ATLAS OF THE

NETHERLANDS FLORA
1

ATLAS OF THE
NETHERLANDS FLORA
1
Extinct and very rare species

Edited by
J. Mennema, A. J. Quene-Boterenbrood & C. L. Plate
With the collaborarion of
F. Adema, R. W. J. M. van cler Ham, Th. A. Hattink, P. Heukels,
P. Smit, B.J. M. Verschoof & E.J. Weeda

Springer-Science+Business Media, B.V.1980

 English edition: Springer Science+Business Media Dordrecht

Originally published by Dr. W. Junk bv, 's-Gravenhage in 1980
Softcover reprint ofthe hardcover 1st edition 1980
The Atlas of the Netherlands Flora bas been compiled by the Department of the Netherlands Flora
of the Rijksherbarium (Leiden) in cooperation with the Department of Environmental Statistics of
the Central Bureau of Statistics (Voorburg), financially supported by the Ministry of Culture,
Recreation and Welfare (Rijswijk).
English translation: Prof. Dr. J. Kuijt (Chapter 3: Miss S. McNab).
Illustrations: P. Heukels, C.L Marks, E. Vijsma.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted in any form or by any means, mechanical, photocopying, recording, or otherwise,
without the prior written permission of the publishers Springer-Science+Business Media, B. V.

ISBN 978-94-009-9193-4
ISBN 978-94-009-9191-0 (eBook)
DOI 10.1007/978-94-009-9191-0

Contents

Foreword (C. I<ALKMAN) - 6

1.

Introduction to the Atlas of the Netherlands Flora (J. MENNEMA) - 7

2.
2.1.
2.2.
2.3
2.4.
2.5.

The Netherlands (R.W.J.M. VANDER HAM) -11

Some aspects of position, origin and geomorphology - 11
Some aspects of geology and soils - 12
Some aspects of the climate - 12
Phytogeographical position and subdivision of the Netherlands - 16
Qassification of phytogeographical districts in relation to soils and climate - 17

3.

The history of plant-geographical investigation in the Netherlands (P. SMrr &

B.J.M. VERSCHOOF) - 18
Plant maps in full bloom: Period I (1902-1907) - 18
Plant maps in full bloom: Period II - 20
The IVON during the occupation - 22
The last period - 23

3.1.
3.2.
3.3.
3.4.

4.1.
4.2.
4.3.
4.4
4.5.
4.6.

On the reliability of older literature concerning the Netherlands Flora ( 1550 - 1850)
(E.J. WEEDA)- 26
Herbalism and floristics - 26
Accessibility of the older literature - 26
Criteria - 26
Botanical publications not regarded as sources of floristic data - 28
Some important data from the old floristic literature - 28
Brief survey of older works of importance to floristics in the Netherlands - 29

5.

The Standard list of the Netherlands Flora (J. MENNEMA) - 30

6.
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
6.6.

Collection and use of data (A.J. QuENii-BoTERENBRooo) - 32

Mapgrids before and after 1950 - 32
Inventories - 32
Herbarium material - 34
Data from the literature - 34
Incorporation of data on maps - 34
Accompanying text - 35

7.
7.1.
7.2.
7.3.
7.4.

Explanation of distribution maps and accompanying texts (A.J. QuENii-BoTERENBRooo) - 36

Nomenclature- 36
Abbreviations and technical terms- 36
Distribution maps - 36
Accompanying text - 38

4.

literature (Chapter 1-7) - 39

8.

Distribution maps of the extinct and very rare species in the Netherlands - 43

literature (Chapter 8) - 211

Index of botanic names - 223

Foreword

There is an element of fascination which many people feel about geographical maps, because
these maps allow fantasies about strange landscapes, other peoples, travels, even adventures.
Distribution maps, depicting the area which a plant (or animal) species occupies, would appear
to be less romantic, but they are equally able to exercise our imagination, or rather: to stimulate
our scientific curiosity. Some distribution patterns are repeated time and time again, although
rarely fully identical, and with their study comes the inescapable question: what is it that
determines a plant's area of distribution? Almost immediately we find ourselves in the area of
ecology, for it is the plant's demands of its environment (climate, soil) which determines where
it will be able to grow and where not. However, that is not all there is to it, for species as well as
landscapes have their history, and one needs to be informed about the climate and about the
distribution of land and sea in the past, for instance, before one can understand present
distributions. This aspect of change in space and time (historical plant geography) is possibly the
most fascinating part of plant geography.
However this atlas, covering a minuscule part of the world, is not meant to be primarily a book
of historical plant geography. It is true that a dynamic aspect is very prominent, but this is on
the smaller time-scale of man-made changes, which mostly led to impoverishments. That is the
aspect which makes this atlas unique among European atlases of plant distribution. It is also this
aspect which led to a very considerable subsidy from the Ministry of Culture, Recreation and
Welfare. For it is a matter of general interest to devise the appropriate measures which will stop
such deterioration. Much can still be rescued by measures aimed at enrichment and at an increase
in the variety of the landscape, and by measures concerning the protection of natural and
semi-natural areas; and the above-mentioned Ministry is much interested in such aspects.
That portion of the atlas which bears the sad title 'Extinct and very rare species' indeed shows
a very great impoverishment. Much has doubtlessly been lost: after all, our 14 million people
inhabit a very small piece of land. But pessimism need not prevail, for much can still be saved or
again return - if we are sensible.
Asis apparent from chapter 3 of this volume, the atlas has a long history. Around 1968 J. Mennema
developed a renewed interest in cartography of vascular plants of the Netherlands. Slowly the idea
evolved to demonstrate changes in the flora by means of maps, which would then be suitable as
basic data for nature and landscape conservation. And in this way the time-honoured 'IVON map'
evolved to what is presented here.
The cartographic material available needed to be extended before publication of the atlas could
be considered. Easily said, but a large amount of work was implied. Literature, herbarium
specimens and excursion reports needed to be inspected and evaluated, and above all: it was
necessary to complete the field inventories. Ideally every hour-square of our country should be
represented by a recent inventory made by a competent botanist. This ideal has not yet been
achieved, but hundreds of enthousiasts have already contributed their share and made
inventories of sometimes large numbers of squares. It is impossible to mention them all by name
here, but as a group they must be acknowledged with honor and gratitude.
Publication of plant maps for the Netherlands was initiated almost 80 years ago as a Rijksherbarium project. It is therefore with great satisfaction that our institute is now able to present this
atlas, thanks also to the cooperation of other organizations. Of these the Ministry of Culture,
Recreation and Welfare has already been mentioned. The subsidy granted made it possible to
appoint some botanists on a temporary basis for the preparation of maps and accompanying texts.
It is obvious that without their work the atlas would not yet be ready for publication. Also, the
cooperation of the Central Bureau of Statistics has become indispensable, and is here acknowledged gratefully.
Congratulation~ to all those who have worked with perseverance, enthusiasm and expertise
and so have made possible the completion of this first volume.
C.

l<ALKMAN

Director, Rijksherbarium

,<G::

F=;li 1~~
LL

--'t .

f--.

ir

:_

_.!... rt"-~

1-1-

f-.

t+-

::;r,;;
~

~119~ --~
IJW

'

'

'

~,

1-. _-u_-.,

'

..

fl'f~ l t~_l!!~~~ ' } ~5 . - I~H,;_

1,.,:;: ~ ,_ l-+- l~
I i t

t--"7
i:.>.

1---+--- 1~

IB]I

H;

:..;;::

1-+ r ~ ~

ft"l

'

+
'

~ FI"

f{

~~

...

'

~~
'

!VON map before 1950

!VON ma p after 1950

11

12

15 16 17 18

11

12

13 14

21

22 23 24 25 26 27 28

21

22

23 24 25 26 27 28

31

32 33 34 35 36 37 38

41

42 43 44 45 46 47 48

31

32 33 34 35 36 37 38

51

52 53 54 55 56 57 58

41

42 43 44 45 46 47 48

61

62 63 64 65 66 67 68

51

52 53 54 55 56 57 58

13 14

Division into hour-squares before 1950

Taxon present before 1950

Variant symbol before 1950

'

'

15

16

17 18

Division into hour-squares after 1950

*
Q

Taxon present after 1950

Variant symbol after 1950

The reason for using a variant symbol is mentioned each time in the text accompanying the distrinbution map.

a. Finds in the hour-squares 11, 23 and 35 on the

pre-1950 grid.

b. Finds in the hour-squares 23, 25 and 27 on the

post-1950 grid.

c. Finds in the hour-squares of figs. a and b together

printed on the post1950 grid, as in this atlas.

Terms and symbols

Left below the map

Number of hour-squares before 1950, plus the corresponding hour-square frequency class (UFK)
Number of hour-squares after 1950, plus the corresponding hour-square frequency class (UFK)
In some cases:
ook: certain finds taken into account for hour-square totals which, however, could not
be placed in a definite hour-square
adv.: adventive localities from before and since 1950, not taken into account for
hour-square totals

Text

Below the Netherlands name of the taxon there are data from the Standard List of the Netherlands
Flora of 1975, e.g. 1240 6b 41.
1240
the number of the taxon
6b
the ecological group, of which the taxon is a member (see p. 30)
4
the hour-square frequency class before 1950
1
the hour-square frequency class after 1950
These data are followed by distributional data for Europe taken from the Flora Europaea (F.E.). See
figs. 16, a and b. p. 38.

The hour-square frequency classes (UFK)

Class

0
1
2
3
4
Terms

Hour-squares

0
141130-

archeophyte
hour-square
indigenous
neophyte
status
stins plant
taxon

Abbreviations

adv.

AMD

AVU
F.E.
gem.
GRO
LEPS

MAAS

NIJM

RIN
s. lat.
s. str.
subsp.

UFK
var.
verw.
WAG
WBS

z.j.

Abbreviation of Netherlands provinces

Gr.
Fr.
Dr.
Ov.
Gld.

u.

3
10
29
79

Designation

absent or extinct
extremely rare
very rare
rare
fairly rare

Class

Hour-squares

5
6
7
8
9

80- 189
190- 410
411- 710
711- 1210
1211 -1677

Designation

infrequent
fairly common
common
very common
extremely common

= an introduced species which has been established since before 1500.

the basic unit of surface area into which the distribution maps are subdivided.
native, a plant belonging to the original wild Netherlands flora.
an introduced species which has been established since 1500.
floristic condition or nature of a plant (wild, adventive, established, escaped,
neophyte, archeophyte).
a species which within a certain area is (more or less) limited to 'stinses' (the
Frisian word for brick houses), mansions. old farmsteads, gardens of parsonages, and related habitats such as cemeteries and old city ramparts.
general term for categories such as variety, subspecies, species, genus, family,
etc.

adventive = accidentally introduced by man

the herbarium of the Hugo de Vries-Laboratory, Amsterdam
the herbarium of the Vrije Universiteit, Amsterdam
Flora Europaea
municipality
the herbarium of the Department of Systematic Botany, Groningen
the herbarium of the Laboratory for Experimental Plant Systematics, Leiden
the herbarium of the Natuurhistorisch Museum, Maastricht
the herbarium of the Department of Geobotany of the Botanical Laboratory.
Nijmegen
the herbarium of the Netherlands Institute for Nature Conservancy, Leersum
sensu Jato = in the wide sense
sensu stricto = in the strict sence
subspecies
the herbarium of the Institute of Systematic Botany, Utrecht
hour-square frequency class
variety
escape
the herbarium of the Laboratory for Plant Taxonomy and Plant Geography,
Wageningen
the herbarium of the Biological Station, Wijster
without date
Groningen
Friesland
Drenthe
Overijssel
Gelderland
Utrecht

N.-H.

z.-H.

Zeel.
N.-Br.
Limb.

Noord-Holland
Zuid-Holland
Zeeland
Noord-Brabant
Limburg

1. Introduction to the Atlas of the Netherlands Flora

'After the Atlas over vaxternas utbredning i Norden of HuLTEN (1950) and the Atlas of the British
Flora of PERRING & WALTERS (1962), the Atlas of the Belgian and Luxemburg Flora now also has
appeared. Whoever reads in the preface that the researches to obtain the data for the atlas of our
southern neighbours were focussed on the example of the Netherlanders Goethart and Jongmans,
can scarcely suppress a feeling of justifiable jealousy about the achievement of Van Rompaey et
al.' Thus began a book review of the Belgian (and Luxemburg) atlas (MENNEMA,1974a) which ended
with the words: 'In summary it may be said that our Belgian friends were faced with the same
choice that we were, with their treasury of floristic information, collected by many who must find
great satisfaction in seeing their inventory labors crowned with this publication. They made their
choice and we ours. But the Belgian atlas exists, and the Atlas of the Netherlands Flora is yet to
appear!'
It is perhaps appropriate, in introducing this first volume of the atlas to mention the arguments
which justified our choice. There is, first of all, the aspect of time. This argument has been less
valid if the maps had been published immediately after the completion of the first inventory by
1950, rather than in the sixties when all field data which had to be treated by hand first became
available for publication. For it was after 1950 that the concern about the deterioration of the
Netherlands flora became ever stronger and finally became a 'weapon' in the struggle for the
preservation of valuable natural areas. We did not think it desirable to publish at that moment
maps with data on the occurrence of plant species without also being able to state whether or
not they were still present there.
A second argument was the fact that some of the maps with which we came into contact were,
seemingly by coincidence, incomplete (SIPKEs& MENNEMA, 1968). It became clear later that this was
not a matter of coincidence (MENNEMA, 1971). Especially the information on rather rare and less
common plants, as derived from field inventories, urgently needed to be supplemented with
herbarium and literature data.
A third and final argument laid in the fact that a second series of inventories had been initiated
by 1950 which would make it possible to compare distributional data from before and after 1950
after this second series was completed. We may expect this to occur in about 1980.
The factor of time is also the reason why this atlas appears in three volumes; for the second series
of inventories need not be completed before the publication of those data which bear on species
which already are extinct. It is also true that the Department of the Netherlands Flora of the
Rijksherbarium, under S.J. van Ooststroom (and Th.J. Reichgelt), has developed itself in the last few
decades as the center of Netherlands floristics which was and is informed immediately whenever
an important find occurs. It is for such reasons that we feel it is justified to publish the first volume
of the Atlas of the Netherlands Flora, containing the extinct and very rare plants, even though
the second series of inventories is not yet complete.
We should not forget, however, that it will be impossible to have access to all floristic data, no
matter how meticulously this volume of the atlas has been prepared (see Chapter 6). It must be
pointed out, furthermore, that the closing date for the processing of new records for this volume
was January 1st, 1978. Even though we have done our best to incorporate important records after
this time, this has certainly not been possible in all cases.
The starting point for each distribution map is represented by the two so-called IVON maps, one
from before 1950 and one from after 1950. In joining both maps into one we experienced great
difficulties. This is because of the fact that initially floristic workers themselves added the grid of
so-called hour-squares to topographic sheets, which lacked a kilometer grid.
When the Topographic Service at about 1950 issued these maps with a kilometer grid it was
no longer feasible to maintain the old division into hour-squares. Added to this was the fact that
the new inventory was done on the basis of 5 rows of hour-squares per mapsheet, while the old
one before 1950 used 6 rows of hour-squares per sheet (see fig. 12 and 13 and Chapters 3 and 6).
It quickly became clear that the old IVON maps from before 1950 contained most of the
information, and it was decided to transfer the post-1950 data to these older maps. In order to be
certain of uniformity of transfer a file system was developed of localities provided with both old
and new information on hour-squares. It needs no emphasis that all this took much time. Since
in the initial period only the present writer worked on the maps, the preparation of the atlas
proceeded very slowly.
The first map published in this fashion (MENNEMA,1972) is that of Cochlearia anglica. The pre-1950
and post-1950 data were indicated with dots and squares, respectively. There were two
objectionable aspects about this map. First of all, the Dutch floristic worker, who had access only
to the new topographic sheets, experienced great difficulty in orienting himself on the older
maps. A second objection was even more important: the procedure did not allow for those cases
where plants had been found in the same locality both before and since 1950, because a black
square would completely obscure a black dot.
In the meantime others had been drawn into the preparation of the atlas (see also Chapter 3).
It was decided to publish some 30 maps in the same fashion (QuEN-BoTERENBRooo & MENNEMA, 1973)
which were distributed on a large scale among Dutch floristic workers, institutes of field biology
and university departments, along with a request for comments and supplementary information.
The comments received, by the way, once again unde:I=lined the objections raised above.
Supplementary information received in this fashion generally amounted to very little, so that
those who had composed the maps became convinced that it seemed justified to continue
publishing maps on the basis of information then available.
7

In 1973 the Central Bureau of Statistics requested that four maps be prepared for the General
Environmental Statistics Survey of 1973 (MENNEMA, 1974b). In this publication the data from before
and after 1950 were printed in two colours. Even though this was done in a fashion that a black
dot (a locality from after 1950) could again completely obscure a green dot (a locality from before
1950), this bicoloured system stimulated us to search for similar ways to provide maps with all
relevant information using the new topographic sheets as a base. We believe that we have
eventually succeeded in doing so.
Few problems were encountered when adding herbarium data to the IVON maps based on field
inventories, but this was not the case with data obtained from the literature. It is always possible
to check the accuracy of the identification of a herbarium specimen, something which is normally
quite impossible in the case of literature data. Difficulties were encountered especially in
incorporating those data from the literature which concerned range extensions. These developed
a growing inclination not to include such localities, and thus there evolved a text to accompany
the maps, in which localities ignored in this fashion could be mentioned. Once it was decided to
include an accompanying text it became possible to include also other interesting facts about that
species, such as the oldest known Dutch locality and information with regard to the plant's natural
range beyond the Netherlands. The former eventually led to an intensive study by one of the
collaborators of the atlas, E.J. Weeda (see Chapter 4), resulting in the inclusion of an additional
number of species in the Netherlands flora. As far as the ranges beyond the Netherlands are
concerned we have used the relevant information of the Flora Europaea of which unfortunately
the fifth and last volume, containing Monocotyledonae, has not yet appeared. For this reason we
should like to express our gratitude to the editors of Flora Europaea for their willingness to send
us the proofs of this last volume, allowing us to cite distributional data for each species. If
significant changes are made in these proofs then the possibility does of course exist that the
eventual text and pagination of volume 5 of the Flora Europaea will be different from that used
by us.
Since the decision to include an accompanying text had now been made it became possible to
add further information which had bearing upon the changes in occurrence of a species in the
Netherlands before and since 1950. Especially the Limburg floristic worker A. de Wever has
frequently written about his ideas on the causes of (mostly) the dwindling or sometimes the
disappearance of a plant species in our country (MENNEMA, 1974c). In those instances where the
literature provided information we have included it where relevant to the dwindling of a species.
It might be mentioned that this added a new dimension to the atlas: in addition to showing the
distribution of the species in our country and the changes discernible in this pattern it became
possible to add the reasons for such changes. The end result of all this is that we are among the
very few European countries which have produced numerical data for a large number of species
as to which are the most important factors responsible for the gradual deterioration of our flora
(MENNEMA, 1973 and 1975a).
To the non-initiate the decision as to what species to include in the atlas appears easy. Yet there
are considerable difficulties here because of the fact that not all plant species found in the wild
in the Netherlands are genuinely indigenous. Many species have their origin elsewhere and have
been transported by man into our country, whether purposely or not. Where this happens
accidentally we speak of adventive species. Sometimes such plants are able to maintain
themselves even beyond the particular habitat into which they were originally introduced. In this
case we speak of establishment: established species may also be counted to the Netherlands flora.
In the latter case we distinguish between species established before 1500 (archeophytes) and those
which did so since 1500 (neophytes).
The situation becomes more complicated when a Dutch species originally indigenous in the
Netherlands is unintentionally introduced by man from its habitat to somewhere else as, for
example, in the case of the seed of dune plants during the transport of dunesands for construction
or other purposes elsewhere. It may also happen that man in his operations creates a new habitat
somewhere outside the known natural range, facilitating the sudden appearance of certain
species, while it may not be possible to discover whether in such a case man's unintentional help
was responsible. Various meetings of the Committee for the Floristic Investigation of the
Netherlands of the Royal Botanic Society have been occupied with efforts to establish criteria as
to whether a species must be regarded as an adventive or whether it deserves a place on the map,
but unanimous agreement has never been reached. We have therefore thought it advisable to
leave to each author the judgment as to which localities are, and which are not be included on
the map. Those excluded are at any rate mentioned and justified in the accompanying text.
Ever since the beginning of the last century a special interest developed among a number of
Dutch floristic workers with regard to investigations concerning adventives. Originally it was
especially the vicinity of harbours which were searched for such plants; thence the old term
'Pothoofd plants', named after the Pothoofd in the city of Deventer (see, for example, KATz, 1898).
In later years special excursions were organized to flour mills, wool factories, oil mills, railroad
yards and rubbish dumps.Trough the years these field trips have yielded so much herbarium
material that it is nog longer feasible under some species to mention all adventive finds. In such
a case they are recorde!i under the left lower corner of the distribution map under that
hour-square code which covers its locality as an adventive one. Fig. 15 represents an extensive
survey of such adventive localities which have been visited regularly before and since 1950.
Plants which have been intentionally introduced by man, such as crop and decorative plants, may
also spread beyond the area where they were first planted or sown: in those cases we speak of
escapes. Sometimes such escaped plants seem to be able to maintain themselves very well on their
new sites, so that we can then speak of establishment.
We must finally devote some special attention to that group of plants which in the Netherlands
is generally known as stins plants. Until recently this term was applied to the group of (originally
decorative) plants which were planted especially around Frisian mansions, where they came to
characterize the vegetation ('stins' is the Frisian word for brick house). Recently LoNoo & LEvs (1979)
8

have given the definition of 'stins plant' somewhat greater latitude: 'a species which within a
certain area is (more or less) limited to 'stinses', mansions, old farmsteads, gardens of parsonages,
and related habitats such as cemeteries and old city ramparts'. For certain 'stins plants' we may
certainly say that theiF establishment has earned them membership in the Netherlands flora.
During the sixties, when we began with the preparation of maps for the atlas, we were not as yet
clear which species were to be included in it. At that moment there did not yet exist clear criteria
as to which species may legitimately be counted to the Netherlands flora. These criteria were
proposed by VANDER MMREL in 1971 and later amended by the Floristic Council of 1975 (MENNEMA,
1975b). Vander Maarel was also the first to prepare a list of Dutch plant species, a list later revised
by the Floristic Council of 1975 (see Chapter 5) and eventually leading to the Standard list of the
Netherlands Flora of 1975 (ARNoLDs & VANDER MEIJDEN, 1976). Essentially all species belonging to this
list will have their Netherlands distribution published in the atlas by means of a map.
The first volume of the atlas contains only the extinct and very rare species. The definition 'very
rare' goes back to the division into frequency classes of hour-squares as introduced by VAN DER
MMREL (1971; see Chapter 5) and, more particularly, to the boundary between his classes 2 and 3.
This means that volume 1 only contains those species which since 1950 occur in no more than 10
hour-squares, viz., the species from frequency classes 0, 1, and 2.
During preparatory work it became evident that 7 species placed by ARNoLDs & VANDER MEIJDEN
(1976) in frequency class 1, and 99 species placed by them in frequency class 2, had in fact been
recorded for more than 10 hour-squares since 1950. These species will be placed in the second
volume of the atlas. In contrast, 17 species from frequency class 3, and 2 from class 4 do receive
a place in the present volume since the number of hour-squares in which they have been recorded
since 1950 is 10 or less.
Also in deviation from the Standard list the following originally adventive species have not
been provided with a map, since the authors could not discover any locality where it was
established: Arabis hirsuta subsp. planisiliqua, Chenopodium capitatum, Lappula squarrosa,

Malcolmia maritima, Medicago polymorpha, Oenanthe pimpinelloides, Petrorhagia saxifraga,

Stachys annua and Trifolium aureum. We also thought it better not to include maps of the
following taxa which are difficult to recognize: Arctium nemorosum, Hieracium levicaule and
H. laurinum, Thalictrum minus subsp. silvaticum, and Viola mirabilis. Further taxonomic studies

are required before it can be decided whether these species do indeed occur in our country. Also
not accepted from the Standard list are the 'species' Rubus koehleri and Taraxacum maculigerum,
since these names each represent several species, and Polygonum oxyspermum which was
erroneously listed as indigenous (HEUKELs-VAN OosrsrRooM, 1977).
A number of species which the Floristic Council dropped from the Standard list are nevertheless
included in the first volume of the atlas, because studies of the older literature as mentioned in
Chapter 4 showed that such an omission was in error. They are: Adonis aestivalis, Asperugo
procumbens, camelina sativa subsp. alyssum, Chondrilla juncea, Geranium rotundifolium and
Stellaria nemorum subsp. glochidisperma, as well as Oenanthe crocata and Orchis sesquipedalis
which have been recognized as indigenous species since the last Floristic Council. Thus the final
number of taxa contained in this volume of the atlas has become 332.
Even in the initial stages when the plans for publishing an atlas began to shape we turned our
thoughts to the idea to reserve space, in the first volume, for the history of phytogeographic
research in the Netherlands generally and, more particularly, that of the Institute for the
Investigation of the Vegetation in the Netherlands (IVON). Especially the latter demonstrates
clearly how uniquely, and with what enormous devotion non-professional botanists have for
many decades gathered information about the Netherlands flora. We consider ourselves
fortunate that, upon our request, some years ago, Dr. P. Smit of the Biohistorical Institute (Utrecht)
directed the doctoral student B.J.M. Verschoof to investigate this history. These studies eventually
resulted in Chapter 3 of this volume of the atlas.
In those places where that chapter treats the history of phytogeographic research in the
Netherlands it is inevitable that matters are discussed which also appear (and sometimes more
extensively) in other chapters. This also applies, in turn, to the contents of the remaining chapters.
It was stated earlier in this chapter, that it seemed superfluous to devote a second series of
inventories to the publication of distributional data of species which have meanwhile become
extinct in the Netherlands. In this connection it must be said, however, that it is precisely through
the more intensive field work of recent years that various species have been located again which
had for many years been regarded as extinct: carduus tenuiflorus (MENNEMA, 1977), Cephalanthera
rubra (SIPKEs,1978; VAN I}zENoooRN, 1979; ADEMA et al., 1979), Galium boreale (VANDER MEIJDEN, 1977;
MENNEMA,Lc.), and Thesium humifusum (VAN DoRP, 1977; MENNEMA,l.c.). This clearly illustrates once
again the fact that a distribution map represents merely a momentary exposure of a dynamic
process. At each moment some species are expanding while others are retreating. There are also
species which come and go since our country happens to represent a peripheral area in their
overall geographic range. If we wish to follow this process it is necessary to maintain records even
after the atlas has appeared. The Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium,
Schelpenkade 6, Leiden, will always be pleased to receive data on new localities of plants.
When the number of collaborators expanded to the present team we attempted to reach
agreement on the framework within which each author could maintain his or her own identity.
It seems proper to emphasize once again the fact - this may allready appear from the text
accompanying each map - that the authors bear the primary responsibility for the maps prepared
by each.
It is not possible to express our gratitude individually to everyone who has contributed to the

realization of this volume of the atlas. This would require a list of hundreds of inventory workers
and hundreds of correspondents who, over many years, have communicated important finds to
the Institute for the Investigation of the Vegetation in the Netherlands (IVON) and the
Rijksherbarium, Leiden.
9

A name which cannot go unmentioned, however, is that of Jan G. Slott, who from the very start
of IVON in 1930 into the sixties was able to record such an incredible amount of information on
maps. It would not have been possible for this atlas to appear without his interminable and
meticulous work and that of Prof. Dr. J.L van Soest ('s-Gravenhage), Dr. G. Kruseman (Amsterdam), D.T.E. van der Ploeg (Sneek), A. de Visser (Middelburg), M.T. Jansen (Veenendaal), and
Dr. F.M. Muller (Ede), to mention only a handful of many anonymous floristic workers. We are
indeed sorry that this acknowledgment in the case of Jan G. Slott must be posthumous, as it would
have given us great pleasure to present him with the first copy of this atlas.
We are pleased to acknowledge also a few institutions and persons who have assisted us much
in the preparations for this volume of the atlas. There are, first of all, the curators of the various
Dutch herbaria who provided hospitality and loaned material, especially J. de Bruijn (Herbarium
Wageningen) and D.Th. de Graaf (Herbarium Maastricht).
We are thankful that Dr. H.D. Schotsman (Paris) was able to assist our collaborator E.J. Weeda
in a detailed study of the difficult genus caJJitriche.
Aside from the above floristic workers we should also like to express our gratitude to
Prof. Dr. P. Zonderwijk (Wageningen), H.M. van de Steeg (Nijmegen), J.H. Willems (Utrecht) and
Dr. Ir. W.G. Beeftink (Goes) for their willingness to make available their field data. We owe a
similar debt to various provincial organizations who supplied information on ecological mapping.
A special word of thanks goes to Mrs. S.D. Peletier-Bridgwater (Voorschoten). Dr. P. Baas
(Leiden), Dr. C.E. Ridsdale (Leiden) and Prof. Dr. J. Kuijt (Lethbridge, canada) for checking English
summaries. Especially to the latter and also to Miss S. McNab (Utrecht) and Dr. W.O. Margadant
(Utrecht) for Chapter 3, we are grateful for the translation of the introductory chapters of the
English version of this atlas.
We should finally like to express our appreciation for the financial support and cooperation,
respectively of the Ministry of Culture, Recreation and Welfare (Rijswijk) and of the Central Bureau
of Statistics (Voorburg) without which the appearance of the atlas would have been significantly
later than is the case.

