Professional Documents
Culture Documents
com
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
SINTITUL-14
tP q (2001)
SINTITUL-14
Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
SINTITUL-14
SINTITUL-14
PEET QORIK
Reqorbal Poqomchi, inqorarik Chi Baatz, Tamahun, Kaqkoj eh Munchu,
pan ruyuqul i Najt Naah Yeaab, (Tactic, Tamahu, San Cristobal y Santa Cruz,
en el departamento de Alta Verapaz), Purul Ha, pan ruyuqul i aj Tzalamha(
Purulha, Baja Verapaz). Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchi
ar Tuhkuruben Pan Kaqcheepan ruyuqul i Najt Naah, (Parte de Tucuru, y La
Tinta en el departemento de Alta Verapaz).
Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchiar BelejeebJu
Yuuq, Sa Soch pan ruyuqul i Chikamam eh Uspantan pan ruyuqul i aj Kiche.
Pan peet chaloq eh koxam, chi riij i kikuliik taqeh Mus aj juntar palaw, re
taqeh qamaam qatit xkitzihbaaj wo i rubehel Kiwii, kikachariik kitoxl
kixmakal. Retaqeh i kuluuj cho eh tzihbamaj kuum taqeh i maam atit neel
kireqarik chi rupaam i huuj kibihnaal Kihuuj taqeh Ajawal Kaqkoj, reRuhuuj i
Paatbaal TuAan; reh huuj wilih tzihbamaj chi ruwach i haab1,565. Jinaj wo
chik i huuj rutzihbaam i aj tiij Dionisio de Ziga, rerubihnaal i huuj wilih re
Nikwach je i kitzihbtaqeh aj Poqom.Yunaak chi qiij, wilkeebwohuuj tzihbamaj chi riij nikwach i rutijiik i
tzihbeh ilij wach huuj pan Poqom, Wilkeebwohuuj reh Kuhtanik pan Tijinbal
iibtzihbamaj pan Kiibwach qorik eh kih laj huuj tzihbamaj wiikikachariik
kiloqil eh kiwiitaqeh aj Poqomchi.
ReKulbil Yol Twitz Paxil eh retaqeh i rajkamanoom inkikamaneej ruwach
nikwach jenoq intihqik wach i Tuus Qorik Poqomchi. Rewilih xkamanjik
ruwach reh ruyeariik ruloqil i ruwiii qaqorbal hoj aj Poqomchieh rewochi
maneel taj insahchik wach jechi keh taqeh i kacharik inkiban yunaak eh chi
keh taqeh i kachareel chi qawach johtoq.
Chi rupaam i tahsaal huuj wili tzihbamaj i Tus Qorik pan Poqochieh pan
Kaxlan qorbal. Rehuuj wilih na rukamaniik keh taqeh: tuut, jaaw, kijolaq,
qahxoqaq eh keh wotaqeh i wilkeebpan Tijinbal, imponik chik wach rutijiik riij
nik wach noq wilik i qaqorbal Poqomchi. Je wo chik re huuj wilih na
rukamaniik keh reh tzirbal riij, reh chi neel intihqik ruwach i Nim Tus Qorik eh
chi neel kinabjik taqeh i najtir qorbal makikojarik oon makiqorarik ta chik
chi ruwach taqeh i qij yunaak.
SINTITUL-14
INTRODUCCIN
El idioma Poqomchies una de los 21 reconocidos por la Kulbil Yol Twitz
Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado dentro del mbito
geogrfico de los departamentos de: Alta Verapaz Son: San Cristbal Verapaz,
Santa Cruz Verapaz, Tactic, Tamau, parte de Tucur y la Tinta. Baja Verapaz
est Purulh; en el Quich en partes de Chicaman y Uspantn.
Desde la invasin castellana los idiomas mayas tuvieron una situacin de
desventaja en relacin al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influy en
el mbito de uso del idioma y lo cual motiv su desplazamiento a nivel oral y
aislando lo a su uso domstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, lo
que se convierte en un reto para que hablantes, instituciones y el gobierno
revitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer el
carcter multilinge y pluricultural de Guatemala.
Conciente de la realidad Lingstica del pas en cumplimiento con los objetivos
de la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicaciones
bilinges y monolinges, para promover el conocimiento y uso de los idiomas
mayas para fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidad
se presenta el vocabulario del idioma Poqomchi, que se elabor con el alfabeto
practico segn Decreto Gubernativo 1046-87, de la Kulbil Yol Twitz Paxil; El
alfabeto del idioma Poqomchi consta de 33 signos grficos, 10 vocales y 23
consonantes.
Para realizar la investigacin y conformacin del documento se trabaj bajo
la coordinacin tcnica y lingstica del Programa de Estudios Lingsticos de la
Direccin Lingstica y Cultural de la kulbil Yol twitz Paxil _ALMG, como tambin
con el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingstica Poqomchi y la
colaboracin de los hablantes del idioma para enriquecer y registrar las variantes
dialectales en el nivel lxico. La revisin final de este vocabulario se llev acabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, y el Programa de Estudios
Lingsticos de la Direccin Lingstica y Cultural de la Kulbil Yol Twitz Paxil.
El presente trabajo se elabor en base y orientacin, criterios tcnicos y lingsticos
dirigidos por el Programa de Estudios Lingsticos. Previo a realizar la investigacin
SINTITUL-14
SINTITUL-14
10
Poqomchi
Kaxlan Qorik
SINTITUL-14
11
A
Abaaq. Holln. Kahchi ruqajiik i
abaaq. Est cayendo holln.
Abaj ha. Hielo. Qejotik i abaj ha.
El hielo es muy helado.
Abaj. Piedra. Nim i abaj. La piedra
es grande.
Abiix. Milpa, aldea, comunidad en
rea rural. Rabiix i wajaaw. La
milpa es de mi pap.
Abiixbal. Lugar para sembrar,
aldea. Rabiixbal i jaaw. Lugar
para la siembra del seor.
Abixik. Rozar. Xooj chi abixik. Se
fue a rozar.
Abixoom. Agricultor, campesino.
A b i x o o m i L u u . P e d r o e s
agricultor.
Abrik. Orinar. Abrik iruban i
xohkr e e l . El borracho est
orinando.
Aha. Dnde?. Ahawilik i xihbal?.
Donde est el peine?.
Ahawilik. Dnde est?. Ahawilik
i k a a y b a l ? . Dnde est el
mercado?
Ahawilkaat?. Dnde ests?. Aha
wilkaat chi kamanik?.Dnde ests
trabajando?
SINTITUL-14
13
14
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
14
15
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
15
&
16
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
16
busca seor?
Awach uuk? awach aj uuk?. Con
quin?. Awach uuk xatponik?.
Con quin fuiste?.
Awach? . Quin?. Awach jalwik
aweh?. Quin te denunci?
Aweh. Tuyo. Aweh i paat. La casa es
tuya.
Ayu. Aqu. Ayuwilik. Aqu est.
Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la
pierna.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik
iruban pan aab. El seor est
descansando en la hamaca.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach
aaj. Dormimos sobre el capetate.
/
17
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
17
SINTITUL-14
18
19
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
19
1
=
20
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
20
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
21
CH
1
2
SINTITUL-14
22
23
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
23
1
3
SINTITUL-14
24
25
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
25
1
5
1
6
26
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
26
CH
Chaab kahoq, raaq kahoq.
Relmpago. Xkutinik i raaqkahoq.
Se vio el relmpago.
Chaak. Carne, lomo. Chaak wach i
baaq. El hueso tiene carne.
Chabunik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Inchabunik i qiij. El sol
brilla.
Chahn, piim. Monte pasto o planta.
Pan chahn wilik i tik. La siembra
est entre el monte.
Chaht, yokaab. Cama. Nim ruwach i
Chaht. La cama es ancha.
Cham, cido, rancio. Cham i
lamuunix. El limn es cido.
Chaqaj wach tumiin. Descambiar
dinero. C h a q a j w a c h t u m i i n
iruban i tuut. La seora est
descambiando dinero.
Chaqaj. Partir, divorciar. Chaqaj
sii.Chaqaj kiib inkiban. Partir
lea. Se estn divorciando.
Chaqbal. Partidor, separador,
instrumento para partir (cuchillo,
machete) o repartir (bandeja,
azafate). Chi runaah buuch wilik i
chaqbal. El partidor esta sobre el
nixtamal.
SINTITUL-14
27
1
7
1
8
28
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
28
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
29
E
E c h inik. Pellizcar. Eche n i k
halakun iruban i ixqun. La nia
est pellizcando al nio.
Eh!. Trmino que significa admiracin.
Eh xatk loqm!. Vieniste!.
Ehchaab, pakpam. Gallina ciega.
Re i ehchaab irukux i raaiwan.
La gallina ciega come la raz de la
milpa.
Ehchaal, ehchamaj. Tener dueo.
Ehchaal chik i yeab. El terreno ya
tiene dueo.
Ehchaneel, ehchoom. Dueo (a). Re
Tu Kalar ehchaneel paat. Doa
Clara es la duea de la casa.
Ehchanik. Poseer, aduearse. Re
reh xrehchaaj i huuj. El se adue
del papel.
Ehis. Dentadura. Chakax aweeh.
Cuide su dentadura.
Ehkeenbes. Esposa. Rewehkeen
kuhtoom. Mi esposa es maestra.
Ehtalinik. Conocer, saber. Re
wixquun inehtalinik reh. Mi hija
lo sabe.
1
0
SINTITUL-14
30
Ee
Eeh. Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh ne kinooj. Est bien
ir.
Eew. Ayer. Eew xojponik Kobaan.
Ayer llegamos a Cobn.
1
!
SINTITUL-14
31
SINTITUL-14
32
1
$
33
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
33
cay la viga.
Ibooy. Armadillo. Reibooy wilik pan hoop. El armado est en el agujero.
Ibotz. Vena. Kikrupaam i ibotz. La vena tiene sangre.
Ihlanik. Ver para todos los lados. chi runaah yuuqxojihlanik. Sobre el cerro
SINTITUL-14
34
35
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
35
1
%
a mi enemigo.
Ixqun. Muchacha. Reixqun pohreel
riij. La muchacha tiene varicela.
Ixquniil. Adolescencia (femenino).
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.
Ii
picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.
1
&
SINTITUL-14
36
SINTITUL-14
37
1
/
1
(
38
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
38
39
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
39
1
)
caminamos.
Juntar. Del otro lado. Juntar palaw.
Del otro lado del mar.
Junwinaq. Veinte. Junwinaq qiij.
Veinte das.
Jur. Vestido, tnica. Jur rusoi ixoq.
La mujer es de vestido.
Jurub. Espalda. Ti rujurubi tuut.
La seora le duele su espalda.
Jurujaq, jurujik. Alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik. Los panes son
alargados.
Jutuuj. Insertado, enhebrado. Jutuuj
i nooq. El hilo esta enhebrado.
Juxinik. Limpiar, borrar. Juxinik
lewom nanubanam. Limpiar
Vidrios.
Juxuuj. Limpiado, borrado. Juxuuj
ruwach i pohp. El petate est
limpio.
2
=
40
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
40
seora.
Kaab. Dulce, panela. Rehalakun
suq keh i kaab. A los nios les
gustan los dulces.
Kaach. Chicle, goma de mascar.
Kaachxqaloq. Compramos chicles.
Kaaq. Tapanco. Chi ruwach kaaq
wilik i iik. El chile est sobre el
tapanco.
Kabiij. Pasado maana. Kabiij
i n k u l i k i a j a w b ees. Pasado
maana viene la autoridad.
Kablaj. Doce. Kablaj chi chumiil.
Doce estrellas.
Kahbil, yiibruwach, yibeel. Feo,
indeseable. Re S i i n k a h b i l
runaojbal. Jacinto es de conducta
fea.
Kahkachi, santakawa. Quijada.
Xnuqoj i nukahkachi. Golpe mi
quijada.
Kahn. Susto. Kahn inbanik reh i kisa
ixqun. La nia tiene susto.
Kahneel, malkan. Abandonado,
viuda (o). Kahneel i paat. La casa
est abandonada.
Kahnik. Quedarse. Xojkahnik pan
paat. Nos quedamos en casa.
SINTITUL-14
41
2
1
2
2
42
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
42
al perro.
Ketel wach. Pobre (expresin de
compasin). Ketel wach i jaaw.
Pobre el seor.
Ketelinik. Tener compasin, tener
piedad. Ruum qatobi l q e
qohketelinik wachiis. Por nuestra
bondad somos muy compasivos.
Ki. Dulce. Ki i choop. La pia es
dulce.
Kibik. Endulzarse. Xkibik i kikow.
Se endulz el cacao.
Kiib. Dos. Kiib chi kixlaan. Dos
gallinas.
Kibijer. Antes de ayer. Kibijer
xojkulik. Anteayer llegamos.
Kich. Paal, trapo. Saq ruwach i
rukich i halakun. El paal del nio
est limpio.
Kichub. Volcn. Qaaqi risaj chaloq
i kichub. El volcn expulsa fuego.
Kihranik. Rociar, sacudir. Kihranik
ha. Rociar agua.
Kihtee. Izote. Nimaq kinaah i kihtee.
Los izotes son grandes.
Kiih. Aguijn (de avispa, abeja). Ti
iruban i rukiih i kohlox. Duele
hace el aguijn de la avispa.
Kiis. Ventosidad. Chuh i rukiis i tzi.
Hiede el pedo del perro.
Kijib. Cuatro. Kijibwakuun. tengo
cuatro hijos.
Kijib. Cuatro. MaKijibKeej. Don
cuatro Kej.
43
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
43
2
3
2
4
44
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
44
45
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
45
2
5
Se quebr la matraca.
K u y u j . Soportar, aguantar,
perdonar, disculpar. Kuyuj wik
iruban i nebaa. El pobre est
aguantando hambre.
2
6
46
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
46
SINTITUL-14
47
2
7
2
8
tres hojas.
Kajrisanik wachiis. Escarmentar,
pegar, castigo. kajrisanik wachiis
iruban. Est escarmentando.
Kaleen. Buenos das, buenas tardes,
buenas noches. K aleen tuut.
Buenos das seora.
Kamaj. Llevar. Kamaj ihq. Llevar carga.
Kamal beeh. Gua, orientador. Wilik
j i n a j k a m a l q a b e e h p a n
qakachariik. Tenemos un gua en
nuestra vida.
Kamooj. Llevado. Kamooj pan
kaaybal. Llevado al mercado.
Kaq. Pulga. Kaq riij i tzi . El perro
tiene pulgas.
Kaswik. Fiar, contraer deuda. Re
hoj qohkaswik ruuk i Tu Tirin.
Nosotros fiamos con doa
Trinidad.
Kat. Roza, quema. Xqakat rupaam i
yeaab qabiix. Quemamos el
terreno para nuestra milpa.
Kataj. Quemar. Xqakat i sohk.
Quemamos la basura.
Katal uhtzub. Persona que quema
velas. Xoojkatal uhtzub i ma
Kalich. Don Carlos fue a quemar
candelas.
Katooj. Quemado. Katooj i poom. El
copal est quemado.
Katzliim. Incendio forestal, roza o
quema incontrolable. M a
i n q a b a n i k a t z l i i m . No
provoquemos incendios forestales.
48
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
48
49
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
49
2
9
2
0
50
SINTITUL-14
enferma.
Koyoomrik. Prostituirse. Xkoyoomrik
i ixoq. La mujer se prostituy.
Koyoomrisanik. Prostituir. Re
winaq xukoyomrisaj i kisa ixqun.
El hombre prostituy a la nia.
Kulanik. Unir, reunir, ensamblar,
aceptar, juntar. Kulanik wach
tzilom xqaban. Estuvimos uniendo
tablas.
Kuliil. Pareja. Rukuliil i ruxijab.
La pareja de su zapato.
Kuch. Zopilote. Qeqtaqeh i kuch.
Los zopilotes son negros.
