You are on page 1of 356

imeb-mzl.jimdo.

com

Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi

Poqomchi Kaxlan Q'orik


Kaxlan Q'orik Poqomchi

Guatemala, 2001

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

KULBIL YOL TWITZ PAXIL


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG
Direccin Lingistica y Cultural -DILINC
Presidente
Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco
Jefe Administrativo
Jos Miguel Medrano Rojas
Tesorero
Cruz Velsquez Mendoza
Director Linguistico Y Cultural
Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG

tP q (2001)

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
ALMG
Direccion Lingstica y Cultural
DILINC
Programa de Estudios Lingsticos
PEL
13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala
Tel: 2323404 2329342
Telefax: 2500213
Correo Electrnico: almg@terra.com.gt
Impreso en Guatemala

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi

Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi

Guatemala, 2001

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDAD


POQOMCHI'
Presidente:
Vice-presidente:
Secretario:
Tesorero:
Vocal I:
Vocal II:
Vocal III:

Juan Antonio Morn Mus


Irma Yolanda Cal C
Eliseo Ch Ch
Dilia Margarita C Coy
Raxche', Augusto Tul Rax
Elvia Rosa M Cal
Felipe Ixim Jucub'

Programa de Estudio Lingsticos -PEL


Coordinador
Cecilio Tuyuc Sucuc

Tcnico del Proyecto


Gloria Enoe Son Chonay
Elaboracin de Glifo
Cecilio Tuyuc Sucuc
Diagramador y Diseo de Portada
Gersom Aaron Mach M.

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

PEET QORIK
Reqorbal Poqomchi, inqorarik Chi Baatz, Tamahun, Kaqkoj eh Munchu,
pan ruyuqul i Najt Naah Yeaab, (Tactic, Tamahu, San Cristobal y Santa Cruz,
en el departamento de Alta Verapaz), Purul Ha, pan ruyuqul i aj Tzalamha(
Purulha, Baja Verapaz). Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchi
ar Tuhkuruben Pan Kaqcheepan ruyuqul i Najt Naah, (Parte de Tucuru, y La
Tinta en el departemento de Alta Verapaz).
Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchiar BelejeebJu
Yuuq, Sa Soch pan ruyuqul i Chikamam eh Uspantan pan ruyuqul i aj Kiche.
Pan peet chaloq eh koxam, chi riij i kikuliik taqeh Mus aj juntar palaw, re
taqeh qamaam qatit xkitzihbaaj wo i rubehel Kiwii, kikachariik kitoxl
kixmakal. Retaqeh i kuluuj cho eh tzihbamaj kuum taqeh i maam atit neel
kireqarik chi rupaam i huuj kibihnaal Kihuuj taqeh Ajawal Kaqkoj, reRuhuuj i
Paatbaal TuAan; reh huuj wilih tzihbamaj chi ruwach i haab1,565. Jinaj wo
chik i huuj rutzihbaam i aj tiij Dionisio de Ziga, rerubihnaal i huuj wilih re
Nikwach je i kitzihbtaqeh aj Poqom.Yunaak chi qiij, wilkeebwohuuj tzihbamaj chi riij nikwach i rutijiik i
tzihbeh ilij wach huuj pan Poqom, Wilkeebwohuuj reh Kuhtanik pan Tijinbal
iibtzihbamaj pan Kiibwach qorik eh kih laj huuj tzihbamaj wiikikachariik
kiloqil eh kiwiitaqeh aj Poqomchi.
ReKulbil Yol Twitz Paxil eh retaqeh i rajkamanoom inkikamaneej ruwach
nikwach jenoq intihqik wach i Tuus Qorik Poqomchi. Rewilih xkamanjik
ruwach reh ruyeariik ruloqil i ruwiii qaqorbal hoj aj Poqomchieh rewochi
maneel taj insahchik wach jechi keh taqeh i kacharik inkiban yunaak eh chi
keh taqeh i kachareel chi qawach johtoq.
Chi rupaam i tahsaal huuj wili tzihbamaj i Tus Qorik pan Poqochieh pan
Kaxlan qorbal. Rehuuj wilih na rukamaniik keh taqeh: tuut, jaaw, kijolaq,
qahxoqaq eh keh wotaqeh i wilkeebpan Tijinbal, imponik chik wach rutijiik riij
nik wach noq wilik i qaqorbal Poqomchi. Je wo chik re huuj wilih na
rukamaniik keh reh tzirbal riij, reh chi neel intihqik ruwach i Nim Tus Qorik eh
chi neel kinabjik taqeh i najtir qorbal makikojarik oon makiqorarik ta chik
chi ruwach taqeh i qij yunaak.

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

INTRODUCCIN
El idioma Poqomchies una de los 21 reconocidos por la Kulbil Yol Twitz
Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado dentro del mbito
geogrfico de los departamentos de: Alta Verapaz Son: San Cristbal Verapaz,
Santa Cruz Verapaz, Tactic, Tamau, parte de Tucur y la Tinta. Baja Verapaz
est Purulh; en el Quich en partes de Chicaman y Uspantn.
Desde la invasin castellana los idiomas mayas tuvieron una situacin de
desventaja en relacin al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influy en
el mbito de uso del idioma y lo cual motiv su desplazamiento a nivel oral y
aislando lo a su uso domstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, lo
que se convierte en un reto para que hablantes, instituciones y el gobierno
revitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer el
carcter multilinge y pluricultural de Guatemala.
Conciente de la realidad Lingstica del pas en cumplimiento con los objetivos
de la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicaciones
bilinges y monolinges, para promover el conocimiento y uso de los idiomas
mayas para fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidad
se presenta el vocabulario del idioma Poqomchi, que se elabor con el alfabeto
practico segn Decreto Gubernativo 1046-87, de la Kulbil Yol Twitz Paxil; El
alfabeto del idioma Poqomchi consta de 33 signos grficos, 10 vocales y 23
consonantes.
Para realizar la investigacin y conformacin del documento se trabaj bajo
la coordinacin tcnica y lingstica del Programa de Estudios Lingsticos de la
Direccin Lingstica y Cultural de la kulbil Yol twitz Paxil _ALMG, como tambin
con el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingstica Poqomchi y la
colaboracin de los hablantes del idioma para enriquecer y registrar las variantes
dialectales en el nivel lxico. La revisin final de este vocabulario se llev acabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, y el Programa de Estudios
Lingsticos de la Direccin Lingstica y Cultural de la Kulbil Yol Twitz Paxil.
El presente trabajo se elabor en base y orientacin, criterios tcnicos y lingsticos
dirigidos por el Programa de Estudios Lingsticos. Previo a realizar la investigacin

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

y conformacin, se consult con miembros de la Comunidad Lingstica para


registrar las variantes dialectales en el nivel lxico.La revisin se llev a cabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, donde se unificaron
criterios de escritura y gramtica, para dar cumplimiento a uno de los objetivos
fundamentales de normalizar y estandarizar la escritura de los idiomas Mayas.
El vocabulario bilinge se presenta as: entradas con su traduccin respectiva,
Poqomchi-Castellano Castellano-Poqomchiy sus glosas ilustrativas. Se present
de esta manera, por las siguientes razones: para que el usuario tenga la nocin de
escudriar el uso de las palabras.
Le sirve tambin al investigador que se
interese por dicho idioma; para ver la funcin y significado de la palabra, en la
frase u oracin. Como tambin para tener una base de datos que es til para
apoyar los futuros trabajos, como la elaboracin de diccionarios bilinges y
monolinges o de especialidades en el idioma Poqomchi.
Este material fortalece el desarrollo y promocin del idioma y como material
de apoyo para los nios, jvenes y adultos de los diferentes municipios que compone
la Comunidad Lingstica Poqomchiy para todos los que trabajan en Educacin
Bilinge. Aclaramos que el vocabulario no se puede considerar como un registro
total del lxico del idioma, que nos heredaron las abuelas y abuelos.
Agradecemos a Corazn del Cielo y Corazn de la tierra por haber permitido
concluir con las investigaciones requeridas, a todas las personas que se esforzaron
para la elaboracin de este vocabulario, al recabar informacin principalmente
con las ancianas y ancianos de cada comunidad

SINTITUL-14

10

08/07/2004, 08:29 a.m.

Poqomchi
Kaxlan Qorik

SINTITUL-14

11

08/07/2004, 08:29 a.m.

A
Abaaq. Holln. Kahchi ruqajiik i
abaaq. Est cayendo holln.
Abaj ha. Hielo. Qejotik i abaj ha.
El hielo es muy helado.
Abaj. Piedra. Nim i abaj. La piedra
es grande.
Abiix. Milpa, aldea, comunidad en
rea rural. Rabiix i wajaaw. La
milpa es de mi pap.
Abiixbal. Lugar para sembrar,
aldea. Rabiixbal i jaaw. Lugar
para la siembra del seor.
Abixik. Rozar. Xooj chi abixik. Se
fue a rozar.
Abixoom. Agricultor, campesino.
A b i x o o m i L u u . P e d r o e s
agricultor.
Abrik. Orinar. Abrik iruban i
xohkr e e l . El borracho est
orinando.
Aha. Dnde?. Ahawilik i xihbal?.
Donde est el peine?.
Ahawilik. Dnde est?. Ahawilik
i k a a y b a l ? . Dnde est el
mercado?
Ahawilkaat?. Dnde ests?. Aha
wilkaat chi kamanik?.Dnde ests
trabajando?

SINTITUL-14

13

Aha? haj? . Dnde? . Ahawilik i


paat?. Dnde est la casa?
Ahbal chihch. Barreta. Chi ahbal
chihh'' xukot i abaj. Con barreta
escarb la piedra.
A h b a l c h i i m . Matate para
resembrar. Nim i ahbbal chiim. El
matate para resembrar es grande.
Ahbaneel. Resembrador. Reahbineel
xqehbik. Se cay el resembrador.
Ahbanik. Resembrar. Xrahbeej i
rabiix. Resembr su milpa.
Ahiin, kap. Cocodrilo, lagarto.
Nimaq i reeh i ahin.Los dientes del
cocodrilo son grandes.
Ahl. Pesado. Ahl i rihq i jaaw. La
carga del seor pesa
Ahlbik. Ponerse pesado. Xahlbik i
sii ruum chi xtzaqik. Se puso
pesada la lea porque se moj.
Ahq. Cerdo, puerco, coche, marrano. Qeq
riij i ahq.El cerdo es de color negro.
Ahqaal, saban, tzapa runaah. Loco
(enfermo mental). Ahqaal i akun.
El muchacho es loco.
Ahqalil, sabaniil. Locura. Ruum
rahqalil xutoq riib. Por su locura
se quebr.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ahqam. Cotuza. chi runaah i chee


wilik i Ahqam. Sobre el rbol est
la cotuza.
Aj ileq, ajtzahk. Ladrn. Xchoparik
I ajileq. Aprehendieron al ladrn.
Aj ux, buuq, nee, halakun. Nene
(a), nio (a), beb. Re aj ux
inoqik. El nio llora.
Ajuhtzub. Gua espiritual, persona
que celebra ceremonia maya.
Ajuhtzubi maPalu. Don Pablo
es gua espiritual.
Ajawbe e s . Padre de familia,
autoridad. Atoob i ajawbees. El
padre de familia es amable.
Ajawriik. Poder, autoridad. Wilik
rajawriik pan rabiixbal. Tiene
autoridad en su aldea.
Ajbalin, tolineel. Revolcador. ReTzi
balineel. El perro es revolcador.
Ajchaj, ajxaq chaj. Gusano de fuego.
Yohbaal i Ajchaj. El gusano de
fuego es peligroso.
Ajchee. Matasano. Ajchee wach i
ajiij. La caa tiene matasano.
Ajchupul qaaq. Bombero, apaga
fuego. Keh i ajchupul qaaq i paat
rere. Esa casa es de los bomberos.
Ajiij. Caa. Ki i ajiij. La caa es
dulce.
Ajiim. Carrera. Pan ajiim xrutoxki ij i
rooq. En la carrera se tropez.
Ajiim beeh, pan ajiminik. A la
carrera. Pan ajiim beeh xruban. A
la carrera lo hizo.

14

SINTITUL-14

Ajimineel. Corredor, atleta. Re


ixqun ajimineel. La joven es atleta.
Ajiminik. Correr. Xojajiminik pan
konbal. Corrimos en el campo.
Ajiwaal, tikool. Sembrador. ReLeex
(Tirix) xooj iwaal. Andrs se fue a
sembrar.
Ajkaas. Deudor. Xkulik i ajkaas.
Vino el deudor.
Ajkaay tiib. Carnicero (a). Ajkaay
t i i b i was. Mi hermano es
carnicero.
Ajkaay. Vendedor (a). Hoj ajkaay
sii. Somos vendedores de lea.
Ajkoq. Limosnero. Ajkoq i nebaa.
El pobre es limosnero.
Ajkoloom pan taqab. Abogado. Re
maManuajkoloom pan taqab.
Don Manuel es Abogado.
Ajlanbal qiij, ilbal rubeeh i qiij.
Calendario, almanaque. Nim i
ajlanbal qiij. El calendario es
grande.
Ajlaneel. Contador, interventor.
Ajlaneel i kijool. El joven es
contador.
Ajlanik. contar. ReLola xajlanik reh
i tumiin. Flora cont el dinero.
A j m a h k . Pecador, acusado,
delincuente, culpable. Xooj pan
tzilom i ajmahk. El culpable se fue
a la crcel.
A j m a q . Piedra poma, da del
calendario maya. Reajmaq maahl
taj. La piedra poma no pesa.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

14

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ajpahr, pahrineel, raraneel. Vago.


Ajpahr i akun rere. Ese muchacho
es vago.
Ajpoh, aj chi poh. Servidumbre,
persona que trabaja por mes.
Ajpoh i Lola. Flora es trabajadora
por mes.
Ajqiij. Adivino. Xojruqijej i maKax.
Don Casimiro nos adivin.
Ajsehk. Carpintero. Holohik i meexa
xuyejaa i ajsehk. Bonita la mesa
que hizo el carpintero.
Ajtaqchi, junuul. Persona que mal
aconseja. Rejaaw rereajtaqchi.
Ese seor mal aconseja.
Ajtijen iib, cholineel, tijineel.
Estudiante, aprendiz. Hoj tijineel
pan Nimlaj tijinbal iib. Somos
estudiantes en la universidad.
Ajtuus, ajsahk. Persona que gusta
comer mucha golosina. Ajtuus i
tuut. A la seora le gusta comer
muchas golosinas.
Ajtzaq, tzaqool. Albail. Ma
xkamanik taj i ajtzaq. No trabaj el
albail
Ajtzihb. Secretario, escritor.
Ajtzihbpan komitaat i Roos. Rosa
es secretaria en la municipalidad.
Ajwaal wach, ajwamaj wach.
Necesario, urgente, preciso.
Ajwaal wach i ruhujil habul. Es
necesario la fe de edad.
Ajwanik iib, ajwanik wachiis.
Quererse, necesitarse. Inwaaj wach
i nutuut. Quiero a mi mam.

Ajwanik. Querer. Inwaaj nuqoreem


i jaaw. Quiero hablar al seor.
Ajwar. Brujo. RemaKoy ajwar. Don
Gregorio es brujo.
Ajxuul, ajsuub. Flautista. Ajxuul i
maSeen. Don Vicente es flautista.
Ajyahm, subuul. Diablo, demonio,
satans. Reajyahm inyohbisanik.
El diablo espanta.
Ajyak. Comerciante. . Retuut rere
yakool. Esa seora es comerciante.
Ajyejban huuj. Autor de libro. Re
m a R i k a j y e j b an huuj. Don
Ricardo es autor de libro.
Akhaab. Ao nuevo. Runiimqiij ak
haab. Fiesta de ao nuevo.
Ak. Nuevo. Ak i chakach. La
canasta es nueva.
Akal kulk. Taza de barro, escudilla.
Holohaq taqeh akal kulk. Las tazas
de barro son bonitas.
Akal xaroo. Jarro de barro o arcilla.
Chi runaah i qaaq wilik i akal
xaaro. El jarro de barro est en el
fuego.
Akal xun. Olla de barro. Nim i akal
xun. La olla de barro es grande.
Akal. Tierra, sitio, terreno. Xojponik
pan qakaal. Llegamos a nuestro
terreno.
Ako, alah, akuh. Vos (trato entre
personas grandes de confianza).
Xinkahnik ako. Me qued vos.
Akub. Camagua. Suq i akubwik.
La tortilla camagua es rica.

15

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

15

08/07/2004, 08:29 a.m.

&

Akun. Muchacho, adolescente,


patojo. Xbaaqrik i akun. El
muchacho adelgaz.
Akun chi ruwach ajaaw. Ahijado.
Nim chik i rakuun chi ruwach i
Ajaaw. Su ahijado ya est grande.
Akunanik. Engendrar, procrear. Re
tzi rere akunanik iruban. Ese
perro est engendrando.
Akuniil, akunaal. Adolescencia del
varn. Xoj ikik cho pan akuniil.
Fuimos adolescentes.
A k unoom.
Engendrador,
procreador. Rewinaq akunoom.
El hombre es engendrador.
Akuunbal. Matriz. Tii rakuunbaal
i tuut. A la seora le duele la
matriz.
Alas. Mueco, figurilla en bulto que
se utiliza en actos religiosos. Re
Qijineel irukoj i alas. El adivino
utiliza el mueco.
Alakun. Matasano (gusano). Rax riij
i alakun. El matasano es de color
verde.
Alaq qab. Mueca de la mano. Ralaq
qabi tuut. La mueca de la mano
de la seora.
Alaqan. Bandera. Holohik i Alaqan.
La bandera es bonita.
Alaqis. Cuello, pescuezo. Ti ralaq i
jaaw. Al seor le duele el cuello.
Alboxoox, alboxa. Bolsa de pantaln
y camisa. Xiheel i ralboxoox i weex.
La bolsa del pantaln est rota.

16

SINTITUL-14

Am. Araa. Am ruwach i pohp. El


petate tiene araa.
Anabees. Hermana (del hombre).
Re Mar ranaab i Luu. Mara es
hermana de Pedro
Antuun, sekek. Clarinero. Chi
runaah i chee wilik i antuun. El
clarinero est sobre el rbol.
Aqab, chaq'ab'. Noche. Xojbehik
pan taq chaqab. Caminamos por
las noches.
Aqut. Carbn. Aqut i rukayej i
Kuxtiin. Agustn vende carbn.
Ar rejeh, ar jeh. Por ah. Ar rejeh
xreqarik. Por ah lo encontraron.
Ar wilik. Ah est. Ar wilik atuut. Ah
esta su mam.
Ar. Ah. Ar xreqarik. Ah lo encontraron.
Araan, (china var. Sc.). Naranja.
Nimaq taqeh araan. Las naranjas
son grandes.
Araxan. Terrn. Araxan riij i paat.
La casa es de terrn.
Asjik. Nacer. Pan paat xaasjik. En la
casa naci.
Atit. Hembra. Atit kixlaan. Gallina.
Atobil. Favor. Chaban atobil. Haga
favor.
Atoob taj. Aunque. Atoobtaj kah.
Aunque est amargo.
Atoob, c h a q l a a m .
Bueno,
bondadadoso, (a) amable. Atoob
i tuut. La seora es buena.
Atzaam. Sal. Saq ruwach i atzaam.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

16

08/07/2004, 08:29 a.m.

La sal es blanca o la sal est


limpia.
Atzaminik, atzamanik. Salar.
Atzaminik tiib. Salar carne.
Atzuum. Ombligo. Inkutinik i
ratzuum. Se le ve el ombligo.
Awaas. Nacido (enfermedad). Awaas
chumaah. Nacido (de gisquil).
Awach eh? awach aj eh? hanwach
aj eh? . De quin es?. Awach aj
eh i sii? . De quin es la lea?.
Awach inasik?. A quin busca?.
Awach inasik jaaw?. A quin

busca seor?
Awach uuk? awach aj uuk?. Con
quin?. Awach uuk xatponik?.
Con quin fuiste?.
Awach? . Quin?. Awach jalwik
aweh?. Quin te denunci?
Aweh. Tuyo. Aweh i paat. La casa es
tuya.
Ayu. Aqu. Ayuwilik. Aqu est.

Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la
pierna.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik
iruban pan aab. El seor est
descansando en la hamaca.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach
aaj. Dormimos sobre el capetate.

Aansil. Fuerza. Wilik raansil. Tiene


fuerza.
Aaq. Culebra, serpiente, lengua.
Rax riij i aaq. La culebra es de
color verde.
Aaqsaa. Intestino. Nim rooq i
raaqsaai atit kixlaan. El intestino
de la gallina es largo.

/
17

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

17

08/07/2004, 08:29 a.m.

SINTITUL-14

Baah. Taltuza. Rebaah irukux i


tziin. La taltuza come yuca.
Baaq. Hueso. Rubaqil tzi. Hueso
de perro.
Baaqrik, chiqik. Adelgazarse.
Xojbaaqrik ruum i rutzaiil qiij.
Adelgazamos por el calor del sol.
Baatz. Mono. Re taqeh baatz
kikonik chi runaah taqeh chee. Los
monos juegan sobre los rboles.
Bach. Banquito de trozo, especie de
rbol con el cual se hacen
banquitos. Qohtzuhnik chi runaah
i bach. Nos sentamos en el banco
de trozo.
Bahbal. Parrilla. Chi runaah
bahbal wilik i tiib. La carne est
sobre la parrilla.
Bahilbees. Esposo. Rebahilbees
xooj kamanoom. El esposo se fue a
trabajar.
Bahlam. Jaguar. Retaqeh bahlam
kiwirik chi runaah chee. Los
jaguares duermen en los rboles.
Bahlaq. Olote. Junihq chi bahlaq.
Una carga de olotes.
Bahooj. Asada. Bahooj chik i tiib.
La carne est asada.

18

Bahrinik. Asar. Bahrinik sajkiih.


Asar maguey.
Bahx, tzauhb. Sudor. Rehalakun
inbahxanik chaqab. El nio suda
en la noche.
Bajooj, tzujuuj, bajeew. Insultar,
maltratar, ofender. Maatoobtaj i
bajooj. No es bueno maltratar.
Bakaj, bakooj. Amarrar. Bakaj
s i i i r u b a n i m a Pux. D o n
Sebastin est amarrando lea.
Bakbal. Correa, cinturn, faja u
objeto para atar o amarrar.
Bakbal xijab. Correa de zapato.
B akeel pamis. Retorcijones.
Bakeel pamis xkansanik reh. Los
retorcijones lo mat
Bakooj. Amarrado (a), atado (a). Re
wakax bakooj chi ruwach i chee. La
vaca est amarrada al rbol.
Bakool. Persona que amarra. Hoj
bakool wakax. Nosotros somos
amarradores de vacas.
Baklik. Amarrado, atado. Baklik i
tzi chi ruwach i chee. El perro
est amarrado en el rbol.
Balaqinik, saalinik. Bromear.
Xojbalaqinik eew. Bromeamos ayer.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Balinik, tolinik. Revolcar. Nimlaj


tzi xbalinik reh i numees. Un gran
perro revolc a mi gato.
Balukbees. Cuado. Xkamanik wo
i nubaluk. Mi cuado tambin
trabaj.
Banaj. Hacer, realizar. Banaj jul
iruban i jaaw. El seor est
haciendo zanjas.
Banooj. Hecho. Ruuk qabi s
banooj i pot. A mano est hecho
el gipil.
Baqinik, bitzinik. Hacer caras
(despectivo), gestos indeseables,
gestos de burla. Xojrubitzej i
ixqun. Nos hizo cara la muchacha.
Baqil. Esqueleto, flaquez. Rubaqil
tzi. Esqueleto de perro.
Baqlik, kutlik. Tirado, echado.
Baqlik i tzichi ruwach i akal. El
perro esta echado en el suelo.
B a r b otik, kirkitik. Temblar
fsicamente. Xojbarbotik ruum
yojik. Temblamos por el miedo.
B arkinik. hacer lazo o pita.
Wahqeq xojbarkinik. Temprano
torcimos lazo.
Barsin. Pinto. Barsin riij i tzi. El
perro es pinto.
Bas. Media cuerda de terreno. Xa
junbas i rukamaj xuban. Solo
trabaj media cuerda.
Batz. Envuelta (corte). Batz uhq
wilik chi riij i ixqun. La joven viste
de corte envuelto.

Batzlik. Enrollado, envuelto.


Batzlik i halakun pan pot. El
nio est envuelto en el gipil.
Beeh. Camino. Qesinik wilik chi
r u w a c h i b e e h . Hay muchas
hormigas en el camino.
Behel. Transente, forastero. Behel i
winaq rere. Ese hombre es forastero.
B ehik. Caminar. Xojbe h i k
chaqab. Caminamos de noche.
Behlanik. Acarrear, transportar.
Xqabehlaaj i sii. Acarreamos lea.
Behlbal. Objeto para acarrear,
transportar. Rechiim xkamanik chi
behlbal sii. El morral sirvi para
acarrear lea.
Behsamaj. Encaminado, guiado,
orientado. Behsamaj ruum i rajaaw.
Guiado por su padre.
Behsanik, xutanik. Ofrecer.
Xrubeehsaj riibweh. Se me ofreci.
Behsanik. Guiar, manejar, conducir,
encaminar. Behsanik tzuhbaal.
Conducir un grupo.
Bejb, wejl. Tucn. Rax eh kaq riij i
bejb. El tucn tiene plumas
verdes y rojas.
B e l e j e e b . Nueve. B e l e j e e b
Ajpuhb. Don BelejeebAjpuhb.
Bichaneel, tzuyineel. Cantor,
cantante. Nim rooq i bichaneel. El
cantante es alto.
B i c h i n i k , t z uyinik. Cantar.
Xojbichinik pan tinamit. Cantamos
en el pueblo.

19

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

19

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
=

Bihiil akach. Pavo, chompipe. Ahl


i bihiil akach. El chompipe pesa.
Bihnaal. Nombre. Siin i nubihnaal.
Mi nombre es Jacinto.
Bihoom. Adinerado, rico, apoderado.
Re jaaw behoom. El seor es
adinerado.
Bihr. Madeja. Ixibbihr chi nooq.
Tres madejas de hilo.
Bihtik. De puntillas (pies). Bitlik i
akun. El joven est de puntilla.
Biich, tzuuy. Cancin, canto. Re
biich holohik. La cancin es bonita.
Biis kapeew. Idea, deseo, objetivo. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Nuestro deseo es llegar a Cobn.
Bila. Dice que, dicen. Xojpiskanik
bilachi runaah i qoor. Dicen que
saltamos sobre la masa.
Bilootz. Variedad de planta. Re
bilootz inpoq pan muuq. La
planta nace en la cinaga
Biqbal. Agua para tragar (slido).
Habiqbal reh i kotiqoom. Agua
para tragar pastilla.
Biqij. Tragar. Biqij ha. Tragar
agua.
Birij riij. Hacer cuentas. Xqabir riij
i tumiin. Hicimos cuenta del dinero.
Birij. Pedazear ejotes. Birij kinaq
iruban i Roos. Rosa est pedaceando
ejotes
B irineel. Auditorio, oyentes.
Yohbaal wach i birineel. Mucho
auditorio.

20

SINTITUL-14

Birinik. Or, escuchar. Xojbirinik


kutaaj. Escuchamos el dilogo.
Birinik. Escuchar, or. Xqabiraj i
tzuuy. Escuchamos el canto.
Bohl. Borde, manojo. Wach bohl. En
el bordo.
Boj. Jugo de caa fermentado. Suq i
boj. El jugo de caa fermentado
es sabroso.
Bojbal. Aguja, mquina de coser,.
Xtoq i bojbal. Se quebr la
mquina de coser.
Bojinik. Coser, zurcir, hilvanar.
Bojoj weex iruban. Est cosiendo
pantaln.
Bojool. Sastre, modista. Re ma
Seen Bojool. Don Vicente es
sastre.
Bolobik. Rollizo. Bolobik i rusiii
jaaw. La lea del seor es rolliza.
Bonooj. Pintado. Bonooj ruwach i
paat chi rax. La casa est pintada
de verde.
Boot. Doblada. . Suq i boot. Es
sabrosa la doblada.
Booyrisanik. Marchitar. Re reh
xboyrisanik reh. Ella la marchit.
B oqbal.
Desclavador,
destornillador. Xtoq i boqbal. Se
quebr el desclavador.
Boqeel. Derrumbe, deslave. Wilik
boqeel pan beeh. Hay derrumbe
en el camino.
B oqinik, chuqinik. Arrancar.
Boqinik chee. Arrancar rbol.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

20

08/07/2004, 08:29 a.m.

B o t b al. Envoltorio, corteza.


Botbal riij rab. Envoltorio de
tamal.
Botinik. Envolver, empacar, cubrir.
Botoj wach rab iruban. Est
envolviendo tamal.
Buchbal. Hierbas medicinales
para baarse. Xojbuucharik ruuk
iqoom pan tuuj. Nos baaron con
medicina en el temascal.
Buchuneel. Persona que baa con
hierbas. Xooj buchuul i jaaw. El
seor fue a baar.
Buchuuj. Baado ( con hierbas
medicinales). Buchuuj chik i
halakun. Ya est baado en
hierbas el nio.
Buhk. Pao. Buhk ruwach i lemow.
El espejo est empaado.
Buhr. Fruto cado debido a su
madurez. Rubuhr araan. Fruto
cado del naranjal.
Buhreel, quhteel, uhseel. Agobiado,
cansado, agotado. Buhreel i jaaw.
El seor est agobiado.
Buhtik, toqanik, tihkik. Iniciar,
principiar, empezar. Xbuhtik i
qakamaj. Se inici nuestro trabajo.
Bukik. Evaporar. Inbukik runaah i
xun. Humea la tapadera de la olla.
Bulbutik. Burbujear. Inbulbutik i
raasbal ha. El nacimiento de agua
burbujea.

Bulik, pulik. Rebasar. Inbulik i ha.


El agua rebasa.
Burbal qabis, woqbal qabis.
Guantes. Xsahchik i burbal qabis.
Se extraviaron los guantes.
Burbal. Cobija, poncho, chal.
Burbal halakun. Cobija de nio.
Burunik, potzinik. Tapar, cubrir.
Buruj runaah kuum iruban. Est
cubriendo los ayotes.
Busbal. Instrumento para doblar.
Busbal chihch. Instrumento
para doblar hierro.
Buslik. Doblado. Busumaj ruwach
i weex. El pantaln est doblado.
Busuj wach. Est doblado. Busuj
ruwach itzihy i xqaban. Estuvimos
doblando telas.
Busuj. Doblar ropa o papel. Busuj
weex iruban i tuut. La seora est
doblando pantalones.
B u t lujik, juhlujik, uhlujik.
Hundirse la tierra. Ayuxbu'llujik
i akal. Aqu se hundi la tierra.
Buuch. Nixtamal. Rebuuch wilik
chi runaah i qaaq. El nixtamal
est sobre el fuego.
Buuchinik. Baarse en hierbas.
Xbuucharik i halakun. Baaron
al nio en hiervas.
Buuq, sipjeel alaq. Papera. Re
kijool wilik rubuuq. El joven tiene
paperas.
1
1
21

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

21

08/07/2004, 08:29 a.m.

CH

1
2

SINTITUL-14

Chajaneel. Guardin, vigilante.


chajoom i winaq rere. Ese hombre
es guardin.
Chajoom tinamit. Polica. Retaqeh
chajen tinamit xkichop i ajileq. Las
policas agarraron al ladrn.
Chaaj naq?,chih naq? chaaj naq
bih? chaaj naq jariik?. Qu
desea?. Chaaj naq maam?. Qu
desea abuelo?
Chaaj. Ceniza. Chaaj ruwach i wik.
La tortilla tiene ceniza.
Chaajrik. Convertirse en ceniza.
Chaajrik i kuxuuj. El elote se hizo
ceniza.
Chaajrisanik. Convertirlo en ceniza.
Chajrisanik wik iruban. Esta
convirtiendo en ceniza la tortilla.
Chaam. Hondo, profundo. Chaam i
nimha. El ro es hondo.
Chaaqbees. Hermano menor.
Xponik woi nuchaaq. Mi hermano
menor tambin lleg.
Chachop. Agrrelo, tmelo, atrpelo.
Chachop i tzi. Atrape al perro.
Chahbal. Tendedero. Wilik pan
chahbal. Est en el tendedero.
Chahchah. Objeto perforado.

22

Chahchah ruwach i huuj. El papel


est perforado.
Chahchib, chahchbal. Colador. Xtoq
i chahchib. Se quebr el colador.
Chahmik, yahik. demorarse,
atrasarse, tardarse. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj. Se demor el
seor en su trabajo.
Chaj. Pino, ocote. Xqatik i chaj.
Sembramos pino.
Chajariik?. Qu?. Chajariik inawaaj?.
Qu quieres?
Chakach. Canasto. Pan chakach wilik
i pixp. El tomate est dentro del
canasto.
Chakuy, chaban atobil. Por Favor .
Chakuy tuut chakayej wiik. Por
favor seora vndame chile
Chalik. Venir. Xojchalik aj tiij.
Vinimos a orar,
Chanikeej aqiij, koboq, chatok
awiib. Procura, apresrate.
Chanikeej aqiij ruuk i kamanik.
Apresrate con el trabajo.
Chapaj. Mdalo. Chapaj i paat. Med
la casa.
Chaq wach, chaqlaam. Hermoso,
bondadoso, buena calidad, suave.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chaqwach i jal. Buena mazorca.


Chaq. Cocido, maduro. Chaq
rupaam i paran tulul. El pltano
est maduro.
Chaqab. Noche. Chaqabwilkooj.
Estamos de noche.
Chaqik. Madurarse, cocerse.
Chaqik iruban i kinaq. El frijol se
est cociendo.
Chaqlamiil. Armona, concordia,
benevolencia. Pan chaqlamiil
kikacharik. Viven en armona.
Chaqs anik. Cocer, guisar, cocinar.
Xojchaqsanik tentzun. Cocinamos
cabra.
Chaqwik, kulunik, chaqwanik.
Contestar, responder. Xojchaqwik
ruum qakaah. Respondimos por
enojo.
Chawil awiib. Que le vaya bien .
Chawil awiib tuut. Que le vaya
bien seora.
Chayeew. Deme. Chayeew hoooboq
paaj weh. Deme cinco medidas
Cheel jurub . Columna vertebral.
Xtoq i rucheel jurub i tuut. A la
seora se le quebr la columna
vertebral.
Chee. Palo, madera, rbol. Wilik
kohlox chi ruwach chee. En el
rbol hay avispas.
Chejenik. Desatar. Chejenik bakbal
x i j a b . Desatar la correa del
zapato.
Chekik. Tieso, tenso, erecto, tirante.

Chekik i kamnaq. El muerto est


tieso.
C h e k risanik, chekb isanik.
Entiesar. Xchekrik i wiik. Se
enties la tortilla.
Chelaab, cheelbal. Algo para
recostarse, inclinatorio. Ar wilik i
chelaab. All est el recostadero.
Chelanik. Recostar, poner de lado.
C h e l a n i k a b a j i r u b a n . Est
recostando la piedra.
C h e l e lanik,
chelelenik.
Tambalearse. Qohchelelanik je
hoj xohkreel. Tambalebamos
como borrachos.
Chelik. De lado, recostado. Chelik i
xun. La olla est de lado.
Chi hotaq. De cinco en cinco. Chi
hotaq kahchi kajlaam taqeh ooj.
De cinco en cinco estn contando
los aguacates.
Chi acheel. A tu lado. Chi acheel wilik
i mees. A tu lado est el gato.
Chi belejtaq. De nueve en nueve. Chi
belejtaq wilkeeb taqeh tulul. De
nueve en nueve estn los bananos.
Chi jujun, chi jujunaal. De uno en
uno. Qohiko q c h i j u j u n a a l .
Pasemos de uno en uno.
Chi kuhlaal. Por par. Chi kuhlaal
inkikayej i xijab. Los zapatos lo
venden por par.
Chi kakab. De dos en dos. Chi
kakabwilkeebi jal. Las mazorcas
estn de dos en dos.

23

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

23

1
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chi kajkaj. De cuatro en cuatro. Chi


kajkaj xkimol kiib i akun. Los
muchachos se juntaron de cuatro
en cuatro.
Chi lajtaq. De diez en diez. Chi lajtaq
wilkeeb taqeh ooj. Los aguacates
estn de diez en diez.
Chi oqis. A pie. Xponik chi oqis.
Lleg a pi.
Chi ox ox. De tres en tres. Chi ox ox
xkiyeew i rab. De tres en tres
dieron los tamales.
Chi quncheel. Todos nosotros. Chi
qunchelaal i hoj xojponik. Todos
nosotros llegamos.
Chi rehkeen, chi risil. Debajo. Chi
rehkeen ha. Debajo del agua.
Chi riij. Atrs, detrs, despus,
afuera. Chi riij chee. Detrs del
rbol.
Chi runaah. Encima de, sobre de. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal. Sobre
el papel est el lapicero.
Chi rupaam. A dentro , en, dentro.
Chi rupaam i paat. Adentro de la
casa.
Chi ruwach. En frente de, ante. Chi
ruwach kaybal xsahchik. En frente
del mercado se perdi.
Chi waqtaq. De seis en seis. Chi
waqtaq wilkeeb taqeh winaq. De
seis en seis estn los hombres.
Chi wuqtaq. De siete en siete. Chi
wuqtaq xikahnik taqeh chikop. De
siete en siete quedaron los animales.

SINTITUL-14

24

Chikuxliis. Pecho. Tichirukuxl.


Le duele su pecho.
Chiqaaq. Cocina. Renutuut wilik chi
qaaq. Mi madre est en la cocina.
Chihis. Boca, orilla. Ti i ruchii.
Le duele la boca.
Chibih?, chajbih?. Cmo?.
Chibih rubih i ixqun?. Cmo se
llama la joven?
Chibijariik?, chajbih?. Qu es?.
Chibijariik iruqor?. Qu es lo
que dice?
Chih aj reet?, chajreet?,
chihreet?), (chaj wareh?. Por
qu?. Chaajreet noq xchoparik i
winaq?. Porqu aprehendieron al
hombre?.
Chihinik. Escoger, seleccionar.
Chihij kinaqreh ija. Escoger frijol
para semilla.
Chihkanik. Regar (maz, frijol,
agua). Reakun xruchihkaaj i ha.
El muchacho reg el agua.
Chihkbal. Regadera o instrumento
para regar. Chihkbal ha. Para
regar agua.
Chihkinik. Regar. Xchihkik i kinaq.
Se reg el frijol.
Chihooj. Bueno, seleccionado,
escogido. Chihooj i tiwik. La carne
es buena.
Chii yuhb. Ano. Tichiiruyuhbi
halakun. Al nio le duele el ano.
Chiim. Morral, matate, bolsa. Nim i
chiim. El morral es grande.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chiiw, kohkoo. Cenzontle. Re chiiw


wilik chi runaah iwan.El cenzontle
est sobre la milpa.
Chijariik ,chajbih. Cmo se llama
usted. Chijariik abih jaaw. Como
es su nombre seor?
Chikop. Animal en general, travieso.
Holohaq taqeh chikop. L o s
animales son bonitos.
Chikopinik. Cacera, cazar, hacer
travesuras. Xojponik chi chikopinik
pan chahn. Fuimos de cacera en
el monte.
Chikuy. Maz veranero. Xelik chik i
chikuy. Ya sali el maz veranero.
Chilil. Grillo. Pan taq chaqab
kitzuyinik taqeh chilil. En las
noches cantan los grillos.
Chiq qiij. Sequa. Xruchiqsaj iwan i
chiqqiij. La sequa sec la milpa.
Chiqchiiil, chiqchieel. Sed. Ruum
konik wilik qachiqchiiil. Por
jugar tenemos sed.
Chiqib. Elote cocido en agua. Suq i
chiqib. El elote cocido es rico.
Chiqiij. Seco, flaco, delgado. Chiqiij
sii. Lea seca.
Chiqsanik. Secar. Chiqsanik itzihy.
Secar ropa.
Chiqsil. Quiebra palitos (animal).
Xkimik i chiqsil. Se muri el
quiebra palito.
Chiqyuuqkixkaab. Desierto. Maxtaj
i hapan chiqyuuqkixkaab. No hay
agua en el desierto.

Chirihun. Cutete. Nim i cherehun. El


cutete es grande.
Cholojisanik, chohanik. Aflojar.
Rehoj xojcholojisanik reh i junihq
chi sii. Nosotros aflojamos la
carga de lea.
Chohpanik. Agarrar de inmediato,
aprehender al instante. Re reh
xchohpanik reh i kixlaan.El agarr
de inmediato a la gallina.
Cholonik. Poder, saber hacer.
Kinchol tzihb. S escribir.
Chooh. Lago, laguna. Wilkeebpatuxk
pan chooh. Hay patos en el lago.
Choow, silk. Grito. Ruchoow i
baatz. El grito del mono.
Chopbal. Agarrador (instrumento)
mango. Chopbal reh xoht.
Agarrador de comal.
Chopinik. Aprehender, agarrar.
Chopoj yal. agarrar la red.
Choplik. Agarrado, tomado. Choplik
chi kahaam i ruweex i akun. El
pantaln del nio est agarrado
con pita.
Chopol naah. Encargado, enganche,
responsable de. Chopol runaah
kamanik. Encargado del trabajo.
Choqik, wolik, ahnik. Bulla,
escndalo, disputa. Xojchoqik pan
komitat. Hicimos bulla en la
municipalidad.
Chuh chuh. Muy apestoso. Chuh chuh
ruwach i tzi. El perro es muy
apestoso.

25

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

25

1
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chuh. Hediondo, apestoso, huele


mal. Chuh i kamnaq kixlaan. La
gallina muerta apesta.
Chuhb. Saliva, escupido. Rechuhb
r e h i m a a m . La saliva es del
anciano.
Chuhbanik. Escupir. Xojchuhbanik
ruum chuh. escupimos porque
apesta.
Chuht, yuht, bohl, chuhtaal. Manojo.
Junchuht chi anxux. Un manojo de
ajo.
Chuhte. Planta (cinco negritos).
Kih i Chuhte. Hay muchas plantas
de cinco negritos
Chujchuj, tzujtzuj, tzojtzoj.
Chinchn. Xloqarik ruchujchuj i
halakun. Le compraron chinchn
al nio.
Chukuj qorik. Mentir. Mare taj
chukuj qorik. No es mentira.
Chukul qorik. Mentiroso,
engaador. chukuul. Mentiroso.

Chunineel. Encalador. Xooj


chunineel. Se fue a encalar.
Chupbal. Apagador. Rerechupbal
qaaq. Ah est el apagador de
fuego.
Chupinik. Apagar. xchuhpik i qaaq.
Se apag el fuego.
Chuplik ruwach. Callado, decado,
dbil, tmido, apagado. Chuplik
ruwach i tu Terees. Doa Teresa
est decada.
Chuplik, chuhpinaq. Apagado.
Chuplik i qaaq. El fuego est
apagado.
Chuqunik. Arrancar, extraer.
Xojkulik chaloq chi chuquj kinaq.
Vinimos de arrancar frijol.
Chuquul. Arrancador. Xooj
chuquneel i Toon. Antonio se fue a
arrancar.
Chuun. Cal. Xuloqruchuun. Compr
su cal.

1
6
26

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

26

08/07/2004, 08:29 a.m.

CH
Chaab kahoq, raaq kahoq.
Relmpago. Xkutinik i raaqkahoq.
Se vio el relmpago.
Chaak. Carne, lomo. Chaak wach i
baaq. El hueso tiene carne.
Chabunik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Inchabunik i qiij. El sol
brilla.
Chahn, piim. Monte pasto o planta.
Pan chahn wilik i tik. La siembra
est entre el monte.
Chaht, yokaab. Cama. Nim ruwach i
Chaht. La cama es ancha.
Cham, cido, rancio. Cham i
lamuunix. El limn es cido.
Chaqaj wach tumiin. Descambiar
dinero. C h a q a j w a c h t u m i i n
iruban i tuut. La seora est
descambiando dinero.
Chaqaj. Partir, divorciar. Chaqaj
sii.Chaqaj kiib inkiban. Partir
lea. Se estn divorciando.
Chaqbal. Partidor, separador,
instrumento para partir (cuchillo,
machete) o repartir (bandeja,
azafate). Chi runaah buuch wilik i
chaqbal. El partidor esta sobre el
nixtamal.

SINTITUL-14

27

Cheen, ucha, chekroq, chekutz.


Zancudo. Ti irukux i cheen.
Duele lo que pica el zancudo.
Chetenik. Desgranar. Kahchichi
chet. Est desgranando.
Chetool, ixineel. El que desgrana
maz tierno. Xojponik chetool
raxjal. Fuimos a desgranar maz
tierno.
Cheybal. Compactador. Re re
cheybal runaah akal. Ese es
compactador de tierra.
Cheyooj. Atropellar. Xcheyarik i
halakun. Atropellaron al nio.
Cheyool chihch. Herrero, platero.
Xojkamanik ruuk i c h eyool
chihch. Trabajamos con el herrero.
C h iinik. Molestar, fastidiar.
Chiinik iruban i halakun. El
nio est molestando.
Chip. Ultimo (a) hijo (a). ReWaan
Chip. Juan es ltimo hijo.
Chitanik. Lastimar. Ma chitaaj
awas achaaq. No lastime a sus
hermanos.
Chiwinik. Molestar, fastidiar,
mortificar.. Chi inik iruban i
halakun. El nio est fastidiando.

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
7

1
8

Chichun, chit xun. Tenamaste. Re


abaj holohik chi chichun. La
piedra es buena para tenamaste.
Chichun, chit xun, xikuub.
Tenamaste. Reabaj rereholohik
chi chichun. Esa piedra est
buena para tenamaste.
Chihch. Hierro, metal en general.
Ahawilik i chihch?. Dnde est
el hierro?.
Chihtaal. Estrofa, prrafo, artculo.
Chihtaal rutaqabil kamanik.
Artculo del Cdigo de trabajo.
Chiit. Horcn, pilar. Xtoq i chiit.
Se quebr el horcn.
Chiitbal. Tranca, cua, sostenedor.
Chakoj ruchiitbal. Colcale tranca.
Chikanik kuxliis. Contemplar,
consolar, contentar. Re ixoq
chikanik kuxliis iruban. La mujer
est contemplando.
Chikbal. Objeto para halar hilo (tejer).
Nuchikbaal. Mi halador de hilo.
C h iklik rukuxl. Confiado,
esperanzado. Chiklik rukuxl
ruuk i ruchaaq. Est confiado en
su hermano menor.
Chikooj. Bordado. Chikooj wach i
pot. El gipil est bordado.
Chilaab. Cercha o instrumento para
colgar. Repuneet wilik chi runaah
i chilaab. El sombrero est sobre
el colgadero.
Chilanik. Colgar. Chilanik akach.
Colgar chunto.

28

SINTITUL-14

Chilik. Colgado. Chilik i chiim chi


runaah i okbal. El morral est
colgado en la puerta.
Chiliwinik. Piar de los pollitos. Qe
kichiliwinik i kok kixlaan. Pan
mucho los pollitos.
Chimbol. Clase de pjaro de color
caf. Holohik i kisa chimbol. El
pajarito es bonito.
Chimim. Bastn, macana. Xtoq i
chimim. Se quebr el bastn.
Chinab, xirob. Trampa. Xsahchik i
xirob. Se perdi la trampa.
Chinrah, chiik. Persona delicada.
Qechik riij i halakun. El nio
es muy delicado.
Chirij, tziroj. Rajar, partir. Chirij
chaj ,. Rajar ocote.
Chirit, chir, choloy, tzoloy, joy.
Gallo o gallina que no tiene pluma
en el pescuezo. Xkimik i chirit. Se
muri el gallo peln.
Chit. Cua. Ruchit yokaab. Cua
de la cama.
Chitinik. Acuar. Chitinik chiit.
Acuar el horcn.
Chitnah. Almohada. Kisiin i chit
nah. La almohada es pequea.
Chobik. En orden o caminar en fila.
Xa kichobik chik taqeh kachareel/
Kachanam. Las personas estn en
orden.
Chobinik. Iniciado. Xuchob
rubeeh reh ix. Le hizo un camino a
la mazorca para desgranarla.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

28

08/07/2004, 08:29 a.m.

Cholbal. Pelador (instrumento para


pelar). Cholbal riij chumaah.
Pelador de gisquil.
Choloj. Pelar. Choloj riij tziin
iruban i jaaw. El seor pela yuca.
Cholooj. Pelado. Cholooj chik riij i
araan. La naranja ya est pelada.
Cholool. Persona que pela cscara
de frutas o verduras. Cholool riij
tulul. Persona que pela bananos.
Chooh. Ratn. Xrukux i chooh i
mees. El gato se comi el ratn.
Choop. Pia. Nimaq taqeh choop.
Son grandes las pias.
Chotoj. Cortar en trozos. Chotoj
ajiij. Cortar en trozos la caa.
Chubik. Liso. Chubik ruwach i
tzilom. La tabla es lisa.
C h u b isaneel.
Suavizador.
Chubisaneel chuwa. Suavizador
de mugre.
Chuchik. Mamar. Re halakun
inchuchik. El nio mama.
Chuchisaneel. Amamantadora. Re
tuut rere chuuchsaneel. Esa
seora es amamantadora.
Chuchisanik, chuchsanik.
Amamantar. Rehoj xojchuchisanik.
Nosotros amamantamos.
Chumaah. Gisquil. Kih tzaaq i
chumaah. El gisquil es caro.
Chumiil. Estrella. Holohik rupaam i
taxaaj noq wilik chumiil. El cielo
es lindo cuando hay estrellas.

Chupaq. Jabn silvestre. Ruuk


chupaq xojitinik. Con jabn
silvestre nos baamos.
Chuq. Romper. Chach'uq i itzihy.
Rompa la tela.
Chuquj. Cortar flores o frutas,
reventar. Chuquj araan. Cortar
naranja.
Chuquul. El que corta flores o
frutas. Xojponik chuqul uhtzub.
Llegamos a cortar flores.
C h uubisanik.
Suavizar.
Chubisanik tiib. Suavizar carne.
Chuuch. Pechos, senos. Yeej
ruchuuchhalakun iruban i tuut.
La seora est dando pecho al nio.
Chuux. Clase de frijol. Nimaq taqeh
chuux. El frijol es grande.
Chuwa. Lodo, suciedad. Chuwa
wach aso. tu ropa est sucia
Chuwarisaneel. El que ensucia, el
que enloda. Chuwarisaneel beeh
i wakax. La vaca enloda el camino.
Chuwarisanik. Ensuciar, enlodar.
Chuwarisanik ruweex iraaj i akun.
El muchacho quiere enlodar su
pantaln.
Chuy. Pedazo, ocho mil. Ruchuuy
wik. Pedazo de tortilla.
Chuyuj. Pedacear, hacer pedazo.
Chachuy i kaxlan wik. Haga
pedazos el pan.
1
9
29

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

29

08/07/2004, 08:29 a.m.

E
E c h inik. Pellizcar. Eche n i k
halakun iruban i ixqun. La nia
est pellizcando al nio.
Eh!. Trmino que significa admiracin.
Eh xatk loqm!. Vieniste!.
Ehchaab, pakpam. Gallina ciega.
Re i ehchaab irukux i raaiwan.
La gallina ciega come la raz de la
milpa.
Ehchaal, ehchamaj. Tener dueo.
Ehchaal chik i yeab. El terreno ya
tiene dueo.
Ehchaneel, ehchoom. Dueo (a). Re
Tu Kalar ehchaneel paat. Doa
Clara es la duea de la casa.
Ehchanik. Poseer, aduearse. Re
reh xrehchaaj i huuj. El se adue
del papel.
Ehis. Dentadura. Chakax aweeh.
Cuide su dentadura.
Ehkeenbes. Esposa. Rewehkeen
kuhtoom. Mi esposa es maestra.
Ehtalinik. Conocer, saber. Re
wixquun inehtalinik reh. Mi hija
lo sabe.

Ehtalil. Seas, ademanes. Ruuk


ehtalil inqorik i winaq. El hombre
habla por medio de seas.
Ehtzaneel. Burln. Reakun rere
ehtzaneel. Ese muchacho es
burln.
Ehtzanik. Burlar, imitar. Kahchichi
ehtz i Kux. Marcos esta haciendo
burla.
Ek. Pata de gallo (planta parsita).
Re ek iqoom. La pata de gallo
es medicinal.
Eliik wach, jun eht. Igual, idntico a
otro. Reakun eliik ruwach ruuki
rajaaw. El muchacho es idntico a
su padre.
Elik. Salir, huir. Pan ajiim xojelik.
Salimos corriendo.
Elqanik. Robar. Xelqanik kixlaan.
Rob gallinas.
Emel. Vasija. Holohik i emel. La
vasija es bonita.
Esanik. Sacar, extraer. Re hoj
x o j e s a n i k r e h . Nosotros lo
sacamos.

1
0

SINTITUL-14

30

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ee
Eeh. Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh ne kinooj. Est bien
ir.
Eew. Ayer. Eew xojponik Kobaan.
Ayer llegamos a Cobn.

1
!

SINTITUL-14

31

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ha. Agua. Haruwach i kaa. La piedra de moler tiene agua.


Habik. Derretirse. Xhabik i poom pan qaaq. Se derriti el copal en el
fuego.
Habisanik. Derretir. Habisanik uhtzubiruban. Est derritiendo candela.

SINTITUL-14

Haiil. Agua de o para. Ruhaiil qoor.


Agua de la masa.
Halakuniil. Niez. Xqaban cho
qahalakuniil. Tuvimos nuestra niez.
Has aa. Diarrea. Has aarupaam i
halakun. El nio tiene diarrea.
Haab. Ao. Oxlaj haab wilik reh i
Manu. Manuel tiene trece aos.
Haah. Mosca verde. Wilik haah chi
runaah i wik. Hay mosca Verde
sobre la tortilla.
Haahrik. Engusanarse, llenarse de
gusano. Xhaahrik i kuxbal. Se
engusan la comida.
Habul. Edad. Xsahchik pa nukuxl i
ruhabul i Roos. La edad de Rosa
se me olvid.
Hahlaaw. Tepezcuintle. Suq suq i
rutibkal i hahlaaw. La carne de
tepezcuintle es muy sabrosa.
Hamooj. Llenado. Hamooj rupaam i
johm. El guacal est llenado.
Hamsa. Glotn. Hamsa i tzii. El
perro es glotn.
Hapinik. Bostezar. Inhapinik ruum
suq ruwiriik. Bosteza porque tiene
sueo.
Hat taq. Ustedes. Hat taq kok taq.

32

Ustedes son pequeos.


Hat. T, usted. Re hat xatbanik.
Usted lo hizo.
He, hu. Reciba, toma, tenga. He
akaxlan wik. Toma tu pan.
Helbal. Tendedero. Helbal kapeh.
Tendedero de caf.
Helenik. Tender. Helej uhq iruban i Paran.
Francisca est tendiendo corte.
Helool. Tendedor (a) (persona).
Helool ruwach kapeh i Peles. Flix
es tendedor de caf.
Hilbal. lugar para descansar. Re
tuCheepa xooj hiloq. Doa Josefa
se fue a descansar.
Hilik. Descansar. Xojhilik pan
beeh. Descasamos en el camino.
Hihk, yihk. Temblor, sismo, terremoto.
Eew xuban i hihk. Ayer tembl.
Hin. Soy. . Hin Manu. Soy Manuel.
Hiy. Vyase. Hiy pan apaat. Vyase a
su casa.
Hoijer. Hace cinco das. Hoijer ma
xojkamanik taj. Hace cinco das no
trabajamos.
Hoiqob. Dos mil. Hoiqob chi

08/07/2004, 08:29 a.m.

araan. Dos mil naranjas.


Hokahl, howinaq. Cien. Hokahl
chi tulul. Cien bananos.
Hoj. Nosotros. Re hoj xojkonik.
Nosotros jugamos.
Holohik. Bonito (a). Holohik i
quuq. El quetzal es bonito.
Hoo. S (afirmacin). Hoo tuut. S
seora.
Hoop. Agujero, hueco, hoyo. Hoop
rupaam i chee. El rbol tiene
agujero.
Hopbal. Perforador. Hopbal huuj.
Perforador de papel.
H o p o o j , t obooj. Perforado,
agujereado. Hopooj ruwach i huuj.
El papel est perforado.
Hoyooj, qichooj, tiwooj. Mordido.
Hoyooj i tiib. La carne est
mordida.
Hoyool, qichool, tiwool. Mordedor.
Rerehoyool. Ese es mordedor.
Hubuuj. Comer tortilla sin comida.
Rema Siin suq reh i hubuj wik.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida.
Huhlujik, butlujik. Hundirse la
tierra. Ayuxbutlujik i akal. Aqu
se hundi la tierra.

Hujil habul. Fe de edad. Re Seen


wilik ruhujil ruhabul. Juan tiene fe
de edad.
Hukuk, tikoy. Sapo. Nim i hukuk. El
sapo es grande.
Humhutik. Arder (ardor de fuego, de
quemadura). Inhumhutik i ruju
qab i Kuxtiin. Le arde el dedo a
Valentn.
Hupinik. Soplar con la boca.
Xojhupinik qaaq. Soplamos fuego.
Huuj. Papel, libro. Rehuuj wilik chi
runaah meexa. El papel est sobre
la mesa.
Huupbal. Objeto para soplar. Huupbal
reh i pooq. Para soplar el polvo.
Huux. Piedra para afilar. C h i
Ruwach huux xqaqasbisaj i qikeej.
El la piedra afilamos nuestra
hacha.
Huyhutik. Gemir. Inhuyhutik chi
ruwach beeh. Est gimiendo en la
calle.

Ibooj. Viga. Xqehbik i ibooj. Se

1
$
33

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

33

08/07/2004, 08:29 a.m.

cay la viga.
Ibooy. Armadillo. Reibooy wilik pan hoop. El armado est en el agujero.
Ibotz. Vena. Kikrupaam i ibotz. La vena tiene sangre.
Ihlanik. Ver para todos los lados. chi runaah yuuqxojihlanik. Sobre el cerro

vimos para todos los lados.


Ihq. Carga, responsabilidad. Ahl i
rihq jaaw. Pesa la carga del seor.
Ihqanik. . Cargar. Xqihqaaj i sii.
Cargamos la lea.
Ihqbal. Instrumento para cargar.
Kisiin i ihqbal. El cargador es
pequeo.
Ihqen qiij. Venus. Holohik i ihqen
qiij. Venus es bonita.
Ihqoom. Cargador (persona). Xojponik
ihqaneel. Llegamos a cargar.
Ija. Semilla. Ija kinaq. Semilla de
frijol.
Ikaal. Pasajero (momentaneo)
vencido. Xa ikaal i yabilaal. La
enfermedad es pasajera.
Ikik. Pasar. Xojkiksaj pan beeh.
Nos pasaron en el camino.
Ikranik. Sentir. Rehoj xqikraaj i
yihk. Nosotros sentimos el temblor.
Iksaneel. Pasador (persona que
sirve algo). Rei Waan iksaneel ha
pan nim qiij. Juan es el que sirve
agua en la fiesta.
Iks anik. Pasar, rebasar. Xqiksaj i
sii. pasamos la lea.

SINTITUL-14

34

Ikaanbees. To (a). Xooj i wikaan pan


kaybal. Mi to se fue al mercado.
Ikaaq. Sobrino (a). Seen bihnaal i
wikaaq. Mi sobrino se llama
Vicente.
Ikej. Hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
ikaanbees. Con el to se qued el
hacha.
Ikom. Tinaja. Harupaam ikom. La
tinaja tiene agua.
Ilbal. Ojo (enfermedad en recin
nacidos), instrumento para ver.
Ilbal wilik reh i halakun. El nio
tiene mal de ojo.
Ilhujinik. Leer. ReWaan ilhujinik
iruban. Juan est leyendo.
Ilibbees. Nuera. ReParan riliibi
tu Lus. Francisca es nuera de
doa Luca.
Ilij. Ver, cuidar. Ilij halakun. Cuidar
nios.
Ilooj. Visto. Ilooj chik ruwach i huuj.
Ya est visto el libro.
Ilool. Comadrona, el que cuida, el que
ve. Xooj i ajilool. Se fue la
comadrona.
Ilwik. Mirar. Xojilwik chi runaah
yuuq. Miramos sobre el cerro.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Imaas, Macho. Imaas tzi. Perro


(macho).
Imul. Conejo. Saq riij i imul.El conejo
es blanco.
Inbanik. Lo hace, lo realiza. Rereh
inbanik. El lo hace.
Inkaayjik. Se vende. Inkaayjik i
akal. Se vende el terreno.
Inkohnik. Olor agradable. Inkohnik
i choop. La pia huele.
Inqaaj. Queremos. Inqaaj ruwach
q a t u m i i n . Queremos nuestro
dinero.
Insalik. Persona que anda sin prisa
y sin rumbo. Xa insalik pan beeh i
ixqun. La muchacha anda sin
prisa y sin rumbo en la calle.
Iqomaneel. Mdico, curandero. Re
maRap iqomaneel. Don Rafael es
mdico.
Iqomanik. Curar. Xojiqomanik.
Curamos.
Iqombal. Instrumento para curar.
Re chahn rere iqombal. Ese
monte es para curar.
Iqoom. Medicina. kih rutzaaq i
iqoom. La medicina es muy cara.
Iqal. Maana. Iqal kinponik. Maana
llegar.
Iqoob. Liquidmbar. Nim rupaam i
iqoob. El liquidmbar es grueso.
Iraaj. Quiere. Iraaj rujuxum. Quiere
borrarlo.
Irukapaaj. Piensa. Irukapaaj chi riij i

rukachariik. Piensa sobre su vida.


Isem. Hongo comestible, apellido.
Suq isem pan tukuuj. El hongo es
rico en recado.
Isis. Tamalito de elote. Suq isis. El
tamalito de elote es sabroso.
Ism. Pelo. Xqisaj qismaal. Nos
cortamos el pelo.
Ismal nahis. Cabello. Chaam i rismal
naah i akun. El muchacho tiene el
cabello largo.
Itinbal. Bao. Holohik i itinbal. El
bao es bonito.
Itineel. Baista. itineel taqeh akun.
Los muchachos son baistas.
Itinik. Baarse. Itinik iruban i Leex.
Andrs se est baando.
Itzihy. Tela, manta. Nim rooq i
itzihy. La tela es larga.
Itzul. Pizote. Holohik i itzul. El
pizote es bonito.
Iwaal. Sembrador. Xooj iwaal i San.
Santiago se fue a sembrar.
Iwal. Mata. Jinaj iwal chi ajiij.Una
mata de caa.
Iwan. Milpa. Xpoqi iwan. Naci la
milpa.
Ix. Desgranar. Ix naq iruban eew. Ayer
estaba desgranando.
Ixib. Tres. Ixib qiij xojkamanik.
Trabajamos tres das.
Ixiim. Maz. Looqi ixiim chi qawach.
Para nosotros el maz es sagrado.

35

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

35

1
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ixijer. Hace tres das. Ixijer xojponik


C h i i Chooh. Hace tres das
llegamos a la orilla del lago.
Ixkaq. Ua. Xtoq i rixkaq rooq. Se
quebr la ua de su pi.
Ixmakal. Flor. Wilik rixmakal i tik.
Tiene flor el durazno.
Ixmakinik. Florear. Ixmakinik i tik.
Flore el duraznal.
Ixooqbik. Adultez (mujer). Ixooqbik
i Roos. Rosa es adulta.
Ixoq. Mujer. Re ixoq xooj pan
kaaybal. La mujer se fue al
mercado.
Ixowaneel ,tzahineel. Enemigo.
Xnuqoreej i wixowaneel. Le habl

a mi enemigo.
Ixqun. Muchacha. Reixqun pohreel
riij. La muchacha tiene varicela.
Ixquniil. Adolescencia (femenino).
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.

Ii

Iih maam. Nieto (a). Baler rubihnaal


i iih maam. El nieto se llama
Valerio.
Iik. Chile. Raah i iik. El chile es

picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.

Jaas kinaq. Tipo de frijol. Kih tzaaq


i jaas kinaq. Es muy caro el frijol.
Jaaw. Seor. Laas rubihnal i jaaw. El
seor se llama Francisco.

1
&

SINTITUL-14

36

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jab. Lluvia. Xchalik i jab. Comenz a llover.


Jach. Tapiscar. Jach iruban i Keel. Miguel est tapiscando.
Jachool. Tapiscador. Jachool i Manu. Don Manuel es tapiscado.
Jal. Mazorca. Retaqeh jal wilkeebpan yal. Las mazorcas estn en la red.

Jalbal. Instrumento para cambiar


algo, mudada. Jalbal ruwach
tumiin. Cambiar dinero.
Jale. Gracias . Jale aweh tuut.
Gracias a Usted seora.
Jaleinik. Agradecer. . Jaleinik
iruban i ma Toon. Don Antonio
est dando gracias.
Jalinik. Cambiar, denunciar, quejar.
Jalaj sois. Cambiar ropa.
Jalooj. Cambiado, canjeado,
denunciado. Jalooj chik i ruweex.
Ya est cambiado su pantaln.
Jalool. Delator, denunciante. Rereh
i jalool. El es el denunciante.
Jalwaach. Trueque. Jalwaach ixiim
xqaban. Cambiamos maz.
Jalwachiil. Foto. Xrisaj rujalwaach i
tuut. La seora se tom fotos.
Jarub tzaaq? . Cunto cuesta? .
Jarub tzaaq tuut?. Cunto
cuesta seora?
Jaruuj?. Cundo?. Jaruuj insutinik
chaloq?. Cundo volver?
Jax. Molleja. Suq suq rujax i akach. La
molleja de achunto es muy sabrosa.
Je naak. Talvez. Je naak re

SINTITUL-14

37

xrukul.! . As le habr sucedido.


Jere. As es. Jerejaaw. As es seor.
Je rukab. Parece a, similar. Re
aku n j e rukab i r a j a a w. El
muchacho se parece a su padre.
Jeech, yokyok. Torcido. Jeech
ruwach i chee. El palo est torcido.
Jeeh naq wachiis. Pestaas. Jeeh
naqwachiis i isb wilih. Este pelo
es de pestaa.
Jeeh. Cola. Rujeeh i mees. La cola
del gato.
Jehinik, jikinik. Cortar hojas. Eew
jikinik xaq iwan xqaban. Ayer
cortamos hojas de milpa.
Jehlbal. Cargador (en hombros).
Jehlbal chiim. Cargador de morral.
Jehooj. Cortar hojas, pacaya, elote.
Eew jikooj xaq chaj xqaban. . Ayer
cortamos hojas de pino.
Jehwachinik. Mirar, ver de reojo.
Injehwachinik i akun. El muchacho
mira de reojo.
Jip. Bicho. Rejip wilik pan ha. El
bicho esta en el agua.
Jihkaneel. Ahorcador. Jihkaneel
jaaw. El seor es ahorcador.

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
/

1
(

Jihkanik. Ahorcar. R e tzi


xujihkaaj riib. El perro se ahorco.
Jihqanik, jiqjotik. Suspirar. Qe
injihqjotik i kijool. El joven
suspira mucho.
Jihqik. Ahogarse. Xjihqik i winaq.
Se ahog el hombre.
Jihqineel. Ahogador. Re winaq
rere jihqineel. Ese hombre es
ahogador.
Jihqisanik. Ahogar, sofocar.
Xkijihqs aj i akun. Ahogaron al
nio.
Jiibees. Yerno. ReBaler jiibees
ruuki tuMer. Valerio es yerno de
doa Mercedes.
Jiik, maaj. Masaje. Jiik iruban i Mar.
Mara est masajeando.
Jiiq. Tosferina. Jiiqinbanik reh i
halakun. El nio tiene tosferina.
Jikik. Emparejar. Injikik runaah i
akal. La tierra est pareja.
Jikineel. Masajista. hoj jikineel.
Somos masajistas.
Jikinik. Masajear, sobar. Wahqeq
x q a j i k e j i t z i . Temprano
masajeamos el perro.
Jiklik. Tendido. Jiklik i yowaabchi
ruwach i yokaab. El enfermo est
tendido en la cama.
Jikool. El que corta hojas de milpa
o de caa). Re Palu jikool xaq
iwan. Pablo es cortador de hojas
de milpa.

38

SINTITUL-14

Jilbal. Instrumento para acomodar.


(objetos). Jilbal chakach. Para
arrimar canasta
Jilooj. Corrido (cambiado de lugar).
Jilooj i kulat. El mojn est
corrido.
Jilool. El que corre o cambia de lugar
a un objeto. ReSan xrujil i meexa.
Santiago movi la mesa.
Jilow. Sustituto, reemplazo. Ma
awach taj qajilow pan moloj iib. No
tenemos sustituto en la reunin.
Jinaj chi re , chi junpech. De un
slo, de una vez. Jinaj chi re
xojtojarik. De una vez nos pagaron.
Jinaj chik. Otro. Jinaj chik i kixlaaan
xkulik. Vino otra gallina.
Jinaj ruwaqiqob. Dos mil uno. Wilik
Jinaj ruwaqiqob numee. Tengo
dos mil un ovejas.
Jinaj ti. Slo uno. Jinaj ti inqaaj.Slo
uno queremos.
Jinaj. Uno. Jinaj Chakach.Un canasto.
Jiqik, kohik. Olor picante. Jiqik i
iik. Es picante el olor del chile.
Jitij, qitinik. Apretar. Chajitchi
korik abakooj. Apriete bien su
amarre.
Jitzbal. Listn. Nim ruwach i
Jitzbal. El listn es ancho.
Jitzij. Trenzar. Jitzij pohp iruban i
Kax. Casimiro est Trenzando
petate.
Jochoj. Rascar. Re jaaw kahchi

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

38

08/07/2004, 08:29 a.m.

rujochom i riij. El seor est


rascando su espalda.
Johkanik. Raspar (maguey). Pan
qakaal xojjohkanik sajkiih. En
nuestro terreno raspamos maguey.
Johm. Guacal. Rabnaal xqaloq
taqeh johm. En Rabinal compramos
los guacales.
Johsanik. Subir, elevar algo.
Xqajohsaj Jal. Subimos mazorcas.
Johtik. Subir. Xojjohtik chi runaah
yuuq. Subimos sobre el cerro.
Jojol. Costado. Xtoq i rujojol. Se le
quebr el costado.
Joox. Tostado (a). Joox i wik. Tortilla
tostada.
Jooxrisamaj kixlaan. Pollo Dorado.
Suq i jooxrisamaj kixlaan.El pollo
dorado es sabroso.
Jooxrisanik. Frer, dorar. Xojjooxrisanik
kixlaan. Fremos pollo.
Jopinik. Pasar encima de algo. Re
ixqun xrujopej runaah i kinaq. La
nia pas encima del frijol.
Joqinik. Roncar. Qojjoqinik pan
qawiriik. Roncamos en nuestro
sueo.
Josq. Bravo, enojado. Josq taqeh
tzi. Los perros son bravos.
Josqbik, josqbisanik. Ponerse
bravo, enojado.. Xijosqbik i tzi.
Los perros embravecieron.
Jotik. Fro, helado. Jotik rupaam i
nim ha. El ro es helado.

Jotisanik . Enfriar. Xqajotsaj kapeh.


Enfriamos caf.
Jotooj. Molestar, engaar.
Xojjotw i k p a n n i m q i i j .
Molestamos en la feria.
Jotool. Molestador, engaador.
Xojrujoti ajkaay. Nos enga el
vendedor.
Jotlik. Arriba. Jotlik xkahnik chaloq.
Arriba se qued.
Jotzbal. Raspador. Jotzbal abaj
ha. Raspador de hielo.
Jotzinik. Pelar, raspar. Johtzanik riij
tik iruban. Est pelando duraznos.
Juchumaah. Punta de gisquil. Ju
chumaah i kuxbal. La comida es
punta de gisquil.
Ju oqis. Dedo del pi. Lajeeb i ju
qooq. Diez son los dedos de
nuestros pies.
Juqabis. Dedo de la mano. Xuyoki
juqab. Se cort el dedo de la mano.
Juyuuq. Cumbre. Qekuxik i ju
yuuq. En la cumbre hace mucho
fro.
Juis. Nariz. Xelik kik pan ruju i
akun. Al muchacho le sali sangre
en la nariz.
J u c h b ih. Firmar. Xuba n i
rujuchbih i Waan. Juan firm.
Juhb. Montaa Virgen. Qakax taqeh
juhb. Cuidemos las Montaas
Vrgenes.
Jukbal. Plancha, afilador. Jukbal
wach itzihy. Para planchar ropa.

39

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

39

1
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jukuuj. Planchar, afilar. Jukuuj


iruban i Roos. Rosa est planchando.
Jul. Hoyo, orificio, hueco, cueva.
Rujuliil baah. Cueva de Taltuza.
Jumehq. Un minuto, un momento.
Pan jumehq kinooj. Dentro de un
minuto me voy.
J u m e h q iil. Inmediatamente,
instantneo. Pan jumehqiil xkimik.
Inmediatamente muri.
Junijaiil. Familia. Reakun rere
junijaiil taqeh. Esos nios son
familiares.
Junkaam. Hora. Pan junkaam ne
kikulik chaloq. Dentro de una hora
vendrn
Junkal?. cundo . Junkal xkimik?.
Cundo muri?
Junkuxiik. Terminar juntos.
Junkuxiik xqakohlaaj qawa. Juntos
terminamos de comer.
Junlaj. Once. Junlaj haabwilik reh i
Lu. Pedro tiene once aos.
Junqahtesjiik. Entregarlos junto.
Junqa h t e s j i i k x q a b a n . L o
entregamos junto.
Junriim, junpech. Una vez, cierta
vez, cierto da. Junriim xojhilik.
Una vez descansamos.
Junriim, junpech. . Un da, cierta vez.
Junpech xojbehik. Cierta vez

caminamos.
Juntar. Del otro lado. Juntar palaw.
Del otro lado del mar.
Junwinaq. Veinte. Junwinaq qiij.
Veinte das.
Jur. Vestido, tnica. Jur rusoi ixoq.
La mujer es de vestido.
Jurub. Espalda. Ti rujurubi tuut.
La seora le duele su espalda.
Jurujaq, jurujik. Alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik. Los panes son
alargados.
Jutuuj. Insertado, enhebrado. Jutuuj
i nooq. El hilo esta enhebrado.
Juxinik. Limpiar, borrar. Juxinik
lewom nanubanam. Limpiar
Vidrios.
Juxuuj. Limpiado, borrado. Juxuuj
ruwach i pohp. El petate est
limpio.

Ka tzuk. Escuadra. Pan katzuk


banooj reh i yokaab. La cama est
hecha a escuadra.
Kajaah. Vecino. Atoob taqeh
nukajaah. Mis vecinos son buenos.

2
=
40

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

40

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kawinaq. Cuarenta. Kawinaq qiij. Cuarenta Das.


Kaxikin. Arete. Kaxikin irukayej i ixqun. La muchacha vende aretes.
Kayik. Ver. Kayik inqaban pan nimqiij. Estamos viendo en la fiesta.
Kaa. Piedra de moler, muela. Re rukaa i tuut. La piedra de moler de la

seora.
Kaab. Dulce, panela. Rehalakun
suq keh i kaab. A los nios les
gustan los dulces.
Kaach. Chicle, goma de mascar.
Kaachxqaloq. Compramos chicles.
Kaaq. Tapanco. Chi ruwach kaaq
wilik i iik. El chile est sobre el
tapanco.
Kabiij. Pasado maana. Kabiij
i n k u l i k i a j a w b ees. Pasado
maana viene la autoridad.
Kablaj. Doce. Kablaj chi chumiil.
Doce estrellas.
Kahbil, yiibruwach, yibeel. Feo,
indeseable. Re S i i n k a h b i l
runaojbal. Jacinto es de conducta
fea.
Kahkachi, santakawa. Quijada.
Xnuqoj i nukahkachi. Golpe mi
quijada.
Kahn. Susto. Kahn inbanik reh i kisa
ixqun. La nia tiene susto.
Kahneel, malkan. Abandonado,
viuda (o). Kahneel i paat. La casa
est abandonada.
Kahnik. Quedarse. Xojkahnik pan
paat. Nos quedamos en casa.

SINTITUL-14

41

Kahoq, kohoq. Trueno. Kahoq rupaam


i jab. En la lluvia hay truenos.
Kajlaj. Catorce. Kajlaj chi kooj.
Catorce mscaras.
Kajtzuk. Cuadrado. Kajtzuk i
paat. La casa es cuadrada.
Kalakun, kanik. Lombriz, parsito.
Kalakun rupaam i kisa ixqun. La
nia tiene lombrices.
Kalik. Resbaloso. Xkalijik pan beeh.
Se resbal en el camino
Kamaj. Trabajo, profesin, utilidad.
Xunimaj wach i rukamaj.Cumpli
con su trabajo.
K a m a n b al. Instrumento para
trabajar. Re re rukamanbaal i
tuut. Ese es el instrumento de
trabajo de la seora.
Kamanik. Trabajar. Xojkamanik pan
a b i i x b a l . Trabajamos en la
comunidad.
K a m a n o o m . Trabajador. Hoj
kamanoom. Somos trabajadores.
Kamnaq. Muerto, difunto. Kamnaq
kixlaan. Gallina muerta.
Kananik. Dejar, abandonar. Xojponik
chi Kananik ixiim.Llegamos a dejar
maz.

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
1

2
2

Kansaneel. Asesino, criminal. Wilik


pan tzilom i kansaneel. El asesino
est en la crcel.
Kansanik. Matar. Xojkansanik kixlan.
Matamos gallinas.
Kanteesbal. Lugar o instrumento
para matar. Rewakax xkamarik
rejeh pan kanteesbal. La vaca fue
llevada al rastro.
K a p e b al. Pensamiento, idea,
preocupacin. Rukapebaal i jaaw.
Pensamiento del seor.
K a p e b inik. Meditar, pensar,
reflexionar,
preocuparse.
Xojkapebinik ruum ka x k i i l .
Meditamos por el problema.
Kapeew, kapeh. Caf, cafetal. Tzai
kapeh. El caf est caliente.
Kaq akal. Tierra colorada. Kaq akal
ruwach i weex. El pantaln tiene
tierra colorada.
Kaq chahn. Capa de rey (planta
medicinal). Iqoom i kaq chahn. La
capa de rey es medicinal.
Kaq kuxik. Paludismo. Kaq kuxik riij
i a k un. El muchacho tiene
paludismo.
Kaq kaq. Muy rojo. Kaq kaq i
qakikeel. Nuestra sangre es muy
roja.
Kaq tukuuj. Recado rojo. Suq i kaq
tukuuj. El recado rojo es sabroso.
Kaq. Rojo. Kaq chiirukuxl i quuq.
El quetzal tiene pecho rojo.

42

SINTITUL-14

Kaq. Guayaba. Xqanbik i kaq. La


guayaba madur.
Kaqbik. Enrojecerse. xkaqbik i pixp.
Se enrojeci el tomate.
Kaqchul. tipo de venado. Inpiskanik
i kaqchul. El venado brinca.
Kaqkoj. Len. Wilik jinaj kaqkoj ar.
Ah hay un len.
Kaqrik. Enojar, enfurecer. Xojkaqrik
pan komitaat. Nos enojamos en la
municipalidad.
Kaqxiq. Arador (animal). Kaq riij i
kaqxiq. El arador es de color rojo.
Kar. Pez. Kar xqakux. Comimos
pescado
Katzaj, tiwooj, hooy. Morder. Retzi
suq reh katzaj kachanam. El perro
le gusta morder a la gente.
Kawiil. dolos. Retaqeh kawil wilik
k i w i i . Las dolos tienen su
significado.
Kaxlan aaj. Caa de carrizo. Kaxlan
aaj i rukoraal. Su corral es de caa
de carrizo.
Kaxlan chumaah. Granadilla. Nimaq
t a q e h k a x l a n c h u m a a h . L a s
granadillas son grandes.
Kaxlan qorbal. Idioma extranjera,
castellano, espaol. Kaxlan qorbal
inqorik wii i winaq. El hombre
habla en idioma extranjero.
Kaxlan wik. Pan. Kih tzaaq i kaxlan
wik. El pan es caro.
Kaxlan winaq. Hombre extranjero.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

42

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jinaj kaxlan winaq. Un hombre


extranjero.
Kaxoon. Cajn. Nim i kaxoon. El
cajn es grande.
Keeel. Molendera. Xquhtik i keeel.
Se cans la molendera.
Kek. Moler. Kek iruban i Roos.
Rosa est moliendo.
Kekbal. Molino, instrumento para
moler.
K e kba l
b uuch.
Instrumento para moler nixtamal.
Keej. Venado, da del calendario
Maya. Ma inqakansaj i keej. No
matemos el venado.
Keem. Tejer, tejido. Retuut iruban i
keem. La seora teje.
Keh. De ellos. Keh i kamanik. El
trabajo es de ellos.
Kemab. Madera que utilizan las
mujeres para prensar el telar.
Holohik i kemab. Es bonito el
prensador de tela.
Kembal tzihb. Computadora. Re
jaaw wilik rukembal tzihb. El
seor tiene computadora.
Kembal. Telar. Nim rooq i kembal.
El telar es largo.
Kemeel. Prstamo, crdito. Xuyeew
nukemeel i tuut. La seora me dio
prstamo.
Kemool. Tejedora. Kemool i tuut. La
seora es tejedora.
Ketej. Sustentar, dar de comer. Ketej
tziiruban. Est dando de comer

al perro.
Ketel wach. Pobre (expresin de
compasin). Ketel wach i jaaw.
Pobre el seor.
Ketelinik. Tener compasin, tener
piedad. Ruum qatobi l q e
qohketelinik wachiis. Por nuestra
bondad somos muy compasivos.
Ki. Dulce. Ki i choop. La pia es
dulce.
Kibik. Endulzarse. Xkibik i kikow.
Se endulz el cacao.
Kiib. Dos. Kiib chi kixlaan. Dos
gallinas.
Kibijer. Antes de ayer. Kibijer
xojkulik. Anteayer llegamos.
Kich. Paal, trapo. Saq ruwach i
rukich i halakun. El paal del nio
est limpio.
Kichub. Volcn. Qaaqi risaj chaloq
i kichub. El volcn expulsa fuego.
Kihranik. Rociar, sacudir. Kihranik
ha. Rociar agua.
Kihtee. Izote. Nimaq kinaah i kihtee.
Los izotes son grandes.
Kiih. Aguijn (de avispa, abeja). Ti
iruban i rukiih i kohlox. Duele
hace el aguijn de la avispa.
Kiis. Ventosidad. Chuh i rukiis i tzi.
Hiede el pedo del perro.
Kijib. Cuatro. Kijibwakuun. tengo
cuatro hijos.
Kijib. Cuatro. MaKijibKeej. Don
cuatro Kej.

43

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

43

2
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
4

Kik. Sangre. Kaq wohoq i qakikeel.


Nuestra sangre tambin es roja.
Kiksaa. Disentera. K i k saa
rupaam i nutuut. Mi madre tiene
disentera.
Kikow. Cacao. Suq i kikow. El cacao
es rico.
Kimik. Morir, muerte, morirse.
Xkimik i kixlaan. Se muri la
gallina.
Kinaq. Frijol en general. Kinaq i
xqakux. Comimos frijoles
Kinooj peet, nooj peet. Adis . .
Kixlaan. Gallina. Re kixlaan ixiim
inkikux. Las gallinas comen maz.
Ko ruman. Es necesario, forzosamente.
Ko ruman chi ne inchalik. Es
necesario que venga.
Ko wulu. Hasta all. Ko wuluwilik
i wakax. Hasta all est la vaca.
Kolen tinamit. Ejrcito. Wilik pan
kolen tinamit i wakuun. Mi hijo
est en el ejrcito.
Koltaqab. Defensor, abogado.
Wajkoltaqab. Mi abogado.
Kohlanik. Acabar, terminar.
Qakohlaaj i kamanik.Terminamos el
trabajo.
Koht. Cndor, guila. Nimaq ruxiik i
koht. El cndor tiene alas grandes.
Kojeej. Dentro de cuatro das. Kojeej
kinooj pan kamanik. Dentro de
cuatro das voy al trabajo.
Kojijer. Hace cuatro das. Kojijer

44

SINTITUL-14

qakuliik. Hace cuatro das que


vinimos.
Kojl. Palo meneador. Kojl tuukbal
b uuch. Palo meneador de
nixtamal.
Kojoj. Poner, usar, creer. Kojoj
rupuneet iruban. Se est poniendo
su sombrero.
Kok. Tortuga. Re kok inwihik pan
ha. La tortuga vive en el agua.
Kokkixlaan, tuus. Pollito. Qeq kiij
taqeh kokkixlaan. Los pollitos son
de color negro.
Koktaq, tuch. Pequeos. Koktaq
taqeh kixlaan. Las gallinas son
pequeas.
Kokay. Lucirnaga. Saqum iruban i
kokay. La lucirnaga alumbra.
Komitaat. Municipalidad. Xojponik
pan komitaat. Llegamos a la
municipalidad.
Komonil. Comunidad, grupo.
Xojkamanik pan komonil.
Trabajamos en grupo.
Komoon. Compaero. Nukomoon. Mi
compaero.
Kooch. Regalo. Xqakul qakooch.
Recibimos nuestro regalo.
K o o k sanik.
Afinar (masa).
Xojkookbisanik qoor. Afinamos
la masa.
Koot. Vuelta. Koot iruban i kaway.
El caballo est dando vuelta.
Koowbisanik. Sanar, endurecer. Re

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

44

08/07/2004, 08:29 a.m.

hoj xojkoowbisanik rooq i paat.


Nosotros reforzamos el sostn de
la casa.
Koraal, xoraal, qeej. Cerco, corral.
Reahq wilik pan koraal. El cerdo
est en el cerco.
Korbisanik, yejanik, tiqanik.
Arreglar. Xojkorbisanik chakach.
Arreglamos canastos.
Korik naak?. Es cierto?. Korik
naak chi xuban i yihk?. Es cierto
que tembl?
Korik ruwach. Recto. Korik wach i
chee. El palo es recto.
Korik. Verdad, cierto, recto. Korik
i n q a q or. Es verdad lo que
decimos.
Korkiil. Seriedad, rectitud. Ruuk
korkiil xqorarik reh. Con seriedad
se lo dijeron.
Kotoj. Enrollar hilo o pita. Kotoj
nooq i n q a b a n .
Estamos
enrollando hilo.
Kotokaq. Ondulados. Kotokaq taqeh
chee. Los palos son ondulados.
K o t o k i k , k o t k o t . Ondulado,
encorvado. Kotokik riij i chee. El
palo est encorvado.
Kow kow. Muy duro, muy fuerte, muy
recio, muy rpido. Kow kow i rooq
wakax. La pata de la vaca es muy
dura.
Kow ruwach. Fuerte, duro, grave.
Kow wach i kaxkiil. El problema es
fuerte.

Kow. Duro, fuerte, sano. Kow i tiib.


La carne es dura.
Kowinik. Apoyar. Rehoj xojkowinik
keh. Nosotros los apoyamos.
Koxtaal. Costal. Jinaj koxtaal chi
atzaam. Un costal de sal.
Ku. Domingo. MaKu. Don Domingo.
Kuht. Racimo. Junkuht chi tulul. Un
racimo de banano.
Kulk. Taza en general. Saq kiwach i
kulk. Las tazas estn limpias
Kutinik. Tirar. Kutuj abaj inqaban.
Estamos tirando piedra.
Kuuk. Ardilla. Qoqtaaj i kuuk.
Soltamos la ardilla.
Kuuk. Sus parientes, con ellos.
Kuukkiib. Son parientes.
Kuuxa. Aguja. Xtoq i kuuxa. Se
quebr la aguja.
Kuxbahlaq. Lince, comadreja. Re
kuxbahlaq inkuxwik kixlaan. La
comadreja come gallinas.
Kuxesbal, kuxik. Terminar, finalizar,
concluir. Quke j q a h a a reh
k u x e s b a l r u w a c h q a k a m a j .
Tomemos agua para terminar
nuestro trabajo.
Kuxisanik, kuxsanik. Bendecir.
Kuxisanik paat. Bendecir casa.
Kuxsamaj ha. Agua bendita. Re
kuxsamaj ha wilik pan johm. El
agua bendita est en el guacal.
Kuyuch. Instrumento para hacer
lazo, loro, matraca. Xtoq i kuyuch.

45

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

45

2
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

Se quebr la matraca.
K u y u j . Soportar, aguantar,
perdonar, disculpar. Kuyuj wik
iruban i nebaa. El pobre est
aguantando hambre.

Kaachmanik. Espiar. Xojkaachmanik

2
6
46

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

46

08/07/2004, 08:29 a.m.

pan ookbal. Espiamos por la entrada.


Kaah. Enojo, bilis, clera, ira, hiel. Kaah iruban i winaq. El hombre est
enojado.
Kaas. Deuda. Xutoj i rukaas. Pag su deuda.

Kaay. Venta. Rukaay i tuut. Venta de


la seora.
Kaaybal iqoom. Farmacia. Pan
kaaybal iqoom kinooj. A la
farmacia voy.
Kaaybal. Mercado, plaza. Xojponik
pan ka a y b a l . Llegamos al
mercado.
Kachaab, kaachbal. Testculos.
Xkiqoj taqeh rukachaab. Le
golpearon los testculos.
Kachareel/kachanam. Persona. kih
i kachareel, kachanam. Muchas
personas.
Kacharik. Vida, vivir. Looq i
qakacharik. Nuestra vida es
sagrada.
Kachlik. Vivo. Ko kachlik noq
xqareq. Todava estaba vivo
cuando lo encontramos.
Kachrisanik. Revivir, resucitar. Re
rajawriik xkachrisanik ruwach pan
roox qiij. Su poder lo resucit al
tercer da.
Kachsanik wachiis. Despertar,
recrear. Xa kachsanik wachiis wo
irubaan. Slo despertando se
mantiene.

SINTITUL-14

47

Kah. Amargo. Kah i iqoom. La


medicina es amargo.
Kahaam. Lazo, pita, cuerda. Baklik
chi kahaam. Est amarrado con
pita.
Kahchi. Estar haciendo. Kahchi
chi kamanik i winaq.El hombre est
trabajando.
Kahchikooj. Estamos haciendo.
Kahchikooj chi rubanariik i
q a k a m a j . Estamos haciendo
nuestro trabajo.
K ahlaj ha. Bebida amarga,
aguardiente. Chawukej akahlaj
ha. Beba su aguardiente.
K ahrik, nuhmik. Hambre.
Xojkahrik pan kamanik. Tuvimos
hambre en el trabajo.
Kahtik. Quemarse. Xojkahtik pan kat.
Nos quemamos durante la roza.
K ahtlam, katooj, ka h t e e l .
Quemado. Kahtlam i wik. La
tortilla est quemada.
Kaj. Pinol, miga. Kaj rupaam i johm.
El guacal tiene pinol.
K ajloos. Trbol (especie de
plantitas de tres hojas). R e
kajloos ixib i xaq. El trbol tiene

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
7

2
8

tres hojas.
Kajrisanik wachiis. Escarmentar,
pegar, castigo. kajrisanik wachiis
iruban. Est escarmentando.
Kaleen. Buenos das, buenas tardes,
buenas noches. K aleen tuut.
Buenos das seora.
Kamaj. Llevar. Kamaj ihq. Llevar carga.
Kamal beeh. Gua, orientador. Wilik
j i n a j k a m a l q a b e e h p a n
qakachariik. Tenemos un gua en
nuestra vida.
Kamooj. Llevado. Kamooj pan
kaaybal. Llevado al mercado.
Kaq. Pulga. Kaq riij i tzi . El perro
tiene pulgas.
Kaswik. Fiar, contraer deuda. Re
hoj qohkaswik ruuk i Tu Tirin.
Nosotros fiamos con doa
Trinidad.
Kat. Roza, quema. Xqakat rupaam i
yeaab qabiix. Quemamos el
terreno para nuestra milpa.
Kataj. Quemar. Xqakat i sohk.
Quemamos la basura.
Katal uhtzub. Persona que quema
velas. Xoojkatal uhtzub i ma
Kalich. Don Carlos fue a quemar
candelas.
Katooj. Quemado. Katooj i poom. El
copal est quemado.
Katzliim. Incendio forestal, roza o
quema incontrolable. M a
i n q a b a n i k a t z l i i m . No
provoquemos incendios forestales.

48

SINTITUL-14

Kaxaj. Amar. Inukax i nujunijaiil.


Amo a mi familia.
Kaxbisanik. Torturar, herir, daar.
R e h o j x o j k a x b i s a n i k r e h .
Nosotros lo torturamos.
Kaxik. Difcil, problema. Wilik pan
tikaxik. Est en problema.
Kaxiklaj qiij. Semana Santa. Kih i
tinamit kikulikpan kaxik laj qiij.
Mucha gente viene en Semana
Santa.
Kaxk. Bledo. Rekexkinkuxarik.
El bledo es comestible.
Kaxkiil. Problema, dificultad,
conflicto, pleito. Wilik kikaxkiil chi
k i w a c h . Entre ellos existe
dificultad.
Kaxooj. Amado, cuidado. Kaxooj i
halakun. El nio es amado.
Keenbees. Abuela, anciana. Keen
chik i tuWaana. Doa Juana ya es
anciana.
Kerej. Reventar , perforar, abrir.
K e r e j t o l a j i r u b a n . Est
reventando la pelota.
Kerik. Reventar. K erik reh i
uhtzub. Se va a reventar la flor.
Kerk. Loro. Holohaq taqeh kerk.
Los loros son bonitos.
Kerkotik. Cacaraqueo de gallina.
Qe inkerkotik i kixlaan. La
gallina cacaraquea mucho.
Ketenik, keet, pich. Registrar,
escarbar. Xqaketej rupaam i

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

48

08/07/2004, 08:29 a.m.

chakach. Registramos la canasta.


Kicheahq. Coche de monte. Nimaq
taqeh kiche ahq. Los coches de
monte son grandes.
Kih. Bastante, mucho. Kih i sii
xponik qakam chaloq. Llegamos a
traer bastante lea.
Kihik. Crecer, desarrollar. Kihik i
halakun. Creci el nio.
Kihsanik, nimsanik. Hacer crecer.
Kihsanik ahq iruban reh nimqiij.
Est engordando al cerdo para la
fiesta.
Kiib. Pacaya. Suq i kiib. La
pacaya es sabrosa.
Kiix, tzutuj. Espina. Xokik kiix pan
rooq. Le entr espina en su pi.
Kijool. Joven (varn). Ko kijool i
winaq. El hombre es joven todava.
Kim. Grama. Xojyohkik chi ruwach
kim. Nos acostamos en la grama.
Kisa ixqun. Nia pequea. Holohik
i kisa ixqun. La niita es bonita.
Kisiin ruwach, tuch ruwach.
Angosto. Kisiin ruwach i beeh. El
camino es angosto.
Kisiis. Ciprs. ReKiisis iqoom. El
ciprs es medicinal.
Kitub. Cuarta. Hooob kitub
ruwach i okbal. Cinco cuartas
mide de ancho la puerta.
Kitubinik. Medir (por cuartas).
Xojkitubi n i k . Medimos por
cuartas.

