You are on page 1of 12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

RizomafreireanoRhizomefreireann.112011InstitutoPauloFreiredeEspaa

Narrativasautobiogrficas:
solidariedadeeticaemeducao
MariadaConceioPasseggi[1]
AIsabelLpezGrriz,
pelacoragemdarebeldiaeavalentiadeamar.[2]
Devemos,primeiramente,expressar,sensibilizada,nossosagradecimentosaMaria
DoloresJuradoJimenez,peloconvitequenosfezparaescreveresteensaio,e
congratularmonoscomaRevistaRizomaFreireanopelaoportunidadedereuniros
amigosdeIsabelLpezGrriz,nestenmero,dedicadosuamemriaesuacontribuio
aoensinoepesquisaemeducao,desdeaUniversidadedeSevilha.
Aexpresso,emepgrafe,foicolhidacomcarinhonolivroEducaocomoprticada
liberdade,quePauloFreirededicou,em1965,atodososqueseengajaramnoesforode
humanizaoedelibertaodohomemedasociedadebrasileira.[3],portanto,comavoz
dePauloFreire,queecoavanosdilogosquetivemosaalegriademantercomIsabel
LpezGrriz,quedesejamoslhededicaresteensaioefalardenossaadmiraoporseu
idealdeeducao,sustentadonaconvicodequeaeducaoumatodeamor,porisso
umatodecoragem.[4]
Duranteseisanos(20022008),mantivemosomesmocompanheirismoacadmicoe
pessoal,nascorrespondnciastrocadasenasconversassobrenossostrabalhos,
orientaeseprojetos,porocasiodeeventoscientficosdosquaisparticipamos.Na
Frana,noscolquiosrealizadospelaAFIRSEeaASHIVIFRBE[5].NoBrasil,nos
CongressosInternacionaisdePesquisa(Auto)Biogrfica(CIPA).Em2006,emSalvador,
ocasioemquelhefaleidacriaodaANNHIVIF,sobreaqualelasereferena
Apresentaodonmero52daRevistaDilogos:Outrasassociacionesdehistriasde
vidafueronnascendoenlosaos90emCanad,Tours,Ginebra,etc.ylaltimaacabade
crearseenBrasil.(LPEZGRRIZ,2007:3).Nosencontramos,pelaltimavez,noBrasil,
emsetembrode2008,duranteoIIICIPA,emNatal,momentodafundaodaBIOgraph
[6]Naquelaocasio,pelofatodepresidir,naocasio,ocongresso,quasenopodamos
nosreunircomnossosconvidados.Mas,nosfoidadaaocasiodemostraraIsabelea
GastonPineaunossauniversidadeedeacolhlosemnossafamlia.Elasempre
sorridente,solcita,amvelefeliz.ImagemqueguardodeIsabelcomopessoahumanade
grandecoraoedequemtenhomuitasaudade.
Asnarrativasautobiogrficas,enquantoaparatodiscursivodeformaoexistencial,
constituamparansumelodeligao,umavezqueoassuntoemergiacomoumadas
questeseducativassobreaqualnosdebruvamosemnossasatividadesdepesquisa,de
formaoedeorientaopsgraduada.Concordvamoscomadenominaode
narrativasautobiogrficasparadesignarasmaisdiversasmodalidadesdetextosorais,
escritos,udiovisuaisnosquaisosujeitotomaasimesmocomoobjetodereflexo.
Trabalhvamosemnossosgruposdepesquisasobreoatodeautobiografarescrever
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

1/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

(grafar)sobreaprpria(auto)vida(bio)considerandodiferentesgneros:diriosde
vida(JURADOJIMNEZ,2007);memoriaisautobiogrficos(PASSEGGI,2006,2008,2009);
ensaiosautobiogrficos(BARBOSA;PASSEGGI,2009);autobiografiaalimentar(PINTO,
2006);videobiografias,portflios,entrevistasbiogrficas...
Asnoesdesolidariedadeeticaqueacrescentamosaottulojustificamse,aqui,porser
entendidas,comPauloFreire(2003)[7],comopalavrasgeradoras.Elassogeradoras,
quandosoretiradasdouniversoculturaldosparticipantesdaaoeducativaeensejama
reflexoconjuntasobrearealidadeparamelhorcompreendersuasrelaescomo
mundo.AdaptandoopensamentodeFreireaosnossospropsitos,diremosque
solidariedadeeticaforamcuidadosamenteescolhidasporqueremetemauma
constelaodeoutraspalavras:formaoexistencial,auto(trans)formao,experincia,
institucionalizao,injunobiogrfica,relaoentrepares,aprendizagembiogrfica,
dimensoepistemopoltica,sociedadebiogrfica,todaselasrepresentativasdahistriade
nossasconversaesequesurgiroaolongodesteensaio,articuladas,implcitaou
explicitamente,snoesdesolidariedadeeticaemeducao.

