t e m . Dikw, id est sector et assequi cupio. Interpres
autem nimis Latine vsus est eo verbo sequor, idcirco admonui, ne quis erraret.
[D] Nam vulgatum est sequi praecedentem, sequi quod imitamur, rarius est sequi
quod affectamus. [A] Si q u o m o d o. E ka, id est si et siue etiam comprehendam. [B] Interpres legisse videtur e pwv. [A] In q u o e t c o m p re h e n s u s
s u m . Ef , id est in eo quod. [B] Eundem sensum efficit hoc loco, f et
f . Proinde mihi sensus videtur si quo modo assequar id, ad quod me Christus delegit, et in stadio hoc certare iussit.
[13] [A] No n a r b i t ro r. Laurentianus codex habuit opw, id est nondum, meus o. Sed plures habent opw. Et ita legit diuus Ambrosius. Qu a e
re t ro s u n t . T psw, id est quae a tergo sunt, [B] hoc est quae praeterita
sunt ac relicta. Sumit enim similitudinem a cursoribus, qui non attendunt nec
respectant quid spacii transmiserint, sed quid supersit. Augustinus enarrans psalmum trigesimumnonum interpretatur quae retro sunt vitam pristinam vitiis
inquinatam, cum mea sententia Paulus loquatur de pietatis gradibus praetermissis inferioribus ad magis ardua perfectioraque connitendum esse. Nam et Corinthiis ostendit viam excellentiorem, ad quam proficiant neglectis minoribus virtutum donis. [A] V n u m a u t e m . En d, subaudiendum est ago, quasi dicat
solum hoc ago et in hoc sum totus. [E] Sic interpretatur Augustinus libro
ad Bonifacium 3. cap. 7. Simplicius autem est hic vnum positum pro tantummodo. | [A] Qu a e p r i o r a . Tov d mprosqen, id est quae a fronte sunt.
[14] Ad d e s t i n a t u m . Kat skopn, id est secundum scopum aut prae549 Item illum quasi lemma excusum A; distinguunt AC E: distingunt D.
573574 Vnum autem totus inter lemma Ad
315
his labours on the Annotations etc. (o N27:
opw Tischendorf ).
565 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
13, CSEL 81, 3, p. 155, l. 16: ego me non abitror (non nicht nondum).
565566 Quae retro sunt Vg.: quae quidem
retro sunt; Nov. Test.: ea quidem quae a
tergo sunt. Cf. ASD VI, 3, p. 577, n. 135.
566 T psw In den heutigen Ausgaben und
Nov. Test.: t mn psw; so auch Nov. Test. ad
loc.
568 Augustinus Aug. Enarr. in ps. 39, 3, CCSL 38,
p. 426, l. 36 und l. 38: quae retro. Die Lesart
quae retro sunt steht Enarr. in Ps. 38, 6, CCSL
38, p. 407, l. 10 (quae retro sunt oblitus).
569570 interpretatur inquinatam Cf. Aug.
Enarr. in ps. 39, 3, CCSL 38, p. 426, ll. 3538:
Vnum autem quae retro oblitus. Quae retro?
Locus miseriae. Quid est: retro? Limus luti,
concupiscentiae carnales, tenebrae iniquitatum.
571572 Corinthiis Cf. 1. Cor. 12, 31: aemulamini autem charismata maiora et adhuc
excellentiorem viam vobis demonstro.
572573 neglectis donis Cf. 1. Cor. 12, 2831.
573 Vnum autem Nov. Test.: Vnum autem illud
ago [vnum autem A]. Cf. l. 573: subaudiendum est ago etc. Dazu: ASD VI, 3, p. 577, n. 134.
574 Augustinus Aug. Contra duas ep. Pelag. III,
7, 22, CSEL 60, p. 513, ll. 1217: vnum autem
quae retro sunt oblitus sequor Ordo
verborum est vnum autem sequor. De quo
vno bene intellegitur et dominus admonuisse
Martham (es folgt Lc. 10, 4142).
576 Quae priora Nov. Test.: quae a fronte sunt
(quae sunt priora WordsworthWhite: quae
sunt in priora Stuttgart Vg.: quae priora v.l.
cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI,
3, p. 577, n. 136).
576 Tov d mprosqen So auch die heutigen
Ausgaben.
576 quae sunt Er.' bersetzung im Nov. Test.
Siehe oben n.l. 576.
577 Ad destinatum Nov. Test.: iuxta praefixum
signum. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
577, n. 141. Vgl. auch Valla, Annot. ad loc.:
Ad destinatum persequor ad brauium supernae vocationis dei. Aliud est alibi destinatum
siue praedestinatum, nam idem sunt vt apud
Paulum, qui praedestinatus est filius dei,
risqntov [Rom. 1, 4], aliud hic, kat
skopn, ad intentum animi mei, ad terminum quem mihi proposui atque destinaui
non, vt quidam putant, a deo destinatum
(Garin, p. 879, col. 1).
577 Kat skopn So auch die heutigen Ausgaben.
316
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
fixum. Neque tam male vertit interpres quam obscure. Hieronymus admonet
Graecam vocem esse significantiorem. Est enim skopv proprie signum praefixum sagittantibus. [B] Vnde quod animo destinamus ac praefigimus, scopus
est. Augustinus cum aliis plerisque locis tum in psalmum trigesimumoctauum
legit secundum intentionem pro kat skopn. Cyprianus De clericorum vita, si
modo hoc opus illius videri debet, legit ad regulam sequor. [D] Tertullianus libro
De carnis resurrectione legit secundum scopum persequor ad palmam.
[15] [A] Ho c s e n t i a m u s . Hieronymus in primo aduersus Pelagium dialogo indicat hoc loco Graecorum exemplaria variasse, in aliis scriptum fuisse fronomen, id est sapimus, modo indicandi, in aliis fronmen, id est sapiamus.
A l i t e r s a p i t i s . Fronete, id est sentitis. Ac reuelabit futuri temporis esse
debet, pokalcei, [B] sed reclamantibus vetustis exemplaribus Latinis atque ipso
Ambrosio, qui secus non legit solum, verumetiam interpretatur; item Augustino
cum aliis locis aliquot tum [C] libro Aduersus Cresconium secundo, cap. xxxi.
Rursus [B] epistola xlviii., nisi mendum est in scriptura. Nam sermone De verbis
apostoli xv. scriptum habetur reuelabit. Rursus libro De praedestinatione sanctorum primo, capite primo. Opinor enim dictum aliter pro eo quod est secus aliquanto quam oportet. Proinde [D] si recta lectio est reuelauit, [B] suspicor a
Paulo scriptum fuisse pekluce. Sensus vterque tolerabilis est. Siquidem opinor
Paulum loqui de Iudaeis ad Christi religionem conuersis, qui nondum poterant
contemnere patriae legis obseruationem. Paulus autem modo docuit ex fide
contingere iustitiam. Sed tamen si quis, inquit, inter vos diuersum sentit et legi
nonnihil tribuit, non est cur ob id scindatur concordia, quae peculiaris est Christianorum; sic potius interpretetur quisque: Quid mea refert, si Deus hoc illi reuelauit? ego nihilo secius sequar quod mihi mea dictat conscientia. Alter hic est: Si
quis diuersum sentit, hoc est legi tribuit aliquid, feratur donec proficiat. Futurum
est enim fortassis, vt hanc quoque perfectionem illi Deus aspiret, vt aliquando
contemnat quae nondum potest contemnere. Quanquam haud me clam est
Ambrosium aliter interpretari. Theophylactus hunc sensum adfert: Si quid secus
sentitis de affectanda victoria, non recte sentitis. Sed tamen Deus istam quoque
mentem vobis mutabit in melius. [E] Chrysostomus interpretatur Deum aliquando inspiraturum, si quis quid nondum assequitur; nec hoc dictum vult de
dogmatibus fidei, sed de perfectione vitae. [D] Hilarius libro De trinitate vndecimo legit reuelabit, verbo futuri temporis, et interpretatur iis qui nondum absolutam veritatem assequuti sunt, expectandam reuelationem Dei, qui plenam veri
cognitionem largiatur, et si quid prius erratum fuit, corrigat.
606 Theophylactus CE: Vulgarius B.
578 Hieronymus Hier. Dialog. adv. Pelag. I, 15,
CCSL 80, p. 18, ll. 2630: Dicit se necdum
comprehendisse et nequaquam esse perfectum, sed instar sagittarii ad propositum et ad
signum iacula dirigere, quem significantius
317
592 epistola xlviii. Der 48. Brief nach der alten
Numerierung. Ab der Ausgabe der Maurini
Epist. 93.
592593 sermone xv. Aug. serm. 169, cap. xv.
Migne PL 38, 926: id quoque vobis Deus
reuelabit. Cf. Migne PL 38, 915, noot (a):
alias De verbis Apostoli 15, d.h. der alten,
auch von Er. verwendeten Numerierung
(Einteilung) der Predigten nach.
593 Rursus Aug. De praed. sanct. cap. 1, 2, Migne
PL 44, 961: hoc quoque vobis Deus reuelabit.
595596 Proinde pekluce Siehe Valla,
Annot. ad loc.: nec reuelauit legendum est,
sed in futuro reuelabit, pokalcei (Garin,
p. 879, col. 1). Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, in seiner examinatio zur Stelle:
Vulgata aeditio. Et hoc vobis deus reuelauit.
Legendum per futurum reuelabit. Paulus:
ka toto qev mn pokalcei (fo 178v).
Dazu: ASD VI, 3, p. 577, n. 155.
598 modo Siehe Phil. 3, 9b.
606 Ambrosium Siehe oben l. 590 (Ambrosio
interpretatur) und Ambrosiaster, Comm. in
Phil. 3, 15, CSEL 81, 3, p. 156, ll. 810, oben
n.l. 590 angefhrt.
606 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 3,
15, Migne PG 124, 1188B: Ka e ti trwv
fronete, ka toto qev mn pokalcei.
Entaqa sfalhetai atov toutstin, Ete
nomhete t pn katwrqwknai, qev mn, v
gnoosin, podezei t don. Tata d per
bou teleitjtov erjtai, ka to m nomhein
autov teleouv enai. Nach Persona: Et si
quid aliud sapitis et hoc vobis deus reuelabit.
Hoc loco certiores hos reddit, deum cunctis
opitulari, perinde ac si dicat etsi putabitis recte
omnia peregisse, vobis tamen vel nesciis patefaciet deus quod fieri oporteat, hec autem de
vite perfectione sunt dicta, quinetiam ne arbitremur perfectos nos esse (fo cl[x]v).
608 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 12, 2,
Migne PG 62, 272: Ka e ti trwv fronete,
ka toto qev mn pokalcei O qev
mv didzei toutstin, qev mv pesei, ox
didzei plv qev nge. Ka ok epen,
Enzei, ll A
pokalcei, na dzj mllon
gnoav enai t prgma. O per dogmtwn
tata erjtai, ll per bou teleitjtov, ka
to m nomhein autov teleouv enai.
610 Hilarius Hil. Trin. XI, 24, CCSL 62A, p.
554, ll. 812: id quoque vobis Deus reuelabit
Non praeiudicat sensus anterior Dei reuelationi. Nam apostolus nouit in quo sapiant
qui sapiunt perfecte, et his qui aliter sapiunt
reuelationem Dei, vt id quod perfectum est
sapiant, expectat etc.
318
614
615
616
617
618
619
LB 875
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
Test.: Attamen ad id [ad id om. A] quod assequuti sumus, eadem procedamus regula, vt
simus concordes [vt idem sapiamus A]. Der
Vg.Text folgt noch einer anderen Lesart: t
at fronen, t at stoixen kanni (die
319
ov , tov xqrov (BlassDebrunner
2952, attractio inversa). Siehe auch ASD VI,
3, p. 579, n. 182.
630 Terrena sapiunt Nov. Test.: terrestria curant.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 579. n. 194,5.
631 Abusus verbi Das Partizip fronontev
ist substantiviert: o fronontev (cf. Blass
Debrunner 413). Vielleicht las Er. o (pron.
rel.) statt o (Artikel).
632 Nostra autem Nov. Test.: Nam nostra. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 579, n. 201.
632 Vnde Nov. Test.: ex quo.
632637 Ez o terrenam Ez o (so auch
die heutigen Ausgaben) verweist nach
BlassDebrunner 296.2, auf oranov: Das
Relativum im Sgl. bezieht sich auf einen Pl.:
Phil 3, 20 oranov, z o. Auch Er. war dieser Meinung (cf. ll. 632633 id est coelo).
Dann aber interpretierte er, dass tempus in
der Wendung z o mit einbegriffen sei. Siehe
ASD VI, 3, p. 579, n. 202. Siehe auch app. crit.
n.ll. 633637.
638 Corpus humilitatis Vg.: corpus humilitatis
nostrae; Nov. Test.: corpus nostrum humile
[humilitatis nostrae A].
639 Locutus Hebraei Siehe BlassDebrunner
165.1; 1651: Im Hebrischen ersetzt der
Gen. das fast ganz fehlende Adj. und 1653
(bes. beliebt sind Verbindungen mit sma).
640 Configuratum corpori Nov. Test.: vt
conforme reddat [fiat A] corpori.
640 Graece (smmorfon [snmorfon Tischendorf ] t smati: ev t gensqai at smmorfon t smati v.l., auch bei Valla, Annot.
ad loc. Garin, p. 879, col. 1, cf. ASD VI, 3, p.
579 sq. n. 213).
641642 Secundum operationem virtutis Nov.
Test.: secundum efficaciam (secundum operationem: secundum operationem virtutis suae
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 580, n. 215).
642 Graecis (at: aut v.l. siehe z.B. AN III
11, cod. 2817, fo 278r).
643644 secundum efficaciam Siehe zum
Inhalt des Begriffes nrgeian im Nov. Test.
Annot. in Eph. 1, 19, ll. 270272: Kat tn
nrgeian id est secundum efficaciam seu
vim potentiae fortitudinis siue roboris eius;
nam est energia.
644 efficaciam omnia Cf. Nov. Test.: [secundum] efficaciam, qua potest etiam subiicere
sibi omnia.
644 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 3,
21, CSEL 81, 3, p. 157, ll. 1819: qua possit
etiam sibi subicere omnia, nach Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 965A: qua possit
etiam subiicere sibi omnia.
320
645
646
647
qua possit etiam subiicere sibi omnia. [C] Codex Donatiani habebat, secundum operationem, qua etiam possit.
[A]
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
EX CAPITE QVARTO
[1] C h a r i s s i m i e t d e s i d e r a t i s s i m i . A
gapjto ka pipqjtoi, id est
dilecti ac desiderati [C] siue amabiles ac desiderabiles.
[2] [A] Et Sy n t yc h e n o b s e c ro. Rogo et deprecor apud Graecos idem
est verbum. Proinde intempestiue interpres affectauit copiam hoc loco, cum anadiplosis eius verbi faciat ad vehementiam affectus significandam. Id i p s u m
s a p e re . T at fronen, id est idem sentire, hoc est concordes esse. [C]
Etiamsi Ambrosius interpretatur de amplexanda prudentia.
[3] [A] Et i a m . Hic affirmantis est, na. Et rwt, quod significat interrogo, hic pro rogo posuit. Nisi forte rwt anceps est apud Graecos sicut rogo
apud Latinos. Ge r m a n e c o m p a r. Shuge gnsie. Syzygi dicuntur quasi
pariter ducentes iugum. Germanum autem hic vertit quod superius verterat
synceram affectionem, gnjswv. Quidam hoc referunt ad vxorem Pauli. Nam
Graeca possunt et foeminino genere accipi shuge gnsie, id est coniunx ger649 desiderati siue D E: desyderati A B, desiderat siiue C.
321
659666 Quidam coniugium Durch die
bersetzung compar germana ist klar, dass
Er. unterstellt, Paulus sei verheiratet. Diese
Annahme veranlasste viel Kritik. Er. versucht, von vornherein die Kritik zu entkrften, was, wie sich herausgestellt hat, nicht
gelungen ist. In jeder der folgenden Ausgaben, B, C, D und E, hat er Argumente
hinzugefgt, cf. ll. 666702. In seiner
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp.
214216, ll. 845864 antwortete Er. auf
Stunicas Kritik, in den Supputat. error. in
cens. N. Bedae (LB IX, 692E 693E, propositio cxci. cf. 477D) auf die von Natalis
Beda. Siehe auch Er.' Verteidigung gegen
die Angriffe der Pariser Theologen in den
Declarat. ad cens. Lutet. LB IX, 879B und D;
916AE (Tit. xxx. De Paulo apostolo. Propositio Erasmi. Philipp. iv). Die Frage ob
Paulus verheiratet war oder nicht kommt
auch in den Annot. in 1. Cor. 7, 7, ASD VI,
8, p. 128, ll. 485487 zur Sprache: Vel
ex hoc loco coniicere licet Paulo fuisse
coniugem, posteaquam de coniugatis agens
sui facit mentionem. Siehe ASD VI, 8, p.
129 sq. n.ll. 493534 zu 1. Cor. 7, 8. In einem
Zusatz C der Annot. in 1. Cor. 9, 5, ASD VI,
8, p. 200, ll. 775776: Certe Clemens, vt
refert Eusebius locum hunc adducit, quo
doceat Paulo fuisse vxorem etc. cf. unten,
ll. 668669.
659 Quidam Siehe Orig. Comm. in Rom. 1, 1,
Migne PG 14, 839B = Theresia Heither,
Rmerbriefkommentar, erstes und zweites Buch.
Freiburg, Basel, Wien, 1990, p. 80, ll. 1012:
Paulus ergo, sicut quidam tradunt [Hervorhebung von mir], cum vxore vocatus est, de
qua dicit ad Philippenses scribens: Rogo
etiam te, germane compar, adiuua illas (die
Angabe der Origenesstelle ist H.J. de Jonge,
ASD IX, 2, p. 215, n.l. 845, entnommen). Vgl.
unten n.ll. 661662.
659661 Nam germana In der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 214216,
ll. 846859 (Quod foemininae) und
unten ll. 682692 (Fatetur gnsiov)
behandelt Er. diese Frage ausfhrlich anlsslich der Aussage von Theophyl.: Tinv d
planjqntev tn ato gunak fasi tn
Palon parakalen ntaqa ll ok stin.
Ina gr tlla sw dei gnjsa shuge
epen (Migne PG 124, 1192C). Gnsiov
gehrt nicht zu den Adjektiven zweier
Endungen (cf. KhnerBlass I, 1, 147, p.
535 sq. bes. p. 536 Anm. 2a; ASD IX, 2, p.
217, n.l. 858), was Er.' Argumentation
schwcht. Siehe ASD IX, 2, p. 217, n.l. 858.
322
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
LB 876
673
674
675
676
677
678
mana, hoc est syncera coniunx. Sunt autem magni autores apud Graecos, qui
putant Paulum habuisse vxorem. Et consentaneum est hic mulieres commendari
mulieribus. Porro quod addit gnsie, hoc est germana siue vera, pulchre quadrat in eam quae et ipsa Christum vna cum marito amplecteretur. Cum enim
consensus est non solum in conuictu, verumetiam in professione fidei, in studio
pietatis, in vitae similitudine, tum denique verum est coniugium. [B] Alioqui
impar coniugium vocatur, quoties diuersi religione iugo matrimonii continentur.
[C] Sanctus Clemens Historiae ecclesiasticae libro tertio referente Eusebio locum
hunc citat, quo doceat Paulo fuisse vxorem, [D] quum tamen eam exemplo Petri
non circunduxerit, quo videlicet expeditior esset ad negocium euangelicum.
Quin idem et Philippo vxorem fuisse scribit et apostolos filias suas nuptum
dedisse, tantum | aberat vt damnarent matrimonium. [E] Sanctus martyr Ignatius
in epistola ad Philadelphenses fatetur ingenue non solum Petro et Paulo, verumetiam caeteris apostolis fuisse vxores, nec ob id minoris ab ipso fieri, quum
patriarchae et prophetae fuerint in coniugio, non libidinis sed prolis gratia. Chrysostomus fatetur fuisse qui putarent hic Paulum appellare suam vxorem, sed dissentit nec causam reddit quur dissentiat. Sed vtris potius aequum est accedere,
Clementi et Ignatio, quorum ille Petri comes fuit, hic Marci euangelistae disci661662 Sunt vxorem Siehe Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 214, ll. 845846:
Indico Graecos aliquot scriptores hunc
locum accipere de vxore Pauli. Als Er. 1521
diesen Satz schrieb, konnte er Clemens
Alexandrinus meinen, den er 1522 in der Ausgabe B der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. tatschlich erwhnte (cf. ASD IX, 2, p. 216, app.
crit. n.l. 849), und den er auch in den Annot.
von 1522 zur Sprache bringt, cf. unten, l. 668.
Im vorliegenden Passus aus dem Jahre 1516
aber wird er vor allem Orig. gemeint haben,
cf. Orig. Comm. in Rom. 1, 1, Migne PG 14,
839B = Theresia Heither, Rmerbriefkommentar, erstes und zweites Buch, p. 80, ll. 1012,
oben n.l. 659 angefhrt.
662663 Et consentaneum mulieribus Der hnliche Gedankengang unten ll. 693694 (wrtlich Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p.
216, ll. 861862). Siehe unten n.ll. 693694.
663666 Porro coniugium Er.' Interesse an
der Ehe und seine Wrdigung des Ehestands
sind aus seinen Schriften zu schliessen. Dazu:
ASD VI, 8, pp. 144145, n.ll. 778579 zu 1.
Cor. 7, 39. In der Inst. christ. matrim. behandelt Er. das Ideal der christlichen Ehe, auf das
er hier anspielt.
664 quae amplecteretur Siehe Orig. Comm.
in Rom. 1, 1: Paulus ergo cum vxore vocatus est (cf. oben, n.l. 659)
665 consensus Der consensus ist eine der drei
Voraussetzungen fr eine christliche Heirat.
323
waren. Er hat hier vermutlich nur die examinatio von Faber Stapulensis (dem Herausgeber der bersetzung der Ignatiusbriefe!) zu
Phil. 4, 3 (Etiam et rogo et te germane compar), verwendet (S. Pauli epistolae xiv, fo
180v): Nonne audiendus diuinus Ignatius,
qui et Paulo coaetaneus et qui Paulum vidit in
carne? qui inter coniugatos in epistola ad Philadelphienses collocat Paulum. Non detraho
autem, inquit, caeteris beatis qui nuptiis
copulati fuerunt, quorum nunc memini.
Opto enim deo dignus ad vestigia eorum in
regno ipsius inueniri. Sicut Abraham et Isaac
et Iacob, sicut Ioseph et Esaias et caeteri prophetae, sicut Petrus et Paulus et reliqui apostoli qui nuptiis fuerunt sociati: qui non libidinis causa, sed prolis subrogandae gratia,
coniuges habuerunt. Haec Ignatius. Faber
Stapulensis hat hier genau die von ihm
herausgegebene bersetzung des betreffenden Abschnitts des Briefes an die Philadelphier abdrucken lassen. Siehe die Erstausgabe
der (Pseudo)Ignatiusbriefe von 1498 (Paris)
fo 119r. Zu dieser Ausgabe: Diekamp, prolegomena IV, pp. xlviliv.
675676 Chrysostomus Chrys. In Phil. hom. 13,
3, Migne PG 62, 279: Tinv tn gunaka ato
parakalen ntaq fasin, Shuge gnsie
ll ok stin, ll tina gunaka ka ndra
miv atn.
677680 Sed apostolorum? Aus dieser
Anmerkung stellt sich heraus, dass Er. nicht
Clemens Alexandrinus (um 150 vor 215/ 216,
cf. Bardenhewer II, 49, pp. 4042) meint,
sondern Clemens Romanus, den heiligen
Klemens, unter dessen Namen eine Reihe
von Schriften berliefert ist. Laut der berlieferung war er einer der ltesten Ppste
(nach Eusebius der dritte Nachfolger von
Petrus) und war er sogar von Petrus selbst zu
seinem Nachfolger bestellt usw. Vieles ber
den heiligen Klemens ist unsicher (cf. Bardenhewer I, 11.1, pp. 116119). ber das frhere Leben von Ignatius von Antiochien sind
wir kaum informiert. Nach Hieronymus ist er
ein Schler von Johannes [!] gewesen. Er ist
zur Zeit des Kaisers Trajan, um 110, als Martyrer in der Arena gestorben (zu Ignatius:
Bardenhewer I, 12, pp. 131158; Altaner 16,
pp. 7881). Er. hat wahrscheinlich die von
ihm genannten Quellen, Clemens / Eusebius
und Ignatius, nur indirekt (durch Faber Stapulensis) benutzt.
678679 hic discipulus Er. meint, Ignatius
(hic) sei ein Schler von Marcus gewesen.
Aber auch Faber Stapulensis hielt Ignatius fr
einen Schler von Johannes, cf. Fabers Einlei-
324
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
pulus, an Chrysostomo qui tanto interuallo semotus fuit a temporibus apostolorum? [C] Theophylactus tamen acriter repugnat, ne Paulo tribuamus vxorem,
quasi vero in hoc sit aliquid periculi. Quod ne fiat, mauult hunc alteri mulierum
vel fratrem vel maritum fuisse ac fortasse carceris custodem. Fatetur tamen fuisse
qui putarint haec Paulum vxori suae scribere, quos non alio refellit argumento
quam vocis vnius, quam masculino genere posuerit, foeminino positurus videlicet, si de vxore loqueretur. Sentit autem opinor de gnsie. Nam de shugov nemo
nescit esse generis communis. Verum qui putarunt de vxore dici, ni fallor, Graeci
fuerunt, quos tamen nihil offendit quod offendit Theophylactum, nimirum
intelligentes in huiusmodi vocibus iuxta morem Atticum frequenter vsurpari
genus masculinum pro foeminino. [D] Quemadmodum Homerus dixit klutv
pro klut, et Euripides gennaov pro gennaa. Denique quum Theophylactus in
epistola ad Titum cap. ii. legat swtriov pro salutifera itaque interpretetur,
demiror quur hic offenderit gnsiov. [C] Proinde vt hanc sententiam non arbitror
absurdam, ita fateor et alteram posse consistere. Tantum offendit quod virum ceu
comitem adiungit foeminis praeter morem suum. Deinde quis esset iste carceris
custos, quem Paulus dignaretur tanto honore, vt eum gnsion shugon vocaret et
eidem praeferret mulieres? [D] Consortes euangelici laboris Paulus solitus est
appellare sunergov, shugov magis congruit in par hominum, quos idem copulat iugum, vnde Latinis quoque dictum est coniugium. [C] Lyranus admonet
germanum esse nomen proprium, ne nihil adderet de suo, quod hausisse videtur
e commentariis qui falso Hieronymi titulo feruntur in omnes epistolas Pauli.
Porro cum haec epistola scripta sit omnibus sanctis, episcopis ac diaconis nullius
expresso nomine, non video quis hic possit intelligi. [A] Ad i u u a i l l a s . Sullambnou atav, commoda illis [C] ac manum admoue. [A] Me c u m l a b o r a u e r u n t . Sunqljsn moi, id est simul mecum decertarunt.
686 de vxore D E: haec de vxore C.
tung zur bersetzung der Ignatiusbriefe:
Iacobi Fab. Stapulensis in epistolas diuini
Ignatii argumentum. Ignatius, Ioannis euangeliste discipulus etc. (fo 102v der genannten
Ausgabe von 1498, cf. oben n.ll. 672675).
Auf welcher Angabe Er. sich sttzt, ist mir
nicht bekannt.
680698 Theophylactus coniugium Zusatz C,
unterbrochen durch einen Zusatz D (ll.
689692). Als Er. 1521 in seiner Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, pp. 214216, ll.
846864, Theophylactus aufgefhrt hatte,
und dessen Meinung zu widerlegen versucht
hatte, bringt er ihn im vorliegenden Zusatz C
(1522) zur Sprache. Der genannte Abschnitt
der Apologia gegen Stunica und der vorliegende Passus berschneiden sich grsstenteils.
680 Theophylactus Theophyl. Expos. in Phil. 4,
3, Migne PG 124, 1192BC. Siehe die berset-
325
Itaque vt hanc sententiam non arbitror
explodendam vt absurdam, ita fateor et alteram posse consistere.
693696 Tantum mulieres? Nahezu dieselbe
Formulierung in Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 216, ll. 861864 (tanto honore
et eum; vocaret, quem titulum ne Timotheo
quidem vnquam tribuit, et tamen eidem
praefert mulieres?).
693694 Tantum suum Siehe oben ll.
662663: Et consentaneum est mulieribus und den Kommentar ad loc. Zur Sache:
H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p. 217, n.ll. 861862
(Er.' Argumentation ist nicht sehr valid).
696697 Consortes sunergov Siehe Rom. 16,
3; 16, 9; 16, 21; Phil. 2, 25; 1. Thess. 3, 2 (v.l.)
usw. (nach Bauer s.v. sunergv). Zum Begriff
sunergv: ThWNT 7, pp. 871874: C. Die
Wortgruppe im Neuen Testament (Georg
Bertram).
697698 shugov coniugium Cf. oben ll.
657658: Syzygi dicuntur quasi pariter
ducentes iugum. Er. versucht, aufgrund der
Etymologie seine Auffassung glaubhaft zu
machen, Paulus sei verheiratet.
698 Lyranus Siehe Nicolaus Lyranus ad loc.
Biblia sacra (vol. VI, Parisiis 1590), 600F:
Etiam rogo et te Ger. Nomen proprium
est.
700 commentariis Pauli Siehe Pelagius'
Kommentar zur Stelle, Souter II, p. 411, ll.
810 = Migne PL Suppl. I, 1318: Etiam [rogo]
et te, [carissime,] Germane compar. Germanus dictus est nomine, qui ei compar erat
officio. Er. kannte den Kommentar zu den
Paulusbriefen von Pelagius nur als ein
unechtes Werk von Hieronymus, das er in
Band IX seiner Gesamtausgabe der Werke
von Hieronymus 1516 abdrucken liess. Cf. n.l.
191 zu Gal. 4, 25.
701702 Porro intelligi Siehe Phil. 1, 1: psin
tov goiv sn piskpoiv ka diaknoiv.
702 Adiuua illas Nov. Test.: adiuua eas. Dazu:
ASD VI, 3, p. 581, n. 33.
702703 Sullambnou atav So auch die heutigen Ausgaben (sunlambnou Tischendorf ).
703704 Mecum laborauerunt Nov. Test.:
decertarunt [conuenerunt A] mecum.
Dazu: ASD VI, 3, p. 581, n. 34. Vgl. auch
Valla, Annot. ad loc.: Quae mecum laborauerunt in euangelio. Ne diceret interpres
quae mecum certauerunt vt graece est, veritus ne in alium sensum acciperetur, dixit
laborauerunt. Nos autem sciamus graece
esse certauerunt vna, sunqljsan (Garin, p.
879, col. 2); siehe Er.' bersetzung, l. 704:
simul mecum decertarunt.
326
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
LB 877
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
327
durch verschiedene Formulierungen bersetzt, siehe die vorangehende Anm. und ASD
VI, 3, p. 583, n. 86.
731 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
8, CSEL 81, 3, p. 160, l. 8.
732 Hieronymus Hier. Adv. Iov. I, 38, Migne PL
23, 277A, oben n.l. 723 angefhrt.
733 Si disciplinae Nov. Test.: si qua laus (si
qua laus: si qua laus disciplinae v.l. cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 583,
n. 88). Siehe auch Valla, Annot. ad loc.: si qua
laus disciplinae Non legitur graece disciplinae, sed ab aliquo, quia putauit deesse,
adiect[iu]um est (Garin, p. 879, col. 2).
734735 Ambrosianis commentariis Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4, 8, CSEL 81, 3, p. 160, l.
9 (laus disciplinae, so auch Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 966C und die Amerbachausgabe von 1492, fo p3r col. 1: laus v.l.).
Im Kommentar gibt es keine Anspielung auf
disciplinae.
735736 Et imbecillitate Mehrmals behandelt
Er. die Doppeldeutigkeit des Begriffes virtus
in der Vg. (NT): virtus ist die bersetzung
von sowohl dnamiv, als auch von ret (wie
an der vorliegenden Stelle). Siehe z.B. Annot.
in 1. Cor. 1, 18, ASD VI, 8, p. 52, l. 181: Dei
virtus est. Dnamiv, vt opponatur infirmitati
et impotentiae; Annot. in 1. Cor. 5, 4, ASD
VI, 8, p. 96, ll. 946947: De virtute quae hic
potestatem aut vim significat, non probitatem, crebro iam admonuimus, dazu: p. 97,
n.l. 947. Siehe auch ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42
zu Rom. 1, 4.
737 Haec agite Vg.: haec agite; Nov. Test.:
haec facite. Zur Ergnzung der Worte cogitate et in einigen Mss.: WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 583, n. 91; ASD IX, 2, p.
217, n.l. 870.
737738 Cogitate agite Diese richtige Meinung von Er. veranlasste Kritik von Stunica
(siehe unten). In der heutigen Ausgaben:
tata prssete (prttw [tt] ist attisch, cf.
KhnerBlass I, 1, 31, p. 153).
738 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
9, CSEL 81, 3, p. 160, l. 11.
738755 Hunc redeant Diese Passage, die sich
aus Zustzen C und D zusammensetzt, und
Er.' Antwort auf Stunicas Kritik, Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 866878
berschneiden sich grossenteils. Es handelt
sich diesmal um einen Irrtum von Stunica,
der Phil. 4, 8b: haec cogitate und (die
falsche Lesart von) Phil. 4, 9b: haec cogitate
et agite nicht richtig voneinander unterschieden hat. Er. meinte Vers 9b und Stunica
redet von Vers 8b. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop.
328
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
LB 878
769
764 Non quasi non quod inter lemma Propter penuriam [post defectum 765] et lemma
Sufficiens esse [765] posuerunt AD.
768 Scio et abundare E: Scio humiliari et abundare AD.
Stun. ASD IX, 2, p. 216, ll. 867871: [Stunica] qui me somniat de priore parte loqui:
haec cogitate, quae et didicistis. Hic tantum est
loghesqe, consentientibus inter se Latinis
codicibus. Sed paulo post sequitur tata
prttete. Quo loco quidam Latini codices
repetunt: cogitate et agite, et Deus pacis erit
vobiscum. Sed isti, inquiet, codices sunt men-
329
Vg. in seine Liste der Soloecismi aufgenommen: Refloruistis pro me sentire, pro eo
quod erat reuiguit vester in me affectus (fo
Oo2v der Ausgabe D). Auf Stunicas Kritik
antwortete Er. Epist. apolog. adv. Stun. LB IX,
399AB: Refloruistis pro me sentire, pro eo
quod erat reuiguit siue refloruit vester in me
affectus, notaui parum Latine dictum. Hoc
loco sic agit [Stunica] quasi tantum notarim
reflorescendi verbum, cum id me nihil offenderit. Quis Latinus audiuit, refloruistis sentire?
Quis intellecturus erat sentire pro affectum
esse, quis pro me intelligeret de me siue erga
me? Sed quid facias? Ambrosius ita legit [cf.
Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4, 10, CSEL 81,
3, p. 160, ll. 2425: refloruistis ad hoc, vt pro
me sentiatis], nec Valla notauit hunc locum,
Amussis, vt aiunt [cf. Adag. 488, ASD II, 1, pp.
559560] alba in albo lapide (Hinweis auf
Stunica, ASD VI, 3, p. 583, n. 104 entnommen).
757758 A
neqlete fronen So auch die heutigen Ausgaben.
760761 Sicut et sentiebatis Nov. Test.: in eo in
quo et soliciti eratis. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 583, n. 105.
761 Ef sentiebatis Dazu: BlassDebrunner
2353: f darum dass, weil Phil 4, 10 =
ti denn. Cf. n.ll. 561563 zu Phil. 3, 12.
761762 Occupati autem eratis Nov. Test.:
verum deerat oportunitas. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 583, n. 106.
762 Jkairesqe Siehe Bauer s.v. kairomai: ihr
hattet keine Gelegenheit, eure Liebe zu mir zu
bettigen, und BlassDebrunner 3074.
Jkairesqe d auch in de heutigen Ausgaben.
764 Non quasi Nov. Test.: non quod, cf. ASD
VI, 3, p. 348, n. 241 zu 2. Cor. 1, 24. Eigentlich
handelt es sich bei ox ti um eine Ellipse: o
lgw ti, deren Ursprung so verdunkelt ist,
dass Paulus Phil 4, 11 sagen kann ox ti kaq
strjsin lgw (BlassDebrunner 4806).
764 Propter penuriam Nov. Test.: iuxta penuriam, dazu: ASD VI, 3, p. 584, n. 112.
765 Kaq strjsin So auch die heutigen Ausgaben.
765 Sufficiens esse Nov. Test.: his [in his A]
contentus esse. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 584, n. 115.
766767 Nam esse Nahezu Er.' Fassung im
Nov. Test. (nam ego didici, in quibus sum his
contentus esse).
767 n ov enai So auch die heutigen Ausgaben.
768 Scio et abundare Nov. Test.: noui et excellere. Zu excellere fr perisseein: ASD VI,
3, p. 51, n. 73 zu Rom. 3, 7, und p. 584, n. 123.
330
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
tur ei quod praecessit humiliari. [C] Nam de copia et inopia mox meminit. [D]
Etiamsi Theophylactus aliter exponit. [A] V b i q u e e t i n o m n i b u s . En
pant ka n psi, id est in omni et in omnibus. Et sic legit Ambrosius. Tametsi
probe vertit hoc interpres, vt accipias vbique pro eo quod est in omni re. [D]
Theophylactus priorem particulam n pant, bifariam exponit, aut in omni tempore, vt intelligas longam experientiam, aut in omni negocio, vt intelligas plurimarum rerum experientiam, in omnibus vero quae obiter incidunt. [A] In s t i t u t u s s u m . Memjmai, quod Ambrosius vertit imbutus sum. Est autem
proprie initiari mysteriis. Porro mysteria primum discuntur, [D] mox exercentur. [A] Ab u n d a re e t p e n u r i a m p a t i . Perisseein ka steresqai, hoc est
quasi dicas pati, vt supersit, pati, vt desit siue pati, vt nimium sit, pati, vt
minus sit.
[13] Qu i m e c o n f o r t a t . En t ndunamonti. Non est confortat quasi
consolatur et reficit, sed confortat, id est potentem ac fortem reddit; [B] corroborat erat Latinius.
[16] [A] In T h e s s a l o n i c a m . En Qessalonkj, id est in Thessalonica.
Nec miserunt in Thessalonicam, sed Paulo miserunt, qui illic tum erat. [E] Nisi
forte apostolus neglexit grammaticae leges. [A] Se m e l e t b i s . Apaz ka dv.
Quod si quis Latine velit reddere, dicundum est semel atque iterum. Ambrosius
legit semel et iterum. Alioqui semel et bis nihil aliud sonat quam ter. [E] Neque
enim statim Latine dicitur quod Graecis bene dicitur. [A] In v s u m . Ev tn
xrean, id est ad egestatem siue ad necessitatem. Quanquam in vsum non est
absurdum, modo intelligas in vsum, id est cum esset opus. Ambrosius legit in
vsus meos misistis.
[17] No n q u i a q u a e ro d a t u m . Ox ti pihjt t dma, id est non
quod quaeram ipsum donum. Ambrosius legit non quia munus quaeram. Se d
re q u i ro f r u c t u m . Illud quaero et hoc requiro apud Graecos idem verbum est,
pihjt, [D] ne quis frustra miretur interpretis copiam. [A] Ab u n d a n t e m i n
r a t i o n e m . Hic melius vertisset Graecum participium in verbum, pleonhonta,
id est qui redundet in vestrum commodum potius quam meum.
770 ei quod praecessit CE: ex aequo A B.
771 in omnibus BE: in eo A.
780781 desit vt minus sit BE: desit
pati, siue vt nimium sit, siue vt minus sit
A.
784 Latinius CE: vsitatius B.
785 in Thessalonica scripsi sec. Nov. Test.: in
Thessalonica, vt subaudias ecclesia [ecclesiam
A] AD, Thessalonica E.
790793 In vsum misistis inter lemma
Abundantem in rationem [post quam meum
799] et lemma Habeo autem omnia [800]
posuit A.
794 pihjt BE: hjt A.
799 redundet E: redundaret AD.
331
Thessalonicam v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc. und ASD VI, 3, p. 585, n. 162). Zur bersetzung: ASD VI, 3, loc. cit.
785 in Thessalonica Siehe app. crit. n.l. 785.
Vielleicht hat Er. in E Thessalonicae, Lokativ, als bersetzung fr n Qessalonkj
schreiben wollen. Vgl. die Lesart im Nov. Test.
A.
787 Semel et bis Nov. Test.: semel et iterum
(semel et bis WordsworthWhite: et semel et
bis Stuttgart Vg.). Siehe die folgende Anm.
787 Apaz ka dv In den heutigen Ausgaben:
ka paz ka dv. Er. folgte seiner Handschrift
AN III 11 (cod. 2817, fo 280r), cf. ASD VI, 3, p.
586, n. 163.
788 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
16, CSEL 81, 3, p. 161, l. 20.
789790 Neque dicitur Er. spielt auf das Problem an, dass eine bersetzung ad litteram
oft nicht mglich sei. Siehe Apologia, Holborn, p. 170, ll. 1921: Nec hic rursum protinus in ius trahant, si minus verbum verbo
respondeat, id quod vt maxime coneris, ne
fieri quidem potest. Davon redet Hier.
mehrmals, siehe Bartelink, Epistula 57. Ein
Kommentar, pp. 4445.
790 In vsum Nov. Test.: quod opus erat. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 586, n. 165.
790791 Ev tn xrean So auch die heutigen
Ausgaben, siehe aber Metzger, Commentary
ad loc. p. 550.
792 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
16, CSEL 81, 3, p. 161, l. 20: vsibus meis, so
auch Er.' Ausgabe, tomus IV, p. 966D und
Amerbachs Ambrosiusausgabe von 1492 (fo
p3r col. 2).
794 Non datum Nov. Test.: non quod requiram munus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
586, n. 171,2,3.
794 Ox dma So auch die heutigen Ausgaben.
795 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
17, CSEL 81, 3, p. 161, l. 21.
795796 Sed fructum So Vg. und Nov. Test.
796797 Illud copiam Er. versucht, eine konsistente bersetzung anzufertigen, cf. Rummel, Annotations, pp. 9697, und bringt, wie
fters, die affectatio copiae des interpres zur
Sprache. Siehe n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2.
797798 Abundantem in rationem Nov. Test.:
exuberantem in rationem. Zur bersetzung
exuberantem: ASD VI, 3, p. 51, n. 73 zu Rom.
3, 7.
798 Hic verbum Obwohl Er. hier ein verbum
finitum vorschlgt (redundet), hat er im Nov.
Test. ein Partizip beibehalten, siehe die vorangehende Anm.
332
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
LB 879
816
817
LB 880
819
820
821
822
823
LB 883
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
[18] Ha b e o a u t e m o m n i a . A
pxw. Ambrosius legit percepi autem
omnia. Nam pxein est recipere ex aliquo veluti censum aut reditum ex aruis.
Et ad eum modum vertit in euangeliis, receperunt mercedem suam, pxousin. [C]
Id sentiens Theophylactus submonet recipi quod quasi debitum datur. [A]
Re p l e t u s s u m a c c e p t i s . Peplrwmai dezmenov, id est repletus sum accipiens, nisi quod participium est praeteriti temporis. Commodius vertisset ad
hunc modum expletus sum, posteaquam accepi ab Epaphrodito a vobis missa,
odorem etc. In o d o re m s u a u i t a t i s . Osmn ewdav. Quod superius indicauimus; nec est in odorem, sed odorem appositiue [C] suffragante Graecis codice
Donatiani. [D] Suffragabatur vterque Constantiensis. [A] Ambrosius legit odorem
bonae suauitatis, sed mutato, sicuti coniicio, auferendi casu in accusandi casum.
[B] Cyprianus exponens precationem dominicam citat ad hunc modum: Saturatus sum, inquit, recipiens ab Epaphrodito quae a vobis missa sunt, odore suauitatis
sacrificio accepto et placente Deo. Indicat autem quod vocauit odorem suauem,
sumptum a sacris in quibus suffitus spargebantur grati naribus.
[19] [A] Om n e d e s i d e r i u m . Psan xrean, id est omnem necessita|tem
siue indigentiam. Valla emendat implebit, pljrsei, sed codex vnus habebat
pljrsai, id est impleat. |
[23] Cu m s p i r i t u ve s t ro. Sic et Ambrosius legit, sed Graeci codices
habent met pntwn mn, id est cum omnibus vobis.
ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI APOSTOLI AD PHILIPPENSES,
ERASMVM ROTERODAMVM,
[A] FINIS |
333
815 Omne desiderium Nov. Test.: quicquid
opus fuerit. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 587, n. 192. Vgl. Valla, Annot. ad loc.:
desiderium nunc intelligendum est indigentiam, xrean (Garin, p. 879, col. 2).
Psan xrean ist die Lesart der heutigen
Ausgaben.
816 Valla Valla, Annot. zu Phil. 4, 19: Deus
autem meus impleat omne desiderium vestrum. Graece est implebit, pljrsei
(Garin, p. 879, col. 2).
816817 pljrsei impleat In den heutigen
Ausgaben pljrsei: pljrsai v.l. cf. ASD
VI, 3, p. 587, n. 191 und Metzger, Commentary
ad loc. p. 550.
818 Cum spiritu vestro Nov. Test.: cum omnibus vobis. Es gibt zwei Lesarten: met to
pnematov mn (so die heutigen Ausgaben,
cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 550 sq.)
und met pntwn mn, die Lesart, der Er.
im Nov. Test. folgt (u.a. nach Hs. AN III 11
[cod. 2817] fo 280v). Cf. ASD VI, 3, p. 588, n.
232.
818 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Phil. 4,
21, CSEL 81, 3, p. 163, ll. 1617.
35 In primis miracula Nach Stunica kritisierte Er. hier das Lexikon von Ambrosius
Calepinus, in dem die von Er. abgelehnte
Auffassung zu finden ist. Siehe H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 218, n.l. 880 und p. 219,
n.ll. 882883: Stun. had left the question
undecided All in all Stun. seems to agree
with what he had quoted from Calepinus:
Ab hoc colosso Rhodii Colossenses appellati
sunt, quibus scribit Apostolus. Er. beantwortete Stunicas Reaktion auf die vorliegende Passage in seiner Apolog. resp. Iac. Lop.
Stun. ASD IX, 2, p. 218, ll. 880883: His qui
sunt Colossis. Dixeram hic Colossenses non
accipi Rhodios. Stunica docet Rhodios esse
dictos Kolossev, a colosso Solis, et eosdem
dictos Lindos. Vt haec vera sint, nihil aduersum me faciunt, nisi forte Stunica putat his
argumentis euinci, hanc epistolam scriptam
fuisse Rhodiis.
56 Nam scriptorum Siehe z.B. Plin. Nat.
XXXIV, 41; Strab. XIV, 2, 5 (652); Paul./Fest.
58M. Lindsay, p. 50, ll. 2224.
68 At prodiderunt Siehe z.B. Strab. XIV, 2,
514 (652655).
910 quarum ait Cf. Col. 2, 1 (1011 Volo
Laodiceae).
11 Ac rursum Cf. Col. 4, 16 (1112 Facite legatis).
12 paulo superius Cf. Col. 4, 13 (1214 quoniam
Hierapoli).
334
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
niam habet zelum multum pro vobis et his qui sunt Laodiceae, et his qui sunt Hierapoli. Constat autem Hierapolim et Laodiceam in Phrygia esse aut certe in
confinio autore Ptolemaeo. Porro [E] Herodotus libro septimo Colossas appellat
magnam Phrygiae ciuitatem, quae fluuium habet Lycum qui se praecipitans in
terrae hiatum occultatur, post erumpens ad stadia quinque. Ad haec [A] Plinius
libro quinto, capite trigesimo secundo, Colossas nominatim recensuit in descriptione Phrygiae, quae septentrionali sui parte Galatiae sit contermina, meridiana
Lycaoniae, Pisidiae, Mygdoniae ab oriente Cappadociam attingens. Oppida celeberrima sunt Ancyra, Andria, Celena, Colossae, Carina, Cotiaion, Ceranae, Iconium,
Midaium. Idem libro trigesimoprimo, capite secundo, prodidit Colossis flumen
esse, in quod lateres coniecti lapides extrahantur. Ad haec Strabo Geographiae
suae libro decimo inter loca Laodiceae finitima Colossarum quoque mentionem
facit. Iam vero Theophylactus quoque Graecus interpres de Colossensibus tradidit in hunc modum: Pliv Frugav a Kolossa a nn legmenai Xnai ka
dlon k to tn Laodkeian enai pljson, id est Ciuitas Phrygiae Colossae, quae
nunc vocatur Chonae. Atque id liquet ex eo quod vicina sit Laodicea. Haec
abunde sufficiunt, opinor, ad refellendos eos, qui Colossenses in Rhodum transferunt. Nec ab hac [B] nostra [A] sententia dissentit Faber Stapulensis. [C] Iam
quod apud Suidam legimus Rhodienses et Lindios dictos et Colossenses ob
insignem colossum, quem soli erexerunt, vt verum sit, non efficit, vt haec epistola scripta sit Rhodiis. [A] Caeterum quod in Graecis codicibus Kolassev legimus per alpha scriptum in secunda syllaba, haud scio an librariorum acciderit
incuria, praesertim cum Theophylactus vrbis situm exponens Colossas scribat,
non Colassas. Sic autem dicimus Colossae Colossarum quemadmodum Athenae
Athenarum.