J. MENNEMA

10

2. The Netherlands

2.1. Some aspects of position, origin and geomorphology

The Netherlands constitute the northwesterly portion of the North-West European lowlands. The
land is largely flat (fig. 1). gradually descending to the north and west, the highest point being the
Drielandenpunt (322,5 m above sea level) in the extreme southeast, the lowest the Alexanderpolder (6.6 m below sea level) near Rotterdam. Natural runoff occurs primarily by means of the
rivers Schelde, Meuse, Rhine and their various arms.
Among the most important higher areas in the region north of the large rivers may be
mentioned the Hondsrug, the hillcountry of Twente, the hills of East Salland and Montferland,
those east of Nijmegen, the Veluwe, the Utrecht ridge and the Gooi. All these represent moraines
and deposits of boulder clay which originated in the penultimate glacial era. In the southern
provinces, the southern part of Limburg may be considered as a northern extension of the
Ardennes, within which the Meuse and its tributaries along with a number of breaks in the crust
of the earth constitute the most important topographic features. Along the coast the dunes from
Hoek van Holland to Den Helder form a nearly continuous, higher strip of land which provides
a natural, even if locally inadequate, protection against the sea for the lower lands behind it. This
natural barrier is replaced between Petten and camperduin by the man-made Hondsbossche
Zeewering. Before man began to interfere with the landscape the sea invaded the lowlands only
rarely. The low areas were covered with a layer of peat several meters in thickness, formed in these
wet silted up lagoonal flatlands between the dunes and the higher portions of the eastern
Netherlands.
For long it was believed that the northern and western portions of the Netherlands had since
ancient times been a low lying region. EDELMAN (1974, p. 43) however demonstrated the contrary:
the peat region was originally sufficiently high to be able to withstand most high tides. He based
this interpretation upon the fact that at about the year 1000 in the northern and western portions

Fig.l. Altitudes of the Netherlands.

II

<
0

5m

20m

20

30m

30

70m

70

200m

>

Om

200m

dunes and flats

11

land was first brought into civilisation before the first dikes were constructed. The occurrence of
(at that time poor) peat areas in coastal regions also points in the same direction. By pumping the
land dry, along with the settling and the natural oxidation of the peat, or by removal of peat in
the service of agriculture and for the provision of fuel, the Dutch have lowered the land which
they inhabit significantly. Also because of the fact that the area is still sinking - a process with
which earlier the natural accumulation of peat was probably able to keep pace - the larger part
of the western and northern Netherlands lies presently below sea level. The area can thus be
maintained in its present state only by artificial means, including the construction of dikes and
the operation of pumps.
2.2. Some aspects of geology and soils

Fig. 2 Pleistocene and older formations in the

Netherlands at or near the surface.

Nearly all of the Netherlands, geologically speaking, has been formed in very recent times. Tae
surface of the largest part of the eastern Netherlands represents deposits from the latter part of
the Pleistocene or Diluvium, the Riss and the Wiirm glacial periods (fig. 2). The deposits are made
up especially of boulder clay,loess and coversands, and especially the latter are very extensive
in the higher portions of the country. In the northern and western portions of the Netherlands
and also in the valleys of rivers and creeks, the Pleistocene is often found tens of meters below
the surface. The marine and river deposits which cover the-Pleistocene, usually in the form of clay,
sand or gravel, together with the previously much more extensive peat areas, constitute the
holocene or alluvial landscape. The non-peaty holocene deposits are for the larger part the result
of more or less periodical floods by the sea or by the rivers, while the pleistocene deposits may
be viewed as areas outside the influence of sea and rivers (fig. 3).
In the extreme east, south or southwest we may also encounter deposits older than pleistocene
at or near the surface. Near Winterswijk and in Twente, for example, Jurassic, Cretaceous and
Tertiary sediments emerge in some localities. In Zeeuwsch-Vlaanderen and in the south of
Limburg there are some sporadic Tertiary materials; in the latter area Carboniferous deposits
appear on the surface and there also occurs Cretaceous marl on a rather extensive scale.
Not only the deposits themselves but also formation of the soil is of a very recent date. The
genesis of soil in the fresh deposits of coversands and loess, under the influence of a warmer
climate and the associated flora and fauna, became possible only after the ice and the
accompanying climate had retreated, which occurred some 10.000 years ago. Ignoring certain
exceptions, soils have developed only after the last glacial period, in the holecene part of the
country not until the last few millennia. Holocene soils generally are richer in nutrients for plant
growth than their pleistocene counterparts.
Finally the type of soil which has developed from weathered chalk and occurs in the extreme
south of the country, i.e. in the south of Limburg, is unusual for the Netherlands. Within the larger
European perspective this soil type is quite common, however, while precisely the soils of the
lower, wetter parts of the country, in particular those of the peat areas, are exceptional.
2.3. Some aspects of the climate
The climate of a specific region is an expression of the interplay of a number of mutually
interacting factors such as solar irradiation, temperature, wind, cloud cover, precipitation and
evapotranspiration, all of which in turn bear a relationship to the particular geographic position
of the region. The Netherlands occupy a position on the northwestern margin of the European
continent, and its moderate climate experiences both Atlantic and Continental influences. The
prevalence of westerly and southwesterly winds renders the Atlantic element dominant. This
dominance manifests itself in small differences, at least within European context, between mean
minimum and maximum temperatures. The largest contrasts are found in the eastern part of the
country, which we may call more continental. Aside from the equalizing influence of the wind
it also can exaggerate differences: areas closer to the coast experience the greater differences of
wind strength and also receive more wind-borne salt (fig. 4, a).
Because of the direct vicinity of the sea and the prevailing westerly and southwesterly winds
it is the southwestern portion of the Netherlands which experiences the highest mean daily
minimum temperatures (fig. 4, b and c). In contrast, and under the influence of continental
airmasses from the northeast and southeast, the eastern portion of the country experiences the
lowest minima (fig. 4, b) and highest maxima (fig. 4, e) respectively, both in terms of mean and
absolute temperatures. The eastern portion also receives the highest number of sunny days (days
with maxima above 25 C; fig. 4, f) and freezing days (days with maxima below 0 C; fig. 4, g) per
year. These features are in turn related to the fact that in eastern areas the spring begins
significantly later and the autumn noticeably earlier than elsewhere in the country.
In precipitation totals, also, we find differences. In the eastern half most precipitation occurs
during the summer, this being a continental feature, while the western half more under maritime
influence, receives most of its precipitation in the fall. Remarkable especially are the differences
between yearly means which exist, in the south of Limburg, between the valley of the Meuse and
the extreme southeast (fig. 4, h): within a distance of approximately 30 km we find both the driest
and the wettest areas of the Netherlands!
In connection with ecological of phytogeographical considerations it is important to know to
what extent precipitation actually benefits vegetation. To this end that portion which rapidly
evaporates or runs off needs to be deducted from precipitation totals.

12

Fig. 3. Soil types of the Netherlands.

Fig.3,a calcareous and loess soils. A dark color is used
to indicate those areas in the south of limburg where
at least 40% of the soil consists of marl. In the same
area one also encounters much loess, which on the
map is indicated by means of a lighter color. In
Noord-Brabant a few continuous loess areas are
shown. Similarly, near Nljmegen and on the south
easterly fringe of the Veluwe one also finds deposits
of loess.
Fig. 3, b. Sand soils. The pleistocene sandy soils of the
interior are distinguishable from the younger beach
deposits and dunes along the coast A special formation is represented by the riverine dunes and
'donken'jsand outcroppings) in the area of the rivers.
In Noord-Brabant the sandy soils in many localities
are slightly to very loamy; this may also locally be the
case in Twente, Salland and the Achterhoek. Emergences of boulder clay as found in the Noordoost
polder and the northeasterly sand area have not
been distinguished here from the sandy soils as they
are usually on too small a scale to be shown.
Fig. 3, c. River-clay soils and brook deposits. In the
river-clay area there exist locally sandy or light
clayey deposits in the form of natural levees; they are
not here separately indicated on the map. The brook
valleys of Twente, Salland and the Achterhoek have
developed a clayey and sandy character even though
some peat formation may have occurred locally. The
sandy brook deposits show similarity to the marginal
areas of the pleistocene sandy plateaus in that they
are characterized by high groundwater levels periodically. Smaller brook valleys of this nature are not
indicated. The brook valleys of Noord-Brabant are
mostly also of clayey or sandy nature. Peat may have
formed to some extent, especially in the upper
drainage basin, although it is generally not indicated
on the map. The brook valleys of Drenthe have
developed primarily in a peatlike fashion, and are
thus included in fig. 3, e jLowmoor peat).
Fig. 3, d. Sea-clay soils. In the area of marine clays,
also, sandy or light clayey deposits may occur
commonly, in the form of ridges in embanked salt
marshes and along former tidal creeks. In the
western part of the country one may speak of a
distinct alternation between the layers of clay and
peat; peat is frequently present at a shallow depth, or
it quite covers the marine clay.
Fig. 3, e. Low-moor peat Strictly speaking the
extensive peat areas of the western Netherlands did
not originate as low-moor peat but rather as highmoor peat. They have, however, been inundated
eventually because of the gradual rise of the sea
level. Low-moor peat formation is, furthermore,
characteristic of brook valleys in Drenthe and the
margins of the pleistocene sandy area in the
northeastern Netherlands. Low-moor peat along the
edges of the NoordBrabant sand area occupies
somewhat less space, and this is also the case along
the western fringe of the Veluwe. The depressions in
sandy plateaus jfor example, moorland pools) are
often filled with low-moor peat, as are the brook
valleys in diverse places. Many of such occurrences
are on too small a scale to allow for representation
here.
Fig. 3, f. High-moor peat A very large part of the
original high-moor peat of the Netherlands has been
cut-<>ver and reclaimed; those portions not yet
reclaimed are indicated on the map by means of a
dark colour. Reclamation continues in the remaining
areas even today except in a number of nature
reserves.

13

Fig. 4. Aspects of the climate of the Netherlands

based on data from the period 1931-1960.

Fig. 4, a. Average wind velocity in m/sec.

Fig. 4, c. Mean daily minimum temperature for July

Fig. 4, b. Mean dally minimum temperature for

January in oc.

inoC.

Fig. 4, d. Mean daily maximum temperature for

Januariin oc.

inoC.

14

Fig. 4, e. Mean daily maximum temperature for July

Fig. 4, f. Average annual number of sunny days.

Fig. 4, h. Average annual precipitation totals in mm.

<

675mm

675

- 700mm

700

- 725mm

725

750

- 775mm

775

- 800mm

800

- 825mm
>

750mm

825mm

15

Fig. 4, g. Average annual number of freezing days.

2.4. Phytogeographical position and subdivision of the Netherlands

Fig. 5. The floristic areas of Europe after WALTER-

STRAKA (1970).

The greater portion of the northern hemisphere belongs to the Holarctic floristic region. It
represents the major distributional region of, among others, families such as Salicaceae,
Betulaceae, Crudlerae, Umbellileraeand Labiatae. Within this floristic region a number of floristic
areas are distinguished which are characterized by a number of species with corresponding
geographical patterns (fig. 5).
The Netherlands belong to the Atlantic floristic area (WALTER-STRAKA, 19701 characterized by
species such as Erica tetralix, Narthecium ossilragum and Corydalis claviculata. The Central
European floristic area, with characteristic species such as Ophrys insectilera, Colchicum
autumnale, Dipsacus pilosus and Lathyrus linilolius, lies not far from our eastern borders and
possibly even the south of Limburg belongs to it. The species of the Netherlands flora are
frequently classified according to where their European center of distribution is, and we therefore
speak of Atlantic, Mediterranean, Continental or Boreal elements in our flora. In intermediate
situations, terms such as Subatlantic, Subcontinental or Atlantic-mediterranean are often used in
order to designate the distribution area of a species.
A floristic area may be further subdivided into floristic districts. On the basis of the distribution
of a limited number of characteristic species and the soil map VAN SoEST (19321 designated the
following phytogeographical districts in the Netherlands (fig. 6):
Wadden District: beaches and dunes northward from Bergen and on the Wadden- or West
Frisian Islands; extends eastward beyond our country.
Dune District: beaches and dunes southward from Bergen; in contrast to those in the above
district, the present ones are calcareous; extends into Belgium in somewhat modified form (VAN
SoEST, 19291.
Fluviatile District: valleys of the rivers Schelde, Meuse, Rhine, Oude IJssel, IJssel and Overijsselse
Vecht, as well as Zeeuwsch-Vlaanderen and the islands of Zeeland and Zuid-Holland; extends for
a short distance upstream in the respective valleys beyond the Netherlands.
Hall District: the peat and clay regions in the west and north of the country; extends along the
German coast in easterly direction.
Drenthe District:the sand and peat areas in Drenthe and adjoining parts of Groningen, Friesland
and Overijssel as well as a portion of Texel, the former island of Wieringen, Gaasterland and the
vicinity of Vollenhove; extends into Germany.

Fig. 6. Phytogeographic Districts in the Netherlands

after VAN SoEST (1932).

Wadden District

D
D
D
D

D
D
D

Dune District
Haft District
Drenthe District
Gelderland District
Flanders District
Subcentral European District
Loess District
Chalk District
Kempen District
Fluviatile District
16

Gelderland District: the sand regions of Utrecht, the Veluwe and the southwestern portion of
Overijssel.
Kempen District: the sand and peat regions of Noord-Brabant and the western part of
Noord-limburg; extends south into Belgium.
Flanders District: in some localities in the south of Zeeuwsch-Vlaanderen; much more extensive
in adjacent Belgium.
Subcentral European District:the eastern parts of Overijssel, Gelderland and limburg, including
Montferland and the hilly country east of Nijmegen; extends beyond our country in easterly
direction.
Loess District: the loess areas in the northern part of the south of limburg; continues into
Belgium and Germany on an extensive scale.
Chalk District:the southern part of the south of limburg; forms the continuation of an extensive
chalk area in Belgium.

At a higher level VANSoEst(1929) originally distinguished within the Netherlands the Northatlantic
and the Montane or Central European areas with, between these two and by way of transition,
the Submontane or Subcentral European area. This represents a division which corresponds more
or less to the distinction between the Atlantic and Central European floristic areas. The
Northatlantic area encompasses the Wadden District, the Haft District, the Drenthe District, the
.Gelderland District, the Kempen District and the Flanders District. The Submontane area includes
the Subcentral European District and the Loess District; the Chalk District belongs to the Montane
area. The Fluviatile and Dune Districts are difficult to place; they may be regarded, respectively,
as the 'supply passages' and 'depots' of continental elements, and are thus perhaps most closely
allied to the Montane area.
MENNEMA (1978) regards it as unfortunate that VAN SoEst later (1932) deserted the abovementioned tripartite division, since valuable information has consequently been lost, and since
all districts now seem to be equivalent. It is encouraging, however, that recent years have seen
much fundamental research into the circumscription of phytogeographical districts (MENNEMA,
I.e.). Of course it is commendable that an ultimate subdivision of the country into phytogeographical districts will only be formulated after the distribution maps of all plant species of the
Netherlands will be available.

2.5. Classification of phytogeographical districts in relation to soils and climate

The occurrence of various plant species in a specific area is determined to a large extent by factors
of soil and climate. Borders between soil types, however, are commonly much sharper than those
between different climatic types, which are averages covering a series of years. Within a limited
area such as the Netherlands the distribution of plants, therefore, corresponds much more with
the type of soil than with the type of climate. This fact is clearly evidf;!nt from the high degree of
correspondence which exists between the phytogeographic districts and the soil map. It is
therefore not surprising that pedological differences manifest themselves as borders between
adjacent districts (VANSoEst,1929). The Wadden, Dune, Haft, and Fluviatile Districts belong to the
Holocene. The Drenthe, Gelderland, Subcentral European, Kempen, Flanders and Loess Districts
belong to the Pleistocene, while the southern part of limburg, where Cretaceous marl appears
on the surface especially on degradation slopes, forms the Chalk District. Actually, the latter is
better limited to such slopes; the plateaus themselves are usually covered with a thick layer of
loess and are more satisfactorily counted to the Loess District (HoMMEL, 1979).
The influence of climate on the distribution of plant species is nevertheless clearly discernible
at times, even in an area as limited as the Netherlands. In the south of limburg there exist great
differences in precipitation within short distances: Maastricht may be called very dry, while the
vicinity of Vaals has nearly the highest precipitation totals of the Netherlands. There is a number
of species which responds clearly to the contrast. Teucrium montanum, Teucrium chamaedrys,
Helianthemum nummularium, Sesleria coerulea and Vincetoxicum hirundinaria exist or existed
only in the vicinity of Maastricht, while Teucrium botrys, Gentiana ciliata, Helictotrichon
pratense, Polygonatum verticillatum and Trientalis europaea inhabit especially the rainy eastern
part of the south of limburg.
A second example is provided by the situation in the southwestern part of the Netherlands,
where the winters are generally very mild and where various cold-sensitive or thermophilous
species are or were able to maintain themselves, such as Petroselinum segetum, Vicia tenuissima,
Lathyrus nissolia, Trifolium scabrum, Medicago arabica and Lactuca saligna.
The 'retraction-phenomenon' as described by WEstHOFF & DEN HELD (1969) also provides us with
a good illustration of the relationship between climate and the distributional pattern of a plant
species. Plants such as Eryngium maritimum and calystegia soldanella grow even on beaches in
the southern part of the Atlantic coast of Europe; yet when we follow them to the north, where
the climate becomes more severe, we see that they gradually withdraw from the sea to more
protected habitats. This phenomenon can also be observed in the Netherlands, even though it
cannot always be clearly read from the distribution maps, which are based upon hour-squares.
R.W.J.M. VANDER HAM

17

3. The history of plant-geographical investigation

in the Netherlandsl)

Although the Leiden professor of botany, VoRSTJUs (1633), the Amsterdam pharmacist and
merchant, CoMMEUN (1683), and Unnaeus's friend DE GoRTER (1745, 1767, 1781 a and b) had made
several attempts in the 17th and 18th century to compile a survey of the distribution of wild plants
in the Netherlands, a thorough study did not begin until the 19th century. The 'Flora Belgii
septentrionalis' (1825-1828) of VAN HALL was an interesting first step in this direction, but in 1845
botanical field studies received a special impetus through the foundation of the 'Vereeniging voor
de Nederlandsche Flora' (Society for the Dutch Flora) (WACHTER, 1947; SMrr, 1970 and 1971; MENNEMA,
1979a). Nevertheless, it was not until 1948 that the first instalment of the 'Flora Neerlandica'
appeared; this was published in connection with the celebrations organised to mark the first
centennial of the Netherlands Botanical Society, the new name given tot the society in 1867. This
publication of 1948, however, had been preceded by the publication of a number of interim
reports. These included the 'Prodromus Florae Batavae', published by the above-mentioned
Society, the first edition of which appeared between 1850 and 1866, and the second, fuller edition
between 1893 and 1916. Also worth mentioning are the 'Flora van Nederland' in 4 volumes by
C.AJA OuoEMANs (1859-1861; 2nd ed. 1871-1874), the 'Zakflora' by W.F.R SuRJNGAR (1870), and the
various publications on flora by H. HEuKELS (1883, 1909-1911 ff).
The interest of Dutch botanists in the distribution and ecology of plants increased rapidly,
especially in the course of the 19th century. The stimulus probably came from Germany, where
interest in the geographical distribution of plants has become firmly rooted, largely due to the
influence of Alexander von Humboldt. Other important factors might have been the limited
surface area of the Netherlands and its rich variety in landscapes. For these reasons it was
comparatively easy to describe the habitat of plants very accurately and differences in vegetation
could be clearly distinguished.
Nevertheless, right from the beginning, the 'Nederlandsch Kruidkundig Archief' (1846-1951), the
official publication of the Netherlands Botanical Society, contained a great number of contributions and articles relating to floristic botany and plant geography. The 1886 volume of this
journal contained an article by Kosus entitled 'De Nederlandsche Carices' (Carices of the
Netherlands). This article gave not only a great amount of botanical information but it also
included 17 maps illustrating the distribution of the plants in question. Later, the number of maps
was gradually increased to a total number of 41. These maps indicated not only the various
localities of the plants, but also the types of soil (fig. 7). When compiling these maps, Kobus also
made use of the dried carex-plants in the herbarium of the Society and of specimens from private
collections of members of the Netherlands Botanical Society.
Soon after Kobus's plant-geographical study appeared it attracted the attention of J.W.C.
Goethart, keeper of the Rijksherbarium in Leiden. Although it took Goethart quite a long time to
develop a really workable system, he could see the usefulness of plant maps right from the outset;
firstly, they gave an overall picture of the distribution of the individual plant species and secondly,
they made it possible for the various distribution maps to be compared.
However, it was not until 1902 that Goethart developed a workable scheme for making wider
use of plant maps. The scale Kobus's maps was too small to allow the localities to be indicated with
sufficient accuracy. Moreover,large parts of the Netherlands had never been investigated for the
occurrence of certain species. Consequently, existing collections and published localities were
incomplete and sometimes even gave a misleading picture of the real distribution of a certain
species. This is almost certainly the reason why, from 1896 onwards, HEuKELS started to publish the
localities of various plant families in the magazine 'De Levende Natuur'. He secured the assistance
of 226 floristic botanists, who agreed to help him to assemble the necessary information. The data
they collected were later incorporated in the plant maps.
3.1. Plant maps in full bloom: Period I (1902-1907)

-~
Fig. 7. Distribution map of carex elongata L, prepared by Koaus in 1886.

In March 1902 GoETHART & }oNGMANS began publishing plant distribution maps for the express
purpose 'of saving persons who needed data about plant distribution the long and complicated
job of working through the long lists of localities to obtain a picture of the distribution'. The
collaboration of botanists was of course needed for the publication of these distribution maps;
hence at the winter meeting of the Botanical Society in 1902 Goethart gave a survey of the
procedures involved in making the maps and described how the maps were to be used. In the same
year he had a short note published in 'De Levende Natuur' in which he called for help with his
venture (GoErHARr, 1902). Also in that year Goethart & Jongmans together published a manual
instructing people how to use the plant maps.
According to this manual the plant maps were based on the official topographical map of the
Netherlands, scale 1:50,000. Each sheet was divided into 6 horizontal rows of 8 rectangles, each
rectangle covering an area of 5 x 4.2 km.: about one hour's walking distance in either direction,
and therefore called 'uurhokken' (hour-squares). Each of these was again divided into 4 rows of
4 smaller rectangles, to produce the 'quarterhour-square'; this was the working unit and it was
given letter-number coordinates (see fig. 12 and the separate insert). The great advantage of this
procedure for plant-geographical research was that comparable data could be obtained and the
fragmentary information contained in the long lists of plants compiled by Heukels could be
combined and synthesized. Each plant species observed in a specific quarterhour-square was
entered on a list bearing the number of the square in question.
1) The text of this chapter has been translated by Miss S. McNab. The authors are very grateful to Dr. WD.
Margadant for his critical reading of the text and some valuable suggestions.

18

Fig. 8. Part of an 'old' check-list, used by Goethart and

Jongmans to make inventories from the train. The
square can be used to indicate, where the finds in the
quarterhour-square were made.

--

___

__ _

,,..
...,..
:_-..---......-

Fig. 9. Distribution map of caJtha palustris L, published by Goethart and Jongmans in 1905.

Since it was too time-consuming in the field to write out the complete names of plants every
time, lists were used, called 'streep-' of 'hoklijsten' (check-lists; fig. 8). These lists contained in
alphabetical order the (abbreviated) Latin names of all plant species known to be indigenous to
the Netherlands at the time. All one had to do when one spotted a plant species at a specific locality
was to cross off the appropriate abbreviation on the check-list.
Another distinct advantage of these lists was that the common species were noted for each
square, too. Disadvantages, however, were that the exact locality was not noted, and one had no
proof that the plant species had been accurately identified.
The names on the check-lists were only those of the higher vascular plants. Records of
cryptogamic plants could be made on blank lists, which were used by several floristic workers.
Later R. van der Wijk designed special check-lists for the Bryological Working Party of the Royal
Netherlands Natural History Society, several of which were completed. These data however were
never systematically coordinated.
All data amassed during the summer months could be transferred during the winter per species
to sheets, each of which represented one sheet of the topographical map 1:50,000. These sheets
were quite big enough to have the quarterhour-squares marked on them: every dot indicated
precisely in which rectangle the species had been observed. Since the entire map of the
Netherlands consisted of 62 sheets and the Dutch flora was thought to consist of c. 1270 species,
one would ultimately have 78,000 sheets, each of which would indicate the occurrence of one
particular species - provided of course the species was present in that area.
When the publication of the plant maps began, the plan was to map a maximum of
700 indigenous plants in this way totally and to publish 100 maps each year. Any new data on
these plants received after publication would be published in a supplement after the complete
set of 700 plant maps had appeared.
To help meet the costs of production a subscription system was introduced. By paying
4.50 guilders per year, one became entitled to receive 5 sets, each containing 20 maps. The first
set (1902) consisted of 13 plant distribution maps, accompanied by 7 maps on which the most
important soil types, woods, grasslands, marshes, etc. were indicated. The latter, as the prospectus
for the first set said, would be useful for studying the distribution maps and might well indicate
other lines of research that might be fruitful.
One hundred distribution maps appeared in 1903 as well as in 1904; the last set was
accompanied by a general map indicating all quarterhour-squares for which 'data received were
more or less complete'. Although not all quarterhour-squares had been explored with the same
thoroughness, this general map served a definite purpose because the lack of dots in a well
explored area indicated the rarity of a species in that area. This general map showed that already
1899 quarterhour-squares had been explored.
Between 1905 and 1907 plant maps were published irregularly (fig. 9); there was already a
considerable backlog and delay in processing the data. Since those in charge could not keep up
with the data that were streaming in, publication was stopped in 1907; the reason was certainly
not a lack of data.
The failure of the distribution map project in this period can be attributed to a number of factors.
In the first place there was the departure of W.J. Jongmans from Leiden; he took up an
appointment with the State service for the detection of minerals: 'Rijksdienst voor de Opsporing
van Delfstoffen' in Heerlen, province of limburg, quite a long way from Leiden. His new post did
not allow him any time for plant mapping. The study and processing of incoming data was
extremely time-consuming since the whole system was based on the quarterhour-squares.
Consequently the departure of Jongmans had a profound effect. Secondly, a certain malaise was
developing in Dutch floristic botany, which meant that less money was available. It was certainly
not merely a coincidence that when the publication of the plant maps ceased there was also at
crisis in the Netherlands Botanical Society. The floristic botanists in particular no longer felt at
home in this society, which was completely dominated by botanists with other interests. The
floristic botanists took hardly any part in the society's activities and really met each other only
on the excursions. Their activities were restricted still further by the decision taken by the majority
of the non- (or even anti-)floristic botanists in the society in 1912 that the herbarium and the library
of the society - which had been housed in the Rijksherbarium since 1871 - had to be moved to
the 'Koloniaal Museum' in Haarlem. It was only in 1925 that the floristic botanists succeeded- after
careful preparations - in having the herbarium brought back to Leiden. In 1945 the library was
returned too. So, after an absence of 33 years the herbarium and library of the Society were
together again in the Rijksherbarium.
The plant-geographical investigations, however, did not stop overnight. They certainly
continued till1910, but activities centred entirely on the annual summer excursion of the Botanical
Society, the so-called Unio-excursion. Some persons- L Vuyck, for instance,- are known to have
stubbornly continued their inventories; Vuyck said himself that he had used up yards of
lead-pencil crossing off the check-lists. In 1910 HEIMANs appealed for help in the mapping project
via the magazine 'De Levende Natuur', but apparently there was little response; in the years that
followed very little was done about plant maps.
One of the persons who was very active in Dutch plant geography between 1900 and 1918 was
D. Lako. During that period he explored the plant distribution in the province of Zeeland, where
he had been born, and in the province of Overijssel, where he lived. The plant maps which he
prepared differed somewhat from those used by Goethart & Jongmans. Lako kept his exploration
so strictly to those provinces 'that when an excursion overstepped the boundary of either
province, nothing could induce him to make further notes or to consider the vegetation .. .'
(VUYCK, 1919).
Finally it should be mentioned that in about 1920 vegetation maps came into use; these
indicated the vegetation as a whole but not the distribution of an individual species; individual
plant species were indicated by special symbols. The system was used especially in Germany
(ULBRICH, 1912) and THIJSSE (1919) applied it in the Netherlands. One of the followers of Thijsse's
system was EsTOPPEY (1920) from Amstelveen, who used it - with satisfactory results, he said - to
map some of the small islands in the 'Amstelveense Poe!'. In 1922 SIPKEs too advocated the use of
vegetation maps, especially as a means of documenting the physiognomy of the terrain. He
19

refrained from indicating plant species by special symbols, but used the abbreviated Latin names
from the check-lists of Goethart & Jongmans.
These vegetation maps were of course important for plant mapping, since they indicate the
presence or absence of a particular plant species in a certain area.
3.2. Plant maps in full bloom: Period n
In the 1920s there was renewed interest in plant cartography. J.L. van Soest (VERscHooF, 1978) with
the help of 8 floristic botanists who were members of the Botanical Society (including J.G. Slott,
see MENNEMA, 1979b) began mapping the localities of about a hundred species of plants. In 1926
VAN SoEsr started a column entitled 'Plantengeografische aanteekeningen en kaartjes' (plantgeographical notes and maps) in the periodical 'Natura' of the Royal Netherlands Natural History
Society. In his column he stated that the method he used for mapping was the same as that which
Goethart and Jongmans had used for their plant maps 20 years ago, and he expressed the hope
that the publication of these maps had stopped only temporarily. VAN SoEsr (1929) also used these
maps as the basis for his article on 'De Plantengeografische districten in Nederland' (the
plant-geographical districts of the Netherlands).
Van Soest's activities led to a revival of interest in the Netherlands in floristic botany generally,
and in plant geography particularly.
A second person who gave a strong impetus to plant cartography was W.C. de Leeuw (cf.
WESTHOFF, 1964). At his instigation a special committee was set up in 1927. Its full title was the
'Commissie voor het Botanisch Onderzoek der Zuiderzee en haar Omgeving' (Committee for the
Botanical Investigation of the Zuiderzee and the Surrounding Areas), but the name was
abbreviated to the 'Zuiderzeecommissie'; it was a sub-committee of the Committee for the
Floristic Investigation of the Netherlands which was part of the Botanical Society. The aim of the
'Zuiderzeecommissie' was to make a thorough floristic inventory of the plants growing around
the Zuiderzee and in surrounding areas with a view to studying the changes which would ensue
when, as a result of damming, the Zuiderzee would gradually become an inland freshwater sea.
Excursions were organized for this purpose and the plants observed were noted according to the
system of Goethart & Jongmans. Among the members of this committee were P. Jansen
(president), J.L. van Soest (secretary), W.C. de Leeuw (archivist), A.W. Kloos, J.G. Sloff and J. Jeswiet.
Information about the various activities was given in a 'Correspondentieblad .. .', a stencilled
news-sheet which first appeared on 18 November, 1927. In the first issue the system of Goethart
& Jongmans was discussed and was warmly recommended.
In 1929 Goethart put forward his own plan once more, thereby stimulating a third line of
plant-map research. The result was that by the end of the twenties the plant mapping system of
Goethart & Jongmans became widely known among Dutch floristic botanists. 'Plotting' became
very popular again. One of the main reasons for this was that members of the Committee for the
Protection of the Wild Flora of the Netherlands Botanical Society realized that the occurrence of
rare wild plants could be located much more easily with the help of plant maps.
The various interested parties decided to join forces. On 10 November 1929 a meeting was held
in Amsterdam. The floristic botanists who attended were J.Th. Henrard, P. Jansen, A.W. Kloos,
W.C. de Leeuw, J.G. Slott, J.L. van Soest, J.J. Swart, H. Uittien and W.H. Wachter. At this meeting it
was decided to form a committee whose task it would be:
1. to assemble data on the localities of all plants occurring spontaneously in the Netherlands;
2. to combine the data already in the possession of various floristic botanists;
3. to incorporate these data in a cartographical flora and to further the publication of such a
volume;
4. to recruit support to help it reach its goals.
Furthermore, the committee also planned to compile a flora of the Netherlands and Flanders
(Flora Excursoria Batava) in conjunction with Flemish botanists. This project almost came to
nothing, partly because little support was forthcoming from the Flemish side and partly because
in 1932 Wachter became responsible for editing the well-known 'Heukelsflora'.
The inventory of Dutch plants was to be compiled according to the method of Goethart &
Jongmans. The committee would supply copies of the inventory lists ( = check-lists) at cost price.
It was decided to contact Goethart at the earliest opportunity. A first meeting was arranged on
21 January 1930. Goethart apparently had already recruited someone to work on the enormous
number of basic lists which had accumulated. It was decided to continue the work on a voluntary
basis, as this would be more economical and much faster. It was also decided to keep the records
of Goethart & Jongmans at the Rijksherbarium, at least for the time being. The publication of the
data came secondly.The first and most important step was to deal with the backlog. To coordinate
the activities the committee and Goethart decided to set up a foundation called the 'Instituut voor
het Vegetatie-Onderzoek van Nederland' (Institute for the Investigation of the Vegetation in the
Netherlands), abbreviated to IVON. The foundation meeting was held on 23 February 1930 at
2.00 p.m. at the home of J.W.C. Goethart.
The legal document relating to the foundation named the founders as Messrs. Goethart &
Jongmans and required them to transfer to the foundation all data and material they had
published in connection with the 'Plant maps of the Netherlands' together with all rights relating
thereto.
The stated aim of the foundation was: The collecting, arranging and publishing of data
concerning the origin, development and distribution of the flora and the vegetation, including
the composition of the latter, in the area in Western Europe at present ruled by the Netherlands,
and in the frontier areas naturally connected thereto in Germany, Belgium and along the French
coast as far as calais. It was laid down that the foundation would try to achieve its aim by
continuing systematically the cartographical description of the distribution of the Dutch flora,
which had been begun by the Founders. The Board was required to compile an annual report, and
have it published in a Dutch botanical journal. The proposed journal was the 'Nederlandsch
Kruidkundig Archief'.
The first meeting of the IVON took place immediately after the 'foundation deed' had been
signed. Goethart was delected chairman, De Leeuw was made secretary-archivist.
20

..