Humanizao,discursoeconscientizao
Omundonohumanosporserfeitodesereshumanos,nemse
tornaassimsomenteporqueavozhumananeleressoa,masapenas
quandootransformamosemobjetododiscurso...[...]Esse
humanitarismoaquesecheganodiscursodaamizadeerachamado
pelosgregosdefilantropia,oamordohomem,jquesemanifesta
naprestezaemcompartilharomundocomoutroshomens.
HannahArendt[8]

Conscientizao,obvio,quenopra,estoicamente,no
reconhecimentopuro,decartersubjetivo,dasituao,maspelo
contrrio,quepreparaoshomens,noplanodaao,paraaluta
contraosobstculossuahumanizao.
PauloFreire[9]

ParalembrarnossasdiscussescomIsabelLpezGrriz,escolhemosabriresteprimeiro
itemcomopensamentodeHannahArendtedePauloFreiresobrediscursoe
conscientizao,quenosparecemsintetizaroquediscutamossobreosprincpios
epistemolgicosdasescritasdesicomoprticapedaggica.ParaHannahArendt,omundo
ssetornahumanoquandootransformamosemobjetodediscurso.Comefeito,
partamosdesseprincpio,parainvestiremnossasatividadesdepesquisasede
orientaosobreousodasnarrativasautobiogrficascomoartefatosdeformaono
ensinosuperior.Isabel,naUniversidadedeSevilha,ensnaUniversidadeFederaldoRio
GrandedoNorte.Mas,sentamosanecessidadedearticularoatodelinguagemaoquenos
sabamossobreconscientizao.ParaFreire(2003:103),nasuadesconfianaDoverbo.
Danfasenosdiscursos.Dotorneiodafrase,aaodelinguagemnopareciasuficiente
paraoprocessodehumanizao.Emboraoautortambmdefendesseaimportnciado
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

2/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

dilogocomopartedesseprocesso,eleinsistirsobreanoodeconscientizao,
concebidacomooaprofundamentodatomadadeconscincia.Assimcompreendida,ela
definidacomoumprocessogeradordaconscinciahistrica(FREIRE,1987:102),que
preparaapessoahumanaaocontraoqueobstaculizasuahumanizao.Ouseja,
contraoqueaimpededetomaremsuasmososeudevircomosujeitodaHistria.
Semprenospareceuqueapassagemdatomadadeconscinciaconscientizaosefazia,
medianteoatodecolocaroaprendente,conformeafirmaFreire(2003:44),numapostura
deautoreflexosobreseutempoeseuespao.Essaposturacrticafogedequalquer
idiadeintrospecosubjetivaindividualista.Oretornosobresieatomadade
conscincia,pelossujeitos,dascondiesexistenciaisvisamsuainseronaHistria,
nomaiscomoespectadores,mascomofiguranteseautores,doespetculodavida.
inegvel,comoafirmaDominic(2000:3132),quePauloFreireiluminoucomsua
palavraumnovoespaonaelaboraodareflexocrticaemeducaoenosmovimentos
deliberaodasminorias,nasAmricas.Asnoesdeemancipao,escutasensvel,
darvoz,horizontalidade,autopoiesequensencontramos,comopalavras
geradoras,nomovimentodashistriasdevidaemformao,sesituamnoprolongamento
darupturadeparadigmaemeducao,quegerminou,desteladodomundo,nas
campanhasdeeducaopopular,nosertoenaperiferiaurbana,noNordestedoBrasil.
Quantasvezes,IsabelinsistiusobreariquezadacontribuiodePauloFreireparaa
compreensodadimensoepistemopoltica,comodiriaPineaueLeGrand(2005),das
prticaspedaggicascomashistriasdevidaemformao.Quantasvezes,elanos
encorajou,nostrouxeconfiana,paracontinuartrilhandonessadireo.
Seospioneirosdomovimentoscioeducativodashistriasdevidanaformao
centraramseusesforosnodomniodaformaodeadultos,naformaocontinuada,ns
trabalhvamoscomessasidiasdescolonizadoras,emeducao,naformaoinicialena
profissionalizaodeprofessores,nocontextouniversitrio.Partilhamosmuitasvezes
comIsabelLpezGrriz,asespecificidadesdousodenarrativasautobiogrficascomo
prticainstitucionaldelongatradionahistriadauniversidadebrasileira,quese
tornaranossoobjetodeinvestigaoemeducao,desde1999.Essasnarrativas,
denominadasmemorial[10],quedatamdosanos1930,foramintroduzidascomopartedo
processodeingressoedeascensofuncionalnomagistriouniversitrio,noBrasil,
quandodacriaodaUniversidadedeSoPaulo.Noentanto,somente,nosanos2000,
essasnarrativastornamseobjetodeinvestigaoemeducao(PASSEGGI,2000),oque
nospermitelevantarcomohipteseadificuldadedelegitimarpesquisassobreumgnero
discursivo,cujasmarcasdasubjetividade,faziamdele,poca,umgneromenorno
discursoacadmico.Ora,nessesltimosdozeanos,observamosumcrescimentode
interessecadavezmaiorsobreessasnarrativasnapesquisaeducacional.