[2] [C] A De o Pa t re n o s t ro. Admonet Theophylactus [E] Chrysostomum vt solet sequutus [C] hic non addi mentionem Christi, quod tamen fieri
solet in caeteris ferme epistolis. Et tamen hoc additum videmus in Graecorum
codicibus, non dubium quin errore librariorum ex sua memoria quae videtur
15 Ptolemaeo BE: Ptolomaeo A.
18 quinto E: sexto AD.
19 meridiana E: Meridiana AD.
20 ab oriente D E: Aboriente A, Ab oriente B
C.
21 Cotiaion E: Coiason AD.
22 Midaium E: Midanum AD.
24 suae AC E: suo D.
25 Theophylactus CE: Vulgarius A
interpres BE: intepres A.
26 modum BE: mundum A.
27 laodkeian D E: laodekeian AC.
31 Lindios D E: Lindos C.
35 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
B;
335
25 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B.
2830 Haec transferunt Siehe oben ll. 35.
30 Faber Stapulensis Siehe Faber Stapulensis, S.
Pauli epistolae xiv, den Kommentar ad loc.:
Scribens Paulus ad Colossenses, qui Phryges
sunt populi minoris Asiae, inter Galatiam et
Lycaoniam siti (fo 181v). Er. bringt diese Stelle
seiner Annot. in der Apolog. ad Fabr. Stap. zur
Sprache: ASD IX, 3, p. 86, ll. 126129: [die
Nennung von Fabers Namen] Idque facio
locis aliquot vbi nihil opus erat tui nominis
patrocinio, velut in frontispicio epistolae ad
Colossenses, quum tot autoribus euicissem
Colossenses, ad quos scribit Paulus, in insula
Rhodo non esse, ex superfluo tuam autoritatem adiungo.
3033 Iam Rhodiis Zusatz C mit Hinweis
auf Suid., vermutlich von Stunicas Kritik
veranlasst. Cf. Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 880881 (Stunica
Lindos), oben n.ll. 35, angefhrt. Siehe:
Suid. Kolassaev 1932: o Rdioi o tinev
nstjsan n t nsw xalkon ndrinta to
lou, n di t mgeqov klesan Kolossn,
und Rdov 205: nsov tiv ka Lndov
kaletai. Ka Kolossaev o oktorev, di
tn Kolossn.
3335 Caeterum incuria Die Schreibweise
Kolassav (Col. 1, 2: tov n Kolassav) fand
sich in einigen von Er. herangezogenen Hss.
vor, dazu: ASD VI, 3, p. 589, n. 22; H.J. de
Jonge, ASD IX, 2, p. 218 sq. n.l. 881.
35 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B, von Er. ll. 2627
angefhrt.
38 A nostro Nov. Test.: a deo patre nostro et
domino Iesu Christo. Zur Auslassung der
Wendung et domino Iesu Christo: ASD VI,
3, p. 589, n. 25. In den heutigen Ausgaben des
griechischen NT: p qeo patrv mn: p
qeo patrv mn ka kurou Ijso Xristo
v.l., dazu: Metzger, Commentary ad loc. p.
552.
38 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 2,
Migne PG 124, 1208B: Xriv mn ka ernj
p qeo patrv mn. T to Xristo
noma ntaqa o prostqjsi, katoi ewqv
at n.
3839 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 1, 1,
Migne PG 62, 301: A
p qeo, fjs, patrv
mn. Katoi n tatj t to Xristo o tqjsin noma.
4042 Et tamen addentium Siehe z.B. die
von Er. benutzte Hs. AN III 11: p qeo
patrv mn ka kurou Ijso Xristo (fo
281v), cf. ASD VI, 3, p. 589, n. 25.
336
LB
42
43
44
884
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
addentium. [D] Certe Theophylactus non addit. [E] In codice Veronae edito
additur in contextu reclamante commentario. [D] Latini codices variant.
[6] [B] Qu o d p e r u e n i t a d vo s , s i c u t e t i n v n i u e r s o m u n d o e s t ,
e t | f r u c t i f i c a t e t c re s c i t . Kaqv ka n pant t ksmw ka sti karpoforomenon, quemadmodum et in toto mundo est etiam fructificans, licet in
nonnullis exemplaribus non addebatur posterius ka ante sti. Quae tamen
coniunctio mihi non videtur ociosa. Prior enim pertinet ad aduerbium quemadmodum, posterior ad id quod subauditur peruenit ad vos, quemadmodum et in
toto mundo est, et ita est, vt non solum praedicatum sit, verumetiam fructificet.
[A] Et c re s c i t . Haec apud Graecos non legi. Faber indicat azanmenon addi
in quibusdam exemplaribus, atque ita sane legit Ambrosius, [E] Theophylactus et
Chrysostomus; [A] ac paulo inferius rursus haec duo participia iunguntur, in
omni opere bono etc. Si c u t i n vo b i s . Sicut et in vobis addita copula, kaqv
ka n mn, atque ita legit Ambrosius.
[7] C o n s e r u o n o s t ro. Graece vestro, mn. Quanquam hic libri
variant et magis quadrat nostro, prima persona, vt intelligamus adiutorem Pauli et
illorum ministrum.
[9] Or a n t e s e t p o s t u l a n t e s . Et haec participia debebat vertere in
verba infinitiua orare et postulare, proseuxmenoi ka atomenoi. V t i m p l e a m i n i a g n i t i o n e . Ina pljrwqte tn pgnwsin. Aut subaudienda est praepositio kat, more Graecorum quasi per synecdochen, aut pljrwqte sumendum
est actiue, id est vt impleatis. Tametsi priorem sensum magis probo. Et eum
sequitur Theophylactus [E] cum Chrysostomo.
[10] [A] Di g n e De o. Domino est Graecis, zwv to kurou. Om n i a
p l a c e n t e s . Ev psan reskean. Quasi dicas in omnem placentiam. Ambrosius legit ad omne placitum.
[11] In o m n i v i r t u t e c o n f o r t a t i . Graecus sermo iucundior est, dunmei dunamomenoi, id est in omni potentia facti potentes siue valentia valescentes. Est enim participium praesentis temporis. C l a r i t a t i s . Dzjv, id est
gloriae.
44 vniuerso E: toto BD.
45 sti BD, st E.
46 est etiam E: etiam est BD.
47 sti BD: st E.
51 legi D E: lego AC.
53 paulo BE: Paulo A.
62
63
64
65
synecdochen A B E: synedochen C D.
sensum BE: sensus A.
Theophylactus CE: Vulgarius A B.
Digne deo kurou inter lemma In omni
virtute confortati [post temporis 70] et lemma
Claritatis [70] posuit A.
4445 Quod crescit Nov. Test.: quod peruenit ad vos, quemadmodum et in toto mundo
etiam [et A] fructificat. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 591, n. 61,2,3.
4546 Kaqv karpoforomenon (45 stn:
ka st v.l. dazu: Metzger, Commentary ad
loc. p. 552). N.B. Ich folge der Lesart von
BD, sti, wie im Nov. Test. (so auch die Hs.
AN III 11 fo 281v).
4647 licet sti Er. ist sich der Tatsache
bewusst, dass es zwei Lesarten dieser Stelle
gibt. Siehe die vorangehende Anm. und ASD
VI, 3, p. 591, n. 63.
51 Et crescit Im Nov. Test. ausgelassen.
51 Haec legi Siehe z.B. Er.' Hs. AN III 11
(cod. 2817), fo 281v. In den heutigen Ausgaben: karpoforomenon ka azanmenon. Zu
dieser Lesart: ASD VI, 3, p. 591, n. 63.
51 Faber Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae
xiv, die examinatio zur Stelle: Vulgata aeditio.
Et fructificat et crescit Et quod vetus
interpres dicit crescit quaedam exemplaria
graeca habent azanmenon, et pleraque etiam
nichil habent quod ei respondeat, sed id duntaxat. Paulus: sti karpoforomenon, kaqv
ka n mn. Apposui tamen vocabulum propter
veterem interpretem, etsi in rarioribus exemplaribus reperiretur (fo 182v). Faber bersetzt:
et fructificat atque augetur (fo 43r).
52 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 168, ll. 1415: et est fructificans
et crescens sicut et in vobis.
52 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 6,
Migne PG 124, 1209C.
53 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 1, 2, Migne
PG 62, 302.
53 paulo inferius Siehe Col. 1, 10: in omni opere
bono fructificantes et crescentes.
54 Sicut in vobis Nov. Test.: sicut et in vobis.
Dazu: ASD VI, 3, p. 591, n. 64 und WordsworthWhite ad loc.
5455 kaqv mn So auch die heutigen Ausgaben.
55 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 6,
CSEL 81, 3, p. 168, ll. 1415, siehe das oben n.l.
52 angefhrte Zitat.
56 Conseruo nostro So auch Vg. und Nov. Test.
5657 Graece variant In den heutigen Ausgaben: sundolou mn. Zur v.l. mn: ASD VI,
3, p. 591, n. 75.
59 Orantes et postulantes Vg.: non cessamus pro
vobis orantes et postulantes; Nov. Test.: non
desinimus [desiuimus AD] pro vobis orare et
poscere. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
592, n. 93.
5960 Et haec postulare Vgl. Annot. in Eph. 1,
16, ll. 233234: Cesso gratias agens. Graecam
337
figuram vertit; dicendum erat Latine non
cesso gratias agere. Dazu: PlaterWhite 51,
p. 39: The Vulgate follows the Greek in
using the Present Participle instead of the
Infinitive after verbs of ceasing and continuing und n.l. 233 zu Eph. 1, 16.
60 proseuxmenoi ka atomenoi So auch die
heutigen Ausgaben.
6061 Vt agnitione So auch Vg. und Nov. Test.
61 Ina pgnwsin So auch die heutigen Ausgaben.
6163 Aut probo Zur Konstruktion des
Akkusativs beim passiven Verb: Blass
Debrunner 159.1 und 1591. Nach Blass
Debrunner loc. cit. handelt es sich an der
vorliegenden Stelle um einen Septuagintismus. Siehe auch Bauer s.v. pljrw 1.b
(1349).
64 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1, 9,
Migne PG 124, 1212C: O gr epen na lbjte ll na pljrwqte. Exete mn gr,
ll o t pn. Ka ti mn prosxqjte,
gnwte ti d di to uo, toto lepei. O
ka exomai pljrwqnai.
64 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 2, 1, Migne
PG 62, 309: Ka na pljrwqte fjsn, ox
na lbjte labon gr ll t lepon na
pljrwqte ktl.
65 Digne Deo Nov. Test.: digne domino. Zur
Lesart domino, WordsworthWhite zur
Stelle: domino (Bentley) nach nahezu allen
griechischen Hss.: zwv to kurou (l. 65).
Siehe ASD VI, 3, p. 592 sq. n. 101.
6566 Omnia placentes Vg.: per omnia placentes; Nov. Test.: vt per omnia placeatis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 592 sq. n. 102.
66 Ev psan reskean (reskean N27:
reskan Tischendorf ).
6667 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col.
1, 10, CSEL 81, 3, p. 169, l. 3.
68 In confortati Nov. Test.: omni robore corroborati [in omni potentia facti potentes A].
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 593, n. 111,2.
6870 Graecus temporis Er. versucht, die
figura (paronomasia, cf. Lausberg 637) beizubehalten. Siehe zur vorliegenden Stelle:
Rummel, Annotations, pp. 100102, bes. p.
102. Whrend Er. in den Annot. das Partizip
des Pr. (potentes, valescentes) verwendet, hat
er im Nov. Test., gleich wie die Vg., ein Partizip des Perfekts benutzt, cf. die vorangehende
Anm.
70 Claritatis Nov. Test.: gloriae. Zu dza =
gloria: ASD VI, 2, p. 65, n. 41 zu Ioh. 5, 41.
Siehe auch Annot. in 1. Cor. 15, 41, ASD VI, 8,
p. 298, ll. 577582; Annot. in 2. Cor. 3, 18,
ASD VI, 8, p. 360, ll. 544545.
338
LB
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
885
92
93
94
95
96
72 Deo et Patri Nov. Test., gleich wie die heutigen Ausgaben der Vg.: gratias agentes
patri(deo et patri v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 593, n. 121).
72 Graece Siehe zu den v.ll. dieser Stelle: Metzger, Commentary ad loc. p. 553.
73 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1, 12,
CSEL 81, 3, p. 169, ll. 1516.
73 In qe Er. meint die Ausgabe der
Chrys.Predigten zu den Paulusbriefen aus
dem Jahre 1529 (Verona), cf. n.ll. 4243 zu
Col. 1, 2. Siehe Chrys. In Col. hom. 2, 2,
Migne PG 62, 311: met xarv exaristontev
t qe (zweimal). So auch in Gibertis Ausgabe (fo 53r).
339
inuisibilis quodammodo videatur in Filio.
Leus argutatur et imaginem esse inuisibilem, et iccirco frustra addi quodammodo. At
ego sensi Christum homine assumpto visibilem esse factum et per hunc quodammodo
Patrem nobis esse conspectum. Er. schrieb in
Annot. A B: [dei] qui per se [per se om. A]
videri non potest, qui tamen quodam modo
videatur in imagine (siehe app. crit. n.l. 89).
Auf diesen Abschnitt reagierte Lee. Er. sah
sich darauf gezwungen, auf Lees Kritik zu
antworten, die betreffende Stelle zu streichen
und einige Erluterungen hinzuzufgen (ll.
8994).
94 Primogenitus omnis creaturae Nov. Test.: primogenitus vniuersae creaturae. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 594, n. 152.
94116 Primogenitus apostolus Es handelt
sich hier um christologische Fragen, und
dieses Thema ist zur Zeit Er.' immer heikel:
Man lief immer leicht Gefahr, der arianischen
Neigungen verdchtigt zu werden, wie Er.
mehrmals empfunden hat. Siehe bes. Apolog.
adv. monach. hisp. passim, und LB IX,
1023BC: Cumque toties detester Arianorum
dogmata, insignis cuiusdam impudentiae
videtur, mihi tam exsecrandae impietatis suspicionem impingere, quasi cum Arianis sentiam. Er.' Anmerkungen zu Col. 1, 1516 (in
denen Arius erwhnt wird) haben Lee zur
Kritik angeregt, auf die Er. in der Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 248249, ll.
260290; p. 249250, ll. 292301, antwortete.
Im vorliegenden Abschnitt hat Er. nur den
Hinweis auf Ambrosius/ Ambrosiaster anlsslich Lees Kritik hinzugefgt (l. 98).
9496 Cum condere In Col. 1, 15: prwttokov
psjv ktsewv, in Col. 1, 16: ktsqj t
pnta, nach der Vg.: primogenitus omnis
creaturae bzw. condita sunt vniuersa; im
Nov. Test.: primogenitus vniuersae creaturae
bzw. creata sint omnia. Wiederum benachdruckt Er. die Wichtigkeit der Konsistenz
beim bersetzen, cf. Rummel, Annotations,
pp. 9697. Vgl. Valla, Annot. ad loc.: primogenitus omnis creaturae, quia in ipso condita
sunt vniuersa. Vel hinc datur intelligi, nihil
differre creare et condere, cum eadem sit
graece dictio in illo creaturae, ktsewv, et in
hoc condita sunt, ktsqj (Garin p. 879,
col. 2).
9698 Sensus creaturam Siehe Resp. ad annot.
Ed. Lei, ASD IX, 4, p. 248, ll. 260262: Hic
ostendo triplicem sensum, quorum primus sit
quem nos sequimur vulgo, vt videtur; alter, vt
intelligamus Christum genitum ex Patre ante
res conditas etc.; ll. 267273: Sed offendit
340
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
autem hic esse potest qui genitus fuit ante omnem creaturam. Ne quis cum Ario
Dei Filium faciat creaturam. [C] In hanc sententiam edisserit Ambrosius. [A]
Quod si mutato accentu legas prwtotkov psjv ktsewv, sensus erit illum primum produxisse omnia et omnem creaturam ab illo natam esse. Nec male
congruit ad hanc sententiam quod sequitur, quod in illo creata sint omnia etc.
Vtruncunque sensum sequi malis, non video quid ad rem pertineat, vt ideas Platonicas huc in medium protrahamus, id quod facit Aquinas. Quandoquidem
iuxta sermonis Hebraei proprietatem Paulus in ipso dixit pro eo quod est per
ipsum, vt crebro iam obuium indicauimus. Declarat id quod mox repetens hanc
sententiam, quod hic dixerat, n at, id est in ipso, mutat in di ato, id est
per ipsum. Astipulatur nostrae sententiae [E] cum Chrysostomo [A] Theophylactus hunc enarrans locum. Proinde quod sequitur ev atn, non erat vertendum in ipso, ne bis idem dicere videatur, sed in ipsum, vt accipias haec non
fuisse condita per Christum veluti per ministrum, sed tanquam per consortem
imperii. Idcirco addidit et in ipsum, ex quo pendeant omnia gubernanda. Ad
eum modum sonant Graeca quae scripsit Paulus, et ad eundem interpretatur
praeter caeteros Theophylactus. Iam per se liquet, opinor, quod Thomas Aquinas
in ipso exponit tanquam per causam exemplarem, non admodum ad rem pertinere, quod tamen interpreti par sit imputare, qui secus verterit quam scripsit
apostolus.
[16] In c o e l i s e t i n t e r r a . T n tov oranov ka t p tv gv, id est
quae in coelis sunt et quae in terra.
[17] Et i p s e e s t a n t e o m n e s . Magis quadrabat ante omnia, pr
pntwn. Nam de vniuersis loquutus est et sequitur continuo ka t pnta, id est
et omnia. [D] Tertullianus tamen libro Aduersus Marcionem quinto legit ante
omnes colligens non posse dici ante omnes, nisi qui sit ante omnia. Itidem legit
97 Ario BE: Arrio A.
98 creaturam BE: creatorem A.
107108 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
Leum quod adiecerim: Ne quis cum Ario Dei
Filium faciat creaturam. Atque hic docet
me nihilo plus esse periculi, si quis dicat
Christum creaturam quam si quis dicat mortuum, ac multis testimoniis ni fallor ex mea
apologia qua Fabro respondeo desumptis probare nititur Filium Dei dici creaturam. Et
tamen fatetur quosdam abhorruisse a vocabulo creaturae, ne quid haberent commune
cum Arianis. Er. lsst auch sonst vorsichtshalber seine Meinung dahingestellt sein, siehe
seine Apolog. adv. Fabr. Stap., die er in der hier
zitierten Passage nennt, ASD IX, 3, p. 134, ll.
12171218: Ego enim Christum creaturam
esse neque aio neque nego (weiter zu dieser
Frage: Apolog. adv. Fabr. Stap. ASD IX, 3, pp.
134136, ll. 12061271).
Test.): erstgeboren. Siehe Bauer s.v. prwttokov 2.a: bertragen von Christus Der
Ausdruck, der gut passt, um Jesus als den von
Gott ausgehenden Anfang der neuen
Gemeinschaft zu kennzeichnen, wird auch in
Fllen gebraucht, in denen ungewiss bleibt,
ob und inwieweit auch das tokov noch empfunden wird Kol. 1, 15; daneben gibt es
prwtotkov, LiddellScott s.v. bearing or
having borne her firstborn, mtjr prwtotkov. Siehe Resp. ad annot. Ed. Lei, ASD IX, 4,
p. 248, ll. 262263: [primus; alter, cf. oben
n.ll. 9698] tercium, si acuamus penultimam,
prwtotkov, intelligamus illum primum
condidisse cum Patre omnia.
101 quod sequitur Col. 1, 16a. Vgl. Er.' Fassung
im Nov. Test.: quod per illum [in illo A]
creata sint omnia. Dazu: ASD VI, 3, p. 594,
n. 161.
102103 Vtruncunque Aquinas Siehe Resp. ad
annot. Ed. Lei, ASD IX, 4, pp. 249250, ll.
293294: nego me videre, quid ad rem pertineat quod Thomas hoc loco inducit ideas
quas Leus non vult dici Platonicas, sed exemplares. Man beachte, dass der Kommentar
von Rummel, ASD IX, 4, p. 251, n.l. 294,
nicht adquat ist: Die gemeinte Er.Stelle ist
nicht ll. 113115 (Iam per se pertinere), sondern die vorliegende (ll. 102103); die
gemeinte Thomasstelle, ist nicht aus der
Summa Theologica, sondern aus Thomas'
Super epistolas S. Pauli lectura (cf. die folgende
Anm.).
103 Aquinas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
37, vol. II, p. 133: Dicit ergo: Est primogenitus creaturae, quia est genitus vt principium omnis creaturae. Et ideo dicit Quia in
ipso etc. Circa quod sciendum est, quod
Platonici ponebant ideas, dicentes, quod
quaelibet res fiebat ex eo quod participabat
ideam, puta hominis vel alicuius alterius
speciei. Loco enim harum idearum nos
habemus vnum, scilicet Filium, Verbum
Dei Et sic Deus omnia in sua sapientia
dicitur facere, quia sapientia Dei se habet
ad res creatas, sicut ars aedificatoris ad
domum factam. Haec autem forma et
sapientia est Verbum, et ideo omnia in ipso
condita sunt, sicut in quodam exemplari
Quia in Verbo suo aeterno creauit omnia vt
fierent.
103105 Quandoquidem indicauimus Siehe
zum Gebrauch des instrumentalen n,
um die persnliche Ttigkeit zu bezeichnen: BlassDebrunner 219.1 und 2191.
Zum mehr ausgedehnten Gebrauch des
instrumentalen n, den Er. mehrmals
341
erwhnt: ASD VI, 8, p. 45, n.l. 90 zu 1.
Cor. 1, 10. Lee kritisierte Er.' bersetzung
per illum, cf. Resp. ad annot. Ed. Lei,
ASD IX, 4, pp. 249250, ll. 292293;
295299.
106 hic Sc. Col. 1, 16a: ti n at ktsqj.
106 mutat in di ato Col. 1, 16c: t pnta di
ato.
107 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 3, 2, Migne
PG 62, 319: T pnta, fjs, di ato, ka ev
atn ktistai. Ido t n at, di ato
stin. Epn gr n at, pgage di
ato.
107108 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.
1, 16, Migne PG 124, 1221B: T n at nt
to di ato, v atv fezv dezei. 1221C:
T pnta di ato ka ev atn ktistai.
Ido per nwtrw epen n at toto nn
lgei di ato.
108 quod sequitur Col. 1, 16c: Vg.: omnia per
ipsum et in ipso creata sunt; Nov. Test.:
omnia per illum et in illum creata sunt.
Dazu: ASD VI, 3, p. 595, n. 165. Vgl. Valla,
Annot. in Col. 1, 16, unten n.l. 150 zu Col. 1, 20
angefhrt.
109111 vt accipias gubernanda Nach Theophyl. Expos. in Col. 1, 16, Migne PG
124, 1221C: Eta, na m nomsjv pourgn
atn enai ka ev atn fjs, toutstin
ev atn krmatai t pnta. Ka o mnon
pojsen atv, ll ka atv at sugkrate.
113 Theophylactus Siehe die oben n.ll. 107108
und n.ll. 109111 angefhrten Zitate.
113 Thomas Aquinas Super Col. lect. 42, vol. II, p.
134: Et sic concludendo dicit omnia per
ipsum, sicut per causam effectiuam, et in ipso,
sicut per causam exemplarem.
117 In terra Nov. Test.: quae in coelis sunt et
quae in terra (cf. l. 118). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 595, n. 164.
117 T gv (n tov oranov ka p tv gv:
t n tov oranov ka t p tv gv v.l.). Er.
folgte u.a. der Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo
283r.
119 Et omnes Nov. Test.: et ipse est ante
omnia. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 595,
n. 171.
120121 sequitur omnia Col. 1, 17: ka t
pnta n at sunstjken (Vg.: et omnia in
ipso constant).
121 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 19, 4,
CCSL 1, p. 721, ll. 2528: et ipse est ante
omnes. Quomodo enim ante omnes, si non
ante omnia? Quomodo ante omnia, si non
primogenitus conditionis, si non sermo creatoris? etc.
342
LB
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
886
151
343
Admonueram diuinitatis nec apud Graecos
haberi, nec apud Ambrosium, significans
diuinitatis additum explanandae rei gratia.
Nam Ambrosius interpretans addit. Hic
Leus me meo iugulat gladio [cf. Adag. 51
(Suo sibi hunc iugulo gladio, suo telo), ASD
II, 1, pp. 166168]. Vt nunc, inquit, miraris
quomodo in Latinos codices irrepserit vox
diuinitatis, ita posteri mirabuntur, vnde
tuum Patri irrepserit, quod nec apud Graecos est, nec apud Latinos Nec tamen
insector quod hic additum est diuinitatis,
tantum admoneo.
140141 Diuinitatis t plrwma Dazu: ASD
VI, 3, p. 595, n. 195.
141 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
19, CSEL 81, 3, p. 174, ll. 12 (Lemma).
141142 licet gratia Siehe Ambrosiaster loc.
cit. p. 174, l. 12: vt omnis plenitudo diuinitatis habitet in ipso.
142 Hilarius Hil. Trin. VIII, 50, CCSL 62A, p.
362, l. 11.
143 non vno in loco Siehe z.B. Hil. Trin. IX, 59,
CCSL 62A, p. 438, l. 24.
144 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 3, 3,
Migne PG 62, 320 (im Lemma): pn t
plrwma katoiksai. In der Erluterung: T
plrwma per tv qetjtov erjke.
144 Theophylactum Theophyl. Expos. in Col. 1,
19, Migne PG 124, 1224D: im Lemma (pn t
plrwma katoiksai) fehlt der Zusatz qetjtov, in der Erluterung zur Stelle jedoch: t
plrwma qetjtov.
145 Thomae Thomas Aquinas, Super Col. lect.
50, vol. II, p. 136.
146 vterque codex Constantiensis Die beiden
Bnde der Paulusbriefe aus Konstanz. Siehe
n.ll. 189190 zu Phil. 2, 1.
148 ex epistolae Siehe Col. 2, 9 (quia in ipso
inhabitat omnis plenitudo diuinitatis).
150 Per ipsum Nov. Test.: per eum reconciliare cuncta erga se (reconciliare: reconciliari
v.l. cf. WordsworthWhite, ad loc.; ASD VI,
3, p. 595, n. 201). Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 595, n. 201,2,3.
150 antea Sc. Col. 1, 16c. Vgl. Valla, Annot. in
Col. 1, 16: ev atn, quod nunc [sc. Col. 1,
16c] per ablatiuum transfert paulo post [sc.
Col. 1, 20], vt est graece, per accusatiuum
transtulit interpres, inquiens, et per ipsum
reconciliari omnia in ipsum, ev atn. An
aliquid nunc differat accusatiuus et ablatiuus,
aliis relinquo, ne, si dicam differre, sim longior quam postulat meum institutum
(Garin, p. 879, col. 2).
151152 Quanquam actiuum Siehe die heutigen Ausgaben (cf. oben n.l. 150).
344
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
154156 non faciens Es gibt nach der griechischen Vorlage im Vg.Text eine Inkongruenz
(cf. Er. non carebit soloecismo). Ein hnliches
Problem bringt Lfstedt vor, Synt. I, pp.
8386, wo es sich aber besonders um das Partizip dicens handelt.
155 edkjsen erjnopoisav Siehe Col. 1,
1920.
345
sou), wobei inuituperabilis die bersetzung
des Ausdrucks mwmov ist.
175 Momus facta Zu Momus: Adag. 474
(Momus satisfacere et similia), ASD II, 1, pp.
546548. Siehe bes. p. 546, ll. 643646: Huic
deo mos est ipsum quidem nihil operis
aedere, sed aliorum deorum opera curiosis
oculis contemplari et, si quid est omissum aut
perperam factum, id summa cum libertate
carpere. Nam mmov Graece reprehensionem
sonat.
176 A
negkltouv Siehe Bauer s.v.: unbescholten. Siehe Annot. in 1. Cor. 1, 8, ASD VI, 8, p.
42, ll. 5556: Anegkltouv, quasi dicas incriminabiles, inculpatos, ab gkalen, quod est
in ius vocare, et gkljma, crimen.
177 Quod creatura Nov. Test.: quod praedicatum est apud vniuersam creaturam [vniuersae creaturae A]. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 597, n. 234.
177178 En psj ktsei So auch die heutigen
Ausgaben. Im Nov. Test. aber: n psj t ktsei (v.l.), dazu: ASD VI, 3, p. 597, n. 234.
178 Aquinas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
57, vol. II, p. 137: Nec est excusatio, quia est
praedicatum, videlicet per Apostolos. Vtitur
praeterito pro futuro, propter certitudinem
eius. In vniuersa creatura, quae sub, etc., id est
omni creaturae nouae, id est fidelibus, quibus
paratum erat.
182187 Quod auditor Er. widmet in seinem
Ecclesiastes III der Redefigur Hyperbel
grosse Aufmerksamkeit, wobei er diese Figur
an hand von Beispielen aus den klassischen
Autoren, der Bibel und aus den Werken der
Kirchenvter erlutert und deren Gebrauch
verteidigt: Siehe Eccles. III, ASD V, 5, pp.
112118, ll. 182301. Die vorliegende Stelle des
Kolosserbriefes kommt Eccles. III, p. 118, ll.
275279, zur Sprache: Huius generis est
quod Paulus ad Romanos scribit illorum
fidem praedicatam in vniuerso mundo, sentiens late sparsam famam [Rom. 1, 8]. Siquidem id temporis ne Christus quidem erat
praedicatus in vniuerso mundo. Similis locus
est ad Coloss. cap. 1 quum dicit Euangelium
praedicatum in omni creatura quae sub coelo
est. Er. schliesst seine Darlegung ber die
Hyperbel im Eccles. III, folgendermassen ab
(p. 118, ll. 297301): Sunt alia loca complura
quae veteres orthodoxi per hyperbolen interpretantur. Verum haec arbitror esse satis
aduersus quosdam, qui derident ceu rem prophanam, quoties ad explicandam Scripturae
difficultatem, aduocamus hyperbolen aut
alium tropum e grammaticis aut rhetoribus
petitum.
346
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
nis, is si volet, cum Hieronymo, cum Origene, cum Chrysostomo, cum Augustino litiget, qui frequenter annotant hoc schema. [E] Inepte horrent mendacium,
quod hyperbole superet fidem veri; at mendacium non est vbi nec fallitur quisquam nec adest fallendi voluntas. Augmentum quaerit hyperbole, nec aliud intelligit auditor.
[24] [A] Qu i n u n c g a u d e o. Qui apud Graecos non lego, sed tantum
nunc gaudeo, nn xarw. Et apud Graecos est [D] n paqmas mou, id est [A] in
afflictionibus meis. [D] Cui continenter adhaeret pro vobis, pr mn, quanquam in his quoque verbis est nonnihil ambigui sensus: gaudeo pro vobis, id est
gratulor vestro profectui et gaudeo quod affligar vestra causa. [A] Et a d i m p l e o e a q u a e d e s u n t p a s s i o n u m . Ka ntanapljr t stermata tn
qlcewn. Commodius vertere poterat et suppleo quod deest afflictionibus
Christi. Ambrosius ita: et suppleo reliquias pressurarum. Porro verbum ntanapljr compositum ex tribus, ex nt, quod significat vicem, quum quis alterius
loco facit aliquid, et n, quod apud Latinos [C] aliquoties [A] valet re, [D] et
pljr, [A] quasi redimpleo vice Christi, quod in illius afflictionibus est diminutum. Ambrosius videtur voluisse sensum explicare Pauli, quum ait reliquias, vt
accipiamus passionem Christi non fuisse diminutam ad salutem hominum, sed
vnam esse passionem Christi et martyrum, hoc est capitis et membrorum. [C]
Nec dissentit ab hac sententia Theophylactus interpretans Christum in apostolis
adhuc pati pro corpore suo, non quod desit aliquid, sed quod tam immensa sit
illius in nos charitas. [E] Similia Chrysostomus annotans, quod apostolus modestiae gratia suas afflictiones quas pro ecclesia perpetiatur, Christi afflictiones
appellat. [D] Scholiastes ille Latinus addit et aliud commentum: Adeo non piget
190 afflictionibus D E: passionibus AC.
183 Hieronymo Siehe z.B. Hier. Comm. in Ez. X,
xxxi, 1/ 18, CCSL 75, p. 438, ll. 139142: nos
haec omnia perbolikv dicta intellegamus, quod tantae Assyrius fuerit potentiae et
sic cunctas oppresserit nationes, vt se angelorum fortitudini compararit, von Er. Eccles.
III, ASD V, 5, p. 116, ll. 235236 genannt:
Diuus Hieronymus enarrans Ezechielis
caput xxxi quae ibi referuntur de potentia et
sublimitate regis Assyriorum vult perbolikv accipi (es folgt die Darlegung). Die
Hier.Angabe habe ich Chomarats Kommentar zur Stelle entnommen.
183 Origine Siehe z.B. Orig. Hom. in Gn. 17, 8,
Migne PG 12, 260 (in Er.' Origenesausgabe
von 1536, pars I, p. 61): Lauabit in vino stolam suam, et in sanguine vuae amictum suum
[Gn. 49, 11]. Videbuntur et haec quantum ad
historicam expositionem agrum fertilem vite,
perbolikv vini abundantiam significare.
Sed nobiliorem sensum mystica producit
expositio nostra (da die Unechtheit der 17.
347
189190 Et meis In den heutigen Ausgaben:
n tov paqmasin (n tov paqmasn mou v.l.).
Er. lsst hier den Artikel aus (n paqmas
mou), schreibt aber im Nov. Test.: n tov
paqmas mou. Zur Auslassung des Artikels:
ASD VI, 3, p. 597, n. 234 zu Col. 1, 23. Zur
Lesart, der Er. hier folgt: ASD VI, 3, p. 597, n.
243. Er. las das Pronomen mou u.a. in seiner
Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 284r.
192193 Et passionum Nov. Test.: et suppleo
quod deerat afflictionum [afflictionibus A
B]. Zur bersetzung suppleo und quod
deerat: ASD VI, 3, p. 597, 244,5.
193194 Ka qlcewn So auch die heutigen
Ausgaben.
194195 et Christi Siehe Er.' Fassung im Nov.
Test., oben n.ll. 192193 angefhrt. Es fllt auf,
dass Er. hier seine bersetzung afflictionibus
ab der Ausgabe C nicht der Lesart des Nov.
Test. CE (afflictionum) angeglichen hat.
195 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
24, CSEL 81, 3, p. 175, l. 25.
195196 ntanapljr Cf. Bauer s.v.: ich flle
aus, was noch von Leiden aussteht, Kol 1, 24.
199 Ambrosius Siehe oben n.l. 195.
201 capitis et membrorum Zu dieser Metapher:
Rom. 12, 4; 1. Cor. 12, 12 sqq.; Eph. 5, 23; 5, 30.
202 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1,
24, Migne PG 124, 1229C: Tosoton gap
mv, ste m rkontwn tn prjn paqn
ka met qnaton psxein n t m smati
o gr rksqj t qantw, ll ka ti mura
poie. Vgl. Personas bersetzung: [ vt
arguat] tantam Christi fuisse in nos caritatem
vt nec debitum omne persoluisse se credat, et
tanquam nec satis sint que antea tulerit, sed
post mortem etiam nostri gratia patiatur et in
meo corpore, hoc est in mei corporis passione; neque enim morte dumtaxat sua
contentus, quin et infinitis nititur modis, vt
facere satis nobis queat (fo cl[x]viiirv).
204 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 4, 2,
Migne PG 62, 326327: o gr boletai
ato enai, ll kenou t pqj Wste
ok paisxnetai ka tata ato paqmata
lgein. O gr mnon pqanen pr mn,
ll ka met t poqanen toimv sti
qlibnai di mv. Efilonekjse ka bisato
dezai atn ka nn kinduneonta pr tv
Ekkljsav di to dou smatov ktl.
206 Scholiastes ille Latinus Pelagius wurde von
Er. mehrmals scholiastes (Latinus) genannt:
Annot. in 1. Cor. 14, 33, ASD VI, 8, p. 282, l.
302; Annot. in Eph. 2, 15, l. 501. Zu ihm: ASD
VI, 8, p. 199, n.ll. 758759 zu 1. Cor. 9, 3. Der
vorliegende Passus ist in Er.' Hier.Ausgabe
(Pelagiuskommentar ad loc. tomus IX, fo
348
LB
887
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
349
facere quae diuitiae gloriae mysterii huius,
gnwrsai tv plotov (Garin, p. 880, col. 1).
222 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
27, CSEL 81, 3, p. 177, l. 12: quae sint diuitiae.
222223 Sacramenti arcani Im Nov. Test. ist
sacramenti durch mysterii ersetzt. Dazu:
ASD VI, 3, p. 599, n. 272 und Annot. in Col. 1,
2526, ll. 219220 (Quanquam sonat).
223 Quod est Christus Nov. Test.: qui est Christus.
223224 Ov sti Xristv ( stin Xristv N27:
v stin Xristv Tischendorf ). Er. folgte u.a.
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 284v. Dazu:
ASD VI, 3, p. 599, n. 274.
224 Laurentius Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Quibus voluit deus notas facere diuitias
sacramenti huius in gentibus, quod est Christus Graece non est quod, sed qui est, v
sti, quod transferendum est quae sunt.
Nam refertur ad diuitias, quae sunt generis
masculini et numeri singularis graece et nunc
etiam casus nominatiui siue qui est, vt
relatiuum non respondeat antecedenti, sed
apposito, vt etiam superius factum est, et
putatur modus elegantior (Garin, p. 879,
col. 2 p. 880, col. 1).
227 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius,
Comm. in Col. 1, 27, Migne PG 119, 28B.
Nach der Hs. AN III 11 (cod. 2817): v sti
Xristv v plotov mustjrou st, fjs,
Xristv (fo 284v).
227 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 1,
27, CSEL 81, 3, p. 177, ll. 1114: quibus voluit
deus demonstrare quae sint diuitiae maiestatis
mysterii dei in nationibus, quod est Christus
in vobis spes gloriae (quod bezieht sich also
auf mysterii).
227 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 1,
27, Migne PG 124, 1233AB: Ov sti Xristv
n mn, lpv tv dzjv. Ermjnewn t t
plotov ka t t mustrion, Xristv,
fjsn, toi to Xristo gnsiv, v stin n
mn.
227230 In vobis mn Diese Passage ist kompliziert. In der Ausgabe E hat Er. die Reihenfolge der Lemmata umgestellt: In AD: Verbum Dei, mysterium (l. 216); In vobis (l. 227);
Notas facere diuitias (l. 221); Sacramenti (l.
222); Quod est Christus (l. 223); Corripientes (l.
231). Er. bezieht das Lemma In vobis in E
offenbar auf Col. 1, 27b (quod est Christus in
vobis spes gloriae); denn er stellt In vobis
dem Lemma Quod est Christus nach. Aus dem
Zitat ev mv (ll. 227228) lsst sich jedoch
folgern, Er. habe anfangs eigentlich Col. 1, 25b
gemeint: quae data est mihi in vos (tn
350
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
mv, id est in vos. Et ita legit Ambrosius, [D] vt est [B] in [D] Graecis [B] codicibus emendatioribus, quanquam in nonnullis Graecis codicibus scriptum habebatur n mn.
[28] [A] C o r r i p i e n t e s . Nouqetontev, id est monentes, et ita Ambrosius. Nam Graeca vox anceps est, quam aliquoties vertunt increpare. [C] Et
d o c e n t e s . Hic Graeci repetunt pnta nqrwpon. Atque ita scriptum erat in
codice Donatiani. [D] Suffragabatur vterque Constantiensis.
[29] [A] In q u o e t . Ev , in quod, in quam rem, vt non referas ad
Christum, sed ad illorum perfectionem. Nec est simpliciter laboro certando, sed
kopi gwnihmenov, quod ad periculum pertinet. Siquidem agon interim certamen est, interim periculum. Qu a m o p e r a t u r. Tn nergoumnjn, id est quae
operatur. Et ita Ambrosius. Et operationem est nrgeian, vt intelligas vim agentem in Paulo. Et virtute est dunmei, [B] quae pugnat cum imbecillitate.
[A]
EX CAPITE SECVNDO
[1] Qu a l e m s o l l i c i t u d i n e m . Jlkon gna, id est quantum certamen siue periculum. Nec est pro vobis, sed de vobis, [B] per mn, quanquam
agon et laborem sonat, sed cum difficultate periculoque coniunctum. [A]
Fa c i e m m e a m . T prswpn mou, quod plane refertur ad faciem. Nam vidit
personam meam nec Latinum esse puto, etiamsi cuidam hoc magis arridet.
[2] C o n s t r u c t i . Sumbibasqntwn, id est compactorum. Quidam habent
instructi. Ambrosius legit quum fuerint instructi in charitate. [D] Hilarius, instituti. [A] Porro hic idem est verbum quod superius vertit constructi. Significat
okonoman to qeo tn doqesn moi ev mv).
Die nachfolgende Rekonstruktion knnte
richtig sein: Er. hat in A seine Anm. zu In vobis
an falscher Stelle eingeschoben, nml. nach
dem Lemma Verbum Dei, mysterium (l. 216)
statt vor diesem Lemma (man beachte, dass es
sich die v.l. in vobis im Vg.Text zu Col. 1, 25b
gebe, cf. WordsworthWhite ad loc. und ASD
VI, 3, p. 598, n. 253). Er beruft sich zur Besttigung der Lesart in vos (statt in vobis) auf
Ambrosius, sc. Ambrosiaster, Comm. in Col.
1, 25, CSEL 81, 3, p. 177, l. 4: quae data est
mihi in vos. Soweit ist das, was Er. schreibt,
richtig und verstndlich, wenn man mit der
Umstellung der Lemmata rechnet. In B ist
meiner Meinung nach der Irrtum entstanden:
Er. sagt 1519: Et ita legit Ambrosius in codicibus
emendatioribus. Dieser Zusatz B (in codicibus
emendatioribus) ist nicht ohne weiteres klar:
Warum beruft sich Er. jetzt auf codices emendatiores des Ambrosiastertextes, auf die er
sich weder in A, noch sonst bezieht? Er hat
vermutlich 1519 bei Ambrosiaster den Kommentar zu Col. 1, 27b (statt 1, 25b) gelesen, sah
351
240 Et virtute imbecillitate Im Nov. Test.:
per virtutem [in virtute A]. Siehe zu virtus
im NT: n.ll. 278279 zu Eph. 1, 21.
242 Qualem sollicitudinem Nov. Test.: quantam
sollicitudinem [quantum certamen A]. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 600, n. 12.
242243 Jlkon periculum Die doppelte
Bedeutung des Ausdrucks gn hat Er.
Annot. in Col. 1, 29, ll. 237238 zur Sprache
gebracht. Siehe n.ll. 236238 zu Col. 1, 29.
Auch in den heutigen Ausgaben lkon
gna.
243 Nec per mn In den heutigen Ausgaben: pr mn: per mn v.l. Die Lesart der
Vg. pro vobis wird aus der Lesart pr mn
herrhren. Er. las u.a. in der Hs. AN III 11
(cod. 2817) per mn (fo 285r) und bersetzt
de vobis. Siehe ASD VI, 3, p. 600, n.l. 13.
245 Faciem meam So auch Vg. und Nov. Test.
Nach Bauer s.v. prswpon 1.b.: von Angesicht, d.h. persnlich.
245 T prswpn mou So auch in den heutigen
Ausgaben.
246 cuidam Er. wird wohl Faber Stapulensis
meinen (S. Pauli epistolae xiv, fo 184v sq. examinatio zur Stelle): Vulgata aeditio. Et quicunque non viderunt faciem meam. Indifferens hic locus, vt transferatur faciem meam
aut personam meam. Nos personam transtulimus (fo 43v).
247 Constructi Nov. Test.: compacti (instructi:
constructi bei WordsworthWhite nicht im
Apparat vermerkt).
247 Sumbibasqntwn (sumbibasqntev: sumbibasqntwn v.l.). Er. fand die Lesart sumbibasqntwn u.a. in der Hs. An III 11 (cod. 2817)
fo 285r. Cf. ASD VI, 3, p. 600, n. 23.
247248 Quidam instructi Zu instructi, der
Lesart der heutigen Ausgaben: WordsworthWhite ad loc.
248 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
2, CSEL 81, 3, p. 178, l. 15.
248 Hilarius Hil. Trin. IX, 62, CCSL 62A, p.
441, l. 3.
249251 Porro inter se Zwei Sachen sind in
diesem Abschnitt nicht ohne weiteres klar:
Um welche Stelle handelt es sich (superius, l.
249) und wer ist das Subjekt von vertit (l. 249),
entweder Ambrosiaster oder der interpres der
Vg.? Man bekommt den Eindruck, dass Er.
Eph. 4, 16 meint (cf. compactos et connexos und
die Metapher des Krpers: in morem se).
Weder der interpres der Vg. noch Ambrosiaster (Ambrosius) folgt in Eph. 4, 16 der Lesart
constructi (auch nicht in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 949A). Mglicherweise
352
LB
888
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
autem compactos et con|nexos in morem membrorum vnius corporis cohaerentium apte inter se. Di u i t i a s p l e n i t u d i n i s . Pljroforav. Non est pljrmatov, quod ipsum item plenitudinem vertit. Nam pljrofora magis sonat certam persuasionem, quoties alicui plene fit fides, ita vt nihil iam addubitet,
quemadmodum admonuimus in initio euangelii secundum Lucam. Optat enim
illis certam cognitionem mysterii, ne quid omnino haesitent. Ad quem modum
interpretatur et Theophylactus, tot stin, inquiens, pr mjdenv mfibllwsin, id est hoc est, ne vlla de re ambigant. Itaque quae conferunt in hunc locum
recentiores interpretes, non possunt admodum congruere sensui Paulino. [D]
De i Pa t r i s e t C h r i s t i . Graeci addunt coniunctionem ka, to qeo ka
patrv ka to Xristo, quemadmodum et aliis aliquot locis loquitur, quasi dicas
eius qui Deus est et Pater, et eius qui vnctus est.
[3] [A] Ab s c o n d i t i . A
pkrufoi, id est absconditi. Hic nomen est, non
participium, occulti siue arcani.
[4] In s u b l i m i t a t e s e r m o n u m . En peiqanologa, id est in persuasibili
oratione siue persuasibilitate siue probabilitate. Ambrosius legit in sublimitate
sermonis, locum hunc ad sophistas detorquens. [C] Is fortasse legit leptologa.
[E] Augustinus epistola quinquagesima nona legit in verisimili sermone.
[5] [A] Et s i c o r p o re . Sark, id est carne, quam opponit spiritui, qui
mox sequitur. Fi r m a m e n t u m . T sterwma tv ev Xristn pstewv mn,
id est firmamentum vestrae in Christum fidei. Miror vnde diuus Ambrosius
addiderit hoc loco; legit enim ad hunc modum: videns ordinationem vestram et
supplens id quod deest vtilitati fidei vestrae. Apparet enim illum ita legisse in Grae251 Plenitudinis intellectus. tv pljroforav,
quod non simpliciter significat plenitudinem,
sed quoties alicui plene persuadetur et certissima fit fides, ita vt nihil iam addubitet inter
lemma Constructi [post inter se 251] et lemma
Diuitias plenitudinis [251] add. A [cf. infra
app. crit. 253].
252 pljrofora BE: hoc nomen A.
253 quoties addubitet BE: quoties alicui
plene persuadetur et certissima fit fides, ita
Nach ThWNT 6, p. 309, ll. 1719: [der bergrosse Reichtum] hnlich Kol 2, 2, tautologisch mit plotov von der berflle
(Gerhard Delling).
254 quemadmodum Lucam Sowohl an der
Stelle Annot. in Lc. 1, 1, ASD VI, 5, p. 440, ll.
3639, auf die Er. hinweist, als auch hier (sc.
l. 253) gab es in den frheren Ausgaben
andere Lesarten. Siehe Annot. in Lc. 1, 1,
ASD VI, 5, p. 441, app. crit. n.ll. 3638, bzw.
app. crit. n.l. 253 der vorliegenden Stelle. In
den Ausgaben CE der Annot. in Lc. 1, 1,
ersetzt Er. seinen Text teilweise und kommt
pljrofora zur Sprache. Siehe ASD VI, 5, p.
440, ll. 3639: Id enim sonat Graecis pepljroforjmnwn, a verbo pljroforw, quod
est plenam facio fidem. Vnde pljrofora,
certa fides quae fit argumentis aut re exhibita; et pljrofrjma vocant quod nos vulgo
dicimus certificationem. Et pljroforesqai
dicitur cui certa fit rei fides, vt iam nihil
addubitet.
256 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Col. 2, 2,
Migne PG 124, 1236B (toutstin, na pr
ktl.).
258 recentiores interpretes Siehe z.B. Thomas
Aquinas, Super Col. lect. 80, vol. II, p. 142.
Unser menschlicher Verstand ist unzulnglich: Et ideo oportet quod nostro intellectui
humano superueniat scientia, vel per disciplinam; sed haec est insufficiens, quia numquam aliquid tantum potest sciri sic, quod
capacitatem eius impleat; vel per reuelationem diuinam et donum Dei; et haec est sufficiens Et ideo dicit plenitudinis intellectus,
id est, in copiam Per cognitionem Dei
habet homo omnem plenitudinem. Nach
Thomas Aquinas handelt es sich hier um vollstndige Kenntnisse, Er. aber sagt, es betreffe
die absolute Gewissheit, die absolute berzeugung.