Kuhl. Par. Jinaj kuhl chi per xijab.
Un par de caites.
Kuhlik. Terminarse, acabarse.
K u h l i k q a k a m a j . Se termin
nuestro trabajo.
Kuhlisanik. Acabarlo, terminarlo.
Kuhlisanik ruwach ixiim irubaan.
Est terminando el maz.
Kuhnik. Encorvarse, doblarse.
Xojkuhnik ruum abixik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Kuhtanik. Ensear, mostrar, demostrar,
revelar. Kuhtanik tiij inqaban.
Estamos enseando a rezar.
K u h t b al. Instrumento para
demostrar, para ensear. Kuhtbal
r e h c h i k o r i k i n q a q or. P a r a
demostrar que decimos la verdad.
K uhtoom, cholool. Maestro,
profesor. Maxkulik taj i kuhtoom.
No vino el maestro.
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
50
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
51
2
"
2
"
SINTITUL-14
52
L e m o x n a . Limosna. X u y e e w
rulemoxna. Dio su limosna.
Letzej. Pegar con pegamento. Letzej
huuj. Pegar papel.
Liix.Delgado (a). Liix i burbal. El
chal es delgado.
Likij. Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij ha
inqaban pan chooh. Estamos
sacando agua en el lago.
Lochoj. Doblar hojalata, hierro.
Lochoj chihchreh paat xqaban.
Estuvimos doblando hierro para
casa.
Lok, xooka. Garabato. Nim rooq i
lok. El garabato es largo.
Lokchee. Gancho de madera. Leklik
chi runaah lokchee i puneet. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera.
Loop. Conjuntivitis. Tinaqruwach
i akun ruum loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis.
Looq. Sagrado. Looq i akal. La
tierra es sagrada.
Looqinik. Adorar, Dar culto.
Inqaloqej i Ajaaw. Adoramos al
Creador.
2
#
53
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
53
2
$
SINTITUL-14
54
cacaste.
Maj jere? . As es verdad?. Maj
jererubaanariik?. As se hace,
verdad?.
Maj korik?. Verdad que s?. Maj
korik chi xuqor?. Verdad que s
lo dijo?
Majnik. Poquito. Xa mahnik chi
ixiim. Slo un poquito de maz.
Manalkooj. Estamos cabales.
Manalkooj pan kamanik. Estamos
cabales en el trabajo.
Mananbal. Complemento. Mananbal
rutojbaal. Para completar su
sueldo.
Mananik. Completar, aadir. Ko re
hoj xojmananik ruwach i kamanik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo.
Manlik. Cabal, exacto. Manlik jinaj
haab. Cabal un ao.
Manu. . Manuel. ReMan Xruyok
i chee. Manuel cort el rbol
Maqoj , quchuj. Arrebatar, quitar.
Xqamaqi qatojbaal. Arrebatamos
nuestro sueldo.
Mayaj. Cesar, suspender o dejar de
escoba es nueva.
Mi korik ta wohoq? korik naak?.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq
chi xkulik?. Ser cierto que vino?
Mi. Partcula interrogativa. Mi
wilik awas?. Se encuentra su
hermano mayor?
Miij. Copia o fotocopia. Qisaj rumiij
i huuj. Saquemos fotocopia al
documento o papel.
Miiqrik. Concebirse, surgir. Xmiiqrik
ruuk i rutuut. Se concibi con su
madre.
Miiqrisanik. Crear, hacer surgir. Re
hoj xojmiiqrisanik reh.Nosotros lo
creamos.
Miix. Algodn. Saq i miix. El algodn
es blanco.
Mije?. Ser?. Mije ta wo hoq.
Ser que es as?
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Kimilichinik i chumiil. Las
estrellas brillan.
Miloj. Huevo. Xpaxik i miloj. Se
quebr el huevo.
Milojinik. Poner huevos. Milojinik
iruban i kixlaan. La gallina est
poniendo huevos.
Minij. Forzar, empujar. Xa minij
r u w a c h k a m a n i k i n q a b a n .
Trabajamos de manera forzada.
Mochooj. Empuado. Mochooj
r u p a a m i x i i m . El maz est
empuado.
55
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
55
2
%
2
&
56
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
56
seca). Q a m u q a a i m u q a l .
Enterremos la basura.
M u q a n i k . Enterrar. x o j ooj
muqaneel. Fuimos al entierro.
Muqchajeej. Asar bajo ceniza.
Chamuqchajej i tziin. As la yuca
bajo ceniza.
Murinik. Desmoronar. Xqamurej i
paat. Desmoronar la casa.
Murux, morex. Gallina mona o
colocha. (gallina con plumas
parada). Qeq riij i morex kixlaan.
La gallina mona es de color negro.
Musjab. Llovizna. Kahchimusjab.
Est lloviznando.
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s
2
/
57
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
57
2
(
SINTITUL-14
58
59
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
59
2
)
encomienda de Rosario.
Oqxanik. Encomendar. Inwoqxaneej
nupuneet. Encomiendo mi
sombrero.
Oxb. . Quequesque. Suq i oxb. El
quequesque es rico.
Oxlaj. Trece. MaOxlaj Ajpuhb. Don
trece Ajpuhb.
Oxtzuk. Tringulo. Oxtzuk ruwii.
Tiene forma de tringulo.
Oo
3
=
SINTITUL-14
60
3
1
SINTITUL-14
61
3
2
SINTITUL-14
62
nuestra posada.
Pajanik. Medir, pesar. Pajaj yeaab.
Medir terreno.
Pajbal. Balanza. Manlik i rupajbaal
i a j k aay. La balanza de la
vendedora es exacta.
Pajwil. Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Naqojii
kmayijineel Pajwil. Iremos a la
Ceremonia a Pajwil.
Pak. Anona. Xichaqtaqeh pak. Las
anonas se maduraron.
Pak. Palma, corozo. Nim runaah i
pak. La palma es alta.
Palaw. Mar. Juntar palaw. Del otro
lado del mar,
Palu. Pablo. RemaPaluxooj pan
tinamit. Don Pablo se fue al pueblo.
Pamis. Estmago. Ti qapaam. Nos
duele el estmago.
Pan chahn winaq. Guerrillero.
Xkiqasaj i puhb taqeh aj pan
chahn winaq. Los guerrilleros
entregaron las armas.
Pan qiij. De da. Pan qiij xkularik.
De da sucedi.
Pan reh. Aparte. Pan reh wilik i qaah
63
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
63
3
3
3
4
camina despacio.
Piich. Pjaro carpintero. Repiichwili k
chi ruwach penxex. El pjaro
carpintero est en el rbol de pimienta.
Piim. Grueso. Piim i itzihy. La tela
es gruesa.
Piimsanik. Engrosar. Piimsanik pohp
iruban. Est engrosando petate.
Piliw. Piloy blanco. Xchaqi piliw.
Se coci el piloy blanco.
Pirkunik. Revirar. Inpirkuik i Tolaj.
La Pelota revira.
Piskanik.
Brincar, saltar.
Xojpiskanik chi runaah i nimha.
Saltamos sobre el ro.
Piteht. Hilador. RePiteht qenim.
El hilador es muy grande.
Pitij. Privar, abstener. Pitij qawa
inqaban. Nos privamos de comer.
Pitzij. Apretar, aplastar. Pitzij
rupaam tulul iruban i halakun. El
nio est aplastando el banano.
Pixp. Tomate, tacao, egosta,
mezquino. Jinaj chakach chi pixp.
Un canasto de tomate.
Pixtuun. Pixtn (tortilla). ReWaan
xukux i Pixtuun. Juan se comi el
pixtn.
Porjeel, porjinaq. Ampollado.
Porjeel paam i nuqab. Mi mano
est ampollada.
Pot. Gipil. Keej wach i pot. El
gipil tiene bordados de venados.
Poch isis. Tamalito de elote. Suq i poch
64
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
64
65
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
65
3
5
hermano menor.
Qahsanik, qasanik. Bajar, descender algo. Xojqahsanik ihq. Bajamos carga.
Qajel qiij, xqeq. Atardecer. Qajel qiij ne qohooj. Iremos en la tarde.
Qajik. Bajar, descender. Xojqajik pan tinamit. Bajamos al pueblo.
3
6
SINTITUL-14
66
SINTITUL-14
67
3
7
3
8
afil el machete.
Qataj qorik. Justicia. Manlik qataj
qorik i xbaan. Se hizo justicia.
Qatal qorik. Juez. Xuqor i qatal
qorik. Lo dijo el juez.
Qatbal qorik. Juzgado. Xojkika m
pan qatbal qorik. Nos llevaron al
juzgado.
Qatooj. Interrumpir, atajar, detener.
Xqaqa t w a a c h i k utaaj.
Interrumpimos el dilogo.
Qe. Muy, mucho. Qekih tzaaq i
ixiim yunaak. Hoy esta muy caro
el maz.
Qebanik, qehbanik. Atravesar. Re
hoj xojqebanik reh i chee pan
beeh. Nosotros atravesamos el
palo en el camino.
Qebej. Botar. Qebinik sohk
iruban i akun. El muchacho est
botando basura.
Qebooj. Botado. Qebooj chik i
chee. El rbol ya est botado.
Q e e q b isanik.
Ennegrecer.
Xqaqe e q b i s a j
i
huuj.
Ennegrecimos el papel.
Qehbik. Caer, caerse. Xojqehbik
pan chuwa. Nos camos en el
lodo.
Qeht, qojoj xikiniis. Insulto
(indirectas). Xaqeht iruban i
winaq. Slo insulto indirecto hace
el hombre.
Qeq. Negro. Re puneet qeq. El
68
SINTITUL-14
sombrero es negro.
Qequm. Oscuro. Qequm chik jaaw.
Ya est oscuro seor.
Q e q u m r i k .
Obscurecerse.
Xqequmrik ruwach i qiij. Se
obscureci el da.
Q ihlik. Atascarse, trabarse.
Xojqi h l i k p a n c h uwa. N o s
atascamos en el lodo.
Q ihlisanik. Trabar. R e hoj
xojqihlisanik reh i lok chi runaah i
chee. Trabamos el gancho en el
rbol.
Qiij. Sol, da. Holohik i qi ij yunaak.
Hoy es un da bonito.
Qijinik. Adivinar. Qijinik iruban i
jaaw. El seor est adivinando.
Qilooj. Reprender. Rejaaw qilooj
iruban. El seor est reprendiendo.
Qina. Gordo, grasa, manteca.
Qinai tuut. La seora es gorda.
Q inaabik.
Engordarse.
Xojqinaabik. Nos engordamos.
Qinabisanik. Engordar animales.
Qinabisanik ahq. Engordar cerdos.
Qinij. Preparar hilo (para telar).
Qinij nooq inqaban. Estamos
preparando hilo.
Qininik. Enredar. Qininik kahaam
iruban. Est enredando pita.
Qixin. Tibio. Qixin ha. Agua tibia.
Q ixinbisanik.
Entibiar.
Qixinbisanik hairuban i ixqun.
La nia est entibiando agua.
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
68
reconciliarse. Qu n i n i k k i i b
inkiban. Se estn enamorando.
Quninik. Chinear, convencer.
Chaqunej i halakun. Chinee al nio.
Qusqus. Mal olor, olor ahumado.
Qusqus i kuxbal ruum i sib. La
comida tiene mal olor por el humo.
Quun. Despacio. Quun xojbehik.
Caminamos despacio.
Q uunjik. Ser consolado, ser
convencido. Xquunjik ruwach. Fue
convencido.
Quux. Musgo, xido. Wilik quux chi
ruwach i chee. El rbol tiene musgo.
Quuxrik. Oxidarse, llenarse de
musgo. Quuxrik ruwach i tumiin.
Se oxid el dinero (monedas).
69
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
69
3
9
3
0
SINTITUL-14
70
71
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
71
3
!
r u p a a t k i x l a a n . Se llen el
gallinero.
Rupatil iqoombal. Centro de Salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal. La seora fue al centro
de salud.
Rusaal. . Su revez. Rusaal i pot. El
revs del gipil.
Rusikij kaq. Apazote. Iqoom i
rusiki j k aq. El apazote es
medicinal.
Rutkeel riib. Solitario. Rutkeel riib
i i x q un. La muchacha est
solitaria.
Rutzaiil qiij. Calor solar. Re
rutzaiil qiij xukat i iwan. El calor
del sol quem la milpa.
Rutzii ehis. Diente canino. Cha
chajeej i ruztiil aweeh. Cuide su
diente canino.
Ruuk. Con l, con ella, su pariente.
ReKalar xooj ruuki Siin. Clara se
fue con Jacinto.
Ruum aj re. Por eso. Ruum ajre
xojchalik. Por eso vinimos.
Ruum. Por, por causa de. Ruum i
kuxik xkimik i kixlaan. Por causa
3
"
72
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
72
SINTITUL-14
73
alto.
Salalanik. Vagar. R e ahqaal
insalalanik pan beeh. El loco vaga
por la calle.
Salatulul. Zapote. Ma ruqijil taj i
salatulul. No es poca de zapote.
Salik. Ladeado. Salik i tzilom. La
tabla est ladeada.
Salkaj. Caspa. Salkaj paam i runaah
ixqun. La nia tiene caspa en la
cabeza.
Saniib. Arena. Saniib rupaam i
xijab. Los zapatos tienen arena
por dentro.
Saq akal, puqlaaj. Tierra blanca,
barro, arcilla. R e saq aka l
inkojarik chi tzajbal ruwach i kulk.
La tierra blanca se utiliza para
lavar trastos.
Saq boch. Granizo. Nimaq i saq boch
xqajik. Los granizos que cayeron
fueron grandes.
Saq iik. Comida tpica. Suq suq i saq
iik. Es muy rico el saq iik.
Saq kinaq. Frijol blanco. Suq i saq
kinaqruukchiron. El frijol blanco
es sabroso con chicharrn.
3
#
3
$
74
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
74
75
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
75
3
%
3
&
76
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
76
SINTITUL-14
77
3
/
3
(
78
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
78
79
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
79
3
)
4
=
k i x m a k a l i t u q k i l a a l . Somos
generacin de la paz.
Toxl. Retoo. Rutoxl i chee. Retoo
del rbol.
Tu , ti. Doa. Tu Waana. Doa
Juana.
Tublik.
Juntado, reunido,
amontonado. Tublik ruwach i
kinaq. El frijol est juntado.
Tuhb. Montn. Juntuhbchi kikow.
Un montn de cacao.
Tuhbanik. Derrumbar. Qituhbaaj i
tzaq. Derrumbaron la pared.
Tuhkur, woroom. Tecolote, Bho.
Nimaq naqruwach i tuhkur. El
tecolote tiene ojos grandes.
Tuhluux. Liblula, mazorca de pocos
granos de maz. Xikinik iruban i
tuhluux. La liblula est volando.
Tuhtz. Rana. Rax riij i tuhtz. La rana
es de color verde.
Tuhx, tuux. Sarna, sarcopiosis. Aj
tuhx i ahq. El cerdo tiene sarna.
Tukuuj. Batido, revuelto. Tukimaj
ruwach i huuj. Est revuelto el papel.
Tulul. Banano, toda especie de
banano. Xqahik i tilul. Se pudri
el banano.
Tumiin, tzaaq. Dinero. Baklik pan
sut i t u m i i n . El dinero est
amarrado en el pauelo.
Tuqkilal. Paz, Equilibrio,
tranquilidad. K a c h a r i k p a n
tuqkilal. Vivir en paz.
80
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
80
gallina.
Platicamos en el mercado.
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
T olotzinik. Gotear de lluvia.
Intolotzinik i jab chi naah i paat.
La lluvia gotea sobre la casa.
4
1
81
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
81
silvestre.
Tuus. Carente de pelo o de plumas,
pollito. Tus runaah i winaq. El
hombre es peln.
Tuyanik. Colgar. Tuyanik tulul
iruban. Est colgando banano.