Asescritasdesinoensinosuperior:
solidariedadeeticainstitucional
Ora,ovalorqueatribumosaosujeitoemmovimento,scapacidades
doindivduodeseapropriardesignificaes,oapegoidiadeuma
criaocontnuadesi,umaposiotica,antesdeserumaposio
terica.
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

3/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

FlorenceGiustDespreries[11]

Diantedostextosdasbiografias,tivesempreaimpressodenoser
suficientementeatentoousutilparacompreendlosprofundamente.
Tivetambmaimpressodenomereclos.
FrancoFerrarotti[12]

Acreditvamosqueumadasmaiorespreocupaesdaformaoaauto(trans)formao
doindivduoparasuamaiorautonomia,partindodopotencialdereflexosobresuas
experincias.Nessesentido,umdosgrandesdesafiosqueenfrentvamos,emnossas
investigaes,eraproblematizaropesodainstituiosobrenarrativas,elaboradaspara
atenderaumademandainstitucionaldeformao.
ParaGiustDespreries,nacitaoemepgrafe,acrenanacapacidadehumanadeauto
reflexo,antesdeserconsideradacomoumamiradaepistemolgica,conformecostume
naesferaacadmica,essacredibilidadeconstitui,antesdetudo,umprincpiotico,
implicandoumaordemapreciativaevalorativadapessoaquenarra.
Quandodespertamosparaaimportnciadomemorial,em1999,participandodebancas
examinadoras,surpreendemonoscomaausncia,emnossaspesquisas,dapessoado
professore,sobretudo,deestudosquenospermitissemcompreendersuamaneirade
interpretarasexperinciasexistenciaiseprofissionais.Porqueessemundoexperiencial
permanecerasecreto,paranodizer,silenciado?Comopodamosinsistirjuntoaos
professoressobreanecessidadedeescutaracriana,paramelhorcompreendla,sens
negligencivamosoqueelestinhamanosdizersobresimesmos,seuprocessode
formao,suaformadeentenderaaoeducativa?Oque,ouquem,aindalegitimavaessa
omissoparadoxal?
Anossadificuldadeparaparticipardasbancasexaminadorasrefletiaoembateintelectual
quesetravava,interiormente,entrenossosolharesinstitucionais:odaavaliadoraquese
opunhaaodapesquisadora,dirigidodimensoreflexivaeemancipadora,quese
ocultava,portrs,daescritadesi,aindaqueemcondiesdeavaliao.Omemorial
pareceunosdeimediatoumaaberturaparaentenderformasdeaprendizagemede
resistnciasformao,umafonteparainvestigar,pelavisodosprofessores,aco
existnciadeumdiscursoinstitudoedeumdiscursoinstituinte.Seriaesseltimo
suscetveldemodificaroprimeiro?Osautoresrevelariamposicionamentoscrticosface
aosistemaeducacionalbrasileiro,queosformaraenoqualassumiamopapelde
formador?Porsetratardetextosinstitucionais,portantopblicos[13],essasnarrativas
devida,sobresaberesexperienciais,passaramanosensinarsobreavidaeascondies
detrabalhodocenteenosconduziramaumareflexocrticasobreasprticasde
formaodeprofessores,noBrasil.
Aolongodessesanosdepesquisasobreomemorial,ressentimos,muitasvezes,como
sugereFerrarotti,emepgrafe,aimpressogeraldenomerecimentopeladificuldadede
darsentidoaoqueemanadostextosautobiogrficos,atravsdepalavrasedossilncios.
Oatodeescreveromemorial,apartirdeumainjunoinstitucional:_Dizenoscomote
tornastequems,tensionatodooprocessodeescritaedeacompanhamentoedlugara
atitudesdesuspeioe|oudeconfiana,mastambmdeoscilaoentreasduas.Nesse
sentido,asituaodeproduoedeelaboraodaescritacolocanocentrodessaprtica
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