259 Dei Christi Nov. Test.: dei et patris et
Christi (dei patris Christi Iesu: dei patris et
Christi Iesu v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.).
259260 Graeci Xristo In den heutigen
Ausgaben: to qeo, Xristo. Es gibt viele
v.ll. (Metzger: at first sight a bewildering
variety of variant readings), siehe: Metzger,
Commentary ad loc. p. 555. Er. folgt (u.a.) seiner Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 285r: to qeo
ka patrv ka to Xristo. Siehe zu dieser
Stelle: ASD VI, 3, p. 601, n. 28,9.
262 Absconditi Nov. Test.: reconditi. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 601, n. 32.
264 In sublimitate sermonum Nov. Test.: probabilitate [in probabilitate A] sermonis (subti-
353
litate: sublimitate v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.; ASD VI, 3, p. 601, n. 43).
264 En peiqanologa Im Nov. Test. und in den
heutigen Ausgaben: n piqanologa (Itazismus!).
265 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
4, CSEL 81, 3, p. 180, ll. 67 (subtilitate).
Siehe app. crit. n.l. 265: 1522 (C) hat Er. die
Lesart subtilitate bei Ambrosiaster dem
Vg.Text, wie er ihm bekannt war, angeglichen
und sublimitate geschrieben. In Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 971A: in subtilitate.
266 locum detorquens Siehe Ambrosiaster,
Comm. in Col. 2, 4, CSEL 81, 3, p. 180, ll.
1013: conmonet, ne malorum conloquiis et
astutia iniquitatis sensus eorum transducerentur, quia sapientes mundi arte quadam et
minutiis disputationum inretire gestiunt simplicum animas.
266 leptologa Leptologa bedeutet: spitzfindige Rede. Dazu: Adag. 2661 (Tenuiter diducis), ASD II, 6, p. 456, ll. 589591: Aristophanes item in Nebulis [Nub. 230; 320; 359]
leptn frontda dixit et leptottouv lrouv
et leptologen, id est tenuem curam et tenuissimas rationes et tenuia loqui, nimirum anxias
ac nimium subtiles philosophorum ridens
argutias. Der Ausdruck leptologa kommt
im NT berhaupt nicht vor.
267 Augustinus Aug. Epist. 149, 24, CSEL 44, p.
370, l. 12. Man beachte, dass epistola quinquagesima nona der Numerierung der Maurini
nach Nr. 149 ist.
268 Etsi corpore Nov. Test.: quamuis carne.
268 Sark spiritui Er. redet vom Gegensatzpaar: srz pnema, caro spiritus. Dazu:
Mohrmann, tudes I, p. 25: L'opposition de
l'esprit et de la chair, tant de fois discute
dans les cercles des chrtiens, donnait naissance toute une terminologie spcifiquement chrtienne. Le couple grec de srz et
pnema fut l'exemple et le point de dpart des
formations latines, drives de caro, spiritus:
carnalis, spirit(u)alis etc.
269 mox Siehe Col. 2, 5: Nam etsi corpore
absens sum, sed spiritu vobiscum sum.
269 Firmamentum Nov. Test.: soliditatem. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 602, n. 57.
269 T mn So auch die heutigen Ausgaben
270 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
5, CSEL 81, 3, p. 180, ll. 810. Die Lesart von
Ambrosiaster ist im Apparat von WordsworthWhite ad loc. vermerkt.
272273 Apparet mn Er. fertigt eine bersetzung ins Griechische der Lesart von
Ambrosiaster an.
354
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
LB 889
297
298
299
300
301
302
cis codicibus: ka napljrn t strjma [B] xreav [A] tv pstewv mn. Caeterum interpres de suo addidit eius, quo nihil erat opus ob pronomen vestrae,
quod sequitur.
[6] Do m i n u m n o s t r u m . Nostrum redundat [D] apud nos [A], Graecis
[D] tantum est Xristn Ijson krion. Consentiebant exemplaria Constantiensia. [E] Absolutius est simpliciter dici Dominum, quemadmodum in euangelio
Dominus his opus habet.
[7] [A] Et s u p e r a e d i f i c a t i . Epoikodomomenoi praesentis temporis est,
vt superstruamini manente radice Christo ac fundamento siue vt crescatis in eo
siue vt collapsi nonnihil restituamini. Nam id postremum sequitur Theophylactus.
[8] Ne q u i s vo s d e c i p i a t . M tiv mv stai sulagwgn, id est ne
sit qui vos depraedetur aut in praedam abducat. Ambrosius vertit depraedetur et
item Hieronymus libro commentariorum in Oseam. [B] Rursum in commentariis quos aedidit in epistolam ad Galatas. Graeca vox proprie sonat ceu praedam
abducere. [D] Vnde et erosloi dicti Graecis qui depraedantur phana. Sacrilegium autem est abigere quod Deo consecratum est. [B] Consimilem ad modum
legit Cyprianus in sermone De bono patientiae. [D] Hilarius libro De trinitate
duodecimo legit videte ne quis vos spoliet, et quod legit, iterat in progressu sermonis. [B] Proinde miror vnde hoc nostrum decipiat ad nos deuenerit. [A] Sentit
autem cauendum, ne quis occultis insidiis adortus abducat eos a recta fidei via in
errorem ac perniciem ac seruitutem [B] legis Mosaicae.
[9] [A] Di u i n i t a t i s c o r p o r a l i t e r. Qetjtov, id est deitatis. Et
ad|didit swmatikv, corporaliter, vt excludat vmbras legis Mosaicae. Corpus
enim opponitur vmbrae, [D] vt hic non sit opus commento de deitate, quae in
triduo mortis coniuncta fuerit corpori, licet separata fuerit anima, tametsi Theophylactus geminam adfert expositionem a nostra diuersam: Corporaliter, id est
iuxta naturam et substantiam, non modo iuxta effectum, quemadmodum in prophetis, aut quia deitas nunquam seiuncta fuit a corpore Christi. [E] Haec vnde
Theophylactus hauserit nescio. [D] Fruatur suo quisque iudicio. Mihi simplicior
276 Dominum nostrum. Nostrum redundat
Graecis post lemma Ne quis vos decipiat [post
seruitutem 294] posuit A.
280 poikodomomenoi BE: poikodomenoi A.
282283 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
284 m tiv CE: mtiv A B; sulagwgn A D E:
sullagwgn B, sullagogn C.
295297 Diuinitatis vmbrae inter lemma
Et vos quum [cum A] essetis [post sequitur
355
292294 Sentit Mosaicae Thomas Aquinas,
Super Col. lect. 94, vol. II, p. 144, erklrt zu
ne quis decipiat vos per philosophiam: Vel
hoc dicit propter idololatras colentes idola, et
dicentes Iouem caelum. Vel secundum
Iudaeos, vt sit sensus per philosophiam, id est
per rationem volentium trahere ad legalia
(siehe Zusatz B, l. 294).
295 Diuinitatis corporaliter Nov. Test.: deitatis
corporaliter. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
604, n. 93.
295297 Et vmbrae Er. verweist auf Col. 2,
17: quae sunt vmbra futurorum, corpus
autem Christi. Dazu: Thomas Aquinas,
Super Col. lect. 97, vol. II, p. 144: Corpus
enim diuiditur contra vmbram. Infra eodem:
Quae sunt vmbra futurorum etc. Et sic Deum
contingit dupliciter inhabitare, vel secundum
vmbram, vel corporaliter, id est realiter.
Primo modo inhabitabat in veteri lege, sed in
Christo inhabitabat corporaliter, id est realiter et secundum veritatem.
297298 vt anima Siehe z.B. Nicolaus von
Lyra, postilla ad loc.: Corporaliter, quia est a
verbo assumpta secundum corpus; vnde et in
triduo mortis Christi corpus fuit vnitum diuinitati, quamuis esset ab anima separatum
(Biblia sacra cum Glossa Ordinaria, Parisiis,
1590, p. 620F).
298299 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col.
2, 9, Migne PG 124, 1240C: Swmatikv, toutstin, ok stin nrgei tiv, ll osa
A
ll mn cux ka xwrhetai to smatov n
t qantw d qev lgov odpote tv
prosljfqesjv sarkv xwrsqj. Nach Personas bersetzung: Corporaliter scilicet adiunxit, hoc est non operatione aliqua, sed substantia anima tamen ipsa corpore excedit, corpus
dum moritur; deus autem verbum nunquam a
carne assumpta seiunctus est (fo cl[x]xr).
300301 quemadmodum in prophetis Cf. Theophyl. loc. cit.: Ina d m kosav t kjse
nomsjv ti njrgqj, v o proftai (nkei
gr kenoiv qev).
301302 Haec nescio Theophyl. selbst
erwhnt Cyrillus: Expos. in Col. 2, 9, Migne
PG 124, 1240C: J ka otw kat tn gion
Krillon, v n n smati noiksj cux ktl.
302316 Fruatur efficaciter Es handelt sich
hier um die schwierige Frage der beiden
Naturen von Christus. Vielleicht stehen die
Zustze D bzw. E im Zusammenhang mit der
Kritik, die die spanischen Mnche an Paraphr. in Col. 2, 9 (LB VII, 1010AB) gebt hatten: Apolog. adv. monach. hisp. LB IX, 1043B
und 1045B: In Paraphrasi complector sententiam, quae facit contra Arianos. Quod
356
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
videtur et ad id quod agitur congruentior expositio, quam habet Glossa Ordinaria de vmbris legis et de veritate euangelica. Sequitur enim corpus autem Christi.
[E] Et in hunc sensum interpretatur Augustinus epistola quinquagesima nona.
Chrysostomus etiam argutius: In Christo inhabitat tota plenitudo diuinitatis
idque corporaliter, tanquam in capite et per hunc in corpore illius, quod est
ecclesia; caput enim et corpus vnum sunt eoque sequitur et estis in eo completi.
Semper enim hoc agit Paulus, vt nos faciat Christo proximos, velut quum ait,
simul cum illo resuscitauit et sedere nos fecit et si patimur cum illo et corregnabimus. Item omnia cum illo nobis donabit. Rursus dum nos Christi cohaeredes
appellat. Verissima sunt quae Thomas scribit de diuina natura personaliter vnita
carni Christi; verum eam rem hic non agit Paulus, sed illud potius persuadere
nititur quicunque per fidem in Christi corpus insiti sunt, non egere legis Mosaicae praesidio, circuncisione et similibus, quum in Christo sint omnia vere et efficaciter.
[11] [A] No n m a n u f a c t a . A
xeiropoitw. Dictio composita [D] est, [A]
id est quae fit sine manibus. C o r p o r i s c a r n i s . Graece sic habet: to smatov tn martin tv sarkv, id est corporis peccatorum carnis, hoc est quod
obnoxium [B] est [A] peccatis carnalibus. [B] Augustinus in epistola ad Paulinum quinquagesima nona testatur ita scriptum fuisse in nonnullis Latinorum
exemplaribus, ne quis omnino contemnat, Graecis iniquior. [A] Se d i n c i r c u n c i s i o n e . Sed redundat.
[12] In q u o e t re s u r re x i s t i s . Sunjgrqjte, id est simul resurrexistis.
Atque ita legit Ambrosius.
[13] Et vo s q u u m e s s e t i s . Apud [E] Chrysostomum ac [A] Theophylactum vbique pronomen est primae personae, mv et mn. Item in eo quod
sequitur: Do n a n s vo b i s . Nobis est Graecis prima persona et ita legit
Ambrosius. [C] Agit enim Paulus de Iudaeorum praeputio, quod habebant in
animo.
[14] [A] De l e n s q u o d a d u e r s u s . Melius dixisset deleto quod aduersum nos erat chirographo. Atque ita legit Ambrosius: zalecav t kaq mn
326327 Theophylactum CE: Vulgarium A
B.
357
wahrscheinlich die Theologen, die das Griechische, die bonae litterae berhaupt, ablehnten, meinen. Cf. Ep. 337, ll. 304347.
322323 Sed in circuncisione Nov. Test.: per circuncisionem [in circumcisione A] (in circumcisione: sed in circumcisione cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 604 sq. n.
115).
324 In resurrexistis Nov. Test.: in quo simul
etiam cum illo resurrexistis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 123.
324 Sunjgrqjte So auch die heutigen Ausgaben.
325 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
12, CSEL 81, 3, p. 183, l. 18: in quo et simul
resurrexistis.
326 Et vos quum essetis Vg.: Et vos cum mortui
essetis; Nov. Test.: Et vos quum essetis mortui. Dazu: ASD VI, 3, p. 605, n. 131. Zur
Lesart des Lemmas: WordsworthWhite ad
loc.
326327 Apud mn Es handelt sich um die
pronomina pers. im Vers Col. 2, 13: ka mv
nekrov ntav t krobusta tv sarkv
mn. Dazu: ASD VI, 3, p. 605, n. 131.
326 Chrysostomum Chrys. In Col. hom. 6, 2,
Migne PG 62, 340: Ka mv pote ntav
nekrov ka t krobusta tv sarkv
mn. In der von Er. herangezogenen Ausgabe
von Giberti (Verona 1529, fo 65r) steht in der
Tat, wie Er. behauptet: Ka mv pote ntav
tv sarkv mn.
326327 Theophylactum Theophyl. Expos. in
Col. 2, 13, Migne PG 124, 1241C. Es gibt die
Lesarten mv bzw. mn; die v.ll. mv bzw.
mn sind aber im Apparat vermerkt.
327 Item Bei Chrys. (In Col. hom. 6, 2, Migne
PG 62, 340) und bei Theophyl. (Expos. in
Col. 2, 13, Migne PG 124, 1244A): xarismenov mn pnta t paraptmata.
328 Donans vobis Nov. Test.: condonans nobis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 134,5.
328 Nobis persona In den heutigen Ausgaben
mn: mn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc.
p. 556.
329 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
13, CSEL 81, 3, p. 184, l. 14.
331 Delens quod aduersus Vg.: delens quod
aduersus nos erat chirographum; Nov. Test.:
deleto quod aduersus nos erat chirographo.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 605, n. 141.
332 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
14, CSEL 81, 3, p. 184, ll. 1415: deleto cirografo, quod aduersum nos erat (man beachte
die andere Wortstellung).
332333 zalecav xeirgrafon So auch die
heutigen Ausgaben.
358
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
dlmasin A.
tov dgmasin n penanton mn. Dazu:
ASD VI, 3, p. 605 sq. n. 142. Vgl. auch Annot.
in Eph. 2, 15, ll. 502505: Iam et alias Paulus
legis praescriptiones appellat dogmata velut
ad Coloss. 2. De his quod aduersum vos erat
chirographum decreti, quo loco Graeci legunt
tov dgmasin, pro eo quod est n dgmasin.
Nam praepositio addita est ex idiomate sermonis Hebraici.
336 Augustinus Aug. Epist. 149, 26, CSEL 44, p.
372, ll. 1617: delens, quod aduersus nos
erat, chirographum in decretis.
337 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
14, Migne PG 124, 1244AB: [xeirgrafon d
tn mologan] n sper digrafon poisato lav prv Mwsa, epntev pnta sa
epen qev, poisomen ka kousmeqa tn
359
343344 litura ceratis Das Ausstreichen des
Geschriebenen (in den wchsernen Schreibtafeln), cf. Georges s.v. litura. In Adag 459
widmet Er. dieser Sache, dem Schreiben und
dem Streichen, Aufmerksamkeit. Cf. Adag.
459 (Stilum vertere), ASD II, 1, p. 534, ll.
386388: Antiquitus in tabellis ceratis scriptitabant stilo graphiario, cuius altera parte
nimirum acuta per aequor cereum ducta
literas exarabant, altera latiore rursum obliterabant quod exarassent.
345347 Paulus inficiandi Er. wird wohl Col.
2, 13a meinen (Et vos cum mortui essetis in
delictis et praeputio carnis vestrae).
354 chirographum cruci Siehe Col. 2, 14b: et
ipsum tulit de medio adfigens illud cruci.
356357 Huiusmodi quadam Mehrmals
bringt Chrys. das Bild des Schuldscheins, der
nichtig gemacht wird, zur Sprache: z.B. Hom.
in Ioh. 39, 4, Migne PG 59, 227: Od epe, T
ka t martev ll ka fke ka zleice
t xeirgrafon ktl. und Hom. in illud Pater
si possibile est 2, Migne PG 51, 35: Staurv t
xeirgrafon mn dirrjze, to qantou t
desmwtrion xrjston pojse, staurv tv
to qeo gpjv pdeiziv. Welche Stelle
Er. meint, ist mir nicht bekannt.
357 atque commentariis Zusatz E, nachdem
die Erstausgabe der Chrys.Homilien zu den
Paulusbriefen erschienen war (Verona 1529).
Er. wird wohl In Col. hom. 6, 23 meinen.
Siehe Hom. 6, 3, Migne PG 62, 340: Orv
spoudn to fanisqnai t xeirgrafon sjn
poisato; Oon, pntev men f martan
ka klasin atv kolasqev luse ka tn
martan ka tn klasin kolsqj d n t
staur. Eke on at prospeiren eta v
zousan xwn, loipn dirrjze (cf. oben n.l.
337).
357358 in emphasi vocum Zum Begriff emphasis: n.l. 300 zu Gal. 5, 12. In der Rat. ver. theol.
Holborn, p. 273, l. 23 p. 274, l. 23, behandelt Er. die emphasis. Er. meint, dass chirographum hier durch die bildliche Verwendung zustzliche Bedeutung hat.
358359 praesertim scatet Mehrmals widmet
Er. dem reichen (oft komplizierten) Stil von
Paulus Aufmerksamkeit. Siehe z.B. Annot. in
2. Cor. 6, 8, ASD VI, 8, p. 390, ll. 6370
(dazu: p. 391, n.ll. 6370).
359 Scholiastes epistolas Pelagius, Comm. in
Col. 2, 14, Souter II, p. 460, ll. 1618 = Migne
PL Suppl. I, 1339 (361 haec congregata: haec
condita v.l.; 362 Iuda: Iudae v.l.; scriptum est:
scriptum v.l.; stilo ferreo om.; stilo ferreo v.l.).
Er. folgt der Lesart der Vg. cf. unten n.l. 361
bzw. 362.
360
LB
360
890
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
361
374 adducat Siehe oben n.l. 371, auch Aug.
Contra Faust. XVI, 29, CSEL 25, p. 474, ll.
2324; p. 475, ll. 2122.
376 interpretatur Aug. Contra Faust. XVI, 29,
CSEL 25, p. 474, ll. 2426: quod enim dicit
exuisse se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus etc.
377 refert Aug. De peccatorum meritis et remissione I, 27, 47, CSEL 60, p. 46, ll. 1415.
378 Hilarius Hil. Trin. IX, 10, CCSL 62A, p.
380, ll. 46 (380 de medio: e medio v.l.; carne:
carnem v.l.). In Er.' Hil.Ausgabe von 1523 ad
loc.: e medio und carnem (p. 158).
381382 repetit explicando Cf. Hil. Trin. loc.
cit, p. 381, l. 14: mortis lege carne se spolians,
potestates ostentui reddens.
382 scholiastae Pelagius, Comm. in Col. 2, 15,
Souter II, p. 461, ll. 12 = Migne PL Suppl. I,
1340: Exuens principatus et potestates. Vt
per mortem destrueret eum qui habebat mortis imperium se offerendo pro eis etc.
383 Videntur seipsum Vgl. Col. 3, 9: pekdusmenoi tn palain nqrwpon. Siehe
Annot. in Col. 3, 9, l. 621: [pekdusmenoi]
Alludit ad id quod ante dixit Christum exuta
carne vicisse (d.h. unsere Stelle).
386 Theophylactus Theophyl. Expos. ad Col. 2,
15, Migne PG 124, 1244C: peid atv
nqrwpov genmenov, sper labn exe toto
at t nqrwpov enai pezedsato tn
labn, toutstin, ljptov erqj tav rxav
ka tav zousaiv.
387389 Et traduxit Im Nov. Test. BE:
expoliatosque principatus ac potestates
ostentauit; Er. hat pekdusmenov nicht, wie
er das Verb im vorliegenden Zusatz E interpretiert, (l. 388 Christus abiecit) im Nov.
Test. E bertragen.
389392 Hic proponere Hic ist der interpres
der Vg. In den heutigen Ausgaben steht
sowohl Mt 1, 19, als auch Col. 2, 15: deigmathw (Mt. 1, 19, paradeigmatsai v.l.).
Nach Bauer s.v. deigmathw: blossstellen, der
allgemeinen Verachtung preisgeben (Mt. 1,
19) zum Spott machen (Col. 2, 15).
394 Thomas Thomas Aquinas, Super Col. lect.
161, vol. II, p. 147. Er. krzt Thomas' Text,
gibt aber das Wesentliche des Textes wieder.
396 Origenes Orig. Hom. in Ex. 4, 7, GCS 29,
Origenes Werke 6, p. 180, ll. 34 (398 traduxisse dicitur).
399 Confidenter palam Nov. Test.: palam. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 607, n. 153.
399 En parrjsa So auch die heutigen Ausgaben.
399 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
15, CSEL 81, 3, p. 184, l. 18 (in auctoritate).
362
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
LB 891
424
Origenes in Iesum Naue, homilia octaua legit traduxit libere triumphans. [A] Est
autem parrjsa, quum quis palam audet praesertim in loquendo, quanquam
Paulus aliquoties vsurpat ad alia. Pa l a m t r i u m p h a n s . Illud obiter admonendum spolians et triumphans et caetera participia hoc loco praeteriti temporis esse.
[B] Tr i u m p h a n s i l l o s i n s e m e t i p s o. Origenis interpres homilia in Iesum
Naue octaua indicat in nonnullis codicibus legi in semetipso. Caeterum in Graecis haberi scriptum in ligno. At hodie consentiunt hoc sane loco Graecorum
exemplaria cum nostris. [C] Sunt quos vrget hic scrupulus, satisne Latine dicatur
triumphans illos. Certe triumphatas gentes dixit Vergilius. [E] Nec is loquutionis
color rarus est apud historiographos. Triumphare foeminam rarius est, licet
reperiatur apud Trebellium Pollionem. [C] In s e i p s o. En at accipi potest
per seipsum, hoc est suis ipsius praesidiis.
[16] [D] Iu d i c e t i n c i b o a u t i n p o t u . Est iocunda vocum affinitas in
Graecis, quam interpres non affectauit. En brsei n psei, dicere poteris in
esculentis aut poculentis. Habet enim hoc schema praeter iucunditatem et
contemptus et fastidii significationem. Quod genus est illud quotidianarum
harum formarum. Quid ad haec dicent isti, qui nulla ex re magis iudicant proximum quam ex cibo et potu et veste? [A] Ne o m e n i a e . Noumjnav, id est nouilunii, a nov, nouus, et mev, mjnv, luna [B] siue mensis. Siquidem Graeci non
a calendis, sed ab initio nouae lunae mensem auspicantur.
[17] [C] Qu a e s u n t v m b r a f u t u ro r u m . Augustinus Aduersus Faustum libro sexto in libris manu descriptis citat, quod est vmbra. Fortassis aliquis
Graece semiperitus mutauit in putans articulum pluratiuum non conuenire
verbo singularis numeri st. | [A] C o r p u s a u t e m C h r i s t i . Graeca scholia,
[D] nominatim autem Theophylactus, [A] indicant hunc locum bifariam legi.
404419 Triumphans illos in semetipso auspicantur E: ordo lemmatum in BD: In seipso
[410 om. B]; Neomeniae [417]; Triumphans
illos in semetipso [404]; Iudicet in cibo aut in
potu [412, om. B C].
404 Origenis D E: Origenes B C.
417418 Neomeniae luna inter lemma Corpus autem Christi [post accommodatior 430]
et lemma Nemo vos seducat [440] posuit A.
417 noumjnav BE: nooumenav A.
420439 Quae sunt vmbra futurorum quinquagesima nona E: ordo lemmatum in C D:
363
417 Neomeniae Nov. Test.: nouilunii. Dazu:
ASD VI, 3, p. 607, n. 163 und Souter, Glossary
s.v. nouilunium.
417 Noumjnav (neomjnav N27: noumjnav Tischendorf). Zum Begriff neomjna: ThWNT 4, pp.
641645 (Gerhard Delling), bes. p. 644, l. 27
sqq. (im NT ist neomjna ein Hapaxlegomnon).
418 mev Mev ist die ionische Form des Ausdrucks mn, mjnv, dazu: Schwyzer I, p. 279,
p. 515, n. 5.
418419 Siquidem auspicantur Siehe Adag.
484 (Ad Graecas Calendas), ASD II, 1, p. 555
sq. ll. 851853: Ad Graecas Calendas pro nunquam. Propterea quod Graeci non habent
Calendas more Latinorum, sed noumjnav, id
est nouilunia. Atque ad lunae recursus Graeci
soluebant vsuras.
420 Quae futurorum Nov. Test.: quae sunt
vmbra rerum futurarum.
420 Augustinus Aug. Contra Faust. VI, 2, CSEL
25, p. 286, l. 11: dicit: quod est vmbra futurorum.
421 libris manu descriptis Er. benutzte eine Hs.
von Augustinus' Contra Faust. cf. ASD VI, 8,
p. 241, n.ll. 469470 zu 1. Cor. 12, 10.
421423 Fortassis st Es gibt in der Tat die
v.l. (in N27 und bei Tischendorf vermerkt).
Auch die v.l. quod fr quae ist bei WordsworthWhite ad loc. belegt.
423 Corpus autem Christi So auch Vg. und Nov.
Test.
423 Graeca scholia Siehe Ps.Oecumenius Comm.
in Col. 2, 1718, Migne PG 119, 37C. Nach der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 287v: t d sma
to Xristo o mn otwv sthousi t d
sma to Xristo toutstin lqeia p
Xristo ggonen o d t sma to Xristo
mjdev mv katabrabeutw. katabrabeuqnai
gr stin tan par trw mn nkj par
trw d t brabeon.
424 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
17, Migne PG 124, 1248A: O mn ev t Xristo sthousi telean, n t legmenon. T
mn Palai ski esi t d sma, toutstin
lqeia, Xristo O d sunptousi tov
fezv, na nomen otw T d sma Xristo, toutstin, mv, mjdev katabrabeutw,
toutstin, pjreahtw. Nach Personas bersetzung: Nonnulli corpus hoc autem
Christi dicunt in eoque et contextum terminant orationis, perinde sic Paulus sentiat:
vetera quidem omnia pro vmbra sunt, corpus
autem Christi, Christi veritas est Alii vero
in vnum contextum hec nectunt, vt ita intelligamus, corpus autem Christi, hoc est nos
qui Christi corpus sumus, nemo seducat, hoc
est palma emerita fraudet (fo clxiv).
364
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
Primum ita: illa sunt vmbra, sed corpus ipsum, hoc est veritas, est Christi, t d
sma to Xristo. Rursum ita: corpus Christi, nemo vos decipiat, vt referas
corpus ad fideles, qui sunt membra Christi, vt sit sensus vos autem qui estis corpus Christi, nemo deuertat a praemio quod coepistis promereri credendo in
illum. [B] Atque hic sensus probatur Augustino in epistola ad Paulinum. [A] Sed
prior lectio mihi videtur accommodatior, [B] vtpote minus coacta. Ambrosius
videtur tertium quendam sensum arripere quasi vmbra et corpus vtrunque referatur ad ea quae praecesserunt, cibus, potus, festum, neomeniae, sabbata, haec
omnia erant vmbra futurorum, sed eadem corpus Christi. Sic enim infert: Haec
autem omnia sunt corpus Christi, quia elementorum per effectus sunt vocabula. Sed
[D] apostolus [B] mea sententia corpus Christi vocat illa, quod quicquid illis
adumbrabatur, id in Christo sit exhibitum, vt iam illa sint negligenda. Quum
abest ipsum corpus, vmbris vtcunque pascimur; quum adest, offendit etiam
vmbra. Atque hunc, [D] vt dixi [B], sensum sequitur Augustinus in epistola ad
Paulinum quinquagesima nona.
[18] [A] Ne m o vo s s e d u c a t . Katabrabeutw, id est in brabiis aut praemiis fraudet. Sic enim interpretatur Hieronymus in quaestionibus ad Algasiam,
quaestione decima: Nemo aduersum vos brabium accipiat. Quum enim in certamine positus iniquitate agonothetae vel insidiis magistrorum brabium et debitam sibi
palmam perdit, katabrabeesqai dicitur. Idque verbi videri vult peculiare Cilicum, in qua prouincia Paulus natus et educatus fuit. Graecanica scholia admonent katabrabeein dici, quoties penes alium est victoria, penes alium praemium.
Ambrosius legit, nemo vos deuincat. [E] Augustinus epistola quinquagesima nona,
conuincat. [A] Ex his satis liquet, quantum absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioquin eruditi, in hoc loco sententia [B] quam in prima recensuit aeditione.
[A] Verum hunc in errorem induxit Valla, qui putat katabrabeein esse ad bra427429 vt sit sensus in illum post ostentare
[451] Vulgarius indicat hunc locum a nonnullis
ita distingui t d sma to xristo mjdev mv
katabrabeutw [Vulgarius katabrabeutw
365
sed vocabant aliqui ad huiusmodi cultus,
obseruationes, religiones aut verius superstitiones quasi qui ita colerent, acciperent
brauium, non intelligentes caput esse
Christum et brauia proponentem et victoribus praemia distribuentem. Paulus: mjdev
mv katabrabeutw (fo 185v). Er. kritisierte Faber in seiner Apolog. ad Fabr. Stap.
ASD IX, 3, p. 184, ll. 24112435, cf. ll.
24112420: In epistola ad Colossenses,
capitulo secundo, indicaram te lapsum in
verbo katabrabeutw, quumque rem Hieronymi et Graecanicorum scholiorum,
postremo et Ambrosii autoritate demonstrassem, subiicio: ex his satis liquet quantum
absit a vero Iacobi Stapulensis, hominis alioqui eruditi, hoc in loco sententia [ll.
448449] Quin vltro excuso lapsum
tuum addens: verum hunc in errorem
induxit Valla qui putat katabrabeein esse
ad brabium euocare siue brabium ostentare
[ll. 450451]. Et tamen ne sic quidem
admonitus putasti locum hunc mutandum,
etiamnum legitur in tua translatione: nullus
vos ad brabium vocet volens.
449 quam aeditione In der examinatio zur
Stelle der zweiten Ausgabe der S. Pauli epistolae xiv (Paris, 1516/ 1517) hat Faber Einiges
hinzugefgt, ohne seine bersetzung der
betreffenden Stelle zu ndern (cf. Apolog ad
Fabr. Stap. ASD IX, 3, p. 184, ll. 24182420
[Et tamen ne volens] in der vorangehenden Anm. angefhrt). Siehe ferner loc. cit.
p. 184, ll. 24202424: Adhuc mordicus
tenes [cf. Adag. 322] tuam coactissimam
enarrationem ab omnium veterum interpretatione dissentientem. Tantum addis in
examinatione: nemo vos brabio frustret aut
nemo vos ad brabium vocet. Sunt enim qui
vocabulum katabrabeutw hic positum hoc
potius significare putant, iuxta quorum intelligentiam interpretati sumus (dieser Zusatz
steht in Fabers Ausgabe S. Pauli epistolae
xiv, Paris 1516/1517, fo 177v, Angabe nach
Steenbeek, p. 185, n.ll. 24212424). Er.
bezieht sich aber an der vorliegenden Stelle
der Annot. nicht auf die zweite Ausgabe
Fabers, sondern auf die erste aus dem Jahre
1512.
450451 Verum ostentare Er. meint, Faber
sei auf Abwege gebracht worden von Valla,
der katabrabew fehlerhaft interpretiert.
Dazu: Apolog. ad Fabr. Stap. ASD IX, 3,
p. 184, ll. 24162418 (Quin vltro ostentare, cf. oben n.l. 448). Die betreffende
Stelle der Annot. Vallas ist oben n.l. 440
angefhrt.
366
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
bium euocare siue brabium ostentare. Fortasse leuiculum, sed tamen obiter
admonendum illud: Brabium dicendum esse Latinis, non brauium, hoc est per
b, secundam literam, non per u, deinde penultima acuta aut circunflexa, quemadmodum est apud Graecos, brabeon, brabium siue brabeum. Qui de Graecarum vocum etymologiis conscripserunt, existimant brabeon dictum a bdov
mutatis ac transpositis literulis aliquot, quod est virga siue sceptrum; vnde qui
regalia sceptra gestant brabeutae dicti sunt, quod horum partes essent in certaminibus praemium addicere qui vicisset, ne quis inter certantes oriretur tumultus. Atque id propemodum indicat Martialis in praefatione quadam, quum ait
contra retiarium ferula. Sunt qui putant palmeam virgulam tradi solitam victori,
victoriae symbolum, eamque virgam brabeum appellari. Vnde katabrabeein est
intercipere praemium, non euocare ad praemium. [B] Hesychius indicat idem
pollere parabrabeein. [E] Nec hoc verbum esse Cilicum ostendit Aristoteles
libro Rhetoricn primo, quum ait, ka ti dikaou brabeutv stin dikastv, id
est quod iusti brabeuta est causarum forensium iudex. Aristoteles enim nihil
habet barbaricum, sed purus et Atticus est. [A] Porro quod addit qlwn, non
opponitur inuito aut nolenti, sed idem pollet ac si dicas studio siue data opera,
vt intelligerent illos maliciose insidiari Colossensibus. [B] Quanquam Augustinus
in epistola ad Paulinum participium volens non accommodat ad verbum seducat,
sed ad id quod sequitur in humilitate. Volens in humilitate, quasi dicas affectator
humilitatis, quemadmodum dicimus qeldoulov. [E] Ad eundem modum distinguunt Graeci. [B] Ex Ambrosio colligitur eos studio per humilitatem deiicere
voluisse animos hominum, ne sese erigerent ad coelestia. Nec abhorret hinc
Theophylactus separans participium volens a superioribus et interpretans pseudapostolos angelos quosdam colendos ingerere, quo per hos patefieret hominibus
aditus ad Patrem, alioquin inaccessum. Paulus autem nescio quid supra angelos
spirat Christo fretus. [A] In h u m i l i t a t e . En tapeinofrosnj, quod refertur
ad animi modestiam. Vnde Ambrosius ita reddidit in humilitate animi, distin451 ostentare. BE: ostentare Vulgarius indicat
hunc locum a nonnullis ita distingui t d sma
to xristo mjdev mv katabrabeutw. Vt sit
sensus, vos autem qui estis corpus Christi,
nemo deuertat, a praemio, quod coepistis promereri credendo in illum [cf. supra app. crit.
427429]. Mihi non probatur haec distinctio A.
367
471 qeldoulov Eqeldoulov bedeutet freiwillig
dienend, sich unterwerfend (nach Pape, cf.
Plat. Rep. VIII, 562d). Siehe auch Bauer s.v.
qelo 2.: etwas sein oder tun wollen, was
man in Wahrheit nicht ist oder kann.
472 Graeci Er. knnte Chrys. meinen: In Col.
hom. 7, 1, Migne PG 62, 344: Katabrabeutw, tte rxetai Qlwn, fjsn, n tapeinofrosnj ktl.
472 Ambrosio Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 716: Quod superius sub nomine filosofiae cauendum monuit,
nunc apertius docet obseruandum ab his, qui
terrenae sapientiae studentes haec colenda
adserunt, quae obtutibus adiacent vel apparent, vt horum culturis detentae animae sub
firmamento obligatae teneantur, ne se supra
firmamentum tendant ad superiores caelos ad
deum omnium adorandum. Quod opera efficitur inimici, vt semper animas super terram
humiliatas detineat, vbi se scit semper de caelis deiectum futurum iusto iudicio dei, religionem simulans, cum sit maximum sacrilegium.
474 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
18, Migne PG 124, 1248B: Das Lemma lautet
folgendermassen: Qlwn n tapeinofrosnj
ktl. Theophyl. hat also qlwn vom vorangehenden Text getrennt (wie Er. sagt); 1248C:
Qlousin mv katabrabeein di tapeinofrosnjv dokosjv elogteron, fasn,
sti lgein, ti o ggeloi porgjsan t metra prosagwg. Ek totou d esgon tn
tn gglwn qrjskean, ka peiqon tov felestrouv totoiv prosxein, v seswksin
mv. Nach Personas bersetzung, [Lemma]:
Volens in humilitate etc.; Volunt quidem
vmbratili quadam et apparenti humilitate vos
et fraudando et temptando aggredi
inquiunt rationi magis est consentaneum
angelos dicere hoc deducendi ministerio
fungi, sic et angelorum haud dubie et cultum
inducebant et religionem profitebantur suadebantque minus peritis vt illis intenderent et
ad patrem adeundum ducibus vterentur, qui
nobis attulissent salutem (fo clxiv).
477 In humilitate Nov. Test.: per humilitatem
[in humilitate A]. Wie fters ist n (Vg. in)
durch per von Er. bersetzt. Dazu: ASD VI,
3, p. 28, n. 171 zu Rom. 1, 17.
477 En tapeinofrosnj So auch die heutigen
Ausgaben.
478 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 12.
478479 distinguens dicitur Cf. Bauer s.v.
tapenwsiv 2.: die Niedrigkeit, die Erniedrigung als Zustand.
368
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
LB 892
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
369
490 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 23.
491 Hesychius Hesych. mbatesai 2286: mbatesai t katxein ka karposqai xwron
okan lon tn klron [Ios. 19, 49], (Latte,
vol. I, p. 75).
493 Hieronymi Siehe oben n.l. 488.
494 mbdev Der Ausdruck mbv meint den
Mnnerschuh (zum gewhnlichen Gebrauch),
aber auch die auf der Bhne von den Tragden
getragene elegantere Art derselben wurden
mbdev genannt (nach Passow s.v.). Die mbv
und der kqornov sind teilweise synonym
(siehe LiddellScott s.v. mbv 2.).
495 Augustinus Aug. Epist. 149, 28, CSEL 44, p.
374, ll. 811: Nemo ergo vos, inquit, conuincat volens videri humilis corde in cultura
angelorum quae non vidit inculcans vel, sicut
quidam codices habent, quae vidit inculcans.
497 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 2, cf. oben ll. 490491.
498 Augustinus Aug. Epist. 149, 28, CSEL 44, p.
374, ll. 818, cf. bes. ll. 1718: quia ei contigit
quorundam sacrorum videre secreta (Er.
interpretiert quorundam sacrorum secreta
als sacrificia).
501 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, ll. 79: quod superius
sub nomine filosofiae cauendum monuit,
nunc apertius docet obseruandum ab his, qui
terrenae sapientiae studentes etc.; ll. 1618:
inflantur enim motum peruidentes stellarum, quas angelos vocant superstitione
humana.
502 Sensu suae carnis Nov. Test.: a mente carnis
suae (sensu carnis suae; zu sensu suae carnis:
ASD VI, 3, p. 607, n. 187). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 607, n. 186,7.
502 Up to nov So auch die heutigen Ausgaben (siehe app. crit. n.l. 502: in A: p, cf.
ASD VI, 3, p. 607, n. 186).
503 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 3: inflatus mente carnis suae (mens fr nov, a fehlt, auch in Er.'
Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 973B). Es
geht Er. vermutlich nur um mens statt sensus.
504 Crescit in augmentum Nov. Test.: augescit
augmento.
504 Azei tn azjsin So auch die heutigen
Ausgaben.
504505 Graeca augmentum Es handelt sich
um eine figura etymologica. Dazu:
BlassDebrunner 1531,2. Vgl. Rummel,
Annotations, p. 102. Er. versucht, die figura in
seiner bersetzung beizubehalten.
370
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
[20] Ab e l e m e n t i s h u i u s m u n d i . Huius redundat, tantum est ab elementis mundi. Mundum enim vocat quicquid videtur. Qu i d a d h u c t a n q u a m . Adhuc redundat. Nec additur apud Ambrosium. T v; id est cur tanquam? et caetera. Vi u e n t e s m u n d o. In mundo est Graece, et ita legit
Ambrosius. De c e r n i t i s . Dogmathesqe, id est decernimini. Quanquam nec
illud decernimini explicat id quod sensit Paulus. Intelligit enim eos decretis et
constitutionibus hominum duci veluti subiectos; et hoc vocat dogmathesqai, id
est dogmatizari. Dogma enim Graece decretum est, quod Paulus fere in malam
accipit partem pro legibus quae non Dei, sed hominum arbitrio praescribuntur,
quemadmodum paulo superius. Vnde et decreta pontificum vocamus distinguentes a lege diuina. [D] Iam enim illa praecepta de delectu ciborum, de obseruatione dierum, de sacrificiis, hominum esse coeperunt, postea quam apud
Deum euanuerant. [A] Graecanica scholia admonent Paulum non dixisse dogmathete, hoc est decreta facitis, sed dogmathesqe, id est decretis oneramini.
[B] Annotauit idem Theophylactus, licet interpres Latinus longe diuersam sententiam extulerit. Graeca sic habent: Ora d ka pv rma atov diakwmwde
dogmathesqe epn. Wv gr paida rtimaq kqjsqe, fjsn, dogmatihmenoi
ka nouqetomenoi, t de poien. Ea sic reddidit interpres: Aduerte autem quam eos
stultitiae arguat vituperetque: Quum decernitis, inquit, perinde dicat nec secus ac
pueri per lusum solent, dicaciores vos agitis, qui pridie nati et nuper instructi sint, in
consessum enim venistis, vt sententias de dogmate proferatis sanciatisque quid factu sit
necessarium, quum Graeci sermonis haec sit sententia: Quin et illud vide, vt illos
tacite taxat dicendo dogmathesqe. Siquidem vt pueri, inquit, qui nuper discere
coeperunt, sedetis vobisque praeitur ac praescribitur, quid facto sit opus. Haec
admonui, lector, vt intelligas quid sit interpreti peregrini sermonis fidere. [A]
Proinde nec hoc loco probo Iacobi Fabri sententiam, qui vertit decreta quaeritis.
Interpres vulgatus et Ambrosius legisse videntur dogmathete. [D] Idem legisse
512 vocat AD: notat E.
513 dogmatizari BE: dogmatiari A.
371
vnde nunc inter Christianos tot praecepta de
ciborum generibus? vnde tanta in his obseruandis superstitio, vt pene nulla ex re magis
iudicemur?, cf. pp. 195197, n.ll. 690692
zur Stelle. Siehe auch n.ll. 513515 zu Eph. 2,
15.
518 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in Col. 2, 20, Migne PG 119, 40D, nach Er.'
Hs. AN III 11 (cod. 2817): o gr epen dogmathete, ll dogmathesqe v n tzei
maqjtn kaqjmnwn ka t doi poien nomoqetoumnwn (fo 288r).
520 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
20, Migne PG 124, 1249C. Er. konnte vor der
Drucklegung der zweiten Ausgabe, die Mrz
1519 erschien, den griechischen Theophyl.
Text des Basler Dominikanerklosters heranziehen, als er sich Sommer 1518 in Basel aufhielt. Man findet jedoch wenige griechische
Zustze aus Theophyl. in der Ausgabe B: Er.
lebte nach dem Erscheinen der ersten Ausgabe meistenteils in den sdlichen Niederlanden, wo er nur ber Personas lateinische
bersetzung des Theophyl.Kommentars
verfgen konnte.
523527 Aduerte necessarium Siehe die von
mir herangezogene Ausgabe der bersetzung
Personas des Theophyl.Kommentars von 1519
(Paris, Jean Petit), fo clxiir.
529530 Haec fidere Er. sagt hier implizite,
dass auch die Vg.bersetzung des NT unzuverlssig ist, dass demnach seine Bereinigungsarbeit des Vg.Textes nicht nur gerechtfertigt, sondern auch notwendig ist. Schon
vor der Erscheinung der ersten Ausgabe
verteidigt er diese Ansicht in Ep. 337 an Martinus Dorpius, ll. 713892, cf. bes. ll.
730735: At illud ipsa res clamitat, et vel
caeco, quod aiunt, potest esse perspicuum
[cf. Adag. 793], sepe vel ob imperitiam interpretis [Hervorhebung von mir] vel ob oscitantiam Graeca male reddita esse, sepe germanam ac veram lectionem ab indoctis
librariis fuisse deprauatam, id quod cotidie
videmus accidere, aliquoties mutatam a
semidoctis parum attentis.
531 Iacobi Fabri Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv (1512). Siehe Fabers bersetzung dieser Stelle, fo 44r: dogmata [!] quaeritis, und
seine examinatio zur Stelle: Vulgata aeditio.
Quid adhuc tanquam viuentes in mundo
decernitis? Dici potest: dogmatizatis, dogmatis insudatis, dogmata quaeritis aut quippiam tale (fo 185v).
532 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
20, CSEL 81, 3, p. 190, l. 3 (decernitis wie in
der Vg.).
372
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
contrectaueritis. Graece sunt haec omnia singularis numeri, m cj, mjd gesj, mjd qgjv (Garin, p. 880, col. 1).
539 m qgjv So auch die heutigen Ausgaben.
541 quam referunt Es handelt sich hier um
eine gewisse Art sermocinatio (dazu: Lausberg 820825): Fingierte Aussprche,
durch die Paulus seine Gegner charakterisiert,
cf. Quint. Inst. IX, 2, 58: Imitatio morum
alienorum, quae qopoia vel, vt alii malunt,
mmjsiv dicitur. Im Eccles. III, ASD V, 5, p.
144, ll. 804805, redet Er. von notatio:
Notatio quae Graecis qopoia dicitur, quoniam mores et ingenium cuiusque suis depingit coloribus [cf. Adag. 306 Tuis te pingam
coloribus], cf. ASD V, 5, p. 145, n.l. 804. Er.
wird wohl dieses Phnomen meinen.
541548 Sic consulentes Er. zieht einen Vergleich zwischen den Pseudoapostoli,
Gegnern von Paulus, und den kirchlichen
Machthabern seiner eigenen Zeit, die viele
Anordnungen und allerlei Satzungen durchfhren, damit sie die Herrschaft ber die
Menschen ausben.
549 supercilium Cf. Adag. 749 (Attollere supercilium, ponere supercilium), ASD II, 2, p.
272, ll. 811813: Inde prouerbio attolli supercilium dicimus arrogantiam significantes,
adduci supercilium fastidium indicantes. Cf.
auch Adag. 2471 (Contrahere supercilium.
Inflare buccas), ASD II, 5, p. 332.
550 Augustinus Aug. Epist. 149 (der alten Numerierung nach 59), 29, CSEL 44, p. 375, ll.
616, cf. bes. ll. 610: His dictis inserit verba
eorum, qui decernunt de hoc mundo per has
obseruationes quasi rationabiles affectata
vanitate humilitatis inflati: Ne tetigeris, ne
gustaueris, ne adtaminaueris. Recolamus,
quod dictum est superius, vt hoc intellegamus. Non vult enim eos in his obseruationibus iudicari etc.
551 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
21, CSEL 81, 3, p. 191, ll. 46: prohibet omni
genere ab spe mundanorum, quia inanis est,
ne colant, ne adsentiant, ne cogitent, quia
quae promittunt corruptionis sunt.
553 Idem Ambrosius, Expos. Ps. 118, 14, 37, CSEL
62, p. 323, ll. 310, cf. bes. ll. 610: Et ideo clamabat apostolus: ne adtaminaueritis, ne gustaueritis quae sunt omnia ad corruptelam ipso
vsu. Noli ergo adtaminare luxuriam, et illa te
contaminare non poterit; noli gustare auaritiae
corruptelam, et eris immunis a laqueo.
554 sermone decimo octauo Er. muss sich irren:
Auch in seiner eigenen Ambrosiusausgabe
(1527) handelt es sich um sermo xiv, cf. tomus
IV, p. 523B.
554 Rursus Ambrosius, De Abraham I, 6, 55,
CSEL 32, p. 538, l. 23 p. 539, l. 4, bes. l. 23
l. 2: Ne tetigeritis, inquit apostolus, ne adtaminaueritis, ne gustaueritis quae sunt omnia ad
corruptelam. Fuge ergo Sodomam, relinque
ocius, desere elementa huius mundi, ne te
inminentia inuoluant pericula.
554555 libro secundo Siehe die vorangehende
Anm. Auch in Er.' Ambrosiusausgabe von
1527 steht die gemeinte Stelle in Buch I, cf.
tomus IV, p. 185B.
555 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 19, 10,
CCSL I, p. 723, l. 11: ne attigeris, ne gustaueris. Tert. interpretiert die Stelle in derselben
Weise wie Er., cf. ll. 910: Si autem et aliquos taxat, qui ex visionibus angelicis dicebant cibis abstinendum etc.
373
556 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 2,
21, Migne PG 124, 1249CD: M cj, mjd
gesj, mjd qgjv Ka lljn paratrjsin
atn tn tn brwmtwn, Ioudakn mllon,
sper n tn mern, Elljnik. Tn tfon
d tn dogmatistn katastllwn, fjsn, ti
o megla tin tat stin, ll ev fqorn
katalgei tov xrwmnoiv. Nach Personas
bersetzung. [Lemma]: Ne tetigeritis neque
gustaueritis nec contrectaueritis etc.; Vel
aliam quandam istorum producit superuacaneam obseruationem quod ab escis nonnullis
Iudeorum more abstineant et caueant gentium ritu dies ac tempora. Verum vt quorundam deprimat insolentiam, qui noua quedam
decernunt decreta, sic inquit, neque enim
magni hec fieri debent que ad corruptionem
vtentibus rediguntur (fo clxiir).