Kixbilaal. Vergenza. Kixbilaal


ruban i akun. Es vergonzoso lo
que hace el muchacho.
Kixik. Avergonzarse. Xojkixik ruum
chuwa ruwach i qaso. Nos
avergonzamos porque estaba sucia
nuestra ropa.
Kixkaab. Valle, plano, tendido. Chi
ruwach kixkaab xqaban i tik.
Sembramos en lo plano.
Kixqan. Palo de pito. Rekixqan
qekowiil. El palo de pito es duro.
Kiyoy, rabkinaq. Tamal de frijol.
Suq i kiyoy ruuk iik. El tamal de
frijol es rico con chile.
K onaal. Juguete. K i k on a a l
halakun. Juguetes de nios.
Konbal , konenbal.
Campo,
instrumento para jugar, lugar
para jugar. Konbal tolaj i
yeaab rere. Ese lugar es para
jugar pelota.
Konik. Jugar, relacin sexual entre
animales mamferos. Xojkonik pan
nim qiij. Jugamos en la feria.
Kohik , jiqik. Olor picante. Kohik
i iik. Es picante el olor del chile.
Kohlox. Avispa. Ti inkuxwik i
kohlox. la avispa pica muy fuerte.
Kohtz, kootz. Perforacin del
cascarn del huevo al nacer los
pollitos. Kohtz iruban i kisa
kixlaan. El pollito est perforando
su cascarn.
Kojbal. Remiendo. Koojbal ruwach

49

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

49

2
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
0

i ruweex i Manu. El pantaln de


Manuel tiene remiendo.
Koloj, moloj. Guardar, ahorrar,
recoger. Suq qeh i koloj tumiin.
Nos gusta guardar o ahorrar
dinero.
Kooj. Mscara. Rukooj keej.
Mscara de venado.
Koot. Codorniz. Xukot i akal i
koot. La codorniz escarb la
tierra
Kooy. Mico. Re kooy wilik chi
runaah chee. El mico est sobre el
rbol.
Koqinik. Especie de castigo que
recibe la persona que ofende o
hace mal a alguien (cultural. Ruum
i kooq yowaab. Por castigo est
enfermo.
Kotoj, lakanik. Escarbar. Kotoj
akal irubaan i tzi. El perro esta
escarbando tierra.
Koxb. Camarn. Rekoxb wilik
pan chakach. El camarn esta en
el canasto.
Koxoj. Labrar piedra. Koxoj ruban
i jaaw. Labrando piedra est el
seor.
Koyomaj. Prostituda. Koyomaj
ruwach i ixoq rere. Esa mujer est
prostituda.
Koyomal. Prostitucin. Yiibruwach
i koyomal. La prostitucin es mala.
Koyoom. Prostituta. Yowaab i
koyoom. La prostituta est

50

SINTITUL-14

enferma.
Koyoomrik. Prostituirse. Xkoyoomrik
i ixoq. La mujer se prostituy.
Koyoomrisanik. Prostituir. Re
winaq xukoyomrisaj i kisa ixqun.
El hombre prostituy a la nia.
Kulanik. Unir, reunir, ensamblar,
aceptar, juntar. Kulanik wach
tzilom xqaban. Estuvimos uniendo
tablas.
Kuliil. Pareja. Rukuliil i ruxijab.
La pareja de su zapato.
Kuch. Zopilote. Qeqtaqeh i kuch.
Los zopilotes son negros.
Kuhl. Par. Jinaj kuhl chi per xijab.
Un par de caites.
Kuhlik. Terminarse, acabarse.
K u h l i k q a k a m a j . Se termin
nuestro trabajo.
Kuhlisanik. Acabarlo, terminarlo.
Kuhlisanik ruwach ixiim irubaan.
Est terminando el maz.
Kuhnik. Encorvarse, doblarse.
Xojkuhnik ruum abixik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Kuhtanik. Ensear, mostrar, demostrar,
revelar. Kuhtanik tiij inqaban.
Estamos enseando a rezar.
K u h t b al. Instrumento para
demostrar, para ensear. Kuhtbal
r e h c h i k o r i k i n q a q or. P a r a
demostrar que decimos la verdad.
K uhtoom, cholool. Maestro,
profesor. Maxkulik taj i kuhtoom.
No vino el maestro.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

50

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kuhtzik, muhkik. Agacharse.


Xojkuhtzik pan tuuj. N o s
agachamos en el temascal.
Kulat. Lmite, frontera. Rukulat i
ChiBaatzruuki Tamahun. Lmite
de Tactic con Tamah.
K ulanik iib. Matrimoniarse.
Kulanik kiibna kibanam. Se van
a matrimoniar.
Kularik. Suceder. Jerexkularik.
As sucedi.
Kulik. Llegar. Kulik reh i jaaw.
Llegar el seor.
K uluj. Recibir. K u l u j u l a a
inqabaan. Estamos recibiendo a
los visitantes.
Kulwachinik. Enfrentar. Kulwachinik
inkiban i bahlam. Los jaguares se
estn enfrentando.
Kupuj, tupuj. Reventar (hilo, pita,
cuerda). Xqakup i nooq.
Reventamos el hilo.
Kurupinik. Ruido producido al
comer cosas duras. Inkurupinik i
reeh noq irukux i joox. Le truenan
los dientes cundo come tostada.
Kusb. Tasiscobo (clase de rbol).
R e kusb kow chi chiit. El
tasiscobo es duro para horcn.
Kutaaj. Conversacin, pltica,
dilogo. Jinaj kutaaj xbiraj.
Escuch una conversacin.
Kutinik, kuhtinik. Notarse,

mostrarse, hacerse visible. Xkutinik


i rukamaj. Se not su trabajo.
Kutjanik. Conversar, platicar,
dialogar, hablar. Xojkutjanik chi
riij i tuqkilal kuxliis. Conversamos
acerca de la paz.
Kuum. Ayote. Nimaq taqeh kuum.
Los ayotes son grandes.
Kuxbal. Comida. Tzai kuxbal. La
comida est caliente.
Kuxik. Fro. Kuxik qiij. Tenemos fro.
Kuxl. Corazn. Tirukuxl. Le duele
el corazn.
Kuxlanik. Alimentar, agasajar,
convidar. Xojkuxlanik ulaa.
Alimentamos a los visitantes.
Kuxliis. Sentimiento, corazn. Pan
ku x l i i s i n c h a l i k . Viene del
sentimiento.
Kuxuj. Comer. Kuxuj chumaah
iruban i akun. El muchacho est
comiendo gisquil.
Kuxuuj. Elote, comido. Ruqijil
kuxuuj. Es tiempo de elotes.
Kuyujik. Moverse. Xojkuyujik ruum
i yihk. Nos movimos por el temblor.

Lawachinik. Tener pesadilla,


2
!
51

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

51

08/07/2004, 08:29 a.m.

delirar. Lawachinik iruban i akun pan ruwiriik. El muchacho tiene


pesadillas en su sueo.
Laach. Gemelo. Laach taqeh halakun. Los nios son gemelos
Lah. Chichicaste. Iqoom i lah. El chichicaste es medicina.

2
"
2
"

SINTITUL-14

Lahtzbik. Estrecharse, ocuparse,


apretar. Xojlahtzbik pan paat. Nos
estrechamos en casa.
Lajeeb. Diez. Lajeebqiij. Diez das.
Lakooj. Araar, rascar. Lokooj i
ruwach i halakun. La cara del
nio est araada.
Lamlik. Insertado, parado. Lamlik i
chee pan akal. El palo est
insertado en la tierra.
Lamuunix. Limn. Cham i lamuunix.
El limn es cido.
Laqanik. Juntar, unir. Re hoj
xojlaqanik kiwach. Nosotros los
juntamos.
Laqik. Ir a la par de otro. Re hoj
qohlaqik naq ruuk i j a a w.
Nosotros bamos a la par del seor.
Latzik. Pegajoso. Latzik ruwach i
poom. El copal es pegajoso.
L e c h a n i k . . Pegar con goma.
Xojlechanik huuj wach tzaq.
Pegamos papel en la pared.
Lehkik. Colgarse (cosas). Xlehkik i
mees chi riij chee. Se colg el gato
detrs del palo.
Lemow, lemuh. Vidrio, espejo. Xpaxik
i lemow. Se quebr el espejo.

52

L e m o x n a . Limosna. X u y e e w
rulemoxna. Dio su limosna.
Letzej. Pegar con pegamento. Letzej
huuj. Pegar papel.
Liix.Delgado (a). Liix i burbal. El
chal es delgado.
Likij. Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij ha
inqaban pan chooh. Estamos
sacando agua en el lago.
Lochoj. Doblar hojalata, hierro.
Lochoj chihchreh paat xqaban.
Estuvimos doblando hierro para
casa.
Lok, xooka. Garabato. Nim rooq i
lok. El garabato es largo.
Lokchee. Gancho de madera. Leklik
chi runaah lokchee i puneet. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera.
Loop. Conjuntivitis. Tinaqruwach
i akun ruum loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis.
Looq. Sagrado. Looq i akal. La
tierra es sagrada.
Looqinik. Adorar, Dar culto.
Inqaloqej i Ajaaw. Adoramos al
Creador.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Lopqaaq, lokqaab, matqaab.


Anillo. Rulopqaqil kulanik.
Anillo de casamiento.
Loqil. Dignidad. Qaloqil. Nuestra
dignidad.
Loqoj. Comprar. Loqoj huuj
inqaban. Estamos comprando
papel.
Loqool. Comprador. Xponik loqool.
Lleg a comprar.
Luhbisanik. Entibiar. Luhbisanik
muux aj. Entibiar atol de elote.
Luhch, puux. Cuchara de guacal.
Ruuk luhch inqesaj i kinaq. El
frijol lo sacamos con cuchara de
guacal.
Luhluh, luhik. Tibio. Luhluh i kikow.
El cacao est tibio.

Lukuj. Juntar fuego. Lukuj qaaq


naq inqaban. Estbamos juntando
fuego.
Lutzuj. Cerrar, apretar, prensar.
Xojkahnik chi lutzuj koraal. Nos
quedamos cerrando el cerco.
Luuch. Reuma, calambre. Wilik
Luuch pan qooq. Tenemos reuma
en nuestros pies.

Ma ich, jaaw. Seor. Kolaax


rubihnal i maiich. El seor se
llama Nicols.

2
#
53

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

53

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ma kow taj. No es duro, no es fuerte. Ma kow taj re inup. La ceiba no es


dura.
Mamanlik ta ruwach. Inexacto, incompleto. Mamanlik taj tojbal. El salario
es incompleto.

2
$

SINTITUL-14

Ma piim taj, liix. Delgado (a). Ma


piim taj i burbal. El chal es
delgado.
Ma. Don. MaRik. Don Ricardo.
Maxtaj. No. Maxtaj rubahiil. No
tiene esposo.
Maxtaj, mawilik taj. No est .
Maxtaj i wajaaw. No est mi padre
Maxtareet, taret. Bien, est bien.
Maxtareet iqal qojponik. Est bien
maana llegaremos
Maambees. Abuelo, anciano. Bas
bih i qamaam. Nuestro abuelo se
llama Basilio.
Maanka. Mango. Rusuqkiil maanka.
Sabor a mango.
Maatz. Atol . Re maatz luhluh
rupaam. El atol est tibio.
Mahk. Delito, pecado, culpa. Wilik
rumahk i Koh. Diego tiene delito.
Mahkuy. Hierba mora. Jinaj kulk chi
mahkuy. Una taza de hierba mora.
Mahkunik. Pecar. Xojmahkunik chi
ruwach i Ajaaw. Pecamos ante el
creador.
Mahkutee. Cacaste. Remees wilik
pan mahkutee. El gato est en el

54

cacaste.
Maj jere? . As es verdad?. Maj
jererubaanariik?. As se hace,
verdad?.
Maj korik?. Verdad que s?. Maj
korik chi xuqor?. Verdad que s
lo dijo?
Majnik. Poquito. Xa mahnik chi
ixiim. Slo un poquito de maz.
Manalkooj. Estamos cabales.
Manalkooj pan kamanik. Estamos
cabales en el trabajo.
Mananbal. Complemento. Mananbal
rutojbaal. Para completar su
sueldo.
Mananik. Completar, aadir. Ko re
hoj xojmananik ruwach i kamanik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo.
Manlik. Cabal, exacto. Manlik jinaj
haab. Cabal un ao.
Manu. . Manuel. ReMan Xruyok
i chee. Manuel cort el rbol
Maqoj , quchuj. Arrebatar, quitar.
Xqamaqi qatojbaal. Arrebatamos
nuestro sueldo.
Mayaj. Cesar, suspender o dejar de

08/07/2004, 08:29 a.m.

actuar. Xqamay tijinik.Cesamos el


estudio.
Mayiij. Ofrenda. Re hoj xqayeew
qamayiij. Nosotros dimos nuestra
ofrenda.
Mayijinik. Ofrendar, ceremonia maya.
Eew xnuban jinaj numayijiniik.Ayer
hice una ceremonia Maya.
Maymotik.
Desaparicin
instantnea. I n m a y m o t i k i
hal a k un. De pronto el nio
Desapareci
Mayuul. Bruma, neblina Wilik
mayuul chi ruwach i yuuq. En el
cerro hay bruma.
Mee. Oveja. Saq kiij i mee. Las
ovejas son blancas.
Meem. Mudo, tonto. Meem i akun.
El muchacho es mudo.
Meemrik. Enmudecerse. Xojmeemrik
ruum i yihk. Nos enmudecimos por
el temblor.
Mees. Barrer, gato. Mees iruban pan
paat. Est barriendo en la casa.
Meetz. Novia, cejas, trato carioso
a los menores. Mar rubihnaal i
numeetz. Mi novia se llama Mara.
Meexa. Mesa. Qameexa. Nuestra mesa.
Mehranik. Cargar en los brazos.
Mehranik halakun. Cargar en los
brazos el nio.
Mekej, qerenik. Halar. Xojmekwik.
Halamos.
Mesbal. Escoba. Ak i mesbal. La

escoba es nueva.
Mi korik ta wohoq? korik naak?.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq
chi xkulik?. Ser cierto que vino?
Mi. Partcula interrogativa. Mi
wilik awas?. Se encuentra su
hermano mayor?
Miij. Copia o fotocopia. Qisaj rumiij
i huuj. Saquemos fotocopia al
documento o papel.
Miiqrik. Concebirse, surgir. Xmiiqrik
ruuk i rutuut. Se concibi con su
madre.
Miiqrisanik. Crear, hacer surgir. Re
hoj xojmiiqrisanik reh.Nosotros lo
creamos.
Miix. Algodn. Saq i miix. El algodn
es blanco.
Mije?. Ser?. Mije ta wo hoq.
Ser que es as?
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Kimilichinik i chumiil. Las
estrellas brillan.
Miloj. Huevo. Xpaxik i miloj. Se
quebr el huevo.
Milojinik. Poner huevos. Milojinik
iruban i kixlaan. La gallina est
poniendo huevos.
Minij. Forzar, empujar. Xa minij
r u w a c h k a m a n i k i n q a b a n .
Trabajamos de manera forzada.
Mochooj. Empuado. Mochooj
r u p a a m i x i i m . El maz est
empuado.

55

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

55

2
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
&

Mohch. Puo. Jinaj mochchi kinaq.


Un puo de frijol.
Mohchinik. Empuar. Re hoj
xqamohcheej qaqab. Nosotros
empuamos las manos.
Molaab. Organizacin. Molaab
MayabTinamit. Organizacin del
pueblo maya.
Molbal iib. Lugar de reunin. Nim i
m o l b a a l i i b . El lugar para
reuniones es grande.
Molbal. Archivador. Molbal Huuj.
Archivador de papel.
Moljik, tahmik. Acumular, propagar.
Moljik wach i ixiim.Se acumul el
maz.
Moloj iib. Reunin. Xqamol qiib
eew. Ayer nos reunimos.
Moloj, koloj. Recoger. Xqaban i
moloj kinaq. Recogimos frijol.
Mooh. Gorgojo, mohoso. Mooh chik
ixiim. El maz ya est picado.
Moohrisanik. Gorgojear, picar. Re
tzaxmoohrisanik reh i kinaq. Por
el calor se pic el frijol.
Moox. Escarabajo. Moox ruwach i
chee. El palo tiene escarabajo.
Mos, mus. Ladino. Remus tokoom
i ruwii. El ladino tiene otra
cultura.
Moyrisanik. Opacar, empaar. Re
suutzxmoyrisanik ruwach i qiij. La
nube opac al sol.
Muq. Mugre. Muq ruwach i tzaq.

56

SINTITUL-14

La pared tiene mugre.


Muhinik. Remojar. Muhuuj i kaxlan
wik pan riis kaab. El pan est
remojada en miel.
Muhkik, kuhtzik. Agacharse.
X o j m u h k ik pan tuuj. N o s
agachamos en el temascal.
Muhqinik. Detener bebidas en la
boca. Xqamuhqeej i hapan qachii.
Detuvimos el agua en nuestra
boca.
Muhtzik. Cerrar de ojos, quedarse
ciego. Xmuhtzik i naqruwach i
keej. El venado qued ciego.
Muhxanik. Nadar. Muhx iruban i
patuxk. El pato est nadando.
Mukuy, mukur. Paloma domstica.
Holohik i mukuy. La paloma
domstica es bonita.
Mula. Achiote. Xojruchuwareej i
mula. El achiote nos manch.
Mulinik, quul. Segunda limpia de la
milpa o del frijolar. calzar).
Mulinik iwan xqaban yunaak. Hoy
realizamos la segunda limpia de la
milpa.
Mulul, sijohm. Jcara. . Kaj rupaam
i mulul. La jcara tiene pinol.
Muluqut. Renacuajo. Kih taqeh
muluqut pan ha. Hay muchos
renacuajos en el agua.
Munuinik. Plantar. Xojmunuinik iik.
Plantamos Chile.
Muqal, sohk. Basura, paja (hoja

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

56

08/07/2004, 08:29 a.m.

seca). Q a m u q a a i m u q a l .
Enterremos la basura.
M u q a n i k . Enterrar. x o j ooj
muqaneel. Fuimos al entierro.
Muqchajeej. Asar bajo ceniza.
Chamuqchajej i tziin. As la yuca
bajo ceniza.
Murinik. Desmoronar. Xqamurej i
paat. Desmoronar la casa.
Murux, morex. Gallina mona o
colocha. (gallina con plumas
parada). Qeq riij i morex kixlaan.
La gallina mona es de color negro.
Musjab. Llovizna. Kahchimusjab.
Est lloviznando.
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s

resguardamos debajo el rbol.


Muujrisanik. Hacer sombra. Re
suutzmujrisanik ruwach i qiij. La
nube ensombreci el sol.
Muul sinik. Hormiguero. Wilik muul
sinik pan beeh. Hay hormiguero
en el camino.
Muux. No fino, ordinario. Muux i
qoor. La masa no es fina.
Muuy. Chico zapote. Nimaq taqeh
muuy. Los chicos zapotes son
grandes.
Mux aj, muux. Atol de elote. Jinaj
johm chi muux aj.Un guacal de atol
de elote.

2
/
57

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

57

08/07/2004, 08:29 a.m.

Naojbal. Educacin, conocimiento. Wilik runaojbal. Tiene educacin.


Naach. Silueta, sombra. Runaach tu Pax. Silueta de doa Pascuala.
Naah baara. Escudo utilizado por los mayordomos (cofrades). RemaKu
ajnaah Baara. Don Domingo es cofrade principal.

2
(

SINTITUL-14

Naah tileb. Hombro. Wilik siichi


naah rutileb i winaq. Hay lea
sobre el hombro del hombre.
Naah tuuqis. Cadera. Nim i naah
rutuuq. Su cintura es grande.
Naahool. conocedor, apresurar. Re
jaaw naahool chi riij Taqab.. El
seor es conocedor de la Ley.
Naahoom. Encargado, responsable.
Naahoom reh i kamanik. Encargado
del trabajo.
Nabinik. Conocer, saberlo.
Xqanabeej i Paxiil. Conocimos
Guatemala.
Nah chehk. Rodilla. Xqaqoj i naah
qachehk. Golpeamos nuestras
rodillas.
Nah kamnaq. Cementerio. Xojponik nah
kamnaq. Llegamos al cementerio.
Nahis. Cabeza. R u n a a h i x u n .
Tapadera de la olla.
Najt. Lejos. Najt wilik i qatinamiit.
Nuestro pueblo queda lejos.
Najtir qiij. Antiguamente, tiempo
remoto. Najtir qiij ayuxipatinik i
qamaam qatit. Antiguamente
nuestros antepasados vivieron
aqu.

58

Najtir. Hace tiempo, antiguo. Najtir


qohponik Kobaan. Hace tiempo
que llegamos a Cobn.
Naq. Pepita de fruta. Naq kuum.
Pepita de ayote.
Naqwachiis. Ojo. Kaq paam i
naqruwach i ixqun. La nia tiene
el ojo rojo.
Naqaaw. Regao, llamar la atencin.
Xojrunaq i qamaam. Nos rega
nuestro abuelo.
Nebail. Pobreza. Wilkooj pan
nebail. Estamos en la pobreza.
Nebaa. Pobre. Hoj nebaa. Somos
pobres.
Niich, sootz, chikoj, tzuhuum, pej
xik. Murcilago. Pan tiknah kiwirik
i niich. Los murcilagos duermen
de cabeza.
Niimbik. Crecer, agrandarse.
Xojniimbik ruum i qawa qahaa.
Crecimos por nuestros alimentos.
Niimbisanik. Agrandar. Niimbisanik
paat i xqaban. Estuvimos
agrandando la casa.
Nikinik. Probar. Nikinik rusuqkiil
kikow inqaban. Estamos probando
el sabor del cacao.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Nikwach ruwii?. De qu forma?.


Nikwach ruwii noq xukam
chaloq?. De qu forma lo trajo?
Nim rooq. Largo. Nim rooq i beeh.
El camino es largo.
Nim runaah. Alto. Nim naah i jaaw.
El seor es alto.
Nim ruwach. Ancho, importante. Nim
ruwach i okbal. La entrada es ancha.
Nim. Grande. Nim i araan. La naranja
es grande.
Nimaal. Tamao, dimensin. Nik
nimaal awotobil. Qu tan grande
es tu bondad.
Nimanik. Obedecer, Cumplir,
Celebrar. Xojnimanik pan paat.
Obedecimos en la casa.
Nimaq kinaq, lol. Piloy (especie de
frijol). Nimaq kinaq rupaam i
xikinkeej. El tayuyo tiene piloy.
Nimaq. Grandes. Nimaq taqeh ruqab
chee. Las ramas del rbol son
grandes.
Nimbeeh. Carretera. Abaj ruwach i
n i m b eeh. Hay piedras en la
carretera.
Nimha. Ro. Xojitinik pan nimha.
Nos baamos en el ro.
Nimlaj mahk. Delito. Rewinaq re
renimlaj mahk i xuban. Ese seor
cometi un gran delito.
Nimlaj tinamit. Ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.Fuimos
a la ciudad capital.
Nimqiij. Fiesta. Xojponik pan

nimqiij. Fuimos a la fiesta.


Nimqijinik. Festejar. Xkinimej
r u w a c h i r a s b a a l A j a a w b e s
C h a k n a a l .
Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.
Nixpirix. Vsperas. Pan nixpirix
xkularik. En la vspera sucedi.
Nooq. Hilo. Re nooq wilik pan
chakach. El hilo est en la canasta.
Noq. Temprano, cuando. Noq xojooj.
Tempranos nos fuimos.
Nubeeh. Mi mandado, mi camino.
Xponik banol nubeeh. Fue a
hacer mi mandado.
Nuchinik, yulinik. Ungir, untar.
Xqanuchej chi iqoom i yowaab.
Untamos en medicina al enfermo.
Nujinaq. Lleno. Nujinaq chi ha i
ikom. La tinaja est llena de agua.
Nujisanik. Llenar. Nujisanik kinaq
iruban pan xuut. Est llenando de
frijol el cntaro.
Nuup. Ceiba. Nim rupaam i nuup. La
ceiba es gruesa.

Ohch. Jilote. Ohchchanik i wabiix.


Jilote mi milpa.
Ojik. Ir. Ojik qeh pan tinamit.Iremos
al pueblo.

59

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

59

2
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ojobrik. Toser. Inojobrik i halakun. El nio tose.


Okbal, tzahp. Entrada, puerta. Pan okbal wilik oqbal. En la entrada hay
huellas.
Okik. Entrar. Xojokik pan paat. Entramos en la casa.

Okreesbal. Aprestamiento. Pan huuj


wilik okreesbal. En el libro hay
aprestamiento.
Okrik. Acostumbrarse. Xojokrik pan
paat. Nos acostumbramos en casa.
Okrisanik. Acostumbrar. Re hoj
xojokrisanik reh i mees. Nosotros
acostumbramos al gato.
Oqik. Llorar. Xojoqik ruum i
kamnaq. Lloramos por el muerto.
Oqnaah. Gorra. Wilik roqnaah i
akun. El nio tiene gorra.
Oqbal. Huella. Wilik taqeh oqbal
pan beeh. Hay huellas en el
camino.
Oqis. Pi. Ti rooq i ixqun. A la
muchacha le duele el pi.
Oqxam a j .
Recomendado,
encomendado. Oqxamaj i ixiim
ruuk i tuut. El maz est
recomendado con la seora.
Oqxan. Encomienda. Re wilih
roqxan i R u x . Esta es la

encomienda de Rosario.
Oqxanik. Encomendar. Inwoqxaneej
nupuneet. Encomiendo mi
sombrero.
Oxb. . Quequesque. Suq i oxb. El
quequesque es rico.
Oxlaj. Trece. MaOxlaj Ajpuhb. Don
trece Ajpuhb.
Oxtzuk. Tringulo. Oxtzuk ruwii.
Tiene forma de tringulo.

Oo

Ooj. Aguacate. Suq i ooj ruukwik.


La tortilla con aguacate es rico.
Oom. Malanga. . Reoom inkuxarik.
La malanga es comestible.
Ootwanik. Desear. Qeinwootwaaj

3
=

SINTITUL-14

60

08/07/2004, 08:29 a.m.

jinoq Raxtulul. Deseo un Injerto.


Oow. Mapache. Nim i oow. El mapache es grande.

Palik. Parado. Palik i tzi chi


runaah i pohp. El perro est
parado sobre el petate.
Patz. Cuache (cosas u objetos). Patz
i tulul. Bananos cuaches.

3
1

SINTITUL-14

61

08/07/2004, 08:29 a.m.

Paachanik. Embrocar (persona), echar (gallina, chunta). Xnupacha a' i ha'lak'un.


Embroque al nio.
Paanku. Banca. Repaankuwilik chiipaat. La banca est en el corredor.
Paas. Faja de tela. Rupaas i tuut. La faja es de la seora.

3
2

SINTITUL-14

Paat. Casa. Reehkenbees wilik pan


paat. La esposa est en casa.
Paatbal. Lugar para hacer casa.
Wach yuuq wilik i paatbal. El
lugar para hacer la casa est en
una pendiente.
Pachach. Cucaracha. Xkimik i
pachach. Se muri la cucaracha.
Pahik. Ponerse de pi. Xojpahik
pan moloj iib. Nos paramos en la
reunin.
Pahar. Zorrillo. Chuh ruwach i pahar.
El zorrillo apesta.
P a h b anik, paabanik. Parar,
confirmar algo. p a h b a n i k
halakun. Paramos al nio.
Pahchanik, tixkanik. Salpicar,
salpic. R e b u m b e e h b a l
xpahchanik qeh chi ha. El carro
nos salpic de agua.
Pahchik. Ponerse boca abajo,
embrocarse. Xojpahchik chi runaah
kim. Nos pusimos boca abajo
sobre la grama.
Pahqaal. Pregunta, pedida. Xqapahqaaj
ahawilik. Preguntamos por donde est.
Pahqanik. Pedir, preguntar.
Xqapahqaaj qapatal. Pedimos

62

nuestra posada.
Pajanik. Medir, pesar. Pajaj yeaab.
Medir terreno.
Pajbal. Balanza. Manlik i rupajbaal
i a j k aay. La balanza de la
vendedora es exacta.
Pajwil. Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Naqojii
kmayijineel Pajwil. Iremos a la
Ceremonia a Pajwil.
Pak. Anona. Xichaqtaqeh pak. Las
anonas se maduraron.
Pak. Palma, corozo. Nim runaah i
pak. La palma es alta.
Palaw. Mar. Juntar palaw. Del otro
lado del mar,
Palu. Pablo. RemaPaluxooj pan
tinamit. Don Pablo se fue al pueblo.
Pamis. Estmago. Ti qapaam. Nos
duele el estmago.
Pan chahn winaq. Guerrillero.
Xkiqasaj i puhb taqeh aj pan
chahn winaq. Los guerrilleros
entregaron las armas.
Pan qiij. De da. Pan qiij xkularik.
De da sucedi.
Pan reh. Aparte. Pan reh wilik i qaah

08/07/2004, 08:29 a.m.

ixiim. Aparte est el maz podrido.


Pan sakaaj. A la derecha. Pan
sakaaj wilik i patnaal. A la derecha
est el mecapal.
Pan tzeet. A la izquierda. Pan
qatzeet wilik i Chaam Chee. A la
izquierda est Chamch.
Pan yejaal. En medio, por la mitad.
Pan yejaal wilik i qakuun. En medio
est nuestro hijo.
Pan. Dentro de, en. Pan paat. Dentro
de la casa.
Paqinik. Quebrar (con la mano o
rodilla), tronchar. Paqaj chee
iruban. Est quebrando palo.
Paqay. Guapinol. Suq i Paqay. Es
sabroso el Guapinol.
Paran tulul. Pltano. Suq i paran
tulul. Sabroso el pltano.
Patal. Posada. Xqapahqaaj qapatal.
Pedimos nuestra posada.
Patineel. Habitante. Kih i patineel
Chi Baatz. Tactic tiene muchos
habitantes.
Patnaal, pitan. Mecapal. Tzuhuum
patnaal. Mecapal de cuero.
Patuxk. Pato (a). Tuq i patuxk. La
pata est clueca.
Paxeel. Quebrado. Paxeel i kulk. La
taza est quebrada.
Paxinik. Quebrar. Xqapaxej i xun.
Quebramos la olla.
P e c h inik. Indagar, averiguar,
investigar. R e qatal qorik

xpechinik reh i kamsoom. El juez


indag al asesino.
Pechek, chitnah. Yagual. Nim
rupechek i tuut. El yagual de la
seora es grande.
Peet akun. Primognito. Waan
rubi h n a a l i p e e t a k un. El
primognito se llama Juan.
Peet. Primero. Peet xinkulik. Vine
primero.
Pehchik. Sentarse estrechando los
pies. Qesuq reh i pehchik i ixqun.
La nia le gusta mucho estrechar
sus pies.
Pehpem. Mariposa. Repehpem wilik
chi ruwach uhtzub. La mariposa
est en la flor.
Pehr. Hoja, pliego. Kapehr chi huuj.
Dos hojas de papel.
Pejk. Tierno. Pejki tulul. El banano
est tierno.
Peles. Flix. Re Peles kiib i
rixquun. Flix tiene dos hijas.
Pentaan. Elotasca. Xkahtik i
pentaan. Se quem la Elotasca.
Penxex. Pimienta. Suq i kapeh ruuk
pensex. El caf con pimienta es
sabroso.
Per xijab. Caites. Perxijabinqakoj.
Usamos caites.
Perlik. Tendido. (cosas planas).
Perlik i tzilom chi ruwach i akal.
La tabla est tendida en el suelo.
Pichik. Caminar lentamente. Qe
inpichik i akun. El muchacho

63

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

63

3
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
4

camina despacio.
Piich. Pjaro carpintero. Repiichwili k
chi ruwach penxex. El pjaro
carpintero est en el rbol de pimienta.
Piim. Grueso. Piim i itzihy. La tela
es gruesa.
Piimsanik. Engrosar. Piimsanik pohp
iruban. Est engrosando petate.
Piliw. Piloy blanco. Xchaqi piliw.
Se coci el piloy blanco.
Pirkunik. Revirar. Inpirkuik i Tolaj.
La Pelota revira.
Piskanik.
Brincar, saltar.
Xojpiskanik chi runaah i nimha.
Saltamos sobre el ro.
Piteht. Hilador. RePiteht qenim.
El hilador es muy grande.
Pitij. Privar, abstener. Pitij qawa
inqaban. Nos privamos de comer.
Pitzij. Apretar, aplastar. Pitzij
rupaam tulul iruban i halakun. El
nio est aplastando el banano.
Pixp. Tomate, tacao, egosta,
mezquino. Jinaj chakach chi pixp.
Un canasto de tomate.
Pixtuun. Pixtn (tortilla). ReWaan
xukux i Pixtuun. Juan se comi el
pixtn.
Porjeel, porjinaq. Ampollado.
Porjeel paam i nuqab. Mi mano
est ampollada.
Pot. Gipil. Keej wach i pot. El
gipil tiene bordados de venados.
Poch isis. Tamalito de elote. Suq i poch

64

SINTITUL-14

isis. El tamalito de elote es sabroso.


Poch. Tamalito de maz. Poch i
xqakux. Comimos tamalitos.
Pochinik. Descuartizar, operar.
Pochinik kixlaan iruban i Kiris.
Cristina esta descuartizando gallina.
Pochinik. Hacer tamalitos. ReRoos
pochinik qoor iruban. Rosa est
haciendo tamalitos.
Poh. Mes, luna. Yunaak kulsaqum i
Poh. Hoy es Luna llena.
Pohp. Petate. Nim ruwach i pohp. El
petate es ancho.
Pohrel, pohrik. Varicela. Pohrel riij i
Leex. Andrs tiene varicela.
Poj. Materia, pus. Poj rupaam i rooq i
kisa ixqun. El pi de la nia tiene
materia.
Pojik. Retumbo (agua). Inpojik i nim
ha. El ro retumba.
Pojoowrik, pojrik. Infectarse. Re
jaaw xpojoowrik i rooq. Al seor se
le infecto su pi.
Ponik. Llegar (de aqu para all).
Xojponik pan nim qiij. Llegamos a
la fiesta.
Poom. Copal. Repoom inkojarik pan
mayijinik. El copal se utiliza en la
ceremonia Maya.
Pooq, pulqlaaj. Polvo. Qepooq chi
ruwach i beeh. En el camino hay
mucho polvo.
Pooqrik. Empolvarse. Xpooqrik ruwach
i nuweex. Mi pantaln se empolv.
Pooqrisanik. Empolvarlo. Re hoj

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

64

08/07/2004, 08:29 a.m.

xojpooqrinik ruwach i pixp.


Nosotros empolvamos el tomate.
Pooxlanik. Respirar fuerte
(constantemente.). Qohpooxlanik
ruum yojik. Respiramos muy fuerte
por el susto.
Pooy. Espantapjaros. Wilkeebpooy
pan abiix. Hay espantapjaros en
la milpa.
Poqik, nacer,. Nacer, brotar. Xpoq
i iwan. La milpa brot.
Poqomchi. Nombre del idioma de la
regin Poqomchi. Poqomchi i
qaqorbal. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Potzoj. Desvainar, quebrar. Xojpotzwik
kinaq. Desvainamos frijol.
Poyoj. Cubrir, tapar. Chapoy naah i
wik. Cubra la tortilla.
Preexo, tzahpeel. Recluso. Repreexo
yowaab. El recluso est enfermo.
P u c h u j . Machacar, destripar.
Puchuj iik. Chile machacado.
Puhb. Arma de fuego. Wilik qapuhb.
Tenemos arma de fuego.
P u h b anik. Disparar, fusilar.
Xojkipuhbaaj. Nos dispararon.
Puhkanik. Repartir. Xojpuhkanik
tumiin. Repartimos dinero.
Puhkoom. Repartidor. Ajpuhkoom
pan nim qiij. Repartidor en la fiesta.
Puhranik. Quebrantar (maz, arroz
en la piedra de moler). Puhranik
buuch iruban i Kalar. Clara est
quebrantando nixtamal.

P u h u j . Cortar fruta, sacudir.


Xojponik puhul araan. Llegamos a
cortar naranja.
Puneet. Sombrero. Nim i puneet. El
sombrero es grande.
Puqbal. Batidor. Xqe h b ik i
rupuqbaal i tuut. A la seora se le
cayo su batidor.
Puquj. Batir. Xojpuqwik maatz.
Batimos atol.
Puquuj. Batido. Puquuj rupaam i qoor
ha. El agua de masa est batido.
Purinik. Volar, saltar. Xpurinik i
kixlaan. La gallina vol
Putz. Peludo. Putz riij i tzi. El perro
es peludo.
Puuh. Espuma. Rupuuh xaboon.
Espuma de jabn.
Puur kahoq. Caracol de monte. Puur
kahoq ruwach i tzunaab. La silla
tiene caracol de monte.
Puur. Jute. Pan hawilik i puur. En el
agua est el jute.
Pwaaq. Plata. Pwaaq uuh. Cadena de
plata.

Qaban. Hagamos. Qaban i qakamaj.


Hagamos nuestro trabajo.
Qachaaq. Nuestro hermano menor.
Xkulik i qachaaq. Vino nuestro

65

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

65

3
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

hermano menor.
Qahsanik, qasanik. Bajar, descender algo. Xojqahsanik ihq. Bajamos carga.
Qajel qiij, xqeq. Atardecer. Qajel qiij ne qohooj. Iremos en la tarde.
Qajik. Bajar, descender. Xojqajik pan tinamit. Bajamos al pueblo.

3
6

SINTITUL-14

Qakuun qixquun. Descendencia,


nuestros hijos. Qakoj kinooojbal i
qakuun qixquun. Eduquemos a
nuestros descendientes.
Qamaam
qatit .
Nuestros
antepasados, ascendencia. Mayab
taqeh qamaam qatit. Nuestros
antepasados son mayas.
Qas qachaaq. Nuestros hermanos.
Qas qachaaqtaqeh i re. Ellos son
nuestros hermanos.
Qasanik ha. Bautizo. Xkiqasaj
ruhaa i halakun. Bautizaron al
nio.
Qatinamitaal, quchtijolal. Conciudadano,
paisano. Qatinamitaal i jaaw rere.
Ese seor es nuestro conciudadano
(paisano).
Qatuut qajaaw. Nuestros padres.
Xojkikax i qatuut qajaaw. Nuestros
padres nos amaron.
Qees, suuq. Nido. Ruqees tzikin.
Nido de pjaro.
Qeh hoj. Nuestro. Qeh hoj i kulk. La
taza es nuestra.
Qerenik, mekwik. Halar. Xojqerenik
chee. Halamos palo.
Qikaan. Nuestro to. Xkulik i

66

ikaanbees. Vino el to.


Qirichinik, qitzik. Rechinar.
Inqirichinik i okbal. La puerta
rechina.
Qoh rusuteej rejeh. Nos regresa, nos
da vuelta. Ne qohrusutej rejeh pan
paat. Nos regresar para la casa.
Qohsanik. Botar rbol. Re Palu
qosranik chee iruban. Pablo est
botando rbol.
Qohx. Resto, sobra. Xqohxanik i
qoor ha. Sobr el agua de masa.
Qopoj. Encender, prender. Qopoj
qa a q i n q a b a n .
Estamos
encendiendo el fuego.
Qoqtaaj. Lo soltamos. Qoqtaaj i tzi.
Soltamos al perro.
Q u c h t i jolal. Nuestra gente.
Chikunchelaal i re quch tijolal
taqeh. Todos ellos son nuestra
gente.

Qaaab. Escalera, puente. Nim i

08/07/2004, 08:29 a.m.

qaaab. La escalera es grande.


Qaah. Grano, podrido. Poj rupaam i

qaah. Los granos tienen materia.


Qaanbik. Madurarse, ponerse
amarillo. Qaanbik inkiban taqeh
paran tulul. Los pltanos estn
madurndose.

Qaaq. Fuego. Xojwihik chii qaaq. Estuvimos alrededor del fuego.


Qab xijab. Correa de sandalia, de zapato. Reh qabxijabiraaj wii. Para
correa de zapatos lo quiere.
Qabis. Mano. Ruukqabis xkitoq i chee. Con la mano quebraron el palo.

Qabisinik. Pelear con las manos.


Pan qabisinik xutoq i qab.
Peleando se quebr el brazo.
Qahik. Pudrirse. Xiqahik i tokaan.
Se pudrieron las moras.
Q ahlaam. Viejo, inservible.
Qahlaam chik i weex. El pantaln
ya est viejo
Qahxanik. Saltar sobre, brincar sobre.
Re hoj ne qohqahxanik ha.
Nosotros brincaremos sobre el agua.
Qahxik. Trasladarse. Xojqahxik pan
tokoom tinamit. Nos trasladamos al
otro pueblo.
Qajb, qahub. Eco. Inqajbanik i
silk chi rupaam i yuuq. El grito
produce eco entre los cerros.
Qan. Amarillo, maduro (fruta). Re
kukl bonimaj riij chi qan. La taza
est pintada de amarillo.

SINTITUL-14

67

Qan chee. Guachipiln. Xqayok i


qan chee. Cortamos el guachipiln.
Qantzap, saq akal. Barro, arcilla.
Qantzap i xuun. La olla es de
barro.
Qaqalaq. Acidez, agruras. Qaqalaq
inbanik reh. Tiene acidez.
Qaqram. Chacha. Re Qaqram
i n k uxarik. La chacha es
comestible.
Qas ju. Puntiagudo. Qas ruju i
chee. El palo es puntiagudo.
Qas rukux,tulik. Astuto, listo,
despierto. Qas rukuxl i ixqun. La
joven es astuta.
Qasanik. Entregar. Re hoj xoj
qasanik reh i ixiim. Nosotros
entregamos el maz.
Qasbisanik. Afilar. Re winaq
xqasbisanik macheet. El hombre

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
7

3
8

afil el machete.
Qataj qorik. Justicia. Manlik qataj
qorik i xbaan. Se hizo justicia.
Qatal qorik. Juez. Xuqor i qatal
qorik. Lo dijo el juez.
Qatbal qorik. Juzgado. Xojkika m
pan qatbal qorik. Nos llevaron al
juzgado.
Qatooj. Interrumpir, atajar, detener.
Xqaqa t w a a c h i k utaaj.
Interrumpimos el dilogo.
Qe. Muy, mucho. Qekih tzaaq i
ixiim yunaak. Hoy esta muy caro
el maz.
Qebanik, qehbanik. Atravesar. Re
hoj xojqebanik reh i chee pan
beeh. Nosotros atravesamos el
palo en el camino.
Qebej. Botar. Qebinik sohk
iruban i akun. El muchacho est
botando basura.
Qebooj. Botado. Qebooj chik i
chee. El rbol ya est botado.
Q e e q b isanik.
Ennegrecer.
Xqaqe e q b i s a j
i
huuj.
Ennegrecimos el papel.
Qehbik. Caer, caerse. Xojqehbik
pan chuwa. Nos camos en el
lodo.
Qeht, qojoj xikiniis. Insulto
(indirectas). Xaqeht iruban i
winaq. Slo insulto indirecto hace
el hombre.
Qeq. Negro. Re puneet qeq. El

68

SINTITUL-14

sombrero es negro.
Qequm. Oscuro. Qequm chik jaaw.
Ya est oscuro seor.
Q e q u m r i k .
Obscurecerse.
Xqequmrik ruwach i qiij. Se
obscureci el da.
Q ihlik. Atascarse, trabarse.
Xojqi h l i k p a n c h uwa. N o s
atascamos en el lodo.
Q ihlisanik. Trabar. R e hoj
xojqihlisanik reh i lok chi runaah i
chee. Trabamos el gancho en el
rbol.
Qiij. Sol, da. Holohik i qi ij yunaak.
Hoy es un da bonito.
Qijinik. Adivinar. Qijinik iruban i
jaaw. El seor est adivinando.
Qilooj. Reprender. Rejaaw qilooj
iruban. El seor est reprendiendo.
Qina. Gordo, grasa, manteca.
Qinai tuut. La seora es gorda.
Q inaabik.
Engordarse.
Xojqinaabik. Nos engordamos.
Qinabisanik. Engordar animales.
Qinabisanik ahq. Engordar cerdos.
Qinij. Preparar hilo (para telar).
Qinij nooq inqaban. Estamos
preparando hilo.
Qininik. Enredar. Qininik kahaam
iruban. Est enredando pita.
Qixin. Tibio. Qixin ha. Agua tibia.
Q ixinbisanik.
Entibiar.
Qixinbisanik hairuban i ixqun.
La nia est entibiando agua.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

68

08/07/2004, 08:29 a.m.

Qohq. Chilacayote. Qenim i qohq.


Es muy grande el chilacayote.
Qojinik. Amenizar. (msica). Naak
qaqo n j i n i i k p a n n i i m q i i j .
Amenizaremos en la fiesta.
Qojoj. Golpear. Maqoj i tzi. No
golpees el perro.
Qoojbal. Instrumento musical. Re
Marimpah ruqoojbaal qatinamiit.
La marimba es instrumento musical
de nuestra gente.
Qool. Trementina. Wilih qool chi
ruwach i chaj. Hay trementina en
el pino.
Qoor ha. Agua de masa. Qoor ha
inqukej. Tomamos agua de masa.
Qoor. Masa. Re qoor wilik pan
chakach. La masa est en la canasta.
Qorbal. Idioma. Reqaqorbal re
poqomchi. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Qorbirbal. Radio. Holohik i
Qorbirbal.. El radio es bonito.
Qorik. Palabra, hablar. Pan korik
xojqorik. Hablamos con la verdad.
Qorooj. Decir. Qorooj qeh. Nos lo
han dicho.
Quhtik. Cansancio, agotamiento. . Xoj
quhtik chik chi behik jaaw. Ya nos
cansamos de estar caminando seor.
Q uhtisanik. Cansar. R e hoj
xojquhtisanik reh i tzi. Nosotros
cansamos al perro.
Q uninik iib.
Enamorarse,

reconciliarse. Qu n i n i k k i i b
inkiban. Se estn enamorando.
Quninik. Chinear, convencer.
Chaqunej i halakun. Chinee al nio.
Qusqus. Mal olor, olor ahumado.
Qusqus i kuxbal ruum i sib. La
comida tiene mal olor por el humo.
Quun. Despacio. Quun xojbehik.
Caminamos despacio.
Q uunjik. Ser consolado, ser
convencido. Xquunjik ruwach. Fue
convencido.
Quux. Musgo, xido. Wilik quux chi
ruwach i chee. El rbol tiene musgo.
Quuxrik. Oxidarse, llenarse de
musgo. Quuxrik ruwach i tumiin.
Se oxid el dinero (monedas).

Raa chumaah. Ichinta. Saq saq i


raa chumaa. La ichinta es bien
blanca.
Raa risil. Principio, antepasado,
origen. Raa r i s i l k acharik.
Principio de la vida.
Raa. Raz. Raachee. Raz de rbol.
Raab suutz. Neblina. Raabsuutz
rupaam i beeh. En el camino hay
neblina.
Raah. Picante. Raah i iik. Pica el chile.

69

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

69

3
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

Raaq kahoq, chaab kahoq. Relmpago. Xkutinik i raaq kahoq. Se vio el


relmpago.
Raasbal ha. Manantial, nacimiento de agua. Holohik i raasbal ha. El
manantial es bonito.

3
0

SINTITUL-14

Raasjiik. Nochebuena, navidad. Qe


kuxik i pan rasjiik. En nochebuena
hay mucho fro.
Rab. Tamal. Raah i rab. El tamal es
picante.
Rajlaal qiij,iqal iqal, eliik.
Diariamente. Rajlaal qiij wilik
kamanik. Diariamente hay trabajo.
Rakuun yuuq. Duende. Rerakuun
yuuq wilik pan abiix. El duende
est en el milpal.
Rap. Rafael. Atoobi maRap. Don
Rafael es amable.
Rawik. Maullar. Inrawik i mees. El
gato est maullando.
Rax kojl, xohkaqab. Arco iris. Qe
holohik i raxkojl. El arco iris es
hermoso.
Rax yuuq, kiche, rax chee. Montaa.
Xojponik siwiil pan r ax yuuq.
Llegamos a traer lea a la montaa.
Rax. Verde. Ras riij i tulul. El banano
es verde.
Raxbisanik. Enverdecer. Reiqoom
xraxbisanik ruwach i ha. La
medicina enverdeci el agua.
Re hat taq. Ustedes. Re hat taq
xatqorik. Ustedes lo dijeron.

70

Re hat. T, usted. Re hat naak


awojiik kamanoom. Usted ir a
trabajar.
Re hin xinbanik. Yo lo hice. Hin
yowaab. Estoy enfermo.
Rehin. Yo. Rehin xinbanik. Yo fui.
Rehoj. Nosotros,. Rehoj xojponik.
Nosotros llegamos.
Re keh. Ellos. Re keh xkikam i
konaal. Ellos se llevaron el juguete.
Re reh. El o ella. Re reh xbanik i
kamanik. El hizo el trabajo.
Re. El, la. (artculo). Re sikij
xusuuqbisaj i kuxbal. La hierba
buena le dio buen sabor a la comida.
Reh. De l, de ella. Reh i kixlaan. De
ella es la gallina.
Rehkeen. Su esposa. Xooj i rehkeen
i jaaw pan tinamit. La esposa del
seor fue hacia el pueblo.
Rehkeen, chirisil. Debajo de. Chi
rehkeen chee. Debajo del rbol.
Rehtalil ajlanbal. Nmero, smbolo
numrico. Re re roox ajl. Ese es
nmero tres.
Rehtalil nah qabiis. Huella digital. Re
rehtalil nah qabiis wilik wach huuj.

08/07/2004, 08:29 a.m.

La huella digital est en el papel.


Reqej. Lamer. Reqej rupaam kulk
irubaan i tzi . El perro est
lamiendo el trasto.
Reqej. Encontrar. Reqej kamanik.
Encontrar trabajo.
Reqwik, reqej. Encontrar, hallar. Re
hoj xojreqwik reh i tzi. Nosotros
encontramos el perro.
Risil. Debajo de. Ris il ha. Debajo
del agua.
Rihk. Cortar monte entre siembra.
Re ajabixoom rihkanik chahn
i r u b a n . El agricultor est
cortando monte entre la siembra.
Riij alaqis. Nuca. Ti i riij ralaq i
kamanoom. Al trabajador le duele
la nuca.
Riij. Cscara, espalda. Riij tulul.
Cscara de banano.
Riis kaab. Miel. Riis kaab ruuk i
kaxlanwik. El pan tiene miel.
Rijbik. Envejecerse. Xojrijbik ruum
taqeh haab. Envejecimos por los
aos.
Rikeej kahoq. Pedernal. Ahl rikeej
kahoq. El pedernal es pesado.
Rooq ta. Aunque. Rooq ta jab.
Aunque est lloviendo.
Roo. Quinto. Roopoh. Quinto mes.
Rooch, tikoy. Rana. Inpiskanik i
rooch. La rana salta.
Rooqbal mees. Huella de gato. Wilik
rooqbal i mees chi ruwach xoht. En

la teja hay huella de gato.


Roox. Tercero. Pan roox haabwilik.
En tercer ao est.
Roqrotik. Hervor. Inroqrotik i ha. El
agua est hirviendo.
R u b e l e e j . Noveno. R u b e l e e j
halakun. Noveno nio.
Rubrub. Desabrido. Rubrub i
araan. La naranja es desabrida.
Ruchihil. Su compaero. Xkahnik i
ruchihil. Se qued su compaero.
Ruchii paat . Corredor. Xojhilik
chii paat. Descansamos en el
corredor.
Rukuxl. Su corazn. Tirukuxl. Le
duele el corazn.
Rukaaehis. Muela. Jinaj rukaaehis
xwil. Vi una muela.
Rukaaj. Cuarto. Rukaaj winaq.
Cuarto hombre.
Rukab. Segundo. Pan rukabxponik.
De segundo lleg.
Rulajeeb. Dcimo. Pan rulajeeb
yeaabwilkiin. Estoy en el dcimo
lugar.
Rum kawaay. Jocote maran. Nimaq
taqeh rum kawaay. Los jocotes de
maran son grandes.
Rum. Jocote. Suq i rum pan kaab. El
jocote en dulce es rico.
Ruman. Su complemento. Rere
r u m a n a w i x i i m . Ese es el
complemento de tu maz.
Rupaat kixlaan. Gallinero. Xnujik i

71

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

71

3
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

r u p a a t k i x l a a n . Se llen el
gallinero.
Rupatil iqoombal. Centro de Salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal. La seora fue al centro
de salud.
Rusaal. . Su revez. Rusaal i pot. El
revs del gipil.
Rusikij kaq. Apazote. Iqoom i
rusiki j k aq. El apazote es
medicinal.
Rutkeel riib. Solitario. Rutkeel riib
i i x q un. La muchacha est
solitaria.
Rutzaiil qiij. Calor solar. Re
rutzaiil qiij xukat i iwan. El calor
del sol quem la milpa.
Rutzii ehis. Diente canino. Cha
chajeej i ruztiil aweeh. Cuide su
diente canino.
Ruuk. Con l, con ella, su pariente.
ReKalar xooj ruuki Siin. Clara se
fue con Jacinto.
Ruum aj re. Por eso. Ruum ajre
xojchalik. Por eso vinimos.
Ruum. Por, por causa de. Ruum i
kuxik xkimik i kixlaan. Por causa

del fro muri la gallina.


Ruwaaq. Sexto. Ruwaaq paat. Sexta
casa.
Ruwahxaaq. Octavo. Ruwahxaaq qiij.
Octavo da.
Ruwuuq. Sptimo. Ruwuuq haab.
Sptimo ao.
Ruyuhb oqis. Taln. Sipjinaq i
r u y u h b rooq. Su taln est
hinchado.

Salul. Cerebro, chele. Saq i salul.


El cerebro es blanco.
Sarbal. Sanitario. Re halakun
xooj pan sarbal. El nio se fue al
sanitario.
Sarib. defecar constantemente. Sa
rib i halakun. El nio defeca
constantemente.
Sarik. Defecar. Xojponik sareel.
Llegamos a defecar.

3
"
72

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

72

08/07/2004, 08:29 a.m.

Saa. Excremento. Chuh i rusaa i tzi. Hiede el excremento del perro.


Saach. Gasto. Xqayeew i saach reh chiiqaaq. Dimos gastos para la cocina.
Saal. Jiote. Saal riij i tzi. El perro tiene jiote.
Sachaj. Desaparecer, gastar dinero. Xqasach i tumiin pan niim qiij. En la

fiesta gastamos dinero.


Sahcheel. Perdido. Sahcheel i jaaw.
El seor est perdido.
Sahchik. Perder extraviar.
Xojsahchik pan tinamit rere. Nos
perdimos en ese pueblo.
S a h m . Moco. S a h m r u w a c h i
halakun. El nio tiene moco.
Sajik. Comezn, cosquilla, tos. Sajik
i ralaq i jaaw. El seor tiene tos.
Sajkiih. Maguey. Juniwal chi sajkiih.
Una mata de maguey.
Sajsotik. Picarda. Ruum rusajsotiik
xutoq riib. Por su picarda se
quebr.
Sakaaj. Derecho (a). Xuyok i
rusakaaj qab. Se cort la mano
derecha.
Sakinik. Pegar (con cincho o
chicote). Re tuut rere xsakwik
reh i halakun. Esa seora fue
quien pego al nio.
Sakiwinik. Hacer cosquilla.
Xqasajkiweej i Rik. Le hicimos
cosquillas a Ricardo.
Sal. Cuje (rbol). Nim runaah i
rucheil i sal. El rbol de cuje es

SINTITUL-14

73

alto.
Salalanik. Vagar. R e ahqaal
insalalanik pan beeh. El loco vaga
por la calle.
Salatulul. Zapote. Ma ruqijil taj i
salatulul. No es poca de zapote.
Salik. Ladeado. Salik i tzilom. La
tabla est ladeada.
Salkaj. Caspa. Salkaj paam i runaah
ixqun. La nia tiene caspa en la
cabeza.
Saniib. Arena. Saniib rupaam i
xijab. Los zapatos tienen arena
por dentro.
Saq akal, puqlaaj. Tierra blanca,
barro, arcilla. R e saq aka l
inkojarik chi tzajbal ruwach i kulk.
La tierra blanca se utiliza para
lavar trastos.
Saq boch. Granizo. Nimaq i saq boch
xqajik. Los granizos que cayeron
fueron grandes.
Saq iik. Comida tpica. Suq suq i saq
iik. Es muy rico el saq iik.
Saq kinaq. Frijol blanco. Suq i saq
kinaqruukchiron. El frijol blanco
es sabroso con chicharrn.

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
#

3
$

Saq moqik, saq perik. Plido. Saq


moqik i akun ruum yojik. El
muchacho est plido por el susto.
Saq. Blanco, limpio. Reweex saq. El
pantaln es blanco.
Saqik. Amanecer. Taq ruum saqik
chik. Vamos porque ya amaneci.
Saqaa. Papa. Jarub tzaaq i
saqaa?. Cunto vale la papa?.
Saqbisanik. Blanquear, limpiar.
Saqbisanik sajkiih iruban i Kax.
Casimiro est blanqueando maguey.
Saqum. Claridad, luz. Saqum rupaam i
paat. Dentro de la casa hay claridad.
Saqumbal. Alumbrador. (bombilla,
lmpara, instrumento para
alumbrar). R e c h a j r e re
q a s a q u m b a a l . Ese ocote es
nuestro alumbrador.
Saquumbik. Aclararse, luz del da.
Saquumbik chik jaaw. Ya se aclar
seor.
Sas. Espeso. Sas wach i qoor ha. El
agua de masa est espeso.
Sasbisanik. Hacer espeso. Sasbisanik
ruwach maatz. Espesar atol.
Seeel. Risa. Suq reh i seeel i Seen.
A Vicente le gusta rerse.
Sekan. Axila. Kaqxiq paam i sekan.
Tiene arador en su axila.
Sekuus ,tzukutz. Panza de res
destazado. Sekuus i xqakux.
Comimos panza de res.
Setinik. Cortar. Setinik tiibiruban i

74

SINTITUL-14

tuut. La seora esta cortando carne.


Setesik, sirisik. Redondo, crculo.
Setesik i wik. La tortilla es
redonda.
Sik, tohlook. Lagartija. Resik wilik
chi ruwach chee. La lagartija est
en el palo.
Siwik. Hacer lea. Pan raxchee
xojponik chi siwik. En la montaa
fuimos a hacer lea.
Sib. Humo. Inelik sib chi runaah
paat. Sale humo sobre la casa.
Sibinik. Ahumar. Sibinik tiib
iruban i tuut. La seora esta
ahumando carne.
Siboolix. Cebolla. Kih tzaaq i
siboolix. Muy cara la cebolla.
Sihqor. Gusano peludo. Qeq riij i
sihqor. El gusano es de color
negro.
Sihtuun. Oscuridad, tinieblas,
pedernal. Pan sihtuun wilkooj.
Estamos en oscuridad.
Sii. Lea. Chiqiij i sii. La lea est seca.
Siibrik. Ahumarse. Xojsiibrik pan
paat. Nos ahumamos en casa.
Siik. Cigarro. Kih tzaaq i siik. El
cigarro es caro.
Siikimaj. Fumado. Siikimaj chik i
siik. El cigarro ya est fumado.
Siikrik. Tullirse. Xojsiikrik pan ha.
Nos tullimos en el agua.
Siikrisanik. Tullir, paralizar. Re
tzuhnik xsiikrisanik reh i nuyejaal.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

74

08/07/2004, 08:29 a.m.

El estar sentado me dej tullido la


cintura.
Siin. Jacinto. MaSiin. Don Jacinto.
Siip. Garrapata. Siip riij i waakax.La
vaca tiene garrapata.
Sikij. Buscar, localizar. Xojponik
sikil wakax. Llegamos a buscar
vacas.
Sikinik. Fumar. Ma atoob taj i
siikinik. No es bueno fumar.
Sikooj. Buscado. Eew sikooj i tulul
w i l i h . Este banano ayer fue
buscado.
Sikool. El que busca. Xojponik
sikool eew. Ayer fuimos a buscar.
Sikiilbik. Convertirse en perezoso.
Xsikiilbik i akun. El muchacho se
volvi perezoso
Sikilal. Pereza. Sikilal inbanik reh i
akun. El muchacho tiene pereza.
Siksik saqum. Energa elctrica.
Wilik siksik saqum pan paat.En la
casa hay energa elctrica.
Silk, choow. Grito. Silkiruban i jaaw.
El seor esta gritando.
Siloht. Bagazo. Rusilohttaal ixiim.
Bagazo de Maz.
Sinik. Hormiga. Kojkamanoq je
rukab taqeh sinik. Trabajemos
como las hormigas.
Sipjik. Hincharse. Xojsipjik ruum i
yoj i k . Por el miedo nos
hinchamos.
Sipjinaq, sipjeel. Hinchado. Sipjeel i

akun. El muchacho est hinchado.


Sipon. Desnutrido. Qesipon i akun.
El muchacho es muy desnutrido.
Siponaal. Desnutricin. Siponaal
inbanik reh i wakuun. Mi hijo
padece de desnutricin.
Sipoonrik. Desnutrirse. Xojsipoonrik
r u u m m a q o h w i k taj. N o s
desnutrimos porque no comemos.
Siq paat. Rancho (casa de paja).
Holohik i siq paat. El rancho es
bonito.
Siq. Paja, material utilizado para
techo de casa, hoja de milpa, caa
o palma. Siq runaah i paat. La casa
tiene techo de paja.
Siqjil. Verano, golondrina. Tza
rupaam i siqjil. El verano es
caliente.
Sisoon. Piojillo, sarampin. Sisoon
riij i kixlaan. La gallina tiene
piojillos.
Sohnik, tihik, tuhsik, yohnik.
Desnudez. Xsohnik i halakun. El
nio se qued desnudo.
Solkinik, sutinik. Regresar, volver.
Xsoljik chaloq i jaaw pan rupaat.
El seor regreso a su casa.
Soninik. Bailar. Xojsoninik pan nim
qiij. Bailamos en la fiesta.
Sooch.
Piel
de
culebra
(metamorfosis). Xukanaai rusooch
i aaq pan beeh. La piel de la
culebra la dej en el camino.
Soon. Baile. Soon iruban i Waan.

75

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

75

3
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Juan est bailando.


Sut. Pauelo. Chi ralaq i jaaw
baklik i sut. El pauelo esta
amarrado en el cuello del seor.
Subuj. Reducir, engaar, perder
tiempo. Subuj rupaam weex.
Reducir el tamao del pantaln.
Suh alaqis. Bocio. Re Suh Alaqis
y a b i l a a l . El bocio es una
enfermedad.
Suh. Tecomate. Pan suh wilik i ha. El
agua est en el tecomate.
Suhbik. Reducirse, encogerse.
Xsuhbik i nuweex. Se redujo mi
pantaln.
Suhtanik. Sonarse la nariz. Rejaaw
xusuhtaaj i ju. El seor se son la
nariz.
Sujeew. Cancula. Inkutinik i sujeew
chi ruwach i yuuq kixkaab. La
cancula se observa en los cerros
y valles.
Suluj. Estrenar. Suluj paat. Estrenar
casa.
Suq. Sabroso, rico. Suq i kuxbal. La
comida est sabrosa.
Suqkiil kuxliis. Felicidad, alegra.
Ruuk suqkiil kuxliis xqaban
qanimqiij. Con alegra hicimos
nuestra fiesta.

Sutimaj. Rodeado. Sutimaj riij chi


kahaam. Rodeado de pita.
Suun. Girasol. Nimaq taqeh suun. Los
girasoles son grandes.
Suuqbisanik. Dar sabor. Resikij
insuuqbisanik kuxbal. La hierba
buena le da sabor a la comida.
Suutz. Nube. Suutz ruwach i qiij.
El sol est cubierto de nube.
Suutzbik. Nublarse. Suutzbik
ruwach i qiij. Se nubl el da.

Tablik. Esttico. Tablik i winaq pan


beeh. El hombre est esttico en
el camino.
Tachanik. Acostar boca arriba.
Xutachaai paanku. Coloc boca
arriba la banca.
Tachlik. Patas arriba, puesta boca
arriba. Tachlik i waakax. La vaca
est patas arriba.
Tahchanik. Empujar (para atrs).
Xojrutahchaaj. Nos empuj para
atrs.
Tahkay. Cabecear por el sueo.

3
&
76

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

76

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tahkay iruban i jaaw. El seor est cabeceando.


Tahmik. Juntarse. Xtahmik i saniibpan beeh. Se junt la arena en el camino.
Tahool. Espa. Xooj tahool i Tiin. Martn fue a espiar.
Tahs. Cierta cantidad de papel. Juntahs chi huuj. Una cantidad de papel.

Tanliik. Deber, responsabilidad,


obligacin. Rutanliik ajawbees i re.
Ese es responsabilidad de padre.
Tap. Cangrejo. Chi risil abaj
wilkeeb taqeh tap. Los cangrejos
estn bajo las piedras.
Tapal. Nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal. En el mercado se vende
nance.
Taq. Vamos, partcula pluralizador.
Taq chi wiij. Vamos conmigo.
Taqab. Ley. Xuchey naah i kuhbaal.
Viol la ley.
Taqab. Norma, decreto, ley,
reglamento. Taqabreh moloj iib.
Norma de reunin.
Taqanik.
Mandar, enviar,
encomienda. Xqataqaaj i tumiin.
Mandamos el dinero.
Taqareel. Mensajero, mandadero.
Ajtaqareel i nukamaj. Mi trabajo es
de mensajero.
Taqarik. Mandado. Xponik chik i
taqarik. El mandado ya lleg.
Taqchi. Consejo (con mala
intencin). Xqanimaj i taqchi.
Hicimos caso al mal consejo.

SINTITUL-14

77

Taqchiimaj. Mal aconsejado. Xa


taqchiimaj noq xchalik. Solo viene
aconsejado.
Taqchiinik. Aconsejar (con mala
intencin). Xqataqchiej ruum aj re
ma xooj taj. Lo aconsejamos por
ese no se fue.
Taqeh, quuy. Las, los. Suq taqeh
maanka. Los mangos son sabrosos.
Taraj. Rajar (lea, ocote o madera).
Xojtarwik sii. Nosotros rajamos lea.
Tarooj. Rajado. Tarooj rupaam i sii.
La lea est rajada.
Tasbal. Divisin. Tasbal paam paat.
Divisin de la casa.
Teew. Aire, viento. Inhuhpinik i teew.
El viento sopla.
Tehej, tehooj. Abrir. Tehej paat
inkiban i aj ileq. Los ladrones
estn abriendo la casa.
Tehlenik, tehlanik. Cargar en
hombro o en la cabeza. Tehlenik
sii iruban i San. Santiago lleva
lea en el hombro.
Tehlik wach. Desocupado. Tehlik
wach i ajawbees reh komitaat. Est
desocupado el alcalde.

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
/

3
(

Tehlik. Abierto, libre. Tehlik i okbal.


La puerta est abierta.
Te h t e r e n t e e . Canto del gallo
(onomatopyica).
Xuba n
tehterenteei imaas. El gallo cant.
Tehtzap. Llave. Re rutehtzap i
qapaat. La llave de nuestra casa.
Tikaxik. Conflicto, problema. Pan
ti kaxik wilkooj. Estamos en
conflicto.
Ti kuxliis. Dolor de corazn. Ti
qakux ruum i kamnaq. Nos duele el
corazn por el muerto.
Tinahis. Dolor de cabeza. Tinahis
inbanik weh. Tengo dolor de cabeza.
Tijolal. Cuerpo. Tinutijolal ruum
yowaabjik. Me duele el cuerpo por
la enfermedad.
Tiokeen. Pase adelante. Tiokeen
jaaw. Pase adelante seor
Tiooj, tiwooj. Morder. Tiooj i rooq i
jaaw ruum tzi. El pi del seor
est mordido por perro.
Tibkaal. Carne de. Rutibkaal ahq.
Carne de marrano.
Tiib, tiwik. Carne. Nim i tiib pan
rab. El tamal tiene carne grande.
Tiibik kuxliis. Afligirse. Tikuxliis
inbanik qeh. Estamos afligidos.
Tiibik. Dolerse. Xtiibik i qaqab.
Nos doli la mano.
Tiibisanik kuxliis. Provocar dolor
de corazn. Re kimik irutiibisaj
kuxliis. La muerte provoca dolor
de corazn.

78

SINTITUL-14

Tiibisanik. Hacer doler, dar dolor.


Xqatiibisaj i rooq. Le hicimos
doler el pi.
Tiij. Rezo, oracin, orar. Tiij iruban
i jaaw. El seor est rezando.
Tijimbal, tiijbal tzihb, tiijbal iib.
Lugar para ensear, escuela,
colegio. Pan tijimbal xojkonik. En
la escuela jugamos.
Tijineel. Alumno, aprendiz. Ma
xikulik taj i tijineel. No vinieron los
alumnos.
Tik nah, xuplik. De cabeza. Tik nah
wilik i halakun. El nio est de
cabeza.
Tik. Durazno, siembra. Xqakayej
taqeh i tik. Vendimos los duraznos.
Tikij. Sembrar. Tikij ixiim.Sembrar
maz.
Tileb. Brazo. Xtoq i tileb i winaq.
Se quebr el brazo del hombre.
Tilub, tulub. Tusa. Tilubriij i jal.
La mazorca tiene tusa.
Tinamit. Pueblo, gente. Retinamit
xsikwik wach. El pueblo lo eligi.
Tintikay. Clase de rbol de hojas
que se utiliza en ceremonia.
Holohik reh koht i xaq tintikay. Las
hojas del rbol son bonitas para
hacer altar.
Tiplok. Cerbatana. Re tiplok nim
rooq. La Cerbatana es larga.
Tiqal. Canuto. Nimaq i rutiqal i ajiij.
Los canutos de la caa son
grandes.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

78

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tiqij. Aadir. Tiqij kahaam. Aadir


lazo.
Tisb. Helecho. Rax wach i tisb. El
helecho es verde.
Tixerix, tixera. Tijera. Xqayokchi
tixerix. Lo cortamos con tijera.
Tiyoox. Imagen, dolo. Pooq wach i
Tiyoox. La imagen est empolvada.
Tobinik. Ayudar. Tobinik iruban i
Leex. Andrs est ayudando.
Tohl. Guacal grande que se utiliza
para guardar tortillas. Re tohl
qe holohik. El guacal para
guardar tortillas es bonito.
Tohqik. Iniciar, comenzar. Quun
xtohqik i moloj iib. La reunin
inici tarde.
Tojbal. Salario, paga. Xqakul
qatojbaal. Recibimos nuestro
salario.
Tojbal mahk. Paga del pecado, del
delito, multa, penitencia. Tojbal
mahk i tumiin re re. Ese dinero es
para pagar multa.
Tojoj, tojarik. P a g a r. Tojoj
kamanoom iruban i Kux. Marcos
est pagando a los trabajadores.
Tokoxb. Hipo. Tokoxbiruban i
akun. El muchacho tiene hipo.
Tokoxbinik. Tener hipo. R e
xohkreel wilik rutokoxb. El
borracho tiene hipo.
Tokaan. Mora. Kiix ruwach i tokaan.
La mora tiene espinas.

Tokoom. Otro, diferente, aparte. Tokoom


i xukam i reh. El diferente llev.
Tolaj. Pelota. Konik tolaj naq
inqaban. Estbamos jugando pelota.
Tolimaj. Envuelto, rodado. Tolimaj
chi sinik i sihqor. El gusano est
envuelto de hormigas.
Tolnah, tuhs. Flor de muerto. Tolnah
naah paam i yeaab. El terreno
tiene flor de muerto.
Tolox, rantin. Honda de pita. Xkup
i Tolox. Se revent la honda de
pita.
Tolooj. Remangar. Tolooj i weex. El
pantaln est remangado.
Tolotik. Redondo. Tolotik i xuun. La
olla es redonda.
Toobal. Apoyo, ayuda. Toobal keh
taqeh nebaa. Para ayudar a los
pobres.
Toobjik. Ser ayudado, apoyado.
Xojtoobjik. Fuimos ayudados.
Tooj. Impuesto, paga, castigo,
penitencia, mes del calendario.
Tumiin reh tooj. Dinero para el
impuesto.
Toqoj. Puyar, apualar. Toqoj paam
i kuum. El ayote est puyado.
Toqeel. Quebrado. Toqeel i qooq.
Nuestros pies estn quebrados.
Toqooj. Quebrar, fracturar. Toqooj i
chee chi runaah beeh. El palo
est quebrado sobre el camino.
Toxl ixmakal. Generacin. Hoj kitoxl

79

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

79

3
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
=

k i x m a k a l i t u q k i l a a l . Somos
generacin de la paz.
Toxl. Retoo. Rutoxl i chee. Retoo
del rbol.
Tu , ti. Doa. Tu Waana. Doa
Juana.
Tublik.
Juntado, reunido,
amontonado. Tublik ruwach i
kinaq. El frijol est juntado.
Tuhb. Montn. Juntuhbchi kikow.
Un montn de cacao.
Tuhbanik. Derrumbar. Qituhbaaj i
tzaq. Derrumbaron la pared.
Tuhkur, woroom. Tecolote, Bho.
Nimaq naqruwach i tuhkur. El
tecolote tiene ojos grandes.
Tuhluux. Liblula, mazorca de pocos
granos de maz. Xikinik iruban i
tuhluux. La liblula est volando.
Tuhtz. Rana. Rax riij i tuhtz. La rana
es de color verde.
Tuhx, tuux. Sarna, sarcopiosis. Aj
tuhx i ahq. El cerdo tiene sarna.
Tukuuj. Batido, revuelto. Tukimaj
ruwach i huuj. Est revuelto el papel.
Tulul. Banano, toda especie de
banano. Xqahik i tilul. Se pudri
el banano.
Tumiin, tzaaq. Dinero. Baklik pan
sut i t u m i i n . El dinero est
amarrado en el pauelo.
Tuqkilal. Paz, Equilibrio,
tranquilidad. K a c h a r i k p a n
tuqkilal. Vivir en paz.

80

SINTITUL-14

Tuqlik. Equilibrado, quieto. Tuqlik i


ha. El agua est quieto.
Turinik. Sonido para llamar a las
gallinas. Chaturej taqeh kixlaan.
Llamen a la gallina.
Tuskil. Golosina. Xqaloqqatuskil.
Compramos nuestras golosinas.
Tuskilinik. Comer muchas
golosinas. Qe intuskilinik i
wixquun. Mi hija come muchas
golosinas.
Tuslik. Ordenado, en fila. Tuslik
kiwach i huuj. Los papeles estn
ordenados.
Tusuj. Emperchar, ordenar, poner en
fila. Tusuj tzilom iruban i winaq.
El hombree est ordenando tablas.
Tuuj. Temascal. Xojitinik pan tuuj.
Nos baamos en el temascal.
Tuun. Trompeta, nopal, apellido.
Intziqtzotik wach i tuun. L a
trompeta brilla.
Tuuq. Muslo. Tii nutuuq. Me duele
el muslo.
Tuuqbisanik. Pacificar, apaciguar.
Xojtuuqbisanik kuxliis. Pacificamos
sentimientos.
Tuut chi ruwach ajaaw. Madrina (de
bautizo, matrimonio). Atoob i
nutuut chi ruwach Ajaaw. Mi
madrina es amable.
Tuut. Seora, madre de familia.
Nutuut. Mi madre.
Tuxk. Tacuazn. Re tuxk xukux i
kixlaan. El tacuazn se comi la

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

80

08/07/2004, 08:29 a.m.

gallina.

Tahxanik. Salpicar. Xojrutahxaaj


chi hai Bumbehbal. El carro nos
salpic de agua.
Taqsanik. Mojar. ReMar irutaqsaj
i akal. Mara moja la tierra.
Tehranik, kutjanik. Platicar.
Xojte h r a n i k p a n k a a y b a l .

Platicamos en el mercado.
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
T olotzinik. Gotear de lluvia.
Intolotzinik i jab chi naah i paat.
La lluvia gotea sobre la casa.

4
1
81

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

81

08/07/2004, 08:29 a.m.

Toot. Caracol. Re toot wilkeebchii nim ha. Los caracoles estn en la


orilla del ro.
Tuq. Gallina clueca. Tuq i kixlaan. La gallina est clueca.
Tusuub. Uva silvestre. Pan chahn wilik tusuub. En el monte hay uva

silvestre.
Tuus. Carente de pelo o de plumas,
pollito. Tus runaah i winaq. El
hombre es peln.
Tuyanik. Colgar. Tuyanik tulul
iruban. Est colgando banano.

TZ

Tzamiy. Pelo de maz. Tzamiy


rupaam i wik. La torilla tiene pelo
de maz.
Tzihqlinik. Renquear. Intzihqlinik

n a q i a k un. El muchacho
renqueaba.
Tzilinik. Sonido de dinero, sonido
de campanilla. Intzilinik i tumiin
pan ruqab i tuut. Suena el dinero
en la mano de la seora.
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.

4
2

SINTITUL-14

82

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tzuhbik. Agruparse, juntarse. Xkitzuhbaakiibtaqeh tentzun. Se juntaron


las ovejas.
Tzuhnik. Sentarse. Xojtzuhnik chi riij i paat.Nos sentamos afuera de la casa.
Tzuhr. Punto -gramatical. Pan kuxesbal tzihbanik kutaaj inkojarik i tzuhr.

Al terminar de escribir oraciones


se escribe punto.
Tzukutz. Menudo. Rutzukutz Wakax.
Menudo de Res.
Tzunaab. Asiento. Pan tzunaabwilik
i halakun. El nio est en el
asiento.
Tzunlik. Sentado. Tzunlik i tuut. La
seora est sentada.

TZ

Tza. Caliente. Tzai ha. El agua


est caliente.
T z ab isanik.
Calentar.
Tzabisanik kuxbal. Calentar
comida.

Tzainik. Tocar, trabajar en la


cocina. Xqatza j i b a h l a m .
Tocamos el tigre.
Tzaabik. Calentarse. Tzaabik i
maatz. Se calent el atol.
Tzaaq. Precio, Valor, dinero, costo.
Maxtaj tzaaq akamaj. Su trabajo
no tiene precio.
T z abt e e s b al.
Calentador.
Tzabteesbal ha. Calentador
para agua.
T z a h p e e l , p r e e x o .
Preso,
encarcelado, recluido, encerrado.
Re tzahpeel yowaab. El preso
est enfermo.

4
3

SINTITUL-14

83

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tzahpik. Encerrarse. Xojtzahpik pan paat. Nos encerramos en la casa.


Tzahranik. Tocar, dar palmada. Xutzahraaj i qiij. Nos dio palmadas en la
espalda.
Tzajaj. Lavar, limpiar. ReWiit tzajaj pot iruban. Natividad est lavando

4
4

SINTITUL-14

gipil.
Tzajbal. Lavadero. Xojitinik pan
tza j b al. Nos baamos en el
lavadero.
Tzapaj. Cerrar, tapar. Tzapaj
kixlaan. Encerrar gallinas.
T z apbal. Tapadera u otro
instrumento para tapar, cerrar.
Tza p b al hoop. Para tapar
agujero.
Tzaq. Pared. Xtar i tzaq. Se raj la
pared.
Tzaqik. Mojado. Tzaqik i sii. La
lea est mojada.
Tzaqool. Albail. Manlik i rutojbaal
i tzaqool. El salario del albail es
justo o exacto.
Tzeet. Izquierda. Tiirutzeet qab.
Le duele la mano izquierda.
Tzehtanik. Observar, mirar, ver.
Xojtzehtanik pan xilak ruqab
chee. Observamos entre las ramas
del rbol
Tzehtbal. Mirador. Xojponik pan
tzehtbal. Llegamos al mirador.
Tzereet. Bizco. Tzereet i rutuut i
akun. La mam del nio es bizca.

84

Tzi. Perro. Josqi tzi. El perro es


bravo.
Tzihb. Escritura, escribir. Tzihb
inqaban. Estamos escribiendo.
T z ihbal.
Lpiz, lapicero
(instrumento para escribir).
Xqehbik i qatzihbaal. Se cay
nuestro lpiz.
Tzihk. Codo. Xuqoj i rutzihk. Se
golpe el codo.
T z ihrik. Escasear, agotarse.
Xtzihrik i kinaqpan kaaybal. Se
escaci el frijol en el mercado.
Tziin. Yuca. Suq i tziin chi chaq.
La yuca cocida es sabrosa.
Tzikin. Pjaro. Holohik i kitzuuy
taqeh tzikin. El cantar de los
pjaros es bonito.
Tzilom. Tabla, reclusorio. Re
a j s e h k x u l o q i tzi l o m . El
carpintero compr la tabla.
Tzinuj. Encino. Tzinuj i sii. La lea
es de encino.
Tzirij riij. Analizar, investigar.
Xqatzir riij i rukamaj. Analizamos
su trabajo.
Tzirij, tzirooj. Colar. Tzirooj

08/07/2004, 08:29 a.m.

ruwach i saniib. La arena est


colada.
Tzirik wachiis. Tristeza. Intzirik
qawach. Estamos tristes.
Tzituj, tzutuj. Jilote. Tzituj chik
taqeh iwan. La milpa ya est
jiloteando..
Tzok. Zanate. Wilik chi runaah iwan
i tzok. El zanate est sobre la
milpa.
Tzuk. Esquina, rincn. Pan rutzuk
paat wilik i yokaab. En la esquina
de la casa est la cama.
T z uhkrisanik.
Germinar,
engendrar. Xtzuhkrik i ijakuum.
Germin la semilla de ayote.
Tzuhmal. Piel, cuero de animal.
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos.
A Rosa se le quem la piel del
brazo.
Tzuhr. Gota. Juntzuhr chi iqoom.
Una gota de medicina.
T z u h r a n i k , t z urik. Gotear.
Intzuhranik i itzihy. El trapo
gotea.
Tzuhuum. Cuero de animal, chicote
u objeto para pegar. Re jaaw
iruqil i rakuun ruuktzuhuum. El
seor corrige a su hijo con chicote.
Tzunun. Colibr. Retzunun wilik
chi runaah uhtzub. El colibr est
sobre la flor.

Tzuubik. Encogerse, reducirse.


Xtzuubik i tiwik. Se encogi la
carne.

Uch june h t . Semejanza (en


conductas, actitudes despectivas).
Kuch juneht kiib ruukkibanooj.
Son semejantes en sus actitudes.
Uchihil. Compaero. Wuchihil chi
tijinik. Es mi compaero de estudio.
Uchihlinik. Acompaar. Qohawuchihleej
iqal. Acompanos maana.
Uhl. Paredn. Chi ruwach i uhl wilik i
rusuuqtzikin. En el paredn esta
el nido del pjaro.
Uhlanik. Escarbar (con el hocic),
derrumbar. Reahq xruhlaaj paam
akal. El cerdo escarb la tierra.
Uhq. Corte Indgena. (vestimenta). Kih
tzaaq i uhq. El corte es muy caro.
Uhtik. Agravarse. Xuhtik i yowaab.
Se agrav el enfermo.
Uhtzinik. Oler. Uhtzinik uhtzub
iruban i pehpem. La mariposa est
oliendo la flor.
Uhtzu b . Flor. Holohik taqeh

4
5
85

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

85

08/07/2004, 08:29 a.m.

uhtzub. Las flores son bonitas.


Uhtzubimaj wach qorik, xoyimaj wach qorik. Poema, palabra adornada.
Qeholohik i uhtzubimaj kutaaj. El poema es muy bonito.
Uk. Piojo. Ukpaam i runaah i akun. El muchacho tiene piojo en la cabeza.

4
6

SINTITUL-14

Ukainik. Cornear. Qeinukainik


i wakax. Como cornea la vaca.
Ukaa. Cuerno, cacho. Nim i rukaa
i wakax. Los cuernos de la vaca son
grandes.
Uksanik. Levantar, hacer progresar.
Xquksaj i akun. Levantamos al
muchacho.
Uktik, xwuktik. Levantarse,
desarrollarse intelectual y
materialmente. Wahqeq xojuktik.
Temprano nos levantamos.
Ulainik. Visitar. X o j u l a i n i k
yowaab. Visitamos enfermos.
Ulaa. Visitante, husped. Wilik
wulaa. Tengo visita.
Utz. Mosca. Maatoobtaj i utzchi
runaah i kuxbal. Las moscas sobre
la comida no es bueno.
Uxeel , chiqoq. Hijillo. Uxeel i kisa
ixqun. La nena tiene hijillo.
Uxlaab. Aliento, respiracin. Xooj i
ruxlaab. Se le fue la respiracin.
Uyinik. Esperar. Xojuyinik pan
qatbal qorik. Esperamos en el
juzgado.

86

Uu
Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
ixqun. La muchacha tiene collar.

Waabal. Comedor, objeto para


comer. Pan waabal wilik i was. Mi
hermano (a) mayor est en el
comedor.
Wach kacharik. Embarazo. Wach
kacharik wilik i Lus. Luca est
embarazada.
Wachbal. Foto, efigie. Wach tzaq
wilik i waachbal. La foto est en la
pared.
Wachiis. Cara, rostro. Chuwa i
ruwach i halakun. La cara del
nio est sucia.
Wahuht. Arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht. La ardilla est
sobre el arrayn.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Wahbal. Soplador. Nim i wahbal. El


soplador es grande.
Wahlanik. Soplar con soplador.
Wahlanik qaaq. Soplar fuego.

Wahqeq. Por la maana, temprano. Wahqeq xojitinik. Por la maana nos


baamos.
Wakax. Vaca, ganado vacuno. Qinataqeh wakax. Las vacas estn gordas.
Waqiib. Seis. Waqiibi qakaach. Tenemos seis chuntos.

Waqijer. Hace seis das. Waqijer


yowaabnaq i wixquun. Hace seis
das mi hija estaba enferma.
Waqlaj. Diecisis. Waqlaj haabwilik
reh i ixqun. La nia tiene diecisis

4
7

SINTITUL-14

87

08/07/2004, 08:29 a.m.

aos.
Warbal. Dormitorio. Pan ruwarbaal i kisakun. En el dormitorio del nio.
Warimaj. Embrujado. Xa warimaj i yowaab. El enfermo solo est embrujado.
Warinik. Embrujar. Rehoj xojwarinik reh i tuut. Nosotros embrujamos a la

4
8

SINTITUL-14

seora.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj
taqeh halakun. Adormecimos a los
nios.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i
was. Se fue mi hermano (a) mayor.
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer
xikulik wuuk. Hace ocho das
vinieron conmigo.
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh
i waxaqlaj haab. Ya tenemos
dieciocho aos.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i
qayeaab. Nuestro terreno es de
ocho cuerdas.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq
i Wayeb. El Wayebes sagrado.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw.
Se le rompi el pantaln al seor.
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i
paat. La casa es ma.
Weqej, weqinik. Romper. Weqej
itzihy. Romper tela.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las
tortillas calientes son sabrosas.
Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik
pan moloj iib. Estuvimos en la

88

reunin.
Wii. Estado, ser, posicin, forma,
sentido de ser. Maholohik ta wilik
wii. No est en buen estado.
Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu est su dinero seor
Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
Est tu mam?
Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
Est usted?. Est usted bien?.
Wilkeeb. Estn, se encuentran.
Wilkeeb pan paat. Estn en la
casa.
Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
Seen. Vicente ya es adulto.
Winaq. Hombre. Re winaq xponik
kamanoom. El hombre lleg a
trabajar.
Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
abiix. Dormimos en la comunidad.
Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Xwohbanik i tzi chaqab. El
perro ladr de noche.
Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
i boj. Hizo espuma el jugo de caa

08/07/2004, 08:29 a.m.

fermentado.
Wulu. All. Wuluxojitinik. All nos
baamos.
Wuqlaj. Diecisiete. Wuqlaj chi tzi.
Diecisiete perros.
Wuqubiix. Dentro de siete das. Ko
wuqubiix inkulik i wakuun. Hasta
dentro de siete das viene mi hijo.
Wuqubixer. Hace siete das.
Wuqubixer xikik i ajkaay. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuquub. Siete. Wuquub c h i
chumiil. Siete estrellas.
Wuuk. Conmigo, mi pariente.
Wuuki tuut rere. Esa seora es
mi pariente.

Xojobrik. Tosi. Xojobrik i


halakun. Tosi el nio.
Xa minmin. Necio, Metiche. Xa
minmin i akun. El muchacho es
necio.
Xa re la. Pero. Ne qohponik xa re
la ko iqaal. Llegaremos, pero
hasta maana.

Xa reyu. Rpido, luego, pronto. Xa


reyuxojkulik. Vinimos rpido.
Xaaaw, xabik. Vmito. Xuban i
xaaaw i tzi. El perro vomit.
Xaan. Ladrillo (adobe). Xaan riij i
rupaat i Leex. La casa de Andrs es
de ladrillo.
Xaaro. Jarrilla. Xpaxik i xaaro. Se
quebr la jarrilla.
Xaboon. Jabn. Rupuuh xaboon.
Espuma de jabn.
Xahq. Paso. Wuquubxahqpaam i
paat. Siete pasos tiene de ancho la
casa.
Xahqanik. Dar pasos, saltar. Xa re
yuinxahqanik i winaq. El hombre
da pasos ligeros.
Xam. Despus, posterior. Hoj xam chi
riij i Seen. Somos despus de
Vicente.
Xaq chaj. Hoja de pino. Xaq chaj
rupaam i paat. La casa tiene hoja
de pino.
Xaq chiis. Labios. Kaq i xaq chii i
ixqun. Los labios de la muchacha
son rojos.
Xaq. Hoja. Xaq iqoob. Hoja de
liquidmbar.

4
9
89

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

89

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xeebo, xeepa. Cebo. Chi ruwach i kahaam wilik xeebo. En el lazo hay sebo.
Xeep. Tamalito de frijol verde. Chaq i xeep. Se coci el tamalito de frijol.
Xej. Danza con o sin mscara. Xej iruban i akun. El joven est danzando.
Xejbal. Lugar u objeto para bailar. Nim i xejbal. El lugar para bailar es

4
0

SINTITUL-14

amplio.
Xejool. Danzador, bailador. Ajxejool
keej. Danzador de venado.
Xeleqinik. Brincar mucho (de
vehculos). Qe inxeleqinik i
Bumbehbal. Brinca mucho el
carro.
Xelik. Sali, huy. Xelik pan tzilom i
Toop. Cristbal sali de la crcel.
Xerej. Despedazar. Xerej lemow.
Despedazar vidrio.
Xibaal. Hermano (de la mujer). Re
Luu ruxibaal i Mar. Pedro es
hermano de Mara.
Xihbal. Peine. Xuloq ruxihbaal i
tuut. La seora compr su peine.
Xihk. Gaviln. Chi runaah i chee
wilik i xihk. El gaviln est sobre
el rbol.
Xiik. Ala. Ruxiiki kixlaan. El ala de
la gallina.
Xiila. Silla. Chayeew ruxiila i qulaa.
Dale una silla a nuestro visitante.
Xijor. Faringe, garganta, dalia
silvestre. Tiiruxijoor i kixlaan. A la
gallina le duele la faringe.
Xikay. Chirivisco. Xikay i rusiii

90

tuut. La lea de la seora es


chirivisco.
Xikik. Pas, transit. Xikik pan
paat i jaaw. El seor pas en la
casa.
Xikineel chihch. Avin, avioneta.
Xqehbik i xikineel chihch. Cay
el avin.
Xikinik. Volar (aves, aviones).
Inxikinik i tzunun. El colibr vuela.
Xikin, xikiniis. Oreja. Xtzahpik i xikin
i maam. El anciano se qued sordo.
Xikiniis. Oreja. Nim i ruxikin i winaq
rere. El hombre tiene la oreja grande.
Xikinkeej. Tayuyo. Nimaq kinaqwilik
chi rupaam i xikinkeej. El tayuyo
tiene piloyes.
Xilak. Entre. Pan kixilak mus. Entre
ladinos.
Xilakimaj. Surtido, revuelto.
Xilakimaj i rukaay i tu Roos. La
venta de doa Rosa est surtida.
Xitij. Introducir, meter, ensartar.
Xqaxit i nooq pan kuuxa.
Introducimos el hilo en la aguja.
Xjohtik. Trep, subi. Xojjohtik chi
runah i chee. Trepamos sobre el rbol.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xkapebinik. Pens, reflexion.


Xkapebinik i Peelis. Flix pens.
Xkowinik. Fortaleci, apur,
apresur. Remaam xkowinik qeh.
El abuelo nos fortaleci.
Xkuxik. Finaliz, termin. Xkuxik i
moloj iib. Finaliz la reunin.
Xlakinik. Escarb. Retzixlakinik
akal. El perro escarb tierra.
Xnimanik. Obedeci. Xnimanik i
akun. El muchacho obedeci.
Xorinik. Lazar. Xqaxoreej i wakax.
Lazamos la vaca.
Xohkreel. Borracho, embriagado,
tomado. Xohkreel i winaq. El
hombre est borracho.
Xohkrik. Embriagarse, emborracharse.
Xohkrik i jaaw. El seor se emborrach.
Xohkrisamaj. Soado, embolado,
emborrachado,
embriagado.
Xohkrisamaj i Koy ruum i Toop.
Gregorio fue embolado por Cristbal.
Xohkrisanik, lawachinik. Soar.
Xnuxohkreej awach. Te so.
Xoht. Teja, comal. Xpaxik i xoht. La
teja se quebr o el comal se
quebr.
Xohwanik. Llamar a un asustado.
Chaxohwaaj i halakun. Llame al
nio.
Xoj bahxanik. Sudamos. Xojbahxanik
ruum ajiminik.Sudamos por correr.
Xojooj. Nos fuimos. Xojooj pan
tinamit. Nos fuimos al pueblo.

Xojb. Lobo. Re xojb je tzi. El


lobo se parece al perro.
Xojrutiiw. Nos mordi. Xojrutiiw i
tzi. Nos mordi el perro.
Xokik. Entr, penetr. Xokik i mees
pan paat. El gato entr en la casa.
Xoobpuux. Hoyo de la meja. Wilik
taqeh ruxoob i ixqun. La nia
tiene hoyos en la meja.
Xpoq. Brotar (siembras), naci
(animales). Xpoqi iwan. Brot la
milpa.
Xqajik. Cay, baj, disminuy.
Xqajik pan chinab i baah. El
armadillo cay en la trampa.
Xqakul. Recibimos. Xqakul i ulaa.
Recibimos a los huspedes.
Xqakohlaj. Terminamos, culminamos,
finalizamos. Xqakohlaj bojoj
meexa. Terminamos de clavar la
mesa.
Xril. Lo vio, lo mir. Xril i kaxkilaal.
Vio el problema.
Xtar. Se raj. Xtar i tzilom. Se raj
la tabla.
Xtoq. Se quebr. Xtoq i chee. Se
quebr el palo.
Xtuhqik, xtuqlujik. Se asent, se
equilibrio, se formaliz. Xtuhqik i
qakamaj. Se asent nuestro trabajo.
X u b inik. Silbar. X o j x u b i n i k
chaqab. En la noche silbamos.
Xuchey. Lo atropell, lo aplast.
Re Siin xuchey i halakun.

91

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

91

4
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
"

Jacinto atropell al nio.


Xuhkik. Arrodillarse, hincarse.
Xojxuhkik pan mayiij. Nos
arrodillamos en la ceremonia
maya.
Xukaachmaaj. Puso atencin,
escuch. Xojruka a c h m a a j i
ajabees. La autoridad nos puso
atencin.
Xukutjaaj. Habl sobre algo, lo
cont. Xukutjaaj i kaxkilal. Habl
sobre el problema.
Xukaab. Rodillera, reclinatorio.
Holohik i xukaab. La rodillera es
bonita.
Xuketelaaj. Tuvo compasin de. Re
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi. El
seor tuvo compasin del perro.
Xukohlaaj. Termin, finaliz. Re
tuut xukohlaaj keem. La seora
termin de tejer.
Xumoohrisaj. Lo enmoheci.
Xumoohrisaj i ixiim.Enmoheci el
maz.
Xuqor. Dijo. Xuqor chi ne qojiik.
Dijo que nos furamos.
Xurum. Caries. Xurum taqeh reeh i
Toon. Los dientes de Antonio
tienen caries.
Xuub. Silbido. Xuubiruban i akun.
El muchacho est silbando.
Xuur. Gorgorito, pito. Holohik i xuur.
El gorgorito es bonito.
Xuut. Cntaro. Xnujik chi hai xuut.
El cntaro se llen de agua.

92

SINTITUL-14

Xuutax. Ximn, Judas. Nim nim i


xuutax. El Ximom es muy grande.
Xwihik. Estuvo, permaneci. Re
jaaw xwihik pan paat. El seor
estuvo en casa.
Xxikinik. Vol. Xxikinik i patuxk.
El pato vol.

Yal. Red. Rejal wilik pan yal. Las


mazorcas estn en la red.
Yaak. Gato de monte. Xikik i yaak.
Pas el gato de monte.
Yabilaal. Enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal. Es grave su enfermedad.
Yahik. Detenerse, dar plazo,
aplazar. Xyahik i rukamaj i jaaw.
Se detuvo el trabajo del seor.
Yak. Negocio. Reyak maxta reet. El
negocio es bueno.
Yakooj. Negociado, comprado.
Yakooj chik i kinaq. El frijol ya est
negociado.
Ye aab. Terreno, Lugar, sitio.
Xojponik pan qayeaab. Llegamos
a nuestro terreno.
Yeej. Dar, proporcionar. Renutuut
xuyeew nuyeaab. Mi madre me
proporcion ( hered) terreno.
Yeol chii. Testigo (a). Reajyeol
chiixponik pan qatbal qorik. El

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

92

08/07/2004, 08:29 a.m.

testigo lleg al juzgado.


Yehq. Patada. Xyeqarik i yowab
tzi. Patearon al perro rabioso.
Yejaal. Medio, mitad. Xojkonik pan
ruyejaal beeh. Jugamos en medio
de la carretera.
Yejal ruwach. Frente. Nim i yejal
ruwach i tijineel. El estudiante es
de frente amplia.

Yeqej. Patear. Xqayeq i tuxk.


Pateamos al tacuazn.
Yibinik. Tener asco, desprecio.
Xqayibuj i kamnaq tuxk. Nos dio
asco el tacuazn muerto.
Yibyotik. Basca, deseo de vomitar.
Inyibyotik chii nukux. Tengo

4
#
93

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

93

08/07/2004, 08:29 a.m.

basca.
Yitzij. Exprimir, ordear. Yitzij weex iruban i ixqun. La muchacha est
exprimiendo el pantaln.
Yitzool. Ordeador. Yitzool inooj i jaaw. El seor va a ordear.