4/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

umposicionamentoinstitucionaltico.Essaconfiananooutroestnabasedosprocessos
dialgicosentreapessoaemformaoeoformador|pesquisador,conformejsabemos.
Mas,porquenosituar,entreosdois,ainstituio,comolugaraprendente?Schaller
(2008:68),adotandoaconcepodosujeitoativoquesetransforma,transformandoo
mundo,emespaos,nosquaissedesencadeiaoagirsocial,propequeessessolugares
aprendentesecomotaissetornamcadinhodaintelignciacoletiva.
Essesquestionamentostornaramse,emalgumasocasies,temadoprolongamentoda
reflexoqueinicivamosnaapresentaodenossasintervenesemcongressos.Como
ousarreinterpretaromundosagradodehomensemulheres,diantedesimesmosedos
outros?Porquevistomarcomoobjetodepesquisaoexamedesuarelaocomosabere
deseusabersobreavida?Osresultadosdenossosestudossobreomemorialnoslevaram
aconceblos,simbolicamente,comoumapassarelaentreainstituioeapessoaem
formao.Mas,comosesabe,nosepercebefacilmenteoqueexiste,emmovimento,
entreeleseentreverafunoestratgicadepassarelasinvisveis,estendidassobreo
vazio,entreainstituioeaspessoasemformao.Comoainstituiovapessoaque
escreveecomoessavainstituio?Oquesefazdomemorial?Oqueessetipodeescrita
representaparaapessoaqueescreve?Comoelasepercebeduranteoprocessodeescrita?
Imediatamenteaps?Algunsanosdepois?
Osachadosdenossaspesquisas[14]permitemavanarqueonarradornessetipode
escritaoscilaentreresistircontraainjunoinstitucional,queoobrigaarefletirsobre
suaexperinciaintelectualeprofissional,easeduodaescritaautobiogrfica,que
evolui,gradativamente,duranteoprocessodeescrita.Se,porumlado,oprojeto
institucionalcentrasenadimensoavaliativa,poroutrolado,apessoaqueescreve
afetadapeladimensoautoformativadoprocessodeautoreflexoavalativa.Essa
ambivalnciadecorrentedanaturezadessetipodeescritatornouseumdenossos
objetosdereflexo.Quaisaspotencialidadeselimitesdessatradiodauniversidade
brasileira?Naimpossibilidadedenosalongar,aqui,sobreoassunto,voltemosaoumdos
pontoslevantadosporIsabelLpezGrrizsobreasituaodeescritaedo
acompanhamentonocontextodainstituiouniversitria.ParaIsabelLpezGrriz:
[]lapersonahumanasiendonicaysingular,esalavezunser
colectivo,constelacional,intersubjetivoyplural,yestllamadaa
desarrollarseycoconstruirseconlosotrosenlasolidaridad.Sin
embargo,almismotiempoqueestyviveconlosotros,esuna
personaensoledad.Ynecesitadeespaciosdesoledadparapoderse
construiryavanzarensusingularidadyensuproyectoabiertode
vida,delmismomodoquetambinnecesitaalosdems.
(LPEZGRRIZ,2007:32).

Asnarrativascomoartefatosdiscursivosdeformaoexistencialeprofissional,dentrode
umcontextoinstitucional,noslevavamadiscutiracomplementaridadedasnoesde
experinciaeexistncia,quecoexistemnaexpressoeducaoexistencial.Seanoode
existncianosconduzpresenavivadohumano,suadimensobiolgicanosespaose
natemporalidadedoseuviver,comoumarealidadeobjetiva,marcadaporumcomeoe
umfinal,aetimologiadotermoexperincia(experire)[15]evoca,porsuanatureza
cambiante,umaestreitarelaocomocontnuoevanescerdaformaohumanaemsuas
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

5/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

mltiplasinstncias.Aformao,comosugerePineau(2004),acontecenarelaocomo
outro(heteroformao;coformao),comascoisasdomundo(ecoformao)econsigo
mesmo,nasolidodoexistir(autoformao).
Discutamos,conjuntamente,sobreocoinvestimentodequemnarraedequem
acompanhaooutronessecaminharparasi,doqualnosfalaJosso(2010).IsabelLpez
Grriz(2007:33)entendaporeducacinexistencialofatodeAcompaaralaspersonas
adesarrollarsureconstruccindesdelaformacin,apartirdelautoconocimientodesus
procesosinternos,Oprincipionorteadordessemodeloeducativosejustificavaporse
entenderqueasnarrativasdesieramgeradorasdeauto(trans)formaesexistenciale
social,desejveisedesejadaspelosujeito,eoxitodesseinvestimentoemsuahistria
provocavaosentimentodebemestareexpectativasdenovosdesdobramentos.
Emnossaspesquisas,LpezGrriz(2008);Passeggi(2006,2009),procuramosmapearas
diferentesetapasdoprocessodetrans(auto)formao,quetransversalizamaescritade
si,einvestigaraspossveisaevoluodapassagemdacuriosidadeingnuaparaa
curiosidadeepistemolgica,datomadadeconscinciaparaaconscientizao.
ParaGadamer(1997,p.4455),natradioalem,aformao(Bildung)consistianuma
elevaodosersingular,quesedesprendedesiparaalcanaraconscinciahistrica,ou
seja,parasemanterabertoaodiferente,aoutrospontosdevistamenosindividuaise
maisuniversais.nessesentidoquecompreendamosasliesdeFreiresobrea
conscientizaoeaconstruodeumaconscinciahistrica.Nessamesmadireo,Fabre
(1994:160)defineaformaocomooprocessohistricopeloqualaconscincia,
criticandosuasrepresentaes,medianteanarrativa,atribuiseumaunidadeealcanao
universal.Aressignificaodaexperincia,quesefaznoretornosobresimesmo,implica
odistanciamentodensmesmoseapossibilidadedenosvercomoosoutrosnosvem.E
issotambmprovocacontradies,crises,rejeio,desejosdereconhecimento,dilemas...
Masseassimnofosse,comopoderamosancoraraformaonoprocessode
ressignificaodaexperinciavivida?Senoentrssemosemcontradiocoma
interpretaodadaanteriormenteanossasexperincias,comopoderamosiralmda
nossasingularidadeepermanecerabertosparaodiferente?
Aformaoquandoadotaamiradareflexivasobreaexperinciavivida,emnenhum
momentodeveserentendidacomouma(trans)formaosemcrises.Elaadota,ao
contrrio,naperspectivadialtica,umadimensohistrica,emfrancarupturacomos
ideaisiluministas,queestimavamumaperfeioamentolinear,progressivoeahistricodo
desenvolvimentohumano.Dopontodevistapsicolgicodaconstruodasubjetividade,
asescritasautobiogrficasmostramjustamentepessoaquenarra,essadescontinuidade,
asrupturas,aimprevisibilidade,ofortuitoeopapeldascontingnciascomoaspectos
determinantesdaexperinciahumana.Essasquestespovoavamnossasinteraeseas
questesdeIsabelLpezGrrizcontinuamaquiconoscoembuscaderesposta.