557 Chrysostomo Chrys. In Col. hom. 7, 2, Migne
PG 62, 345: Ka ra pv atov kwmwde, M
qgjv, m cj, m gesj, v meglwn tinn
pexomnouv Olon nqrpinon t dgma
st, fjsn.
557 Glossa Ordinaria An der Stelle Ne tetigeritis contrectaueritis steht interliner: [Ne
tetigeritis] vt cadauer, vel locum in quo sedit
mulier menstruata [ne gustaueritis] vt porcum vel pisces non habentes squamas (nach
Lv. 5, 2; 15, 1923; Dt. 14, 10, cf. Hier. Epist.
121, 10, 17, CSEL 56/ 1, p. 47, ll. 1519); in
margine: [omnia] Si quis vtitur eis iudaico
ritu, vt ab his abstineat illis vtatur, credens
inde iustificari: ducunt in mortem. Ista dico
iam existentia secundum praeceptum et doctrinas hominum, non dei. Postquam enim
veritas venit, iam non haec deus praecipit
(nach der ed. pr. Strassburg, 14801481).
558 Ipso vsu Vg.: quae sunt omnia in interitu
ipso vsu; Nov. Test.: quae omnia ipso pereunt abusu. Die vorliegende Frage: soll man
entweder vsu oder abusu bersetzen, bespricht Er. in der Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 885892, anlsslich der
Kritik von Stunica. In den Annot. in 1. Cor. 7,
31, ASD VI, 8, pp. 136138, ll. 646656,
behandelt Er. eine hnliche Sache, nml. die
Bedeutungen von vtor bzw. abutor.
558 T poxrsei So auch die heutigen Ausgaben.
558 T abusu Er. versucht, die Prposition
po(xrsei) wiederzugeben, cf. ASD VI, 3, p.
609, n. 221. Siehe Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
ASD IX, 2, p. 218, ll. 885887: Graece est
poxrsei, quod ad verbum sonat abusu,
quemadmodum nos vertimus. Stunica putat
pxrjsin accipi posse pro xrsei. Nec id
sane negauimus, nec taxuimus interpretem.
374
559
560
561
LB 893
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
375
15, 4, ASD VI, 5, p. 236, ll. 8789: Caeterum
honora Graece est tma, quod significat
honorem habe. Verum secundum consuetudinem sermonis scripturarum magis pertinet
ad subsidium quam ad honorem; Annot. in
Rom. 12, 10, LB VI, 631D: Caeterum honorem vocat subsidium; Annot. in 1. Tim. 5, 17,
LB VI, 942D: Et honorem subsidium significat quemadmodum non vno in loco
annotauit et diuus Hieronymus. Siehe z.B.
Hier. Epist. 123, 5, 69, CSEL 56/ 1, p. 77, l. 16
p. 79, l. 7, bes. p. 78, ll. 35: honor autem
inpraesentiarum vel pro elemosyna vel pro
munere accipitur, vt est illud: presbyteri
duplici honore digni habeantur (1. Tim. 5,
17. Siehe unten n.ll. 575576). Anders
ThWNT 8, p. 178, ll. 718: Fr tim in Col. 2,
23 wird die Bedeutung Ehre, Wert angenommen; laut Schneider, p. 178, l. 2 sqq. ist
die Auslegung von 1. Tim. 5, 17 umstritten
(siehe ThWNT 8 s.v. tim, pp. 175180,
Johannes Schneider).
575 alibi 1. Tim. 5, 3: viduas honora quae vere
viduae sunt.
575576 Qui habeantur 1. Tim. 5, 17.
576 In superstitione Nov. Test.: per superstitionem [in superstitione A]. Zu in durch per
ersetzt (sehr oft im Nov. Test.): ASD VI, 3, p.
28, n. 171 zu Rom. 1, 17.
576 En qeloqrjskea (qeloqrjska: qeloqrjskea v.l.). Zum Begriff qeloqrjska:
Bauer s.v. die selbstgemachte Religion, die
selbstgewhlte Frmmigkeitsbung; Blass
Debrunner 1183.
577 Hieronymo Hier. Epist. 121, 10, 22, CSEL 56/
1, p. 49, ll. 1920: Pro superstitione in
Graeco qeloqrjskea posita est, hoc est falsa
religio.
577 in eo loco Gemeint ist Annot. in Col. 2,
18, ll. 488489.
577578 Nam dicitur Siehe Bauer s.v. deisidaimona: in bonam partem die Gottesfurcht; in malam partem der Aberglaube; in
objektivem Sinne die Religion.
578 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 2,
23, CSEL 81, 3, p. 191, l. 13: simulatione religionis, so auch in Er.' Ambrosiusausgabe
(1527), tomus IV, p. 974D und Amerbach
1492, fo qr col. 1. Er. knnte Comm. in Col. 2,
18, CSEL 81, 3, p. 189, l. 2, meinen (in humilitate animi et superstitione). Siehe auch die
folgende Anm.
578 [app.] Er. meint Col. 2, 18. An dieser Stelle
steht religio fr qrjskea; an der vorliegenden ist qeloqrjska durch superstitio bersetzt. Er. hat diese Anm. ab Ausgabe B gestrichen.
376
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
quasi dicas spontanea religio, cum quis vltro sibi fingit religionem. Nam qrjskea, religio dicitur a Thracibus, apud quos Orpheus primus coepit nugari de
diis, vt modo dictum est, et qlw, volo. Idque probe quadrat in confictas ab
homunculis ceremonias. Et h u m i l i t a t e . [C] Tapeinofrosnj. [A] Diuus
Hieronymus hoc quoque verbum notat, tanquam improprie hoc loco vsurpatum,
quum alias virtutem sonare soleat, hic vitium, quo quis humilia sentit atque
terrena; et abiecti est animi, vt patiatur sese veluti bubalum duci naribus praeceptis hominum. No n a d p a rc e n d u m c o r p o r i . Ka feida smatov,
quod ad verbum sonat imparsimonia, hoc est quum quis non parcit alicui rei.
Nam fedomai, parco, et a particula est priuatiua. Ambrosius legit ad vexationem
corporis. [B] Atque eam lectionem indicat et Augustinus in epistola ad Paulinum,
cuius iam saepe meminimus. [A] Sentit enim de iis qui superstitiose lacerabant
aut mutilabant corpus suum, aut immoderatis ieiuniis conficiebant. Manent
huius rei nonnullae reliquiae hodieque apud Italos [D] in flagellatoribus, [A]
cuiusmodi multa commemorat Apuleius in Asino suo.
EX CAPITE TERTIO
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
377
378
608
609
610
LB 894
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
quam hoc loco Ambrosius non addit in filios diffidentiae. [D] Tantum legit propter quae venit [E] ira Dei. [B] Iam de forma sermonis huius Hebraica non semel
a nobis dictum est. |
[7] [A] In q u i b u s e t vo s . En ov. Sermo Graecus anceps est, quod articulus referri possit vel ad filios inobedientes, inter quos et Colossenses quondam
fuerant, vel ad vitia quae paulo ante commemorauit. Certe quod mox sequitur
quum viueretis in illis ad vitia pertinet.
[8] Tu r p e m s e r m o n e m . Asxrologan, id est turpiloquium.
[9] No l i t e m e n t i r i i n u i c e m . M cedesqe ev lllouv, id est ne
mentiamini alius aduersus alium. Quid enim est mentiri inuicem, quod vertit
interpres, nisi mentiri vicissim? [E] Verbo Graeco addidit accusandi casum. [A]
Ex p o l i a n t e s . A
pekdusmenoi, id est exuentes, id est postquam exuistis;
nam praeteriti temporis est. Vocem hanc interpres subinde vertit expoliantes. [E]
Alludit ad id quod ante dixit Christum exuta carne vicisse.
[10] [A] In a g n i t i o n e m De i . Dei redundat iuxta Graeca exemplaria.
Nec Ambrosius addit. [C] Nec addebatur in exemplari Donatiani. [D] Cum his
concordabat exemplar vtrunque Constantiense.
[11] [A] Ma s c u l u s e t f o e m i n a . Haec non inuenio apud Graecos. [D]
Nec attingit Theophylactus. [E] Chrysostomus ne legit quidem, sicuti nec
Ambrosius. [D] Sed huc videtur adscriptum ex epistolae ad Galatas capite tertio.
Suffragabatur et hic vterque codex Constantiensis. [A] Ge n t i l i s e t Iu d a e u s .
Elljn, id est Graecus, [B] pro quo vertit gentilis. [A] Ba r b a r u s . Post hanc
vocem Graeci omittunt coniunctionem et oratio fit ardentior. [B] Prius enim per
iuga coniunxit Iudaeum cum Graeco, circuncisionem cum praeputio, deinde
citra copulam, copulat barbarum cum Scytha, seruum cum libero. [A] Porro barbaro opposuit Scytham, non quod is barbarus non sit, sed quod prae hoc reliqui
barbari non sint barbari.
[12] Di l e c t i , v i s c e r a m i s e r i c o rd i a e . Dilecti hic participium est, non
nomen, gapjmnoi. Nec est misericordiae, sed oktirmn, id est miserationum,
616618 Nolite mentiri vicissim? inter lemma
Barbarus [post non sint barbari 634] et lemma
Dilecti viscera misericordiae [635] posuit A.
615 Turpem sermonem Nov. Test.: turpiloquentiam. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 612, n. 82.
615 Asxrologan turpiloquium Der Ausdruck turpiloquium ist von Souter, Glossary,
und LewisShort s.v. belegt (Tert.), turpiloquentia jedoch nicht (auch nicht in Hoven,
Lexique s.v.). Cf. ASD VI, 3, p. 612, n. 82.
616 Nolite inuicem Nov. Test.: Ne mentiamini alius aduersus alium. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 612, n. 91,2. Er. ersetzt noli(te)
mit Infinitiv fters durch ne mit Konjunktiv
verbunden. Dazu: ASD VI, 2, p. 61, n. 142 zu
Ioh. 5, 14.
616 M lllouv So auch die heutigen Ausgaben.
619 Expoliantes Nov. Test.: posteaquam exuistis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 612, n. 93 und
Valla, Annot. ad loc.: Expoliantes vos veterem
hominem Pro exuens solet interpres transferre expolians [cf. Col. 2, 15] pekdusmenoi
(Garin, p. 880, col 1). Auf die Bemerkung von
Stunica ad loc. hat Er. nur in der Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 218, ll. 894899,
nicht in den Annot. reagiert: Apekdusmenoi,
quod interpres vertit expoliantes, nos verteramus: postquam [Nov. Test.: posteaquam!] exuistis veterem hominem. Stunica docet expoliari et
eum cui detrahuntur vestimenta. Adducit
exemplum e Cicerone, qui expoliatum scripserit cui lictores detraxerant vestes. At Paulus
non loquitur hic de vestibus vi detractis, sed
sponte positis. Neque tamen diximus interpretem male vertisse. Siehe ASD IX, 2, p. 219 den
Kommentar ad loc. bes. n.l. 895.
619620 A
pekdusmenoi est Cf. Annot. in
Col. 2, 15, ll. 402403: Illud obiter admonendum spolians et triumphans et caetera participia hoc loco praeteriti temporis esse, cf.
n.ll. 402403 zu Col. 2, 15.
620 Vocem expoliantes Siehe Col. 2, 15 und
oben n.l. 619. Vgl. auch Col. 2, 11: n t
pekdsei; in expoliatione.
621 Alludit vicisse Cf. Annot. in Col. 2, 15,
l. 385 sqq.
622 In agnitionem Dei Nov. Test.: ad [in A]
agnitionem (in agnitionem: in agnitionem
dei v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD
VI, 3, p. 613, n. 103).
622 Dei exemplaria In den heutigen Ausgaben: ev pgnwsin. Eine etwaige v.l. (to)
qeo ist in N27 und bei Tischendorf berhaupt nicht im Apparat vermerkt (cf. ASD
VI, 3, p. 613, n. 103).
623 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
10, CSEL 81, 3, p. 195, l. 9.
623 exemplari Donatiani Dazu: n.l. 727 zu Gal.
3, 1; n.l. 645 zu Phil. 3, 21.
379
624 exemplar Constantiense Dazu: n.l. 632 zu
Eph. 6, 20 und n.ll. 189190 zu Phil. 2, 1.
625 Masculus et foemina Zu diesem Zusatz, der
nicht in den heutigen Ausgaben steht: WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3, p. 613,
n. 111. Die v.l. ni rsen ka qlu ist im Apparat N27 vermerkt.
626 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 3,
11, Migne PG 124, 1257C: Opou ok ni
Elljn ka Ioudaov ktl. (auf eine etwaige v.l.
ni rsen ka qlu wird in der Erluterung zur
Stelle nicht angespielt).
626 Chrysostomus Chrys. In Col. hom. 8, 2, Migne
PG 62, 353: Opou ok ni Elljn ka Ioudaov
ktl. (die v.l. ni rsen ka qlu kommt in der
Erluterung ad loc. nicht zur Sprache).
627 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
11, CSEL 81, 3, p. 195, ll. 1011.
627 Sed tertio Siehe Gal. 3, 28: non est
Iudaeus neque Graecus, non est seruus, neque
liber, non est masculus neque femina, dazu:
ASD VI, 3, p. 613, n. 111.
628 vterque Constantiensis Zu den beiden
von Er. benutzten codd. aus Konstanz: n.l.
624 zu Col. 3, 10.
628 Gentilis et Iudaeus Nov. Test.: Graecus et
Iudaeus. Zum Gebrauch von Elljn fr den
Heiden (d.h. nichtJude): ASD VI, 8, pp.
5355, n.l. 210 zu 1. Cor. 1, 23. Cf. Hier. Comm.
in Gal. II, 3, 2728, CCSL 77A, p. 102, ll. 3032
= Migne PL 26, 395AB: Pro Graeco gentilem
accipere debemus, quia Elljn, et Graecum et
Ethnicum vtrumque significat.
629 Barbarus Vg.: barbarus et Scytha; Nov.
Test.: barbarus, Scytha.
629630 Post coniunctionem In den heutigen
Ausgaben: brbarov, Skqjv (zu brbarov
ka Skqjv: WordsworthWhite ad loc.;
ASD VI, 3, p. 613, n. 113).
632634 Porro barbari Die Skythen gelten
als der Inbegriff der Barbarei. Siehe ASD II, 1,
p. 82, l. 659: Scytha asperior; Adag. 1235
(Scytharum oratio), ASD II, 3, p. 244, ll.
631632: Scytharum feritas apud Graecos in
prouerbium cessit, vt quicquid agreste, quicquid barbarum ac saeuum intelligi vellent, id
Scythicum appellarent, cf. die Einl. Anm. zu
Adag. 1235, p. 245.
635 Dilecti, viscera misericordiae Nov. Test.:
dilecti, viscera miserationum. Zur bersetzung miserationum (Pl.): ASD VI, 3, p. 613,
n. 124.
636637 Nec multitudinis In den heutigen
Ausgaben: splgxna oktirmo (oktirmn
v.l. bei Tischendorf vermerkt). Er. folgt (u.a.)
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 289v: oktirmn.
380
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
LB
895
659
660
numero multitudinis. Hu m i l i t a t e m . Tapeinofrosnjn, quod Ambrosius vertit humilitatem sensus. Nos modestiam maluimus. Nam modestia potius est [B]
quam Graeci vocant [A] tapeinofrosnjn. [D] Humilitas sensus magis in vitium
sonat quemadmodum abiectus animo. Etiamsi Graeca vox plus quiddam significat quam modestia. Modestus enim est qui non est arrogans, at tapeinfrwn, qui
minus sibi tribuit quam promeretur. [A] Mo d e s t i a m . Pratjta, id est mansuetudinem siue lenitatem. Pa t i e n t i a m . Makroquman, ad verbum longanimitatem [B] siue animi lenitatem aut animi moderationem, [D] qua quis non
facile prouocatur.
[14] [A] C h a r i t a t e m h a b e t e . Habete non reperio apud Graecos nec
apud Ambrosium, sed referendus est accusatiuus charitatem ad verbum superius
sitis induti. Qu o d e s t v i n c u l u m p e r f e c t i o n i s . Sndesmov teleitjtov, id
est vinculum integritatis. Respexit enim ad corpus, in quo spiritus colligat et
connectit omnia membra, alioqui dilapsura. Quanquam non me fugit plerosque
secus interpretari. Praeterea pax Dei est et apud Graecos et Ambrosium, non pax
Christi.
[15] Ex u l t e t . Brabeutw, id est praemii loco detur siue contingat aut
palmam ferat, hoc est ne iudicet ira in vobis aut inuidia aut superbia, sed pax
deferat palmam, vt is putet se vicisse, qui caeterarum rerum dispendio pacem
conseruauerit; nam haec demum est pax Dei. Alioqui pax mundi ex vindicta
nascitur. In hanc ferme sententiam interpretatur Theophylactus. Iam vero |
quorsum attinet recensere, quid in hunc locum commentati sint theologi
recentiores sequuti verbum exultandi? In q u a . In quam, ev n, siue ad
quam. Et g r a t i e s t o t e . Ka exristoi gnesqe. Superius admonuimus ex
639 tapeinofrosnjn BE: tapeinofrosnj A.
642 minus sibi E: sibi minus D.
643 ad verbum BE: id est A.
648 Quod E: Quae AD.
650 plerosque D E: omnes AC.
651652 Praeterea pax Christi inter exultandi
381
[Adag. 48, Tota erras via]. Vgl. Valla, Annot.
ad loc.: Et pax dei exultet in cordibus vestris.
Non est graece exultet, sed verbum quod
superius pluribus interpretatus sum [cf.
Annot. in Col. 2, 18, Garin, p. 880, col. 1],
veruntamen non compositum, quod audeamus sic vno verbo exponere brabiet: est
enim graecum vocabulum brabium, brabeutw (Garin, p. 880, col. 12).
657 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 3,
15, Migne PG 124, 1261A: Atj [sc. ernj
to qeo] on brabeutw n mn, m qumv,
m filoneika, m nqrwpnj ernj
kenj gr k to mnasqai gnetai, k to
ntidrn ll to qeo, bebaa, dilutov ktl. Nach der bersetzung von Persona:
pax itaque istiusmodi iudicis in nobis [!]
fungatur officio, non ira vel altercatio vel
humana pax aliqua, que obstando et vindicando perficitur, cum dei et Christi firmior
sit, et insolubilis (fo clxiii<i>r).
658659 quorsum exultandi? Er. knnte wiederum Thomas Aquinas meinen: Siehe Super
Col. lect. 164, vol. II, p. 156: Exultet, quia
charitatis effectus est gaudium, quod sequitur
ex pace.
659 In qua Nov. Test.: in quam, auch von
Bentley zur Stelle vorgeschlagen, cf. WordsworthWhite ad loc.
659 ev n So auch die heutigen Ausgaben.
660 Et grati estote Nov. Test.: et grati sitis.
Dazu: ASD VI, 3, p. 305, n. 202 zu 1. Cor. 14,
20: Erasmus again replaces estote by sitis, in
rendering gnesqe. Other such substitutions
occur at 1. Cor. 15, 58; Eph. 4, 32; 5, 1; Col. 3,
15; 4, 18 etc.
660 [app.] Aus gutem Grund ersetzte Er. 1535
im Lemma sitis (seine eigene bersetzung
dieser Stelle im Nov. Test.) durch estote, die
Lesart der Vg., weil im Lemma grundstzlich
die Lesart der Vg. (wie Er. sie kannte) abgedruckt wurde.
660 Ka exristoi gnesqe So auch die heutigen Ausgaben.
660662 Superius amabili Er. meint wahrscheinlich Hier. Comm. in Eph. III, 5, 34,
Migne PL 26, 553AB. Hier. behandelt den
Begriff exarista: puto Apostolum quasi
Hebraeum ex Hebraeis [Phil. 3, 5] verbo vsum
esse vulgato, et sensum suum alterius significatione verbi explicare voluisse, maxime cum
apud Hebraeos gratiosus et gratias agens
vno, vt aiunt, sermone dicatur. Vnde et in
Prouerbiis puto ita scriptum: Gun exristov gerei ndr dzan. Mulier grata suscitat
viro gloriam [Prv. 11, 16] pro eo quod est gratiosa. Siehe n.l. 156 zu Eph. 5, 4.
382
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
Hieronymiana sententia exriston in diuinis literis accipi pro gratioso et amabili, quemadmodum opinor accipiendum hoc loco. Siquidem id adiecit velut
indicans, qua ratione pax inter eos possit consistere, si comes sint et benigni
erga omnes, propensi ad bene merendum de omnibus. [E] In hanc sententiam
interpretatur Chrysostomus, vt exristov sit qui talem se praebet erga conseruos homines, qualem expertus est erga se Deum. [A] Theophylactus interpretatur grati erga Deum, hoc est memores, qualis ille fuerit in nos vt et ipsi
vicissim clementes simus erga conseruos. Verum haec expositio mihi videtur
esse coactior.
[16] Ab u n d a n t e r. Plouswv, quasi dicas opulente et diuitum more.
Nam hoc verbo delectatus est Paulus, [D] quoties exuberantiam cuiuscunque rei
significari vult. [A] Do c e n t e s e t c o m m o n e n t e s . Aut abusus est participio
loco verbi idque iuxta proprietatem Hebraei sermonis aut haec referenda sunt ad
id quod praecessit grati sitis, deinde veluti per parenthesim interiectis aliquot verbis subnectatur docentes et commonentes, vt haec sit Christiana benignitas: docere
et commonere. Caeterum vosmetipsos quod Graecis est autov, melius transtulisset vos inuicem. Quis enim docet seipsum? In p s a l m i s . In redundat apud
nos; nec est apud Graecos nec apud Ambrosium. In c o rd i b u s , In corde. Et
est Domino, non Deo. Deinde omne quodcunque, et [D] coniunctionem [A]
addunt Graeci.
[17] [D] De o e t Pa t r i . T qe ka patr. Articulus semel duntaxat positus facit, vt Dei Patrisque cognomen ad vnam personam pertineat ei qui est
Deus ac Pater. Deus ob autoritatem, Pater ob eximiam in nos charitatem.
[19] [A] Ad i l l a s . Prv atv, id est erga illas siue aduersus illas.
[20] Pl a c i t u m e s t i n Do m i n o. In redundat. Ereston t kurw, [D]
gratum siue acceptum.
[21] [A] Ad i n d i g n a t i o n e m . M reqhete, id est ne prouocetis. Ad
indignationem additum est ab interprete quopiam. Ambrosius tamen legit ad
iram prouocare. Pu s i l l o a n i m o. M qumsin, id est ne despondeant animum et animo deiiciantur.
383
result. Er. folgt u.a. der Lesart der Hs. AN
III 11 (cod. 2817), fo 290r.
679680 Deinde Graeci Er. behandelt jetzt
den Anfang des 17. Verses, ohne das Lemma
abzusetzen. In den heutigen Ausgaben: ka
pn ti (im Nov. Test. ka pn ). Er. bersetzt: Et quicquid. Siehe ASD VI, 3, p. 616,
n. 171,2.
681683 Deo charitatem Zusatz D. Mehrmals hat Er. erlutert, dass Paulus den Vater
Gott und den Sohn Herr nennt (cf.
Annot. in 2. Cor. 1, 2, ASD VI, 8, pp.
327328, ll. 78; Annot. in 2. Cor. 2, 15, ASD
VI, 8, p. 350, ll. 391393; Annot. in 2. Cor. 13,
13, ASD VI, 8, p. 474, l. 486). Solche Anmerkungen hatten Kritik angeregt, z.B. der spanischen Mnche, cf. ASD VI, 8, p. 327, n.ll.
78 zu 2. Cor. 1, 2; p. 351, n.ll. 391393 zu 2.
Cor. 2, 15. An der vorliegenden Stelle benachdruckt Er., dass die Benennungen Deus
bzw. Pater sich auf eine einzige Person
beziehen. Man bekommt den Eindruck,
dass Er. im vorliegenden Zusatz D, einigermassen implizite, seine (beanstandete) Meinung wiederum verteidigt.
681 Deo et Patri So Vg. und Nov. Test.
681 T patr (t qe patr: t qe ka
patr v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p.
558).
684 Ad illas Nov. Test.: aduersus illas. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n. 193.
685 Placitum Domino Nov. Test.: bene placet domino. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
617, n. 202,3.
685 In redundat In der Vg. spiegelt die Lesart
n kurw wider (cf. die folgende Anm.).
685 Ereston t kurw (erestn stin
n kurw: stin ereston [erestn stin]
t kurw v.ll.). Er. folgt der Hs. AN III 11
(cod. 2817) fo 290r, cf. ASD VI, 3, p. 617,
n. 203.
687 Ad indignationem Vg.: nolite ad indignationem prouocare; Nov. Test.: ne prouocetis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n.
211.
688 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 3,
21, CSEL 81, 3, p. 200, l. 15: ad iracundiam
[iram v.l.] prouocare, in Er.' Ambrosiusausgabe, tomus IV, p. 977A: ad iram prouocare.
689 Pusillo animo Vg.: vt non pusillo animo
fiant; Nov. Test.: ne despondeant animum.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 617, n. 213.
Vgl. zu pusillo animo: pusillanimitas =
Kleinmut (cf. Kaulen 18, p. 46).
689 M qumsin So auch die heutigen Ausgaben (na m ktl.).
384
896
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
[A]
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
[1] Et a e q u u m . Tn stjta, id est aequalitatem seu potius aequabilitatem. Et iustum vocat id quod seruis debetur a dominis. Aequabilitatem, ne
alium in deliciis habeant, alium inique tractent, quae res intolerabilem facit seruitutem. Praeterea vos pronomen interpres addidit de suo, o krioi. Ambrosius non
addidit.
[6] Sa l e s i t c o n d i t u s . Alati rtumnov. Ambrosius legit semper in sale
gratia sit conditus, quasi dictum sit sermo vester sit salsus, conditus gratia.
Tametsi Graeca perinde valent ac si dicas sermo vester semper habeat gratiam
sale conditus, vt intelligamus iucunditatem ac modestiam in colloquiis [D]
Christianorum cum [A] ethnicis, sed eam cum sapientia coniunctam. Hoc detorqueri potest ad nos, si quando cum magnatibus agendum est, ne intempestiua
maledicentia et acerbitate prouocemus eos reddamusque deteriores quam sunt,
sed prudenti moderatione sermonis paulatim adducamus ad meliora, [D] si quid
aberrant.
[9] [A] No t a f a c i e t . Graeci legunt numero multitudinis, pnta [B] mn
[A] gnwriosi t de, id est omnia [B] vobis [A] nota facient quae hic sunt.
Loquitur enim de duobus, Tychico et Onesimo. Nec additur qui pronomen, nec
apud Graecos nec apud Ambrosium.
691
692
693
694
695
LB
EX CAPITE QVARTO
385
706707 Acceptio Nov. Test.: respectus. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 619, n. 254.
707708 Apud Deum In den heutigen Ausgaben der Vg. fehlt apud deum; siehe zu
dieser v.l. WordsworthWhite ad loc. und
ASD VI, 3, p. 619, n. 254. In den Ausgaben
AD hat Er. apud Deum in das Lemma
Acceptio aufgenommen, cf. app. crit. ad
loc.
708 In reperio Im Apparat N27 ist die v.l.
proswpoljmca par t qe vermerkt. Cf.
ASD VI, 3, p. 619, n. 254.
711 Et aequum Vg.: quod iustum est et
aequum; Nov. Test.: aequitatem [quod iustum est A] et aequabilitatem. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 619, n. 12,3.
711712 aequabilitatem Siehe ASD VI, 3, p. 399,
n. 134 zu 2. Cor. 8, 13.
714 Praeterea o krioi Die (vermeintliche)
v.l. Vos Domini (so im Nov. Test.) ist bei
WordsworthWhite nicht belegt. Sie findet
sich weder in Er.' Vg.Text von 1527, noch in
den von Froben 1491 und 1514 herausgegebenen Vg.Texten. Vielleicht nach Eph.
6, 9 (Vos Domini WordsworthWhite;
Domini Stuttgart Vg.) hinzugefgt. Angaben nach Brown, ASD VI, 3, p. 619, n. 11.
714 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4, 1,
CSEL 81, 3, p. 202, l. 5.
716 Sale sit conditus Nov. Test.: sit sale conditus. Dazu: ASD VI, 3, p. 621, n. 62.
716 Alati rtumnov So auch die heutigen Ausgaben.
716 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
6, CSEL 81, 3, p. 203, ll. 2021 (in gratia sale:
in sale gratia v.l. [cf. Vogels, Das corpus Paulinum des Ambrosiaster ad loc.] so auch Er.'
Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p.
978C).
720724 Hoc aberrant Er. wird wohl aus
eigener Erfahrung sprechen.
725 Nota faciet Nov. Test.: exponent (nota
facient: nota faciet v.l. cf. WordsworthWhite
ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 621,
n. 95.
725726 pnta de (gnwrsousin N27:
gnwriosin Tischendorf ).
727 duobus Onesimo Cf. Col. 4, 7, und 4,
9.
727 Nec pronomen Siehe die v.l. qui omnia
quae hic aguntur etc. Zu qui: WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 621, n.
9 4.
728 Ambrosium Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
9, CSEL 81, 3, p. 204, ll. 1718: [qui est ex
vobis] omnia quae hic sunt etc.
386
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
LB 897
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
387
(cod. 2817), fo 291v: hlon poln, das er durch
multum studium bersetzte. In den heutigen Ausgaben: poln pnon: poln kpon,
poln hlon, hlon poln v.ll. Dazu: Metzger,
Commentary ad loc. p. 559 sq.; Brown, ASD
VI, 3, p. 623, n. 131, scheint eher hlon zu
bevorzugen.
754 Lucas medicus So auch Vg. und Nov. Test.
nach der Lesart Loukv atrv (so auch die
heutigen Ausgaben).
755756 Ambigunt enim interpretes Chrys. (In
Col. hom. 12, 1, Migne PG 62, 381) und Theophyl. (Expos. in Col. 4, 14, Migne PG 124,
1276B) gehen davon aus, dieser Lucas sei der
Evangelist, sie sagen aber zur Stelle auch: ekv
enai ka llouv kaloumnouv t nmati totw
(Theophyl. ekv d). Ambrosiaster, Comm. in
Col. 4, 14, CSEL 81, 3, p. 206, ll. 67, ist einigermassen zurckhaltend: qui et euangelium
et Actus apostolorum scripsisse perhibetur.
757 Et ecclesiam Nov. Test.: et quae in domo
illius est congregationem (ecclesia WordsworthWhite: ecclesiam Stuttgart Vg. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 623, n. 152).
757758 Ka kkljsan (atv N27: atn
Tischendorf, ato v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 560).
757758 Ka ecclesiam Cf. Annot. in 1. Cor. 16,
19, ASD VI, 8, p. 322, ll. 1620: Cum domestica sua ecclesia. Recte quidem vertit, sed non
ad verbum, vt Ambrosius: cum ea quae in domo
eorum est ecclesia, sn t kat okon atn
kkljsa, verum hic maluissem congregationem quam ecclesiam, quum significet familiam Christianam. Siehe Er.' bersetzung im
Nov. Test. (oben n.l. 757 angefhrt). Die Wendung kat okon atn (ato, atv) kkljsa ist wohl stehender Ausdruck fr Hausgemeinde (BlassDebrunner 2595).
758 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in Col. 4,
15, CSEL 81, 3, p. 206, ll. 813, bes. ll. 1113:
Nymfam cariorem existimans, cuius et
domum salutat. Tam enim deuota videtur
fuisse, vt etc.
759760 Sed Nympham Siehe Valla, Annot.
ad loc.: Nympha vir fuit et non vt quidam
rentur foemina, quod probatur ex pronomine
eius quod graece est masculini, ato
(Garin, p. 880, col. 2) und Metzger, Commentary ad loc. p. 560: Numfan can be accented
Nmfan, from the feminine nominative
Nmfa (Nympha), or Numfn, from the
masculine nominative Numfv (Nymphas).
The uncertainty of the gender of the name
led to variation in the following possessive
pronoun between atv and ato.
388
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
LB 898
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
nomen apud Graecos additum significat virum fuisse, non mulierem Nympham.
Porro quod addit et quae in domo illius est ecclesiam, opinor hic ecclesiam accipi
non pro vniuerso coetu, sed pro reliqua familia iam Christiana. Nam Graeci
interpretes putant magnatem aliquem ob id fuisse, quod domi habuerit ecclesiam.
[16] Et q u u m l e c t a f u e r i t . Ex huius occasione loci, quidam epistolam
subornarunt velut a Paulo scriptam Laodicensibus, sed quae nihil habeat Pauli
praeter voculas aliquot ex caeteris eius epistolis mendicatas. Etiamsi Faber homo
doctus, sed aliquoties nimium candidus, diligenter reliquis admiscuit epistolis.
Graecanica scholia negant hanc epistolam, de qua hic agit, a Paulo scriptam
fuisse Laodicensibus. Neque enim dixit quae scripta fuit ad Laodicenses, sed
quae scripta fuit ex Laodicea. Proinde fuisse epistolam, quam Laodicensis quispiam scripserit ad Paulum, in qua tamen inessent quae ad Colossensium rem pertinerent. Theophylactus indicat fuisse qui putarint hanc esse quae prior est Pauli
ad Timotheum, quod eam scripserit Laodiceae. [D] Tertullianus libro Aduersus
Marcionem quinto indicat haereticos quosdam tradere episto|lam quae iuxta nos
scribitur Ephesiis, Laodiceis inscriptam fuisse. [A] Verum vt hac de re non pronuncio, ita nihil vereor asseuerare eam quam Stapulensis addidit, Pauli non esse:
Non est cuiusuis hominis Paulinum pectus effingere. Tonat, fulgurat, meras flammas loquitur Paulus. At haec praeter quam quod breuissima est, quam friget,
quam iacet. Iam illud stultum etiam est, non solum impudens, quod pleraque ex
hac ipsa collegit epistola quisquis hanc effinxit. At si quicquid erat in epistola
Laodicensium, idem in hac habetur et quidem tanto copiosius, quorsum attinebat mandare, vt illa hic quoque legeretur? Denique qui factum est, vt haec epistola apud Latinos extet, quum nullus sit apud Graecos, ne veterum quidem, qui
testetur eam a se lectam? Quanquam quid attinet argumentari? Legat qui volet
epistolam, extat enim in [D] Iacobi [A] Fabri [D] Stapulensis [A] commentariis.
Nullum argumentum efficacius persuaserit eam non esse Pauli quam ipsa epistola. Et si quid mihi naris est, eiusdem est opificis, qui naeniis suis omnium vete773 Theophylactus CE: Vulgarius A B.
389
773 Theophylactus Theophyl. Expos. in Col. 4,
16, Migne PG 124, 1276D: [ka tn k Laodikeav na mev nagnte] Tv d n k Laodikeav; J prv Timqeon prtj atj gr k
Laodikeav grfj. Tinv d fasin, ti n o
Laodikev Palw psteilan. Vgl. Personas
bersetzung: Queret aliquis quenam illa
fuit ad Laodicenses epistola? Ea nimirum que
ad Timotheum prior conscripta est; hanc
namque ex Laodicea transmisit Apostolus,
tametsi dicant nonnulli ad Paulum priores
scripsisse epistolam (fo clxviir). Er. erwhnt
die zweite Interpretation erst in Apolog. resp.
Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, ll. 909912:
Sed Athanasius dissentit. Imo Theophylactus, quem Stunica falso putat Athanasium.
Quamquam Athanasius refert duas opiniones: vnam quae putat hanc epistolam a
Paulo fuisse scriptam ad Timotheum e Laodicea, alteram quae dicit hanc epistolam fuisse
scriptam ad Paulum a Laodicensi quopiam.
Man beachte, dass Er. von Laodicensi quopiam redet, Theophylactus von o Laodikev
(Pl.).
774 Tertullianus Tert. Adv. Marcion. V, 11, 12,
CCSL 1, p. 698, ll. 1112: Praetereo hic et de
alia epistola, quam nos ad Ephesios praescriptam habemus, haeretici vero ad Laodicenos. Siehe auch Adv. Marcion. V, 17, 1, CCSL
1, p. 712, ll. 913: Ecclesiae quidem veritate
epistolam istam ad Ephesios habemus emissam, non ad Laodicenos; sed Marcion et titulum aliquando interpolare gestit, Nihil
autem de titulis interest, cum ad omnes apostolus scripserit dum ad quosdam.
778 Non effingere Anspielung auf Adag. 301
(Non est cuiuslibet Corinthum appellere),
ASD II, 1, pp. 407410, cf. p. 407, ll. 56:
Vetustum iuxta ac venustum adagium de
rebus arduis quasque non sit cuiuslibet
hominis affectare.
780781 Iam effinxit Dazu: ODCC3 s.v.
Laodiceans, Epistle to, p. 951.
786 extat commentariis Siehe Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae xiv, fo 188r,v (cf. oben n.l.
767).
788794 Et euulgauit Er.' Hieronymusausgabe erschien, wie das Nouum Instrumentum,
1516. Er. beschwert sich hier darber, dass die
Texte des Kirchenvaters durch irgendeine
Person verderbt worden sind und dass sogar
unechte Werke in das corpus der Opera
Omnia von Hier. eingeschoben seien. Vgl.
Ep. 396 (an William Warham, cf. Allen,
introd. Ep. 396: dieser Brief stellt eigentlich
die Einleitung zu den Opera Omnia dar), ll.
142156: [Hieronymus] At nunc haud scio
390
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
LB
rum theologorum omnia scripta contaminauit, conspurcauit, perdidit ac praecipue eius, qui prae caeteris indignus erat ea contumelia, nempe diui Hieronymi.
Nihil enim fere habemus huius praeter commentarios in prophetas et epistolas
aliquot, quod non sit studiose ab hoc furcifero vel mutilatum vel adulteratum vel
confusum turpissimeque contaminatum, vt ne quid dicam de tot voluminibus
insulsissimis, quae idem artifex Hieronymi titulo euulgauit. At Fabri mei candorem et ipse libens imitarer, nisi viderem fieri, vt dum ad hunc modum obsequundamus indoctis aliquot, indignis afficiantur contumeliis non solum heroes
illi, qui nobis pulcherrima sui monumenta reliquerunt, verum etiam bonae spei
ingenia, quae hac impostura aut deterrentur a literis, si suboleat, aut inficiuntur,
si non suboleat. Idem consimili candore psalterio suo adiecit epistolam Hieronymi nomine ad Damasum papam, in qua postulat, vt ad calcem in singulis psalmis adderetur, gloria Patri. Atqui hac ne fingi quidem possit quicquam infantius,
indoctius, insulsius. Tantum abest vt Hieronymi, hoc est hominis inimitabili
doctrina simul et eloquentia praediti videri possit. Vo b i s l e g a t u r. Ina ka
mev nagnte, id est vt et vos legatis; nam praecessit eam.
[18] Gr a t i a . Domini nostri Iesu Christi. Haec omnia apud Graecos non
inuenio. Et ita legit Ambrosius, quemadmodum habetur in Graecis exemplaribus; J xriv meq mn, id est Gratia vobiscum. [C] In codice Donatiani scriptum erat: Gratia Domini Iesu vobiscum. [D] Vterque codex e Constantia praebitus, consentiebat cum Graecis: Gratia vobiscum, Amen.
[A] ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM AD
810
811
812
813
901
2
3
[A] IN
COLOSSENSES
ERASMVM ROTERODAMVM
4
5
6
7
8
9
10
11
ROTERODAMI
EX CAPITE PRIMO
[1] Et p a x . Hoc loco Graeci addunt illa pene solennia a Deo Patre nostro et Domino Iesu Christo, [C] quum Ambrosius tantum legat: Gratia vobis et
pax iuxta nostros codices.
[3] [A] Me m o re s o p e r i s . Potest et sic accipi memores vestri propter
opus fidei, vt subaudias neka. Su s t i n e n t i a e . Upomonv, id est tolerantiae
siue patientiae spei, hoc est quod patienter perseuerastis in spe. Ambrosius legit
expectationis pro sustinentiae. A n t e De u m . Emprosqen to qeo, id est coram
Deo.
794 euulgauit CE: euulgauit. id quod nemini
non liquebit, posteaquam totus Hieronymus, qui nunc prae manibus est, in lucem
391
12
3
392
LB
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
902
42
43
44
45
46
47
48
393
matov qlceiv meglj bebawsiv ato esi.
Nach Personas bersetzung: Et in plenitudine multa. Hoc est que per malorum et pressurarum tolerantiam affertur. Nam quemadmodum signa et spiritus sancti subministratio
ad fidelium animos confirmandos fiebant, sic
et predicantibus qui inferuntur angores, praedicationis asserende certiora sunt argumenta
(fo clxviiiv).
31 Thomas Thomas Aquinas, Super 1. Thess. lect.
13, vol. II, p. 166: Et in plenitudine etc. Et
hoc addit, ne crederent se minus recepisse
quam Iudaei; In plenitudine multa, scilicet
quia instruxi vos de omnibus ad fidem necessariis.
32 scopum attingat Cf. Adag. 930 (Scopum attingere), ASD II, 2, p. 436, ll. 472473: Est
coniectura rem ipsam assequi.
34 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 5, CSEL 81, 3, p. 212, l. 30 p. 213, l. 1.
36 Excipientes verbum Nov. Test.: recipientes
sermonem [verbum A]. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 627, n. 62.
36 Dezmenoi tn lgon So auch die heutigen
Ausgaben.
3637 Melius accepistis Er. meint, dass das
Partizip dezmenoi das Prteritum hinsichtlich
des verbum finitum ausdrckt. Cf. n.l. 619
und n.ll. 619620 zu Col. 3, 9.
3940 aut dezmenoi verbi Zum Partizip statt
verbum finitum: BlassDebrunner 468.
40 Theophylactus Theophyl. Expos. 1. Thess. 1, 6,
Migne PG 124, 1284CD. Theophyl. behandelt zwei Lemmata: Ka mev mimjta mn
genqjte ka to kurou (1284C), und: Dezmenoi tn lgon n qlcei poll ktl.
(1284CD); er hat also kurou von lgon
getrennt (wie Er. sagt).
43 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 6, CSEL 81, 3, p. 213, ll. 78.
45 Forma Nov. Test.: exemplo. Zum Gebrauch
des Dativs finalis als Prdikatsnomen: ASD
VI, 3, p. 99, n. 283 zu Rom. 8, 28 (vgl. PlaterWhite 112, 3, p. 91).
45 Tpoi Im Nov. Test.: tpouv (tpon: tpouv
v.l.).
45 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
1, 7, CSEL 81, 3, p. 213, l. 10.
47 Diffamatus est Nov. Test.: pertonuit. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 627 sq. n. 81.
47 Ezxjtai So auch die heutigen Ausgaben.
48 Laurentius Valla, Annot. ad loc.: A vobis
enim diffamatus est sermo domini. Graece
dicitur diffamatus, zxjtai, quod est exonuit et, vt sic dicam, ebuccinatus est.
Augustinus siue ex hoc epistolae loco siue
etiam ex aliis libris solet vti hoc participio
394
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
veluti soloecissantem, quod abusus sit hoc verbo diffamare in bonam partem,
quasi vero Paulus Latine scripserit ac non magis Graece, aut quasi Paulo praestandum fuerit quicquid quilibet verterit interpres, vt si Remigius pro nfein verteret inebriari, Paulus in ius sit vocandus violatae Latinitatis reus. Iam vero
palam falsum est omnia verba apud Latinos ad eundem modum composita significare in malam partem, nisi forte dispergere, disiungere, dissoluere idque
genus alia sexcenta sunt in malam accipienda partem. Apud Graecos huiusmodi
vox est, quae addita nominibus ac verbis id efficit, vt dustuxen, dusfjmen,
contraria e, apud Latinos non item. Certe Augustinus diffamare vtitur pro
diuulgare, quum fama longe lateque spargitur. Inscitiae vtcunque dari venia
potest, verum quis ferat tantam arrogantiam cum inscitia coniunctam? imo quis
non rideat tam insignem stultitiam, vt non consultis voluminibus hoc imputet
Paulo Graece scribenti quod admissum sit ab interprete [B] Latino? [A] Nisi forte
Remigius credidit Paulum [B] Graecis [A] scripsisse Latine. [D] Denique fieri
potest, vt hoc commentum aliquis Remigii scriptis adsuerit. [A] Pro f e c t a e s t .
Ezelluqen, id est emanauit siue peruenit aut potius dimanauit. Neque enim
dixit in omnem locum, sed in omni loco, vt intelligas id quod ante clanculum
mussitabatur iam coeptum publicitus praedicari.
[10] Qu i e r i p u i t . Tn umenon mv, id est qui eripit nos, participium
praesentis temporis.
EX CAPITE SECVNDO
diffamatus pro eo quod est, vt interpres accipit, longe lateque diuulgatus. Quod nesciens
Remigius, non modo in Augustinum, sed
quod multo est maius, in Paulum contumeliosus est, inquiens: Diffamatus maxime pro
vituperatione ponitur, et in contrariam partem.
Sed apostolus non curans de proprietate verborum, cum debuit dicere manifestatus et diuulgatus est sermo dixit diffamatus. Imo tu non
curas de verborum proprietate, qui graecam
veritatem non consulis, in qua lingua Paulus
accurate loquutus est, qui in verbis cum propriis tum ornatis, duntaxat rerum maiestate
395
57 Augustinus Den Verweis auf Aug. hat Er.
wohl Vallas oben n.l. 48 zitierter annotatio
entnommen. Siehe z.B. Aug. De moribus Eccl.
I, xiv, 24, CSEL 90, p. 28, l. 8; I, xxix, 61, p.
63, l. 15.
6263 Denique adsuerit Zusatz D: Er. ist sich
der Tatsache bewusst, dass bei der berlieferung der Schriften immer Fehler und Zustze
die Texte verderben knnten. Siehe n.ll.
788794 zu Col. 4, 16.
63 Profecta est Nov. Test.: dimanauit. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 628, n. 86. Vgl.
auch Valla, Annot. ad loc.: Sed in omni loco
fides vestra, quae est ad deum, profecta est.
Ego ad tollendam ambiguitatem maluissem
dicere quae est apud deum, emanauit siue
diuulgata siue euagata est, prv tn
qen zelluqen (Garin, p. 880, col. 2).
Ezelluqen auch in den heutigen Ausgaben.
6465 Neque loco Cf. oben app. crit. n.l. 46
zu 1. Thess. 1, 7.
67 Qui eripuit Nov. Test.: qui liberat. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 629, n. 105.
67 Tn umenon mv So auch die heutigen
Ausgaben.
70 Sed multa Nov. Test.: sed quod [quod
om. A] ante malis afflicti (sed ante passi:
sed ante passi multa v.l. cf. Wordsworth
White ad loc. und ASD VI, 3, p. 629, n.
22). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 629,
n. 22.
7071 nec Ambrosium Das griechische quivalent von multa ist in den heutigen Ausgaben des NT zur Stelle nicht nachgewiesen.
Vgl. Brown, ASD VI, 3, p. 629, n. 22. Siehe
Ambrosiaster, Comm. in i. Thess. 2, 2, CSEL
81, 3, p. 214, ll. 2526 (sed ante passi).
72 Donatianico Siehe n.l. 623 zu Col. 3, 10.
72 vterque Constantiensis Siehe n.l. 624 zu Col.
3, 10.
7273 Ka brisqntev Im Nov. Test.: ll
ka propaqntev ktl. cf. AN III 11 (cod. 2817)
fo 295r (ll propaqntev: ll ka propaqntev v.l. bei Tischendorf im Apparat vermerkt).
7374 Porro afflicto Dazu: ASD VI, 3, p. 629,
n. 22.
7475 quibus afflictio Vgl. Annot. in 2. Cor. 1,
6, ASD VI, 8, p. 330, ll. 7073: Earundem
passionum. Tn atn paqjmtwn, id est
eorundem malorum siue dolorum aut
earundem afflictionum. Et paulo post:
koinwno ste tn paqjmtwn, id est participes estis malorum aut afflictionum, nam
passio vox est dura Latinis auribus. Siehe
den Kommentar ad loc.
396
LB
75
76
77
78
79
80
903
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
afflictio. Fi d u c i a m h a b u i m u s . Eparrjsiasmeqa. Quod ita circumloquitur Ambrosius: exerta libertate ausi sumus. Est autem parrjsisasqai, palam et
intrepide quod dicendum sit, dicere, quemadmodum saepe iam admonuimus.
In m u l t a s o l l i c i t u d i n e . En poll gni, id est in multo certamine siue
labore aut periculo, quod tamen saepe vertit ad hunc modum. Ambrosius certamen legit. |
[3] No n d e e r ro re . Ok k plnjv. Error apud nos tantum est decepti,
at plnj Graecis est et decipientis; vnde maluissem vertere imposturam. In hunc
sensum interpretantur Graecorum commentarii. Etenim qui fallere studet, non
coniicit semetipsum in pericula, sed deliciis indulget potius et suum ipsius negocium agit. Ne q u e e x i m m u n d i c i a . Ez kaqarsav, id est ex immundicia,
quod Graecanica scholia exponunt maleficas artes et abominandas, quas ideo
vocat immundiciam, quod fiat impuris et sordidis rationibus ad imponendum
simplicibus, [E] quod magici solent et impostores simulantes miracula.