......

Fig. 10. Example of an IVON fiche of mapsheet R3,

Bergen op Zoom, for Erica tetralix L Dots indicate
quarterhour-squares, where the species was found,
circles Indicate quarterhour-squares, where It was
not found.

One of the initial difficulties was the relation between the Netherlands Botanical Society and
the IVON. On the one hand there was a desire to strengthen the ties with the floristic botanists,
on the other hand some people thought that the IVON should maintain its independence. As a
kind of compromise it was decided that one member of the Committee for the Floristic
Investigation of the Netherlands should be appointed to the Board of the IVON. At this first IVON
meeting a letter was drafted asking the Botanical Society to approve the appointment of Mr.
J.G. Slott - secretary of the aforementioned Committee - as their society's representative on the
Board of the IVON.
It was further decided that there would be no change in the form of the excursion-lists ~ =
check-lists). This meant that the type dating from 1903 would continue to be used, until such time
as a new edition of the 'Flora' by Heukels was published. However, if it became necessary to reprint
the check-lists, some minor alterations would be made.
Finally at that first meeting it was decided to publish as soon as possible a Dutch version of an
existing survey of the methods and concepts used in plant sociology. The survey in question had
been produced by the Braun-Blanquet school, a school of plant sociology which DeLeeuw strongly
supported. Hence the first publication of the IVON, which appeared in July 1930, was the
'Vocabulair der Plantensociologie' translated from the French by De Leeuw.
By far the biggest and most pressing problem facing the IVON was how to clear the enormous
backlog of material. After much deliberation it was decided to amplify the data on each sheet of
the topographical map with the help of 'fiches' for each plant species. These fiches were an idea
of Goethart, but he had never used them in his own system. Each fiche had on one side the grid
of the hour- and halfhour-squares and on the other side the mirror-image of a sketch ~on the scale
1:200,000) of the corresponding sheet of the topographical map. Each entry on a check -list was
to be indicated by a red dot on the fiche (fig.JO). All the fiches for one sheet would then be collected
together to form albums and these albums would then be checked and supplemented by floristic
botanists who lived or worked in or close to the area concerned. Such an album would help the
floristic botanist to carry out a far more detailed study of his area.
The new method was demonstrated to members for the first time during the Botanical Society's
summer excursion in 1930 to Sittard and the surrounding area ~SLOFF, 1931). It proved very
successful and was used for many years to come on the summer excursions. So much work was
done that by the end of 1932 about 8900 quarterhour-squares had been inventoried, i.e. about
one third of the total of 26,500 quarterhour-squares in the Netherlands. Unfortunately only very
few young botanists took part in the summer excursions, presumably because of the high costs
of hotels and restaurants. The plotting was usually done on foot. Occasionally a small coach was
used, especially at the beginning of the century; later bicycles or motor-cars were used. Sometimes
plotting was done by a group travelling by train or by bus; one person would check the map,
another would take down the details and others would mention the plants they observed from
the window. Van Soest even once did some plotting from an aeroplane. He happened to be on
his way to Denmark and took the chance of flying rather low over the province of Drenthe so that
he could observe the plants there!
Some of the most active 'plotters' were the members of the Committee for the Protection of the
Wild Flora. They probably realised how helpful the work of the IVON could be to them.
A.W. Kloos made a very important contribution in the 1930s (JANSEN, 1952); he was one of the
most assiduous plotters after the death of L. Vuyck ~see JANSEN & WAcHTER, 1932). Between 1901 and
1927 Vuyk had filled in piles of check-lists. In 1931 Kloos succeeded him as chairman of the
Committee for the Floristic Investigation of the Netherlands, an office which he held till his death
in 1952. As chairman his task was to organise the Unio-excursions.ln 1931 Kloos succeeded Henrard
as a member of the Board of the !VON. He thus held a combination of offices which was very
favourable; this made it easier to organise summer excursions to areas which were of importance
for the research of the IVON.
In the same year ~1931) it was decided to enlarge the Board of the IVON; the new members
appointed were J. Jeswiet, Th. Weevers and later H.J. Lam. Lam had succeeded Goethart in 1933
as director of the Rijksherbarium and Weevers was president of the Netherlands Botanical Society
from 1925-1930 and from 1935-1940.
In 1932 a new edition of the Heukels 'School flora' appeared, edited by Wachter. This was the
long awaited moment and a start could be made with the printing of new plotting lists. The IVON
however did not have enough money to finance such activities. Fortunately, the Botanical Society
was able to give the IVON a grant of 350 guilders in 1932 to help it to continue its mapping
activities.
Looking back, we can say that the IVON would probably never have been set up at all, had it
not been for the initiative and perseverance of DeLeeuw. He served as secretary right up to 1933,
when he was succeeded by Slott. Nevertheless De Leeuw continued to perform many other
important tasks connected with botanical and especially floristic investigation; he remained on
the Board of the IVON and continued to take part in its activities.
Between 1929 and 1939 the IVON flourished and was really at its peak. By1934 the entire backlog
of check-lists, including the data which had come in between 1930 and 1934, had been dealt with
and the data transferred to the fiches of the albums. Nineteen volunteers had offered their services
~StoFF, 1934). By the end of 1933 about half of the Dutch quarterhour-squares had been inventoried
at least once.ln 1934lists came in for about 3200 quarterhour-squares, in 1937 the figure was 2896,
and in 1938 another 2380 lists were received; in 1939, owing to the threat of war, the number was
as low as 1580.
The enthusiastic amateur floristic botanists provided and processed most of the data. It should
be mentioned that Professor A.A. Pulle of the University of Utrecht let his graduate students
~roughly B. Sc. standard) use some of their study-time for making inventories of the quarterhoursquares.
The financial position of the !VON presented a less rosy picture. In fact the IVON had chronic
deficits which were made up by money advanced by some members of the Board. It emerged later
that these advances were never refunded. It should be mentioned however that the Netherlands
Botanical Society made regular grants to the IVON.
The 6th International Botanical Congress, which was held in Amsterdam from 2 to 7 September
21

1935, gave the IVON a good opportunity to make its activities known to a much wider public. In
connection with this Congress a booklet was published, entitled 'Botany in the Netherlands'. The
booklet contained an article on 'The Institute for the Investigation of the Vegetation in the
Netherlands (Instituut voor het Vegetatie-Qnderzoek van Nederland, I.V.O.N.)'. Slott gave a lecture
on the same subject at the Congress. In connection with the Congress there was a small exhibition
in which the album for Bergen-op-Zoom was on show. The public could inspect the topographical
maps, see what a check-list looked like and how data were entered in the albums.
About the same time the work of the IVON was explained in several articles which appeared
in the periodicals 'Natura' and 'Blumea'. The article by SLOFF (1935) in Blumea contained an
introduction in English and was illustrated with 20 plant maps of different species.
The publication of the plant maps was a success and the Board of the IVON decided to publish
more plant maps. They began by producing reprints of some of the plant maps used in articles
in the 'Nederlandsch Kruidkundig Archief'. People were invited to take out subscriptions so that
they would receive copies as they appeared.
An important event in 1936 was that the old check-lists of 1903 were reinstated. This was a direct
result of the publication of a new edition of the 'Beknopte Schoolflora' (concise schoolflora) by
Heukels & Wachter, the nomenclature of which differed considerably from the nomenclature
used in 1932, which formed the basis for the check-lists. It was decided unanimously in 1936 to
stop using Heukels & Wachter and to revert to the old lists of 1903.
Another important development was that a group of plant sociologists (including DeLeeuw and
Jeswiet) decided that from then on, the IVON secretariat would be the headquarters of their
inventory-work. Inventory-forms would bear the same heading as the IVON check-lists for
recording plant-sociological data. To each inventory list was attached a normal check-list which
was to be completed in the usual way. The secretariat would deal in the normal way with each
check-list it received.
On 2 January 1937 a sample issue of an IVON correspondence leaflet, written entirely by J.G.
Slott, was published. It was given an enthousiastic reception. Thus on 8 March 1937 publication
began of the 'Nieuws van de IVON en de Commissie voor de Floristiek' (News of the IVON and the
Committee for Floristics). The purpose of this bulletin was to give details of excursions, to ask
people to provide additional information on certain species (for which maps were due to appear
shortly), and to report on articles and books relating to floristics etc. The 'Nederlandsch
Kruidkundig Archief' however would still be the journal for scientific publications and annual
reports.
On 13 February 1938 Goethart, 'the father of plant maps', died in Leiden at the age of 71.
Although he was not the 'inventor' he was undoubtedly the real pioneer, especially at the
beginning of the century. Goethart's successor on the IVON board was Joh. Jansen, who had been
a very active member of the IVON since the beginning.
During 1939 the threat of war intensified. The Unio-excursion was supposed to be to Swalmen
in the province of Limburg but was transferred to the area around Does burg since it was difficult
to get access to the border-area, because of military installations. On no account did anyone want
to risk setting foot on German territory. During the year more and more areas were closed to the
public and no further work could be done in the border-area. Young research workers were called
up. Mapping work slowed down, and only half as many check-lists were received as in the
preceding years. Slott was the only person to see a bright spot on the horizon; he pointed out that
the temporary closure of some areas would perhaps allow the original vegetation to recover.
3.3. The IVON during the occupation
During the period prior to the capitulation, which took place on 14 May 1940, the collections and
other property of the IVON remained intact..For safety much of the material had been divided
up and had been stored in different rooms at the Rijksherbarium.
After the capitulation the IVON did its best to return to its old pre-war routine and way of
working. During the summer excursion of 1940 to the area near Gouda, 58 squares were explored.
The publication of plant maps continued as far as possible and a survey map was published
showing all the hour-squares which had been explored fairly thoroughly.
Soon the activities of the Botanical Society and the IVON began to decrease. It became more
and more difficult to travel about the country and connections were poor or non-existent. No
annual general meeting was held in 1940. During the occupation far fewer members took part
in the excursions; nevertheless 528 check-lists were received in 1941.
In April1942 publication of the 'Nieuws van de IVON en de Commissie voor de Floristiek' was
interrupted because of the shortage of paper; 27 issues had been published, all of them written
and edited by J.G. Sloff. At the end of December 1942 the 'Nederlandsch Kruidkundig Archief' had
to stop publication too.
One of the few slightly hopeful signs was the founding of the 'Instituut voor de Floristiek van
Belgie' (IFB, Institute for the Floristic Botany of Belgium) by E. van Rompaey and J.E. de Langhe.
Its aim was to compile plant maps for Belgium on the basis of plant inventories. The methods of
the IFB were similar to those of the IVON. However the abbreviations on the check-lists were based
on the names used in the 'Nouveau manuel de Ia flore de Belgique' by GoFFART (1936) and the terrain
was not divided into hour~. halfhour- and quarterhour-squares as it had been in the Netherlands.
Belgium was divided into 2072 squares each covering 16 km2 ; these were sub-divided into
16 squares, each covering 1 kffi2. Cooperation with Belgian colleagues was desirable but rarely
possible, owing to the circumstances during the occupation.
During the years of the occupation the work of the IVON was interwoven with the work of its
secretary, J.G. Slott, in Bergen-op-Zoom. Soon after the capitulation he became involved in the
resistance and sometimes used field inventory work as a screen. In the middle of 1943 he found
it necessary to go into hiding in Breda. To safeguard some IVON documents which were in his
possession he sent them to the Rijksherbarium at Leiden. His own herbarium and library were
moved to safety in Leiden too. It is a pity that he did not succeed in safeguarding his collection
of photographs. The Germans confiscated them late in 1943, together with a number of check-lists
for the topographical map sheets of his area, and presumably also the foundation deed of the
22

IVON; fortunately there were copies in various archives. More material was lost when Slott had
to leave Breda hastily in February 1944. Later in the same year a certain amount of material
disappeared from the 'Laboratorium voor de Levensmiddelenindustrie' (Laboratory for the
Food-industry) at Bennekom where Slott had temporarily gone into hiding. The laboratory had
to be evacuated after the Battle of Arnhem. Fortunately, the IVON administration remained intact,
as did the material stored at the Rijksherbarium and that kept at the home of Kloos in Dordrecht.
The inventories of plant sociology were in the hands of J. Vlieger, Leeuwarden, and they too
survived intact.
Between 1942 and 1945 about 900 check-lists came in, but no material had been studied and
classified since 1940. Of special interest are the check-lists which J. Heimans compiled while
interned in the concentration camp at Westerbork. Another point of interest was that LH.
Siertsema, shortly before his death on 20 December 1945, had finished abstracting the floristic
literature of Friesland; this work was to prove very useful to the IVON.
During the occupation, Hendrik Uittien was executed by a German firing-squad on 9 August
1944. The death of the renowned Jac.P. Thijsse on 8 January 1945 was another great blow to the
society; J.P. Thijsse had been closely connected with the work of the IVON since 1927, particularly
in his capadty as a member of the Committee for the Protection of the Wild Flora.
3.4. The last period

After 1945 there was still a group of enthusiastic floristic botanists prepared to continue working
along the same lines as before the war. The first Unio-excursion after the war was to Ootmarsum
in August 1946. On this excursion 45 quarterhour-squares were explored and 548 plant species
were noted. But the spirit and enthusiasm of the pre-war days were lacking. Some of the great
men of Dutch floristic botany had died, others had become too old to take an active part in the
work. Few young botanists were prepared to give their services; most of them were too busy with
their careers and families. The war had put an end to the great period of floristic exploration in
the Netherlands, most of which had been done by amateurs.
Plotting was still done on the Unio-excursions of 1947 (Coevorden) and 1948 (Voome), but the
excursion of 1948 was the last one for which the list of plant species was published in the
'Nederlandsch Kruidkundig Archief (KLoos, 1950). In the same year 1948 one of the best floristic
workers, Joh. Jansen, died. He had been on the Board of the IVON for many years, up to his death.
An additional difficulty was that paper was in short supply for a long period after the war. The
'Nieuws van de IVON en de Commissie voor de Floristiek' did not reappear till December 1946.
The December issue, number 28, just like all the others, had been written entirely by J.G. Slott;
it turned out to be the last issue. Slott had a break down in 1946, brought on largely by all the
tensions he had experienced during and after the war. It was not until tO years later that a new
periodical appeared - a joint publication of the Rijksherbarium and the IVON.
But the services given by three great floristic botanists were not forgotten. On 10 January 1946
the Leiden University conferred honorary doctorates on A. W. Kloos, chairman of the IVON, W.H.
Wachter (see JANsEN,1949) and his close friend P. Jansen (see VAN0osrsn.OOM,1956). Wachter was
a spedalist on grasses and mosses and had been secretary to the editorial board of the
'Nederlandsch Kruidkundig Archief since 1919; Jansen was a specialist on grasses and had written
many floristic papers.
In late March and early April 1950 the Botanical Society of the British Isles organised a
conference in England on the state of plant-geographical exploration in Europe. Kloos was the
IVON delegate to this conference and gave a lecture on The study of plant distribution in Holland'.
He analysed the results of the Dutch plant cartography project. The published Proceedings of the
Conference show that at that time the Netherlands had done more plant-mapping than any other
country in Europe.
This event turned out to be the last one in which Kloos took part in his capadty as chairman
of the IVON; he died on 3 July 1952 at his home town of Dordrecht. He was succeeded as chairman
by S.J. van Ooststroom, who was head of the Department of the Netherlands Flora of the
Rijksherbarium and had taken part in the work of the IVON since 1930. Thus for the first time the
IVON had a full-time botanist as its president; this marked the beginning of a gradual 'take-over'
of the IVON by professionals and ottidal bodies. This development was inevitable in view of the
high cost of the various activities and the extremely small number of enthusiastic supporters. The
transfer of the data to the albums took far too much time and it was almost impossible to continue
this on a voluntary basis. Moreover, the Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium was entirely in favour of centralising the floristic exploration of the Netherlands.
C. G. van Leeuwen became secretary of the IVON, Van Ooststroom remaining as chairman. Few
changes resulted from this appointment since very few meetings were held and the activities of
the secretariat in these years were negligible.
In the meantime new topographical maps had been published; these differed from the old ones
in that they had a kilometre-grid. At Van Soest's request it was dedded in 1953 to introduce a new
square-grid based on the new topographical maps: an hour-square became exactly 5 x 5 km; each
sheet was divided into 5 (instead of 6) horizontal rows of 8 hour-squares. At the same time it was
derided to include in this new-style inventory information dating from the beginning of 1950.
In other words, from 1950 a second inventory began. This was necessary because of the
numerous changes that had occurred in the plant cover in many areas since the beginning of the
century. When the new inventories were complete it would be possible to compare the new series
of IVON maps with the old series and thereby record the changes in the vegetation.
An important step for plant geographical research in the Netherlands was the appointment of
R.M. van Urk to the Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium. His task was to
compile a card-index of all data relating to publications and communications about Dutch flora.
To support and stimulate this new bout of exploration and on the initiative of the IVON
chairman, Van Ooststroom, a new periodical 'Correspondentieblad ten dienste van de floristiek
en het vegetatie-onderzoek in Nederland' was published jointly by the Rijksherbarium and the
IVON. In the first issue Van Ooststroom appealed for help with the new inventories.
In a later issue Van Ooststroom explained in detail the technique of plotting and described how
23

check-lists were used. It can be assumed that Van Ooststroom's appeal had some effect, for on the
several spring excursions organized by the IVON, and on the Unio-excursions, plotting began
again in earnest. It is worth mentioning that in 1956 a new type of check-list was introduced, based
on the 14th edition of the (school)flora of Heukels, edited by Van Ooststroom.
In 1958 the University of Utrecht conferred an honorary doctorate on J.L van Soest for his
services to botanical science. In the same year J.G. Slott began to work on all the data that had
accumulated since 1950. Many tasks had remained unfinished as a result of the war; moreover
many floristic botanists had died before they had finished their work. Slott devoted a tremendous
amount of time to the transfer of data to the albums: on the average he spent about 5 hours daily
on this work. By 1962 all the albums were finished. Thereafter all the records were permanently
moved to Leiden.
The files served a very useful purpose in Leiden because they were a source of information about
the distribution of species, and that information could be incorporated in the Flora Neerlandica.
The Department of the Netherlands Flora paid particular attention to the preparation of the Flora
Neerlandica, especially after 1954 when Th.J. Reichgelt joined the department as a scientific
officer. A colour system was used to incorporate new herbarium data into the old IVON maps. The
department hoped to prepare a number of distribution maps for publication. Unfortunately these
plans came to naught, largely because Van Ooststroom found that he had too much work on his
hands.
Nineteen issues of the 'Correspondentieblad' appeared, the last on 25 August, 1961. Since the
bulletin was obviously supplying a long-felt want, it was decided to substitute it by a printed
periodical called 'Gorteria', subtitled 'Mededelingenblad ten dienste van de floristiek en bet
vegetatie-onderzoek van Nederland', the first issue of which appeared on 1 September, 1961.
Meanwhile the Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium had gradually taken
over the activities of the IVON. Whereas the front page of the 'Correspondentieblad' still
mentioned cooperation with the IVON, this fact was not mentioned on the front page of the first
issue of 'Gorteria'. The administrative work of the IVON, which had formerly been done by various
volunteers in the evening, after hours, was now done by Van Urk in the course of his working day.
Fortunately many floristic botanists continued their work in the field.
Now that the work of the IVON had in a sense been 'institutionalised', it had come to form part
of the day-to-day work of the Department of the Netherlands Flora. As mentioned already, the
two scientists Van Ooststroom and Reichgelt had to give most of their time to the Flora
Neerlandica. Since they also had to edit 'Gorteria' and answer an ever increasing amount of
correspondence, they had little time for other matters. Because Van Urk had to do the
administrative work of the IVON, the Board's activities were restricted to the organising of
Unio-excursions.
The situation was expected to improve considerably when the Department of the Netherlands
Flora was reinforced by the appointment of J. Mennema in 1965. Unfortunately, hopes were soon
dashed; Reichgelt became ill and died in June 1966.
In 1968, when Mennema was preparing an article on the distribution of Sonchus palustris L in
the south-west of the Netherlands, he was astounded to discover that the IVON maps were often
far from complete (SIPKEs & MENNEMA, 1968). According to the data in the IVON files, Sonchus
palustris L. had been found in 84 hour-squares, but when the data from the herbarium and the
literature were taken into account, it appeared to have been recorded in 140 hour-squares!
Understandably, it was decided to delay publication of the IVON maps to allow time for further
research.
The fact that there were so many shortcomings in the distribution maps was put to the
Committee for the Floristic Investigation of the Netherlands at its Easter meeting in 1968 and to
the meeting of the Committee of Editors of the Flora Neerlandica of the Botanical Society on 31
October 1968. Mennema made it quite clear that the work of supplementing the IVON maps with
the data from the herbarium and the literature would require much time, and could not possibly
be carried out by a member of the staff of the Department of the Netherlands Flora. He insisted
that extra staff would have to be recruited for the job. Furthermore, it was decided that the maps
would be published in instalments, e.g. per family, in an Atlas of the Netherlands Flora.
In spite of this, Mennema went ahead on his own and in 1970 began to supplement the first
maps with data from the herbarium and the literature. He soon realised that the literature gave
all kinds of information that might be very profitable to future map-users e.g. it mentioned
reasons for the decline of a species. Therefore, he proceeded to compose a short text for each map.
In the texts he mentioned which particular data from literature he had chosen to exclude from
the map, and gave his reasons.
The international yearN 70 (Nature 70) brought with it a growing demand for distribution maps
of plant species (MENNEMA, 1979a). Also, it was felt that the data of the (old) IVON quarterhour-squares could be helpful to persons attempting to assess the value of nature areas. Mennema
found the 'Flora Statistics 1970' (Florastatistiek 1970, compiled by VANDER MAAREL, 1971) very useful
for developing a method by which the botanical value of a chosen area could be assessed with
the help of a floristic inventory for each kilometre-square (MENNEMA, 1973). In fact he was killing
two birds with one stone, as the data collected for each kilometre-square could also be used for
the second inventory, which had begun in 1950.
On the retirement of Van Ooststroom in 1971 (see MAAs GEESTERANus, 1971), Mennema became
head of the Department of the Netherlands Flora. The vacancy was filled by F. Adema, who had
been attached to the Department since 1968 because Z.W.O. had given him a grant to work there
on the Flora Neerlandica project. It was decided that Adema should work on the distribution maps
for those species which he was required to describe for the Flora Neerlandica.
Mennema tried to find new ways of recruiting more people to help with the IVON maps.
Students being taught by members of the Department of the Netherlands Flora were required as
part of their study-programme to prepare a number of distribution maps for the Atlas.
Considerable assistance was given by A.J. Quene-Boterenbrood, who was appointed (part-time)
in 1972 to make a floristic inventory of the province of Zuid-Holland on behalf of and at the
expense of the 'Provinciale Waterstaat' (the body responsible for maintaining the roads and
bridges in that province). In the wintertime she and Mennema worked together on thirty or so
24

Fig. 11. Part of a computer-<:heck-list, used after 1977.

distribution maps of plant species which occurred irrthe province of Zuid-Holland but were rare
in the rest of the country; these maps were published at the end of 1973 jQueNE-BorERENBRooo &
MENNEMA, 1973).
Many copies of this publication were distributed among floristic botanists, who were asked to
send in as much supplementary information as possible and to criticise the way in which the maps
were presented and to comment on the accompanying texts. It is to the authors' credit that the
maps published today do not differ fundamentally from the 1973 maps.
It is also worth mentioning that it was at Mennema's suggestion that the first Floristic Council
was held in 1975. As early as 1971 VAN oeR MAAREL had mentioned in his introduction to his
'Florastatistiek' that it would be desirable within the foreseeable future to have a generally
accepted Standard Ust of the Netherlands Flora. It was in this connection that about fifty floristic
botanists assembled in Leiden and Utrecht on 2 and 21 April1975. At these meetings it was decided
which species were to be regarded as belonging to the Netherlands flora jMENNEMA, 1975). These
species are the ones that are included in the Standard Ust of the Netherlands Flora 1975jARNows
& VANDERMEIJDEN, 1976) and the ones for which the distribution patterns for the periods before and
after 1950 are published in this atlas.
It can be said that floristic research as well as the study of plant geography in the Netherlands
jMENNEMA, 1978) have been actively fostered by the Rijksherbarium since 1972. Moreover, since
1976 the Rijksherbarium in conjunction with the Committee for the Floristic Investigation of the
Netherlands of the Royal Netherlands Botanical Society has organised excursions on several
Saturdays a year throughout the Netherlands. Regional working-groups have been set up and
there are fruitful contacts between them and the Rijksherbarium.
The Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium was not the only body which
actively continued the work formerly done by the IVON. The Frisian botanist, D.T.E. van der Ploeg,
jsee VANDERVEEN,1979) also played an active part. In 1977 his 'Atlas fan de Floara fan Frysla.n was
published; he incorporated in it all the data he had collected in the province of Friesland since
1950. The data themselves are filed in the Rijksherbarium, in the form of check-lists.
The check-lists have been radically altered since the 1975 Floristic Council, so that the data from
field research could be stored in a computer; the species names were placed in vertical columns,
each name being preceded by the code number of the species according to the Standard Ust of
the Netherlands Flora 1975 (fig. 11).
In 1977 Mennema's efforts to get more persons to work on the Atlas of the Netherlands Flora
were finally rewarded. First of all, the Central Bureau of Statistics in Voorburg agreed to release
C.L Plate as from 1 May to work part-time on the atlas in the Department of the Netherlands Flora
of the Rijksherbarium. In the same year the Ministry of Culture, Recreation and Welfare made a
grant available. This enabled the present Director of the Rijksherbarium to take on more staff to
work on the Atlas of the Netherlands Flora. As a result P. Heukels jfull-time), R. W.J.M. van der Ham
and E.J. Weeda jboth part-time) were able to start working for the atlas in the middle of 1977.
On 1 February 1979, J.G. Slott died at his home in Bergen-op-Zoom. It is sad that the person who
did so much of the groundwork for this atlas did not live to see the publication of the first volume.
P. SMIT & B.J.M. VERSCHOOF