TZ
n a q i a k un. El muchacho
renqueaba.
Tzilinik. Sonido de dinero, sonido
de campanilla. Intzilinik i tumiin
pan ruqab i tuut. Suena el dinero
en la mano de la seora.
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.
4
2
SINTITUL-14
82
TZ
4
3
SINTITUL-14
83
4
4
SINTITUL-14
gipil.
Tzajbal. Lavadero. Xojitinik pan
tza j b al. Nos baamos en el
lavadero.
Tzapaj. Cerrar, tapar. Tzapaj
kixlaan. Encerrar gallinas.
T z apbal. Tapadera u otro
instrumento para tapar, cerrar.
Tza p b al hoop. Para tapar
agujero.
Tzaq. Pared. Xtar i tzaq. Se raj la
pared.
Tzaqik. Mojado. Tzaqik i sii. La
lea est mojada.
Tzaqool. Albail. Manlik i rutojbaal
i tzaqool. El salario del albail es
justo o exacto.
Tzeet. Izquierda. Tiirutzeet qab.
Le duele la mano izquierda.
Tzehtanik. Observar, mirar, ver.
Xojtzehtanik pan xilak ruqab
chee. Observamos entre las ramas
del rbol
Tzehtbal. Mirador. Xojponik pan
tzehtbal. Llegamos al mirador.
Tzereet. Bizco. Tzereet i rutuut i
akun. La mam del nio es bizca.
84
4
5
85
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
85
4
6
SINTITUL-14
86
Uu
Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
ixqun. La muchacha tiene collar.
4
7
SINTITUL-14
87
aos.
Warbal. Dormitorio. Pan ruwarbaal i kisakun. En el dormitorio del nio.
Warimaj. Embrujado. Xa warimaj i yowaab. El enfermo solo est embrujado.
Warinik. Embrujar. Rehoj xojwarinik reh i tuut. Nosotros embrujamos a la
4
8
SINTITUL-14
seora.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj
taqeh halakun. Adormecimos a los
nios.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i
was. Se fue mi hermano (a) mayor.
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer
xikulik wuuk. Hace ocho das
vinieron conmigo.
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh
i waxaqlaj haab. Ya tenemos
dieciocho aos.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i
qayeaab. Nuestro terreno es de
ocho cuerdas.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq
i Wayeb. El Wayebes sagrado.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw.
Se le rompi el pantaln al seor.
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i
paat. La casa es ma.
Weqej, weqinik. Romper. Weqej
itzihy. Romper tela.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las
tortillas calientes son sabrosas.
Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik
pan moloj iib. Estuvimos en la
88
reunin.
Wii. Estado, ser, posicin, forma,
sentido de ser. Maholohik ta wilik
wii. No est en buen estado.
Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu est su dinero seor
Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
Est tu mam?
Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
Est usted?. Est usted bien?.
Wilkeeb. Estn, se encuentran.
Wilkeeb pan paat. Estn en la
casa.
Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
Seen. Vicente ya es adulto.
Winaq. Hombre. Re winaq xponik
kamanoom. El hombre lleg a
trabajar.
Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
abiix. Dormimos en la comunidad.
Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Xwohbanik i tzi chaqab. El
perro ladr de noche.
Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
i boj. Hizo espuma el jugo de caa
fermentado.
Wulu. All. Wuluxojitinik. All nos
baamos.
Wuqlaj. Diecisiete. Wuqlaj chi tzi.
Diecisiete perros.
Wuqubiix. Dentro de siete das. Ko
wuqubiix inkulik i wakuun. Hasta
dentro de siete das viene mi hijo.
Wuqubixer. Hace siete das.
Wuqubixer xikik i ajkaay. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuquub. Siete. Wuquub c h i
chumiil. Siete estrellas.
Wuuk. Conmigo, mi pariente.
Wuuki tuut rere. Esa seora es
mi pariente.
4
9
89
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
89
Xeebo, xeepa. Cebo. Chi ruwach i kahaam wilik xeebo. En el lazo hay sebo.
Xeep. Tamalito de frijol verde. Chaq i xeep. Se coci el tamalito de frijol.
Xej. Danza con o sin mscara. Xej iruban i akun. El joven est danzando.
Xejbal. Lugar u objeto para bailar. Nim i xejbal. El lugar para bailar es
4
0
SINTITUL-14
amplio.
Xejool. Danzador, bailador. Ajxejool
keej. Danzador de venado.
Xeleqinik. Brincar mucho (de
vehculos). Qe inxeleqinik i
Bumbehbal. Brinca mucho el
carro.
Xelik. Sali, huy. Xelik pan tzilom i
Toop. Cristbal sali de la crcel.
Xerej. Despedazar. Xerej lemow.
Despedazar vidrio.
Xibaal. Hermano (de la mujer). Re
Luu ruxibaal i Mar. Pedro es
hermano de Mara.
Xihbal. Peine. Xuloq ruxihbaal i
tuut. La seora compr su peine.
Xihk. Gaviln. Chi runaah i chee
wilik i xihk. El gaviln est sobre
el rbol.
Xiik. Ala. Ruxiiki kixlaan. El ala de
la gallina.
Xiila. Silla. Chayeew ruxiila i qulaa.
Dale una silla a nuestro visitante.
Xijor. Faringe, garganta, dalia
silvestre. Tiiruxijoor i kixlaan. A la
gallina le duele la faringe.
Xikay. Chirivisco. Xikay i rusiii
90
91
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
91
4
!
4
"
92
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
92
4
#
93
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
93
basca.
Yitzij. Exprimir, ordear. Yitzij weex iruban i ixqun. La muchacha est
exprimiendo el pantaln.
Yitzool. Ordeador. Yitzool inooj i jaaw. El seor va a ordear.
4
$
SINTITUL-14
94
4
%
95
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
95
4
&
SINTITUL-14
96
Kaxlan Qorik/
Poqomchi
4
/
SINTITUL-14
97
4
(
SINTITUL-14
98
A
A dentro , en, dentro. Chi rupaam.
Adentro de la casa. Chi rupaam i
paat.
A la carrera. Ajiim be eh, pan
ajiminik. A la carrera lo hizo. Pan
ajiim beer xruban.
A la derecha. Pan saka aj. A la
derecha est el mecapal. Pan
saka aj wilik i patnaal.
A la izquierda. Pan tze et. A la
izquierda est Chamch. P a n
qatze et wilik i Chaam Chee.
A pie. Chi oqis. Lleg a pi. Xponik
chi oqis.
A quin busca?. Awach inasik?. A
q u i n b u s c a s e o r ? . Awach
inasikjaaw?.
A tu lado. Chi acheel. A tu lado est
el gato. Chi acheel wilik i mees.
Abandonado, viuda (o). Kahneel,
malkan. La casa est abandonada.
Kahneel i paat.
Abierto, libre. Tehlik. La puerta est
abierta. Tehlik i okbal.
Abogado. Ajkoloom pan taqa b.
Don Manuel es Abogado. Rema
Manuajkoloom pan taqab.
Abrir. Tehej, tehooj. Los ladrones
SINTITUL-14
99
4
)
5
=
10 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
100
10 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
101
5
1
5
2
10 2
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
102
10 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
103
5
3
5
4
10 4
SINTITUL-14
hoop.
Armona, concordia, benevolencia.
Chaqlamiil. Viven en armona. Pan
chaqlamiil kika charik.
Arrancador. Chuquul. Antonio se fue
a arrancar. Xooj chuquneel i Toon.
Arrancar, extraer. Chuqunik.
Vinimos de arrancar frijol.Xojkulik
chaloq chi chuquj kinaq.
Arrancar. Bo qinik, chuqinik.
Arrancar rbol. Boqinik chee.
Arrayn. Wahu ht. La ardilla est
sobre el arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht.
Arrebatar, quitar. Maqoj , quchuj.
Arrebatamos nuestro sueldo.
Xqamaqi qatojbaal.
Arreglar. Korbi sanik, yeja nik,
tiqa nik. Arreglamos canastos.
Xojkorbisanik chakach.
Arriba. Jotlik. Arriba se qued.
Jotlik xkahnik chaloq.
Arrodillarse, hincarse. Xuhkik. Nos
arrodillamos en la ceremonia maya.
Xojxuhkik pan mayiij.
Asada. Bahooj. La carne est asada.
Ba hooj chik i tiib.
Asar bajo ceniza. Muqchajeej. As la
yuca bajo ceniza. Chamuqchajej i
tziin.
Asar. Ba hrinik. Asar maguey.
Ba hrinik sajkiih.
Asesino, criminal. Kansaneel. El
asesino est en la crcel. Wilik pan
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
104
tzilom i kansaneel.
As es verdad?. Maj jere? . As se
h a c e , v e r d a d ? . Maj jer e
rubaanariik?.
As es. Jere. As es seor. Jere
jaaw.
Asiento. Tzunaab. El nio est en el
asiento. Pan tzunaab wilik i
halakun.
Astuto, listo, despierto. Qa s
ruku x,tu lik. La joven es astuta.
Qas ruku xl i ixqun.
Asustar. Yohbi sanik. Nosotros
asustamos a la gallina. Re hoj
xqayohbisaj i kixlaan.
Atardecer. Qajel qiij, xqeq. Iremos
en la tarde. Qajel qiij ne qohooj.
Atascarse, trabarse. Qihlik. Nos
atascamos en el lodo. Xojqihlik
pan chu wa.
Atol . Maatz. El atol est tibio. Re
maatzluhluh rupaam.
Atol de elote. Mux aj, muux. Un
guacal de atol de elote. Jinaj johm
chi muux aj.
Atrs, detrs, despus, afuera. Chi
riij. Detrs del rbol. Chi riij chee.
Atravesar. Qe ba nik, qe hbanik.
Nosotros atravesamos el palo en el
camino. Rehoj xojqe banik reh i
cheepan beeh.
Atropellar. Cheyool. Atropellaron al
nio. Xche yarik i halakun.
5
5
10 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
105
5
6
SINTITUL-14
106
10 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
107
5
7
5
8
10 8
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
108
C
Cabal, exacto. Manlik. Cabal un ao.
Manlik jinaj haab.
Cabecear por el sueo. Tahkay. El
seor est cabeceando. Tahkay
iruban i jaaw.
Cabello. Ismal nahis. El muchacho
tiene el cabello largo. Chaam i
rismal naah i akun.
Cabeza. Nahis. Tapadera de la olla.
Runaah i xun.
Cacao. Kikow. El cacao es rico. Suq i
kikow.
Cacaraqueo de gallina. Kerkotik. La
gallina cacaraquea mucho. Qe
inke rko tik i kixlaan.
Cacaste. Mahkutee. El gato est en
el cacaste. Re mees wilik pan
mahkutee.
Cacera, cazar, hacer travesuras.
Chikopinik. Fuimos de cacera en
el monte. Xojponik chi chikopinik
pan chahn.
Cadera. Naah tuuqis. Su cintura es
grande. Nim i naah rutuuq.
Caer, caerse. Qehbik. Nos camos en
el lodo. Xojqehbik pan chuwa.
Caf, cafetal. Kapeew, kapeh. El caf
est caliente. Tza i kapeh.
SINTITUL-14
109
5
9
5
0
110
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
110
111
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
111
5
!
5
"
112
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
112
Ciprs. Ki siis. E l c i p r s e s
medicinal. Re k'isiis iqoom.
Ciudad capital. Nimlaj tinamit.
Fuimos a la ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.
Claridad, luz. Saqum. Dentro de la
casa hay claridad. Saqum rupaam i
paat.
Clarinero. Antuun, sekek. El clarinero
est sobre el rbol. Chi runaah i
cheewilik i antuun.
Clase de rbol de hojas que se utiliza
en ceremonia. Tintikay. Las hojas
del rbol son bonitas para hacer
altar. Holohik reh koht i xaq
tintikay.
Clase de frijol. Chu ux. El frijol es
grande. Nimaq taqeh chuux.
Clase de pjaro de color caf.
Chimbo l. El pajarito es bonito.
Holohik i kisa chimbol.
Cobija, poncho, chal. Bu rba l.
Cobija de nio. Burbal halakun.
Cocer, guisar, cocinar. Chaqsanik.
Cocinamos cabra. Xojchaqsanik
tentzun.
Coche de monte. Kicheahq. Los
coches de monte son grandes.
Nimaq taqeh kicheahq.
Cocido, maduro. Chaq. El pltano
est maduro. Chaqrupaam i paran
tulul.
Cocina. Chiqaaq. Mi madre est
en la cocina. Renutuut wilik chi
qaaq.
113
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
113
5
#
5
$
114
SINTITUL-14
C o m p a e r o . Uchi hil. E s m i
compaero de estudio. Wuchihil
chi tijinik.
Complemento. Mananba l. Para
completar su sueldo. Mananbal
rutojbaal.
Completar, aadir. Mananik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo. Ko re hoj xojmananik
ruwach i kamanik.
Comprador. Loqool. Lleg a comprar.
Xponik loqool.
Comprar. Loqoj. Estamos comprando
papel. Loqoj huuj inqaban.
Computadora. Kemba l tzi hb. El
seor tiene computadora. Rejaaw
wilik rukemba l tzihb.
Comunidad, grupo. Komonil.
Trabajamos en grupo. Xojkamanik
pan komonil.
Con l, con ella, su pariente. Ruuk.
Clara se fue con Jacinto. ReKalar
xooj ruuki Siin.
Con quin?. Awach uuk? awach aj
uuk?. Con quin fuiste?. Awach
uukxatponik?.
Concebirse, surgir. Miiqrik. Se
concibi con su madre. Xmiiqrik
ruuki rutuut.
Conciudadano, paisano. Qatinamitaal,
quchtijolal. . Ese seor es nuestro
conciudadano
(paisano).
Qatinamitaal i jaaw rere.
Cndor, guila. Koht. El cndor tiene
alas grandes. Nimaq ruxiik i koht.
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
114
115
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
115
5
%
5
&
116
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
116
5
/
117
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
117
5
(
SINTITUL-14
118
abogado. Wajkoltaqab.
Dejar, abandonar. Kananik. Llegamos a
dejar maz.Xojponik chi Kananik ixiim.
Del otro lado. Juntar. Del otro lado
del mar. Juntar palaw.
Delator, denunciante. Jalool. El es el
denunciante. Rereh i jalool.
Delgado (a). Liix. El chal es delgado.
Liix i burbal.
Delgado (a). Mapiim taj, liix. El chal
es delgado. Mapiim taj i burbal.
Delito, pecado, culpa. Mahk. Diego
tiene delito. Wilik rumahk i Koh.
Delito. Nimlaj mahk. Ese seor
cometi un gran delito. Rewinaq
rerenimlaj mahk i xuban.
Deme. Chayeew. Deme cinco medidas.
Chayeew hoooboq paaj weh.
Demorarse, atrasarse, tardarse.
Chahmik, yahi k. Se demor el
seor en su trabajo. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj.
Dentadura. Ehis. Cuide su dentadura.
Chakax aweeh.
Dentro de cuatro das. Kojeej. Dentro
de cuatro das voy al trabajo. Kojeej
kinooj pan kamanik.
Dentro de siete das. Wuqubi ix.
Hasta dentro de siete das viene mi
hijo. Ko wuqubi ix inku lik i
wakuun.
Dentro de, en. Pan. Dentro de la casa.
Pan paat.
Derecho (a). Saka aj. Se cort la
119
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
119
5
)
6
=
120
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
120
121
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
121
6
1
6
2
122
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
122
E
Eco. Qajb, qahub. El grito produce
eco entre los cerros. Inqajbanik i
silkchi rupaam i yuuq.
Edad. Habul. La edad de Rosa se me
olvid. Xsahchik pa nuku xl i
ruhabul i Roos.
Educacin, conocimiento. Naojbal.
Tiene educacin. Wilik runaojbal.
Ejrcito. Kolen tinamit. Mi hijo est
en el ejrcito. Wilik pan kolen
tinamit i wakuun.