[4] [A] V t c re d e re t u r a n o b i s . A redundat, hoc est vt nobis committeretur euangelium, pisteuqnai t eagglion.
[7] Qu u m p o s s e m u s vo b i s o n e r i e s s e . En brei enai, id est in
onere siue in pondere esse. Quod quidem bifariam legunt Graecanica scholia.
Aut n brei, hoc est in pondere et autoritate, quoniam praecessit non quaerentes
gloriam et sequitur sed facti sumus paruuli. Ad haec Ambrosius videtur de honore,
non de grauatione interpretari. Denique ad hunc sensum facit quod continenter
adiecit vt Christi apostoli. Neque enim est apostolorum grauare suo supercilio
quenquam. Aut n brei, quod nihil ab illis acceperit nec vsquam sumptui aut
oneri fuerit. Prior interpretatio mihi magis arridet. Se d f a c t i s u m u s
85 kaqarsav BE: karqasav A.
8687 maleficas immundiciam E: Maleficum et abominandum, quam ideo vocat
immundiciam AD.
75 Fiduciam habuimus Nov. Test.: audacter egerimus. Zur bersetzung des griechischen
Verbs parrjsiasmeqa (so Nov. Test. und die
heutigen Ausgaben): ASD VI, 3, p. 629, n. 21.
Man beachte, dass parrjsihomai hier mit
dem Inf. verbunden ist, cf. Bauer s.v. parrjsihomai 2: nach dem Vorbild von tolmn
cf. BlassDebrunner 39210 : den Mut
gewinnen, wagen.
76 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 2, CSEL 81, 3, p. 215, l. 1.
77 quemadmodum admonuimus Siehe Annot.
in Eph. 6, 20, ll. 632634. Er. behandelte
jedoch bes. parrjsa, cf. Annot. in Eph. 3, 11,
ll. 636638: Et fiduciam est parrjsan, quam
Ambrosius vertit libertatem. Est autem
audacia libere loquendi; Annot. in Eph 6, 19,
ll. 627628.
397
seine Auffassung gegen Stunica, der die bersetzung im Nov. Test. fr fehlerhaft hielt.
Siehe ASD IX, 2, p. 220, ll. 916929: Er.
beruft sich auf Grecos interpretes (sc. Ps.Oecumenius, cf. ASD IX, 2, p. 221, n.l. 916), auf
Ambrosius (sc. Ambrosiaster, cf. ASD IX, 2,
p. 221, n.l. 923) und auf Athanasius (sc.
Theophylactus, cf. ASD IX, 2, p. 221, n.l.
925). Stunicas Kritik (in elencho) wird auch
angefhrt: perperam ab Erasmo hunc locum
traductum (ASD IX, 2, p. 220, l. 927, cf. p.
221, n.l. 927).
92 Graecanica scholia Ps.Oecumenius, Comm.
in 1. Thess. 2, 7, Migne PG 119, 68D. Nach
der Hs. AN III 11, fo 295v: n tim ka dzj,
n brei toutsti laben ka trfesqai. Cf.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220,
ll. 916919: Iuxta Grecos interpretes bifariam accipi potest n brei, id est, in autoritate et honore, aut n brei, id est, onerosi
propter sumptus. Prior sensus mihi magis
probatur. Stunica ne quid illi mecum conueniat multis verbis asserit posteriorem.
9394 non gloriam 1. Thess. 2, 6: nec quaerentes ab hominibus gloriam (auch in der
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220,
ll. 922923 angefhrt).
94 sed paruuli 1. Thess. 2, 7b, in der Apolog.
resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, l. 923:
sed facti fuimus paruuli siue placidi.
94 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 7, CSEL 81, 3, p. 216, ll. 1617: cum possemus oneri esse vt Christi apostoli. Siehe
unten ll. 104109 (Ambrosius Ambrosius).
9495 Ambrosius interpretari Er. las bei
Ambrosiaster nicht oneri (wie in Vogels' Ausgabe, cf. die vorangehende Anm.), sondern
honori, von Vogels im Apparat seiner Ausgabe Das corpus Paulinum des Ambrosiaster vermerkt. Siehe Er.' Ambrosiusausgabe tomus IV,
p. 980D: honori esse. Vgl. Apolog. resp. Iac.
Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 220, ll. 923925:
Ambrosius pro oneri legit honori, sed vt demus
hoc esse deprauatum, certe amplectitur in
expositione sententiam quam nos secuti
sumus. Anlsslich Stunicas Kritik besttigt Er.
im Zusatz C (unten ll. 105108) durch das
bewussten Ambrosiasterzitat seine Auffassung.
96 supercilio Dazu n.l. 549 zu Col. 2, 21.
9798 Aut fuerit D.h. die zweite Interpretation, der Stun. folgte, und die bei Ps.Oecumenius zu finden ist, cf. oben n.l. 92.
9899 Sed paruuli Nov. Test.: sed fuimus
placidi (paruuli WordsworthWhite: lenes
Stuttgart Vg.). Zur Lesart der Vg. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 631 sq.
n. 75.
398
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
399
400
LB
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
904
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
401
et opibus pollens, olim religione nobilis, nunc optimis item literis ac disciplinis,
huius potissimum opera sic effloruerit, vt nulli regioni cedere debeat, seu Graecae pariter ac Latinae literaturae peritiam requiras, seu spectes eloquentiae vires,
seu mathematicorum acumina, seu reliquam philosophiae cognitionem, seu literarum arcanarum mysteria. Vnus alit plurimos, euehit plerosque, fauet, fouet,
ornat ac tuetur omnes, non solum eximios, sed et mediocres, nec suos tantum,
sed exteros etiam [D] et quouis sub coelo natos. [A] Quorum in numero me
quoque, quantuluscunque sum, esse voluit illius benignitas. Cuius beneficentiae,
149 Moecenatem A B D E: Moecentem C.
158159 ex regiis accedunt negociis CE: ex
regiis rebus accedunt A B.
159 numerosa BE: vniuersa A.
139 Aliis erigit Siehe Adag. 769 (Tollere cristas), ASD II, 2, p. 294, nach Iuv. 4, 6970.
Dazu Otto 467: Iuv. 4, 69, et tamen illi Surgebant cristae, es schwoll ihm der Kamm vor
Stolz und Selbstgeflligkeit.
140 supercilium Cf. Adag. 749 (Attollere supercilium, ponere supercilium), ASD II, 2, p.
272, ll. 811813: Inde prouerbio attolli supercilium dicimus arrogantiam significantes.
142146 Hic prudentiae William Warham
hatte in Oxford die Doktorwrde der Rechte
erworben und wurde in den neunziger Jahren
des 15. Jahrhunderts mehrmals vom Knig
(Heinrich VII.) und von der Kirche mit
diplomatischen Missionen beauftragt. 1485
war er Master of the Rolls, ebenso von 1494
bis 1502. Er war ein einflussreicher Staatsmann, trat jedoch nach 1509 (nach dem Tode
des Heinrich VII.), was die Politik angeht,
weniger in der Vordergrund und zog sich 1525
weiter aus dem ffentlichen Leben zurck
(nach Augustijn, ASD IX, 1, p. 381, n.ll.
165166 und Contemporaries vol. III, p. 428).
146149 Nunc studiis Eine Anspielung auf
den mythischen Riesen Geryon (Geryoneus,
Geryones) mit drei Leibern bzw. drei Kpfen
(cf. Hes. Theog. 287: trikfalon Gjruona),
der auf der Insel Erytheia wohnte und dem
Herakles die Rinderheerden entfhrte. Er.
erwhnt Geryon einige Male in den Adagien
(Adag 73, ASD II, 1, p. 186, l. 994; Adag. 2424,
ASD II, 5, p. 308, l. 507; Adag. 3780, ASD II,
8, p. 167, l. 885). William Warham bt, als
wre er Geryon mit drei Leibern, drei Funktionen aus: Er ist Erzbischof, Lordkanzler
und Mzen (u.a. von Er.).
146147 quidam heroa Vgl. Lucr. Nat. V, 28:
Quidue tripectora tergemini vis Geryonai.
152 Thomas Thomas Becket (11181170), Erzbischof von Canterbury (11621170), Kanzler
402
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
LB 905
220
221
222
223
224
225
226
quanquam alias quoque profusae et exundanti, illud etiam geminam addit gratiam, quod vix vnquam admoneri sese patitur, rogari nunquam. Quin et gratias
agentem mox interpellat, velut hoc ipsum nimium sit eum qui summo sit affectus beneficio, verbis agnoscere quod accepit. Abunde sibi relatam gratiam putat,
si studiis profuit, si bene cessit omnibus quod ille de suo [C] priuato [A] contulit munus. Et quemadmodum non iactat, si feliciter prouenit benignitas, ita
negligit ac ceu non meminit, si quando secus euenit. Quandoquidem fieri non
potest, quin et id accidat nonnunquam ei, qui propensus sit ad bene merendum
de omnibus. Iudicio asciscit quos velit fouere, sed eo sane candido et amico magis
quam seuero. Caeterum quos semel complexus sit, constantissime fouet nec vllis
inuidorum obtrectationibus potest alienari. Quas si quando cogitur audire, mire
dissimulat id quoque studens, ne vel ad eum perueniant quem petunt, ne quid
illius contristetur animus.
Cuiusmodi Moecenas, si mihi primis illis contigisset annis, fortassis aliquid in
bonis literis esse potuissem. Nunc natus seculo parum felici, cum passim impune
regnaret barbaries, praesertim apud nostrates, apud quos tum crimen etiam erat
quicquam bonarum literarum attigisse, tantum aberat vt honos aleret hominum
studia in ea regione quae Baccho Cererique dicata tum esset verius quam Musis,
quid, quaeso, poteram ingenio vix mediocri praeditus? Nam [B] clarissimum
virum [A] Henricum Berganum, episcopum Cameracensem, primum studii mei
Moecenatem, mors inuida praeripuit. Huic proximum Guilielmum Monteiouium, inclytum Angliae primatem, aulae negocia bellique tumultus interceperunt. Quanquam vt vere dicam, huic ipse defui potius quam ille mihi. Per
hunc denique contigit summus ille Cantuariensis, sed prouectiori iam et ad quadragesimum deuergenti annum. Et tamen huius excitatus benignitate in literarum studiis veluti repubui reuiguique, et quod nec natura dederat nec patria, hoc
huius dedit benignitas. Habent hoc mortalium ingenia, habent hoc studia literarum, praesidem aliquem ac ducem desiderant, qui suppeditet ocium, qui addat
animum, qui tueatur aduersus excetram inuidiae, quae non aliter quam vmbra
corpus sequitur eruditionis gloriam. Denique ad cuius iudicium suas exigant
vires, cui suas consecrent vigilias. Vidit hoc, opinor, prudens antiquitas, quae
Musis virginibus suum praefecit Apollinem. Proinde sicuti vere dictum | est
Graecorum prouerbio annum fructificare, non aruum, quod coeli clementia plus
adferat momenti ad segetis prouentum quam soli bonitas, ita principum benignitas est, quae facit ingeniosos. Nulla regio tam barbara, tam procul a solis
equis, vt ait Maro, deuergens, quae non habeat dexterrima ingenia, quae vel in
media Graecia nata videri possint, si non desint Moecenates.
[A-D] Apud Italos extitere complures doctrinae proceres. Quamobrem?
Nempe quod apud hos plurimus honos literis sit habitus. Et vt priscos sileam,
196 asciscit D E: adsciscit A, adciscit B, assciscit
C.
403
404
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
227 Nicolaus Romanus Als Tommaso Parentucelli (13971455) 1447 zum Papst gewhlt
worden war, nahm er den Namen Nicolaus
an. Schon am Anfang seines Pontifikats
gelang es ihm, das Schisma, zu dem das
Basler Konzil gefhrt hatte, zu beenden. Im
vorliegenden Zusammenhang fllt besonders ins Gewicht, dass dieser Papst, selbst ein
gelehrter Humanist, den Aufschwung der
Knste und Wissenschaften frderte. Er
legte mit seiner eigenen Bchersammlung
den Grundstein fr die Bibliothek des Vatikan. Man hlt Nicolaus fr den ersten
Renaissancepapst, der, nebenbei bemerkt,
im Gegensatz zu mehreren seiner Nachfolger persnlich untadelig war. Zu Nicolaus
V.: 2LThK 7 979980. Contemporaries s.v.
[pope] Nicholas V, vol. III, pp. 1516. Siehe
zu seinem Mzenat: Voigt, vol. II, pp.
70101.
228 Pius Er. meint Enea Silvio (de') Piccolomini
(14051464), Papst Pius II. (14581464), einer
der berhmtesten Humanisten seiner Zeit,
ipso facto ein Frderer des Humanismus. Er
war der Stifter der Basler Universitt (1460),
nach Voigt ist er unter den Deutschen der
eigentliche Apostel des Humanismus gewor-
405
Bischof von Lodve, wurde aber im Jahr 1516
zum Bischof von Meaux befrdert. Vorher
hatte er in der Abtei von Saint Germain des
Prs Reformen durchgefhrt, an denen auch
Faber Stapulensis beteiligt war. Auch als
Bischof von Meaux setzte Brionnet Reformen durch. Zu ihm: Contemporaries s.v.
[Guillaume II] Brionnet, vol. I, pp.
198199; Allen, Ep. 1407, n. 118. Siehe zu
Faber Stapulensis bzw. Brionnet als Reformator auch: JeanPierre Massaut, Josse
Clichtove, l'Humanisme et la Rforme du
Clerg. Paris, 1968, 2 voll., passim, cf. bes.
vol. I, pp. 177198; pp. 290292; p. 307
(siehe vol. II, p. 417 sqq. Index Alphabtique
s.vv.).
234235 An aura? Wilhelm Kopp,
Guillaume Cop/Coppus (14661532), alter
nostri temporis Hippocrates (Ep. 305, ll.
203204) aus Basel wurde von Er. sehr geschtzt. Er machte Karriere in Frankreich: In
Paris verkehrte er in den akademischen Kreisen und am Hofe. Ab 1512 war er Leibartzt
von Knig Ludwig XII. (14621515). Zu Wilhelm Kopp: Contemporaries s.v. [Guillaume]
Cop, vol. I, pp. 336337; Allen, Ep. 124, n.l.
16.
241242 Alioqui Argentoraci? Er. und Jakob
Sturm (14891553) trafen sich zum ersten Mal
1514 in Strassburg. Er. ussert sich anerkennend ber Sturm, cf. Ep. 305, ll. 126130:
nominatim incomparabilem illum iuuenem
Iacobum Sturmium, qui maiorum suorum
imagines illustrat morum integritate, iuuentutem ornat senili morum grauitate, doctrinam haudquaquam vulgarem incredibili
modestia mire condecorat. Zu Sturm:
Contemporaries s.v. [Jakob] Sturm, vol. III,
pp. 293294.
244 Philippus ille Melanchthon Philippus
Schwarzerd (14971560) bekam seinen Beinamen Melanchthon den 15. Mrz 1509 von
Reuchlin, mit dem er durch seine Mutter verwandt war. Nach seinem Studium in Heidelberg (15091511) und Tbingen (15121514)
lehrte er an der Tbingener Universitt und
arbeitete er zugleich fr den Drucker Thomas
Anselm; 1516 besorgte er eine Terenzausgabe,
in der er Er.' Autoritt anerkannte. Ab 1518
hatte er den neuen Lehrstuhl fr Griechisch
in Wittenberg inne. Er. lobte den jungen
Melanchthon an der vorliegenden Stelle, die
er aber in der Ausgabe von 1535 gestrichen
hat. Siehe zu Melanchthon: Contemporaries
s.v. [Philippus] Melanchthon, vol. II, pp.
424429; zu Er. und Melanchthon bes. pp.
426429.
406
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
inuentionis acumen? quae sermonis puritas? quanta reconditarum rerum memoria? quam varia lectio? quam verecunda regiaeque prorsus indolis festiuitas? Iam
Heluetia nobilior armis quam literis praeter [B] tres [A] Amorbachios fratres, [B]
Brunonem, Basilium et Bonifacium [A] bonis literis natos, vt caeteros interim
sileam, nonne Henricum Glareanum nobis aedidit, prorsus aetate iuuenem, sed
in disciplinis omnibus quas mathematicas vocant, reliqua in philosophia, in
Graecis ac Latinis literis, nihil enim dicam de poetica, qua lauream etiam meruit,
idque donante Caesare Maximiliano, denique in omni literarum genere eo progressum, vt plerique senes inuidere citius possint quam assequi. Quod si huiusmodi ingeniis honos etiam accesserit, vnicus artium altor, prospicio futurum, vt
Heluetia clarior sit literis quam bellis plusque debeat Musis quam Marti. At in
aliis quidem saepenumero videmus magna vitia vel aetati condonari, vel eruditioni. In his omnibus quos recensui, vitae morumque probitas cum eruditione ex
aequo certat. Quod si horum, qui talibus ingeniis non defuerunt, exemplum caeteri principes certent aemulari, videremus nimirum non sine causa dictum esse a
veteris comoediae scriptoribus
262
263
Neque vero male constat ratio dati et accepti inter egregios principes et bonis
praeditos literis. Nam si cupiunt aeternam apud posteros famam, quod olim pul-
Veneres, quam meros lepores loquitur? Quanquam hunc nuper complecti coepit, vir
immortalitate dignus, Albertus Archiepiscopus Maguntinensis. Quem vtinam caeteri
quoque principes AC.
259 videremus D: Quod si fieret, videremus
AC.
261 st scripsi: st AD.
246255 Iam Marti Er. erwhnt die schweizerischen Sldner mehrmals. Er. liebte die
Schweiz zwar, lehnte aber den Krieg, an dem
die Schweiz sich fters durch den Einsatz der
schweizerischen Sldner gewissermassen
beteiligte, kategorisch ab. Demzufolge hegte
er ambivalente Gefhle, was die Schweiz
anging. Siehe z.B. Adag. 514 (In Care periculum), ASD II, 2, p. 38, ll. 341345: Carum
laudem his temporibus aemulari videntur
Eluetii, gens bello nata, simplex alioqui ac
minime malum hominum genus planeque
dignum, vt equidem sentio, quod hac quoque
nota vacaret et in literis et in caeteris honestis
studiis egregie valiturum, si relictis bellis huc
animum appellerent. Siehe ASD II, 2, p. 39,
n.ll. 343345. Vgl. auch Adag. 1523, ASD II, 4,
p. 37, n.ll. 430432. Er. formuliert an der vorliegenden Passage der Annot. ungefhr dieselbe Meinung.
407
Albrecht von Brandenburg (14901545). Die
Eltern des Erstgenannten hatten ihn fr das
Klosterleben vorbestimmt. Hutten aber verliess 1505 das Kloster von Fulda; er studierte in
einigen deutschen Stdten und publizierte 1510
sein erstes Werk (Querelae). Ab 1512 hielt er
sich in Italien auf, um Iura zu studieren, 1514
aber war er in Deutschland zurckgekehrt. Die
erste Begegnung mit Er. erfolgte im selben Jahr
in Mainz. Nach einem zweiten Aufenthalt in
Italien (15151517) trat Hutten den Dienst von
Erzbischof Albrecht von Brandenburg an. Er.
wrdigte die Schriften von Hutten, ab 1520
aber trbte sich das Verhltnis: Hutten meinte,
Er. sei zu vorsichtig, er solle sich im Konflikt
zwischen der Kirche und den Reformatoren
entscheiden. Letztendlich nach gegenseitigen
Beschuldigungen hatte die Freundschaft sich
ins Gegenteil verkehrt. Auf Huttens Expostulatio, in der er Er. scharf angriff, antwortete Er.
mit seiner Spongia, die jedoch erst einige Tage
nach Huttens Tod (im August 1523) erschien.
Siehe zu Hutten und Er. Augustijns Einleitung
zu seiner Ausgabe der Spongia, ASD IX, 1, pp.
93114, und Contemporaries s.v. [Ulrich von]
Hutten, vol. II, pp. 216220. Albrecht von
Brandenburg (14901545) machte in der
Kirche Karriere: 1513 war er zum Priester
geweiht, im selben Jahr wurde er Erzbischof
von Magdeburg; ab 1515 bekleidete er dasselbe
Amt in Mainz, 1518 wurde er zum Kardinal
erhoben. Er war dem Humanismus zugetan.
Im Streit zwischen der Kirche und den
Erneuern versuchte er zu vermitteln. Seine
Geisteshaltung ist vom Humanismus, besonders von Er., beeinflusst. Er. schtzte den jungen Erzbischof und widmete ihm 1517 die
Ratio verae theologiae. Wie Er. ist der massvolle
Albrecht der Kirche treu geblieben. Er starb im
Jahr des Anfangs des Trienter Konzils, das erst
nach einer schweren und verwickelten Vorgeschichte zustande kam. Zu Albrecht: Contemporaries s.v. [Albrecht of ] Brandenburg, vol. I,
pp. 184188. Es liegt auf der Hand, dass Er. diesen Passus, in dem er Hutten Lob spendet, ab
1527 gestrichen hat. Siehe zu Quaeso loquitur: Adag. 157 (Lepos Atticus. Eloquentia
Attica), ASD II, 1, pp. 271272.
259261 a veteris txnj Siehe Adag. 792
(Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314, l. 575, in
dem Er. diese Zeile aus Aristoph. (Plut. 408)
als griechisches Pendant des Titeladagiums
(nach Cic. Tusc. I, 4) anfhrt.
263266 Nam colossi Er. spielt auf Hor.
Carm. III, 30 an: Exegi monumentum aere
perennius / regalique situ pyramidum altius
etc. Horaz kommt l. 268 zur Sprache.
408
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
cherrimum erat affectare, hanc solae doctorum hominum literae praestare possunt certius ac verius quam vllae cerae, quam vllae pyramides, quam vllae statuae,
quam vlli tituli aut colossi. Si non cupiunt, hoc magis debetur ea laus, quod non
cupiant. An Moecenati perisse credis agellum Sabinum, cuius vsufructum
donauit Horatio? Non poterat pluris vendere quantumlibet diligens negociator.
Quod innumeri reges immensa pecunia, quam in colossos et pyramides insumebant, consequi non potuerunt, hoc iste breui agello mercatus est nullis vnquam
seculis intermoriturum famae decus.
Atque vtinam omnium benignissimo Moecenati saltem aliquam huius gratiae
portionem queam rependere. Non quod ille quicquam huius rei vel postulet vel
expectet. Egregia virtus abunde seipsa contenta est, quae quidem quo maior est
et absolutior, hoc magis fugitat gloriam. At vera gloria sequitur fugientem. Pulchrius est meruisse famam quam obtinuisse. Non refert illius cui debetur, at nostra refert, ne parum grati parumque memores videamur. Refert omnium, vt egregia virtutis exempla posteritati consecrentur, quo plures inflammentur ad honesti
studium. Verum quod ingenioli nostri tenuitas non potest assequi, quod nostra
praestare non valet infantia, id alii praestaturi sunt, vel hoc nomine feliciores,
quod gratiores esse licet. Nos tamen adnitemur, si modo vita comes erit quam vel
in hoc ipsum annos aliquot proferri cupiam, vt liqueat certe conatos fuisse, si
minus continget assequi.
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
[A] Sed dum harum rerum cogitatione teneor, haud scio quomodo pene operis
instituti immemor, diutius quam par est immoror digressioni. Proinde ad id
quod agitur recurrendum.
[8] De s i d e r a n t e s vo s c u p i d e . Otwv meirmenoi mn. Conatus est
explicare mfasin verbi, significat enim alicuius desiderio mutuoque teneri
affectu sicuti parentis aut amici. [D] Theophylactus indicat duplicem apud Graecos lectionem: quosdam enim legere meirmenoi, id est adglutinati vobis et
adhaerentes, ab mo, simul, et erw, quod est connecto, rursus alios legere
meirmenoi, quod sonat cum affectu desiderantes. Imerov enim desiderium
sonat, meromai desiderio tangor, vox composita videtur ab w siue mi, quod est
mitto siue tendo, et rov, amor siue cupido, quasi dicas rapior cupidine. [A]
Vo l e b a m u s . Edokomen. Et hoc verbum affectum habet, quasi dicas gestiit
animus, [D] tametsi Graeca vox potest esse praesentis temporis. [A] Qu o n i a m
c h a r i s s i m i . Diti gapjto, id est propterea quod dilecti etc.
[9] Me m o re s e n i m f a c t i e s t i s . Mnjmoneete gr, id est meministis
enim. Atque ita legit Ambrosius. L a b o r i s n o s t r i . Kpon ka mxqon. Duobus verbis idem significauit, nisi quod mxqov labor est cum difficultate coniunctus, quasi dicas conatum aut molitionem, et ideo verterunt fatigationes. [D] In
268 diligens BD: diliges A.
274 seipsa BD: seipso A.
277 omnium BD: omnino A.
409
410
LB
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
906
324
325
326
327
309 Affuimus Nov. Test.: versati fuerimus (fuimus: affuimus v.l. cf. WordsworthWhite ad
loc.; ASD VI, 3, p. 633, n. 103). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 633, n. 103.
309 Egenqjmen So auch in den heutigen Ausgaben.
311 Qualiter vestrum Vg.: qualiter vnumquemque vestrum tamquam pater filios
suos; Nov. Test.: vt erga vnumquenque vestrum, tanquam pater erga filios suos, fuerimus affecti.
311312 Hic imperfectus Im Nov. Test. fgt Er.
zweimal erga und auch fuerimus affecti
deutlichkeitshalber hinzu. Siehe die vorangehende Anm. und ASD VI, 3, p. 634, n. 114.
312313 Verum oportet Er. hat mehrmals auf
den elliptischen Satzbau bei Paulus hingewiesen, z.B. Annot. in 2. Cor. 5, 13, ASD VI, 8, p.
382, ll. 910911: Illud annotandum, nisi
repetas vtrunque verbum, sermonem inabsolutum videri, siehe den Kommentar ad loc.
und unten n.l. 315.
313 nisi v (odate v na kaston mn v
patr tkna auto parakalontev mv).
Zum ersten v (am Anfang des indirekten
Fragesatzes): BlassDebrunner 3964.
315 haec charitatis Siehe Annot. in Rom. 7, 21,
LB VI, 598E: Si hunc [sensum] probamus,
necesse est, vt Paulum fateamur hoc sermone
balbutisse, nec absoluisse quod instituerat.
Die (mangelhaften) Sprachkenntnisse von
Paulus sind ein zurckkerendes Thema in den
Annot. Siehe z.B. Annot. in 1. Cor. 4, 3, ASD
VI, 8, pp. 8084, ll. 686729 und den Kommentar ad loc., bes. p. 85, n.l. 726; ASD VI, 8,
p. 447, n.ll. 3744 zu 2. Cor. 11, 6.
317 Et testificati sumus Nov. Test.: et obtestantes (testificati sumus [ohne et] cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 634, n. 122.
317 Ka marturmenoi So auch die heutigen
Ausgaben. Siehe jedoch app. crit. n.l. 317. Zur
v.l. marturomenoi, der Lesart in A, wie auch
im Nov. Test. D E: Brown, ASD VI, 3, p. 634
n. 122.
319 Verbum Dei Vg.: cum accepissetis a
nobis verbum auditus Dei; Nov. Test.:
quum acciperetis sermonem a nobis, quo
deum discebatis [sermonem auditus a nobis,
dei A]. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 634
sq. n. 134,5.
319 A
kov to qeo Von Er. gekrzt wiedergegeben: kov par mn to qeo (so auch Nov.
Test.).
320321 Accepistis hominum Nov. Test.: accepistis non sermonem hominum (accepistis
non vt verbum: accepistis illud non vt verbum
411
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 635, n. 136).
321323 Vt codices Dazu: ASD VI, 3, p. 635,
n. 137.
322 o lgon nqrpwn So auch die heutigen
Ausgaben.
323 ex scholiis Ps.Oecumenius, Comm. in 1.
Thess. 2, 7, Migne PG 119, 72 AC, nach der
Hs. An III 11 (cod. 2817), fo 296r: paralabntev lgon kov par mn to qeo dzasqe
o lgon nqrpwn, ll kaqv stin ljqv
lgon qeo [im Bibeltext]: lgon kousqnta lgon di tv [par]akov paralabntev. Par mn mn parelbete, ox mteron
d nta, ll to qeo tn lgon ox v
lgon, fjs, nqrpwn. J dzasqe ox v
lgon nqrpwn ll v lgon qeo. Kaqv,
fjs, ka sti lgov qeo dzasqe kaqv
sti ka prpei dzasqai lgon qeo, toutsti,
met fbou met proseuxv [schol. zur
Stelle].
324 priori parte Er. las vermutlich nach
Ps.Oecumenius (Hs. AN III 11): paralabntev lgon to qeo dzasqe (Interpunktion nach dzasqe!). Siehe l. 324: suscepistis
verbum Dei.
325329 Certe est Er. behandelt an Hand von
Chrys. und Theophyl. 1. Thess. 2, 13b: dzasqe o lgon lgon qeo.
325 Chrysostomum Chrys. In 1. Thess. hom. 3, 1,
Migne PG 62, 407. Im Lemma: dzasqe o
lgon nqrpwn, ll, kaqv stin ljqv,
lgon qeo. Die Erluterung zur Stelle lautet:
o gr v nqrpwn koontev, dikeisqe
mn koontev, ll v ato to qeo
parainontov, otw prosexete.
325 Theophylactum Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 13, Migne PG 124, 1292D. Im Lemma: dzasqe o lgon nqrpwn, ll (kaqv stin
ljqv) lgon qeo. Die Erluterung zur
Stelle lautet: O gr v nqrpwn koontev
plv dikeisqe, ll v ato to qeo
parainontov, otw prosexete. Vgl. Personas
bersetzung: accepistis illud non vt verbum
hominum, sed (sicut est vere) verbum dei
non enim tanquam hominem audiretis
loquentem, sed attentos vos prebuistis tanquam deo monente (fo clxxr).
326 quasi legisset v Diese Wendung bezieht
sich auf: dzasqe o lgon nqrpwn; l. 328
nennt Er. diese Stelle priore particula im
Verhltnis zu kaqv (stin ljqv), cf. l. 326
in posteriore particula.
327329 Proinde vera non est Er. meint: o
(v) lgon tn nqrpwn (kaqv stin ok
ljqv); non vt verbum hominum (sicut vere
non est).
412
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
et de his quae vere sunt, vitauit addere in priore particula, alioqui addendum erat
sicut re vera non est. [A] Quanquam prior illa vox Dei ad superiora pertinet cum
accepissetis a nobis verbum auditus Dei, hoc est verbum quod vobis per nos loquebatur Deus. At ego malim cum acciperetis quam cum accepissetis. Alioqui quomodo accipiebant quod iam acceperant? Qu i o p e r a t u r. Qui apud Graecos
referri potest vel ad verbum vel ad Deum, sed magis ad verbum, et ita Ambrosius,
quod et operatur addita etiam copula, et in hoc cum Graecis concordans. Nam
Paulus sentit diuini verbi veluti semen agere in Thessalonicensibus, [D] dum ipsis
factis declarant vim sermonis euangelici. Hoc pacto cum legit tum interpretatur
Theophylactus. [A] Vo b i s q u i c re d i d i s t i s . Pisteousin, id est qui creditis
et ita legit Ambrosius, aut certe qui credebatis propter verbum praeteriti temporis cui adhaeret.
[14] C o n t r i b u l i b u s ve s t r i s . Graece est propriis contribulibus, dwn
sumfuletn, id est a propriis contribulibus. Quanquam magis significat eiusdem gentis quam tribus. Si c u t e t i p s i . Subaudi nos.
[15] Et p ro p h e t a s . Graece est et proprios prophetas, douv proftav.
[16] Pe r u e n i t a u t e m i n i l l o s i r a De i . Dei apud Graecos hoc loco
non additur, fqase d p atov rg, id est peruenit autem in illos ira, [D]
id est vltio. Et vetusti codices nominatim duo Constantienses habebant praeuenit, quomodo legit et Ambrosius. Praeuenit autem dictum est pro occupauit,
dum illi contantur resipiscere. Annotauit Theophylactus additum articulum
rg, quo significaretur vindicta illa ineuitabilis, quam illis imminere praedictum
est a Christo et a prophetis. [A] Porro ev tlov dixit pro eo quod est extrema
siue ad extremum, hoc est implacabilis ira Dei.
[17] De s o l a t i . A
porfanisqntev, id est velut orphani facti et orbati
vobis ceu filiis. Ad t e m p u s h o r a e . Prv kairn rav. Cur non potius ad
opportunitatem siue occasionem aut certe articulum temporis, [B] hoc est ad
breue tempus? [A] Quandoquidem hora tempus est, Graecis kairv, breue tempus. [B] Nos vertimus ad spacium temporis. [D] Theophylactus putat in
vtraque voce esse diminuendi emphasim, nam kairv articulus temporis et hora
minima diei pars. Certe sic extenuauit apostolus absentiam suam, quam neque
perpetuam vult intelligi, quum ait prv kairn, neque diuturnam, quum ait
rav. [A] A s p e c t u n o n c o rd e . Prospw o karda, id est facie non corde.
Atque ita legit Ambrosius, [B] sed magis placet quod vertit interpres. [A] Ab u n 331 deus BE: dei A.
413
den zwei Bnden aus Konstanz, die Johann
Botzheim Er. zur Verfgung stellte, n.l. 624
zu Col. 3, 10.
347 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 16, CSEL 81, 3, p. 218, l. 22.
348 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
2, 16, Migne PG 124, 1296A: Efqase d p
atov rg ev tlov Ka t epen d
rg met rqrou, deknusin feilomnjn
atov tatjn ka prowrismnjn ka profjteuomnjn.
350351 Porro Dei Er. bersetzt ev tlov
durch in finem (Vg.: vsque in finem). Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 637, n. 167.
352 Desolati Nov. Test.: orbati. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 637, n. 172 (porfanisqntev so auch die heutigen Ausgaben).
353 Ad tempus horae Nov. Test.: ad spatium
temporis. Er. meidet auch sonst mehrmals
hora als bersetzung von ra, cf. ASD VI,
2, p. 65, n. 351 zu Ioh. 5, 35.
353 Prv kairn rav So auch die heutigen
Ausgaben.
353354 Cur occasionem Siehe Adag. 670
(Nosce tempus), ASD II, 2, pp. 195198, in
dem Er. den Begriff kairv erlutert: kairv
ist die opportunitas, der rechte Zeitpunkt;
an der vorliegenden Stelle wird aber fr
einen begrenzten Zeitabschnitt gemeint
(prv kairn). Die Wendung prv kairn
rav ist eine Verbindung von prv kairn
und prv ran, nach Bauer s.v. kairv 1.
Cf. s.v. ra 2.a.b: auf kurze Frist. Er.'
Vorschlag opportunitas oder occasio
vielleicht vom Begriff kairv in Adag. 670
eingegeben scheint nicht ganz angebracht.
Er bersetzt demnach anders: spacium.
Siehe auch den Zusatz B: ad breue tempus.
356 Theophylactus Expos. in 1. Thess. 2, 17,
Migne PG 124, 1296B: A
ll ka tn quman
anttetai, n n di tn xwrismn. Ka ok
stin epen, fjsn, ti poln tn xrnon nemenamen, ll prv kairn braxn ka lgon
ka son rav miv loghesqai.
357 emphasim Dazu n.l. 300 zu Gal. 5, 12.
360 Aspectu non corde So auch Vg. und Nov.
Test.
360 Prospw o karda So auch die heutigen
Ausgaben.
361 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
2, 17, CSEL 81, 3, p. 219, ll. 910: facie, non
corde.
361362 Abundantius festinauimus Nov. Test.:
vehementius studuimus. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 637, n. 174,5 (spoudsamen
auch in den heutigen Ausgaben).
414
LB
362
363
364
365
907
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
[1] Su s t i n e n t e s . Stgontev, id est non ferentes, hoc est impares desiderio videndi vos. Pl a c u i t n o b i s . Edoksamen. Quod vt explicaret Ambrosius
vertit optimum duximus. Diuus Hieronymus putat vocem esse nouam a Septuaginta confictam ad explicandam proprietatem Hebraei sermonis. Re m a n e re .
A
poleifqnai, [B] siue vt alias habetur, kataleifqnai, [A] id est relinqui.
Ambrosius legit vt Athenis soli relinqueremur.
[2] Mi n i s t r u m De i . Addunt Graeci ka sunergn mn, id est cooperarium nostrum. Ita Ambrosius et participem operis Dei, sic enim reddit sunergn.
[3] Ne q u i s m o u e a t u r. Sanesqai. Quod Graeca quidem scholia exponunt turbari aut terreri. Sumpta metaphora a canibus caudam mouentibus, [B]
quod idem admonuit Theophylactus.
[6] [A] Ve n i e n t e e t a n n u n c i a n t e . Vtrunque apud Graecos praeteriti
temporis est, lqntov ka eaggelisamnou, id est cum venisset et annunciasset,
quemadmodum legit Ambrosius. Si c u t e t n o s . Kaqper ka mev mv, id
est sicut et nos vos. [B] Aut quoque coniunctio erat omittenda aut et.
[10] [A] Ab u n d a n t i u s o r a n t e s . Upr kperisso. Et exprimens verborum ptasin Ambrosius legit abundantissime orantes. Congeminauit enim Paulus
366369 ante Dominum gloriam CE:
Graece est, et vos, vt intelligas eum de aliis
372 Sustinentes Vg.: Propter quod non sustinentes amplius; Nov. Test.: Proinde quum
non amplius ferremus. Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 638, n. 11,2.
372 Stgontev, id est non ferentes Er. meint natrlich: mj[kti] stgontev, id est non ferentes.
373 Placuit nobis Nov. Test.: visum est nobis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 638, n. 13.
373 Edoksamen (edoksamen N27: jdoksamen Tischendorf ).
373 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 1, CSEL 81, 3, p. 220, l. 19: voluimus: l. 20
optimum duximus (v.l. so auch Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 982C).
374 Hieronymus Hier. Comm. in Eph. I, 1, 5,
Migne PL 26, 478CD: Verbum edokan,
quod Latinus sermo interpretatus est placitum, apud Graecos compositum est ex duobus integris, p to E ka to Doken, a bene
et a placito, quod nos possumus dicere beneplacitum Hunc autem sermonem de
Hebraico Reson Septuaginta interpretes
transtulerunt, rebus nouis noua verba fingentes. Dazu: ThWNT 2, pp. 740748
(Gottlob Schrenk), bes. pp. 743745 (edoka
bei Paulus). Siehe auch Annot. in Eph. 1, 5, ll.
5762 und den Kommentar ad loc.
375 Remanere Nov. Test.: vt resideremus.
376 A
poleifqnai kataleifqnai In den
heutigen Ausgaben: kataleifqnai (wie auch
Nov. Test.). Zu poleifqnai Brown, ASD VI,
3, p. 638, n. 14.
377 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 1, p. 220, l. 19 remanere Athenis: ll. 2021 vt
Athenis soli relinqueremur (v.l.).
378 Ministrum Dei Nov. Test.: ministrum dei et
adiutorem operis nostri.
378 ka sunergn mn (ka sunergn to qeo
N27: ka dikonon to qeo Tischendorf ). Es
gibt mehrere v.ll. Cf. Metzger, Commentary
ad loc. p. 563 und Brown, ASD VI, 3, p. 638
sq. n. 23. Er. folgt im Nov. Test. (u.a.) der Hs.
AN III 11 (cod. 2817) fo 297v: ka dikonon to
qeo ka sunergn mn. Er nahm diese Stelle
in seine Liste Ad placandos auf (fo Oo5v der
Ausgabe D): Ministrum Dei. Iuxta Graecos
et Ambrosium deest et cooperarium nostrum.
379 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 2, CSEL 81, 3, p. 220, l. 22.
380 Ne quis moueatur Nov. Test.: ne quisquam
turbaretur (vt nemo: ne quis vielleicht nach
Ambrosiaster ad loc. CSEL 81, 3, p. 220, l. 24,
cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 639, n. 31,2.
380 Sanesqai Allein an der vorliegenden Stelle
des NT passiv verwendet: t mjdna sane-
415
sqai: dass keiner sich betren lasse (Bauer
s.v. sanw).
380381 Quod terreri Ps.Oecumenius, Comm.
in 1. Thess. 3, 3, Migne PG 119, 77CD. Nach
der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 297v: sanesqai
oon qorubesqai, tarssasqai [sic] p
metaforv tn tv orv tarassntwn kunn.
382 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess. 3,
3, Migne PG 124, 1297CD: Mjdna sanesqai
toutsti qorubesqai Tinv d t sanesqai
nt to tarssesqai, epon teqnai, k metaforv tn kunn tn tv orv tarassntwn
n t sanein. Nach Personas bersetzung, die
Er. hier vermutlich verwendet hat: vt nemo
moueatur, hoc est perturbatione nulla horum
quispiam offundatur Nonnulli vero seneste
(= sanesqai) pro moueri positum dixere a
canum metaphora, qui caudam mouent cum
alludunt et blandiuntur (fo clxxir).
383 Veniente et annunciante Er. gibt den Vg.Text
gekrzt wieder. Nov. Test.: quum venisset
et annunciasset.
383384 Vtrunque annunciasset Im griechischen Text steht, wie von Er. gesagt, zweimal
Aorist (cf. praeteriti temporis), cf. ASD VI, 3,
p. 641, n. 62.
385 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 6, CSEL 81, 3, p. 221, ll. 2324: cum venisset Timotheus et adnuntiasset.
385 Sicut et nos Nov. Test.: quemadmodum nos
quoque [et nos A] (sicut nos quoque: sicut et
nos v.l., sicut et nos quoque v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Er. hatte et nos
quoque gelesen: Zu Recht merkt er in B an:
Aut quoque coniunctio erat omittenda aut
et. Siehe ASD VI, 3, p. 641, n. 67,8.
385 Kaqper mv So auch die heutigen Ausgaben.
387 Abundantius orantes Nov. Test.: supra
modum orantes.
387 Upr kperisso Heute schreibt man: perekperisso. Siehe zur Worttrennung: Blass
Debrunner 12; weiter 1163 und Bauer s.v. perekperisso (ganz ber alle massen), vgl. auch
unten ll. 388390 und ASD VI, 3, p. 642, n. 101.
388 ptasin Dazu: Chomarat II, pp. 808809
(l'intensit extrme).
388 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
3, 10, CSEL 81, 3, p. 222, l. 12.
388389 Congeminauit affectus Er. verwendet
die rhetorische Terminologie (congeminare/
congeminatio, cf. Lausberg 617619; vehementia = denwsiv, cf. Quint. Inst. VI, 2, 24;
ASD VI, 8, p. 391, n.l. 65 zu 2. Cor. 6, 8; affectus, cf. Quint. Inst. VI, 2, 8; Lausberg 257).
Nach Er. erzeugt Paulus hier die Affekte
durch das Stilmittel der congeminatio.
416
389
390
391
392
393
394
395
396397
LB
908
EX CAPITE QVARTO
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
391 Et abundare faciat Vg.: multiplicet et abundare faciat; Nov. Test.: abundantes et exuberantes faciat. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 642 sq. n. 121.
391392 Hic meminimus Sowohl pleonhw
als auch perissew knnen transitiv verwendet werden. Zur vorliegenden Stelle: Bauer
s.v. pleonhw 2.b, und s.v. perissew 2.b:
mv kriov pleonsai ka perissesai t
gpj: euch lasse der Herr (noch) reich(er)
werden an Liebe bzw.: euch mache der Herr
berreich an Liebe. Perissew wird im NT
von Sachen und Personen transitiv verwendet, aber nicht sehr oft; pleonhw wird nur an
417
405406 Ne quis fratrem Nov. Test.: ne quis
opprimat ac fraudet in negocio fratrem. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 645, n. 62,3,4.
406409 In epistolae libidine Siehe Annot. in
Eph. 4, 19, ll. 1526 und Annot. in Eph. 5, 5, ll.
175179. An diesen Stellen verweist Er. auf
Hier.' Interpretation der Begriffe pleoneza
und pleonekten. Es ist daher verstndlich, dass
Er. die Kapitel vier und fnf verwechselt, cf.
app. crit. n.l. 406. An beiden Stellen kommt
das Verb pleonekten (pleoneza) zur Sprache.
Ich folge der Lesart der Ausgabe E (quinto),
wenn man auch die der Ausgaben BD
(quarto) aus gutem Grund whlen knnte.
406407 Hieronymi Siehe Hier. Comm. in Eph.
III, 5, 5, Migne PL 26, 554B: Quia vero in
superioribus [537C538A] ex eo quod alibi [1.
Thess. 4, 6] legeramus: Ne supergrediatur et
auarus fraudet in negotio fratrem suum, dixeramus auaritiam pro adulterio positam, cf.
Comm. in Eph. II, 4, 17 sqq. Migne PL 26,
537C538A.
409 mox 1. Thess. 4, 7 (immundicia).
411 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 6, Migne PG 124, 1308AB: Anw mn per
psjv tv lljv porneav epe [1. Thess. 4,
45], nn d per moixeav lgei n ka pleonezan ka parbasin nomhei ektwv. Ka
gr kstw Qev gunaka pneime ka
rouv tqeike t fsei, tn mzin fjm tn
prv tn man gunaka kenjn. Wste pleoneza stn n t prgmati, toutsti t mzei.
Nach Personas bersetzung: Superius quidem de omni fornicatione dixerat, nunc vero
de adulterio dicit, quod et auariciam et transgressionem appellat; decenter enim suam
cuique vxorem distribuit deus, et nature
limites prefiniuit, vt cum vna esset muliere
congressus. Fit itaque vt circumuentio quedam sit in negocio, hoc est in ipso concubitu
(fo clxxiiir).
411 Chrysostomum Chrys. In 1. Thess. hom. 5, 2,
Migne PG 62, 424: ka gr kstw qev
pneime gunaka ka rouv qjke t fsei
Wste prv tn tran parbasv sti ka
ljstea ka pleoneza Entaqa per
moixeav fjsn nwtrw d ka per porneav
psjv.
412 Quoniam vindex Nov. Test.: propterea quod
vltor. Dazu: ASD VI, 3, p. 645, n. 65,6.
413 diti Auch sonst bersetzt Er. diti durch
propterea quod, cf. ASD VI, 3, p. 29, n. 191
zu Rom. 1, 19.
413 Sicut praediximus Nov. Test.: quemadmodum et ante diximus (sicut praediximus
WordsworthWhite: sicut et praediximus
Stuttgart Vg. cf. ASD VI, 3, p. 645, n. 69).
418
LB
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
909
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
419
qua de re doctissime simul et copiosissime
disseruit Hieronymus in libro aduersus
Heluidium (cf. Hovinghs Verweis: Adv.
Helv. 1415, Migne PL 23, 196C199C [=
206B209C]). Vgl. auch ThWNT 1, p. 145, ll.
811: In bertragener Bedeutung bezeichnet
delfv im NT den Mitchristen, den christlichen Bruder. Die Belege sind zahlreich Der
Sprachgebrauch ist deutlich aus jdischreligiser Sitte bernommen usw.
435 Necesse habuimus Nov. Test.: necesse habetis (necesse habemus: necesse habuimus v.l. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 646, n. 92).
435 Xrean xete (xrean xete: xrean xomen
v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 564,
und ASD VI, 3, p. 646, n. 92).
436 Interpres exomen Die Lesart exomen ist in
den heutigen Ausgaben belegt. Siehe auch
WordsworthWhite ad loc.
436437 A Deo didicistis Nov. Test.: diuinitus
docti estis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
647, n. 95.
437439 Qeoddaktoi afflatos Auch in den
heutigen Ausgaben: Qeoddaktoi (sc. qeoddakto ste). Siehe Annot. in 1. Cor. 2, 13,
ASD VI, 8, p. 64, ll. 393409, wo Er. den
Inhalt des Begriffes didaktv und im Zusammenhang damit qeoddaktov behandelt, bes.
ll. 404409: mihi magis probatur, vt hic
intelligamus sermonem apostolorum non
constare doctrina humana, sed afflatu
diuino. Nam huiusmodi qeoddaktoi dicuntur, id est diuinitus docti. Id quanquam est
aliquanto durius citra compositionem,
tamen ita Ioannes extulit in Euangelii sui
capite sexto: Ka sontai pntev didakto
to qeo. Quo loco certum est diuinitus
afflatos intelligi. Siehe auch den Kommentar ad loc. ASD VI, 8, p. 65, n.l. 406. Dasselbe Thema, didaktv / qeoddaktov kommt
in Annot. in Joh. 6, 45, ASD VI, 6, p. 92, ll.
444467, zur Sprache. Siehe bes. ll.
444445: Docibiles. Didakto to qeo, id
est dociles Dei, vt accipiamus passiue; ll.
448450: Porro quod Hieronymus iuxta
veritatem Hebraicam transtulit doctos a Deo,
Septuaginta verterunt didaktov qeo, id est
discipulos Dei, vt intelligas passiue accipiendum esse, non actiue; ll. 457459:
Paulus in epistola ad Thessalonicenses
composita extulit dictione quod diuisit
Ioannes: ato gr mev qeoddakto ste, id
est: nam vos ipsi a Deo docti estis.