25

4. On the reliability of older literature concerning

the Netherlands Flora ( + 1550 - + 1850)

4.1. Herbalism and floristics

From a historical point of view floristics, as practiced systematically in this country since the
middle of the last century, has grown out of a branch of medical science, which below will be
referred to with the term 'herbalism'. The latter and floristics share a common subject, viz. the
flora, but differ in that the goal of floristics is knowledge of this flora, while that of herbalism is
rather the production of medicinal preparations. A second important stimulus, leading to floristic
interest, was the foundation of botanical gardens in numerous places in our country since the end
of the 16th century. Soon the plants grown in such gardens were not only medicinal ones but also
plants were cultivated for their aesthetic value, or because they excited curiosity. This, in tum,
brought about an interest in the natural localities of such plants. Here also those aspects, which
from the point of view of floristics are the most important, are still regarded as of secondary
importance. Nevertheless, the herbals as well as the 'horticultural' literature can contribute
significant data to floristics - for example, on the question of whether plant species are indigenous
in a certain area - but only after a clear distinction has been made between what is valuable and
what is not.
If floristics is to be securely based, two aspects are indispensable: documentation by means of
herbarium material, and an inequivocal nomenclature. The absence of labelled herbarium
material from the Netherlands of the period before 1700 as well as the scarcity of material from
the 18th century renders it necessary to formulate stringent criteria in order to test the reliability
of floristic data or the publications in which they appear from the time preceding the 19th century.
The first half of the 19th century represents a transitional period which, for most of the country,
may be regarded as having been terminated by the publication of the first edition of the
Prodromus Florae Batavae (VAN DEN BoSCH, 1850).
It is because of nomenclatural uncertainties that there exist no reliable floristic data for our
region for the period prior to 1550. There is no general unequivocal nomenclature until the
establishment of the phrase-names proposed by BAUHIN (1623), names which in this country were
first consistently used by CoMMELIN (1683). There is nevertheless an important amount of
information from the period before 1683 if sound criteria are adhered to.
4.2. Accessibility of the older literature

Before a judgment can be made about the value and reliability of sources, one needs of course
to be informed about their existence, and about the place where they may be consulted. With
regard to the former: it is evident from the prefaces of the Netherlands Floras by DE GoRTER (1767,
1781b) and VANHALL (1825), from the Flora Of Leiden by MOLKENBOER & I<ERBERT (1840), and from the
first edition of the Prodromus Florae Batavae (VAN DEN BoSCH, 1850) that a chain of tradition existed
by means of which data from 17th century and 18th century authors were kept alive in the
subsequent floristic literature. There is no question of completeness, however. Not only did some
authors arbitrarily incorporate certain data but not others, but also various works went into
complete oblivion. On the basis of earlier inventories by Pritzel, Bergsma and Miquel, OuoEMANS
(1877a) has prepared a list of publications which are of importance for floristics in the Netherlands,
a list which as far known at this time is rather complete.
A large part of the herbal literature with floristically important information is present in the
University Library, Amsterdam, while most garden catalogs and older floristic literature in the
strict sense may be found in the Library of the Rijksherbarium, Leiden. In a few instances a copy
has not as yet been located. The main gap in this regard is the fact that the publication by BRuMAN
(1662) about the flora of the vicinity of Zwolle has not yet been found in any library, our knowledge
of it therefore being based only on the excerpt by OuoEMANs (1881).
A complete summary of the oldest data on plant spedes, such as that provided by DRucE (1932)
for the British Isles, is not available for the Netherlands. It is true that OuoEMANs (1877a en b, 1878,
1881) for some time worked on such a summary, but this study remained incomplete so that only
the period to 1662 is covered. Furthermore, Oudemans was unable to inspect several important
publications (among others, VoRSTIUs, 1636). Finally, and most importantly, his work cannot be
used until drastically revised. Aside from the fact that some writings studied by him cannot be
included in the floristic literature (see comments below), a not insignificant portion of his
interpretations must be regarded as uncertain or incorrect. Space does not permit a documentation of this critique by means of examples, but this subject will be pursued at a later date in an
intended critical summary of older information about the Netherlands flora.
4.3. Criteria

The following norms have been employed in judging the older literature.
The first criterion concerns the problem of interpretation: we need to be reasonably certain
which species the old herbalists referred to. For our country this means in practice, among other
things. that authors prior to DoooENs (1553) must remain outside consideration. This is because of
the fact that Central European herbalism could only develop after people had disengaged
themselves from the idea that all plants had already been described in classical antiquity; and this
emancipation did not occur until the first half of the 16th century. Such writers as Dodoens, De
Lobel and dusius, in addition to their descriptions, usually provide woodcuts also, which normally
are sufficiently clear to eliminate doubt as to the identity of the plants to which they refer. The
names utilized by HoNmus (1621), I<NIJF (1621), VoRSTius (1633, 1636) and BRuMAN (1662) may for the
26

larger part be interpreted with the aid of the he.:bals of Dodoens, De Lobel and others. At times
the two latter authors use names, however, which they have created themselves, and these are
sometimes ambiguous. Such data might be interpreted by guessing. but in this atlas preference
is given to reliability of basic information. Fortunately there is only a small number of data from
the above-mentioned authors which must be disregarded for such reasons. After the acceptance
of the standard nomenclature of BAUHIN (1623) by CoMMELIN (1683) there is normally no longer any
doubt as to the intention of authors. Among 'difficult groups' such as grasslike plants. however.
misidentifications still occur frequently and, because of the scarcity of herbarium material from
before ca. 1820I), can often not be corrected with certainty. In the case of critical taxa this atlas
therefore frequently mentions the oldest known herbarium specimen in addition to, or in place
of the oldest known record in literature.
The second criterion is that only those data are considered which clearly refer to natural
vegetation. Publications in which no distinction is made between indigenous and exotic plants
are left out of consideration. This criterion would appear to be an obvious one, but OuoEMANS
(1877b, 1881) incorporated some publications in which without distinction native and cultivated
plants are listed which were known from a certain region (PELLETIER, 1610 and MuNTING, 1646). His
procedure was to select from these works those data which had a bearing upon the species which
in later times were encountered naturally in that area. Oudemans' rationale was that such species
must have been known to these authors themselves as native species. This reasoning (which was
still followed by QuENE-BoTERENBRooo & MENNEMA, 1973) is in reality a circular one. While the question
at issue - connected with the problem of indigenousness - was to what extent the flora (presently)
occurring in our country was known to early herbalists, this same (contemporary) flora had
become the criterion by which to judge which species were known to these herbalists from the
wild. Thus, no more was achieved than the confirmation of a position taken earlier. We do not,
therefore, consider such publications part of the floristic literature.
In this context the fact needs to be mentioned that even authors who claim to be concerned
with indigenous flora, such as Vorstius and Commelin, include some cultivated plants. The former
author, for instance, reports Frumenta varii generis (cereals) and Olera varia (vegetables).
Commelin, in his catalogue of native plants, mentions various cultivated plants and medicinal
herbs, with as locality 'in gardens' (which reports are not included in this atlas). In the case of
Commelin, however, such records are clearly recognizable, and with Vorstius they are few in
number, and the majority can confidently be eliminated.
The third criterion is that data must with certainty refer to the Netherlands. In this connection
we need to remember that the name 'Nederlandt' (or 'Nederduytschlandt'; in Latin, 'Belgium')
until the last century referred to the Low Countries near the sea in general. It is therefore
frequently not clear what authors mean when writing 'Nederlandt', 'in this country', 'habitat in
Belgio' and so forth.
The southern part of Limburg presents a special problem since it received its modern
boundaries only in 1839 and was therefore ignored by people from the (Northern) Netherlands
but not by floristic workers from southern areas for whom later boundaries, of course, played no
role. Especially in the case of numerous data for the 'environs de Maestricht' (LEJEUNE, 1811, 1813)
and for the St.Pietersberg (e.g. BoRYDE SAINT-VINCENT. 1821) it is frequently not possible to determine
whether they refer to Dutch or Belg~an territory; among these are data concerning species which
afterwards have never been found in the south of Limburg.
Within a wider phytogeographic context the assignment of significance to something as
arbitrary as a country's boundaries may well seem to be an excess of useless precision. However,
those who wish to determine the delimitation of the Dutch flora must exercise such accuracy. To
be added to this is the fact that just across the border, for instance in the vicinity of Moresnet, there
already exist habitats which, along with their characteristic species, do not occur in the
Netherlands.
The fourth criterion is that by records of rarer plants some indication of the locality and/or
habitat must be present, so that such data can be checked against the findings of later botanists.
In the case of the regional floras of I<NIJF (1621), VoRSnus (1633, 1636) and BRUMAN (1662) the
introduction or title shows that their task applies to the native flora of the Gooi and the vicinities
of Leiden and Zwolle, respectively. HoNmus (1621), from whom only those data have been
incorporated which clearly referred to native flora, indicates that he treats the surroundings of
the Moffeschans near Terneuzen. Of later works which contain floristic information some data
must be ignored because the localities are too vague. In those cases, in fact, there is frequently
the incertainty already mentioned, namely whether or not such data do in fact relate to the
present Netherlands. Doubts of this sort may be fortified in records by some authors of species
which could not possibly ever have been native.
With regard to the procedure followed there must still be added the fact that the situation of
the 19th and 20th century, representing the only period which is adequately 'covered' by
herbarium material, is used in a normative fashion in two different ways when studying the older
floristic literature. To begin with, when certain authors record more or less large numbers of
species which in later times have not again been found in our country, this situation produces
some doubts as to their floristic reliability. Secondly, records of taxa of a higher rank (genus, group
of related species, species) from regions in which only one of the pertinent taxa of a lower rank
(species, subspecies) is known, are considered as records of this lower-rank taxon. For instance.
we relate a record of Thalictrum minus from the IJssel valley by DE GoRTER (1757) to subsp.
jacquinianum, one from the dunes of Zeeland by DoooENs (1553) to subsp. dunense, because only
the first subspecies is known from the river area and only the second from the dunes. We may,
of course, ask whether we do not see here the reappearance of the circular reasoning which was
criticized in earlier paragraph. The difference is that in this case the data are sound, not tenuous
as in Pelletier and Munting (which are called 'floristic data' only after the slight of hand applied
by Oudemans). Without a carefully considered 'actuality principle'. the historically oriented
branches of biology and geology are reduced to mere speculation.
1)

The herbaria of D. de Gorter (t1783) and Fred. Rainville (t1779) have been subject of publications by
(1941) and VAN 0oSTSTROOM & REICHGELT (1958), respectively.

0oSTSTROOM

27

VAN

4.4. Botanical publications not regarded as sources of floristic data

On the basis of the above-mentioned criteria a number of herbalistic and horticultural writings
would appear to warrant consideration as source of old floristic data but are not thus accepted
here. The most important of these are listed below, along with the reasons why we do not count
them to the literature which is relevant to Netherlands floristics.
CoRNELius PETRI LEvoENsis (1533) provided commentaries on the first four books of Dioscorides, in
which he attempts to identify plants described by the latter with those occurring in our area. His
identification of 'Papyrus' with Ammophila arenaria shows how forced the equations were into
which he was led. Because of this the great majority of his data cannot be interpreted, at least
not with certainty.
PELLETIER (1610) gave a summary of plants which, either spontaneously or cultivated, were known
from the island of Walcheren. According to OuoEMANs (1877b) 1745 taxa were mentioned, 454 of
which have later been found in the wild state in Zeeland. While Oudemans regarded Pelletier as
the discoverer of these species as natives in Zeeland, and in many cases also in the Netherlands,
the disproportion of 1 possibly native species to 3 certainly cultivated ones has induced us not to
count Pelletier's work to the floristic literature.
MuNTING (1646) wrote in the preface of his garden catalogue that he had brought together in
the garden at Groningen, aside from curiosities, also numerous species which commonly occur
in Groningen and Drenthe. Like Pelletier he did not distinguish between native and cultivated
plants and therefore we, in contrast to OuoEMANs (1881), do not accept his work as a source of old
data.
NIJLANDT (1670) produced a herbal which was of a more limited and thus handier format than
similar works of Dodoens and De Lobel; the information provided by him, however, is completely
or largely taken from older herbalists. From a floristic standpoint Nijlandt offers nothing new;
records for 'the Netherlands' and 'in this country' apply to the Low Countries as a whole.
HERMANN (1687) in his garden catalogue indicated by means of an asterisk which plants he
claimed to have collected on Dutch soil. Among these are Euphorbia chamaesyce, Filago gallica,
Gentiana verna, Hornungia petraea, Lagurus ovatus, Polycarpon tetraphyllum, Ranunculus
lanuginosus, Rumex pulcher, Salsola soda, Salvia sclarea, Scirpus holoschoenus and Umbilicus
erectus, all species which are at least questionably indigenous in this country. Most of such records

were absorbed, via BaERHAAVE (1720), by DE GoRTER (1767, 1781b); the latter, however, supposed
some record to be due to errors by the type setter. Hermann and Boerhaave probably used either
the concepts 'spontaneous' and 'indigenous', respectively, or 'our country' with a considerable
amount of latitude. The number of dubious records is in any case so great that we cannot regard
the information on indigeny by these authors as reliable, particularly since precise indications of
localities are absent. The latter objection can be made too against the statement 'habitat in Belgio'
for a number of plants by IJNNAEus (1737, 1753).

4.5. Some important data from the old floristic literature

When old data are subjected to adequate criteria of reliability they may be of considerable
importance especially in connection with the problem of indigeny of plant species. In the case of
some plants we have information about their early establishment. This is true, for example, for
Linaria cymbalaria which was planted by amateurs on old walls in Delft and elsewhere (DoooENs,
1644), and for Erigeron canadensis of which DE GoRTER (1767) states: 'Quotannis vulgatius' (more
common each year). Especially with 'stins plants' historical data on localities are important if we
wish to determine the extent to which such species may be called indigenous in our country.
Among these CaMMELIN (1683) for instance mentions Allium ursinum at Maarssen and Brederode,
and Anemone ranunculoides for the Haarlemmerhout and the Haagse Bos. Exatnples from
VoRSnus (1633, 1636) are Helleborus viridis and Primula vulgaris for the surroundings of Leiden.
It would appear that many species of weed vegetations were not only more numerous in the
country at earlier times but also occupied a larger natural area. This is especially true for weeds
of arable land (Delphinium consolida) and for plants of farmsteads (Chenopodium bonus-henricus,
C. vulvaria). Certain habitats, such as city ramparts, were inhabited by species which no longer
or scarcely occur there today (Anthemis tinctoria, Cynoglossum officinale), or which have quite
disappeared from the country (Arabis hirsuta subsp. sagittata). Even where no herbarium material
exists there are some instances where we can be certain that species occurred in our country in
earlier times, such as the Iris foetidissima and Trapa natans mentioned by CoMMELIN (1683). The
record of the former was confirmed by MaLKENBOER & I<ERBERT (1840), and in the second case there
are later records for Groningen (ScHUURMANs STEKHOVEN, 1815) and Schinveld (CREMERS, 1914).
There are some species which Dutch floristic botanists have recently labelled as adventives
while there certainly is evidence of their earlier existence in the Netherlands flora. For example,
Centaurea calcitrapa is mentioned by DoooENs (1583) for Zeeland, by I<NIJF (1621) for the Gooi, and
by CoMMELIN (1683) for Muiden and Kampen, which demonstrates the fact that it occurred more
than incidentally in this country. Adonis aestivalis, Asperugo procumbens, camelina sativa subsp.
alyssum and Geranium rotundifolium, all of which are ignored in the Standard List of the
Netherlands Flora of 1975 (ARNoLDs & VANDER MEIJDEN,1976), appear to have been known from our
country for one or more centuries. Without a knowledge of historical data, the fact that the first
three have by now all but, or completely disappeared, might lead one to maintain doubt as to their
being indigenous. A species such as Asperugo procumbens has been known already since the 17th
century from the area of the dunes and from the delta of the IJssel and has maintained itself in
some localities for very long periods of time.
There are some species reported by CoMMELIN (1683), i.e., Tuberaria guttata of Vlieland and
Smyrnium olusatrum of Texel, which have been looked for by floristic workers for several
centuries until they were finally located again (in 1868 and 1944, respectively).
Sometimes the old authors provide ecologically interesting information. Thus Liparis loeselii,
a plant of moist, calcareous dune valleys, was described by DE LoBEL (1605) from Oostkapelle. This
orchid has not only not been found again on Walcheren, but also a suitable habitat is no longer
or scarcely present there. Tussilago farfara, now a plague of the polders in the IJsselmeer, was
28

according to CoMMELIN (1683) at that time very abundant in the Beemster which had recently been
drained. In HoNmus (1621) we find a rhymed account about the ecology of Centaurium littorale as
a pioneer on salt marshes where the grass cover is not yet continuous.
The history of the knowledge of the Netherlands flora is reflected by the total number of
oldest records of plant species. The relatively late discovery of a spedes may be due not so much
to its infrequency but rather may be related to such factors as the lack of flowering (Gagea
spathacea), similarity to a more common species (Trifolium micranthum), or more generally to
the fact that it belongs to one of the 'difficult families' such as Gramineae, Cyperaceae, funcaceae
and Chenopodiaceae. In the latter area much work was done in this country in the period before
1850 by DE LoBEL (1581, 1655), CoMMELIN (1683), Fred. Rainville and VAN HALL (1821, 1825). On the
problems concerning the herbarium of Rainville and its connection with the Flora of DE GoRTER
(1781b) the reader is referred to VAN OosTSTRooM & REICHGELT (1958) and VAN STEENis-KRusEMAN (1971,
p.132 ff).
4.6. Brief survey of older works of importance to floristics in the Netherlands
Below are listed, finally, the most important herbals, garden catalogues, old floras and their
appendages, etc., which contain reliable data about the Netherlands flora. Authors dted in a more
inddental fashion are not included in this survey.
Herbals: DoooENs (1553, 1554a and b, 1559, 1563, 1583, 1608, 1618, 1644), PENA & DE LoBEL (1570),
DE LoBEL (1576, 1581).
Descriptions of plants: Ci.usms (1601, 1611), DE LoBEL (1605, 1655), BAuHIN (1620).
Regional floras of the 17th century: in rhymed form: HoNmus (1621; vidnity of Temeuzen) and
I<NIJF (1621; the Gooi); plant lists: VoRSnus (1633, 1636; vidnity of Leiden) and BRUMAN (1662; vidnity
of Zwolle).
Catalogues of localities: CoMMELIN (1683); DE KoKER (1702).
Regional floras of the 18th century: DE GoRTER (1745, 1757: Gelderland; 1781a: the Achterhoek)
and MEEsE (1760: Friesland).
18th century floras of the Netherlands: DE GoRTER (1767, 1768, 1781b).
Supplements to DE GoRTER (1781b): EHRHART (1783; see VALCKENIER SuRINGAR, 1927), VAN GEuNs (1788),
DE GEER (1814) and VAN HALL (1821).
Floras of the Netherlands from the first half of the 19th century: ScHUURMANS STEKHOVEN (1815; incl.
REINWARDT, 1815), VAN HALL (1825, 1836), VAN HALL, MIQUEL & DASSEN (1832).
Floras of the south of Limburg and adjoining areas: LEJEUNE (1811, 1813,1824), BoRYDE SAINT-VINCENT
(1821), FRANQUINET (18381), VAN HOVEN (1847) and DUMOULIN (1868).
For further information about the above as well as about less important writings and special
problems (for example, with regard to dating) the reader is referred to the above-mentioned
survey of older data about the Netherlands flora, which will be published in the near future.
E.J. WEEDA

1)

The year 1838 does not occur in the manuscript of Franquinet, but is mentioned by DE WEVER (1928).

29

5. The Standard List of the Netherlands Flora

As has already been indicated in the introduction, it was VANDER MAAREL who in 1971 was the first
to compose a Standard Ust of the Netherlands Flora. On the basis of some four criteria he
designated 1399 species of vascular plants as 'indigenous species' (actually, it is more correct to
speak of species which are considered to be part of the Netherlands flora).
Each species was placed in a so-called hour-square frequency class (UFK) and in a synecological
group. Placements in such classes depend upon the number of hour-squares in which the species
occurs in the Netherlands, following the schedule below, derived from VANDERMAAREL(1971):

aass
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

Hour-square total

0
1
4
11
30
80
190
411
711
1211

Symbol

3
10
29
79
- 189
410
710
- 1210
- 1677

t
?zzz
zzz
zz
z
m
a
aa
aaa
aaa!

Designation

absent or extinct
extremely rare
very rare
rare
fairly rare
infrequent
fairly common
common
very common
extremely common

On the basis of the old and new IVON maps each Netherlands species received two hour-square frequency classes, i.e., the 1900 UFK and 1970 UFK. For example, Aceras anthropophorum
received a 1900 UFK of 2 (present in 4-10 hour-squares of the old IVON maps), and a 1970 UFK of
1 (present in 1-3 hour-squares on the new IVON maps).
Van der Maarel distinguished, furthermore, within the Netherlands flora 19 synecological
groups based on the survey of plant communities (WEsTHOFF & DEN HELD, 1969). Each Netherlands
species was placed in one of these groups (weeds, plants of salt marshes, aquatic plants, shore
plants, etc.).
Van der Maarel was quite aware of the fact that tests were required of his choice of species as
well as of his choice of 10 hour-square frequency classes and his division into 19 synecological
groups by Netherlands floristic workers and plant sociologists in order to achieve a generally
agreed-upon Standard Ust. For this purpose the first so-called Floristic Council was organized in
1975. On April 2d and 21st, in Leiden and Utrecht, respectively, some 50 floristic workers met in
order to determine which species might be counted to the Netherlands flora (MENNEMA, 1975). The
number agreed upon was 1554. Additionally, criteria concerning the choice of species were
somewhat amended; also the choice of 10 hour-square frequency classes survived criticism. This
was not true for the division into 19 synecological groups, which were replaced by 37 ecological
categories (see ARNoLDs & VANDER MAAREL, 1979):
1
la
lb
lc
ld
le

Plants of cultivated and dry waste places

rich, non-calcareous cultivated soils

calcareous cultivated soils
moderately poor, non-calcareous cultivated soils
regularly trodden places on rich, dry soils
ruderal places, little trodden, on rich, dry, non-calcareous, humusless soils
1f ruderal places, little trodden, on dry, calcareous, humusless soils
lg ruderal places, little trodden, on rich, moderately dry, humus-rich soils
2
2a
2b
2c

Plants of disturbed or open, damp to wet soils, poor in humus

rich soils with fluctuating water levels or otherwise strongly fluctuating ecological conditions
open, wet soils, rich in nutrients (especially nitrogen)
open, moderately rich to poor, moist soils

3 Plants of sea dunes, salt waters and salt marshes

3a beaches, sea dunes and sandy flood-marks

3b salt and strongly brackish waters, mud flats and low salt marshes
3c high salt marshes and contact situations between saline and desalinated environments
4

4a
4b
4c
4d

Plants of fresh water and neighbouring shores

fresh to moderately brackish, rich waters

fresh, moderately to very poor waters and their periodically emergent shores
rich watershores and swamps
flotsam zones, wet ruderal places and riverine willow bush-swamps

5 Plants of fertilized grasslands on moderately rich to rich, moist to wet soils

Sa fertilized grasslands on moderately moist soils
5b moderately fertilized grasslands on wet soils
6

Plants of dry grasslands and walls

6a walls
6b grasslands on dry, moderately rich to rich, weakly acidic to weakly alkaline, moderately or
non-calcareous soils
6c grasslands on dry, moderately rich, neutral to alkaline, calcareous or zinc-bearing soils
6d grasslands on dry, rather poor, acidic, non-calcareous soils
30

7
7a
7b
7c
7d

Plants of moors, peat-bogs, unfertilized grasslands and calcareous marshes

moderately poor, acidic, non-<:alcareous low-moor marshes and wet, hurhus-rich dune valleys
moderately poor, alkaline, calcareous marshes
unfertilized grasslands on moist to wet, moderately poor and weakly acidic, peaty soils
high-moor peat-bogs, wet heaths and unfertilized grasslands on wet, very poor, humus-rich,
acidic soils
7e dry heaths and unfertilized grasslands on moderately moist to dry, poor, humus-rich, acidic
soils

8 Plants of tell-fields, woodland margins and shrubs

Sa fell-fields on moderately moist to dry, moderately rich to rich soils
8b woodland margins on moderately moist, humus-rich soils, poor in lime but rich in nutrients
(especially nitrogen)
Be woodland margins on moderately moist to dry, loamy, calcareous soils
Bd shrubs on moderately moist to dry, rich soils
9
9a
9b
9c
9d
9e

Plants of woods

woods on rich, moist to wet soils, and of springy areas

woods on mature, moderately rich to rich, moderately moist to dry soils
woods on young, rich, moderately moist soils
woods on mature, dry, calcareous soils
woods and woodland margins on fairly to very poor, dry, non-<:alcareous soils

The results of the Floristic Council of 1975 are laid down in the Standard List of the Netherlands
Flora of1975, composed by ARNoLDS& VANDERMEIJDEN(1976). In our atlas the data from this Standard
List are entered directly below the Dutch name of the plant. For example, under the vernacular
name for Aceras anthropophorum (Poppenorchis), we find the entry 0003 Be 22 which has the
following meaning:
0003 represents the registration number of the species in the Department of the Netherlands
Flora of the Rijksherbarium, Leiden;
Be indicates the ecological category in which the species is placed: plants of woodland margins
on moderately moist to dry, loamy, calcareous soils;
22 shows that the hour-square frequency class is 2 both before and after 1950: present in 4-10
hour-squares in the Netherlands.
It is perhaps appropriate to mention the fact that the hour-square totals in the Netherlands are

more or less the same before and after 1950 (1673 vs.1677) notwithstanding the fact that a pre-1950
hour-square is 20.8 km2 in size and a post-1950 one 25 km2. The explanation of this lies in the fact
that the change from small to large hour-squares coincided with the increase in Dutch territory
due to reclamation of the Lauwerszee, IJsselmeer and Braakman. However, it is important to
realize that this approximate stability in hour-square totals represents the outcome of an increase
of hour-squares with young soil concomitant with a decrease of hour-squares with mature soil.
This means therefore that, for instance in the case of common forest plants on mature, calcareous,
dry soil, a species may seem to have regressed in its hour-square totals when comparing the UFK's
from before and after 1950, while in reality the total population has remained constant.
J. MENNEMA

31

6. Collection and use of data

The distribution maps utilized in the Atlas of the Netherlands Flora are based upon the
phytogeographical maps of the IVON in the Rijksherbarium, Leiden. Two series of these maps are
available, those with data from before 1950 and those with data since that year. Both series are
based primarily upon field observations.
It was evident in many cases that these lVON maps do not always give a complete picture of
the distribution of a plant species (M.ENNEMA,1971 and 1974). For this reason data have been added
from herbaria in the Netherlands and from the literature. This additional information has
facilitated the preparation of the text, which accompanies each map, with a summary in English.
6.1. Mapgrids before and after 1950
The IVON maps prior to 1950 are based on the 62 1:50.000 topographic mapsheets of the
Netherlands prepared up to that time by the Topographic Service. These sheets were provided
by Goethart and Jongmans with designations from G to V, incl., and 1 to 8, incl., (fig. 12, a) They
received these mapsheets in 16 parts which were glued onto a linen backing: 8 parts above and
8 parts below. Each part was 5 km wide and 12.5 km long, and was divided by Goethart and
Jongmans into three smaller parts each of 5 x 4.16 km2. The entire mapsheet was thus devided into
6 horizontal rows of 8 squares, numbered 1-68 (fig. 12, b). Because of the fact that both dimensions
of a square represent approximately an hour's walk the squares were called hour-squares. For the
purpose of inventory the hour-squares were further subdivided into 4 halfhour-squares numbered
1-4, and 16 quarterhour-squares numbered 11-14 to 41-44, inclusive (fig.12, c).
The IVON maps dating from 1-1-1950 and after are based on the comparable sheets produced
also by the Topographic Service but this time via stereographic projection (1:50.000). These were
issued after the Second World War and bore the numbers 1-62 (fig. 13, a) as well as a kilometer
grid. These sheets cover essentially the same area as the corresponding pre-1950 sheets. However,
in preparing distribution maps it has become clear that especially along the periphery of the
Netherlands small shifts may be expected in the areas covered by a sheet before and after 1950.
This is especially obvious where a plant locality known for many years and near the margin of
a pre-1950 sheet, had to be relocated to another hour-square or even to another sheet in the
post-1950 series. Such cases are always mentioned in the text, accompanying the map.
Utilizing the existing kilometer grid, the post-1950 sheets have been divided into 5 horizontal
rows of 8 squares each, the squares being 5 x 5 km2 in size each, and numbered 1-58 (fig. 13, b).
For ease of reference these squares are also referred to as hour-squares. For the purpose of
inventory within hour-squares the existing grid is again used to produce squares of 1 x1 km2,
which are coded 11-15 to 51-55, inclusive (fig. 13, c).
The vertical delimitation of the pre-1950 hour-squares agrees with the post-1950 ones. This is
not true, however, for the horizontal delimitations: in a vertical column on the pre-1950 sheets 6
old hour-squares correspond to 5 new ones on the post-1950 sheets. A pre-1950 hour-square is
always characterized by a letter-number combination as, for example P4.35, a post-1950 one
strictly by a number combination, for instance 38.46.
The existence of two parallel, different grid systems has caused many difficulties in the
combined publication on one map of distributional data from before and after 1950.
6.2. Inventories
As already mentioned in an earlier part of this chapter, the maps are based on three sources of

information: field inventories, herbarium material and data from the literature.
In inventories lists are used on which we find an alphabetically arranged series of abbreviations
of Latin names of Netherlands plant species. Thus a species, found in a certain square, only needs
to be checked off without its name having to be entered. Fig. 8 on p. 19 presents an example of
such a check-list as used before 1950.
The majority of pre-1950 distributional data was derived from such field inventories, frequently
with additional, separate field notes. The quarterhour-square was the unit of inventory, and this
work was usually done in the summer during the Unio-excursion. At other times inventories were
also made individually by workers in the vicinity of their place of residence.
By 1950 nearly all of the Netherlands had been inventoried in this fashion. Several 'blank spots'
on the map which remain are the Hoeksche Waard and a few separate small areas in the northern
provinces, mostly in Friesland.
After 1950 a renewed series of inventories was begun on the basis of hour-squares of 5 x 5 km2,
which were actually frequently inventoried by the kilometre-square. This renewed series is not
yet quite completed (MENNEMA, 1978). Until recent years more or less the same lists were used for
this work as before 1950.
More recently, however, a new type of list has been utilized in which all Latin plant names are
provided with the code number from the Standard list, and where these names are no longer
placed in running sequence but rather vertically in columns. Fig. 11 on p. 25 provides an example
of such a recent check-list.
6.3. Herbarium material
The second source of data for distribution maps is the herbarium. For each species included in this
atlas the material in the Rijksherbarium Leiden has been inspected and localities noted. Various
other herbaria in the Netherlands were checked for such species, both during and after the
32

Fig. 12. Division of the Netherlands into mapsheets,

hour-squaies, and quarterhour-squares, before 1950.

tllr., .

t t

11

12

13

14

15

16

17

18

21

22 I 23

24

25

26

u~

28

31

32

33

34

35

36

37

38

41

42

43

44

45 I 46

47

48

51

52

53

54

55

56

57

58

61

62

63

64

65

66

67

68

f-

25 K M

4 0 KM

Fig. 12, b. Division Into hour-squares of sheet P4.