El o ella. Rereh. El hizo el trabajo.
Rereh xba nik i kamanik.
El que busca. Sikool. Ayer fuimos a
buscar. Xojponik sikool eew.
El que corre o cambia de lugar a un
objeto. Jilool. Santiago movi la
mesa. ReSan xrujil i meexa.
El que corta flores o frutas.
Chuquul. Llegamos a cortar flores.
Xojponik chuqul uhtzu b.
El que corta hojas de milpa o de caa).
Jikool. Pablo es cortador de hojas
de milpa. Re Palu jikool xaq
iwan.
El que desgrana maz tierno.
Che tool, ixineel. F u i m o s a
desgranar maz tierno. Xojponik
SINTITUL-14
123
chetool raxjal.
El que ensucia, el que enloda.
Chuwarisaneel. La vaca enloda el
camino. Chuwarisaneel beeh i wakax.
El, la. (artculo). Re. La hierba buena
le dio buen sabor a la comida. Re
sikij xusuuqbisaj i kuxbal.
Ellos. Re keh. Ellos se llevaron el
juguete. Rekeh xkikam i konaal.
Elotasca. Pentaan. Se quem la
Elotasca. Xka htik i pentaan.
Elote cocido en agua. Chiqib. El elote
cocido es rico. Suq i chiqib.
Elote, comido. Kuxuuj. Es tiempo de
elotes. Ruqijil kuxuuj.
Embarazo. Wach ka charik. Luca
est embarazada. Wach ka charik
wilik i Lus.
Embriagarse, emborracharse.
Xohkr ik. El seor se emborrach.
Xohkrik i jaaw.
Embrocar (persona), echar (gallina,
chunta). Paachanik. Embroque al
nio. Xojpacha nik holakun.
Embrujado. Warimaj. El enfermo solo
est embrujado. Xa warimaj i
yowaab.
6
3
6
4
124
SINTITUL-14
iib. S e e s t n e n a m o r a n d o .
Qu ninik kiibinkiban.
Encalador. Chunineel. Se fue a
encalar. Xooj chunineel.
Encaminado, guiado, orientado.
Be hsamaj. Guiado por su padre.
Behsamaj ruum i rajaaw.
Encargado, enganche, responsable
de. Chopol naah. Encargado del
trabajo. Chopol runaah kamanik.
Encargado, responsable. Naahoom.
Encargado del trabajo. Naahoom
reh i kamanik.
Encender, prender. Qopoj. Estamos
encendiendo el fuego. Qopoj qaaq
inqaban.
E n c e r r a r s e . Tza hpik.
Nos
encerramos en la casa. Xojtzahpik
pan paat.
Encima de, sobre de. Chi runaah.
Sobre el papel est el lapicero. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal.
Encino. Tzinuj. La lea es de encino.
Tzinuj i sii.
Encogerse, reducirse. Tzuubik. Se
encogi la carne. Xtzuubik i tiwik.
Encomendar. Oqxanik. Encomiendo
m i s o m b r e r o . I n w o q x a n eej
nupuneet.
Encomienda. Oqxan . Esta es la
encomienda de Rosario. Rewilih
roqxan i Rux.
Encontrar, hallar. Reqwik, reqej.
Nosotros encontramos el perro. Re
hoj xojreqwik reh i tzi.
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
124
125
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
125
6
5
6
6
126
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
126
127
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
127
6
7
6
8
128
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
128
F
Faja de tela. Paas. La faja es de la
seora. Rupaas i tuut.
Familia. Junijai il. Esos nios son
f a m i l i a r e s . Re aku n rer e
junijaiil taqeh.
Faringe, garganta, dalia silvestre.
Xijor. A la gallina le duele la faringe.
Tiiruxijoor i kixlaan.
Farmacia. Ka ayba l iqo om. A la
f a r m a c i a v o y . Pan ka ayba l
iqoom kinooj.
Favor. Atobil. Haga favor. Chaban
atobil.
Fe de edad. Hujil habul. Juan tiene
fe de edad. Re Seen wilik ruhujil
ruhabul.
Felicidad, alegra. Suqkiil kuxliis.
Con alegra hicimos nuestra fiesta.
Ruuk suqkiil ku xliis xqaba n
qanimqiij.
Flix. Peles. Flix tiene dos hijas.Re
Peles kiibi rixquun.
Feo, indeseable. Kahbi l, yiib
ruwach, yibe el. Jacinto es de
conducta fea. Re Siin ka hbil
runaojbal.
Festejar. Nimqijinik. Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.
SINTITUL-14
129
6
9
6
0
130
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
130
G
Gallina ciega. Ehchaab, pakpam.
La gallina ciega come la raz de la
milpa. Rei ehchaabirukux i raa
iwan.
Gallina clueca. Tuq. La gallina est
clueca. Tuq i kixlaan.
Gallina mona o colocha. (gallina con
plumas parada). Murux, morex. La
gallina mona es de color negro.Qeq
riij i morex kixlaan.
Gallina. Kixlaan, Las gallinas comen
maz. Rekixlaan ixiim inkikux.
Gallinero. Rupaat kixlaan. Se llen
e l g a l l i n e r o . Xnujik i rupaat
kixlaan.
Gallo o gallina que no tiene pluma en
el pescuezo. Chirit, chir, choloy,
tzoloy, joy. Se muri el gallo peln.
. Xkimik i chirit.
Gancho de madera. Lokchee. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera. Leklik chi
runaah lokcheei puneet.
Garabato. Lok, xooka. El garabato es
largo. Nim rooqi lok.
Garrapata. Siip. La vaca tiene
garrapata. Siip riij i waakax.
Gasto. Saach. Dimos gastos para la
SINTITUL-14
131
6
!
6
"
132
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
132
6
#
133
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
133
6
$
SINTITUL-14
134
135
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
135
6
%
6
&
136
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
136
I
Ichinta. Raachumaah. La ichinta es
bien blanca. Saq saq i raachumaa.
Idea, deseo, objetivo. Biis kapeew.
Nuestro deseo es llegar a Cobn. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Idioma extranjera, castellano, espaol.
Kaxlan qorbal. El hombre habla en
idioma extranjero. Kaxlan qorbal
inqo rik wiii winaq.
Idioma. Qorbal. Nuestro idioma es
el Poqomchi. Reqaqo rba l re
poqomchi.
dolos. Kawiil. Las dolos tienen su
significado. Retaqeh kawil wilik
kiwii.
Igual, idntico a otro. Eliik wach, jun
eht. El muchacho es idntico a su
padre. Re aku n eliik ruwach
ruuki rajaaw.
Imagen, dolo. Tiyoox. La imagen est
empolvada. Pooq wach i Tiyoox.
Impuesto, paga, castigo, penitencia,
mes del calendario. Tooj. Dinero
para el impuesto. Tumiin reh tooj.
Incendio forestal, roza o quema
incontrolable. Ka tzliim. No
provoquemos incendios forestales.
Mainqaba n i katzliim.
SINTITUL-14
137
6
/
6
(
138
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
138
J
Jabn silvestre. Chupaq. Con jabn
silvestre nos baamos. Ruuk
chu paq xojitinik.
Jabn. Xabo on. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Jacinto. Siin. Don Jacinto. MaSiin.
Jaguar. Ba hlam. Los jaguares
duermen en los rboles. Retaqeh
ba hlam kiwirik chi runaah chee.
Jarrilla. Xaaro. Se quebr la jarrilla.
Xpaxik i xaaro.
Jarro de barro o arcilla. Akal xaroo.
El jarro de barro est en el fuego.
Chi runaah i qa aq wilik i akal
xaaro.
Jcara. . Mulul, sijohm. La jcara
tiene pinol. Kaj rupaam i mulul.
Jilote. Ohch. Jilote mi milpa.
Ohchcha nik i wabiix.
Jilote. Tzituj, tzu tuj. La milpa ya
est jiloteando. Tzi tuj chik taqeh
iwan.
Jiote. Saal. El perro tiene jiote. Saal
riij i tzi.
Jocote maran. Rum kawaay. Los
jocotes de maran son grandes.
Nimaq taqeh rum kawaay.
SINTITUL-14
139
6
)
7
=
14 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
140
L
Labios. Xaq chiis. Los labios de la
muchacha son rojos. Kaq i xaq
chiii ixqun.
Labrar piedra. Ko xoj. Labrando
piedra est el seor. Koxoj ruban
i jaaw.
Ladeado. Salik. La tabla est ladeada.
Salik i tzilom.
Ladino. Mos, mus. El ladino tiene otra
cultura. Remus tokoom i ruwii.
Ladrar. Wohba nik, wohwanik. El
perro ladr de noche. Xwohbanik
i tzichaqab.
Ladrillo (adobe). Xaan. La casa de
Andrs es de ladrillo. Xaan riij i
rupaat i Leex.
L a d r n . Aj ileq, ajtzahk.
Aprehendieron al ladrn.
Xchoparik I ajileq.
Lagartija. Sik, tohlook. La lagartija
est en el palo. Re sik wilik chi
ruwach chee.
Lago, laguna. Chooh. Hay patos en
el lago. Wilkeeb patuxk pan
chooh.
Lamer. Reqej. El perro est lamiendo
el trasto. Reqe j rupaam kulk
irubaan i tzi.
SINTITUL-14
141
7
1
7
2
14 2
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
142
7
3
14 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
143
7
4
SINTITUL-14
144
14 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
145
7
5
7
6
14 6
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
146
14 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
147
7
7
7
8
14 8
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
148
N
Nacer, brotar. Poqi k, nacer,. La
milpa brot. Xpoqi iwan.
Nacer. Asjik. En la casa naci. Pan
paat xaasjik.
Nacido (enfermedad). Awaas. Nacido
(de gisquil). Awaas chumaah.
Nadar. Muhxanik. El pato est
nadando. Muhx iruba n i patuxk.
Nance. Tapal . En el mercado se
vende nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal.
Naranja. Araan, (china var. Sc.). Las
naranjas son grandes. Nimaq taqeh
araan.
Nariz. Juis. Al muchacho le sali
sangre en la nariz. Xelik kik pan
rujui akun.
Neblina. Raabsuutz. En el camino hay
neblina. Raabsuutzrupaam i beeh.
Necesario, urgente, preciso. Ajwaal
wach, ajwamaj wach. Es necesario
la fe de edad. Ajwaal wach i ruhujil
habul.
Necio, Metiche. Xa minmin. El
muchacho es necio. Xa minmin i
akun.
Negociado, comprado. Yakooj. El frijol
SINTITUL-14
149
7
9
7
0
150
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
150
7
!
151
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
151
7
"
SINTITUL-14
152
7
#
153
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
153
7
$
SINTITUL-14
154
155
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
155
7
%
7
&
156
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
156
akun.
Perforacin del cascarn del huevo
al nacer los pollitos. Ko htz,
kootz. El pollito est perforando su
cascarn. Ko htz iruba n i kisa
kixlaan.
Perforado, agujereado. Hopooj,
to bo oj. El papel est perforado.
Hopooj ruwach i huuj.
Perforador. Hopbal. Perforador de
papel. Hopbal huuj.
Perforar, agujerear. To bo j.
Perforamos la madera.Xqatobi chee.
Pero. Xa re la. Llegaremos, pero
hasta maana. Ne qohponik xa re
lako iqaal.
Perro. Tzi. El perro es bravo. Josq
i tzi.
Persona delicada. Chinrah, chiik.
El nio es muy delicado.Qechik
riij i halakun.
Persona que amarra. Ba ko ol.
Nosotros somos amarradores de
vacas. Hoj ba ko ol wakax.
Persona que anda sin prisa y sin
rumbo. Insalik. La muchacha anda
sin prisa y sin rumbo en la calle.Xa
insalik pan be eh i ixqun.
Persona que baa con hierbas.
Bu chu neel. El seor fue a baar.
Xooj buchuul i jaaw.
Persona que gusta comer mucha
golosina. Ajtuus, ajsahk. A la
seora le gusta comer muchas
golosinas. Ajtuus i tuut.
157
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
157
7
/
7
(
158
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
158
159
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
159
7
)
8
=
16 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
160
8
1
16 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
161
8
2
SINTITUL-14
162
8
3
16 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
163
8
4
SINTITUL-14
164
16 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
165
8
5
8
6
16 6
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
166
8
7
16 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
167
8
8
SINTITUL-14
168
16 9
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
169
8
9
8
0
170
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
170
8
!
171
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
171
8
"
SINTITUL-14
172
173
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
173
8
#
8
$
174
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
174
175
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
175
8
%
8
&
176
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
176
U
Ultimo (a) hijo (a). Chi p . Juan es
ltimo hijo. ReWaan Chip.
Un da, cierta vez. Junriim, junpech.
Cierta vez caminamos. Junpech
xojbehik.
Un minuto, un momento. Jumehq.
Dentro de un minuto me voy. Pan
jumehqkinooj.
Una vez, cierta vez, cierto da.
Junriim, junpech. U n a v e z
descansamos. Junriim xojhilik.
Ua. Ixka q. Se quebr la ua de su
pi. Xtoq i rixkaq rooq.
Ungir, untar. Nuchinik, yulinik.
Untamos en medicina al enfermo.
Xqanuchej chi iqo om i yowaab.
8
/
SINTITUL-14
177
8
(
SINTITUL-14
178
8
)
179
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
179
X
Ximn, Judas. Xuutax. El Ximom es
muy grande. Nim nim i xuutax.
Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual
de la seora es grande. N i m
rupeche k i tuut.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de
doa Mercedes. ReBaler jiibe es
ruuki tuMer.
9
=
SINTITUL-14
180
Z
Zanate. Tzok. El zanate est sobre la
milpa. Wilik chi runaah iwan i
tzok.
Zancudo. Cheen, ucha , chekroq,
chek utz. Duele lo que pica el
zancudo. Tiiruku x i cheen.
9
1
SINTITUL-14
181
9
2
SINTITUL-14
182
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
SINTITUL-14
tP q (2001)
SINTITUL-14
Poqomchi Komonil.
Comunidad Lingstica Poqomchi
Qorik Poqomchi
Vocabulario Poqomchi
Guatemala, 2001
SINTITUL-14
SINTITUL-14
PEET QORIK
Reqorbal Poqomchi, inqorarik Chi Baatz, Tamahun, Kaqkoj eh Munchu,
pan ruyuqul i Najt Naah Yeaab, (Tactic, Tamahu, San Cristobal y Santa Cruz,
en el departamento de Alta Verapaz), Purul Ha, pan ruyuqul i aj Tzalamha(
Purulha, Baja Verapaz). Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchi
ar Tuhkuruben Pan Kaqcheepan ruyuqul i Najt Naah, (Parte de Tucuru, y La
Tinta en el departemento de Alta Verapaz).
Wilkeebwojujun chi abixbal kiqorik pan Poqomchiar BelejeebJu
Yuuq, Sa Soch pan ruyuqul i Chikamam eh Uspantan pan ruyuqul i aj Kiche.
Pan peet chaloq eh koxam, chi riij i kikuliik taqeh Mus aj juntar palaw, re
taqeh qamaam qatit xkitzihbaaj wo i rubehel Kiwii, kikachariik kitoxl
kixmakal. Retaqeh i kuluuj cho eh tzihbamaj kuum taqeh i maam atit neel
kireqarik chi rupaam i huuj kibihnaal Kihuuj taqeh Ajawal Kaqkoj, reRuhuuj i
Paatbaal TuAan; reh huuj wilih tzihbamaj chi ruwach i haab1,565. Jinaj wo
chik i huuj rutzihbaam i aj tiij Dionisio de Ziga, rerubihnaal i huuj wilih re
Nikwach je i kitzihbtaqeh aj Poqom.Yunaak chi qiij, wilkeebwohuuj tzihbamaj chi riij nikwach i rutijiik i
tzihbeh ilij wach huuj pan Poqom, Wilkeebwohuuj reh Kuhtanik pan Tijinbal
iibtzihbamaj pan Kiibwach qorik eh kih laj huuj tzihbamaj wiikikachariik
kiloqil eh kiwiitaqeh aj Poqomchi.