438 Ioannes Ioh. 6, 45. Siehe Annot. In Ioh. 6, 45,
ASD VI, 6, p. 92, ll. 444467, in der vorangehenden Anm. teilweise angefhrt.
420
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
440 Et operam detis Nov. Test.: et in hoc incumbatis. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 647,
n. 111.
440 Ka filotimesqai So auch die heutigen
Ausgaben.
441 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
4, 11, CSEL 81, 3, p. 225, l. 17.
441442 Vt agatis Nov. Test.: vt et agatis
res proprias (vt et vestrum negotium agatis, WordsworthWhite: vt et vt vestrum
negotium agatis, Stuttgart Vg.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 647, n. 112. Siehe zu Valla
unten n.ll. 449450.
442 Ka prssein t dia So auch die heutigen
Ausgaben.
442444 Deterret est Er. kritisiert einigermassen verschleiert die Bettelmnche.
ciuibus, significans non tam multum interesse quam isti volunt Non damno monachos quod aliena liberalitate splendidius
viuunt quam ipsi ciues, sed alteros cum alteris
confero Sed orant, inquit monachi.
Verum orant et pii laici etc. Vgl. die vorliegende sermocinatio (Sed orant precationi).
Dieser Zusatz E knnte im Zusammenhang
mit der Kontroverse mit Albertus Pius stehen: Er. verffentlichte seine Apolog. adv.
rhaps. Alb. Pii, 1531 bei Froben.
448449 Ne ostentantes Es gibt sogar
Mnche, die einen verwerflichen Lebenswandel fhren, aber nur wegen ihres Habits
grosse Frommheit beanspruchen. Dasselbe
Thema im Brief an Paul Volz, Ep. 858, ll.
449452 (= Holborn, p. 16, ll. 1113):
Diuus Augustinus vetuit etiam ne clerici,
quos domi alebat, notabili vestitu vterentur;
sed si commendari vellent populo, moribus
commendarentur, non vestibus. hnlich
Ep. 447 (an Lambertus Grunnius), ll.
515518.
449450 Porro salutis Vermutlich aus Valla,
Annot. ad loc. bernommen: Et operam
detis vt et negocium vestrum agatis.
Graece est negocia vestra siue negocia propria seu res proprias agatis, ne putemus vt
quidam de salutis aeternae opere Paulum
loqui, prssein t dia (Garin, p. 881, col. 1).
Weder Lyranus noch die Glossa Ordinaria ad
locc. reden von der salus aeterna. Wen Valla
meint, ist mir nicht bekannt. Nicht Thomas
Aquinas, der Super 1. Thess. lect. 90, vol. II, p.
181, im Zusammenhang mit dem vorliegenden Text Prv. 24, 27 anfhrt: Diligenter
exerce agrum, vt postea aedifices domum
tuam.
451 Et desideretis Nov. Test.: et nulla re vobis
sit opus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
647 sq. n. 125.
451 Ka xjte So auch die heutigen Ausgaben.
452 nullius habeatis Siehe Valla, Annot. ad
loc.: reliqua particula non est anceps, sed sic
transferenda: et nullius rei indigeatis siue vt
ad verbum transferam et nullius indigentiam
habeatis, ka mjdenv xrean xjte (Garin,
p. 881, col. 1).
455 De dormientibus Nov. Test.: de iis qui
obdormierunt [qui dormiunt A].
455 Tn kekoimjmnwn In den heutigen Ausgaben koimwmnwn: kekoimjmnwn v.l. cf. Metzger, Commentary ad loc. p. 564 sq. Er. folgte
(u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 300r.
Zum griechischen Text: ASD VI, 3, p. 648, n.
132.
421
455456 Quasi dormio Vgl. Annot. in 1. Cor.
15, 6, ASD VI, 8, p. 286, ll. 359362: Dormierunt. Si quis velit cauillari de ratione sermonis:
dormierunt qui experrecti sunt. Proinde aut
vertendum erat dormiunt aut obdormierunt, vt ab obdormiscendo sit, quandoquidem obdormio nescio an reperiatur und
ASD VI, 3, p. 314, n. 66 zu 1. Cor. 15, 6.
457 Si est Nov. Test.: nam si credimus quod
Iesus mortuus est. Zur bersetzung (nam
statt enim): ASD VI, 3, p. 649, n. 141.
457458 Chrysostomus In 2. Cor. hom. 1, 6,
Migne PG 61, 392.
459460 Eadem vocem Dieselbe Lesart in In
1. Thess. hom. 7, 1, Migne PG 62, 435.
460461 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1.
Thess. 4, 14, Migne PG 124, 1312AC: Ijsov
pqane ka nstj (Lemma: ohne hjsen,
weder in der Darlegung zitiert oder behandelt, noch in Personas bersetzung nachzuweisen, cf. fo clxxiiiv).
461 Adducet cum eo Nov. Test.: adducet cum
illo. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n.
144.
461462 Sn Filio Siehe app. crit. n.l. 461: In
BD las Er. at; daher die bersetzung
secum. Im Nov. Test.: sn at, wie in den
Ausgaben A und E des vorliegenden Passus.
462 hoc est probatur Die Lesart A und E hlt
Er. zu Recht fr die richtige.
463507 In aduentu Iuliani Die Passage 1.
Thess. 4, 1417 spielt eine wichtige Rolle beim
Interpretieren der Stelle 1. Cor. 15, 51: Er.
bersetzte dort nach seiner griechischen Vorlage: Non omnes quidem dormiemus (Vg.:
Omnes quidem resurgemus). Dazu: Annot.
in 1. Cor. 15, 51, ASD VI, 8, pp. 302312, ll.
645855. Siehe bes. p. 303, n.ll. 645855 und
was 1. Thess. 4 angeht: p. 306, ll. 689697.
463 In aduentu Nov. Test.: in aduentum (in
aduentum: in aduentu v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p. 649, n.
153); ev tn parousan auch in den heutigen
Ausgaben.
463465 Qui articulus Er. gibt hier seine
Interpretation der Stelle 1. Cor. 15, 51 wieder:
Siehe Annot. in 1. Cor. 15, 51, ASD VI, 8, p.
306, ll. 699700: Ex his [sc. 1. Thess. 4,
1417] liquet non omnes dormituros, sed aliquos fore residuos in aduentu Christi. Der
Artikel tn stellt die Parousia als eine feststehende Tatsache dar.
465 Non dormierunt Nov. Test.: nequaquam
praeueniemus eos qui dormiunt. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 649, n. 154,5.
465466 Tov koimjqntav So auch die heutigen Ausgaben.
422
466
467
468
469
470
471
472
473
LB 910
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
tav. Certius erat qui dormiunt [C] siue qui obdormierunt, [B] nam dormisse
dicuntur potius qui iam vigilant experrecti. Porro Graeca vox perinde sonat quasi
dicas somno sopitos. Augustinus [E] cum alias aliquoties tum [B] libro De ciuitate Dei xx. legit qui ante dormierunt. Vnde apparet in nonnullis Graecis codicibus scriptum fuisse prokoimjqntav.
[16] [A] In i u s s u . En kelesmati. Non est simplex iussio, sed vox illa, qua
nautae seu milites se mutuo adhortantur ad rem strenue gerendam. In i u s s u e t
i n . Et redundat, n fwn, id est cum voce, [D] quasi dixisset in iussu vocis,
quod genus est illud molemque et montes pro molestis montibus. | [A] Pr i m i .
Prton, id est primum siue prius.
[17] No s q u i v i u i m u s . Paulus ita loqui videtur, quasi resurrectio ea
aetate esset futura, [B] qua haec scribebat. [A] Tametsi quoniam participiis est
vsus, quae sequuntur rationem eius verbi cui adhaerent, verti poterant et per
futurum, mev o hntev o perileipmenoi ma sn atov rpagjsmeqa, id est
nos qui viuemus et reliqui erimus vna cum illis rapiemur. Mirum autem [C]
quantum hic sudetur et ab Augustino et a recentioribus, [A] dum explicare
cupiunt, quod Paulus hoc loco plane dicit quosdam rapiendos ad immortalitatem
qui viuant. Verum id quoniam non est huius instituti, nec persequar in praesentia, [B] et alias a nobis super hac re dictum est, [E] in prima Corint. capite decimoquinto. [B] Certe diuus Ambrosius libro De fide resurrectionis, capite nono
sic adducit hunc locum, vt sentire videatur residuos in aduentu Christi rapiendos
ad illum non gustata morte, vel hisce verbis, Illis, inquit, dulcior vita post requiem.
Viuentibus et si grata compendia, tamen ignorata remedia. Nam mortem, ni fallor,
illic remedium appellat. Sed haec scribenti subit suspicio ab Ambrosio scriptum
fuisse ingrata remedia pro ignorata remedia, etiamsi in vtraque aeditione
constanter habebatur ignorata. Proinde tutius esse puto quod rectius est sequi,
praesertim cum alias idem videatur sentire nominatim hunc explanans locum.
[D] Putat et qui residui fuerint in ipso raptu transituque mortem gustaturos. [E]
Theophylactus tamen, quanquam fatetur in hoc sermone non comprehendi Pau472 strenue CE: strennue A B.
481 quantum recentioribus CE: quantus
hinc ortus sit tumultus theologorum A B.
482 rapiendos ad immortalitatem BE: resurrecturos A.
483484 praesentia BE: praesentia. Mihi videtur pulchre posse consistere, quod clarissime dixit Paulus, vt non confugiamus ad
commenticias illas et coactas interpretationes
A.
die vorliegende Stelle nicht belegt. Zu prokoimomai: Bauer s.v. (vorher, frher entschlafen, nicht im NT) und Lampe s.v. (fall
asleep before, predecease).
471 In iussu Nov. Test.: cum [in A] hortatu.
471472 En kelesmati gerendam En
kelesmati auch in den heutigen Ausgaben.
Siehe Bauer s.v.: der Herr wird, wenn der
(Befehls)Ruf erschallt, herabsteigen. Der
Ausdruck kleusma findet sich bes. bei den
Tragikern (Geheiss, Gebot), und Hdt.
423
aera, ad inmortalitatem per mortem mira
celeritate transibunt. Neque enim dicendum
est fieri non posse, vt, dum per aera in
sublime portantur, in illo spatio et moriantur
et reuiuescant.
481 a recentioribus Er. knnte Thomas Aquinas
meinen. Siehe Super 1. Thess. lect. 101103
(vol. II, pp. 183184), bes. lect. 102: Dicendum est, quod duplex est hic opinio: quidam
enim dicunt quod resurrectio non erit simul,
sed primo mortui venient cum Christo. Et
tunc in aduentu Christi, viui rapientur in
nubibus, et in illo raptu morientur et resurgent Alii vero dicunt quod omnes simul et
in instanti resurgent (vol. II, p. 184); lect.
103: Nam primo veniente Domino morientur qui inuenientur viui, et tunc statim cum
illis, qui prius mortui fuerant resurgentes
rapientur in nubibus etc., vt Apostolus hic
dicit (vol. II, p. 184).
485 Ambrosius Ambr. De excessu fratris II, 48,
CSEL 73, p. 275, ll. 1314 (488 ignota: ignorata
v.l.). Die Lesart ingrata (l. 490) ist in der Ausgabe von Faller, CSEL 73, nicht als v.l.
bezeugt; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527,
tomus III, p. 37B: ignorata. Er. nennt in seiner Ausgabe das erste Buch dieses Werkes De
excessu fratris sui Satyri und das zweite De fide
resurrectionis.
487 gustata morte Siehe unten n.l. 493.
490 vtraque aeditione Er. meint wahrscheinlich
die Ausgabe der Ambrosii opera omnia, die
1492 in Basel bei Amerbach erschien (GW
1599, Hain 896). 1506 wird die Amerbachausgabe neu aufgelegt: Vielleicht schwebte Er.
dieser Nachdruck vor.
492493 praesertim gustaturos Ambrosiaster,
Comm. in 1. Thess. 4, 17, CSEL 81, 3, p. 228, ll.
15: In ipso enim raptu mors proueniet quasi
per soporem, vt egressa anima in momento
reddatur. Cum enim tollentur, morientur, vt
peruenientes ad dominum praesentia domini
recipiant animas, quia cum deo mortui esse
non possunt. Man beachte, dass Er. den
Kommentar zu den Paulinen eines unbekannten Autors (Ambrosiaster) Ambrosius
zuschrieb.
493 mortem gustaturos Dazu: Mt. 16, 28; Mc. 8,
39; Lc. 9, 27; Ioh. 8, 52.
494 Theophylactus Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 15 [!] und 17, Migne Pg 124, 1313A und
1313C: Jmev d o hntev lgwn, o per
auto fjsin (od gr xri tv nastsewv
melle hn), ll tov pistov lgei di prosqjken o perileipmenoi ev tn parousan
to kurou. En gr t auto prospw pntav tov tte ereqjsomnouv hntav djlo.
424
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
LB 911
524
525
ll. 1517 = Migne PL Suppl. I, 1327 sq.: Euangelii sententia semper apostolos diem domini
fecit habere suspectum, quasi eos in corpore
inueniret. Siehe Souter III, p. 61, l. 12 p. 62,
l. 3 (eine Interpolation zur Stelle, auf die Er.
sich aber hier nicht zu beziehen scheint).
500501 In secundo Siehe 2. Thess. 2, 2.
504 Alibi Phil. 4, 5: Dominus prope est (est
om. Stuttgart Vg.).
504 Obuiam Christo Nov. Test.: in occursum
domini (obuiam domino: obuiam Christo
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 649 sq. n. 173). Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 649 sq. n. 173.
504505 Ev kurou So auch die heutigen
Ausgaben.
505507 Atque Iuliani Siehe Er.' Hieronymusausgabe von 1516, tomus II, fo 4C fo 12D:
Die Abhandlung Ad Demetriadem De virginitate wird von Er. folgendermassen eingeleitet:
Censura epistolae sequentis. Erudita prorsus
et aeloquens epistola, sed quam vt nihil aliud
accedat vel stilus palam arguat non esse Hieronymi. Praeterea consentaneum non est,
Hieronymum ad eandem virginem iisdem de
rebus bis scripsisse. Diuus Augustinus [De
gratia Christi, cap. 22 und 37, Migne PL 44,
371 bzw. 378] non nihil suspicari videtur ab
haeretico Pelagiano conscriptam, quod insint
in ea nonnulla quae Pelagianorum dogmata
resipiant, praesertim, cum is Pelagius in epistola quadam testetur sese ad Demetriadem
scripsisse. Beda [Comm. in Cant. I, CCSL
119B, p. 175, ll. 327334] putat esse Iuliani
haeretici. Caeterum error inscriptionis hinc
natus est, quod Hieronymus quoque scripserit ad hanc virginem argumento non dissimili (fo 4C). Er. meint das Zitat 1. Thess. 4,
1617 am Ende des Briefes (fo 12CD):
Deinde nos qui viuimus, qui relinquimur,
simul rapiemur cum illis in nubibus obuiam
domino in aera etc. Es handelt sich um
domino (der Autor des Briefes schreibt
nicht, wie in Er.' Vg.Text Christo). Dieser
Brief ist in der Sammlung der unechten
Briefe von Hieronymus herausgegeben: cf.
Migne PL 30 Epistolae supposititiae (Clavis
Nr. 633), 1546, und unter den Briefen von
Pelagius (Clavis Nr. 737): Migne PL 33,
10991121. Siehe zu dieser Schrift: Migne PL
30, 15 (Monitum in epistolam sequentem);
Migne PL 33, 10981099 (Admonitio). Die
von Er. gemeinte Stelle: Migne PL 30, 46C;
Migne PL 33, 1121.
508 In verbis istis Nov. Test.: sermonibus [in
verbis A] his. Zur bersetzung: ASD VI, 3,
p. 650, n. 184.
425
508 En pnematov (n tov lgoiv totoiv: n
tov lgoiv totoiv to pnematov v.l. cf. ASD
VI, 3, p. 650, n. 184).
510 Hieronymum Siehe z.B. Epist. 121, 11, 2,
CSEL 56/ 1, p. 51, l. 19: in verbis istis.
510 Ambrosium, Siehe Ambrosiaster, Comm. in
1. Thess. 4, 18, CSEL 81, 3, p. 226, l. 26: in his
verbis.
511 Theophylactum Theophyl. Expos. in 1. Thess.
4, 18, Migne PG 124, 1313D: n tov lgoiv
totoiv (Lemma).
513 Et momentis Nov. Test.: et articulis temporum.
513 Ka kairn In den heutigen Ausgaben und
im Nov. Test.: ka tn kairn. Er. hat vermutlich unabsichtlich den Artikel ausgelassen.
Siehe zu kairv: Bauer s.v. 4 und ThWNT 3,
p. 462, l. 37 p. 463, l. 5: Es geht um den
Zeitpunkt des Endgerichts, dessen Berechnung dem Menschen unmglich ist (Gerhard
Delling).
515 Tertullianus Tert. De resurr. xxiv, 8, CCSL 2,
p. 952, ll. 2829.
517 Diligenter scitis Nov. Test.: plane scitis.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 650, n. 21
(kribv odate in den heutigen Ausgaben).
519 Et securitas Nov. Test.: et tuta omnia. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 651, n. 31 (sfleia in den heutigen Ausgaben).
520 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 3, CSEL 81, 3, p. 228, l. 11.
520 Superueniet interitus Nov. Test.: imminet
interitus. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
651, n. 33.
520521 Efstatai leqrov (fstatai N27:
pstatai Tischendorf ).
522523 Nec effugere Er. hat jedoch im Nov.
Test. effugient beibehalten. Siehe zu o m
mit Konj. Aor. BlassDebrunner 365: o m
mit Konj. Aor. oder Ind. Fut. Beides ist auch
im Klass. die bestimmteste Form der verneinenden Aussage ber Zuknftiges. Es gibt
nebenbei bemerkt an der vorliegenden
Stelle die v.l. kfezontai (kfgwsin in den
heutigen Ausgaben).
523 In vtero habentis Nov. Test.: mulieri
praegnanti (in vtero habenti [sic A B, cf.
app. crit.]: in vtero habentis v.l. cf. Wordsworth-White ad loc.; ASD VI, 3, p. 651,
n. 36).
524 T n gastr xosj So die heutigen Ausgaben.
524 dn Zu dn: BlassDebrunner 46.4.
525 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 3, CSEL 81, 3, p. 228, ll. 1213.
426
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
LB 912
555
556
557
558
559
560
dum dolor partus praegnanti, vt sit sensus sic illis imminere subito diem iudicii, vt
mulieri grauidae nixus ingruit et dolor partus.
[5] No n e s t i s n o c t i s n e q u e t e n e b r a r u m . Valla legit smn, id est
sumus, non estis. Quanquam quod ad sensum [B] pertinet, [A] nihil interest.
Sentit enim de omnibus Christianis. Ambrosius legit non estis noctis.
[8] [B] L o r i c a m f i d e i . Qraka. Ea pars corporis est apud medicos,
quae pectus et humeros ac scapulas complectitur vsque ad stomachi sedem. Vnde
et vestis aut armatura hanc muniens thorax dicitur. Et galeam spem dixit appositiue. Nos quo dilucidior esset sermo vertimus pro galea spem salutis.
[11] [A] Et a e d i f i c a t e a l t e r u t r u m . Ev tn na, id est vnus vnum, hoc
est vicissim alius alium.
[13] V t h a b e a t i s i l l o s a b u n d a n t i u s i n c h a r i t a t e . Graeca sic habent:
ka gesqe atov pr kperisso n gpj. Quorum sententia sic reddi poterat vt illos summopere habeatis in precio per charitatem. Ambrosius ita legit: vt
illis summum honorem habeatis in charitate etc. Congeminauit autem pr kperisso, de quo superius admonuimus. Pro p t e r o p u s i l l o r u m . Di t rgon
atn. Quod perinde sonat, quasi dicas propter facta illorum. Hunc locum
oportet annotare diligenter episcopos, qui exigunt a suis summum honorem,
cum ipsi non curent praestare suum officium. Paulus iubet eos haberi in summo
honore, sed propter opus, non propter inanem titulum, hoc est laborantes, praesidentes in Domino, non cum fastu [C] dominantes, [A] admonentes, docentes,
consolantes, quod proprium est episcoporum munus. Et p a c e m h a b e t e c u m
e i s . Erjneete n atov, id est pacifici sitis inter illos. Quanquam interpres
vertit sententiam satis recte. Alii Graecorum codices habebant n autov, hoc est
inter vos. Atque ita legit Ambrosius.
[14] C o r r i p i t e i n q u i e t o s . Nouqetete tov tktouv, id est admonete
inordinatos siue incompositos. Sentit autem intractabiles, qui parere nolunt et
ob hoc turbant communem pacem. Su s c i p i t e i n f i r m o s . A
ntxesqe tn
sqenn, id est subleuate | et fulcite, quod Ambrosius legit opitulamini infirmis,
[B] nam ntxesqai proprie est adiutare adnitentem. [A] Pa t i e n t e s e s t o t e .
Makroqumete, hoc est lenti ad iracundiam.
[18] In o m n i b u s vo b i s . Ev mv, id est in vos.
[21] Om n i a a u t e m p ro b a t e . Autem apud Graecos non additur, nec ad
rem facit. Caeterum dokimhein Graecis quoque verbum est anceps, quemadmodum Latinis probare, quod interdum est approbare interdum explorare, cuius528 estis BE: est A.
539 per charitatem BE: in charitate A.
546 cum BE: in A.
556 hoc est iracundiam BE: i. longanimes
sitis A.
427
WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3, p.
653 sq. n. 134).
548 Erjneete n atov (n autov N27: n
atov Tischendorf ).
549550 Alii vos Siehe z.B. die von Er.
benutzte Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo 302r (cf.
ASD VI, 3, p. 654, n. 135).
550 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1. Thess.
5, 13, CSEL 81, 3, p. 230, l. 12: pacem habete
inter vos.
551 Corripite inquietos Nov. Test.: monete inordinatos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
654, n. 142,3.
551552 Nouqetete incompositos Siehe Valla,
Annot. ad loc.: corrigite [!] inquietos. Graece
est admonete inordinatos siue incompositos, nouqetete tktouv (Garin, p. 881, col.
1). In den heutigen Ausgaben (wie Er.
schreibt): nouqetete tov tktouv.
553 Suscipite infirmos Nov. Test.: subleuate infirmos. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 654, n.
144.
553554 A
ntxesqe fulcite Er. und die heutigen Ausgaben folgen derselben Lesart. Zu
ntxesqai: Bauer s.v. ntxw 2. sich angelegen sein lassen, sich annehmen.
554 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 1.
Thess. 5, 14, CSEL 81, 3, p. 231, ll. 45
(infirmes: infirmis v.l.; in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV, p. 985A: die v.l.
infirmos).
555 nam adnitentem Dazu oben n.ll. 553554.
555 Patientes estote So auch Vg. und Nov. Test.
556 Makroqumete iracundiam In Annot. in
1. Cor. 13, 4, behandelt Er. das Verb makroqumw, ASD VI, 8, p. 258, ll. 810817:
Makroqume, id est longanimis est siue
leni animo est Mihi nec longanimis
nec magnanimus satis exprimere videtur
Graecae dictionis vim pro longo lenem
vocamus, hoc est non praecipitem ad iram
aut vindictam. Siehe auch ASD VI, 8, p.
259, n.ll. 810817.
557 In omnibus vobis Nov. Test.: erga vos. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 655, n. 184,5.
557 Ev mv vos Siehe n.l. 393 zu 1. Thess. 3,
12.
558 Omnia autem probate Nov. Test.: Omnia
probate.
558559 Autem facit In den heutigen Ausgaben: pnta d dokimhete (pnta dokimhete
v.l. Lesart der Hs. AN III 11 [cod. 2817] fo
302v, cf. ASD VI, 3, p. 655, n. 211).
559 Caeterum anceps Nach Pape s.v.: prfen,
die Rechtheit einer Sache untersuchen
Daher als erprobt annehmen, billigen, annehmen.
428
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
modi sit. Theophylactus hoc loco interpretatur probate, diiudicate. Quemadmodum alibi probate spiritus, si ex Deo sint. Audiendi prophetae, sed cum iudicio.
[B] Miror quod exemplar secutus Augustinus legit hoc pacto, idque in libello
aduersus Adamantium, [E] capite decimoquinto: [B] Spiritum nolite spernere;
prophetiam nolite extinguere. Omnia legite, quae bona sunt tenete, nisi quod arbitror scriptoris accidisse vitio, [E] quod Augustinus sequutus est. Nam quae
sequuntur, declarant illum ita legisse. Itidem citat libro De natura et gratia, capite
nono. [B] Aut certe sensum Pauli ad suum negocium accommodauit. [C] Tertullianus in libro de praescriptionibus haereticorum, Omnia examinate, quod bonum
est tenete.
[22] [A] Ab s t i n e t e vo s . A
pxesqe, id est abstinete, nec additur vos.
[23] Sa n c t i f i c e t vo s p e r o m n i a . A
gisai mv lotelev ka lkljron [B] mn [A] t pnema ka cux etc., id est sanctificet vos totos et integer
spiritus vester et anima etc., [D] quemadmodum refert Tertullianus in libro De
resurrectione carnis. [A] Hieronymus in quaestionibus ad Hedibiam ita citat
hunc locum: Deus igitur pacis sanctificet vos per omnia vel in omnibus plenos siue
perfectos, hoc enim magis sonat lotelev. Ergo sensus est sanctificet vos per omnia
perfectos, hoc est et in spiritu et in anima et in corpore. In has enim partes
hominem diuidit Paulus. Porro lkljron [C] sonat integrum, non quod nos
vocamus integrum, incorruptum, sed quod omnibus suis numeris ac partibus
constat. Quod subindicauit Didymus in opere De Spiritu Sancto. [B] Siquidem
colligens hoc loco spiritum non posse Spiritum diuinum intelligi, incredibile,
inquit, atque blasphemum orare apostolum, vt Spiritus Sanctus integer seruetur, qui
nec immutationem potest recipere nec profectum. [A] Si n e q u e re l a . A
mmptwv,
id est irreprehensibiliter.
[27] Ep i s t o l a h a e c . Haec redundat apud nos. Additum est autem ad explicandum articuli vim tn.
ANNOTATIONVM IN EPISTOLAM PAVLI PRIOREM AD THESSALONICENSES, PER DES.
ERASMVM ROTERODAMVM, FINIS
591
592
LB 915
2
3
4
5
EX CAPITE PRIMO
[3] [A] V t d i g n u m e s t . Inuenitur quidem et hoc apud Latinos, caeterum vsitatius magisque Latinum est vt par est kaqv zin stin. [D] Su p e r 561
567
571
576
429
qui suis constat partibus A, Hieronymus videtur non legisse, nec mihi videtur ad sensum
pertinere, licet addatur ab Ambrosio. Non
enim loquitur de integritate spiritus, quem
non diuidit, sed hominis, qui suis constat
partibus. Tametsi Didymus libro de spiritusancto tertio plane legit, integer spiritus B.
582 incredibile D E: incredibile est B C.
588589
12
A.
430
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
56 Supercrescit fides vestra Nov. Test.: vehementer augescit fides vestra. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 657, n. 36.
6 Uperauznei epitasin Vgl. Er.' Anm. zu 1.
Thess. 3, 10, ll. 388389: Congeminauit enim
Paulus vehementiam affectus pr, id est eximie etc. cf. n.ll. 388389 zur Stelle und
Annot. in 1. Thess. 5, 13, ll. 540541.
6 epitasin D.h. Intensivierung. Zur epitasis:
n.l. 388 zu 1. Thess. 3, 10; n.l. 628 zu Eph. 3, 10
und ASD VI, 8, p. 107, n.l. 131 zu 1. Cor. 6, 1.
431
nem (zu retributionem WordsworthWhite
ad loc.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 659,
n. 62,3.
25 Antapodonai qlcin So auch die heutigen Ausgaben (qlcin N27: qlcin Tischendorf ).
26 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 6, CSEL 81, 3, p. 236, ll. 2223.
2730 Proinde excusis Er. fand spter (cf. B
und C) in anderen Exemplaren (u.a. in einem
der Exemplare von St Paul's Cathedral) die
Lesart, der auch die heutigen Ausgaben folgen: tribulationem. Er nahm retributionem in
seine Liste Loca manifeste deprauata auf, cf. fo
Oo5r der Ausgabe D (1527): Retribuere retributionem pro retribuere afflictionem. Vgl.
Brown, ASD VI, 3, p. 659, n. 63.
30 [app.] Er. hat das Lemma requiem ab Ausgabe D gestrichen, und eine Anm. ber den
Satzbau der Verse 6 und 7 hinzugefgt (cf.
den Zusatz D, ll. 3032). Den Inhalt des
Begriffes nesiv (requiem in der Vg.) gibt er
im Zusatz D kurz wieder: relaxatio. Die
Ausdrcke refrigerium (dazu: Mohrmann,
tudes II, pp. 8191) und refocillatio (zu
refocillare: Souter, Glossary s.v.) hat er nicht
mehr genannt, weil er sie vermutlich nicht
mit der Latinitas in bereinstimmung fand.
Bei den kirchlichen Schriftstellern findet sich
remissio (= remissio peccatorum) vor, dazu:
Mohrmann, tudes III, p. 104. Er. hat offenbar spter seine Anm. dazu fr berflssig
gehalten und auch sie gestrichen.
3032 Quin requiei Mehrmals weist Er. auf
Paulus' Gebrauch der rhetorischen Stilmittel
hin: Siehe z.B. Annot. in 2. Cor. 6, 8, ASD VI,
8, p. 390, ll. 5774. An der vorliegenden
Stelle, 2. Thess. 1, 6b7a, geht es um Paulus'
Satzbau (im griechischen Text): tov qlbousin (affligentes) mv qlcin (afflictionem) /
mn tov qlibomnoiv (afflictis) nesin
(requiei).
32 requiei relaxatio Dazu: ASD VI, 3, p. 659,
n. 72.
33 Virtutis eius Nov. Test.: potentiae suae. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 22 sq. n. 42 zu
Rom. 1, 4 und unten n.l. 61; n.ll. 6162 zu 2.
Thess. 1, 11. Zu dnamiv / virtus: Annot. in 2.
Cor. 12, 9, ASD VI, 8, p. 464, ll. 327337, cf.
bes. ll. 328329: Nec est virtus ret, vt
opponatur vitio, sed dnamiv, vt opponatur
infirmitati etc. Vgl. auch Valla, Annot. in Mt.
7, 22, Garin, p. 811, col. 1: dunmeiv. virtus
hic non pro honesto accipitur, quod dicitur
ret, quod nomen nusquam in euangelio
reperitur, sed pro potentia siue pro operibus
potentiae.
432
LB
34
35
36
37
38
39
916
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
433
51 Chrysostomus Mir ist nicht klar, welche
Chrys.Stelle Er. meint. Man beachte, dass Er.
hier ganz ausnahmsweise in der Ausgabe A
auf Chrys. verweist.
5253 Sua vocatione Nov. Test.: ista [om. A]
vocatione (vocatione sua; zu sua vocatione:
ASD VI, 3, p. 661, n. 114).
55 Et dignetur Vg.: vt dignetur vos; Nov.
Test.: vt vos dignos habeat [dignetur A].
Die Lesart im Lemma Et dignetur (et [?]
statt vt) knnte ein lapsus calami sein. Er.'
Vg.Text in der Ausgabe D (1527) lautet: vt
dignetur.
55 A
zisj A
zisj tv klsewv (cf. l. 53) in den
heutigen Ausgaben und im Nov. Test.
55 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 11, CSEL 81, 3, p. 238, l. 7.
5556 Omnem voluntatem Nov. Test.: omne
bonum propositum. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 497, n. 54 zu Eph. 1, 5.
56 Edokan Gemeint ist psan edokan (siehe
omnem).
56 id est propositum Vgl. Annot. in Eph. 1, 5,
ll. 5859: Kat tn edokan, id est secundum placitum aut potius secundum beneplacitum und Annot. in Phil. 1, 15, ll.
7879.
57 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
1, 11, CSEL 81, 3, p. 238, l. 8.
5859 Rursus hominum Er. befasst sich auch
an anderen Stellen mit dem komplizierten
Begriff edoka. Siehe z.B. Annot. in Lc. 2, 14,
ASD VI, 5, pp. 476480, ll. 829950, bes. p.
478, ll. 897899: nominatiuus hic edoka
per appositionem refertur ad pax, perinde
quasi percontanti vnde ista pax quam nunciatis, respondeant angeli, non est ex meritis vestris [Hervorhebung von mir], sed haec pax est
pius affectus Dei erga homines. Vgl. Annot.
in Lc. 10, 21, ASD VI, 5, p. 536, ll. 405409,
bes. ll. 408409: [edoka] qua significatur
gratuita beneuolentia fauorque Numinis erga
mortales. Zur Bedeutung des Ausdrucks
edoka bei Paulus: ThWNT 2, pp. 743745
(Gottlob Schrenk). Meistens handelt es sich
um die Bedeutung Gottes Wohlgefallen und
Willen, die vorliegende Stelle aber, 2. Thess.
1, 11, ist umstritten. Nach Schrenk meint Paulus auch hier Gottes Wohlgefallen (p. 744, l.
13). Nach Bauer s.v. edoka 1.: der gute
Wille der Rechtschaffenheit (edoka gaqwsnjv).
59 Bonitatis suae Nov. Test.: bonitatis (bonitatis: bonitatis suae v.l. cf. Wordsworth
White ad loc.; ASD VI, 3, p. 661, n. 117
(gaqwsnjv auch in den heutigen Ausgaben).
434
LB
60
61
62
63
64
65
[A]
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
917
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
EX CAPITE SECVNDO
435
2, 3, CSEL 81, 3, p. 238, ll. 2324: nisi venerit
defectio primum.
8485 Et defectionem Zu diesem Gebrauch des Artikels: BlassDebrunner
252.a.
8586 Homo peccati Nov. Test.: homo ille scelerosus [peccati A]. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 662 sq. n. 35.
86 O martav In den heutigen Ausgaben:
nqrwpov tv nomav. Dazu: Metzger, Commentary ad loc. p. 567: Despite the broader
external testimony supporting martav
on the whole it appears that the early Alexandrian witnesses preserve the original reading,
nomav etc.
86 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 3, CSEL 81, 3, p. 238, ll. 2425: homo ille
peccati.
88 Super dicitur Nov. Test.: aduersus omnem
qui dicitur (supra: super v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.). Zur bersetzung:
ASD VI, 3, p. 663, n. 43,4. Vgl. Valla, Annot.
ad loc.: super omne quod dicitur Graece
est super omnem qui dicitur deus aut cultus,
p pnta legmenon qen sbasma (Garin,
p. 881, col. 2).
8889 Interpres legmenon Die von Er. angenommene Lesart pn t legmenon wurde spter von Beza bernommen (Angabe nach
Brown, ASD VI, 3, p. 663, n. 44). Siehe unten
ll. 9597 (Quanquam religio).
8990 p pnta sbasma D.h. die Lesart
der heutigen Ausgaben.
90 cultus Dieselbe bersetzung schlug Valla
vor, cf. oben n.l. 88.
91 Atque Origenem Der betreffende Vers
kommt mehrmals in Origenes' Comm. in
Mt. vor, aus dem Er. vor allem fr seine
Annot. in Mt. schpfte (sowohl aus dem
unvollstndig erhaltenen griechischen Text
als auch aus der lateinischen bersetzung,
cf. Hovingh, Introduction, ASD VI, 5, p. 33).
Er. benutzte brigens Origenes' Kommentar
zu Mt. auch fr die annotatio zu 1. Cor. 7,
39, cf. ASD VI, 8, p. 149, n.ll. 821878 zu 1.
Cor. 7, 39. Er knnte hier diesen Origeneskommentar meinen: Siehe: Comm. in Mt.
xi, 6, GCS Origenes Werke 10, p. 44, l. 10
(zu Mt. 14, 24): p pnta legmenon ktl.;
Comm. in Mt. xvii, 1, GCS Origenes Werke
10, p. 577, ll. 1718 (zu Mt. 21, 23). Er. fgte
diesen Hinweis auf Orig. 1535 hinzu, als er
seine Origenesausgabe, die 1536 erschien,
vorbereitete. Siehe Er.' Origenesausgabe vol.
II.
91 Augustinus Aug. Contra adv. legis et proph. II,
12, 40, CCSL 49, p. 129, l. 1259 (super).
436
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
437
mauult dicere non memini quam non retineo. Proferat Stunica vel vnicum autorem
probatum qui retinere dixerit pro meminisse.
Id si non potest, fateatur se potius ignarum
linguae Latinae, qui putet nihil interesse
vtrum retinere dicas an meminisse. Retinere hat im postklassischen Latein ab und zu
die Bedeutung: im Gedchtnisse bewahren,
sich erinnern, cf. Gell. XVII, 9, 16 (nach
Georges s.v. retineo B 2b b). Siehe auch H.J.
de Jonge, ASD IX, 2, p. 223, n.l. 948.
116 tragikv destomachatur Siehe Adag. 1439
(Tragice loqui), ASD II, 3, pp. 430432, und
vor allem Adag. 1791 (Tragoedias in nugis
agere), ASD II, 4, p. 208, ll. 260261: tragikv lgein pro grauiter siue acerbe.
118 Seneca Paulum Siehe Epist. xiii: Nec
vereare, quod saepius dixisse retineo [Hervorhebung von mir], multos qui talia adfectent
sensus corrumpere, rerum virtutes euirare
(Migne PL Suppl. I, 678 = Laura Bocciolini
Palagi, Il Carteggio Apocrifo di Seneca e San
Paolo. Firenze, 1978, Epist. xiii, p. 74, ll. 46).
Faber Stapulensis hat die Sammlung in seiner
Ausgabe S. Pauli epistolae xiv abdrucken lassen (fo 226v229r); siehe Ep. 13 (den 8. Brief
von Seneca), fo 229r (dort: te retineo dixisse
statt retineo dixisse; eneruare statt euirare). Zu diesem Briefwechsel unten n.ll.
119120.
118119 idem interpres Er. meint Act. 20, 31, wo
aber steht: memoria retinentes. Durch den
Zusatz memoria gibt es keinen Anlass zum
Missverstndnis.
119120 Quasi habent Wenn es auch Er. klar
war, der sogenannte Briefwechsel zwischen
Seneca und dem Apostel Paulus sei unecht,
haben u.a. Stunica und Faber Stapulensis die
betreffenden Briefe fr echt gehalten. Cf.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. ASD IX, 2, p. 222,
ll. 953954: Ridiculum autem quod Stunica
nobis obiicit epistolas Senecae ad Paulum,
quasi quisquam eruditus credat eas a Seneca
scriptas. Dazu: H.J. de Jonge, ASD IX, 2, p.
223, n.ll. 953954: From the way in which
Stun. quoted one of the letters from Sen. to
Paul it is evident that he regarded the correspondence as genuine. The same applies, e.g.,
for Lefvre d'taples. Faber Stapulensis gab
1512 diesen Briefwechsel zwischen Paulus und
Seneca mit Kommentar heraus (cf. oben n.l.
118). Siehe die Einleitung dazu (fo 226r),
aus der zu erschliessen ist, er halte die Briefe
fr authentisch. An mehreren Stellen verneint
Er. die Authentizitt des Briefwechsels. Er.
liess zwar 1515 die Briefe in seiner (ersten)
SenecaAusgabe abdrucken, sagte aber im
438
121
122
123
124
125
126
LB 918
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
dictum hoc loco retinetis pro tenetis, quod idem alibi sit ad eundem modum
loquutus. Et qui tam argutis syllogismis rem agit nec vllum interim locum producens e probatis Latini sermonis autoribus, me vocat prorsus ignarum linguae
Latinae, me rudem appellat, hebeti crassoque ingenio. Sed male habet hominem,
quod taxarim interpretem, cuius patrocinium susceperat; at reum interim suum
in tot locis destituit, vbi ne verbum quidem pro illo mutit, quod ipsum tamen est
verecundius quam causam illius tam sinistre agere. | [A] Ha e c d i c e b a m
vo b i s . Ambrosius, nisi codex mendosus est, legit ad hunc modum: Non meministis, quod me adhuc apud vos agente haec dicebantur vobis?
[6] V t re u e l e t u r i n s u o. Deest ille, ev t pokalufqnai atn, id est
vt ille reueletur. Ille, inquam, aduersarius, de quo modo dictum est.
[7] My s t e r i u m [E] i a m [A] o p e r a t u r i n i q u i t a t i s . [B] Mysterium eadem vox est quam alias vertit sacramentum. [A] Iacobus Faber putat
operatur hic accipi passiue pro patratur. Tametsi nihil est necesse, cum sit verbum medium. Et nergen non est proprie patrare aut facere, sed agere, hoc est
vim suam exercere, sicuti spiritus dicitur operari in nobis, cum vim suam et efficaciam ostendit, ita nunc Paulus dicit Antichristum nondum apparuisse, sed
tamen occulte iam illius spiritum valere et agere in his qui persequuntur Christianos; Graeci interpretes arbitrantur hoc dictum in Neronem. Ta n t u m v t
q u i t e n e t n u n c t e n e a t . Mnon katxwn rti wv. Videtur in Graeco
codice deesse, katxwn rti katextw, id est is qui nunc obtinet, obtineat
donec etc., nisi malumus aposiopesin esse, quae plus significarit silendo quam si
verbum explicuisset. Hunc locum exponunt de imperio Romano, quo soluto sit
venturus Antichristus. [B] Nonnulli de Nerone, quem putant aut resurrecturum
ac futurum Antichristum aut in hoc sublatum asseruari, vt suo tempore prodeat;
quidam de fictis Christianis. Quibus de rebus accuratius disserit Augustinus libro
De ciuitate Dei xx. capite decimonono.
125 at E: sed C D.
134 patratur BE: patiatur A.
Vorwort, dass schon Hier. wusste, die Briefe
seien unecht, cf. Ep. 325 (die Einleitung zur
SenecaAusgabe), ll. 6575: Er. berichtet,
Hier. habe Seneca (und den bewussten
Briefwechsel) in seinem Katalog aufgelistet
(Hier. De viribus illustribus, cap. xii, Herdingh, pp. 1718), er habe aber gewusst, dass
der Briefwechsel zwischen Seneca und
Paulus falsch sei: [Senecam] hunc in
Catalogo scriptorum illustrium recensuerit,
non tam ob epistolas illas Pauli ad Senecam
et Senecae ad Paulum (quas nec a Paulo nec a
Seneca scriptas probe nouerat [Hervorhebung
von mir] ) quam quod hunc vnum
dignum iudicarit qui non Christianus a
Christianis legeretur. Sowohl in der prae-
439
136137 sicuti ostendit Siehe 1. Cor. 12, 11:
haec autem omnia operatur vnus atque idem
spiritus; 1. Thess. 2, 13: [verbum Dei] qui
operatur in vobis; auch ber den Geist dieser
Welt, Eph. 2, 2: spiritus qui nunc operatur in
filios diffidentiae.
139 Graeci interpretes Siehe z.B. Theophyl.
Expos. in 2. Thess. 2, 7, Migne PG 124, 1341C:
T gr mustrion dj nergetai tv nomav.
Tn Nrwna lgei otw, tpon nta to
A
ntixrstou.
139140 Tantum teneat Nov. Test.: tantum
qui tenet, in praesentia teneat [tenet A]
(teneat WordsworthWhite: om. Stuttgart
Vg.). Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 664, n.
73,4. Cf. app. crit. n.l. 140: te. AE, ist durch
teneat ersetzt.
140 Mnon wv So auch die heutigen Ausgaben.
142 nisi aposiopesin Zu aposiopesis, reticentia: Lausberg 887888. Er. meint an der
vorliegenden Stelle die emphatische Aposiopese, d.h. die Auslassung eines Teils des
Inhalts, damit der Inhalt vergrssert wird (cf.
Lausberg 888.2c).
143 exponunt Er. knnte Theophyl. meinen (cf.
oben n.l. 139). Siehe Expos. in 2. Thess. 2, 7,
Migne PG 124, 1341CD: Mnon katxwn
rti, wv k msou gnjtai, ka tte pokalufqsetai nomov. Toutstin, rx
Rwmak tan rq k msou, tte kenov
zei. Ewv mn gr n tatjv tv rxv
fbov , odev taxwv potagsetai. Otan
d atj kataluq, piqsetai t narxa ka
tn tn nqrpwn ka tn to qeo pixeirsei rphein rxn.
144145 Nonnulli prodeat Er. sttzt sich auf
Aug. Civ. XX, 19, CCSL 48, pp. 731732, ll.
5363: Quidam putant hoc [2. Thess. 2, 7] de
imperio dictum fuisse Romano quod dixit
Iam enim mysterium iniquitatis operatur,
Neronem voluerit intellegi, cuius iam facta
velut Antichristi videbantur. Vnde nonnulli
ipsum resurrecturum et futurum Antichristum suspicantur; alii vero nec occisum
putant, sed subtractum potius, vt putaretur
occisus, et viuum occultari in vigore ipsius
aetatis, in qua fuit, cum crederetur extinctus,
donec suo tempore reueletur et restituatur in
regnum.
146 quidam Christianis Siehe Aug. Civ. XX,
19, CCSL 48, p. 732, ll. 7072: Alii vero et
quod ait: Quid detineat scitis et mysterium operari iniquitatis non putant dictum nisi de
malis et fictis, qui sunt in ecclesia.
146 Augustinus Aug. Civ. XX, 19, CCSL 48, pp.
730732, ll. 189.
440
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
[8] [A] In t e r f i c i e t . A
nalsei, id est consumet. Il l u s t r a t i o n e
a d u e n t u s . T pifanea, id est apparitione, etiamsi Ambrosius legit illustratione praesentiae suae. [B] Augustinus illuminatione praesentiae suae, [A] vt accipias claritate Christi aduenientis obscuratum iri Antichristum.
[9] Et p ro d i g i i s m e n d a c i b u s . Cedouv, id est mendacii. [B] Sic legit
et Ambrosius. Quanquam interpres si studio sic vertit, vertit eleganter, sin casu,
feliciter.
[10] [A] Hi s q u i p e re u n t . In his est Graece, licet reclament Latini [E]
codices. [A] C h a r i t a t e m ve r i t a t i s . Tn gpjn tv ljqeav ok dzanto,
id est dilectionem veritatis non acceperunt. Atque ita legit diuus Ambrosius. [D]
Durius enim cohaeret charitas cum genitiuo casu veritatis; sentit enim amorem
veri aut charitatem veram aut, si credimus Theophylacto, ipsum Christum, qui
fuit vtrunque, charitas et veritas.
[11] [A] Id e o m i t t e t . Ka di toto, id est et ideo. [B] Deest enim nobis
copula. [A] Op e r a t i o n e m e r ro r i s . Enrgeian plnjv, id est efficaciam
seductionis vel imposturae, vt referatur ad prodigia, quae facturus sit Antichristus nimirum agente in illo spiritu immundo. Quandoquidem diuus Hieronymus
arbitratur Paulum hunc sumpsisse locum ex Esaia, qui scribit Dominus miscuit ei
spiritum erroris. Porro spiritus est agere velut ignis.
[12] Se d c o n s e n s e r u n t . A
ll edoksantev n t dika. Quod ita verti
poterat sed quibus placuit iniquitas aut sed approbauerunt iniquitatem, [D] vt
alias suneudokosin.
[13] [A] Qu o d e l e g e r i t n o s . Oti eleto mv, id est elegit vos. Pr i mitias in salutem. A
p rxv ev swtjran, id est ab initio ad salutem. Et
Ambrosius legit a principio. Apparet interpretem legisse parxv siue parxn,
quod sonat primitias, vt sit sensus illos inter primos fuisse vocatos ex Thessalonicensibus. Sin legas p rxv, pertinet ad diuinam praedestinationem. Quanquam ex iisdem verbis et hic sensus accipi potest eripuit nos Deus ab imperio.
[D] Theophylactus in contextu legit p rxv, id est ab initio et interpretatur
de praedestinatione. Nec tamen certo liquet an legerit parxv.
pifanea BE: pifana A.
Ideo mittet BE: Ideo mittet, et ideo A.
plnjv BE: tv plnjv A.
approbauerunt BE: probauerunt A.
171 ad D E: in AC.
176177 Theophylactus parxv D E: Ex
Theophylacto [Vulgario B] nihil certum
poterat colligi B C.
149
161
162
168
441
162 Enrgeian plnjv So auch die heutigen
Ausgaben.
164 Hieronymus Hier. Comm. in Is. VII, xix,
12/ 15, CCSL 73, p. 282, ll. 4552: Quod
ad Thessalonicenses de antichristo legimus:
Pro eo quod caritatem veritatis non susceperunt, vt saluarentur, mittet eis Deus operationem erroris Quod puto apostolum Paulum de praesenti Esaiae lectione sumpsisse,
in qua dicit: Dominus miscuit eis spiritum
erroris etc.
165 Esaia Siehe Is. 19, 14: Dominus miscuit in
medio eius spiritum vertiginis; 29, 10:quoniam miscuit vobis Dominus spiritum soporis.
166 Porro ignis Cf. Act. 2, 35.
167 Sed consenserunt Nov. Test.: sed approbauerunt. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 266,
n. 51 zu 1. Cor. 10, 5.
167 All dika (ll edoksantev t
dika: ll edoksantev n t dika
v.l.).
169 alias Siehe Rom. 1, 32, cf. 1. Cor. 7, 12.
170 Quod nos Nov. Test.: quod elegerit
vos.