4
$

SINTITUL-14

Yojik. Susto, asustarse. Xojyojik


ruum i aaq. Nos asustamos por la
culebra.
Yohbisaneel, yos aneel. Espanto, .
Pan taq chaqa b k i e l i k i
yohbisaneel. En las noches salen
los espantos.
Yohbisanik. Asustar. R e hoj
xqayohbisaj i kixlaan. Nosotros
asustamos a la gallina.
Yohkik. Acostarse. Retuut xyohkik.
La seora se acost.
Yokeel. Cortado, herido. Yokeel i
rooq. Su pi est cortado.
Yokoj. Cortar, herir. Xqayok i
qohq. Cortamos el chilacayote.
Yo t oj. Estrangular, exprimir.
Xqayot r a l a q i k i x l a a n .
Estrangulamos a la gallina.
Yowaab. enfermo. Yowaab ruum
rukaah. Se enferm por su enojo.
Yunaak. Hoy, ahora. Yunaak ne
qohkamanik. Hoy trabajaremos.
Yubuj. Estirar. Xqayub taqeh
qaqab. Estiramos las manos.
Yubuuj. Estirado. Yubuuj ruwach i
kahaam. La pita est estirada.

94

Yuhb. Trasero, nalgas, asiento o


parte de atrs de un objeto.
Ruyuhb i halakun. Nalgas del
nio.
Yuqinik. Llamar, invitar. Xponik
qayuqeej i jaaw. Fuimos a llamar
al seor.
Yuqul. Terruo. Re Chi Baatz i
qayuqul. Nuestro terruo es
Tactic, Alta Verapaz.
Yutuuj. Anudar. Retuut xuyut pan
sut i rutumiin. La seora amarr
su dinero en el pauelo.
Yuuq. Cerro, montaa. Najt runaah i
yuuq. La montaa es alta.

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
%
95

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

95

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
&

SINTITUL-14

96

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kaxlan Qorik/
Poqomchi

4
/

SINTITUL-14

97

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
(

SINTITUL-14

98

08/07/2004, 08:29 a.m.

A
A dentro , en, dentro. Chi rupaam.
Adentro de la casa. Chi rupaam i
paat.
A la carrera. Ajiim be eh, pan
ajiminik. A la carrera lo hizo. Pan
ajiim beer xruban.
A la derecha. Pan saka aj. A la
derecha est el mecapal. Pan
saka aj wilik i patnaal.
A la izquierda. Pan tze et. A la
izquierda est Chamch. P a n
qatze et wilik i Chaam Chee.
A pie. Chi oqis. Lleg a pi. Xponik
chi oqis.
A quin busca?. Awach inasik?. A
q u i n b u s c a s e o r ? . Awach
inasikjaaw?.
A tu lado. Chi acheel. A tu lado est
el gato. Chi acheel wilik i mees.
Abandonado, viuda (o). Kahneel,
malkan. La casa est abandonada.
Kahneel i paat.
Abierto, libre. Tehlik. La puerta est
abierta. Tehlik i okbal.
Abogado. Ajkoloom pan taqa b.
Don Manuel es Abogado. Rema
Manuajkoloom pan taqab.
Abrir. Tehej, tehooj. Los ladrones

SINTITUL-14

99

estn abriendo la casa. Tehej paat


inkiba n i aj ileq.
Abuela, anciana. Keenbees. Doa
Juana ya es anciana. Ke en chik i
tuWaana.
Abuelo, anciano. Maambees. Nuestro
abuelo se llama Basilio.Bas bih i
qamaam.
Acabar, terminar. Kohlanik.
Terminamos el trabajo. Qakohlaaj
i kamanik.
Acabarlo, terminarlo. Kuhlisanik.
Est terminando el maz.
Ku hlisanik ruwach ixiim
irubaan.
Acarrear, transportar. Behlanik.
Acarreamos lea. Xqabehlaaj i sii.
Achiote. Mula. El achiote nos
manch. Xojruchuwareej i mula.
Acidez, agruras. Qa qa laq. Tiene
acidez. Qa qalaq inbanik reh.
cido, rancio. Cha m,. El limn es
cido. Cham i lamuunix.
Aclararse, luz del da. Saquumbik.
Ya se aclar seor. Saquumbik
chik jaaw.
Acompaar. Uchihlinik. Acompanos
maana. Qohawuchihleej iqal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
)

5
=

Aconsejar (con mala intencin).


Taqchii nik. Lo aconsejamos por
ese no se fue. Xqataqchie j ruum
aj remaxooj taj.
Acostar boca arriba. Tacha nik.
Coloc boca arriba la banca.
Xutacha ai paanku.
Acostarse. Yohkik. La seora se
acost. Retuut xyohkik.
Acostumbrar. Okrisanik. Nosotros
acostumbramos al gato. Re hoj
xojokrisanik reh i mees.
A c o s t u m b r a r s e . Okrik. Nos
acostumbramos en casa. Xojokrik
pan paat.
Acumular, propagar. Moljik, tahmik.
Se acumul el maz. Moljik wach i
ixiim.
Acuar. Chitinik. Acuar el horcn.
Chitinik chiit.
Adelgazarse. Ba aqrik, chiqik.
Adelgazamos por el calor del sol.
Xojbaaqrik ruum i rutzaiil qiij.
Adinerado, rico, apoderado. Bihoom.
El seor es adinerado. Re jaaw
behoom.
Adis . Kinooj peet, nooj peet. . .
Adivinar. Qi jinik. El seor est
adivinando. Qijinik iruban i jaaw.
Adivino. Ajqiij. Don Casimiro nos
adivin. Xojruqijej i maKax.
Adolescencia (femenino). Ixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.

10 0

SINTITUL-14

Adolescencia del varn. Akuniil,


aku naal. Fuimos adolescentes.
Xoj ikik cho pan akuniil.
Adorar, Dar culto. Looqinik. Adoramos
al Creador. Inqaloqej i Ajaaw.
Adormecer. Warsanik. Adormecimos
a los nios. Xqawarsaj taqeh
halakun.
Adultez (mujer). Ixooqbik. Rosa es
adulta. Ixooqbik i Roos.
Adultez. Winaaqbik. Vicente ya es
adulto. Winaaqbik i Seen.
Afilar. Qasbisanik. El hombre afil
e l m a c h e t e . Re w i n a q
xqasbisanik macheet.
Afinar (masa). Kooksanik. Afinamos
la masa. Xojkookbisanik qoor.
Afligirse. Tiibik kuxliis. Estamos
afligidos. Tikuxliis inbanik qeh.
Aflojar. Cholojisanik, chohanik.
Nosotros aflojamos la carga de lea.
Re hoj xojchol ojisanik reh i
junihq chi sii.
Agacharse. Ku htzik, muhkik. Nos
agachamos en el temascal.
Xojkuhtzik pan tuuj.
Agacharse. Muhki k, ku htzik. Nos
agachamos en el temascal.
Xojmuhkik pan tuuj.
Agarrado, tomado. Choplik. El
pantaln del nio est agarrado con
pita. Choplik chi kahaam i ruweex
i akun.
Agarrador (instrumento) mango.
Chopba l. Agarrador de comal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

100

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chopbal reh xoht.


Agarrar de inmediato, aprehender al
instante. Chohpanik. El agarr de
inmediato a la gallina. Re reh
xchohpanik reh i kixlaan.
Agrrelo, tmelo, atrpelo.
Chachop. Atrape al perro.
Chachop i tzi.
Agobiado, cansado, agotado.
Buhreel, quhteel, uhseel. El seor
est agobiado. Buhreel i jaaw.
Agradecer. Jaleinik. Don Antonio
est dando gracias. Jalei nik
iruba n i maToon.
Agrandar. Niimbisanik. Estuvimos
agrandando la casa. Niimbisanik
paat i xqaban.
Agravarse. Uhtik. Se agrav el
enfermo. Xuhtik i yowaab.
Agricultor, campesino. Abixoom.
Pedro es agricultor. Abi xoom i
Luu.
Agruparse, juntarse. Tzuhbi k. Se
juntaron las ovejas. Xkitzuhba a
kiibtaqeh tentzun.
Agua bendita. Kuxsamaj ha. El agua
bendita est en el guacal. Re
kuxsamaj hawilik pan johm.
Agua de masa. Qoor ha. Tomamos
agua de masa. Qoor hainqukej.
Agua de o para. Hai il. Agua de la
masa. Ruhaiil qoor.
Agua para tragar (slido). .
Biqbal. Agua para tragar pastilla.

Habiqb al reh i kotiqoom.


Agua. Ha. La piedra de moler tiene
agua. Haruwach i kaa.
Aguacate. Ooj. La tortilla con aguacate
es rico. Suq i ooj ruukwik.
Aguijn (de avispa, abeja). Kiih.
Duele hace el aguijn de la avispa.
Tiiruba n i rukiih i kohlox.
Aguja, mquina de coser,. Bojbal.
Se quebr la mquina de coser. Xtoq
i bo jbal.
Aguja. Kuuxa. Se quebr la aguja.
Xtoq i kuuxa.
Agujero, hueco, hoyo. Hoop. El rbol
tiene agujero. Hoop rupaam i chee.
Ah est. Ar wilik. Ah esta su mam.
Ar wilik atuut.
Ah. Ar. Ah lo encontraron. Ar
xreqarik.
Ahijado. Akun chi ruwach ajaaw. Su
ahijado ya est grande. Nim chik i
raku un chi ruwach i Ajaaw.
Ahogador. Jihqineel. Ese hombre es
ahogador. Re winaq rer e
jihqineel.
Ahogar, sofocar. Jihqi sanik.
Ahogaron al nio. Xkijihqsaj i
akun.
Ahogarse. Jihqi k. Se ahog el
hombre. Xjihqik i winaq.
Ahorcador. Jihka neel. El seor es
ahorcador. Jihkaneel jaaw.
Ahorcar. Jihka nik. El perro se
ahorco. Retzixujihkaaj riib.

10 1

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

101

5
1

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
2

Ahumar. Sibi nik. La seora esta


ahumando carne. Sibi nik tiib
iruba n i tuut.
Ahumarse. Siibrik. Nos ahumamos
en casa. Xojsiibrik pan paat.
Aire, viento. Teew. El viento sopla.
Inhuhpinik i teew.
Ala. Xiik. El ala de la gallina.Ruxiik
i kixlaan.
Alacrn. Tzinaj. El alacrn pica
fuerte. Kow inku xwik i tzinaj.
Alargados. Jurujaq, jurujik. Los
panes son alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik.
Albail. Ajtzaq, tzaqool. No trabaj
el albail. Ma xkamanik taj i
ajtzaq.
Albail. Tza qool. El salario del
albail es justo o exacto. Manlik i
rutojba al i tzaqool.
Algo para recostarse, inclinatorio.
Chelaab, cheelba l. All est el
recostadero. Ar wilik i chelaab.
Algodn. Miix. El algodn es blanco.
Saq i miix.
Aliento, respiracin. Uxlaab. Se le
fue la respiracin. Xooj i ruxlaab.
Alimentar, agasajar, convidar.
Ku xlanik. Alimentamos a los
visitantes. Xojku xlanik ulaa.
All. Wulu. All nos baamos. Wulu
xojitinik.
Almohada. Chitnah. La almohada es
pequea. Kisiin i chit nah.

10 2

SINTITUL-14

Alto. Nim runaah. El seor es alto.


Nim naah i jaaw.
Alumbrador. (bombilla, lmpara,
instrumento para alumbrar).
Saqumba l. Ese ocote es nuestro
alumbrador. Re chaj re re
qasaqumbaal.
Alumno, aprendiz. Tijineel. No
vinieron los alumnos. Maxikulik
taj i tijineel.
Amado, cuidado. Kaxooj. El nio es
amado. Kaxooj i halakun.
Amamantadora. Chuchisaneel. Esa
seora es amamantadora. Retuut
rerechuuchsaneel.
Amamantar. Chuchisanik, chuchsanik.
Nosotros amamantamos. Re hoj
xojchuchisanik.
Amanecer. Saqik. Vamos porque ya
amaneci. Taq ruum saqik chik.
Amar. Ka xaj. Amo a mi familia.
Inuka x i nujunijaiil.
Amargo. Ka h. La medicina es
amargo. Kah i iqoom.
Amarillo, maduro (fruta). Qan. La
taza est pintada de amarillo. Re
kukl bo nimaj riij chi qan.
Amarrado (a), atado (a). Bakooj. La
vaca est amarrada al rbol. Re
wakax bakooj chi ruwach i chee.
Amarrado, atado. Baklik. El perro
est amarrado en el rbol. Baklik
i tzichi ruwach i chee.
Amarrar. Ba ka j, ba ko oj.
Don
Sebastin est amarrando lea.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

102

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ba kaj siiiruban i maPux.


Amenizar. (msica). Qo jinik.
Amenizaremos en la fiesta. Naak
qaqo njiniik pan niim qiij.
Ampollado. Por jeel, porjinaq. Mi
mano est ampollada. Por jeel
paam i nuqab.
Aadir. Tiqij. Aadir lazo. Tiqij
kahaam.
Analizar, investigar. Tzi rij riij.
Analizamos su trabajo. Xqatzir riij
i rukamaj.
Ancho, importante. Nim ruwach. La
entrada es ancha. Nim ruwach i
okbal.
Angosto. Ki siin ruwach, tu ch
ruwach. El camino es angosto.
Kisiin ruwach i beeh.
Anillo. Lopqa aq, lokqa ab,
matqa ab. Anillo de casamiento.
Rulopqa qil ku lanik.
Animal en general, travieso. Chikop.
Los animales son bonitos. Holohaq
taqeh chikop.
Ao nuevo maya. Wayeeb. El Wayeb
es sagrado. Qe looqi Wayeb.
Ao nuevo. Akhaab. Fiesta de ao
nuevo. Runiimqiij akhaab.
Ano. Chiiyuhb. Al nio le duele el
ano. Tichiiruyuhbi hal akun.
Ao. Haab. Manuel tiene trece aos.
Oxlaj haabwilik reh i Manu.
Anona. Pak. L a s a n o n a s s e
maduraron. Xichaqtaqeh pak.

Antes de ayer. Kibijer. Anteayer


llegamos. Kibijer xojkulik.
Antiguamente, tiempo remoto. Najtir
qi ij. Antiguamente nuestros
antepasados vivieron aqu. Najtir
qi ij ayu xipatinik i qamaam
qatit.
Anudar. Yutuuj. La seora amarr su
dinero en el pauelo. Retuut xuyut
pan sut i rutumiin.
Apagado. Chuplik, chuhpinaq. El
fuego est apagado. Chuplik i
qaaq.
Apagador. Chupba l. Ah est el
apagador de fuego. Rerechupbal
qaaq.
Apagar. Chupinik. Se apag el fuego.
xchuhpik i qa aq.
Aparte. Pan reh. Aparte est el maz
podrido. Pan reh wilik i qa ah
ixiim.
Apazote. Rusikij kaq. El apazote es
medicinal. Iqoom i rusikij kaq.
Apoyar. Kowinik. Nosotros los
apoyamos. Rehoj xojkowinik keh.
Apoyo, ayuda. Toobal. Para ayudar a
los pobres. Tooba l keh taqeh
nebaa.
Aprehender, agarrar. Chopinik.
agarrar la red. Chopoj yal.
Aprestamiento. Okreesba l. En el
libro hay aprestamiento. Pan huuj
wilik okreesbal.
Apretar, aplastar. Pitzij. El nio est
aplastando el banano. Pitzi j

10 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

103

5
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
4

rupaam tulul iruba n i halakun.


Apretar. Jitij, qitinik. Apriete bien
s u a m a r r e . Chajit chi korik
abakooj.
Aqu est. Wilih. Aqu est su dinero
seor. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu. Ayu. Aqu est. Ayuwilik.
Arador (animal). Kaqxiq. El arador
es de color rojo. Kaq riij i kaqxiq.
Araa. Am. El petate tiene araa. Am
ruwach i pohp.
Araar, rascar. Lakooj. La cara del
nio est araada. Lokooj i ruwach
i halakun.
Archivador. Molbal. Archivador de
papel. Molbal Huuj.
Arco iris. Rax kojl, xohkaqa b. El
arco iris es hermoso. Qe holohik
i raxkojl.
Arder (ardor de fuego, de
quemadura). Humhutik. Le arde el
dedo a Valentn. Inhumhutik i ruju
qabi Kuxtiin.
Ardilla. Kuuk. Soltamos la ardilla.
Qoqtaaj i kuuk.
Arena. Saniib. Los zapatos tienen
arena por dentro. Saniibrupaam i
xijab.
Arete. Kaxikin. La muchacha vende
aretes. Kaxikin iruka yej i ixqun.
Arma de fuego. Puhb. Tenemos arma
de fuego. Wilik qapuhb.
Armadillo. Ibooy. El armado est en
el agujero. Re ibo oy wilik pan

10 4

SINTITUL-14

hoop.
Armona, concordia, benevolencia.
Chaqlamiil. Viven en armona. Pan
chaqlamiil kika charik.
Arrancador. Chuquul. Antonio se fue
a arrancar. Xooj chuquneel i Toon.
Arrancar, extraer. Chuqunik.
Vinimos de arrancar frijol.Xojkulik
chaloq chi chuquj kinaq.
Arrancar. Bo qinik, chuqinik.
Arrancar rbol. Boqinik chee.
Arrayn. Wahu ht. La ardilla est
sobre el arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht.
Arrebatar, quitar. Maqoj , quchuj.
Arrebatamos nuestro sueldo.
Xqamaqi qatojbaal.
Arreglar. Korbi sanik, yeja nik,
tiqa nik. Arreglamos canastos.
Xojkorbisanik chakach.
Arriba. Jotlik. Arriba se qued.
Jotlik xkahnik chaloq.
Arrodillarse, hincarse. Xuhkik. Nos
arrodillamos en la ceremonia maya.
Xojxuhkik pan mayiij.
Asada. Bahooj. La carne est asada.
Ba hooj chik i tiib.
Asar bajo ceniza. Muqchajeej. As la
yuca bajo ceniza. Chamuqchajej i
tziin.
Asar. Ba hrinik. Asar maguey.
Ba hrinik sajkiih.
Asesino, criminal. Kansaneel. El
asesino est en la crcel. Wilik pan

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

104

08/07/2004, 08:29 a.m.

tzilom i kansaneel.
As es verdad?. Maj jere? . As se
h a c e , v e r d a d ? . Maj jer e
rubaanariik?.
As es. Jere. As es seor. Jere
jaaw.
Asiento. Tzunaab. El nio est en el
asiento. Pan tzunaab wilik i
halakun.
Astuto, listo, despierto. Qa s
ruku x,tu lik. La joven es astuta.
Qas ruku xl i ixqun.
Asustar. Yohbi sanik. Nosotros
asustamos a la gallina. Re hoj
xqayohbisaj i kixlaan.
Atardecer. Qajel qiij, xqeq. Iremos
en la tarde. Qajel qiij ne qohooj.
Atascarse, trabarse. Qihlik. Nos
atascamos en el lodo. Xojqihlik
pan chu wa.
Atol . Maatz. El atol est tibio. Re
maatzluhluh rupaam.
Atol de elote. Mux aj, muux. Un
guacal de atol de elote. Jinaj johm
chi muux aj.
Atrs, detrs, despus, afuera. Chi
riij. Detrs del rbol. Chi riij chee.
Atravesar. Qe ba nik, qe hbanik.
Nosotros atravesamos el palo en el
camino. Rehoj xojqe banik reh i
cheepan beeh.
Atropellar. Cheyool. Atropellaron al
nio. Xche yarik i halakun.

Auditorio, oyentes. Birineel. Mucho


auditorio. Yohba a l w a c h i
birineel.
Aunque. Atoob taj. Aunque est
amargo. Atoobtaj kah.
Aunque. Roo q ta. Aunque est
lloviendo. Rooq ta jab.
Autor de libro. Ajyejban huuj. Don
Ricardo es autor de libro. Rema
Rik ajyejban huuj.
Avergonzarse. Ki xik.
Nos
avergonzamos porque estaba sucia
nuestra ropa. Xojki xik ruum
chu waruwach i qaso.
Avin, avioneta. Xikineel chihch.
C a y e l a v i n . Xqe h b i k i
xikineel chihch.
Avispa. Kohlox. la avispa pica muy
fuerte. Tiinkuxwik i kohlox.
Axila. Sekan. Tiene arador en su axila.
Kaqxiq paam i sekan.
Ayer. Eew. Ayer llegamos a Cobn.
Eew xojponik Kobaan.
Ayote. Ku um. Los ayotes son
grandes. Nimaq taqeh kuum.
Ayudar. Tobi nik. Ayudar es muy
bueno. Retobinik qe chihooj.

5
5
10 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

105

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
6

SINTITUL-14

Bagazo. Siloht. Bagazo de Maz.


Rusilohttaal ixiim.
Bailar. Soninik. Bailamos en la fiesta.
Xojsoninik pan nim qiij.
Baile. Soon. Juan est bailando. Soon
iruban i Waan.
Bajar, descender algo. Qahsanik,
qasanik. Bajamos carga. Xojqahsanik
ihq.
Bajar, descender. Qajik. Bajamos al
pueblo. Xojqajik pan tinamit.
Balanza. Pajba l. La balanza de la
vendedora es exacta. Manlik i
rupajba al i ajkaay.
Baado ( con hierbas medicinales).
Bu chu uj. Ya est baado en
hierbas el nio. Bu chu uj chik i
halakun.
Banano, toda especie de banano.
Tulul. Se pudri el banano. Xqahik
i tilul.
Baarse en hierbas. Bu uchinik.
Baaron al nio en hiervas.
Xbuucha rik i halakun.
Baarse. Itinik. Andrs se est
baando. Itinik iruba n i Leex.
Banca. Paanku. La banca est en el
corredor. Repaankuwilik chii paat.

106

Bandera. Alaqan. La bandera es


bonita. Holohik i Alaqan.
Baista. Itineel. Los muchachos son
baistas. itineel taqeh akun.
Bao. Itinba l. El bao es bonito.
Holohik i itinbal.
Banquito de trozo, especie de rbol con
el cual se hacen banquitos. Bach.
Nos sentamos en el banco de trozo.
Qohtzuhnik chi runaah i bach.
Barrer, gato. Mees. Est barriendo en
la casa. Mees iruban pan paat.
Barreta. Ahba l chi hch. Con
barreta escarb la piedra. Chi
ahba l chihch' xuko t i abaj.
Barro, arcilla. Qantzap, saq akal.
La olla es de barro. Qantzap i xuun.
Basca, deseo de vomitar. Yibyotik.
Tengo basca. Inyiby otik chii
nukux.
Bastante, mucho. Kih. Llegamos a
traer bastante lea. Ki h i sii
xponik qaka m chaloq.
Bastn, macana. Chimim. Se quebr
el bastn. Xtoq i chimim.
Basura, paja (hoja seca). Muqal,
sohk. Enterremos la basura.
Qamuqaai muqal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Batido, revuelto. Tukuuj. Est


revuelto el papel. Tukimaj ruwach
i huuj.
Batido. Puquuj. El agua de masa est
batido. Puqu uj rupaam i qoor
ha.
Batidor. Puqb a l. A la seora se le
cayo su batidor. Xqe hb'ik i
rupuqb aal i tuut.
Batir. Puqu j. Batimos atol.
Xojpuqwik maatz.
Bautizo. Qasanik ha. Bautizaron al
nio. Xkiqasaj ruhaai halakun.
Bebida amarga, aguardiente. Kahlaj
ha. B e b a s u a g u a r d i e n t e .
Chawuke j akahlaj ha.
Bendecir. Kuxisanik, kuxsanik.
Bendecir casa. Kuxisanik paat.
Bicho. Jip. El bicho esta en el agua.
Rejip wilik pan ha.
Bien, est bien. Max tareet, taret.
Est bien maana llegaremos.
Max tareet iqal qojponik.
Bizco. Tzereet. La mam del nio es
bizca. Tzereet i rutuut i akun.
Blanco, limpio. Saq. El pantaln es
blanco. Reweex saq.
Blanquear, limpiar. Saqbi sanik.
Casimiro est blanqueando
maguey. Saqbi sanik sajkiih
iruban i Kax.
Bledo. Kaxk. El bledo es comestible.
Reke xkinkuxarik.
Boca, orilla. Chih is. . Le duele la
boca. Tii ruchii.

Bocio. Suh alaqis. El bocio es una


e n f e r m e d a d . Re Suh Alaqis
yabilaal.
Bolsa de pantaln y camisa.
Albo xoox, albo xa. La bolsa del
pantaln est rota. Xiheel i
ralboxoox i weex.
Bombero, apaga fuego. Ajchupul
qa aq. Esa casa es de los
bomberos. Keh i ajchupul qaaqi
paat rere.
Bonito (a). Holohik. El quetzal es
bonito. Holohik i qu uq.
Bordado. Chikooj. El gipil est
bordado. Chikooj wach i pot.
Borde, manojo. Bohl. En el bordo.
Wach bohl.
Borracho, embriagado, tomado.
Xohkreel. El hombre est borracho.
Xohkr eel i winaq.
Bostezar. Hapinik. Bosteza porque
tiene sueo. Inhapinik ruum suq
ruwiriik.
Botado. Qe bo oj. El rbol ya est
botado. Qe bo oj chik i chee.
Botar rbol. Qohranik. Pablo est
botando rbol. RePaluqahsanik
cheeiruban.
Botar. Qe be j. El muchacho est
botando basura. Qe binik sohk
iruba n i akun.
Bravo, enojado. Josq. Los perros son
bravos. Josqtaqeh tzi.
Brazo. Tileb. Se quebr el brazo del
hombre. Xtoq i tilebi winaq.

10 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

107

5
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Brillar, resplandecer, reflejar.


Cha bu nik.
El sol brilla.
Incha bu nik i qiij.
Brillar, resplandecer, reflejar.
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Las estrellas brillan.
Kimilichinik i chumiil.
Brincar mucho (de vehculos).
Xeleqinik. Brinca mucho el carro.
Qe inxeleqinik i Bumbehbal.
Brincar, saltar. Piskanik. Saltamos
sobre el ro. Xojpiska nik chi
runaah i nimha.
Bromear. Ba laqi nik, saa linik.
Bromeamos ayer. Xojba laqinik
eew.
Brotar (siembras), naci (animales).
Xpoq. Brot la milpa. Xpoqi iwan.
Brujo. Ajwar. Don Gregorio es brujo.
RemaKoy ajwar.
Bruma, neblina. Mayuul . En el cerro
h a y b r u m a . Wilik mayuul chi
ruwach i yuuq.
Bueno, bondadadoso, (a) amable.
Atoob, chaqlaam. La seora es
buena. Atoobi tuut.

Bueno, seleccionado, escogido.


Chihooj. L a c a r n e e s b u e n a .
Chihooj i tiwik.
Buenos das, buenas tardes, buenas
noches. Ka leen. Buenos das
seora. Kaleen tuut.
Bulla, escndalo, disputa. Choqik,
wolik, ahnik. Hicimos bulla en la
municipalidad. Xojchoqik pan
komitat.
Burbujear. Bulbutik. El nacimiento
de agua burbujea. Inbu lbu tik i
raasbal ha.
Burlar, imitar. Ehtza nik. Marcos
esta haciendo burla. Ka hchichi
ehtzi Kux.
Burln. Ehtzaneel. Ese muchacho es
burln. Re aku n re re
ehtzaneel.
Buscado. Siko oj. Este banano ayer
fue buscado. Eew sikooj i tulul
wilih.
Buscar, localizar. Sikij. Llegamos a
buscar vacas. Xojponik siki l
wakax.

5
8
10 8

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

108

08/07/2004, 08:29 a.m.

C
Cabal, exacto. Manlik. Cabal un ao.
Manlik jinaj haab.
Cabecear por el sueo. Tahkay. El
seor est cabeceando. Tahkay
iruban i jaaw.
Cabello. Ismal nahis. El muchacho
tiene el cabello largo. Chaam i
rismal naah i akun.
Cabeza. Nahis. Tapadera de la olla.
Runaah i xun.
Cacao. Kikow. El cacao es rico. Suq i
kikow.
Cacaraqueo de gallina. Kerkotik. La
gallina cacaraquea mucho. Qe
inke rko tik i kixlaan.
Cacaste. Mahkutee. El gato est en
el cacaste. Re mees wilik pan
mahkutee.
Cacera, cazar, hacer travesuras.
Chikopinik. Fuimos de cacera en
el monte. Xojponik chi chikopinik
pan chahn.
Cadera. Naah tuuqis. Su cintura es
grande. Nim i naah rutuuq.
Caer, caerse. Qehbik. Nos camos en
el lodo. Xojqehbik pan chuwa.
Caf, cafetal. Kapeew, kapeh. El caf
est caliente. Tza i kapeh.

SINTITUL-14

109

Caites. Per xijab. Usamos caites.


Perxijabinqakoj.
Cajn. Kaxoon. El cajn es grande.
Nim i kaxoon.
Cal. Chuun. Compr su cal. Xuloq
ruchuun.
Calendario, almanaque. Ajlanbal
qi ij, ilba l rube eh i qi ij.
El
calendario es grande. Nim i
ajlanba l qiij.
Calentador.
Tza bt eesba l.
Calentador
para
agua.
Tzabteesbal ha.
Calentar. Tza b i sanik. Calentar
comida. Tza b isanik kuxbal.
Calentarse. Tzaab ik. Se calent el
atol. Tzaabik i maatz.
Caliente. Tza. El agua est caliente.
Tzai ha.
Callado, decado, dbil, tmido,
apagado. Chuplik ruwach. Doa
Teresa est decada. Chuplik
ruwach i tuTerees.
Calor solar. Rutza iil qiij. El calor
del sol quem la milpa. Re
rutza iil qiij xuka t i iwan.
Cama. Chaht, yokaab. La cama es
ancha. Nim ruwach i Chaht.

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
9

5
0

Camagua. Aku b . La tortilla


camagua es rica. Suq i akubwik.
Camarn. Koxb. El camarn esta en
el canasto. Re ko xb wilik pan
chakach.
Cambiado, canjeado, denunciado.
Jalooj. Ya e s t c a m b i a d o s u
pantaln. Jalooj chik i ruweex.
Cambiar, denunciar, quejar. Jalinik.
Cambiar ropa. Jalaj sois.
Caminar lentamente. Pichik. El
muchacho camina despacio. Qe
inpichi k i akun.
Caminar. Be hik. Caminamos de
noche. Xojbehik chaqab.
Camino. Beeh. Hay muchas hormigas
en el camino. Qe sinik wilik chi
ruwach i beeh.
Camote. Iis. El camote es dulce. Kii
iis.
Campo, instrumento para jugar, lugar
para jugar. Konbal , kon enbal.
Ese lugar es para jugar pelota.
Konbal tolaj i yeaabrere.
Caa de carrizo. Kaxlan aaj. Su
corral es de caa de carrizo. Kaxlan
aaj i rukoraal.
Caa. Ajiij. La caa es dulce. Kii
ajiij.
Canasto. Chakach. El tomate est
dentro del canasto. Pan chakach
wilik i pixp.
Cancin, canto. Biich, tzuuy. La
cancin es bonita. Re bi ich
holohik.

110

SINTITUL-14

Cangrejo. Tap. Los cangrejos estn


bajo las piedras. Chi risil abaj
wilkeebtaqeh tap.
Cancula. Sujeew. La cancula se
observa en los cerros y valles.
Inku tinik i sujeew chi ruwach i
yuuq kixkaab.
Cansancio, agotamiento. . Quhtik.
Ya nos cansamos de estar
caminando seor. Xoj quhtik chik
chi behik jaaw.
Cansar. Qu htisanik. Nosotros
c a n s a m o s a l p e r r o . Re hoj
xojqu htisanik reh i tzi.
Cantar. Bi chinik, tzu yinik.
Cantamos en el pueblo.
Xojbichinik pan tinamit.
Cntaro. Xuut. El cntaro se llen de
agua. Xnujik chi hai xuut.
Canto del gallo (onomatopyica).
Tehterentee. El gallo cant.
Xuba n tehterenteei imaas.
Cantor, cantante. Bi chaneel,
tzuyineel. El cantante es alto. Nim
rooq i bichaneel.
Canuto. Tiqal. Los canutos de la caa
son grandes. Nimaq i rutiqal i ajiij.
Capa de rey (planta medicinal). Kaq
chahn. La capa de rey es medicinal.
Iqo om i kaq chahn.
Capetate. Aaj. Dormimos sobre el
capetate. Xojwirik chi ruwach aaj.
Cara, rostro. Wachiis. La cara del
nio est sucia. Chu wai ruwach
i halakun.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

110

08/07/2004, 08:29 a.m.

Caracol de monte. Puur kahoq. La


silla tiene caracol de monte. Puur
kahoq ruwach i tzunaab.
Caracol. Toot. Los caracoles estn
en la orilla del ro. Re to ot
wilkeebchiinim ha.
Carbn. Aqu t. Agustn vende
carbn. Aqut i rukayej i Kuxtiin.
Carente de pelo o de plumas, pollito.
Tu us. El hombre es peln. Tus
runaah i winaq.
Carga, responsabilidad. Ihq. Pesa la
carga del seor. Ahl i rihq jaaw.
Cargador (en hombros). Jehlbal.
Cargador de morral. Jehlbal chiim.
C a r g a d o r ( p e r s o n a ) . Ihqoom.
Llegamos a cargar. Xojponik
ihqaneel.
Cargar en hombro o en la cabeza.
Tehlenik, tehlanik. Santiago lleva
lea en el hombro. Tehlenik sii
iruban i San.
Cargar en los brazos. Mehranik.
Cargar en los brazos el nio.
Mehranik halakun.
Cargar. Ihqanik. . Cargamos la lea.
Xqihqaaj i sii.
Caries. Xurum. Los dientes de
Antonio tienen caries. Xurum taqeh
reeh i Toon.
C a r n e d e . Tibk aal. C a r n e d e
marrano. Rutibkaal ahq.
Carne, lomo. Chaak. El hueso tiene
carne. Cha ak wach i baaq.
Carne. Tiib, tiwik. El tamal tiene

carne grande. Nim i tiibpan rab.


Carnicero (a). Ajka ay tiib. Mi
hermano es carnicero. Ajkaay tiib
i was.
Carpintero. Ajsehk. Bonita la mesa
que hizo el carpintero. Holohik i
meexa xuyejaai ajsehk.
Carrera. Ajiim. En la carrera se
tropez. Pan ajiim xrutoxki ij i
rooq.
Carretera. Nimbeeh. Hay piedras en
la carretera. Aba j ruwach i
nimbeeh.
Casa. Paat. La esposa est en casa.
Reehke nbe es wilik pan paat.
Cscara, espalda. Riij. Cscara de
banano. Riij tulul.
Caspa. Salka j. La nia tiene caspa
en la cabeza. Salkaj paam i runaah
ixqun.
Catorce. Kajlaj. Catorce mscaras.
Kajlaj chi kooj.
Cay, baj, disminuy. Xqajik. El
armadillo cay en la trampa.Xqajik
pan chinabi baah.
Cebo. Xeebo, xeepa. En el lazo hay
sebo. Chi ruwach i ka haam wilik
xeebo.
Cebolla. Sibo olix. Muy cara la
cebolla. Kih tzaaq i siboolix.
Ceiba. Nuup. La ceiba es gruesa. Nim
rupaam i nuup.
Cementerio. Nah kamnaq. Llegamos
a l c e m e n t e r i o . Xojponik nah
kamnaq.

111

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

111

5
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
"

Ceniza. Chaaj. La tortilla tiene ceniza.


Chaaj ruwach i wik.
Centro de Salud. Rupatil iqoombal.
La seora fue al centro de salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal.
Cenzontle. Chiiw, kohko o. El
cenzontle est sobre la milpa. Re
chiiw wilik chi runaah iwan.
Cerbatana. Tiplok. La Cerbatana es
larga. Retiplok nim rooq.
Cercha o instrumento para colgar.
Chilaab. El sombrero est sobre
el colgadero. Repuneet wilik chi
runaah i chilaab.
Cerco, corral. Koraal, xoraal, qeej.
El cerdo est en el cerco. Reahq
wilik pan koraal.
Cerdo, puerco, coche, marrano.Ahq. El
cerdo es de color negro. Qeq riij i ahq.
Cerebro, chele. Salul. El cerebro es
blanco. Saq i salul.
Cerrar de ojos, quedarse ciego.
Muhtzi k. El venado qued ciego.
Xmuhtzik i naqr uwach i keej.
Cerrar, apretar, prensar. Lutzuj.
Nos quedamos cerrando el cerco.
Xojkahnik chi lutzu j koraal.
Cerrar, tapar. Tza paj. Encerrar
gallinas. Tzapaj kixlaan.
Cerro, montaa. Yuuq. La montaa
es alta. Najt runaah i yuuq.
Cesar, suspender o dejar de actuar.
Mayaj. Cesamos el estudio. Xqamay
tijinik.

112

SINTITUL-14

Chacha. Qa qr am. La chacha es


c o m e s t i b l e . Re Qaqr am
inku xarik.
Chichicaste. Lah. El chichicaste es
medicina. Iqoom i lah.
Chicle, goma de mascar. Kaach.
Compramos chicles.Kaachxqaloq.
Chico zapote. Muuy. Los chicos
zapotes son grandes. Nimaq taqeh
muuy.
Chilacayote. Qohq. Es muy grande
el chilacayote. Qenim i qohq.
Chile. Iik. El chile es picante. Raah i
iik.
Chinchn. Chujchuj, tzujtzuj, tzojtzoj.
Le compraron chinchn al nio.
Xloqa rik ruchujchuj i halakun.
Chinear, convencer. Qu ninik.
C h i n e e a l n i o . Chaqu nej i
halakun.
Chipiln. Muuch. Comimos chipiln.
Xqakux i muuch.
Chirivisco. Xikay. La lea de la
seora es chirivisco. Xikay i rusii
i tuut.
Ciego. Mutzwach, sot. El seor es
ciego. Mutzwach i jaaw.
Cien. Hok a hl, how inaq. Cien
bananos. Hok a hl chi tulul.
Cierta cantidad de papel. Tahs. Una
cantidad de papel. Juntahs chi
huuj.
Cigarro. Siik. El cigarro es caro. Kih
tza aq i siik.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

112

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ciprs. Ki siis. E l c i p r s e s
medicinal. Re k'isiis iqoom.
Ciudad capital. Nimlaj tinamit.
Fuimos a la ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.
Claridad, luz. Saqum. Dentro de la
casa hay claridad. Saqum rupaam i
paat.
Clarinero. Antuun, sekek. El clarinero
est sobre el rbol. Chi runaah i
cheewilik i antuun.
Clase de rbol de hojas que se utiliza
en ceremonia. Tintikay. Las hojas
del rbol son bonitas para hacer
altar. Holohik reh koht i xaq
tintikay.
Clase de frijol. Chu ux. El frijol es
grande. Nimaq taqeh chuux.
Clase de pjaro de color caf.
Chimbo l. El pajarito es bonito.
Holohik i kisa chimbol.
Cobija, poncho, chal. Bu rba l.
Cobija de nio. Burbal halakun.
Cocer, guisar, cocinar. Chaqsanik.
Cocinamos cabra. Xojchaqsanik
tentzun.
Coche de monte. Kicheahq. Los
coches de monte son grandes.
Nimaq taqeh kicheahq.
Cocido, maduro. Chaq. El pltano
est maduro. Chaqrupaam i paran
tulul.
Cocina. Chiqaaq. Mi madre est
en la cocina. Renutuut wilik chi
qaaq.

Cocodrilo, lagarto, serpiente. Ahiin,


kap. Los dientes del cocodrilo son
grandes. Nimaq i reeh i ahin.
Codo. Tzi hk. Se golpe el codo.
Xuqo j i rutzihk.
Codorniz. Koot. La codorniz escarb
la tierra. Xuko t i aka l i koot.
Cola. Jeeh. La cola del gato. Rujeeh i
mees.
Colador. Chahchib, chahchbal. Se
quebr el colador. Xtoq i chahchib.
Colar. Tzirij, tzirooj. La arena est
colada. Tzirooj ruwach i saniib.
Colgado. Chi lik. El morral est
colgado en la puerta. Chi lik i
chiim chi runaah i okbal.
Colgar. Chilanik. Colgar chunto.
Chilanik akach.
Colgar. Tu yanik. Est colgando
banano. Tu yanik tulul iruban.
Colgarse (cosas). Lehkik. Se colg el
gato detrs del palo. Xlehkik i mees
chi riij chee.
Colibr. Tzunun. El colibr est sobre
la flor. Retzunun wilik chi runaah
uhtzub.
Collar, cadena. Uuh. La muchacha
tiene collar. Wilik ruuh i ixqun.
Columna vertebral. Cheel jurub . A
la seora se le quebr la columna
vertebral. Xtoq i ruchee l jurubi
tuut.
Comadrona, el que cuida, el que ve.
Ilool. Se fue la comadrona. Xooj i
ajilool.

113

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

113

5
#

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
$

Comedor, objeto para comer.


Waabal. Mi hermano (a) mayor est
en el comedor. Pan waabal wilik i
was.
Comer muchas golosinas. Tuskilinik.
Mi hija come muchas golosinas.
Qe intuskilinik i wixquun.
Comer tortilla sin comida. Hubuuj.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida. RemaSiin suq reh i
hubu j wik.
Comer. Ku xuj. El muchacho est
c o m i e n d o g i s q u i l . Ku xuj
chumaah iruban i akun.
Comerciante. . Ajyak. Esa seora es
comerciante. Re tuut re re
yakool.
Comezn, cosquilla, tos. Sajik. El
seor tiene tos. Sajik i ralaq i jaaw.
Comida tpica. Saq iik. Es muy rico
el saq iik. Suq suq i saq iik.
Comida. Ku xba l. La comida est
caliente. Tza i kuxbal.
Cmo se llama usted. Chijariik
,chajbi h. Como es su nombre
seor?. Chijariik abih jaaw.
Cmo?. Chibih?, chajbih?. Cmo
se llama la joven? .Chibih rubih
i ixqun?.
Compactador. Che yba l. Ese es
compactador de tierra. Re re
cheyba l runaah akal.
Compaero. Komoon. Mi compaero.
Nukomoon.

114

SINTITUL-14

C o m p a e r o . Uchi hil. E s m i
compaero de estudio. Wuchihil
chi tijinik.
Complemento. Mananba l. Para
completar su sueldo. Mananbal
rutojbaal.
Completar, aadir. Mananik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo. Ko re hoj xojmananik
ruwach i kamanik.
Comprador. Loqool. Lleg a comprar.
Xponik loqool.
Comprar. Loqoj. Estamos comprando
papel. Loqoj huuj inqaban.
Computadora. Kemba l tzi hb. El
seor tiene computadora. Rejaaw
wilik rukemba l tzihb.
Comunidad, grupo. Komonil.
Trabajamos en grupo. Xojkamanik
pan komonil.
Con l, con ella, su pariente. Ruuk.
Clara se fue con Jacinto. ReKalar
xooj ruuki Siin.
Con quin?. Awach uuk? awach aj
uuk?. Con quin fuiste?. Awach
uukxatponik?.
Concebirse, surgir. Miiqrik. Se
concibi con su madre. Xmiiqrik
ruuki rutuut.
Conciudadano, paisano. Qatinamitaal,
quchtijolal. . Ese seor es nuestro
conciudadano
(paisano).
Qatinamitaal i jaaw rere.
Cndor, guila. Koht. El cndor tiene
alas grandes. Nimaq ruxiik i koht.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

114

08/07/2004, 08:29 a.m.

Conejo. Imul. El conejo es blanco.


Saq riij i imul.
Confiado, esperanzado. Chi klik
ruku xl. E s t c o n f i a d o e n s u
hermano menor. Chiklik rukuxl
ruuki ruchaaq.
Conflicto, problema. Ti ka xik.
Estamos en conflicto. Pan ti
ka xik wilkooj.
Conjuntivitis. Loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis. Ti
naqr uwach i akun ruum loop.
Conmigo, mi pariente. Wuuk. Esa
seora es mi pariente. Wuuki tuut
rere.
Conocedor, apresurar. Naahool. El
seor es conocedor de la Ley. Re
jaaw naahool chi riij Taqa b.
Conocer, saber. Ehtalinik. Mi hija lo
sabe. Rewixquun inehtalinik reh.
Conocer, saberlo. Nabi nik.
Conocimos Guatemala. Xqanabeej
i Paxiil.
Consejo (con mala intencin).
Taqchi. Hicimos caso al mal
consejo. Xqanimaj i taqchi.
Contador, interventor. Ajlaneel. El
joven es contador. Ajlaneel i
kijool.
contar. Ajlanik. Flora cont el dinero.
ReLola xa jlanik reh i tumiin.
Contemplar, consolar, contentar.
Chi kanik ku xliis. La mujer est
contemplando. Reixoq chikanik
ku xliis iruban.

Contestar, responder. Chaqw ik,


ku l unik,
chaqw a n i k .
Respondimos
por
enojo.
Xojchaqw ik ruum qakaah.
Conversacin, pltica, dilogo.
Ku taaj.
Escuch
una
conversacin. Jinaj kutaaj xbiraj.
Conversar, platicar, dialogar, hablar.
Kutjanik. Conversamos acerca de
la paz. Xojku tjanik chi riij i
tuqk ilal kuxliis.
Convertirlo en ceniza. Chaajrisanik.
Esta convirtiendo en ceniza la
tortilla. Chajrisanik wik iruban.
Convertirse en ceniza. Chaajrik. El
elote se hizo ceniza. Chaajrik i
kuxuuj.
Convertirse en perezoso. Sikiilbik.
El muchacho se volvi perezoso .
Xsikiilbik i akun.
Copal. Poom. El copal se utiliza en la
c e r e m o n i a M a y a . Re poom
inkojarik pan mayijinik.
Copia o fotocopia. Miij. Saquemos
fotocopia al documento o papel.
Qisaj rumiij i huuj.
Corazn. Kuxl. Le duele el corazn.
Tirukuxl.
Cornear. Ukainik. Como cornea la
vaca. Qe inuka inik i wakax.
Correa de sandalia, de zapato. Qab
xijab. Para correa de zapatos lo
quiere. Reh qabxijabiraaj wii.
Correa, cinturn, faja u objeto para
atar o amarrar. Bakb al. Correa

115

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

115

5
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
&

de zapato. Bakb al xijab.


Corredor, atleta. Ajimineel. La joven
es atleta. Reixqun ajimineel.
Corredor. Ruchii paat .
Descansamos en el corredor.
Xojhilik chiipaat.
Correr. Ajiminik. Corrimos en el
campo. Xojajiminik pan ko nbal.
Corrido (cambiado de lugar). Jilooj.
El mojn est corrido. Jilooj i
ku lat.
Cortado, herido. Yokeel. Su pi est
cortado. Yokeel i rooq.
Cortar en trozos. Chotoj. Cortar en
trozos la caa. Chotoj ajiij.
Cortar flores o frutas, reventar.
Chu quj. Cortar naranja. Chuquj
araan.
Cortar fruta, sacudir. Puhuj.
Llegamos a cortar naranja. Xojponik
puhul araan.
Cortar hojas, pacaya, elote. Jehooj.
Ayer cortamos hojas de pino. Eew
jikooj xaq chaj xqaban. .
Cortar hojas. Jehinik, jikinik. Ayer
cortamos hojas de milpa. Eew
jikinik xaq iwan xqaban.
Cortar monte entre siembra. Rihk. El
agricultor est cortando monte entre
la siembra. Re abixoom rihkanik
chahn iruban.
Cortar, herir. Yoko j. Cortamos el
chilacayote. Xqayoki qohq.
Cortar. Seti nik. La seora esta

116

SINTITUL-14

cortando carne. Seti nik tiib


iruba n i tuut.
Corte Indgena. (vestimenta). Uhq. El
corte es muy caro. Kih tzaaq i
uhq.
Coser, zurcir, hilvanar. Bojinik. Est
cosiendo pantaln. Bo joj weex
iruban.
Costado. Jojol. Se le quebr el
costado. Xtoq i rujojol.
Costal. Koxtaal. Un costal de sal.
Jinaj koxtaal chi atzaam.
Cotuza. Ahqam. Sobre el rbol est la
cotuza. chi runaah i cheewilik i
Ahqam.
Crear, hacer surgir. Miiqrisanik.
Nosotros lo creamos. Re hoj
xojmiiqrisanik reh.
Crecer, agrandarse. Niimbi k.
Crecimos por nuestros alimentos.
Xojniimbik ruum i qawaqahaa.
Crecer, desarrollar. Kihik. Creci el
nio. Kihik i halakun.
Cuache (cosas u objetos). Patz.
Bananos cuaches. Patz i tulul.
Cuadrado. Kajtzu k . La casa es
cuadrada. Kajtzu k i paat.
Cundo?. Jaruuj?. Cundo volver?.
Jaruuj insutinik chaloq?.
Cundo?. Junka l?. . C u n d o
muri?. Junkal xkimik?.
Cunto cuesta? . Jarub tzaaq? .
Cunto cuesta seora?. Jarub
tzaaq tuut?.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

116

08/07/2004, 08:29 a.m.

Cuarenta. Kawinaq. Cuarenta Das.


Kaw inaq qiij.
Cuarta. Kitub. Cinco cuartas mide
de ancho la puerta. Hooobkitub
ruwach i okbal.
Cuarto. Rukaaj. Cuarto hombre.
Rukaaj winaq.
Cuatro. Kijib. tengo cuatro hijos.
Kijibwakuun.
Cuatro. Kijib. Don cuatro Kej. Ma
KijibKeej.
Cubrir, tapar. Poyoj. Cubra la tortilla.
Chapoy naah i wik.
Cucaracha. Pachach. Se muri la
cucaracha. Xkimik i pachach.
Cuchara de guacal. Luhch, puux. El
frijol lo sacamos con cuchara de
guacal. Ruuk luhch inqesaj i
kinaq.
Cuello, pescuezo. Alaqis. Al seor le
duele el cuello. Tiralaq i jaaw.
Cuerno, cacho. Ukaa. Los cuernos
de la vaca son grandes. Nim i
ruka ai wakax.

Cuero de animal, chicote u objeto


para pegar. Tzu huum. El seor
corrige a su hijo con chicote. Re
jaaw iruqi l i raku un ruuk
tzuhuum.
Cuerpo. Tijolal. Me duele el cuerpo
por la enfermedad. Ti nutijolal
ruum yowaabjik.
Cuje (rbol). Sal. El rbol de cuje es
alto. Nim runaah i rucheil i sal.
Culebra, serpiente, lengua. Aaq. La
culebra es de color verde. Rax riij i
aaq.
Cumbre. Juyuuq. En la cumbre hace
mucho fro. Qe kuxik i juyuuq.
Cua. Chit. Cua de la cama. Ruchit
yokaab.
Cuado. Ba lukbe es. Mi cuado
tambin trabaj. Xkamanik wo i
nubaluk.
Curar. Iqo manik. C u r a m o s .
Xojiqomanik.
Cutete. Chirihun. El cutete es
grande. Nim i cherehun.

5
/
117

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

117

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
(

SINTITUL-14

Danza con o sin mscara. Xej. El


joven est danzando. Xej iruban i
akun.
Danzador, bailador. Xejool. Danzador
de venado. Ajxejool keej.
Dar pasos, saltar. Xahqa nik. El
hombre da pasos ligeros. Xa reyu
inxahqa nik i winaq.
Dar sabor. Suuqbisanik. La hierba
buena le da sabor a la comida. Re
sikij insuuqbi sanik kuxbal.
Dar, proporcionar. Yeej. Mi madre me
proporcion ( hered) terreno. Re
nutuut xuyeew nuyeaab.
De cabeza. Tik nah, xuplik. El nio
est de cabeza. Tik nah wilik i
halakun.
De cinco en cinco. Chi hotaq. De
cinco en cinco estn contando los
aguacates. Chi hotaq ka hchi
kajlaam taqeh ooj.
De cuatro en cuatro. Chi kajkaj. Los
muchachos se juntaron de cuatro en
cuatro. Chi kajkaj xkimol kiibi akun.
De da. Pan qiij. De da sucedi. Pan
qiij xkularik.
De diez en diez. Chi lajtaq. Los
aguacates estn de diez en diez.

118

Chi lajtaq wilkeebtaqeh ooj.


De dos en dos. Chi kak ab. Las
mazorcas estn de dos en dos. Chi
kak abwilkeebi jal.
De l, de ella. Reh. De ella es la
gallina. Reh i kixlaan.
De ellos. Keh. El trabajo es de ellos.
Keh i kamanik.
De lado, recostado. Chelik. La olla
est de lado. Chelik i xun.
De nueve en nueve. Chi belejtaq. De
nueve en nueve estn los bananos.
Chi be lejtaq wilkeebtaqeh tulul.
De puntillas (pies). Bihtik. El joven
est de puntilla. Bitlik i akun.
De qu forma?. Nikw ach ruwii?.
De qu forma lo trajo?. Nikwach
ruwiinoq xukam chaloq?.
De quin es?. Awach eh? awach aj
eh? han wach aj eh? . De quin
es la lea?. Awach aj eh i sii? .
De seis en seis. Chi waqtaq. De seis
en seis estn los hombres. Chi
waqtaq wilkeebtaqeh winaq.
De siete en siete. Chi wuqtaq. De
siete en siete quedaron los
animales. Chi wuqtaq xikahnik
taqeh chikop.

08/07/2004, 08:29 a.m.

De tres en tres. Chi ox ox. De tres en


tres dieron los tamales. Chi ox ox
xkiyeew i rab.
De un slo, de una vez. Jinaj chi re,
chi junpech. De una vez nos
pagaron. Jinaj chi rexojtojarik.
De uno en uno. Chi juj un, chi
jujunaal. Pasemos de uno en uno.
Qohiko q chi jujunaal.
Debajo de. Rehkeen, chi risil. Debajo
del rbol. Chi rehkeen chee.
Debajo de. Risil. Debajo del agua.
Risil ha.
Debajo. Chi rehkeen, chi ris il.
Debajo del agua. Chi rehkeen ha.
Deber, responsabilidad, obligacin.
Tanliik. Ese es responsabilidad de
padre. Rutanliik ajawbees i re.
Dcimo. Rulajeeb. Estoy en el dcimo
lugar. Pan rulajeeb yea ab
wilkiin.
Decir. Qo rooj. Nos lo han dicho.
Qorooj qeh.
Dedo de la mano. Juqabis. Se cort
el dedo de la mano. Xuyok i ju
qab.
Dedo del pi. Juoqis. Diez son los
dedos de nuestros pies. Lajeeb i
juqooq.
defecar constantemente. Sarib. El
nio defeca constantemente. Sa
ribi halakun.
Defecar. Sarik. Llegamos a defecar.
Xojponik sareel.
Defensor, abogado. Koltaqab. Mi

abogado. Wajkoltaqab.
Dejar, abandonar. Kananik. Llegamos a
dejar maz.Xojponik chi Kananik ixiim.
Del otro lado. Juntar. Del otro lado
del mar. Juntar palaw.
Delator, denunciante. Jalool. El es el
denunciante. Rereh i jalool.
Delgado (a). Liix. El chal es delgado.
Liix i burbal.
Delgado (a). Mapiim taj, liix. El chal
es delgado. Mapiim taj i burbal.
Delito, pecado, culpa. Mahk. Diego
tiene delito. Wilik rumahk i Koh.
Delito. Nimlaj mahk. Ese seor
cometi un gran delito. Rewinaq
rerenimlaj mahk i xuban.
Deme. Chayeew. Deme cinco medidas.
Chayeew hoooboq paaj weh.
Demorarse, atrasarse, tardarse.
Chahmik, yahi k. Se demor el
seor en su trabajo. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj.
Dentadura. Ehis. Cuide su dentadura.
Chakax aweeh.
Dentro de cuatro das. Kojeej. Dentro
de cuatro das voy al trabajo. Kojeej
kinooj pan kamanik.
Dentro de siete das. Wuqubi ix.
Hasta dentro de siete das viene mi
hijo. Ko wuqubi ix inku lik i
wakuun.
Dentro de, en. Pan. Dentro de la casa.
Pan paat.
Derecho (a). Saka aj. Se cort la

119

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

119

5
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
=

mano derecha. Xuyoki rusakaaj


qab.
Derecho, trabajador. Saka aj. Se
cort su mano derecha. Xuyok
irusakaaj qab.
Derretir. Hab i sanik.
Est
derritiendo candela. Hab isanik
uhtzu biruban.
Derretirse. Hab ik. Se derriti el
copal en el fuego. Xhabik i poom
pan qa aq.
Derrumbar. Tuhbanik. Derrumbaron
la pared. Qituhbaaj i tzaq.
Derrumbe, deslave. Bo qeel. Hay
derrumbe en el camino. Wilik
boqeel pan beeh.
Desabrido. Rubrub. La naranja es
desabrida. Rubrubi araan.
Desaparecer, gastar dinero. Sachaj.
En la fiesta gastamos dinero.
Xqasach i tumiin pan niim qiij.
Desaparicin
instantnea.
Maymotik. De pronto el nio
Desapareci. Inmaymotik i
halakun.
Desatar. Chejenik. Desatar la correa
del zapato. Chejenik ba kba l
xijab.
Descambiar dinero. Cha qaj wach
tumiin. La seora est
descambiando dinero. Cha qaj
wach tumiin iruba n i tuut.
Descansar. Hilik. Descasamos en el
camino. Xojhilik pan beeh.

120

SINTITUL-14

Descendencia, nuestros hijos.


Qaku un qixqu un. Eduquemos a
nuestros descendientes. Qakoj
kinoo ojba l i qaku un qixquun.
Desclavador, destornillador.
Boqbal. Se quebr el desclavador.
Xtoq i bo qbal.
Descuartizar, operar. Pochi nik.
Cristina esta descuartizando
gallina. Pochinik kixlaan iruban
i Kiris.
Desear. Ootwanik. Deseo un Injerto.
Qe inwootwaaj jinoq Raxtulul.
Desgranar. Che tenik. Est
desgranando. Kahchichi chet.
Desgranar. Ix. Ay e r e s t a b a
desgranando. Ix naq iruban eew.
Desierto. Chiqyuuqkixkaab. No
hay agua en el desierto. Max taj i
hapan chiqyuuqkixkaab.
Desmoronar. Murinik. Desmoronar la
casa. Xqamurej i paat.
Desnudez. Sohnik, tihik, tuhsik,
yohnik. El nio se qued desnudo.
Xsohnik i halakun.
Desnutricin. Siponaal. Mi hijo
padece de desnutricin. Siponaal
inba nik reh i wakuun.
Desnutrido. Sipon. El muchacho es
muy desnutrido. Qesipon i akun.
D e s n u t r i r s e . Sipoonrik. Nos
desnutrimos porque no comemos.
Xojsipoonrik ruum ma qohwik
taj.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

120

08/07/2004, 08:29 a.m.

Desocupado. Tehlik wach. Est


desocupado el alcalde. Tehlik wach
i ajawbees reh komitaat.
Despacio. Qu un. C a m i n a m o s
despacio. Qu un xojbehik.
Despedazar. Xerej. Despedazar vidrio.
Xerej lemow.
Despertar, recrear. Ka chsanik
wachiis. Slo despertando se
mantiene. Xa ka chsanik wachiis
woirubaan.
Despus, posterior. Xam. Somos
despus de Vicente. Hoj xam chi riij
i Seen.
Desvainar, quebrar. P o t z o j.
Desvainamos frijol. Xojpotzw ik
kinaq.
Detener bebidas en la boca.
Muhqinik. Detuvimos el agua en
nuestra boca. Xqamuhqeej i ha
pan qachii.
Detenerse, dar plazo, aplazar. Yahik.
Se detuvo el trabajo del seor.
Xyahik i rukamaj i jaaw.
Deuda. Kaas. Pag su deuda. Xutoj i
rukaas.
Deudor. Ajka as. Vino el deudor.
Xku lik i ajkaas.
Diablo, demonio, satans. Ajyahm,
subu ul. El diablo espanta. Re
ajyahm inyohbisanik.
Diariamente. Rajlaal qiij,iqal iqal,
eliik. Diariamente hay trabajo.
Rajlaal qiij wilik kamanik.
Diarrea. Has aa. El nio tiene

diarrea. Has aa rupaam i


halakun.
Dice que, dicen. Bila. Dicen que
saltamos sobre la masa.
Xojpiska nik bila chi runaah i
qoor.
Dieciocho. Waxaqlaj. Ya tenemos
dieciocho aos. Wilik chik qeh i
waxaqlaj haab.
Diecisis. Waqlaj. La nia tiene
diecisis aos. Waqlaj haabwilik
reh i ixqun.
Diecisiete. Wuqlaj. Diecisiete perros.
Wuqlaj chi tzi.
Diente canino. Rutziiehis. Cuide su
diente canino. Cha chaj eej i
ruztiil aweeh.
Diez. Lajeeb. Diez das. Lajeebqiij.
Difcil, problema. Ka xik. Est en
problema. Wilik pan tikaxik.
Dignidad. Loqil. Nuestra dignidad.
Qaloqil.
Dijo. Xuqor. Dijo que nos furamos.
Xuqo r chi ne qojiik.
Dinero. Tumiin, tzaaq. El dinero est
amarrado en el pauelo. Ba klik
pan sut i tumiin.
Disentera. Kiksaa. Mi madre tiene
disentera. Kiks aa rupaam i
nutuut.
Disparar, fusilar. Puhba nik. Nos
dispararon. Xojkipuhbaaj.
Divisin. Tasba l. Divisin de la
casa. Tasbal paam paat.

121

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

121

6
1

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
2

Doblada. . Bo ot. Es sabrosa la


doblada. Suq i bo ot.
Doblado. Bu slik. El pantaln est
doblado. Busumaj ruwach i weex.
Doblar hojalata, hierro. Lochoj.
Estuvimos doblando hierro para
casa. Locho j chi hch reh paat
xqaban.
Doblar ropa o papel. Busuj. La seora
est doblando pantalones. Busuj
weex iruban i tuut.
Doce. Kabl aj. Doce estrellas.
Kablaj chi chumiil.
Dolerse. Tiibik. Nos doli la mano.
Xtiibik i qaqa b.
Dolor de cabeza. Tinahis. Tengo
dolor de cabeza. Tinahis inbanik
weh.
Dolor de corazn. Tiku xliis. Nos
duele el corazn por el muerto. Ti
qakux ruum i kamnaq.
Domingo. Ku. Don Domingo. Ma
Ku.
Don. Ma. Don Ricardo. MaRik.
Doa. Tu , ti. Doa Juana. Tu
Waana.
Dnde est?. Ahawilik. Dnde est
e l m e r c a d o ? . Aha w i l i k i
kaaybal?.
Dnde ests?. Aha w i l k a a t ? .
Dnde ests trabajando?. Aha
wilkaat chi kamanik?.
Dnde? . Aha? haj? . Dnde est
la casa?. Ahawilik i paat?.

122

SINTITUL-14

Dnde?. Aha. Donde est el peine?.


Ahawilik i xihbal?.
Dormir. Wirik. Dormimos en la
comunidad. Xojwirik cho pan
abiix.
Dormitorio. Warbal. En el dormitorio
d e l n i o . Pan ruwarba al i
kisakun.
Dos mil uno. Jinaj ruwaqiqo b.
Tengo dos mil un ovejas. Wilik
Jinaj ruwaqiqobnumee.
Dos mil. Hoiqob. Dos mil naranjas.
Hoiqo bchi araan.
Dos. Kiib. Dos gallinas. Kiibchi
kixlaan.
Duende. Raku un yuuq. El duende
est en el milpal. Rerakuun yuuq
wilik pan abiix.
Dueo (a). Ehchaneel, ehchoom. Doa
Clara es la duea de la casa. Re
TuKalar ehchaneel paat.
Dulce, panela. Kaab. A los nios les
gustan los dulces. Re hal akun
suq keh i kaab.
Dulce. Ki. La pia es dulce. Ki i
choop.
Durazno, siembra. Tik. Vendimos los
duraznos. Xqaka yej taqeh i tik.
Duro, fuerte, sano. Kow. La carne es
dura. Kow i tiib.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

122

08/07/2004, 08:29 a.m.

E
Eco. Qajb, qahub. El grito produce
eco entre los cerros. Inqajbanik i
silkchi rupaam i yuuq.
Edad. Habul. La edad de Rosa se me
olvid. Xsahchik pa nuku xl i
ruhabul i Roos.
Educacin, conocimiento. Naojbal.
Tiene educacin. Wilik runaojbal.
Ejrcito. Kolen tinamit. Mi hijo est
en el ejrcito. Wilik pan kolen
tinamit i wakuun.
El o ella. Rereh. El hizo el trabajo.
Rereh xba nik i kamanik.
El que busca. Sikool. Ayer fuimos a
buscar. Xojponik sikool eew.
El que corre o cambia de lugar a un
objeto. Jilool. Santiago movi la
mesa. ReSan xrujil i meexa.
El que corta flores o frutas.
Chuquul. Llegamos a cortar flores.
Xojponik chuqul uhtzu b.
El que corta hojas de milpa o de caa).
Jikool. Pablo es cortador de hojas
de milpa. Re Palu jikool xaq
iwan.
El que desgrana maz tierno.
Che tool, ixineel. F u i m o s a
desgranar maz tierno. Xojponik

SINTITUL-14

123

chetool raxjal.
El que ensucia, el que enloda.
Chuwarisaneel. La vaca enloda el
camino. Chuwarisaneel beeh i wakax.
El, la. (artculo). Re. La hierba buena
le dio buen sabor a la comida. Re
sikij xusuuqbisaj i kuxbal.
Ellos. Re keh. Ellos se llevaron el
juguete. Rekeh xkikam i konaal.
Elotasca. Pentaan. Se quem la
Elotasca. Xka htik i pentaan.
Elote cocido en agua. Chiqib. El elote
cocido es rico. Suq i chiqib.
Elote, comido. Kuxuuj. Es tiempo de
elotes. Ruqijil kuxuuj.
Embarazo. Wach ka charik. Luca
est embarazada. Wach ka charik
wilik i Lus.
Embriagarse, emborracharse.
Xohkr ik. El seor se emborrach.
Xohkrik i jaaw.
Embrocar (persona), echar (gallina,
chunta). Paachanik. Embroque al
nio. Xojpacha nik holakun.
Embrujado. Warimaj. El enfermo solo
est embrujado. Xa warimaj i
yowaab.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
3

6
4

Embrujar. Warinik. Nosotros


embrujamos a la seora. Re hoj
xojwarinik reh i tuut.
Emparejar. Jikik. La tierra est pareja.
Injikik runaah i akal.
Emperchar, ordenar, poner en fila.
Tusuj. El hombree est ordenando
tablas. Tusuj tzi lom iruba n i
winaq.
Empolvarlo. Pooqrisanik. Nosotros
empolvamos el tomate. Re hoj
xojpooqrinik ruwach i pixp.
Empolvarse. Pooqrik. Mi pantaln se
empolv. Xpooqrik ruwach i
nuweex.
Empujar (para atrs). Tahchanik.
Nos empuj para atrs.
Xojrutahchaaj.
Empuado. Mochooj. El maz est
empuado. Mocho oj rupaam
ixiim.
Empuar. Mohchi nik. Nosotros
empuamos las manos. Re hoj
xqamohcheej qaqab.
En frente de, ante. Chi ruwach. En
frente del mercado se perdi. Chi
ruwach kaybal xsahchik.
En medio, por la mitad. Pan yejaal.
En medio est nuestro hijo. Pan
yejaal wilik i qakuun.
En orden o caminar en fila. Chobik.
Las personas estn en orden. Xa
kicho bik chik taqeh ka chareel/
Kachanam.
Enamorarse, reconciliarse. Quninik

124

SINTITUL-14

iib. S e e s t n e n a m o r a n d o .
Qu ninik kiibinkiban.
Encalador. Chunineel. Se fue a
encalar. Xooj chunineel.
Encaminado, guiado, orientado.
Be hsamaj. Guiado por su padre.
Behsamaj ruum i rajaaw.
Encargado, enganche, responsable
de. Chopol naah. Encargado del
trabajo. Chopol runaah kamanik.
Encargado, responsable. Naahoom.
Encargado del trabajo. Naahoom
reh i kamanik.
Encender, prender. Qopoj. Estamos
encendiendo el fuego. Qopoj qaaq
inqaban.
E n c e r r a r s e . Tza hpik.
Nos
encerramos en la casa. Xojtzahpik
pan paat.
Encima de, sobre de. Chi runaah.
Sobre el papel est el lapicero. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal.
Encino. Tzinuj. La lea es de encino.
Tzinuj i sii.
Encogerse, reducirse. Tzuubik. Se
encogi la carne. Xtzuubik i tiwik.
Encomendar. Oqxanik. Encomiendo
m i s o m b r e r o . I n w o q x a n eej
nupuneet.
Encomienda. Oqxan . Esta es la
encomienda de Rosario. Rewilih
roqxan i Rux.
Encontrar, hallar. Reqwik, reqej.
Nosotros encontramos el perro. Re
hoj xojreqwik reh i tzi.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

124

08/07/2004, 08:29 a.m.

Encontrar. Reqej. Encontrar trabajo.


Reqej kamanik.
Encorvarse, doblarse. Kuhnik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Xojku hnik ruum abixik.
Endulzarse. Kib ik. Se endulz el
cacao. Xkib ik i kikow.
Enemigo. Ixowaneel ,tzahineel. Le
habl a mi enemigo. Xnuqo reej i
wixowaneel.
Energa elctrica. Siksik saqum. En
la casa hay energa elctrica. Wilik
siksik saqum pan paat.
Enfermedad. Yabilaal. Es grave su
enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal.
Enfermo. Yowaab. Se enferm por su
enojo. Yowaabruum rukaah.
Enfrentar. Ku lwachinik. Los
jaguares se estn enfrentando.
Ku lwachinik inkiba n i bahlam.
Enfriar. Jotisanik . Enfriamos caf.
Xqajotsaj kapeh.
Engendrador, procreador. Akunoom.
El hombre es engendrador. Re
winaq akunoom.
Engendrar, procrear. Akunanik. Ese
perro est engendrando. Re tzi
rer eaku nanik iruban.
Engordar animales. Qinabisanik.
Engordar cerdos. Qi nabi sanik
ahq.
E n g o r d a r s e . Qi naabi k. Nos
engordamos. Xojqinaabik.

Engrosar. Piimsanik. Est


engrosando petate. Piimsanik
pohp iruban.
Engusanarse, llenarse de gusano.
Haahrik. Se engusan la comida.
Xhaahrik i ku xbal.
E n m u d e c e r s e . Meemrik. Nos
enmudecimos por el temblor.
Xojmeemrik ruum i yihk.
Ennegrecer.
Qe eqbi sanik.
Ennegrecimos
el
papel.
Xqaqe eqbisaj i huuj.
Enojar, enfurecer. Kaqrik. Nos
enojamos en la municipalidad.
Xojkaqrik pan komitaat.
Enojo, bilis, clera, ira, hiel. Kaah.
El hombre est enojado. Ka ah
iruba n i winaq.
Enredar. Qi ninik. Est enredando
pita. Qininik kahaam iruban.
Enrojecerse. Kaqbik. Se enrojeci el
tomate. xkaqbik i pixp.
Enrollado, envuelto. Batzlik. El nio
est envuelto en el gipil. Batzlik
i halaku n pan pot.
Enrollar hilo o pita. Kotoj. Estamos
enrollando hilo. Kotoj nooq
inqaban.
Ensear, mostrar, demostrar, revelar.
Ku htanik. Estamos enseando a
rezar. Kuhtanik tiij inqaban.
Ensuciar, enlodar. Chu warisanik.
El muchacho quiere enlodar su
pantaln. Chu war isanik ruweex
iraaj i akun.

125

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

125

6
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
6

Enterrar. Muqa nik. Fuimos al


entierro. xojooj muqaneel.
Entibiar. Luhbisanik. Entibiar atol
de elote. Luhbisanik muux aj.
Entibiar. Qixinbisanik. La nia est
entibiando agua. Qi xinbi sanik
hairuba n i ixqun.
Entiesar.
Chekr isanik,
chekbisanik. Se enties la tortilla.
Xchekr ik i wiik.
Entrada, puerta. Okbal, tzahp. En
la entrada hay huellas. Pan okbal
wilik oqbal.
Entrar. Okik. Entramos en la casa.
Xojo kik pan paat.
Entre. Xilak. Entre ladinos. Pan
kixilak mus.
Entregar. Qa sanik. Nosotros
entregamos el maz. Re hoj xoj
qa sanik reh i ixiim.
Entregarlos junto. Junqahtesjiik. Lo
entregamos junto. Junqa htesjiik
xqaban.
Entr, penetr. Xokik. El gato entr
en la casa. Xokik i mees pan paat.
Envejecerse. Rijbik. Envejecimos
por los aos. Xojrijbik ruum taqeh
haab.
Enverdecer. Raxbisanik. La medicina
enverdeci el agua. Re iqoom
xraxbisanik ruwach i ha.
Envoltorio, corteza. Bo tba l.
Envoltorio de tamal. Bo tba l riij
rab.
Envolver, empacar, cubrir. Botinik.

126

SINTITUL-14

Est envolviendo tamal. Bo toj


wach rabiruban.
Envuelta (corte). Ba tz. La joven
viste de corte envuelto. Batzuhq
wilik chi riij i ixqun.
Envuelto, rodado. Tolimaj. El gusano
est envuelto de hormigas. Tolimaj
chi sinik i sihqor.
Equilibrado, quieto. Tuqlik. El agua
est quieto. Tuqlik i ha.
Es cierto?. Korik naak?. Es cierto
que tembl? . Korik naak chi
xuba n i yihk?.
Es necesario, forzosamente. Ko
ruman. Es necesario que venga. Ko
ruman chi ne inchalik.
Escalera, puente. Qa a ab. La
escalera es grande. Nim i qaaab.
Escarabajo. Moox. El palo tiene
escarabajo. Moox ruwach i chee.
Escarbar (con el hocic), derrumbar.
Uhlanik. El cerdo escarb la tierra.
Reahq xruhlaaj paam akal.
Escarbar. Kotoj, lakanik. El perro
esta escarbando tierra. Kotoj akal
irubaan i tzi.
Escarb. Xlakinik. El perro escarb
tierra. Retzixlakinik akal.
Escarmentar, pegar, castigo.
Ka jrisanik wachiis.
Est
escarmentando. ka jrisanik
wachiis iruban.
Escasear, agotarse. Tzi hrik. Se
escaci el frijol en el mercado.
Xtzihrik i kinaqpan ka aybal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

126

08/07/2004, 08:29 a.m.

Escoba. Mesbal. La escoba es nueva.


Aki mesbal.
Escoger, seleccionar. Chihinik.
Escoger frijol para semilla. Chihij
kinaqreh ija.
Escritura, escribir. Tzihb. Estamos
escribiendo. Tzihbinqaban.
Escuadra. Katzu k . La cama est
hecha a escuadra. Pan ka tzu k
ba nooj reh i yokaab.
Escuchar, or. Birinik. Escuchamos
el canto. Xqabiraj i tzuuy.
Escudo utilizado por los mayordomos
(cofrades). Naah ba ara. Don
Domingo es cofrade principal. Re
maKuajnaah Baara.
Escupir. Chuhba nik. escupimos
porque apesta. Xojchuhba nik
ruum chuh.
Espalda. Jurub. La seora le duele
su espalda. Tirujurubi tuut.
Espantapjaros. Pooy. H a y
espantapjaros en la milpa.
Wilkeebpooy pan abiix.
Espanto, . Yohbisaneel, yosaneel. En
las noches salen los espantos. Pan
taq
chaqa b kie lik
i
yohbisaneel.
Especie de castigo que recibe la
persona que ofende o hace mal a
alguien (cultural. Ko qinik. Por
castigo est enfermo. Ruum i kooq
yowaab.
Esperar. Uyinik. Esperamos en el juzgado.
Xojuyinik pan qatbal qorik.

Espeso. Sas. El agua de masa est


espeso. Sas wach i qo or ha.
Espa. Tahool. Martn fue a espiar.
Xooj tahool i Tiin.
Espiar. Kaachmanik. Espiamos por
la entrada. Xojka achmanik pan
ookbal.
Espina. Kiix, tzutuj. Le entr espina
en su pi. Xokik kiix pan rooq.
Esposa. Ehke enbe s. Mi esposa es
maestra. Rewehkeen kuhtoom.
Esposo. Bahilbees. El esposo se fue
a trabajar. Re ba hilbe es xooj
kamanoom.
Espuma. Puuh. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Esqueleto, flaquez. Baqil. Esqueleto
de perro. Rubaqil tzi.
Esqueleto. Tzuhbba qil. Esqueleto
de vaca. Rujunpal iik ruba qil
waakax.
Esquina, rincn. Tzu k . En la
esquina de la casa est la cama. Pan
rutzu k paat wilik i yokaab.
Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh. Est bien ir. Eeh
ne kinooj.
Est doblado. Busuj wach. Estuvimos
doblando telas. Bu suj ruwach
itzihy i xqaban.
Est, hay. Wilik. Est tu mam?. Mi
wilik atuut?.
Estado, ser, posicin, forma, sentido
de ser. Wii. No est en buen
estado. Maholohik ta wilik wii.

127

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

127

6
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Estamos cabales. Manalkooj.


Estamos cabales en el trabajo.
Manalkooj pan kamanik.
Estamos haciendo. Ka hchikooj.
Estamos haciendo nuestro trabajo.
Ka hchik ooj chi ruba nariik i
qakamaj.
Estn, se encuentran. Wilkeeb.
Estn en la casa. Wilkeebpan paat.
Estar haciendo. Kahchi. El hombre
est trabajando. Ka hchi chi
kamanik i winaq.
Estar, permanecer. Wihik. Estuvimos
en la reunin. Xojwihik pan moloj
iib.
Esttico. Tabl ik. El hombre est
esttico en el camino. Tabl ik i
winaq pan beeh.
Estirado. Yubu uj. La pita est
estirada. Yubuuj ruwach i kahaam.
Estirar. Yubuj. Estiramos las manos.
Xqayubtaqeh qaqab.
Estmago. Pamis. Nos duele el
estmago. Tiqapaam.
Estrangular, exprimir. Yoto j.
Estrangulamos a la gallina.Xqayot
ralaq i kixlaan.

Estrecharse, ocuparse, apretar.


Lahtzb i k. Nos estrechamos en
casa. Xojlahtzb ik pan paat.
Estrella. Chu miil. El cielo es lindo
cuando hay estrellas. Holohik
rupaam i taxaaj noq wilik chumiil.
Estrenar. Suluj. Estrenar casa. Suluj
paat.
Estrofa, prrafo, artculo. Chihtaal.
Artculo del Cdigo de trabajo.
Chihtaal rutaqa bil kamanik.
Estudiante, aprendiz. Ajtijen iib,
cholineel, tijineel. Somos
estudiantes en la universidad. Hoj
tijineel pan Nimlaj tijinba l iib.
Estuvo, permaneci. Xwihi k. El
seor estuvo en casa. Re jaaw
xwihik pan paat.
Evaporar. Bukik. Humea la tapadera
de la olla. Inbukik runaah i xun.
E x c r e m e n t o . Saa. H i e d e e l
excremento del perro. Chuh i rusaa
i tzi.
Exprimir, ordear. Yitzi j. L a
muchacha est exprimiendo el
pantaln. Yitzi j weex iruban i
ixqun.

6
8
128

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

128

08/07/2004, 08:29 a.m.

F
Faja de tela. Paas. La faja es de la
seora. Rupaas i tuut.
Familia. Junijai il. Esos nios son
f a m i l i a r e s . Re aku n rer e
junijaiil taqeh.
Faringe, garganta, dalia silvestre.
Xijor. A la gallina le duele la faringe.
Tiiruxijoor i kixlaan.
Farmacia. Ka ayba l iqo om. A la
f a r m a c i a v o y . Pan ka ayba l
iqoom kinooj.
Favor. Atobil. Haga favor. Chaban
atobil.
Fe de edad. Hujil habul. Juan tiene
fe de edad. Re Seen wilik ruhujil
ruhabul.
Felicidad, alegra. Suqkiil kuxliis.
Con alegra hicimos nuestra fiesta.
Ruuk suqkiil ku xliis xqaba n
qanimqiij.
Flix. Peles. Flix tiene dos hijas.Re
Peles kiibi rixquun.
Feo, indeseable. Kahbi l, yiib
ruwach, yibe el. Jacinto es de
conducta fea. Re Siin ka hbil
runaojbal.
Festejar. Nimqijinik. Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.

SINTITUL-14

129

Xkinimej ruwach i rasba al


Ajaawbes Chaknaal.
Fiar, contraer deuda. Ka swik.
Nosotros fiamos con doa Trinidad.
Re hoj qohka swik ruuk i Tu
Tirin.
Fiesta. Nimqiij. Fuimos a la fiesta.
Xojponik pan nimqiij.
Finaliz, termin. Xkuxik. Finaliz la
reunin. Xkuxik i moloj iib.
Firmar. Juchbih. Juan firm. Xuban
i rujuchb ih i Waan.
Flautista. Ajxuul, ajsuub. Don Vicente
es flautista. Ajxuul i maSeen.
Flor de muerto. Tolnah, tuhs. El
terreno tiene flor de muerto. Tolnah
naah paam i yea ab.
Flor. Ixmakal. Tiene flor el durazno.
Wilik rixmakal i tik.
Flor. Uhtzu b. Las flores son
bonitas. Holohik taqeh uhtzu b.
Florear. Ixmaki nik. Flore el
duraznal. Ixmakinik i tik.
Fortaleci, apur, apresur.
Xkowinik. El abuelo nos fortaleci.
Remaam xkowinik qeh.
Forzar, empujar. Minij. Trabajamos

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
9

de manera forzada. Xa minij ruwach


kamanik inqaban.
Foto, efigie. Wachba l. La foto est
en la pared. Wach tza q wilik i
waachbal.
Foto. Jalwachiil. La seora se tom
fotos. Xrisaj rujalwaach i tuut.
Frer, dorar. Jooxrisanik. Fremos
pollo. Xojjooxrisanik kixlaan.
Frente. Yejal ruwach. El estudiante
es de frente amplia. Nim i yejal
ruwach i tijineel.
Frijol blanco. Saq kinaq. El frijol
blanco es sabroso con chicharrn.
Suq i saq kinaqruukchiron.
Frijol en general. Kinaq. Comimos
frijoles . Kinaqi xqakux.
Fro, helado. Jotik. El ro es helado.

Jotik rupaam i nim ha.


Fro. Ku xik. Tenemos fro. Ku xik
qiij.
Fruto cado debido a su madurez.
Bu hr. Fruto cado del naranjal.
Rubuhr araan.
Fuego. Qaaq. Estuvimos alrededor
del fuego. Xojwihik chiiqaaq.
Fuerte, duro, grave. Kow ruwach. El
problema es fuerte. Kow wach i
ka xkiil.
Fuerza. Aansil. Tiene fuerza. Wilik
raansil.
Fumado. Siikimaj. El cigarro ya est
fumado. Siikimaj chik i siik.
Fumar. Sikinik. No es bueno fumar.
Maatoobtaj i siikinik.

6
0
130

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

130

08/07/2004, 08:29 a.m.

G
Gallina ciega. Ehchaab, pakpam.
La gallina ciega come la raz de la
milpa. Rei ehchaabirukux i raa
iwan.
Gallina clueca. Tuq. La gallina est
clueca. Tuq i kixlaan.
Gallina mona o colocha. (gallina con
plumas parada). Murux, morex. La
gallina mona es de color negro.Qeq
riij i morex kixlaan.
Gallina. Kixlaan, Las gallinas comen
maz. Rekixlaan ixiim inkikux.
Gallinero. Rupaat kixlaan. Se llen
e l g a l l i n e r o . Xnujik i rupaat
kixlaan.
Gallo o gallina que no tiene pluma en
el pescuezo. Chirit, chir, choloy,
tzoloy, joy. Se muri el gallo peln.
. Xkimik i chirit.
Gancho de madera. Lokchee. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera. Leklik chi
runaah lokcheei puneet.
Garabato. Lok, xooka. El garabato es
largo. Nim rooqi lok.
Garrapata. Siip. La vaca tiene
garrapata. Siip riij i waakax.
Gasto. Saach. Dimos gastos para la

SINTITUL-14

131

cocina. Xqayeew i saach reh chii


qaaq.
Gato de monte. Yaak. Pas el gato de
monte. Xikik i yaak.
Gaviln. Xihk. El gaviln est sobre
el rbol. Chi runaah i cheewilik i
xihk.
Gemelo. Laach. Los nios son
gemelos. Laach taqeh halakun.
Gemir. Huyhutik. Est gimiendo en
la calle. Inhuyhutik chi ruwach
beeh.
Generacin. Toxl ixmaka l. Somos
generacin de la paz. Hoj kitoxl
kixmaka l i tuqkilaal.
Germinar, engendrar. Tzuhkrisanik.
Germin la semilla de ayote.
Xtzu hkrik i ijakuum.
Girasol. Suun. Los girasoles son
grandes. Nimaq taqeh suun.
Glotn. Hamsa. El perro es glotn.
Hamsai tzii.
Golosina. Tuskil. C o m p r a m o s
nuestras golosinas. Xqaloq
qatuskil.
Golpear. Qojoj. No golpees el perro.
Maqoj i tzi.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
!

6
"

Gordo, grasa, manteca. Qina. La


seora es gorda. Qinai tuut.
Gorgojear, picar. Moohrisanik. Por
el calor se pic el frijol. Retza
xmoohrisanik reh i kinaq.
Gorgojo, mohoso. Mooh. El maz ya
est picado. Mooh chik ixiim.
Gorgorito, pito. Xuur. El gorgorito es
bonito. Holohik i xuur.
Gorra. Oqnaah. El nio tiene gorra.
Wilik roqn aah i akun.
Gota. Tzuhr. Una gota de medicina.
Juntzuhr chi iqoom.
Gotear de lluvia. To lotzinik. La
lluvia gotea sobre la casa.
Intolotzinik i jabchi naah i paat.
Gotear. Tzuhranik, tzurik. El trapo
gotea. Intzu hranik i itzihy.
Gracias . Jale. Gracias a Usted
seora. Jaleaweh tuut.
Grama. Ki m. Nos acostamos en la
grama. Xojyohkik chi ruwach kim.
Granadilla. Kaxlan chu maah. Las
granadillas son grandes. Nimaq
taqeh kaxlan chumaah.
Grande. Nim. La naranja es grande.
Nim i araan.
Grandes. Nimaq. Las ramas del rbol son
grandes. Nimaq taqeh ruqabchee.
Granizo. Saq boch. Los granizos que
cayeron fueron grandes. Nimaq i
saq boch xqajik.
Grano, podrido. Qaah. Los granos
tienen materia. Poj rupaam i qaah.

132

SINTITUL-14

Grillo. Chilil. En las noches cantan


los grillos. Pan taq chaqa b
kitzu yinik taqeh chilil.
Grito. Choow, silk. El grito del mono.
Ruchoow i baatz.
Grito. Silk, choow. El seor esta
gritando. Silkiruban i jaaw.
Grueso. Piim. La tela es gruesa. Piim
i itzihy.
Grupo. Tzuhb. Un grupo de personas.
Juntzuhbchi kachanam.
Guacal grande que se utiliza para
guardar tortillas. Tohl. El guacal
para guardar tortillas es bonito. Re
tohl qe holohik.
Guacal. Johm. En Rabinal compramos
los guacales. Rabn aal xqaloq
taqeh johm.
Guachipiln. Qan chee. Cortamos el
guachipiln. Xqayoki qa n chee.
Guantes. Burba l qabis, woqbal
qabis. Se extraviaron los guantes.
Xsahchik i burbal qa bis.
Guapinol. Paqay. Es sabroso el
Guapinol. Suq i Paqay.
Guardar, ahorrar, recoger. Koloj,
moloj. Nos gusta guardar o ahorrar
dinero. Suq qeh i koloj tumiin.
Guardin, vigilante. Chajaneel. Ese
hombre es guardin. cha joom i
winaq rere.
Guayaba. Kaq. La guayaba madur.
Xqa nbik i kaq.
Guerrillero. Pan chahn winaq. Los
guerrilleros entregaron las armas.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

132

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xkiqa saj i puhb taqeh aj pan


chahn winaq.
Gua espiritual, persona que celebra
ceremonia maya. Ajuhtzub. Don
Pablo es gua espiritual. Ajuhtzub
i maPalu.
Gua, orientador. Ka mal be eh.
Tenemos un gua en nuestra vida.
Wilik jinaj ka mal qabe eh pan
qaka chariik.
Guiar, manejar, conducir, encaminar.
Be hsanik. Conducir un grupo.
Be hsanik tzuhbaal.

Gipil. Pot. El gipil tiene bordados


de venados. Keej wach i pot.
Gisquil. Chu maah. El gisquil es
caro. Kih tzaaq i chumaah.
Gusano de fuego. Ajchaj, ajxaq chaj.
El gusano de fuego es peligroso.
Yohbaal i Ajchaj.
Gusano peludo. Sihqor. El gusano es
de color negro. Qe qriij i sihqor.

6
#
133

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

133

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
$

SINTITUL-14

Habitante. Patineel. Tactic tiene


muchos habitantes. Kih i patineel
Chi Baatz.
Habl sobre algo, lo cont.
Xuku tjaaj. Habl sobre el
problema. Xuku tjaaj i kaxkilal.
Hace cinco das. Hoijer. Hace cinco
das no trabajamos. Hoijer ma
xojkamanik taj.
Hace cuatro das. Kojijer. Hace cuatro
das que vinimos. Kojijer qakuliik.
Hace ocho das. Waxaqijer. Hace ocho
das vinieron conmigo. Waxaqijer
xiku lik wuuk.
Hace seis das. Waqijer. Hace seis
das mi hija estaba enferma.Waqijer
yowaabnaq i wixquun.
Hace siete das. Wuqubi xer. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuqubixer xikik i ajkaay.
Hace tiempo, antiguo. Najtir. Hace
tiempo llegamos a Cobn. Najtir
qohponik Kobaan.
Hace tres das. Ixijer. Hace tres das
llegamos a la orilla del lago.Ixijer
xojponik ChiiChooh.
Hacer caras (despectivo), gestos
indeseables, gestos de burla.

134

Baqinik, bitzinik. Nos hizo cara


la muchacha. Xojrubitzej i ixqun.
Hacer cosquilla. Sakiwinik. Le
hicimos cosquillas a Ricardo.
Xqasajkiweej i Rik.
Hacer crecer. Kihsanik, nimsanik.
Est engordando al cerdo para la
fiesta. Kihsanik ahq iruban reh
nimqiij.
Hacer cuentas. Birij riij. Hicimos
cuenta del dinero. Xqabi r riij i
tumiin.
Hacer doler, dar dolor. Tiibisanik. Le
hicimos doler el pi.Xqatiibisaj i rooq.
Hacer espeso. Sasbisanik. Espesar
atol. Sasbisanik ruwach maatz.
Hacer espuma. Woqxanik. Hizo
espuma el jugo de caa fermentado.
Woxqanik i boj.
hacer lazo o pita. Ba rkinik.
Temprano torcimos lazo. Wahqeq
xojbarkinik.
Hacer lea. Siw ik. En la montaa
fuimos a hacer lea. Pan raxchee
xojponik chi siw ik.
Hacer sombra. Muujrisanik. La nube
ensombreci el sol. Re suutz
mujrisanik ruwach i qiij.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Hacer tamalitos. Pochinik. Rosa est


haciendo tamalitos. Re Roos
pochinik qo or iruban.
Hacer, realizar. Banaj. El seor est
haciendo zanjas. Banaj jul iruban
i jaaw.
Hacha. Ikej. Con el to se qued el
hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
ikaanbees.
Hagamos. Qaban. Hagamos nuestro
trabajo. Qaban i qakamaj.
Halar. Meke j, qerenik. Halamos.
Xojmekwik.
Halar. Qerenik, mekw ik. Halamos
palo. Xojqerenik chee.
Hamaca, orina. Aab. El seor est
descansando en la hamaca. Re
jaaw hilik iruba n pan aab.
Hambre. Kahrik, nuhmik. Tuvimos
hambre en el trabajo. Xojkahrik
pan kamanik.
Hasta all. Ko wulu. Hasta all est
la vaca. Ko wuluwilik i wakax.
Hecho. Banooj. A mano est hecho
el gipil. Ruukqa bis ba nooj i
pot.
Hediondo, apestoso, huele mal. Chuh.
La gallina muerta apesta. Chuh i
kamnaq kixlaan.
Helecho. Tisb. El helecho es verde.
Rax wach i tisb.
Hembra. Atit. Gallina. Atit kixlaan.
Hermana (del hombre). Anabees.
Mara es hermana de Pedro. Re
Mar ranaabi Luu.

Hermano (de la mujer). Xibaal.


Pedro es hermano de Mara. Re
Luuruxiba al i Mar.
Hermano menor. Chaaqb e es. Mi
hermano menor tambin lleg.
Xponik woi nuchaaq.
Hermoso, bondadoso, buena calidad,
suave. Chaq wach, chaql aam.
Buena mazorca. Chaqwach i jal.
Herrero, platero. Cheyool chihch.
Trabajamos con el herrero.Xojkamanik
ruuki cheyool chihch.
Hervor. Roqrotik. El agua est
hirviendo. Inroqrotik i ha.
Hielo. Aba j ha. El hielo es muy
helado. Qe jotik i abaj ha.
Hierba mora. Mahkuy. Una taza de
h i e r b a m o r a . Jinaj kulk chi
mahkuy.
Hierbas medicinales para baarse.
Buchba l. Nos baaron con medicina
en el temascal. Xojbuucharik ruuk
iqoom pan tuuj.
Hierro, metal en general. Chihch.
Dnde est el hierro?. Ahawilik
i chihch?.
Hijillo. Uxeel , chiqoq. La nena tiene
hijillo. Uxeel i kisa ixqun.
Hilador. Piteht. El hilador es muy
grande. RePiteht qe nim.
Hilo. Nooq. El hilo est en la canasta.
Renooqwilik pan chakach.
Hinchado. Sipjinaq, sipjeel. El
muchacho est hinchado. Sipjeel i
akun.

135

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

135

6
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
&

Hincharse. Sipjik. Por el miedo nos


hinchamos. Xojsipjik ruum i yojik.
Hipo. Toko xb. El muchacho tiene
hipo. Toko xbiruba n i akun.
Hoja de pino. Xaq chaj. La casa tiene
hoja de pino. Xaq chaj rupaam i
paat.
Hoja, pliego. Pehr. Dos hojas de
papel. Kapehr chi huuj.
Hoja. Xaq. Hoja de liquidmbar. Xaq
iqoob.
Holln. Abaaq. Est cayendo holln.
Ka hchiruqajiik i abaaq.
Hombre extranjero. Kaxlan winaq.
Un hombre extranjero. Jinaj kaxlan
winaq.
Hombre. Winaq. El hombre lleg a
trabajar. Re winaq xponik
kamanoom.
Hombro. Naah tileb. Hay lea sobre
el hombro del hombre. Wilik siichi
naah rutilebi winaq.
Honda de pita. Tolox , rantin. Se
revent la honda de pita. Xkup i
Tolox.
Hondo, profundo. Chaam. El ro es
hondo. Chaam i nimha.
Hongo comestible, apellido. Isem. El
hongo es rico en recado. Suq isem
pan tukuuj.
Hora. Junkaam. Dentro de una hora
vendrn. Pan junkaam ne kikulik
chaloq.
Horcn, pilar. Chi it. Se quebr el
horcn. Xtoq i chiit.

136

SINTITUL-14

Hormiga. Sinik. Trabajemos como las


hormigas. Kojkamanoq jerukab
taqeh sinik.
H o r m i g u e r o . Muul sinik. H a y
hormiguero en el camino.Wilik muul
sinik pan beeh.
Hoy, ahora. Yunaak. Hoy trabajaremos.
Yunaak ne qohkamanik.
Hoyo de la meja. Xoobpuux. La nia
tiene hoyos en la meja.Wilik taqeh
ruxoobi ixqun.
Hoyo, orificio, hueco, cueva. Jul.
Cueva de Taltuza. Rujuliil baah.
Huella de gato. Rooqbal mees. En la
teja hay huella de gato. Wilik
rooqba l i mees chi ruwach xoht.
Huella digital. Rehtalil nah qabiis.
La huella digital est en el papel.
Re rehtalil nah qa bi is wilik
wach huuj.
Huella. Oqba l. Hay huellas en el
camino. Wilik taqeh oqba l pan
beeh.
Hueso. Ba aq. Hueso de perro.
Rubaqil tzi.
Huevo. Miloj. Se quebr el huevo.
Xpaxik i miloj.
Humo. Sib. Sale humo sobre la casa.
Inelik sibchi runaah paat.
Hundirse la tierra. Bu tl ujik,
juhlujik, uhlujik. Aqu se hundi
la tierra. Ayu' xb't'ujik i akal.
H u n d i r s e l a t i e r r a . Huhlujik,
butlujik. Aqu se hundi la tierra.
Ayuxbu tlujik i akal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

136

08/07/2004, 08:29 a.m.