ReKulbil Yol Twitz Paxil eh retaqeh i rajkamanoom inkikamaneej ruwach
nikwach jenoq intihqik wach i Tuus Qorik Poqomchi. Rewilih xkamanjik
ruwach reh ruyeariik ruloqil i ruwiii qaqorbal hoj aj Poqomchieh rewochi
maneel taj insahchik wach jechi keh taqeh i kacharik inkiban yunaak eh chi
keh taqeh i kachareel chi qawach johtoq.
Chi rupaam i tahsaal huuj wili tzihbamaj i Tus Qorik pan Poqochieh pan
Kaxlan qorbal. Rehuuj wilih na rukamaniik keh taqeh: tuut, jaaw, kijolaq,
qahxoqaq eh keh wotaqeh i wilkeebpan Tijinbal, imponik chik wach rutijiik riij
nik wach noq wilik i qaqorbal Poqomchi. Je wo chik re huuj wilih na
rukamaniik keh reh tzirbal riij, reh chi neel intihqik ruwach i Nim Tus Qorik eh
chi neel kinabjik taqeh i najtir qorbal makikojarik oon makiqorarik ta chik
chi ruwach taqeh i qij yunaak.
SINTITUL-14
INTRODUCCIN
El idioma Poqomchies una de los 21 reconocidos por la Kulbil Yol Twitz
Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. Es hablado dentro del mbito
geogrfico de los departamentos de: Alta Verapaz Son: San Cristbal Verapaz,
Santa Cruz Verapaz, Tactic, Tamau, parte de Tucur y la Tinta. Baja Verapaz
est Purulh; en el Quich en partes de Chicaman y Uspantn.
Desde la invasin castellana los idiomas mayas tuvieron una situacin de
desventaja en relacin al idioma oficial, el castellano, circunstancia que influy en
el mbito de uso del idioma y lo cual motiv su desplazamiento a nivel oral y
aislando lo a su uso domstico. El idioma no se ha desarrollado a nivel escrito, lo
que se convierte en un reto para que hablantes, instituciones y el gobierno
revitalicen el idioma y los valores culturales del Pueblo Maya para fortalecer el
carcter multilinge y pluricultural de Guatemala.
Conciente de la realidad Lingstica del pas en cumplimiento con los objetivos
de la ALMG. Que es Crear, implementar e incentivar programas de publicaciones
bilinges y monolinges, para promover el conocimiento y uso de los idiomas
mayas para fortalecer los valores culturales guatemaltecos. En esta oportunidad
se presenta el vocabulario del idioma Poqomchi, que se elabor con el alfabeto
practico segn Decreto Gubernativo 1046-87, de la Kulbil Yol Twitz Paxil; El
alfabeto del idioma Poqomchi consta de 33 signos grficos, 10 vocales y 23
consonantes.
Para realizar la investigacin y conformacin del documento se trabaj bajo
la coordinacin tcnica y lingstica del Programa de Estudios Lingsticos de la
Direccin Lingstica y Cultural de la kulbil Yol twitz Paxil _ALMG, como tambin
con el apoyo de las autoridades de la Comunidad Lingstica Poqomchi y la
colaboracin de los hablantes del idioma para enriquecer y registrar las variantes
dialectales en el nivel lxico. La revisin final de este vocabulario se llev acabo
mediante talleres realizados en la Comunidad Lingstica, y el Programa de Estudios
Lingsticos de la Direccin Lingstica y Cultural de la Kulbil Yol Twitz Paxil.
El presente trabajo se elabor en base y orientacin, criterios tcnicos y lingsticos
dirigidos por el Programa de Estudios Lingsticos. Previo a realizar la investigacin
SINTITUL-14
SINTITUL-14
10
Poqomchi
Kaxlan Qorik
SINTITUL-14
11
A
Abaaq. Holln. Kahchi ruqajiik i
abaaq. Est cayendo holln.
Abaj ha. Hielo. Qejotik i abaj ha.
El hielo es muy helado.
Abaj. Piedra. Nim i abaj. La piedra
es grande.
Abiix. Milpa, aldea, comunidad en
rea rural. Rabiix i wajaaw. La
milpa es de mi pap.
Abiixbal. Lugar para sembrar,
aldea. Rabiixbal i jaaw. Lugar
para la siembra del seor.
Abixik. Rozar. Xooj chi abixik. Se
fue a rozar.
Abixoom. Agricultor, campesino.
A b i x o o m i L u u . P e d r o e s
agricultor.
Abrik. Orinar. Abrik iruban i
xohkr e e l . El borracho est
orinando.
Aha. Dnde?. Ahawilik i xihbal?.
Donde est el peine?.
Ahawilik. Dnde est?. Ahawilik
i k a a y b a l ? . Dnde est el
mercado?
Ahawilkaat?. Dnde ests?. Aha
wilkaat chi kamanik?.Dnde ests
trabajando?
SINTITUL-14
13
14
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
14
15
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
15
&
16
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
16
busca seor?
Awach uuk? awach aj uuk?. Con
quin?. Awach uuk xatponik?.
Con quin fuiste?.
Awach? . Quin?. Awach jalwik
aweh?. Quin te denunci?
Aweh. Tuyo. Aweh i paat. La casa es
tuya.
Ayu. Aqu. Ayuwilik. Aqu est.
Aa
Aa. Pierna. Ti i waa. Me duele la
pierna.
Aab. Hamaca, orina. Rejaaw hilik
iruban pan aab. El seor est
descansando en la hamaca.
Aaj. Capetate. Xojwirik chi ruwach
aaj. Dormimos sobre el capetate.
/
17
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
17
SINTITUL-14
18
19
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
19
1
=
20
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
20
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
21
CH
1
2
SINTITUL-14
22
23
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
23
1
3
SINTITUL-14
24
25
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
25
1
5
1
6
26
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
26
CH
Chaab kahoq, raaq kahoq.
Relmpago. Xkutinik i raaqkahoq.
Se vio el relmpago.
Chaak. Carne, lomo. Chaak wach i
baaq. El hueso tiene carne.
Chabunik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Inchabunik i qiij. El sol
brilla.
Chahn, piim. Monte pasto o planta.
Pan chahn wilik i tik. La siembra
est entre el monte.
Chaht, yokaab. Cama. Nim ruwach i
Chaht. La cama es ancha.
Cham, cido, rancio. Cham i
lamuunix. El limn es cido.
Chaqaj wach tumiin. Descambiar
dinero. C h a q a j w a c h t u m i i n
iruban i tuut. La seora est
descambiando dinero.
Chaqaj. Partir, divorciar. Chaqaj
sii.Chaqaj kiib inkiban. Partir
lea. Se estn divorciando.
Chaqbal. Partidor, separador,
instrumento para partir (cuchillo,
machete) o repartir (bandeja,
azafate). Chi runaah buuch wilik i
chaqbal. El partidor esta sobre el
nixtamal.
SINTITUL-14
27
1
7
1
8
28
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
28
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
29
E
E c h inik. Pellizcar. Eche n i k
halakun iruban i ixqun. La nia
est pellizcando al nio.
Eh!. Trmino que significa admiracin.
Eh xatk loqm!. Vieniste!.
Ehchaab, pakpam. Gallina ciega.
Re i ehchaab irukux i raaiwan.
La gallina ciega come la raz de la
milpa.
Ehchaal, ehchamaj. Tener dueo.
Ehchaal chik i yeab. El terreno ya
tiene dueo.
Ehchaneel, ehchoom. Dueo (a). Re
Tu Kalar ehchaneel paat. Doa
Clara es la duea de la casa.
Ehchanik. Poseer, aduearse. Re
reh xrehchaaj i huuj. El se adue
del papel.
Ehis. Dentadura. Chakax aweeh.
Cuide su dentadura.
Ehkeenbes. Esposa. Rewehkeen
kuhtoom. Mi esposa es maestra.
Ehtalinik. Conocer, saber. Re
wixquun inehtalinik reh. Mi hija
lo sabe.
1
0
SINTITUL-14
30
Ee
Eeh. Est bien, respuesta al adis de
despedida. Eeh ne kinooj. Est bien
ir.
Eew. Ayer. Eew xojponik Kobaan.
Ayer llegamos a Cobn.
1
!
SINTITUL-14
31
SINTITUL-14
32
1
$
33
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
33
cay la viga.
Ibooy. Armadillo. Reibooy wilik pan hoop. El armado est en el agujero.
Ibotz. Vena. Kikrupaam i ibotz. La vena tiene sangre.
Ihlanik. Ver para todos los lados. chi runaah yuuqxojihlanik. Sobre el cerro
SINTITUL-14
34
35
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
35
1
%
a mi enemigo.
Ixqun. Muchacha. Reixqun pohreel
riij. La muchacha tiene varicela.
Ixquniil. Adolescencia (femenino).
Xnunabeej ruwach pan rixquniil.
Desde su adolescencia la conoc.
Ii
picante.
Iiksbal. Pasarela. Xojikik pan iks bal. Pasamos en la pasarela.
Iis. Camote. Kii iis. El camote es dulce.
1
&
SINTITUL-14
36
SINTITUL-14
37
1
/
1
(
38
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
38
39
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
39
1
)
caminamos.
Juntar. Del otro lado. Juntar palaw.
Del otro lado del mar.
Junwinaq. Veinte. Junwinaq qiij.
Veinte das.
Jur. Vestido, tnica. Jur rusoi ixoq.
La mujer es de vestido.
Jurub. Espalda. Ti rujurubi tuut.
La seora le duele su espalda.
Jurujaq, jurujik. Alargados. Jurujaq
taqeh kaxlanwik. Los panes son
alargados.
Jutuuj. Insertado, enhebrado. Jutuuj
i nooq. El hilo esta enhebrado.
Juxinik. Limpiar, borrar. Juxinik
lewom nanubanam. Limpiar
Vidrios.
Juxuuj. Limpiado, borrado. Juxuuj
ruwach i pohp. El petate est
limpio.
2
=
40
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
40
seora.
Kaab. Dulce, panela. Rehalakun
suq keh i kaab. A los nios les
gustan los dulces.
Kaach. Chicle, goma de mascar.
Kaachxqaloq. Compramos chicles.
Kaaq. Tapanco. Chi ruwach kaaq
wilik i iik. El chile est sobre el
tapanco.
Kabiij. Pasado maana. Kabiij
i n k u l i k i a j a w b ees. Pasado
maana viene la autoridad.
Kablaj. Doce. Kablaj chi chumiil.
Doce estrellas.
Kahbil, yiibruwach, yibeel. Feo,
indeseable. Re S i i n k a h b i l
runaojbal. Jacinto es de conducta
fea.
Kahkachi, santakawa. Quijada.
Xnuqoj i nukahkachi. Golpe mi
quijada.
Kahn. Susto. Kahn inbanik reh i kisa
ixqun. La nia tiene susto.
Kahneel, malkan. Abandonado,
viuda (o). Kahneel i paat. La casa
est abandonada.
Kahnik. Quedarse. Xojkahnik pan
paat. Nos quedamos en casa.
SINTITUL-14
41
2
1
2
2
42
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
42
al perro.
Ketel wach. Pobre (expresin de
compasin). Ketel wach i jaaw.
Pobre el seor.
Ketelinik. Tener compasin, tener
piedad. Ruum qatobi l q e
qohketelinik wachiis. Por nuestra
bondad somos muy compasivos.
Ki. Dulce. Ki i choop. La pia es
dulce.
Kibik. Endulzarse. Xkibik i kikow.
Se endulz el cacao.
Kiib. Dos. Kiib chi kixlaan. Dos
gallinas.
Kibijer. Antes de ayer. Kibijer
xojkulik. Anteayer llegamos.
Kich. Paal, trapo. Saq ruwach i
rukich i halakun. El paal del nio
est limpio.
Kichub. Volcn. Qaaqi risaj chaloq
i kichub. El volcn expulsa fuego.
Kihranik. Rociar, sacudir. Kihranik
ha. Rociar agua.
Kihtee. Izote. Nimaq kinaah i kihtee.
Los izotes son grandes.
Kiih. Aguijn (de avispa, abeja). Ti
iruban i rukiih i kohlox. Duele
hace el aguijn de la avispa.
Kiis. Ventosidad. Chuh i rukiis i tzi.
Hiede el pedo del perro.
Kijib. Cuatro. Kijibwakuun. tengo
cuatro hijos.
Kijib. Cuatro. MaKijibKeej. Don
cuatro Kej.
43
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
43
2
3
2
4
44
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
44
45
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
45
2
5
Se quebr la matraca.
K u y u j . Soportar, aguantar,
perdonar, disculpar. Kuyuj wik
iruban i nebaa. El pobre est
aguantando hambre.
2
6
46
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
46
SINTITUL-14
47
2
7
2
8
tres hojas.
Kajrisanik wachiis. Escarmentar,
pegar, castigo. kajrisanik wachiis
iruban. Est escarmentando.
Kaleen. Buenos das, buenas tardes,
buenas noches. K aleen tuut.
Buenos das seora.
Kamaj. Llevar. Kamaj ihq. Llevar carga.
Kamal beeh. Gua, orientador. Wilik
j i n a j k a m a l q a b e e h p a n
qakachariik. Tenemos un gua en
nuestra vida.
Kamooj. Llevado. Kamooj pan
kaaybal. Llevado al mercado.
Kaq. Pulga. Kaq riij i tzi . El perro
tiene pulgas.
Kaswik. Fiar, contraer deuda. Re
hoj qohkaswik ruuk i Tu Tirin.
Nosotros fiamos con doa
Trinidad.
Kat. Roza, quema. Xqakat rupaam i
yeaab qabiix. Quemamos el
terreno para nuestra milpa.
Kataj. Quemar. Xqakat i sohk.
Quemamos la basura.
Katal uhtzub. Persona que quema
velas. Xoojkatal uhtzub i ma
Kalich. Don Carlos fue a quemar
candelas.
Katooj. Quemado. Katooj i poom. El
copal est quemado.
Katzliim. Incendio forestal, roza o
quema incontrolable. M a
i n q a b a n i k a t z l i i m . No
provoquemos incendios forestales.
48
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
48
49
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
49
2
9
2
0
50
SINTITUL-14
enferma.
Koyoomrik. Prostituirse. Xkoyoomrik
i ixoq. La mujer se prostituy.
Koyoomrisanik. Prostituir. Re
winaq xukoyomrisaj i kisa ixqun.
El hombre prostituy a la nia.
Kulanik. Unir, reunir, ensamblar,
aceptar, juntar. Kulanik wach
tzilom xqaban. Estuvimos uniendo
tablas.
Kuliil. Pareja. Rukuliil i ruxijab.
La pareja de su zapato.
Kuch. Zopilote. Qeqtaqeh i kuch.
Los zopilotes son negros.
Kuhl. Par. Jinaj kuhl chi per xijab.
Un par de caites.
Kuhlik. Terminarse, acabarse.
K u h l i k q a k a m a j . Se termin
nuestro trabajo.
Kuhlisanik. Acabarlo, terminarlo.
Kuhlisanik ruwach ixiim irubaan.
Est terminando el maz.
Kuhnik. Encorvarse, doblarse.
Xojkuhnik ruum abixik. Nos
encorvamos por la agricultura.
Kuhtanik. Ensear, mostrar, demostrar,
revelar. Kuhtanik tiij inqaban.
Estamos enseando a rezar.
K u h t b al. Instrumento para
demostrar, para ensear. Kuhtbal
r e h c h i k o r i k i n q a q or. P a r a
demostrar que decimos la verdad.
K uhtoom, cholool. Maestro,
profesor. Maxkulik taj i kuhtoom.
No vino el maestro.
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
50
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
51
2
"
2
"
SINTITUL-14
52
L e m o x n a . Limosna. X u y e e w
rulemoxna. Dio su limosna.