guisadeconcluso:injunoeseduo
autobiogrficanamodernidadeavanada
[...]subestimarasabedoriaqueresultanecessariamenteda
experinciasociocultural,aomesmotempo,umerrocientficoea
expressoinequvocadeumaideologiaelitista.
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

6/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

PauloFreire[16]

OposicionamentodeFreireafavordoconhecimentoqueresultadaexperincia,expresso
naepgrafe,nosajudavaaretomarapolmicalevantadaporumaideologiaelitistada
cincia,quedesdesempredesconfioudosaberdaexperincia,supostamente
enclausuradonasingularidadedoeu.Larrosa(2002:20),emsuasnotassobrea
experincia,reiteraaperspectivapolticaecrticadoparteoria|prticaquandoafirma
quesomentenessaperspectivaquetemsentidoapalavrareflexoeaexpresso
reflexoemancipadora.Olegadodadimensoepistemolgicaepolticadopensamento
deFreirecontraaneutralidadecientficaemEducaofezdoseupensamento,segundo
Dominic(2000;2008),comoafirmamosanteriormente,umadascorrentesinspiradoras
domovimentoscioeducativodashistriasdevidaemformaoque,porsuavez,
prolongouaoseumodoumapedagogiacentradanaliberdadedosujeitoaprendente,na
intenodevalorarosabereopoderpensarsobresicomoprticalibertadora.
Aintenomilitantedosanos19701980tendeu,noentanto,asearrefecernadcada
de1990.Eoqueeraumaprticadeliberdadeeumaforademobilizaodos
esquecidosdahistria(pensemostambmaquinosprofessores)foisendorecuperado
pelasociedadedainformaoedoconhecimento,enquantoumimperativoscio
profissional.Asnoesdeemancipao,delibertao,deautonomiaemesmode
identidadeforamseesvaziandodiantedaperdaderefernciaedadiluiodospadres
tradicionaisancoradosnastradiesherdadas.Namodernidadeavanada,acondio
biogrfica,daqualnosfalaDeloryMomberger(2009),decorre,atualmente,doimperativo
dedizerquemsomosparanossasinstituiesedeexplicitarparaelasnossoprojetode
vidaprofissional.Acapacidadedebiografizaotornaseentouminstrumentoeumdos
critriosdeaosocial.Oparadoxohistricoqueesseimperativoacompanha
justamenteaperdaderefernciasocialdasinstituiestradicionais.Oindivduodeve
assumiratarefadesereinventaracadadia,diantedasmaisinesperadassituaes,
criadaspelamobilidadesocial,osprocessosintensosdedeslocalizaoeosefeitosda
informatizao.
ParaRustin(2006),asteoriascontemporneasdeindividualizaoavanamquea
sociedademodernaconfereumanovaimportnciaaosindivduosesuahistria.Essa
novaordemsocial,ancoradanareflexividadeautobiogrfica,poderepresentar,parao
autor,umaperspectivarealdeemancipaohumana.Hosquesealinhamaootimismo
dassoluesbiogrficasparaasquestescoletivaseosquedesconfiamdoindividualismo
exacerbadoedaafliopermanentedeseproduzirasimesmo,indefinidamente.
Bauman(2004:8)vnoboomdoaconselhamentooreflexododramahumanononosso
estranhomundolquido,noqualnossoscontemporneos,homensemulheres,encontram
seabandonadosaosseusprpriossentidosesentimentosfacilmentedescartveis,
ansiandopelaseguranadoconvvioepelamoamigacomquepossamcontarnum
momentodeaflio,desesperadosporrelacionarse.AquestoparaBaumansaberse
elesprocuram,defato,relacionamentosduradouros,oulaosfrouxosquepossamse
desfazersemdoraqualquermomento?Aambivalnciadossentimentos,nomundo
contemporneo,algodeprofundoquetemafetadoanossasensibilidadeenossa
percepodohumano.
OparadoxohistricolembradoporRustin(op.cit.)repousanaseguintecontradio.
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