I
Ichinta. Raachumaah. La ichinta es
bien blanca. Saq saq i raachumaa.
Idea, deseo, objetivo. Biis kapeew.
Nuestro deseo es llegar a Cobn. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Idioma extranjera, castellano, espaol.
Kaxlan qorbal. El hombre habla en
idioma extranjero. Kaxlan qorbal
inqo rik wiii winaq.
Idioma. Qorbal. Nuestro idioma es
el Poqomchi. Reqaqo rba l re
poqomchi.
dolos. Kawiil. Las dolos tienen su
significado. Retaqeh kawil wilik
kiwii.
Igual, idntico a otro. Eliik wach, jun
eht. El muchacho es idntico a su
padre. Re aku n eliik ruwach
ruuki rajaaw.
Imagen, dolo. Tiyoox. La imagen est
empolvada. Pooq wach i Tiyoox.
Impuesto, paga, castigo, penitencia,
mes del calendario. Tooj. Dinero
para el impuesto. Tumiin reh tooj.
Incendio forestal, roza o quema
incontrolable. Ka tzliim. No
provoquemos incendios forestales.
Mainqaba n i katzliim.

SINTITUL-14

137

Indagar, averiguar, investigar.


Pechinik. El juez indag al asesino.
Reqa tal qo rik xpechinik reh i
kamsoom.
Inexacto, incompleto. Mamanlik ta
ruwach. El salario es incompleto.
Mamanlik taj tojbal.
Infectarse. Pojoowrik, pojrik. Al
seor se le infecto su pi. Rejaaw
xpojoowrik i rooq.
Iniciado. Cho bi nik. Le hizo un
camino a la mazorca para
desgranarla. Xuchobrubeeh reh
ix.
Iniciar, comenzar. Tohqi k. La
r e u n i n i n i c i t a r d e . Qu u n
xtohqik i moloj iib.
Iniciar, principiar, empezar. Buhtik,
toqanik, tihkik. Se inici nuestro
trabajo. Xbu htik i qakamaj.
Inmediatamente, instantneo.
Jumehqiil. Inmediatamente muri.
Pan jumehqiil xkimik.
Insertado, enhebrado. Jutuuj. El hilo
esta enhebrado. Jutuuj i nooq.
Insertado, parado. Lamlik. El palo
est insertado en la tierra. Lamlik i
cheepan akal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
/

Instrumento musical. Qoojbal. La


marimba es instrumento musical de
nuestra gente. Re Marimpah
ruqo ojbaal qatinamiit.
Instrumento para acomodar.
(objetos). Jilba l. Para arrimar
canasta. Jilba l chakach.
Instrumento para cambiar algo,
mudada. Jalbal. Cambiar dinero.
Jalbal ruwach tumiin.
Instrumento para cargar. Ihqbal. El
cargador es pequeo. Ki siin i
ihqbal.
Instrumento para curar. Iqombal.
Ese monte es para curar. Rechahn
rereiqombal.
Instrumento para demostrar, para
ensear. Kuhtbal. Para demostrar
que decimos la verdad. Ku htbal
reh chi korik inqaqo r.
Instrumento para doblar. Busbal.
Instrumento para doblar hierro.
Busbal chihch.
Instrumento para hacer lazo, loro,
matraca. Kuyuch. Se quebr la
matraca. Xtoq i kuyuch.
Instrumento para trabajar.
Kamanba l. Ese es el instrumento
de trabajo de la seora. Re re
rukamanba al i tuut.

Insultar, maltratar, ofender. Bajooj,


tzu juuj, ba jeew. No es bueno
maltratar. Maatoobtaj i bajooj.
Insulto (indirectas). Qe ht, qojoj
xikiniis. Slo insulto indirecto hace
el hombre. Xaqeht iruban i winaq.
Interrumpir, atajar, detener. Qatooj.
Interrumpimos el dilogo. Xqaqat
waach i kutaaj.
Intestino. Aaqsaa. El intestino de la
g a l l i n a e s l a r g o . Nim rooq i
raaqsaai atit kixlaan.
Introducir, meter, ensartar. Xitij.
Introducimos el hilo en la aguja.
Xqaxiti nooqpan kuuxa.
Ir a la par de otro. Laqik. Nosotros
bamos a la par del seor. Rehoj
qohlaqik naq ruuki jaaw.
Ir. Ojik. Iremos al pueblo. Ojik qeh
pan tinamit.
Izote. Kihtee. Lo i Izotes son
grandes. Nimaq kinaah i kihtee.
Izquierda. Tzeet. Le duele la mano
izquierda. Tiirutzeet qab.

6
(
138

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

138

08/07/2004, 08:29 a.m.

J
Jabn silvestre. Chupaq. Con jabn
silvestre nos baamos. Ruuk
chu paq xojitinik.
Jabn. Xabo on. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Jacinto. Siin. Don Jacinto. MaSiin.
Jaguar. Ba hlam. Los jaguares
duermen en los rboles. Retaqeh
ba hlam kiwirik chi runaah chee.
Jarrilla. Xaaro. Se quebr la jarrilla.
Xpaxik i xaaro.
Jarro de barro o arcilla. Akal xaroo.
El jarro de barro est en el fuego.
Chi runaah i qa aq wilik i akal
xaaro.
Jcara. . Mulul, sijohm. La jcara
tiene pinol. Kaj rupaam i mulul.
Jilote. Ohch. Jilote mi milpa.
Ohchcha nik i wabiix.
Jilote. Tzituj, tzu tuj. La milpa ya
est jiloteando. Tzi tuj chik taqeh
iwan.
Jiote. Saal. El perro tiene jiote. Saal
riij i tzi.
Jocote maran. Rum kawaay. Los
jocotes de maran son grandes.
Nimaq taqeh rum kawaay.

SINTITUL-14

139

Jocote. Rum. El jocote en dulce es


rico. Suq i rum pan kaab.
Joven (varn). Kijool. El hombre es
joven todava. Ko ki jool i winaq.
Juez. Qa tal qo rik. Lo dijo el juez.
Xuqo r i qa tal qorik.
Jugar, relacin sexual entre
animales mamferos. Ko n ik.
Jugamos en la feria. Xojkonik pan
nim qiij.
Jugo de caa fermentado. Boj. El jugo
de caa fermentado es sabroso. Suq
i boj.
Juguete. Ko n aal. Juguetes de
nios. Kiko naal halakun.
Juntado, reunido, amontonado.
Tubl ik. El frijol est juntado.
Tublik ruwach i kinaq.
Juntar fuego. Luku j . Estbamos
juntando fuego. Luku j qaaqnaq
inqaban.
Juntar, unir. Laqanik. Nosotros los
juntamos. Re hoj xojlaqa nik
kiwach.
Juntarse. Tahmik. Se junt la arena
en el camino. Xtahmik i saniibpan
beeh.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
)

Justicia. Qa taj qo rik. Se hizo


justicia. Manlik qa taj qo rik i
xbaan.
Jute. Puur. En el agua est el jute.
Pan hawilik i puur.

Juzgado. Qa tba l qo rik. Nos


llevaron al juzgado. Xojkikam pan
qa tba l qorik.

7
=
14 0

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

140

08/07/2004, 08:29 a.m.

L
Labios. Xaq chiis. Los labios de la
muchacha son rojos. Kaq i xaq
chiii ixqun.
Labrar piedra. Ko xoj. Labrando
piedra est el seor. Koxoj ruban
i jaaw.
Ladeado. Salik. La tabla est ladeada.
Salik i tzilom.
Ladino. Mos, mus. El ladino tiene otra
cultura. Remus tokoom i ruwii.
Ladrar. Wohba nik, wohwanik. El
perro ladr de noche. Xwohbanik
i tzichaqab.
Ladrillo (adobe). Xaan. La casa de
Andrs es de ladrillo. Xaan riij i
rupaat i Leex.
L a d r n . Aj ileq, ajtzahk.
Aprehendieron al ladrn.
Xchoparik I ajileq.
Lagartija. Sik, tohlook. La lagartija
est en el palo. Re sik wilik chi
ruwach chee.
Lago, laguna. Chooh. Hay patos en
el lago. Wilkeeb patuxk pan
chooh.
Lamer. Reqej. El perro est lamiendo
el trasto. Reqe j rupaam kulk
irubaan i tzi.

SINTITUL-14

141

Lpiz, lapicero (instrumento para


escribir). Tzi hba l. Se cay
nuestro lpiz. Xqe h b i k i
qatzihbaal.
Largo. Nim rooq. El camino es largo.
Nim rooq i beeh.
Las, los. Taqeh, quuy. Los mangos
son sabrosos. Suq taqeh maanka.
Lastimar. Chitanik. No lastime a
sus hermanos. Ma chitaaj awas
achaaq.
Lavadero. Tzajbal. Nos baamos en
el lavadero. Xojitinik pan tzajbal.
Lavar, limpiar. Tza jaj. Natividad
est lavando gipil. ReWiit tzajaj
pot iruban.
Lazar. Xor inik. Lazamos la vaca.
Xqaxoreej i wakax.
Lazo, pita, cuerda. Ka haam. Est
amarrado con pita. Ba kl ik chi
kahaam.
Leer. Ilhujinik. Juan est leyendo.
ReWaan ilhujinik iruban.
Lejos. Najt. Nuestro pueblo queda
lejos. Najt wilik i qatinamiit.
Lea. Sii. La lea est seca. Chiqiij
i sii.

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
1

7
2

Len. Kaqkoj. Ah hay un len. Wilik


jinaj kaqkoj ar.
Levantar, hacer progresar. Uksanik.
Levantamos al muchacho. Xquksaj
i akun.
Levantarse,
desarrollarse
intelectual y materialmente. Uktik,
xwuktik.
Te m p r a n o
nos
levantamos. Wahqeq xojuktik.
Ley. Taqa b. Viol la ley. Xuchey
naah i ku hbaal.
Liblula, mazorca de pocos granos de
maz. Tuhluux. La liblula est
volando. Xiki nik iruba n i
tuhluux.
Lmite, frontera. Kulat. Lmite de
Tactic con Tamah. Rukulat i Chi
Ba atzruuki Tamahun.
Limn. Lamuunix. El limn es cido.
Cham i lamuunix.
Limosna. Lemoxna. Dio su limosna.
Xuyeew rulemoxna.
Limosnero. Ajko q. El pobre es
limosnero. Ajkoq i nebaa.
Limpiado, borrado. Juxuuj. El petate
est limpio. Juxuuj ruwach i pohp.
Limpiar, borrar. Juxinik. Limpiar
Vidrios.
Juxinik
lewom
nanubanam.
Lince, comadreja. Kuxba hlaq. La
comadreja come gallinas. Re
kuxba hlaq inku xwik kixlaan.
Liquidmbar. Iqoob. El liquidmbar
es grueso. Nim rupaam i iqoob.

14 2

SINTITUL-14

Liso. Chu bi k. La tabla es lisa.


Chu bik ruwach i tzilom.
Listn. Jitzba l. El listn es ancho.
Nim ruwach i Jitzb al.
Llamar a un asustado. Xohwanik.
Llame al nio. Chaxohwaaj i
halakun.
Llamar, invitar. Yuqinik. Fuimos a
llamar al seor. Xponik qayuqeej i
jaaw.
Llave. Tehtza p. La llave de nuestra
casa. Rerutehtzap i qapaat.
Llegar (de aqu para all). Ponik.
Llegamos a la fiesta. Xojponik pan
nim qiij.
Llegar. Ku lik. Llegar el seor.
Kulik reh i jaaw.
Llenado. Hamooj. El guacal est
llenado. Hamooj rupaam i johm.
Llenar. Nujisanik. Est llenando de
frijol el cntaro. Nujisanik kinaq
iruban pan xuut.
Lleno. Nujinaq. La tinaja est llena
de agua. Nujinaq chi hai ikom.
Llevado. Ka mooj. Llevado al
mercado. Kamooj pan kaaybal.
Llevar. Kamaj. Llevar carga. Kamaj
ihq.
Llorar. Oqi k. Lloramos por el
muerto. Xojo qik ruum i kamnaq.
Llovizna. Musjab. Est lloviznando.
Kahchimusjab.
Lluvia. Jab. Comenz a llover.
Xchalik i jab.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

142

08/07/2004, 08:29 a.m.

Lo atropell, lo aplast. Xuchey.


Jacinto atropell al nio. ReSiin
xuche y i halakun.
L o e n m o h e c i . Xumoohrisaj.
Enmoheci el maz. Xumoohrisaj i
ixiim.
Lo hace, lo realiza. Inba nik. El lo
hace. Rereh inbanik.
Lo soltamos. Qoqtaaj. Soltamos al
perro. Qoqtaaj i tzi.
Lo vio, lo mir. Xril. Vio el problema.
Xril i ka xkilaal.
Lobo. Xojb. El lobo se parece al perro.
Rexojbjetzi.
Loco (enfermo mental). Ahqaal,
saba n, tza pa runaah.
El
muchacho es loco. Ahqaal i akun.
Locura. Ahqalil, saba niil. Por su
locura se quebr. Ruum rahqalil
xutoq riib.
Lodo, suciedad. Chuwa. tu ropa est
sucia. Chuwawach aso.
Lombriz, parsito. Kalakun, kanik.
La nia tiene lombrices. Kalakun
rupaam i kisa ixqun.
Loro. Ke rk. Los loros son bonitos.
Holohaq taqeh ke rk.

Lucirnaga. Kokay. La lucirnaga


alumbra. Saqum iruban i kokay.
Lugar de reunin. Molba l iib. El
lugar para reuniones es grande.
Nim i molba al iib.
Lugar o instrumento para matar.
Kanteesbal. La vaca fue llevada al
rastro. Rewakax xkamarik rejeh
pan kanteesbal.
Lugar para descansar. Hilbal. Doa
Josefa se fue a descansar. Retu
Cheepa xooj hiloq.
Lugar para ensear, escuela, colegio.
Tijimba l, tiijba l tzi hb, tiijbal
iib. En la escuela jugamos. Pan
tijimbal xojko nik.
Lugar para hacer casa. Paatbal. El
lugar para hacer la casa est en una
pendiente. Wach yuuq wilik i
paatbal.
Lugar para sembrar, aldea.
Abiixbal. Lugar para la siembra del
seor. Rabiixb'al i aaw.
Lugar u objeto para bailar. Xejbal.
El lugar para bailar es amplio.Nim i
xejbal.

7
3
14 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

143

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
4

SINTITUL-14

Machacar, destripar. Puchuj. Chile


machacado. Puchuj iik.
Macho. Imaas, . Perro (macho). Imaas
tzi.
Madeja. Bihr. Tres madejas de hilo.
Ixibbihr chi nooq.
Madera que utilizan las mujeres para
prensar el telar. Kemab. Es bonito
el prensador de tela. Holohik i
kemab.
Madrina (de bautizo, matrimonio).
Tuut chi ruwach ajaaw. Mi madrina
es amable. Atoob i nutuut chi
ruwach Ajaaw.
Madurarse, cocerse. Chaqik. El frijol
se est cociendo. Chaqik iruban
i kinaq.
Madurarse, ponerse amarillo.
Qa anbi k. Los pltanos estn
madurndose. Qa anbik inkiban
taqeh paran tulul.
Maestro, profesor. Ku htoom,
cholool. No vino el maestro. Ma
xku lik taj i kuhtoom.
Maguey. Sajkiih. Una mata de
maguey. Juniwal chi sajkiih.
Maz veranero. Chikuy. Ya sali el
maz veranero. Xelik chik i chikuy.

144

Maz. Ixiim. Para nosotros el maz es


sagrado. Looqi ixiim chi qawach.
Mal aconsejado. Taqchiimaj. Solo
viene aconsejado. Xa taqchiimaj
noq xchalik.
Mal olor, olor ahumado. Qusqus. La
comida tiene mal olor por el humo.
Qusqus i kuxbal ruum i sib.
Malanga. . Oom. La malanga es
comestible. Reoom inkuxarik.
Mamar. Chuchik. El nio mama.Re
halaku n inchu chik.
Maana. Iqal. Maana llegar. Iqal
kinponik.
Manantial, nacimiento de agua.
Raasba l ha. El manantial es
bonito. Holohik i raasba l ha.
Mandado. Taqarik. El mandado ya
lleg. Xponik chik i taqarik.
Mandar, enviar, encomienda.
Taqa nik. Mandamos el dinero.
Xqataqaaj i tumiin.
Mango. Maanka. Sabor a mango.
Rusuqkiil maanka.
Mano. Qa bis. C o n l a m a n o
quebraron el palo. Ruuk qa bis
xkitoq i chee.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Manojo. Chuht, yuht, bo hl,


chuhtaal. Un manojo de ajo.
Junchuht chi anxux.
Manuel. Manu. . Manuel cort el
rbol. ReMan Xruyoki chee.
Mapache. Oow. El mapache es grande.
Nim i oow.
Mar. Palaw. Del otro lado del mar,.
Juntar palaw.
Marchitar. Bo oyrisanik. Ella la
marchit. Rereh xboyrisanik reh.
Mariposa. Pehpem. La mariposa est
en la flor. Re pehpem wilik chi
ruwach uhtzub.
Masa. Qoor. La masa est en la canasta.
Reqoor wilik pan chakach.
Masaje. Jiik, maaj. Mara est
masajeando. Jiik iruba n i Mar.
Masajear, sobar. Jikinik. Temprano
masajeamos el perro. Wahqe q
xqajikej i tzi.
Masajista. Jikineel. Somos
masajistas. hoj jikineel.
Mscara. Kooj. Mscara de venado.
Rukooj keej.
Mata. Iwal. Una mata de caa. Jinaj
iwal chi ajiij.
Matar. Kansanik. Matamos gallinas.
Xojkansanik kixlan.
Matasano (gusano). Alakun. El
matasano es de color verde. Rax riij
i alakun.
Matasano. Ajchee. La caa tiene
matasano. Ajcheewach i ajiij.

Matate para resembrar. Ahbal


chiim. El matate para resembrar es
grande. Nim i ahbb al chiim.
Materia, pus. Poj. El pi de la nia
tiene materia. Poj rupaam i rooq i
kisa ixqun.
Matrimoniarse. Kulanik iib. Se van
a matrimoniar. Ku lanik kiib na
kibanam.
Matriz. Aku unba l. A la seora le
duele la matriz. Tii rakuunbaal i
tuut.
Maullar. R a w i k . El gato est
maullando. Inrawik i mees.
Mazorca. Jal. Las mazorcas estn en
la red. Retaqeh jal wilkeebpan
yal.
Mecapal. Patnaal, pitan. Mecapal de
cuero. Tzuhuum patnaal.
Media cuerda de terreno. Bas. Solo
trabaj media cuerda. Xa junbas i
rukamaj xuban.
Medicina. Iqo om. La medicina es
muy cara. kih rutzaaq i iqoom.
Mdico, curandero. Iqomaneel. Don
Rafael es mdico. Re ma Rap
iqomaneel.
Medio, mitad. Yejaal. Jugamos en
medio de la carretera. Xojko nik
pan ruyejaal beeh.
Medir (por cuartas). Ki tubinik.
Medimos
por
cuartas.
Xojkitubinik.
Medir, pesar. Pajanik. Medir terreno.
Pajaj yeaab.

14 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

145

7
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
6

Meditar, pensar, reflexionar,


preocuparse.
Kapebinik.
Meditamos por el problema.
Xojkapebinik ruum ka xkiil.
Mensajero, mandadero. Taqareel. Mi
trabajo es de mensajero. Ajtaqareel
i nukamaj.
Mentir. Chukuj qorik. No es mentira.
Maretaj chukuj qorik.
Mentiroso, engaador. Chukul
qorik. Mentiroso. chukuul.
Menudo. Tzukutz. Menudo de Res.
Rutzukutz Wakax.
Mercado, plaza. Kaaybal. Llegamos
a l m e r c a d o . Xojponik pan
kaaybal.
Mes, luna. Poh. Hoy es Luna llena.
Yun aak ku lsaqum i Poh.
Mesa. Meexa. N u e s t r a m e s a .
Qameexa.
Mi hermano (a) mayor. Was. Se fue mi
hermano (a) mayor. Xooj i was.
Mi mandado, mi camino. Nubeeh.
Fue a hacer mi mandado. Xponik
banol nubeeh.
Mico. Kooy. El mico est sobre el
rbol. Reko oy wilik chi runaah
chee.
Mdalo. Chapaj. Med la casa. Chapaj
i paat.
Miel. Riis kaab. El pan tiene miel.
Riis kaabruuki kaxlanwik.
Milpa, aldea, comunidad en rea
rural. Abi ix. La milpa es de mi
pap. Rabiix i wajaaw.

14 6

SINTITUL-14

Milpa. Iwan. Naci la milpa. Xpoqi


iwan.
Mo, de mi propiedad. Weh. La casa
es ma. Weh i paat.
Mirador. Tze htba l. Llegamos al
mirador. Xojponik pan tzehtbal.
Mirar, ver de reojo. Jehwachinik. El
muchacho mira de reojo.
Injehwachinik i akun.
Mirar. Ilwik. Miramos sobre el cerro.
Xojilwik chi runaah yuuq.
Moco. Sahm. El nio tiene moco. Sahm
ruwach i halakun.
Mojado. Tzaqik. La lea est mojada.
Tza qik i sii.
Mojar. Taqsanik. Mara moja la tierra.
ReMar irutaqsaj i akal.
Molendera. Kee el. Se cans la
molendera. Xquhtik i keeel.
Moler. Kek . Rosa est moliendo.
Kek iruban i Roos.
Molestador, engaador. Jotool. Nos
enga el vendedor. Xojrujot i
ajkaay.
Molestar, engaar. Jotooj.
Molestamos en la feria. Xojjotwik
pan nimqiij.
Molestar, fastidiar, mortificar.
Chi w inik.
El nio est
fastidiando. Chi i nik iruba n i
halakun.
Molestar, fastidiar. Chiinik. El nio
est molestando. Chiinik iruban
i halakun.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

146

08/07/2004, 08:29 a.m.

Molino, instrumento para moler.


Kek ba l. Instrumento para moler
nixtamal. Kekbal buuch.
Molleja. Jax. La molleja de achunto es
muy sabrosa. Suq suq rujax i akach.
Mono. Ba atz. Los monos juegan
sobre los rboles. Re taqeh
baatzkiko nik chi runaah taqeh
chee.
Montaa Virgen. Juhb. Cuidemos las
Montaas Vrgenes. Qakax taqeh
juhb.
Montaa. Rax yuuq, k i che',
raxchee. Llegamos a traer lea a la
montaa. Xojponik siw iil pan
raxyuuq.
Monte pasto o planta. Chahn, piim.
La siembra est entre el monte. Pan
cha hn wilik i tik.
Montn. Tuhb. Un montn de cacao.
Juntuhbchi kikow.
Mora. Tokaan. La mora tiene espinas.
Kiix ruwach i tokaan.
Mordedor. Hoyool, qichool, tiwool.
Ese es mordedor. Rerehoyool.
Morder. Katzaj, tiwooj, hooy. El perro
le gusta morder a la gente. Retzi
suq reh katzaj kachanam.
Morder. Tio oj, tiwooj. El pi del
seor est mordido por perro. Tiooj
i rooq i jaaw ruum tzi.
Mordido. Hoyooj, qichooj, tiwooj. La
carne est mordida. Hoyooj i tiib.
Morir, muerte, morirse. Kimik. Se
muri la gallina. Xkimik i kixlaan.

Morral, matate, bolsa. Chiim. El


morral es grande. Nim i chiim.
Mosca verde. Haah. . Hay mosca
Verde sobre la tortilla. Wilik haah
chi runaah i wik.
Mosca. Utz. Las moscas sobre la
comida no es bueno. Maatoobtaj
i utzchi runaah i ku xbal.
Moverse. Kuyujik. Nos movimos por
el temblor. Xojkuyujik ruum i yihk.
Muchacha. Ixqun. La muchacha tiene
varicela. Reixqun pohreel riij.
Muchacho, adolescente, patojo.
Aku n. El muchacho adelgaz. .
Xba aqrik i akun.
Mudo, tonto. Meem. El muchacho es
mudo. Meem i akun.
Muela. Rukaaehis. Vi una muela.
Jinaj rukaaehis xwil.
Muerto, difunto. Kamnaq. Gallina
muerta. Kamnaq kixlaan.
Mugre. Muq. La pared tiene mugre.
Muq ruwach i tzaq.
Mujer. Ixoq. La mujer se fue al mercado.
Reixoq xooj pan kaaybal.
Mueca de la mano. Alaq qab. La
mueca de la mano de la seora.
Ralaq qa bi tuut.
Mueco, figurilla en bulto que se
utiliza en actos religiosos. Alas.
El adivino utiliza el mueco. Re
Qijineel irukoj i alas.
Municipalidad. Komitaat. Llegamos a
la municipalidad. Xojponik pan
komitaat.

14 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

147

7
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Murcilago. Niich, sootz, chikoj,


tzuhuum, pej xik. Los murcilagos
duermen de cabeza. Pan tiknah
kiwirik i niich.
Musgo, xido. Quux. El rbol tiene
musgo. Wilik qu ux chi ruwach i
chee.
Muslo. Tuuq. Me duele el muslo. Tii
nutuuq.
Muy apestoso. Chuh chuh. El perro es
muy apestoso. Chuh chuh ruwach
i tzi.

Muy duro, muy fuerte, muy recio,


muy rpido. Kow kow. La pata de la
vaca es muy dura. Kow kow i rooq
wakax.
Muy rojo. Kaq kaq. Nuestra sangre
es muy roja. Kaq kaq i qakikeel.
Muy, mucho. Qe. Hoy esta muy caro
el maz. Qe kih tza aq i ixiim
yunaak.

7
8
14 8

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

148

08/07/2004, 08:29 a.m.

N
Nacer, brotar. Poqi k, nacer,. La
milpa brot. Xpoqi iwan.
Nacer. Asjik. En la casa naci. Pan
paat xaasjik.
Nacido (enfermedad). Awaas. Nacido
(de gisquil). Awaas chumaah.
Nadar. Muhxanik. El pato est
nadando. Muhx iruba n i patuxk.
Nance. Tapal . En el mercado se
vende nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal.
Naranja. Araan, (china var. Sc.). Las
naranjas son grandes. Nimaq taqeh
araan.
Nariz. Juis. Al muchacho le sali
sangre en la nariz. Xelik kik pan
rujui akun.
Neblina. Raabsuutz. En el camino hay
neblina. Raabsuutzrupaam i beeh.
Necesario, urgente, preciso. Ajwaal
wach, ajwamaj wach. Es necesario
la fe de edad. Ajwaal wach i ruhujil
habul.
Necio, Metiche. Xa minmin. El
muchacho es necio. Xa minmin i
akun.
Negociado, comprado. Yakooj. El frijol

SINTITUL-14

149

ya est negociado. Yakooj chik i


kinaq.
Negocio. Yak. El negocio es bueno.
Reyak maxta reet.
Negro. Qe q. El sombrero es negro.
Repuneet qeq.
Nene (a), nio (a), beb. Aj ux, buuq,
nee, halaku n. El nio llora. Re
aj ux inoqik.
Nido. Qees, suuq. Nido de pjaro.
Ruqees tzikin.
Nieto (a). Iih maam. El nieto se llama
Valerio. Ba ler rubi hnaal i iih
maam.
Nia pequea. Kisa ixqun. La niita
es bonita. Holohik i kisa ixqun.
N i e z . Hal aku niil. T u v i m o s
n u e s t r a n i e z . Xqaba n cho
qahalakuniil.
Nixtamal. Bu uch. El nixtamal est
sobre el fuego. Re bu uch wilik
chi runaah i qa aq.
No es duro, no es fuerte. Makow
taj. La ceiba no es dura. Makow
taj reinup.
No est . Max taj, maw ilik taj. No
est mi padre. Maxtaj i wajaaw.

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
9

7
0

No fino, ordinario. Muux. La masa no


es fina. Muux i qoor.
No. Max taj. No tiene esposo.
Maxtaj rubahiil.
Noche. Chaqab. Estamos de noche.
Chaqabwilkooj.
Noche. Aqab', chaq'ab'.. Caminamos
por las noches. Xojbe hik pan taq
chaqab.
Nochebuena, navidad. Raasjiik. En
nochebuena hay mucho fro. Qe
ku xik i pan rasjiik.
Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Pajwil.
Iremos a la Ceremonia a Pajwil.
Naqojiik mayijineel Pajwil.
Nombre del idioma de la regin
Poqomchi. Poqomchi. Nuestro
idioma es el Poqomchi. Poqomchi
i qaqorbal.
Nombre. Bi hnaal. Mi nombre es
Jacinto. Siin i nubihnaal.
Norma, decreto, ley, reglamento.
Taqab. Norma de reunin. Taqab
reh moloj iib.
Nos fuimos. Xojo oj. Nos fuimos al
pueblo. Xojooj pan tinamit.
Nos mordi. Xojrutiiw. Nos mordi el
perro. Xojrutiiw i tzi.
Nos regresa, nos da vuelta.
Qohrusuteej rejeh. Nos regresar
para la casa. Ne qoh rusutej rejeh
pan paat.
Nosotros,Rehoj. Nosotros llegamos.
Rehoj xojponik.

150

SINTITUL-14

Nosotros. Hoj. Nosotros jugamos. Re


hoj xojko nik.
Notarse, mostrarse, hacerse visible.
Ku tinik, ku htinik. Se not su
trabajo. Xku tinik i rukamaj.
Noveno. Rube leej. Noveno nio.
Rubeleej halakun.
Novia, cejas, trato carioso a los
menores. Meetz. Mi novia se llama
Mara. Mar rubihnaal i numeetz.
Nube. Suutz. El sol est cubierto de
nube. Suutzruwach i qiij.
Nublarse. Suutzbik. Se nubl el da.
Suutzbik ruwach i qiij.
Nuca. Riij alaqis. Al trabajador le
duele la nuca. Ti i riij ralaq i
kamanoom.
Nuera. Ilibbees. Francisca es nuera
de doa Luca. ReParan riliibi
tuLus.
Nuestra gente. Quch tijolal. Todos
ellos son nuestra gente.
Chikunchelaal i re quch tijolal
taqeh.
Nuestro hermano menor. Qachaaq.
Vino nuestro hermano menor.
Xku lik i qachaaq.
Nuestro to. Qikaan. Vino el to.
Xku lik i ikaanbees.
Nuestro. Qeh hoj. La taza es nuestra.
Qeh hoj i kulk.
Nuestros antepasados, ascendencia.
Qamaam qatit .
Nuestros
antepasados son mayas. Mayab
taqeh qamaam qatit.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

150

08/07/2004, 08:29 a.m.

Nuestros hermanos. Qas qachaaq.


Ellos son nuestros hermanos. Qas
qachaaqtaqeh i re.
Nuestros padres. Qatuut qajaaw.
Nuestros padres nos amaron.
Xojkikax i qatuut qajaaw.
Nueve. Be lejeeb. Don Belejeeb
Ajpuhb. BelejeebAjpuhb.

Nuevo. Ak. La canasta es nueva. Ak


i chakach.
Nmero, smbolo numrico. Rehtalil
ajlanba l. Ese es nmero tres. Re
reroox ajl.

7
!
151

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

151

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
"

SINTITUL-14

Obedecer, Cumplir, Celebrar.


Nimanik. Obedecimos en la casa.
Xojnimanik pan paat.
Obedeci. Xnimanik. El muchacho
obedeci. Xnimanik i akun.
Objeto para acarrear, transportar.
Be hlba l. El morral sirvi para
acarrear lea. Rechiim xkamanik
chi be hlba l sii.
Objeto para halar hilo (tejer).
Chi kba l. Mi halador de hilo.
Nuchikbaal.
Objeto para soplar. Huupbal. Para
soplar el polvo. Huupba l reh i
pooq.
Objeto perforado. Chahchah. El papel
est perforado. Chahchah ruwach
i huuj.
O b s c u r e c e r s e . Qe qumrik. Se
obscureci el da. Xqe qumrik
ruwach i qiij.
Observar, mirar, ver. Tze htanik.
Observamos entre las ramas del
rbol. Xojtze htanik pan xilak
ruqabchee.
Ocho. Waxiqiib. Nuestro terreno es
de ocho cuerdas. Waxiqiib
kahaam i qayeaab.

152

Octavo. Ruwahxaaq. Octavo da.


Ruwahxaaq qiij.
Ofrecer. Be hsanik, xutanik. Se me
ofreci. Xrubeehsaj riibweh.
Ofrenda. Mayiij. Nosotros dimos
nuestra ofrenda. Rehoj xqayeew
qamayiij.
Ofrendar, ceremonia maya.
Mayijinik. Ayer hice una ceremonia
M a y a . E e w x n u b an jinaj
numayijiniik.
Or, escuchar. Birinik. Escuchamos
el dilogo. Xojbirinik kutaaj.
Ojo (enfermedad en recin nacidos),
instrumento para ver. Ilba l. El
nio tiene mal de ojo. Ilba l wilik
reh i halakun.
Ojo. Naqwachiis. La nia tiene el ojo
rojo. Kaq paam i naqr uwach i
ixqun.
Oler. Uhtzi nik. La mariposa est
oliendo la flor. Uhtzi nik uhtzu b
iruban i pehpem.
Olla de barro. Akal xun. La olla de
barro es grande. Nim i akal xun.
Olor agradable. Inkohnik. La pia
huele. Inko hnik i choop.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Olor picante. Jiqi k, ko hik. Es


picante el olor del chile. Jiqik i iik.
Olor picante. Ko hik , jiqi k. Es
picante el olor del chile. Ko hik i
iik.
Olote. Bahlaq. Una carga de olotes.
Junihq chi bahlaq.
Ombligo. Atzu um. Se le ve el
ombligo. Inkutinik i ratzuum.
Once. Junlaj. Pedro tiene once aos.
Junlaj haabwilik reh i Lu.
Ondulado, encorvado. Kotokik, kot
kot. El palo est encorvado.
Kotokik riij i chee.
Ondulados. Kotokaq. Los palos son
ondulados. Kotokaq taqeh chee.
Opacar, empaar. Moyrisanik. La
nube opac al sol. Re suutz
xmoyrisanik ruwach i qiij.
Ordenado, en fila. Tuslik. Los
papeles estn ordenados. Tuslik
kiwach i huuj.
Ordeador. Yitzo ol. El seor va a
ordear. Yitzool inooj i jaaw.
Oreja. Xikin, xikiniis. El anciano se
qued sordo. Xtza hpik i xikin i
maam.

Oreja. Xikiniis. El hombre tiene la


oreja grande. Nim i ruxikin i winaq
rere.
Organizacin.
Molaab.
Organizacin del pueblo maya.
MolaabMayabTinamit.
Orinar. Abr ik. El borracho est
orinando. Abr ik iruba n i
xohkreel.
Oscuridad, tinieblas, pedernal.
Sihtuun. Estamos en oscuridad.
Pan sihtuun wilkooj.
Oscuro. Qe qum. Ya est oscuro
seor. Qequm chik jaaw.
Otro, diferente, aparte. Tokoom. El
diferente llev. Tokoom i xukam i
reh.
Otro. Jinaj chik. Vino otra gallina.
Jinaj chik i kixlaaan xkulik.
Oveja. Mee. Las ovejas son blancas.
Saq kiij i mee.
Oxidarse, llenarse de musgo.
Qu uxrik. Se oxid el dinero
(monedas). Qu uxri k ruwach i
tumiin.

7
#
153

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

153

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
$

SINTITUL-14

Pablo. Palu. Don Pablo se fue al pueblo.


RemaPaluxooj pan tinamit.
Pacaya. Kiib. La pacaya es sabrosa.
Suq i kiib.
Pacificar, apaciguar. Tuuqbisanik.
Pacificamos
sentimientos.
Xojtuuqbi sanik ku xliis.
Padre de familia, autoridad.
Ajawbe es. El padre de familia es
amable. Atoobi ajawbees.
Paga del pecado, del delito, multa,
penitencia. Tojba l mahk. Ese
dinero es para pagar multa. Tojbal
mahk i tumiin rere.
Pagar. Tojoj, tojarik. Marcos est
pagando a los trabajadores. Tojoj
kamanoom iruban i Kux.
Paja, material utilizado para techo de
casa, hoja de milpa, caa o palma.
Siq. La casa tiene techo de paja. Siq
runaah i paat.
Pjaro carpintero. Piich. El pjaro
carpintero est en el rbol de
pimienta. Re piich wilik chi
ruwach penxex.
Pjaro. Tzi kin. El cantar de los
pjaros es bonito. Holohik i
kitzu uy taqeh tzikin.

154

Palabra, hablar. Qorik. Hablamos con


la verdad. Pan korik xojqorik.
Plido. Saq moqik, saq perik. El
muchacho est plido por el susto.
Saq moqik i aku n ruum yojik.
Palma, corozo. Pak. La palma es alta.
Nim runaah i pak.
Palo de pito. Kixqan. El palo de pito
es duro. Rekixqan qe kowiil.
Palo meneador. Kojl. Palo meneador
de nixtamal. Kojl tuukbal buuch.
Palo, madera, rbol. Chee. En el
rbol hay avispas. Wilik kohlox
chi ruwach chee.
Paloma domstica. Mukuy, mukur. La
paloma domstica es bonita.
Holohik i mukuy.
Paludismo. Kaq kuxik. El muchacho
tiene paludismo. Kaq ku xik riij i
akun.
Pan. Kaxlan wik. El pan es caro. Kih
tza aq i kaxlan wik.
Paal, trapo. Kich. El paal del nio
est limpio. Saq ruwach i rukich i
halakun.
Pao. Bu hk. El espejo est
empaado. Buhk ruwach i lemow.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pantaln. Weex. Se le rompi el


pantaln al seor. Xih i ruweex i
jaaw.
Pauelo. Sut. El pauelo esta
amarrado en el cuello del seor. Chi
ralaq i jaaw ba klik i sut.
Panza de res destazado. Sekuus
,tzukutz. Comimos panza de res.
Sekuus i xqakux.
Papa. Saqaa. Cunto vale la papa?.
Jarubtzaaq i saqaa?.
Papel, libro. Huuj. El papel est sobre
la mesa. Rehuuj wilik chi runaah
meexa.
Papera. Buuq, sipjeel alaq. El joven
tiene paperas. Re ki jool wilik
rubuuq.
Par. Ku hl. Un par de caites. Jinaj
ku hl chi per xijab.
Parado. Palik. El perro est parado
sobre el petate. Pal ik i tzi chi
runaah i pohp.
Parar, confirmar algo. Pahbanik,
paaba nik. P a r a m o s a l n i o .
pahba nik halakun.
Parece a, similar. Je rukab. El
muchacho se parece a su padre. Re
aku n jerukabi rajaaw.
Pared. Tzaq. Se raj la pared. Xtar i
tzaq.
Paredn. Uhl. En el paredn esta el
nido del pjaro. Chi ruwach i uhl
wilik i rusuuqtzikin.
Pareja. Ku l iil. La pareja de su
zapato. Ruku liil i ruxijab.

Parrilla. Ba hba l. La carne est


sobre la parrilla. Chi runaah
ba hba l wilik i tiib.
Partcula interrogativa. Mi. Se
encuentra su hermano mayor?. Mi
wilik awas?.
Partidor, separador, instrumento para
partir (cuchillo, machete) o repartir
(bandeja, azafate). Chaqbal. El
partidor esta sobre el nixtamal. Chi
runaah bu uch wilik i chaqbal.
Partir, divorciar. Chaqaj. Partir lea.
Se estn divorciando. . Chaqaj
sii.Cha qaj kiibinkiban.
Pasado maana. Kabi ij. Pasado
maana viene la autoridad. Kabiij
inku lik i ajawbees.
Pasador (persona que sirve algo).
Iksaneel. Juan es el que sirve agua
en la fiesta. Rei Waan iksaneel
hapan nim qiij.
Pasajero (momentaneo) vencido.
Ikaal. La enfermedad es pasajera.
Xa ika al i yabilaal.
Pasar encima de algo. Jopinik. La
nia pas encima del frijol. Re
ixqu n xrujopej runaah i kinaq.
Pasar, rebasar. Iksanik. pasamos la
lea. Xqiksaj i sii.
Pasar. Iki k. Nos pasaron en el
camino. Xojkiksaj pan beeh.
Pasarela. Iiksba l. Pasamos en la
pasarela. Xojikik pan iksbal.
Pase adelante. Tio keen. P a s e
adelante seor. Tiokeen jaaw.

155

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

155

7
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
&

Pas, transit. Xikik. El seor pas


en la casa. Xikik pan paat i jaaw.
Paso. Xahq. Siete pasos tiene de
ancho la casa. Wuquubxahqpaam
i paat.
Pata de gallo (planta parsita). Ek.
L pPata d gaallo es medicinal. Re
ekiqoom.
Patada. Yehq. Patearon al perro
rabioso. Xyeqa rik i yowabtzi.
Patas arriba, puesta boca arriba.
Tachlik. La vaca est patas arriba.
Tachl ik i waakax.
Patear. Yeqej. Pateamos al tacuazn.
Xqayeqi tuxk.
Pato (a). Patuxk. La pata est clueca.
Tuq i patuxk.
Pavo, chompipe. Bihiil aka ch. El
c h o m p i p e p e s a . Ahl i bi hiil
akach.
Paz, equilibrio, tranquilidad.
Tuqkilal. Vivir en paz. Ka charik
pan tuqkilal.
Pecador, acusado, delincuente,
culpable. Ajmahk. El culpable se fue
a la crcel. Xooj pan tzi lom i
ajmahk.
Pecar. Mahkunik. Pecamos ante el
creador. Xojmahkunik chi ruwach
i Ajaaw.
Pecho. Chi ku xliis. Le duele su
pecho. Tichirukuxl.
Pechos, senos. Chu uch. La seora
est dando pecho al nio. Yeej
ruchuuchhalakun iruban i
tuut.

156

SINTITUL-14

Pedacear, hacer pedazo. Chuyuj.


Haga pedazos el pan. Chachuy i
kaxlan wik.
Pedazear ejotes. Birij. Rosa est
pedaceando ejotes. Bi rij kinaq
iruban i Roos.
Pedazo, ocho mil. Chuy. Pedazo de
tortilla. Ruchu uy wik.
Pedernal. Rikeej kahoq. El pedernal
es pesado. Ahl rikeej kahoq.
Pedir, preguntar. Pahqanik. Pedimos
nuestra posada. Xqapahqaaj qapatal.
Pegajoso. Latzik. E l c o p a l e s
pegajoso. Latzik ruwach i poom.
Pegar (con cincho o chicote).
Saki nik. Esa seora fue quien
pego al nio. Re tuut rer e
xsakw ik reh i halakun.
Pegar con goma. Lechanik. Pegamos
papel en la pared. Xojlechanik huuj
wach tzaq.
Pegar con pegamento. Letzej. Pegar
papel. Letzej huuj.
Peine. Xihbal. La seora compr su
peine. Xuloqruxihbaal i tuut.
Pelado. Cholooj. La naranja ya est
pelada. Cholooj chik riij i araan.
Pelador (instrumento para pelar).
Cho lba l. Pelador de gisquil.
Cholbal riij chumaah.
Pelar, raspar. Jotzinik. Est pelando
duraznos. Johtzanik riij tik
iruban.
Pelar. Cho loj. El seor pela yuca.
Choloj riij tziin iruban i jaaw.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

156

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pelear con las manos. Qa bisinik.


Peleando se quebr el brazo. Pan
qa bisinik xutoq i qa b.
Pellizcar. Echi nik. La nia est
pellizcando al nio. Eche nik
halaku n iruba n i ixqun.
Pelo de maz. Tzamiy. La torilla tiene
pelo de maz. Tzamiy rupaam i
wik.
Pelo. Ism. Nos cortamos el pelo.
Xqisaj qismaal.
Pelota. Tolaj. Estbamos jugando
pelota. Ko n ik tolaj naq
inqaban.
Peludo. Putz. El perro es peludo. Putz
riij i tzi.
Pensamiento, idea, preocupacin.
Kapeba l. Pensamiento del seor.
Rukapebaal i jaaw.
Pens, reflexion. Xkapebinik. Flix
pens. Xkapebinik i Peelis.
Pepita de fruta. Naq. Pepita de
ayote. Naqkuum.
Pequeos pedazos. Tohr. Un pedazo
de carne. Junto hr chi tiib.
Pequeos. Kok taq, tu ch. Las
gallinas son pequeas. Kok taq
taqeh kixlaan.
Perder extraviar. Sahchik. Nos
perdimos en ese pueblo.
Xojsahchik pan tinamit rere.
Perdido. Sahcheel. El seor est
perdido. Sahcheel i jaaw.
Pereza. Sikilal. El muchacho tiene
pereza. Sikilal inba nik reh i

akun.
Perforacin del cascarn del huevo
al nacer los pollitos. Ko htz,
kootz. El pollito est perforando su
cascarn. Ko htz iruba n i kisa
kixlaan.
Perforado, agujereado. Hopooj,
to bo oj. El papel est perforado.
Hopooj ruwach i huuj.
Perforador. Hopbal. Perforador de
papel. Hopbal huuj.
Perforar, agujerear. To bo j.
Perforamos la madera.Xqatobi chee.
Pero. Xa re la. Llegaremos, pero
hasta maana. Ne qohponik xa re
lako iqaal.
Perro. Tzi. El perro es bravo. Josq
i tzi.
Persona delicada. Chinrah, chiik.
El nio es muy delicado.Qechik
riij i halakun.
Persona que amarra. Ba ko ol.
Nosotros somos amarradores de
vacas. Hoj ba ko ol wakax.
Persona que anda sin prisa y sin
rumbo. Insalik. La muchacha anda
sin prisa y sin rumbo en la calle.Xa
insalik pan be eh i ixqun.
Persona que baa con hierbas.
Bu chu neel. El seor fue a baar.
Xooj buchuul i jaaw.
Persona que gusta comer mucha
golosina. Ajtuus, ajsahk. A la
seora le gusta comer muchas
golosinas. Ajtuus i tuut.

157

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

157

7
/

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
(

Persona que mal aconseja. Ajtaqchi,


junuul. Ese seor mal aconseja. Re
jaaw rereajtaqchi.
Persona que pela cscara de frutas o
verduras. Cho lool. Persona que
pela bananos. Cho lool riij tulul.
Persona que quema velas. Katal
uhtzu b. Don Carlos fue a quemar
candelas. Xoojkatal uhtzubi ma
Kalich.
Persona. Ka chareel/ka chanam.
Muchas personas. ki h i
kachareel, kachanam.
Pesado. Ahl. La carga del seor pesa.
Ahl i rihq i jaaw.
Pestaas. Jeeh naq wachiis. Este
pelo es de pestaa. J e e h
naqw achiis i isbwilih.
Petate. Pohp. El petate es ancho. Nim
ruwach i pohp.
Pez. Kar. Comimos pescado. Kar
xqakux.
Piar de los pollitos. Chiliwinik. Pan
mucho los pollitos. Qe
kichi liwinik i kok kixlaan.
Picante. Raah. Pica el chile. Raah i
iik.
Picarda. Sajsotik. Por su picarda se
quebr. Ruum rusajsotiik xutoq
riib.
Pi. Oqis. A la muchacha le duele el
pi. Tirooq i ixqun.
Piedra de moler, muela. Kaa. La
piedra de moler de la seora. Re
rukaai tuut.

158

SINTITUL-14

Piedra para afilar. Huux. El la piedra


afilamos nuestra hacha. Chi
Ruwach huux xqaqa sbi saj i
qikeej.
Piedra poma, da del calendario maya.
Ajmaq. La piedra poma no pesa. Re
ajmaq maahl taj.
Piedra. Aba j. La piedra es grande.
Nim i abaj.
Piel de culebra (metamorfosis).
Sooch. La piel de la culebra la dej
en el camino. Xukanaai rusooch i
aaqpan beeh.
Piel, cuero de animal. Tzuhmal. A
Rosa se le quem la piel del brazo.
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos.
Piensa. Irukapaaj. Piensa sobre su
v i d a . Irukapaaj chi riij i
rukachariik.
Pierna. Aa. Me duele la pierna. Tii
waa.
Piloy (especie de frijol). Nimaq
kinaq, lol. El tayuyo tiene piloy.
Nimaq kinaqrupaam i xikinkeej.
Piloy blanco. Piliw. Se coci el piloy
blanco. Xchaqi piliw.
Pimienta. Penxex. El caf con
pimienta es sabroso. Suq i kapeh
ruukpensex.
Pia. Choop. Son grandes las pias.
Nimaq taqeh choop.
Pino, ocote. Chaj. Sembramos pino.
Xqatik i chaj.
Pinol, miga. Ka j. El guacal tiene
pinol. Kaj rupaam i johm.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

158

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pintado. Bo nooj. . La casa est


pintada de verde. Bo nooj ruwach
i paat chi rax.
pinto. Ba rsin. El perro es pinto.
Barsin riij i tzi.
Piojillo, sarampin. Sisoon. La
gallina tiene piojillos.Sisoon riij i
kixlaan.
Piojo. Uk. El muchacho tiene piojo
en la cabeza. Ukpaam i runaah i
akun.
Pixtn (tortilla). Pixtuun. Juan se
comi el pixtn. ReWaan xukux i
Pixtuun.
Pizote. Itzu l. El pizote es bonito.
Holohik i itzul.
Plancha, afilador. Jukb a l. Para
planchar ropa. Jukb a l wach
itzihy.
Planchar, afilar. Jukuuj. Rosa est
planchando. Juku uj iruba n i
Roos.
Planta (cinco negritos). Chuhte. Hay
muchas plantas de cinco negritos.
Kih i Chuhte.
Plantar. Munuinik. Plantamos Chile.
Xojmunuinik iik.
Plata. Pwaaq. Cadena de plata.
Pwaaq uuh.
Pltano. Paran tulul. Sabroso el
pltano. Suq i paran tulul.
Platicar. T e hranik, ku tjanik.
Platicamos en el mercado.
Xojte hranik pan ka aybal.

Pobre (expresin de compasin).


Ketel wach. Pobre el seor. Ketel
wach i jaaw.
Pobre. Neba a. Somos pobres. Hoj
nebaa.
Pobreza. Neba i l. Estamos en la
pobreza. Wilkooj pan nebail.
Poder, autoridad. Ajawriik. Tiene
autoridad en su aldea. Wilik
rajawriik pan rabiixbal.
Poder, saber hacer. Cholonik. S
escribir. Kinchol tzihb.
Poema, palabra adornada.
Uhtzubimaj wach qorik, xoyimaj
wach qo rik. El poema es muy
bonito. Qeholohik i uhtzubimaj
kutaaj.
Polica. Chajoom tinamit. Las policas
agarraron al ladrn. Re taqeh
chajen tinamit xkichop i ajileq.
Pollito. Kok kixlaan, tu us. Los
pollitos son de color negro. Qeq
kiij taqeh kokkixlaan.
Pollo Dorado. Jooxrisamaj kixlaan.
El pollo dorado es sabroso. Suq i
jooxrisamaj kixlaan.
Polvo. Pooq, pulqlaaj. En el camino
hay mucho polvo. Qe pooq chi
ruwach i beeh.
Poner huevos. Milojinik. La gallina
est poniendo huevos. Milojinik
iruba n i kixlaan.
Poner, usar, creer. Kojoj. Se est
poniendo su sombrero. Kojoj
rupuneet iruban.

159

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

159

7
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
=

Ponerse boca abajo, embrocarse.


Pahchik. Nos pusimos boca abajo
sobre la grama. Xupach'aa' i
ha'lak'un.
Ponerse bravo, enojado. Josqbik,
josqb i sanik.
Los perros
embravecieron. Xijosqbik i tzi.
Ponerse de pi. Pahik. Nos paramos en
la reunin. Xojpahik pan moloj iib.
Ponerse pesado. Ahlbik. Se puso
pesada la lea porque se moj.
Xa hlbik i siiruum chi xtzaqik.
Poquito. Majnik. Slo un poquito de
maz. Xa mahnikchi ixiim.
Por ah. Ar rejeh, ar jeh. Por ah lo
encontraron. Ar rejeh xreqarik.
Por eso. Ruum aj re. Por eso
vinimos. Ruum ajrexojchalik.
Por Favor . Chakuy, chaban atobil.
Por favor seora vndame chile.
Chakuy tuut chaka yej wiik.
Por la maana, temprano. Wahqeq.
Por la maana nos baamos.
Wahqeq xojitinik.
Por par. Chi ku hlaal. Los zapatos
lo venden por par. Chi ku hlaal
inkika yej i xijab.
Por qu?. Chih aj reet?, chajreet?,
chihreet?), (chaj wa reh?.
Porqu aprehendieron al hombre?.
Chaajreet noq xchoparik i
winaq?.
Por, por causa de. Ruum. Por causa
del fro muri la gallina. Ruum i
ku xik xkimik i kixlaan.

16 0

SINTITUL-14

Posada. Patal. Pedimos nuestra


posada. Xqapahqaaj qapatal.
Poseer, aduearse. Ehchanik. El se
a d u e d e l p a p e l . Re reh
xrehchaaj i huuj.
Precio, Valor, dinero, costo. Tzaaq.
Su trabajo no tiene precio. Maxtaj
tzaaq akamaj.
P r e g u n t a , p e d i d a . Pahqaal.
Preguntamos por donde est.
Xqapahqaaj ahawilik.
Preparar hilo (para telar). Qinij.
Estamos preparando hilo. Qinij
nooqinqaban.
Preso, encarcelado, recluido,
encerrado. Tza hpeel, preexo. El
preso est enfermo. Retza hpeel
yowaab.
Prstamo, crdito. Kemeel. La seora
me dio prstamo. Xuyeew nukemeel
i tuut.
Primer saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak cho? Tuweey. Est
usted?. Est usted bien?. Wilkaat
naak tuut. Suq naak akuxl.
Primero. Peet. Vine primero. Peet
xinku lik.
P r i m o g n i t o . Peet aku n. El
primognito se llama Juan. Waan
rubihnaal i peet akun.
Principio, antepasado, origen. Raa
risil. Principio de la vida. Raa
risil kacharik.
Privar, abstener. Pitij. Nos privamos
de comer. Pitij qawainqaban.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

160

08/07/2004, 08:29 a.m.

Probar. Nikinik. Estamos probando


el sabor del cacao. Nikinik
rusuqkiil kikow inqaban.
Problema, dificultad, conflicto,
pleito. Ka xkiil. Entre ellos existe
dificultad. Wilik kika xkiil chi
kiwach.
Procura, apresrate. Chanike ej
aqi ij, kobo q, chato k awiib.
Apresrate con el trabajo.
Chanike ej aqiij ruuki kamanik.
P r o s t i t u c i n . Ko yomal. L a
prostitucin es mala. Yiibruwach
i koyomal.
Prostituda. Ko yomaj. Esa mujer
est prostituda. Koyomaj ruwach
i ixoq rere.
Prostituir. Ko yoomrisanik. El
hombre prostituy a la nia. Re
winaq xuko yomrisaj i ki sa
ixqun.
Prostituirse. Koyoomrik. La mujer
se prostituy. Xkoyoomrik i ixoq.
Prostituta. Ko yoom. La prostituta
est enferma. Yowaabi koyoom.
Provocar dolor de corazn.
Tiibi sanik ku xliis. La muerte
provoca dolor de corazn. Re
kimik irutiibi saj kuxliis.

Pudrirse. Qa hik. Se pudrieron las


moras. Xiqahik i tokaan.
Pueblo, gente. Tinamit. El pueblo lo
eligi. Retinamit xsikw ik wach.
Pulga. Ka q. El perro tiene pulgas.
Kaq riij i tzi.
Puo. Mohch. Un puo de frijol.
Jinaj mochchi kinaq.
Punta de gisquil. Juchumaah. La
comida es punta de gisquil. Ju
chumaah i kuxbal.
Puntiagudo. Qa s ju. El palo es
puntiagudo. Qas rujui chee.
Punto -gramatical. Tzuhr. Al terminar
de escribir oraciones se escribe
punto. Pan kuxesba l tzihbanik
ku taaj inkojarik i tzuhr.
Puso
atencin,
escuch.
Xuka achmaaj. La autoridad nos
puso atencin. Xojrukaachmaaj i
ajabees.
Puyar, apualar. Toqoj. El ayote est
puyado. Toqo j paam i kuum.

8
1
16 1

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

161

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
2

SINTITUL-14

Qu desea?. Chaaj naq?,chih naq?


chaaj naq bi h? chaaj naq
jariik?. Q u d e s e a a b u e l o ? .
Chaaj naq maam?.
Qu es?. Chibijariik?, chajbih?.
Qu es lo que dice?. Chibijariik
iruqor?.
Que le vaya bien . Chawil awiib.
Que le vaya bien seora. Chawil
awiibtuut.
Qu?. Chajariik?. Qu quieres?.
Chajariik inawaaj?.
Quebrado. Paxeel. La taza est
quebrada. Paxeel i kulk.
Quebrado. Toqeel. Nuestros pies
estn quebrados. Toqeel i qooq.
Quebrantar (maz, arroz en la piedra
de moler). Puhranik. Clara est
quebrantando nixtamal. Puhranik
bu uch iruba n i Kalar.
Quebrar (con la mano o rodilla),
tronchar. Paqinik. Est quebrando
palo. Paqaj cheeiruban.
Quebrar, fracturar. Toqooj. El palo
est quebrado sobre el camino.
Toqooj i cheechi runaah beeh.
Quebrar. Paxinik. Quebramos la olla.
Xqapaxej i xun.

162

Quedarse. Kahnik. Nos quedamos en


casa. Xojkahnik pan paat.
Quemado. Ka htlam, ka tooj,
ka hteel. La tortilla est quemada.
Ka htlam i wik.
Quemado. Ka tooj. El copal est
quemado. Katooj i poom.
Quemar. Kataj. Quemamos la basura.
Xqaka t i sohk.
Quemarse. Kahtik. Nos quemamos
durante la roza. Xojka htik pan
kat.
Quequesque. Oxb. . El quequesque
es rico. Suq i oxb.
Q u e r e m o s . Inqaaj. Q u e r e m o s
nuestro dinero. Inqaaj ruwach
qatumiin.
Querer. Ajwanik. Quiero hablar al
seor. Inwaaj nuqo reem i jaaw.
Quererse, necesitarse. Ajwanik iib,
ajwanik wachiis. Quiero a mi mam.
Inwaaj wach i nutuut.
Quiebra palitos (animal). Chiqsil.
Se muri el quiebra palito. Xkimik i
chiqsil.
Quin?. Awach? . Q u i n t e
denunci?. Awach jalwik aweh?.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Quiere. Iraaj. Quiere borrarlo. Iraaj


rujuxum.
Quijada. Kahkachi, santakawa.
Golpe mi quijada. Xnuqo j i
nukahkachi.

Quinto. Roo. Quinto mes. Roopoh.

8
3
16 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

163

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
4

SINTITUL-14

Racimo. Kuht. Un racimo de banano.


Junkuht chi tulul.
Radio. Qo rbi rba l. El radio es
bonito. Holohik i Qorbirbal.
Rafael. Rap. Don Rafael es amable.
Atoobi maRap.
Raz. Raa. Raz de rbol. Raachee.
Rajado. Tarooj. La lea est rajada.
Tarooj rupaam i sii.
Rajar (lea, ocote o madera). Taraj.
Nosotros rajamos lea. Xojtarwik
sii.
Rajar, partir. Chirij, tziroj. Rajar
ocote. Chirij chaj ,.
Rana. Rooch, tikoy. La rana salta.
Inpiska nik i rooch.
Rana. Tuhtz. La rana es de color
verde. Rax riij i tuhtz.
Rancho (casa de paja). Siq paat. El
rancho es bonito. Holohik i siq
paat.
Rpido, luego, pronto. Xa reyu.
Vi n i m o s r p i d o . Xa re yu
xojkulik.
Rascar. Jochoj. El seor est
rascando su espalda. Re jaaw
kahchirujochom i riij.

164

Raspador. Jotzba l. Raspador de


hielo. Jotzbal abaj ha.
Raspar (maguey). Johkanik. En
nuestro terreno raspamos maguey.
Pan qaka al xojjohkanik sajkiih.
Ratn. Cho oh. El gato se comi el
ratn. Xruku x i chooh i mees.
Rebasar. Bu lik, pulik. El agua
rebasa. Inbu lik i ha.
Recado rojo. Kaq tukuuj. El recado
rojo es sabroso. Suq i kaq tukuuj.
Rechinar. Qirichinik, qitzik. La puerta
rechina. Inqirichinik i okbal.
Reciba, toma, tenga. He, hu. Toma
tu pan. Heakaxlan wik.
Recibimos. Xqakul. Recibimos a los
huspedes. Xqaku l i ulaa.
Recibir. Kuluj. Estamos recibiendo a los
visitantes. Kuluj ulaainqabaan.
Recluso. Preexo, tzahpeel. El recluso
est enfermo. Repreexo yowaab.
Recoger. Moloj, ko loj. Recogimos
frijol. Xqaban i moloj kinaq.
Recomendado, encomendado.
Oqxam aj.
El maz est
recomendado con la seora.
Oqxam aj i ixiim ruuki tuut.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Recostar, poner de lado. Chelanik.


Est recostando la piedra. Chelanik
abaj iruban.
Recto. Korik ruwach. El palo es recto.
Korik wach i chee.
Red. Yal. Las mazorcas estn en la
red. Rejal wilik pan yal.
Redondo, crculo. Setesik, sirisik. La
tortilla es redonda. Setesik i wik.
Redondo. Tolotik. La olla es redonda.
Tolotik i xuun.
Reducir, engaar, perder tiempo.
Subu j. Reducir el tamao del
pantaln. Subuj rupaam weex.
Reducirse, encogerse. Suhbik. Se
redujo mi pantaln.Xsuhbik i nuweex.
Regadera o instrumento para regar.
Chihkba l. Para regar agua.
Chihkba l ha.
Regalo. Kooch. Recibimos nuestro
regalo. Xqakul qakooch.
Regao, llamar la atencin. Naqaaw.
Nos rega nuestro abuelo.
Xojrunaq i qamaam.
Regar (maz, frijol, agua).
Chihkanik. El muchacho reg el
agua. Reakun xruchihkaaj i ha.
Regar. Chihkinik. Se reg el frijol.
Xchihkik i kinaq.
Registrar, escarbar. Ketenik, keet,
pic h. Registramos la canasta.
Xqaketej rupaam i chakach.
Regresar, volver. Solkinik, sutinik.
El seor regreso a su casa. Xsoljik
chaloq i jaaw pan rupaat.

Relmpago. Cha abkahoq, raaq


kahoq. S e v i o e l r e l m p a g o .
Xku tinik i raaqkahoq.
Relmpago. Raaqkahoq, cha ab
kahoq. S e v i o e l r e l m p a g o .
Xku tinik i raaqkahoq.
Remangar. Tolooj. El pantaln est
remangado. Tolooj i weex.
Remiendo. Kojbal. El pantaln de
Manuel tiene remiendo. Koojbal
ruwach i ruweex i Manu.
Remojar. Muhinik. El pan est
remojada en miel. Muhuuj i kaxlan
wik pan riis kaab.
Renacuajo. Muluqu t. Hay muchos
renacuajos en el agua. Kih taqeh
muluqut pan ha.
Renquear. Tzihqlinik. El muchacho
renqueaba. Intzihqlinik naq i
akun.
Repartidor. Puhkoom. Repartidor en
la fiesta. Ajpuhkoom pan nim qiij.
Repartir. Puhkanik. Repartimos
dinero. Xojpuhkanik tumiin.
Reprender. Qilooj. El seor est
reprendiendo. Re jaaw qi looj
iruban.
Resbaloso. Kalik. Se resbal en el
camino. Xkalijik pan beeh.
Resembrador. Ahbaneel. Se cay el
resembrador. Re ahbi neel
xqehbik.
Resembrar. Ahbanik. Resembr su
milpa. Xrahbeej i rabiix.

16 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

165

8
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
6

Resguardar, nublarse. Muujrik. Nos


resguardamos debajo el rbol.
Xojmuujrik risil chee.
Respirar fuerte (constantemente.).
Pooxlanik. Respiramos muy fuerte
por el susto. Qohpooxlanik ruum
yojik.
Resto, sobra. Qohx. Sobr el agua de
masa. Xqohxanik i qo or ha.
Retoo. Toxl. Retoo del rbol. Rutoxl
i chee.
Retorcijones. Ba ke el pamis. Los
retorcijones lo mat. Ba ke el
pamis xkansanik reh.
Retumbo (agua). Pojik. El ro
retumba. Inpojik i nim ha.
Reuma, calambre. Luuch. Tenemos
reuma en nuestros pies. Wilik
Luuchpan qooq.
Reunin. Moloj iib. Ayer nos
reunimos. Xqamol qiibeew.
Reventar (hilo, pita, cuerda). Kupuj,
tupuj. Reventamos el hilo. Xqakup
i nooq.
Reventar , perforar, abrir. Kerej.
Est reventando la pelota. Kerej
tolaj iruban.
Reventar. Kerik. Se va a reventar la
flor. Kerik reh i uhtzub.
Revirar. Pirkunik. La Pelota revira.
Inpirkuik i Tolaj.
Revivir, resucitar. Kachrisanik. Su
poder lo resucit al tercer da. Re
rajawriik xka chrisanik ruwach
pan roox qiij.

16 6

SINTITUL-14

Revolcador. Ajbalin, tolineel. El perro


es revolcador. ReTzibalineel.
Revolcar. Ba linik, tolinik. Un gran
perro revolc a mi gato. Nimlaj tzi
xba linik reh i numees.
Rezo, oracin, orar. Tiij. El seor est
rezando. Tiij iruban i jaaw.
Ro. Nimha. Nos baamos en el ro.
Xojitinik pan nimha.
Risa. See el. A Vicente le gusta
rerse. Suq reh i see el i Seen.
Robar. Elqa nik. Rob gallinas.
Xe lqa nik kixlaan.
Rociar, sacudir. Kihranik. Rociar
agua. Kihranik ha.
Rodeado. Sutimaj. Rodeado de pita.
Sutimaj riij chi kahaam.
Rodilla. Nah che hk. Golpeamos
nuestras rodillas. Xqaqo j i naah
qachehk.
Rodillera, reclinatorio. Xukaab. La
rodillera es bonita. Holohik i
xukaab.
Rojo. Kaq. El quetzal tiene pecho rojo.
Kaq chiiruku xl i qu uq.
Rollizo. Bolobik. La lea del seor
es rolliza. Bolobik i rusiii jaaw.
Romper. Chu q. Rompa la tela.
Chach'uq i itzihy.
Romper. Weqej, weqinik. Romper tela.
Weqej itzihy.
Roncar. Joqi nik. Roncamos en
nuestro sueo. Qojjoqi nik pan
qawiriik.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

166

08/07/2004, 08:29 a.m.

Roza, quema. Ka t. Quemamos el


terreno para nuestra milpa. Xqakat
rupaam i yeaabqabiix.
Rozar. Abixik. Se fue a rozar. Xooj
chi abixik.

Ruido producido al comer cosas


duras. Ku rupinik. Le truenan los
dientes cundo come tostada.
Inku rupinik i reeh noq irukux i
joox.

8
7
16 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

167

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
8

SINTITUL-14

Sabroso, rico. Suq. La comida est


sabrosa. Suq i ku xbal.
Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij.
Estamos sacando agua en el lago.
Likij hainqaba n pan chooh.
Sacar, extraer. Esanik. Nosotros lo
sacamos. Rehoj xojesanik reh.
Sagrado. Looq. La tierra es sagrada.
Looqi akal.
Sal. Atzaam. La sal es blanca o la sal
est limpia. Saq ruwach i atzaam.
Salar. Atzaminik, atzamanik. Salar
carne. Atzaminik tiib.
Salario, paga. Tojba l. Recibimos
nuestro
salario.
X q a k u l
qatojbaal.
Sali, huy. Xelik. Cristbal sali de
la crcel. Xelik pan tzilom i Toop.
Salir, huir. Elik. Salimos corriendo.
Pan ajiim xojelik.
Saliva, escupido. Chuhb. La saliva es
del anciano. Re chuhb reh i
maam.
Salpicar, salpic. Pahcha nik,
tixka nik. El carro nos salpic de
agua. Re bu mbe ehba l
xpahcha nik qeh chi ha.

168

Salpicar. Ta hxanik. El carro nos


salpic de agua. Xojrutahxaaj chi
hai Bumbehbal.
Saltar sobre, brincar sobre.
Qa hxanik. Nosotros brincaremos
sobre el agua. Re hoj ne
qohqa hxanik ha.
Sanar, endurecer. Koowbisanik.
Nosotros reforzamos el sostn de
la casa. Re hoj xojkoowbisanik
rooq i paat.
Sangre. Kik. Nuestra sangre tambin
es roja. Kaq wohoq i qakikeel.
Sanitario. Sarbal. El nio se fue al
sanitario. Rehal aku n xooj pan
sarbal.
Sapo. Hukuk, tikoy . El sapo es
grande. Nim i hukuk.
Sarna, sarcopiosis. Tuhx, tuux. El
cerdo tiene sarna. Aj tuhx i ahq.
Sastre, modista. Bojool. Don Vicente
es sastre. RemaSeen Bojool.
Se asent, se equilibrio, se formaliz.
Xtuhqik, xtuqlujik. Se asent
nuestro trabajo. Xtuhqik i
qakamaj.
Se quebr. Xtoq. Se quebr el palo.
Xtoq i chee.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Se raj. Xtar. Se raj la tabla. Xtar i


tzilom.
Se vende. Inka ayjik. Se vende el
terreno. Inka ayjik i akal.
Secar. Chiqsanik. Secar ropa.
Chiqsanik itzihy.
Seco, flaco, delgado. Chiqiij. Lea
seca. Chiqiij sii.
Secretario, escritor. Ajtzihb. Rosa
es secretaria en la municipalidad.
Ajtzihbpan komitaat i Roos.
Sed. Chiqchii il, chiqchie el. Por
jugar tenemos sed. Ruum ko nik
wilik qachiqchiiil.
Segunda limpia de la milpa o del
frijolar. calzar). Mulinik, quul.
Hoy realizamos la segunda limpia de
la milpa. Mulinik iwan xqaban
yunaak.
Segundo. Rukab. De segundo lleg.
Pan rukabxponik.
Seis. Waqiib. Tenemos seis chuntos.
Waqiibi qakaach.
Semana Santa. Kaxiklaj qiij. Mucha
gente viene en Semana Santa. Kih i
tinamit kikulikpan kaxik laj qiij.
Sembrador. Ajiwaal, tikool. Andrs
se fue a sembrar. ReLeex (Tirix)
xooj iwaal.
Sembrador. Iwaal. Santiago se fue a
sembrar. Xooj iwaal i San.
Sembrar. Tikij. Sembrar maz. Tikij
ixiim.
Semejanza (en conductas, actitudes
despectivas). Uch june ht. Son

semejantes en sus actitudes. Kuch


juneht kiibruukkibanooj.
Semilla. Ija. Semilla de frijol. Ija
kinaq.
Seas, ademanes. Ehtalil. El hombre
habla por medio de seas. Ruuk
ehtalil inqo rik i winaq.
Seor. Jaaw. El seor se llama
Francisco. Laas rubihnal i jaaw.
Seor. Ma ich, jaaw. El seor se
llama Nicols. Kolaax rubihnal i
maiich.
Seora, madre de familia. Tuut. Mi
madre. Nutuut.
Sentado. Tzunlik. La seora est
sentada. Tzunlik i tuut.
Sentarse estrechando los pies.
Pehchik. La nia le gusta mucho
estrechar sus pies. Qe suq reh i
pehchik i ixqun.
Sentarse. Tzuhnik. Nos sentamos
afuera de la casa. Xojtzuhnik chi
riij i paat.
Sentimiento, corazn. Kuxliis. Viene
del sentimiento. Pan ku xliis
inchalik.
Sentir. Ikr anik. Nosotros sentimos
el temblor. Rehoj xqikraaj i yihk.
Sptimo. Ruwuuq. Sptimo ao.
Ruwuuq haab.
Sequa. Chiq qiij. La sequa sec la
milpa. Xruchiqsaj iwan i chiqqiij.
Ser ayudado, apoyado. Toobjik.
Fuimos ayudados. Xojtoobjik.

16 9

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

169

8
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
0

Ser consolado, ser convencido.


Qu unjik. F u e c o n v e n c i d o .
Xquunjik ruwach.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq?
korik naak?. Ser cierto que
vino?. Mi korik ta wo hoq chi
xkulik?.
Ser?. Mije? . Ser que es as?.
Mijeta wohoq.
Seriedad, rectitud. Korkiil. Con
seriedad se lo dijeron. Ruuk
korkiil xqo rarik reh.
Servidumbre, persona que trabaja por
mes. Ajpoh, aj chi poh. Flora es
trabajadora por mes. Ajpoh i Lola.
Sexto. Ruwaaq. Sexta casa. Ruwaaq
paat.
S (afirmacin). Hoo. S seora. Hoo
tuut.
Siete. Wuquub. Siete estrellas.
Wuquubchi chumiil.
Silbar. Xubi nik. E n l a n o c h e
silbamos. Xojxubinik chaqab.
Silbido. Xuub. El muchacho est
silbando. Xuubiruba n i akun.
Silla. Xiila. Dale una silla a nuestro
visitante. Chayeew ruxiila i qulaa.
Silueta, sombra. Naach. Silueta de
doa Pascuala. Runaach tuPax.
Sobrino (a). Ikaaq. Mi sobrino se
llama Vicente. Seen bi hnaal i
wikaaq.
Sol, da. Qiij. Hoy es un da bonito.
Holohik i qiij yunaak.

170

SINTITUL-14

Solitario. Rutkeel riib. La muchacha


est solitaria. Rutkeel riibi ixqun.
Slo uno. Jinaj ti. Slo uno queremos.
Jinaj ti inqaaj.
Sombrero. Puneet. El sombrero es
grande. Nim i puneet.
Soado, embolado, emborrachado,
embriagado. Xohkr isamaj.
Gregorio fue embolado por
Cristbal. Xohkrisamaj i Koy ruum
i Toop.
Soar. Xohkrisanik, lawachinik. Te
so. Xnuxohkreej awach.
Sonarse la nariz. Suhtanik. El seor
s e s o n l a n a r i z . Re jaaw
xusuhtaaj i ju.
Sonido de dinero, sonido de
campanilla. Tzilinik. Suena el
dinero en la mano de la seora.
Intzilinik i tumiin pan ruqa b i
tuut.
Sonido para llamar a las gallinas.
Turinik. L l a m e n a l a g a l l i n a .
Chaturej taqeh kixlaan.
Soplador. Wahba l. El soplador es
grande. Nim i wahbal.
Soplar con la boca. Hupinik.
Soplamos fuego. Xojhupinik
qaaq.
Soplar con soplador. Wahlanik.
Soplar fuego. Wahlanik qaaq.
Soportar, aguantar, perdonar,
disculpar. Kuyuj. El pobre est
aguantando hambre. Kuyuj wik
iruba n i nebaa.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

170

08/07/2004, 08:29 a.m.

Soy. Hin. Soy Manuel. Hin Manu.


Su compaero. Ruchihil. Se qued
su compaero. Xkahnik i ruchihil.
Su complemento. Ruman. Ese es el
complemento de tu maz. Rer e
ruman awixiim.
Su corazn. Ruku xl. Le duele el
corazn. Tirukuxl.
Su esposa. Rehke en. La esposa del
seor fue hacia el pueblo. Xooj i
rehke en i jaaw pan tinamit.
Su revez. Rusaal. . El revs del gipil.
Rusaal i pot.
Suavizador.
Chu bi saneel.
Suavizador
de
mugre.
Chubisaneel chu wa.
Suavizar. Chu ubisanik. Suavizar
carne. Chu bisanik tiib.
Subir, elevar algo. Johsanik.
Subimos mazorcas. Xqajohsaj Jal.
Subir. Johtik. Subimos sobre el cerro.
Xojjohtik chi runaah yuuq.
Suceder. Ku larik. As sucedi.
Jerexkularik.

Sudamos. Xoj ba hxanik. Sudamos


por correr. Xojba hxanik ruum
ajiminik.
Sudor. Bahx, tzauhb. El nio suda
e n l a n o c h e . Re halaku n
inba hxanik chaqa b.
Surtido, revuelto. Xilakimaj. La venta
de doa Rosa est surtida.
Xilakimaj i ruka ay i tuRoos.
Sus parientes, con ellos. Kuuk. Son
parientes. Kuukkiib.
Suspirar. Jihqa nik, jiqj otik. El
j o v e n s u s p i r a m u c h o . Qe
injihqjotik i kijool.
Sustentar, dar de comer. Ketej. Est
dando de comer al perro. Ketej tzi
iruban.
Sustituto, reemplazo. Jilow. No
tenemos sustituto en la reunin.
Maawach taj qajilow pan moloj
iib.
S u s t o , a s u s t a r s e . Yoj ik. Nos
asustamos por la culebra. Xojyojik
ruum i aaq.
Susto. Kahn. La nia tiene susto.
Kahn inba nik reh i kisa ixqun.

8
!
171

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

171

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
"

SINTITUL-14

Tabla, reclusorio. Tzi lom. El


carpintero compr la tabla. Re
ajsehk xuloqi tzilom.
Tacuazn. Tuxk. El tacuazn se comi
l a g a l l i n a . Re tuxk xuku x i
kixlaan.
Taln. Ruyuhboqis. Su taln est
hinchado. Sipjinaq i ruyuhbrooq.
Taltuza. Baah. La taltuza come yuca.
Reba ah iruku x i tziin.
Talvez. Je naak. A s l e h a b r
sucedido. Jenaak rexrukul.
Tamal de frijol. Kiyoy, rabkinaq.
El tamal de frijol es rico con chile.
Suq i kiyoy ruukiik.
Tamal. Rab. El tamal es picante.Raah
i rab.
Tamalito de elote. Isis. El tamalito de
elote es sabroso. Suq isis.
Tamalito de elote. Poch isis. El
tamalito de elote es sabroso. Suq i
poch isis.
Tamalito de frijol verde. Xeep. Se
coci el tamalito de frijol. Chaq i
xeep.
Tamalito de maz. Poch. Comimos
tamalitos. Poch i xqakux.

172

Tamao, dimensin. Nimaal. Qu tan


grande es tu bondad. Niknimaal
awotobil.
Tambalearse.
Chelelanik,
chelelenik. Tambalebamos como
borrachos. Qohchelelanik jehoj
xohkreel.
Tapadera u otro instrumento para
tapar, cerrar. Tzapbal. Para tapar
agujero. Tzapbal hoop.
Tapanco. Kaaq. El chile est sobre el
tapanco. Chi ruwach kaaqwilik i iik.
Tapar, cubrir. Bu runik, potzinik.
Est cubriendo los ayotes. Buruj
runaah ku um iruban.
Tapiscador. Jachool. Don Manuel es
tapiscado. Jachool i Manu.
Tapiscar. Jach. M i g u e l e s t
tapiscando. Jach iruban i Keel.
Tasiscobo (clase de rbol). Kusb. El
tasiscobo es duro para horcn. Re
ku sbkow chi chiit.
Tayuyo. Xikinkeej. El tayuyo tiene
piloyes. Nimaq kinaq wilik chi
rupaam i xikinkeej.
Taza de barro, escudilla. Akal kulk.
Las tazas de barro son bonitas.
Holohaq taqeh aka l kulk.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Taza en general. Kulk. Las tazas


estn limpias. Saq kiwach i kulk.
Tecolote, Bho. Tuhkur, woroom. El
tecolote tiene ojos grandes. Nimaq
naqr uwach i tuhkur.
Tecomate. Suh. El agua est en el
tecomate. Pan suh wilik i ha.
Teja, comal. Xoht. La teja se quebr
o el comal se quebr. Xpaxik i xoht.
Tejedora. Kemool. La seora es
tejedora. Kemool i tuut.
Tejer, tejido. Keem. La seora teje.
Retuut iruban i keem.
Tela, manta. Itzihy. La tela es larga.
Nim rooq i itzihy.
Telar. Kembal. El telar es largo. Nim
rooq i kembal.
Temascal. Tuuj. Nos baamos en el
temascal. Xojitinik pan tuuj.
Temblar fsicamente. Ba rbo tik,
kirkitik. Temblamos por el miedo.
Xojbarbotik ruum yojik.
Temblor, sismo, terremoto. Hihk,
yihk. Ayer tembl. Eew xuban i
hihk.
Temprano, cuando. Noq. Tempranos
nos fuimos. Noq xojooj.
Tenamaste. Chichun, chit xun. La
piedra es buena para tenamaste.
Reaba j holohik chi chichun.
Tenamaste. Chi chun, chi t xun,
xikuub. Esa piedra est buena para
tenamaste. Reabaj rereholohik
chi chichun.

Tendedero. Chahba l. Est en el


tendedero. Wilik pan chahbal.
Tendedero. Helba l. Tendedero de
caf. Helbal kapeh.
Tendedor (a) (persona). Helool. Flix
es tendedor de caf. Helool ruwach
kapeh i Peles.
Tender. Helenik. Francisca est tendiendo
corte. Helej uhq iruban i Paran.
Tendido. Jiklik. El enfermo est
t e n d i d o e n l a c a m a . Jiklik i
yowaabchi ruwa ch i yokaab.
Tendido. (cosas planas). Perlik. La
tabla est tendida en el suelo.
Perlik i tzilomchi ruwach i akal.
Tener asco, desprecio. Yibinik. Nos
dio asco el tacuazn muerto.
Xqayibu j i kamnaq tuxk.
Tener compasin, tener piedad.
Ketelinik. Por nuestra bondad
somos muy compasivos. Ruum
qatobil qeqohketelinik wachiis.
Tener dueo. Ehchaal, ehchamaj. El
terreno ya tiene dueo. Ehchaal
chik i yea b.
Tener hipo. Tokoxbinik. El borracho
tiene hipo. Re xohkr eel wilik
rutokoxb.
Tener
pesadilla,
delirar.
Law achinik. El muchacho tiene
pesadillas en su sueo.
Law achinik iruba n i akun pan
ruwiriik.
Tepezcuintle. Hahlaaw. La carne de
tepezcuintle es muy sabrosa. Suq
suq i rutibk al i hahlaaw.

173

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

173

8
#

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
$

Tercero. Roox. En tercer ao est.


Pan roox haabwilik.
Terminamos, culminamos, finalizamos.
Xqakohlaj. Terminamos de clavar la
mesa. Xqakohlaj bojoj meexa .
Terminar juntos. Junkuxiik. Juntos
terminamos de comer. Junkuxiik
xqakohlaaj qawa.
Terminar, finalizar, concluir.
Kuxesba l, kuxik. Tomemos agua
para terminar nuestro trabajo.
Quke j qahaa reh kuxesba l
ruwach qakamaj.
Terminarse, acabarse. Ku hlik. Se
termin nuestro trabajo. Ku hlik
qakamaj.
Trmino que significa admiracin.
Eh!. Veniste!. Eh xatku lik loq!.
Termin, finaliz. Xukohlaaj. La
seora termin de tejer. Retuut
xukohlaaj keem.
Terreno, Lugar, sitio. Yea ab.
Llegamos a nuestro terreno.
Xojponik pan qayea ab.
Terrn. Araxan. La casa es de terrn.
Araxan riij i paat.
Terruo. Yuqul. Nuestro terruo es
Tactic, Alta Verapaz. Re Chi
Baatzi qayuqul.
Testculos. Ka chaab, ka achbal.
Le golpearon los testculos.
Xkiqo j taqeh rukachaab.
Testigo (a). Yeo l chii. El testigo
lleg al juzgado. Reajyeo l chii
xponik pan qa tba l qorik.

174

SINTITUL-14

Tibio. Luhluh, luhik. El cacao est


tibio. Luhluh i kikow.
Tibio. Qixin. Agua tibia. Qixin ha.
Tierno. Pejk. El banano est tierno.
Pejki tulul.
Tierra blanca, barro, arcilla. Saq
aka l, puqlaaj. La tierra blanca se
utiliza para lavar trastos. Resaq
aka l inkojarik chi tza jba l
ruwach i kulk.
Tierra colorada. Kaq aka l. El
pantaln tiene tierra colorada. Kaq
aka l ruwach i weex.
T i e r r a , s i t i o , t e r r e n o . Aka l.
Llegamos a nuestro terreno.
Xojponik pan qakaal.
Tieso, tenso, erecto, tirante. Chekik.
El muerto est tieso. Cheki k i
kamnaq.
Tijera. Tixerix, tixera. Lo cortamos
con tijera. Xqayokchi tixerix.
Tinaja. Ikom. La tinaja tiene agua.
Harupaam ikom.
To (a). Ikaanbe es. Mi to se fue al
mercado. Xooj i wikaan pan
kaybal.
Tipo de frijol. Jaas kinaq. Es muy
caro el frijol. Kih tza aq i jaas
kinaq.
tipo de venado. Kaqchul. El venado
brinca. Inpiska nik i kaqchul.
Tirado, echado. Ba qlik, kutlik. El
perro esta echado en el suelo.
Ba qlik i tzichi ruwach i akal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

174

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tirar. Kutinik. Estamos tirando


piedra. Kutuj abaj inqaban.
Tocar, dar palmada. Tzahranik. Nos
dio palmadas en la espalda.
Xutzahraaj i qiij.
Tocar, trabajar en la cocina.
Tza i nik. Tocamos el tigre.
Xqatza j i bahlam.
Todos nosotros. Chi quncheel. Todos
nosotros llegamos. Chi qunchelaal
i hoj xojponik.
Tomate, tacao, egosta, mezquino.
Pixp. Un canasto de tomate. Jinaj
chakach chi pixp.
Torcido. Jeech, yokyok. El palo est
torcido. Jeechruwach i chee.
Tortilla. Wik. Las tortillas calientes
son sabrosas. Suq i tza wik.
Tortuga. Kok. La tortuga vive en el
agua. Re kok inwihik pan ha.
Torturar, herir, daar. Kaxbisanik.
Nosotros lo torturamos. Re hoj
xojka xbisanik reh.
Toser. Ojobr ik. El nio tose.
Inojobr ik i halakun.
Tosferina. Jiiq. El nio tiene
tosferina. Jiiq inba nik reh i
halakun.
Tosi. Xo jobr ik. Tosi el nio.
Xojobr ik i halakun.
Tostado (a). Joox. Tortilla tostada.
Joox i wik.
Trabajador. Kamanoom. Somos
trabajadores. Hoj kamanoom.

Trabajar. Kamanik. Trabajamos en la


c o m u n i d a d . Xojkamanik pan
abiixbal.
Trabajo, profesin, utilidad. Kamaj.
Cumpli con su trabajo. Xunimaj
wach i rukamaj.
Trabar. Qihlisanik. Trabamos el gancho
en el rbol. Rehoj xojqihlisanik reh
i lok chi runaah i chee.
Tragar. Biqij. Tragar agua. Biqij ha.
Trampa. Chinab, xirob. Se perdi
la trampa. Xsahchik i xirob.
Tranca, cua, sostenedor. Chiitbal.
Colcale
tranca.
Chakoj
ruchiitbal.
Transente, forastero. Beehel. Ese
hombre es forastero. Behel i winaq
rere.
Trasero, nalgas, asiento o parte de
atrs de un objeto. Yuhb. Nalgas
del nio. Ruyuhbi halakun.
Trasladarse. Qa hxik.
Nos
trasladamos al otro pueblo.
Xojqa hxik pan tokoom tinamit.
Trbol (especie de plantitas de tres
hojas). Kajloos. El trbol tiene tres
hojas. Rekajloos ixibi xaq.
Trece. Oxlaj. Don trece Ajpuhb. Ma
Oxlaj Ajpuhb.
Trementina. Qool. Hay trementina en
el pino. Wilih qo ol chi ruwach i
chaj.
Trenzar. Jitzi j. Casimiro est
Trenzando petate. Jitzi j pohp
iruban i Kax.

175

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

175

8
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Trep, subi. Xjohtik. Trepamos


sobre el rbol. Xojjohtik chi runah
i chee.
Tres. Ixib. Trabajamos tres das.
Ixibqiij xojkamanik.
Tringulo. Oxtzuk. Tiene forma de
tringulo. Oxtzu k ruwii.
Tristeza. Tzi rik wachiis. Estamos
tristes. Intzirik qawach.
Trompeta, nopal, apellido. Tuun. La
trompeta brilla. Intziqtzotik wach i
tuun.
Trueno. Kahoq, kohoq. En la lluvia
hay truenos. Kahoq rupaam i jab.
Trueque. Jalwaach. Cambiamos
maz. Jalwaach ixiim xqaban.
T, usted. Hat. Usted lo hizo. Rehat
xatbanik.

T, usted. Re hat. Usted ir a


trabajar. Re hat naak awojiik
kamanoom.
Tucn. Be jb, wejl. El tucn tiene
plumas verdes y rojas. Rax eh kaq
riij i bejb.
Tullir, paralizar. Siikrisanik. El estar
sentado me dej tullido la cintura.
Re tzuhnik xsiikrisanik reh i
nuyejaal.
Tullirse. Siikrik. Nos tullimos en el
agua. Xojsiikrik pan ha.
Tusa. Tilub, tulub. La mazorca tiene
tusa. Tilubriij i jal.
Tuvo compasin de. Xuketelaaj. El
seor tuvo compasin del perro. Re
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi.
Tuyo. Aweh. La casa es tuya. Aweh i
paat.

8
&
176

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

176

08/07/2004, 08:29 a.m.

U
Ultimo (a) hijo (a). Chi p . Juan es
ltimo hijo. ReWaan Chip.
Un da, cierta vez. Junriim, junpech.
Cierta vez caminamos. Junpech
xojbehik.
Un minuto, un momento. Jumehq.
Dentro de un minuto me voy. Pan
jumehqkinooj.
Una vez, cierta vez, cierto da.
Junriim, junpech. U n a v e z
descansamos. Junriim xojhilik.
Ua. Ixka q. Se quebr la ua de su
pi. Xtoq i rixkaq rooq.
Ungir, untar. Nuchinik, yulinik.
Untamos en medicina al enfermo.
Xqanuchej chi iqo om i yowaab.

Unir, reunir, ensamblar, aceptar,


juntar. Ku l anik. Estuvimos
uniendo tablas. Ku lanik wach
tzilom xqaban.
Uno. Jinaj. Un canasto. Jinaj
Chakach.
Ustedes. Hat taq. Ustedes son
pequeos. Hat taq koktaq.
Ustedes. Re hat taq. Ustedes lo
dijeron. Rehat taq xatqorik.
Uva silvestre. Tusuub. En el monte
hay uva silvestre. Pan cha hn
wilik tu suub.

8
/

SINTITUL-14

177

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
(

SINTITUL-14

Vaca, ganado vacuno. Wakax. Las


vacas estn gordas. Qi na taqeh
wakax.
Vagar. Salalanik. El loco vaga por
la calle. Re ahqaal insalalanik
pan beeh.
Vago. Ajpahr, pahrineel, raraneel.
Ese muchacho es vago. Ajpahr i
akun rere.
Valle, plano, tendido. Ki xkaab.
Sembramos en lo plano. Chi
ruwach kixkaabxqaba n i tik.
Vamos, partcula pluralizador. Taq.
Vamos conmigo. Taq chi wiij.
Varicela. Pohrel, pohrik. Andrs
tiene varicela. Pohrel riij i Leex.
Variedad de planta. Bi lootz. La
planta nace en la cinaga. Re
bilootz inpoqpan muuq.
Vasija. Emel. La vasija es bonita.
Holohik i emel.
Vyase. Hiy. Vyase a su casa. Hiy
pan apaat.
Vecino. Kaj aah. Mis vecinos son
buenos. Atoobtaqeh nukajaah.
Veinte. Junwinaq. Veinte das.
Junwinaq qiij.

178

Vena. Ibo tz. La vena tiene sangre.


Kikrupaam i ibotz.
Venado, da del calendario Maya.
Keej. No matemos el venado. Ma
inqakansaj i keej.
Vendedor (a). Ajka ay. Somos
vendedores de lea. Hoj ajkaay
sii.
Venir. Chalik. Vinimos a orar, .
Xojchalik aj tiij.
Venta. Kaay. Venta de la seora.
Ruka ay i tuut.
Ventosidad. Kiis. Hiede el pedo del
perro. Chuh i rukiis i tzi.
Venus. Ihqen qiij. Venus es bonita.
Holohik i ihqen qiij.
Ver para todos los lados. Ihlanik.
Sobre el cerro vimos para todos los
lados. chi runaah yuuq
xojihlanik.
Ver, cuidar. Ilij. Cuidar nios. Ilij
halakun.
Ver. Kay ik. Estamos viendo en la
f i e s t a . Kay ik inqaba n pan
nimqiij.
Verano, golondrina. Siqjil. El verano
es caliente. Tza rupaam i siqjil.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Verdad que s?. Maj korik?. Verdad


que s lo dijo? . Maj korik chi
xuqor?.
Verdad, cierto, recto. Korik. Es
verdad lo que decimos. Korik
inqaqo r.
Verde. Rax. El banano es verde. Ras
riij i tulul.
Ve r g e n z a . Ki xbi laal.
Es
vergonzoso lo que hace el
muchacho. Ki xbi laal ruba n i
akun.
Vestido, tnica. Jur. La mujer es de
vestido. Jur rusoi ixoq.
Vida, vivir. Kacharik. Nuestra vida
es sagrada. Looqi qakacharik.
Vidrio, espejo. Lemow, lemuh. Se
quebr el espejo. Xpaxik i lemow.
Viejo, inservible. Qa hlaam. El
pantaln ya est viejo. Qahlaam
chik i weex.
Viga. Ibo oj. S e c a y l a v i g a .
Xqe hbik i ibooj.
Visitante, husped. Ulaa. Tengo
visita. Wilik wulaa.

Visitar. Ulai nik. Vi s i t a m o s


enfermos. Xojulainik yowaab.
Vsperas. Nixpirix. En la vspera
sucedi. Pan nixpirix xkularik.
Visto. Ilooj. Ya est visto el libro.
Ilooj chik ruwach i huuj.
Vivo. Ka chlik. Todava estaba vivo
cuando lo encontramos. Ko
ka chlik noq xqareq.
Volar (aves, aviones). Xikinik. El
colibr vuela. Inxikinik i tzunun.
Volar, saltar. Purinik. La gallina
vol. Xpurinik i kixlaan.
Volcn. Kichub. El volcn expulsa
fuego. Qa aq i risaj chaloq i
kichub.
Vol. Xxiki nik. El pato vol.
Xxikinik i patuxk.
Vmito. Xaa aw, xabik. El perro
vomit. Xuban i xaa aw i tzi.
Vos (trato entre personas grandes de
confianza). Ako, alah, akuh. Me
qued vos. Xinkahnik ako.
Vuelta. Koot. El caballo est dando
vuelta. Koot iruban i kaway.

8
)
179

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

179

08/07/2004, 08:29 a.m.

X
Ximn, Judas. Xuutax. El Ximom es
muy grande. Nim nim i xuutax.

Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual
de la seora es grande. N i m
rupeche k i tuut.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de
doa Mercedes. ReBaler jiibe es
ruuki tuMer.

Yo lo hice. Rehin xinba nik. Estoy


enfermo. Hin yowaab.
Yo. Rehin. Yo fui. Rehin xinbanik.
Yuca. Tzi in. La yuca cocida es
sabrosa. Suq i tziin chi chaq.

9
=

SINTITUL-14

180

08/07/2004, 08:29 a.m.

Z
Zanate. Tzok. El zanate est sobre la
milpa. Wilik chi runaah iwan i
tzok.
Zancudo. Cheen, ucha , chekroq,
chek utz. Duele lo que pica el
zancudo. Tiiruku x i cheen.

Zapote. Salatulul. No es poca de


zapote. Maruqijil taj i salatulul.
Zopilote. Ku ch. Los zopilotes son
negros. Qe qtaqeh i kuch.
Zorrillo. Pahar. El zorrillo apesta.
Chuh ruwach i pahar.

9
1

SINTITUL-14

181

08/07/2004, 08:29 a.m.

9
2

SINTITUL-14

182

08/07/2004, 08:29 a.m.

Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi

Poqomchi Kaxlan Q'orik


Kaxlan Q'orik Poqomchi

Guatemala, 2001

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

KULBIL YOL TWITZ PAXIL


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG
Direccin Lingistica y Cultural -DILINC
Presidente
Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco
Jefe Administrativo
Jos Miguel Medrano Rojas
Tesorero
Cruz Velsquez Mendoza
Director Linguistico Y Cultural
Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG

tP q (2001)

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
ALMG
Direccion Lingstica y Cultural
DILINC
Programa de Estudios Lingsticos
PEL
13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala
Tel: 2323404 2329342
Telefax: 2500213
Correo Electrnico: almg@terra.com.gt
Impreso en Guatemala

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kulbil Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi

Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi

Guatemala, 2001

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDAD


POQOMCHI'
Presidente:
Vice-presidente:
Secretario:
Tesorero:
Vocal I:
Vocal II:
Vocal III:

Juan Antonio Morn Mus


Irma Yolanda Cal C
Eliseo Ch Ch
Dilia Margarita C Coy
Raxche', Augusto Tul Rax
Elvia Rosa M Cal
Felipe Ixim Jucub'

Programa de Estudio Lingsticos -PEL


Coordinador
Cecilio Tuyuc Sucuc

Tcnico del Proyecto


Gloria Enoe Son Chonay
Elaboracin de Glifo
Cecilio Tuyuc Sucuc
Diagramador y Diseo de Portada
Gersom Aaron Mach M.

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

PEET QORIK
Reqorbal Poqomchi, inqorarik Chi Baatz, Tamahun, Kaqkoj eh Munchu,
pan ruyuqul i Najt Naah Yeaab, (Tactic, Tamahu, San Cristobal y Santa Cruz,
en el departamento de Alta Verapaz), Purul Ha, pan ruyuqul i aj Tzalamha(
Purulha, Baja Verapaz). Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchi
ar Tuhkuruben Pan Kaqcheepan ruyuqul i Najt Naah, (Parte de Tucuru, y La
Tinta en el departemento de Alta Verapaz).
Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchiar BelejeebJu
Yuuq, Sa Soch pan ruyuqul i Chikamam eh Uspantan pan ruyuqul i aj Kiche.
Pan peet chaloq eh koxam, chi riij i kikuliik taqeh Mus aj juntar palaw, re
taqeh qamaam qatit xkitzihbaaj wo i rubehel Kiwii, kikachariik kitoxl
kixmakal. Retaqeh i kuluuj cho eh tzihbamaj kuum taqeh i maam atit neel
kireqarik chi rupaam i huuj kibihnaal Kihuuj taqeh Ajawal Kaqkoj, reRuhuuj i
Paatbaal TuAan; reh huuj wilih tzihbamaj chi ruwach i haab1,565. Jinaj wo
chik i huuj rutzihbaam i aj tiij Dionisio de Ziga, rerubihnaal i huuj wilih re
Nikwach je i kitzihbtaqeh aj Poqom.Yunaak chi qiij, wilkeebwohuuj tzihbamaj chi riij nikwach i rutijiik i
tzihbeh ilij wach huuj pan Poqom, Wilkeebwohuuj reh Kuhtanik pan Tijinbal
iibtzihbamaj pan Kiibwach qorik eh kih laj huuj tzihbamaj wiikikachariik
kiloqil eh kiwiitaqeh aj Poqomchi.
ReKulbil Yol Twitz Paxil eh retaqeh i rajkamanoom inkikamaneej ruwach
nikwach jenoq intihqik wach i Tuus Qorik Poqomchi. Rewilih xkamanjik
ruwach reh ruyeariik ruloqil i ruwiii qaqorbal hoj aj Poqomchieh rewochi
maneel taj insahchik wach jechi keh taqeh i kacharik inkiban yunaak eh chi
keh taqeh i kachareel chi qawach johtoq.
Chi rupaam i tahsaal huuj wili tzihbamaj i Tus Qorik pan Poqochieh pan
Kaxlan qorbal. Rehuuj wilih na rukamaniik keh taqeh: tuut, jaaw, kijolaq,
qahxoqaq eh keh wotaqeh i wilkeebpan Tijinbal, imponik chik wach rutijiik riij
nik wach noq wilik i qaqorbal Poqomchi. Je wo chik re huuj wilih na
rukamaniik keh reh tzirbal riij, reh chi neel intihqik ruwach i Nim Tus Qorik eh
chi neel kinabjik taqeh i najtir qorbal makikojarik oon makiqorarik ta chik
chi ruwach taqeh i qij yunaak.

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

INTRODUCCIN
El idioma Poqomchies una de los 21 reconocidos por la Kulbil Yol Twitz
Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado dentro del mbito
geogrfico de los departamentos de: Alta Verapaz Son: San Cristbal Verapaz,
Santa Cruz Verapaz, Tactic, Tamau, parte de Tucur y la Tinta. Baja Verapaz
est Purulh; en el Quich en partes de Chicaman y Uspantn.
Desde la invasin castellana los idiomas mayas tuvieron una situacin de
desventaja en relacin al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influy en
el mbito de uso del idioma y lo cual motiv su desplazamiento a nivel oral y
aislando lo a su uso domstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, lo
que se convierte en un reto para que hablantes, instituciones y el gobierno
revitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer el
carcter multilinge y pluricultural de Guatemala.
Conciente de la realidad Lingstica del pas en cumplimiento con los objetivos
de la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicaciones
bilinges y monolinges, para promover el conocimiento y uso de los idiomas
mayas para fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidad
se presenta el vocabulario del idioma Poqomchi, que se elabor con el alfabeto
practico segn Decreto Gubernativo 1046-87, de la Kulbil Yol Twitz Paxil; El
alfabeto del idioma Poqomchi consta de 33 signos grficos, 10 vocales y 23
consonantes.
Para realizar la investigacin y conformacin del documento se trabaj bajo
la coordinacin tcnica y lingstica del Programa de Estudios Lingsticos de la
Direccin Lingstica y Cultural de la kulbil Yol twitz Paxil _ALMG, como tambin
con el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingstica Poqomchi y la
colaboracin de los hablantes del idioma para enriquecer y registrar las variantes
dialectales en el nivel lxico. La revisin final de este vocabulario se llev acabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, y el Programa de Estudios
Lingsticos de la Direccin Lingstica y Cultural de la Kulbil Yol Twitz Paxil.
El presente trabajo se elabor en base y orientacin, criterios tcnicos y lingsticos
dirigidos por el Programa de Estudios Lingsticos. Previo a realizar la investigacin

SINTITUL-14

08/07/2004, 08:29 a.m.

y conformacin, se consult con miembros de la Comunidad Lingstica para


registrar las variantes dialectales en el nivel lxico.La revisin se llev a cabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, donde se unificaron
criterios de escritura y gramtica, para dar cumplimiento a uno de los objetivos
fundamentales de normalizar y estandarizar la escritura de los idiomas Mayas.
El vocabulario bilinge se presenta as: entradas con su traduccin respectiva,
Poqomchi-Castellano Castellano-Poqomchiy sus glosas ilustrativas. Se present
de esta manera, por las siguientes razones: para que el usuario tenga la nocin de
escudriar el uso de las palabras.
Le sirve tambin al investigador que se
interese por dicho idioma; para ver la funcin y significado de la palabra, en la
frase u oracin. Como tambin para tener una base de datos que es til para
apoyar los futuros trabajos, como la elaboracin de diccionarios bilinges y
monolinges o de especialidades en el idioma Poqomchi.
Este material fortalece el desarrollo y promocin del idioma y como material
de apoyo para los nios, jvenes y adultos de los diferentes municipios que compone
la Comunidad Lingstica Poqomchiy para todos los que trabajan en Educacin
Bilinge. Aclaramos que el vocabulario no se puede considerar como un registro
total del lxico del idioma, que nos heredaron las abuelas y abuelos.
Agradecemos a Corazn del Cielo y Corazn de la tierra por haber permitido
concluir con las investigaciones requeridas, a todas las personas que se esforzaron
para la elaboracin de este vocabulario, al recabar informacin principalmente
con las ancianas y ancianos de cada comunidad

SINTITUL-14

10

08/07/2004, 08:29 a.m.

Poqomchi
Kaxlan Qorik

SINTITUL-14

11

08/07/2004, 08:29 a.m.

A
Abaaq. Holln. Kahchi ruqajiik i
abaaq. Est cayendo holln.
Abaj ha. Hielo. Qejotik i abaj ha.
El hielo es muy helado.
Abaj. Piedra. Nim i abaj. La piedra
es grande.
Abiix. Milpa, aldea, comunidad en
rea rural. Rabiix i wajaaw. La
milpa es de mi pap.
Abiixbal. Lugar para sembrar,
aldea. Rabiixbal i jaaw. Lugar
para la siembra del seor.
Abixik. Rozar. Xooj chi abixik. Se
fue a rozar.
Abixoom. Agricultor, campesino.
A b i x o o m i L u u . P e d r o e s
agricultor.
Abrik. Orinar. Abrik iruban i
xohkr e e l . El borracho est
orinando.
Aha. Dnde?. Ahawilik i xihbal?.
Donde est el peine?.
Ahawilik. Dnde est?. Ahawilik
i k a a y b a l ? . Dnde est el
mercado?
Ahawilkaat?. Dnde ests?. Aha
wilkaat chi kamanik?.Dnde ests
trabajando?

SINTITUL-14

13

Aha? haj? . Dnde? . Ahawilik i


paat?. Dnde est la casa?
Ahbal chihch. Barreta. Chi ahbal
chihh'' xukot i abaj. Con barreta
escarb la piedra.
A h b a l c h i i m . Matate para
resembrar. Nim i ahbbal chiim. El
matate para resembrar es grande.
Ahbaneel. Resembrador. Reahbineel
xqehbik. Se cay el resembrador.
Ahbanik. Resembrar. Xrahbeej i
rabiix. Resembr su milpa.
Ahiin, kap. Cocodrilo, lagarto.
Nimaq i reeh i ahin.Los dientes del
cocodrilo son grandes.
Ahl. Pesado. Ahl i rihq i jaaw. La
carga del seor pesa
Ahlbik. Ponerse pesado. Xahlbik i
sii ruum chi xtzaqik. Se puso
pesada la lea porque se moj.
Ahq. Cerdo, puerco, coche, marrano. Qeq
riij i ahq.El cerdo es de color negro.
Ahqaal, saban, tzapa runaah. Loco
(enfermo mental). Ahqaal i akun.
El muchacho es loco.
Ahqalil, sabaniil. Locura. Ruum
rahqalil xutoq riib. Por su locura
se quebr.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ahqam. Cotuza. chi runaah i chee


wilik i Ahqam. Sobre el rbol est
la cotuza.
Aj ileq, ajtzahk. Ladrn. Xchoparik
I ajileq. Aprehendieron al ladrn.
Aj ux, buuq, nee, halakun. Nene
(a), nio (a), beb. Re aj ux
inoqik. El nio llora.
Ajuhtzub. Gua espiritual, persona
que celebra ceremonia maya.
Ajuhtzubi maPalu. Don Pablo
es gua espiritual.
Ajawbe e s . Padre de familia,
autoridad. Atoob i ajawbees. El
padre de familia es amable.
Ajawriik. Poder, autoridad. Wilik
rajawriik pan rabiixbal. Tiene
autoridad en su aldea.
Ajbalin, tolineel. Revolcador. ReTzi
balineel. El perro es revolcador.
Ajchaj, ajxaq chaj. Gusano de fuego.
Yohbaal i Ajchaj. El gusano de
fuego es peligroso.
Ajchee. Matasano. Ajchee wach i
ajiij. La caa tiene matasano.
Ajchupul qaaq. Bombero, apaga
fuego. Keh i ajchupul qaaq i paat
rere. Esa casa es de los bomberos.
Ajiij. Caa. Ki i ajiij. La caa es
dulce.
Ajiim. Carrera. Pan ajiim xrutoxki ij i
rooq. En la carrera se tropez.
Ajiim beeh, pan ajiminik. A la
carrera. Pan ajiim beeh xruban. A
la carrera lo hizo.

14

SINTITUL-14

Ajimineel. Corredor, atleta. Re


ixqun ajimineel. La joven es atleta.
Ajiminik. Correr. Xojajiminik pan
konbal. Corrimos en el campo.
Ajiwaal, tikool. Sembrador. ReLeex
(Tirix) xooj iwaal. Andrs se fue a
sembrar.
Ajkaas. Deudor. Xkulik i ajkaas.
Vino el deudor.
Ajkaay tiib. Carnicero (a). Ajkaay
t i i b i was. Mi hermano es
carnicero.
Ajkaay. Vendedor (a). Hoj ajkaay
sii. Somos vendedores de lea.
Ajkoq. Limosnero. Ajkoq i nebaa.
El pobre es limosnero.
Ajkoloom pan taqab. Abogado. Re
maManuajkoloom pan taqab.
Don Manuel es Abogado.
Ajlanbal qiij, ilbal rubeeh i qiij.
Calendario, almanaque. Nim i
ajlanbal qiij. El calendario es
grande.
Ajlaneel. Contador, interventor.
Ajlaneel i kijool. El joven es
contador.
Ajlanik. contar. ReLola xajlanik reh
i tumiin. Flora cont el dinero.
A j m a h k . Pecador, acusado,
delincuente, culpable. Xooj pan
tzilom i ajmahk. El culpable se fue
a la crcel.
A j m a q . Piedra poma, da del
calendario maya. Reajmaq maahl
taj. La piedra poma no pesa.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

14

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ajpahr, pahrineel, raraneel. Vago.


Ajpahr i akun rere. Ese muchacho
es vago.
Ajpoh, aj chi poh. Servidumbre,
persona que trabaja por mes.
Ajpoh i Lola. Flora es trabajadora
por mes.
Ajqiij. Adivino. Xojruqijej i maKax.
Don Casimiro nos adivin.
Ajsehk. Carpintero. Holohik i meexa
xuyejaa i ajsehk. Bonita la mesa
que hizo el carpintero.
Ajtaqchi, junuul. Persona que mal
aconseja. Rejaaw rereajtaqchi.
Ese seor mal aconseja.
Ajtijen iib, cholineel, tijineel.
Estudiante, aprendiz. Hoj tijineel
pan Nimlaj tijinbal iib. Somos
estudiantes en la universidad.
Ajtuus, ajsahk. Persona que gusta
comer mucha golosina. Ajtuus i
tuut. A la seora le gusta comer
muchas golosinas.
Ajtzaq, tzaqool. Albail. Ma
xkamanik taj i ajtzaq. No trabaj el
albail
Ajtzihb. Secretario, escritor.
Ajtzihbpan komitaat i Roos. Rosa
es secretaria en la municipalidad.
Ajwaal wach, ajwamaj wach.
Necesario, urgente, preciso.
Ajwaal wach i ruhujil habul. Es
necesario la fe de edad.
Ajwanik iib, ajwanik wachiis.
Quererse, necesitarse. Inwaaj wach
i nutuut. Quiero a mi mam.

Ajwanik. Querer. Inwaaj nuqoreem


i jaaw. Quiero hablar al seor.
Ajwar. Brujo. RemaKoy ajwar. Don
Gregorio es brujo.
Ajxuul, ajsuub. Flautista. Ajxuul i
maSeen. Don Vicente es flautista.
Ajyahm, subuul. Diablo, demonio,
satans. Reajyahm inyohbisanik.
El diablo espanta.
Ajyak. Comerciante. . Retuut rere
yakool. Esa seora es comerciante.
Ajyejban huuj. Autor de libro. Re
m a R i k a j y e j b an huuj. Don
Ricardo es autor de libro.
Akhaab. Ao nuevo. Runiimqiij ak
haab. Fiesta de ao nuevo.
Ak. Nuevo. Ak i chakach. La
canasta es nueva.
Akal kulk. Taza de barro, escudilla.
Holohaq taqeh akal kulk. Las tazas
de barro son bonitas.
Akal xaroo. Jarro de barro o arcilla.
Chi runaah i qaaq wilik i akal
xaaro. El jarro de barro est en el
fuego.
Akal xun. Olla de barro. Nim i akal
xun. La olla de barro es grande.
Akal. Tierra, sitio, terreno. Xojponik
pan qakaal. Llegamos a nuestro
terreno.
Ako, alah, akuh. Vos (trato entre
personas grandes de confianza).
Xinkahnik ako. Me qued vos.
Akub. Camagua. Suq i akubwik.
La tortilla camagua es rica.

15

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

15

08/07/2004, 08:29 a.m.

&

Akun. Muchacho, adolescente,


patojo. Xbaaqrik i akun. El
muchacho adelgaz.
Akun chi ruwach ajaaw. Ahijado.
Nim chik i rakuun chi ruwach i
Ajaaw. Su ahijado ya est grande.
Akunanik. Engendrar, procrear. Re
tzi rere akunanik iruban. Ese
perro est engendrando.
Akuniil, akunaal. Adolescencia del
varn. Xoj ikik cho pan akuniil.
Fuimos adolescentes.
A k unoom.
Engendrador,
procreador. Rewinaq akunoom.
El hombre es engendrador.
Akuunbal. Matriz. Tii rakuunbaal
i tuut. A la seora le duele la
matriz.
Alas. Mueco, figurilla en bulto que
se utiliza en actos religiosos. Re
Qijineel irukoj i alas. El adivino
utiliza el mueco.
Alakun. Matasano (gusano). Rax riij
i alakun. El matasano es de color
verde.
Alaq qab. Mueca de la mano. Ralaq
qabi tuut. La mueca de la mano
de la seora.
Alaqan. Bandera. Holohik i Alaqan.
La bandera es bonita.
Alaqis. Cuello, pescuezo. Ti ralaq i
jaaw. Al seor le duele el cuello.
Alboxoox, alboxa. Bolsa de pantaln
y camisa. Xiheel i ralboxoox i weex.
La bolsa del pantaln est rota.

16

SINTITUL-14

Am. Araa. Am ruwach i pohp. El


petate tiene araa.
Anabees. Hermana (del hombre).
Re Mar ranaab i Luu. Mara es
hermana de Pedro
Antuun, sekek. Clarinero. Chi
runaah i chee wilik i antuun. El
clarinero est sobre el rbol.
Aqab, chaq'ab'. Noche. Xojbehik
pan taq chaqab. Caminamos por
las noches.
Aqut. Carbn. Aqut i rukayej i
Kuxtiin. Agustn vende carbn.
Ar rejeh, ar jeh. Por ah. Ar rejeh
xreqarik. Por ah lo encontraron.
Ar wilik. Ah est. Ar wilik atuut. Ah
esta su mam.
Ar. Ah. Ar xreqarik. Ah lo encontraron.
Araan, (china var. Sc.). Naranja.
Nimaq taqeh araan. Las naranjas
son grandes.
Araxan. Terrn. Araxan riij i paat.
La casa es de terrn.
Asjik. Nacer. Pan paat xaasjik. En la
casa naci.
Atit. Hembra. Atit kixlaan. Gallina.
Atobil. Favor. Chaban atobil. Haga
favor.
Atoob taj. Aunque. Atoobtaj kah.
Aunque est amargo.
Atoob, c h a q l a a m .
Bueno,
bondadadoso, (a) amable. Atoob
i tuut. La seora es buena.
Atzaam. Sal. Saq ruwach i atzaam.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

16

08/07/2004, 08:29 a.m.

La sal es blanca o la sal est


limpia.
Atzaminik, atzamanik. Salar.
Atzaminik tiib. Salar carne.
Atzuum. Ombligo. Inkutinik i
ratzuum. Se le ve el ombligo.
Awaas. Nacido (enfermedad). Awaas
chumaah. Nacido (de gisquil).
Awach eh? awach aj eh? hanwach
aj eh? . De quin es?. Awach aj
eh i sii? . De quin es la lea?.
Awach inasik?. A quin busca?.
Awach inasik jaaw?. A quin

busca seor?
Awach uuk? awach aj uuk?. Con
quin?. Awach uuk xatponik?.
Con quin fuiste?.
Awach? . Quin?. Awach jalwik
aweh?. Quin te denunci?
Aweh. Tuyo. Aweh i paat. La casa es
tuya.
Ayu. Aqu. Ayuwilik. Aqu est.

Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la
pierna.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik
iruban pan aab. El seor est
descansando en la hamaca.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach
aaj. Dormimos sobre el capetate.

Aansil. Fuerza. Wilik raansil. Tiene


fuerza.
Aaq. Culebra, serpiente, lengua.
Rax riij i aaq. La culebra es de
color verde.
Aaqsaa. Intestino. Nim rooq i
raaqsaai atit kixlaan. El intestino
de la gallina es largo.

/
17

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

17

08/07/2004, 08:29 a.m.

SINTITUL-14

Baah. Taltuza. Rebaah irukux i


tziin. La taltuza come yuca.
Baaq. Hueso. Rubaqil tzi. Hueso
de perro.
Baaqrik, chiqik. Adelgazarse.
Xojbaaqrik ruum i rutzaiil qiij.
Adelgazamos por el calor del sol.
Baatz. Mono. Re taqeh baatz
kikonik chi runaah taqeh chee. Los
monos juegan sobre los rboles.
Bach. Banquito de trozo, especie de
rbol con el cual se hacen
banquitos. Qohtzuhnik chi runaah
i bach. Nos sentamos en el banco
de trozo.
Bahbal. Parrilla. Chi runaah
bahbal wilik i tiib. La carne est
sobre la parrilla.
Bahilbees. Esposo. Rebahilbees
xooj kamanoom. El esposo se fue a
trabajar.
Bahlam. Jaguar. Retaqeh bahlam
kiwirik chi runaah chee. Los
jaguares duermen en los rboles.
Bahlaq. Olote. Junihq chi bahlaq.
Una carga de olotes.
Bahooj. Asada. Bahooj chik i tiib.
La carne est asada.

18

Bahrinik. Asar. Bahrinik sajkiih.


Asar maguey.
Bahx, tzauhb. Sudor. Rehalakun
inbahxanik chaqab. El nio suda
en la noche.
Bajooj, tzujuuj, bajeew. Insultar,
maltratar, ofender. Maatoobtaj i
bajooj. No es bueno maltratar.
Bakaj, bakooj. Amarrar. Bakaj
s i i i r u b a n i m a Pux. D o n
Sebastin est amarrando lea.
Bakbal. Correa, cinturn, faja u
objeto para atar o amarrar.
Bakbal xijab. Correa de zapato.
B akeel pamis. Retorcijones.
Bakeel pamis xkansanik reh. Los
retorcijones lo mat
Bakooj. Amarrado (a), atado (a). Re
wakax bakooj chi ruwach i chee. La
vaca est amarrada al rbol.
Bakool. Persona que amarra. Hoj
bakool wakax. Nosotros somos
amarradores de vacas.
Baklik. Amarrado, atado. Baklik i
tzi chi ruwach i chee. El perro
est amarrado en el rbol.
Balaqinik, saalinik. Bromear.
Xojbalaqinik eew. Bromeamos ayer.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Balinik, tolinik. Revolcar. Nimlaj


tzi xbalinik reh i numees. Un gran
perro revolc a mi gato.
Balukbees. Cuado. Xkamanik wo
i nubaluk. Mi cuado tambin
trabaj.
Banaj. Hacer, realizar. Banaj jul
iruban i jaaw. El seor est
haciendo zanjas.
Banooj. Hecho. Ruuk qabi s
banooj i pot. A mano est hecho
el gipil.
Baqinik, bitzinik. Hacer caras
(despectivo), gestos indeseables,
gestos de burla. Xojrubitzej i
ixqun. Nos hizo cara la muchacha.
Baqil. Esqueleto, flaquez. Rubaqil
tzi. Esqueleto de perro.
Baqlik, kutlik. Tirado, echado.
Baqlik i tzichi ruwach i akal. El
perro esta echado en el suelo.
B a r b otik, kirkitik. Temblar
fsicamente. Xojbarbotik ruum
yojik. Temblamos por el miedo.
B arkinik. hacer lazo o pita.
Wahqeq xojbarkinik. Temprano
torcimos lazo.
Barsin. Pinto. Barsin riij i tzi. El
perro es pinto.
Bas. Media cuerda de terreno. Xa
junbas i rukamaj xuban. Solo
trabaj media cuerda.
Batz. Envuelta (corte). Batz uhq
wilik chi riij i ixqun. La joven viste
de corte envuelto.

Batzlik. Enrollado, envuelto.


Batzlik i halakun pan pot. El
nio est envuelto en el gipil.
Beeh. Camino. Qesinik wilik chi
r u w a c h i b e e h . Hay muchas
hormigas en el camino.
Behel. Transente, forastero. Behel i
winaq rere. Ese hombre es forastero.
B ehik. Caminar. Xojbe h i k
chaqab. Caminamos de noche.
Behlanik. Acarrear, transportar.
Xqabehlaaj i sii. Acarreamos lea.
Behlbal. Objeto para acarrear,
transportar. Rechiim xkamanik chi
behlbal sii. El morral sirvi para
acarrear lea.
Behsamaj. Encaminado, guiado,
orientado. Behsamaj ruum i rajaaw.
Guiado por su padre.
Behsanik, xutanik. Ofrecer.
Xrubeehsaj riibweh. Se me ofreci.
Behsanik. Guiar, manejar, conducir,
encaminar. Behsanik tzuhbaal.
Conducir un grupo.
Bejb, wejl. Tucn. Rax eh kaq riij i
bejb. El tucn tiene plumas
verdes y rojas.
B e l e j e e b . Nueve. B e l e j e e b
Ajpuhb. Don BelejeebAjpuhb.
Bichaneel, tzuyineel. Cantor,
cantante. Nim rooq i bichaneel. El
cantante es alto.
B i c h i n i k , t z uyinik. Cantar.
Xojbichinik pan tinamit. Cantamos
en el pueblo.

19

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

19

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
=

Bihiil akach. Pavo, chompipe. Ahl


i bihiil akach. El chompipe pesa.
Bihnaal. Nombre. Siin i nubihnaal.
Mi nombre es Jacinto.
Bihoom. Adinerado, rico, apoderado.
Re jaaw behoom. El seor es
adinerado.
Bihr. Madeja. Ixibbihr chi nooq.
Tres madejas de hilo.
Bihtik. De puntillas (pies). Bitlik i
akun. El joven est de puntilla.
Biich, tzuuy. Cancin, canto. Re
biich holohik. La cancin es bonita.
Biis kapeew. Idea, deseo, objetivo. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Nuestro deseo es llegar a Cobn.
Bila. Dice que, dicen. Xojpiskanik
bilachi runaah i qoor. Dicen que
saltamos sobre la masa.
Bilootz. Variedad de planta. Re
bilootz inpoq pan muuq. La
planta nace en la cinaga
Biqbal. Agua para tragar (slido).
Habiqbal reh i kotiqoom. Agua
para tragar pastilla.
Biqij. Tragar. Biqij ha. Tragar
agua.
Birij riij. Hacer cuentas. Xqabir riij
i tumiin. Hicimos cuenta del dinero.
Birij. Pedazear ejotes. Birij kinaq
iruban i Roos. Rosa est pedaceando
ejotes
B irineel. Auditorio, oyentes.
Yohbaal wach i birineel. Mucho
auditorio.

20

SINTITUL-14

Birinik. Or, escuchar. Xojbirinik


kutaaj. Escuchamos el dilogo.
Birinik. Escuchar, or. Xqabiraj i
tzuuy. Escuchamos el canto.
Bohl. Borde, manojo. Wach bohl. En
el bordo.
Boj. Jugo de caa fermentado. Suq i
boj. El jugo de caa fermentado
es sabroso.
Bojbal. Aguja, mquina de coser,.
Xtoq i bojbal. Se quebr la
mquina de coser.
Bojinik. Coser, zurcir, hilvanar.
Bojoj weex iruban. Est cosiendo
pantaln.
Bojool. Sastre, modista. Re ma
Seen Bojool. Don Vicente es
sastre.
Bolobik. Rollizo. Bolobik i rusiii
jaaw. La lea del seor es rolliza.
Bonooj. Pintado. Bonooj ruwach i
paat chi rax. La casa est pintada
de verde.
Boot. Doblada. . Suq i boot. Es
sabrosa la doblada.
Booyrisanik. Marchitar. Re reh
xboyrisanik reh. Ella la marchit.
B oqbal.
Desclavador,
destornillador. Xtoq i boqbal. Se
quebr el desclavador.
Boqeel. Derrumbe, deslave. Wilik
boqeel pan beeh. Hay derrumbe
en el camino.
B oqinik, chuqinik. Arrancar.
Boqinik chee. Arrancar rbol.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

20

08/07/2004, 08:29 a.m.

B o t b al. Envoltorio, corteza.


Botbal riij rab. Envoltorio de
tamal.
Botinik. Envolver, empacar, cubrir.
Botoj wach rab iruban. Est
envolviendo tamal.
Buchbal. Hierbas medicinales
para baarse. Xojbuucharik ruuk
iqoom pan tuuj. Nos baaron con
medicina en el temascal.
Buchuneel. Persona que baa con
hierbas. Xooj buchuul i jaaw. El
seor fue a baar.
Buchuuj. Baado ( con hierbas
medicinales). Buchuuj chik i
halakun. Ya est baado en
hierbas el nio.
Buhk. Pao. Buhk ruwach i lemow.
El espejo est empaado.
Buhr. Fruto cado debido a su
madurez. Rubuhr araan. Fruto
cado del naranjal.
Buhreel, quhteel, uhseel. Agobiado,
cansado, agotado. Buhreel i jaaw.
El seor est agobiado.
Buhtik, toqanik, tihkik. Iniciar,
principiar, empezar. Xbuhtik i
qakamaj. Se inici nuestro trabajo.
Bukik. Evaporar. Inbukik runaah i
xun. Humea la tapadera de la olla.
Bulbutik. Burbujear. Inbulbutik i
raasbal ha. El nacimiento de agua
burbujea.

Bulik, pulik. Rebasar. Inbulik i ha.


El agua rebasa.
Burbal qabis, woqbal qabis.
Guantes. Xsahchik i burbal qabis.
Se extraviaron los guantes.
Burbal. Cobija, poncho, chal.
Burbal halakun. Cobija de nio.
Burunik, potzinik. Tapar, cubrir.
Buruj runaah kuum iruban. Est
cubriendo los ayotes.
Busbal. Instrumento para doblar.
Busbal chihch. Instrumento
para doblar hierro.
Buslik. Doblado. Busumaj ruwach
i weex. El pantaln est doblado.
Busuj wach. Est doblado. Busuj
ruwach itzihy i xqaban. Estuvimos
doblando telas.
Busuj. Doblar ropa o papel. Busuj
weex iruban i tuut. La seora est
doblando pantalones.
B u t lujik, juhlujik, uhlujik.
Hundirse la tierra. Ayuxbu'llujik
i akal. Aqu se hundi la tierra.
Buuch. Nixtamal. Rebuuch wilik
chi runaah i qaaq. El nixtamal
est sobre el fuego.
Buuchinik. Baarse en hierbas.
Xbuucharik i halakun. Baaron
al nio en hiervas.
Buuq, sipjeel alaq. Papera. Re
kijool wilik rubuuq. El joven tiene
paperas.
1
1
21

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

21

08/07/2004, 08:29 a.m.

CH

1
2

SINTITUL-14

Chajaneel. Guardin, vigilante.


chajoom i winaq rere. Ese hombre
es guardin.
Chajoom tinamit. Polica. Retaqeh
chajen tinamit xkichop i ajileq. Las
policas agarraron al ladrn.
Chaaj naq?,chih naq? chaaj naq
bih? chaaj naq jariik?. Qu
desea?. Chaaj naq maam?. Qu
desea abuelo?
Chaaj. Ceniza. Chaaj ruwach i wik.
La tortilla tiene ceniza.
Chaajrik. Convertirse en ceniza.
Chaajrik i kuxuuj. El elote se hizo
ceniza.
Chaajrisanik. Convertirlo en ceniza.
Chajrisanik wik iruban. Esta
convirtiendo en ceniza la tortilla.
Chaam. Hondo, profundo. Chaam i
nimha. El ro es hondo.
Chaaqbees. Hermano menor.
Xponik woi nuchaaq. Mi hermano
menor tambin lleg.
Chachop. Agrrelo, tmelo, atrpelo.
Chachop i tzi. Atrape al perro.
Chahbal. Tendedero. Wilik pan
chahbal. Est en el tendedero.
Chahchah. Objeto perforado.

22

Chahchah ruwach i huuj. El papel


est perforado.
Chahchib, chahchbal. Colador. Xtoq
i chahchib. Se quebr el colador.
Chahmik, yahik. demorarse,
atrasarse, tardarse. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj. Se demor el
seor en su trabajo.
Chaj. Pino, ocote. Xqatik i chaj.
Sembramos pino.
Chajariik?. Qu?. Chajariik inawaaj?.
Qu quieres?
Chakach. Canasto. Pan chakach wilik
i pixp. El tomate est dentro del
canasto.
Chakuy, chaban atobil. Por Favor .
Chakuy tuut chakayej wiik. Por
favor seora vndame chile
Chalik. Venir. Xojchalik aj tiij.
Vinimos a orar,
Chanikeej aqiij, koboq, chatok
awiib. Procura, apresrate.
Chanikeej aqiij ruuk i kamanik.
Apresrate con el trabajo.
Chapaj. Mdalo. Chapaj i paat. Med
la casa.
Chaq wach, chaqlaam. Hermoso,
bondadoso, buena calidad, suave.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chaqwach i jal. Buena mazorca.


Chaq. Cocido, maduro. Chaq
rupaam i paran tulul. El pltano
est maduro.
Chaqab. Noche. Chaqabwilkooj.
Estamos de noche.
Chaqik. Madurarse, cocerse.
Chaqik iruban i kinaq. El frijol se
est cociendo.
Chaqlamiil. Armona, concordia,
benevolencia. Pan chaqlamiil
kikacharik. Viven en armona.
Chaqs anik. Cocer, guisar, cocinar.
Xojchaqsanik tentzun. Cocinamos
cabra.
Chaqwik, kulunik, chaqwanik.
Contestar, responder. Xojchaqwik
ruum qakaah. Respondimos por
enojo.
Chawil awiib. Que le vaya bien .
Chawil awiib tuut. Que le vaya
bien seora.
Chayeew. Deme. Chayeew hoooboq
paaj weh. Deme cinco medidas
Cheel jurub . Columna vertebral.
Xtoq i rucheel jurub i tuut. A la
seora se le quebr la columna
vertebral.
Chee. Palo, madera, rbol. Wilik
kohlox chi ruwach chee. En el
rbol hay avispas.
Chejenik. Desatar. Chejenik bakbal
x i j a b . Desatar la correa del
zapato.
Chekik. Tieso, tenso, erecto, tirante.

Chekik i kamnaq. El muerto est


tieso.
C h e k risanik, chekb isanik.
Entiesar. Xchekrik i wiik. Se
enties la tortilla.
Chelaab, cheelbal. Algo para
recostarse, inclinatorio. Ar wilik i
chelaab. All est el recostadero.
Chelanik. Recostar, poner de lado.
C h e l a n i k a b a j i r u b a n . Est
recostando la piedra.
C h e l e lanik,
chelelenik.
Tambalearse. Qohchelelanik je
hoj xohkreel. Tambalebamos
como borrachos.
Chelik. De lado, recostado. Chelik i
xun. La olla est de lado.
Chi hotaq. De cinco en cinco. Chi
hotaq kahchi kajlaam taqeh ooj.
De cinco en cinco estn contando
los aguacates.
Chi acheel. A tu lado. Chi acheel wilik
i mees. A tu lado est el gato.
Chi belejtaq. De nueve en nueve. Chi
belejtaq wilkeeb taqeh tulul. De
nueve en nueve estn los bananos.
Chi jujun, chi jujunaal. De uno en
uno. Qohiko q c h i j u j u n a a l .
Pasemos de uno en uno.
Chi kuhlaal. Por par. Chi kuhlaal
inkikayej i xijab. Los zapatos lo
venden por par.
Chi kakab. De dos en dos. Chi
kakabwilkeebi jal. Las mazorcas
estn de dos en dos.

23

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

23

1
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chi kajkaj. De cuatro en cuatro. Chi


kajkaj xkimol kiib i akun. Los
muchachos se juntaron de cuatro
en cuatro.
Chi lajtaq. De diez en diez. Chi lajtaq
wilkeeb taqeh ooj. Los aguacates
estn de diez en diez.
Chi oqis. A pie. Xponik chi oqis.
Lleg a pi.
Chi ox ox. De tres en tres. Chi ox ox
xkiyeew i rab. De tres en tres
dieron los tamales.
Chi quncheel. Todos nosotros. Chi
qunchelaal i hoj xojponik. Todos
nosotros llegamos.
Chi rehkeen, chi risil. Debajo. Chi
rehkeen ha. Debajo del agua.
Chi riij. Atrs, detrs, despus,
afuera. Chi riij chee. Detrs del
rbol.
Chi runaah. Encima de, sobre de. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal. Sobre
el papel est el lapicero.
Chi rupaam. A dentro , en, dentro.
Chi rupaam i paat. Adentro de la
casa.
Chi ruwach. En frente de, ante. Chi
ruwach kaybal xsahchik. En frente
del mercado se perdi.
Chi waqtaq. De seis en seis. Chi
waqtaq wilkeeb taqeh winaq. De
seis en seis estn los hombres.
Chi wuqtaq. De siete en siete. Chi
wuqtaq xikahnik taqeh chikop. De
siete en siete quedaron los animales.

SINTITUL-14

24

Chikuxliis. Pecho. Tichirukuxl.


Le duele su pecho.
Chiqaaq. Cocina. Renutuut wilik chi
qaaq. Mi madre est en la cocina.
Chihis. Boca, orilla. Ti i ruchii.
Le duele la boca.
Chibih?, chajbih?. Cmo?.
Chibih rubih i ixqun?. Cmo se
llama la joven?
Chibijariik?, chajbih?. Qu es?.
Chibijariik iruqor?. Qu es lo
que dice?
Chih aj reet?, chajreet?,
chihreet?), (chaj wareh?. Por
qu?. Chaajreet noq xchoparik i
winaq?. Porqu aprehendieron al
hombre?.
Chihinik. Escoger, seleccionar.
Chihij kinaqreh ija. Escoger frijol
para semilla.
Chihkanik. Regar (maz, frijol,
agua). Reakun xruchihkaaj i ha.
El muchacho reg el agua.
Chihkbal. Regadera o instrumento
para regar. Chihkbal ha. Para
regar agua.
Chihkinik. Regar. Xchihkik i kinaq.
Se reg el frijol.
Chihooj. Bueno, seleccionado,
escogido. Chihooj i tiwik. La carne
es buena.
Chii yuhb. Ano. Tichiiruyuhbi
halakun. Al nio le duele el ano.
Chiim. Morral, matate, bolsa. Nim i
chiim. El morral es grande.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chiiw, kohkoo. Cenzontle. Re chiiw


wilik chi runaah iwan.El cenzontle
est sobre la milpa.
Chijariik ,chajbih. Cmo se llama
usted. Chijariik abih jaaw. Como
es su nombre seor?
Chikop. Animal en general, travieso.
Holohaq taqeh chikop. L o s
animales son bonitos.
Chikopinik. Cacera, cazar, hacer
travesuras. Xojponik chi chikopinik
pan chahn. Fuimos de cacera en
el monte.
Chikuy. Maz veranero. Xelik chik i
chikuy. Ya sali el maz veranero.
Chilil. Grillo. Pan taq chaqab
kitzuyinik taqeh chilil. En las
noches cantan los grillos.
Chiq qiij. Sequa. Xruchiqsaj iwan i
chiqqiij. La sequa sec la milpa.
Chiqchiiil, chiqchieel. Sed. Ruum
konik wilik qachiqchiiil. Por
jugar tenemos sed.
Chiqib. Elote cocido en agua. Suq i
chiqib. El elote cocido es rico.
Chiqiij. Seco, flaco, delgado. Chiqiij
sii. Lea seca.
Chiqsanik. Secar. Chiqsanik itzihy.
Secar ropa.
Chiqsil. Quiebra palitos (animal).
Xkimik i chiqsil. Se muri el
quiebra palito.
Chiqyuuqkixkaab. Desierto. Maxtaj
i hapan chiqyuuqkixkaab. No hay
agua en el desierto.

Chirihun. Cutete. Nim i cherehun. El


cutete es grande.
Cholojisanik, chohanik. Aflojar.
Rehoj xojcholojisanik reh i junihq
chi sii. Nosotros aflojamos la
carga de lea.
Chohpanik. Agarrar de inmediato,
aprehender al instante. Re reh
xchohpanik reh i kixlaan.El agarr
de inmediato a la gallina.
Cholonik. Poder, saber hacer.
Kinchol tzihb. S escribir.
Chooh. Lago, laguna. Wilkeebpatuxk
pan chooh. Hay patos en el lago.
Choow, silk. Grito. Ruchoow i
baatz. El grito del mono.
Chopbal. Agarrador (instrumento)
mango. Chopbal reh xoht.
Agarrador de comal.
Chopinik. Aprehender, agarrar.
Chopoj yal. agarrar la red.
Choplik. Agarrado, tomado. Choplik
chi kahaam i ruweex i akun. El
pantaln del nio est agarrado
con pita.
Chopol naah. Encargado, enganche,
responsable de. Chopol runaah
kamanik. Encargado del trabajo.
Choqik, wolik, ahnik. Bulla,
escndalo, disputa. Xojchoqik pan
komitat. Hicimos bulla en la
municipalidad.
Chuh chuh. Muy apestoso. Chuh chuh
ruwach i tzi. El perro es muy
apestoso.

25

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

25

1
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chuh. Hediondo, apestoso, huele


mal. Chuh i kamnaq kixlaan. La
gallina muerta apesta.
Chuhb. Saliva, escupido. Rechuhb
r e h i m a a m . La saliva es del
anciano.
Chuhbanik. Escupir. Xojchuhbanik
ruum chuh. escupimos porque
apesta.
Chuht, yuht, bohl, chuhtaal. Manojo.
Junchuht chi anxux. Un manojo de
ajo.
Chuhte. Planta (cinco negritos).
Kih i Chuhte. Hay muchas plantas
de cinco negritos
Chujchuj, tzujtzuj, tzojtzoj.
Chinchn. Xloqarik ruchujchuj i
halakun. Le compraron chinchn
al nio.
Chukuj qorik. Mentir. Mare taj
chukuj qorik. No es mentira.
Chukul qorik. Mentiroso,
engaador. chukuul. Mentiroso.

Chunineel. Encalador. Xooj


chunineel. Se fue a encalar.
Chupbal. Apagador. Rerechupbal
qaaq. Ah est el apagador de
fuego.
Chupinik. Apagar. xchuhpik i qaaq.
Se apag el fuego.
Chuplik ruwach. Callado, decado,
dbil, tmido, apagado. Chuplik
ruwach i tu Terees. Doa Teresa
est decada.
Chuplik, chuhpinaq. Apagado.
Chuplik i qaaq. El fuego est
apagado.
Chuqunik. Arrancar, extraer.
Xojkulik chaloq chi chuquj kinaq.
Vinimos de arrancar frijol.
Chuquul. Arrancador. Xooj
chuquneel i Toon. Antonio se fue a
arrancar.
Chuun. Cal. Xuloqruchuun. Compr
su cal.

1
6
26

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

26

08/07/2004, 08:29 a.m.

CH
Chaab kahoq, raaq kahoq.
Relmpago. Xkutinik i raaqkahoq.
Se vio el relmpago.
Chaak. Carne, lomo. Chaak wach i
baaq. El hueso tiene carne.
Chabunik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Inchabunik i qiij. El sol
brilla.
Chahn, piim. Monte pasto o planta.
Pan chahn wilik i tik. La siembra
est entre el monte.
Chaht, yokaab. Cama. Nim ruwach i
Chaht. La cama es ancha.
Cham, cido, rancio. Cham i
lamuunix. El limn es cido.
Chaqaj wach tumiin. Descambiar
dinero. C h a q a j w a c h t u m i i n
iruban i tuut. La seora est
descambiando dinero.
Chaqaj. Partir, divorciar. Chaqaj
sii.Chaqaj kiib inkiban. Partir
lea. Se estn divorciando.
Chaqbal. Partidor, separador,
instrumento para partir (cuchillo,
machete) o repartir (bandeja,
azafate). Chi runaah buuch wilik i
chaqbal. El partidor esta sobre el
nixtamal.

SINTITUL-14

27

Cheen, ucha, chekroq, chekutz.


Zancudo. Ti irukux i cheen.
Duele lo que pica el zancudo.
Chetenik. Desgranar. Kahchichi
chet. Est desgranando.
Chetool, ixineel. El que desgrana
maz tierno. Xojponik chetool
raxjal. Fuimos a desgranar maz
tierno.
Cheybal. Compactador. Re re
cheybal runaah akal. Ese es
compactador de tierra.
Cheyooj. Atropellar. Xcheyarik i
halakun. Atropellaron al nio.
Cheyool chihch. Herrero, platero.
Xojkamanik ruuk i c h eyool
chihch. Trabajamos con el herrero.
C h iinik. Molestar, fastidiar.
Chiinik iruban i halakun. El
nio est molestando.
Chip. Ultimo (a) hijo (a). ReWaan
Chip. Juan es ltimo hijo.
Chitanik. Lastimar. Ma chitaaj
awas achaaq. No lastime a sus
hermanos.
Chiwinik. Molestar, fastidiar,
mortificar.. Chi inik iruban i
halakun. El nio est fastidiando.

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
7

1
8

Chichun, chit xun. Tenamaste. Re


abaj holohik chi chichun. La
piedra es buena para tenamaste.
Chichun, chit xun, xikuub.
Tenamaste. Reabaj rereholohik
chi chichun. Esa piedra est
buena para tenamaste.
Chihch. Hierro, metal en general.
Ahawilik i chihch?. Dnde est
el hierro?.
Chihtaal. Estrofa, prrafo, artculo.
Chihtaal rutaqabil kamanik.
Artculo del Cdigo de trabajo.
Chiit. Horcn, pilar. Xtoq i chiit.
Se quebr el horcn.
Chiitbal. Tranca, cua, sostenedor.
Chakoj ruchiitbal. Colcale tranca.
Chikanik kuxliis. Contemplar,
consolar, contentar. Re ixoq
chikanik kuxliis iruban. La mujer
est contemplando.
Chikbal. Objeto para halar hilo (tejer).
Nuchikbaal. Mi halador de hilo.
C h iklik rukuxl. Confiado,
esperanzado. Chiklik rukuxl
ruuk i ruchaaq. Est confiado en
su hermano menor.
Chikooj. Bordado. Chikooj wach i
pot. El gipil est bordado.
Chilaab. Cercha o instrumento para
colgar. Repuneet wilik chi runaah
i chilaab. El sombrero est sobre
el colgadero.
Chilanik. Colgar. Chilanik akach.
Colgar chunto.

28

SINTITUL-14

Chilik. Colgado. Chilik i chiim chi


runaah i okbal. El morral est
colgado en la puerta.
Chiliwinik. Piar de los pollitos. Qe
kichiliwinik i kok kixlaan. Pan
mucho los pollitos.
Chimbol. Clase de pjaro de color
caf. Holohik i kisa chimbol. El
pajarito es bonito.
Chimim. Bastn, macana. Xtoq i
chimim. Se quebr el bastn.
Chinab, xirob. Trampa. Xsahchik i
xirob. Se perdi la trampa.
Chinrah, chiik. Persona delicada.
Qechik riij i halakun. El nio
es muy delicado.
Chirij, tziroj. Rajar, partir. Chirij
chaj ,. Rajar ocote.
Chirit, chir, choloy, tzoloy, joy.
Gallo o gallina que no tiene pluma
en el pescuezo. Xkimik i chirit. Se
muri el gallo peln.
Chit. Cua. Ruchit yokaab. Cua
de la cama.
Chitinik. Acuar. Chitinik chiit.
Acuar el horcn.
Chitnah. Almohada. Kisiin i chit
nah. La almohada es pequea.
Chobik. En orden o caminar en fila.
Xa kichobik chik taqeh kachareel/
Kachanam. Las personas estn en
orden.
Chobinik. Iniciado. Xuchob
rubeeh reh ix. Le hizo un camino a
la mazorca para desgranarla.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

28

08/07/2004, 08:29 a.m.

Cholbal. Pelador (instrumento para


pelar). Cholbal riij chumaah.
Pelador de gisquil.
Choloj. Pelar. Choloj riij tziin
iruban i jaaw. El seor pela yuca.
Cholooj. Pelado. Cholooj chik riij i
araan. La naranja ya est pelada.
Cholool. Persona que pela cscara
de frutas o verduras. Cholool riij
tulul. Persona que pela bananos.
Chooh. Ratn. Xrukux i chooh i
mees. El gato se comi el ratn.
Choop. Pia. Nimaq taqeh choop.
Son grandes las pias.
Chotoj. Cortar en trozos. Chotoj
ajiij. Cortar en trozos la caa.
Chubik. Liso. Chubik ruwach i
tzilom. La tabla es lisa.
C h u b isaneel.
Suavizador.
Chubisaneel chuwa. Suavizador
de mugre.
Chuchik. Mamar. Re halakun
inchuchik. El nio mama.
Chuchisaneel. Amamantadora. Re
tuut rere chuuchsaneel. Esa
seora es amamantadora.
Chuchisanik, chuchsanik.
Amamantar. Rehoj xojchuchisanik.
Nosotros amamantamos.
Chumaah. Gisquil. Kih tzaaq i
chumaah. El gisquil es caro.
Chumiil. Estrella. Holohik rupaam i
taxaaj noq wilik chumiil. El cielo
es lindo cuando hay estrellas.

Chupaq. Jabn silvestre. Ruuk


chupaq xojitinik. Con jabn
silvestre nos baamos.
Chuq. Romper. Chach'uq i itzihy.
Rompa la tela.
Chuquj. Cortar flores o frutas,
reventar. Chuquj araan. Cortar
naranja.
Chuquul. El que corta flores o
frutas. Xojponik chuqul uhtzub.
Llegamos a cortar flores.
C h uubisanik.
Suavizar.
Chubisanik tiib. Suavizar carne.
Chuuch. Pechos, senos. Yeej
ruchuuchhalakun iruban i tuut.
La seora est dando pecho al nio.
Chuux. Clase de frijol. Nimaq taqeh
chuux. El frijol es grande.
Chuwa. Lodo, suciedad. Chuwa
wach aso. tu ropa est sucia
Chuwarisaneel. El que ensucia, el
que enloda. Chuwarisaneel beeh
i wakax. La vaca enloda el camino.
Chuwarisanik. Ensuciar, enlodar.
Chuwarisanik ruweex iraaj i akun.
El muchacho quiere enlodar su
pantaln.
Chuy. Pedazo, ocho mil. Ruchuuy
wik. Pedazo de tortilla.
Chuyuj. Pedacear, hacer pedazo.
Chachuy i kaxlan wik. Haga
pedazos el pan.
1
9
29

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

29

08/07/2004, 08:29 a.m.

E
E c h inik. Pellizcar. Eche n i k
halakun iruban i ixqun. La nia
est pellizcando al nio.
Eh!. Trmino que significa admiracin.
Eh xatk loqm!. Vieniste!.
Ehchaab, pakpam. Gallina ciega.
Re i ehchaab irukux i raaiwan.
La gallina ciega come la raz de la
milpa.
Ehchaal, ehchamaj. Tener dueo.
Ehchaal chik i yeab. El terreno ya
tiene dueo.
Ehchaneel, ehchoom. Dueo (a). Re
Tu Kalar ehchaneel paat. Doa
Clara es la duea de la casa.
Ehchanik. Poseer, aduearse. Re
reh xrehchaaj i huuj. El se adue
del papel.
Ehis. Dentadura. Chakax aweeh.
Cuide su dentadura.
Ehkeenbes. Esposa. Rewehkeen
kuhtoom. Mi esposa es maestra.
Ehtalinik. Conocer, saber. Re
wixquun inehtalinik reh. Mi hija
lo sabe.

Ehtalil. Seas, ademanes. Ruuk


ehtalil inqorik i winaq. El hombre
habla por medio de seas.
Ehtzaneel. Burln. Reakun rere
ehtzaneel. Ese muchacho es
burln.
Ehtzanik. Burlar, imitar. Kahchichi
ehtz i Kux. Marcos esta haciendo
burla.
Ek. Pata de gallo (planta parsita).
Re ek iqoom. La pata de gallo
es medicinal.
Eliik wach, jun eht. Igual, idntico a
otro. Reakun eliik ruwach ruuki
rajaaw. El muchacho es idntico a
su padre.
Elik. Salir, huir. Pan ajiim xojelik.
Salimos corriendo.
Elqanik. Robar. Xelqanik kixlaan.
Rob gallinas.
Emel. Vasija. Holohik i emel. La
vasija es bonita.
Esanik. Sacar, extraer. Re hoj
x o j e s a n i k r e h . Nosotros lo
sacamos.

1
0

SINTITUL-14

30

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ee
Eeh. Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh ne kinooj. Est bien
ir.
Eew. Ayer. Eew xojponik Kobaan.
Ayer llegamos a Cobn.

1
!

SINTITUL-14

31

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ha. Agua. Haruwach i kaa. La piedra de moler tiene agua.


Habik. Derretirse. Xhabik i poom pan qaaq. Se derriti el copal en el
fuego.
Habisanik. Derretir. Habisanik uhtzubiruban. Est derritiendo candela.

SINTITUL-14

Haiil. Agua de o para. Ruhaiil qoor.


Agua de la masa.
Halakuniil. Niez. Xqaban cho
qahalakuniil. Tuvimos nuestra niez.
Has aa. Diarrea. Has aarupaam i
halakun. El nio tiene diarrea.
Haab. Ao. Oxlaj haab wilik reh i
Manu. Manuel tiene trece aos.
Haah. Mosca verde. Wilik haah chi
runaah i wik. Hay mosca Verde
sobre la tortilla.
Haahrik. Engusanarse, llenarse de
gusano. Xhaahrik i kuxbal. Se
engusan la comida.
Habul. Edad. Xsahchik pa nukuxl i
ruhabul i Roos. La edad de Rosa
se me olvid.
Hahlaaw. Tepezcuintle. Suq suq i
rutibkal i hahlaaw. La carne de
tepezcuintle es muy sabrosa.
Hamooj. Llenado. Hamooj rupaam i
johm. El guacal est llenado.
Hamsa. Glotn. Hamsa i tzii. El
perro es glotn.
Hapinik. Bostezar. Inhapinik ruum
suq ruwiriik. Bosteza porque tiene
sueo.
Hat taq. Ustedes. Hat taq kok taq.

32

Ustedes son pequeos.


Hat. T, usted. Re hat xatbanik.
Usted lo hizo.
He, hu. Reciba, toma, tenga. He
akaxlan wik. Toma tu pan.
Helbal. Tendedero. Helbal kapeh.
Tendedero de caf.
Helenik. Tender. Helej uhq iruban i Paran.
Francisca est tendiendo corte.
Helool. Tendedor (a) (persona).
Helool ruwach kapeh i Peles. Flix
es tendedor de caf.
Hilbal. lugar para descansar. Re
tuCheepa xooj hiloq. Doa Josefa
se fue a descansar.
Hilik. Descansar. Xojhilik pan
beeh. Descasamos en el camino.
Hihk, yihk. Temblor, sismo, terremoto.
Eew xuban i hihk. Ayer tembl.
Hin. Soy. . Hin Manu. Soy Manuel.
Hiy. Vyase. Hiy pan apaat. Vyase a
su casa.
Hoijer. Hace cinco das. Hoijer ma
xojkamanik taj. Hace cinco das no
trabajamos.
Hoiqob. Dos mil. Hoiqob chi

08/07/2004, 08:29 a.m.

araan. Dos mil naranjas.


Hokahl, howinaq. Cien. Hokahl
chi tulul. Cien bananos.
Hoj. Nosotros. Re hoj xojkonik.
Nosotros jugamos.
Holohik. Bonito (a). Holohik i
quuq. El quetzal es bonito.
Hoo. S (afirmacin). Hoo tuut. S
seora.
Hoop. Agujero, hueco, hoyo. Hoop
rupaam i chee. El rbol tiene
agujero.
Hopbal. Perforador. Hopbal huuj.
Perforador de papel.
H o p o o j , t obooj. Perforado,
agujereado. Hopooj ruwach i huuj.
El papel est perforado.
Hoyooj, qichooj, tiwooj. Mordido.
Hoyooj i tiib. La carne est
mordida.
Hoyool, qichool, tiwool. Mordedor.
Rerehoyool. Ese es mordedor.
Hubuuj. Comer tortilla sin comida.
Rema Siin suq reh i hubuj wik.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida.
Huhlujik, butlujik. Hundirse la
tierra. Ayuxbutlujik i akal. Aqu
se hundi la tierra.

Hujil habul. Fe de edad. Re Seen


wilik ruhujil ruhabul. Juan tiene fe
de edad.
Hukuk, tikoy. Sapo. Nim i hukuk. El
sapo es grande.
Humhutik. Arder (ardor de fuego, de
quemadura). Inhumhutik i ruju
qab i Kuxtiin. Le arde el dedo a
Valentn.
Hupinik. Soplar con la boca.
Xojhupinik qaaq. Soplamos fuego.
Huuj. Papel, libro. Rehuuj wilik chi
runaah meexa. El papel est sobre
la mesa.
Huupbal. Objeto para soplar. Huupbal
reh i pooq. Para soplar el polvo.
Huux. Piedra para afilar. C h i
Ruwach huux xqaqasbisaj i qikeej.
El la piedra afilamos nuestra
hacha.
Huyhutik. Gemir. Inhuyhutik chi
ruwach beeh. Est gimiendo en la
calle.

Ibooj. Viga. Xqehbik i ibooj. Se

1
$
33

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

33

08/07/2004, 08:29 a.m.

cay la viga.
Ibooy. Armadillo. Reibooy wilik pan hoop. El armado est en el agujero.
Ibotz. Vena. Kikrupaam i ibotz. La vena tiene sangre.
Ihlanik. Ver para todos los lados. chi runaah yuuqxojihlanik. Sobre el cerro

vimos para todos los lados.


Ihq. Carga, responsabilidad. Ahl i
rihq jaaw. Pesa la carga del seor.
Ihqanik. . Cargar. Xqihqaaj i sii.
Cargamos la lea.
Ihqbal. Instrumento para cargar.
Kisiin i ihqbal. El cargador es
pequeo.
Ihqen qiij. Venus. Holohik i ihqen
qiij. Venus es bonita.
Ihqoom. Cargador (persona). Xojponik
ihqaneel. Llegamos a cargar.
Ija. Semilla. Ija kinaq. Semilla de
frijol.
Ikaal. Pasajero (momentaneo)
vencido. Xa ikaal i yabilaal. La
enfermedad es pasajera.
Ikik. Pasar. Xojkiksaj pan beeh.
Nos pasaron en el camino.
Ikranik. Sentir. Rehoj xqikraaj i
yihk. Nosotros sentimos el temblor.
Iksaneel. Pasador (persona que
sirve algo). Rei Waan iksaneel ha
pan nim qiij. Juan es el que sirve
agua en la fiesta.
Iks anik. Pasar, rebasar. Xqiksaj i
sii. pasamos la lea.

SINTITUL-14

34

Ikaanbees. To (a). Xooj i wikaan pan


kaybal. Mi to se fue al mercado.
Ikaaq. Sobrino (a). Seen bihnaal i
wikaaq. Mi sobrino se llama
Vicente.
Ikej. Hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
ikaanbees. Con el to se qued el
hacha.
Ikom. Tinaja. Harupaam ikom. La
tinaja tiene agua.
Ilbal. Ojo (enfermedad en recin
nacidos), instrumento para ver.
Ilbal wilik reh i halakun. El nio
tiene mal de ojo.
Ilhujinik. Leer. ReWaan ilhujinik
iruban. Juan est leyendo.
Ilibbees. Nuera. ReParan riliibi
tu Lus. Francisca es nuera de
doa Luca.
Ilij. Ver, cuidar. Ilij halakun. Cuidar
nios.
Ilooj. Visto. Ilooj chik ruwach i huuj.
Ya est visto el libro.
Ilool. Comadrona, el que cuida, el que
ve. Xooj i ajilool. Se fue la
comadrona.
Ilwik. Mirar. Xojilwik chi runaah
yuuq. Miramos sobre el cerro.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Imaas, Macho. Imaas tzi. Perro


(macho).
Imul. Conejo. Saq riij i imul.El conejo
es blanco.
Inbanik. Lo hace, lo realiza. Rereh
inbanik. El lo hace.
Inkaayjik. Se vende. Inkaayjik i
akal. Se vende el terreno.
Inkohnik. Olor agradable. Inkohnik
i choop. La pia huele.
Inqaaj. Queremos. Inqaaj ruwach
q a t u m i i n . Queremos nuestro
dinero.
Insalik. Persona que anda sin prisa
y sin rumbo. Xa insalik pan beeh i
ixqun. La muchacha anda sin
prisa y sin rumbo en la calle.
Iqomaneel. Mdico, curandero. Re
maRap iqomaneel. Don Rafael es
mdico.
Iqomanik. Curar. Xojiqomanik.
Curamos.
Iqombal. Instrumento para curar.
Re chahn rere iqombal. Ese
monte es para curar.
Iqoom. Medicina. kih rutzaaq i
iqoom. La medicina es muy cara.
Iqal. Maana. Iqal kinponik. Maana
llegar.
Iqoob. Liquidmbar. Nim rupaam i
iqoob. El liquidmbar es grueso.
Iraaj. Quiere. Iraaj rujuxum. Quiere
borrarlo.
Irukapaaj. Piensa. Irukapaaj chi riij i

rukachariik. Piensa sobre su vida.


Isem. Hongo comestible, apellido.
Suq isem pan tukuuj. El hongo es
rico en recado.
Isis. Tamalito de elote. Suq isis. El
tamalito de elote es sabroso.
Ism. Pelo. Xqisaj qismaal. Nos
cortamos el pelo.
Ismal nahis. Cabello. Chaam i rismal
naah i akun. El muchacho tiene el
cabello largo.
Itinbal. Bao. Holohik i itinbal. El
bao es bonito.
Itineel. Baista. itineel taqeh akun.
Los muchachos son baistas.
Itinik. Baarse. Itinik iruban i Leex.
Andrs se est baando.
Itzihy. Tela, manta. Nim rooq i
itzihy. La tela es larga.
Itzul. Pizote. Holohik i itzul. El
pizote es bonito.
Iwaal. Sembrador. Xooj iwaal i San.
Santiago se fue a sembrar.
Iwal. Mata. Jinaj iwal chi ajiij.Una
mata de caa.
Iwan. Milpa. Xpoqi iwan. Naci la
milpa.
Ix. Desgranar. Ix naq iruban eew. Ayer
estaba desgranando.
Ixib. Tres. Ixib qiij xojkamanik.
Trabajamos tres das.
Ixiim. Maz. Looqi ixiim chi qawach.
Para nosotros el maz es sagrado.

35

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

35

1
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ixijer. Hace tres das. Ixijer xojponik


C h i i Chooh. Hace tres das
llegamos a la orilla del lago.
Ixkaq. Ua. Xtoq i rixkaq rooq. Se
quebr la ua de su pi.
Ixmakal. Flor. Wilik rixmakal i tik.
Tiene flor el durazno.
Ixmakinik. Florear. Ixmakinik i tik.
Flore el duraznal.
Ixooqbik. Adultez (mujer). Ixooqbik
i Roos. Rosa es adulta.
Ixoq. Mujer. Re ixoq xooj pan
kaaybal. La mujer se fue al
mercado.
Ixowaneel ,tzahineel. Enemigo.
Xnuqoreej i wixowaneel. Le habl

a mi enemigo.
Ixqun. Muchacha. Reixqun pohreel
riij. La muchacha tiene varicela.
Ixquniil. Adolescencia (femenino).
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.

Ii

Iih maam. Nieto (a). Baler rubihnaal


i iih maam. El nieto se llama
Valerio.
Iik. Chile. Raah i iik. El chile es

picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.

Jaas kinaq. Tipo de frijol. Kih tzaaq


i jaas kinaq. Es muy caro el frijol.
Jaaw. Seor. Laas rubihnal i jaaw. El
seor se llama Francisco.

1
&

SINTITUL-14

36

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jab. Lluvia. Xchalik i jab. Comenz a llover.


Jach. Tapiscar. Jach iruban i Keel. Miguel est tapiscando.
Jachool. Tapiscador. Jachool i Manu. Don Manuel es tapiscado.
Jal. Mazorca. Retaqeh jal wilkeebpan yal. Las mazorcas estn en la red.

Jalbal. Instrumento para cambiar


algo, mudada. Jalbal ruwach
tumiin. Cambiar dinero.
Jale. Gracias . Jale aweh tuut.
Gracias a Usted seora.
Jaleinik. Agradecer. . Jaleinik
iruban i ma Toon. Don Antonio
est dando gracias.
Jalinik. Cambiar, denunciar, quejar.
Jalaj sois. Cambiar ropa.
Jalooj. Cambiado, canjeado,
denunciado. Jalooj chik i ruweex.
Ya est cambiado su pantaln.
Jalool. Delator, denunciante. Rereh
i jalool. El es el denunciante.
Jalwaach. Trueque. Jalwaach ixiim
xqaban. Cambiamos maz.
Jalwachiil. Foto. Xrisaj rujalwaach i
tuut. La seora se tom fotos.
Jarub tzaaq? . Cunto cuesta? .
Jarub tzaaq tuut?. Cunto
cuesta seora?
Jaruuj?. Cundo?. Jaruuj insutinik
chaloq?. Cundo volver?
Jax. Molleja. Suq suq rujax i akach. La
molleja de achunto es muy sabrosa.
Je naak. Talvez. Je naak re

SINTITUL-14

37

xrukul.! . As le habr sucedido.


Jere. As es. Jerejaaw. As es seor.
Je rukab. Parece a, similar. Re
aku n j e rukab i r a j a a w. El
muchacho se parece a su padre.
Jeech, yokyok. Torcido. Jeech
ruwach i chee. El palo est torcido.
Jeeh naq wachiis. Pestaas. Jeeh
naqwachiis i isb wilih. Este pelo
es de pestaa.
Jeeh. Cola. Rujeeh i mees. La cola
del gato.
Jehinik, jikinik. Cortar hojas. Eew
jikinik xaq iwan xqaban. Ayer
cortamos hojas de milpa.
Jehlbal. Cargador (en hombros).
Jehlbal chiim. Cargador de morral.
Jehooj. Cortar hojas, pacaya, elote.
Eew jikooj xaq chaj xqaban. . Ayer
cortamos hojas de pino.
Jehwachinik. Mirar, ver de reojo.
Injehwachinik i akun. El muchacho
mira de reojo.
Jip. Bicho. Rejip wilik pan ha. El
bicho esta en el agua.
Jihkaneel. Ahorcador. Jihkaneel
jaaw. El seor es ahorcador.

08/07/2004, 08:29 a.m.

1
/

1
(

Jihkanik. Ahorcar. R e tzi


xujihkaaj riib. El perro se ahorco.
Jihqanik, jiqjotik. Suspirar. Qe
injihqjotik i kijool. El joven
suspira mucho.
Jihqik. Ahogarse. Xjihqik i winaq.
Se ahog el hombre.
Jihqineel. Ahogador. Re winaq
rere jihqineel. Ese hombre es
ahogador.
Jihqisanik. Ahogar, sofocar.
Xkijihqs aj i akun. Ahogaron al
nio.
Jiibees. Yerno. ReBaler jiibees
ruuki tuMer. Valerio es yerno de
doa Mercedes.
Jiik, maaj. Masaje. Jiik iruban i Mar.
Mara est masajeando.
Jiiq. Tosferina. Jiiqinbanik reh i
halakun. El nio tiene tosferina.
Jikik. Emparejar. Injikik runaah i
akal. La tierra est pareja.
Jikineel. Masajista. hoj jikineel.
Somos masajistas.
Jikinik. Masajear, sobar. Wahqeq
x q a j i k e j i t z i . Temprano
masajeamos el perro.
Jiklik. Tendido. Jiklik i yowaabchi
ruwach i yokaab. El enfermo est
tendido en la cama.
Jikool. El que corta hojas de milpa
o de caa). Re Palu jikool xaq
iwan. Pablo es cortador de hojas
de milpa.

38

SINTITUL-14

Jilbal. Instrumento para acomodar.


(objetos). Jilbal chakach. Para
arrimar canasta
Jilooj. Corrido (cambiado de lugar).
Jilooj i kulat. El mojn est
corrido.
Jilool. El que corre o cambia de lugar
a un objeto. ReSan xrujil i meexa.
Santiago movi la mesa.
Jilow. Sustituto, reemplazo. Ma
awach taj qajilow pan moloj iib. No
tenemos sustituto en la reunin.
Jinaj chi re , chi junpech. De un
slo, de una vez. Jinaj chi re
xojtojarik. De una vez nos pagaron.
Jinaj chik. Otro. Jinaj chik i kixlaaan
xkulik. Vino otra gallina.
Jinaj ruwaqiqob. Dos mil uno. Wilik
Jinaj ruwaqiqob numee. Tengo
dos mil un ovejas.
Jinaj ti. Slo uno. Jinaj ti inqaaj.Slo
uno queremos.
Jinaj. Uno. Jinaj Chakach.Un canasto.
Jiqik, kohik. Olor picante. Jiqik i
iik. Es picante el olor del chile.
Jitij, qitinik. Apretar. Chajitchi
korik abakooj. Apriete bien su
amarre.
Jitzbal. Listn. Nim ruwach i
Jitzbal. El listn es ancho.
Jitzij. Trenzar. Jitzij pohp iruban i
Kax. Casimiro est Trenzando
petate.
Jochoj. Rascar. Re jaaw kahchi

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

38

08/07/2004, 08:29 a.m.

rujochom i riij. El seor est


rascando su espalda.
Johkanik. Raspar (maguey). Pan
qakaal xojjohkanik sajkiih. En
nuestro terreno raspamos maguey.
Johm. Guacal. Rabnaal xqaloq
taqeh johm. En Rabinal compramos
los guacales.
Johsanik. Subir, elevar algo.
Xqajohsaj Jal. Subimos mazorcas.
Johtik. Subir. Xojjohtik chi runaah
yuuq. Subimos sobre el cerro.
Jojol. Costado. Xtoq i rujojol. Se le
quebr el costado.
Joox. Tostado (a). Joox i wik. Tortilla
tostada.
Jooxrisamaj kixlaan. Pollo Dorado.
Suq i jooxrisamaj kixlaan.El pollo
dorado es sabroso.
Jooxrisanik. Frer, dorar. Xojjooxrisanik
kixlaan. Fremos pollo.
Jopinik. Pasar encima de algo. Re
ixqun xrujopej runaah i kinaq. La
nia pas encima del frijol.
Joqinik. Roncar. Qojjoqinik pan
qawiriik. Roncamos en nuestro
sueo.
Josq. Bravo, enojado. Josq taqeh
tzi. Los perros son bravos.
Josqbik, josqbisanik. Ponerse
bravo, enojado.. Xijosqbik i tzi.
Los perros embravecieron.
Jotik. Fro, helado. Jotik rupaam i
nim ha. El ro es helado.

Jotisanik . Enfriar. Xqajotsaj kapeh.


Enfriamos caf.
Jotooj. Molestar, engaar.
Xojjotw i k p a n n i m q i i j .
Molestamos en la feria.
Jotool. Molestador, engaador.
Xojrujoti ajkaay. Nos enga el
vendedor.
Jotlik. Arriba. Jotlik xkahnik chaloq.
Arriba se qued.
Jotzbal. Raspador. Jotzbal abaj
ha. Raspador de hielo.
Jotzinik. Pelar, raspar. Johtzanik riij
tik iruban. Est pelando duraznos.
Juchumaah. Punta de gisquil. Ju
chumaah i kuxbal. La comida es
punta de gisquil.
Ju oqis. Dedo del pi. Lajeeb i ju
qooq. Diez son los dedos de
nuestros pies.
Juqabis. Dedo de la mano. Xuyoki
juqab. Se cort el dedo de la mano.
Juyuuq. Cumbre. Qekuxik i ju
yuuq. En la cumbre hace mucho
fro.
Juis. Nariz. Xelik kik pan ruju i
akun. Al muchacho le sali sangre
en la nariz.
J u c h b ih. Firmar. Xuba n i
rujuchbih i Waan. Juan firm.
Juhb. Montaa Virgen. Qakax taqeh
juhb. Cuidemos las Montaas
Vrgenes.
Jukbal. Plancha, afilador. Jukbal
wach itzihy. Para planchar ropa.

39

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

39

1
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jukuuj. Planchar, afilar. Jukuuj


iruban i Roos. Rosa est planchando.
Jul. Hoyo, orificio, hueco, cueva.
Rujuliil baah. Cueva de Taltuza.
Jumehq. Un minuto, un momento.
Pan jumehq kinooj. Dentro de un
minuto me voy.
J u m e h q iil. Inmediatamente,
instantneo. Pan jumehqiil xkimik.
Inmediatamente muri.
Junijaiil. Familia. Reakun rere
junijaiil taqeh. Esos nios son
familiares.
Junkaam. Hora. Pan junkaam ne
kikulik chaloq. Dentro de una hora
vendrn
Junkal?. cundo . Junkal xkimik?.
Cundo muri?
Junkuxiik. Terminar juntos.
Junkuxiik xqakohlaaj qawa. Juntos
terminamos de comer.
Junlaj. Once. Junlaj haabwilik reh i
Lu. Pedro tiene once aos.
Junqahtesjiik. Entregarlos junto.
Junqa h t e s j i i k x q a b a n . L o
entregamos junto.
Junriim, junpech. Una vez, cierta
vez, cierto da. Junriim xojhilik.
Una vez descansamos.
Junriim, junpech. . Un da, cierta vez.
Junpech xojbehik. Cierta vez

caminamos.
Juntar. Del otro lado. Juntar palaw.
Del otro lado del mar.
Junwinaq. Veinte. Junwinaq qiij.
Veinte das.
Jur. Vestido, tnica. Jur rusoi ixoq.
La mujer es de vestido.
Jurub. Espalda. Ti rujurubi tuut.
La seora le duele su espalda.
Jurujaq, jurujik. Alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik. Los panes son
alargados.
Jutuuj. Insertado, enhebrado. Jutuuj
i nooq. El hilo esta enhebrado.
Juxinik. Limpiar, borrar. Juxinik
lewom nanubanam. Limpiar
Vidrios.
Juxuuj. Limpiado, borrado. Juxuuj
ruwach i pohp. El petate est
limpio.

Ka tzuk. Escuadra. Pan katzuk


banooj reh i yokaab. La cama est
hecha a escuadra.
Kajaah. Vecino. Atoob taqeh
nukajaah. Mis vecinos son buenos.

2
=
40

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

40

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kawinaq. Cuarenta. Kawinaq qiij. Cuarenta Das.


Kaxikin. Arete. Kaxikin irukayej i ixqun. La muchacha vende aretes.
Kayik. Ver. Kayik inqaban pan nimqiij. Estamos viendo en la fiesta.
Kaa. Piedra de moler, muela. Re rukaa i tuut. La piedra de moler de la

seora.
Kaab. Dulce, panela. Rehalakun
suq keh i kaab. A los nios les
gustan los dulces.
Kaach. Chicle, goma de mascar.
Kaachxqaloq. Compramos chicles.
Kaaq. Tapanco. Chi ruwach kaaq
wilik i iik. El chile est sobre el
tapanco.
Kabiij. Pasado maana. Kabiij
i n k u l i k i a j a w b ees. Pasado
maana viene la autoridad.
Kablaj. Doce. Kablaj chi chumiil.
Doce estrellas.
Kahbil, yiibruwach, yibeel. Feo,
indeseable. Re S i i n k a h b i l
runaojbal. Jacinto es de conducta
fea.
Kahkachi, santakawa. Quijada.
Xnuqoj i nukahkachi. Golpe mi
quijada.
Kahn. Susto. Kahn inbanik reh i kisa
ixqun. La nia tiene susto.
Kahneel, malkan. Abandonado,
viuda (o). Kahneel i paat. La casa
est abandonada.
Kahnik. Quedarse. Xojkahnik pan
paat. Nos quedamos en casa.

SINTITUL-14

41

Kahoq, kohoq. Trueno. Kahoq rupaam


i jab. En la lluvia hay truenos.
Kajlaj. Catorce. Kajlaj chi kooj.
Catorce mscaras.
Kajtzuk. Cuadrado. Kajtzuk i
paat. La casa es cuadrada.
Kalakun, kanik. Lombriz, parsito.
Kalakun rupaam i kisa ixqun. La
nia tiene lombrices.
Kalik. Resbaloso. Xkalijik pan beeh.
Se resbal en el camino
Kamaj. Trabajo, profesin, utilidad.
Xunimaj wach i rukamaj.Cumpli
con su trabajo.
K a m a n b al. Instrumento para
trabajar. Re re rukamanbaal i
tuut. Ese es el instrumento de
trabajo de la seora.
Kamanik. Trabajar. Xojkamanik pan
a b i i x b a l . Trabajamos en la
comunidad.
K a m a n o o m . Trabajador. Hoj
kamanoom. Somos trabajadores.
Kamnaq. Muerto, difunto. Kamnaq
kixlaan. Gallina muerta.
Kananik. Dejar, abandonar. Xojponik
chi Kananik ixiim.Llegamos a dejar
maz.

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
1

2
2

Kansaneel. Asesino, criminal. Wilik


pan tzilom i kansaneel. El asesino
est en la crcel.
Kansanik. Matar. Xojkansanik kixlan.
Matamos gallinas.
Kanteesbal. Lugar o instrumento
para matar. Rewakax xkamarik
rejeh pan kanteesbal. La vaca fue
llevada al rastro.
K a p e b al. Pensamiento, idea,
preocupacin. Rukapebaal i jaaw.
Pensamiento del seor.
K a p e b inik. Meditar, pensar,
reflexionar,
preocuparse.
Xojkapebinik ruum ka x k i i l .
Meditamos por el problema.
Kapeew, kapeh. Caf, cafetal. Tzai
kapeh. El caf est caliente.
Kaq akal. Tierra colorada. Kaq akal
ruwach i weex. El pantaln tiene
tierra colorada.
Kaq chahn. Capa de rey (planta
medicinal). Iqoom i kaq chahn. La
capa de rey es medicinal.
Kaq kuxik. Paludismo. Kaq kuxik riij
i a k un. El muchacho tiene
paludismo.
Kaq kaq. Muy rojo. Kaq kaq i
qakikeel. Nuestra sangre es muy
roja.
Kaq tukuuj. Recado rojo. Suq i kaq
tukuuj. El recado rojo es sabroso.
Kaq. Rojo. Kaq chiirukuxl i quuq.
El quetzal tiene pecho rojo.

42

SINTITUL-14

Kaq. Guayaba. Xqanbik i kaq. La


guayaba madur.
Kaqbik. Enrojecerse. xkaqbik i pixp.
Se enrojeci el tomate.
Kaqchul. tipo de venado. Inpiskanik
i kaqchul. El venado brinca.
Kaqkoj. Len. Wilik jinaj kaqkoj ar.
Ah hay un len.
Kaqrik. Enojar, enfurecer. Xojkaqrik
pan komitaat. Nos enojamos en la
municipalidad.
Kaqxiq. Arador (animal). Kaq riij i
kaqxiq. El arador es de color rojo.
Kar. Pez. Kar xqakux. Comimos
pescado
Katzaj, tiwooj, hooy. Morder. Retzi
suq reh katzaj kachanam. El perro
le gusta morder a la gente.
Kawiil. dolos. Retaqeh kawil wilik
k i w i i . Las dolos tienen su
significado.
Kaxlan aaj. Caa de carrizo. Kaxlan
aaj i rukoraal. Su corral es de caa
de carrizo.
Kaxlan chumaah. Granadilla. Nimaq
t a q e h k a x l a n c h u m a a h . L a s
granadillas son grandes.
Kaxlan qorbal. Idioma extranjera,
castellano, espaol. Kaxlan qorbal
inqorik wii i winaq. El hombre
habla en idioma extranjero.
Kaxlan wik. Pan. Kih tzaaq i kaxlan
wik. El pan es caro.
Kaxlan winaq. Hombre extranjero.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

42

08/07/2004, 08:29 a.m.

Jinaj kaxlan winaq. Un hombre


extranjero.
Kaxoon. Cajn. Nim i kaxoon. El
cajn es grande.
Keeel. Molendera. Xquhtik i keeel.
Se cans la molendera.
Kek. Moler. Kek iruban i Roos.
Rosa est moliendo.
Kekbal. Molino, instrumento para
moler.
K e kba l
b uuch.
Instrumento para moler nixtamal.
Keej. Venado, da del calendario
Maya. Ma inqakansaj i keej. No
matemos el venado.
Keem. Tejer, tejido. Retuut iruban i
keem. La seora teje.
Keh. De ellos. Keh i kamanik. El
trabajo es de ellos.
Kemab. Madera que utilizan las
mujeres para prensar el telar.
Holohik i kemab. Es bonito el
prensador de tela.
Kembal tzihb. Computadora. Re
jaaw wilik rukembal tzihb. El
seor tiene computadora.
Kembal. Telar. Nim rooq i kembal.
El telar es largo.
Kemeel. Prstamo, crdito. Xuyeew
nukemeel i tuut. La seora me dio
prstamo.
Kemool. Tejedora. Kemool i tuut. La
seora es tejedora.
Ketej. Sustentar, dar de comer. Ketej
tziiruban. Est dando de comer

al perro.
Ketel wach. Pobre (expresin de
compasin). Ketel wach i jaaw.
Pobre el seor.
Ketelinik. Tener compasin, tener
piedad. Ruum qatobi l q e
qohketelinik wachiis. Por nuestra
bondad somos muy compasivos.
Ki. Dulce. Ki i choop. La pia es
dulce.
Kibik. Endulzarse. Xkibik i kikow.
Se endulz el cacao.
Kiib. Dos. Kiib chi kixlaan. Dos
gallinas.
Kibijer. Antes de ayer. Kibijer
xojkulik. Anteayer llegamos.
Kich. Paal, trapo. Saq ruwach i
rukich i halakun. El paal del nio
est limpio.
Kichub. Volcn. Qaaqi risaj chaloq
i kichub. El volcn expulsa fuego.
Kihranik. Rociar, sacudir. Kihranik
ha. Rociar agua.
Kihtee. Izote. Nimaq kinaah i kihtee.
Los izotes son grandes.
Kiih. Aguijn (de avispa, abeja). Ti
iruban i rukiih i kohlox. Duele
hace el aguijn de la avispa.
Kiis. Ventosidad. Chuh i rukiis i tzi.
Hiede el pedo del perro.
Kijib. Cuatro. Kijibwakuun. tengo
cuatro hijos.
Kijib. Cuatro. MaKijibKeej. Don
cuatro Kej.

43

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

43

2
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
4

Kik. Sangre. Kaq wohoq i qakikeel.


Nuestra sangre tambin es roja.
Kiksaa. Disentera. K i k saa
rupaam i nutuut. Mi madre tiene
disentera.
Kikow. Cacao. Suq i kikow. El cacao
es rico.
Kimik. Morir, muerte, morirse.
Xkimik i kixlaan. Se muri la
gallina.
Kinaq. Frijol en general. Kinaq i
xqakux. Comimos frijoles
Kinooj peet, nooj peet. Adis . .
Kixlaan. Gallina. Re kixlaan ixiim
inkikux. Las gallinas comen maz.
Ko ruman. Es necesario, forzosamente.
Ko ruman chi ne inchalik. Es
necesario que venga.
Ko wulu. Hasta all. Ko wuluwilik
i wakax. Hasta all est la vaca.
Kolen tinamit. Ejrcito. Wilik pan
kolen tinamit i wakuun. Mi hijo
est en el ejrcito.
Koltaqab. Defensor, abogado.
Wajkoltaqab. Mi abogado.
Kohlanik. Acabar, terminar.
Qakohlaaj i kamanik.Terminamos el
trabajo.
Koht. Cndor, guila. Nimaq ruxiik i
koht. El cndor tiene alas grandes.
Kojeej. Dentro de cuatro das. Kojeej
kinooj pan kamanik. Dentro de
cuatro das voy al trabajo.
Kojijer. Hace cuatro das. Kojijer

44

SINTITUL-14

qakuliik. Hace cuatro das que


vinimos.
Kojl. Palo meneador. Kojl tuukbal
b uuch. Palo meneador de
nixtamal.
Kojoj. Poner, usar, creer. Kojoj
rupuneet iruban. Se est poniendo
su sombrero.
Kok. Tortuga. Re kok inwihik pan
ha. La tortuga vive en el agua.
Kokkixlaan, tuus. Pollito. Qeq kiij
taqeh kokkixlaan. Los pollitos son
de color negro.
Koktaq, tuch. Pequeos. Koktaq
taqeh kixlaan. Las gallinas son
pequeas.
Kokay. Lucirnaga. Saqum iruban i
kokay. La lucirnaga alumbra.
Komitaat. Municipalidad. Xojponik
pan komitaat. Llegamos a la
municipalidad.
Komonil. Comunidad, grupo.
Xojkamanik pan komonil.
Trabajamos en grupo.
Komoon. Compaero. Nukomoon. Mi
compaero.
Kooch. Regalo. Xqakul qakooch.
Recibimos nuestro regalo.
K o o k sanik.
Afinar (masa).
Xojkookbisanik qoor. Afinamos
la masa.
Koot. Vuelta. Koot iruban i kaway.
El caballo est dando vuelta.
Koowbisanik. Sanar, endurecer. Re

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

44

08/07/2004, 08:29 a.m.

hoj xojkoowbisanik rooq i paat.


Nosotros reforzamos el sostn de
la casa.
Koraal, xoraal, qeej. Cerco, corral.
Reahq wilik pan koraal. El cerdo
est en el cerco.
Korbisanik, yejanik, tiqanik.
Arreglar. Xojkorbisanik chakach.
Arreglamos canastos.
Korik naak?. Es cierto?. Korik
naak chi xuban i yihk?. Es cierto
que tembl?
Korik ruwach. Recto. Korik wach i
chee. El palo es recto.
Korik. Verdad, cierto, recto. Korik
i n q a q or. Es verdad lo que
decimos.
Korkiil. Seriedad, rectitud. Ruuk
korkiil xqorarik reh. Con seriedad
se lo dijeron.
Kotoj. Enrollar hilo o pita. Kotoj
nooq i n q a b a n .
Estamos
enrollando hilo.
Kotokaq. Ondulados. Kotokaq taqeh
chee. Los palos son ondulados.
K o t o k i k , k o t k o t . Ondulado,
encorvado. Kotokik riij i chee. El
palo est encorvado.
Kow kow. Muy duro, muy fuerte, muy
recio, muy rpido. Kow kow i rooq
wakax. La pata de la vaca es muy
dura.
Kow ruwach. Fuerte, duro, grave.
Kow wach i kaxkiil. El problema es
fuerte.

Kow. Duro, fuerte, sano. Kow i tiib.


La carne es dura.
Kowinik. Apoyar. Rehoj xojkowinik
keh. Nosotros los apoyamos.
Koxtaal. Costal. Jinaj koxtaal chi
atzaam. Un costal de sal.
Ku. Domingo. MaKu. Don Domingo.
Kuht. Racimo. Junkuht chi tulul. Un
racimo de banano.
Kulk. Taza en general. Saq kiwach i
kulk. Las tazas estn limpias
Kutinik. Tirar. Kutuj abaj inqaban.
Estamos tirando piedra.
Kuuk. Ardilla. Qoqtaaj i kuuk.
Soltamos la ardilla.
Kuuk. Sus parientes, con ellos.
Kuukkiib. Son parientes.
Kuuxa. Aguja. Xtoq i kuuxa. Se
quebr la aguja.
Kuxbahlaq. Lince, comadreja. Re
kuxbahlaq inkuxwik kixlaan. La
comadreja come gallinas.
Kuxesbal, kuxik. Terminar, finalizar,
concluir. Quke j q a h a a reh
k u x e s b a l r u w a c h q a k a m a j .
Tomemos agua para terminar
nuestro trabajo.
Kuxisanik, kuxsanik. Bendecir.
Kuxisanik paat. Bendecir casa.
Kuxsamaj ha. Agua bendita. Re
kuxsamaj ha wilik pan johm. El
agua bendita est en el guacal.
Kuyuch. Instrumento para hacer
lazo, loro, matraca. Xtoq i kuyuch.

45

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

45

2
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

Se quebr la matraca.
K u y u j . Soportar, aguantar,
perdonar, disculpar. Kuyuj wik
iruban i nebaa. El pobre est
aguantando hambre.

Kaachmanik. Espiar. Xojkaachmanik

2
6
46

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

46

08/07/2004, 08:29 a.m.

pan ookbal. Espiamos por la entrada.


Kaah. Enojo, bilis, clera, ira, hiel. Kaah iruban i winaq. El hombre est
enojado.
Kaas. Deuda. Xutoj i rukaas. Pag su deuda.

Kaay. Venta. Rukaay i tuut. Venta de


la seora.
Kaaybal iqoom. Farmacia. Pan
kaaybal iqoom kinooj. A la
farmacia voy.
Kaaybal. Mercado, plaza. Xojponik
pan ka a y b a l . Llegamos al
mercado.
Kachaab, kaachbal. Testculos.
Xkiqoj taqeh rukachaab. Le
golpearon los testculos.
Kachareel/kachanam. Persona. kih
i kachareel, kachanam. Muchas
personas.
Kacharik. Vida, vivir. Looq i
qakacharik. Nuestra vida es
sagrada.
Kachlik. Vivo. Ko kachlik noq
xqareq. Todava estaba vivo
cuando lo encontramos.
Kachrisanik. Revivir, resucitar. Re
rajawriik xkachrisanik ruwach pan
roox qiij. Su poder lo resucit al
tercer da.
Kachsanik wachiis. Despertar,
recrear. Xa kachsanik wachiis wo
irubaan. Slo despertando se
mantiene.

SINTITUL-14

47

Kah. Amargo. Kah i iqoom. La


medicina es amargo.
Kahaam. Lazo, pita, cuerda. Baklik
chi kahaam. Est amarrado con
pita.
Kahchi. Estar haciendo. Kahchi
chi kamanik i winaq.El hombre est
trabajando.
Kahchikooj. Estamos haciendo.
Kahchikooj chi rubanariik i
q a k a m a j . Estamos haciendo
nuestro trabajo.
K ahlaj ha. Bebida amarga,
aguardiente. Chawukej akahlaj
ha. Beba su aguardiente.
K ahrik, nuhmik. Hambre.
Xojkahrik pan kamanik. Tuvimos
hambre en el trabajo.
Kahtik. Quemarse. Xojkahtik pan kat.
Nos quemamos durante la roza.
K ahtlam, katooj, ka h t e e l .
Quemado. Kahtlam i wik. La
tortilla est quemada.
Kaj. Pinol, miga. Kaj rupaam i johm.
El guacal tiene pinol.
K ajloos. Trbol (especie de
plantitas de tres hojas). R e
kajloos ixib i xaq. El trbol tiene

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
7

2
8

tres hojas.
Kajrisanik wachiis. Escarmentar,
pegar, castigo. kajrisanik wachiis
iruban. Est escarmentando.
Kaleen. Buenos das, buenas tardes,
buenas noches. K aleen tuut.
Buenos das seora.
Kamaj. Llevar. Kamaj ihq. Llevar carga.
Kamal beeh. Gua, orientador. Wilik
j i n a j k a m a l q a b e e h p a n
qakachariik. Tenemos un gua en
nuestra vida.
Kamooj. Llevado. Kamooj pan
kaaybal. Llevado al mercado.
Kaq. Pulga. Kaq riij i tzi . El perro
tiene pulgas.
Kaswik. Fiar, contraer deuda. Re
hoj qohkaswik ruuk i Tu Tirin.
Nosotros fiamos con doa
Trinidad.
Kat. Roza, quema. Xqakat rupaam i
yeaab qabiix. Quemamos el
terreno para nuestra milpa.
Kataj. Quemar. Xqakat i sohk.
Quemamos la basura.
Katal uhtzub. Persona que quema
velas. Xoojkatal uhtzub i ma
Kalich. Don Carlos fue a quemar
candelas.
Katooj. Quemado. Katooj i poom. El
copal est quemado.
Katzliim. Incendio forestal, roza o
quema incontrolable. M a
i n q a b a n i k a t z l i i m . No
provoquemos incendios forestales.

48

SINTITUL-14

Kaxaj. Amar. Inukax i nujunijaiil.


Amo a mi familia.
Kaxbisanik. Torturar, herir, daar.
R e h o j x o j k a x b i s a n i k r e h .
Nosotros lo torturamos.
Kaxik. Difcil, problema. Wilik pan
tikaxik. Est en problema.
Kaxiklaj qiij. Semana Santa. Kih i
tinamit kikulikpan kaxik laj qiij.
Mucha gente viene en Semana
Santa.
Kaxk. Bledo. Rekexkinkuxarik.
El bledo es comestible.
Kaxkiil. Problema, dificultad,
conflicto, pleito. Wilik kikaxkiil chi
k i w a c h . Entre ellos existe
dificultad.
Kaxooj. Amado, cuidado. Kaxooj i
halakun. El nio es amado.
Keenbees. Abuela, anciana. Keen
chik i tuWaana. Doa Juana ya es
anciana.
Kerej. Reventar , perforar, abrir.
K e r e j t o l a j i r u b a n . Est
reventando la pelota.
Kerik. Reventar. K erik reh i
uhtzub. Se va a reventar la flor.
Kerk. Loro. Holohaq taqeh kerk.
Los loros son bonitos.
Kerkotik. Cacaraqueo de gallina.
Qe inkerkotik i kixlaan. La
gallina cacaraquea mucho.
Ketenik, keet, pich. Registrar,
escarbar. Xqaketej rupaam i

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

48

08/07/2004, 08:29 a.m.

chakach. Registramos la canasta.


Kicheahq. Coche de monte. Nimaq
taqeh kiche ahq. Los coches de
monte son grandes.
Kih. Bastante, mucho. Kih i sii
xponik qakam chaloq. Llegamos a
traer bastante lea.
Kihik. Crecer, desarrollar. Kihik i
halakun. Creci el nio.
Kihsanik, nimsanik. Hacer crecer.
Kihsanik ahq iruban reh nimqiij.
Est engordando al cerdo para la
fiesta.
Kiib. Pacaya. Suq i kiib. La
pacaya es sabrosa.
Kiix, tzutuj. Espina. Xokik kiix pan
rooq. Le entr espina en su pi.
Kijool. Joven (varn). Ko kijool i
winaq. El hombre es joven todava.
Kim. Grama. Xojyohkik chi ruwach
kim. Nos acostamos en la grama.
Kisa ixqun. Nia pequea. Holohik
i kisa ixqun. La niita es bonita.
Kisiin ruwach, tuch ruwach.
Angosto. Kisiin ruwach i beeh. El
camino es angosto.
Kisiis. Ciprs. ReKiisis iqoom. El
ciprs es medicinal.
Kitub. Cuarta. Hooob kitub
ruwach i okbal. Cinco cuartas
mide de ancho la puerta.
Kitubinik. Medir (por cuartas).
Xojkitubi n i k . Medimos por
cuartas.

Kixbilaal. Vergenza. Kixbilaal


ruban i akun. Es vergonzoso lo
que hace el muchacho.
Kixik. Avergonzarse. Xojkixik ruum
chuwa ruwach i qaso. Nos
avergonzamos porque estaba sucia
nuestra ropa.
Kixkaab. Valle, plano, tendido. Chi
ruwach kixkaab xqaban i tik.
Sembramos en lo plano.
Kixqan. Palo de pito. Rekixqan
qekowiil. El palo de pito es duro.
Kiyoy, rabkinaq. Tamal de frijol.
Suq i kiyoy ruuk iik. El tamal de
frijol es rico con chile.
K onaal. Juguete. K i k on a a l
halakun. Juguetes de nios.
Konbal , konenbal.
Campo,
instrumento para jugar, lugar
para jugar. Konbal tolaj i
yeaab rere. Ese lugar es para
jugar pelota.
Konik. Jugar, relacin sexual entre
animales mamferos. Xojkonik pan
nim qiij. Jugamos en la feria.
Kohik , jiqik. Olor picante. Kohik
i iik. Es picante el olor del chile.
Kohlox. Avispa. Ti inkuxwik i
kohlox. la avispa pica muy fuerte.
Kohtz, kootz. Perforacin del
cascarn del huevo al nacer los
pollitos. Kohtz iruban i kisa
kixlaan. El pollito est perforando
su cascarn.
Kojbal. Remiendo. Koojbal ruwach

49

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

49

2
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
0

i ruweex i Manu. El pantaln de


Manuel tiene remiendo.
Koloj, moloj. Guardar, ahorrar,
recoger. Suq qeh i koloj tumiin.
Nos gusta guardar o ahorrar
dinero.
Kooj. Mscara. Rukooj keej.
Mscara de venado.
Koot. Codorniz. Xukot i akal i
koot. La codorniz escarb la
tierra
Kooy. Mico. Re kooy wilik chi
runaah chee. El mico est sobre el
rbol.
Koqinik. Especie de castigo que
recibe la persona que ofende o
hace mal a alguien (cultural. Ruum
i kooq yowaab. Por castigo est
enfermo.
Kotoj, lakanik. Escarbar. Kotoj
akal irubaan i tzi. El perro esta
escarbando tierra.
Koxb. Camarn. Rekoxb wilik
pan chakach. El camarn esta en
el canasto.
Koxoj. Labrar piedra. Koxoj ruban
i jaaw. Labrando piedra est el
seor.
Koyomaj. Prostituda. Koyomaj
ruwach i ixoq rere. Esa mujer est
prostituda.
Koyomal. Prostitucin. Yiibruwach
i koyomal. La prostitucin es mala.
Koyoom. Prostituta. Yowaab i
koyoom. La prostituta est

50

SINTITUL-14

enferma.
Koyoomrik. Prostituirse. Xkoyoomrik
i ixoq. La mujer se prostituy.
Koyoomrisanik. Prostituir. Re
winaq xukoyomrisaj i kisa ixqun.
El hombre prostituy a la nia.
Kulanik. Unir, reunir, ensamblar,
aceptar, juntar. Kulanik wach
tzilom xqaban. Estuvimos uniendo
tablas.
Kuliil. Pareja. Rukuliil i ruxijab.
La pareja de su zapato.
Kuch. Zopilote. Qeqtaqeh i kuch.
Los zopilotes son negros.
Kuhl. Par. Jinaj kuhl chi per xijab.
Un par de caites.
Kuhlik. Terminarse, acabarse.
K u h l i k q a k a m a j . Se termin
nuestro trabajo.
Kuhlisanik. Acabarlo, terminarlo.
Kuhlisanik ruwach ixiim irubaan.
Est terminando el maz.
Kuhnik. Encorvarse, doblarse.
Xojkuhnik ruum abixik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Kuhtanik. Ensear, mostrar, demostrar,
revelar. Kuhtanik tiij inqaban.
Estamos enseando a rezar.
K u h t b al. Instrumento para
demostrar, para ensear. Kuhtbal
r e h c h i k o r i k i n q a q or. P a r a
demostrar que decimos la verdad.
K uhtoom, cholool. Maestro,
profesor. Maxkulik taj i kuhtoom.
No vino el maestro.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

50

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kuhtzik, muhkik. Agacharse.