Hour-square P4.27 is green.

"

~--~~----~~

1
~-

L_
3____j__4_ __j
' - - - - 5 KM

11

12

21

22

13

14

23

24

31

32

41

42

33

34

43

44

___j

Fig. 12, c. Division Into halfhour-squares (left) and

quarterhour-squares of hour-square P4.27. Quarterhour-square P4.27.42 is green.

H
Fig. 12, a. Mapsheets of the Netherlands,
before 1950 (old !VON map). Sheet P4 is
green.

Fig. 13. Division of the Netherlands into mapsheets,

hour-squares, and kilometre-squares, after 1950.

-""
lr iJ:
'

WEST
'

li-'
~

..
_jJ

'

1!

'

'

'

,,,

t)

11

12

13

14

15

16

17

18

21

22

23

24

25

26

27

28

31

32

33

34

35

36

37

38

41

42

43

44

45

46

48

51

52

53

54

55

56

57

58

25

4 0 KM

~~

tl

OOST

Fig. 13, b. Division Into hour-squares of sheet 38.

Hour-square 38.47 is green.

R'i

11 12 13 14 15

21

'

22 23 24 25

31 32 33 34 35
41 42 43 44 45

51 52 53 54 55

1"
"

j
I()

L _ _ 5KM - - - '

'

Fig. 13, a. Mapsheets of the Netherlands, after

1950 (new !VON map). Sheet 38 Is green.

~I'!

33

Fig. 13, c. Division Into kilometre-squares of hoursquare 38.47. Kilometre-square 38.47.42 is green.

KM

preparation of their respective treatments. This checking was done partly by personnel of such
herbaria, partly by atlas personnel. The following herbaria were utilized:
Amsterdam, Hugo de Vries-Laboratory
Groningen, Department for Systematic Botany of the Botanical Laboratory
Haarlem, Herbarium Rainville in Teylers Museum
Leiden, Laboratory for Experimental Plant Systematics
Maastricht, Natuurhistorisch Museum
Utrecht, Institute for Systematic Botany
Wageningen, Laboratory for Plant Taxonomy and Plant Geography
Wijster, Biological Station
For certain species we have furthermore been assisted by the herbaria of IJsselmeerpolders
(Lelystad), Netherlands Institute for Nature Conservancy (Leersum), the Department of Geobotany
of the Botanical Laboratory (Nijmegen) and several private herbaria.
In the case of several herbaria, donated or bequeathed to the Rijksherbarium but not yet
incorporated, it was necessary for atlas personnel first to sort out and alphabetize the collections.
This time<onsuming work was deemed necessary, as these herbaria were relatively rich in very
rare species, inserted in this part of the atlas.
The collection data of the plants collected by A. Perin are not incorporated. VuvcK in 1901 (p. 179)
revealed the following facts about this collector: 'I have found that Mr. Perin received a small
renumeration, probably from the then director, Mr. Blume, for the provision of rare plants.
Mr. Perin was an amateur naturalist, who later served in a minor capacity in the Rijksherbarium;
his actual profession was plasterer. This renumeration stimulated Mr. Perin to such an extent, that
he often sought his new indigenous plants not in nature but rather in the collection at the
Rijksherbarium, which were then provided with a new label and thus received a place in the
collection of indigenous plants'. On the basis of this citation we must in any case regard the
localities of plants, collected by Perin, as unreliable. They are therefore not incorporated in the
distribution maps.

6.4. Data from the literature

The literature provides the third source of data for distribution maps. At the Rijksherbarium,
Leiden, there exists a file system, originally started for the Flora Neerlandica, which contains data
on localities for wild and adventive species of plants. These data are derived from the most
important journals, excursion reports of the State Forest Service (Staatsbosbeheer) and other
conservation agencies, RIVON and RIN reports, reports of students research and letters, received
by the Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium, which report new finds. At this
time the file system contains more than 100,000 cards.
The most important journals consulted are:
Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen
Correspondentieblad ten dienste van de floristiek en bet vegetatie-onderzoek van Nederland
De Levende Natuur
Gorteria
Jaarboek van bet Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
Maandblad van bet Natuurhistorisch Genootschap in Limburg
Natura
Natuur en Landschap
Natuurhistorisch Maandblad
Nederlandsch Kruidkundig Archief
Tijdschrift van Natuurkundige Geschiedenis en Physiologie
It is perhaps useful to reiterate once again that the closing date for the processing of new records
of January 1st, 1978 also applies to these journals, even though an effort has been made wherever
possible to include important publications after that date in our preparations for this volume.
After 1850 or thereabouts two reliable floristic standard works were available, firstly the
Prodomus Florae Batavae (VAN DEN BoscH, 1850) and secondly the 'Nederlandsch Kruidkundig
Archief which began in 1846. One of the difficulties in considering data from older literature is
the degree of reliability before 1850, a problem especially important when dealing with the oldest
localities in the Netherlands, and with matters of indigenousness. With regard to these questions
the reader is referred to Chapter 4 of this atlas.

6.5. Incorporation of data on maps

The old and new IVON maps were used as the basis of the distribution maps. Supplementary
herbarium and literature data from before 1950 were placed on old IVON maps by means of an
X and L in blue, respectively, while those from after 1950 were indicated on the new ones by
means of an 0 and C in red, respectively. In this fashion research workers retain access to
information about the source of the distributional information on the maps. These IVON maps
are on file in the Department of the Netherlands Flora of the Rijksherbarium, Leiden. The origin
of these data cannot be read from the distribution maps of this atlas: all localities from before 1950
are indicated with a green square, those since 1950 with a black star. Each map of the atlas is, in
fact, a combination of an old and a new IVON map. The green squares have been entered
according to the old hour-square division, the black stars according to the new one, the latter
being shown on the map.
In a few instances so<alled variant symbols are used on maps, as also previously (QuENEBoTERENBRooD & MENNEMA, 1973). For it happens sometimes that a taxon, when studied, is divided
into two separate taxa as, for example in the case of Polypodium vulgare s.lat. SHIVAS (1961)
described a new Polypodium which could also be recognized in the Netherlands (MEINDERs34

GRoENEVELD & SEGAL, 1967). Since that time two Polypodium-species are kwown ih the Netherlands,
viz. P. vulgare s.str. and P. interjectum. The question as to which species was collected in the
Netherlands before 1961 can be answered only by means of herbarium material. It is not possible
to designate the proper species for all IVON and literature data from before that year. In such cases
the locality receives a variant symbol: those from before 1950 a green triangle, those since 1950
an black circle. Wherever employed, the variant symbol is always explained in the accompanying
text.
Even at the risk of being superfluous the fact must be mentioned that, wherever a species has
been found in a certain hour-square it is so recorded, no matter whether it occurred there in one
or several quarterhour- or kilometre-squares.
6.6. Accompanying text
The primary purpose of the text which accompanies the map was intended to cover those
distributional data which were not included on the map. In this way the user of the atlas would
have access to all data available to atlas collaborators. This purpose is forfilled, in each case, in
the last paragraph .
The first paragraph contains information on the oldest known locality in the Netherlands of that
particular species. In the second paragraph we find a discussion of the changes demonstrated by
the pre- and post-1950 records. Wherever we have found the reasons for such changes these are
mentioned. In various cases the text also contains another paragraph in which other matters
relevant to the map are discussed.
The text is preceded by other information, such as the Dutch vernacular name and the family
to which the species belongs. Data from the Standard List of the Netherlands Flora of 1975 (ARNoLDs
& VANDER MEIJDEN,1976) are also added as wei as a citation from the Flora Europaea with regard
to the distribution of the taxon in Europe generally.

A.J. QUENE-BOTERENBROOD

35

7.

Explanation of distribution maps and

accompanying texts

Those abbreviations, symbols, and terms described in this chapter which are of immediate.
importance to the user are briefly summarized on a separate insert found in the book.
7.1. Nomenclature
With regard to scientific and Dutch vernacular names the 19th edition of the Flora of the
Netherlands (HEUKELS-VAN OosTSTRooM, 1977) is followed. Where a Dutch name did not exist for a
taxon a new one is provided for the sake of completeness. As synonyms we have used the scientific
names of the 21st and last edition of the Illustrated Flora of the Netherlands {HEIMANS, HEINsms &
THIJSSE, 1965) and of the Flora Europaea (TuriN, et al., 1964-1979) where they differ from those
mentioned in the Flora of the Netherlands. These synonyms also appear in the index.
Geographical names follow Van Goor's geographic dictionary of the Netherlands {TER lAAN,
1968) or, if not present therein, the topographic maps.
7.2. Abbreviations and technical terms
Abbreviations have been avoided as much as possible, and are limited to the following (arranged
in alphabetical sequence):
adv.
F.E.
gem.
s.lat.
s.str.
subsp.
UFK
var.
verw.
z.j.

adventive
Flora Europaea
municipality
sensu lato = in the wide sense
sensu stricto= in the strict sense
subspecies
hour-square frequency class
variety
escape
without date

In some cases also geographical names are followed, for the sake of precision, by the usual
abbreviations of Netherlands provinces. The abbreviations of Netherlands herbaria where
material was studied are mainly taken from the Index Herbariorum (HoLMGREN & l<EuKEN, 1974):
AMD

AVU
GRO

LEPS

MAAS

NIJM
RIN

WAG
WBS

Amsterdam. Hugo de Vries-Laboratory

Amsterdam, Vrije Universiteit, Department of Systematic Botany
Groningen, Department of Systematic Botany
Leiden, Laboratory for Experimental Plant Systematics
Maastricht, Natuurhistorisch Museum
Nijmegen, Department of Geobotany of the Botanical Laboratory
Leersum, Netherlands Institute for Nature Conservancy
Utrecht, Institute for Systematic Botany
Wageningen, Laboratory for Plant Taxonomy and Plant Geography
Wijster, Biologisch Station (Department of Laboratory of Plant Ecology, Wageningen)

All technical terms have been explained or circumscribed in earlier chapters with the exception
of the following:
indigenous
native; a plant belonging to the original wild Netherlands flora
status
floristic condition or nature of a plant (wild, adventive, established, escaped,
neophyte, archeophyte)
taxon
general term for categories such as variety, subspecies, species, genus, family,
etc.

7.3. Distribution maps

Fig. 14. Explanation of symbols used in the distribution maps. based on mapsheet P4 (before 1950) and
mapsheet 38 (since 1950), as a model.
Taxon present before 1950 in hour-squares
P4.11, P4.23, and P4.35.
Taxon present after 1950 in hour-squares
38.23, 38.25, and 38.27.
Variant symbol before 1950 in hour-squares
P4.46, P4.57, and P4.66.
Variant symbol after 1950 in hour-squares
38.35, 38.47, and 38.54.
The reason for using a variant symbol is mentioned
each time in the text accompanying the distribution
map.

The scientific name of the taxon is entered in the space left above the map. Sometimes one species
is represented by two maps. In those instances the first map contains the data about its wild
occurrence in the Netherlands, the second map those about its presence as suns plant', or of
localities which are thought to represent escapes (double maps of 'stins plants' are present in the
other volumes but not in the present one, and the only escape in this volume is Aquilegia vulgaris).
Where a species has two maps the nature of each map is indicated following the name of the
taxon.
The four different symbols which may be used on the map itself are explained in fig. 14. If a
variant symbol is used its meaning is explained in the accompanying text.
In the space left below the map is an entry presenting the number of hour-squares before and
after 1950, plus the corresponding hour-square frequency class (UFK).
In a few instances following the word 'Ook:' reliable finds are mentioned which, however, could
not be placed in an hour-square; such finds are counted as part of the hour-square total. This
notation is used only where no other finds are known from the area.
Where the number of adventive localities is so great that they can not all be discussed in the
text, especially those hour-squares are mentioned following the abbreviation 'Adv.' within which
there are well-known adventive areas. Such hour-squares are not, of course, taken into account
36

Fig. 15. A swvey of frequently visited adventive

areas, before and after 1950, with an indication of the
introducing agent and/or the type of habitat.

f::L
~
H-

+ ~ t~ h.Q<

-+-

::;p

r-"/-

.:..

l'
Yr'"

+ J ::Y

1 t ~
~

}; r-rJ__

1\.

r7

fl(i

f.-++

~
A

Before 1950: H6.51: Leeuwarden (cereals); H7.52:

Hoogkerk (oil seeds); H7.53: Groningen (waste place);
J7.14: De Punt (railway-yard); K7.42: Drijber (rubbishdump); L4.63: Wormerveer, West- and Oost-Knollendam (cereals, oil seeds; railway-yard and rubbishdump); L6.53: Kampen (cereals); M4.34/35/45/46:
Amsterdam (cereals; harbours, railway-yards, rubbish-dump); N3.37: Leiden, (bird feeding place, railway-yard and other terrains); N3.65: Voorburg and
Rijswijk (e.g. cereals); N4.58: Utrecht (e.g. railwayyard); N5.28: Stroe (railway-yard); N5.67: Ede (cereals); N6.16: Deventer (e.g. cereals); N6.23:
Apeldoom (sumac refuse on clover-field); N6.27:
Gorsselse heide (rubbish-dump); N6.56: Brummen
(cereals);
N7.44:
Eibergen
(rubbish-dump);
P3.37/45/46/47/48: Rotterdam, Schiedam and Vlaardingen (cereals, coal-ashes; harbours, railway-yards
and terrains, raised by suction-dredging); P4.14:
Oudewater (rubbish-dump); P4.62: Dordrecht (terrains, raised by suction-dredging): P4.66: Gorinchem
(cereals); P5.55: Leeuwen (cereals); P6.16: Doesburg
(cereals); P6.22/23: Amhem (e.g. Rhine-bank);
P6.52/61/62: Nijmegen (cereals; harbour, rubbishdump); P7.26: Winterswijk (cereals); Q4.11/12/21:
Dordrecht (harbours, railway-yards, rubbish-dumps);
Q4.67: Tilburg (rubbish-dump) Q5.18: Wijchen (cereals); Q5.28: Velp near Grave (cereals); Q5.42/43:
's-Hertogenbosch (cereals); Q5.65/66: Veghel and Erp
(cereals; harbour, rubbish-dump); Q6.12: Malden
(lava); Q6.41: Mill and St. Hubert (cereals); R2.33: Middelburg (harbour); R2.34: Nieuw- and St. Joosland (cereals); R2.42: Vlissingen (harbour); R4.17/27/28: Tilburg (wool); R5.37/47: Helmond (wool) and Stiphout
(cereals); R5.45/46/55: Eindhoven (cereals; railwayyards and rubbish-dumps); R5.65: Waalre (railwayyard); R6.15: Well (cereals); S5.48: Weert(railwayyards, moorland reclamation); T6.42:Sittard (cereals);
V5.28: Maastricht (wool; railway-yard); V6.15: Eijgelshoven (railway-yard).

37

1M

Since 1950: 10.23/41 : Afsluitdijk, Komwerderzand

and Breezanddijk; 11.12: Wartena - Eemewoude
(rubbish-dump); 19.42: castricum and Uitgeest (rubbish-dumps); 19.51: Beverwijk - Wijk aan Zee,
Zeeweg; 19.53:Krommenie, Wormerveer, West-and
Oost-Knollendam (cereals, oil seeds; rubbish dumps);
24.28: Kennemerduinen (bird feeding places); 24.48:
Amsterdamse Waterleidingduinen (bird feeding
places); 25.11 : IJmuiden and Velsen ('Hoogovens',
harbours, rubbish-dumps); 25.12: Beverwijk (railwayyard and rubbish-dump); 25.13: Assendelft (rubbishdump) and Westzaan (cereals); 25.14: zaandijk (oil
seeds); 25.24/34/35: Amsterdam (cereals; harbours,
railway-yards, rubbish-dumps and terrains, raised by
suction dredging etc.); 25.45: Amsterdam - Duivendrecht (pharmaceutical industry); 27.11: Oostelijk
Flevoland off Elburg (stone-boulders); 30.28/37: Leiden (e.g. railway-yard and rubbish-dump); 30.45:
Wassenaar (bird feeding places) and 's-Gravenhage;
31.47/58: Utrecht (e.g. railway-yards); 32.38: Harskamp (army camp); 32.41 : Utrecht - De Uithof
(rubbish-dump); 32.48: Wekerom (rubbish-dump);
33.13: Apeldoom (pharmaceutical industry); 33.16:
Deventer (cereals); 37.35/36/37/38/46/47: Rotterdam, Schiedam and Vlaardingen (cereals, harbours, etc.); 37.41 : Rockanje (bird feeding places);
37.52: Hellevoetsluis (stone-boulders); 39.16:
Veenendaal (wool); 39.27: Wageningen (cereals;
harbour); 39.46: Boven-Leeuwen (foreland of the
river Waal); 40.13: Amhem (storm-felled wood with
wood refuse from Central Europe); 40.16: Doesburg
(cereals; harbour); 40.23: Amhem (e.g. Rhine-bank);
40.51/52: Nijmegen (e.g. harbour); 45.43: 's-Hertogenbosch (e.g. cereals); 48.23: Middelburg (cereals); 50.17/18: Tilburg (wool); 54.16: Temeuzen
(cereals); 54.35: Sas van Gent; 59.48: Meers, Maasbank (wool); 60.12: Ohl! en Laak, Maas-bank (wool);
60.31: Obbicht - Grevenbicht, gravel pit (wool);
61.18: Itteren, gravel pit (wool).

Fig. 16. Explanation of some terms as used In Flora

Europaea

when determining an hour-square frequency class. Fig. 15 provides a detailed survey of the
adventive areas visited regularly before and since 1950. The coding shows whether the adventive
was found before or since 1950.
7.4. Accompanying text

Fig. 16, a Explanation of the terms N. Europe, E.

Europe, S. Europe and W. Europe, as used in Flora
Europaea.
southern boundary of N. Europe
western boundary of E. Europe
northern boundary of S. Europe
eastern boundary of W. Europe
boundary between Europe and Asia

The text begins with the Dutch vernacular name and the Latin family name. Below there are data
from the Standard Ust of the Netherlands Flora of 1975, followed by distributional data tor Europe
taken from the Flora Europaea (F.E.).
For example, Spiranthes spiralis has the designation 1240 6b 41. In the Standard Ust 1240 is the
number of the species, 6b the ecological group of which it is a member, and 41 are the hour-square
frequency classes (UFK): 4 from before 1950 and 1 since 1950 (see Chapter 5).
In order to interpret European distributional data correctly, as recorded in the Flora Europaea,
it is advisable to consult figs. 16,a and b.
An attempt has been made to follow a certain sequence in the text. The first paragraph records
the oldest locality or the first literature citation (with author). Herbarium material of the oldest
locality is present in the Rijksherbarium, Leiden, unless stated otherwise.
In the middle paragraph are mentioned, where possible, the reasons why a taxon is expanding
or regressing in the Netherlands. In various cases this paragraph is preceded or followed by
explanatory remarks or supplementary information.
Mostly a final paragraph with a discussion of localities and records which have not been
incorporated in the map is added. Such information is usually organized in geographic sequence,
as is usual in Netherlands floristic literature (Wadden Islands, Groningen, Friesland, etc.) and is
once again given separately for before and after 1950. Localities based on herbarium material but
not incorporated are indicated by means of the year of collection and the herbarium in which it
has been deposited, following the Index Herbariorum code (see above), except tor material of the
Rijksherbarium, Leiden. Records from the literature which are not incorporated are recognizable
by their literature citation (AUTHOR, year) and IVON data by their grid codes.
Localities based on data by A. Perin are not discussed (see Chapter 6), as are collections from
private and botanical gardens, collections based on sown or planted material and labelled as such,
and finds beyond the Netherlands frontiers.
The name of the author responsible tor the map and the text is found at the end of the latter.
The Dutch text is finally followed by an English summary, in which the number of hour-squares
before and since 1950 is recorded as well as the reasons for any expansion or regression of the
species in the Netherlands.

A.J. QUENE-BOTERENBROOD

Fig. 16, b. Explanation of the terms N.W. Europe, N.E.

Europe, S.W. Europe, S.E. Europe, and C. Europe, as
used In Flora Europaea.

38

Literature (Chapter 1-7)

Chapter 1
ADEMA, F., P. HEUKELS & W. HoLVERDA, 1979. Cephalanthera rubra (L.) Rich., het rode bosvogeltje, op het Eiland van
Dordrecht gevonden. Gorteria 9, p. 344 - 345.
ARNoLDs, E.J.M. & R. vAN DER MEIJDEN, 1976. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Rijksherbarium, Leiden.
DoRP, C.T. VAN, 1977. Thesium humifusum OC teruggevonden in de duinen bij Katwijk. Gorteria 8, p. 169 - 172.
HEuKELS-VAN OosTsTROOM, 1977. Flora van Nederland, ed. 19. Groningen.
HuLTEN, E. 1950. Atlas over viixtemas utbredning i Norden. Stockholm.
KATZ. J.R., 1898. Over Pothoofdplanten. De Levende Natuur 3, p. 188 - 190.
LoNDO, G. & H.N. LEvs, 1979. Stinseplanten en de Nederlandse flora Gorteria 9, p. 247 - 257.
MMREL, E. vAN DER, 1971. Florastatistieken als bijdrage tot de evaluatie van natuurgebieden. Gorteria 5, p. 176
- 188.
MENNEMA, J., 1971. Atlas van de Nederlandse Flora Vakblad voor Biologen 51, p. 161 - 162.
--. 1972. Engels lepelblad. Waddenbulletin 7, p. 18 - 19.
--,1973. La regression des especes vl!gl!tales en Hollande, basl!e sur les premiers rl!sultats de !'Atlas de Ia flore
nl!erlandaise en prl!paration. Stencil Rijksherbarium, Leiden.
--, 1974a Boekbespreking: E. van Rompaey & L. Delvosalle, Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora
Gorteria 7, p. 13 - 16.
--, 1974b. Vier plantekaartjes. In: Algemene rnilieustatistiek van Nederland 's-Gravenhage.
--, 1974c. De Wever, een Limburgs botanicus op eenzame hoogte. Natuurh. Maandbl. 63, p. 56- 65.
--. 1975a. Threatened and protected plants in the Netherlands. Naturopa 22, p. 10- 13.
- -, 1975b. Kort verslag van de zittingen van het Floristenconcilie 1975 op 2 april te Leiden en op 21 april te
Utrecht Stencil Rijksherbarium, Leiden.
--, 1977. Een floristisch opmerkelijk jaar! Gorteria 8, p. 159 - 168.
MEIJDEN, R. VANDER, 1977. De flora van de Dordtse Biesbosch. Rijksherbarium, Leiden.
PERRING, F.H. & S.M. WALTERS, 1962. Atlas of the British Flora London/Edinburgh.
QuENE-BoTERENBROOD, A.J. & J. MENNEMA, 1973. Zeldzame Nederlandse plantesoorten in Zuid-Holland. Provinciale
Waterstaat Zuid-Holland, 's-Gravenhage.
SIPKEs, C., 1978. Verrassende groeiplaatsen van orchideeen in ons land. De Levende Natuur 81, p. 153 - 160.
SIPKES, C. & J. MENNEMA, 1968. Sonchus palustris L. in Zuidwest-Nederland. Gorteria 4, p. 119- 123.
IJzENDOORN, A.L.J. VAN, 1979. Bijzondere plantenvondsten in 1978, Natura 76, p. 69- 71.

Chapter 2
EDELMAN, T.,1974. Bijdrage tot de historische geografie van de Nederlandse kuststrook. Rijkswaterstaat
's-Gravenhage.
HoMMEL, P., 1979. Is er een grens tussen het LOss- en het Krijtdistrict? Gorteria 9, p. 234 - 242.
MENNEMA, J., 1978. Floristisch onderzoek naar Van Soests plantengeografische districten van Nederland. Gorteria
9, p. 142- 154.
SoEST, JL VAN, 1929. Plantengeografische districten in Nederland. De Levende Natuur 33, p. 311 -318.
--. 1932. Plantengeografische districten van Nederland. In: H. Heukels & W.H. Wachter, Beknopte Schoolflora
voor Nederland. Groningen.
WALTER-STRAKA, 1970. Arealkunde. EinfOhrung in die Phytologie 3 (2). Stuttgart.
WESTHOFF, V. & A.J. DEN HELD, 1969. Plantengemeenschappen in Nederland. Zutphen.

Chapter 3
ARNoLDs, E.J.M. & R. VANDERMEIJDEN, 1976. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Rijksherbarium, Leiden.
COMMELIN, J., 1683. catalogus Plantarum lndigenarum Hollandiae. Amsterdam.
EsTOPPEY, F.W., 1920. Plantenkaartjes. De Levende Natuur 24, p. 364-367.
GoETHART, J.W.C., 1902. Plantenverbreidingskaartjes voor Nederland. De Levende Natuur 7, p. 17-18.
--. & W.J. JoNGMANs, 1902. Plantenkaartjes voor Nederland. Leiden.
GoFFART, J., 1936. Nouveau Manuel de Ia Flore de Belgique et des Rl!gions limotrophes. Liege.
GoRTER, D. DE, 1745. Flora Gelro-Zutphanica Harderwijk.
- -1767. Flora Belgica, Utrecht
--1781 a. Flora Zutphanica Zutphen.
- -1781 b. Flora V1I Provinciarum Belgii foederati indigena. Haarlem.
HALL, H.C. VAN, 1825-1836. Flora Belgii Septentrionalis I (1-3). Amsterdam.
HEIMANS, E. 1910. Uit Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen m. Over het 'hokken'. De Levende Natuur 15, p. 165-168.
HEuKELS, H., 1883. Schoolflora voor Nederland. Groningen.
--1896. Bekende groeiplaatsen der tot de bljgenoemde farnilien behorende Planten. De Levende Natuur 1, p.
177-178.
--1909-1911. De Flora van Nederland, 3 delen. Leiden/Groningen.
jANSEN, P., 1949. In memoriam W.H. Wachter. Ned. Kruidk. Arch. 56, p. 52-58.
--1952. In memoriam Abraham Willem Kloos. Acta Bot Neerl. 1, p. 484-488.
--. & W.H. WAcHTER, 1932. In memoriam Dr. Laurens Vuyck. Ned. Kruidk. Arch. 1932, p. 449-457.
KLoos, A.W., 1950. Verslag van de excursie, gehouden op Voome 24-29 Juli 1948. Ned. Kruidk. Arch. 57, p.
115-118.
Kosus, J.D., 1886. De Nederlandsche carices. Ned. Kruidk. Arch. IT (4), p. 474-501.
MMREL, E. VANDER, 1971. Florastatistieken als bijdrage tot de evaluatie van natuurgebieden. Gorteria 5, p.
176-188.
MAAsGEESTERANus, R.A., 1971. S.J. van Ooststroom vijfenzestig jaar. Gorteria 5, p. 97-101.
MENNEMA, J., 1971. Atlas van de Nederlandse Flora Vakblad voor Biologen 51, p. 162-163.
- -1973. Een vegetatiewaardering van het stroomdallandschap van het Merkske (N.-Br.), gebaseerd op een
floristische inventarisatie. Gorteria 6, p. 157-179.
--1975. Kort verslag van de zittingen van het Floristenconcilie 1975 op 2 april te Leiden en op 21 april te Utrecht.
Stencil Rijksherbarium, Leiden.
--1978. Floristisch onderzoek naar Van Soests plantengeografische districten van Nederland. Gorteria 9, p.
142-154.
- -1979a. 150 jaar Rijksherbarium en 25 jaar afdeling Nederlandse Flora. Gorteria 9, p. 195-204.
39

--1979b. Jan G. Sloff, een groot florist. Natura 76, p. 110-111.