7/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

DesdeofinaldosculoXVI,aculturaocidentalinventouoindivduo.Eenquantoas
diversasformasculturais(literatura,religio,filosofia,cinema...)trabalharam,nosltimos
sculos,comregistrosbiogrficos,asCinciasSociais,amaiorpartedotempo,afastaram
deseucampodeinteresseasbiografias.Asociedadebiogrfica(ASTIER;DUVOUX,2006),
concebidacomoasomadebiografiasindividuaisquecompemagigantesca,a
desmesurada,aimensabibliotecadoexistirhumano,comodiriaSaramago(2008),
carecedepesquisasquesevoltemparaoatodeconstruirse,construindosuabiografia.
No,portanto,semrazo,queasnoesdeconscinciahistrica,reflexividade
biogrfica,aprendizagembiogrficaedeexperinciatendemaocuparacadadiamais
espaonasCinciasHumanaseSociais.
Oprocessodehumanizaopelaapropriaodalinguagemeconstruodosentidoum
fatoantropolgico.Desdeamaistenraidade,nosinserimosnasesferassociaisonde
vivemos,ouvindoenarrandooquesepassanomundoeemnsmesmos.assimquens
humanizamosotempoeosfatos,quenosafetam.ComIsabelLpezGrriz,partilhvamos
oquenosdiziaPauloFreire(1997:60),emseultimolivro,Pedagogiadaautonomia,ao
insistirsobreanecessidadedaconscientizaonomundoglaobalizado:Insistonasua
atualizao.Naverdade,enquantoaprofundamentodaprisedeconsciencedomundo,
dosfatos,dosacontecimentos,aconscientizaoexignciahumana,umdoscaminhos
paraapostaemprticadacuriosidadeepistemolgica.
Asnarrativasautobiogrficascomoartefatosdeformaoeautoreflexo,naperspectiva
freireana,noselimitam,jamais,aumavisointimistadoeu,maselassedesdobramnum
processodeobjetivao,desocializao,quetransformaumanarrativaprivadaemuma
narrativacivil,naqualonarrador,aobuscarcompreenderasuahistoricidade,fazusode
suasmargensdemanobrareaisparainserirsuaaonaHistria.
Desejamos,ento,finalizarretomandoumadasquestescentraisdosnossosdilogos
comIsabelLpezGrriz:Afinaloquesignificasolicitar,ouentregar,aosprofessoresa
tarefadenarrarsuahistriadevidaeressignificarsuasexperinciasprofissionaise
intelectuais?Somentenaperspectivadequeareflexividadeautobiogrficapropiciaa
quemnarraapossibilidadedeaberturaparanovasexperincias,quepodemosacatara
idiadereelaboraopermanentedesiemcontraposioaqualqueridiaderigidez,de
cristalizaooudeenclausuramentodosujeitonaexperinciavividaeressignificada.A
fluidezdaexperinciahumanaafianaarelativainvenodoser,nocomoumatarefa
cansativa,mascomoumaaventuraestimulante.Assim,acreditamosquepensavaIsabel
LpezGrriz.

Referenciasbibliogrficas
ARENDT,Hannah(2008).Compreender.Formao,exlio,totalitarismo.Trad.Denise
Bottman,SoPaulo:CompanhiadasLetras.
ASTIER,Isabelle;DUVOUX,Nicolas(ss.dir,)(2006).Lasocitbiographique:une
injonctionvivredignement.Paris:LHarmattan.
BARBOSA,TatyanaMabelNobre;PASSEGGI,MariadaConceio(2010).Ensaios
autobiogrficos:entreestriasehistriasdainiciaodocente.In:Presente.Revistade
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