Xojkuhtzik pan tuuj. N o s
agachamos en el temascal.
Kulat. Lmite, frontera. Rukulat i
ChiBaatzruuki Tamahun. Lmite
de Tactic con Tamah.
K ulanik iib. Matrimoniarse.
Kulanik kiibna kibanam. Se van
a matrimoniar.
Kularik. Suceder. Jerexkularik.
As sucedi.
Kulik. Llegar. Kulik reh i jaaw.
Llegar el seor.
K uluj. Recibir. K u l u j u l a a
inqabaan. Estamos recibiendo a
los visitantes.
Kulwachinik. Enfrentar. Kulwachinik
inkiban i bahlam. Los jaguares se
estn enfrentando.
Kupuj, tupuj. Reventar (hilo, pita,
cuerda). Xqakup i nooq.
Reventamos el hilo.
Kurupinik. Ruido producido al
comer cosas duras. Inkurupinik i
reeh noq irukux i joox. Le truenan
los dientes cundo come tostada.
Kusb. Tasiscobo (clase de rbol).
R e kusb kow chi chiit. El
tasiscobo es duro para horcn.
Kutaaj. Conversacin, pltica,
dilogo. Jinaj kutaaj xbiraj.
Escuch una conversacin.
Kutinik, kuhtinik. Notarse,

mostrarse, hacerse visible. Xkutinik


i rukamaj. Se not su trabajo.
Kutjanik. Conversar, platicar,
dialogar, hablar. Xojkutjanik chi
riij i tuqkilal kuxliis. Conversamos
acerca de la paz.
Kuum. Ayote. Nimaq taqeh kuum.
Los ayotes son grandes.
Kuxbal. Comida. Tzai kuxbal. La
comida est caliente.
Kuxik. Fro. Kuxik qiij. Tenemos fro.
Kuxl. Corazn. Tirukuxl. Le duele
el corazn.
Kuxlanik. Alimentar, agasajar,
convidar. Xojkuxlanik ulaa.
Alimentamos a los visitantes.
Kuxliis. Sentimiento, corazn. Pan
ku x l i i s i n c h a l i k . Viene del
sentimiento.
Kuxuj. Comer. Kuxuj chumaah
iruban i akun. El muchacho est
comiendo gisquil.
Kuxuuj. Elote, comido. Ruqijil
kuxuuj. Es tiempo de elotes.
Kuyujik. Moverse. Xojkuyujik ruum
i yihk. Nos movimos por el temblor.

Lawachinik. Tener pesadilla,


2
!
51

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

51

08/07/2004, 08:29 a.m.

delirar. Lawachinik iruban i akun pan ruwiriik. El muchacho tiene


pesadillas en su sueo.
Laach. Gemelo. Laach taqeh halakun. Los nios son gemelos
Lah. Chichicaste. Iqoom i lah. El chichicaste es medicina.

2
"
2
"

SINTITUL-14

Lahtzbik. Estrecharse, ocuparse,


apretar. Xojlahtzbik pan paat. Nos
estrechamos en casa.
Lajeeb. Diez. Lajeebqiij. Diez das.
Lakooj. Araar, rascar. Lokooj i
ruwach i halakun. La cara del
nio est araada.
Lamlik. Insertado, parado. Lamlik i
chee pan akal. El palo est
insertado en la tierra.
Lamuunix. Limn. Cham i lamuunix.
El limn es cido.
Laqanik. Juntar, unir. Re hoj
xojlaqanik kiwach. Nosotros los
juntamos.
Laqik. Ir a la par de otro. Re hoj
qohlaqik naq ruuk i j a a w.
Nosotros bamos a la par del seor.
Latzik. Pegajoso. Latzik ruwach i
poom. El copal es pegajoso.
L e c h a n i k . . Pegar con goma.
Xojlechanik huuj wach tzaq.
Pegamos papel en la pared.
Lehkik. Colgarse (cosas). Xlehkik i
mees chi riij chee. Se colg el gato
detrs del palo.
Lemow, lemuh. Vidrio, espejo. Xpaxik
i lemow. Se quebr el espejo.

52

L e m o x n a . Limosna. X u y e e w
rulemoxna. Dio su limosna.
Letzej. Pegar con pegamento. Letzej
huuj. Pegar papel.
Liix.Delgado (a). Liix i burbal. El
chal es delgado.
Likij. Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij ha
inqaban pan chooh. Estamos
sacando agua en el lago.
Lochoj. Doblar hojalata, hierro.
Lochoj chihchreh paat xqaban.
Estuvimos doblando hierro para
casa.
Lok, xooka. Garabato. Nim rooq i
lok. El garabato es largo.
Lokchee. Gancho de madera. Leklik
chi runaah lokchee i puneet. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera.
Loop. Conjuntivitis. Tinaqruwach
i akun ruum loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis.
Looq. Sagrado. Looq i akal. La
tierra es sagrada.
Looqinik. Adorar, Dar culto.
Inqaloqej i Ajaaw. Adoramos al
Creador.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Lopqaaq, lokqaab, matqaab.


Anillo. Rulopqaqil kulanik.
Anillo de casamiento.
Loqil. Dignidad. Qaloqil. Nuestra
dignidad.
Loqoj. Comprar. Loqoj huuj
inqaban. Estamos comprando
papel.
Loqool. Comprador. Xponik loqool.
Lleg a comprar.
Luhbisanik. Entibiar. Luhbisanik
muux aj. Entibiar atol de elote.
Luhch, puux. Cuchara de guacal.
Ruuk luhch inqesaj i kinaq. El
frijol lo sacamos con cuchara de
guacal.
Luhluh, luhik. Tibio. Luhluh i kikow.
El cacao est tibio.

Lukuj. Juntar fuego. Lukuj qaaq


naq inqaban. Estbamos juntando
fuego.
Lutzuj. Cerrar, apretar, prensar.
Xojkahnik chi lutzuj koraal. Nos
quedamos cerrando el cerco.
Luuch. Reuma, calambre. Wilik
Luuch pan qooq. Tenemos reuma
en nuestros pies.

Ma ich, jaaw. Seor. Kolaax


rubihnal i maiich. El seor se
llama Nicols.

2
#
53

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

53

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ma kow taj. No es duro, no es fuerte. Ma kow taj re inup. La ceiba no es


dura.
Mamanlik ta ruwach. Inexacto, incompleto. Mamanlik taj tojbal. El salario
es incompleto.

2
$

SINTITUL-14

Ma piim taj, liix. Delgado (a). Ma


piim taj i burbal. El chal es
delgado.
Ma. Don. MaRik. Don Ricardo.
Maxtaj. No. Maxtaj rubahiil. No
tiene esposo.
Maxtaj, mawilik taj. No est .
Maxtaj i wajaaw. No est mi padre
Maxtareet, taret. Bien, est bien.
Maxtareet iqal qojponik. Est bien
maana llegaremos
Maambees. Abuelo, anciano. Bas
bih i qamaam. Nuestro abuelo se
llama Basilio.
Maanka. Mango. Rusuqkiil maanka.
Sabor a mango.
Maatz. Atol . Re maatz luhluh
rupaam. El atol est tibio.
Mahk. Delito, pecado, culpa. Wilik
rumahk i Koh. Diego tiene delito.
Mahkuy. Hierba mora. Jinaj kulk chi
mahkuy. Una taza de hierba mora.
Mahkunik. Pecar. Xojmahkunik chi
ruwach i Ajaaw. Pecamos ante el
creador.
Mahkutee. Cacaste. Remees wilik
pan mahkutee. El gato est en el

54

cacaste.
Maj jere? . As es verdad?. Maj
jererubaanariik?. As se hace,
verdad?.
Maj korik?. Verdad que s?. Maj
korik chi xuqor?. Verdad que s
lo dijo?
Majnik. Poquito. Xa mahnik chi
ixiim. Slo un poquito de maz.
Manalkooj. Estamos cabales.
Manalkooj pan kamanik. Estamos
cabales en el trabajo.
Mananbal. Complemento. Mananbal
rutojbaal. Para completar su
sueldo.
Mananik. Completar, aadir. Ko re
hoj xojmananik ruwach i kamanik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo.
Manlik. Cabal, exacto. Manlik jinaj
haab. Cabal un ao.
Manu. . Manuel. ReMan Xruyok
i chee. Manuel cort el rbol
Maqoj , quchuj. Arrebatar, quitar.
Xqamaqi qatojbaal. Arrebatamos
nuestro sueldo.
Mayaj. Cesar, suspender o dejar de

08/07/2004, 08:29 a.m.

actuar. Xqamay tijinik.Cesamos el


estudio.
Mayiij. Ofrenda. Re hoj xqayeew
qamayiij. Nosotros dimos nuestra
ofrenda.
Mayijinik. Ofrendar, ceremonia maya.
Eew xnuban jinaj numayijiniik.Ayer
hice una ceremonia Maya.
Maymotik.
Desaparicin
instantnea. I n m a y m o t i k i
hal a k un. De pronto el nio
Desapareci
Mayuul. Bruma, neblina Wilik
mayuul chi ruwach i yuuq. En el
cerro hay bruma.
Mee. Oveja. Saq kiij i mee. Las
ovejas son blancas.
Meem. Mudo, tonto. Meem i akun.
El muchacho es mudo.
Meemrik. Enmudecerse. Xojmeemrik
ruum i yihk. Nos enmudecimos por
el temblor.
Mees. Barrer, gato. Mees iruban pan
paat. Est barriendo en la casa.
Meetz. Novia, cejas, trato carioso
a los menores. Mar rubihnaal i
numeetz. Mi novia se llama Mara.
Meexa. Mesa. Qameexa. Nuestra mesa.
Mehranik. Cargar en los brazos.
Mehranik halakun. Cargar en los
brazos el nio.
Mekej, qerenik. Halar. Xojmekwik.
Halamos.
Mesbal. Escoba. Ak i mesbal. La

escoba es nueva.
Mi korik ta wohoq? korik naak?.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq
chi xkulik?. Ser cierto que vino?
Mi. Partcula interrogativa. Mi
wilik awas?. Se encuentra su
hermano mayor?
Miij. Copia o fotocopia. Qisaj rumiij
i huuj. Saquemos fotocopia al
documento o papel.
Miiqrik. Concebirse, surgir. Xmiiqrik
ruuk i rutuut. Se concibi con su
madre.
Miiqrisanik. Crear, hacer surgir. Re
hoj xojmiiqrisanik reh.Nosotros lo
creamos.
Miix. Algodn. Saq i miix. El algodn
es blanco.
Mije?. Ser?. Mije ta wo hoq.
Ser que es as?
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Kimilichinik i chumiil. Las
estrellas brillan.
Miloj. Huevo. Xpaxik i miloj. Se
quebr el huevo.
Milojinik. Poner huevos. Milojinik
iruban i kixlaan. La gallina est
poniendo huevos.
Minij. Forzar, empujar. Xa minij
r u w a c h k a m a n i k i n q a b a n .
Trabajamos de manera forzada.
Mochooj. Empuado. Mochooj
r u p a a m i x i i m . El maz est
empuado.

55

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

55

2
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

2
&

Mohch. Puo. Jinaj mochchi kinaq.


Un puo de frijol.
Mohchinik. Empuar. Re hoj
xqamohcheej qaqab. Nosotros
empuamos las manos.
Molaab. Organizacin. Molaab
MayabTinamit. Organizacin del
pueblo maya.
Molbal iib. Lugar de reunin. Nim i
m o l b a a l i i b . El lugar para
reuniones es grande.
Molbal. Archivador. Molbal Huuj.
Archivador de papel.
Moljik, tahmik. Acumular, propagar.
Moljik wach i ixiim.Se acumul el
maz.
Moloj iib. Reunin. Xqamol qiib
eew. Ayer nos reunimos.
Moloj, koloj. Recoger. Xqaban i
moloj kinaq. Recogimos frijol.
Mooh. Gorgojo, mohoso. Mooh chik
ixiim. El maz ya est picado.
Moohrisanik. Gorgojear, picar. Re
tzaxmoohrisanik reh i kinaq. Por
el calor se pic el frijol.
Moox. Escarabajo. Moox ruwach i
chee. El palo tiene escarabajo.
Mos, mus. Ladino. Remus tokoom
i ruwii. El ladino tiene otra
cultura.
Moyrisanik. Opacar, empaar. Re
suutzxmoyrisanik ruwach i qiij. La
nube opac al sol.
Muq. Mugre. Muq ruwach i tzaq.

56

SINTITUL-14

La pared tiene mugre.


Muhinik. Remojar. Muhuuj i kaxlan
wik pan riis kaab. El pan est
remojada en miel.
Muhkik, kuhtzik. Agacharse.
X o j m u h k ik pan tuuj. N o s
agachamos en el temascal.
Muhqinik. Detener bebidas en la
boca. Xqamuhqeej i hapan qachii.
Detuvimos el agua en nuestra
boca.
Muhtzik. Cerrar de ojos, quedarse
ciego. Xmuhtzik i naqruwach i
keej. El venado qued ciego.
Muhxanik. Nadar. Muhx iruban i
patuxk. El pato est nadando.
Mukuy, mukur. Paloma domstica.
Holohik i mukuy. La paloma
domstica es bonita.
Mula. Achiote. Xojruchuwareej i
mula. El achiote nos manch.
Mulinik, quul. Segunda limpia de la
milpa o del frijolar. calzar).
Mulinik iwan xqaban yunaak. Hoy
realizamos la segunda limpia de la
milpa.
Mulul, sijohm. Jcara. . Kaj rupaam
i mulul. La jcara tiene pinol.
Muluqut. Renacuajo. Kih taqeh
muluqut pan ha. Hay muchos
renacuajos en el agua.
Munuinik. Plantar. Xojmunuinik iik.
Plantamos Chile.
Muqal, sohk. Basura, paja (hoja

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

56

08/07/2004, 08:29 a.m.

seca). Q a m u q a a i m u q a l .
Enterremos la basura.
M u q a n i k . Enterrar. x o j ooj
muqaneel. Fuimos al entierro.
Muqchajeej. Asar bajo ceniza.
Chamuqchajej i tziin. As la yuca
bajo ceniza.
Murinik. Desmoronar. Xqamurej i
paat. Desmoronar la casa.
Murux, morex. Gallina mona o
colocha. (gallina con plumas
parada). Qeq riij i morex kixlaan.
La gallina mona es de color negro.
Musjab. Llovizna. Kahchimusjab.
Est lloviznando.
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s

resguardamos debajo el rbol.


Muujrisanik. Hacer sombra. Re
suutzmujrisanik ruwach i qiij. La
nube ensombreci el sol.
Muul sinik. Hormiguero. Wilik muul
sinik pan beeh. Hay hormiguero
en el camino.
Muux. No fino, ordinario. Muux i
qoor. La masa no es fina.
Muuy. Chico zapote. Nimaq taqeh
muuy. Los chicos zapotes son
grandes.
Mux aj, muux. Atol de elote. Jinaj
johm chi muux aj.Un guacal de atol
de elote.

2
/
57

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

57

08/07/2004, 08:29 a.m.

Naojbal. Educacin, conocimiento. Wilik runaojbal. Tiene educacin.


Naach. Silueta, sombra. Runaach tu Pax. Silueta de doa Pascuala.
Naah baara. Escudo utilizado por los mayordomos (cofrades). RemaKu
ajnaah Baara. Don Domingo es cofrade principal.

2
(

SINTITUL-14

Naah tileb. Hombro. Wilik siichi


naah rutileb i winaq. Hay lea
sobre el hombro del hombre.
Naah tuuqis. Cadera. Nim i naah
rutuuq. Su cintura es grande.
Naahool. conocedor, apresurar. Re
jaaw naahool chi riij Taqab.. El
seor es conocedor de la Ley.
Naahoom. Encargado, responsable.
Naahoom reh i kamanik. Encargado
del trabajo.
Nabinik. Conocer, saberlo.
Xqanabeej i Paxiil. Conocimos
Guatemala.
Nah chehk. Rodilla. Xqaqoj i naah
qachehk. Golpeamos nuestras
rodillas.
Nah kamnaq. Cementerio. Xojponik nah
kamnaq. Llegamos al cementerio.
Nahis. Cabeza. R u n a a h i x u n .
Tapadera de la olla.
Najt. Lejos. Najt wilik i qatinamiit.
Nuestro pueblo queda lejos.
Najtir qiij. Antiguamente, tiempo
remoto. Najtir qiij ayuxipatinik i
qamaam qatit. Antiguamente
nuestros antepasados vivieron
aqu.

58

Najtir. Hace tiempo, antiguo. Najtir


qohponik Kobaan. Hace tiempo
que llegamos a Cobn.
Naq. Pepita de fruta. Naq kuum.
Pepita de ayote.
Naqwachiis. Ojo. Kaq paam i
naqruwach i ixqun. La nia tiene
el ojo rojo.
Naqaaw. Regao, llamar la atencin.
Xojrunaq i qamaam. Nos rega
nuestro abuelo.
Nebail. Pobreza. Wilkooj pan
nebail. Estamos en la pobreza.
Nebaa. Pobre. Hoj nebaa. Somos
pobres.
Niich, sootz, chikoj, tzuhuum, pej
xik. Murcilago. Pan tiknah kiwirik
i niich. Los murcilagos duermen
de cabeza.
Niimbik. Crecer, agrandarse.
Xojniimbik ruum i qawa qahaa.
Crecimos por nuestros alimentos.
Niimbisanik. Agrandar. Niimbisanik
paat i xqaban. Estuvimos
agrandando la casa.
Nikinik. Probar. Nikinik rusuqkiil
kikow inqaban. Estamos probando
el sabor del cacao.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Nikwach ruwii?. De qu forma?.


Nikwach ruwii noq xukam
chaloq?. De qu forma lo trajo?
Nim rooq. Largo. Nim rooq i beeh.
El camino es largo.
Nim runaah. Alto. Nim naah i jaaw.
El seor es alto.
Nim ruwach. Ancho, importante. Nim
ruwach i okbal. La entrada es ancha.
Nim. Grande. Nim i araan. La naranja
es grande.
Nimaal. Tamao, dimensin. Nik
nimaal awotobil. Qu tan grande
es tu bondad.
Nimanik. Obedecer, Cumplir,
Celebrar. Xojnimanik pan paat.
Obedecimos en la casa.
Nimaq kinaq, lol. Piloy (especie de
frijol). Nimaq kinaq rupaam i
xikinkeej. El tayuyo tiene piloy.
Nimaq. Grandes. Nimaq taqeh ruqab
chee. Las ramas del rbol son
grandes.
Nimbeeh. Carretera. Abaj ruwach i
n i m b eeh. Hay piedras en la
carretera.
Nimha. Ro. Xojitinik pan nimha.
Nos baamos en el ro.
Nimlaj mahk. Delito. Rewinaq re
renimlaj mahk i xuban. Ese seor
cometi un gran delito.
Nimlaj tinamit. Ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.Fuimos
a la ciudad capital.
Nimqiij. Fiesta. Xojponik pan

nimqiij. Fuimos a la fiesta.


Nimqijinik. Festejar. Xkinimej
r u w a c h i r a s b a a l A j a a w b e s
C h a k n a a l .
Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.
Nixpirix. Vsperas. Pan nixpirix
xkularik. En la vspera sucedi.
Nooq. Hilo. Re nooq wilik pan
chakach. El hilo est en la canasta.
Noq. Temprano, cuando. Noq xojooj.
Tempranos nos fuimos.
Nubeeh. Mi mandado, mi camino.
Xponik banol nubeeh. Fue a
hacer mi mandado.
Nuchinik, yulinik. Ungir, untar.
Xqanuchej chi iqoom i yowaab.
Untamos en medicina al enfermo.
Nujinaq. Lleno. Nujinaq chi ha i
ikom. La tinaja est llena de agua.
Nujisanik. Llenar. Nujisanik kinaq
iruban pan xuut. Est llenando de
frijol el cntaro.
Nuup. Ceiba. Nim rupaam i nuup. La
ceiba es gruesa.

Ohch. Jilote. Ohchchanik i wabiix.


Jilote mi milpa.
Ojik. Ir. Ojik qeh pan tinamit.Iremos
al pueblo.

59

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

59

2
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ojobrik. Toser. Inojobrik i halakun. El nio tose.


Okbal, tzahp. Entrada, puerta. Pan okbal wilik oqbal. En la entrada hay
huellas.
Okik. Entrar. Xojokik pan paat. Entramos en la casa.

Okreesbal. Aprestamiento. Pan huuj


wilik okreesbal. En el libro hay
aprestamiento.
Okrik. Acostumbrarse. Xojokrik pan
paat. Nos acostumbramos en casa.
Okrisanik. Acostumbrar. Re hoj
xojokrisanik reh i mees. Nosotros
acostumbramos al gato.
Oqik. Llorar. Xojoqik ruum i
kamnaq. Lloramos por el muerto.
Oqnaah. Gorra. Wilik roqnaah i
akun. El nio tiene gorra.
Oqbal. Huella. Wilik taqeh oqbal
pan beeh. Hay huellas en el
camino.
Oqis. Pi. Ti rooq i ixqun. A la
muchacha le duele el pi.
Oqxam a j .
Recomendado,
encomendado. Oqxamaj i ixiim
ruuk i tuut. El maz est
recomendado con la seora.
Oqxan. Encomienda. Re wilih
roqxan i R u x . Esta es la

encomienda de Rosario.
Oqxanik. Encomendar. Inwoqxaneej
nupuneet. Encomiendo mi
sombrero.
Oxb. . Quequesque. Suq i oxb. El
quequesque es rico.
Oxlaj. Trece. MaOxlaj Ajpuhb. Don
trece Ajpuhb.
Oxtzuk. Tringulo. Oxtzuk ruwii.
Tiene forma de tringulo.

Oo

Ooj. Aguacate. Suq i ooj ruukwik.


La tortilla con aguacate es rico.
Oom. Malanga. . Reoom inkuxarik.
La malanga es comestible.
Ootwanik. Desear. Qeinwootwaaj

3
=

SINTITUL-14

60

08/07/2004, 08:29 a.m.

jinoq Raxtulul. Deseo un Injerto.


Oow. Mapache. Nim i oow. El mapache es grande.

Palik. Parado. Palik i tzi chi


runaah i pohp. El perro est
parado sobre el petate.
Patz. Cuache (cosas u objetos). Patz
i tulul. Bananos cuaches.

3
1

SINTITUL-14

61

08/07/2004, 08:29 a.m.

Paachanik. Embrocar (persona), echar (gallina, chunta). Xnupacha a' i ha'lak'un.


Embroque al nio.
Paanku. Banca. Repaankuwilik chiipaat. La banca est en el corredor.
Paas. Faja de tela. Rupaas i tuut. La faja es de la seora.

3
2

SINTITUL-14

Paat. Casa. Reehkenbees wilik pan


paat. La esposa est en casa.
Paatbal. Lugar para hacer casa.
Wach yuuq wilik i paatbal. El
lugar para hacer la casa est en
una pendiente.
Pachach. Cucaracha. Xkimik i
pachach. Se muri la cucaracha.
Pahik. Ponerse de pi. Xojpahik
pan moloj iib. Nos paramos en la
reunin.
Pahar. Zorrillo. Chuh ruwach i pahar.
El zorrillo apesta.
P a h b anik, paabanik. Parar,
confirmar algo. p a h b a n i k
halakun. Paramos al nio.
Pahchanik, tixkanik. Salpicar,
salpic. R e b u m b e e h b a l
xpahchanik qeh chi ha. El carro
nos salpic de agua.
Pahchik. Ponerse boca abajo,
embrocarse. Xojpahchik chi runaah
kim. Nos pusimos boca abajo
sobre la grama.
Pahqaal. Pregunta, pedida. Xqapahqaaj
ahawilik. Preguntamos por donde est.
Pahqanik. Pedir, preguntar.
Xqapahqaaj qapatal. Pedimos

62

nuestra posada.
Pajanik. Medir, pesar. Pajaj yeaab.
Medir terreno.
Pajbal. Balanza. Manlik i rupajbaal
i a j k aay. La balanza de la
vendedora es exacta.
Pajwil. Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Naqojii
kmayijineel Pajwil. Iremos a la
Ceremonia a Pajwil.
Pak. Anona. Xichaqtaqeh pak. Las
anonas se maduraron.
Pak. Palma, corozo. Nim runaah i
pak. La palma es alta.
Palaw. Mar. Juntar palaw. Del otro
lado del mar,
Palu. Pablo. RemaPaluxooj pan
tinamit. Don Pablo se fue al pueblo.
Pamis. Estmago. Ti qapaam. Nos
duele el estmago.
Pan chahn winaq. Guerrillero.
Xkiqasaj i puhb taqeh aj pan
chahn winaq. Los guerrilleros
entregaron las armas.
Pan qiij. De da. Pan qiij xkularik.
De da sucedi.
Pan reh. Aparte. Pan reh wilik i qaah

08/07/2004, 08:29 a.m.

ixiim. Aparte est el maz podrido.


Pan sakaaj. A la derecha. Pan
sakaaj wilik i patnaal. A la derecha
est el mecapal.
Pan tzeet. A la izquierda. Pan
qatzeet wilik i Chaam Chee. A la
izquierda est Chamch.
Pan yejaal. En medio, por la mitad.
Pan yejaal wilik i qakuun. En medio
est nuestro hijo.
Pan. Dentro de, en. Pan paat. Dentro
de la casa.
Paqinik. Quebrar (con la mano o
rodilla), tronchar. Paqaj chee
iruban. Est quebrando palo.
Paqay. Guapinol. Suq i Paqay. Es
sabroso el Guapinol.
Paran tulul. Pltano. Suq i paran
tulul. Sabroso el pltano.
Patal. Posada. Xqapahqaaj qapatal.
Pedimos nuestra posada.
Patineel. Habitante. Kih i patineel
Chi Baatz. Tactic tiene muchos
habitantes.
Patnaal, pitan. Mecapal. Tzuhuum
patnaal. Mecapal de cuero.
Patuxk. Pato (a). Tuq i patuxk. La
pata est clueca.
Paxeel. Quebrado. Paxeel i kulk. La
taza est quebrada.
Paxinik. Quebrar. Xqapaxej i xun.
Quebramos la olla.
P e c h inik. Indagar, averiguar,
investigar. R e qatal qorik

xpechinik reh i kamsoom. El juez


indag al asesino.
Pechek, chitnah. Yagual. Nim
rupechek i tuut. El yagual de la
seora es grande.
Peet akun. Primognito. Waan
rubi h n a a l i p e e t a k un. El
primognito se llama Juan.
Peet. Primero. Peet xinkulik. Vine
primero.
Pehchik. Sentarse estrechando los
pies. Qesuq reh i pehchik i ixqun.
La nia le gusta mucho estrechar
sus pies.
Pehpem. Mariposa. Repehpem wilik
chi ruwach uhtzub. La mariposa
est en la flor.
Pehr. Hoja, pliego. Kapehr chi huuj.
Dos hojas de papel.
Pejk. Tierno. Pejki tulul. El banano
est tierno.
Peles. Flix. Re Peles kiib i
rixquun. Flix tiene dos hijas.
Pentaan. Elotasca. Xkahtik i
pentaan. Se quem la Elotasca.
Penxex. Pimienta. Suq i kapeh ruuk
pensex. El caf con pimienta es
sabroso.
Per xijab. Caites. Perxijabinqakoj.
Usamos caites.
Perlik. Tendido. (cosas planas).
Perlik i tzilom chi ruwach i akal.
La tabla est tendida en el suelo.
Pichik. Caminar lentamente. Qe
inpichik i akun. El muchacho

63

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

63

3
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
4

camina despacio.
Piich. Pjaro carpintero. Repiichwili k
chi ruwach penxex. El pjaro
carpintero est en el rbol de pimienta.
Piim. Grueso. Piim i itzihy. La tela
es gruesa.
Piimsanik. Engrosar. Piimsanik pohp
iruban. Est engrosando petate.
Piliw. Piloy blanco. Xchaqi piliw.
Se coci el piloy blanco.
Pirkunik. Revirar. Inpirkuik i Tolaj.
La Pelota revira.
Piskanik.
Brincar, saltar.
Xojpiskanik chi runaah i nimha.
Saltamos sobre el ro.
Piteht. Hilador. RePiteht qenim.
El hilador es muy grande.
Pitij. Privar, abstener. Pitij qawa
inqaban. Nos privamos de comer.
Pitzij. Apretar, aplastar. Pitzij
rupaam tulul iruban i halakun. El
nio est aplastando el banano.
Pixp. Tomate, tacao, egosta,
mezquino. Jinaj chakach chi pixp.
Un canasto de tomate.
Pixtuun. Pixtn (tortilla). ReWaan
xukux i Pixtuun. Juan se comi el
pixtn.
Porjeel, porjinaq. Ampollado.
Porjeel paam i nuqab. Mi mano
est ampollada.
Pot. Gipil. Keej wach i pot. El
gipil tiene bordados de venados.
Poch isis. Tamalito de elote. Suq i poch

64

SINTITUL-14

isis. El tamalito de elote es sabroso.


Poch. Tamalito de maz. Poch i
xqakux. Comimos tamalitos.
Pochinik. Descuartizar, operar.
Pochinik kixlaan iruban i Kiris.
Cristina esta descuartizando gallina.
Pochinik. Hacer tamalitos. ReRoos
pochinik qoor iruban. Rosa est
haciendo tamalitos.
Poh. Mes, luna. Yunaak kulsaqum i
Poh. Hoy es Luna llena.
Pohp. Petate. Nim ruwach i pohp. El
petate es ancho.
Pohrel, pohrik. Varicela. Pohrel riij i
Leex. Andrs tiene varicela.
Poj. Materia, pus. Poj rupaam i rooq i
kisa ixqun. El pi de la nia tiene
materia.
Pojik. Retumbo (agua). Inpojik i nim
ha. El ro retumba.
Pojoowrik, pojrik. Infectarse. Re
jaaw xpojoowrik i rooq. Al seor se
le infecto su pi.
Ponik. Llegar (de aqu para all).
Xojponik pan nim qiij. Llegamos a
la fiesta.
Poom. Copal. Repoom inkojarik pan
mayijinik. El copal se utiliza en la
ceremonia Maya.
Pooq, pulqlaaj. Polvo. Qepooq chi
ruwach i beeh. En el camino hay
mucho polvo.
Pooqrik. Empolvarse. Xpooqrik ruwach
i nuweex. Mi pantaln se empolv.
Pooqrisanik. Empolvarlo. Re hoj

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

64

08/07/2004, 08:29 a.m.

xojpooqrinik ruwach i pixp.


Nosotros empolvamos el tomate.
Pooxlanik. Respirar fuerte
(constantemente.). Qohpooxlanik
ruum yojik. Respiramos muy fuerte
por el susto.
Pooy. Espantapjaros. Wilkeebpooy
pan abiix. Hay espantapjaros en
la milpa.
Poqik, nacer,. Nacer, brotar. Xpoq
i iwan. La milpa brot.
Poqomchi. Nombre del idioma de la
regin Poqomchi. Poqomchi i
qaqorbal. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Potzoj. Desvainar, quebrar. Xojpotzwik
kinaq. Desvainamos frijol.
Poyoj. Cubrir, tapar. Chapoy naah i
wik. Cubra la tortilla.
Preexo, tzahpeel. Recluso. Repreexo
yowaab. El recluso est enfermo.
P u c h u j . Machacar, destripar.
Puchuj iik. Chile machacado.
Puhb. Arma de fuego. Wilik qapuhb.
Tenemos arma de fuego.
P u h b anik. Disparar, fusilar.
Xojkipuhbaaj. Nos dispararon.
Puhkanik. Repartir. Xojpuhkanik
tumiin. Repartimos dinero.
Puhkoom. Repartidor. Ajpuhkoom
pan nim qiij. Repartidor en la fiesta.
Puhranik. Quebrantar (maz, arroz
en la piedra de moler). Puhranik
buuch iruban i Kalar. Clara est
quebrantando nixtamal.

P u h u j . Cortar fruta, sacudir.


Xojponik puhul araan. Llegamos a
cortar naranja.
Puneet. Sombrero. Nim i puneet. El
sombrero es grande.
Puqbal. Batidor. Xqe h b ik i
rupuqbaal i tuut. A la seora se le
cayo su batidor.
Puquj. Batir. Xojpuqwik maatz.
Batimos atol.
Puquuj. Batido. Puquuj rupaam i qoor
ha. El agua de masa est batido.
Purinik. Volar, saltar. Xpurinik i
kixlaan. La gallina vol
Putz. Peludo. Putz riij i tzi. El perro
es peludo.
Puuh. Espuma. Rupuuh xaboon.
Espuma de jabn.
Puur kahoq. Caracol de monte. Puur
kahoq ruwach i tzunaab. La silla
tiene caracol de monte.
Puur. Jute. Pan hawilik i puur. En el
agua est el jute.
Pwaaq. Plata. Pwaaq uuh. Cadena de
plata.

Qaban. Hagamos. Qaban i qakamaj.


Hagamos nuestro trabajo.
Qachaaq. Nuestro hermano menor.
Xkulik i qachaaq. Vino nuestro

65

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

65

3
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

hermano menor.
Qahsanik, qasanik. Bajar, descender algo. Xojqahsanik ihq. Bajamos carga.
Qajel qiij, xqeq. Atardecer. Qajel qiij ne qohooj. Iremos en la tarde.
Qajik. Bajar, descender. Xojqajik pan tinamit. Bajamos al pueblo.

3
6

SINTITUL-14

Qakuun qixquun. Descendencia,


nuestros hijos. Qakoj kinooojbal i
qakuun qixquun. Eduquemos a
nuestros descendientes.
Qamaam
qatit .
Nuestros
antepasados, ascendencia. Mayab
taqeh qamaam qatit. Nuestros
antepasados son mayas.
Qas qachaaq. Nuestros hermanos.
Qas qachaaqtaqeh i re. Ellos son
nuestros hermanos.
Qasanik ha. Bautizo. Xkiqasaj
ruhaa i halakun. Bautizaron al
nio.
Qatinamitaal, quchtijolal. Conciudadano,
paisano. Qatinamitaal i jaaw rere.
Ese seor es nuestro conciudadano
(paisano).
Qatuut qajaaw. Nuestros padres.
Xojkikax i qatuut qajaaw. Nuestros
padres nos amaron.
Qees, suuq. Nido. Ruqees tzikin.
Nido de pjaro.
Qeh hoj. Nuestro. Qeh hoj i kulk. La
taza es nuestra.
Qerenik, mekwik. Halar. Xojqerenik
chee. Halamos palo.
Qikaan. Nuestro to. Xkulik i

66

ikaanbees. Vino el to.


Qirichinik, qitzik. Rechinar.
Inqirichinik i okbal. La puerta
rechina.
Qoh rusuteej rejeh. Nos regresa, nos
da vuelta. Ne qohrusutej rejeh pan
paat. Nos regresar para la casa.
Qohsanik. Botar rbol. Re Palu
qosranik chee iruban. Pablo est
botando rbol.
Qohx. Resto, sobra. Xqohxanik i
qoor ha. Sobr el agua de masa.
Qopoj. Encender, prender. Qopoj
qa a q i n q a b a n .
Estamos
encendiendo el fuego.
Qoqtaaj. Lo soltamos. Qoqtaaj i tzi.
Soltamos al perro.
Q u c h t i jolal. Nuestra gente.
Chikunchelaal i re quch tijolal
taqeh. Todos ellos son nuestra
gente.

Qaaab. Escalera, puente. Nim i

08/07/2004, 08:29 a.m.

qaaab. La escalera es grande.


Qaah. Grano, podrido. Poj rupaam i

qaah. Los granos tienen materia.


Qaanbik. Madurarse, ponerse
amarillo. Qaanbik inkiban taqeh
paran tulul. Los pltanos estn
madurndose.

Qaaq. Fuego. Xojwihik chii qaaq. Estuvimos alrededor del fuego.


Qab xijab. Correa de sandalia, de zapato. Reh qabxijabiraaj wii. Para
correa de zapatos lo quiere.
Qabis. Mano. Ruukqabis xkitoq i chee. Con la mano quebraron el palo.

Qabisinik. Pelear con las manos.


Pan qabisinik xutoq i qab.
Peleando se quebr el brazo.
Qahik. Pudrirse. Xiqahik i tokaan.
Se pudrieron las moras.
Q ahlaam. Viejo, inservible.
Qahlaam chik i weex. El pantaln
ya est viejo
Qahxanik. Saltar sobre, brincar sobre.
Re hoj ne qohqahxanik ha.
Nosotros brincaremos sobre el agua.
Qahxik. Trasladarse. Xojqahxik pan
tokoom tinamit. Nos trasladamos al
otro pueblo.
Qajb, qahub. Eco. Inqajbanik i
silk chi rupaam i yuuq. El grito
produce eco entre los cerros.
Qan. Amarillo, maduro (fruta). Re
kukl bonimaj riij chi qan. La taza
est pintada de amarillo.

SINTITUL-14

67

Qan chee. Guachipiln. Xqayok i


qan chee. Cortamos el guachipiln.
Qantzap, saq akal. Barro, arcilla.
Qantzap i xuun. La olla es de
barro.
Qaqalaq. Acidez, agruras. Qaqalaq
inbanik reh. Tiene acidez.
Qaqram. Chacha. Re Qaqram
i n k uxarik. La chacha es
comestible.
Qas ju. Puntiagudo. Qas ruju i
chee. El palo es puntiagudo.
Qas rukux,tulik. Astuto, listo,
despierto. Qas rukuxl i ixqun. La
joven es astuta.
Qasanik. Entregar. Re hoj xoj
qasanik reh i ixiim. Nosotros
entregamos el maz.
Qasbisanik. Afilar. Re winaq
xqasbisanik macheet. El hombre

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
7

3
8

afil el machete.
Qataj qorik. Justicia. Manlik qataj
qorik i xbaan. Se hizo justicia.
Qatal qorik. Juez. Xuqor i qatal
qorik. Lo dijo el juez.
Qatbal qorik. Juzgado. Xojkika m
pan qatbal qorik. Nos llevaron al
juzgado.
Qatooj. Interrumpir, atajar, detener.
Xqaqa t w a a c h i k utaaj.
Interrumpimos el dilogo.
Qe. Muy, mucho. Qekih tzaaq i
ixiim yunaak. Hoy esta muy caro
el maz.
Qebanik, qehbanik. Atravesar. Re
hoj xojqebanik reh i chee pan
beeh. Nosotros atravesamos el
palo en el camino.
Qebej. Botar. Qebinik sohk
iruban i akun. El muchacho est
botando basura.
Qebooj. Botado. Qebooj chik i
chee. El rbol ya est botado.
Q e e q b isanik.
Ennegrecer.
Xqaqe e q b i s a j
i
huuj.
Ennegrecimos el papel.
Qehbik. Caer, caerse. Xojqehbik
pan chuwa. Nos camos en el
lodo.
Qeht, qojoj xikiniis. Insulto
(indirectas). Xaqeht iruban i
winaq. Slo insulto indirecto hace
el hombre.
Qeq. Negro. Re puneet qeq. El

68

SINTITUL-14

sombrero es negro.
Qequm. Oscuro. Qequm chik jaaw.
Ya est oscuro seor.
Q e q u m r i k .
Obscurecerse.
Xqequmrik ruwach i qiij. Se
obscureci el da.
Q ihlik. Atascarse, trabarse.
Xojqi h l i k p a n c h uwa. N o s
atascamos en el lodo.
Q ihlisanik. Trabar. R e hoj
xojqihlisanik reh i lok chi runaah i
chee. Trabamos el gancho en el
rbol.
Qiij. Sol, da. Holohik i qi ij yunaak.
Hoy es un da bonito.
Qijinik. Adivinar. Qijinik iruban i
jaaw. El seor est adivinando.
Qilooj. Reprender. Rejaaw qilooj
iruban. El seor est reprendiendo.
Qina. Gordo, grasa, manteca.
Qinai tuut. La seora es gorda.
Q inaabik.
Engordarse.
Xojqinaabik. Nos engordamos.
Qinabisanik. Engordar animales.
Qinabisanik ahq. Engordar cerdos.
Qinij. Preparar hilo (para telar).
Qinij nooq inqaban. Estamos
preparando hilo.
Qininik. Enredar. Qininik kahaam
iruban. Est enredando pita.
Qixin. Tibio. Qixin ha. Agua tibia.
Q ixinbisanik.
Entibiar.
Qixinbisanik hairuban i ixqun.
La nia est entibiando agua.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

68

08/07/2004, 08:29 a.m.

Qohq. Chilacayote. Qenim i qohq.


Es muy grande el chilacayote.
Qojinik. Amenizar. (msica). Naak
qaqo n j i n i i k p a n n i i m q i i j .
Amenizaremos en la fiesta.
Qojoj. Golpear. Maqoj i tzi. No
golpees el perro.
Qoojbal. Instrumento musical. Re
Marimpah ruqoojbaal qatinamiit.
La marimba es instrumento musical
de nuestra gente.
Qool. Trementina. Wilih qool chi
ruwach i chaj. Hay trementina en
el pino.
Qoor ha. Agua de masa. Qoor ha
inqukej. Tomamos agua de masa.
Qoor. Masa. Re qoor wilik pan
chakach. La masa est en la canasta.
Qorbal. Idioma. Reqaqorbal re
poqomchi. Nuestro idioma es el
Poqomchi.
Qorbirbal. Radio. Holohik i
Qorbirbal.. El radio es bonito.
Qorik. Palabra, hablar. Pan korik
xojqorik. Hablamos con la verdad.
Qorooj. Decir. Qorooj qeh. Nos lo
han dicho.
Quhtik. Cansancio, agotamiento. . Xoj
quhtik chik chi behik jaaw. Ya nos
cansamos de estar caminando seor.
Q uhtisanik. Cansar. R e hoj
xojquhtisanik reh i tzi. Nosotros
cansamos al perro.
Q uninik iib.
Enamorarse,

reconciliarse. Qu n i n i k k i i b
inkiban. Se estn enamorando.
Quninik. Chinear, convencer.
Chaqunej i halakun. Chinee al nio.
Qusqus. Mal olor, olor ahumado.
Qusqus i kuxbal ruum i sib. La
comida tiene mal olor por el humo.
Quun. Despacio. Quun xojbehik.
Caminamos despacio.
Q uunjik. Ser consolado, ser
convencido. Xquunjik ruwach. Fue
convencido.
Quux. Musgo, xido. Wilik quux chi
ruwach i chee. El rbol tiene musgo.
Quuxrik. Oxidarse, llenarse de
musgo. Quuxrik ruwach i tumiin.
Se oxid el dinero (monedas).

Raa chumaah. Ichinta. Saq saq i


raa chumaa. La ichinta es bien
blanca.
Raa risil. Principio, antepasado,
origen. Raa r i s i l k acharik.
Principio de la vida.
Raa. Raz. Raachee. Raz de rbol.
Raab suutz. Neblina. Raabsuutz
rupaam i beeh. En el camino hay
neblina.
Raah. Picante. Raah i iik. Pica el chile.

69

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

69

3
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

Raaq kahoq, chaab kahoq. Relmpago. Xkutinik i raaq kahoq. Se vio el


relmpago.
Raasbal ha. Manantial, nacimiento de agua. Holohik i raasbal ha. El
manantial es bonito.

3
0

SINTITUL-14

Raasjiik. Nochebuena, navidad. Qe


kuxik i pan rasjiik. En nochebuena
hay mucho fro.
Rab. Tamal. Raah i rab. El tamal es
picante.
Rajlaal qiij,iqal iqal, eliik.
Diariamente. Rajlaal qiij wilik
kamanik. Diariamente hay trabajo.
Rakuun yuuq. Duende. Rerakuun
yuuq wilik pan abiix. El duende
est en el milpal.
Rap. Rafael. Atoobi maRap. Don
Rafael es amable.
Rawik. Maullar. Inrawik i mees. El
gato est maullando.
Rax kojl, xohkaqab. Arco iris. Qe
holohik i raxkojl. El arco iris es
hermoso.
Rax yuuq, kiche, rax chee. Montaa.
Xojponik siwiil pan r ax yuuq.
Llegamos a traer lea a la montaa.
Rax. Verde. Ras riij i tulul. El banano
es verde.
Raxbisanik. Enverdecer. Reiqoom
xraxbisanik ruwach i ha. La
medicina enverdeci el agua.
Re hat taq. Ustedes. Re hat taq
xatqorik. Ustedes lo dijeron.

70

Re hat. T, usted. Re hat naak


awojiik kamanoom. Usted ir a
trabajar.
Re hin xinbanik. Yo lo hice. Hin
yowaab. Estoy enfermo.
Rehin. Yo. Rehin xinbanik. Yo fui.
Rehoj. Nosotros,. Rehoj xojponik.
Nosotros llegamos.
Re keh. Ellos. Re keh xkikam i
konaal. Ellos se llevaron el juguete.
Re reh. El o ella. Re reh xbanik i
kamanik. El hizo el trabajo.
Re. El, la. (artculo). Re sikij
xusuuqbisaj i kuxbal. La hierba
buena le dio buen sabor a la comida.
Reh. De l, de ella. Reh i kixlaan. De
ella es la gallina.
Rehkeen. Su esposa. Xooj i rehkeen
i jaaw pan tinamit. La esposa del
seor fue hacia el pueblo.
Rehkeen, chirisil. Debajo de. Chi
rehkeen chee. Debajo del rbol.
Rehtalil ajlanbal. Nmero, smbolo
numrico. Re re roox ajl. Ese es
nmero tres.
Rehtalil nah qabiis. Huella digital. Re
rehtalil nah qabiis wilik wach huuj.

08/07/2004, 08:29 a.m.

La huella digital est en el papel.


Reqej. Lamer. Reqej rupaam kulk
irubaan i tzi . El perro est
lamiendo el trasto.
Reqej. Encontrar. Reqej kamanik.
Encontrar trabajo.
Reqwik, reqej. Encontrar, hallar. Re
hoj xojreqwik reh i tzi. Nosotros
encontramos el perro.
Risil. Debajo de. Ris il ha. Debajo
del agua.
Rihk. Cortar monte entre siembra.
Re ajabixoom rihkanik chahn
i r u b a n . El agricultor est
cortando monte entre la siembra.
Riij alaqis. Nuca. Ti i riij ralaq i
kamanoom. Al trabajador le duele
la nuca.
Riij. Cscara, espalda. Riij tulul.
Cscara de banano.
Riis kaab. Miel. Riis kaab ruuk i
kaxlanwik. El pan tiene miel.
Rijbik. Envejecerse. Xojrijbik ruum
taqeh haab. Envejecimos por los
aos.
Rikeej kahoq. Pedernal. Ahl rikeej
kahoq. El pedernal es pesado.
Rooq ta. Aunque. Rooq ta jab.
Aunque est lloviendo.
Roo. Quinto. Roopoh. Quinto mes.
Rooch, tikoy. Rana. Inpiskanik i
rooch. La rana salta.
Rooqbal mees. Huella de gato. Wilik
rooqbal i mees chi ruwach xoht. En

la teja hay huella de gato.


Roox. Tercero. Pan roox haabwilik.
En tercer ao est.
Roqrotik. Hervor. Inroqrotik i ha. El
agua est hirviendo.
R u b e l e e j . Noveno. R u b e l e e j
halakun. Noveno nio.
Rubrub. Desabrido. Rubrub i
araan. La naranja es desabrida.
Ruchihil. Su compaero. Xkahnik i
ruchihil. Se qued su compaero.
Ruchii paat . Corredor. Xojhilik
chii paat. Descansamos en el
corredor.
Rukuxl. Su corazn. Tirukuxl. Le
duele el corazn.
Rukaaehis. Muela. Jinaj rukaaehis
xwil. Vi una muela.
Rukaaj. Cuarto. Rukaaj winaq.
Cuarto hombre.
Rukab. Segundo. Pan rukabxponik.
De segundo lleg.
Rulajeeb. Dcimo. Pan rulajeeb
yeaabwilkiin. Estoy en el dcimo
lugar.
Rum kawaay. Jocote maran. Nimaq
taqeh rum kawaay. Los jocotes de
maran son grandes.
Rum. Jocote. Suq i rum pan kaab. El
jocote en dulce es rico.
Ruman. Su complemento. Rere
r u m a n a w i x i i m . Ese es el
complemento de tu maz.
Rupaat kixlaan. Gallinero. Xnujik i

71

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

71

3
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

r u p a a t k i x l a a n . Se llen el
gallinero.
Rupatil iqoombal. Centro de Salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal. La seora fue al centro
de salud.
Rusaal. . Su revez. Rusaal i pot. El
revs del gipil.
Rusikij kaq. Apazote. Iqoom i
rusiki j k aq. El apazote es
medicinal.
Rutkeel riib. Solitario. Rutkeel riib
i i x q un. La muchacha est
solitaria.
Rutzaiil qiij. Calor solar. Re
rutzaiil qiij xukat i iwan. El calor
del sol quem la milpa.
Rutzii ehis. Diente canino. Cha
chajeej i ruztiil aweeh. Cuide su
diente canino.
Ruuk. Con l, con ella, su pariente.
ReKalar xooj ruuki Siin. Clara se
fue con Jacinto.
Ruum aj re. Por eso. Ruum ajre
xojchalik. Por eso vinimos.
Ruum. Por, por causa de. Ruum i
kuxik xkimik i kixlaan. Por causa

del fro muri la gallina.


Ruwaaq. Sexto. Ruwaaq paat. Sexta
casa.
Ruwahxaaq. Octavo. Ruwahxaaq qiij.
Octavo da.
Ruwuuq. Sptimo. Ruwuuq haab.
Sptimo ao.
Ruyuhb oqis. Taln. Sipjinaq i
r u y u h b rooq. Su taln est
hinchado.

Salul. Cerebro, chele. Saq i salul.


El cerebro es blanco.
Sarbal. Sanitario. Re halakun
xooj pan sarbal. El nio se fue al
sanitario.
Sarib. defecar constantemente. Sa
rib i halakun. El nio defeca
constantemente.
Sarik. Defecar. Xojponik sareel.
Llegamos a defecar.

3
"
72

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

72

08/07/2004, 08:29 a.m.

Saa. Excremento. Chuh i rusaa i tzi. Hiede el excremento del perro.


Saach. Gasto. Xqayeew i saach reh chiiqaaq. Dimos gastos para la cocina.
Saal. Jiote. Saal riij i tzi. El perro tiene jiote.
Sachaj. Desaparecer, gastar dinero. Xqasach i tumiin pan niim qiij. En la

fiesta gastamos dinero.


Sahcheel. Perdido. Sahcheel i jaaw.
El seor est perdido.
Sahchik. Perder extraviar.
Xojsahchik pan tinamit rere. Nos
perdimos en ese pueblo.
S a h m . Moco. S a h m r u w a c h i
halakun. El nio tiene moco.
Sajik. Comezn, cosquilla, tos. Sajik
i ralaq i jaaw. El seor tiene tos.
Sajkiih. Maguey. Juniwal chi sajkiih.
Una mata de maguey.
Sajsotik. Picarda. Ruum rusajsotiik
xutoq riib. Por su picarda se
quebr.
Sakaaj. Derecho (a). Xuyok i
rusakaaj qab. Se cort la mano
derecha.
Sakinik. Pegar (con cincho o
chicote). Re tuut rere xsakwik
reh i halakun. Esa seora fue
quien pego al nio.
Sakiwinik. Hacer cosquilla.
Xqasajkiweej i Rik. Le hicimos
cosquillas a Ricardo.
Sal. Cuje (rbol). Nim runaah i
rucheil i sal. El rbol de cuje es

SINTITUL-14

73

alto.
Salalanik. Vagar. R e ahqaal
insalalanik pan beeh. El loco vaga
por la calle.
Salatulul. Zapote. Ma ruqijil taj i
salatulul. No es poca de zapote.
Salik. Ladeado. Salik i tzilom. La
tabla est ladeada.
Salkaj. Caspa. Salkaj paam i runaah
ixqun. La nia tiene caspa en la
cabeza.
Saniib. Arena. Saniib rupaam i
xijab. Los zapatos tienen arena
por dentro.
Saq akal, puqlaaj. Tierra blanca,
barro, arcilla. R e saq aka l
inkojarik chi tzajbal ruwach i kulk.
La tierra blanca se utiliza para
lavar trastos.
Saq boch. Granizo. Nimaq i saq boch
xqajik. Los granizos que cayeron
fueron grandes.
Saq iik. Comida tpica. Suq suq i saq
iik. Es muy rico el saq iik.
Saq kinaq. Frijol blanco. Suq i saq
kinaqruukchiron. El frijol blanco
es sabroso con chicharrn.

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
#

3
$

Saq moqik, saq perik. Plido. Saq


moqik i akun ruum yojik. El
muchacho est plido por el susto.
Saq. Blanco, limpio. Reweex saq. El
pantaln es blanco.
Saqik. Amanecer. Taq ruum saqik
chik. Vamos porque ya amaneci.
Saqaa. Papa. Jarub tzaaq i
saqaa?. Cunto vale la papa?.
Saqbisanik. Blanquear, limpiar.
Saqbisanik sajkiih iruban i Kax.
Casimiro est blanqueando maguey.
Saqum. Claridad, luz. Saqum rupaam i
paat. Dentro de la casa hay claridad.
Saqumbal. Alumbrador. (bombilla,
lmpara, instrumento para
alumbrar). R e c h a j r e re
q a s a q u m b a a l . Ese ocote es
nuestro alumbrador.
Saquumbik. Aclararse, luz del da.
Saquumbik chik jaaw. Ya se aclar
seor.
Sas. Espeso. Sas wach i qoor ha. El
agua de masa est espeso.
Sasbisanik. Hacer espeso. Sasbisanik
ruwach maatz. Espesar atol.
Seeel. Risa. Suq reh i seeel i Seen.
A Vicente le gusta rerse.
Sekan. Axila. Kaqxiq paam i sekan.
Tiene arador en su axila.
Sekuus ,tzukutz. Panza de res
destazado. Sekuus i xqakux.
Comimos panza de res.
Setinik. Cortar. Setinik tiibiruban i

74

SINTITUL-14

tuut. La seora esta cortando carne.


Setesik, sirisik. Redondo, crculo.
Setesik i wik. La tortilla es
redonda.
Sik, tohlook. Lagartija. Resik wilik
chi ruwach chee. La lagartija est
en el palo.
Siwik. Hacer lea. Pan raxchee
xojponik chi siwik. En la montaa
fuimos a hacer lea.
Sib. Humo. Inelik sib chi runaah
paat. Sale humo sobre la casa.
Sibinik. Ahumar. Sibinik tiib
iruban i tuut. La seora esta
ahumando carne.
Siboolix. Cebolla. Kih tzaaq i
siboolix. Muy cara la cebolla.
Sihqor. Gusano peludo. Qeq riij i
sihqor. El gusano es de color
negro.
Sihtuun. Oscuridad, tinieblas,
pedernal. Pan sihtuun wilkooj.
Estamos en oscuridad.
Sii. Lea. Chiqiij i sii. La lea est seca.
Siibrik. Ahumarse. Xojsiibrik pan
paat. Nos ahumamos en casa.
Siik. Cigarro. Kih tzaaq i siik. El
cigarro es caro.
Siikimaj. Fumado. Siikimaj chik i
siik. El cigarro ya est fumado.
Siikrik. Tullirse. Xojsiikrik pan ha.
Nos tullimos en el agua.
Siikrisanik. Tullir, paralizar. Re
tzuhnik xsiikrisanik reh i nuyejaal.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

74

08/07/2004, 08:29 a.m.

El estar sentado me dej tullido la


cintura.
Siin. Jacinto. MaSiin. Don Jacinto.
Siip. Garrapata. Siip riij i waakax.La
vaca tiene garrapata.
Sikij. Buscar, localizar. Xojponik
sikil wakax. Llegamos a buscar
vacas.
Sikinik. Fumar. Ma atoob taj i
siikinik. No es bueno fumar.
Sikooj. Buscado. Eew sikooj i tulul
w i l i h . Este banano ayer fue
buscado.
Sikool. El que busca. Xojponik
sikool eew. Ayer fuimos a buscar.
Sikiilbik. Convertirse en perezoso.
Xsikiilbik i akun. El muchacho se
volvi perezoso
Sikilal. Pereza. Sikilal inbanik reh i
akun. El muchacho tiene pereza.
Siksik saqum. Energa elctrica.
Wilik siksik saqum pan paat.En la
casa hay energa elctrica.
Silk, choow. Grito. Silkiruban i jaaw.
El seor esta gritando.
Siloht. Bagazo. Rusilohttaal ixiim.
Bagazo de Maz.
Sinik. Hormiga. Kojkamanoq je
rukab taqeh sinik. Trabajemos
como las hormigas.
Sipjik. Hincharse. Xojsipjik ruum i
yoj i k . Por el miedo nos
hinchamos.
Sipjinaq, sipjeel. Hinchado. Sipjeel i

akun. El muchacho est hinchado.


Sipon. Desnutrido. Qesipon i akun.
El muchacho es muy desnutrido.
Siponaal. Desnutricin. Siponaal
inbanik reh i wakuun. Mi hijo
padece de desnutricin.
Sipoonrik. Desnutrirse. Xojsipoonrik
r u u m m a q o h w i k taj. N o s
desnutrimos porque no comemos.
Siq paat. Rancho (casa de paja).
Holohik i siq paat. El rancho es
bonito.
Siq. Paja, material utilizado para
techo de casa, hoja de milpa, caa
o palma. Siq runaah i paat. La casa
tiene techo de paja.
Siqjil. Verano, golondrina. Tza
rupaam i siqjil. El verano es
caliente.
Sisoon. Piojillo, sarampin. Sisoon
riij i kixlaan. La gallina tiene
piojillos.
Sohnik, tihik, tuhsik, yohnik.
Desnudez. Xsohnik i halakun. El
nio se qued desnudo.
Solkinik, sutinik. Regresar, volver.
Xsoljik chaloq i jaaw pan rupaat.
El seor regreso a su casa.
Soninik. Bailar. Xojsoninik pan nim
qiij. Bailamos en la fiesta.
Sooch.
Piel
de
culebra
(metamorfosis). Xukanaai rusooch
i aaq pan beeh. La piel de la
culebra la dej en el camino.
Soon. Baile. Soon iruban i Waan.

75

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

75

3
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Juan est bailando.


Sut. Pauelo. Chi ralaq i jaaw
baklik i sut. El pauelo esta
amarrado en el cuello del seor.
Subuj. Reducir, engaar, perder
tiempo. Subuj rupaam weex.
Reducir el tamao del pantaln.
Suh alaqis. Bocio. Re Suh Alaqis
y a b i l a a l . El bocio es una
enfermedad.
Suh. Tecomate. Pan suh wilik i ha. El
agua est en el tecomate.
Suhbik. Reducirse, encogerse.
Xsuhbik i nuweex. Se redujo mi
pantaln.
Suhtanik. Sonarse la nariz. Rejaaw
xusuhtaaj i ju. El seor se son la
nariz.
Sujeew. Cancula. Inkutinik i sujeew
chi ruwach i yuuq kixkaab. La
cancula se observa en los cerros
y valles.
Suluj. Estrenar. Suluj paat. Estrenar
casa.
Suq. Sabroso, rico. Suq i kuxbal. La
comida est sabrosa.
Suqkiil kuxliis. Felicidad, alegra.
Ruuk suqkiil kuxliis xqaban
qanimqiij. Con alegra hicimos
nuestra fiesta.

Sutimaj. Rodeado. Sutimaj riij chi


kahaam. Rodeado de pita.
Suun. Girasol. Nimaq taqeh suun. Los
girasoles son grandes.
Suuqbisanik. Dar sabor. Resikij
insuuqbisanik kuxbal. La hierba
buena le da sabor a la comida.
Suutz. Nube. Suutz ruwach i qiij.
El sol est cubierto de nube.
Suutzbik. Nublarse. Suutzbik
ruwach i qiij. Se nubl el da.

Tablik. Esttico. Tablik i winaq pan


beeh. El hombre est esttico en
el camino.
Tachanik. Acostar boca arriba.
Xutachaai paanku. Coloc boca
arriba la banca.
Tachlik. Patas arriba, puesta boca
arriba. Tachlik i waakax. La vaca
est patas arriba.
Tahchanik. Empujar (para atrs).
Xojrutahchaaj. Nos empuj para
atrs.
Tahkay. Cabecear por el sueo.

3
&
76

SINTITUL-14

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

76

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tahkay iruban i jaaw. El seor est cabeceando.


Tahmik. Juntarse. Xtahmik i saniibpan beeh. Se junt la arena en el camino.
Tahool. Espa. Xooj tahool i Tiin. Martn fue a espiar.
Tahs. Cierta cantidad de papel. Juntahs chi huuj. Una cantidad de papel.

Tanliik. Deber, responsabilidad,


obligacin. Rutanliik ajawbees i re.
Ese es responsabilidad de padre.
Tap. Cangrejo. Chi risil abaj
wilkeeb taqeh tap. Los cangrejos
estn bajo las piedras.
Tapal. Nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal. En el mercado se vende
nance.
Taq. Vamos, partcula pluralizador.
Taq chi wiij. Vamos conmigo.
Taqab. Ley. Xuchey naah i kuhbaal.
Viol la ley.
Taqab. Norma, decreto, ley,
reglamento. Taqabreh moloj iib.
Norma de reunin.
Taqanik.
Mandar, enviar,
encomienda. Xqataqaaj i tumiin.
Mandamos el dinero.
Taqareel. Mensajero, mandadero.
Ajtaqareel i nukamaj. Mi trabajo es
de mensajero.
Taqarik. Mandado. Xponik chik i
taqarik. El mandado ya lleg.
Taqchi. Consejo (con mala
intencin). Xqanimaj i taqchi.
Hicimos caso al mal consejo.

SINTITUL-14

77

Taqchiimaj. Mal aconsejado. Xa


taqchiimaj noq xchalik. Solo viene
aconsejado.
Taqchiinik. Aconsejar (con mala
intencin). Xqataqchiej ruum aj re
ma xooj taj. Lo aconsejamos por
ese no se fue.
Taqeh, quuy. Las, los. Suq taqeh
maanka. Los mangos son sabrosos.
Taraj. Rajar (lea, ocote o madera).
Xojtarwik sii. Nosotros rajamos lea.
Tarooj. Rajado. Tarooj rupaam i sii.
La lea est rajada.
Tasbal. Divisin. Tasbal paam paat.
Divisin de la casa.
Teew. Aire, viento. Inhuhpinik i teew.
El viento sopla.
Tehej, tehooj. Abrir. Tehej paat
inkiban i aj ileq. Los ladrones
estn abriendo la casa.
Tehlenik, tehlanik. Cargar en
hombro o en la cabeza. Tehlenik
sii iruban i San. Santiago lleva
lea en el hombro.
Tehlik wach. Desocupado. Tehlik
wach i ajawbees reh komitaat. Est
desocupado el alcalde.

08/07/2004, 08:29 a.m.

3
/

3
(

Tehlik. Abierto, libre. Tehlik i okbal.


La puerta est abierta.
Te h t e r e n t e e . Canto del gallo
(onomatopyica).
Xuba n
tehterenteei imaas. El gallo cant.
Tehtzap. Llave. Re rutehtzap i
qapaat. La llave de nuestra casa.
Tikaxik. Conflicto, problema. Pan
ti kaxik wilkooj. Estamos en
conflicto.
Ti kuxliis. Dolor de corazn. Ti
qakux ruum i kamnaq. Nos duele el
corazn por el muerto.
Tinahis. Dolor de cabeza. Tinahis
inbanik weh. Tengo dolor de cabeza.
Tijolal. Cuerpo. Tinutijolal ruum
yowaabjik. Me duele el cuerpo por
la enfermedad.
Tiokeen. Pase adelante. Tiokeen
jaaw. Pase adelante seor
Tiooj, tiwooj. Morder. Tiooj i rooq i
jaaw ruum tzi. El pi del seor
est mordido por perro.
Tibkaal. Carne de. Rutibkaal ahq.
Carne de marrano.
Tiib, tiwik. Carne. Nim i tiib pan
rab. El tamal tiene carne grande.
Tiibik kuxliis. Afligirse. Tikuxliis
inbanik qeh. Estamos afligidos.
Tiibik. Dolerse. Xtiibik i qaqab.
Nos doli la mano.
Tiibisanik kuxliis. Provocar dolor
de corazn. Re kimik irutiibisaj
kuxliis. La muerte provoca dolor
de corazn.

78

SINTITUL-14

Tiibisanik. Hacer doler, dar dolor.


Xqatiibisaj i rooq. Le hicimos
doler el pi.
Tiij. Rezo, oracin, orar. Tiij iruban
i jaaw. El seor est rezando.
Tijimbal, tiijbal tzihb, tiijbal iib.
Lugar para ensear, escuela,
colegio. Pan tijimbal xojkonik. En
la escuela jugamos.
Tijineel. Alumno, aprendiz. Ma
xikulik taj i tijineel. No vinieron los
alumnos.
Tik nah, xuplik. De cabeza. Tik nah
wilik i halakun. El nio est de
cabeza.
Tik. Durazno, siembra. Xqakayej
taqeh i tik. Vendimos los duraznos.
Tikij. Sembrar. Tikij ixiim.Sembrar
maz.
Tileb. Brazo. Xtoq i tileb i winaq.
Se quebr el brazo del hombre.
Tilub, tulub. Tusa. Tilubriij i jal.
La mazorca tiene tusa.
Tinamit. Pueblo, gente. Retinamit
xsikwik wach. El pueblo lo eligi.
Tintikay. Clase de rbol de hojas
que se utiliza en ceremonia.
Holohik reh koht i xaq tintikay. Las
hojas del rbol son bonitas para
hacer altar.
Tiplok. Cerbatana. Re tiplok nim
rooq. La Cerbatana es larga.
Tiqal. Canuto. Nimaq i rutiqal i ajiij.
Los canutos de la caa son
grandes.

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

78

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tiqij. Aadir. Tiqij kahaam. Aadir


lazo.
Tisb. Helecho. Rax wach i tisb. El
helecho es verde.
Tixerix, tixera. Tijera. Xqayokchi
tixerix. Lo cortamos con tijera.
Tiyoox. Imagen, dolo. Pooq wach i
Tiyoox. La imagen est empolvada.
Tobinik. Ayudar. Tobinik iruban i
Leex. Andrs est ayudando.
Tohl. Guacal grande que se utiliza
para guardar tortillas. Re tohl
qe holohik. El guacal para
guardar tortillas es bonito.
Tohqik. Iniciar, comenzar. Quun
xtohqik i moloj iib. La reunin
inici tarde.
Tojbal. Salario, paga. Xqakul
qatojbaal. Recibimos nuestro
salario.
Tojbal mahk. Paga del pecado, del
delito, multa, penitencia. Tojbal
mahk i tumiin re re. Ese dinero es
para pagar multa.
Tojoj, tojarik. P a g a r. Tojoj
kamanoom iruban i Kux. Marcos
est pagando a los trabajadores.
Tokoxb. Hipo. Tokoxbiruban i
akun. El muchacho tiene hipo.
Tokoxbinik. Tener hipo. R e
xohkreel wilik rutokoxb. El
borracho tiene hipo.
Tokaan. Mora. Kiix ruwach i tokaan.
La mora tiene espinas.

Tokoom. Otro, diferente, aparte. Tokoom


i xukam i reh. El diferente llev.
Tolaj. Pelota. Konik tolaj naq
inqaban. Estbamos jugando pelota.
Tolimaj. Envuelto, rodado. Tolimaj
chi sinik i sihqor. El gusano est
envuelto de hormigas.
Tolnah, tuhs. Flor de muerto. Tolnah
naah paam i yeaab. El terreno
tiene flor de muerto.
Tolox, rantin. Honda de pita. Xkup
i Tolox. Se revent la honda de
pita.
Tolooj. Remangar. Tolooj i weex. El
pantaln est remangado.
Tolotik. Redondo. Tolotik i xuun. La
olla es redonda.
Toobal. Apoyo, ayuda. Toobal keh
taqeh nebaa. Para ayudar a los
pobres.
Toobjik. Ser ayudado, apoyado.
Xojtoobjik. Fuimos ayudados.
Tooj. Impuesto, paga, castigo,
penitencia, mes del calendario.
Tumiin reh tooj. Dinero para el
impuesto.
Toqoj. Puyar, apualar. Toqoj paam
i kuum. El ayote est puyado.
Toqeel. Quebrado. Toqeel i qooq.
Nuestros pies estn quebrados.
Toqooj. Quebrar, fracturar. Toqooj i
chee chi runaah beeh. El palo
est quebrado sobre el camino.
Toxl ixmakal. Generacin. Hoj kitoxl

79

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

79

3
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
=

k i x m a k a l i t u q k i l a a l . Somos
generacin de la paz.
Toxl. Retoo. Rutoxl i chee. Retoo
del rbol.
Tu , ti. Doa. Tu Waana. Doa
Juana.
Tublik.
Juntado, reunido,
amontonado. Tublik ruwach i
kinaq. El frijol est juntado.
Tuhb. Montn. Juntuhbchi kikow.
Un montn de cacao.
Tuhbanik. Derrumbar. Qituhbaaj i
tzaq. Derrumbaron la pared.
Tuhkur, woroom. Tecolote, Bho.
Nimaq naqruwach i tuhkur. El
tecolote tiene ojos grandes.
Tuhluux. Liblula, mazorca de pocos
granos de maz. Xikinik iruban i
tuhluux. La liblula est volando.
Tuhtz. Rana. Rax riij i tuhtz. La rana
es de color verde.
Tuhx, tuux. Sarna, sarcopiosis. Aj
tuhx i ahq. El cerdo tiene sarna.
Tukuuj. Batido, revuelto. Tukimaj
ruwach i huuj. Est revuelto el papel.
Tulul. Banano, toda especie de
banano. Xqahik i tilul. Se pudri
el banano.
Tumiin, tzaaq. Dinero. Baklik pan
sut i t u m i i n . El dinero est
amarrado en el pauelo.
Tuqkilal. Paz, Equilibrio,
tranquilidad. K a c h a r i k p a n
tuqkilal. Vivir en paz.

80

SINTITUL-14

Tuqlik. Equilibrado, quieto. Tuqlik i


ha. El agua est quieto.
Turinik. Sonido para llamar a las
gallinas. Chaturej taqeh kixlaan.
Llamen a la gallina.
Tuskil. Golosina. Xqaloqqatuskil.
Compramos nuestras golosinas.
Tuskilinik. Comer muchas
golosinas. Qe intuskilinik i
wixquun. Mi hija come muchas
golosinas.
Tuslik. Ordenado, en fila. Tuslik
kiwach i huuj. Los papeles estn
ordenados.
Tusuj. Emperchar, ordenar, poner en
fila. Tusuj tzilom iruban i winaq.
El hombree est ordenando tablas.
Tuuj. Temascal. Xojitinik pan tuuj.
Nos baamos en el temascal.
Tuun. Trompeta, nopal, apellido.
Intziqtzotik wach i tuun. L a
trompeta brilla.
Tuuq. Muslo. Tii nutuuq. Me duele
el muslo.
Tuuqbisanik. Pacificar, apaciguar.
Xojtuuqbisanik kuxliis. Pacificamos
sentimientos.
Tuut chi ruwach ajaaw. Madrina (de
bautizo, matrimonio). Atoob i
nutuut chi ruwach Ajaaw. Mi
madrina es amable.
Tuut. Seora, madre de familia.
Nutuut. Mi madre.
Tuxk. Tacuazn. Re tuxk xukux i
kixlaan. El tacuazn se comi la

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

80

08/07/2004, 08:29 a.m.

gallina.

Tahxanik. Salpicar. Xojrutahxaaj


chi hai Bumbehbal. El carro nos
salpic de agua.
Taqsanik. Mojar. ReMar irutaqsaj
i akal. Mara moja la tierra.
Tehranik, kutjanik. Platicar.
Xojte h r a n i k p a n k a a y b a l .

Platicamos en el mercado.
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
T olotzinik. Gotear de lluvia.
Intolotzinik i jab chi naah i paat.
La lluvia gotea sobre la casa.

4
1
81

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

81

08/07/2004, 08:29 a.m.

Toot. Caracol. Re toot wilkeebchii nim ha. Los caracoles estn en la


orilla del ro.
Tuq. Gallina clueca. Tuq i kixlaan. La gallina est clueca.
Tusuub. Uva silvestre. Pan chahn wilik tusuub. En el monte hay uva

silvestre.
Tuus. Carente de pelo o de plumas,
pollito. Tus runaah i winaq. El
hombre es peln.
Tuyanik. Colgar. Tuyanik tulul
iruban. Est colgando banano.

TZ

Tzamiy. Pelo de maz. Tzamiy


rupaam i wik. La torilla tiene pelo
de maz.
Tzihqlinik. Renquear. Intzihqlinik

n a q i a k un. El muchacho
renqueaba.
Tzilinik. Sonido de dinero, sonido
de campanilla. Intzilinik i tumiin
pan ruqab i tuut. Suena el dinero
en la mano de la seora.
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.

4
2

SINTITUL-14

82

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tzuhbik. Agruparse, juntarse. Xkitzuhbaakiibtaqeh tentzun. Se juntaron


las ovejas.
Tzuhnik. Sentarse. Xojtzuhnik chi riij i paat.Nos sentamos afuera de la casa.
Tzuhr. Punto -gramatical. Pan kuxesbal tzihbanik kutaaj inkojarik i tzuhr.

Al terminar de escribir oraciones


se escribe punto.
Tzukutz. Menudo. Rutzukutz Wakax.
Menudo de Res.
Tzunaab. Asiento. Pan tzunaabwilik
i halakun. El nio est en el
asiento.
Tzunlik. Sentado. Tzunlik i tuut. La
seora est sentada.

TZ

Tza. Caliente. Tzai ha. El agua


est caliente.
T z ab isanik.
Calentar.
Tzabisanik kuxbal. Calentar
comida.

Tzainik. Tocar, trabajar en la


cocina. Xqatza j i b a h l a m .
Tocamos el tigre.
Tzaabik. Calentarse. Tzaabik i
maatz. Se calent el atol.
Tzaaq. Precio, Valor, dinero, costo.
Maxtaj tzaaq akamaj. Su trabajo
no tiene precio.
T z abt e e s b al.
Calentador.
Tzabteesbal ha. Calentador
para agua.
T z a h p e e l , p r e e x o .
Preso,
encarcelado, recluido, encerrado.
Re tzahpeel yowaab. El preso
est enfermo.

4
3

SINTITUL-14

83

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tzahpik. Encerrarse. Xojtzahpik pan paat. Nos encerramos en la casa.


Tzahranik. Tocar, dar palmada. Xutzahraaj i qiij. Nos dio palmadas en la
espalda.
Tzajaj. Lavar, limpiar. ReWiit tzajaj pot iruban. Natividad est lavando

4
4

SINTITUL-14

gipil.
Tzajbal. Lavadero. Xojitinik pan
tza j b al. Nos baamos en el
lavadero.
Tzapaj. Cerrar, tapar. Tzapaj
kixlaan. Encerrar gallinas.
T z apbal. Tapadera u otro
instrumento para tapar, cerrar.
Tza p b al hoop. Para tapar
agujero.
Tzaq. Pared. Xtar i tzaq. Se raj la
pared.
Tzaqik. Mojado. Tzaqik i sii. La
lea est mojada.
Tzaqool. Albail. Manlik i rutojbaal
i tzaqool. El salario del albail es
justo o exacto.
Tzeet. Izquierda. Tiirutzeet qab.
Le duele la mano izquierda.
Tzehtanik. Observar, mirar, ver.
Xojtzehtanik pan xilak ruqab
chee. Observamos entre las ramas
del rbol
Tzehtbal. Mirador. Xojponik pan
tzehtbal. Llegamos al mirador.
Tzereet. Bizco. Tzereet i rutuut i
akun. La mam del nio es bizca.

84

Tzi. Perro. Josqi tzi. El perro es


bravo.
Tzihb. Escritura, escribir. Tzihb
inqaban. Estamos escribiendo.
T z ihbal.
Lpiz, lapicero
(instrumento para escribir).
Xqehbik i qatzihbaal. Se cay
nuestro lpiz.
Tzihk. Codo. Xuqoj i rutzihk. Se
golpe el codo.
T z ihrik. Escasear, agotarse.
Xtzihrik i kinaqpan kaaybal. Se
escaci el frijol en el mercado.
Tziin. Yuca. Suq i tziin chi chaq.
La yuca cocida es sabrosa.
Tzikin. Pjaro. Holohik i kitzuuy
taqeh tzikin. El cantar de los
pjaros es bonito.
Tzilom. Tabla, reclusorio. Re
a j s e h k x u l o q i tzi l o m . El
carpintero compr la tabla.
Tzinuj. Encino. Tzinuj i sii. La lea
es de encino.
Tzirij riij. Analizar, investigar.
Xqatzir riij i rukamaj. Analizamos
su trabajo.
Tzirij, tzirooj. Colar. Tzirooj

08/07/2004, 08:29 a.m.

ruwach i saniib. La arena est


colada.
Tzirik wachiis. Tristeza. Intzirik
qawach. Estamos tristes.
Tzituj, tzutuj. Jilote. Tzituj chik
taqeh iwan. La milpa ya est
jiloteando..
Tzok. Zanate. Wilik chi runaah iwan
i tzok. El zanate est sobre la
milpa.
Tzuk. Esquina, rincn. Pan rutzuk
paat wilik i yokaab. En la esquina
de la casa est la cama.
T z uhkrisanik.
Germinar,
engendrar. Xtzuhkrik i ijakuum.
Germin la semilla de ayote.
Tzuhmal. Piel, cuero de animal.
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos.
A Rosa se le quem la piel del
brazo.
Tzuhr. Gota. Juntzuhr chi iqoom.
Una gota de medicina.
T z u h r a n i k , t z urik. Gotear.
Intzuhranik i itzihy. El trapo
gotea.
Tzuhuum. Cuero de animal, chicote
u objeto para pegar. Re jaaw
iruqil i rakuun ruuktzuhuum. El
seor corrige a su hijo con chicote.
Tzunun. Colibr. Retzunun wilik
chi runaah uhtzub. El colibr est
sobre la flor.

Tzuubik. Encogerse, reducirse.


Xtzuubik i tiwik. Se encogi la
carne.

Uch june h t . Semejanza (en


conductas, actitudes despectivas).
Kuch juneht kiib ruukkibanooj.
Son semejantes en sus actitudes.
Uchihil. Compaero. Wuchihil chi
tijinik. Es mi compaero de estudio.
Uchihlinik. Acompaar. Qohawuchihleej
iqal. Acompanos maana.
Uhl. Paredn. Chi ruwach i uhl wilik i
rusuuqtzikin. En el paredn esta
el nido del pjaro.
Uhlanik. Escarbar (con el hocic),
derrumbar. Reahq xruhlaaj paam
akal. El cerdo escarb la tierra.
Uhq. Corte Indgena. (vestimenta). Kih
tzaaq i uhq. El corte es muy caro.
Uhtik. Agravarse. Xuhtik i yowaab.
Se agrav el enfermo.
Uhtzinik. Oler. Uhtzinik uhtzub
iruban i pehpem. La mariposa est
oliendo la flor.
Uhtzu b . Flor. Holohik taqeh

4
5
85

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

85

08/07/2004, 08:29 a.m.

uhtzub. Las flores son bonitas.


Uhtzubimaj wach qorik, xoyimaj wach qorik. Poema, palabra adornada.
Qeholohik i uhtzubimaj kutaaj. El poema es muy bonito.
Uk. Piojo. Ukpaam i runaah i akun. El muchacho tiene piojo en la cabeza.

4
6

SINTITUL-14

Ukainik. Cornear. Qeinukainik


i wakax. Como cornea la vaca.
Ukaa. Cuerno, cacho. Nim i rukaa
i wakax. Los cuernos de la vaca son
grandes.
Uksanik. Levantar, hacer progresar.
Xquksaj i akun. Levantamos al
muchacho.
Uktik, xwuktik. Levantarse,
desarrollarse intelectual y
materialmente. Wahqeq xojuktik.
Temprano nos levantamos.
Ulainik. Visitar. X o j u l a i n i k
yowaab. Visitamos enfermos.
Ulaa. Visitante, husped. Wilik
wulaa. Tengo visita.
Utz. Mosca. Maatoobtaj i utzchi
runaah i kuxbal. Las moscas sobre
la comida no es bueno.
Uxeel , chiqoq. Hijillo. Uxeel i kisa
ixqun. La nena tiene hijillo.
Uxlaab. Aliento, respiracin. Xooj i
ruxlaab. Se le fue la respiracin.
Uyinik. Esperar. Xojuyinik pan
qatbal qorik. Esperamos en el
juzgado.

86

Uu
Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
ixqun. La muchacha tiene collar.

Waabal. Comedor, objeto para


comer. Pan waabal wilik i was. Mi
hermano (a) mayor est en el
comedor.
Wach kacharik. Embarazo. Wach
kacharik wilik i Lus. Luca est
embarazada.
Wachbal. Foto, efigie. Wach tzaq
wilik i waachbal. La foto est en la
pared.
Wachiis. Cara, rostro. Chuwa i
ruwach i halakun. La cara del
nio est sucia.
Wahuht. Arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht. La ardilla est
sobre el arrayn.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Wahbal. Soplador. Nim i wahbal. El


soplador es grande.
Wahlanik. Soplar con soplador.
Wahlanik qaaq. Soplar fuego.

Wahqeq. Por la maana, temprano. Wahqeq xojitinik. Por la maana nos


baamos.
Wakax. Vaca, ganado vacuno. Qinataqeh wakax. Las vacas estn gordas.
Waqiib. Seis. Waqiibi qakaach. Tenemos seis chuntos.

Waqijer. Hace seis das. Waqijer


yowaabnaq i wixquun. Hace seis
das mi hija estaba enferma.
Waqlaj. Diecisis. Waqlaj haabwilik
reh i ixqun. La nia tiene diecisis

4
7

SINTITUL-14

87

08/07/2004, 08:29 a.m.

aos.
Warbal. Dormitorio. Pan ruwarbaal i kisakun. En el dormitorio del nio.
Warimaj. Embrujado. Xa warimaj i yowaab. El enfermo solo est embrujado.
Warinik. Embrujar. Rehoj xojwarinik reh i tuut. Nosotros embrujamos a la

4
8

SINTITUL-14

seora.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj
taqeh halakun. Adormecimos a los
nios.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i
was. Se fue mi hermano (a) mayor.
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer
xikulik wuuk. Hace ocho das
vinieron conmigo.
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh
i waxaqlaj haab. Ya tenemos
dieciocho aos.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i
qayeaab. Nuestro terreno es de
ocho cuerdas.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq
i Wayeb. El Wayebes sagrado.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw.
Se le rompi el pantaln al seor.
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i
paat. La casa es ma.
Weqej, weqinik. Romper. Weqej
itzihy. Romper tela.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las
tortillas calientes son sabrosas.
Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik
pan moloj iib. Estuvimos en la

88

reunin.
Wii. Estado, ser, posicin, forma,
sentido de ser. Maholohik ta wilik
wii. No est en buen estado.
Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu est su dinero seor
Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
Est tu mam?
Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
Est usted?. Est usted bien?.
Wilkeeb. Estn, se encuentran.
Wilkeeb pan paat. Estn en la
casa.
Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
Seen. Vicente ya es adulto.
Winaq. Hombre. Re winaq xponik
kamanoom. El hombre lleg a
trabajar.
Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
abiix. Dormimos en la comunidad.
Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Xwohbanik i tzi chaqab. El
perro ladr de noche.
Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
i boj. Hizo espuma el jugo de caa

08/07/2004, 08:29 a.m.

fermentado.
Wulu. All. Wuluxojitinik. All nos
baamos.
Wuqlaj. Diecisiete. Wuqlaj chi tzi.
Diecisiete perros.
Wuqubiix. Dentro de siete das. Ko
wuqubiix inkulik i wakuun. Hasta
dentro de siete das viene mi hijo.
Wuqubixer. Hace siete das.
Wuqubixer xikik i ajkaay. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuquub. Siete. Wuquub c h i
chumiil. Siete estrellas.
Wuuk. Conmigo, mi pariente.
Wuuki tuut rere. Esa seora es
mi pariente.

Xojobrik. Tosi. Xojobrik i


halakun. Tosi el nio.
Xa minmin. Necio, Metiche. Xa
minmin i akun. El muchacho es
necio.
Xa re la. Pero. Ne qohponik xa re
la ko iqaal. Llegaremos, pero
hasta maana.

Xa reyu. Rpido, luego, pronto. Xa


reyuxojkulik. Vinimos rpido.
Xaaaw, xabik. Vmito. Xuban i
xaaaw i tzi. El perro vomit.
Xaan. Ladrillo (adobe). Xaan riij i
rupaat i Leex. La casa de Andrs es
de ladrillo.
Xaaro. Jarrilla. Xpaxik i xaaro. Se
quebr la jarrilla.
Xaboon. Jabn. Rupuuh xaboon.
Espuma de jabn.
Xahq. Paso. Wuquubxahqpaam i
paat. Siete pasos tiene de ancho la
casa.
Xahqanik. Dar pasos, saltar. Xa re
yuinxahqanik i winaq. El hombre
da pasos ligeros.
Xam. Despus, posterior. Hoj xam chi
riij i Seen. Somos despus de
Vicente.
Xaq chaj. Hoja de pino. Xaq chaj
rupaam i paat. La casa tiene hoja
de pino.
Xaq chiis. Labios. Kaq i xaq chii i
ixqun. Los labios de la muchacha
son rojos.
Xaq. Hoja. Xaq iqoob. Hoja de
liquidmbar.

4
9
89

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

89

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xeebo, xeepa. Cebo. Chi ruwach i kahaam wilik xeebo. En el lazo hay sebo.
Xeep. Tamalito de frijol verde. Chaq i xeep. Se coci el tamalito de frijol.
Xej. Danza con o sin mscara. Xej iruban i akun. El joven est danzando.
Xejbal. Lugar u objeto para bailar. Nim i xejbal. El lugar para bailar es

4
0

SINTITUL-14

amplio.
Xejool. Danzador, bailador. Ajxejool
keej. Danzador de venado.
Xeleqinik. Brincar mucho (de
vehculos). Qe inxeleqinik i
Bumbehbal. Brinca mucho el
carro.
Xelik. Sali, huy. Xelik pan tzilom i
Toop. Cristbal sali de la crcel.
Xerej. Despedazar. Xerej lemow.
Despedazar vidrio.
Xibaal. Hermano (de la mujer). Re
Luu ruxibaal i Mar. Pedro es
hermano de Mara.
Xihbal. Peine. Xuloq ruxihbaal i
tuut. La seora compr su peine.
Xihk. Gaviln. Chi runaah i chee
wilik i xihk. El gaviln est sobre
el rbol.
Xiik. Ala. Ruxiiki kixlaan. El ala de
la gallina.
Xiila. Silla. Chayeew ruxiila i qulaa.
Dale una silla a nuestro visitante.
Xijor. Faringe, garganta, dalia
silvestre. Tiiruxijoor i kixlaan. A la
gallina le duele la faringe.
Xikay. Chirivisco. Xikay i rusiii

90

tuut. La lea de la seora es


chirivisco.
Xikik. Pas, transit. Xikik pan
paat i jaaw. El seor pas en la
casa.
Xikineel chihch. Avin, avioneta.
Xqehbik i xikineel chihch. Cay
el avin.
Xikinik. Volar (aves, aviones).
Inxikinik i tzunun. El colibr vuela.
Xikin, xikiniis. Oreja. Xtzahpik i xikin
i maam. El anciano se qued sordo.
Xikiniis. Oreja. Nim i ruxikin i winaq
rere. El hombre tiene la oreja grande.
Xikinkeej. Tayuyo. Nimaq kinaqwilik
chi rupaam i xikinkeej. El tayuyo
tiene piloyes.
Xilak. Entre. Pan kixilak mus. Entre
ladinos.
Xilakimaj. Surtido, revuelto.
Xilakimaj i rukaay i tu Roos. La
venta de doa Rosa est surtida.
Xitij. Introducir, meter, ensartar.
Xqaxit i nooq pan kuuxa.
Introducimos el hilo en la aguja.
Xjohtik. Trep, subi. Xojjohtik chi
runah i chee. Trepamos sobre el rbol.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xkapebinik. Pens, reflexion.


Xkapebinik i Peelis. Flix pens.
Xkowinik. Fortaleci, apur,
apresur. Remaam xkowinik qeh.
El abuelo nos fortaleci.
Xkuxik. Finaliz, termin. Xkuxik i
moloj iib. Finaliz la reunin.
Xlakinik. Escarb. Retzixlakinik
akal. El perro escarb tierra.
Xnimanik. Obedeci. Xnimanik i
akun. El muchacho obedeci.
Xorinik. Lazar. Xqaxoreej i wakax.
Lazamos la vaca.
Xohkreel. Borracho, embriagado,
tomado. Xohkreel i winaq. El
hombre est borracho.
Xohkrik. Embriagarse, emborracharse.
Xohkrik i jaaw. El seor se emborrach.
Xohkrisamaj. Soado, embolado,
emborrachado,
embriagado.
Xohkrisamaj i Koy ruum i Toop.
Gregorio fue embolado por Cristbal.
Xohkrisanik, lawachinik. Soar.
Xnuxohkreej awach. Te so.
Xoht. Teja, comal. Xpaxik i xoht. La
teja se quebr o el comal se
quebr.
Xohwanik. Llamar a un asustado.
Chaxohwaaj i halakun. Llame al
nio.
Xoj bahxanik. Sudamos. Xojbahxanik
ruum ajiminik.Sudamos por correr.
Xojooj. Nos fuimos. Xojooj pan
tinamit. Nos fuimos al pueblo.

Xojb. Lobo. Re xojb je tzi. El


lobo se parece al perro.
Xojrutiiw. Nos mordi. Xojrutiiw i
tzi. Nos mordi el perro.
Xokik. Entr, penetr. Xokik i mees
pan paat. El gato entr en la casa.
Xoobpuux. Hoyo de la meja. Wilik
taqeh ruxoob i ixqun. La nia
tiene hoyos en la meja.
Xpoq. Brotar (siembras), naci
(animales). Xpoqi iwan. Brot la
milpa.
Xqajik. Cay, baj, disminuy.
Xqajik pan chinab i baah. El
armadillo cay en la trampa.
Xqakul. Recibimos. Xqakul i ulaa.
Recibimos a los huspedes.
Xqakohlaj. Terminamos, culminamos,
finalizamos. Xqakohlaj bojoj
meexa. Terminamos de clavar la
mesa.
Xril. Lo vio, lo mir. Xril i kaxkilaal.
Vio el problema.
Xtar. Se raj. Xtar i tzilom. Se raj
la tabla.
Xtoq. Se quebr. Xtoq i chee. Se
quebr el palo.
Xtuhqik, xtuqlujik. Se asent, se
equilibrio, se formaliz. Xtuhqik i
qakamaj. Se asent nuestro trabajo.
X u b inik. Silbar. X o j x u b i n i k
chaqab. En la noche silbamos.
Xuchey. Lo atropell, lo aplast.
Re Siin xuchey i halakun.

91

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

91

4
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
"

Jacinto atropell al nio.


Xuhkik. Arrodillarse, hincarse.
Xojxuhkik pan mayiij. Nos
arrodillamos en la ceremonia
maya.
Xukaachmaaj. Puso atencin,
escuch. Xojruka a c h m a a j i
ajabees. La autoridad nos puso
atencin.
Xukutjaaj. Habl sobre algo, lo
cont. Xukutjaaj i kaxkilal. Habl
sobre el problema.
Xukaab. Rodillera, reclinatorio.
Holohik i xukaab. La rodillera es
bonita.
Xuketelaaj. Tuvo compasin de. Re
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi. El
seor tuvo compasin del perro.
Xukohlaaj. Termin, finaliz. Re
tuut xukohlaaj keem. La seora
termin de tejer.
Xumoohrisaj. Lo enmoheci.
Xumoohrisaj i ixiim.Enmoheci el
maz.
Xuqor. Dijo. Xuqor chi ne qojiik.
Dijo que nos furamos.
Xurum. Caries. Xurum taqeh reeh i
Toon. Los dientes de Antonio
tienen caries.
Xuub. Silbido. Xuubiruban i akun.
El muchacho est silbando.
Xuur. Gorgorito, pito. Holohik i xuur.
El gorgorito es bonito.
Xuut. Cntaro. Xnujik chi hai xuut.
El cntaro se llen de agua.

92

SINTITUL-14

Xuutax. Ximn, Judas. Nim nim i


xuutax. El Ximom es muy grande.
Xwihik. Estuvo, permaneci. Re
jaaw xwihik pan paat. El seor
estuvo en casa.
Xxikinik. Vol. Xxikinik i patuxk.
El pato vol.

Yal. Red. Rejal wilik pan yal. Las


mazorcas estn en la red.
Yaak. Gato de monte. Xikik i yaak.
Pas el gato de monte.
Yabilaal. Enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal. Es grave su enfermedad.
Yahik. Detenerse, dar plazo,
aplazar. Xyahik i rukamaj i jaaw.
Se detuvo el trabajo del seor.
Yak. Negocio. Reyak maxta reet. El
negocio es bueno.
Yakooj. Negociado, comprado.
Yakooj chik i kinaq. El frijol ya est
negociado.
Ye aab. Terreno, Lugar, sitio.
Xojponik pan qayeaab. Llegamos
a nuestro terreno.
Yeej. Dar, proporcionar. Renutuut
xuyeew nuyeaab. Mi madre me
proporcion ( hered) terreno.
Yeol chii. Testigo (a). Reajyeol
chiixponik pan qatbal qorik. El

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

92

08/07/2004, 08:29 a.m.

testigo lleg al juzgado.


Yehq. Patada. Xyeqarik i yowab
tzi. Patearon al perro rabioso.
Yejaal. Medio, mitad. Xojkonik pan
ruyejaal beeh. Jugamos en medio
de la carretera.
Yejal ruwach. Frente. Nim i yejal
ruwach i tijineel. El estudiante es
de frente amplia.

Yeqej. Patear. Xqayeq i tuxk.


Pateamos al tacuazn.
Yibinik. Tener asco, desprecio.
Xqayibuj i kamnaq tuxk. Nos dio
asco el tacuazn muerto.
Yibyotik. Basca, deseo de vomitar.
Inyibyotik chii nukux. Tengo

4
#
93

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

93

08/07/2004, 08:29 a.m.

basca.
Yitzij. Exprimir, ordear. Yitzij weex iruban i ixqun. La muchacha est
exprimiendo el pantaln.
Yitzool. Ordeador. Yitzool inooj i jaaw. El seor va a ordear.