Letzej. Pegar con pegamento. Letzej
huuj. Pegar papel.
Liix.Delgado (a). Liix i burbal. El
chal es delgado.
Likij. Sacar, extraer (lquido, granos
bsicos con instrumentos). Likij ha
inqaban pan chooh. Estamos
sacando agua en el lago.
Lochoj. Doblar hojalata, hierro.
Lochoj chihchreh paat xqaban.
Estuvimos doblando hierro para
casa.
Lok, xooka. Garabato. Nim rooq i
lok. El garabato es largo.
Lokchee. Gancho de madera. Leklik
chi runaah lokchee i puneet. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera.
Loop. Conjuntivitis. Tinaqruwach
i akun ruum loop. El nio le duele
el ojo por la conjuntivitis.
Looq. Sagrado. Looq i akal. La
tierra es sagrada.
Looqinik. Adorar, Dar culto.
Inqaloqej i Ajaaw. Adoramos al
Creador.
2
#
53
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
53
2
$
SINTITUL-14
54
cacaste.
Maj jere? . As es verdad?. Maj
jererubaanariik?. As se hace,
verdad?.
Maj korik?. Verdad que s?. Maj
korik chi xuqor?. Verdad que s
lo dijo?
Majnik. Poquito. Xa mahnik chi
ixiim. Slo un poquito de maz.
Manalkooj. Estamos cabales.
Manalkooj pan kamanik. Estamos
cabales en el trabajo.
Mananbal. Complemento. Mananbal
rutojbaal. Para completar su
sueldo.
Mananik. Completar, aadir. Ko re
hoj xojmananik ruwach i kamanik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo.
Manlik. Cabal, exacto. Manlik jinaj
haab. Cabal un ao.
Manu. . Manuel. ReMan Xruyok
i chee. Manuel cort el rbol
Maqoj , quchuj. Arrebatar, quitar.
Xqamaqi qatojbaal. Arrebatamos
nuestro sueldo.
Mayaj. Cesar, suspender o dejar de
escoba es nueva.
Mi korik ta wohoq? korik naak?.
Ser cierto?. Mi korik ta wohoq
chi xkulik?. Ser cierto que vino?
Mi. Partcula interrogativa. Mi
wilik awas?. Se encuentra su
hermano mayor?
Miij. Copia o fotocopia. Qisaj rumiij
i huuj. Saquemos fotocopia al
documento o papel.
Miiqrik. Concebirse, surgir. Xmiiqrik
ruuk i rutuut. Se concibi con su
madre.
Miiqrisanik. Crear, hacer surgir. Re
hoj xojmiiqrisanik reh.Nosotros lo
creamos.
Miix. Algodn. Saq i miix. El algodn
es blanco.
Mije?. Ser?. Mije ta wo hoq.
Ser que es as?
Milichinik, chabunik, tziqtzotik,
repretik. Brillar, resplandecer,
reflejar. Kimilichinik i chumiil. Las
estrellas brillan.
Miloj. Huevo. Xpaxik i miloj. Se
quebr el huevo.
Milojinik. Poner huevos. Milojinik
iruban i kixlaan. La gallina est
poniendo huevos.
Minij. Forzar, empujar. Xa minij
r u w a c h k a m a n i k i n q a b a n .
Trabajamos de manera forzada.
Mochooj. Empuado. Mochooj
r u p a a m i x i i m . El maz est
empuado.
55
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
55
2
%
2
&
56
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
56
seca). Q a m u q a a i m u q a l .
Enterremos la basura.
M u q a n i k . Enterrar. x o j ooj
muqaneel. Fuimos al entierro.
Muqchajeej. Asar bajo ceniza.
Chamuqchajej i tziin. As la yuca
bajo ceniza.
Murinik. Desmoronar. Xqamurej i
paat. Desmoronar la casa.
Murux, morex. Gallina mona o
colocha. (gallina con plumas
parada). Qeq riij i morex kixlaan.
La gallina mona es de color negro.
Musjab. Llovizna. Kahchimusjab.
Est lloviznando.
Mutzwach, sot. Ciego. Mutzwach
i jaaw. El seor es ciego.
Muuch. Chipiln. Xqakux i muuch.
Comimos chipiln.
Muujrik. Resguardar, nublarse.
X o j m u u j r i k r i s i l c h e e . N o s
2
/
57
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
57
2
(
SINTITUL-14
58
59
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
59
2
)
encomienda de Rosario.
Oqxanik. Encomendar. Inwoqxaneej
nupuneet. Encomiendo mi
sombrero.
Oxb. . Quequesque. Suq i oxb. El
quequesque es rico.
Oxlaj. Trece. MaOxlaj Ajpuhb. Don
trece Ajpuhb.
Oxtzuk. Tringulo. Oxtzuk ruwii.
Tiene forma de tringulo.
Oo
3
=
SINTITUL-14
60
3
1
SINTITUL-14
61
3
2
SINTITUL-14
62
nuestra posada.
Pajanik. Medir, pesar. Pajaj yeaab.
Medir terreno.
Pajbal. Balanza. Manlik i rupajbaal
i a j k aay. La balanza de la
vendedora es exacta.
Pajwil. Nombre de pjaro; Aldea de
Chicaman el Quiche. Naqojii
kmayijineel Pajwil. Iremos a la
Ceremonia a Pajwil.
Pak. Anona. Xichaqtaqeh pak. Las
anonas se maduraron.
Pak. Palma, corozo. Nim runaah i
pak. La palma es alta.
Palaw. Mar. Juntar palaw. Del otro
lado del mar,
Palu. Pablo. RemaPaluxooj pan
tinamit. Don Pablo se fue al pueblo.
Pamis. Estmago. Ti qapaam. Nos
duele el estmago.
Pan chahn winaq. Guerrillero.
Xkiqasaj i puhb taqeh aj pan
chahn winaq. Los guerrilleros
entregaron las armas.
Pan qiij. De da. Pan qiij xkularik.
De da sucedi.
Pan reh. Aparte. Pan reh wilik i qaah
63
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
63
3
3
3
4
camina despacio.
Piich. Pjaro carpintero. Repiichwili k
chi ruwach penxex. El pjaro
carpintero est en el rbol de pimienta.
Piim. Grueso. Piim i itzihy. La tela
es gruesa.
Piimsanik. Engrosar. Piimsanik pohp
iruban. Est engrosando petate.
Piliw. Piloy blanco. Xchaqi piliw.
Se coci el piloy blanco.
Pirkunik. Revirar. Inpirkuik i Tolaj.
La Pelota revira.
Piskanik.
Brincar, saltar.
Xojpiskanik chi runaah i nimha.
Saltamos sobre el ro.
Piteht. Hilador. RePiteht qenim.
El hilador es muy grande.
Pitij. Privar, abstener. Pitij qawa
inqaban. Nos privamos de comer.
Pitzij. Apretar, aplastar. Pitzij
rupaam tulul iruban i halakun. El
nio est aplastando el banano.
Pixp. Tomate, tacao, egosta,
mezquino. Jinaj chakach chi pixp.
Un canasto de tomate.
Pixtuun. Pixtn (tortilla). ReWaan
xukux i Pixtuun. Juan se comi el
pixtn.
Porjeel, porjinaq. Ampollado.
Porjeel paam i nuqab. Mi mano
est ampollada.
Pot. Gipil. Keej wach i pot. El
gipil tiene bordados de venados.
Poch isis. Tamalito de elote. Suq i poch
64
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
64
65
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
65
3
5
hermano menor.
Qahsanik, qasanik. Bajar, descender algo. Xojqahsanik ihq. Bajamos carga.
Qajel qiij, xqeq. Atardecer. Qajel qiij ne qohooj. Iremos en la tarde.
Qajik. Bajar, descender. Xojqajik pan tinamit. Bajamos al pueblo.
3
6
SINTITUL-14
66
SINTITUL-14
67
3
7
3
8
afil el machete.
Qataj qorik. Justicia. Manlik qataj
qorik i xbaan. Se hizo justicia.
Qatal qorik. Juez. Xuqor i qatal
qorik. Lo dijo el juez.
Qatbal qorik. Juzgado. Xojkika m
pan qatbal qorik. Nos llevaron al
juzgado.
Qatooj. Interrumpir, atajar, detener.
Xqaqa t w a a c h i k utaaj.
Interrumpimos el dilogo.
Qe. Muy, mucho. Qekih tzaaq i
ixiim yunaak. Hoy esta muy caro
el maz.
Qebanik, qehbanik. Atravesar. Re
hoj xojqebanik reh i chee pan
beeh. Nosotros atravesamos el
palo en el camino.
Qebej. Botar. Qebinik sohk
iruban i akun. El muchacho est
botando basura.
Qebooj. Botado. Qebooj chik i
chee. El rbol ya est botado.
Q e e q b isanik.
Ennegrecer.
Xqaqe e q b i s a j
i
huuj.
Ennegrecimos el papel.
Qehbik. Caer, caerse. Xojqehbik
pan chuwa. Nos camos en el
lodo.
Qeht, qojoj xikiniis. Insulto
(indirectas). Xaqeht iruban i
winaq. Slo insulto indirecto hace
el hombre.
Qeq. Negro. Re puneet qeq. El
68
SINTITUL-14
sombrero es negro.
Qequm. Oscuro. Qequm chik jaaw.
Ya est oscuro seor.
Q e q u m r i k .
Obscurecerse.
Xqequmrik ruwach i qiij. Se
obscureci el da.
Q ihlik. Atascarse, trabarse.
Xojqi h l i k p a n c h uwa. N o s
atascamos en el lodo.
Q ihlisanik. Trabar. R e hoj
xojqihlisanik reh i lok chi runaah i
chee. Trabamos el gancho en el
rbol.
Qiij. Sol, da. Holohik i qi ij yunaak.
Hoy es un da bonito.
Qijinik. Adivinar. Qijinik iruban i
jaaw. El seor est adivinando.
Qilooj. Reprender. Rejaaw qilooj
iruban. El seor est reprendiendo.
Qina. Gordo, grasa, manteca.
Qinai tuut. La seora es gorda.
Q inaabik.
Engordarse.
Xojqinaabik. Nos engordamos.
Qinabisanik. Engordar animales.
Qinabisanik ahq. Engordar cerdos.
Qinij. Preparar hilo (para telar).
Qinij nooq inqaban. Estamos
preparando hilo.
Qininik. Enredar. Qininik kahaam
iruban. Est enredando pita.
Qixin. Tibio. Qixin ha. Agua tibia.
Q ixinbisanik.
Entibiar.
Qixinbisanik hairuban i ixqun.
La nia est entibiando agua.
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
68
reconciliarse. Qu n i n i k k i i b
inkiban. Se estn enamorando.
Quninik. Chinear, convencer.
Chaqunej i halakun. Chinee al nio.
Qusqus. Mal olor, olor ahumado.
Qusqus i kuxbal ruum i sib. La
comida tiene mal olor por el humo.
Quun. Despacio. Quun xojbehik.
Caminamos despacio.
Q uunjik. Ser consolado, ser
convencido. Xquunjik ruwach. Fue
convencido.
Quux. Musgo, xido. Wilik quux chi
ruwach i chee. El rbol tiene musgo.
Quuxrik. Oxidarse, llenarse de
musgo. Quuxrik ruwach i tumiin.
Se oxid el dinero (monedas).
69
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
69
3
9
3
0
SINTITUL-14
70
71
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
71
3
!
r u p a a t k i x l a a n . Se llen el
gallinero.
Rupatil iqoombal. Centro de Salud.
Xponik i tuut pan rupatil
iqoombal. La seora fue al centro
de salud.
Rusaal. . Su revez. Rusaal i pot. El
revs del gipil.
Rusikij kaq. Apazote. Iqoom i
rusiki j k aq. El apazote es
medicinal.
Rutkeel riib. Solitario. Rutkeel riib
i i x q un. La muchacha est
solitaria.
Rutzaiil qiij. Calor solar. Re
rutzaiil qiij xukat i iwan. El calor
del sol quem la milpa.
Rutzii ehis. Diente canino. Cha
chajeej i ruztiil aweeh. Cuide su
diente canino.
Ruuk. Con l, con ella, su pariente.
ReKalar xooj ruuki Siin. Clara se
fue con Jacinto.
Ruum aj re. Por eso. Ruum ajre
xojchalik. Por eso vinimos.
Ruum. Por, por causa de. Ruum i
kuxik xkimik i kixlaan. Por causa
3
"
72
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
72
SINTITUL-14
73
alto.
Salalanik. Vagar. R e ahqaal
insalalanik pan beeh. El loco vaga
por la calle.
Salatulul. Zapote. Ma ruqijil taj i
salatulul. No es poca de zapote.
Salik. Ladeado. Salik i tzilom. La
tabla est ladeada.
Salkaj. Caspa. Salkaj paam i runaah
ixqun. La nia tiene caspa en la
cabeza.
Saniib. Arena. Saniib rupaam i
xijab. Los zapatos tienen arena
por dentro.
Saq akal, puqlaaj. Tierra blanca,
barro, arcilla. R e saq aka l
inkojarik chi tzajbal ruwach i kulk.
La tierra blanca se utiliza para
lavar trastos.
Saq boch. Granizo. Nimaq i saq boch
xqajik. Los granizos que cayeron
fueron grandes.
Saq iik. Comida tpica. Suq suq i saq
iik. Es muy rico el saq iik.
Saq kinaq. Frijol blanco. Suq i saq
kinaqruukchiron. El frijol blanco
es sabroso con chicharrn.
3
#
3
$
74
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
74
75
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
75
3
%
3
&
76
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
76
SINTITUL-14
77
3
/
3
(
78
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
78
79
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
79
3
)
4
=
k i x m a k a l i t u q k i l a a l . Somos
generacin de la paz.
Toxl. Retoo. Rutoxl i chee. Retoo
del rbol.
Tu , ti. Doa. Tu Waana. Doa
Juana.
Tublik.
Juntado, reunido,
amontonado. Tublik ruwach i
kinaq. El frijol est juntado.
Tuhb. Montn. Juntuhbchi kikow.
Un montn de cacao.
Tuhbanik. Derrumbar. Qituhbaaj i
tzaq. Derrumbaron la pared.
Tuhkur, woroom. Tecolote, Bho.
Nimaq naqruwach i tuhkur. El
tecolote tiene ojos grandes.
Tuhluux. Liblula, mazorca de pocos
granos de maz. Xikinik iruban i
tuhluux. La liblula est volando.
Tuhtz. Rana. Rax riij i tuhtz. La rana
es de color verde.
Tuhx, tuux. Sarna, sarcopiosis. Aj
tuhx i ahq. El cerdo tiene sarna.
Tukuuj. Batido, revuelto. Tukimaj
ruwach i huuj. Est revuelto el papel.
Tulul. Banano, toda especie de
banano. Xqahik i tilul. Se pudri
el banano.
Tumiin, tzaaq. Dinero. Baklik pan
sut i t u m i i n . El dinero est
amarrado en el pauelo.
Tuqkilal. Paz, Equilibrio,
tranquilidad. K a c h a r i k p a n
tuqkilal. Vivir en paz.
80
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
80
gallina.
Platicamos en el mercado.
T oboj. Perforar, agujerear.
Xqatob i chee. Perforamos la
madera.
Tohr. Pequeos pedazos. Juntohr
chi tiib. Un pedazo de carne.
T olotzinik. Gotear de lluvia.
Intolotzinik i jab chi naah i paat.
La lluvia gotea sobre la casa.
4
1
81
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
81
silvestre.
Tuus. Carente de pelo o de plumas,
pollito. Tus runaah i winaq. El
hombre es peln.
Tuyanik. Colgar. Tuyanik tulul
iruban. Est colgando banano.
TZ
n a q i a k un. El muchacho
renqueaba.