0oSTSTROOM, S.J. VAN, 1955. In memoriam Dr. P. Jansen. Acta Bot. Neerl. 4, p. 485-486.
OuDEMANS, CAJA, 1859-1861. De Flora van Nederland, Haarlem.
--1871-1874. De Flora vanNederland,ed.2,Amsterdam.
QuENE-BoTERENBROOD, A.J. & J. MENNEMA, 1973. Zeldzame Nederlandse plantesoorten in Zuid-Holland. Prov.
Waterstaat Zuid-Holland, 's-Gravenhage.
SIPKES, C., 1922. Plantenkaartjes. Natura 1922, p. 76-79.
--, & J. MENNEMA, 1968. Sonchus palustris Lin Zuidwest -Nederland. Gorteria 4, p.119-123.
SLOFF, J.G., 1931. Verslag van de Excursie rond Sittard, juli 1930. Ned. Kruidk. Arch. 1931, p. 41-62.
--, 1934. Instituut voor het vegetatie-onderzoek van Nederland. (I.V.O.N.j Ned. Kruidk. Arch. 44, p. 245-251.
--, 1935. Plant-maps for the Netherlands 1:3.000.000, L Blumea 2, p. 1-23.
SMrr, P., 1970. Van floristiek tot moleculaire biologie, 125 jaar Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging.
Nijmegen.
--. 1971. Van floristiek tot moleculaire biologie: 125 jaren Koninklijke Nederlandse Botanische Vereniging.
Jaarboek K.N.B.V. 1970, p. 117-135.
SoEST, J.L VAN, 1926. Plantengeografische aanteekeningen en kaartjes. Natura 1926, p. 204.
--, 1929. Plantengeografische districten in Nederland.
SuRINGAR, W.F.R., 1870. Handleiding voor het bepalen van de in Nederland wildgroeiende planten. Leeuwarden.
THQSSE, JAc. P., 1919. Plantenkaartjes. De Levende Natuur 23, p. 419-421.
ULBRICH, E., 1912. Die pflanzenwelt. In: Das Plagefenn bei Chorin. Beitr. z. Naturdenkmalpfl. ill. Berlin.
VEEN, B. VANDER, 1979. Mids blommen en filgels. Stencil, Fryske Akademy, Leeuwarden.
VERSCHOOF, B.J.M., 1978. Professor Dr. Ir. J.L van Soest tachtig jaar. Gorteria 9, p. 118-120.
VoRSTms, A., 1633. Index Plantarum Indigenarum, quae ... prope Lugdunum in Batavis nascuntur. In: A.
Spigelius, Isagoges in rem herbarium Libri duo, p. 263-272. Leiden.
VovcK, L, 1919. In memoriam D. Lako. Ned. Kruidk. Arch. 1918. p. 70-72.
WACHTER, W.H., 1947. De Nederlandsche Botanische Vereeniging 1845-1945. Ned. Kruidk. Arch. 55, p. 12-116.
WESTHOFF, V., 1964. In memoriam dr. W.C. de Leeuw. Natuur en Landschap 18, 3, p. 257-258.

Chapter 4
N.B. Bij werken, die niet in de bibliotheek van het Rijksherbarium te Leiden aanwezig zijn, is aangegeven in
welke bibliotheek zij zijn geraadpleegd.
N.B. If a work is not present in the library of the Rijksherbarium at Leiden, the library where the work was
consulted is mentioned between brackets.
ARNoLDs, E.J.M. & R. VANDER MEQDEN, 1976. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Rijksherbarium, Leiden.
BAUHIN, C., 1620. Prodromos Theatri Botanici. Frankfurt a Main (Nationale Plantentuin, Meise, Belgiej.
- -1623. Pinax Theatri Botanici. Basel.
BoERHAA VE, H., 1720. Index Alter Plantarum quae in Horta Academici Lugduno-Batavo aluntur. Leiden.
BoRY DE SAINT-VINCENT, J.B.MAG., 1821. Voyage souterrain, OU description du Plateau de Saint-Pierre de
Maestricht et de ses vastes cryptes. Paris (Natuurhistorisch Museum, Maastrichtj.
BoscH, R.B. vAN DEN, 1850. Prodromus Florae Batavae I. Leiden.
BRUMAN, H., 1662. Index stirpium quae prope Zuollam in Transisalania nascuntur. Zwolle [excerpt in Ned.
Kruidk. Arch. II (31, p. 368-398].
Cwsms, C., 1601. Rariorum Plantarum Historia. Antwerpen.
- -1611. Curae Posteriores. Antwerpen (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
CoMMELIN, J., 1683. catalogus Plantarum Indigenarum Hollandiae. Amsterdam.
CoRNELIUS PETRI l.EYDENSIS, 1533. Annotatiunculae aliquot in quatuor Iibras Dioscoridis Anazarbei. Antwerpen
(Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
CREMERs, J., 1914. De watemoot in Limburg. Maandbl. Natuurh. Gen. Limb. 3 (91.
DoooENs, R., 1553. Trium Priorum de Stirpium Historia Commentariorum Imagines. Antwerpen (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
- -1554a. Posteriorum Trium de Stirpium Historia Commentariorium Imagines. Antwerpen [excerpt in Ned.
Kruidk. Arch. II (21. p. 284-285[.
- -1554b. Cruydeboeck. Antwerpen.
--1559. De Stirpium Historia Commentariorum Imagines. Antwerpen [excerpt in Ned. Kruidk. Arch. II (21. p.
285].
--1563. Cruydeboek, ed. 2. Antwerpen (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
- -1583. Stirpium Historiae Pemptades Sex. Antwerpen (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
- -1608. Cruydt-Boeck. Leiden.
- -1618. Cruydt-Boeck, ed. 2. Leiden (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
- -1644. Cruydt-Boeck, ed. 3. Antwerpen.
DRUCE, G.C., 1932. The Comital Flora of the British Isles. Arbroath.
DuMOULIN, LJ.G., 1868. Guide du Botaniste dans les environs de Maestricht. Maastricht.
EHRHART, F., 1783. Meine Reise nach der Grafschaft Bentheim, und von da nach Holland, nebst der Retour nach
Herrenhausen. Hannoverisches Magazin 21. kolom 177-296 (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
FRANQUINET, J.L, 1838. Flore des environs de Maestricht (manuscript Natuurhistorisch Museum, Maastrichtj.
GEER, J.LW. DE, 1814. Plantarum Belgii Confoederati Indigenarum Spicilegium Alterum. Utrecht.
GEuNs, S.J. VAN, 1788. Plantarum Belgii Confoederati Indigenarum Spidlegium. Harderwijk.
GoRTER, D. DE, 1745. Flora Gelro-Zutphanica. Harderwijk.
- -1757. Florae Gelro-Zutphanicae Appendix. Harderwijk.
--1767. Flora Belgica. Utrecht.
- -1768. Florae Belgicae Supplementum I. Utrecht.
- -1781 a. Flora Zutphanica. Zutphen.
- -1781 b. Flora VII Provindarum Belgii foederati indigena. Haarlem.
HALL, H.C. vAN, 1821. Specimen botanicum, exhibens Synopsin Graminum indigenarum. Utrecht.
--1825. Flora Belgii Septentrionalis I (1/21. Amsterdam.
--1836. Flora Belgii Septentrionalis I (31. Amsterdam.
--,FA W. MIQUEL & M. DASSEN, 1832. Flora Belgii Septentrionalis II (II. Amsterdam.
HERMANN, P. 1687. Horti Academid Lugduno-Batavi catalogus. Leiden.
HoNmus, P., 1621. Dapes inemptae, of de Moufe-schans. Leiden (Universiteitsbibliotheek, Amsterdamj.
HovEN, F.J.J. VAN, 1847. Planten gevonden in de omstreken van Maastricht. Ned. Kruidk. Arch. I (II. p. 212-217.
KNQF, W.J., 1621. Goylandiae Libri duo. Amsterdam (Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhagej.
KoKER A. DE, 1702. Plantarum usualium Horti Medici Harlemensis catalogus, Haarlem.
LEJEUNE, A.LS., 1811. Flore des environs de Spa I. Liege.
--1813.Flore des environs de Spa II. Liege.
- -1824. Revue de Ia Flore des environs de Spa. Liege.
LlNNAEus, C., 1737. Hortus Cliffortianus. Amsterdam.
- -1753. Species Plantarum. Stockholm.

40

LoBEL, M. DE, 1576. Stirpium Observatlones. Antwerpen (Universiteitsbibliotheek, Amsterdaml.

--, 1581. Kruydtboeck. Antwerpen
--, 1605. Adversariorum Altera Pars. In: P.Pena & M. de Lobel, Dilucidae Slmplicium Medicamenorum
Explicatlones, & Stirpium Adversarla, p. 458-549. London (Provlnciale Bibliotheek. Mlddelburgl.
--, 1655. Stirpium Illustratlones. London (Universiteltsbibliotheek, Amsterdaml.
MEEsE, D., 1760. Flora Frisica. Franeker.
MOLKENBOER, J.H. & C. I<ERBERT Jzn., 1840. Flora Leidensis. Leiden.
MuNTING, H., 1646. Hortus et Universae Matedae Medicae Gazophylacium. Groningen.
NIJLANDT, P., 1670. De Nederlandtse Herbarius of Kruydt-Boeck. Amsterdam.
00STSTROOM, S.J. VAN, 1941. Het herbarium van David de Gorter. Ned. Kruidk. Arch. 51, p. 252-274.
-- & TH.}. REICHGELT, 1958. Het herbarium van Rainville en De Gorters Flora VII Provlnciarum. Acta Bot Neerl
7, p. 605-613.
OuDEMANs, CAJA, 1877a. De ontwikkeling onzer kennis aangaande de Flora van Nederland, uit de bronnen
geschetst en kritlsch toegelicht Ned. Kruidk. Arch. n (21. p. 214-277.
--, 1877b. De ontwikkeling onzer kennis aangaande de Flora van Nederland, uit de bronnen geschetst en
kritlsch toegelicht, 2. Ned. Kruidk. Arch. IT (21. p. 279-391.
--, 1878. De ontwikkeling onzer kennis aangaande de Flora van Nederland, uit de bronnen geschetst en kdtlsch
toegelicht. 3. Ned. Kruidk. Arch. IT (31. p. 1-75.
--, 1881. De ontwikkeling onzer kennis aangaande de Flora van Nederland, uit de bronnen geschetst en kdtlsch
toegelicht Ned. Kruidk. Arch. IT (31, p. 325-398.
PELLETIER, G., 1610. Plantarum tum patriarum, tum exotlcarum, in Walachda ... nascentlum Synonynia
Mlddelburg.
PENA, P. & M. DE LoBEL, 1570. Stirpium Adversada nova London.
QUENE-BoTERENBROOD, AJ. & J. MENNEMA, 1973. zeldzame Nederlandse plantesoorten in Zuid-Holland. Provlnciale
Waterstaat Zuid-Holland, 's-Gravenhage.
REINWARDT, C.G.C., 1815. Catalogus Plantarum precedent! non-conscriptarum. In: H. Schuw:mans Stekhoven,
Kruidkundig Handboek L p. 436-451. Amsterdam.
ScHuuRMANS STEKHOVEN, H., 1815. Kruidkundig Handboek L Amsterdam.
STEENis-KRusEMAN, M.J. VAN, 1971. Botany and Gardening. In: RJ. Forbes (red. I. Martinus van Marum, Life andWork
3.Haarlem.
VALcKENIER SuRJNGAR, J., 1927. De botanicus Jakob Friedrich Ehrhart en zijn bezoek aan ons land in 1782. Ned.
Kruidk. Arch. 1926, p. 117-149.
VoRSTIUs, A, 1633. Index Plantarum Indigenarum, quae ... prope Lugdunum in Batavis nascuntur. In: A
Spigelius, Isagoges in rem herbarium Libri duo, p. 263-272. Leiden.
--, 1636. Index Plantarum Indigenarum, quae ... prope Lugdunum In Batavis nascuntur. In: Catalogus
Plantarum Hortl Acadernici Lugduno-Batavi {ed. 21. p. 54-66. Leiden.
WEVER, A DE, 1928. Polygonatum vertlcillatum All. Natuurh. Maandbl. 17, p. 19.

Chapter 5
ARNOLDS, E. & E. VANDER MAAREL, 1979. De oecologische groepen in de Standaardlijst van de Nederlandse flora
1975. Gorteria 9, p. 303-312.
-- & R VANDER MEIJDEN, 1976. Standaardlljst van de Nederlandse Flora 1975. Rljksherbarium, Leiden.
MAAREL, E. VAN DER, 1971. Florastatlstleken als bljdrage tot de evaluatle van natuurgebieden. Gorteria 5,
p.176-188.
MENNEMA, J., 1975. Kort verslag van de zittlngen van het Floristenconcilie 1975 op 2 april te Leiden en op 21 apdl
te Utrecht Stencil Rljksherbarium, Leiden.
WESTHOFF, V. & AJ. DEN HELD, 1969. Plantengemeenschappen in Nederland. Zutphen.

Chapter 6
ARNoLDs, E.J.M. & R VANDER MEIJDEN, 1976. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Rljksherbadum, Leiden.
BoscH, RB. VAN DEN, 1850. Prodromus Florae Batavae I. Leiden.
MENNEMA, J., 1971. Atlas van de Nederlandse Flora. Vakblad voor biologen 51, p. 161-162.
--, 1974. Boekbespreking: E. van Rompaey & L Delvosalle, Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora.
Gorteria 7, p. 13-16.
--. 1978. Het flodstlsche seizoen 1978. Gorteda 9, p. 34-36.
MEINDERS-GROENEVELD, J. & S. SEGAL, 1967. PteridoJogische aantekeningen, 3. De eikvaren (PoJypodium vulgare L
sensu Jato I in Nederland. Gorteria 3, p. 183-199.
QuENE-BoTERENBRooo, AJ. & J. MENNEMA, 1973. Zeldzame Nederlandse plantesoorten in Zuid-Holland. Provlnciale
Waterstaat Zuid-Holland, 's-Gravenhage.
SHIVAs, M.G., 1961. Contributions to the cytology and taxonomy of species of Polypodium in Europe and America.
I. Cytology. IT. Taxonomy. Journ. Linn. Soc. London, Bot. 58, p. 13-25; 27-38.
VuvcK, L, 1901. Prodromus Florae Batavae, ed.2,1(1I.Nijmegen.

Chapter 7
HEIMANS, E., H.W. HEINSIUS & }AC. P. THIJSSE, 1965. Gei1Justreerde Flora van Nederland, ed. 21. Amsterdam/
Antwerpen.
HEUKELS-VAN OosTsTROOM, 1977. Flora van Nederland, ed. 19. Groningen.
HOLMGREN, P.K. & W. KEuKEN, 1974. Index Herbariorum I, ed. 6, Utrecht.
LAAN, K. TER, 1968. Van Goor's aardrijkskundig woordenboek van Nederland, ed. 3. 's-GravenhagefBrussel.
TUTIN, T.G., V.H. HEvwooD, NA BuRGES, D.M. MooRE, D.H. VALENTINE, S.M. WALTERs & DA WEBB, 1964-1979. Flora
Europaea Cambridge.