4
$

SINTITUL-14

Yojik. Susto, asustarse. Xojyojik


ruum i aaq. Nos asustamos por la
culebra.
Yohbisaneel, yos aneel. Espanto, .
Pan taq chaqa b k i e l i k i
yohbisaneel. En las noches salen
los espantos.
Yohbisanik. Asustar. R e hoj
xqayohbisaj i kixlaan. Nosotros
asustamos a la gallina.
Yohkik. Acostarse. Retuut xyohkik.
La seora se acost.
Yokeel. Cortado, herido. Yokeel i
rooq. Su pi est cortado.
Yokoj. Cortar, herir. Xqayok i
qohq. Cortamos el chilacayote.
Yo t oj. Estrangular, exprimir.
Xqayot r a l a q i k i x l a a n .
Estrangulamos a la gallina.
Yowaab. enfermo. Yowaab ruum
rukaah. Se enferm por su enojo.
Yunaak. Hoy, ahora. Yunaak ne
qohkamanik. Hoy trabajaremos.
Yubuj. Estirar. Xqayub taqeh
qaqab. Estiramos las manos.
Yubuuj. Estirado. Yubuuj ruwach i
kahaam. La pita est estirada.

94

Yuhb. Trasero, nalgas, asiento o


parte de atrs de un objeto.
Ruyuhb i halakun. Nalgas del
nio.
Yuqinik. Llamar, invitar. Xponik
qayuqeej i jaaw. Fuimos a llamar
al seor.
Yuqul. Terruo. Re Chi Baatz i
qayuqul. Nuestro terruo es
Tactic, Alta Verapaz.
Yutuuj. Anudar. Retuut xuyut pan
sut i rutumiin. La seora amarr
su dinero en el pauelo.
Yuuq. Cerro, montaa. Najt runaah i
yuuq. La montaa es alta.

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
%
95

Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik

SINTITUL-14

95

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
&

SINTITUL-14

96

08/07/2004, 08:29 a.m.

Kaxlan Qorik/
Poqomchi

4
/

SINTITUL-14

97

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
(

SINTITUL-14

98

08/07/2004, 08:29 a.m.

A
A dentro , en, dentro. Chi rupaam.
Adentro de la casa. Chi rupaam i
paat.
A la carrera. Ajiim be eh, pan
ajiminik. A la carrera lo hizo. Pan
ajiim beer xruban.
A la derecha. Pan saka aj. A la
derecha est el mecapal. Pan
saka aj wilik i patnaal.
A la izquierda. Pan tze et. A la
izquierda est Chamch. P a n
qatze et wilik i Chaam Chee.
A pie. Chi oqis. Lleg a pi. Xponik
chi oqis.
A quin busca?. Awach inasik?. A
q u i n b u s c a s e o r ? . Awach
inasikjaaw?.
A tu lado. Chi acheel. A tu lado est
el gato. Chi acheel wilik i mees.
Abandonado, viuda (o). Kahneel,
malkan. La casa est abandonada.
Kahneel i paat.
Abierto, libre. Tehlik. La puerta est
abierta. Tehlik i okbal.
Abogado. Ajkoloom pan taqa b.
Don Manuel es Abogado. Rema
Manuajkoloom pan taqab.
Abrir. Tehej, tehooj. Los ladrones

SINTITUL-14

99

estn abriendo la casa. Tehej paat


inkiba n i aj ileq.
Abuela, anciana. Keenbees. Doa
Juana ya es anciana. Ke en chik i
tuWaana.
Abuelo, anciano. Maambees. Nuestro
abuelo se llama Basilio.Bas bih i
qamaam.
Acabar, terminar. Kohlanik.
Terminamos el trabajo. Qakohlaaj
i kamanik.
Acabarlo, terminarlo. Kuhlisanik.
Est terminando el maz.
Ku hlisanik ruwach ixiim
irubaan.
Acarrear, transportar. Behlanik.
Acarreamos lea. Xqabehlaaj i sii.
Achiote. Mula. El achiote nos
manch. Xojruchuwareej i mula.
Acidez, agruras. Qa qa laq. Tiene
acidez. Qa qalaq inbanik reh.
cido, rancio. Cha m,. El limn es
cido. Cham i lamuunix.
Aclararse, luz del da. Saquumbik.
Ya se aclar seor. Saquumbik
chik jaaw.
Acompaar. Uchihlinik. Acompanos
maana. Qohawuchihleej iqal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

4
)

5
=

Aconsejar (con mala intencin).


Taqchii nik. Lo aconsejamos por
ese no se fue. Xqataqchie j ruum
aj remaxooj taj.
Acostar boca arriba. Tacha nik.
Coloc boca arriba la banca.
Xutacha ai paanku.
Acostarse. Yohkik. La seora se
acost. Retuut xyohkik.
Acostumbrar. Okrisanik. Nosotros
acostumbramos al gato. Re hoj
xojokrisanik reh i mees.
A c o s t u m b r a r s e . Okrik. Nos
acostumbramos en casa. Xojokrik
pan paat.
Acumular, propagar. Moljik, tahmik.
Se acumul el maz. Moljik wach i
ixiim.
Acuar. Chitinik. Acuar el horcn.
Chitinik chiit.
Adelgazarse. Ba aqrik, chiqik.
Adelgazamos por el calor del sol.
Xojbaaqrik ruum i rutzaiil qiij.
Adinerado, rico, apoderado. Bihoom.
El seor es adinerado. Re jaaw
behoom.
Adis . Kinooj peet, nooj peet. . .
Adivinar. Qi jinik. El seor est
adivinando. Qijinik iruban i jaaw.
Adivino. Ajqiij. Don Casimiro nos
adivin. Xojruqijej i maKax.
Adolescencia (femenino). Ixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.

10 0

SINTITUL-14

Adolescencia del varn. Akuniil,


aku naal. Fuimos adolescentes.
Xoj ikik cho pan akuniil.
Adorar, Dar culto. Looqinik. Adoramos
al Creador. Inqaloqej i Ajaaw.
Adormecer. Warsanik. Adormecimos
a los nios. Xqawarsaj taqeh
halakun.
Adultez (mujer). Ixooqbik. Rosa es
adulta. Ixooqbik i Roos.
Adultez. Winaaqbik. Vicente ya es
adulto. Winaaqbik i Seen.
Afilar. Qasbisanik. El hombre afil
e l m a c h e t e . Re w i n a q
xqasbisanik macheet.
Afinar (masa). Kooksanik. Afinamos
la masa. Xojkookbisanik qoor.
Afligirse. Tiibik kuxliis. Estamos
afligidos. Tikuxliis inbanik qeh.
Aflojar. Cholojisanik, chohanik.
Nosotros aflojamos la carga de lea.
Re hoj xojchol ojisanik reh i
junihq chi sii.
Agacharse. Ku htzik, muhkik. Nos
agachamos en el temascal.
Xojkuhtzik pan tuuj.
Agacharse. Muhki k, ku htzik. Nos
agachamos en el temascal.
Xojmuhkik pan tuuj.
Agarrado, tomado. Choplik. El
pantaln del nio est agarrado con
pita. Choplik chi kahaam i ruweex
i akun.
Agarrador (instrumento) mango.
Chopba l. Agarrador de comal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

100

08/07/2004, 08:29 a.m.

Chopbal reh xoht.


Agarrar de inmediato, aprehender al
instante. Chohpanik. El agarr de
inmediato a la gallina. Re reh
xchohpanik reh i kixlaan.
Agrrelo, tmelo, atrpelo.
Chachop. Atrape al perro.
Chachop i tzi.
Agobiado, cansado, agotado.
Buhreel, quhteel, uhseel. El seor
est agobiado. Buhreel i jaaw.
Agradecer. Jaleinik. Don Antonio
est dando gracias. Jalei nik
iruba n i maToon.
Agrandar. Niimbisanik. Estuvimos
agrandando la casa. Niimbisanik
paat i xqaban.
Agravarse. Uhtik. Se agrav el
enfermo. Xuhtik i yowaab.
Agricultor, campesino. Abixoom.
Pedro es agricultor. Abi xoom i
Luu.
Agruparse, juntarse. Tzuhbi k. Se
juntaron las ovejas. Xkitzuhba a
kiibtaqeh tentzun.
Agua bendita. Kuxsamaj ha. El agua
bendita est en el guacal. Re
kuxsamaj hawilik pan johm.
Agua de masa. Qoor ha. Tomamos
agua de masa. Qoor hainqukej.
Agua de o para. Hai il. Agua de la
masa. Ruhaiil qoor.
Agua para tragar (slido). .
Biqbal. Agua para tragar pastilla.

Habiqb al reh i kotiqoom.


Agua. Ha. La piedra de moler tiene
agua. Haruwach i kaa.
Aguacate. Ooj. La tortilla con aguacate
es rico. Suq i ooj ruukwik.
Aguijn (de avispa, abeja). Kiih.
Duele hace el aguijn de la avispa.
Tiiruba n i rukiih i kohlox.
Aguja, mquina de coser,. Bojbal.
Se quebr la mquina de coser. Xtoq
i bo jbal.
Aguja. Kuuxa. Se quebr la aguja.
Xtoq i kuuxa.
Agujero, hueco, hoyo. Hoop. El rbol
tiene agujero. Hoop rupaam i chee.
Ah est. Ar wilik. Ah esta su mam.
Ar wilik atuut.
Ah. Ar. Ah lo encontraron. Ar
xreqarik.
Ahijado. Akun chi ruwach ajaaw. Su
ahijado ya est grande. Nim chik i
raku un chi ruwach i Ajaaw.
Ahogador. Jihqineel. Ese hombre es
ahogador. Re winaq rer e
jihqineel.
Ahogar, sofocar. Jihqi sanik.
Ahogaron al nio. Xkijihqsaj i
akun.
Ahogarse. Jihqi k. Se ahog el
hombre. Xjihqik i winaq.
Ahorcador. Jihka neel. El seor es
ahorcador. Jihkaneel jaaw.
Ahorcar. Jihka nik. El perro se
ahorco. Retzixujihkaaj riib.

10 1

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

101

5
1

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
2

Ahumar. Sibi nik. La seora esta


ahumando carne. Sibi nik tiib
iruba n i tuut.
Ahumarse. Siibrik. Nos ahumamos
en casa. Xojsiibrik pan paat.
Aire, viento. Teew. El viento sopla.
Inhuhpinik i teew.
Ala. Xiik. El ala de la gallina.Ruxiik
i kixlaan.
Alacrn. Tzinaj. El alacrn pica
fuerte. Kow inku xwik i tzinaj.
Alargados. Jurujaq, jurujik. Los
panes son alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik.
Albail. Ajtzaq, tzaqool. No trabaj
el albail. Ma xkamanik taj i
ajtzaq.
Albail. Tza qool. El salario del
albail es justo o exacto. Manlik i
rutojba al i tzaqool.
Algo para recostarse, inclinatorio.
Chelaab, cheelba l. All est el
recostadero. Ar wilik i chelaab.
Algodn. Miix. El algodn es blanco.
Saq i miix.
Aliento, respiracin. Uxlaab. Se le
fue la respiracin. Xooj i ruxlaab.
Alimentar, agasajar, convidar.
Ku xlanik. Alimentamos a los
visitantes. Xojku xlanik ulaa.
All. Wulu. All nos baamos. Wulu
xojitinik.
Almohada. Chitnah. La almohada es
pequea. Kisiin i chit nah.

10 2

SINTITUL-14

Alto. Nim runaah. El seor es alto.


Nim naah i jaaw.
Alumbrador. (bombilla, lmpara,
instrumento para alumbrar).
Saqumba l. Ese ocote es nuestro
alumbrador. Re chaj re re
qasaqumbaal.
Alumno, aprendiz. Tijineel. No
vinieron los alumnos. Maxikulik
taj i tijineel.
Amado, cuidado. Kaxooj. El nio es
amado. Kaxooj i halakun.
Amamantadora. Chuchisaneel. Esa
seora es amamantadora. Retuut
rerechuuchsaneel.
Amamantar. Chuchisanik, chuchsanik.
Nosotros amamantamos. Re hoj
xojchuchisanik.
Amanecer. Saqik. Vamos porque ya
amaneci. Taq ruum saqik chik.
Amar. Ka xaj. Amo a mi familia.
Inuka x i nujunijaiil.
Amargo. Ka h. La medicina es
amargo. Kah i iqoom.
Amarillo, maduro (fruta). Qan. La
taza est pintada de amarillo. Re
kukl bo nimaj riij chi qan.
Amarrado (a), atado (a). Bakooj. La
vaca est amarrada al rbol. Re
wakax bakooj chi ruwach i chee.
Amarrado, atado. Baklik. El perro
est amarrado en el rbol. Baklik
i tzichi ruwach i chee.
Amarrar. Ba ka j, ba ko oj.
Don
Sebastin est amarrando lea.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

102

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ba kaj siiiruban i maPux.


Amenizar. (msica). Qo jinik.
Amenizaremos en la fiesta. Naak
qaqo njiniik pan niim qiij.
Ampollado. Por jeel, porjinaq. Mi
mano est ampollada. Por jeel
paam i nuqab.
Aadir. Tiqij. Aadir lazo. Tiqij
kahaam.
Analizar, investigar. Tzi rij riij.
Analizamos su trabajo. Xqatzir riij
i rukamaj.
Ancho, importante. Nim ruwach. La
entrada es ancha. Nim ruwach i
okbal.
Angosto. Ki siin ruwach, tu ch
ruwach. El camino es angosto.
Kisiin ruwach i beeh.
Anillo. Lopqa aq, lokqa ab,
matqa ab. Anillo de casamiento.
Rulopqa qil ku lanik.
Animal en general, travieso. Chikop.
Los animales son bonitos. Holohaq
taqeh chikop.
Ao nuevo maya. Wayeeb. El Wayeb
es sagrado. Qe looqi Wayeb.
Ao nuevo. Akhaab. Fiesta de ao
nuevo. Runiimqiij akhaab.
Ano. Chiiyuhb. Al nio le duele el
ano. Tichiiruyuhbi hal akun.
Ao. Haab. Manuel tiene trece aos.
Oxlaj haabwilik reh i Manu.
Anona. Pak. L a s a n o n a s s e
maduraron. Xichaqtaqeh pak.

Antes de ayer. Kibijer. Anteayer


llegamos. Kibijer xojkulik.
Antiguamente, tiempo remoto. Najtir
qi ij. Antiguamente nuestros
antepasados vivieron aqu. Najtir
qi ij ayu xipatinik i qamaam
qatit.
Anudar. Yutuuj. La seora amarr su
dinero en el pauelo. Retuut xuyut
pan sut i rutumiin.
Apagado. Chuplik, chuhpinaq. El
fuego est apagado. Chuplik i
qaaq.
Apagador. Chupba l. Ah est el
apagador de fuego. Rerechupbal
qaaq.
Apagar. Chupinik. Se apag el fuego.
xchuhpik i qa aq.
Aparte. Pan reh. Aparte est el maz
podrido. Pan reh wilik i qa ah
ixiim.
Apazote. Rusikij kaq. El apazote es
medicinal. Iqoom i rusikij kaq.
Apoyar. Kowinik. Nosotros los
apoyamos. Rehoj xojkowinik keh.
Apoyo, ayuda. Toobal. Para ayudar a
los pobres. Tooba l keh taqeh
nebaa.
Aprehender, agarrar. Chopinik.
agarrar la red. Chopoj yal.
Aprestamiento. Okreesba l. En el
libro hay aprestamiento. Pan huuj
wilik okreesbal.
Apretar, aplastar. Pitzij. El nio est
aplastando el banano. Pitzi j

10 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

103

5
3

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
4

rupaam tulul iruba n i halakun.


Apretar. Jitij, qitinik. Apriete bien
s u a m a r r e . Chajit chi korik
abakooj.
Aqu est. Wilih. Aqu est su dinero
seor. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu. Ayu. Aqu est. Ayuwilik.
Arador (animal). Kaqxiq. El arador
es de color rojo. Kaq riij i kaqxiq.
Araa. Am. El petate tiene araa. Am
ruwach i pohp.
Araar, rascar. Lakooj. La cara del
nio est araada. Lokooj i ruwach
i halakun.
Archivador. Molbal. Archivador de
papel. Molbal Huuj.
Arco iris. Rax kojl, xohkaqa b. El
arco iris es hermoso. Qe holohik
i raxkojl.
Arder (ardor de fuego, de
quemadura). Humhutik. Le arde el
dedo a Valentn. Inhumhutik i ruju
qabi Kuxtiin.
Ardilla. Kuuk. Soltamos la ardilla.
Qoqtaaj i kuuk.
Arena. Saniib. Los zapatos tienen
arena por dentro. Saniibrupaam i
xijab.
Arete. Kaxikin. La muchacha vende
aretes. Kaxikin iruka yej i ixqun.
Arma de fuego. Puhb. Tenemos arma
de fuego. Wilik qapuhb.
Armadillo. Ibooy. El armado est en
el agujero. Re ibo oy wilik pan

10 4

SINTITUL-14

hoop.
Armona, concordia, benevolencia.
Chaqlamiil. Viven en armona. Pan
chaqlamiil kika charik.
Arrancador. Chuquul. Antonio se fue
a arrancar. Xooj chuquneel i Toon.
Arrancar, extraer. Chuqunik.
Vinimos de arrancar frijol.Xojkulik
chaloq chi chuquj kinaq.
Arrancar. Bo qinik, chuqinik.
Arrancar rbol. Boqinik chee.
Arrayn. Wahu ht. La ardilla est
sobre el arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht.
Arrebatar, quitar. Maqoj , quchuj.
Arrebatamos nuestro sueldo.
Xqamaqi qatojbaal.
Arreglar. Korbi sanik, yeja nik,
tiqa nik. Arreglamos canastos.
Xojkorbisanik chakach.
Arriba. Jotlik. Arriba se qued.
Jotlik xkahnik chaloq.
Arrodillarse, hincarse. Xuhkik. Nos
arrodillamos en la ceremonia maya.
Xojxuhkik pan mayiij.
Asada. Bahooj. La carne est asada.
Ba hooj chik i tiib.
Asar bajo ceniza. Muqchajeej. As la
yuca bajo ceniza. Chamuqchajej i
tziin.
Asar. Ba hrinik. Asar maguey.
Ba hrinik sajkiih.
Asesino, criminal. Kansaneel. El
asesino est en la crcel. Wilik pan

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

104

08/07/2004, 08:29 a.m.

tzilom i kansaneel.
As es verdad?. Maj jere? . As se
h a c e , v e r d a d ? . Maj jer e
rubaanariik?.
As es. Jere. As es seor. Jere
jaaw.
Asiento. Tzunaab. El nio est en el
asiento. Pan tzunaab wilik i
halakun.
Astuto, listo, despierto. Qa s
ruku x,tu lik. La joven es astuta.
Qas ruku xl i ixqun.
Asustar. Yohbi sanik. Nosotros
asustamos a la gallina. Re hoj
xqayohbisaj i kixlaan.
Atardecer. Qajel qiij, xqeq. Iremos
en la tarde. Qajel qiij ne qohooj.
Atascarse, trabarse. Qihlik. Nos
atascamos en el lodo. Xojqihlik
pan chu wa.
Atol . Maatz. El atol est tibio. Re
maatzluhluh rupaam.
Atol de elote. Mux aj, muux. Un
guacal de atol de elote. Jinaj johm
chi muux aj.
Atrs, detrs, despus, afuera. Chi
riij. Detrs del rbol. Chi riij chee.
Atravesar. Qe ba nik, qe hbanik.
Nosotros atravesamos el palo en el
camino. Rehoj xojqe banik reh i
cheepan beeh.
Atropellar. Cheyool. Atropellaron al
nio. Xche yarik i halakun.

Auditorio, oyentes. Birineel. Mucho


auditorio. Yohba a l w a c h i
birineel.
Aunque. Atoob taj. Aunque est
amargo. Atoobtaj kah.
Aunque. Roo q ta. Aunque est
lloviendo. Rooq ta jab.
Autor de libro. Ajyejban huuj. Don
Ricardo es autor de libro. Rema
Rik ajyejban huuj.
Avergonzarse. Ki xik.
Nos
avergonzamos porque estaba sucia
nuestra ropa. Xojki xik ruum
chu waruwach i qaso.
Avin, avioneta. Xikineel chihch.
C a y e l a v i n . Xqe h b i k i
xikineel chihch.
Avispa. Kohlox. la avispa pica muy
fuerte. Tiinkuxwik i kohlox.
Axila. Sekan. Tiene arador en su axila.
Kaqxiq paam i sekan.
Ayer. Eew. Ayer llegamos a Cobn.
Eew xojponik Kobaan.
Ayote. Ku um. Los ayotes son
grandes. Nimaq taqeh kuum.
Ayudar. Tobi nik. Ayudar es muy
bueno. Retobinik qe chihooj.

5
5
10 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

105

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
6

SINTITUL-14

Bagazo. Siloht. Bagazo de Maz.


Rusilohttaal ixiim.
Bailar. Soninik. Bailamos en la fiesta.
Xojsoninik pan nim qiij.
Baile. Soon. Juan est bailando. Soon
iruban i Waan.
Bajar, descender algo. Qahsanik,
qasanik. Bajamos carga. Xojqahsanik
ihq.
Bajar, descender. Qajik. Bajamos al
pueblo. Xojqajik pan tinamit.
Balanza. Pajba l. La balanza de la
vendedora es exacta. Manlik i
rupajba al i ajkaay.
Baado ( con hierbas medicinales).
Bu chu uj. Ya est baado en
hierbas el nio. Bu chu uj chik i
halakun.
Banano, toda especie de banano.
Tulul. Se pudri el banano. Xqahik
i tilul.
Baarse en hierbas. Bu uchinik.
Baaron al nio en hiervas.
Xbuucha rik i halakun.
Baarse. Itinik. Andrs se est
baando. Itinik iruba n i Leex.
Banca. Paanku. La banca est en el
corredor. Repaankuwilik chii paat.

106

Bandera. Alaqan. La bandera es


bonita. Holohik i Alaqan.
Baista. Itineel. Los muchachos son
baistas. itineel taqeh akun.
Bao. Itinba l. El bao es bonito.
Holohik i itinbal.
Banquito de trozo, especie de rbol con
el cual se hacen banquitos. Bach.
Nos sentamos en el banco de trozo.
Qohtzuhnik chi runaah i bach.
Barrer, gato. Mees. Est barriendo en
la casa. Mees iruban pan paat.
Barreta. Ahba l chi hch. Con
barreta escarb la piedra. Chi
ahba l chihch' xuko t i abaj.
Barro, arcilla. Qantzap, saq akal.
La olla es de barro. Qantzap i xuun.
Basca, deseo de vomitar. Yibyotik.
Tengo basca. Inyiby otik chii
nukux.
Bastante, mucho. Kih. Llegamos a
traer bastante lea. Ki h i sii
xponik qaka m chaloq.
Bastn, macana. Chimim. Se quebr
el bastn. Xtoq i chimim.
Basura, paja (hoja seca). Muqal,
sohk. Enterremos la basura.
Qamuqaai muqal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Batido, revuelto. Tukuuj. Est


revuelto el papel. Tukimaj ruwach
i huuj.
Batido. Puquuj. El agua de masa est
batido. Puqu uj rupaam i qoor
ha.
Batidor. Puqb a l. A la seora se le
cayo su batidor. Xqe hb'ik i
rupuqb aal i tuut.
Batir. Puqu j. Batimos atol.
Xojpuqwik maatz.
Bautizo. Qasanik ha. Bautizaron al
nio. Xkiqasaj ruhaai halakun.
Bebida amarga, aguardiente. Kahlaj
ha. B e b a s u a g u a r d i e n t e .
Chawuke j akahlaj ha.
Bendecir. Kuxisanik, kuxsanik.
Bendecir casa. Kuxisanik paat.
Bicho. Jip. El bicho esta en el agua.
Rejip wilik pan ha.
Bien, est bien. Max tareet, taret.
Est bien maana llegaremos.
Max tareet iqal qojponik.
Bizco. Tzereet. La mam del nio es
bizca. Tzereet i rutuut i akun.
Blanco, limpio. Saq. El pantaln es
blanco. Reweex saq.
Blanquear, limpiar. Saqbi sanik.
Casimiro est blanqueando
maguey. Saqbi sanik sajkiih
iruban i Kax.
Bledo. Kaxk. El bledo es comestible.
Reke xkinkuxarik.
Boca, orilla. Chih is. . Le duele la
boca. Tii ruchii.

Bocio. Suh alaqis. El bocio es una


e n f e r m e d a d . Re Suh Alaqis
yabilaal.
Bolsa de pantaln y camisa.
Albo xoox, albo xa. La bolsa del
pantaln est rota. Xiheel i
ralboxoox i weex.
Bombero, apaga fuego. Ajchupul
qa aq. Esa casa es de los
bomberos. Keh i ajchupul qaaqi
paat rere.
Bonito (a). Holohik. El quetzal es
bonito. Holohik i qu uq.
Bordado. Chikooj. El gipil est
bordado. Chikooj wach i pot.
Borde, manojo. Bohl. En el bordo.
Wach bohl.
Borracho, embriagado, tomado.
Xohkreel. El hombre est borracho.
Xohkr eel i winaq.
Bostezar. Hapinik. Bosteza porque
tiene sueo. Inhapinik ruum suq
ruwiriik.
Botado. Qe bo oj. El rbol ya est
botado. Qe bo oj chik i chee.
Botar rbol. Qohranik. Pablo est
botando rbol. RePaluqahsanik
cheeiruban.
Botar. Qe be j. El muchacho est
botando basura. Qe binik sohk
iruba n i akun.
Bravo, enojado. Josq. Los perros son
bravos. Josqtaqeh tzi.
Brazo. Tileb. Se quebr el brazo del
hombre. Xtoq i tilebi winaq.

10 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

107

5
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Brillar, resplandecer, reflejar.


Cha bu nik.
El sol brilla.
Incha bu nik i qiij.
Brillar, resplandecer, reflejar.
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Las estrellas brillan.
Kimilichinik i chumiil.
Brincar mucho (de vehculos).
Xeleqinik. Brinca mucho el carro.
Qe inxeleqinik i Bumbehbal.
Brincar, saltar. Piskanik. Saltamos
sobre el ro. Xojpiska nik chi
runaah i nimha.
Bromear. Ba laqi nik, saa linik.
Bromeamos ayer. Xojba laqinik
eew.
Brotar (siembras), naci (animales).
Xpoq. Brot la milpa. Xpoqi iwan.
Brujo. Ajwar. Don Gregorio es brujo.
RemaKoy ajwar.
Bruma, neblina. Mayuul . En el cerro
h a y b r u m a . Wilik mayuul chi
ruwach i yuuq.
Bueno, bondadadoso, (a) amable.
Atoob, chaqlaam. La seora es
buena. Atoobi tuut.

Bueno, seleccionado, escogido.


Chihooj. L a c a r n e e s b u e n a .
Chihooj i tiwik.
Buenos das, buenas tardes, buenas
noches. Ka leen. Buenos das
seora. Kaleen tuut.
Bulla, escndalo, disputa. Choqik,
wolik, ahnik. Hicimos bulla en la
municipalidad. Xojchoqik pan
komitat.
Burbujear. Bulbutik. El nacimiento
de agua burbujea. Inbu lbu tik i
raasbal ha.
Burlar, imitar. Ehtza nik. Marcos
esta haciendo burla. Ka hchichi
ehtzi Kux.
Burln. Ehtzaneel. Ese muchacho es
burln. Re aku n re re
ehtzaneel.
Buscado. Siko oj. Este banano ayer
fue buscado. Eew sikooj i tulul
wilih.
Buscar, localizar. Sikij. Llegamos a
buscar vacas. Xojponik siki l
wakax.

5
8
10 8

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

108

08/07/2004, 08:29 a.m.

C
Cabal, exacto. Manlik. Cabal un ao.
Manlik jinaj haab.
Cabecear por el sueo. Tahkay. El
seor est cabeceando. Tahkay
iruban i jaaw.
Cabello. Ismal nahis. El muchacho
tiene el cabello largo. Chaam i
rismal naah i akun.
Cabeza. Nahis. Tapadera de la olla.
Runaah i xun.
Cacao. Kikow. El cacao es rico. Suq i
kikow.
Cacaraqueo de gallina. Kerkotik. La
gallina cacaraquea mucho. Qe
inke rko tik i kixlaan.
Cacaste. Mahkutee. El gato est en
el cacaste. Re mees wilik pan
mahkutee.
Cacera, cazar, hacer travesuras.
Chikopinik. Fuimos de cacera en
el monte. Xojponik chi chikopinik
pan chahn.
Cadera. Naah tuuqis. Su cintura es
grande. Nim i naah rutuuq.
Caer, caerse. Qehbik. Nos camos en
el lodo. Xojqehbik pan chuwa.
Caf, cafetal. Kapeew, kapeh. El caf
est caliente. Tza i kapeh.

SINTITUL-14

109

Caites. Per xijab. Usamos caites.


Perxijabinqakoj.
Cajn. Kaxoon. El cajn es grande.
Nim i kaxoon.
Cal. Chuun. Compr su cal. Xuloq
ruchuun.
Calendario, almanaque. Ajlanbal
qi ij, ilba l rube eh i qi ij.
El
calendario es grande. Nim i
ajlanba l qiij.
Calentador.
Tza bt eesba l.
Calentador
para
agua.
Tzabteesbal ha.
Calentar. Tza b i sanik. Calentar
comida. Tza b isanik kuxbal.
Calentarse. Tzaab ik. Se calent el
atol. Tzaabik i maatz.
Caliente. Tza. El agua est caliente.
Tzai ha.
Callado, decado, dbil, tmido,
apagado. Chuplik ruwach. Doa
Teresa est decada. Chuplik
ruwach i tuTerees.
Calor solar. Rutza iil qiij. El calor
del sol quem la milpa. Re
rutza iil qiij xuka t i iwan.
Cama. Chaht, yokaab. La cama es
ancha. Nim ruwach i Chaht.

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
9

5
0

Camagua. Aku b . La tortilla


camagua es rica. Suq i akubwik.
Camarn. Koxb. El camarn esta en
el canasto. Re ko xb wilik pan
chakach.
Cambiado, canjeado, denunciado.
Jalooj. Ya e s t c a m b i a d o s u
pantaln. Jalooj chik i ruweex.
Cambiar, denunciar, quejar. Jalinik.
Cambiar ropa. Jalaj sois.
Caminar lentamente. Pichik. El
muchacho camina despacio. Qe
inpichi k i akun.
Caminar. Be hik. Caminamos de
noche. Xojbehik chaqab.
Camino. Beeh. Hay muchas hormigas
en el camino. Qe sinik wilik chi
ruwach i beeh.
Camote. Iis. El camote es dulce. Kii
iis.
Campo, instrumento para jugar, lugar
para jugar. Konbal , kon enbal.
Ese lugar es para jugar pelota.
Konbal tolaj i yeaabrere.
Caa de carrizo. Kaxlan aaj. Su
corral es de caa de carrizo. Kaxlan
aaj i rukoraal.
Caa. Ajiij. La caa es dulce. Kii
ajiij.
Canasto. Chakach. El tomate est
dentro del canasto. Pan chakach
wilik i pixp.
Cancin, canto. Biich, tzuuy. La
cancin es bonita. Re bi ich
holohik.

110

SINTITUL-14

Cangrejo. Tap. Los cangrejos estn


bajo las piedras. Chi risil abaj
wilkeebtaqeh tap.
Cancula. Sujeew. La cancula se
observa en los cerros y valles.
Inku tinik i sujeew chi ruwach i
yuuq kixkaab.
Cansancio, agotamiento. . Quhtik.
Ya nos cansamos de estar
caminando seor. Xoj quhtik chik
chi behik jaaw.
Cansar. Qu htisanik. Nosotros
c a n s a m o s a l p e r r o . Re hoj
xojqu htisanik reh i tzi.
Cantar. Bi chinik, tzu yinik.
Cantamos en el pueblo.
Xojbichinik pan tinamit.
Cntaro. Xuut. El cntaro se llen de
agua. Xnujik chi hai xuut.
Canto del gallo (onomatopyica).
Tehterentee. El gallo cant.
Xuba n tehterenteei imaas.
Cantor, cantante. Bi chaneel,
tzuyineel. El cantante es alto. Nim
rooq i bichaneel.
Canuto. Tiqal. Los canutos de la caa
son grandes. Nimaq i rutiqal i ajiij.
Capa de rey (planta medicinal). Kaq
chahn. La capa de rey es medicinal.
Iqo om i kaq chahn.
Capetate. Aaj. Dormimos sobre el
capetate. Xojwirik chi ruwach aaj.
Cara, rostro. Wachiis. La cara del
nio est sucia. Chu wai ruwach
i halakun.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

110

08/07/2004, 08:29 a.m.

Caracol de monte. Puur kahoq. La


silla tiene caracol de monte. Puur
kahoq ruwach i tzunaab.
Caracol. Toot. Los caracoles estn
en la orilla del ro. Re to ot
wilkeebchiinim ha.
Carbn. Aqu t. Agustn vende
carbn. Aqut i rukayej i Kuxtiin.
Carente de pelo o de plumas, pollito.
Tu us. El hombre es peln. Tus
runaah i winaq.
Carga, responsabilidad. Ihq. Pesa la
carga del seor. Ahl i rihq jaaw.
Cargador (en hombros). Jehlbal.
Cargador de morral. Jehlbal chiim.
C a r g a d o r ( p e r s o n a ) . Ihqoom.
Llegamos a cargar. Xojponik
ihqaneel.
Cargar en hombro o en la cabeza.
Tehlenik, tehlanik. Santiago lleva
lea en el hombro. Tehlenik sii
iruban i San.
Cargar en los brazos. Mehranik.
Cargar en los brazos el nio.
Mehranik halakun.
Cargar. Ihqanik. . Cargamos la lea.
Xqihqaaj i sii.
Caries. Xurum. Los dientes de
Antonio tienen caries. Xurum taqeh
reeh i Toon.
C a r n e d e . Tibk aal. C a r n e d e
marrano. Rutibkaal ahq.
Carne, lomo. Chaak. El hueso tiene
carne. Cha ak wach i baaq.
Carne. Tiib, tiwik. El tamal tiene

carne grande. Nim i tiibpan rab.


Carnicero (a). Ajka ay tiib. Mi
hermano es carnicero. Ajkaay tiib
i was.
Carpintero. Ajsehk. Bonita la mesa
que hizo el carpintero. Holohik i
meexa xuyejaai ajsehk.
Carrera. Ajiim. En la carrera se
tropez. Pan ajiim xrutoxki ij i
rooq.
Carretera. Nimbeeh. Hay piedras en
la carretera. Aba j ruwach i
nimbeeh.
Casa. Paat. La esposa est en casa.
Reehke nbe es wilik pan paat.
Cscara, espalda. Riij. Cscara de
banano. Riij tulul.
Caspa. Salka j. La nia tiene caspa
en la cabeza. Salkaj paam i runaah
ixqun.
Catorce. Kajlaj. Catorce mscaras.
Kajlaj chi kooj.
Cay, baj, disminuy. Xqajik. El
armadillo cay en la trampa.Xqajik
pan chinabi baah.
Cebo. Xeebo, xeepa. En el lazo hay
sebo. Chi ruwach i ka haam wilik
xeebo.
Cebolla. Sibo olix. Muy cara la
cebolla. Kih tzaaq i siboolix.
Ceiba. Nuup. La ceiba es gruesa. Nim
rupaam i nuup.
Cementerio. Nah kamnaq. Llegamos
a l c e m e n t e r i o . Xojponik nah
kamnaq.

111

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

111

5
!

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
"

Ceniza. Chaaj. La tortilla tiene ceniza.


Chaaj ruwach i wik.
Centro de Salud. Rupatil iqoombal.
La seora fue al centro de salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal.
Cenzontle. Chiiw, kohko o. El
cenzontle est sobre la milpa. Re
chiiw wilik chi runaah iwan.
Cerbatana. Tiplok. La Cerbatana es
larga. Retiplok nim rooq.
Cercha o instrumento para colgar.
Chilaab. El sombrero est sobre
el colgadero. Repuneet wilik chi
runaah i chilaab.
Cerco, corral. Koraal, xoraal, qeej.
El cerdo est en el cerco. Reahq
wilik pan koraal.
Cerdo, puerco, coche, marrano.Ahq. El
cerdo es de color negro. Qeq riij i ahq.
Cerebro, chele. Salul. El cerebro es
blanco. Saq i salul.
Cerrar de ojos, quedarse ciego.
Muhtzi k. El venado qued ciego.
Xmuhtzik i naqr uwach i keej.
Cerrar, apretar, prensar. Lutzuj.
Nos quedamos cerrando el cerco.
Xojkahnik chi lutzu j koraal.
Cerrar, tapar. Tza paj. Encerrar
gallinas. Tzapaj kixlaan.
Cerro, montaa. Yuuq. La montaa
es alta. Najt runaah i yuuq.
Cesar, suspender o dejar de actuar.
Mayaj. Cesamos el estudio. Xqamay
tijinik.

112

SINTITUL-14

Chacha. Qa qr am. La chacha es


c o m e s t i b l e . Re Qaqr am
inku xarik.
Chichicaste. Lah. El chichicaste es
medicina. Iqoom i lah.
Chicle, goma de mascar. Kaach.
Compramos chicles.Kaachxqaloq.
Chico zapote. Muuy. Los chicos
zapotes son grandes. Nimaq taqeh
muuy.
Chilacayote. Qohq. Es muy grande
el chilacayote. Qenim i qohq.
Chile. Iik. El chile es picante. Raah i
iik.
Chinchn. Chujchuj, tzujtzuj, tzojtzoj.
Le compraron chinchn al nio.
Xloqa rik ruchujchuj i halakun.
Chinear, convencer. Qu ninik.
C h i n e e a l n i o . Chaqu nej i
halakun.
Chipiln. Muuch. Comimos chipiln.
Xqakux i muuch.
Chirivisco. Xikay. La lea de la
seora es chirivisco. Xikay i rusii
i tuut.
Ciego. Mutzwach, sot. El seor es
ciego. Mutzwach i jaaw.
Cien. Hok a hl, how inaq. Cien
bananos. Hok a hl chi tulul.
Cierta cantidad de papel. Tahs. Una
cantidad de papel. Juntahs chi
huuj.
Cigarro. Siik. El cigarro es caro. Kih
tza aq i siik.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

112

08/07/2004, 08:29 a.m.

Ciprs. Ki siis. E l c i p r s e s
medicinal. Re k'isiis iqoom.
Ciudad capital. Nimlaj tinamit.
Fuimos a la ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.
Claridad, luz. Saqum. Dentro de la
casa hay claridad. Saqum rupaam i
paat.
Clarinero. Antuun, sekek. El clarinero
est sobre el rbol. Chi runaah i
cheewilik i antuun.
Clase de rbol de hojas que se utiliza
en ceremonia. Tintikay. Las hojas
del rbol son bonitas para hacer
altar. Holohik reh koht i xaq
tintikay.
Clase de frijol. Chu ux. El frijol es
grande. Nimaq taqeh chuux.
Clase de pjaro de color caf.
Chimbo l. El pajarito es bonito.
Holohik i kisa chimbol.
Cobija, poncho, chal. Bu rba l.
Cobija de nio. Burbal halakun.
Cocer, guisar, cocinar. Chaqsanik.
Cocinamos cabra. Xojchaqsanik
tentzun.
Coche de monte. Kicheahq. Los
coches de monte son grandes.
Nimaq taqeh kicheahq.
Cocido, maduro. Chaq. El pltano
est maduro. Chaqrupaam i paran
tulul.
Cocina. Chiqaaq. Mi madre est
en la cocina. Renutuut wilik chi
qaaq.

Cocodrilo, lagarto, serpiente. Ahiin,


kap. Los dientes del cocodrilo son
grandes. Nimaq i reeh i ahin.
Codo. Tzi hk. Se golpe el codo.
Xuqo j i rutzihk.
Codorniz. Koot. La codorniz escarb
la tierra. Xuko t i aka l i koot.
Cola. Jeeh. La cola del gato. Rujeeh i
mees.
Colador. Chahchib, chahchbal. Se
quebr el colador. Xtoq i chahchib.
Colar. Tzirij, tzirooj. La arena est
colada. Tzirooj ruwach i saniib.
Colgado. Chi lik. El morral est
colgado en la puerta. Chi lik i
chiim chi runaah i okbal.
Colgar. Chilanik. Colgar chunto.
Chilanik akach.
Colgar. Tu yanik. Est colgando
banano. Tu yanik tulul iruban.
Colgarse (cosas). Lehkik. Se colg el
gato detrs del palo. Xlehkik i mees
chi riij chee.
Colibr. Tzunun. El colibr est sobre
la flor. Retzunun wilik chi runaah
uhtzub.
Collar, cadena. Uuh. La muchacha
tiene collar. Wilik ruuh i ixqun.
Columna vertebral. Cheel jurub . A
la seora se le quebr la columna
vertebral. Xtoq i ruchee l jurubi
tuut.
Comadrona, el que cuida, el que ve.
Ilool. Se fue la comadrona. Xooj i
ajilool.

113

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

113

5
#

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
$

Comedor, objeto para comer.


Waabal. Mi hermano (a) mayor est
en el comedor. Pan waabal wilik i
was.
Comer muchas golosinas. Tuskilinik.
Mi hija come muchas golosinas.
Qe intuskilinik i wixquun.
Comer tortilla sin comida. Hubuuj.
Don Jacinto le gusta comer tortilla
sin comida. RemaSiin suq reh i
hubu j wik.
Comer. Ku xuj. El muchacho est
c o m i e n d o g i s q u i l . Ku xuj
chumaah iruban i akun.
Comerciante. . Ajyak. Esa seora es
comerciante. Re tuut re re
yakool.
Comezn, cosquilla, tos. Sajik. El
seor tiene tos. Sajik i ralaq i jaaw.
Comida tpica. Saq iik. Es muy rico
el saq iik. Suq suq i saq iik.
Comida. Ku xba l. La comida est
caliente. Tza i kuxbal.
Cmo se llama usted. Chijariik
,chajbi h. Como es su nombre
seor?. Chijariik abih jaaw.
Cmo?. Chibih?, chajbih?. Cmo
se llama la joven? .Chibih rubih
i ixqun?.
Compactador. Che yba l. Ese es
compactador de tierra. Re re
cheyba l runaah akal.
Compaero. Komoon. Mi compaero.
Nukomoon.

114

SINTITUL-14

C o m p a e r o . Uchi hil. E s m i
compaero de estudio. Wuchihil
chi tijinik.
Complemento. Mananba l. Para
completar su sueldo. Mananbal
rutojbaal.
Completar, aadir. Mananik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo. Ko re hoj xojmananik
ruwach i kamanik.
Comprador. Loqool. Lleg a comprar.
Xponik loqool.
Comprar. Loqoj. Estamos comprando
papel. Loqoj huuj inqaban.
Computadora. Kemba l tzi hb. El
seor tiene computadora. Rejaaw
wilik rukemba l tzihb.
Comunidad, grupo. Komonil.
Trabajamos en grupo. Xojkamanik
pan komonil.
Con l, con ella, su pariente. Ruuk.
Clara se fue con Jacinto. ReKalar
xooj ruuki Siin.
Con quin?. Awach uuk? awach aj
uuk?. Con quin fuiste?. Awach
uukxatponik?.
Concebirse, surgir. Miiqrik. Se
concibi con su madre. Xmiiqrik
ruuki rutuut.
Conciudadano, paisano. Qatinamitaal,
quchtijolal. . Ese seor es nuestro
conciudadano
(paisano).
Qatinamitaal i jaaw rere.
Cndor, guila. Koht. El cndor tiene
alas grandes. Nimaq ruxiik i koht.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

114

08/07/2004, 08:29 a.m.

Conejo. Imul. El conejo es blanco.


Saq riij i imul.
Confiado, esperanzado. Chi klik
ruku xl. E s t c o n f i a d o e n s u
hermano menor. Chiklik rukuxl
ruuki ruchaaq.
Conflicto, problema. Ti ka xik.
Estamos en conflicto. Pan ti
ka xik wilkooj.
Conjuntivitis. Loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis. Ti
naqr uwach i akun ruum loop.
Conmigo, mi pariente. Wuuk. Esa
seora es mi pariente. Wuuki tuut
rere.
Conocedor, apresurar. Naahool. El
seor es conocedor de la Ley. Re
jaaw naahool chi riij Taqa b.
Conocer, saber. Ehtalinik. Mi hija lo
sabe. Rewixquun inehtalinik reh.
Conocer, saberlo. Nabi nik.
Conocimos Guatemala. Xqanabeej
i Paxiil.
Consejo (con mala intencin).
Taqchi. Hicimos caso al mal
consejo. Xqanimaj i taqchi.
Contador, interventor. Ajlaneel. El
joven es contador. Ajlaneel i
kijool.
contar. Ajlanik. Flora cont el dinero.
ReLola xa jlanik reh i tumiin.
Contemplar, consolar, contentar.
Chi kanik ku xliis. La mujer est
contemplando. Reixoq chikanik
ku xliis iruban.

Contestar, responder. Chaqw ik,


ku l unik,
chaqw a n i k .
Respondimos
por
enojo.
Xojchaqw ik ruum qakaah.
Conversacin, pltica, dilogo.
Ku taaj.
Escuch
una
conversacin. Jinaj kutaaj xbiraj.
Conversar, platicar, dialogar, hablar.
Kutjanik. Conversamos acerca de
la paz. Xojku tjanik chi riij i
tuqk ilal kuxliis.
Convertirlo en ceniza. Chaajrisanik.
Esta convirtiendo en ceniza la
tortilla. Chajrisanik wik iruban.
Convertirse en ceniza. Chaajrik. El
elote se hizo ceniza. Chaajrik i
kuxuuj.
Convertirse en perezoso. Sikiilbik.
El muchacho se volvi perezoso .
Xsikiilbik i akun.
Copal. Poom. El copal se utiliza en la
c e r e m o n i a M a y a . Re poom
inkojarik pan mayijinik.
Copia o fotocopia. Miij. Saquemos
fotocopia al documento o papel.
Qisaj rumiij i huuj.
Corazn. Kuxl. Le duele el corazn.
Tirukuxl.
Cornear. Ukainik. Como cornea la
vaca. Qe inuka inik i wakax.
Correa de sandalia, de zapato. Qab
xijab. Para correa de zapatos lo
quiere. Reh qabxijabiraaj wii.
Correa, cinturn, faja u objeto para
atar o amarrar. Bakb al. Correa

115

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

115

5
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
&

de zapato. Bakb al xijab.


Corredor, atleta. Ajimineel. La joven
es atleta. Reixqun ajimineel.
Corredor. Ruchii paat .
Descansamos en el corredor.
Xojhilik chiipaat.
Correr. Ajiminik. Corrimos en el
campo. Xojajiminik pan ko nbal.
Corrido (cambiado de lugar). Jilooj.
El mojn est corrido. Jilooj i
ku lat.
Cortado, herido. Yokeel. Su pi est
cortado. Yokeel i rooq.
Cortar en trozos. Chotoj. Cortar en
trozos la caa. Chotoj ajiij.
Cortar flores o frutas, reventar.
Chu quj. Cortar naranja. Chuquj
araan.
Cortar fruta, sacudir. Puhuj.
Llegamos a cortar naranja. Xojponik
puhul araan.
Cortar hojas, pacaya, elote. Jehooj.
Ayer cortamos hojas de pino. Eew
jikooj xaq chaj xqaban. .
Cortar hojas. Jehinik, jikinik. Ayer
cortamos hojas de milpa. Eew
jikinik xaq iwan xqaban.
Cortar monte entre siembra. Rihk. El
agricultor est cortando monte entre
la siembra. Re abixoom rihkanik
chahn iruban.
Cortar, herir. Yoko j. Cortamos el
chilacayote. Xqayoki qohq.
Cortar. Seti nik. La seora esta

116

SINTITUL-14

cortando carne. Seti nik tiib


iruba n i tuut.
Corte Indgena. (vestimenta). Uhq. El
corte es muy caro. Kih tzaaq i
uhq.
Coser, zurcir, hilvanar. Bojinik. Est
cosiendo pantaln. Bo joj weex
iruban.
Costado. Jojol. Se le quebr el
costado. Xtoq i rujojol.
Costal. Koxtaal. Un costal de sal.
Jinaj koxtaal chi atzaam.
Cotuza. Ahqam. Sobre el rbol est la
cotuza. chi runaah i cheewilik i
Ahqam.
Crear, hacer surgir. Miiqrisanik.
Nosotros lo creamos. Re hoj
xojmiiqrisanik reh.
Crecer, agrandarse. Niimbi k.
Crecimos por nuestros alimentos.
Xojniimbik ruum i qawaqahaa.
Crecer, desarrollar. Kihik. Creci el
nio. Kihik i halakun.
Cuache (cosas u objetos). Patz.
Bananos cuaches. Patz i tulul.
Cuadrado. Kajtzu k . La casa es
cuadrada. Kajtzu k i paat.
Cundo?. Jaruuj?. Cundo volver?.
Jaruuj insutinik chaloq?.
Cundo?. Junka l?. . C u n d o
muri?. Junkal xkimik?.
Cunto cuesta? . Jarub tzaaq? .
Cunto cuesta seora?. Jarub
tzaaq tuut?.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

116

08/07/2004, 08:29 a.m.

Cuarenta. Kawinaq. Cuarenta Das.


Kaw inaq qiij.
Cuarta. Kitub. Cinco cuartas mide
de ancho la puerta. Hooobkitub
ruwach i okbal.
Cuarto. Rukaaj. Cuarto hombre.
Rukaaj winaq.
Cuatro. Kijib. tengo cuatro hijos.
Kijibwakuun.
Cuatro. Kijib. Don cuatro Kej. Ma
KijibKeej.
Cubrir, tapar. Poyoj. Cubra la tortilla.
Chapoy naah i wik.
Cucaracha. Pachach. Se muri la
cucaracha. Xkimik i pachach.
Cuchara de guacal. Luhch, puux. El
frijol lo sacamos con cuchara de
guacal. Ruuk luhch inqesaj i
kinaq.
Cuello, pescuezo. Alaqis. Al seor le
duele el cuello. Tiralaq i jaaw.
Cuerno, cacho. Ukaa. Los cuernos
de la vaca son grandes. Nim i
ruka ai wakax.

Cuero de animal, chicote u objeto


para pegar. Tzu huum. El seor
corrige a su hijo con chicote. Re
jaaw iruqi l i raku un ruuk
tzuhuum.
Cuerpo. Tijolal. Me duele el cuerpo
por la enfermedad. Ti nutijolal
ruum yowaabjik.
Cuje (rbol). Sal. El rbol de cuje es
alto. Nim runaah i rucheil i sal.
Culebra, serpiente, lengua. Aaq. La
culebra es de color verde. Rax riij i
aaq.
Cumbre. Juyuuq. En la cumbre hace
mucho fro. Qe kuxik i juyuuq.
Cua. Chit. Cua de la cama. Ruchit
yokaab.
Cuado. Ba lukbe es. Mi cuado
tambin trabaj. Xkamanik wo i
nubaluk.
Curar. Iqo manik. C u r a m o s .
Xojiqomanik.
Cutete. Chirihun. El cutete es
grande. Nim i cherehun.

5
/
117

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

117

08/07/2004, 08:29 a.m.

5
(

SINTITUL-14

Danza con o sin mscara. Xej. El


joven est danzando. Xej iruban i
akun.
Danzador, bailador. Xejool. Danzador
de venado. Ajxejool keej.
Dar pasos, saltar. Xahqa nik. El
hombre da pasos ligeros. Xa reyu
inxahqa nik i winaq.
Dar sabor. Suuqbisanik. La hierba
buena le da sabor a la comida. Re
sikij insuuqbi sanik kuxbal.
Dar, proporcionar. Yeej. Mi madre me
proporcion ( hered) terreno. Re
nutuut xuyeew nuyeaab.
De cabeza. Tik nah, xuplik. El nio
est de cabeza. Tik nah wilik i
halakun.
De cinco en cinco. Chi hotaq. De
cinco en cinco estn contando los
aguacates. Chi hotaq ka hchi
kajlaam taqeh ooj.
De cuatro en cuatro. Chi kajkaj. Los
muchachos se juntaron de cuatro en
cuatro. Chi kajkaj xkimol kiibi akun.
De da. Pan qiij. De da sucedi. Pan
qiij xkularik.
De diez en diez. Chi lajtaq. Los
aguacates estn de diez en diez.

118

Chi lajtaq wilkeebtaqeh ooj.


De dos en dos. Chi kak ab. Las
mazorcas estn de dos en dos. Chi
kak abwilkeebi jal.
De l, de ella. Reh. De ella es la
gallina. Reh i kixlaan.
De ellos. Keh. El trabajo es de ellos.
Keh i kamanik.
De lado, recostado. Chelik. La olla
est de lado. Chelik i xun.
De nueve en nueve. Chi belejtaq. De
nueve en nueve estn los bananos.
Chi be lejtaq wilkeebtaqeh tulul.
De puntillas (pies). Bihtik. El joven
est de puntilla. Bitlik i akun.
De qu forma?. Nikw ach ruwii?.
De qu forma lo trajo?. Nikwach
ruwiinoq xukam chaloq?.
De quin es?. Awach eh? awach aj
eh? han wach aj eh? . De quin
es la lea?. Awach aj eh i sii? .
De seis en seis. Chi waqtaq. De seis
en seis estn los hombres. Chi
waqtaq wilkeebtaqeh winaq.
De siete en siete. Chi wuqtaq. De
siete en siete quedaron los
animales. Chi wuqtaq xikahnik
taqeh chikop.

08/07/2004, 08:29 a.m.

De tres en tres. Chi ox ox. De tres en


tres dieron los tamales. Chi ox ox
xkiyeew i rab.
De un slo, de una vez. Jinaj chi re,
chi junpech. De una vez nos
pagaron. Jinaj chi rexojtojarik.
De uno en uno. Chi juj un, chi
jujunaal. Pasemos de uno en uno.
Qohiko q chi jujunaal.
Debajo de. Rehkeen, chi risil. Debajo
del rbol. Chi rehkeen chee.
Debajo de. Risil. Debajo del agua.
Risil ha.
Debajo. Chi rehkeen, chi ris il.
Debajo del agua. Chi rehkeen ha.
Deber, responsabilidad, obligacin.
Tanliik. Ese es responsabilidad de
padre. Rutanliik ajawbees i re.
Dcimo. Rulajeeb. Estoy en el dcimo
lugar. Pan rulajeeb yea ab
wilkiin.
Decir. Qo rooj. Nos lo han dicho.
Qorooj qeh.
Dedo de la mano. Juqabis. Se cort
el dedo de la mano. Xuyok i ju
qab.
Dedo del pi. Juoqis. Diez son los
dedos de nuestros pies. Lajeeb i
juqooq.
defecar constantemente. Sarib. El
nio defeca constantemente. Sa
ribi halakun.
Defecar. Sarik. Llegamos a defecar.
Xojponik sareel.
Defensor, abogado. Koltaqab. Mi

abogado. Wajkoltaqab.
Dejar, abandonar. Kananik. Llegamos a
dejar maz.Xojponik chi Kananik ixiim.
Del otro lado. Juntar. Del otro lado
del mar. Juntar palaw.
Delator, denunciante. Jalool. El es el
denunciante. Rereh i jalool.
Delgado (a). Liix. El chal es delgado.
Liix i burbal.
Delgado (a). Mapiim taj, liix. El chal
es delgado. Mapiim taj i burbal.
Delito, pecado, culpa. Mahk. Diego
tiene delito. Wilik rumahk i Koh.
Delito. Nimlaj mahk. Ese seor
cometi un gran delito. Rewinaq
rerenimlaj mahk i xuban.
Deme. Chayeew. Deme cinco medidas.
Chayeew hoooboq paaj weh.
Demorarse, atrasarse, tardarse.
Chahmik, yahi k. Se demor el
seor en su trabajo. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj.
Dentadura. Ehis. Cuide su dentadura.
Chakax aweeh.
Dentro de cuatro das. Kojeej. Dentro
de cuatro das voy al trabajo. Kojeej
kinooj pan kamanik.
Dentro de siete das. Wuqubi ix.
Hasta dentro de siete das viene mi
hijo. Ko wuqubi ix inku lik i
wakuun.
Dentro de, en. Pan. Dentro de la casa.
Pan paat.
Derecho (a). Saka aj. Se cort la

119

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

119

5
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
=

mano derecha. Xuyoki rusakaaj


qab.
Derecho, trabajador. Saka aj. Se
cort su mano derecha. Xuyok
irusakaaj qab.
Derretir. Hab i sanik.
Est
derritiendo candela. Hab isanik
uhtzu biruban.
Derretirse. Hab ik. Se derriti el
copal en el fuego. Xhabik i poom
pan qa aq.
Derrumbar. Tuhbanik. Derrumbaron
la pared. Qituhbaaj i tzaq.
Derrumbe, deslave. Bo qeel. Hay
derrumbe en el camino. Wilik
boqeel pan beeh.
Desabrido. Rubrub. La naranja es
desabrida. Rubrubi araan.
Desaparecer, gastar dinero. Sachaj.
En la fiesta gastamos dinero.
Xqasach i tumiin pan niim qiij.
Desaparicin
instantnea.
Maymotik. De pronto el nio
Desapareci. Inmaymotik i
halakun.
Desatar. Chejenik. Desatar la correa
del zapato. Chejenik ba kba l
xijab.
Descambiar dinero. Cha qaj wach
tumiin. La seora est
descambiando dinero. Cha qaj
wach tumiin iruba n i tuut.
Descansar. Hilik. Descasamos en el
camino. Xojhilik pan beeh.

120

SINTITUL-14

Descendencia, nuestros hijos.


Qaku un qixqu un. Eduquemos a
nuestros descendientes. Qakoj
kinoo ojba l i qaku un qixquun.
Desclavador, destornillador.
Boqbal. Se quebr el desclavador.
Xtoq i bo qbal.
Descuartizar, operar. Pochi nik.
Cristina esta descuartizando
gallina. Pochinik kixlaan iruban
i Kiris.
Desear. Ootwanik. Deseo un Injerto.
Qe inwootwaaj jinoq Raxtulul.
Desgranar. Che tenik. Est
desgranando. Kahchichi chet.
Desgranar. Ix. Ay e r e s t a b a
desgranando. Ix naq iruban eew.
Desierto. Chiqyuuqkixkaab. No
hay agua en el desierto. Max taj i
hapan chiqyuuqkixkaab.
Desmoronar. Murinik. Desmoronar la
casa. Xqamurej i paat.
Desnudez. Sohnik, tihik, tuhsik,
yohnik. El nio se qued desnudo.
Xsohnik i halakun.
Desnutricin. Siponaal. Mi hijo
padece de desnutricin. Siponaal
inba nik reh i wakuun.
Desnutrido. Sipon. El muchacho es
muy desnutrido. Qesipon i akun.
D e s n u t r i r s e . Sipoonrik. Nos
desnutrimos porque no comemos.
Xojsipoonrik ruum ma qohwik
taj.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

120

08/07/2004, 08:29 a.m.

Desocupado. Tehlik wach. Est


desocupado el alcalde. Tehlik wach
i ajawbees reh komitaat.
Despacio. Qu un. C a m i n a m o s
despacio. Qu un xojbehik.
Despedazar. Xerej. Despedazar vidrio.
Xerej lemow.
Despertar, recrear. Ka chsanik
wachiis. Slo despertando se
mantiene. Xa ka chsanik wachiis
woirubaan.
Despus, posterior. Xam. Somos
despus de Vicente. Hoj xam chi riij
i Seen.
Desvainar, quebrar. P o t z o j.
Desvainamos frijol. Xojpotzw ik
kinaq.
Detener bebidas en la boca.
Muhqinik. Detuvimos el agua en
nuestra boca. Xqamuhqeej i ha
pan qachii.
Detenerse, dar plazo, aplazar. Yahik.
Se detuvo el trabajo del seor.
Xyahik i rukamaj i jaaw.
Deuda. Kaas. Pag su deuda. Xutoj i
rukaas.
Deudor. Ajka as. Vino el deudor.
Xku lik i ajkaas.
Diablo, demonio, satans. Ajyahm,
subu ul. El diablo espanta. Re
ajyahm inyohbisanik.
Diariamente. Rajlaal qiij,iqal iqal,
eliik. Diariamente hay trabajo.
Rajlaal qiij wilik kamanik.
Diarrea. Has aa. El nio tiene

diarrea. Has aa rupaam i


halakun.
Dice que, dicen. Bila. Dicen que
saltamos sobre la masa.
Xojpiska nik bila chi runaah i
qoor.
Dieciocho. Waxaqlaj. Ya tenemos
dieciocho aos. Wilik chik qeh i
waxaqlaj haab.
Diecisis. Waqlaj. La nia tiene
diecisis aos. Waqlaj haabwilik
reh i ixqun.
Diecisiete. Wuqlaj. Diecisiete perros.
Wuqlaj chi tzi.
Diente canino. Rutziiehis. Cuide su
diente canino. Cha chaj eej i
ruztiil aweeh.
Diez. Lajeeb. Diez das. Lajeebqiij.
Difcil, problema. Ka xik. Est en
problema. Wilik pan tikaxik.
Dignidad. Loqil. Nuestra dignidad.
Qaloqil.
Dijo. Xuqor. Dijo que nos furamos.
Xuqo r chi ne qojiik.
Dinero. Tumiin, tzaaq. El dinero est
amarrado en el pauelo. Ba klik
pan sut i tumiin.
Disentera. Kiksaa. Mi madre tiene
disentera. Kiks aa rupaam i
nutuut.
Disparar, fusilar. Puhba nik. Nos
dispararon. Xojkipuhbaaj.
Divisin. Tasba l. Divisin de la
casa. Tasbal paam paat.

121

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

121

6
1

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
2

Doblada. . Bo ot. Es sabrosa la


doblada. Suq i bo ot.
Doblado. Bu slik. El pantaln est
doblado. Busumaj ruwach i weex.
Doblar hojalata, hierro. Lochoj.
Estuvimos doblando hierro para
casa. Locho j chi hch reh paat
xqaban.
Doblar ropa o papel. Busuj. La seora
est doblando pantalones. Busuj
weex iruban i tuut.
Doce. Kabl aj. Doce estrellas.
Kablaj chi chumiil.
Dolerse. Tiibik. Nos doli la mano.
Xtiibik i qaqa b.
Dolor de cabeza. Tinahis. Tengo
dolor de cabeza. Tinahis inbanik
weh.
Dolor de corazn. Tiku xliis. Nos
duele el corazn por el muerto. Ti
qakux ruum i kamnaq.
Domingo. Ku. Don Domingo. Ma
Ku.
Don. Ma. Don Ricardo. MaRik.
Doa. Tu , ti. Doa Juana. Tu
Waana.
Dnde est?. Ahawilik. Dnde est
e l m e r c a d o ? . Aha w i l i k i
kaaybal?.
Dnde ests?. Aha w i l k a a t ? .
Dnde ests trabajando?. Aha
wilkaat chi kamanik?.
Dnde? . Aha? haj? . Dnde est
la casa?. Ahawilik i paat?.

122

SINTITUL-14

Dnde?. Aha. Donde est el peine?.


Ahawilik i xihbal?.
Dormir. Wirik. Dormimos en la
comunidad. Xojwirik cho pan
abiix.
Dormitorio. Warbal. En el dormitorio
d e l n i o . Pan ruwarba al i
kisakun.
Dos mil uno. Jinaj ruwaqiqo b.
Tengo dos mil un ovejas. Wilik
Jinaj ruwaqiqobnumee.
Dos mil. Hoiqob. Dos mil naranjas.
Hoiqo bchi araan.
Dos. Kiib. Dos gallinas. Kiibchi
kixlaan.
Duende. Raku un yuuq. El duende
est en el milpal. Rerakuun yuuq
wilik pan abiix.
Dueo (a). Ehchaneel, ehchoom. Doa
Clara es la duea de la casa. Re
TuKalar ehchaneel paat.
Dulce, panela. Kaab. A los nios les
gustan los dulces. Re hal akun
suq keh i kaab.
Dulce. Ki. La pia es dulce. Ki i
choop.
Durazno, siembra. Tik. Vendimos los
duraznos. Xqaka yej taqeh i tik.
Duro, fuerte, sano. Kow. La carne es
dura. Kow i tiib.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

122

08/07/2004, 08:29 a.m.

E
Eco. Qajb, qahub. El grito produce
eco entre los cerros. Inqajbanik i
silkchi rupaam i yuuq.
Edad. Habul. La edad de Rosa se me
olvid. Xsahchik pa nuku xl i
ruhabul i Roos.
Educacin, conocimiento. Naojbal.
Tiene educacin. Wilik runaojbal.
Ejrcito. Kolen tinamit. Mi hijo est
en el ejrcito. Wilik pan kolen
tinamit i wakuun.
El o ella. Rereh. El hizo el trabajo.
Rereh xba nik i kamanik.
El que busca. Sikool. Ayer fuimos a
buscar. Xojponik sikool eew.
El que corre o cambia de lugar a un
objeto. Jilool. Santiago movi la
mesa. ReSan xrujil i meexa.
El que corta flores o frutas.
Chuquul. Llegamos a cortar flores.
Xojponik chuqul uhtzu b.
El que corta hojas de milpa o de caa).
Jikool. Pablo es cortador de hojas
de milpa. Re Palu jikool xaq
iwan.
El que desgrana maz tierno.
Che tool, ixineel. F u i m o s a
desgranar maz tierno. Xojponik

SINTITUL-14

123

chetool raxjal.
El que ensucia, el que enloda.
Chuwarisaneel. La vaca enloda el
camino. Chuwarisaneel beeh i wakax.
El, la. (artculo). Re. La hierba buena
le dio buen sabor a la comida. Re
sikij xusuuqbisaj i kuxbal.
Ellos. Re keh. Ellos se llevaron el
juguete. Rekeh xkikam i konaal.
Elotasca. Pentaan. Se quem la
Elotasca. Xka htik i pentaan.
Elote cocido en agua. Chiqib. El elote
cocido es rico. Suq i chiqib.
Elote, comido. Kuxuuj. Es tiempo de
elotes. Ruqijil kuxuuj.
Embarazo. Wach ka charik. Luca
est embarazada. Wach ka charik
wilik i Lus.
Embriagarse, emborracharse.
Xohkr ik. El seor se emborrach.
Xohkrik i jaaw.
Embrocar (persona), echar (gallina,
chunta). Paachanik. Embroque al
nio. Xojpacha nik holakun.
Embrujado. Warimaj. El enfermo solo
est embrujado. Xa warimaj i
yowaab.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
3

6
4

Embrujar. Warinik. Nosotros


embrujamos a la seora. Re hoj
xojwarinik reh i tuut.
Emparejar. Jikik. La tierra est pareja.
Injikik runaah i akal.
Emperchar, ordenar, poner en fila.
Tusuj. El hombree est ordenando
tablas. Tusuj tzi lom iruba n i
winaq.
Empolvarlo. Pooqrisanik. Nosotros
empolvamos el tomate. Re hoj
xojpooqrinik ruwach i pixp.
Empolvarse. Pooqrik. Mi pantaln se
empolv. Xpooqrik ruwach i
nuweex.
Empujar (para atrs). Tahchanik.
Nos empuj para atrs.
Xojrutahchaaj.
Empuado. Mochooj. El maz est
empuado. Mocho oj rupaam
ixiim.
Empuar. Mohchi nik. Nosotros
empuamos las manos. Re hoj
xqamohcheej qaqab.
En frente de, ante. Chi ruwach. En
frente del mercado se perdi. Chi
ruwach kaybal xsahchik.
En medio, por la mitad. Pan yejaal.
En medio est nuestro hijo. Pan
yejaal wilik i qakuun.
En orden o caminar en fila. Chobik.
Las personas estn en orden. Xa
kicho bik chik taqeh ka chareel/
Kachanam.
Enamorarse, reconciliarse. Quninik

124

SINTITUL-14

iib. S e e s t n e n a m o r a n d o .
Qu ninik kiibinkiban.
Encalador. Chunineel. Se fue a
encalar. Xooj chunineel.
Encaminado, guiado, orientado.
Be hsamaj. Guiado por su padre.
Behsamaj ruum i rajaaw.
Encargado, enganche, responsable
de. Chopol naah. Encargado del
trabajo. Chopol runaah kamanik.
Encargado, responsable. Naahoom.
Encargado del trabajo. Naahoom
reh i kamanik.
Encender, prender. Qopoj. Estamos
encendiendo el fuego. Qopoj qaaq
inqaban.
E n c e r r a r s e . Tza hpik.
Nos
encerramos en la casa. Xojtzahpik
pan paat.
Encima de, sobre de. Chi runaah.
Sobre el papel est el lapicero. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal.
Encino. Tzinuj. La lea es de encino.
Tzinuj i sii.
Encogerse, reducirse. Tzuubik. Se
encogi la carne. Xtzuubik i tiwik.
Encomendar. Oqxanik. Encomiendo
m i s o m b r e r o . I n w o q x a n eej
nupuneet.
Encomienda. Oqxan . Esta es la
encomienda de Rosario. Rewilih
roqxan i Rux.
Encontrar, hallar. Reqwik, reqej.
Nosotros encontramos el perro. Re
hoj xojreqwik reh i tzi.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

124

08/07/2004, 08:29 a.m.

Encontrar. Reqej. Encontrar trabajo.


Reqej kamanik.
Encorvarse, doblarse. Kuhnik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Xojku hnik ruum abixik.
Endulzarse. Kib ik. Se endulz el
cacao. Xkib ik i kikow.
Enemigo. Ixowaneel ,tzahineel. Le
habl a mi enemigo. Xnuqo reej i
wixowaneel.
Energa elctrica. Siksik saqum. En
la casa hay energa elctrica. Wilik
siksik saqum pan paat.
Enfermedad. Yabilaal. Es grave su
enfermedad. Kow ruwach i
ruyabilaal.
Enfermo. Yowaab. Se enferm por su
enojo. Yowaabruum rukaah.
Enfrentar. Ku lwachinik. Los
jaguares se estn enfrentando.
Ku lwachinik inkiba n i bahlam.
Enfriar. Jotisanik . Enfriamos caf.
Xqajotsaj kapeh.
Engendrador, procreador. Akunoom.
El hombre es engendrador. Re
winaq akunoom.
Engendrar, procrear. Akunanik. Ese
perro est engendrando. Re tzi
rer eaku nanik iruban.
Engordar animales. Qinabisanik.
Engordar cerdos. Qi nabi sanik
ahq.
E n g o r d a r s e . Qi naabi k. Nos
engordamos. Xojqinaabik.

Engrosar. Piimsanik. Est


engrosando petate. Piimsanik
pohp iruban.
Engusanarse, llenarse de gusano.
Haahrik. Se engusan la comida.
Xhaahrik i ku xbal.
E n m u d e c e r s e . Meemrik. Nos
enmudecimos por el temblor.
Xojmeemrik ruum i yihk.
Ennegrecer.
Qe eqbi sanik.
Ennegrecimos
el
papel.
Xqaqe eqbisaj i huuj.
Enojar, enfurecer. Kaqrik. Nos
enojamos en la municipalidad.
Xojkaqrik pan komitaat.
Enojo, bilis, clera, ira, hiel. Kaah.
El hombre est enojado. Ka ah
iruba n i winaq.
Enredar. Qi ninik. Est enredando
pita. Qininik kahaam iruban.
Enrojecerse. Kaqbik. Se enrojeci el
tomate. xkaqbik i pixp.
Enrollado, envuelto. Batzlik. El nio
est envuelto en el gipil. Batzlik
i halaku n pan pot.
Enrollar hilo o pita. Kotoj. Estamos
enrollando hilo. Kotoj nooq
inqaban.
Ensear, mostrar, demostrar, revelar.
Ku htanik. Estamos enseando a
rezar. Kuhtanik tiij inqaban.
Ensuciar, enlodar. Chu warisanik.
El muchacho quiere enlodar su
pantaln. Chu war isanik ruweex
iraaj i akun.

125

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

125

6
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
6

Enterrar. Muqa nik. Fuimos al


entierro. xojooj muqaneel.
Entibiar. Luhbisanik. Entibiar atol
de elote. Luhbisanik muux aj.
Entibiar. Qixinbisanik. La nia est
entibiando agua. Qi xinbi sanik
hairuba n i ixqun.
Entiesar.
Chekr isanik,
chekbisanik. Se enties la tortilla.
Xchekr ik i wiik.
Entrada, puerta. Okbal, tzahp. En
la entrada hay huellas. Pan okbal
wilik oqbal.
Entrar. Okik. Entramos en la casa.
Xojo kik pan paat.
Entre. Xilak. Entre ladinos. Pan
kixilak mus.
Entregar. Qa sanik. Nosotros
entregamos el maz. Re hoj xoj
qa sanik reh i ixiim.
Entregarlos junto. Junqahtesjiik. Lo
entregamos junto. Junqa htesjiik
xqaban.
Entr, penetr. Xokik. El gato entr
en la casa. Xokik i mees pan paat.
Envejecerse. Rijbik. Envejecimos
por los aos. Xojrijbik ruum taqeh
haab.
Enverdecer. Raxbisanik. La medicina
enverdeci el agua. Re iqoom
xraxbisanik ruwach i ha.
Envoltorio, corteza. Bo tba l.
Envoltorio de tamal. Bo tba l riij
rab.
Envolver, empacar, cubrir. Botinik.

126

SINTITUL-14

Est envolviendo tamal. Bo toj


wach rabiruban.
Envuelta (corte). Ba tz. La joven
viste de corte envuelto. Batzuhq
wilik chi riij i ixqun.
Envuelto, rodado. Tolimaj. El gusano
est envuelto de hormigas. Tolimaj
chi sinik i sihqor.
Equilibrado, quieto. Tuqlik. El agua
est quieto. Tuqlik i ha.
Es cierto?. Korik naak?. Es cierto
que tembl? . Korik naak chi
xuba n i yihk?.
Es necesario, forzosamente. Ko
ruman. Es necesario que venga. Ko
ruman chi ne inchalik.
Escalera, puente. Qa a ab. La
escalera es grande. Nim i qaaab.
Escarabajo. Moox. El palo tiene
escarabajo. Moox ruwach i chee.
Escarbar (con el hocic), derrumbar.
Uhlanik. El cerdo escarb la tierra.
Reahq xruhlaaj paam akal.
Escarbar. Kotoj, lakanik. El perro
esta escarbando tierra. Kotoj akal
irubaan i tzi.
Escarb. Xlakinik. El perro escarb
tierra. Retzixlakinik akal.
Escarmentar, pegar, castigo.
Ka jrisanik wachiis.
Est
escarmentando. ka jrisanik
wachiis iruban.
Escasear, agotarse. Tzi hrik. Se
escaci el frijol en el mercado.
Xtzihrik i kinaqpan ka aybal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

126

08/07/2004, 08:29 a.m.

Escoba. Mesbal. La escoba es nueva.


Aki mesbal.
Escoger, seleccionar. Chihinik.
Escoger frijol para semilla. Chihij
kinaqreh ija.
Escritura, escribir. Tzihb. Estamos
escribiendo. Tzihbinqaban.
Escuadra. Katzu k . La cama est
hecha a escuadra. Pan ka tzu k
ba nooj reh i yokaab.
Escuchar, or. Birinik. Escuchamos
el canto. Xqabiraj i tzuuy.
Escudo utilizado por los mayordomos
(cofrades). Naah ba ara. Don
Domingo es cofrade principal. Re
maKuajnaah Baara.
Escupir. Chuhba nik. escupimos
porque apesta. Xojchuhba nik
ruum chuh.
Espalda. Jurub. La seora le duele
su espalda. Tirujurubi tuut.
Espantapjaros. Pooy. H a y
espantapjaros en la milpa.
Wilkeebpooy pan abiix.
Espanto, . Yohbisaneel, yosaneel. En
las noches salen los espantos. Pan
taq
chaqa b kie lik
i
yohbisaneel.
Especie de castigo que recibe la
persona que ofende o hace mal a
alguien (cultural. Ko qinik. Por
castigo est enfermo. Ruum i kooq
yowaab.
Esperar. Uyinik. Esperamos en el juzgado.
Xojuyinik pan qatbal qorik.

Espeso. Sas. El agua de masa est


espeso. Sas wach i qo or ha.
Espa. Tahool. Martn fue a espiar.
Xooj tahool i Tiin.
Espiar. Kaachmanik. Espiamos por
la entrada. Xojka achmanik pan
ookbal.
Espina. Kiix, tzutuj. Le entr espina
en su pi. Xokik kiix pan rooq.
Esposa. Ehke enbe s. Mi esposa es
maestra. Rewehkeen kuhtoom.
Esposo. Bahilbees. El esposo se fue
a trabajar. Re ba hilbe es xooj
kamanoom.
Espuma. Puuh. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Esqueleto, flaquez. Baqil. Esqueleto
de perro. Rubaqil tzi.
Esqueleto. Tzuhbba qil. Esqueleto
de vaca. Rujunpal iik ruba qil
waakax.
Esquina, rincn. Tzu k . En la
esquina de la casa est la cama. Pan
rutzu k paat wilik i yokaab.
Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh. Est bien ir. Eeh
ne kinooj.
Est doblado. Busuj wach. Estuvimos
doblando telas. Bu suj ruwach
itzihy i xqaban.
Est, hay. Wilik. Est tu mam?. Mi
wilik atuut?.
Estado, ser, posicin, forma, sentido
de ser. Wii. No est en buen
estado. Maholohik ta wilik wii.

127

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

127

6
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Estamos cabales. Manalkooj.


Estamos cabales en el trabajo.
Manalkooj pan kamanik.
Estamos haciendo. Ka hchikooj.
Estamos haciendo nuestro trabajo.
Ka hchik ooj chi ruba nariik i
qakamaj.
Estn, se encuentran. Wilkeeb.
Estn en la casa. Wilkeebpan paat.
Estar haciendo. Kahchi. El hombre
est trabajando. Ka hchi chi
kamanik i winaq.
Estar, permanecer. Wihik. Estuvimos
en la reunin. Xojwihik pan moloj
iib.
Esttico. Tabl ik. El hombre est
esttico en el camino. Tabl ik i
winaq pan beeh.
Estirado. Yubu uj. La pita est
estirada. Yubuuj ruwach i kahaam.
Estirar. Yubuj. Estiramos las manos.
Xqayubtaqeh qaqab.
Estmago. Pamis. Nos duele el
estmago. Tiqapaam.
Estrangular, exprimir. Yoto j.
Estrangulamos a la gallina.Xqayot
ralaq i kixlaan.

Estrecharse, ocuparse, apretar.


Lahtzb i k. Nos estrechamos en
casa. Xojlahtzb ik pan paat.
Estrella. Chu miil. El cielo es lindo
cuando hay estrellas. Holohik
rupaam i taxaaj noq wilik chumiil.
Estrenar. Suluj. Estrenar casa. Suluj
paat.
Estrofa, prrafo, artculo. Chihtaal.
Artculo del Cdigo de trabajo.
Chihtaal rutaqa bil kamanik.
Estudiante, aprendiz. Ajtijen iib,
cholineel, tijineel. Somos
estudiantes en la universidad. Hoj
tijineel pan Nimlaj tijinba l iib.
Estuvo, permaneci. Xwihi k. El
seor estuvo en casa. Re jaaw
xwihik pan paat.
Evaporar. Bukik. Humea la tapadera
de la olla. Inbukik runaah i xun.
E x c r e m e n t o . Saa. H i e d e e l
excremento del perro. Chuh i rusaa
i tzi.
Exprimir, ordear. Yitzi j. L a
muchacha est exprimiendo el
pantaln. Yitzi j weex iruban i
ixqun.

6
8
128

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

128

08/07/2004, 08:29 a.m.

F
Faja de tela. Paas. La faja es de la
seora. Rupaas i tuut.
Familia. Junijai il. Esos nios son
f a m i l i a r e s . Re aku n rer e
junijaiil taqeh.
Faringe, garganta, dalia silvestre.
Xijor. A la gallina le duele la faringe.
Tiiruxijoor i kixlaan.
Farmacia. Ka ayba l iqo om. A la
f a r m a c i a v o y . Pan ka ayba l
iqoom kinooj.
Favor. Atobil. Haga favor. Chaban
atobil.
Fe de edad. Hujil habul. Juan tiene
fe de edad. Re Seen wilik ruhujil
ruhabul.
Felicidad, alegra. Suqkiil kuxliis.
Con alegra hicimos nuestra fiesta.
Ruuk suqkiil ku xliis xqaba n
qanimqiij.
Flix. Peles. Flix tiene dos hijas.Re
Peles kiibi rixquun.
Feo, indeseable. Kahbi l, yiib
ruwach, yibe el. Jacinto es de
conducta fea. Re Siin ka hbil
runaojbal.
Festejar. Nimqijinik. Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.

SINTITUL-14

129

Xkinimej ruwach i rasba al


Ajaawbes Chaknaal.
Fiar, contraer deuda. Ka swik.
Nosotros fiamos con doa Trinidad.
Re hoj qohka swik ruuk i Tu
Tirin.
Fiesta. Nimqiij. Fuimos a la fiesta.
Xojponik pan nimqiij.
Finaliz, termin. Xkuxik. Finaliz la
reunin. Xkuxik i moloj iib.
Firmar. Juchbih. Juan firm. Xuban
i rujuchb ih i Waan.
Flautista. Ajxuul, ajsuub. Don Vicente
es flautista. Ajxuul i maSeen.
Flor de muerto. Tolnah, tuhs. El
terreno tiene flor de muerto. Tolnah
naah paam i yea ab.
Flor. Ixmakal. Tiene flor el durazno.
Wilik rixmakal i tik.
Flor. Uhtzu b. Las flores son
bonitas. Holohik taqeh uhtzu b.
Florear. Ixmaki nik. Flore el
duraznal. Ixmakinik i tik.
Fortaleci, apur, apresur.
Xkowinik. El abuelo nos fortaleci.
Remaam xkowinik qeh.
Forzar, empujar. Minij. Trabajamos

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
9

de manera forzada. Xa minij ruwach


kamanik inqaban.
Foto, efigie. Wachba l. La foto est
en la pared. Wach tza q wilik i
waachbal.
Foto. Jalwachiil. La seora se tom
fotos. Xrisaj rujalwaach i tuut.
Frer, dorar. Jooxrisanik. Fremos
pollo. Xojjooxrisanik kixlaan.
Frente. Yejal ruwach. El estudiante
es de frente amplia. Nim i yejal
ruwach i tijineel.
Frijol blanco. Saq kinaq. El frijol
blanco es sabroso con chicharrn.
Suq i saq kinaqruukchiron.
Frijol en general. Kinaq. Comimos
frijoles . Kinaqi xqakux.
Fro, helado. Jotik. El ro es helado.

Jotik rupaam i nim ha.


Fro. Ku xik. Tenemos fro. Ku xik
qiij.
Fruto cado debido a su madurez.
Bu hr. Fruto cado del naranjal.
Rubuhr araan.
Fuego. Qaaq. Estuvimos alrededor
del fuego. Xojwihik chiiqaaq.
Fuerte, duro, grave. Kow ruwach. El
problema es fuerte. Kow wach i
ka xkiil.
Fuerza. Aansil. Tiene fuerza. Wilik
raansil.
Fumado. Siikimaj. El cigarro ya est
fumado. Siikimaj chik i siik.
Fumar. Sikinik. No es bueno fumar.
Maatoobtaj i siikinik.

6
0
130

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

130

08/07/2004, 08:29 a.m.

G
Gallina ciega. Ehchaab, pakpam.
La gallina ciega come la raz de la
milpa. Rei ehchaabirukux i raa
iwan.
Gallina clueca. Tuq. La gallina est
clueca. Tuq i kixlaan.
Gallina mona o colocha. (gallina con
plumas parada). Murux, morex. La
gallina mona es de color negro.Qeq
riij i morex kixlaan.
Gallina. Kixlaan, Las gallinas comen
maz. Rekixlaan ixiim inkikux.
Gallinero. Rupaat kixlaan. Se llen
e l g a l l i n e r o . Xnujik i rupaat
kixlaan.
Gallo o gallina que no tiene pluma en
el pescuezo. Chirit, chir, choloy,
tzoloy, joy. Se muri el gallo peln.
. Xkimik i chirit.
Gancho de madera. Lokchee. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera. Leklik chi
runaah lokcheei puneet.
Garabato. Lok, xooka. El garabato es
largo. Nim rooqi lok.
Garrapata. Siip. La vaca tiene
garrapata. Siip riij i waakax.
Gasto. Saach. Dimos gastos para la

SINTITUL-14

131

cocina. Xqayeew i saach reh chii


qaaq.
Gato de monte. Yaak. Pas el gato de
monte. Xikik i yaak.
Gaviln. Xihk. El gaviln est sobre
el rbol. Chi runaah i cheewilik i
xihk.
Gemelo. Laach. Los nios son
gemelos. Laach taqeh halakun.
Gemir. Huyhutik. Est gimiendo en
la calle. Inhuyhutik chi ruwach
beeh.
Generacin. Toxl ixmaka l. Somos
generacin de la paz. Hoj kitoxl
kixmaka l i tuqkilaal.
Germinar, engendrar. Tzuhkrisanik.
Germin la semilla de ayote.
Xtzu hkrik i ijakuum.
Girasol. Suun. Los girasoles son
grandes. Nimaq taqeh suun.
Glotn. Hamsa. El perro es glotn.
Hamsai tzii.
Golosina. Tuskil. C o m p r a m o s
nuestras golosinas. Xqaloq
qatuskil.
Golpear. Qojoj. No golpees el perro.
Maqoj i tzi.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
!

6
"

Gordo, grasa, manteca. Qina. La


seora es gorda. Qinai tuut.
Gorgojear, picar. Moohrisanik. Por
el calor se pic el frijol. Retza
xmoohrisanik reh i kinaq.
Gorgojo, mohoso. Mooh. El maz ya
est picado. Mooh chik ixiim.
Gorgorito, pito. Xuur. El gorgorito es
bonito. Holohik i xuur.
Gorra. Oqnaah. El nio tiene gorra.
Wilik roqn aah i akun.
Gota. Tzuhr. Una gota de medicina.
Juntzuhr chi iqoom.
Gotear de lluvia. To lotzinik. La
lluvia gotea sobre la casa.
Intolotzinik i jabchi naah i paat.
Gotear. Tzuhranik, tzurik. El trapo
gotea. Intzu hranik i itzihy.
Gracias . Jale. Gracias a Usted
seora. Jaleaweh tuut.
Grama. Ki m. Nos acostamos en la
grama. Xojyohkik chi ruwach kim.
Granadilla. Kaxlan chu maah. Las
granadillas son grandes. Nimaq
taqeh kaxlan chumaah.
Grande. Nim. La naranja es grande.
Nim i araan.
Grandes. Nimaq. Las ramas del rbol son
grandes. Nimaq taqeh ruqabchee.
Granizo. Saq boch. Los granizos que
cayeron fueron grandes. Nimaq i
saq boch xqajik.
Grano, podrido. Qaah. Los granos
tienen materia. Poj rupaam i qaah.

132

SINTITUL-14

Grillo. Chilil. En las noches cantan


los grillos. Pan taq chaqa b
kitzu yinik taqeh chilil.
Grito. Choow, silk. El grito del mono.
Ruchoow i baatz.
Grito. Silk, choow. El seor esta
gritando. Silkiruban i jaaw.
Grueso. Piim. La tela es gruesa. Piim
i itzihy.
Grupo. Tzuhb. Un grupo de personas.
Juntzuhbchi kachanam.
Guacal grande que se utiliza para
guardar tortillas. Tohl. El guacal
para guardar tortillas es bonito. Re
tohl qe holohik.
Guacal. Johm. En Rabinal compramos
los guacales. Rabn aal xqaloq
taqeh johm.
Guachipiln. Qan chee. Cortamos el
guachipiln. Xqayoki qa n chee.
Guantes. Burba l qabis, woqbal
qabis. Se extraviaron los guantes.
Xsahchik i burbal qa bis.
Guapinol. Paqay. Es sabroso el
Guapinol. Suq i Paqay.
Guardar, ahorrar, recoger. Koloj,
moloj. Nos gusta guardar o ahorrar
dinero. Suq qeh i koloj tumiin.
Guardin, vigilante. Chajaneel. Ese
hombre es guardin. cha joom i
winaq rere.
Guayaba. Kaq. La guayaba madur.
Xqa nbik i kaq.
Guerrillero. Pan chahn winaq. Los
guerrilleros entregaron las armas.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

132

08/07/2004, 08:29 a.m.

Xkiqa saj i puhb taqeh aj pan


chahn winaq.
Gua espiritual, persona que celebra
ceremonia maya. Ajuhtzub. Don
Pablo es gua espiritual. Ajuhtzub
i maPalu.
Gua, orientador. Ka mal be eh.
Tenemos un gua en nuestra vida.
Wilik jinaj ka mal qabe eh pan
qaka chariik.
Guiar, manejar, conducir, encaminar.
Be hsanik. Conducir un grupo.
Be hsanik tzuhbaal.

Gipil. Pot. El gipil tiene bordados


de venados. Keej wach i pot.
Gisquil. Chu maah. El gisquil es
caro. Kih tzaaq i chumaah.
Gusano de fuego. Ajchaj, ajxaq chaj.
El gusano de fuego es peligroso.
Yohbaal i Ajchaj.
Gusano peludo. Sihqor. El gusano es
de color negro. Qe qriij i sihqor.

6
#
133

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

133

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
$

SINTITUL-14

Habitante. Patineel. Tactic tiene


muchos habitantes. Kih i patineel
Chi Baatz.
Habl sobre algo, lo cont.
Xuku tjaaj. Habl sobre el
problema. Xuku tjaaj i kaxkilal.
Hace cinco das. Hoijer. Hace cinco
das no trabajamos. Hoijer ma
xojkamanik taj.
Hace cuatro das. Kojijer. Hace cuatro
das que vinimos. Kojijer qakuliik.
Hace ocho das. Waxaqijer. Hace ocho
das vinieron conmigo. Waxaqijer
xiku lik wuuk.
Hace seis das. Waqijer. Hace seis
das mi hija estaba enferma.Waqijer
yowaabnaq i wixquun.
Hace siete das. Wuqubi xer. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuqubixer xikik i ajkaay.
Hace tiempo, antiguo. Najtir. Hace
tiempo llegamos a Cobn. Najtir
qohponik Kobaan.
Hace tres das. Ixijer. Hace tres das
llegamos a la orilla del lago.Ixijer
xojponik ChiiChooh.
Hacer caras (despectivo), gestos
indeseables, gestos de burla.

134

Baqinik, bitzinik. Nos hizo cara


la muchacha. Xojrubitzej i ixqun.
Hacer cosquilla. Sakiwinik. Le
hicimos cosquillas a Ricardo.
Xqasajkiweej i Rik.
Hacer crecer. Kihsanik, nimsanik.
Est engordando al cerdo para la
fiesta. Kihsanik ahq iruban reh
nimqiij.
Hacer cuentas. Birij riij. Hicimos
cuenta del dinero. Xqabi r riij i
tumiin.
Hacer doler, dar dolor. Tiibisanik. Le
hicimos doler el pi.Xqatiibisaj i rooq.
Hacer espeso. Sasbisanik. Espesar
atol. Sasbisanik ruwach maatz.
Hacer espuma. Woqxanik. Hizo
espuma el jugo de caa fermentado.
Woxqanik i boj.
hacer lazo o pita. Ba rkinik.
Temprano torcimos lazo. Wahqeq
xojbarkinik.
Hacer lea. Siw ik. En la montaa
fuimos a hacer lea. Pan raxchee
xojponik chi siw ik.
Hacer sombra. Muujrisanik. La nube
ensombreci el sol. Re suutz
mujrisanik ruwach i qiij.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Hacer tamalitos. Pochinik. Rosa est


haciendo tamalitos. Re Roos
pochinik qo or iruban.
Hacer, realizar. Banaj. El seor est
haciendo zanjas. Banaj jul iruban
i jaaw.
Hacha. Ikej. Con el to se qued el
hacha. Xkahnik i ikej ruuk i
ikaanbees.
Hagamos. Qaban. Hagamos nuestro
trabajo. Qaban i qakamaj.
Halar. Meke j, qerenik. Halamos.
Xojmekwik.
Halar. Qerenik, mekw ik. Halamos
palo. Xojqerenik chee.
Hamaca, orina. Aab. El seor est
descansando en la hamaca. Re
jaaw hilik iruba n pan aab.
Hambre. Kahrik, nuhmik. Tuvimos
hambre en el trabajo. Xojkahrik
pan kamanik.
Hasta all. Ko wulu. Hasta all est
la vaca. Ko wuluwilik i wakax.
Hecho. Banooj. A mano est hecho
el gipil. Ruukqa bis ba nooj i
pot.
Hediondo, apestoso, huele mal. Chuh.
La gallina muerta apesta. Chuh i
kamnaq kixlaan.
Helecho. Tisb. El helecho es verde.
Rax wach i tisb.
Hembra. Atit. Gallina. Atit kixlaan.
Hermana (del hombre). Anabees.
Mara es hermana de Pedro. Re
Mar ranaabi Luu.

Hermano (de la mujer). Xibaal.


Pedro es hermano de Mara. Re
Luuruxiba al i Mar.
Hermano menor. Chaaqb e es. Mi
hermano menor tambin lleg.
Xponik woi nuchaaq.
Hermoso, bondadoso, buena calidad,
suave. Chaq wach, chaql aam.
Buena mazorca. Chaqwach i jal.
Herrero, platero. Cheyool chihch.
Trabajamos con el herrero.Xojkamanik
ruuki cheyool chihch.
Hervor. Roqrotik. El agua est
hirviendo. Inroqrotik i ha.
Hielo. Aba j ha. El hielo es muy
helado. Qe jotik i abaj ha.
Hierba mora. Mahkuy. Una taza de
h i e r b a m o r a . Jinaj kulk chi
mahkuy.
Hierbas medicinales para baarse.
Buchba l. Nos baaron con medicina
en el temascal. Xojbuucharik ruuk
iqoom pan tuuj.
Hierro, metal en general. Chihch.
Dnde est el hierro?. Ahawilik
i chihch?.
Hijillo. Uxeel , chiqoq. La nena tiene
hijillo. Uxeel i kisa ixqun.
Hilador. Piteht. El hilador es muy
grande. RePiteht qe nim.
Hilo. Nooq. El hilo est en la canasta.
Renooqwilik pan chakach.
Hinchado. Sipjinaq, sipjeel. El
muchacho est hinchado. Sipjeel i
akun.

135

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

135

6
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
&

Hincharse. Sipjik. Por el miedo nos


hinchamos. Xojsipjik ruum i yojik.
Hipo. Toko xb. El muchacho tiene
hipo. Toko xbiruba n i akun.
Hoja de pino. Xaq chaj. La casa tiene
hoja de pino. Xaq chaj rupaam i
paat.
Hoja, pliego. Pehr. Dos hojas de
papel. Kapehr chi huuj.
Hoja. Xaq. Hoja de liquidmbar. Xaq
iqoob.
Holln. Abaaq. Est cayendo holln.
Ka hchiruqajiik i abaaq.
Hombre extranjero. Kaxlan winaq.
Un hombre extranjero. Jinaj kaxlan
winaq.
Hombre. Winaq. El hombre lleg a
trabajar. Re winaq xponik
kamanoom.
Hombro. Naah tileb. Hay lea sobre
el hombro del hombre. Wilik siichi
naah rutilebi winaq.
Honda de pita. Tolox , rantin. Se
revent la honda de pita. Xkup i
Tolox.
Hondo, profundo. Chaam. El ro es
hondo. Chaam i nimha.
Hongo comestible, apellido. Isem. El
hongo es rico en recado. Suq isem
pan tukuuj.
Hora. Junkaam. Dentro de una hora
vendrn. Pan junkaam ne kikulik
chaloq.
Horcn, pilar. Chi it. Se quebr el
horcn. Xtoq i chiit.

136

SINTITUL-14

Hormiga. Sinik. Trabajemos como las


hormigas. Kojkamanoq jerukab
taqeh sinik.
H o r m i g u e r o . Muul sinik. H a y
hormiguero en el camino.Wilik muul
sinik pan beeh.
Hoy, ahora. Yunaak. Hoy trabajaremos.
Yunaak ne qohkamanik.
Hoyo de la meja. Xoobpuux. La nia
tiene hoyos en la meja.Wilik taqeh
ruxoobi ixqun.
Hoyo, orificio, hueco, cueva. Jul.
Cueva de Taltuza. Rujuliil baah.
Huella de gato. Rooqbal mees. En la
teja hay huella de gato. Wilik
rooqba l i mees chi ruwach xoht.
Huella digital. Rehtalil nah qabiis.
La huella digital est en el papel.
Re rehtalil nah qa bi is wilik
wach huuj.
Huella. Oqba l. Hay huellas en el
camino. Wilik taqeh oqba l pan
beeh.
Hueso. Ba aq. Hueso de perro.
Rubaqil tzi.
Huevo. Miloj. Se quebr el huevo.
Xpaxik i miloj.
Humo. Sib. Sale humo sobre la casa.
Inelik sibchi runaah paat.
Hundirse la tierra. Bu tl ujik,
juhlujik, uhlujik. Aqu se hundi
la tierra. Ayu' xb't'ujik i akal.
H u n d i r s e l a t i e r r a . Huhlujik,
butlujik. Aqu se hundi la tierra.
Ayuxbu tlujik i akal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

136

08/07/2004, 08:29 a.m.