Tzilinik. Sonido de dinero, sonido
de campanilla. Intzilinik i tumiin
pan ruqab i tuut. Suena el dinero
en la mano de la seora.
Tzinaj. Alacrn. Kow inkuxwik i
tzinaj. El alacrn pica fuerte.
Tzuhb. Grupo. Juntzuhb c h i
kachanam. Un grupo de personas.
Tzuhbbaqil. Esqueleto. Rujunpaliik
rubaqil waakax. Esqueleto de vaca.
4
2
SINTITUL-14
82
TZ
4
3
SINTITUL-14
83
4
4
SINTITUL-14
gipil.
Tzajbal. Lavadero. Xojitinik pan
tza j b al. Nos baamos en el
lavadero.
Tzapaj. Cerrar, tapar. Tzapaj
kixlaan. Encerrar gallinas.
T z apbal. Tapadera u otro
instrumento para tapar, cerrar.
Tza p b al hoop. Para tapar
agujero.
Tzaq. Pared. Xtar i tzaq. Se raj la
pared.
Tzaqik. Mojado. Tzaqik i sii. La
lea est mojada.
Tzaqool. Albail. Manlik i rutojbaal
i tzaqool. El salario del albail es
justo o exacto.
Tzeet. Izquierda. Tiirutzeet qab.
Le duele la mano izquierda.
Tzehtanik. Observar, mirar, ver.
Xojtzehtanik pan xilak ruqab
chee. Observamos entre las ramas
del rbol
Tzehtbal. Mirador. Xojponik pan
tzehtbal. Llegamos al mirador.
Tzereet. Bizco. Tzereet i rutuut i
akun. La mam del nio es bizca.
84
4
5
85
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
85
4
6
SINTITUL-14
86
Uu
Uuh. Collar, cadena. Wilik ruuh i
ixqun. La muchacha tiene collar.
4
7
SINTITUL-14
87
aos.
Warbal. Dormitorio. Pan ruwarbaal i kisakun. En el dormitorio del nio.
Warimaj. Embrujado. Xa warimaj i yowaab. El enfermo solo est embrujado.
Warinik. Embrujar. Rehoj xojwarinik reh i tuut. Nosotros embrujamos a la
4
8
SINTITUL-14
seora.
Warsanik. Adormecer. Xqawarsaj
taqeh halakun. Adormecimos a los
nios.
Was. Mi hermano (a) mayor. Xooj i
was. Se fue mi hermano (a) mayor.
Waxaqijer. Hace ocho das. Waxaqijer
xikulik wuuk. Hace ocho das
vinieron conmigo.
Waxaqlaj. Dieciocho. Wilik chik qeh
i waxaqlaj haab. Ya tenemos
dieciocho aos.
Waxiqiib. Ocho. Waxiqiibkahaam i
qayeaab. Nuestro terreno es de
ocho cuerdas.
Wayeeb. Ao nuevo maya. Qelooq
i Wayeb. El Wayebes sagrado.
Weex. Pantaln. Xih i ruweex i jaaw.
Se le rompi el pantaln al seor.
Weh. Mo, de mi propiedad. Weh i
paat. La casa es ma.
Weqej, weqinik. Romper. Weqej
itzihy. Romper tela.
Wik. Tortilla. Suq i tzawik. Las
tortillas calientes son sabrosas.
Wihik. Estar, permanecer. Xojwihik
pan moloj iib. Estuvimos en la
88
reunin.
Wii. Estado, ser, posicin, forma,
sentido de ser. Maholohik ta wilik
wii. No est en buen estado.
Wilih. Aqu est. Wilih a tumiin jaaw.
Aqu est su dinero seor
Wilik. Est, hay. Mi wilik atuut?.
Est tu mam?
Wilkaat naak cho? Tuweey. Primer
saludo al llegar a un hogar.
Wilkaat naak tuut. Suq naak akuxl.
Est usted?. Est usted bien?.
Wilkeeb. Estn, se encuentran.
Wilkeeb pan paat. Estn en la
casa.
Winaaqbik. Adultez. Winaaqbik i
Seen. Vicente ya es adulto.
Winaq. Hombre. Re winaq xponik
kamanoom. El hombre lleg a
trabajar.
Wirik. Dormir. Xojwirik cho pan
abiix. Dormimos en la comunidad.
Wohbanik, wohwanik. Ladrar.
Xwohbanik i tzi chaqab. El
perro ladr de noche.
Woqxanik. Hacer espuma. Woxqanik
i boj. Hizo espuma el jugo de caa
fermentado.
Wulu. All. Wuluxojitinik. All nos
baamos.
Wuqlaj. Diecisiete. Wuqlaj chi tzi.
Diecisiete perros.
Wuqubiix. Dentro de siete das. Ko
wuqubiix inkulik i wakuun. Hasta
dentro de siete das viene mi hijo.
Wuqubixer. Hace siete das.
Wuqubixer xikik i ajkaay. Hace
siete das pas el vendedor.
Wuquub. Siete. Wuquub c h i
chumiil. Siete estrellas.
Wuuk. Conmigo, mi pariente.
Wuuki tuut rere. Esa seora es
mi pariente.
4
9
89
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
89
Xeebo, xeepa. Cebo. Chi ruwach i kahaam wilik xeebo. En el lazo hay sebo.
Xeep. Tamalito de frijol verde. Chaq i xeep. Se coci el tamalito de frijol.
Xej. Danza con o sin mscara. Xej iruban i akun. El joven est danzando.
Xejbal. Lugar u objeto para bailar. Nim i xejbal. El lugar para bailar es
4
0
SINTITUL-14
amplio.
Xejool. Danzador, bailador. Ajxejool
keej. Danzador de venado.
Xeleqinik. Brincar mucho (de
vehculos). Qe inxeleqinik i
Bumbehbal. Brinca mucho el
carro.
Xelik. Sali, huy. Xelik pan tzilom i
Toop. Cristbal sali de la crcel.
Xerej. Despedazar. Xerej lemow.
Despedazar vidrio.
Xibaal. Hermano (de la mujer). Re
Luu ruxibaal i Mar. Pedro es
hermano de Mara.
Xihbal. Peine. Xuloq ruxihbaal i
tuut. La seora compr su peine.
Xihk. Gaviln. Chi runaah i chee
wilik i xihk. El gaviln est sobre
el rbol.
Xiik. Ala. Ruxiiki kixlaan. El ala de
la gallina.
Xiila. Silla. Chayeew ruxiila i qulaa.
Dale una silla a nuestro visitante.
Xijor. Faringe, garganta, dalia
silvestre. Tiiruxijoor i kixlaan. A la
gallina le duele la faringe.
Xikay. Chirivisco. Xikay i rusiii
90
91
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
91
4
!
4
"
92
SINTITUL-14
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
92
4
#
93
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
93
basca.
Yitzij. Exprimir, ordear. Yitzij weex iruban i ixqun. La muchacha est
exprimiendo el pantaln.
Yitzool. Ordeador. Yitzool inooj i jaaw. El seor va a ordear.
4
$
SINTITUL-14
94
4
%
95
Poqomc
h
i Kax
lan Q 'orik
SINTITUL-14
95
4
&
SINTITUL-14
96
Kaxlan Qorik/
Poqomchi
4
/
SINTITUL-14
97
4
(
SINTITUL-14
98
A
A dentro , en, dentro. Chi rupaam.
Adentro de la casa. Chi rupaam i
paat.
A la carrera. Ajiim be eh, pan
ajiminik. A la carrera lo hizo. Pan
ajiim beer xruban.
A la derecha. Pan saka aj. A la
derecha est el mecapal. Pan
saka aj wilik i patnaal.
A la izquierda. Pan tze et. A la
izquierda est Chamch. P a n
qatze et wilik i Chaam Chee.
A pie. Chi oqis. Lleg a pi. Xponik
chi oqis.
A quin busca?. Awach inasik?. A
q u i n b u s c a s e o r ? . Awach
inasikjaaw?.
A tu lado. Chi acheel. A tu lado est
el gato. Chi acheel wilik i mees.
Abandonado, viuda (o). Kahneel,
malkan. La casa est abandonada.
Kahneel i paat.
Abierto, libre. Tehlik. La puerta est
abierta. Tehlik i okbal.
Abogado. Ajkoloom pan taqa b.
Don Manuel es Abogado. Rema
Manuajkoloom pan taqab.
Abrir. Tehej, tehooj. Los ladrones
SINTITUL-14
99
4
)
5
=
10 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
100
10 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
101
5
1
5
2
10 2
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
102
10 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
103
5
3
5
4
10 4
SINTITUL-14
hoop.
Armona, concordia, benevolencia.
Chaqlamiil. Viven en armona. Pan
chaqlamiil kika charik.
Arrancador. Chuquul. Antonio se fue
a arrancar. Xooj chuquneel i Toon.
Arrancar, extraer. Chuqunik.
Vinimos de arrancar frijol.Xojkulik
chaloq chi chuquj kinaq.
Arrancar. Bo qinik, chuqinik.
Arrancar rbol. Boqinik chee.
Arrayn. Wahu ht. La ardilla est
sobre el arrayn. Rekuuk wilik chi
runaah wahuht.
Arrebatar, quitar. Maqoj , quchuj.
Arrebatamos nuestro sueldo.
Xqamaqi qatojbaal.
Arreglar. Korbi sanik, yeja nik,
tiqa nik. Arreglamos canastos.
Xojkorbisanik chakach.
Arriba. Jotlik. Arriba se qued.
Jotlik xkahnik chaloq.
Arrodillarse, hincarse. Xuhkik. Nos
arrodillamos en la ceremonia maya.
Xojxuhkik pan mayiij.
Asada. Bahooj. La carne est asada.
Ba hooj chik i tiib.
Asar bajo ceniza. Muqchajeej. As la
yuca bajo ceniza. Chamuqchajej i
tziin.
Asar. Ba hrinik. Asar maguey.
Ba hrinik sajkiih.
Asesino, criminal. Kansaneel. El
asesino est en la crcel. Wilik pan
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
104
tzilom i kansaneel.
As es verdad?. Maj jere? . As se
h a c e , v e r d a d ? . Maj jer e
rubaanariik?.
As es. Jere. As es seor. Jere
jaaw.
Asiento. Tzunaab. El nio est en el
asiento. Pan tzunaab wilik i
halakun.
Astuto, listo, despierto. Qa s
ruku x,tu lik. La joven es astuta.
Qas ruku xl i ixqun.
Asustar. Yohbi sanik. Nosotros
asustamos a la gallina. Re hoj
xqayohbisaj i kixlaan.
Atardecer. Qajel qiij, xqeq. Iremos
en la tarde. Qajel qiij ne qohooj.
Atascarse, trabarse. Qihlik. Nos
atascamos en el lodo. Xojqihlik
pan chu wa.
Atol . Maatz. El atol est tibio. Re
maatzluhluh rupaam.
Atol de elote. Mux aj, muux. Un
guacal de atol de elote. Jinaj johm
chi muux aj.
Atrs, detrs, despus, afuera. Chi
riij. Detrs del rbol. Chi riij chee.
Atravesar. Qe ba nik, qe hbanik.
Nosotros atravesamos el palo en el
camino. Rehoj xojqe banik reh i
cheepan beeh.
Atropellar. Cheyool. Atropellaron al
nio. Xche yarik i halakun.
5
5
10 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
105
5
6
SINTITUL-14
106
10 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
107
5
7
5
8
10 8
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
108
C
Cabal, exacto. Manlik. Cabal un ao.
Manlik jinaj haab.
Cabecear por el sueo. Tahkay. El
seor est cabeceando. Tahkay
iruban i jaaw.
Cabello. Ismal nahis. El muchacho
tiene el cabello largo. Chaam i
rismal naah i akun.
Cabeza. Nahis. Tapadera de la olla.
Runaah i xun.
Cacao. Kikow. El cacao es rico. Suq i
kikow.
Cacaraqueo de gallina. Kerkotik. La
gallina cacaraquea mucho. Qe
inke rko tik i kixlaan.
Cacaste. Mahkutee. El gato est en
el cacaste. Re mees wilik pan
mahkutee.
Cacera, cazar, hacer travesuras.
Chikopinik. Fuimos de cacera en
el monte. Xojponik chi chikopinik
pan chahn.
Cadera. Naah tuuqis. Su cintura es
grande. Nim i naah rutuuq.
Caer, caerse. Qehbik. Nos camos en
el lodo. Xojqehbik pan chuwa.
Caf, cafetal. Kapeew, kapeh. El caf
est caliente. Tza i kapeh.
SINTITUL-14
109
5
9
5
0
110
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
110
111
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
111
5
!
5
"
112
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
112
Ciprs. Ki siis. E l c i p r s e s
medicinal. Re k'isiis iqoom.
Ciudad capital. Nimlaj tinamit.
Fuimos a la ciudad capital.
Xojponik pan nimlaj tinamit.
Claridad, luz. Saqum. Dentro de la
casa hay claridad. Saqum rupaam i
paat.
Clarinero. Antuun, sekek. El clarinero
est sobre el rbol. Chi runaah i
cheewilik i antuun.
Clase de rbol de hojas que se utiliza
en ceremonia. Tintikay. Las hojas
del rbol son bonitas para hacer
altar. Holohik reh koht i xaq
tintikay.
Clase de frijol. Chu ux. El frijol es
grande. Nimaq taqeh chuux.
Clase de pjaro de color caf.
Chimbo l. El pajarito es bonito.
Holohik i kisa chimbol.
Cobija, poncho, chal. Bu rba l.
Cobija de nio. Burbal halakun.
Cocer, guisar, cocinar. Chaqsanik.
Cocinamos cabra. Xojchaqsanik
tentzun.
Coche de monte. Kicheahq. Los
coches de monte son grandes.
Nimaq taqeh kicheahq.
Cocido, maduro. Chaq. El pltano
est maduro. Chaqrupaam i paran
tulul.
Cocina. Chiqaaq. Mi madre est
en la cocina. Renutuut wilik chi
qaaq.
113
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
113
5
#
5
$
114
SINTITUL-14
C o m p a e r o . Uchi hil. E s m i
compaero de estudio. Wuchihil
chi tijinik.
Complemento. Mananba l. Para
completar su sueldo. Mananbal
rutojbaal.
Completar, aadir. Mananik.
Nosotros tuvimos que completar el
trabajo. Ko re hoj xojmananik
ruwach i kamanik.
Comprador. Loqool. Lleg a comprar.
Xponik loqool.
Comprar. Loqoj. Estamos comprando
papel. Loqoj huuj inqaban.
Computadora. Kemba l tzi hb. El
seor tiene computadora. Rejaaw
wilik rukemba l tzihb.
Comunidad, grupo. Komonil.
Trabajamos en grupo. Xojkamanik
pan komonil.
Con l, con ella, su pariente. Ruuk.
Clara se fue con Jacinto. ReKalar
xooj ruuki Siin.
Con quin?. Awach uuk? awach aj
uuk?. Con quin fuiste?. Awach
uukxatponik?.
Concebirse, surgir. Miiqrik. Se
concibi con su madre. Xmiiqrik
ruuki rutuut.
Conciudadano, paisano. Qatinamitaal,
quchtijolal. . Ese seor es nuestro
conciudadano
(paisano).
Qatinamitaal i jaaw rere.
Cndor, guila. Koht. El cndor tiene
alas grandes. Nimaq ruxiik i koht.
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
114
115
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
115
5
%
5
&
116
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
116
5
/
117
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
117
5
(
SINTITUL-14
118
abogado. Wajkoltaqab.
Dejar, abandonar. Kananik. Llegamos a
dejar maz.Xojponik chi Kananik ixiim.
Del otro lado. Juntar. Del otro lado
del mar. Juntar palaw.
Delator, denunciante. Jalool. El es el
denunciante. Rereh i jalool.
Delgado (a). Liix. El chal es delgado.
Liix i burbal.
Delgado (a). Mapiim taj, liix. El chal
es delgado. Mapiim taj i burbal.