41

8. Distribution maps of the extinct

and very rare species in the Netherlands

Aceras ant.hropophorum (L) Ait. f.

~~~

'"".,

Poppenorchfs
0RCHIDACEAE
0003 8c 22 - F.E. 5 (1979), p. 342: Mediterranean region and W. Europe,
northwards to C. England and the Netherlands.

f-'1

~-

t<:::

l'il~

'

~'I<

-1

~I

'
I

'

~
/

'

'

'

-voor 1950:
slnds 1950:

Aceras anthropophorum has always been a rare species, not only In the
Neeherlands, but also In other countries. Before 1950 the species was
known from 9 hour-squares, since 1950 from 6 hour-squares. The decline
is mainly due to reclamation of the habitat and probably also to the
Intensive collecting of the species In former decennia

9 uurhokken (UFI< 2)
6 uurhokken (UFK 2)

AconJtum vulparl.a Rchb.

Gele monnJkskap
RANUNCULACEAE
0006 9a 11 - F.E. 1 (1964), p.212: From France and the Netherlands
eastwards to Romania and Poland.

'
'
I

'

/
I

'
-

De oudste opgave voor ons land van Aconitum vulparia (=A. lycoctonum
auct.) vlndt men bij DuMouuN (1868): 'entre Fauquemont et Galoppe,le long
d'un ruisseau et derrl~re castert montagne de St-Pierre dans le bois'.
Waarschijnlljk heeft Dumoulin de plek bedoeld bij het St. }ansputje aan de
Geul blj Oud-Valkenburg (DE WEVER, 1930) waar de soort ook later nog is
gevonden. De andere opgave van Dumoulin op de St. Pietersberg kon
betrekklng hebben op een uit de tuln ontvlucht exemplaar; hij is er nooit
meer teruggezien (DE WEVER, I.e.).
Het is niet onwaarschljnlijk dat A. vulparia zich uit het buitenland langs
de Geul noordwaarts heeft verspreid; het verspreidlngsgebied In Belgie
sluit onmiddellijk aan bij het Nederlandse gebied (VAN RoMPAEY &
DELvosALLE, 1972). De groeiplaatsen langs de Geulln Zuid-limburg vormen
de natuurlijke noordgrens van het areaal. De gele monnikskap is ~~n van
de soorten, waarvan de groeiplaatsen niet zijn beschermd en die dus nog
onverwachts kunnen worden bedreigd (WEsTHOFF c.s., 1970, p. 100).
Niet opgenomen zijn de vlndplaatsen van v60r 1950: Den Helder (1937,
WAG), adventief; het Heksebos bij Kotten (WESTHOFF, 1935), vermoedelijk
aangeplant en de hierboven genoemde opgave van DuMOULIN (1868) voor
de St. Pietersberg. Slnds 1950 zijn niet opgenomen Nieuw-Amelisweerd bij
Utrecht (schrift. meded E.J.M. Arnolds, 1968), omdat hier sprake is van
verwildering; de vindplaatsen Beverwijk (VAN 0oSTSTROOM & MENNEMA,
1967,p. 136) en Venlo (MENNEMA& VAN OosTSTROOM, 1977a,p. 146), wegens
respectievelljk de adventieve standplaats en mogelijke aanplantlng of
verwilderlng; tenslotte een opgave voor het Eijserbosch (schrift. meded.
Mevr. A Kruyt-Piet, 1978), omdat volgens J.H. Willems (schrlft. meded.) de
soort daar is uitgeplant.
C.L PLATE

_,
Before 1950 Aconitum vulpariawas recorded In 5 hour-squares; since 1950
the species has been found In 3 hour-squares. It is possible that the species
migrated northwards from neighbouring countries along the river GeuL
The localities In the south of limburg are the northern boundary of its
natural distribution area Since its habitat In the Netherlands is not
protected, the species is much endangered.

voor 1950:
slnds 1950:

Aceras anthropophorum wordt voor het eerst met zekerheid voor

Nederland vermeld door FRANQUINET (1838, nr. 304) van de 'Montagne de
St. Pierre entre Ia Poule Rouge et castert'. Van een iets oudere opgave van
LEJEUNE & CouRTOIS (1836) is het onzeker, of deze op een vlndplaats op
Nederlands grondgebied betrekklng heeft.
De voomaamste reden van de achteruitgang van A. anthropophorum,
die ook buiten Nederland altljd zeldzaam is geweest. moet worden
gezocht In de landbouwtechnlsche verbeterlngen van de kalkgraslanden.
Ook de 'jacht' op zeldzame orchldeeen heeft een niet onbelangrijke rol
gespeeld, wat mag blijken uit een dtaat van DE WEVER (1913b, p. 82) '... In
Z.-limb. een plek waar ze vee! voorkomt; we wenschen deze echter hier
niet mede te deelen'.
Ten onrechte noemt HILGERS (1972a) het voorkomen van de poppenorchis In Nederland beperkt tot het Krljtdistrict In Zuid-limburg. In het
najaar van 1970 is de soort namelijk gevonden In de dulnen van Voome
(RAM & SJPKES, .1971 ), een vondst. die bijna 60 jaar eerder voorzlchtlg was
aangekondigd door HEIMANS (1912): 'Is het lnderdaad een plant. die nog
bezig is zijn gebied naar het Noorden uit te breiden, dan zullen onze
dulnen ook wei hun beurt krijgen'.
Herbariummateriaal, verzameld In 1914 nabij Epen 'In de richtlng van
Teuven', is niet op het kaartjeverwerkt, omdat zowel [)!;WEVER (1912) als
de IVON-streeplijst V6.53 deze groeiplaats uitsluitend en nadrukkelijk
vermelden op Belgisch gebied, even over de grens. Recentere opgaven van
'Maastricht', niet nader gespecificeerd OANsSEN, 1950) en van de St. Pietersberg (1957, AMD) zijn eveneens niet op het kaartje opgenomen, daar
volgens DE WEVER (1938, p. 248) de soort omstreeks 1900 op het Nederlanse grondgebied van de St. Pietersberg moet zijn verdwenen en de
vlnder van het exemplaar uit 1957 zich niet meer kon herinneren of deze
vondst wellicht op Belgisch grondgebied was gedaan (mond meded. P.
Vermeulen, 1979), alwaar A. anthropophorum In 1970 nog is aangetroffen
(mond. meded. J.H. Willems).
J. MENNEMA

5 uurhokken (UFI< 2)
3 uurhokken (UFl< 1)
44

Actaea spk:ata L

. . +-- _.__.....

...

c;;

....;, t':; :::::=f"l

~/:"'

Vc

m+~

/\

+ ~/.,_j
~..<

..

;{f

lli!

)1

\;
fl

...

I~

JJ.

""'" .....

JP

f+
A

~;
ft
It

;~~

"" 4-h
"~
'P I ' "'t

5.:

11-Vr"

Ql;o.

1 11

i/

Ou'fstoffelkruid
RANUNCULACEAE
0008 9d 22 - F.E. 1 (1964), p. 210: Most of Europe, but only on mountains
in the south.

~g ~

~
~

- -

II

I>

t+

'

M\.

""'

-j..

[.'I

_,

Actaea spicata is almost completely restricted to the <llalk District in the

south of Umburg; only one far isolated outpost is known outside this
region. The species shows a marked decline, which must be related to the
cutting of the older woods and the conversion of these into more
productive afforestations. The total number of hour-squares from which
A splcatawas reported has diminished from 16 before 1950 to 9 since that
year.

'
~~

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

Adonis aestivalls L

' "L

Zomeradonis
RANUNCULACEAE
1628- - - F.E. 1 (1964), p. 223: Most of Europe, except the north.

'

'

"

'

./

'

I
I

H--

Actaea splcatawerd voor het eerst voor Nederland en wei voor het bos van
Oud-Valkenburg opgegeven door FKANQUINET (1838, nr. 726), waarbij deze
mededeelde dat de plant ook ai door Dodoens van die plaats was vermeld.
Oat laatste kan hier niet bevestigd worden.
De vindplaatsen van A spicata beperken zich vrijwel geheel tot bossen
op krijtgrond in Umburg, met v66r 1950 een nabijgelegen voorpost bij
Slttard en een ver opgeschoven voorpost te Mariendaal blj Amhem. Zoals
uit het kaartje blijkt, is A splcata in de laatste eeuw in ons land vee!
zeldzamer geworden. Dit houdt vermoedelijk verband met het kappen van
het bostype (Carpinion) waarin de soort als kentaxon optreedt, en het
omzetten ervan in produktiebos met een sterk gewijzigde beheersvorm.
Reeds in 1905 noemde Gomwn (1905a, p. 64) A spicata onder de zeer in
hun bestaan bedreigde soorten; toen reeds was volgens hem nog slechts
een klein aantal zeer verspreid liggende stukjes van de oorspronkelijke
'vochtige boschflora' gespaard gebleven.
De vindplaats Apeldoom, in bossen, als sierplant gekweekt (1875, WAG),
is niet op het kaartje opgenomen omdat het hier verwilderde of gekweekte
planten betrof. De vindplaats Altena (19e eeuw) is niet opgenomen, omdat
VuvcK (1901, p. 65) deze opgave met een vraagteken opnam. Het uurhok
R4.12 moest vervallen omdat de aanstreping op de streeplijst uit 1906,
waarop de opgave op het oude IVONkaartje berust, kennelijk pas
naderhand was aangebracht en een vondst in het wild hier onwaarschijnlijk is. De vindplaatsopgave Maastricht bij herbariurnmateriaal
van v66r 1950 is steeds gelijkgesteld met uurhok V5.38, omdat er
waarschijnlijk de St. Pletersberg mee is bedoeld.
P. HEUKELS

'
-

Adonis aestivalis wordt door DE GoRTER (1767) voor het eerst voor ons land
vermeld: 'Komt van zeH voort onder het Koom'. Een opgave van Knijf, door
OuoEMANS (1878a, p. 19) als A aestivalis gelnterpreteerd, betreft waarschijnlljk een andere soort
In de Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 (ARNoLDS & VAN DER
MEIJDEN, 1976) is A aestivalis niet opgenomen, waarschijnlijk omdat
HEUKELS- VAN 00STSTROOM (1977) haar aileen aJs adventief noemt. Enkele
oude opgaven Iaten evenwel zien dat zij vroeger tot de Nederlandse
akkeronkruidflora heeft behoord Terwijl DE GoRTER (I.e.), door geen nadere
vindplaatsen op te geven, suggereert datA aestivalis hier te Iande in zijn
tljd niet zeldzaam voorkwam, zijn uit latere tljd slechts weinig vondsten
in graanakkers bekend Het meest nog is zij gevonden in de omgeving van
Nijmegen; zo kwam zij in het midden van de vorlge eeuw te Weurt jaarlijks
in groat aantal op bouwland voor (VuvcK, 1901). Het laatst werd de soort
in een akker gevonden in 1935 bij Bemelen (ANoN., 1935). Haar verdwij
ning als akkeronkruid is vermoedelijk aan zaadzuivering toe te schrijven.
Blijkens het kaartje van VAN ROMPAEY & 0ELVOSALLE (1972) kwam A
aestivalis ook in Belgie vroeger zeldzaam voor. De noordoostgrens van
haar areaalloopt volgens KoPS-VuvcK(1901, pl 1626) door Westfalen.
Als adventlef is de soort hier te Iande vroeger herhaaldelijk gevonden,
vooral bij meeHabrieken, recent echter sporadisch.
E.J. WEEDA

'-!-.

I .

I'- rr -

voor 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 0 uurhokken
adv.: L4.63,L6.65,M4.46,N537/48/65.N6.16,
P3.37/45/47,R2.33,S5.48.T6.42
- 24.47,31.58

+ --

Adonis aestivalis was recorded as a cornfield weed in 6 hour-squares,

chiefly near Nijmegen; the last find in a cornfield dates from 1935.
According to DE GoRTER (1767) it should have been more common in the
18th century. Probably its disappearance is due to seed cleaning. Moreover
it has been recorded a number of times as an adventitious plant

~~

45

Adonis vernalis L

Voorjaarsadonis
RANUNCULACEAE
0009 6b 00- F.E. 1 (1964), p. 222: E., C. &S. Europe, extending northwards
to C. Ural and S.E. Sweden (Gotland).

,}..:!,_
~

;-

./ (
.L

f+

!,

(+

'

Adonis vernalis is In Nederland slechts ~~nmaal verzameld In het bos bij

het Veenhuis te Diepenveen In 1849 - en niet In 1841 (WESTHOFF c.s., 1970,
p. 93) 'bij het veerhuis (Diepenveen) b. Deventer' (Dozy, 1855, p. 494).
Terecht heeft WESTHOFF c.s. (I.e.) deze soort opgenomen In de lijst van
plantesoorten, die In de loop van de 19e eeuw zijn verzameld en later nooit
meer zijn waargenomen. Het betreft hier de alleruiterste westelijke
voorpost van deze continentale soort (WEsTHoFF c.s~ I.e.), die ook door
WEEDA (1979) als inheems voor ons land wordt beschouwd. A vernalis
dient derhalve wei degelijk te worden opgenomen In de Standaardlijst van
de Nederlandse Flora (zie ARNows&VANDER MEIJDEN, 1976, p. 5), ongeacht
het feit, dat HEUKELS (1896) aan de vermelding van de vondst van deze soort
toevoegt: 'waarschijnlijk verwilderd'.
J. MENNEMA

'

'

'
v

voor 1950:
slnds 1950:

Adonis vernalis was recorded only once, In 1849 In Diepenveen. The

locality is considered to be the utmost western outpost of this continental
species.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

Alra caryophyUea L
subsp. multiculmis (Durn.) A. et G.

Akkerzilverhaver
GRAMINEAE
14511a32- F.E. 5 (1979),p. 227:Malnly In the south-western part of the
range of the species; A caryophyllea s.1 at.: S., W. & C. Europe, extending
to S. Sweden; doubtfully native In north and east parts of its range.

'

'

'
.f

It

'
'

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Aira caryophyllea subsp. multicuhnis is hier te Iande voor het eerst

verzameld In 1912 bij Nuth.
lnzake de soort, ondersoort of varii!teit multicuhnis heerst vee! verwarrlng (JANSEN& WACHTER, 1916a. p.152 e.v.); wat daaronder tegenwoordig
wordt verstaan is vermoedelijk niet identiek met de door DuMORTIER (1823)
beschreven Aira multicuhnis (vergelijk VAN HALL, 1836, p. 761 ). In ons land
komt hoofdzakelijk In Zuid-Umburg een vorm voor met meer dan 40 em
hoge halmen In forse zoden en met ca. 2'h mm lange, lets buikige aartjes,
terwijl soms de onderste pluimtak opvallend groat is; deze vorm komt In
hoofdzaak overeen met var. major Gaud. (JANSEN& WACHTER, 1918a).
De bedoelde vorm is voornamelijk gevonden In akkers In het LOssdistrict
(vergelljk KRusEMAN & VuEGER, 1939, p. 334-337); de laatste vondsten zijn
gedaan In 1955 blj Sittard en Nleuwstadt. Hoewel mogelijk op het
voorkomen van deze ondersoort te weinig is gelet, is een achteruitgang
waarschijnlijk. De oorzaak hiervan is te zoeken In modeme, lntensieve
landbouwmethoden.
JANSEN (1951) rekent tot var. majoreen subvar. multlculmis, die verspreid
tussen typische A caryophyllea zou voorkomen, vooral achter de dulnen.
Hlertoe zouden de bij Noordwijkerhout en Hoek van Holland verzamelde
exemplaren zijn te rekenen. Deze zijn echter niet scherp van de typische
vorm van A caryophyllea te scheiden en daarom niet op het kaartje
opgenomen, evenmln als een opgave voor De Bilt van VAN HALL (1825,
p. 717 onder de naam A multiculmis) op gezag van B.C. Durnortier (zie
boven). Ook zijn niet opgenomen opgaven voor Voorst, Gld. (1938) en
Leeuwen, Umb. (1937) (KRusEMAN & VuEGER, 1939, tabel3 opn. 4 en tabel5
opn. 9), omdat uit de desbetreffende gebieden geen materiaal van var.
major bekend is.
E.J. WEEDA

Aira caryophyllea subsp. multicuhnis was recorded before 1950 In 8

hour-squares, since 1950 In 2 hour-squares, mainly in the Loess District, the
most recent finds dating from 1955. Presumably this decline is due to
modem agricultural practice.

8 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
46

Ajuga chamaepltys ILl Schreb.

0:0:0:[[1~;~~~~~~~~-.~~:j;!;j:j
. .!:

Akkerzenegroen

LABIATAE

0022 1b 10- F.E. 3 (1972), p. 129: Most of Europe except the north.

Ajuga chamaepitys wordt voor het eerst voor ons land venneld door
FRANQUINET (1838, nr. 422) uit de omgeving van Maastricht
V66r 1950 is deze soort in twee aangrenzende uurhokken bij Maastricht
gevonden, voor het laatst op de St. Pietersberg in 1930. Terecht is A
chamaepitysopgenomen in de lijst van soorten, waarvan volgens WESTHOFF
c.s. (1970, p. 95) met zekerheid kan worden aangenomen, dat zij na 1900
uit ons land zijn verdwenen. Zeer waarschijnlijk is de verdwijning van de
soort uit de Nederlandse flora toe te schrijven aan de afgraving van de
St.Pietersberg.
Nlet op het kaartje zljn opgenomen: Deventer, Pothoofd (1882), alwaar
het een adventief voorkomen betreft en Oude Tonge (1977) spontaan in
een moestuin, omdat het zaad daar vennoedelijk onopzettelijk van elders
is aangevoerd.
F.ADEMA

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Ajuga chamaepitys has been recorded in 2 hour-squares near

Maastricht, for the first time in 1838 and for the last time in 1930. Its
disappearance has probably been caused by mining activities on the
St.Pietersberg near Maastricht.

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Alllwn carinatum I..

BergJOOk
ULIACEAE
0030 6c 20 - F.E. 5 (1979), p. 63: S. & C. Europe, extending northwards to
S. Sweden and Estonia; naturalized in N.W. Europe.
Allium carinatum is van oorsprong adventief, doch doordat de soort op
enkele plaatsen lang standhleld voldoet zij aan de criteria om tot de
Nederlandse flora te behoren. Voor het eerst is A carinatumverzameld in
1847 blj Lelden, alwaar hlj tot in 1955 is waargenomen.
Niet opgenomen is de vennelding Zalk (DE GoRTER, 1745, als Allium
montanum bicome angusti/olium, flore pwpurascente), omdat die opgave
betrekking zou hebben op A o/eraceum (VAN OosTSTROOM & REICHGELT,
1964b); de vindplaatsvennelding is door MoLKENBOER (1850, p. 70) foutief
overgenomen. Ook is niet opgenomen de (oude) vindplaatsopgave
'Duingronden bij 's-Gravenhage', omdat het herbariumvel een mixtum
met A vinea/e bevat en het niet zeker is of beide exemplaren van dezelfde
vindplaats afkomstig zljn; evenmin een exemplaar van Wassenaar (1833),
dat door MoLKENBOER& I<ERBERT (1840) als A flexum werd venneld, doch nog
te jong was verzameld en ook tot A o/eraceum zou kunnen behoren (VAN
0oSTSTRoOM & REICHGELT, 1964b). De rijke groeipJaatsen, in 1977 in de
Scheveningse Bosjes ontdekt, zouden er echter op kunnen wijzen, dat de
berglook vroeger toch wei in de omgeving van 's-Gravenhage kan zijn
voorgekomen. Verder is niet opgenomen een aantal vindplaatsopgaven
uit Zuid-Limburg (Vaals, Nijswijlre, tichtenberg, Gulpen), omdat die
waarschijnlijk op A oleraceum betrekking hebben (VAN OosTSTROOM &
REICHGELT, I.e.) alsmede de adventieve vondsten van v66r 1950 van
Leeuwarden (1915), Breesaap (VAN EEDEN, 1889), Kesteren (1901 ), Nljmegen
(1901), zoutelande (1902, IVON), Epen (1918) en Schln op Geul (1944) en
~~n adventieve vondst sinds 1950 te Wageningen (1963).
TH. A HATTINK

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Allium carinatum was recorded in 2 hour-squares in the

Netherlands; since 1950 the species has been found in 3 hour-squares. The
records seem to indicate that originally the plant is adventive, but
occaslonafly remains present for a long time.

2 uurhokken (UFK 1)
3 uurhokken (UFK 1)
47

It .... t

Alyssum alyssoldes (L) L

~*

~~. ff
~

t-

~~

--rt-t ( ~

W---+ '1'- l-

I~

__,_.. 1"
~

j l};

'{-:
..

~
'

++

./

.t:-

-~

pt"( 't
l '

fit=
t
I

f..l ~

Jr

f.+ -f!

....'

1\

'

H-

Alyssum alyssoides is certainiy indigenous in parts of the Fluviatile and

Dune Districts; elsewhere it occurs inddentally. Sometimes it is Introduced,
but it cannot be considered to be adventitious in all stations outside the
two districts just mentioned In the previous century the spedes was
notably common along the river ijssel; nowadays it has become very rare
in our Whole country. The cause of this decline is unknown. Before 1950
A. alyssoides was recorded In 54 hour-squares, since 1950 in 7 hoursquares.

--

Amaranth us blitoides S. Wats.

Nerfamarant
AMARANTHACEAE
1758 1e 02- F.E. 1 (1964), p. 110: Naturalized in C. & S. Europe; casual
throughout most of Europe.

'

..

'

tlio

If

'

--

.....
.).:

Amaranthus blitoideswerd in 1904 voor het eerst in Nederland verzameld

op verscheidene plaatsen in en bij Rotterdam. Aanvankelijk werd het
materiaal gedetermlneerd ais A. silvestris Desf., maar in 1918 vermeldden
}ANSEN& WACHTER (1918b, p. 235) de juiste naam.
De nerfamarant is inheems in Noord-Amerika en wordt in Nederland
adventief aangetroffen bij molens, op stationsemplacementen en andere
aanvoerterreinen. Op enkele plaatsen in de duinen - A. blitoides werd
aldaar voor het eerst in 1915 bij Oostvoome waargenomen - is de soort
ingeburgerd. De gegevens zijn echter in het algemeen te schaars om de
mate van inburgering thans op de juiste wijze vast te stellen.
Niet opgenomen zijn de volgende adventieve vondsten van v66r 1950:
Doetlnchem (1915), Kekerdom (1944), Nijmegen (1931 en 1938), Zandvoort (1924), Leiden (IVON N337), Vlaardingen (1944), Schiedam (1904),
Rotterdam(1904, 1919en 1926), Tilburg (1941), Veghel (1927,1936, 1937
en 1938) en Helmond (IVON R5.47). Sinds 1950 zijn de volgende
adventieve vondsten bekend: Terschelling (IVON 1.45), Millingerwaard
(1941 en 1975),Druten (1977, schrift. meded. R.-J. Bijlsma),Beverwijk (1966
en 1967), Amsterdam(1963,1964en 1968),Leiden(1951,1952en 1964),
Scheveningen (1971; 1975, schrift. meded. K.A.G. de Jong). 's-Gravenhage
(VAN Oos"rsTROOM& REICHGELT, 1966a, p. 34), Rotterdam (1962, 1966, 1967 en
1968), Tilburg (1962), Grevenbicht (1966) en Schimmert (IVON 62.12). Ook
deze adventieve vondsten zijn niet op het kaartje opgenomen.
R.W.J.M. VANDER HAM

.
'

'
7

-
voor 1950:
slnds 1950:

De oudste vondsten van Alyssum alyssoides ( = A. calydnum L) in ons land

dateren uit bet eerste kwart van de 19e eeuw: Nijmegen, Culemborg (VAN
HALL, 1825) en Grebbeberg ( 1820; zie BusE, 1870, p. 375).
In de vorige eeuw kwam deze soort vrij algemeen voor in de ijsselstreek;
uit de 20e eeuw zijn echter weinig vondsten in dit gebied bekend In het
Rijngedeelte van het Fluviatiele district en het Zuidhollandse dee! van het
Duindlstrict is A. alyssoides stellig oorspronkelijk inheems; het is onjuist,
zoals THELLUNG- MARKGRAF (1960) doet, Nederland In zijn geheel niet tot het
areaal van deze soort te rekenen. Op de meeste plaatsen buiten de twee
genoemde gebieden is het bleek schildzaad slechts lnddenteel gevonden,
wat niet wil zeggen dat bier altijd sprake hoeft te zijn van aanvoer door
toedoen van de mens. Deze soort is namelijk een pionier van open
zandgrond en kwam bijvoorbeeld in de ijsselstreek en tussen Vlaardingen
en Hoek van Holland zowel op ruderale standplaatsen als haven- en
fabrieksterreinen alsook op meer natuurlljke groeiplaatsen voor. De
recente vlndplaats blj Retranchement sluit aan blj het voorkomen van de
SOOrt in de Belgische duinen (VAN ROMPAEY& DELVOSALLE, 1972). De OOrzaak
van de sterke achteruitgang van de soort in ons land is onbekend.
Een vermelding van een verdwenen groeiplaats te Leiden (ABELEVEN,
1879, p. 232) heeft vermoedelijk op de vlndplaats Katwijk betrekklng
(vergelijk ABELEVEN, 1885, p. 289). Op een vel met materiaal verzameld door
CA Backer staat op het etiket: 'Bij Almkerk (Fort Everdingen)'. Daar een
ander vel aileen fort Everdingen vermeldt en ook ABELEVEN (1901, p. 372)
slechts deze localiteit noemt, is Almkerk niet als vlndplaats op het kaartje
opgenomen. Een opgave voor de Brunssumerheide zal volgens De Wever
wei op Teesdalia nudicaulis betrekklng hebben (ANoN~ 1927).
E.J. WEEDA

voor 1950: 54 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)
adv.: H7.52/53,J7.25.L4.63,N4.62/64.N6.41,
P3.15/25.P4.61.S2.13.V6.13 - 3337

CitUCIFERAE

0044 6c 42 - F.E. 1 (1964), p. 299: Throughout most of Europe, but a

ruderal and probably introduced In the north.

~ 4- f-+~
~

Bleek scbildzaad

,~ f:_

}-,-

5 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)

'Trt

Amaranthus blitoides, indigenous in North America, is originally an

adventive in the Netherlands. In a few localities in the dunes the spedes
has become naturalized, although records are very scarce. Before 1950 the
species was recorded in 5 hour-squares; since 1950 it is known from
3 hour-squares.

,_j_

48

Anacamptls pyramidalis (L) Rich.

:t

-L

....-::

~
.A

jf

..

~ -

Hondskruid
ORcHIDACEAE
0051 6c 31 - F.E. 5 (1979), p. 343: W., C. &S. Europe, extending northwards
to the Baltic Islands and eastwards to C. Ukraine.

~~i~
t

'

'i

H'-

:11.

tt~~-t

- ~

r._

"

..

'

II

..
~

'

--

The unmistakable decline of Anacamptis pyramidalis from 21 hoursquares before 1950 to 4 hour-squares since 1950 Is in the south of the
Netherlands caused by exploitation of limestone. In the dunes frost,
(extreme) drought and the gluttony of rabbits have had a direct negative
influence on the species.

B.~

voor 1950: 21 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

AnagallisarvensisL
subsp. coerulea (Gouan) Vollm.

Blauw guichelheil
PRIMULACEAE
1659 1b 21 - F.E. 3 (1972), p. 28: S., W. & C. Europe, but only casual or
locally naturalized in most of the north [A foemina Miller].

'

'

!=:

""

'
11!1

..
j
~

'

8 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK I)

Ill

Onder de naam Anagallis foeminea kan men bij een reeks van kruidkundigen uit de 17e eeuw opgaven vinden van blauwbloeiende Anagallis.
Het staat echter niet vast of deze schrljvers inderdaad subsp. coerulea, dan
wei de blauwe vorm van de gewone subsp. arvensis van Anagallis arvensis
op het oog hebben gehad In feite Is aileen aan de hand van herbariummatedaal een betrouwbaar beeld van de verspreiding te verkrijgen; de
oudste collectie dateert van 1835 en is afkomstig uit Werkendam.
Anagallis arvensis subsp. coerulea is in ons land oorspronkelijk wei
steeds adventief. Zij was vroeger vrij karakterlstiek voor ruderale plaatsen
rond graanpakhuizen, korenmolens en meeHabdeken, maar ook soms
voor onkruidgezelschappen van graanakkers waar zij waarschijnlijk met
zaaigoed werd ingevoerd. In het laatste geval kan zij mogelijk lokaal
lngeburgerd zijn.
Sommige vindplaatsen in Zuid-Limburg lijken enigszins aan te sluiten bij
het verspreidingsgebied in BeJgie (zie VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972);
men zou hierdoor geneigd zljn om deze een meer natuurlijke status toe
te schdjven. Hierover Is echter geen zekerheid te verkdjgen. Op het kaartje
zijn alleen die vindplaatsen opgenomen, waar sprake was van een
voorkomen op akkers. De achteruitgang van de subsp. coerulea is
opvallend en moet wei het gevolg zijn van verbeterde zaadschoning in de
graanverwerkende beddjfstakken en de landbouw; ook als adventief is de
ondersoort sinds 1950 nog maar weinig aangetroffen.
Niet opgenomen zljn voorzichtigheidshalve aile literatuur- en streeplijstopgaven van v66r 1950 welke niet door herbariurnmateriaal worden
ondersteund. Het aantal vondsten van (vermoedelijk) adventieve planten
is dermate hoog, dat het niet mogelijk is deze aile hier te verantwoorden.
Een lijst van deze vondsten bevindt zich in het IVON-archief in het
Rijksherbarium te Leiden.
P. HEUKELS
Anagallis arvensis subsp. coerulea may have been naturalized in fields in

--

the Netherlands. Even. in the south of Limburg, some growing-places seem

to link up well with the distribution area in Belgium, and therefore may
have a more natural character. The species was found in fields in
8 hour-squares before 1950, since 1950 in only 2. All other reports have
been excluded from the map because they likely pertain to adventitious
plants.

~.

voor 1950:
sinds 1950:

Anacamptis pyramidalis wordt voor Nederland voor het eerst vermeld

door Q.usJUs (1601) als inheemse soort 'circa Hagam Hollandiae'.
Het hondskruid is overal zeldzaam binnen zijn overwegend mediterraan-atlantlsche areaal (WESTHOFF, 1958, p. 199). Het is in Nederland in de
duinen ook zeldzaam binnen zijn levensgemeenschap, het Anthyllido Sileneturn (BARKMAN, 1968a). Plaatselijk kunnen de aantallen van jaar tot
jaar van nul tot honderden exemplaren fluctueren (STERK, 1976b; VAN
BRUGGEN, 1977). Reeds 60 jaar geleden maakte men zlch zorgen over de
achteruitgang van de soort. In 1919 constateert SIPKES, dat het hondskruid
in de duinen op veel plaatsen onder andere uitgeroeid wordt door
konijnen. In diverse publicaties, onder meer ook in 1919, vermeldt DE
WEVER (1919a), dat een groeiplaats in Zuid-Limburg is verdwenen door
mergelontginning, wat eveneens de oorzaak is van het verloren gaan van
de vindplaats op de St. Pietersberg.
Over de oorzaken van de achteruitgang van Anacamptis pyramidalis is
ook in de laatste jaren vee! geschreven (STERK, 1976a en b; DE WILDE, 1976;
VAN BRUGGEN, 1977; SIPKEs, 1977b). Hieruit blijkt, dat momentopnamen van
tellingen over slechts enkele jaren wei eens een vertekend beeld zouden
kunnen geven, omdat een geconstateerde achteruitgang een volgend jaar
blijkt te zijn opgeheven. Zeker is ook, dat vorst, extreme droogte en
konijnenvraat, afzonderlijk of in combinatie met elkaar, de soort ongunstig belnvloeden (STERK, 1976b). Ook verstuiving, vergraving - indirect
onder andere het gevolg van waterwinning - ruderalisering en dichtgroeien van de groeiplaatsen zijn van invloed op de achteruitgang (mond.
meded. E.J. Weeda). Op de groelplaats bij Scheveningen is het hondskruid
na 1951 niet meer aangetroffen. bij Noordwijk nog in 1978. J.H. Willems
(mond. meded., 1978) is niet geheel zeker van de spontane vestiging op de
enige recente groeiplaats van de soort in Zuid-Limburg.
Niet opgenomen zljn de vindplaatsen Ouderkerk (VuvcK, 1916; zie ook
QuENE-BorERENBROoo& MENNEMA, 1973, p. 21) en Oostvoome (U, oorspronkelijk uit Noord-Frankrijk).
A.J. QUENEBOTERENBROOD

~ -

It

.!""

49

....,

Anemone apennina L

Blauwe anemoon
1620 9c 22 - F.E. 1 (19641, p. 218: S. Europe.

'T

g;~

l+

rr

!I

H'

~'t~

.,

!,<'

4-

::J::
~

IF

'
''

RANUNCULACEAE

Anemone apenninawerd reeds in 1827 in ons land verzameld; op de eerste

vindplaats, achter de kapel van het voormalige Huis ter Haar bij Vleuten,
werd de soort tot 1844 nog regelmatig teruggevonden, zodat aan een
geval van inburgering mag worden gedacht
Dat geldt ook voor een aantal andere vindplaatsen waar A apennina in
de vorige eeuw vele jaren achtereen wist stand te houden, soms tot de
huidige dag toe. Nochtans zijn slechts van vier groeiplaatsen meldingen
van zowel v66r aJs na 1950 bekend, namelijk van het Manpad te
Heemstede, het landgoed Ter Wadding te Voorschoten. het park Marlot
te 's-Gravenhage en Harsta-state bij Hoogebeintwn
Vindplaatsen die slechts eenmaal worden genoemd bij herbariummateriaal, in de literatuur of in het IVON-archief, zijn voorzichtigheidshalve niet op het kaartje opgenomen. Het betreft de volgende opgaven van
v66r 1950: Groningen, Helpman, op een houtwal (19421. singe) van
Liaukemastate bij Pietersbierum (19301, Jandgoed Zandhoven bij Zwolle
(z.j.), ter zijde van de kerk te Vleuten (19e eeuw), Jandgoed Zuidwijk te
Wassenaar (1941 of 1942, IVON-streeplijst), Hagestein (19e eeuw) en
voorts de volgende vindplaatsen van 1950 en later: Bilthoven (1965, U),
Loenen aan de Vecht, Vljverhof (1963, IVON-streeplijst), Wijk-blj-Duurstede (1973, IVON-streeplijst), Jandgoed Westerhout bij Beverwijk (1967),
aldaar verwilderd maar waarschijnlijk pas kart daarvoor aangeplant en
tenslotte Oegstgeest, Oud-Poelgeest, oostzijde van de oprijlaan (1953).
P. HEUKELS

..

voor 1950:
sinds 1950:

In some cases, Anemone apennina proved itseli able to hold out for a long
time on estate grounds. The species appears to have been naturalized in
8 hour-squares before as well as since 1950.

8 uurhokken (UFK 21
8 uurhokken (UFK 21

Anthemis tlnctorfa L

Gele kamllle
CoMPOSITAE
00641e42- F.E. 4 (1976), p. 155: Most of Europe, but absent from much
of the west and north and most of the islands.

'

~(

'

r\::'t

~
~

'

'.
-

rvl'

'

Anthemis tinctoria wordt onder de naam Buphthalmum tanaceti minoris

foliisvoor het eerst door CoMMEUN (1683, p. 16) voor ons land vermeld: 'Op
oude muren van het duytse huys tot Uytrecht, en andere plaatsen meer'.
Waarschijnlljk heeft ook zijn opgave van Buphthalmum cotulae folio 'Aan
de muuren van de Stadt campen' betrekklng op A tinctoria, die hier in
later tijd is verzameld (VuvCK, 1902a, p. 841 ).
De indigeniteit van deze soort in Nederland is twijfelachtig. SLOFF & VAN
SoEST (1939, p. 292) beschouwen de gele kamille zowel in het Fluviatiele
district als daarbuiten als adventief en rekenen haar niet tot de
stroomdalilora. HEUKELS- VAN OoSTSTRooM (1977) geeft daarentegen op: 'Op
open, zandige plekken in de uiterwaarden. Zeld. in F; elders adv.'. In Ieder
geval komt zij vaak aangevoerd voor en wordt zij ook uitgezaaid als
zandbinder (BoLMAN, 1976a). Mogelijk wild en soms standhoudend komt
A tinctoria hier en daar voor op stadsmuren - door sloop thans op de
meeste plaatsen verdwenen, zie bijvoorbeeld Dozv (1856, p. 50) - en langs
de grote rivieren. Een tijdelijk in groot aantal optreden van deze soort op
omgewerkte grond wordt reeds vermeld door BouRssE WILS (1848, p. 408)
voor het kanaal te Katwijk. Gezien het vaak kortstondige optreden van de
soort kan men nauwelijks van een achteruitgang van A tinctoria spreken.
Behalve in de onder het kaartje vermelde uurhokken is A tinctoria v66r
1950 nog als adventief aangetroffen in P4.12/66, P5.27, P6.21/22/23, P7.27,
Q4.12, Q6.12/41/64, R2.33, R4.17, R5.45/54/55, R6.26/52/66, S5.48, S6.16,
16.42/63, V5.18/38 en V6.33, alsmede langs het Julianakanaal in MiddenLimburg (GEURTS, 1945); sinds 1950 in 6.35/51, 9.23, 10.23, 11.12, 15.38,
19.52, 2534/45, 28.24/25/57, 3027/37/45, 32.25/48. 33.48, 39.18, 40.12/