I
Ichinta. Raachumaah. La ichinta es
bien blanca. Saq saq i raachumaa.
Idea, deseo, objetivo. Biis kapeew.
Nuestro deseo es llegar a Cobn. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Idioma extranjera, castellano, espaol.
Kaxlan qorbal. El hombre habla en
idioma extranjero. Kaxlan qorbal
inqo rik wiii winaq.
Idioma. Qorbal. Nuestro idioma es
el Poqomchi. Reqaqo rba l re
poqomchi.
dolos. Kawiil. Las dolos tienen su
significado. Retaqeh kawil wilik
kiwii.
Igual, idntico a otro. Eliik wach, jun
eht. El muchacho es idntico a su
padre. Re aku n eliik ruwach
ruuki rajaaw.
Imagen, dolo. Tiyoox. La imagen est
empolvada. Pooq wach i Tiyoox.
Impuesto, paga, castigo, penitencia,
mes del calendario. Tooj. Dinero
para el impuesto. Tumiin reh tooj.
Incendio forestal, roza o quema
incontrolable. Ka tzliim. No
provoquemos incendios forestales.
Mainqaba n i katzliim.

SINTITUL-14

137

Indagar, averiguar, investigar.


Pechinik. El juez indag al asesino.
Reqa tal qo rik xpechinik reh i
kamsoom.
Inexacto, incompleto. Mamanlik ta
ruwach. El salario es incompleto.
Mamanlik taj tojbal.
Infectarse. Pojoowrik, pojrik. Al
seor se le infecto su pi. Rejaaw
xpojoowrik i rooq.
Iniciado. Cho bi nik. Le hizo un
camino a la mazorca para
desgranarla. Xuchobrubeeh reh
ix.
Iniciar, comenzar. Tohqi k. La
r e u n i n i n i c i t a r d e . Qu u n
xtohqik i moloj iib.
Iniciar, principiar, empezar. Buhtik,
toqanik, tihkik. Se inici nuestro
trabajo. Xbu htik i qakamaj.
Inmediatamente, instantneo.
Jumehqiil. Inmediatamente muri.
Pan jumehqiil xkimik.
Insertado, enhebrado. Jutuuj. El hilo
esta enhebrado. Jutuuj i nooq.
Insertado, parado. Lamlik. El palo
est insertado en la tierra. Lamlik i
cheepan akal.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
/

Instrumento musical. Qoojbal. La


marimba es instrumento musical de
nuestra gente. Re Marimpah
ruqo ojbaal qatinamiit.
Instrumento para acomodar.
(objetos). Jilba l. Para arrimar
canasta. Jilba l chakach.
Instrumento para cambiar algo,
mudada. Jalbal. Cambiar dinero.
Jalbal ruwach tumiin.
Instrumento para cargar. Ihqbal. El
cargador es pequeo. Ki siin i
ihqbal.
Instrumento para curar. Iqombal.
Ese monte es para curar. Rechahn
rereiqombal.
Instrumento para demostrar, para
ensear. Kuhtbal. Para demostrar
que decimos la verdad. Ku htbal
reh chi korik inqaqo r.
Instrumento para doblar. Busbal.
Instrumento para doblar hierro.
Busbal chihch.
Instrumento para hacer lazo, loro,
matraca. Kuyuch. Se quebr la
matraca. Xtoq i kuyuch.
Instrumento para trabajar.
Kamanba l. Ese es el instrumento
de trabajo de la seora. Re re
rukamanba al i tuut.

Insultar, maltratar, ofender. Bajooj,


tzu juuj, ba jeew. No es bueno
maltratar. Maatoobtaj i bajooj.
Insulto (indirectas). Qe ht, qojoj
xikiniis. Slo insulto indirecto hace
el hombre. Xaqeht iruban i winaq.
Interrumpir, atajar, detener. Qatooj.
Interrumpimos el dilogo. Xqaqat
waach i kutaaj.
Intestino. Aaqsaa. El intestino de la
g a l l i n a e s l a r g o . Nim rooq i
raaqsaai atit kixlaan.
Introducir, meter, ensartar. Xitij.
Introducimos el hilo en la aguja.
Xqaxiti nooqpan kuuxa.
Ir a la par de otro. Laqik. Nosotros
bamos a la par del seor. Rehoj
qohlaqik naq ruuki jaaw.
Ir. Ojik. Iremos al pueblo. Ojik qeh
pan tinamit.
Izote. Kihtee. Lo i Izotes son
grandes. Nimaq kinaah i kihtee.
Izquierda. Tzeet. Le duele la mano
izquierda. Tiirutzeet qab.

6
(
138

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

138

08/07/2004, 08:29 a.m.

J
Jabn silvestre. Chupaq. Con jabn
silvestre nos baamos. Ruuk
chu paq xojitinik.
Jabn. Xabo on. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Jacinto. Siin. Don Jacinto. MaSiin.
Jaguar. Ba hlam. Los jaguares
duermen en los rboles. Retaqeh
ba hlam kiwirik chi runaah chee.
Jarrilla. Xaaro. Se quebr la jarrilla.
Xpaxik i xaaro.
Jarro de barro o arcilla. Akal xaroo.
El jarro de barro est en el fuego.
Chi runaah i qa aq wilik i akal
xaaro.
Jcara. . Mulul, sijohm. La jcara
tiene pinol. Kaj rupaam i mulul.
Jilote. Ohch. Jilote mi milpa.
Ohchcha nik i wabiix.
Jilote. Tzituj, tzu tuj. La milpa ya
est jiloteando. Tzi tuj chik taqeh
iwan.
Jiote. Saal. El perro tiene jiote. Saal
riij i tzi.
Jocote maran. Rum kawaay. Los
jocotes de maran son grandes.
Nimaq taqeh rum kawaay.

SINTITUL-14

139

Jocote. Rum. El jocote en dulce es


rico. Suq i rum pan kaab.
Joven (varn). Kijool. El hombre es
joven todava. Ko ki jool i winaq.
Juez. Qa tal qo rik. Lo dijo el juez.
Xuqo r i qa tal qorik.
Jugar, relacin sexual entre
animales mamferos. Ko n ik.
Jugamos en la feria. Xojkonik pan
nim qiij.
Jugo de caa fermentado. Boj. El jugo
de caa fermentado es sabroso. Suq
i boj.
Juguete. Ko n aal. Juguetes de
nios. Kiko naal halakun.
Juntado, reunido, amontonado.
Tubl ik. El frijol est juntado.
Tublik ruwach i kinaq.
Juntar fuego. Luku j . Estbamos
juntando fuego. Luku j qaaqnaq
inqaban.
Juntar, unir. Laqanik. Nosotros los
juntamos. Re hoj xojlaqa nik
kiwach.
Juntarse. Tahmik. Se junt la arena
en el camino. Xtahmik i saniibpan
beeh.

08/07/2004, 08:29 a.m.

6
)

Justicia. Qa taj qo rik. Se hizo


justicia. Manlik qa taj qo rik i
xbaan.
Jute. Puur. En el agua est el jute.
Pan hawilik i puur.

Juzgado. Qa tba l qo rik. Nos


llevaron al juzgado. Xojkikam pan
qa tba l qorik.

7
=
14 0

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

140

08/07/2004, 08:29 a.m.

L
Labios. Xaq chiis. Los labios de la
muchacha son rojos. Kaq i xaq
chiii ixqun.
Labrar piedra. Ko xoj. Labrando
piedra est el seor. Koxoj ruban
i jaaw.
Ladeado. Salik. La tabla est ladeada.
Salik i tzilom.
Ladino. Mos, mus. El ladino tiene otra
cultura. Remus tokoom i ruwii.
Ladrar. Wohba nik, wohwanik. El
perro ladr de noche. Xwohbanik
i tzichaqab.
Ladrillo (adobe). Xaan. La casa de
Andrs es de ladrillo. Xaan riij i
rupaat i Leex.
L a d r n . Aj ileq, ajtzahk.
Aprehendieron al ladrn.
Xchoparik I ajileq.
Lagartija. Sik, tohlook. La lagartija
est en el palo. Re sik wilik chi
ruwach chee.
Lago, laguna. Chooh. Hay patos en
el lago. Wilkeeb patuxk pan
chooh.
Lamer. Reqej. El perro est lamiendo
el trasto. Reqe j rupaam kulk
irubaan i tzi.

SINTITUL-14

141

Lpiz, lapicero (instrumento para


escribir). Tzi hba l. Se cay
nuestro lpiz. Xqe h b i k i
qatzihbaal.
Largo. Nim rooq. El camino es largo.
Nim rooq i beeh.
Las, los. Taqeh, quuy. Los mangos
son sabrosos. Suq taqeh maanka.
Lastimar. Chitanik. No lastime a
sus hermanos. Ma chitaaj awas
achaaq.
Lavadero. Tzajbal. Nos baamos en
el lavadero. Xojitinik pan tzajbal.
Lavar, limpiar. Tza jaj. Natividad
est lavando gipil. ReWiit tzajaj
pot iruban.
Lazar. Xor inik. Lazamos la vaca.
Xqaxoreej i wakax.
Lazo, pita, cuerda. Ka haam. Est
amarrado con pita. Ba kl ik chi
kahaam.
Leer. Ilhujinik. Juan est leyendo.
ReWaan ilhujinik iruban.
Lejos. Najt. Nuestro pueblo queda
lejos. Najt wilik i qatinamiit.
Lea. Sii. La lea est seca. Chiqiij
i sii.

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
1

7
2

Len. Kaqkoj. Ah hay un len. Wilik


jinaj kaqkoj ar.
Levantar, hacer progresar. Uksanik.
Levantamos al muchacho. Xquksaj
i akun.
Levantarse,
desarrollarse
intelectual y materialmente. Uktik,
xwuktik.
Te m p r a n o
nos
levantamos. Wahqeq xojuktik.
Ley. Taqa b. Viol la ley. Xuchey
naah i ku hbaal.
Liblula, mazorca de pocos granos de
maz. Tuhluux. La liblula est
volando. Xiki nik iruba n i
tuhluux.
Lmite, frontera. Kulat. Lmite de
Tactic con Tamah. Rukulat i Chi
Ba atzruuki Tamahun.
Limn. Lamuunix. El limn es cido.
Cham i lamuunix.
Limosna. Lemoxna. Dio su limosna.
Xuyeew rulemoxna.
Limosnero. Ajko q. El pobre es
limosnero. Ajkoq i nebaa.
Limpiado, borrado. Juxuuj. El petate
est limpio. Juxuuj ruwach i pohp.
Limpiar, borrar. Juxinik. Limpiar
Vidrios.
Juxinik
lewom
nanubanam.
Lince, comadreja. Kuxba hlaq. La
comadreja come gallinas. Re
kuxba hlaq inku xwik kixlaan.
Liquidmbar. Iqoob. El liquidmbar
es grueso. Nim rupaam i iqoob.

14 2

SINTITUL-14

Liso. Chu bi k. La tabla es lisa.


Chu bik ruwach i tzilom.
Listn. Jitzba l. El listn es ancho.
Nim ruwach i Jitzb al.
Llamar a un asustado. Xohwanik.
Llame al nio. Chaxohwaaj i
halakun.
Llamar, invitar. Yuqinik. Fuimos a
llamar al seor. Xponik qayuqeej i
jaaw.
Llave. Tehtza p. La llave de nuestra
casa. Rerutehtzap i qapaat.
Llegar (de aqu para all). Ponik.
Llegamos a la fiesta. Xojponik pan
nim qiij.
Llegar. Ku lik. Llegar el seor.
Kulik reh i jaaw.
Llenado. Hamooj. El guacal est
llenado. Hamooj rupaam i johm.
Llenar. Nujisanik. Est llenando de
frijol el cntaro. Nujisanik kinaq
iruban pan xuut.
Lleno. Nujinaq. La tinaja est llena
de agua. Nujinaq chi hai ikom.
Llevado. Ka mooj. Llevado al
mercado. Kamooj pan kaaybal.
Llevar. Kamaj. Llevar carga. Kamaj
ihq.
Llorar. Oqi k. Lloramos por el
muerto. Xojo qik ruum i kamnaq.
Llovizna. Musjab. Est lloviznando.
Kahchimusjab.
Lluvia. Jab. Comenz a llover.
Xchalik i jab.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

142

08/07/2004, 08:29 a.m.

Lo atropell, lo aplast. Xuchey.


Jacinto atropell al nio. ReSiin
xuche y i halakun.
L o e n m o h e c i . Xumoohrisaj.
Enmoheci el maz. Xumoohrisaj i
ixiim.
Lo hace, lo realiza. Inba nik. El lo
hace. Rereh inbanik.
Lo soltamos. Qoqtaaj. Soltamos al
perro. Qoqtaaj i tzi.
Lo vio, lo mir. Xril. Vio el problema.
Xril i ka xkilaal.
Lobo. Xojb. El lobo se parece al perro.
Rexojbjetzi.
Loco (enfermo mental). Ahqaal,
saba n, tza pa runaah.
El
muchacho es loco. Ahqaal i akun.
Locura. Ahqalil, saba niil. Por su
locura se quebr. Ruum rahqalil
xutoq riib.
Lodo, suciedad. Chuwa. tu ropa est
sucia. Chuwawach aso.
Lombriz, parsito. Kalakun, kanik.
La nia tiene lombrices. Kalakun
rupaam i kisa ixqun.
Loro. Ke rk. Los loros son bonitos.
Holohaq taqeh ke rk.

Lucirnaga. Kokay. La lucirnaga


alumbra. Saqum iruban i kokay.
Lugar de reunin. Molba l iib. El
lugar para reuniones es grande.
Nim i molba al iib.
Lugar o instrumento para matar.
Kanteesbal. La vaca fue llevada al
rastro. Rewakax xkamarik rejeh
pan kanteesbal.
Lugar para descansar. Hilbal. Doa
Josefa se fue a descansar. Retu
Cheepa xooj hiloq.
Lugar para ensear, escuela, colegio.
Tijimba l, tiijba l tzi hb, tiijbal
iib. En la escuela jugamos. Pan
tijimbal xojko nik.
Lugar para hacer casa. Paatbal. El
lugar para hacer la casa est en una
pendiente. Wach yuuq wilik i
paatbal.
Lugar para sembrar, aldea.
Abiixbal. Lugar para la siembra del
seor. Rabiixb'al i aaw.
Lugar u objeto para bailar. Xejbal.
El lugar para bailar es amplio.Nim i
xejbal.

7
3
14 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

143

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
4

SINTITUL-14

Machacar, destripar. Puchuj. Chile


machacado. Puchuj iik.
Macho. Imaas, . Perro (macho). Imaas
tzi.
Madeja. Bihr. Tres madejas de hilo.
Ixibbihr chi nooq.
Madera que utilizan las mujeres para
prensar el telar. Kemab. Es bonito
el prensador de tela. Holohik i
kemab.
Madrina (de bautizo, matrimonio).
Tuut chi ruwach ajaaw. Mi madrina
es amable. Atoob i nutuut chi
ruwach Ajaaw.
Madurarse, cocerse. Chaqik. El frijol
se est cociendo. Chaqik iruban
i kinaq.
Madurarse, ponerse amarillo.
Qa anbi k. Los pltanos estn
madurndose. Qa anbik inkiban
taqeh paran tulul.
Maestro, profesor. Ku htoom,
cholool. No vino el maestro. Ma
xku lik taj i kuhtoom.
Maguey. Sajkiih. Una mata de
maguey. Juniwal chi sajkiih.
Maz veranero. Chikuy. Ya sali el
maz veranero. Xelik chik i chikuy.

144

Maz. Ixiim. Para nosotros el maz es


sagrado. Looqi ixiim chi qawach.
Mal aconsejado. Taqchiimaj. Solo
viene aconsejado. Xa taqchiimaj
noq xchalik.
Mal olor, olor ahumado. Qusqus. La
comida tiene mal olor por el humo.
Qusqus i kuxbal ruum i sib.
Malanga. . Oom. La malanga es
comestible. Reoom inkuxarik.
Mamar. Chuchik. El nio mama.Re
halaku n inchu chik.
Maana. Iqal. Maana llegar. Iqal
kinponik.
Manantial, nacimiento de agua.
Raasba l ha. El manantial es
bonito. Holohik i raasba l ha.
Mandado. Taqarik. El mandado ya
lleg. Xponik chik i taqarik.
Mandar, enviar, encomienda.
Taqa nik. Mandamos el dinero.
Xqataqaaj i tumiin.
Mango. Maanka. Sabor a mango.
Rusuqkiil maanka.
Mano. Qa bis. C o n l a m a n o
quebraron el palo. Ruuk qa bis
xkitoq i chee.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Manojo. Chuht, yuht, bo hl,


chuhtaal. Un manojo de ajo.
Junchuht chi anxux.
Manuel. Manu. . Manuel cort el
rbol. ReMan Xruyoki chee.
Mapache. Oow. El mapache es grande.
Nim i oow.
Mar. Palaw. Del otro lado del mar,.
Juntar palaw.
Marchitar. Bo oyrisanik. Ella la
marchit. Rereh xboyrisanik reh.
Mariposa. Pehpem. La mariposa est
en la flor. Re pehpem wilik chi
ruwach uhtzub.
Masa. Qoor. La masa est en la canasta.
Reqoor wilik pan chakach.
Masaje. Jiik, maaj. Mara est
masajeando. Jiik iruba n i Mar.
Masajear, sobar. Jikinik. Temprano
masajeamos el perro. Wahqe q
xqajikej i tzi.
Masajista. Jikineel. Somos
masajistas. hoj jikineel.
Mscara. Kooj. Mscara de venado.
Rukooj keej.
Mata. Iwal. Una mata de caa. Jinaj
iwal chi ajiij.
Matar. Kansanik. Matamos gallinas.
Xojkansanik kixlan.
Matasano (gusano). Alakun. El
matasano es de color verde. Rax riij
i alakun.
Matasano. Ajchee. La caa tiene
matasano. Ajcheewach i ajiij.

Matate para resembrar. Ahbal


chiim. El matate para resembrar es
grande. Nim i ahbb al chiim.
Materia, pus. Poj. El pi de la nia
tiene materia. Poj rupaam i rooq i
kisa ixqun.
Matrimoniarse. Kulanik iib. Se van
a matrimoniar. Ku lanik kiib na
kibanam.
Matriz. Aku unba l. A la seora le
duele la matriz. Tii rakuunbaal i
tuut.
Maullar. R a w i k . El gato est
maullando. Inrawik i mees.
Mazorca. Jal. Las mazorcas estn en
la red. Retaqeh jal wilkeebpan
yal.
Mecapal. Patnaal, pitan. Mecapal de
cuero. Tzuhuum patnaal.
Media cuerda de terreno. Bas. Solo
trabaj media cuerda. Xa junbas i
rukamaj xuban.
Medicina. Iqo om. La medicina es
muy cara. kih rutzaaq i iqoom.
Mdico, curandero. Iqomaneel. Don
Rafael es mdico. Re ma Rap
iqomaneel.
Medio, mitad. Yejaal. Jugamos en
medio de la carretera. Xojko nik
pan ruyejaal beeh.
Medir (por cuartas). Ki tubinik.
Medimos
por
cuartas.
Xojkitubinik.
Medir, pesar. Pajanik. Medir terreno.
Pajaj yeaab.

14 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

145

7
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
6

Meditar, pensar, reflexionar,


preocuparse.
Kapebinik.
Meditamos por el problema.
Xojkapebinik ruum ka xkiil.
Mensajero, mandadero. Taqareel. Mi
trabajo es de mensajero. Ajtaqareel
i nukamaj.
Mentir. Chukuj qorik. No es mentira.
Maretaj chukuj qorik.
Mentiroso, engaador. Chukul
qorik. Mentiroso. chukuul.
Menudo. Tzukutz. Menudo de Res.
Rutzukutz Wakax.
Mercado, plaza. Kaaybal. Llegamos
a l m e r c a d o . Xojponik pan
kaaybal.
Mes, luna. Poh. Hoy es Luna llena.
Yun aak ku lsaqum i Poh.
Mesa. Meexa. N u e s t r a m e s a .
Qameexa.
Mi hermano (a) mayor. Was. Se fue mi
hermano (a) mayor. Xooj i was.
Mi mandado, mi camino. Nubeeh.
Fue a hacer mi mandado. Xponik
banol nubeeh.
Mico. Kooy. El mico est sobre el
rbol. Reko oy wilik chi runaah
chee.
Mdalo. Chapaj. Med la casa. Chapaj
i paat.
Miel. Riis kaab. El pan tiene miel.
Riis kaabruuki kaxlanwik.
Milpa, aldea, comunidad en rea
rural. Abi ix. La milpa es de mi
pap. Rabiix i wajaaw.

14 6

SINTITUL-14

Milpa. Iwan. Naci la milpa. Xpoqi


iwan.
Mo, de mi propiedad. Weh. La casa
es ma. Weh i paat.
Mirador. Tze htba l. Llegamos al
mirador. Xojponik pan tzehtbal.
Mirar, ver de reojo. Jehwachinik. El
muchacho mira de reojo.
Injehwachinik i akun.
Mirar. Ilwik. Miramos sobre el cerro.
Xojilwik chi runaah yuuq.
Moco. Sahm. El nio tiene moco. Sahm
ruwach i halakun.
Mojado. Tzaqik. La lea est mojada.
Tza qik i sii.
Mojar. Taqsanik. Mara moja la tierra.
ReMar irutaqsaj i akal.
Molendera. Kee el. Se cans la
molendera. Xquhtik i keeel.
Moler. Kek . Rosa est moliendo.
Kek iruban i Roos.
Molestador, engaador. Jotool. Nos
enga el vendedor. Xojrujot i
ajkaay.
Molestar, engaar. Jotooj.
Molestamos en la feria. Xojjotwik
pan nimqiij.
Molestar, fastidiar, mortificar.
Chi w inik.
El nio est
fastidiando. Chi i nik iruba n i
halakun.
Molestar, fastidiar. Chiinik. El nio
est molestando. Chiinik iruban
i halakun.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

146

08/07/2004, 08:29 a.m.

Molino, instrumento para moler.


Kek ba l. Instrumento para moler
nixtamal. Kekbal buuch.
Molleja. Jax. La molleja de achunto es
muy sabrosa. Suq suq rujax i akach.
Mono. Ba atz. Los monos juegan
sobre los rboles. Re taqeh
baatzkiko nik chi runaah taqeh
chee.
Montaa Virgen. Juhb. Cuidemos las
Montaas Vrgenes. Qakax taqeh
juhb.
Montaa. Rax yuuq, k i che',
raxchee. Llegamos a traer lea a la
montaa. Xojponik siw iil pan
raxyuuq.
Monte pasto o planta. Chahn, piim.
La siembra est entre el monte. Pan
cha hn wilik i tik.
Montn. Tuhb. Un montn de cacao.
Juntuhbchi kikow.
Mora. Tokaan. La mora tiene espinas.
Kiix ruwach i tokaan.
Mordedor. Hoyool, qichool, tiwool.
Ese es mordedor. Rerehoyool.
Morder. Katzaj, tiwooj, hooy. El perro
le gusta morder a la gente. Retzi
suq reh katzaj kachanam.
Morder. Tio oj, tiwooj. El pi del
seor est mordido por perro. Tiooj
i rooq i jaaw ruum tzi.
Mordido. Hoyooj, qichooj, tiwooj. La
carne est mordida. Hoyooj i tiib.
Morir, muerte, morirse. Kimik. Se
muri la gallina. Xkimik i kixlaan.

Morral, matate, bolsa. Chiim. El


morral es grande. Nim i chiim.
Mosca verde. Haah. . Hay mosca
Verde sobre la tortilla. Wilik haah
chi runaah i wik.
Mosca. Utz. Las moscas sobre la
comida no es bueno. Maatoobtaj
i utzchi runaah i ku xbal.
Moverse. Kuyujik. Nos movimos por
el temblor. Xojkuyujik ruum i yihk.
Muchacha. Ixqun. La muchacha tiene
varicela. Reixqun pohreel riij.
Muchacho, adolescente, patojo.
Aku n. El muchacho adelgaz. .
Xba aqrik i akun.
Mudo, tonto. Meem. El muchacho es
mudo. Meem i akun.
Muela. Rukaaehis. Vi una muela.
Jinaj rukaaehis xwil.
Muerto, difunto. Kamnaq. Gallina
muerta. Kamnaq kixlaan.
Mugre. Muq. La pared tiene mugre.
Muq ruwach i tzaq.
Mujer. Ixoq. La mujer se fue al mercado.
Reixoq xooj pan kaaybal.
Mueca de la mano. Alaq qab. La
mueca de la mano de la seora.
Ralaq qa bi tuut.
Mueco, figurilla en bulto que se
utiliza en actos religiosos. Alas.
El adivino utiliza el mueco. Re
Qijineel irukoj i alas.
Municipalidad. Komitaat. Llegamos a
la municipalidad. Xojponik pan
komitaat.

14 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

147

7
7

08/07/2004, 08:29 a.m.

Murcilago. Niich, sootz, chikoj,


tzuhuum, pej xik. Los murcilagos
duermen de cabeza. Pan tiknah
kiwirik i niich.
Musgo, xido. Quux. El rbol tiene
musgo. Wilik qu ux chi ruwach i
chee.
Muslo. Tuuq. Me duele el muslo. Tii
nutuuq.
Muy apestoso. Chuh chuh. El perro es
muy apestoso. Chuh chuh ruwach
i tzi.

Muy duro, muy fuerte, muy recio,


muy rpido. Kow kow. La pata de la
vaca es muy dura. Kow kow i rooq
wakax.
Muy rojo. Kaq kaq. Nuestra sangre
es muy roja. Kaq kaq i qakikeel.
Muy, mucho. Qe. Hoy esta muy caro
el maz. Qe kih tza aq i ixiim
yunaak.

7
8
14 8

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

148

08/07/2004, 08:29 a.m.

N
Nacer, brotar. Poqi k, nacer,. La
milpa brot. Xpoqi iwan.
Nacer. Asjik. En la casa naci. Pan
paat xaasjik.
Nacido (enfermedad). Awaas. Nacido
(de gisquil). Awaas chumaah.
Nadar. Muhxanik. El pato est
nadando. Muhx iruba n i patuxk.
Nance. Tapal . En el mercado se
vende nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal.
Naranja. Araan, (china var. Sc.). Las
naranjas son grandes. Nimaq taqeh
araan.
Nariz. Juis. Al muchacho le sali
sangre en la nariz. Xelik kik pan
rujui akun.
Neblina. Raabsuutz. En el camino hay
neblina. Raabsuutzrupaam i beeh.
Necesario, urgente, preciso. Ajwaal
wach, ajwamaj wach. Es necesario
la fe de edad. Ajwaal wach i ruhujil
habul.
Necio, Metiche. Xa minmin. El
muchacho es necio. Xa minmin i
akun.
Negociado, comprado. Yakooj. El frijol

SINTITUL-14

149

ya est negociado. Yakooj chik i


kinaq.
Negocio. Yak. El negocio es bueno.
Reyak maxta reet.
Negro. Qe q. El sombrero es negro.
Repuneet qeq.
Nene (a), nio (a), beb. Aj ux, buuq,
nee, halaku n. El nio llora. Re
aj ux inoqik.
Nido. Qees, suuq. Nido de pjaro.
Ruqees tzikin.
Nieto (a). Iih maam. El nieto se llama
Valerio. Ba ler rubi hnaal i iih
maam.
Nia pequea. Kisa ixqun. La niita
es bonita. Holohik i kisa ixqun.
N i e z . Hal aku niil. T u v i m o s
n u e s t r a n i e z . Xqaba n cho
qahalakuniil.
Nixtamal. Bu uch. El nixtamal est
sobre el fuego. Re bu uch wilik
chi runaah i qa aq.
No es duro, no es fuerte. Makow
taj. La ceiba no es dura. Makow
taj reinup.
No est . Max taj, maw ilik taj. No
est mi padre. Maxtaj i wajaaw.

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
9

7
0

No fino, ordinario. Muux. La masa no


es fina. Muux i qoor.
No. Max taj. No tiene esposo.
Maxtaj rubahiil.
Noche. Chaqab. Estamos de noche.
Chaqabwilkooj.
Noche. Aqab', chaq'ab'.. Caminamos
por las noches. Xojbe hik pan taq
chaqab.
Nochebuena, navidad. Raasjiik. En
nochebuena hay mucho fro. Qe
ku xik i pan rasjiik.
Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Pajwil.
Iremos a la Ceremonia a Pajwil.
Naqojiik mayijineel Pajwil.
Nombre del idioma de la regin
Poqomchi. Poqomchi. Nuestro
idioma es el Poqomchi. Poqomchi
i qaqorbal.
Nombre. Bi hnaal. Mi nombre es
Jacinto. Siin i nubihnaal.
Norma, decreto, ley, reglamento.
Taqab. Norma de reunin. Taqab
reh moloj iib.
Nos fuimos. Xojo oj. Nos fuimos al
pueblo. Xojooj pan tinamit.
Nos mordi. Xojrutiiw. Nos mordi el
perro. Xojrutiiw i tzi.
Nos regresa, nos da vuelta.
Qohrusuteej rejeh. Nos regresar
para la casa. Ne qoh rusutej rejeh
pan paat.
Nosotros,Rehoj. Nosotros llegamos.
Rehoj xojponik.

150

SINTITUL-14

Nosotros. Hoj. Nosotros jugamos. Re


hoj xojko nik.
Notarse, mostrarse, hacerse visible.
Ku tinik, ku htinik. Se not su
trabajo. Xku tinik i rukamaj.
Noveno. Rube leej. Noveno nio.
Rubeleej halakun.
Novia, cejas, trato carioso a los
menores. Meetz. Mi novia se llama
Mara. Mar rubihnaal i numeetz.
Nube. Suutz. El sol est cubierto de
nube. Suutzruwach i qiij.
Nublarse. Suutzbik. Se nubl el da.
Suutzbik ruwach i qiij.
Nuca. Riij alaqis. Al trabajador le
duele la nuca. Ti i riij ralaq i
kamanoom.
Nuera. Ilibbees. Francisca es nuera
de doa Luca. ReParan riliibi
tuLus.
Nuestra gente. Quch tijolal. Todos
ellos son nuestra gente.
Chikunchelaal i re quch tijolal
taqeh.
Nuestro hermano menor. Qachaaq.
Vino nuestro hermano menor.
Xku lik i qachaaq.
Nuestro to. Qikaan. Vino el to.
Xku lik i ikaanbees.
Nuestro. Qeh hoj. La taza es nuestra.
Qeh hoj i kulk.
Nuestros antepasados, ascendencia.
Qamaam qatit .
Nuestros
antepasados son mayas. Mayab
taqeh qamaam qatit.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

150

08/07/2004, 08:29 a.m.

Nuestros hermanos. Qas qachaaq.


Ellos son nuestros hermanos. Qas
qachaaqtaqeh i re.
Nuestros padres. Qatuut qajaaw.
Nuestros padres nos amaron.
Xojkikax i qatuut qajaaw.
Nueve. Be lejeeb. Don Belejeeb
Ajpuhb. BelejeebAjpuhb.

Nuevo. Ak. La canasta es nueva. Ak


i chakach.
Nmero, smbolo numrico. Rehtalil
ajlanba l. Ese es nmero tres. Re
reroox ajl.

7
!
151

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

151

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
"

SINTITUL-14

Obedecer, Cumplir, Celebrar.


Nimanik. Obedecimos en la casa.
Xojnimanik pan paat.
Obedeci. Xnimanik. El muchacho
obedeci. Xnimanik i akun.
Objeto para acarrear, transportar.
Be hlba l. El morral sirvi para
acarrear lea. Rechiim xkamanik
chi be hlba l sii.
Objeto para halar hilo (tejer).
Chi kba l. Mi halador de hilo.
Nuchikbaal.
Objeto para soplar. Huupbal. Para
soplar el polvo. Huupba l reh i
pooq.
Objeto perforado. Chahchah. El papel
est perforado. Chahchah ruwach
i huuj.
O b s c u r e c e r s e . Qe qumrik. Se
obscureci el da. Xqe qumrik
ruwach i qiij.
Observar, mirar, ver. Tze htanik.
Observamos entre las ramas del
rbol. Xojtze htanik pan xilak
ruqabchee.
Ocho. Waxiqiib. Nuestro terreno es
de ocho cuerdas. Waxiqiib
kahaam i qayeaab.

152

Octavo. Ruwahxaaq. Octavo da.


Ruwahxaaq qiij.
Ofrecer. Be hsanik, xutanik. Se me
ofreci. Xrubeehsaj riibweh.
Ofrenda. Mayiij. Nosotros dimos
nuestra ofrenda. Rehoj xqayeew
qamayiij.
Ofrendar, ceremonia maya.
Mayijinik. Ayer hice una ceremonia
M a y a . E e w x n u b an jinaj
numayijiniik.
Or, escuchar. Birinik. Escuchamos
el dilogo. Xojbirinik kutaaj.
Ojo (enfermedad en recin nacidos),
instrumento para ver. Ilba l. El
nio tiene mal de ojo. Ilba l wilik
reh i halakun.
Ojo. Naqwachiis. La nia tiene el ojo
rojo. Kaq paam i naqr uwach i
ixqun.
Oler. Uhtzi nik. La mariposa est
oliendo la flor. Uhtzi nik uhtzu b
iruban i pehpem.
Olla de barro. Akal xun. La olla de
barro es grande. Nim i akal xun.
Olor agradable. Inkohnik. La pia
huele. Inko hnik i choop.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Olor picante. Jiqi k, ko hik. Es


picante el olor del chile. Jiqik i iik.
Olor picante. Ko hik , jiqi k. Es
picante el olor del chile. Ko hik i
iik.
Olote. Bahlaq. Una carga de olotes.
Junihq chi bahlaq.
Ombligo. Atzu um. Se le ve el
ombligo. Inkutinik i ratzuum.
Once. Junlaj. Pedro tiene once aos.
Junlaj haabwilik reh i Lu.
Ondulado, encorvado. Kotokik, kot
kot. El palo est encorvado.
Kotokik riij i chee.
Ondulados. Kotokaq. Los palos son
ondulados. Kotokaq taqeh chee.
Opacar, empaar. Moyrisanik. La
nube opac al sol. Re suutz
xmoyrisanik ruwach i qiij.
Ordenado, en fila. Tuslik. Los
papeles estn ordenados. Tuslik
kiwach i huuj.
Ordeador. Yitzo ol. El seor va a
ordear. Yitzool inooj i jaaw.
Oreja. Xikin, xikiniis. El anciano se
qued sordo. Xtza hpik i xikin i
maam.

Oreja. Xikiniis. El hombre tiene la


oreja grande. Nim i ruxikin i winaq
rere.
Organizacin.
Molaab.
Organizacin del pueblo maya.
MolaabMayabTinamit.
Orinar. Abr ik. El borracho est
orinando. Abr ik iruba n i
xohkreel.
Oscuridad, tinieblas, pedernal.
Sihtuun. Estamos en oscuridad.
Pan sihtuun wilkooj.
Oscuro. Qe qum. Ya est oscuro
seor. Qequm chik jaaw.
Otro, diferente, aparte. Tokoom. El
diferente llev. Tokoom i xukam i
reh.
Otro. Jinaj chik. Vino otra gallina.
Jinaj chik i kixlaaan xkulik.
Oveja. Mee. Las ovejas son blancas.
Saq kiij i mee.
Oxidarse, llenarse de musgo.
Qu uxrik. Se oxid el dinero
(monedas). Qu uxri k ruwach i
tumiin.

7
#
153

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

153

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
$

SINTITUL-14

Pablo. Palu. Don Pablo se fue al pueblo.


RemaPaluxooj pan tinamit.
Pacaya. Kiib. La pacaya es sabrosa.
Suq i kiib.
Pacificar, apaciguar. Tuuqbisanik.
Pacificamos
sentimientos.
Xojtuuqbi sanik ku xliis.
Padre de familia, autoridad.
Ajawbe es. El padre de familia es
amable. Atoobi ajawbees.
Paga del pecado, del delito, multa,
penitencia. Tojba l mahk. Ese
dinero es para pagar multa. Tojbal
mahk i tumiin rere.
Pagar. Tojoj, tojarik. Marcos est
pagando a los trabajadores. Tojoj
kamanoom iruban i Kux.
Paja, material utilizado para techo de
casa, hoja de milpa, caa o palma.
Siq. La casa tiene techo de paja. Siq
runaah i paat.
Pjaro carpintero. Piich. El pjaro
carpintero est en el rbol de
pimienta. Re piich wilik chi
ruwach penxex.
Pjaro. Tzi kin. El cantar de los
pjaros es bonito. Holohik i
kitzu uy taqeh tzikin.

154

Palabra, hablar. Qorik. Hablamos con


la verdad. Pan korik xojqorik.
Plido. Saq moqik, saq perik. El
muchacho est plido por el susto.
Saq moqik i aku n ruum yojik.
Palma, corozo. Pak. La palma es alta.
Nim runaah i pak.
Palo de pito. Kixqan. El palo de pito
es duro. Rekixqan qe kowiil.
Palo meneador. Kojl. Palo meneador
de nixtamal. Kojl tuukbal buuch.
Palo, madera, rbol. Chee. En el
rbol hay avispas. Wilik kohlox
chi ruwach chee.
Paloma domstica. Mukuy, mukur. La
paloma domstica es bonita.
Holohik i mukuy.
Paludismo. Kaq kuxik. El muchacho
tiene paludismo. Kaq ku xik riij i
akun.
Pan. Kaxlan wik. El pan es caro. Kih
tza aq i kaxlan wik.
Paal, trapo. Kich. El paal del nio
est limpio. Saq ruwach i rukich i
halakun.
Pao. Bu hk. El espejo est
empaado. Buhk ruwach i lemow.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pantaln. Weex. Se le rompi el


pantaln al seor. Xih i ruweex i
jaaw.
Pauelo. Sut. El pauelo esta
amarrado en el cuello del seor. Chi
ralaq i jaaw ba klik i sut.
Panza de res destazado. Sekuus
,tzukutz. Comimos panza de res.
Sekuus i xqakux.
Papa. Saqaa. Cunto vale la papa?.
Jarubtzaaq i saqaa?.
Papel, libro. Huuj. El papel est sobre
la mesa. Rehuuj wilik chi runaah
meexa.
Papera. Buuq, sipjeel alaq. El joven
tiene paperas. Re ki jool wilik
rubuuq.
Par. Ku hl. Un par de caites. Jinaj
ku hl chi per xijab.
Parado. Palik. El perro est parado
sobre el petate. Pal ik i tzi chi
runaah i pohp.
Parar, confirmar algo. Pahbanik,
paaba nik. P a r a m o s a l n i o .
pahba nik halakun.
Parece a, similar. Je rukab. El
muchacho se parece a su padre. Re
aku n jerukabi rajaaw.
Pared. Tzaq. Se raj la pared. Xtar i
tzaq.
Paredn. Uhl. En el paredn esta el
nido del pjaro. Chi ruwach i uhl
wilik i rusuuqtzikin.
Pareja. Ku l iil. La pareja de su
zapato. Ruku liil i ruxijab.

Parrilla. Ba hba l. La carne est


sobre la parrilla. Chi runaah
ba hba l wilik i tiib.
Partcula interrogativa. Mi. Se
encuentra su hermano mayor?. Mi
wilik awas?.
Partidor, separador, instrumento para
partir (cuchillo, machete) o repartir
(bandeja, azafate). Chaqbal. El
partidor esta sobre el nixtamal. Chi
runaah bu uch wilik i chaqbal.
Partir, divorciar. Chaqaj. Partir lea.
Se estn divorciando. . Chaqaj
sii.Cha qaj kiibinkiban.
Pasado maana. Kabi ij. Pasado
maana viene la autoridad. Kabiij
inku lik i ajawbees.
Pasador (persona que sirve algo).
Iksaneel. Juan es el que sirve agua
en la fiesta. Rei Waan iksaneel
hapan nim qiij.
Pasajero (momentaneo) vencido.
Ikaal. La enfermedad es pasajera.
Xa ika al i yabilaal.
Pasar encima de algo. Jopinik. La
nia pas encima del frijol. Re
ixqu n xrujopej runaah i kinaq.
Pasar, rebasar. Iksanik. pasamos la
lea. Xqiksaj i sii.
Pasar. Iki k. Nos pasaron en el
camino. Xojkiksaj pan beeh.
Pasarela. Iiksba l. Pasamos en la
pasarela. Xojikik pan iksbal.
Pase adelante. Tio keen. P a s e
adelante seor. Tiokeen jaaw.

155

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

155

7
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
&

Pas, transit. Xikik. El seor pas


en la casa. Xikik pan paat i jaaw.
Paso. Xahq. Siete pasos tiene de
ancho la casa. Wuquubxahqpaam
i paat.
Pata de gallo (planta parsita). Ek.
L pPata d gaallo es medicinal. Re
ekiqoom.
Patada. Yehq. Patearon al perro
rabioso. Xyeqa rik i yowabtzi.
Patas arriba, puesta boca arriba.
Tachlik. La vaca est patas arriba.
Tachl ik i waakax.
Patear. Yeqej. Pateamos al tacuazn.
Xqayeqi tuxk.
Pato (a). Patuxk. La pata est clueca.
Tuq i patuxk.
Pavo, chompipe. Bihiil aka ch. El
c h o m p i p e p e s a . Ahl i bi hiil
akach.
Paz, equilibrio, tranquilidad.
Tuqkilal. Vivir en paz. Ka charik
pan tuqkilal.
Pecador, acusado, delincuente,
culpable. Ajmahk. El culpable se fue
a la crcel. Xooj pan tzi lom i
ajmahk.
Pecar. Mahkunik. Pecamos ante el
creador. Xojmahkunik chi ruwach
i Ajaaw.
Pecho. Chi ku xliis. Le duele su
pecho. Tichirukuxl.
Pechos, senos. Chu uch. La seora
est dando pecho al nio. Yeej
ruchuuchhalakun iruban i
tuut.

156

SINTITUL-14

Pedacear, hacer pedazo. Chuyuj.


Haga pedazos el pan. Chachuy i
kaxlan wik.
Pedazear ejotes. Birij. Rosa est
pedaceando ejotes. Bi rij kinaq
iruban i Roos.
Pedazo, ocho mil. Chuy. Pedazo de
tortilla. Ruchu uy wik.
Pedernal. Rikeej kahoq. El pedernal
es pesado. Ahl rikeej kahoq.
Pedir, preguntar. Pahqanik. Pedimos
nuestra posada. Xqapahqaaj qapatal.
Pegajoso. Latzik. E l c o p a l e s
pegajoso. Latzik ruwach i poom.
Pegar (con cincho o chicote).
Saki nik. Esa seora fue quien
pego al nio. Re tuut rer e
xsakw ik reh i halakun.
Pegar con goma. Lechanik. Pegamos
papel en la pared. Xojlechanik huuj
wach tzaq.
Pegar con pegamento. Letzej. Pegar
papel. Letzej huuj.
Peine. Xihbal. La seora compr su
peine. Xuloqruxihbaal i tuut.
Pelado. Cholooj. La naranja ya est
pelada. Cholooj chik riij i araan.
Pelador (instrumento para pelar).
Cho lba l. Pelador de gisquil.
Cholbal riij chumaah.
Pelar, raspar. Jotzinik. Est pelando
duraznos. Johtzanik riij tik
iruban.
Pelar. Cho loj. El seor pela yuca.
Choloj riij tziin iruban i jaaw.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

156

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pelear con las manos. Qa bisinik.


Peleando se quebr el brazo. Pan
qa bisinik xutoq i qa b.
Pellizcar. Echi nik. La nia est
pellizcando al nio. Eche nik
halaku n iruba n i ixqun.
Pelo de maz. Tzamiy. La torilla tiene
pelo de maz. Tzamiy rupaam i
wik.
Pelo. Ism. Nos cortamos el pelo.
Xqisaj qismaal.
Pelota. Tolaj. Estbamos jugando
pelota. Ko n ik tolaj naq
inqaban.
Peludo. Putz. El perro es peludo. Putz
riij i tzi.
Pensamiento, idea, preocupacin.
Kapeba l. Pensamiento del seor.
Rukapebaal i jaaw.
Pens, reflexion. Xkapebinik. Flix
pens. Xkapebinik i Peelis.
Pepita de fruta. Naq. Pepita de
ayote. Naqkuum.
Pequeos pedazos. Tohr. Un pedazo
de carne. Junto hr chi tiib.
Pequeos. Kok taq, tu ch. Las
gallinas son pequeas. Kok taq
taqeh kixlaan.
Perder extraviar. Sahchik. Nos
perdimos en ese pueblo.
Xojsahchik pan tinamit rere.
Perdido. Sahcheel. El seor est
perdido. Sahcheel i jaaw.
Pereza. Sikilal. El muchacho tiene
pereza. Sikilal inba nik reh i

akun.
Perforacin del cascarn del huevo
al nacer los pollitos. Ko htz,
kootz. El pollito est perforando su
cascarn. Ko htz iruba n i kisa
kixlaan.
Perforado, agujereado. Hopooj,
to bo oj. El papel est perforado.
Hopooj ruwach i huuj.
Perforador. Hopbal. Perforador de
papel. Hopbal huuj.
Perforar, agujerear. To bo j.
Perforamos la madera.Xqatobi chee.
Pero. Xa re la. Llegaremos, pero
hasta maana. Ne qohponik xa re
lako iqaal.
Perro. Tzi. El perro es bravo. Josq
i tzi.
Persona delicada. Chinrah, chiik.
El nio es muy delicado.Qechik
riij i halakun.
Persona que amarra. Ba ko ol.
Nosotros somos amarradores de
vacas. Hoj ba ko ol wakax.
Persona que anda sin prisa y sin
rumbo. Insalik. La muchacha anda
sin prisa y sin rumbo en la calle.Xa
insalik pan be eh i ixqun.
Persona que baa con hierbas.
Bu chu neel. El seor fue a baar.
Xooj buchuul i jaaw.
Persona que gusta comer mucha
golosina. Ajtuus, ajsahk. A la
seora le gusta comer muchas
golosinas. Ajtuus i tuut.

157

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

157

7
/

08/07/2004, 08:29 a.m.

7
(

Persona que mal aconseja. Ajtaqchi,


junuul. Ese seor mal aconseja. Re
jaaw rereajtaqchi.
Persona que pela cscara de frutas o
verduras. Cho lool. Persona que
pela bananos. Cho lool riij tulul.
Persona que quema velas. Katal
uhtzu b. Don Carlos fue a quemar
candelas. Xoojkatal uhtzubi ma
Kalich.
Persona. Ka chareel/ka chanam.
Muchas personas. ki h i
kachareel, kachanam.
Pesado. Ahl. La carga del seor pesa.
Ahl i rihq i jaaw.
Pestaas. Jeeh naq wachiis. Este
pelo es de pestaa. J e e h
naqw achiis i isbwilih.
Petate. Pohp. El petate es ancho. Nim
ruwach i pohp.
Pez. Kar. Comimos pescado. Kar
xqakux.
Piar de los pollitos. Chiliwinik. Pan
mucho los pollitos. Qe
kichi liwinik i kok kixlaan.
Picante. Raah. Pica el chile. Raah i
iik.
Picarda. Sajsotik. Por su picarda se
quebr. Ruum rusajsotiik xutoq
riib.
Pi. Oqis. A la muchacha le duele el
pi. Tirooq i ixqun.
Piedra de moler, muela. Kaa. La
piedra de moler de la seora. Re
rukaai tuut.

158

SINTITUL-14

Piedra para afilar. Huux. El la piedra


afilamos nuestra hacha. Chi
Ruwach huux xqaqa sbi saj i
qikeej.
Piedra poma, da del calendario maya.
Ajmaq. La piedra poma no pesa. Re
ajmaq maahl taj.
Piedra. Aba j. La piedra es grande.
Nim i abaj.
Piel de culebra (metamorfosis).
Sooch. La piel de la culebra la dej
en el camino. Xukanaai rusooch i
aaqpan beeh.
Piel, cuero de animal. Tzuhmal. A
Rosa se le quem la piel del brazo.
Xkahtik i rutzuhmal tilebi Roos.
Piensa. Irukapaaj. Piensa sobre su
v i d a . Irukapaaj chi riij i
rukachariik.
Pierna. Aa. Me duele la pierna. Tii
waa.
Piloy (especie de frijol). Nimaq
kinaq, lol. El tayuyo tiene piloy.
Nimaq kinaqrupaam i xikinkeej.
Piloy blanco. Piliw. Se coci el piloy
blanco. Xchaqi piliw.
Pimienta. Penxex. El caf con
pimienta es sabroso. Suq i kapeh
ruukpensex.
Pia. Choop. Son grandes las pias.
Nimaq taqeh choop.
Pino, ocote. Chaj. Sembramos pino.
Xqatik i chaj.
Pinol, miga. Ka j. El guacal tiene
pinol. Kaj rupaam i johm.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

158

08/07/2004, 08:29 a.m.

Pintado. Bo nooj. . La casa est


pintada de verde. Bo nooj ruwach
i paat chi rax.
pinto. Ba rsin. El perro es pinto.
Barsin riij i tzi.
Piojillo, sarampin. Sisoon. La
gallina tiene piojillos.Sisoon riij i
kixlaan.
Piojo. Uk. El muchacho tiene piojo
en la cabeza. Ukpaam i runaah i
akun.
Pixtn (tortilla). Pixtuun. Juan se
comi el pixtn. ReWaan xukux i
Pixtuun.
Pizote. Itzu l. El pizote es bonito.
Holohik i itzul.
Plancha, afilador. Jukb a l. Para
planchar ropa. Jukb a l wach
itzihy.
Planchar, afilar. Jukuuj. Rosa est
planchando. Juku uj iruba n i
Roos.
Planta (cinco negritos). Chuhte. Hay
muchas plantas de cinco negritos.
Kih i Chuhte.
Plantar. Munuinik. Plantamos Chile.
Xojmunuinik iik.
Plata. Pwaaq. Cadena de plata.
Pwaaq uuh.
Pltano. Paran tulul. Sabroso el
pltano. Suq i paran tulul.
Platicar. T e hranik, ku tjanik.
Platicamos en el mercado.
Xojte hranik pan ka aybal.

Pobre (expresin de compasin).


Ketel wach. Pobre el seor. Ketel
wach i jaaw.
Pobre. Neba a. Somos pobres. Hoj
nebaa.
Pobreza. Neba i l. Estamos en la
pobreza. Wilkooj pan nebail.
Poder, autoridad. Ajawriik. Tiene
autoridad en su aldea. Wilik
rajawriik pan rabiixbal.
Poder, saber hacer. Cholonik. S
escribir. Kinchol tzihb.
Poema, palabra adornada.
Uhtzubimaj wach qorik, xoyimaj
wach qo rik. El poema es muy
bonito. Qeholohik i uhtzubimaj
kutaaj.
Polica. Chajoom tinamit. Las policas
agarraron al ladrn. Re taqeh
chajen tinamit xkichop i ajileq.
Pollito. Kok kixlaan, tu us. Los
pollitos son de color negro. Qeq
kiij taqeh kokkixlaan.
Pollo Dorado. Jooxrisamaj kixlaan.
El pollo dorado es sabroso. Suq i
jooxrisamaj kixlaan.
Polvo. Pooq, pulqlaaj. En el camino
hay mucho polvo. Qe pooq chi
ruwach i beeh.
Poner huevos. Milojinik. La gallina
est poniendo huevos. Milojinik
iruba n i kixlaan.
Poner, usar, creer. Kojoj. Se est
poniendo su sombrero. Kojoj
rupuneet iruban.

159

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

159

7
)

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
=

Ponerse boca abajo, embrocarse.


Pahchik. Nos pusimos boca abajo
sobre la grama. Xupach'aa' i
ha'lak'un.
Ponerse bravo, enojado. Josqbik,
josqb i sanik.
Los perros
embravecieron. Xijosqbik i tzi.
Ponerse de pi. Pahik. Nos paramos en
la reunin. Xojpahik pan moloj iib.
Ponerse pesado. Ahlbik. Se puso
pesada la lea porque se moj.
Xa hlbik i siiruum chi xtzaqik.
Poquito. Majnik. Slo un poquito de
maz. Xa mahnikchi ixiim.
Por ah. Ar rejeh, ar jeh. Por ah lo
encontraron. Ar rejeh xreqarik.
Por eso. Ruum aj re. Por eso
vinimos. Ruum ajrexojchalik.
Por Favor . Chakuy, chaban atobil.
Por favor seora vndame chile.
Chakuy tuut chaka yej wiik.
Por la maana, temprano. Wahqeq.
Por la maana nos baamos.
Wahqeq xojitinik.
Por par. Chi ku hlaal. Los zapatos
lo venden por par. Chi ku hlaal
inkika yej i xijab.
Por qu?. Chih aj reet?, chajreet?,
chihreet?), (chaj wa reh?.
Porqu aprehendieron al hombre?.
Chaajreet noq xchoparik i
winaq?.
Por, por causa de. Ruum. Por causa
del fro muri la gallina. Ruum i
ku xik xkimik i kixlaan.

16 0

SINTITUL-14

Posada. Patal. Pedimos nuestra


posada. Xqapahqaaj qapatal.
Poseer, aduearse. Ehchanik. El se
a d u e d e l p a p e l . Re reh
xrehchaaj i huuj.
Precio, Valor, dinero, costo. Tzaaq.
Su trabajo no tiene precio. Maxtaj
tzaaq akamaj.
P r e g u n t a , p e d i d a . Pahqaal.
Preguntamos por donde est.
Xqapahqaaj ahawilik.
Preparar hilo (para telar). Qinij.
Estamos preparando hilo. Qinij
nooqinqaban.
Preso, encarcelado, recluido,
encerrado. Tza hpeel, preexo. El
preso est enfermo. Retza hpeel
yowaab.
Prstamo, crdito. Kemeel. La seora
me dio prstamo. Xuyeew nukemeel
i tuut.
Primer saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak cho? Tuweey. Est
usted?. Est usted bien?. Wilkaat
naak tuut. Suq naak akuxl.
Primero. Peet. Vine primero. Peet
xinku lik.
P r i m o g n i t o . Peet aku n. El
primognito se llama Juan. Waan
rubihnaal i peet akun.
Principio, antepasado, origen. Raa
risil. Principio de la vida. Raa
risil kacharik.
Privar, abstener. Pitij. Nos privamos
de comer. Pitij qawainqaban.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

160

08/07/2004, 08:29 a.m.

Probar. Nikinik. Estamos probando


el sabor del cacao. Nikinik
rusuqkiil kikow inqaban.
Problema, dificultad, conflicto,
pleito. Ka xkiil. Entre ellos existe
dificultad. Wilik kika xkiil chi
kiwach.
Procura, apresrate. Chanike ej
aqi ij, kobo q, chato k awiib.
Apresrate con el trabajo.
Chanike ej aqiij ruuki kamanik.
P r o s t i t u c i n . Ko yomal. L a
prostitucin es mala. Yiibruwach
i koyomal.
Prostituda. Ko yomaj. Esa mujer
est prostituda. Koyomaj ruwach
i ixoq rere.
Prostituir. Ko yoomrisanik. El
hombre prostituy a la nia. Re
winaq xuko yomrisaj i ki sa
ixqun.
Prostituirse. Koyoomrik. La mujer
se prostituy. Xkoyoomrik i ixoq.
Prostituta. Ko yoom. La prostituta
est enferma. Yowaabi koyoom.
Provocar dolor de corazn.
Tiibi sanik ku xliis. La muerte
provoca dolor de corazn. Re
kimik irutiibi saj kuxliis.

Pudrirse. Qa hik. Se pudrieron las


moras. Xiqahik i tokaan.
Pueblo, gente. Tinamit. El pueblo lo
eligi. Retinamit xsikw ik wach.
Pulga. Ka q. El perro tiene pulgas.
Kaq riij i tzi.
Puo. Mohch. Un puo de frijol.
Jinaj mochchi kinaq.
Punta de gisquil. Juchumaah. La
comida es punta de gisquil. Ju
chumaah i kuxbal.
Puntiagudo. Qa s ju. El palo es
puntiagudo. Qas rujui chee.
Punto -gramatical. Tzuhr. Al terminar
de escribir oraciones se escribe
punto. Pan kuxesba l tzihbanik
ku taaj inkojarik i tzuhr.
Puso
atencin,
escuch.
Xuka achmaaj. La autoridad nos
puso atencin. Xojrukaachmaaj i
ajabees.
Puyar, apualar. Toqoj. El ayote est
puyado. Toqo j paam i kuum.

8
1
16 1

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

161

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
2

SINTITUL-14

Qu desea?. Chaaj naq?,chih naq?


chaaj naq bi h? chaaj naq
jariik?. Q u d e s e a a b u e l o ? .
Chaaj naq maam?.
Qu es?. Chibijariik?, chajbih?.
Qu es lo que dice?. Chibijariik
iruqor?.
Que le vaya bien . Chawil awiib.
Que le vaya bien seora. Chawil
awiibtuut.
Qu?. Chajariik?. Qu quieres?.
Chajariik inawaaj?.
Quebrado. Paxeel. La taza est
quebrada. Paxeel i kulk.
Quebrado. Toqeel. Nuestros pies
estn quebrados. Toqeel i qooq.
Quebrantar (maz, arroz en la piedra
de moler). Puhranik. Clara est
quebrantando nixtamal. Puhranik
bu uch iruba n i Kalar.
Quebrar (con la mano o rodilla),
tronchar. Paqinik. Est quebrando
palo. Paqaj cheeiruban.
Quebrar, fracturar. Toqooj. El palo
est quebrado sobre el camino.
Toqooj i cheechi runaah beeh.
Quebrar. Paxinik. Quebramos la olla.
Xqapaxej i xun.

162

Quedarse. Kahnik. Nos quedamos en


casa. Xojkahnik pan paat.
Quemado. Ka htlam, ka tooj,
ka hteel. La tortilla est quemada.
Ka htlam i wik.
Quemado. Ka tooj. El copal est
quemado. Katooj i poom.
Quemar. Kataj. Quemamos la basura.
Xqaka t i sohk.
Quemarse. Kahtik. Nos quemamos
durante la roza. Xojka htik pan
kat.
Quequesque. Oxb. . El quequesque
es rico. Suq i oxb.
Q u e r e m o s . Inqaaj. Q u e r e m o s
nuestro dinero. Inqaaj ruwach
qatumiin.
Querer. Ajwanik. Quiero hablar al
seor. Inwaaj nuqo reem i jaaw.
Quererse, necesitarse. Ajwanik iib,
ajwanik wachiis. Quiero a mi mam.
Inwaaj wach i nutuut.
Quiebra palitos (animal). Chiqsil.
Se muri el quiebra palito. Xkimik i
chiqsil.
Quin?. Awach? . Q u i n t e
denunci?. Awach jalwik aweh?.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Quiere. Iraaj. Quiere borrarlo. Iraaj


rujuxum.
Quijada. Kahkachi, santakawa.
Golpe mi quijada. Xnuqo j i
nukahkachi.

Quinto. Roo. Quinto mes. Roopoh.

8
3
16 3

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

163

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
4

SINTITUL-14

Racimo. Kuht. Un racimo de banano.


Junkuht chi tulul.
Radio. Qo rbi rba l. El radio es
bonito. Holohik i Qorbirbal.
Rafael. Rap. Don Rafael es amable.
Atoobi maRap.
Raz. Raa. Raz de rbol. Raachee.
Rajado. Tarooj. La lea est rajada.
Tarooj rupaam i sii.
Rajar (lea, ocote o madera). Taraj.
Nosotros rajamos lea. Xojtarwik
sii.
Rajar, partir. Chirij, tziroj. Rajar
ocote. Chirij chaj ,.
Rana. Rooch, tikoy. La rana salta.
Inpiska nik i rooch.
Rana. Tuhtz. La rana es de color
verde. Rax riij i tuhtz.
Rancho (casa de paja). Siq paat. El
rancho es bonito. Holohik i siq
paat.
Rpido, luego, pronto. Xa reyu.
Vi n i m o s r p i d o . Xa re yu
xojkulik.
Rascar. Jochoj. El seor est
rascando su espalda. Re jaaw
kahchirujochom i riij.

164

Raspador. Jotzba l. Raspador de


hielo. Jotzbal abaj ha.
Raspar (maguey). Johkanik. En
nuestro terreno raspamos maguey.
Pan qaka al xojjohkanik sajkiih.
Ratn. Cho oh. El gato se comi el
ratn. Xruku x i chooh i mees.
Rebasar. Bu lik, pulik. El agua
rebasa. Inbu lik i ha.
Recado rojo. Kaq tukuuj. El recado
rojo es sabroso. Suq i kaq tukuuj.
Rechinar. Qirichinik, qitzik. La puerta
rechina. Inqirichinik i okbal.
Reciba, toma, tenga. He, hu. Toma
tu pan. Heakaxlan wik.
Recibimos. Xqakul. Recibimos a los
huspedes. Xqaku l i ulaa.
Recibir. Kuluj. Estamos recibiendo a los
visitantes. Kuluj ulaainqabaan.
Recluso. Preexo, tzahpeel. El recluso
est enfermo. Repreexo yowaab.
Recoger. Moloj, ko loj. Recogimos
frijol. Xqaban i moloj kinaq.
Recomendado, encomendado.
Oqxam aj.
El maz est
recomendado con la seora.
Oqxam aj i ixiim ruuki tuut.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Recostar, poner de lado. Chelanik.


Est recostando la piedra. Chelanik
abaj iruban.
Recto. Korik ruwach. El palo es recto.
Korik wach i chee.
Red. Yal. Las mazorcas estn en la
red. Rejal wilik pan yal.
Redondo, crculo. Setesik, sirisik. La
tortilla es redonda. Setesik i wik.
Redondo. Tolotik. La olla es redonda.
Tolotik i xuun.
Reducir, engaar, perder tiempo.
Subu j. Reducir el tamao del
pantaln. Subuj rupaam weex.
Reducirse, encogerse. Suhbik. Se
redujo mi pantaln.Xsuhbik i nuweex.
Regadera o instrumento para regar.
Chihkba l. Para regar agua.
Chihkba l ha.
Regalo. Kooch. Recibimos nuestro
regalo. Xqakul qakooch.
Regao, llamar la atencin. Naqaaw.
Nos rega nuestro abuelo.
Xojrunaq i qamaam.
Regar (maz, frijol, agua).
Chihkanik. El muchacho reg el
agua. Reakun xruchihkaaj i ha.
Regar. Chihkinik. Se reg el frijol.
Xchihkik i kinaq.
Registrar, escarbar. Ketenik, keet,
pic h. Registramos la canasta.
Xqaketej rupaam i chakach.
Regresar, volver. Solkinik, sutinik.
El seor regreso a su casa. Xsoljik
chaloq i jaaw pan rupaat.

Relmpago. Cha abkahoq, raaq


kahoq. S e v i o e l r e l m p a g o .
Xku tinik i raaqkahoq.
Relmpago. Raaqkahoq, cha ab
kahoq. S e v i o e l r e l m p a g o .
Xku tinik i raaqkahoq.
Remangar. Tolooj. El pantaln est
remangado. Tolooj i weex.
Remiendo. Kojbal. El pantaln de
Manuel tiene remiendo. Koojbal
ruwach i ruweex i Manu.
Remojar. Muhinik. El pan est
remojada en miel. Muhuuj i kaxlan
wik pan riis kaab.
Renacuajo. Muluqu t. Hay muchos
renacuajos en el agua. Kih taqeh
muluqut pan ha.
Renquear. Tzihqlinik. El muchacho
renqueaba. Intzihqlinik naq i
akun.
Repartidor. Puhkoom. Repartidor en
la fiesta. Ajpuhkoom pan nim qiij.
Repartir. Puhkanik. Repartimos
dinero. Xojpuhkanik tumiin.
Reprender. Qilooj. El seor est
reprendiendo. Re jaaw qi looj
iruban.
Resbaloso. Kalik. Se resbal en el
camino. Xkalijik pan beeh.
Resembrador. Ahbaneel. Se cay el
resembrador. Re ahbi neel
xqehbik.
Resembrar. Ahbanik. Resembr su
milpa. Xrahbeej i rabiix.

16 5

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

165

8
5

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
6

Resguardar, nublarse. Muujrik. Nos


resguardamos debajo el rbol.
Xojmuujrik risil chee.
Respirar fuerte (constantemente.).
Pooxlanik. Respiramos muy fuerte
por el susto. Qohpooxlanik ruum
yojik.
Resto, sobra. Qohx. Sobr el agua de
masa. Xqohxanik i qo or ha.
Retoo. Toxl. Retoo del rbol. Rutoxl
i chee.
Retorcijones. Ba ke el pamis. Los
retorcijones lo mat. Ba ke el
pamis xkansanik reh.
Retumbo (agua). Pojik. El ro
retumba. Inpojik i nim ha.
Reuma, calambre. Luuch. Tenemos
reuma en nuestros pies. Wilik
Luuchpan qooq.
Reunin. Moloj iib. Ayer nos
reunimos. Xqamol qiibeew.
Reventar (hilo, pita, cuerda). Kupuj,
tupuj. Reventamos el hilo. Xqakup
i nooq.
Reventar , perforar, abrir. Kerej.
Est reventando la pelota. Kerej
tolaj iruban.
Reventar. Kerik. Se va a reventar la
flor. Kerik reh i uhtzub.
Revirar. Pirkunik. La Pelota revira.
Inpirkuik i Tolaj.
Revivir, resucitar. Kachrisanik. Su
poder lo resucit al tercer da. Re
rajawriik xka chrisanik ruwach
pan roox qiij.

16 6

SINTITUL-14

Revolcador. Ajbalin, tolineel. El perro


es revolcador. ReTzibalineel.
Revolcar. Ba linik, tolinik. Un gran
perro revolc a mi gato. Nimlaj tzi
xba linik reh i numees.
Rezo, oracin, orar. Tiij. El seor est
rezando. Tiij iruban i jaaw.
Ro. Nimha. Nos baamos en el ro.
Xojitinik pan nimha.
Risa. See el. A Vicente le gusta
rerse. Suq reh i see el i Seen.
Robar. Elqa nik. Rob gallinas.
Xe lqa nik kixlaan.
Rociar, sacudir. Kihranik. Rociar
agua. Kihranik ha.
Rodeado. Sutimaj. Rodeado de pita.
Sutimaj riij chi kahaam.
Rodilla. Nah che hk. Golpeamos
nuestras rodillas. Xqaqo j i naah
qachehk.
Rodillera, reclinatorio. Xukaab. La
rodillera es bonita. Holohik i
xukaab.
Rojo. Kaq. El quetzal tiene pecho rojo.
Kaq chiiruku xl i qu uq.
Rollizo. Bolobik. La lea del seor
es rolliza. Bolobik i rusiii jaaw.
Romper. Chu q. Rompa la tela.
Chach'uq i itzihy.
Romper. Weqej, weqinik. Romper tela.
Weqej itzihy.
Roncar. Joqi nik. Roncamos en
nuestro sueo. Qojjoqi nik pan
qawiriik.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

166

08/07/2004, 08:29 a.m.

Roza, quema. Ka t. Quemamos el


terreno para nuestra milpa. Xqakat
rupaam i yeaabqabiix.
Rozar. Abixik. Se fue a rozar. Xooj
chi abixik.

Ruido producido al comer cosas


duras. Ku rupinik. Le truenan los
dientes cundo come tostada.
Inku rupinik i reeh noq irukux i
joox.

8
7
16 7

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

167

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
8

SINTITUL-14

Sabroso, rico. Suq. La comida est


sabrosa. Suq i ku xbal.
Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij.
Estamos sacando agua en el lago.
Likij hainqaba n pan chooh.
Sacar, extraer. Esanik. Nosotros lo
sacamos. Rehoj xojesanik reh.
Sagrado. Looq. La tierra es sagrada.
Looqi akal.
Sal. Atzaam. La sal es blanca o la sal
est limpia. Saq ruwach i atzaam.
Salar. Atzaminik, atzamanik. Salar
carne. Atzaminik tiib.
Salario, paga. Tojba l. Recibimos
nuestro
salario.
X q a k u l
qatojbaal.
Sali, huy. Xelik. Cristbal sali de
la crcel. Xelik pan tzilom i Toop.
Salir, huir. Elik. Salimos corriendo.
Pan ajiim xojelik.
Saliva, escupido. Chuhb. La saliva es
del anciano. Re chuhb reh i
maam.
Salpicar, salpic. Pahcha nik,
tixka nik. El carro nos salpic de
agua. Re bu mbe ehba l
xpahcha nik qeh chi ha.

168

Salpicar. Ta hxanik. El carro nos


salpic de agua. Xojrutahxaaj chi
hai Bumbehbal.
Saltar sobre, brincar sobre.
Qa hxanik. Nosotros brincaremos
sobre el agua. Re hoj ne
qohqa hxanik ha.
Sanar, endurecer. Koowbisanik.
Nosotros reforzamos el sostn de
la casa. Re hoj xojkoowbisanik
rooq i paat.
Sangre. Kik. Nuestra sangre tambin
es roja. Kaq wohoq i qakikeel.
Sanitario. Sarbal. El nio se fue al
sanitario. Rehal aku n xooj pan
sarbal.
Sapo. Hukuk, tikoy . El sapo es
grande. Nim i hukuk.
Sarna, sarcopiosis. Tuhx, tuux. El
cerdo tiene sarna. Aj tuhx i ahq.
Sastre, modista. Bojool. Don Vicente
es sastre. RemaSeen Bojool.
Se asent, se equilibrio, se formaliz.
Xtuhqik, xtuqlujik. Se asent
nuestro trabajo. Xtuhqik i
qakamaj.
Se quebr. Xtoq. Se quebr el palo.
Xtoq i chee.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Se raj. Xtar. Se raj la tabla. Xtar i


tzilom.
Se vende. Inka ayjik. Se vende el
terreno. Inka ayjik i akal.
Secar. Chiqsanik. Secar ropa.
Chiqsanik itzihy.
Seco, flaco, delgado. Chiqiij. Lea
seca. Chiqiij sii.
Secretario, escritor. Ajtzihb. Rosa
es secretaria en la municipalidad.
Ajtzihbpan komitaat i Roos.
Sed. Chiqchii il, chiqchie el. Por
jugar tenemos sed. Ruum ko nik
wilik qachiqchiiil.
Segunda limpia de la milpa o del
frijolar. calzar). Mulinik, quul.
Hoy realizamos la segunda limpia de
la milpa. Mulinik iwan xqaban
yunaak.
Segundo. Rukab. De segundo lleg.
Pan rukabxponik.
Seis. Waqiib. Tenemos seis chuntos.
Waqiibi qakaach.
Semana Santa. Kaxiklaj qiij. Mucha
gente viene en Semana Santa. Kih i
tinamit kikulikpan kaxik laj qiij.
Sembrador. Ajiwaal, tikool. Andrs
se fue a sembrar. ReLeex (Tirix)
xooj iwaal.
Sembrador. Iwaal. Santiago se fue a
sembrar. Xooj iwaal i San.
Sembrar. Tikij. Sembrar maz. Tikij
ixiim.
Semejanza (en conductas, actitudes
despectivas). Uch june ht. Son

semejantes en sus actitudes. Kuch


juneht kiibruukkibanooj.
Semilla. Ija. Semilla de frijol. Ija
kinaq.
Seas, ademanes. Ehtalil. El hombre
habla por medio de seas. Ruuk
ehtalil inqo rik i winaq.
Seor. Jaaw. El seor se llama
Francisco. Laas rubihnal i jaaw.
Seor. Ma ich, jaaw. El seor se
llama Nicols. Kolaax rubihnal i
maiich.
Seora, madre de familia. Tuut. Mi
madre. Nutuut.
Sentado. Tzunlik. La seora est
sentada. Tzunlik i tuut.
Sentarse estrechando los pies.
Pehchik. La nia le gusta mucho
estrechar sus pies. Qe suq reh i
pehchik i ixqun.
Sentarse. Tzuhnik. Nos sentamos
afuera de la casa. Xojtzuhnik chi
riij i paat.
Sentimiento, corazn. Kuxliis. Viene
del sentimiento. Pan ku xliis
inchalik.
Sentir. Ikr anik. Nosotros sentimos
el temblor. Rehoj xqikraaj i yihk.
Sptimo. Ruwuuq. Sptimo ao.
Ruwuuq haab.
Sequa. Chiq qiij. La sequa sec la
milpa. Xruchiqsaj iwan i chiqqiij.
Ser ayudado, apoyado. Toobjik.
Fuimos ayudados. Xojtoobjik.

16 9

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

169

8
9

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
0

Ser consolado, ser convencido.


Qu unjik. F u e c o n v e n c i d o .
Xquunjik ruwach.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq?
korik naak?. Ser cierto que
vino?. Mi korik ta wo hoq chi
xkulik?.
Ser?. Mije? . Ser que es as?.
Mijeta wohoq.
Seriedad, rectitud. Korkiil. Con
seriedad se lo dijeron. Ruuk
korkiil xqo rarik reh.
Servidumbre, persona que trabaja por
mes. Ajpoh, aj chi poh. Flora es
trabajadora por mes. Ajpoh i Lola.
Sexto. Ruwaaq. Sexta casa. Ruwaaq
paat.
S (afirmacin). Hoo. S seora. Hoo
tuut.
Siete. Wuquub. Siete estrellas.
Wuquubchi chumiil.
Silbar. Xubi nik. E n l a n o c h e
silbamos. Xojxubinik chaqab.
Silbido. Xuub. El muchacho est
silbando. Xuubiruba n i akun.
Silla. Xiila. Dale una silla a nuestro
visitante. Chayeew ruxiila i qulaa.
Silueta, sombra. Naach. Silueta de
doa Pascuala. Runaach tuPax.
Sobrino (a). Ikaaq. Mi sobrino se
llama Vicente. Seen bi hnaal i
wikaaq.
Sol, da. Qiij. Hoy es un da bonito.
Holohik i qiij yunaak.

170

SINTITUL-14

Solitario. Rutkeel riib. La muchacha


est solitaria. Rutkeel riibi ixqun.
Slo uno. Jinaj ti. Slo uno queremos.
Jinaj ti inqaaj.
Sombrero. Puneet. El sombrero es
grande. Nim i puneet.
Soado, embolado, emborrachado,
embriagado. Xohkr isamaj.
Gregorio fue embolado por
Cristbal. Xohkrisamaj i Koy ruum
i Toop.
Soar. Xohkrisanik, lawachinik. Te
so. Xnuxohkreej awach.
Sonarse la nariz. Suhtanik. El seor
s e s o n l a n a r i z . Re jaaw
xusuhtaaj i ju.
Sonido de dinero, sonido de
campanilla. Tzilinik. Suena el
dinero en la mano de la seora.
Intzilinik i tumiin pan ruqa b i
tuut.
Sonido para llamar a las gallinas.
Turinik. L l a m e n a l a g a l l i n a .
Chaturej taqeh kixlaan.
Soplador. Wahba l. El soplador es
grande. Nim i wahbal.
Soplar con la boca. Hupinik.
Soplamos fuego. Xojhupinik
qaaq.
Soplar con soplador. Wahlanik.
Soplar fuego. Wahlanik qaaq.
Soportar, aguantar, perdonar,
disculpar. Kuyuj. El pobre est
aguantando hambre. Kuyuj wik
iruba n i nebaa.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

170

08/07/2004, 08:29 a.m.

Soy. Hin. Soy Manuel. Hin Manu.


Su compaero. Ruchihil. Se qued
su compaero. Xkahnik i ruchihil.
Su complemento. Ruman. Ese es el
complemento de tu maz. Rer e
ruman awixiim.
Su corazn. Ruku xl. Le duele el
corazn. Tirukuxl.
Su esposa. Rehke en. La esposa del
seor fue hacia el pueblo. Xooj i
rehke en i jaaw pan tinamit.
Su revez. Rusaal. . El revs del gipil.
Rusaal i pot.
Suavizador.
Chu bi saneel.
Suavizador
de
mugre.
Chubisaneel chu wa.
Suavizar. Chu ubisanik. Suavizar
carne. Chu bisanik tiib.
Subir, elevar algo. Johsanik.
Subimos mazorcas. Xqajohsaj Jal.
Subir. Johtik. Subimos sobre el cerro.
Xojjohtik chi runaah yuuq.
Suceder. Ku larik. As sucedi.
Jerexkularik.

Sudamos. Xoj ba hxanik. Sudamos


por correr. Xojba hxanik ruum
ajiminik.
Sudor. Bahx, tzauhb. El nio suda
e n l a n o c h e . Re halaku n
inba hxanik chaqa b.
Surtido, revuelto. Xilakimaj. La venta
de doa Rosa est surtida.
Xilakimaj i ruka ay i tuRoos.
Sus parientes, con ellos. Kuuk. Son
parientes. Kuukkiib.
Suspirar. Jihqa nik, jiqj otik. El
j o v e n s u s p i r a m u c h o . Qe
injihqjotik i kijool.
Sustentar, dar de comer. Ketej. Est
dando de comer al perro. Ketej tzi
iruban.
Sustituto, reemplazo. Jilow. No
tenemos sustituto en la reunin.
Maawach taj qajilow pan moloj
iib.
S u s t o , a s u s t a r s e . Yoj ik. Nos
asustamos por la culebra. Xojyojik
ruum i aaq.
Susto. Kahn. La nia tiene susto.
Kahn inba nik reh i kisa ixqun.

8
!
171

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

171

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
"

SINTITUL-14

Tabla, reclusorio. Tzi lom. El


carpintero compr la tabla. Re
ajsehk xuloqi tzilom.
Tacuazn. Tuxk. El tacuazn se comi
l a g a l l i n a . Re tuxk xuku x i
kixlaan.
Taln. Ruyuhboqis. Su taln est
hinchado. Sipjinaq i ruyuhbrooq.
Taltuza. Baah. La taltuza come yuca.
Reba ah iruku x i tziin.
Talvez. Je naak. A s l e h a b r
sucedido. Jenaak rexrukul.
Tamal de frijol. Kiyoy, rabkinaq.
El tamal de frijol es rico con chile.
Suq i kiyoy ruukiik.
Tamal. Rab. El tamal es picante.Raah
i rab.
Tamalito de elote. Isis. El tamalito de
elote es sabroso. Suq isis.
Tamalito de elote. Poch isis. El
tamalito de elote es sabroso. Suq i
poch isis.
Tamalito de frijol verde. Xeep. Se
coci el tamalito de frijol. Chaq i
xeep.
Tamalito de maz. Poch. Comimos
tamalitos. Poch i xqakux.

172

Tamao, dimensin. Nimaal. Qu tan


grande es tu bondad. Niknimaal
awotobil.
Tambalearse.
Chelelanik,
chelelenik. Tambalebamos como
borrachos. Qohchelelanik jehoj
xohkreel.
Tapadera u otro instrumento para
tapar, cerrar. Tzapbal. Para tapar
agujero. Tzapbal hoop.
Tapanco. Kaaq. El chile est sobre el
tapanco. Chi ruwach kaaqwilik i iik.
Tapar, cubrir. Bu runik, potzinik.
Est cubriendo los ayotes. Buruj
runaah ku um iruban.
Tapiscador. Jachool. Don Manuel es
tapiscado. Jachool i Manu.
Tapiscar. Jach. M i g u e l e s t
tapiscando. Jach iruban i Keel.
Tasiscobo (clase de rbol). Kusb. El
tasiscobo es duro para horcn. Re
ku sbkow chi chiit.
Tayuyo. Xikinkeej. El tayuyo tiene
piloyes. Nimaq kinaq wilik chi
rupaam i xikinkeej.
Taza de barro, escudilla. Akal kulk.
Las tazas de barro son bonitas.
Holohaq taqeh aka l kulk.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Taza en general. Kulk. Las tazas


estn limpias. Saq kiwach i kulk.
Tecolote, Bho. Tuhkur, woroom. El
tecolote tiene ojos grandes. Nimaq
naqr uwach i tuhkur.
Tecomate. Suh. El agua est en el
tecomate. Pan suh wilik i ha.
Teja, comal. Xoht. La teja se quebr
o el comal se quebr. Xpaxik i xoht.
Tejedora. Kemool. La seora es
tejedora. Kemool i tuut.
Tejer, tejido. Keem. La seora teje.
Retuut iruban i keem.
Tela, manta. Itzihy. La tela es larga.
Nim rooq i itzihy.
Telar. Kembal. El telar es largo. Nim
rooq i kembal.
Temascal. Tuuj. Nos baamos en el
temascal. Xojitinik pan tuuj.
Temblar fsicamente. Ba rbo tik,
kirkitik. Temblamos por el miedo.
Xojbarbotik ruum yojik.
Temblor, sismo, terremoto. Hihk,
yihk. Ayer tembl. Eew xuban i
hihk.
Temprano, cuando. Noq. Tempranos
nos fuimos. Noq xojooj.
Tenamaste. Chichun, chit xun. La
piedra es buena para tenamaste.
Reaba j holohik chi chichun.
Tenamaste. Chi chun, chi t xun,
xikuub. Esa piedra est buena para
tenamaste. Reabaj rereholohik
chi chichun.

Tendedero. Chahba l. Est en el


tendedero. Wilik pan chahbal.
Tendedero. Helba l. Tendedero de
caf. Helbal kapeh.
Tendedor (a) (persona). Helool. Flix
es tendedor de caf. Helool ruwach
kapeh i Peles.
Tender. Helenik. Francisca est tendiendo
corte. Helej uhq iruban i Paran.
Tendido. Jiklik. El enfermo est
t e n d i d o e n l a c a m a . Jiklik i
yowaabchi ruwa ch i yokaab.
Tendido. (cosas planas). Perlik. La
tabla est tendida en el suelo.
Perlik i tzilomchi ruwach i akal.
Tener asco, desprecio. Yibinik. Nos
dio asco el tacuazn muerto.
Xqayibu j i kamnaq tuxk.
Tener compasin, tener piedad.
Ketelinik. Por nuestra bondad
somos muy compasivos. Ruum
qatobil qeqohketelinik wachiis.
Tener dueo. Ehchaal, ehchamaj. El
terreno ya tiene dueo. Ehchaal
chik i yea b.
Tener hipo. Tokoxbinik. El borracho
tiene hipo. Re xohkr eel wilik
rutokoxb.
Tener
pesadilla,
delirar.
Law achinik. El muchacho tiene
pesadillas en su sueo.
Law achinik iruba n i akun pan
ruwiriik.
Tepezcuintle. Hahlaaw. La carne de
tepezcuintle es muy sabrosa. Suq
suq i rutibk al i hahlaaw.

173

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

173

8
#

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
$

Tercero. Roox. En tercer ao est.


Pan roox haabwilik.
Terminamos, culminamos, finalizamos.
Xqakohlaj. Terminamos de clavar la
mesa. Xqakohlaj bojoj meexa .
Terminar juntos. Junkuxiik. Juntos
terminamos de comer. Junkuxiik
xqakohlaaj qawa.
Terminar, finalizar, concluir.
Kuxesba l, kuxik. Tomemos agua
para terminar nuestro trabajo.
Quke j qahaa reh kuxesba l
ruwach qakamaj.
Terminarse, acabarse. Ku hlik. Se
termin nuestro trabajo. Ku hlik
qakamaj.
Trmino que significa admiracin.
Eh!. Veniste!. Eh xatku lik loq!.
Termin, finaliz. Xukohlaaj. La
seora termin de tejer. Retuut
xukohlaaj keem.
Terreno, Lugar, sitio. Yea ab.
Llegamos a nuestro terreno.
Xojponik pan qayea ab.
Terrn. Araxan. La casa es de terrn.
Araxan riij i paat.
Terruo. Yuqul. Nuestro terruo es
Tactic, Alta Verapaz. Re Chi
Baatzi qayuqul.
Testculos. Ka chaab, ka achbal.
Le golpearon los testculos.
Xkiqo j taqeh rukachaab.
Testigo (a). Yeo l chii. El testigo
lleg al juzgado. Reajyeo l chii
xponik pan qa tba l qorik.

174

SINTITUL-14

Tibio. Luhluh, luhik. El cacao est


tibio. Luhluh i kikow.
Tibio. Qixin. Agua tibia. Qixin ha.
Tierno. Pejk. El banano est tierno.
Pejki tulul.
Tierra blanca, barro, arcilla. Saq
aka l, puqlaaj. La tierra blanca se
utiliza para lavar trastos. Resaq
aka l inkojarik chi tza jba l
ruwach i kulk.
Tierra colorada. Kaq aka l. El
pantaln tiene tierra colorada. Kaq
aka l ruwach i weex.
T i e r r a , s i t i o , t e r r e n o . Aka l.
Llegamos a nuestro terreno.
Xojponik pan qakaal.
Tieso, tenso, erecto, tirante. Chekik.
El muerto est tieso. Cheki k i
kamnaq.
Tijera. Tixerix, tixera. Lo cortamos
con tijera. Xqayokchi tixerix.
Tinaja. Ikom. La tinaja tiene agua.
Harupaam ikom.
To (a). Ikaanbe es. Mi to se fue al
mercado. Xooj i wikaan pan
kaybal.
Tipo de frijol. Jaas kinaq. Es muy
caro el frijol. Kih tza aq i jaas
kinaq.
tipo de venado. Kaqchul. El venado
brinca. Inpiska nik i kaqchul.
Tirado, echado. Ba qlik, kutlik. El
perro esta echado en el suelo.
Ba qlik i tzichi ruwach i akal.

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

174

08/07/2004, 08:29 a.m.

Tirar. Kutinik. Estamos tirando


piedra. Kutuj abaj inqaban.
Tocar, dar palmada. Tzahranik. Nos
dio palmadas en la espalda.
Xutzahraaj i qiij.
Tocar, trabajar en la cocina.
Tza i nik. Tocamos el tigre.
Xqatza j i bahlam.
Todos nosotros. Chi quncheel. Todos
nosotros llegamos. Chi qunchelaal
i hoj xojponik.
Tomate, tacao, egosta, mezquino.
Pixp. Un canasto de tomate. Jinaj
chakach chi pixp.
Torcido. Jeech, yokyok. El palo est
torcido. Jeechruwach i chee.
Tortilla. Wik. Las tortillas calientes
son sabrosas. Suq i tza wik.
Tortuga. Kok. La tortuga vive en el
agua. Re kok inwihik pan ha.
Torturar, herir, daar. Kaxbisanik.
Nosotros lo torturamos. Re hoj
xojka xbisanik reh.
Toser. Ojobr ik. El nio tose.
Inojobr ik i halakun.
Tosferina. Jiiq. El nio tiene
tosferina. Jiiq inba nik reh i
halakun.
Tosi. Xo jobr ik. Tosi el nio.
Xojobr ik i halakun.
Tostado (a). Joox. Tortilla tostada.
Joox i wik.
Trabajador. Kamanoom. Somos
trabajadores. Hoj kamanoom.

Trabajar. Kamanik. Trabajamos en la


c o m u n i d a d . Xojkamanik pan
abiixbal.
Trabajo, profesin, utilidad. Kamaj.
Cumpli con su trabajo. Xunimaj
wach i rukamaj.
Trabar. Qihlisanik. Trabamos el gancho
en el rbol. Rehoj xojqihlisanik reh
i lok chi runaah i chee.
Tragar. Biqij. Tragar agua. Biqij ha.
Trampa. Chinab, xirob. Se perdi
la trampa. Xsahchik i xirob.
Tranca, cua, sostenedor. Chiitbal.
Colcale
tranca.
Chakoj
ruchiitbal.
Transente, forastero. Beehel. Ese
hombre es forastero. Behel i winaq
rere.
Trasero, nalgas, asiento o parte de
atrs de un objeto. Yuhb. Nalgas
del nio. Ruyuhbi halakun.
Trasladarse. Qa hxik.
Nos
trasladamos al otro pueblo.
Xojqa hxik pan tokoom tinamit.
Trbol (especie de plantitas de tres
hojas). Kajloos. El trbol tiene tres
hojas. Rekajloos ixibi xaq.
Trece. Oxlaj. Don trece Ajpuhb. Ma
Oxlaj Ajpuhb.
Trementina. Qool. Hay trementina en
el pino. Wilih qo ol chi ruwach i
chaj.
Trenzar. Jitzi j. Casimiro est
Trenzando petate. Jitzi j pohp
iruban i Kax.

175

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

175

8
%

08/07/2004, 08:29 a.m.

Trep, subi. Xjohtik. Trepamos


sobre el rbol. Xojjohtik chi runah
i chee.
Tres. Ixib. Trabajamos tres das.
Ixibqiij xojkamanik.
Tringulo. Oxtzuk. Tiene forma de
tringulo. Oxtzu k ruwii.
Tristeza. Tzi rik wachiis. Estamos
tristes. Intzirik qawach.
Trompeta, nopal, apellido. Tuun. La
trompeta brilla. Intziqtzotik wach i
tuun.
Trueno. Kahoq, kohoq. En la lluvia
hay truenos. Kahoq rupaam i jab.
Trueque. Jalwaach. Cambiamos
maz. Jalwaach ixiim xqaban.
T, usted. Hat. Usted lo hizo. Rehat
xatbanik.

T, usted. Re hat. Usted ir a


trabajar. Re hat naak awojiik
kamanoom.
Tucn. Be jb, wejl. El tucn tiene
plumas verdes y rojas. Rax eh kaq
riij i bejb.
Tullir, paralizar. Siikrisanik. El estar
sentado me dej tullido la cintura.
Re tzuhnik xsiikrisanik reh i
nuyejaal.
Tullirse. Siikrik. Nos tullimos en el
agua. Xojsiikrik pan ha.
Tusa. Tilub, tulub. La mazorca tiene
tusa. Tilubriij i jal.
Tuvo compasin de. Xuketelaaj. El
seor tuvo compasin del perro. Re
jaaw xuketelaaj ruwach i tzi.
Tuyo. Aweh. La casa es tuya. Aweh i
paat.

8
&
176

SINTITUL-14

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

176

08/07/2004, 08:29 a.m.

U
Ultimo (a) hijo (a). Chi p . Juan es
ltimo hijo. ReWaan Chip.
Un da, cierta vez. Junriim, junpech.
Cierta vez caminamos. Junpech
xojbehik.
Un minuto, un momento. Jumehq.
Dentro de un minuto me voy. Pan
jumehqkinooj.
Una vez, cierta vez, cierto da.
Junriim, junpech. U n a v e z
descansamos. Junriim xojhilik.
Ua. Ixka q. Se quebr la ua de su
pi. Xtoq i rixkaq rooq.
Ungir, untar. Nuchinik, yulinik.
Untamos en medicina al enfermo.
Xqanuchej chi iqo om i yowaab.

Unir, reunir, ensamblar, aceptar,


juntar. Ku l anik. Estuvimos
uniendo tablas. Ku lanik wach
tzilom xqaban.
Uno. Jinaj. Un canasto. Jinaj
Chakach.
Ustedes. Hat taq. Ustedes son
pequeos. Hat taq koktaq.
Ustedes. Re hat taq. Ustedes lo
dijeron. Rehat taq xatqorik.
Uva silvestre. Tusuub. En el monte
hay uva silvestre. Pan cha hn
wilik tu suub.

8
/

SINTITUL-14

177

08/07/2004, 08:29 a.m.

8
(

SINTITUL-14

Vaca, ganado vacuno. Wakax. Las


vacas estn gordas. Qi na taqeh
wakax.
Vagar. Salalanik. El loco vaga por
la calle. Re ahqaal insalalanik
pan beeh.
Vago. Ajpahr, pahrineel, raraneel.
Ese muchacho es vago. Ajpahr i
akun rere.
Valle, plano, tendido. Ki xkaab.
Sembramos en lo plano. Chi
ruwach kixkaabxqaba n i tik.
Vamos, partcula pluralizador. Taq.
Vamos conmigo. Taq chi wiij.
Varicela. Pohrel, pohrik. Andrs
tiene varicela. Pohrel riij i Leex.
Variedad de planta. Bi lootz. La
planta nace en la cinaga. Re
bilootz inpoqpan muuq.
Vasija. Emel. La vasija es bonita.
Holohik i emel.
Vyase. Hiy. Vyase a su casa. Hiy
pan apaat.
Vecino. Kaj aah. Mis vecinos son
buenos. Atoobtaqeh nukajaah.
Veinte. Junwinaq. Veinte das.
Junwinaq qiij.

178

Vena. Ibo tz. La vena tiene sangre.


Kikrupaam i ibotz.
Venado, da del calendario Maya.
Keej. No matemos el venado. Ma
inqakansaj i keej.
Vendedor (a). Ajka ay. Somos
vendedores de lea. Hoj ajkaay
sii.
Venir. Chalik. Vinimos a orar, .
Xojchalik aj tiij.
Venta. Kaay. Venta de la seora.
Ruka ay i tuut.
Ventosidad. Kiis. Hiede el pedo del
perro. Chuh i rukiis i tzi.
Venus. Ihqen qiij. Venus es bonita.
Holohik i ihqen qiij.
Ver para todos los lados. Ihlanik.
Sobre el cerro vimos para todos los
lados. chi runaah yuuq
xojihlanik.
Ver, cuidar. Ilij. Cuidar nios. Ilij
halakun.
Ver. Kay ik. Estamos viendo en la
f i e s t a . Kay ik inqaba n pan
nimqiij.
Verano, golondrina. Siqjil. El verano
es caliente. Tza rupaam i siqjil.

08/07/2004, 08:29 a.m.

Verdad que s?. Maj korik?. Verdad


que s lo dijo? . Maj korik chi
xuqor?.
Verdad, cierto, recto. Korik. Es
verdad lo que decimos. Korik
inqaqo r.
Verde. Rax. El banano es verde. Ras
riij i tulul.
Ve r g e n z a . Ki xbi laal.
Es
vergonzoso lo que hace el
muchacho. Ki xbi laal ruba n i
akun.
Vestido, tnica. Jur. La mujer es de
vestido. Jur rusoi ixoq.
Vida, vivir. Kacharik. Nuestra vida
es sagrada. Looqi qakacharik.
Vidrio, espejo. Lemow, lemuh. Se
quebr el espejo. Xpaxik i lemow.
Viejo, inservible. Qa hlaam. El
pantaln ya est viejo. Qahlaam
chik i weex.
Viga. Ibo oj. S e c a y l a v i g a .
Xqe hbik i ibooj.
Visitante, husped. Ulaa. Tengo
visita. Wilik wulaa.

Visitar. Ulai nik. Vi s i t a m o s


enfermos. Xojulainik yowaab.
Vsperas. Nixpirix. En la vspera
sucedi. Pan nixpirix xkularik.
Visto. Ilooj. Ya est visto el libro.
Ilooj chik ruwach i huuj.
Vivo. Ka chlik. Todava estaba vivo
cuando lo encontramos. Ko
ka chlik noq xqareq.
Volar (aves, aviones). Xikinik. El
colibr vuela. Inxikinik i tzunun.
Volar, saltar. Purinik. La gallina
vol. Xpurinik i kixlaan.
Volcn. Kichub. El volcn expulsa
fuego. Qa aq i risaj chaloq i
kichub.
Vol. Xxiki nik. El pato vol.
Xxikinik i patuxk.
Vmito. Xaa aw, xabik. El perro
vomit. Xuban i xaa aw i tzi.
Vos (trato entre personas grandes de
confianza). Ako, alah, akuh. Me
qued vos. Xinkahnik ako.
Vuelta. Koot. El caballo est dando
vuelta. Koot iruban i kaway.

8
)
179

Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i

SINTITUL-14

179

08/07/2004, 08:29 a.m.

X
Ximn, Judas. Xuutax. El Ximom es
muy grande. Nim nim i xuutax.

Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual
de la seora es grande. N i m
rupeche k i tuut.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de
doa Mercedes. ReBaler jiibe es
ruuki tuMer.

Yo lo hice. Rehin xinba nik. Estoy


enfermo. Hin yowaab.
Yo. Rehin. Yo fui. Rehin xinbanik.
Yuca. Tzi in. La yuca cocida es
sabrosa. Suq i tziin chi chaq.

9
=

SINTITUL-14

180

08/07/2004, 08:29 a.m.

Z
Zanate. Tzok. El zanate est sobre la
milpa. Wilik chi runaah iwan i
tzok.
Zancudo. Cheen, ucha , chekroq,
chek utz. Duele lo que pica el
zancudo. Tiiruku x i cheen.

Zapote. Salatulul. No es poca de


zapote. Maruqijil taj i salatulul.
Zopilote. Ku ch. Los zopilotes son
negros. Qe qtaqeh i kuch.
Zorrillo. Pahar. El zorrillo apesta.
Chuh ruwach i pahar.

9
1

SINTITUL-14

181

08/07/2004, 08:29 a.m.

9
2

SINTITUL-14

182

08/07/2004, 08:29 a.m.

You might also like