Delito, pecado, culpa. Mahk. Diego
tiene delito. Wilik rumahk i Koh.
Delito. Nimlaj mahk. Ese seor
cometi un gran delito. Rewinaq
rerenimlaj mahk i xuban.
Deme. Chayeew. Deme cinco medidas.
Chayeew hoooboq paaj weh.
Demorarse, atrasarse, tardarse.
Chahmik, yahi k. Se demor el
seor en su trabajo. Xchahmik i
jaaw pan rukamaj.
Dentadura. Ehis. Cuide su dentadura.
Chakax aweeh.
Dentro de cuatro das. Kojeej. Dentro
de cuatro das voy al trabajo. Kojeej
kinooj pan kamanik.
Dentro de siete das. Wuqubi ix.
Hasta dentro de siete das viene mi
hijo. Ko wuqubi ix inku lik i
wakuun.
Dentro de, en. Pan. Dentro de la casa.
Pan paat.
Derecho (a). Saka aj. Se cort la
119
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
119
5
)
6
=
120
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
120
121
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
121
6
1
6
2
122
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
122
E
Eco. Qajb, qahub. El grito produce
eco entre los cerros. Inqajbanik i
silkchi rupaam i yuuq.
Edad. Habul. La edad de Rosa se me
olvid. Xsahchik pa nuku xl i
ruhabul i Roos.
Educacin, conocimiento. Naojbal.
Tiene educacin. Wilik runaojbal.
Ejrcito. Kolen tinamit. Mi hijo est
en el ejrcito. Wilik pan kolen
tinamit i wakuun.
El o ella. Rereh. El hizo el trabajo.
Rereh xba nik i kamanik.
El que busca. Sikool. Ayer fuimos a
buscar. Xojponik sikool eew.
El que corre o cambia de lugar a un
objeto. Jilool. Santiago movi la
mesa. ReSan xrujil i meexa.
El que corta flores o frutas.
Chuquul. Llegamos a cortar flores.
Xojponik chuqul uhtzu b.
El que corta hojas de milpa o de caa).
Jikool. Pablo es cortador de hojas
de milpa. Re Palu jikool xaq
iwan.
El que desgrana maz tierno.
Che tool, ixineel. F u i m o s a
desgranar maz tierno. Xojponik
SINTITUL-14
123
chetool raxjal.
El que ensucia, el que enloda.
Chuwarisaneel. La vaca enloda el
camino. Chuwarisaneel beeh i wakax.
El, la. (artculo). Re. La hierba buena
le dio buen sabor a la comida. Re
sikij xusuuqbisaj i kuxbal.
Ellos. Re keh. Ellos se llevaron el
juguete. Rekeh xkikam i konaal.
Elotasca. Pentaan. Se quem la
Elotasca. Xka htik i pentaan.
Elote cocido en agua. Chiqib. El elote
cocido es rico. Suq i chiqib.
Elote, comido. Kuxuuj. Es tiempo de
elotes. Ruqijil kuxuuj.
Embarazo. Wach ka charik. Luca
est embarazada. Wach ka charik
wilik i Lus.
Embriagarse, emborracharse.
Xohkr ik. El seor se emborrach.
Xohkrik i jaaw.
Embrocar (persona), echar (gallina,
chunta). Paachanik. Embroque al
nio. Xojpacha nik holakun.
Embrujado. Warimaj. El enfermo solo
est embrujado. Xa warimaj i
yowaab.
6
3
6
4
124
SINTITUL-14
iib. S e e s t n e n a m o r a n d o .
Qu ninik kiibinkiban.
Encalador. Chunineel. Se fue a
encalar. Xooj chunineel.
Encaminado, guiado, orientado.
Be hsamaj. Guiado por su padre.
Behsamaj ruum i rajaaw.
Encargado, enganche, responsable
de. Chopol naah. Encargado del
trabajo. Chopol runaah kamanik.
Encargado, responsable. Naahoom.
Encargado del trabajo. Naahoom
reh i kamanik.
Encender, prender. Qopoj. Estamos
encendiendo el fuego. Qopoj qaaq
inqaban.
E n c e r r a r s e . Tza hpik.
Nos
encerramos en la casa. Xojtzahpik
pan paat.
Encima de, sobre de. Chi runaah.
Sobre el papel est el lapicero. Chi
runaah i huuj wilik i tzihbal.
Encino. Tzinuj. La lea es de encino.
Tzinuj i sii.
Encogerse, reducirse. Tzuubik. Se
encogi la carne. Xtzuubik i tiwik.
Encomendar. Oqxanik. Encomiendo
m i s o m b r e r o . I n w o q x a n eej
nupuneet.
Encomienda. Oqxan . Esta es la
encomienda de Rosario. Rewilih
roqxan i Rux.
Encontrar, hallar. Reqwik, reqej.
Nosotros encontramos el perro. Re
hoj xojreqwik reh i tzi.
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
124
125
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
125
6
5
6
6
126
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
126
127
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
127
6
7
6
8
128
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
128
F
Faja de tela. Paas. La faja es de la
seora. Rupaas i tuut.
Familia. Junijai il. Esos nios son
f a m i l i a r e s . Re aku n rer e
junijaiil taqeh.
Faringe, garganta, dalia silvestre.
Xijor. A la gallina le duele la faringe.
Tiiruxijoor i kixlaan.
Farmacia. Ka ayba l iqo om. A la
f a r m a c i a v o y . Pan ka ayba l
iqoom kinooj.
Favor. Atobil. Haga favor. Chaban
atobil.
Fe de edad. Hujil habul. Juan tiene
fe de edad. Re Seen wilik ruhujil
ruhabul.
Felicidad, alegra. Suqkiil kuxliis.
Con alegra hicimos nuestra fiesta.
Ruuk suqkiil ku xliis xqaba n
qanimqiij.
Flix. Peles. Flix tiene dos hijas.Re
Peles kiibi rixquun.
Feo, indeseable. Kahbi l, yiib
ruwach, yibe el. Jacinto es de
conducta fea. Re Siin ka hbil
runaojbal.
Festejar. Nimqijinik. Festejaron el
nacimiento del Rey Chaknaal.
SINTITUL-14
129
6
9
6
0
130
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
130
G
Gallina ciega. Ehchaab, pakpam.
La gallina ciega come la raz de la
milpa. Rei ehchaabirukux i raa
iwan.
Gallina clueca. Tuq. La gallina est
clueca. Tuq i kixlaan.
Gallina mona o colocha. (gallina con
plumas parada). Murux, morex. La
gallina mona es de color negro.Qeq
riij i morex kixlaan.
Gallina. Kixlaan, Las gallinas comen
maz. Rekixlaan ixiim inkikux.
Gallinero. Rupaat kixlaan. Se llen
e l g a l l i n e r o . Xnujik i rupaat
kixlaan.
Gallo o gallina que no tiene pluma en
el pescuezo. Chirit, chir, choloy,
tzoloy, joy. Se muri el gallo peln.
. Xkimik i chirit.
Gancho de madera. Lokchee. El
sombrero est colgado sobre el
gancho de madera. Leklik chi
runaah lokcheei puneet.
Garabato. Lok, xooka. El garabato es
largo. Nim rooqi lok.
Garrapata. Siip. La vaca tiene
garrapata. Siip riij i waakax.
Gasto. Saach. Dimos gastos para la
SINTITUL-14
131
6
!
6
"
132
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
132
6
#
133
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
133
6
$
SINTITUL-14
134
135
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
135
6
%
6
&
136
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
136
I
Ichinta. Raachumaah. La ichinta es
bien blanca. Saq saq i raachumaa.
Idea, deseo, objetivo. Biis kapeew.
Nuestro deseo es llegar a Cobn. Re
qabiis qakapeew reponik Kobaan.
Idioma extranjera, castellano, espaol.
Kaxlan qorbal. El hombre habla en
idioma extranjero. Kaxlan qorbal
inqo rik wiii winaq.
Idioma. Qorbal. Nuestro idioma es
el Poqomchi. Reqaqo rba l re
poqomchi.
dolos. Kawiil. Las dolos tienen su
significado. Retaqeh kawil wilik
kiwii.
Igual, idntico a otro. Eliik wach, jun
eht. El muchacho es idntico a su
padre. Re aku n eliik ruwach
ruuki rajaaw.
Imagen, dolo. Tiyoox. La imagen est
empolvada. Pooq wach i Tiyoox.
Impuesto, paga, castigo, penitencia,
mes del calendario. Tooj. Dinero
para el impuesto. Tumiin reh tooj.
Incendio forestal, roza o quema
incontrolable. Ka tzliim. No
provoquemos incendios forestales.
Mainqaba n i katzliim.
SINTITUL-14
137
6
/
6
(
138
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
138
J
Jabn silvestre. Chupaq. Con jabn
silvestre nos baamos. Ruuk
chu paq xojitinik.
Jabn. Xabo on. Espuma de jabn.
Rupuuh xaboon.
Jacinto. Siin. Don Jacinto. MaSiin.
Jaguar. Ba hlam. Los jaguares
duermen en los rboles. Retaqeh
ba hlam kiwirik chi runaah chee.
Jarrilla. Xaaro. Se quebr la jarrilla.
Xpaxik i xaaro.
Jarro de barro o arcilla. Akal xaroo.
El jarro de barro est en el fuego.
Chi runaah i qa aq wilik i akal
xaaro.
Jcara. . Mulul, sijohm. La jcara
tiene pinol. Kaj rupaam i mulul.
Jilote. Ohch. Jilote mi milpa.
Ohchcha nik i wabiix.
Jilote. Tzituj, tzu tuj. La milpa ya
est jiloteando. Tzi tuj chik taqeh
iwan.
Jiote. Saal. El perro tiene jiote. Saal
riij i tzi.
Jocote maran. Rum kawaay. Los
jocotes de maran son grandes.
Nimaq taqeh rum kawaay.
SINTITUL-14
139
6
)
7
=
14 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
140
L
Labios. Xaq chiis. Los labios de la
muchacha son rojos. Kaq i xaq
chiii ixqun.
Labrar piedra. Ko xoj. Labrando
piedra est el seor. Koxoj ruban
i jaaw.
Ladeado. Salik. La tabla est ladeada.
Salik i tzilom.
Ladino. Mos, mus. El ladino tiene otra
cultura. Remus tokoom i ruwii.
Ladrar. Wohba nik, wohwanik. El
perro ladr de noche. Xwohbanik
i tzichaqab.
Ladrillo (adobe). Xaan. La casa de
Andrs es de ladrillo. Xaan riij i
rupaat i Leex.
L a d r n . Aj ileq, ajtzahk.
Aprehendieron al ladrn.
Xchoparik I ajileq.
Lagartija. Sik, tohlook. La lagartija
est en el palo. Re sik wilik chi
ruwach chee.
Lago, laguna. Chooh. Hay patos en
el lago. Wilkeeb patuxk pan
chooh.
Lamer. Reqej. El perro est lamiendo
el trasto. Reqe j rupaam kulk
irubaan i tzi.
SINTITUL-14
141
7
1
7
2
14 2
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
142
7
3
14 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
143
7
4
SINTITUL-14
144
14 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
145
7
5
7
6
14 6
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
146
14 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
147
7
7
7
8
14 8
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
148
N
Nacer, brotar. Poqi k, nacer,. La
milpa brot. Xpoqi iwan.
Nacer. Asjik. En la casa naci. Pan
paat xaasjik.
Nacido (enfermedad). Awaas. Nacido
(de gisquil). Awaas chumaah.
Nadar. Muhxanik. El pato est
nadando. Muhx iruba n i patuxk.
Nance. Tapal . En el mercado se
vende nance. Inkaayjik tapal pan
kaybal.
Naranja. Araan, (china var. Sc.). Las
naranjas son grandes. Nimaq taqeh
araan.
Nariz. Juis. Al muchacho le sali
sangre en la nariz. Xelik kik pan
rujui akun.
Neblina. Raabsuutz. En el camino hay
neblina. Raabsuutzrupaam i beeh.
Necesario, urgente, preciso. Ajwaal
wach, ajwamaj wach. Es necesario
la fe de edad. Ajwaal wach i ruhujil
habul.
Necio, Metiche. Xa minmin. El
muchacho es necio. Xa minmin i
akun.
Negociado, comprado. Yakooj. El frijol
SINTITUL-14
149
7
9
7
0
150
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
150
7
!
151
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
151
7
"
SINTITUL-14
152
7
#
153
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
153
7
$
SINTITUL-14
154
155
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
155
7
%
7
&
156
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
156
akun.
Perforacin del cascarn del huevo
al nacer los pollitos. Ko htz,
kootz. El pollito est perforando su
cascarn. Ko htz iruba n i kisa
kixlaan.
Perforado, agujereado. Hopooj,
to bo oj. El papel est perforado.
Hopooj ruwach i huuj.
Perforador. Hopbal. Perforador de
papel. Hopbal huuj.
Perforar, agujerear. To bo j.
Perforamos la madera.Xqatobi chee.
Pero. Xa re la. Llegaremos, pero
hasta maana. Ne qohponik xa re
lako iqaal.
Perro. Tzi. El perro es bravo. Josq
i tzi.
Persona delicada. Chinrah, chiik.
El nio es muy delicado.Qechik
riij i halakun.
Persona que amarra. Ba ko ol.
Nosotros somos amarradores de
vacas. Hoj ba ko ol wakax.
Persona que anda sin prisa y sin
rumbo. Insalik. La muchacha anda
sin prisa y sin rumbo en la calle.Xa
insalik pan be eh i ixqun.
Persona que baa con hierbas.
Bu chu neel. El seor fue a baar.
Xooj buchuul i jaaw.
Persona que gusta comer mucha
golosina. Ajtuus, ajsahk. A la
seora le gusta comer muchas
golosinas. Ajtuus i tuut.
157
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
157
7
/
7
(
158
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
158
159
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
159
7
)
8
=
16 0
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
160
8
1
16 1
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
161
8
2
SINTITUL-14
162
8
3
16 3
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
163
8
4
SINTITUL-14
164
16 5
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
165
8
5
8
6
16 6
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
166
8
7
16 7
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
167
8
8
SINTITUL-14
168
16 9
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
169
8
9
8
0
170
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
170
8
!
171
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
171
8
"
SINTITUL-14
172
173
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
173
8
#
8
$
174
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
174
175
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
175
8
%
8
&
176
SINTITUL-14
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
176
U
Ultimo (a) hijo (a). Chi p . Juan es
ltimo hijo. ReWaan Chip.
Un da, cierta vez. Junriim, junpech.
Cierta vez caminamos. Junpech
xojbehik.
Un minuto, un momento. Jumehq.
Dentro de un minuto me voy. Pan
jumehqkinooj.
Una vez, cierta vez, cierto da.
Junriim, junpech. U n a v e z
descansamos. Junriim xojhilik.
Ua. Ixka q. Se quebr la ua de su
pi. Xtoq i rixkaq rooq.
Ungir, untar. Nuchinik, yulinik.
Untamos en medicina al enfermo.
Xqanuchej chi iqo om i yowaab.
8
/
SINTITUL-14
177
8
(
SINTITUL-14
178
8
)
179
Kax
lan Q 'orik Poqomc
h
i
SINTITUL-14
179
X
Ximn, Judas. Xuutax. El Ximom es
muy grande. Nim nim i xuutax.
Y
Yagual. Pechek, chitnah. El yagual
de la seora es grande. N i m
rupeche k i tuut.
Yerno. Jiib ees. Valerio es yerno de
doa Mercedes. ReBaler jiibe es
ruuki tuMer.
9
=
SINTITUL-14
180
Z
Zanate. Tzok. El zanate est sobre la
milpa. Wilik chi runaah iwan i
tzok.
Zancudo. Cheen, ucha , chekroq,
chek utz. Duele lo que pica el
zancudo. Tiiruku x i cheen.
9
1
SINTITUL-14
181
9
2
SINTITUL-14
182