170 Oti eleto mv (elato: eleto v.l. z.B. in
Hs. AN III 11, fo 307r).
170 id est vos Zur Lesart nos in der Vg. cf.
WordsworthWhite ad loc. und ASD VI, 3,
p. 667, n. 134.
170171 Primitias in salutem Nov. Test.: ab initio in salutem.
171 A
p swtjran (parxn ev swtjran
N27: p rxv ev swtjran Tischendorf ).
Zur Lesart parxn: Metzger, Commentary ad
loc. p. 568 und ASD VI, 3, p. 667, n. 135. Er.
folgt (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817) fo
307r: parxv [sic].
172 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
2, 13, CSEL 81, 3, p. 242, l. 13.
176 Theophylactus Theophyl. Expos. in 2. Thess.
2, 13, Migne PG 124, 1345D. Im Lemma: p
rxv. Wie Er. sagt, interpretiert Theophyl.
die Stelle im Sinne der Prdestination: Di
toto exaristomen, ti zelzato mv
qev, ka prorisen ev swtjran zouv,
djlad prognov. Siehe app. crit. n.ll.
176177: Ex Theophylacto [Vulgario B]
nihil certum poterat colligi B C. Er. hat
anfangs Personas bersetzung benutzt:
Propterea, inquit, gratias agimus quia nos
deus elegit et ad salutem predestinauit,
quippe quos dignos presciret (fo clxxxv). Er
hat daraus nicht ermitteln knnen, was
Theophyl. gelesen hat. Nachdem er den griechischen Text konsultiert hatte, ersetzte er
seine ursprngliche Anm.
442
LB
919
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
EX CAPITE TERTIO
[2] Ab i m p o r t u n i s . A
p tn tpwn. Quod magis sonat absurdis et
prodigiosis; [B] Ambrosius legit ab iniquis. [D] Atopov autem Graece dicitur
qui nulli loco conuenit, quales sunt haeretici.
[3] [A] Fi d e l i s a u t e m De u s . Graece est Dominus, pistv d stn
kriov.
[4] Quoniam quaecunque. Oti, quod. Mira confusio coniunctionum. [D]
Sermo Graecus habet amphibologiam. Potest enim hic accipi sensus confidimus
de vobis idque freti praesidio Domini, quod praecepta nostra quemadmodum
seruatis nunc, ita et in posterum sitis seruaturi; potest et hic accipi confidimus
de vobis, quod ea quae praecepimus, et seruatis et seruaturi estis in posterum. In
priore sensu coniunctio ka connectit haec duo verba praecepimus et facitis, in
180 iis E: his D.
178 In vocauit Nov. Test.: ad quod vocauit
(in qua et vocauit, WordsworthWhite: ad
quod et vocauit, Stuttgart Vg.). Zur Lesarten
der Vg.: ASD VI, 3, p. 667, n. 141. In den heutigen Ausgaben des griechischen Textes: ka
klesen (klesen [ohne ka] v.l.); diese
Lesart spiegelt sich in der Vg. wider (et
vocauit), cf. ASD VI, 3, p. 667, n. 142. Er.
folgte (u.a.) der Hs. AN III 11 (cod. 2817): ev
klesen mv, fo 307r. Vgl. Valla, Annot. ad
443
aufrufen, anrufen, trsten, freundlich zusprechen, nach Bauer s.v.) kommen an mehreren Stellen zur Sprache: cf. Annot. in 1. Cor.
1, 10, ASD VI, 8, p. 42, ll. 6870, siehe aber
vor allem Annot. in 2. Cor. 5, 20, ASD VI, 8,
p. 384, ll. 956957 und ASD VI, 8, p. 385, n.ll.
956957.
197 Ab importunis Nov. Test.: ab absurdis. Zur
bersetzung: ASD VI, 3, p. 669, n. 22.
197 A
p tn tpwn So auch die heutigen Ausgaben.
197198 Quod prodigiosis Nach Bauer s.v.
topov 2. bedeutet topov an der vorliegenden Stelle bse, schlecht. Vgl. aber Er.'
bersetzung im Nov. Test. oben n.l. 197
angefhrt und Annot. in Lc. 23, 41, ASD VI, 5,
p. 599, l. 98: Nihil mali. Odn topon, id est
nihil absurdi.
198 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 2, CSEL 81, 3, p. 243, l. 26.
200 Fidelis autem Deus Vg.: fidelis autem
dominus est; Nov. Test.: sed fidelis est
dominus. Zur v.l. fidelis autem deus / deus
est: WordsworthWhite ad loc.; ASD VI, 3,
p. 669, n. 32.
200201 pistv kriov In den heutigen Ausgaben: pistv d stin kriov ( qev v.l.).
202 Quoniam quaecunque Nov. Test.: quod
quae (quoniam quae: quoniam quaecunque
v.l. cf. WordsworthWhite ad loc.; ASD VI,
3, p. 669, n. 43).
202 Oti coniunctionum Zum Gebrauch der
Konjunktion quoniam am Anfang des
Objektssatzes (= ti): Kaulen 185, pp.
245246; PlaterWhite 134, pp. 119120.
Siehe zur Verwendung der Konjunktionen
quod, quia und quoniam, die oft die Konstruktion mit Inf. ersetzen: ASD VI, 8, p. 193,
n.l. 651 zu 1. Cor. 8, 4; ASD VI, 8, p. 373, n.ll.
740741 zu 2. Cor. 4, 14.
203 amphibologiam Der Satz ist doppeldeutig.
Zum Fachausdruck amphibologia: n.l. 37 zu
Gal. 1, 6.
203209 Potest confidimus Er. folgt der
Lesart: ti paraggllomen mn, ka poiete
ka poisete (ti paraggllomen ka poiete
ka poisete N27: ti paraggllomen
poiete ka poisete Tischendorf: paraggllomen mn v.l.). Er. unterscheidet zwei Interpretationen: 1) ti paraggllomen mn ka
poiete: sowohl paraggllomen als auch
poiete hngen vom Relativpronomen ab;
2) ti ka poiete ka poisete: sowohl
poiete als auch poisete hngen von der
Konjunktion ti ab (d.h. von pepoqamen, cf.
l. 209 confidimus).
444
LB
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
920
230
231
232
233
234
235
236
445
refoul ire aller) a adopt, d'abord dans les
versions de la Bible, un sens spcifiquement
chrtien, cf. p. 44 und p. 100 sq.
222 Non inquieti fuimus Nov. Test.: non inordinate gessimus nos. Zur bersetzung: ASD
VI, 3, p. 671, n. 73. Siehe Valla, Annot. ad loc.:
Cur ais inquieti fuimus? cum modo [2.
Thess. 3, 6] dixeris inordinate, cum idem sit
illud tktwv et hoc taktsamen, ergo non
incompositi fuimus (Garin, p. 881, col. 2).
222 Ok taktsamen So auch die heutigen
Ausgaben. Er. bringt wie Valla (cf. die vorangehende Anm.) taktw und tktwv (l.
220) mit einander in Verbindung, cf. unten ll.
224226 (Mirae origo).
222223 non inordinati fuimus Siehe Vallas
bersetzung oben n.l. 222 angefhrt.
223 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 7, CSEL 81, 3, p. 245, ll. 910: non intemperanter viximus inter vos (apud vos v.l. auch
in Er.' Ambrosiusausgabe von 1527, tomus IV,
p. 989A) und Ambrosiaster, Comm. in 2.
Thess. 3, 6, CSEL 81, 3, p. 245, l. 2: intemperanter ambulante.
224226 Mirae origo Ironische Anm. von
Er., durch die er den Hang des interpres, in
der Wortwahl zu variieren, beanstandet, cf.
n.ll. 651652 zu Phil. 4, 2 und unten n.ll.
244250 [app.].
226 Recte vertit Ambrosius Siehe oben n.l. 223.
226227 Recte sensit Er. verstrkt 1535 die
Konjunktion modo (= dummodo) durch den
Zusatz si. Zu modo si (gelufiger: si modo):
KhnerStegmann II, 2, 219,10, p. 429.
231232 Metaphora leipotakten Siehe Pape
s.v. taktov: ungeordnet, eigentlich von Soldaten, die nicht in Reih und Glied stehen,
nicht in Schlachtordnung aufgestellt sind.
Leipotaktw bedeutet: Reih und Glied verlassen, ausreissen, nach Pape s.v. Wie an
anderen Stellen (Eph. 6, 1117; 1. Thess. 5, 8)
verwendet Paulus auch hier, laut Er., eine
Methapher des Militrwesens.
233 Neque mandicauimus Nov. Test.: neque
gratis panem accepimus.
233 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 8, CSEL 81, 3, p. 245, l. 10: neque gratis
panem edimus.
234236 vt quoquam In den heutigen Ausgaben: fgomen par tinov. Er. folgt u.a. der
Hs. AN III 11 (cod. 2817), fo 308v: lbomen
par tinov. Siehe ASD VI, 3, p. 671, n. 81.
236 In fatigatione Nov. Test.: cum [in A]
labore et sudore. Zur bersetzung: ASD VI,
3, p. 671, n. 84.
236 Kpw ka mxqw Im Nov. Test. und in den
heutigen Ausgaben: n kpw ka mxqw.
446
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
meminimus; vterque vertit eodem modo: [D] kpov, labor; mxqov, labor molestus.
[9] [A] Qu a s i n o n h a b u e r i m u s . Oti ok xwmen, id est quod non
habeamus (et demus, non daremus, dmen), hoc est quod id nobis non liceat
facere. Quo dicto simul et excusat alios qui sumebant, et suam temperantiam
exaggerat, qui adeo nihil exegerit praeter ius, vt ne quod iustum quidem fuerat
acceperit.
[10] De n u n c i a b a m u s . Parjggllomen, id est praecipiebamus. [C] Vtinam interpres hic tam feliciter copiam affectasset quam id facit sedulo. Plutarchus libro suo titulum indidit Gamik paragglmata; quis auderet hoc vertere
connubiales denunciationes? Apud iureconsultos lego operis noui denunciationem. Caeterum an semper denunciet qui praecipit ac praescribit, nescio. Etenim
si non licet quouis loco pro hominibus ponere mortales, multo minus arbitror
quouis loco ius esse, denunciare ponere pro praecipere.
[11] [A] Au d i u i m u s e n i m . A
koomen gr, id est audimus enim, vt sit
tempus instans. A m b u l a re i n q u i e t e . A
tktwv. Quod paulo superius vertit
inordinate, nunc vertit inquiete. Rursum Ambrosius intemperanter. Et hoc loco
peripatontav aptius est obambulantes, [D] hoc est circumuagantes, [A] quae
est natiua huius vocis significatio. Ni h i l o p e r a n t e s , s e d c u r i o s e e t c .
Non seruauit interpres elegantiam Graeci schematis, mjdn rgahomnouv, ll
periergahomnouv, id est nihil agentes, sed curiose agentes. [D] Nam tale quiddam est in his Pauli verbis, quale Fabius commonstrat in dicto Domitii Afri, qui
239 xwmen BE: xomen A.
244250 Vtinam praecipere CE: Hic
vbique ostentat suam ineptam copiam, etiam
antequam nos de copia prodidissemus A B.
252 inquiete A B D E: in quiete C.
447
251 A
koomen gr So auch die heutigen Ausgaben.
252 tempus instans D.h. das Prsens, cf. Quint.
Inst. V, 10, 42: [tempus] praeteritum, instans, futurum.
252 Ambulare inquiete Nov. Test.: versantes
[ambulantes A] inordinate. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 672, n. 112,3. Siehe
Valla, Annot. ad loc., Fortsetzung des n.l.
222 zu 2. Thess. 3, 7 zitierten Textes: Quid
quod iterum idem illud, quod transtuleras
inordinate, mox transfers inquiete
inquiens: Audiuimus enim inter vos quosdam ambulare inquiete (Garin, p. 881,
col. 2).
252 paulo superius 2. Thess. 3, 6, cf. Annot. in 2.
Thess. 3, 6, ll. 219220.
253 Rursum intemperanter Ambrosiaster,
Comm. in 2. Thess. 3, 11, CSEL 81, 3, p. 246, l.
23. Siehe Annot. in 2. Thess. 3, 7, ll. 223224
(Ambrosius intemperanter) und den Kommentar ad loc.
255 Nihil etc. Vg.: nihil operantes, sed
curiose agentes; Nov. Test.: nihil operis
facientes, sed curiose agentes. Er. ersetzt
operari durch opus facere fr rghomai.
Dazu: ASD VI, 3, p. 255, n. 62 zu 1. Cor. 9, 6.
256257 Non agentes Das griechische Wortspiel ist nicht immer zu bersetzen. Siehe
Annot. in Rom. 13, 14, LB VI, 638E: In
summa, schemata, quae sita sunt in dictionibus, non perpetuo conueniunt nobis cum
Graeca lectione. Dazu: Rummel, Annotations, pp. 100102.
257266 Nam infrugifera In diesem Zusatz
D bespricht Er. auf der Grundlage der
Annot. von Valla die bersetzung ins Latein
des Wortspiels der griechischen Wendung:
mjdn rgahomnouv, ll periergahomnouv
(so Nov. Test. und die heutigen Ausgaben).
Siehe Valla, Annot. ad loc.: nihil operantes,
sed curiose agentes Cur non etiam venustatem seruasti Paulinae elocutionis, vt saltem diceres nihil agentes, sed curiose
agentes. Nam Pauli oratio non minus
gratiae habet illa Domitii Afri de quodam
oratore, quem dixit non agere, sed satagere,
odn rgahomnouv, ll periergahomnouv
(Garin, p. 881, col. 2).
258 Fabius Quint. Inst. VI, 3, 54: Afer enim
venuste Manlium Suram, multum in agendo
discursantem, salientem, manus iactantem,
togam deiicientem et reponentem, non agere,
dixit, sed satagere. Siehe app. n.l. 258: Der
Name Tullius kommt in Inst. VI, 3, 53 vor,
was die Verschlimmbesserung der Ausgabe E
verursacht haben knnte.
448
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
LB 921
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
LB 922
293
dixit [E] Suram Manlium quod in agendo tumultuaretur, [D] non agere sed satagere. Est autem hic gemina gratia: prior est in affinitate vocum, quod genus est
legationibus immorandum est, non immoriendum, altera est in deprauatione
verbi, qualis est in agere et satagere. Agit enim qui suo fungitur officio, satagit
qui vehementer sed frustra molitur. Erghesqai laudis est, perierghesqai vituperabile, et tamen plus esse videtur perierghesqai quam rghesqai. Subest
autem et nantwsiv non ingrata, rghetai qui operatur frugifera, perierghetai
qui infrugifera. [A] Quanquam illud periergahomnouv significat et superuacua et
inutilia agentes, [D] quae prerga dicuntur, quasi nihil ad rem pertinentia. [A]
Hinc certe apparet aliud esse rgahomnouv et nergontav, rghesqai et nergen,
cum vtrunque soleat eodem verbo reddere.
[12] [D] De n u n c i a m u s e t o b s e c r a m u s . Parakalomen, quod esse
poterat hortamur, sed melius est obtestamur, vt mitiget praecipientis autoritatem, precibusque minas regaliter addit, inquit ille. Paulus contra minis addit
preces ac, ne vel autoritas vel preces contemni possint, adiecit in Domino Iesu. [A]
In Do m i n o Ie s u C h r i s t o. Di to kurou mn, id est per Dominum nostrum. Su u m p a n e m . Tn autn rton, id est suum ipsorum panem, idque
mfatikteron, quasi dicas non alienum, sed suum. |
[14] Pe r e p i s t o l a m h a n c . Hunc est Graece, [B] non hanc, hoc est
genere masculino, non foeminino, [A] sicut et in emendatioribus Latinorum
exemplaribus, [D] nominatim in Constantiensi vtroque. Theophylactus indicat
apud Graecos fuisse duplicem lectionem, alteram e d tiv ok pakoei t lgw
mn di tv pistolv, id est si quis vero non paruerit sermoni nostro per epistolam, vt intelligas Paulum per epistolam loqui Thessalonicensibus. Alteram lectionem testatur placuisse Ioanni Chrysostomo, vt pro mn, primae personae,
ponatur mn, secundae personae, sitque sensus si quis non paruerit vobis proponentibus ex hac mea epistola, quod praecipio, hunc notetis, quod Graecis est
sjmeiosqe, hoc est sit vobis notatus vt fugiatis, quemadmodum signamus boues
cornupetas, quo vitentur. In Graecis verbis dubium est, an notate referatur ad per
epistolam, sed consensus interpretum refert ad sermonem, lgw. [A] V t
c o n f u n d a t u r. Ina ntrap, id est vt pudefiat et vt rubore suffundatur, cum
viderit se vitari ab omnibus. Confunditur et is qui alioqui perturbatur. Idcirco
diuus Ambrosius vt explicaret vim verbi Graeci, vertit vt reuerentia confundatur. |
[15] Qu a s i i n i m i c u m . Wv xqrn, id est vt inimicum. Mira apostoli
lenitas, qui ne intractabilem quidem velit pro inimico haberi. C o r r i p i t e v t
259 Suram tumultuaretur E: oratorem D.
274 kurou BE: kirou A.
278 in A B D E: om. C.
280 ok E: ox D.
286 notatus E: notus D.
449
tatjv oone lalonti toton sjmeiosqe ka
xete v fwrismnon. O d makriov
Iwnnjv mn ngnw, di to u, ka dwken
mn noen, ti E tiv peiqe mn lgousi prv
atn di tv mv pistolv tatjv mqete. Nach Brown (ASD VI, 3, p. 673, n. 143)
ist die Lesart im cod. 2105 (= cod. des Theophyl.Texts, cf. ASD VI, 3, pp. 810): mn.
Man beachte, dass Er. den griechischen
Theophylact. herangezogen habe: Bei Persona ad loc. steht: Basilius [!] vero vestro
legendum ducit (fo clxxxiir).
283 Ioanni Chrysostomo Chrys. In 2. Thess. hom. 5,
2, Migne PG 62, 495. Im Mignetext: t lgw
mn. So auch in der Ausgabe von Giberti
(Verona 1529, fo 45v), die Er. natrlich fr die
Ausgabe D noch nicht heranziehen konnte.
Theophyl. hat offenbar mn (eine v.l. der
Stelle 2. Thess. 3, 14) bei Chrys. gelesen. Zu den
Lesarten dieser Stelle: ASD VI, 3, p. 673, n. 143.
285286 quod fugiatis Siehe Bauer s.v.
sjmeiw 2.: sich jemanden merken.
286287 quemadmodum vitentur Siehe Adag.
82 (Cornutam bestiam petis), ASD II, 1, pp.
191192, und Adag. 81 (Foenum habet in
cornu), ASD II, 1, pp. 190191, cf. p. 190, ll.
103105: Inde translatum quod antiquitus bubus cornipetis foenum pro signo in
cornu appenderetur, quo sibi cauerent qui
forte occurrissent.
287288 In Graecis lgw Dazu, der schon
oben genannte Kommentar von Brown, ASD
VI, 3, p. 673, n. 143.
288289 Vt confundatur Nov. Test.: vt pudore
suffundatur. Zur bersetzung: ASD VI, 3, p.
673, n. 147. Vgl. Annot. in 1. Cor. 4, 14, ASD
VI, 8, p. 92, ll. 864866: Non vt confundam.
Ok ntrpwn, id est non confundens. Quanquam melius erat suffundens aut rubore suffundens; siquidem ntrpesqai dicitur Graece
cui suum probrum ingeritur, vt ipse semet
agnoscat. Siehe zum Verb confundere auch:
ASD VI, 8, pp. 5657, n.l. 250 zu 1. Cor. 1, 27.
289 Ina ntrap So auch die heutigen Ausgaben.
291 Ambrosius Ambrosiaster, Comm. in 2. Thess.
3, 14, CSEL 81, 3, p. 247, l. 15.
292 Quasi inimicum Nov. Test.: velut inimicum.
Zur bersetzung: ASD VI, 3, p. 673, n. 152.
292 Wv xqrn So auch die heutigen Ausgaben.
293294 Corripite vt fratrem Nov. Test.: admonete vt fratrem. Dazu: ASD VI, 3, p. 166, n.
149 zu Rom. 15, 14 (zur bersetzung des Verbs
nouqetw). Siehe auch Valla, Annot. ad loc.:
Sed corripite vt fratrem. Iam non semel dixi
[siehe z.B. Annot. in Col. 1, 28, Garin, p. 880,
col. 1], potius commonefacite nouqetete
(Garin, p. 881, col. 2).
450
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
f r a t re m . Nouqetete. Ambrosius vertit monete consiliis, cui magis placuit verbum lenius.
[16] Se m p i t e r n a m . Di pantv, id est semper [D] aut perpetuam. [A]
In o m n i l o c o. En pant trpw, id est in omni modo. Quanquam interpres
videtur legisse tpw pro trpw, et ad eundem modum legit Ambrosius, etiamsi
Graeca scholia trpw legunt. [D] Theophylactus di pantv refert ad tempus, n
pant trpw ad negocium, hoc est in opinionibus, in dictis, in factis. [E] In
Chrysostomi contextu est n pant trpw, sed commentum arguit illum legisse n
pant tpw; exponit enim pantaxo, hoc est etiam apud alienos a religione
Christiana. [D] Ex Ambrosii commentariis non liquet, quid legerit. Nec absurdus
tamen sensus est in omni tempore et in omni loco et semper et vbique sermone
prouerbiali. [A] De u s s i t c u m o m n i b u s . Dominus est, non Deus, et ita
legit Ambrosius.
[17] Et s a l u t a t i o m e a . Mea ablatiui casus est, et refertur ad manu. [C]
Mea manu Pauli.
[B]
310
309310
ANNOTATIONVM
451
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
A. SCHRIFTSTELLER: ALTERTUM
Ael.
Claudius Aelianus
Epist.
Epistulae
Nat. an.
De natura animalium
Var. hist.
Varia historia
Ael. Arist.
Aelius Aristides
Aeschin.
Aeschines
Aeschyl.
Aeschylus
Ag.
Agamemnon
Choeph.
Choephori
Eum.
Eumenides
Hic.
Hicetides
Pers.
Persae
Prom.
Prometheus
Sept.
Septem
Aesop.
Aesopus
Agric.
Rodolphus Agricola
Anna
Anna mater
Alan.
Alanus ab Insulis
De planct. Nat. De planctu Naturae
Albert. M.
Albertus Magnus
Enarr. in Ioann. Enarrationes in Euangelium Ioannis
Enarr. in Lc.
Enarrationes in Euangelium
Lucae
Serm.
Sermones de sanctis
Alciphr.
Alciphro
Ambr.
Ambrosius
Enarr. in Ps.
Enarrationes in Ps.
Expos. Lc.
Expositio Euangelii secundum Lucam
Explan. Ps.
Explanatio Psalmorum 12
Expos. Ps. 118.
Expositio Psalmi 118.
Off.
De officiis ministrorum
Serm.
Sermo(nes)
Spir. sanct.
De Spiritu sancto
Ambrosiaster
Ambrosiaster
Comm.
Commentarius
Quaest. V.
Quaestiones Veteris et Noui
et N.T.
Testamenti
16.
JAHRHUNDERT
Amm. Marc.
Ammonio
Anacr.
Andrel.
Ecl.
Eleg.
Liv.
Anth. Lat.
Anth. Pal.
Anth. Plan.
Apollod.
Apoll. Rhod.
Apoll. Sid.
Epist.
Apost.
App.
Civ.
Apul.
Apol.
De deo Socr.
Flor.
Met.
Arat.
Archil.
Aristaen.
Aristid.
Aristoph.
Ach.
Av.
Eccl.
Equ.
Lys.
Nub.
Pax
Plut.
Ran.
Thesm.
Vesp.
Aristoph. Byz.
Ammianus Marcellinus
Andrea Ammonio
Anacreon
Fausto Andrelini
Eclogae
Elegiae
Liuia
Anthologia Latina
Anthologia Palatina
Anthologia Planudea
Apollodorus
Apollonius Rhodius
Apollinaris Sidonius
Epistolae
Apostolius Byzantius
Appianus
Bella ciuilia
Apuleius
Apologia
De deo Socratis
Florida
Metamorphoses
Aratus
Archilochus
Aristaenetus
Aristides
Aristophanes
Acharnenses
Aues
Ecclesiazusae
Equites
Lysistrata
Nubes
Pax
Plutus
Ranae
Thesmophoriazusae
Vespae
Aristophanes Byzantinus
454
Aristot.
An.
An. post.
An. pr.
Ath. pol.
Aud.
Cael.
Cat.
Col.
Div.
Eth. Eud.
Eth. Nic.
Gen. an.
Gen. corr.
Aristoteles
De anima
Analytica posteriora
Analytica priora
A
qjnawn politea
De audibilibus
De caelo
Categoriae
De coloribus
De diuinatione
Ethica Eudemia
Ethica Nicomachea
De generatione animalium
De generatione et corruptione
Hist. an.
Historia animalium
Metaph.
Metaphysica
Meteor.
Meteorologica
Mir.
Mirabilia
M. mor.
Magna moralia
Mot. an.
De motu animalium
Mund.
De mundo
Oec.
Oeconomica
Part. an.
De partibus animalium
Phgn.
Physiognomonica
Phys.
Physica
Poet.
Poetica
Pol.
Politica
Probl.
Problemata
Rhet.
Rhetorica
Rhet. Alex.
Rhetorica ad Alexandrum
Sens.
De sensu
Somn.
De somno et vigilia
Soph. el.
Sophistici elenchi
Spir.
De spiritu
Top.
Topica
Arnob.
Arnobius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
Arr.
Arrianus
Arsen.
Arsenius
Artemid.
Artemidorus
Ascl.
(Apuleius) Asclepius
Asconius
Q. Asconius Pedianus
Comm. in Cic.
Commentarii in Cic.
Athan.
Athanasius
Athen.
Athenaeus
Athenag.
Athenagoras
Aug.
Aurelius Augustinus
Civ.
De ciuitate Dei
Collatio cum
Collatio cum Maximino
Maximino
Arianorum episcopo
Conf.
Confessiones
Cons. evang.
De consensu euangelistarum
Contra Acad.
Contra Academicos
Contra adv.
Contra adversarium Legis
legis et proph.
et Prophetarum
Contra duas ep. Contra duas epistulas PelaPelag.
gianorum
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Contra Faust.
Contra lit. Petil.
De adult.
coniugiis
De agone chr.
De Gen. contra
Man.
De gratia et lib.
arbitr.
De nat. boni
De praed. sanct.
De agone christiano
De Genesi contra Manichaeos
De gratia et libero arbitrio
De natura boni liber I
De praedestinatione sanctorum
De vera relig.
De vera religione
Doctr. chr.
De doctrina christiana
Enarr. in Ps.
Enarrationes in Ps.
Ench.
Enchiridion
Epist.
Epistulae
Expos. Gal.
Epistolae ad Galatas expositio
Haer.
De haeresibus, ad Quodvultdeum
Hom.
Homiliae
Locut. in Hept. Locutiones in Heptateuchum
Quaest. Ev.
Quaestiones Euangeliorum
Quaest. in Hept. Quaestiones et locutiones in
Heptateuchum
Retract.
Retractationes
Serm.
Sermones
De serm. Dom. De sermone Domini in
monte
Serm. de VT
Sermones de Vetere Testamento
Serm. supp.
Sermones supposititii
Tract. in Ioh.
Tractatus in Ioh.
Tract. in 1. Ioh. In epistolam Ioannis ad`
Parthos Tractatus X
Trin.
De trinitate
Auien.
Auienus
Progn.
Prognostica
Aur. Vict.
Aurelius Victor
Auson.
Ausonius
Cent. nupt.
Cento nuptialis
Cupid. cruc.
Cupido cruciatus
De rosis
De rosis nascentibus
Ecl.
Eclogae
Epigr.
Epigrammata
Epist.
Epistulae
Mos.
Mosella
Precat.
Precationes variae
Babr.
Babrius
Balbi
Girolamo Balbi
Basil.
Basilius
Ad adulesc.
Ad adulescentes (Prv tov
nouv)
Batr.
Batrachomyomachia
Bebel
Heinrich Bebel
455
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Prov.
Beda
In Iac. etc.
In Lc. expos.
Prouerbia Germanica
Beda Venerabilis
In epistolas VII catholicas
In Lucae Euangelium expositio
In Mc. expos.
In Marci Euangelium expositio
In Mt. expos.
In Matthaei Euangelium
expositio
Hom. Ev.
Homeliae Euangelii
Vita Cuth.
Vita Cuthberti
Bernardus
Bernardus Claraeuallensis
In laud. Virg.
In laudibus Virginis Matris
In adv. Dom.
Sermo in aduentu Domini
In Vigil. Apost.
Sermo in Vigilia Apostolorum
Petri et Pauli
Bocc.
Giovanni Boccaccio
Ecl.
Eclogae
Boeth.
Boethius
Consol.
Consolatio philosophiae
Brant
Sebastian Brant
Budaeus
Guilelmus Budaeus
Annot. in
Annotationes in Pandectas
Pandectas
Caes.
C. Iulius Caesar
Civ.
De bello ciuili
Gall.
De bello Gallico
Callim.
Callimachus
Callisth.
Callisthenes
Calp. Sic.
Calpurnius Siculus
Carrensis
V. Hugo de Sancto Caro
Cass. Dio
Cassius Dio
Cassian.
Iohannes Cassianus
Cassiod.
Cassiodorus
Expos. in Ps.
Expositio in Ps.
Inst.
Institutiones
Cato
Cato
Agr.
De agricultura
Dist.
Disticha
Catull.
Catullus
Cels.
Celsus
Cens.
Censorinus
Charis.
Charisius, Ars grammatica
Chrys.
Iohannes Chrysostomus
Hom.
Homiliae
Cic.
Cicero
Ac. 1
Lucullus sius Academicorum
priorum libri
Ac. 2
Academicorum posteriorum
libri
Ad Brut.
Epistulae ad Brutum
Ad Q. fr.
Epist. ad Quintum fratrem
Arat.
Aratea
Arch.
Pro Archia poeta
Att.
Epistulae ad Atticum
Balb.
Pro L. Balbo
Brut.
Brutus
Caec.
Pro A. Caecina
Cael.
Carm.
Catil.
Cato
Cluent.
Deiot.
De or.
Div.
Div. in Caec.
Dom.
Fam.
Fat.
Fin.
Flacc.
Font.
Har.
Inv.
Lael.
Leg.
Leg. agr.
Lig.
Manil.
Marc.
Mil.
Mur.
Nat.
Off.
Opt. gen.
Or.
Parad.
Part.
Phil.
Phil. frg.
Pis.
Planc.
P. red. ad Quir.
P. red. in sen.
Prov.
Q. Rosc.
Quinct.
Rab. perd.
Rab. Post.
Rep.
Scaur.
Sest.
S. Rosc.
Sull.
Tim.
Top.
Tull.
Tusc.
Vatin.
Pro M. Caelio
Carminum fragmenta
In Catilinam
Cato maior de senectute
Pro A. Cluentio
Pro rege Deiotaro
De oratore
De diuinatione
Diuinatio in Q. Caecilium
De domo sua
Epistulae ad familiares
De fato
De finibus
Pro L. Valerio Flacco
Pro M. Fonteio
De haruspicum responsis
De inuentione
Laelius de amicitia
De legibus
De lege agraria
Pro Q. Ligario
Pro lege Manilia
Pro M. Marcello
Pro T. Annio Milone
Pro L. Murena
De natura deorum
De officiis
De optimo genere oratorum
Orator
Paradoxa Stoicorum
Partitiones oratoriae
In M. Antonium oratio
Philippica
Librorum philosophicorum
fragmenta
In L. Pisonem
Pro Cn. Plancio
Oratio post reditum ad
Quirites
Oratio post reditum in
senatu
De prouinciis consularibus
Pro Q. Roscio comoedo
Pro Quinctio
Pro C. Rabirio perduellionis
reo
Pro C. Rabirio Postumo
De re publica
Pro M. Aemilio Scauro
Pro P. Sestio
Pro Sexto Roscio Amerino
Pro P. Sulla
Timaeus
Topica
Pro M. Tullio
Tusculanae disputationes
In P. Vatinium testem
interrogatio
456
Verr. 1, 2
In Verrem actio 1, 2
Claud.
Claudius Claudianus
Bell. Gild.
De bello Gildonico
Carm. min.
Carmina minora
IV. cons. Hon.
De quarto consulatu
Honorii
Cons. Stil.
De consulatu Stilichonis
De rapt. Pros.
De raptu Proserpinae
Epith.
Epithalamium de nuptiis
Honorii
Fescen.
Fescennina de nuptiis
Honorii
In Eutr.
In Eutropium
In Ruf.
In Rufinum
Paneg. M.
Panegyricus Mallii
Theod.
Theodori
Paneg. Prob.
Panegyricus Probini et
Olybrii
Clearch.
Clearchus
Clem. Al.
Clemens Alexandrinus
Adumb. in 1.
Adumbrationes in epistolas
Petr.
canonicas
Strom.
Stromateis
Clitarch.
Clitarchus
Cod. Iust.
Codex Iustinianus
Colum.
Columella
Complut.
Biblia polyglotta
Complutensis
Cornut.
Cornutus
Nat. deor.
De natura deorum
Cratin.
Cratinus
Curt.
Q. Curtius Rufus
Cypr.
Cyprianus
De zelo
De zelo et liuore
Dom. orat.
De dominica oratione
Epist.
Epistulae
Fort.
Ad Fortunatum
Quir.
Ad Quirinum
Cyrillus
Cyrillus Alexandrinus
Comm. in Ioh.
Commentarius in Euangelium Ioannis
Explan. in Lc.
Explanatio in Euangelium
Lucae
Demetr.
Demetrius
De eloc.
De elocutione
Democr.
Democritus
Demosth.
Demosthenes
Dicaearch.
Dicaearchus
Dig.
Digesta
Dinarch.
Dinarchus
Dio Chrys.
Dio Chrysostomus
Diod.
Diodorus Siculus
Diogen.
Diogenianus
Diogen. Vind. Diogenianus Vindobonensis
Diog. Laert.
Diogenes Laertius
Diom.
Diomedes, Ars grammatica
Dion. Antioch. Dionysius Antiochenus
Dion. Hal.
Dionysius Halicarnassensis
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Ant.
Comp.
Rhet.
Dion. Per.
Dion. Thrax
Diosc.
Don.
Comm. in Ter.
Dracont.
Laud.
Eleg. in Maec.
Enn.
Ann.
Sat.
Scaen.
Eob. Hess.
Bon. val.
Antiquitates Romanae
De compositione verborum
Ars rhetorica
Dionysius Periegetes
Dionysius Thrax
Dioscurides
Aelius Donatus
Commentum Terenti
Dracontius
De laudibus Dei
Elegiae in Maecenatem
Ennius
Annalium fragmenta
Saturarum fragmenta
Fragmenta scaenica
Helius Eobanus Hessus
Bonae valetudinis
conseruandae rationes
aliquot
Enc. nupt.
Encomium nuptiale
Her.
Heroidum libri tres
Her. chr.
Heroidum christianarum
epistolae
Nor.
Vrbs Noriberga
Vict. Chr.
Victoria Christi ab inferis
Epic.
Epicurus
Epicharm.
Epicharmus
Epict.
Epictetus
Eratosth.
Eratosthenes
Etym. Gud.
Etymologicum Gudianum
Etym. mag.
Etymologicum magnum
Eudem.
Eudemus, Dictiones
rhetoricae
Eun.
Eunapius
Eur.
Euripides
Alc.
Alcestis
Andr.
Andromache
Bacch.
Bacchae
Cycl.
Cyclops
El.
Electra
Hec.
Hecuba
Hel.
Helena
Heraclid.
Heraclidae
Herc.
Hercules
Hipp.
Hippolytus
Ion
Ion
Iph. A.
Iphigenia Aulidensis
Iph. T.
Iphigenia Taurica
Med.
Medea
Or.
Orestes
Phoen.
Phoenissae
Rhes.
Rhesus
Suppl.
Supplices
Tro.
Troades
Eus.
Eusebius
Comm. in Ps.
Commentarii in Ps.
H.E.
Historia Ecclesiastica
Eust.
Eustathius
457
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Comm. ad
Hom. Il.
Eutr.
Faber
Fest.
Firm.
Flor.
Front.
Frontin.
Fulg. Myth.
Gal.
De nat. facult.
De temperam.
In Hippocr.
Aphor.
Gell.
Geop.
Gerald.
Ecl.
Glossa
Greg. Cypr.
Greg. M.
Hom. in Ev.
Mor.
Greg. Naz.
Carm.
Epist.
Or.
Greg. Nyss.
Greg. Tur.
Harpocrat.
Haymo
Expl. in Ps.
Exp. in epist.
Pauli
Hdt.
Hecat.
Hegesandr.
Hegius
Heraclit.
Heracl. Pont.
Hermans
Hollandia
Sylv.
Hermipp.
Hermog.
Progym.
Herm. Trismeg.
Herodian.
Hes.
Erg.
Theog.
Hesych.
Hier.
Adv. Helv.
Adv. Iov.
Commentarii ad Homeri
Iliadem pertinentes
Eutropius
Iacobus Faber Stapulensis
Festus
Firmicus Maternus
Florus
Fronto
Frontinus
Fulgentius, Mythologiae
Galenus
De naturalibus facultatibus
De temperamentis
Commentarius in Hippocratis Aphorismos
Aulus Gellius
Geoponica
Antonio Geraldini
Eclogae
Glossa ordinaria
Gregorius Cyprius
Gregorius Magnus
Homiliae in Euangelia
Moralia in Iob
Gregorius Nazianzenus
Carmina
Epistulae
Orationes
Gregorius Nyssenus
Gregorius Turonensis
Harpocratio
Haymo Autissidorensis
Explanatio in Ps.
In diui Pauli Epistolas
Expositio
Herodotus
Hecataeus
Hegesander
Alexander Hegius
Heraclitus
Heraclides Ponticus
Willem Hermans
Prosopopoeia Hollandie
Sylua odarum
Hermippus
Hermogenes
Progymnasmata
Hermes Trismegistus
Herodianus
Hesiodus
Erga ka mrai
Theogonia
Hesychius
Hieronymus
De perpetua virginitate
beatae Mariae aduersus
Heluidium
Aduersus Iouinianum
Apolog. c. Ruf.
Chron.
Comm. in Ez.
458
Hyg.
Astr.
Fab.
Hyp.
Iambl.
Innoc.
Miseria
Inst.
Ioann. Sec.
Epigr.
Fun.
Od.
Iord.
Ios.
Ant. Iud.
Bell.
Iren.
Haer.
Isid.
Orig.
Quaest.
Isocr.
Iul.
Epist.
Misopog.
Or.
Iust.
Iuuenc.
Iuv.
Lact.
Inst.
Epit. Inst.
Leg. aurea
Leg. XII Tab.
Libanius
Progym.
Liv.
Lucan.
Lucian.
Adv. indoct.
Alex.
Am.
Anach.
Apol.
Asin.
Astr.
Bacch.
Bis accus.
Calumn.
Catapl.
Char.
Conuiv.
Dear. iud.
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Hyginus
Astronomica
Fabulae
Hyperides
Iamblichus
Innocentius III
De miseria condicionis
humane
Institutiones
Ioannes Secundus
Epigrammata
Funera
Odae
Iordanes
Iosephus
Antiquitates Iudaicae
Bellum Iudaicum
Irenaeus
Aduersus haereses
Isidorus
Origines
Quaestiones in Vetus
Testamentum
Isocrates
Iulianus
Epistulae
Misopogon
Orationes
Iustinus
Iuuencus
Iuuenalis
Lactantius
Institutiones diuinae
Epitome Diuinarum
Institutionum
Iacobus de Voragine, Legenda
aurea
Leges XII Tabularum
Libanius
Progymnasmata
Liuius
Lucanus
Lucianus
Aduersus indoctum
Alexander
Amores
Anacharsis
Apologia
Asinus
De astrologia
Bacchus
Bis accusatus
Calumniae non temere
credendum
Cataplus siue Tyrannus
Charidemus
Conuiuium
Dearum iudicium (= Dial.
mort. xx)
De merc. cond.
Demon.
Demosth. encom.
Deor. conc.
Deor. dial.
De sacr.
Dial. mar.
Dial. mer.
Dial. mort.
Dips.
Electr.
Epigr.
Epist. Sat.
Eun.
Fug.
Gall.
Halc.
Herc.
Herm.
Hist. conscr.
Icar.
Imag.
Iup. confut.
Iup. trag.
Lex.
Luctu
Menippus
Nauig.
Nigr.
Paras.
Patr. laud.
Peregr.
Phal. I, II
Philopatr.
Philops.
Pisc.
Pro imag.
Prom.
Prom. es
Pseudol.
Rhet. praec.
Salt.
Sat.
Somn.
Tim.
Tox.
Tyrann.
Ver. hist.
Vit. auct.
Lucil.
Lucr.
Lycophr.
Lycurg.
Lyd.
Mag.
Mens.
Lyra(nus)
Lys.
De mercede conductis
Demonax
Demosthenis encomium
Deorum concilium
Deorum dialogi
De sacrificiis
Dialogi marini
Dialogi meretricii
Dialogi mortuorum
Dipsades
Electrum
Epigrammata
Epistulae Saturnales
Eunuchus
Fugitiui
Gallus
Halcyon
Hercules
Hermotimus
Quomodo historia conscribenda sit
Icaromenippus
Imagines
Iuppiter confutatus
Iuppiter tragoedus
Lexiphanes
De luctu
Menippus siue Necyomantia
Nauigium
Nigrinus
De parasito
Patriae laudatio
De morte Peregrini
Phalaris I, II
Philopatris
Philopseudes
Piscator
Pro imaginibus
Prometheus
Prometheus es in verbis
Pseudologista
Rhetorum praeceptor
Saltatio
Saturnalia
Somnium siue vita Luciani
Timon
Toxaris
Tyrannicida
Verae historiae
Vitarum auctio
Lucilius
Lucretius
Lycophron
Lycurgus
Ioannes Laurentius Lydus
De magistratibus
De mensibus
Nicolaus de Lyra
Lysias
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
LXX
Macar.
Macr.
Sat.
Somn.
Septuaginta
Macarius
Macrobius
Saturnalia
Commentarius in Ciceronis
somnium Scipionis
Manil.
Manilius
Mantuan.
Baptista Mantuanus
Ad Falc.
Epigrammata ad Falconem
Calam.
De calamitatibus
temporum
Contra poet.
Contra poetas impudice
loquentes
De cont. morte
De contemnenda morte
Dion. Areop.
Dionysius Areopagites
Ecl.
Eclogae
Ioann. Bapt.
In laudem Ioannis
Baptistae
Parthen. Mar.
Parthenice Mariana
Parthen. sec.
Parthenice secunda
Mart. Cap.
Martianus Capella
Martial.
Martialis
Marull.
Michael Marullus
Epigr.
Epigrammata
Hymn. nat.
Hymni naturales
Mar. Vict.
Marius Victorinus
M. Aur.
Marcus Aurelius
Max. Conf.
Maximus Confessor
Loci comm.
Loci communes
Max. Tyr.
Maximus Tyrius
Diss.
Dissertationes XLI
Maximian.
Maximianus
Eleg.
Elegiae
Mela
Pomponius Mela
Menandr.
Menander
Citharist.
Citharista
Epitr.
Epitrepontes
Monost.
Monosticha
Mimn.
Mimnermus
Min. Fel.
Minucius Felix
Mon. Anc.
Monumentum Ancyranum
More
Thomas More
Mosch.
Moschus
Mutian.
Conradus Mutianus Rufus
Epist.
Epistulae
Mutius
Macarius Mutius
Triumph.
De triumpho Christi
Nem.
Nemesianus
Nep.
Cornelius Nepos
Alc.
Alcibiades
Nicandr.
Nicander
Alex.
Alexipharmaca
Ther.
Theriaca
Nicom.
Nicomachus
Non.
Nonius Marcellus
Nonn.
Nonnus
Dion.
Dionysiaca
Exp. in Greg.
Expositio in Gregorium
Naz.
Nazianzenum
459
Oppian.
Oppianus
Hal.
Halieutica
Orib.
Oribasius
Orig.
Origenes
Comm.
Commentarius
Contra Cels.
Contra Celsum
Comm. in Rom. Commentarius in Rom.
De princ.
De principiis
Hom.
Homiliae
Sel.
Selecta
Tract. in Ct.
Tractatus in Ct.
Oros.
Orosius
Orph.
[Orpheus]
Arg.
Argonautica
Hymn.
Hymni
Or. Sib.
Oracula Sibyllina
Ov.
Ouidius
Am.
Amores
Ars
Ars amatoria
Epist. Sapph.
Epistula Sapphus
Fast.
Fasti
Her.
Heroides
Ib.
Ibis
Met.
Metamorphoses
Pont.
Ex Ponto
Rem.
Remedia amoris
Trist.
Tristia
Paneg. Lat.
Panegyrici Latini
Paschasius
Paschasius Radbertus
Radbertus
Epist.
Epistulae
Paul. Fest.
Paulus Diaconus, Epitoma
Festi
Paul. Nol.
Paulinus Nolanus
Paus.
Pausanias
Pers.
Persius
Petrarca
Francesco Petrarca
Ecl.
Eclogae
Rem.
De remediis vtriusque
fortunae
Petron.
Petronius
Petrus Comestor Petrus Comestor
Hist. schol.,
Historia scholastica,
In Ev.
In Euangelia
Petr. Lomb.
Petus Lombardus
Sent.
Sententiarum libri IV.
Phaedr.
Phaedrus
Fab. Aes.
Fabulae Aesopiae
Philo
Philo
Leg. alleg.
Legum allegoriae
Philostr.
Philostratus
Imag.
Imagines
Vit. Apollon.
Vita Apollonii
Vit. soph.
Vitae sophistarum
Phot.
Photius
Bibl.
Bibliotheca
Lex.
Lexicon
Pind.
Pindarus
Isthm.
Isthmia
460
Nem.
Olymp.
Pyth.
Plat.
Alc. 1, 2
Apol.
Ax.
Charm.
Clit.
Crat.
Crit.
Crito
Def.
Dem.
Epin.
Epist.
Erast.
Eryx.
Euthyd.
Euthyphr.
Gorg.
Hipparch.
Hipp. mai.
Hipp. min.
Ion
Lach.
Leg.
Lys.
Men.
Menex.
Min.
Parm.
Phaed.
Phaedr.
Phil.
Polit.
Prot.
Rep.
Sis.
Soph.
Symp.
Thg.
Tht.
Tim.
Plaut.
Amph.
Asin.
Aul.
Bacch.
Capt.
Cas.
Cist.
Curc.
Epid.
Men.
Merc.
Mil.
Most.
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Nemea
Olympia
Pythia
Plato
Alcibiades 1, 2
Apologia
Axiochus
Charmides
Clitophon
Cratylus
Critias
Crito
Definitiones
Demodocus
Epinomis
Epistulae
Erastai
Eryxias
Euthydemus
Euthyphro
Gorgias
Hipparchus
Hippias maior
Hippias minor
Ion
Laches
Leges
Lysis
Meno
Menexenus
Minos
Parmenides
Phaedo
Phaedrus
Philebus
Politicus
Protagoras
De re publica
Sisyphus
Sophistes
Symposium
Theages
Theaetetus
Timaeus
Plautus
Amphitruo
Asinaria
Aulularia
Bacchides
Captiui
Casina
Cistellaria
Curculio
Epidicus
Menaechmi
Mercator
Miles
Mostellaria
Persa
Poen.
Pseud.
Rud.
Stich.
Trin.
Truc.
Vid.
Plin.
Epist.
Nat.
Persa
Poenulus
Pseudolus
Rudens
Stichus
Trinummus
Truculentus
Vidularia
Plinius (maior et minor)
Epistulae (Plin. minor)
Naturalis historia (Plin.
maior)
Paneg.
Panegyricus (Plin. minor)
Plot.
Plotinus
Plut.
Plutarchus
Aem.
Aemilius Paul(l)us
Alcib.
Alcibiades
Alex.
Alexander
Anton.
Antonius
Aristid.
Aristides
Artax.
Artaxerxes
Brut.
Brutus
C. Gracch.
Caius Gracchus
Cato min.
Cato minor
Cleom.
Cleomenes
Coriol.
Coriolanus
Demetr.
Demetrius
Fab. Max.
Fabius Maximus
Lyc.
Lycurgus
Lys.
Lysander
Mar.
Marius
Mor.
Moralia
Nic.
Nicias
Paroem.
Paroemiae
Per.
Pericles
Pomp.
Pompeius
Prov. Alex.
Prouerbia Alexandrinorum
Publ.
Publicola
Pyrrh.
Pyrrhus
Rom.
Romulus
Sert.
Sertorius
Sol.
Solon
Them.
Themistocles
Thes.
Theseus
Timol.
Timoleon
Tit.
Titus Quinctius Flamininus
Vit.
Vitae
Poliz.
Angelo Poliziano
Amor fug.
Moschi Amor fugitiuus
Eleg.
Elegiae
Epigr.
Epigrammata Latina
Epist.
Epistolae
Sylv.
Syluae
Poll.
Pollux
Polyb.
Polybius
Pomp. Trog.
Pompeius Trogus
Porph.
Porphyrius
Quaest. Hom.
Quaestiones Homericae
461
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Vit. Pyth.
Posid.
Priap.
Prisc.