8/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

educao,ano17,n.66,p.4551,dez/2009,mar2010.
BAUMAN,Zygmunt(2004).Amorlquido.Sobreafragilidadedoslaoshumanos.Trad.
CarlosMedeiros.RiodeJaneiro:Zahar.
DELORYMOMBERGER,Christine(2008).BiografiaeEducao.Figurasdoindivduo
projeto.Trad.MC.Passeggi,JooG.SilvaNeto,LuisPasseggi.SoPaulo:PAULUS;Natal,
RN:EDUFRN.
DELORYMOMBERGER,Christine(2009).Laconditionbiographique.Essaissurlercitde
soidanslamodernitavance.Paris:Tradre.
DOMINIC,Pierre(2000).Histoiredeviecommeprocessusdeformation.Paris:
LHarmattan.
DOMINIC,Pierre(2008).Biografizaoemundializao:doisdesafioscontraditriose
complementares.In:PASSEGGI,M.C.;SOUZA,E.C.(Org.),(2008)(Auto)Biografia:formao,
territriosesaberes.SoPaulo:PAULUS;Natal:EDUFRN,p.2546.
FABRE,Michel(1994).Penserlaformation.Paris:PUF.
FERRAROTTI,Franco(1983).Histoireethistoiredevie.Lamthodebiographiquedansles
sciencessociales.Paris:MridiensKlincksieck.
FREIRE,Paulo(2003).Aeducaocomoprticadaliberdade.27.ed.RiodeJaneiro:Paze
Terra.
FREIRE,Paulo(2000).Pedagogiadooprimido.28.ed.RiodeJaneiro:PazeTerra.
FREIRE,Paulo(1997).Pedagogiadaautonomia.2ed.RiodeJaneiro:PazeTerra.
GADAMER,HansGeorge(1997).VerdadeeMtodoI.Traosfundamentaisdeuma
hermenuticafilosfica,Petrpolis,RJ:Vozes;BraganaPaulista,SP:EditoraUniversitria
SoFrancisco.
GIUSTDESPRERIES,Florence(1998).Reflexoepistemolgicasobrea
multirreferencialidade.In:BARBOSA,J.(Coord.).Multirreferencialidadenascinciasda
educao.SoPaulo:EdUFSCar,1998.p.159167.
GRRIZ,IsabelLpez(2007).Coconstruyendounnuevoparadigmaquehagaemergerla
vida:educacinexistencial,autobiografaymtodo.En:Dilogos.Educacinexistencial,la
autobiografayelmtodo.AoXII.Vol.3/2007.N52,p.32
GRRIZ,IsabelLpez(2008).Aautobiografacomomodeloformativo|educativodebem
estaretransformaosocioexistencial.In:PASSEGGI,M.C.;SOUZA,E.C.(Org.).
(Auto)Biografia:formao,territriosesaberes.SoPaulo:PAULUS;Natal:EDUFRN,p.
301318.
JAY,Martin(2009).Cantosdeexperincia.Variacionesmodernassobreuntemauniversal,
BuenosAires,Barcelona,Mxico:Paids.
JOSSO,MarieChristine(2010).Experinciadevidaeformao.SoPaulo:PAULUS;Natal:
EDUFRN.
JURADOJIMENEZ,MaraDolores(2007).Diriodevida:umahierramientadeformacin
autobiogrfica.En:Dilogos.Educacinexistencial,laautobiografayelmtodo.AoXII.
Vol.3/2007.N52,p.4752.
LARROSA,Jorge(2002).Notassobreaexperinciaeosaberdeexperincia.In:Revista
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compone

9/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

BrasileiradeEducao,n.19,p.2028,2002.
LPEZGRRIZ,Isabel(2007).Coconstruyendounnuevoparadigmaquehagaemergerla
vida:educacinexistencial,autobiografaymtodo.En:Dilogos.Educacinexistencial,la
autobiografayelmtodo.AoXII.Vol.3/2007.N52,p.32
LPEZGRRIZ,Isabel(2008).Aautobiografacomomodeloformativo|educativodebem
estaretransformaosocioexistencial.In:PASSEGGI,M.C.;SOUZA,E.C.(Org.).
(Auto)Biografia:formao,territriosesaberes.SoPaulo:PAULUS;Natal:EDUFRN,p.
301318.
PASSEGGI,MariadaConceio.Parcoursdevieetsymbolisationdutravailbiographique.
In:DELORYMOMBERGER,C.;SOUZA,E.C.(Org.)Parcoursdevie,apprentissage
biographiqueetformation.Paris:Tradre,2009.p.4962.
PASSEGGI,MariadaConceio(2006).Aformaodoformadornaabordagem
autobiogrfica:aexperinciadosmemoriaisdeformao.In:SOUZA,E.C.de;ABRAHO,
M.H.M.B.(Org.).Tempos,narrativasefices:ainvenodesi.PortoAlegre:EDIPUCRS;
Salvador:EDUNEB,2006,p.203218.
PASSEGGI,MariadaConceio(2008).Memoriais:injunoinstitucionaleseduo
autobiogrfica.In:PASSEGGI,MariadaConceio;SOUZA,Clementinode.(Org.)(2008).
(Auto)Biografia:formao,territriosesaberes.SoPaulo:PAULUS;Natal:EDUFRN,p.
103132.
PASSEGGI,MariadaConceio(2009).Simbolizaesdopercursodeescritadanarrativa
autobiogrfica:daexperinciasensvelexperinciaformadora.In:PERES,LciaMaria
Vaz;EGGERT,Edla;KUREK,DeonirLus.Essascoisasdoimaginrio.Diferentesabordagens
sobrenarrativas(auto)formadoras.SoLeopoldo:Oikos;Braslia:Liberlivros,p.148161.
PASSEGGI,MariadaConceio(2001).Memoriaisdeformao:processosdeautoriaede
(re)construoidentitria.In:CONFERNCIADEPESQUISASCIOCULTURAL,3.2000.
Anais...Campinas,Disponvelem:<http://www.fae.unicamp.br/br2000/trabs/1970.doc
>.Acessoem:28jun.2010.
PASSEGGI,MariadaConceio.Memoriais:injunoinstitucionaleseduoautobiogrfica.
In:PASSEGGI,M.C.;SOUZA,E.C.(Org.).(Auto)Biografia:132.
PINEAU,Gaston;LEGRAND,JeanLouis(2007).Leshistoiresdevie.Paris:PUF.
PINTO,VeraLciaXavier(2006).Ascoisasestono(meu)mundosqueeupreciso
aprender.Tese(DoutoradoemEducao).UniversidadeFederaldoRioGrandedoNorte,
Natal,2006.
RUSTIN,Michael(2006).Rflexionssurletournantbiographiquedanslessciencessociales.
In:ASTIER,Isabelle;DUVOUX,Nicolas(ss.dir,)(2006).Lasocitbiographique:une
injonctionvivredignement.Paris:LHarmattan,p.3353.
SARAMAGO,Jos.Biografias(2008),In:OcadernodeSaramago,22desetembrode2008,
http://caderno.josesaramago.orgAcessadoem12deoutubrode2008.
SCHALLER,JeanJacques(2008).Lugaresaprendenteseintelignciacoletiva:rumo
constituiodeummundocomum.In:PASSEGGI,M.C.;SOUZA,E.C.(Org.).(Auto)Biografia:
formao,territriosesaberes.SoPaulo:PAULUS;Natal:EDUFRN,2008,p.