Ars gramm.
Prob.
Procl.
Procop.
Prop.
Prud.
Amart.
Apoth.
Cath.
Contra Symm.
Epilog.
Perist.
Praef.
Psychom.
Tit. hist.
Ps. Aristot.
Ps. Ascon.
Ps. Aug.
Ps. Auson.
Sept. sap.
Ps. Babr.
Tetrast.
Ps. Beda
Ps. Chrys.
Vita Pythagorae
Posidonius
Priapea
Priscianus
Ars grammatica
M. Valerius Probus
Proclus
Procopius
Propertius
Prudentius
Amartigenia
Apotheosis
Cathemerinon
Contra Symmachum
Epilogus
Peristefanon
Praefatio
Psychomachia
Tituli historiarum
Pseudo-Aristoteles
Pseudo-Asconius
Pseudo-Augustinus
Pseudo-Ausonius
Ludus septem sapientum
Pseudo-Babrius
Tetrasticha
Pseudo-Beda Venerabilis
Pseudo-Ioannes Chrysostomus
Ps. Clem.
Pseudo-Clemens
Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius Areopagita
Epist.
Epistulae
Hier.
De caelesti hierarchia
Ps. Diosc.
Pseudo-Dioscurides
Alexiph.
Alexipharmaca
Ps. Eratosth.
Pseudo-Eratosthenes
Catast.
Catasterismi
Ps. Hier.
Pseudo-Hieronymus
Brev. in Ps.
Breuiarium in Ps.
Comm. in Mc.
Commentarius in Euangelium secundum Marcum
Epist.
Epistulae
Ps. Iuuenc.
Pseudo-Iuuencus
Triumph.
Triumphus Christi heroicus
Ps. Neckam
Pseudo-Neckam (Roger de
Caen)
Vita monach.
De vita monachorum (De
contemptu mundi)
Ps. Ov.
Pseudo-Ouidius
Epic. Drusi
Epicedion Drusi (Consolatio
ad Liuiam)
Ps. Philo
Pseudo-Philo
Ps. Phocyl.
Pseudo-Phocylides
Ps. Pythag.
Pseudo-Pythagoras
Ps. Sall.
Pseudo-Sallustius
In Cic.
In Ciceronem
Ps. Sen.
Pseudo-Seneca
De mor.
De moribus
Ptol.
Cosm.
Geogr.
Quadr.
Ptol. Euerg.
Publil. Syr.
Quint.
Decl.
Inst.
Rabanus Maurus
Comm. in Mt.
Rhet. Her.
Rufin.
In symb.
Claudius Ptolemaeus
Cosmographia
Geographia
Quadripartitum
Ptolemaeus Euergetes
Publilius Syrus
Quintilianus
Declamationes
Institutio oratoria
Rabanus Maurus
Commentaria in Mt.
Rhetorica ad Herennium
Rufinus
Expositio in symbolum
apostolorum
Sabell.
Marcantonio Sabellico
In natal.
In natalem diem diuae
virginis Mariae
Sall.
Sallustius
Cat.
Coniuratio Catilinae
Epist. ad Caes.
Epistulae ad Caesarem
Hist. frg.
Historiarum fragmenta
Iug.
Bellum Iugurthinum
Sapph.
Sappho
Scol. anon.
Scolia anonyma
Sedul.
Caelius Sedulius
Pasch.
Paschale carmen
Sen.
Seneca (maior)
Contr.
Controuersiae
Suas.
Suasoriae
Sen.
Seneca (minor)
Ag.
Agamemnon
Apocol.
Apocolocyntosis
Benef.
De beneficiis
Brev. vit.
De breuitate vitae
Clem.
De clementia
Dial.
Dialogi
Epist.
Epistulae ad Lucilium
Herc. f.
Hercules furens
Herc. Oet.
Hercules Oetaeus
Med.
Medea
Nat.
Naturales quaestiones
Oed.
Oedipus
Phaedr.
Phaedra
Phoen.
Phoenissae
Thy.
Thyestes
Tro.
Troades
Serv.
Seruius
Comm. Aen.
Commentarius in Vergilii
Aeneida
Comm. Ecl.
Commentarius in Vergilii
Eclogas
Comm. Georg.
Commentarius in Vergilii
Georgica
Sext. Emp.
Sextus Empiricus
Sidon.
Sidonius Apollinaris
Sil.
Silius Italicus
Socr.
Socrates, Hist. eccles.
462
Sol.
Solin.
Soph.
Ai.
Ant.
El.
Ichn.
Oed. Col.
Oed. T.
Phil.
Trach.
Stat.
Ach.
Silv.
Theb.
Steph. Byz.
Stob.
Strab.
Stun.
Er. blasph. et
imp.
Suet.
Aug.
Caes.
Cal.
Claud.
Dom.
Galb.
Gram.
Ner.
Oth.
Tib.
Tit.
Vesp.
Vit.
Suid.
Symm.
Synes.
Calv.
Epist.
Syrian.
In Hermog.
Tac.
Agr.
Ann.
Dial. or.
Germ.
Hist.
Tat.
Ter.
Ad.
Andr.
Eun.
Heaut.
Hec.
Phorm.
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Solon
Solinus
Sophocles
Aias
Antigone
Electra
Ichneutae
Oedipus Coloneus
Oedipus Tyrannus
Philoctetes
Trachiniae
Statius
Achilleis
Siluae
Thebais
Stephanus Byzantius
Stobaeus
Strabo
Iacobus Lopis Stunica
Erasmi Roterodami blasphemiae et impietates
Suetonius
Augustus
Caesar
Caligula
Claudius
Domitianus
Galba
De grammaticis
Nero
Otho
Tiberius
Titus
Vespasianus
Vitellius
Suidas or Suda
Symmachus
Synesius Cyrenaeus
Caluitii encomium
Epistulae
Syrianus
In Hermogenem commentaria
Tacitus
Agricola
Annales
Dialogus de oratoribus
Germania
Historiae
Tatianus
Terentius
Adelphoe
Andria
Eunuchus
Heautontimorumenos
Hecyra
Phormio
Tert.
Adv. Iud.
Adv. Marcion.
Adv. Praxean
Adv. Val.
De praescr.
haer.
De pud.
De resurr.
De spect.
Themist.
Theocr.
Theodrt.
Comm. in Ep.
ad Hebr.
Thgn.
Theophyl.
Enarr.
Expos. in
1.(2.)Cor.
Expos. in Hebr.
Tertullianus
Aduersus Iudaeos
Aduersus Marcionem
Aduersus Praxean
Aduersus Valentinianos
De praescriptione
haereticorum
De pudicitia
De resurrectione carnis
De spectaculis
Themistius
Theocritus
Theodoretus
Commentarius in omnes
sancti Pauli Epistolas
Theognis
Theophylactus
Enarractiones
Expositio in Epistulam 1.(2.)
ad Corinthios
Expositio in epistolam ad
Hebraeos
Thomas a Kempis
Imit.
De imitatione Christi
Thomas Aquinas Thomas Aquinas
Expos. in Hebr. Expositio in omnes S. Pauli
etc.
epistolas
In Ioann.
In Ioannem Euangelistam
expositio
ScG
Summa contra Gentiles
Summa
Summa theologiae
Thphr.
Theophrastus
Caus. plant.
De causis plantarum
Char.
Characteres
Hist. plant.
Historia plantarum
Thuc.
Thucydides
Tib.
Tibullus
Tzetz.
Tzetzes
Anteh.
Antehomerica
Chil.
Chiliades
Posth.
Posthomerica
Val. Fl.
Valerius Flaccus
Val. Max.
Valerius Maximus
Valla
Laurentius Valla
Annot.
Annotationes in Nouum
Testamentum
Eleg.
Elegantiae linguae
Latinae
Varro
Varro
Ling. Lat.
De lingua Latina
Men.
Menippeae
Rust.
Res rusticae
Varro At.
Varro Atacinus
Fr.
Fragmenta
Veg.
Vegetius
Mil.
De re militari
Vell. Pat.
Velleius Paterculus
463
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Ven. Fort.
Verg.
Aen.
Aet.
Cat.
Cir.
Cul.
Ecl.
Georg.
Mor.
Vitr.
Vlp.
Walter
Alex.
Xen.
Ag.
An.
Venantius Fortunatus
Vergilius
Aeneis
Aetna
Catalepton
Ciris
Culex
Eclogae
Georgica
Moretum
Vitruuius
Vlpianus (Vlpiani regulae)
Walter von Chtillon
Alexandreis
Xenophon
Agesilaus
Anabasis
Apol.
Ath. pol.
Cyn.
Cyr.
Equ.
Hell.
Hier.
Hipp.
Lac. pol.
Mem.
Oec.
Symp.
Vect.
Zenob.
Zon.
Zos.
Apologia
Atheniensium politeia
Cynegeticus
Cyropaedia
De equitandi ratione
Hellenica
Hiero
Hipparchicus
Lacedaemoniorum politeia
Memorabilia
Oeconomicus
Symposium
De vectigalibus
Zenobius
Zonaras
Zosimus
464
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
B. BIBEL
1. Vetus Testamentum
Gn.
Genesis
Ex.
Exodus
Lv.
Leuiticus
Nu.
Numeri
Dt.
Deuteronomium
Ios.
Iosue
Iudic.
Iudices
Rth.
Ruth
1., 2. Sm. 1., 2. Samuel
1., 2. Rg. 1., 2. Reges
1., 2. Chr. 1., 2. Chronici
Esr.
Esra
Neh.
Nehemia
Esth.
Esther
Iob
Iob
Ps.
Psalmi
Prv.
Prouerbia
Eccl.
Ecclesiastes
Ct.
Canticum Canticorum
Is.
Isaias
Ir.
Ieremias
Thr.
Threni Ieremiae
Ez.
Ezechiel
Dn.
Daniel
Hos.
Hoseas
Ioel
Ioel
Am.
Amos
Ob.
Obadia
Ion.
Ionas
Mch.
Michaeas
Nah.
Nahum
Hab.
Habacuc
Zph.
Hgg.
Zch.
Ml.
Idth.
Sap.
Tob.
Sir.
Bar.
1., 2., 3.,
Zephania
Haggaeus
Zacharias
Malachias
Iudith
Sapientia Salomonis
Tobias
Iesus Sirach
Baruch
4. Mcc.
1., 2., 3., 4. Macchabaei
2. Nouum Testamentum
Mt.
Matthaeus
Mc.
Marcus
Lc.
Lucas
Ioh.
Iohannes
Act.
Acta Apostolorum
Rom.
Ad Romanos
1., 2. Cor. 1., 2. Ad Corinthios
Gal.
Ad Galatas
Eph.
Ad Ephesios
Phil.
Ad Philippenses
Col.
Ad Colossenses
1., 2. Thess.
1., 2. Ad Thessalonicenses
1., 2. Tim.1., 2. Ad Timotheum
Tit.
Ad Titum
Phm.
Ad Philemonem
Hebr.
Ad Hebraeos
Iac.
Iacobi Epistola
1., 2. Petr. Petri Epistola 1., 2.
1., 2., 3. Ioh.
Iohannis Epistola 1., 2., 3.
Iud.
Iudae Epistola
Ap. Ioh.
Apocalypsis Iohannis
465
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
C. WERKE VON ERASMUS
Antibarb.
Apolog. ad Fabr. Stap.
Apolog. ad Prodr. Stun.
Apolog. ad Sanct. Caranz.
Apolog. ad Stun. Concl.
Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor.
Apolog. adv. monach. hisp.
Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii
Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp.
Apolog. c. Iac. Latomi dialog.
Apolog. de In princip. erat sermo
Apolog. de loco Omn. resurg.
Apolog. pro declam. laud. matrim.
Apolog. resp. Iac. Lop. Stun.
Apolog. resp. inuect. Ed. Lei
Apophth.
Axiom. pro causa Luth.
Capita
Carm.
Carm. de senect.
466
Cat. lucubr.
Cato
Chonr. Nastad. dial.
Ciceron.
De ciuil.
Coll.
Collect.
Comm. in hymn. Prud.
Comm. in Ov.
Comp. rhet.
Conc. de puero Iesu
Confl. Thal. et Barbar.
De conscr. ep.
Consilium
De construc.
Consult. de bell. turc.
De contemptu mundi
De cop. verb.
Declam. de morte
Declamatiuncula
Declarat. ad cens. Lutet.
Detect. praestig.
Dilut. Clichthov.
Disputatiunc.
De dupl. mart.
Eccles.
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Enarrat. in Ps.
Enchir.
Encom. matrim.
Encom. medic.
Epist. ad fratr. Infer. Germ.
Epist. apolog. adv. Stun.
Epist. c. pseudeuang.
Epist. consolat.
Euripides
Exomolog.
Explan. symboli
Expost. Iesu
Galenus
Gaza
Hyperasp.
De imm. Dei misericord.
Inst. christ. matrim.
Inst. hom. christ.
Inst. princ. christ.
De interdicto esu carn.
Isocrates
Iudic. de apolog. P. Cursii
Iul. exclus.
De lib. arbitr.
Liban. declam.
467
Enarrationes in Psalmos
(LB V, 171556; ASD V,2 [Ps. 14, 14 (= De purit.
tabernac.), 22], V,3 [Ps. 28 (= Consult. de bell. turc.), 33,
38, 83 (= De sarc. eccles. concord.), 85])
Enchiridion militis christiani
(LB V, 166; Holborn, pp. 22136)
Encomium matrimonii
(ASD I,5, pp. 385416; = Exemplum epistolae suasoriae, in De conscr. ep.: LB I, 414424; ASD I,2,
pp. 400429)
Encomium medicinae
(LB I, 533544; ASD I,4, pp. 163186)
Epistola ad fratres Inferioris Germaniae
(LB X, 15891632; ASD IX,1, pp. 329425)
Epistola apologetica aduersus Stunicam
(LB IX, 391400)
Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos
(LB X, 15731590; ASD IX,1, pp. 283309)
Epistola consolatoria in aduersis
(LB III/2, 18741879 = V, 609614)
Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide
(LB I, 11291210; ASD I,1, pp. 215359)
Exomologesis siue modus confitendi
(LB V, 145170)
Explanatio symboli apostolorum siue catechismus
(LB V, 11331196; ASD V,1, pp. 203320)
Expostulatio Iesu cum homine
(LB V, 13191320; ASD I,7, Carm. 43
Galeni tractatus tres
(= Galeni Exhortatio ad bonas arteis, De optimo docendi
genere, Quod optimus medicus; LB I, 10471064; ASD
I,1, pp. 637669)
Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae institutionis
libri duo
(LB I, 117164)
Hyperaspistes
(LB X, 12491536)
De immensa Dei misericordia concio
(LB V, 557588)
Institutio christiani matrimonii
(LB V, 613724; ASD V,6)
Institutum hominis christiani
(LB V, 13571359; ASD I,7, Carm. 49
Institutio principis christiani
(LB IV, 559612; ASD IV,1, pp. 133219)
Epistola de interdicto esu carnium
(LB IX, 11971214; ASD IX,1, pp. 1950)
Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis
(LB IV, 611616)
Iudicium de apologia Petri Cursii
(Allen XI, pp. XXIIIXXIV)
Iulius exclusus e coelis
(Ferguson, pp. 65124)
De libero arbitrio diatribe
(LB X, 12151248)
Libanii aliquot declamatiunculae
(LB I, 547556; ASD I,1, pp. 181192)
468
Lingua
Liturg. Virg. Lauret.
Loca
Lucianus
Manifesta mendacia
Mod. orandi Deum
Moria
Nov. Instr.
Nov. Test.
Obsecratio
Orat. de pace
Orat. de virt.
Orat. funebr. Bert. de Heyen
Paean Virg.
Panegyr. ad Philipp.
Parab.
Paracl.
Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae
Paraphr. in NT
Passio Macc.
Peregrin. apost.
Ex Plut. versa
De praep. ad mort.
Precat. ad Iesum
Precat. dominica
Precat. nov.
Precat. pro pace eccles.
Prologus supputat. calumn. Nat. Bedae
De pronunt.
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
Lingua
(LB IV, 657754; ASD IV,1A)
Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia
(LB V, 13271336; ASD V,1, pp. 95109)
Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum
emendata, in Apologia aduersus monachos quosdam hispanos,
Basel, June 15292, pp. 226253.
Luciani dialogi aliquot
(LB I, 183340; ASD I,1, pp. 381627)
Manifesta mendacia, (ASD IX,4, pp. 338355).
Modus orandi Deum
(LB V, 10991132; ASD V,1, pp. 121176)
Moriae encomium
(LB IV, 381504; ASD IV,3)
Nouum Instrumentum
Nouum Testamentum
(LB VI; ASD VI,2 [Ioh.Act.]; ASD VI,3 [Rom.2. Thess.])
Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus
aduersis
(LB V, 12331240)
Oratio de pace et discordia
(LB VIII, 545552)
Oratio de virtute amplectenda
(LB V, 6572)
Oratio funebris Bertae de Heyen
(LB VIII, 551560)
Paean Virgini Matri dicendus
(LB V, 12271234)
Panegyricus ad Philippum Austriae ducem
(LB IV, 505550; ASD IV,1, pp. 2393)
Parabolae siue similia
(LB I, 557624; ASD I,5, pp. 87332)
Paraclesis
(LB V, 137144 = VI, f *3r*4v)
Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae
(LB I, 10651126; ASD I,4, pp. 207332)
Paraphrasis in Nouum Testamentum
(LB VII; ASD VII,6 [Hebr.3.Ioh.])
Passio Maccabeorum
Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli
(LB VI, 425432 = VII, 653659)
Ex Plutarcho versa
(LB IV, 184; ASD, IV,2, pp. 119322)
De praeparatione ad mortem
(LB V, 12931318; ASD V,1, pp. 337392)
Precatio ad Virginis filium Iesum
(LB V, 12101216)
Precatio dominica
(LB V, 12171228)
Precationes aliquot nouae
(LB V, 11971210)
Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae
(LB IV, 653656 = V, 12151218)
Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae
(LB IX, 441450)
De recta latini graecique sermonis pronuntiatione
(LB I, 909968; ASD I,4, pp. 11103)
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
De pueris
Purgat. adv. ep. Luth.
De purit. tabernac.
Querela
De rat. stud.
Rat. ver. theol.
Resp. ad annot. Ed. Lei
Resp. ad collat. iuv. geront.
Resp. ad disp. Phimost.
Resp. ad ep. Alb. Pii
Resp. ad P. Cursii defens.
Resp. adv. febricit. lib.
De sarc. eccles. concord.
Scholia
Spongia
Supputat. error. in cens. N. Bedae
Vidua christ.
Virg. et mart. comp.
Vita Hier.
Vita Orig.
Xenophon
469
De Pueris statim ac liberaliter instituendis
(LB I, 485516; ASD I,2, pp. 2178)
Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri
(LB X, 15371558; ASD IX,1, pp. 443483)
De puritate tabernaculi
(LB V, 291312; ASD V,2, pp. 285317)
Querela pacis
(LB IV, 625642; ASD IV,2, pp. 59100)
De ratione studii
(LB I, 517530; ASD I,2, pp. 111151)
Ratio verae theologiae
(LB V, 73138; Holborn, pp. 175305)
Responsio ad annotationes Eduardi Lei
(LB IX, 123284; ASD IX,4, pp. 75335)
Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali
(LB IX, 9671016)
Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de diuortio
(LB IX, 955968; ASD IX,4, pp. 375398)
Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii
(LB IX, 10931122)
Responsio ad Petri Cursii defensionem
(LB X, 17471758; Ep. 3032)
Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum
(LB X, 16731684)
De sarcienda ecclesiae concordia
(LB V, 469506; ASD V,3, pp. 257313)
In epistolam de delectu ciborum scholia
(ASD IX,1, pp. 6589)
Spongia aduersus aspergines Hutteni
(LB X, 16311672; ASD IX,1, pp. 117210)
Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae
(LB IX, 441720)
Vidua christiana
(LB V, 723766; ASD V,6)
Virginis et martyris comparatio
(LB V, 589600)
Vita diui Hieronymi Stridonensis
(Ferguson, pp. 134190)
Vita Origenis
(LB VIII, 425440)
Xenophontis rhetoris Hieron
(LB IV, 643654)
470
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
D. ANDERE WERKE
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
471
S. Thomae Aquinatis Doctoris Angelici, Super Epistolas S. Pauli Lectura, cura P. Raphaelis Cai, Editio viii revisa. Romae, 1953 (2 voll.).
CCSL
Corpus Christianorum. Series Latina. Turnholti, 1954-.
Chantraine, Le mustrion paulinien Georges Chantraine, Le mustrion paulinien selon les
annotations drasme, in: Recherches de science religieuse 58 (1970),
pp. 351-382.
Chomarat I, II
Jacques Chomarat, Grammaire et rhtorique chez Erasme. Paris, 1981
(2 voll.).
Clavis
Clavis patrum Latinorum, edd. Eligius Dekkers, Aemilius Gaar.
Steenbrugis, 31995.
Contemporaries
Contemporaries of Erasmus. A biographical Register of the Renaissance
and Reformation, ed. by Peter G. Bietenholz and Thomas B. Deutscher. Toronto, 1985-1987 (3 voll.).
CSEL
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Vindobonae, 1866-.
CWE
Collected Works of Erasmus. Toronto, 1969-.
CWE 56
Annotations on Romans, edited by Robert D. Sider, translated and
annotated by John B. Payne, Albert Rabil Jr, Robert D. Sider, and
Warren S. Smith Jr. Toronto, 1994.
CWE 61
Patristic Scholarship. The Edition of St Jerome, edited, translated and
annotated by James F. Brady and John C. Olin. Toronto, 1992.
Denzinger
Heinrich Denzinger, Kompendium der Glaubensbekenntnisse und
kirchlichen Lehrentscheidungen. Verbessert, erweitert, ins Deutsch
bertragen unter Mitarbeit von Helmut Hoping, herausgegeben von
Peter Hnermann. Freiburg im Breisgau, 381999.
Der Kleine Pauly
Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike. Herausgegeben von Konrat Ziegler e.a. Mnchen, 1975 (5 voll.).
Der Neue Pauly
Der Neue Pauly, Enzyklopdie der Antike, herausgegeben von Hubert
Cancik und Helmuth Schneider. Stuttgart, 1996-2003 (19 Bde).
DTC
Dictionnaire de thologie catholique. Paris, 1930-1950 (23 voll.).
Du Cange
Glossarium mediae et infimae Latinitatis conditum a Carolo du
Fresne domino du Cange, auctum a monachis Ordinis S. Benedicti Ed. noua aucta a Leopold Favre. Nouveau tirage. Paris,
1937-1938 (10 voll.).
Ep(p).
Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum
per P.S. Allen. Oxonii, 1906-1958 (12 voll.).
Faber, S. Pauli epistolae xiv Jacobus Faber Stapulensis, S. Pauli epistolae XIV ex Vulgata, adiecta
intelligentia ex graeco, cum commentariis. Parisiis, 1512; FaksimileNeudruck. Stuttgart-Bad Cannstatt, 1978.
Faber, Quincuplex Psalterium Jacques Lefvre dtaples, Quincuplex Psalterium. Fac-simil de ldition de 1513. Genve, 1979.
Ferguson, Opuscula
Erasmi Opuscula. A Supplement to the Opera Omnia, edited with
introductions and notes by Wallace K. Ferguson. The Hague, 1933.
Frst
Alfons Frst, Augustins Briefwechsel mit Hieronymus (Jahrbuch fr
Antike und Christentum, Ergnzungsband 29). Mnster (Westfalen),
1999.
Garin
Laurentius Valla, Opera omnia. Basel, 1540; Faksimile-Neudruck ed.
Eugenio Garin, Turin, 1962 (2 voll.).
GCS
Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte.
Leipzig, 1897-1941; Berlin (Leipzig) 1953-.
Georges
Ausfhrliches Lateinisch-Deutsches Handwrterbuch, ausgearbeitet von
Karl Ernst Georges, unvernderter Nachdruck der achten verbesserten und vermehrten Auflage (Leipzig, 1913-1919). Darmstadt, 2003.
Gesenius, Handwrterbuch Wilhelm Gesenius Hebrisches und Aramisches Handwrterbuch ber
das Alte Testament bearbeitet von Dr. Frants Buhl, unvernderter
Neudruck der 1915 erschienen 17. Auflage. Berlin, Gttingen, Heidelberg, 1962.
Glare
P.G.W. Glare, Oxford Latin Dictionary. Oxford, 1982.
Cai
472
Glossa Ordinaria
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
LB
473
Desiderius Erasmus, Opera omnia. Ed. J. Clericus, Lugduni Batavorum, 1703-1706 (10 voll.).
Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi. Woordenboek van het Middeleeuws Latijn van de noordelijke Nederlanden,
conditum a Johanne Fuchs, ediderunt Olga Weijers, Marijke Gumbert-Hepp. Leiden, 1970-2005.
Lewis-Short
Ch.T. Lewis, Ch. Short, A Latin Dictionary. Oxford, 1879.
Liddell-Scott
H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon. Rev. and augm. by
H.S. Jones, Oxford, 1940; Supplement 1968. With a rivised supplement, 1996.
Lfstedt, Late latin
Einar Lfstedt, Late Latin. Oslo, 1959.
Lfstedt, Peregrinatio
Einar Lfstedt, Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae.
Aetheriae
Uppsala, Leipzig, 1911.
Lfstedt, Syntactica I-II
Einar Lfstedt, Syntactica, Studien und Beitrge zur historischen Syntax des Lateins, vol. I, Lund, 1928, 21942; vol. II, Lund, 1933, 1956.
Lfstedt, Vermischte Studien Einar Lfstedt, Vermischte Studien zur lateinischen Sprachkunde und
Syntax. Lund, 1936.
Lombardus, Sent.
Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, vol. I. Grottaferrata (Romae), 31971; vol. II, 31981.
2
LThK
Lexikon fr Theologie und Kirche, edd. J. Hfer, K. Rahner. Freiburg
im Breisgau, 21957-1986 (14 voll.).
LXX
Septuaginta.
Massaut, rasme et Saint Thomas J.-P. Massaut, rasme et Saint Thomas, in: Colloquia Erasmiana Turonensia, ed. J.-Cl. Margolin. Toronto, 1972.
Massaut, Josse Clichtove
Jean-Pierre Massaut, Josse Clichtove, lhumanisme et la rforme du
clerg. Paris, 1968 (2 voll.).
Menge, Repetitorium
Hermann Menge, Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik.
Bearbeitet von Andreas Thierfelder, unvernderter reprografischer
Nachdruck der 11. Auflage. Darmstadt 171979.
Metzger, Commentary
Bruce M. Metzger, Textual Commentary on the Greek New Testament,
second Edition. Stuttgart, 1998.
Migne PG
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Graeca. Parisiis, 18571866, 161 voll.; Conspectus autorum, 1882; Indices, 2 Bde, 1912-1932.
Migne PL
J.-P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Latina. Parisiis, 18441865, 221 voll.; 5 Supplementbnde (= Migne PL, Suppl.), 1958-1974;
Index, 1965.
Mohrmann, tudes I-III
Christine Mohrmann, tudes sur le Latin des chrtiens I. Roma, 21961;
II. Roma, 1961; III. Roma, 1965.
Mohrmann, Augustin
Christine Mohrmann, Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Nijmegen, 1932.
Mommsen-Krger
Th. Mommsen, P. Krger, Corpus iuris civilis. Berlin, 1868-1895 (3
voll.).
Moulton
J.H. Moulton, W.F. Howard, N. Turner, A Grammar of New Testament Greek. Edinburgh, 1906-1976 (4 voll.).
Moulton-Milligan
J.H. Moulton, G. Milligan, The Vocabulary of the Greek New Testament, London, 1914-1929.
Kurt Aland et al., Novum Testamentum Graecum et Latine. Textum
N27
Graecum post Eberhard et Erwin Nestle communiter ediderunt Barbara et Kurt Aland, Johannes Karavidopoulos, Carlo M. Martini,
Bruce M. Metzger. Textus Latinus Novae Vulgatae Bibliorum Sacrorum Editioni debetur. 5. Druck (1984). Stuttgart, 2005.
NAKG
Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis.
Nicolaus Lyranus
Cf. Biblia sacra vol. VI.
Niermeyer
Mediae Latinitatis lexicon minus composuit J.F. Niermeyer, perficiendum curauit C. van de Kieft. Leiden 1976.
Nouum Instrumentum
Nouum Instrumentum, Basel, 1516, in: Erasmus von Rotterdam,
Nouum Instrumentum. Faksimile-Neudruck mit einer historischen,
474
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
textkritischen und bibliographischen Einleitung von Heinz Holeczek. Stuttgart-Bad Cannstatt, 1986.
NT
Neues Testament.
ODCC
The Oxford Dictionary of the Christian Church, edd. F.L. Cross, E.A.
Livingstone. London, 21974, reprinted with corrections 1977, 1978;
ed. E.A. Livingstone. Oxford, 31997.
Op. ep.
Desiderius Erasmus, Opus Epistolarum. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii, 1906-1958 (12 voll.).
Orbn, Les dnominations
A. Orbn, Les dnominations du monde chez les premiers auteurs chrdu monde
tiens. Nijmegen, 1970.
Pape
W. Pape, Handwrterbuch der griechischen Sprache. 3. Aufl. bearbeitet
von M. Sengebusch. Hannover, 1880.
Passow
Franz Passow, Handwrterbuch der griechischen Sprache, unvernderter reprografischer Nachdruck der 5. Aufl. Leipzig, 1841-1857. Darmstadt, 1993.
Payne, Theology
John, B. Payne, Erasmus: His Theology of the Sacraments. Richmond,
1970.
Persona
[Athanasii Episcopi Alexandrini Sanctissima eloquentissimaque
opera] Commentarii in epistolas Pauli Quae omnia olim iam latina
facta, Christophoro Porsena, bei Jean Petit, Parisiis, 1519.
Plater-White
W.E. Plater, H.J. White, A Grammar of the Vulgate. Oxford, 1926.
RAC
Reallexikon fr Antike und Christentum, herausgegeben von Th.
Klauser. Stuttgart, 1950-.
Reicke-Rost
Biblisch-Historisches Handwrterbuch. Herausgegeben von Bo Reicke
und Leonhard Rost. Gttingen, 1962-1966 (3 voll.).
Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, herausgegeben
RGG3
von Kurt Galling, 1957-1965.
Rummel, Annotations
Erika Rummel, Erasmus Annotations on the New Testament: From
Philologist to Theologian. Toronto, 1986.
Rummel, Boorish Critics Erika Rummel, An Open Letter to Boorish Critics: Erasmus capita
argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos, in: The Journal of Theological Studies New Series 39 (1988), pp. 438-459.
Rummel, Catholic Critics I-II Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics. Nieuwkoop, 1989 (2
voll.).
Salonius, Vitae patrum
A.H. Salonius, Vitae patrum: Kritische Untersuchungen ber Text,
Syntax und Wortschatz der sptlateinischen Vitae patrum. Lund, 1920.
SC
Sources chrtiennes. Paris, 1942-.
Schmidt
M. Schmidt, Hesychii Alexandrini Lexicon I-V. Ienae, 1858-1868.
Schwyzer
Eduard Schwyzer, Griechische Grammatik Bd. I, Allgemeiner Teil.
Lautlehre, Wortbildung, Flexion. Mnchen, 1939, 1977. Bd. II, Eduard
Schwyzer, Albert Debrunner, Syntax und syntaktische Stilistik. Mnchen, 1950, 1975; Demetrius J. Georgacas, Register zu beiden Bnden. Mnchen, 1953, 21960, 1980; Fritz Radt, Stephan Radt, Stellenregister. Mnchen 1971.
Souter, Glossary
Alexander Souter, A Glosssary of Later Latin to 600 AD. Oxford, 1949,
1996.
Souter, The Earliest Latin
Alexander Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of
Commentaries
St. Paul. Oxford, 1927.
Souter I-III
Alexander Souter, Pelagiuss Expositions of Thirteen Epistles of St Paul,
vol. I. Cambridge, 1922; vol. II. Cambridge, 1926; vol. III. Cambridge, 1931.
Stotz
Peter Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters. Mnchen, 1996-2004 (5 Bde).
Stuttgart Sept.
Septuaginta: Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes
Editio nona, edidit Alfred Rahlfs. Stuttgart (ohne Jahreszahl), 2 voll.
Stuttgart Vg.
Biblia sacra iuxta vulgatam versionem recensuit Robertus Weber.
Stuttgart, 21975 (2. voll.).
ABKRZUNGSVERZEICHNIS
ThLL
ThWNT
475
INDEX NOMINVM
Der Index erhebt keinen Anspruch auf Vollstndigkeit. Er enthlt die Eigennamen, die in der Einleitung, im Text des Erasmus und im Kommentar vorkommen. Nicht aufgenommen sind jene Namen, die in den von Erasmus wrtlich
zitierten oder bersetzten Texten stehen oder die zu einem von Erasmus angefhrten Schrifttitel gehren. Auch die Namen der modernen Autoren figurieren
nicht im Index. Wenn auf den Kommentar verwiesen wird, folgt der Seitenzahl
ein n.
Abraham 106, 372
Adam 246, 358
Adamantius 100 v. Origines
Adimantus 429n
Aegyptus 260
Aelia Capitolina 132, 133, 133n v. Hierosolyma
Aeschylus 255n, 283n, 302n
Agamemnon 70
Agar 130, 132, 132n, 133n, 134
Albertus Pius (Alberto Pio) 89n, 420n, 421n
Albrecht von Brandenburg 407n
Alcal de Henares 5, 175n
Alciati 407n
Aldina 174, 175n
Aldus Manutius 5, 175n
Alexander (haereticus) 88
Ambrosiaster 12, 26, 27, 34, 39, 41, 54n, 55n,
57n, 59n, 61n, 68n, 69n, 71n, 73n, 75n, 78n,
79n, 80n, 91n, 92n, 93n, 97n, 101n, 103n,
106n, 107n, 108n, 109n, 112n, 113n, 116n,
117n, 119n, 123n, 125n, 127n, 131n, 133n, 137n,
138n, 139n, 140n, 141n, 142n, 143n, 144n,
145n, 147n, 149n, 151n, 153n, 155n, 156n, 157n,
159n, 161n, 163n, 165n, 167n, 168n, 169n,
169n, 170n, 173n, 174n, 175n, 179n, 181n,
183n, 185n, 187n, 191n, 192n, 193n, 195n, 198n,
199n, 201n, 202n, 203n, 205n, 206n, 207n,
211n, 212n, 213n, 215n, 217n, 221n, 222n,
223n, 225n, 227n, 229n, 233n, 235n, 239n,
241n, 242n, 245n, 247n, 253n, 254n, 260n,
263n, 265n, 266n, 267n, 271n, 272n, 273n,
275n, 276n, 277n, 279n, 281n, 283n, 285n,
478
378, 380, 382, 384, 386, 390, 392, 394, 396,
398, 408, 412, 414, 416, 418, 420, 424, 426,
430, 432, 434, 438, 440, 442, 444, 446, 448,
450
Ambrosius (= Pelagius) 308
Amerbach (Amorbachius) 7, 201n, 273n, 327n,
331n, 375n, 406n, 407n, 419n, 423n, 432n,
440n
Amerbach, Basilius 406, 406n
Amerbach, Bonifacius 406, 407n
Amerbach, Bruno 32, 406, 406n, 409n
Amerbach, Johann(es) 27, 34, 64n, 201n, 273n,
327n, 331n, 375n, 406n, 407n, 419n, 423n,
432n, 440n
Anaxagoras 229n
Ancyra 98
Anderlecht (Anderlacum) 33, 328
Anglia 402
Anselm von Laon 33
Anselm, Thomas 405n
Antichristus 438, 440
Antiochia 84, 90
Antonius (eremita) 240, 241n
Apollo 402
Apuleius 40, 63n, 150n, 376, 377n
Aquila 110, 136, 240
Aquinas v. Thomas Aquinas
Arabes 132, 136
Arabia 68, 132, 136
Ariani 290, 291n, 295n
Aristophanes 162n, 407n
Aristoteles 40, 118, 134, 135n, 288, 292, 293n,
302n, 365n, 366, 405n
Arius 340
Articuli Parisienses 90, 91n
Aser 122
Asia (minor) 162, 163n, 332
Asoti 248
Athanasius 30, 162, 163n, 397n
Athenae 334
Athenaeus 40, 250
Augustinus 9, 26-28, 37-39, 48, 50, 54, 55n, 58,
60, 62, 70, 74, 79n, 80, 81n, 82, 84, 85n, 86,
87n, 88, 89n, 90, 91n, 92, 93n, 04n, 96, 100,
102, 104, 106, 106n, 111n, 112, 114, 115n, 116,
118, 119n, 120, 122, 123n, 124, 128, 130, 132,
138, 139n, 142, 144, 146, 150, 150n, 152, 153n,
154, 156, 158, 160, 161n, 188, 190, 196, 197n,
198, 212, 213n, 216, 220, 222, 224, 226, 227n,
242, 243n, 246, 250, 256, 257n, 258, 262,
263n, 264, 265n, 274, 275n, 278, 280, 282,
282n, 290, 291n, 298, 302, 310, 312, 313n, 314,
315n, 316, 317n, 346, 352, 356, 358, 360, 361n,
362, 363n, 364, 366, 368, 372, 376, 384, 394,
422, 428, 434, 438, 439n, 440
Avignon 407n
Bacchus 402, 403n
INDEX NOMINVM
INDEX NOMINVM
479
Demosthenes 40, 98
Deutschland 49
Didymus der Blinde 88, 176, 177n, 418, 418n,
428, 429n
Diogenes Laertius 73n, 218, 302n, 407n
Dionysius Halicarnassus 256, 407n
Dominikaner 6, 157n
Domitius Afer 446
Dorpius, Martinus (Maarten van Dorp) 7, 35,
36, 225n, 371n
Dungersheim, Hieronymus 45, 288n, 289n,
290n, 291n, 292n
Ebion 100, 111n
Ebionitae 86, 87n, 111n
Eck, Johann 207n
Empedocles 135n
Enea Silvio (de') Piccolomini 404n
Epaphroditus 304, 306, 332
Ephesii 388
Ephesus 162, 277n
Ermolao Barbaro (Hermolaus Barbarus) 405n
Erytheia 401n
Etymologicum magnum 41, 99n, 139n, 233n,
312n, 367n, 409n
Euclio (senex) 250, 251n
Euripides 41, 70, 71n, 128, 255n, 283n, 324,
399n
Eusebius 40, 83, 83n, 322n, 322, 323n
Eusebius von Emesa 89n
Eusthatius 62n
Eva 358
vreux 227n
Faber Stapulensis, Iacobus 7, 26, 34, 36, 37, 40,
45, 48, 60, 60n, 61n, 79n, 92, 93n, 96n, 222,
223n, 248, 249n, 267n, 268, 269n, 295n,
303n, 304, 317n, 323n, 334, 336, 337n, 355n,
364, 365n, 370, 388, 389n, 390, 391n, 404,
405n, 409n, 437n, 438, 439n
Fabius v. Quintilianus
Ferrara 208n
Ficino, Marsilio 405n
Flaccus v. Horatius
Florence 208n, 405n
Frankreich 49
Franz I. 401n
Freiburg 407n
Froben 22, 29, 219n, 264, 280n, 288n, 291n,
295n, 313n, 385n, 421n
Froben, Johann 8, 27, 28, 39
Fulda 407n
Galatae 54, 55n, 80, 90, 96, 97n, 98, 100, 104,
112, 124, 126, 128, 152
Galatia 98
Galgal 55n
Galli 56, 96, 98, 404
Galliae 96
Gelenius 335n
480
Gellius, Aulus 99n, 249n, 437n
Germani 98
Germania 404
Geryon 400, 401n
Geryone(u)s 401n
Giberti, Gian Matteo 28, 221n, 307n, 336n,
338n, 357n, 449n
Giovanni de' Medici 405n
Glareanus, Henricus (Heinrich Loriti) 406, 407n
Glarus 407n
Glossa Ordinaria 25, 26, 33, 79n, 140, 248n,
251n, 356n, 261n, 356, 372, 374n, 393n, 421n
Graeca/Graecanica scholia (Graecorum scholia)
26, 31, 62, 63n, 80, 83, 90, 102, 108, 132, 202,
230, 276, 308, 348, 362, 364, 370, 388, 389n,
396, 410, 430, 434, 442, 450
Graeci 53, 54, 62, 68, 70, 72, 74, 76, 84, 90, 92,
94, 98, 100, 102, 104, 106, 114, 116, 120, 122,
124, 126, 128, 140, 142, 146, 148, 150, 154, 156,
158, 164, 166, 168, 170, 172, 174, 176, 182, 184,
186, 188, 192, 194, 196, 198, 200, 202, 204,
208, 216, 220, 222, 226, 228, 230, 232, 238,
240, 246, 248, 252, 254, 258, 262, 264, 266,
268, 270, 272, 274, 276, 278, 280, 282, 284,
286, 288, 292, 294, 300, 302, 308, 312, 314,
318, 320, 322, 324, 326, 330, 332, 336, 338, 342,
344, 346, 352, 354, 356, 358, 360, 362, 366,
372, 376, 378, 380, 382, 384, 386, 388, 390,
392, 394, 396, 402, 408, 410, 412, 414, 426,
430, 432, 442, 444, 448
Graeci codices (Graecorum codices) 120, 126,
140, 146, 164, 168, 172, 182, 184, 190, 192,
206, 208, 228, 234, 238, 252, 286, 298, 326,
328, 332, 334, 338, 350, 358, 360, 384, 386, 398,
402, 410, 422, 424, 426, 434, 438, 444
Graecia 90, 402
Gregorius von Nazianz 40
Gregorius von Nyssa 40
Grunnius, Lambertus 421n
Hadrianus 133n
Haimo von Auxerre 395n
Haymo von Halberstadt 395n
Hebion v. Ebion
Hebraei 53, 94, 112, 122, 166, 190, 192, 220,
240, 260, 288, 338, 418
Heidelberg 405n
Heinrich II. (Henry II) 401n
Heinrich VII. (Henry VII) 401n
Heinrich VIII. (Henry VIII) 403n
Helios 267n
Helvetia 406
Heracles 401n
Hermonymos 405n
Herodotus 40, 216n, 283n, 334, 422n
Herwagen, Johannes 263n, 265n
Hesiodus 401n, 409n
Hesychius 41, 98, 224, 355n, 366, 367n, 368
INDEX NOMINVM
INDEX NOMINVM
481
Lycus 334
Lyranus v. Nicolaus Lyranus
Lyre 227n
Macrobius 154n
M(a)ecenas (Moecenas) 49, 398, 399n, 400,
402, 404, 408, 409n
Magdeburg 407n
Mainz 240n, 407n
Mammaetractus (Mammetrectus 41, 240
Mani 98n
Manichaei 98
Marchesinus, Johannes 240n
Marcion 154, 295n
Marcionitae 198
Marcus 322, 323n, 386
Marcus Tullius v. Cicero
Maria 66, 240
Mars 406
Martialis 40, 366
Matthaeus 296, 360
Maurini 38, 213n, 221n, 303n, 317n, 353n, 357n,
369n
Maximilianus (Maximilian I.) 406, 407n, 409n
Meaux 405n
Medicenses 404
Melanchthon, Philippus 404, 405n
Melchisedek 133n
Mesech 122
Messias 262
Mitio (Micio senex) 194, 195n
Mithras 267n
Mollis 407n
Montanus 98n
Monteiovius, Guilielmus (William Blount)
402, 403n
Mo(y)ses 86, 92, 94, 96, 114, 115n, 126, 142,
202, 224, 252, 262, 264, 354, 356, 358
Musae 402, 406
Nero 276, 278, 438
Nicolaus Lyranus 25, 26, 33, 34, 226, 324, 355n,
421n
Nicolaus V. 404, 404n
Niederlanden 169n, 309n, 371n, 403n
Nova Vulgata 193n
Novatianus 154n
Novum Instrumentum 4-7, 17, 21, 24, 31, 36,
44, 207n, 225n, 389n, 405n
Novum Testamentum 3, 5, 6, 15, 21-24, 45-47,
passim
Nymphas 386, 388
Oecolampadius 8, 29
Oecumenius 31
Onesimus 384
Ophitae 98, 98n
Origenes 38, 39, 76, 77n, 80n, 86n, 88, 89n,
91n, 100n, 148, 158, 174, 175n, 178, 179n, 210,
321n, 322n, 346, 360, 362, 434, 435n
482
Orpheus 368, 376
Parc (Park), Abtei von 35
Palladius 127n
Paris 30, 33-35, 37, 371n, 403n, 405n, 406n
Pariser Theologen 167n, 197n, 321n
Paulus passim
Paulus (eremita) 240, 241n
Paulus von Samosate 295n
Paulus/Festus 333n
Pelagianer 291n
Pelagius 26, 32, 33, 79n, 137n, 195n, 301n, 305n,
309n, 325n, 347n, 348n, 359n, 361n, 391n,
424n, 425n
Perotti 249n
Persona, Christophorus 9, 30, 59n, 97n, 101n,
103n, 107n, 115n, 117n, 127n, 132n, 141n, 145n,
157n, 159n, 163n, 171n, 173n, 174n, 183n,
187n, 189n, 195n, 200n, 202n, 203n, 213n,
221n, 222n, 233n, 235n, 236n, 245n, 246n,
279n, 280n, 281n, 295n, 297n, 300n, 301n,
303n, 306n, 307n, 309n, 317n, 324n, 331n,
333n, 338n, 342n, 343n, 347n, 355n, 359n,
363n, 367n, 371n, 373n, 375n, 381n, 382n,
386n, 387n, 389n, 393n, 399n, 411n, 413n,
414n, 415n, 417n, 421n, 424n, 429n, 436n,
441n, 444n, 449n, 450n
Petit, Jean 30, 97n, 141n, 371n
Petri 199n
Petrus 8, 11, 48, 50, 56, 64, 76, 79n, 80, 81n, 82,
83n, 84, 88, 88n, 90, 91n, 92, 93n, 94, 94n,
95n, 96, 97n, 312, 322, 323n
Petrus Lombardus 40, 106, 256n
Philippenses 296, 304, 306
Philippi 302
Philippus 322
Philodemus (philosophus) 61n
Philostratus 99n
Phrygia 332, 334
Pico della Mirandola 405n
Pius II. 404, 404n
Plato 40, 135n, 178, 229n, 248, 249n, 283n, 300,
301n, 302n, 340
Plinius maior 40, 333n, 334, 409n
Plutarchus 40, 61n, 101n, 192, 369n, 446
Pomponius Mela 143n
Porphyrius 64, 84, 85n
Prmonstratenser 35
Ps.Augustinus 121n
Ps.Cyprianus 154n
Ps.Dionysius Areopagites 257n
Ps.Hieronymus 195n, 305n
Ps.Oecumenius 24, 26, 30-32, 63n, 79n, 80n,
83n, 89n, 91n, 101n, 103n, 108n, 109n, 132n,
155n, 193n, 202n, 229n, 231n, 277n, 309n,
349n, 363n, 365n, 371n, 389n, 397n, 411n,
415n, 431n, 435n, 442n, 450n
Ptolemaeus 40, 334
INDEX NOMINVM
INDEX NOMINVM
483
Trebellius Pollio 362, 363n
Treviri 98
Trienter Konzil 407n
Trier 98n
Tbingen 405n
Tychicus 384
Ulysses 106
Valla, Lorenzo (Laurentius)
7, 26, 34, 35, 36,
55n, 59n, 60, 61n, 65n, 69n, 70, 71n, 75n, 76,
77n, 79n, 95n, 96n, 97n, 100n, 105n, 109n,
113n, 117n, 124, 124n, 125n, 128n, 131n, 139n,
141n, 143n, 144, 144n, 145n, 150, 153n, 156,
157n, 159n, 166n, 169n, 170n, 171n, 173n,
183n, 186n, 187n, 191n, 192n, 193n, 199n,
208n, 210n, 211n, 214, 215n, 217n, 225n, 227n,
228, 228n, 229n, 230, 230n, 239n, 241n, 243n,
248n, 249n, 253n, 255n, 274n, 275n, 277n,
279n, 283n, 285n, 286n, 287n, 294n, 297n,
303n, 305n, 307n, 315n, 317n, 319n, 321n,
325n, 327n, 331n, 332, 333n, 339n, 341n, 343n,
345n, 348, 349n, 350n, 351n, 354n, 358n, 361n,
364, 364n, 365n, 368n, 372n, 379n, 381n,
387n, 391n, 392, 393n, 394n, 395n, 396n,
413n, 418n, 420n, 421n, 426, 427n, 431n,
433n, 435n, 437n, 439n, 442n, 445n, 447n,
448n, 449n, 450n
Venedig 5
Venus 252
Vergilius Maro 40, 104, 112, 216, 219n, 297n,
362, 402
Verona 28, 277n, 286n, 307n, 336, 336n, 338n,
357n, 449n, 450n
Vives 189n
Volz, Paul 420n, 421n
Vuaramus, Guilielmus v. Warham, William
Vulgarius 9, 11, 30, 163n
Vulgata (Vg.) 6, 7, 9, 12, 15, 22-24, 36, 42-44,
46, 49, passim
Warham, William 32, 49, 50, 389n, 398, 399n,
401n, 403n, 409n
Wittenberg 405n
Ximnez v. Jimnez de Cisneros, Francisco
Zasius 407n
Zeno 218, 219n
Zeus 267n