http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compon

10/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

[1]ProfessoratitulardoCentrodeEducaodaUniversidadeFederaldoRioGrandedo
NorteNatalBrasil.
[3]PauloFreire,2003:45.
[4]PauloFreire,2003:104.
[5](AFIRSE)AssociationFrancophonedeRechercheenEducation;(ASIHVIFRBE)
AssociationInternationaledesHistoiresdeVieenFormationetdeRecherche
BiographiqueenEducation.
[6](ANNHIVIF)AssociaoNorteNordestedasHistriasdeVidaemFormao;
BIOgraphAssociaoBrasileiradePesquisa(Auto)Biogrfica.
[7]Nomomentoemqueescrevoesteensaio,comemoramos,emNatal,capitaldoRio
GrandedoNorte,os50anosdaCampanhaDePnochotambmseaprendealer(1961
2011),umdosmaisimportantesmovimentosdeeducaopopularbrasileiro,voltado
paraaalfabetizaodecrianaspobresdaperiferia,emescolasdechobatido,cobertas
depalha,eparaoqualcontribuiu,maistarde,osistemadealfabetizaodeadultosde
PauloFreire.Em1963,comosesabe,PauloFreirevirdesenvolver,tambmnoRio
GrandedoNorte,otrabalhodealfabetiodeadultosnacidadedeAngicos,experincia
quelhepermiteconsolidarsuapedagogiadooprimido.
[8]HannahArent,TheOrigensofTotalitarismo,p.267,citadoporBauman,2004,p.177.
[9]PauloFreire,1987,p.114.
[10]Omemorialpodeserdefinidocomoumanarrativaautoreflexivaeautocrticasobre
atrajetriaintelectualeprofissionaldonarrador.Elessosolicitados,namaioriadas
grandesuniversidadesbrasileiras,comopartedoprocessodeavaliaoemconcurso
pblicoparaingressonomagistriosuperior,progressofuncional,credenciamentona
psgraduaoe,maisrecentemente,comomemriadainstituio.Apartirdosanos
1990,omemorialpassouaserutilizadonaformao,inicialecontinuada,comotrabalho
deconclusodecursodoensinosuperior.Nesseltimocaso,aescritarealizadadurante
oprocessodeformaoeacompanhadaporumprofessororientador.
[11]GiustDespreries,1998:
[12]FrancoFerrarotti,1983.
[13]Osmemoriaisanalisadosemnossaspesquisas,ouseencontramnabibliotecadas
instituiesouintegramadocumentaoqueconstituemosdossisinstitucionais,nos
doiscasossopermitidasleituraseconsultas.
[14]MariadaConceioPasseggi,2000,2006,2008,2009.
[15]Experientia,ae(dolat.)remetesnoesdeprova,ensaio,tentativa,oqueimplicada
partedosujeitoacapacidadedeentendimento,julgamento,avaliaodoqueaconteceno
mundoedoquelheacontece.Larrosa(2002)eMartinJay(2009)lembramaassociao
entreexperinciaeperigonamedidaemque(expereri)contmaraiz(per)deperigo
(periculum).Ex,emexperientia,significasadade,daaidiadequeaexperincia
significateraprendidoalgonoencontrocomoperigo.ParaJay(2009:27),aassociao
entrememriaeexperinciainduzacrenadequeaexperinciaacumuladacapazde
produzirumtipodesaber,quesomentesealcananofinaldaviagem.
[16]PauloFreire,1992:85.
http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compon

11/12

07/03/2016

Narrativasautobiogrficas:solidariedadeeticaemeducao

http://www.rizomafreireano.org/index.php/narrativasautobiograficassolidariedadeeeticaemeducacaomariadaconceicaopasseggi?tmpl=compon

12/12

You might also like