23, 42.25, 43.12, 45.37, 50.28 en 51.25.
E.J. WEEDA

~I

voor 1950: 21 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 7 uurhokken (UFK 2).
adv.: J725.K4.46.L4.63,L638.M3.48.M421 /44.
M4.45/46.M6.61.M7.31 /68.N326/37/46/65,
N4.18/6I ,N522/28.N6.16/26/46.P322/37

Anthemis tinctoria is doubtfully indigenous in the Netherlands. Possibly it

can be considered as a native along the great rivers and on town walls.
Elsewhere it is recorded as an adventitious species only. Before 1950 A
tinctoria was recorded in 21 hour-squares, since 1950 in 7 hour-squares.
Often its appearance is rather ephemera), so that one cannot be certain
about a possible decline of A tinctoria.

50

Antheria.un Hllago L

++

f-4+
_,..

Graslelle

I'"

J_,

t-

It

r:+

.l'

[]

'j..

l.IUACEAE

0065 8c 10- F.E. 5 (1979), p. 18: From Belgium and S. Sweden southwards
to N. PortugaL S. Italy and Greece.

'

\1
Jl

~-

It-

Antherkum liliagois voor het eerst in Nederland verzameld in 1881 op de

heide tussen het Aardhuis en Meerveld, gem. Apeldoom.
In 1897 is deze soort voor het laatst in het wild in Nederland gevonden,
eveneens in de omgeving van Apeldoom. A liliago behoort tot de soorten,
die volgens WESTHOFF c.s. (1970, p. 95) na 1900 uit ons land zijn verdwenen.
MateriaaL verzameld blj de Koningsweg in Amhem f1923), moet zonder
twijfel als verwilderd worden beschouwd (VAN SoEST, 1930). De opgaven
van Graethelde bij Urmond (I<ENTGENS, 1914) en Wljk aan Zee (Hl:UKELS,
1926) zullen wei betrekking hebben op verwilderde of adventleve
vondsten (VAN 0oSTSTROOM& REIO!GELT, 1964b). Ook allljkt de vindplaats bij
Urmond aan te sluiten op het Belgische areaallangs de Maas (VAN RoMPAEY
& DELVOSALLE, 1972), toch kan deze vondst niet als echt wild worden
beschouwd, omdat KENTGENS (I.e.) mededeelt, dat 'een der vroegere
bewoners van Welschen heuvel (op de Graetheide, M.) als ontginner zaden
betrok uit het buitenland'. Aile in deze allnea genoemde vindplaatsen zijn
niet op het kaartje opgenomen.

J. MENNEMA

'

_.

...

voor 1950:
sinds 1950:

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Antherkum liliago was in the Netherlands recorded in 2 hour-squares

between 1881 and 1897.

Aplwn repens (Jacq.) Lag.

Kruipend moerasscherm
UMBELUFERAE
0079 2b 41 - F.E. 2 (1968), p. 351: Mainly in C. and E. Europe; distribution
uncertain owing to confusion with A nodiflorum.

'
'
'

'

Apium repens ( = Helosciadium repens Koch) werd voor het eerst voor
Nederland vermeld door VAN DEN BoscH (1850a) bij Maastricht
Het kruipend moerasscherm is de laatste jaren sterk achteruitgegaan en
is na 1950 nog maar op twee groelplaatsen aangetroffen: blj Schijndel in
1952 en blj Zuiddorpe in 1961. Een van deze twee vindplaatsen was een
ijsbaan en dit zal zeker niet toevalllg zijn, aangezien A repensop 's winters
overstroomde gronden groeit De achteruitgang van deze soort zal dan
ook voomamelljk het gevolg zijn van een verandering in het waterbeheer.
VAN HALL (1825; 1831, p. 163; in beide onder de naam Sium repens)
vermeldt Amsterdam, resp. Haren, Harendermolen en Paterswolde bij
Groningen; deze vindplaatsen hebben volgens VuvcK (1902a) betrekking
op A nodiflorum en zijn derhalve niet op het kaartje opgenomen.
TH. A. HATTINK

'
..

..
ll

..1
.1"
~ 1">1

'L .

Apium repens has been recorded in 35 hour-squares before 1950; since

1950 it has been found in 2 hour-squares. As the species prefers soils that

I"

voor 1950: 35 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

. ' t-

"-1

are inundated during the winter-months the decline may be due to

drainage of suitable habitats.
51

Aquilegla vulgaris L

-.r -4=

...-r~

/\6f +-+-+/ t

-r~;J

7"'- t..

rt 1=,-t

K~ f:i'. ~}-

If

lo

~r~~~~-:

I.

..

"'

+-

'-'1>
-:-

' t"'

...

tt

-!--

I-

1--_.i;
~

.1

1-!: '~

I.

r '

RANUNCULACEAE

De eerste vermelding van Aquilegia vulgaris van een oorspronkelijk

geachte groeiplaats is van DE GoRTER (1745). Hij noemt de soort voor het
landgoed Ulenpas bij Hoog-Keppel.
Dewilde akelei wordt al heel lang als sierplant en geneeskruid gekweekt
(HEel, I912). Bovendien is het een soort die zich gemakkelijk laat uitzaaien.
In dit kader moeten de vondsten in Nederland worden gezien. Vermoedelijk is aileen een aantal vindplaatsen in het Fluviatiele, Subcentreurope
en Krijtdistrict, waar de akelei in diverse struweel (zoom)gezelschappen
voorkomt (WESTHOFF & DEN HELD, 1969), als oorspronkelijk te beschouwen
en berust het voorkomen elders op verwildering.
De achteruitgang van de soort op haar natuurlljke groeiplaatsen hangt
vermoedelijk samen met de kwetsbare positie van zoomvegetaties, dus de
randen van struwelen en bossen. waar nivellerende invloeden zoals
recreatie en schaalvergroting zich het eerst doen gelden. EenzeHde
achteruitgang vindt men ook bij de zoomplanten Astragalus glycyphyllos,
campanula persidfolia, Hypericum hirsutum, Hypericum montanum en

Stachys offidnalis.

Niet opgenomen is een vondst in het Bovenste Bos in Zuid-Umburg

(schrift. meded. M.O. Boerman, I97I), omdat werd aangegeven dat de

vindplaats misschien op Belgisch grondgebied was gelegen.

R.W.JM. VANDER HAM

...a

fT

""'

..t"

t (l

bioo

H-++

t+

'-:

1--+--

+- f-l--.1-f--

f~

I ~

_/

...

Wilde akelei
0080 9d 43 - F.E. I (I964), p. 239: W., C. & S. Europe.

~v~

~P' ~ ..-:rr-R-

H-

'

..

PI

_,

4-

1-tvoor 1950: 17 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)

Historically Aquilegia vulgaris has been cultivated for ornament and as an

officinal herb. It is regarded as wild only in a few localities in the south and
the east of the Netherlands. Before 1950 the species was recorded in
I7 hour-squares; since that year it is known from 7 hour-squares. Its
decline can be explained by the disappearance of its habitat viz. bordering
vegetation.

- 'ill

Aqulleg:la vulgaris L
(verwilderd)

'I"! I!

-,...

Wilde akelei (verwilderd)

0080 9d 43- F.E. I (1964), p. 239: W., C. & S. Europe.

'

.
I

'-"

RANUNCULACEAE

De oudste vermelding van Aquilegia vulgaris van een niet oorspronkelijk

geachte groeiplaats is van CoMMELIN (1683, p. IO). Hij noemt de soort voor
korenvelden blj Utrecht.
De wilde akelei komt verwilderd vaak voor op de plaatsen die LoNDO &
Lm (I979, p. 248) omschrijven als 'stinsemilieu'. Deze zljn hoofdzakelijk te
vinden aan de binnenduinrand en in het Fluviatiele district maar ook in die
gebieden, waar het voorkomen van de wilde akelei als natuurlijk wordt
beschouwd en waar wilde en verwilderde planten dan ook vaak moeilijk
te onderscheiden zijn. Dikwijls zijn verwilderde planten te herkennen
doordat ze morfologisch afwijken van de typische vorm, bijvoorbeeld door
het bezit van gevulde, bonte of ongespoorde bloemen. Overigens wordt de
wilde akelei door LoNDo& LEvs (I.e.) niet genoemd in hun beschouwing over
het verband tussen stlnseplanten en de Nederlandse flora; de soort zou in
categorie 1, de lokale stinseplanten, moeten worden geplaatst.
Op een aantal plaatsen, onder meer in de duinen van Voorne, lijkt de
soort in te burgeren.
R.W.J.M. VANDER HAM

'

I
-

'

H'
"'!- -

- ..

I ,

1'\

voor 1950: 76 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 29 uurhokken (UFK 3)

As a garden escape Aquilegia vulgaris has been recorded in 76 hour-

squares before I950 and in 29 hour-squares since 1950. The species often
occurs near old country seats. In a number of places, such as in the dunes
of Voorne, it seems to become a permanent denizen.

'I'

r.. 52

PijJscheefkeJk
CRUCIFERAE
1458 6a 10- F.E. 1 (1964),p. 291: C.&S. Europe [(Arabissagittata(Bertol.)
DC.].

Arabls hirsuta (L) SCop.

subsp. saglttata (Bertol.) Rchb. ex Gaud.

Arabis hirsuta subsp. sagittata wordt onder de (onjuiste) naam Brassica

sylvestris hispida non Rumosa reeds door CoMMELIN (1683, p. 15) voor ons
land venneld: 'Op d'oude muuren van Uytrecht'.
De drie ondersoorten van A hirsuta zijn hier te Iande lange tijd met
elkaar verward. Blijkens de revisie van LEENDERTZ (1962) behoort veruit het
meeste Nederlandse materiaal tot subsp. hirsuta; subsp. sagittata is
hoofdzakelijk gevonden op stadsmuren, voorts op de St.Pietersberg en
merkwaardigerwijze eenmaal in de duinen (bij Bloemendaal, 1837),
terwijl subsp. planisiliqua slechts eenmaal adventief gevonden is (blj
Beekbergen, 1875).
De Iaatste vondst in ons land van subsp. sagittata is gedaan in 1905 op
de St. Pietersberg. De verdwijnlng van deze ondersoort moet hoofdzakelijk
worden toegeschreven aan de sloop of restauratie van oude muren,
vennoedelijk vooral aan de ontmanteling van oude vestingsteden.
WESTHOFF c.s. (1970, p. 95 e.v.) noemt de plant niet in zijn lijst van in
Nederland ultgestorven taxa.
Om de in de tweede alinea vennelde reden zljn niet opgenomen de
IVON-opgaven van subsp. sagittata, alsmede de volgende literatuuropgaven: Genne en Holten in Zwollerkerspel (GoETHART, 1903, p. 958);
omgeving Velsen en Bloemendaal (VANDEN BoscH, 1863, p. 231); Katwijkse
duinen (VuvcK, 1903, p. 958); diverse vindplaatsen bij Katwijk. Leiden en
Wassenaar (MoLKENBOER & KERBERT, 1840); Wassenaar (ABELEVEN, 1902,
p. 578); Waalsdorp (ANoN., 1896, p. 43); Middelburg (GoETHART, 1905c,
p. 107); Valkenberg. Limb. (ABELEVEN, 1902, p. 578); Gronsveld, Canne en
Oud-Valkenburg (DE WEVER, 1914b, p. 64), welke merendeels op subsp.
hirsuta betrekklng hebben, evenals de opgaven in de Prodromus (VAN DEN
BoscH, 1850a; VuvcK, 1901; hier vindt men de vondsten van subsp. sagittata
terug onder A. gerardi resp. A. hirsuta r gerardi (ten dele)].
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Arabis hirsutasubsp. sagittataoccurred chiefly on walls in old towns. It was

recorded in 8 hour-squares, the last record dating from 1905. Probably this
species has vanished due to demolition and restoration of old walls.

8 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.

Beredruif
ERICACEAE
0088 7e 11 - F.E. 3 (1972), p. 11: Most of Europe except the extreme south.

.,
~p

i
'

I
I

.,
I

'

I
I

'

rr

Arctostaphylos uva-ursiwerd pas in 1931 bij toeval bij Ugchelen op de

Veluwe ontdekt; de plant bleek daar al tangere tijd voor te komen (zie
fLORSCHlrrz, 1931 ).
Op deze vindplaats was de soort ook in 1942 nog aanwezig; van Iatere
datum zijn echter geen opgaven meer bekend. Wei werd in 1946 op
Terschelling een groeiplaats aangetroffen; deze bestaat nog en zelfs is in
het westen van dit eiland twee jaar later en in 1953 nogmaals een nieuwe
vindplaats ontdekt.
Hoewel LINDEMAN (1931) zijn twijfel uitspreekt over de indigeniteit van
A uva-ursi op de Veluwe, omdat de soort na overbrenging door vogels
gemakkelijk uit de directe omgeving zou kunnen zijn verwilderd, mag
vooralsnog niet worden uitgesloten dat hier sprake is van een echt
inheems voorkomen. zowel de standplaats als de areaalgrens werken deze
gedachte in de hand; ook UmiEN (1932, p. 287) stelt met nadruk in de
indigeniteit te geloven, of anders: 'moet dit wei een plantengeografisch
bljzonder goed onderlegd vogeltje geweest zijn, om juist deze plaats, bij
Carex ericetorum, uit te zoeken'. Ook het voorkomen op Terschelling
Ievert in dit verband geen redenen tot twijfel.
Niet opgenomen is een vondst van A uva-ursi in het Pinetum Gimbom
te Doom, waar de soort wei is aangeplant (schrift. meded. H. Klasing).
P. HEUKELS

-"

'

-voor 1950:
sinds 1950:

4 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)

\l

..

.~

1\

53

Arctostaphylos uva-ursi must be considered to be native to the Netherlands. Before 1950 it was found in 4 hour-squares; the locality in the centre
of the country has vanished and since 1950 only the island localities
remain, but there has been a slight increase in the number of populations
which are now distributed over 3 hour-squares.

Artemisia UoydlJ Rouy

IT
-:

DuJnavendt
CoMPOSITAE
0099 6b 33 - F.E. 4 (1976), p. 186: W. coast of Europe, northwards to the
Netherlands (A campestris L subSp. maritima Arc.J.

,. "' -~
:+-

.if

':1.

_j_

~'\~

P'
:li"

1-

.I

nl.
H-

'

p.

, !ol-

Blijkens herbariurnrnateriaal kwam Artemisia lloydliin elk geval al in 1909

in Nederland voor. Aangenomen mag worden dat de soort niet lang
daarvoor ons land bereikte; ze zou anders ongetwijfeld eerder zijn
verzameld
Hoewel bet verspreidlngsgebied in Nederland beperkt is, kan men de
soort daarbinnen op vee! plaatsen massaal aantreffen.
Blijkens het kaartje heeft A Hoydli zich in de duinen tussen 's-Gravenhage en IJmuiden een stevige positie weten te verwerven. Daar de eerste
vondst te Noordwijk werd gedaan, kan men misschien aannemen dat de
soort zich later naar bet noorden en zuiden heeft uitgebreid Daarblj
genoot zij vee! steun van de mens, die juist in deze eeuw in bet duingebied
vee! ruderale milieutypen heeft geschapen, waarin A lloydli zich bet
meest thuisvoelt Het is niet ondenkbaar dat de soort zich door de nog
voortschrijdende storing en waarschijnlljk ook door het verminderen van
concurrentie door de duinwateronttrekking in de toekomst nog verder zal
uitbreiden.
Op de volgende vindplaatsen van v66r 1950 was A Jloydliwel adventief:
tangs de Rljksweg blj de Kaag (1940) en Leiden, tangs de Amsterdamse
Straatweg (1944). Sinds 1950 werd de soort op de volgende vindplaatsen
adventief aangetroffen: Sloterdijk, waarschijnlijk met zand aangevoerd
(FRIESWQK, 1976), Amsterdam-West, opgebrachte grond ten zuiden van de
Badhuisweg (1974), Amsterdam-<>ost, Spaklerweg bij FIAT-fabriek (1971),
Leiden, met duinzand opgehoogd bouwterrein in de omgeving van de
5-meilaan (1960), id, spoordijk, tussen grind (1973) en 's-Gravenhage,
Bezuidenhout, (VAN 0oSTSTROOM & REICHCELT, 1965b, p. 116). AI deze
vondsten zijn niet op bet kaartje opgenomen.
P. HEUKELS

Artemisia lloydlihas strongly established itself in a relative small area in

the Dune District, after it was first observed in 1909. Before 1950, the
species was found in 9 hour-squares; since 1950 a slight increase to
10 hour-squares was realized, and A lloydli may further expand in the
future.

voor 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Scherpkruid
BoRACINACEAE
0106- - - F.E. 3 (1972), p. 110: N., E. & E.C.Europe; introduced or casual
elsewhere.

Asperugo procumbens L

f."

r.o

'

..
/

voor 1950: 32 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)
adv.: J6.68,J8.12.L4.63.L7.51,N4.18,P337/46.
P3.54,P4.66,Q5.65,R233,R5.56,R6.66,
T6.42 - 236,25.45,33.14,36.58,5225

Asperugo procumbenswordt onder de naam Wilde oft Bastaert-Asperugo

reeds door DoooENs (1608, p. 625) voor ons land vermeld: 'Neffens de
wegen aen de canten van de velden ende boulanden ende by de tuynen
oft hagen van de hoven is dit cruydt op sommige plaetsen van Hollandt
gevonden geweest'.
Uit de Standaardlljst van de Nederlanllse Flora 1975 is deze soort
geschrapt (ARNoLDS & VANDER MEQDEN, 1976, p. 4). Evenwel blijkt uit een
aantal oude opgaven (VoRSTius, 1633 en BRuMAN, 1662, p. 4, als Asperugo
spuria; DE GoRTER, 1781b; VAN HALL, 1825) dat deze soort sinds lang bekend
is van de duinstreek en de IJsseldelta, op grond waarvan zij stellig tot de
Nederlandse flora moet worden gerekend. SwFF& VAN SoEST (1939, p. 270)
beschouwen haar als een twijfelachtlge stroomdalplant In de duinstreek,
waar A procwnbens vroeger veel voorkwam van Alkmaar tot Hoek van
Holland, schijnt zij in recente tijd grotendeels te zijn verdwenen; de meest
recente vondsten zijn gedaan blj Egmond-Binnen in 1951, bij Castricurn in
1968 en bij 's-Gravezande in 1979. Dat de soort op geschikte plaatsen lang
kan standhouden blijkt uit bet felt, dat zij op of zeer dicht bij een reeds door
DE GoRTER (1767) vermelde groeiplaats bij Alkmaar nog in 1944 werd
aangetroffen, en uit de recente vondst bij 's-Gravezande, waar zij in de
vorige eeuw herhaaldelljk is verzameld.
De oorzaak van de achteruitgang van bet scherpkruid in Nederland is
niet bekend. In Engeland en bier te Iande liggen westelijke uitlopers van
bet areaal van deze soort, die oorspronkelljk uit West-Azie en Oost-Europa
alkomstig is, doch sinds lang verder westWaarts in Europa is ingeburgerd
(GAMs, 1927a). Haar achteruitgang in ons land is des te merkwaardiger,
omdat in ruderale vegetatles in bet Duindistrict in de loop van de 20e eeuw
verscheidene neofieten zich juist hebben weten te vestlgen, zoals Anchusa
ochroleuca, C1Jenopoclium foliosum en Solanum triflorum.
Niet opgenomen Is een opgave voor Harderwijk van DE GoRTER (1745),
omdat deze later door DE GoRTER (1781b) niet meer wordt vermeld
E.J. WEEDA
Asperugo procumbens has been known for some centuries from the
Netherlands, where it occurred chiefly in the dune area from Alkmaar to
Hoek van Holland Nowadays, it is virtually extinct there and it is chiefly
recorded as an introduced plant. Before 1950 A procumbenswas recorded
in 32 hour-squares, since 1950 the species is known from 3 hour-squares.
The cause of the decline Is unknown.

54

Asperula arvensls L

'liif

Akkerbedstro

RUBIACEAE

0107 1b 20- F.E. 4 (1976), p. 13: Most of Europe.

Asperula arvensis wordt voor het eerst voor Nederland venneld door
H

1-1

'

'

voor 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

(UFK 1)
sinds 1950:
1 uurhok
adv.: H7.63,K6.24,L4.63,M4.33/35/41/45/54.
N3.54,N5.67,N6.16,P3.43/47.P4.66,
P526f28,P6.62,Q5.18,R2.33,R4.37

LEJEUNE (1811, p. 75) van Maastricht

Het is twijfelachtig of deze soort tot de Nederlandse flora behoort
Volgens WESTHOFF 111 DEN HELD (1969) is A arvensis een soort uit onkruid
gezelschappen van tarwe- en gerstakkers. Slechts viennaal is zij op een
akker aangetroffen en wei tweemaal bij Maastricht (LEJEUNE, 1811: CREMERS,
1925), ~nmaal bij Valkenburg in 1902 en sinds 1950 ~nmaal in 1976 in
Oostelljk Flevoland Nooit is deze soort, behalve op enkele adventiefterreinen, meerdere jaren achtereen op dezelfde plaats waargenomen.
A arvensisvoldoet niet aan het criterium meerdere jaren stand te houden
en zich uit te breiden: het voorkomen is wei steeds efemeer en adventief
te noemen. Op het kaartje zijn opgenomen aUeen de drie uurhokken,
waarvan vaststaat, dat de vondst in een akker is gedaan.
Alle overige vindplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen, omdat het
steeds betreft adventieve vondsten op vuilnisbelten. bij molens en op
stortplaatsen van graanafvaL op haventerreinen en ruderale plekken bij
bebouwing. Van v66r 1950 staan de meeste venneld links onder het
kaartje, daarnaast is het akkerbedstro ook gevonden te Waterlandkerkje
(HEuKELS, 1919), Sittard (DE WEVER, 1919b, p. 11) en Maastricht(1872). Sinds
1950 is deze soort adventief gevonden te Beverwijk (1965, 1966, 1967,
1968, 1969), Wonnerveer (1969), 1Jmuiden (1969), Assendelft (1964, 1971 ),
Zaandijk (1972), Amsterdam (1962, 1965), Wassenaar (VAN 0oSTSTRooM &
REICHGELT, 1966a, p. 40), 's-Gravenhage (schrift. meded J. MoL z.j.), Baarn
(1967), stortplaats Spoorwegen Soest - Den Dolder (schrift. meded. R.
Tolman, 1954), Markelo (1965), Veenendaal (1962), Rhenen (1963),
Arnhem (VAN OoSTsnooM & MENNEMA, 1967, p. 143), Herveld (1962),
Eindhoven (VAN OoSTSTROOM & MENNEMA, 1967, p. 143) en Valkenswaard
(1967).
F. ADEMA

Asperula arvensisis oniy doubtfully indigenous in the Netherlands. In only

3 hour~uares it was mentioned from fields, aU other records are of
adventitious plants. Before 1950 the species has been recorded in
2 hour~uares, since 1950 in 1 hour~uare.

Asperula glauca (L) Bess.

2'.eegroeo bedstro
RUBIACEAE
0109 6c 10 - F.E. 4 (1976), p. 27: From Belgium and Czechoslovakia
southwards to N. PortugaL S. Italy and BUlgaria; casual in S. Scandinavia
and perhaps becoming naturalized [Galium glaucum L].

Asperula glauca werd voor het eerst in Nederland gevonden in 1906 bij
Maastricht, in een weiland langs de Maas tussen Gronsveld en Heugem.
Volgens DE WEVER (1919b, p. 12, a1s A gaHoideSj is deze soort vennoedeUjk
afkomstig van de omgeving van Luik, waar zij langs de Maas meer
voorkomt
A glauca is in 1921 voor het laatst, in het enige uurhok, waar zij
voorkwam, aangetroffen. De soort bereikte hier de noordgrens van haar
areaal en heeft zich niet kunnen handhaven.
F.ADEMA

'

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Asperula glauca was recorded In 1 hour~uare near

Maastricht, for the first time in 1906 and for the last time in 1921. In the
Netherlands this species reached the northern limit of its area and
A glauca probably could not maintain itself in the locality.

1 uurhok
(UFX 1)
0 uurhokken
55

Kustnlelde
UiENOPODIACEAE
0120 3a 22 - F.E. 1 (1964), p. 97: Coast of W. & N.W. Europe.

Atriplex glabriuscula Edmonds!.

Atriplex glabriuscula is hier te Iande voor het eerst met zekerheid

gevonden in 1867 op Texel Daar deze soort laat bloeit en aileen bij
vruchtrijpheid is te herkennen, is haar verspreiding wellicht onvolledig
bekend. De voor het kaartje gebruikte gegevens zijn gebaseerd op een
voorlopige (ongepubliceerde) revisie door R. van der Meijden, aangevuld
met enkele NON-opgaven van A. de Visser.
In ons land met zijn grotendeels rechte kustlijn komt een voor deze soort
geschikt biotoop (uit algen bestaand, met zand bedekt vloedmerk in
rustige, sterk zilte omgeving) zeer zelden voor, recent het meest nog in het
Deltagebied (BEEFTINK, 1964). Ten tijde van het aanleggen van de Afsluitdijk, omstreeks 1928, is A glabriuscula op diverse plaatsen gevonden in
het overgangsgebied tussen Zuiderzee en Waddenzee; na de afsluitlng is
de soort daar niet meer aangetroffen.
Door F. Holkema is matedaal van A glabriuscula verzarneld aan de
zeedijk op Texel onder de naam A patula Daar HoLKEMA (1870, p. 91) bij
A patula vermeldt: 'aan den zeedijk bij de Schans', is de vondst van
A glabriuscula gelocaliseerd in }4.44. Matedaal verzarneld op een aardappelveld bij Nes op Ameland (VuvCK, 1904, als A babingtoniiJ behoort
waarschijnlijk tot een bastaard van A glabriusculaen een andere Atriplexsoort. Een vermelding voor de Amelander duintjes op de Boschplaat
(WESTHOFF, 1951, p. 27) is twijfelachtig, daar matedaal, hier in 1947 onder
de naam A glabriuscula verzarneld, tot A laciniata blijkt te behoren. Ook
de opgave voor 1.55 van VAN DER PLoEG (1977b) gaat mogelijk op een
dergelijke vergissing terug. Daar herbadurnmatedaal van A glabriuscula
van Terschelling niet bekend is, zijn deze opgaven niet opgenomen.
Opgaven uit ons land van A crass/folium - door VuvcK (lc.) als synoniem
genoemd - hebben niet op A glabriuscula betrekking.
E.J. WEEDA

.rt-

Atriplex glabriuscula has been recorded before 1950 in 11 hour-squares

and since 1950 in 8 hour-squares. The rareness of this species in the

Netherlands is due to the rareness of its habitat, viz. Oood marks of algae,
covered with sand. At the time of the construction of the Afsluitdijk (c.
1928) A glabriuscula was recorded in several places in the transition area
of Zuiderzee and Waddenzee. Recently the species has been found chieOy
in the 'Delta' area in the south-west of the Netherlands.

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

WoHskers
SOLANACEAE
0125 Sa 32- F.E. 3 (1972), p. 194: S., W. & C. Europe, northwards toN.
England, and extending toW. Ukraine; long cultivated for its medicinal
properties and naturalized elsewhere.

Atropa bella-donna L.

'
I

'

!L

..

t+

1/

'

voor 1950:
sinds 1950:

7 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

'

Hoewel Atropa bella-donna reeds zeer vroeg voor Nederland werd

vermeld- o.a door BRUGMANs (1783, p. 30) voor Oldambt- betreffen dit
hoogst waarschijnlljk opgaven van planten, die werden gekweekt als
artsenijgewas. Daarom lljkt het juister om als oudst bekende opgave die
van FRANQUINET (1838, nr. 489) van Oud-Valkenburg, limb., aan te houden.
Voor Nederland is aileen Zuid-limburg tot het natuurlijke areaal
gerekend; daarbuiten komt de soort nogal eens adventief of verwilderd
voor. Ook handhaaft zij zich vaak lang na verwildedng, zoals tussen
Wageningen en Renkum. In Maastricht komt zij voor als opslag in tuinen,
met name in 1955. Wellicht kan dit laatste worden beschouwd als een
natuurlijke uitbrelding van het areaal, namelljk door zaadverspreiding via
vogels.
Nlet opgenomen zijn de volgende adventieve of verwilderde vondsten
en opgaven van v66r 1950: Oldambt (BRuGMANs, I.e.), Bergum (M!QUEL,
1836), Zwolle (z.j.), Renkum-Wageningen (1904, 1920, WAG), Apeldoom
(1898), Driebergen (z.j.), Den Helder (1937, WAG), Zaandam (HEUKELS,
1902b), Amsterdam, diverse aanvoerterreinen (1921, 1928, 1933),
Noordwijk (z.j.), 's-Gravenhage (1917), Rotterdam (1937) en sinds 1950:
Sneek, stortplaats (VAN OosrsrRooM & MENNEMA, 1970, p. 70), Lunteren (VAN
OosrsnooM, 1953), Wageningen (1951, WAG), Utrecht, bij Farmaceutisch
Lab. (1967, U), Amsterdam (VAN OosrsrROOM & MENNEMA, 1969, p. 173), Wilp
(VAN OosrsrRooM & MENNEMA, 1971, p. 275), 's-Gravenhage,langs fietspad
(1965, 1967), tussen Koebrug en St. Ursulamolen, gem. Haelen, limb.
(WILLEMS, 1973), Maastricht, spontaan in tuin (1955, MAAS) en Meers (1955).
TH. A. HATTINK

Before 1950 Atropa bella-donna has been recorded in 7 hour-squares,

since 1950 in 2 hour-squares, all restricted to the southern part of limburg.
In the past the species was cultivated all over the country, and it sometimes
ran wild. There are many adventitious records of A bella-donna in the
Netherlands.

f.i,
-1\

56

Barbarea verna (Mill) Aschrs.

-'-It

if'

-+-t-'- .

f-1

'1"

~
/

:_j_

,4 lc

I .

K.

j-l-

"

f'

~\~

'E

f:\

H-

:~

t' \'<

-~

.f." f-t-

Vroeg barbarakruid
UUCIFERAE
0132 5a 32 - F.E. 1 (1964), p. 282: S.W. Europe, frequently introduced
elsewhere.

~v~ +

Y~

'

-"
'
~

'

Barbarea vema werd voor het eerst in 1834 in Nederland verzameld in de

duinen bij Overveen. Waarschijnlijk zijn aile vestigingen in ons land
ontstaan na verwildering uit cultuur of na aanvoer door de mens.
Een aantal groeiplaatsen draagt echter een meer natuurlijk karakter. In
enkele gevallen zijn ook meldingen uit meerdere achtereenvolgende
jaren bekend, wat de gedachte aan inburgering lijkt te ondersteunen.
Niettemin blijft het zeer moellljk om de werkelijke status van aile
vestigingen te beoordelen.
Wei is duidelijk dat B. vema in Nederland enorm is achteruitgegaan. DE
WEVER (1914b, p. 63) schreef al dat de soort vroeger meer werd aangevoerd
dan in zijn tijd. Daardoor en wellicht ook door de onkruidbestrijding in de
landbouw, zullen inburgeringen zo zeldzaam zijn geworden.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen van v66r 1950, indien
niet anders vermeld, wegens het adventief of verwilderd voorkomen van
de soort: Zuidbroek, langs spoorbaan (1908), blj De Zwaan tussen
Apeldoom en Deventer (1878), Ruurlo, moestuin van het kasteel (1888,
AMD). Knollendam, oostelijke Zaanoever (1915), Sassenheim (CoP, 1870,
p. 382), was B. vulgaris(zie VUYCK, 1901), Pijnacker (1838), nieuwe weg bij
Goudriaan (1946), Schiedam, bij het Sterrebosch (1918), Breda (1875), was
B. interrnedia (zie DE WEVER, 1937) en Oud-Valkenburg (OuoEMANS, 1872b,
p. 133), was B. vulgaris (zie VUYcK, 1901 ). Sinds 1950 zijn niet opgenomen:
Deventer, Cooo-siloterrein (1967), Krommenie, vuilnisstortplaats (1972),
Hoeksche Waard, gestoorde wegberm bij Mijnsheerenland (1974), ten
westen van Klaaswaal (1974), ondanks opname blj MENNEMA & VAN
OoSTSTROOM (1975b, p. 190) onder de inheemse soorten waarschijnlijk toch
adventief en tenslotte Best, oever van Wilhelminakanaal (1965).
P. HEUKELS

Barbarea vema was found more or less naturalized on some occasions,

~-

voor 1950: 24 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
adv.: L4.63.M435/45.N6.16/23.P337{47.P4.66,
Q5.66,S5.48 - 25.11/12

after it had been introduced accidentally, or escaped from earlier culture.

The species was reported from 24 hour-squares before 1950, and from
only 2 since 1950. Even adventitiously it has not been found much in
recent years.

Bassia hirsuta (L.) Aschrs.

Ruig zoutkruid

Ci!ENOPODIACEAE
0134 3a 10 - F.E. 1 (1964), p. 98: Coasts of Caspian and Black Sea, c.
Mediterranean region and of Denmark, W. Germany and the Netherlands.

'

'

Bassia hirsuta ( = Kochia hirsuta Nolte) is voor het eerst voor Nederland
vermeld (als Chenopodium hirsutum) door VAN HAu (1825) van het IJ bij
Amsterdam.
Het ruig zoutkruid kwam voor tangs de voormalige Zuiderzee en op
Duiveland; de laatste vermelding dateert van 1927 bij Laaxum (Gaasterland). Het verdwijnen zal gedeeltelijk verband houden met de alsluiting
van het ijsselmeer, daar de plant voorkomt op vloedmerken in gebieden
met weinig fluctuerende grondwaterstand en een geringe of verwaarloosbare getijdebeweging (BEEFTINK, 1965, p. 131). De verdwijning in Zeeland
is daarmee echter niet verklaard.
TH. A. HATTINK

'

tf:

'

~ -

Before 1950 Bassia hirsuta was recorded in 10 hour-squares, the last record
was in 1927. This disappearance of the species in the Netherlands is mainly
due to the desalination of the former Zuiderzee.

voor 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 0 uurhokken
57

-4:t

Blackstonla perfollata (Ll Huds.

subsp. serotina (Koch ex Rchb.) Vollm.

f!1- !=!
t

GENTIANACEAE
BitterUng
0145 2c 22- F.E. 3 (1972), p. 56: S. & C. Europe; Netherlands.

r rrt

.,....
4

I"

....;

-~~

-!

~.

t". T

t/

H::t

II
ft

fr

Blackstonia pertoliata heeft twee ondersoorten. subsp. pertoliata (zomerbitterling) en subsp. serotina (winterbitterling), die door sommige auteurs
(w.o. SIPKES, 1970 en ZI}LSTIIA, 1972b) als soorten worden beschouwd Aileen
de subsp. serotina is in Nederland inheems en werd voor het eerst in 1761
in Staalduin bij Hoek van Holland verzameld. De ondersoort pertoliata
komt hier te Iande niet in het wild. voor.
De vindplaatsen in Nederland van de medlterraan-atlantlsche B. perfoliata subsp. serotina zijn de noordelljkste voorposten op het Europese
continent (ROBIJNS, 1956, p. 363; zie ook ZI}LSTIIA, 1972a, p. 224). Een oorzaak
van de grate aistand tussen de Nederlandse groeiplaatsen en de overige
in Europa is niet bekend Het zaad wordt mogelljk door water en door slik
aan vogelpoten verspreid (SIPKES, 1966) wat de verspreiding vanuit Voorne
naar andere plaatsen kan verklaren.
In de jaren na de aidamming van de Brielse Maas in 1950 trad
Blackstonia pertoliata daar op en breidde zich sterk uit (SIPKES, 1970,
1977a). Na de aidamming van het Brouwershavense Gat in 1971 werd de
soort in 1975 voor het eerst op de Hompelvoet, een zandplaat in de
Grevelingen. gevonden (BEYERSBERGEN & SuM, 1976). Nu komt zij in de
Grevelingen In 5 uurhokken, de zuidelljkste op het kaartje, voor. Op de
vindplaats bij Wljk aan Zee (hok 19.51) is de bitterling slechts enkele jaren
na 1958 gevonden (ZI}LSTRA, 1972a, p. 224). Blackstonia pertoliata is een
uitgesproken pionier van jonge, schraal begroeide kalkrijke, niet te droge
zandgronden (SIPKES, 1977a). Naar aile waarschijnlijkheid vormen de door
aidamming drooggevallen zandplaten in het Deltagebied een gunstig
milieu voor de verspreiding van de plant
Nlet opgenomen zijn vermeldingen 'ten zuiden van Wijk aan Zee'
omstreeks 1912 (ZI}LSTRA, 1972a. p. 224), wegens onzekerheid over de
ondersoort. en 'stortplaats bij West-Terschelling' 1968 (ZI}LSTRA, 1972a,
p. 223), waar de soort in 1969 verdwenen was, evenals vindplaatsen, waar
zaaiproeven met de winterbitterling zijn gedaan (QuENEBoTERENBROOD &
MENNEMA, 1973, p. 25).
A.J. QuENE-BoTERENBROOD
Blackstonia perfoliata, of which in the Netherlands only subsp. serotina

occurs, attains here its remote northern limit of distribution on the

European continent The find-spot in square 19.51 disappeared in a few
years after 1958, but there was from 1975 onwards a strong expansion to
the south, viz. the 5 southernmost hour-squares, indirectly caused by the
Delta-works.

voor 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

0PHIOGLOSSACEAE
Slfpbladfge maanvaren
0149 7e00- F.E. 1 (1964), p. 9: N~ E.&C. Europe, extending to C. France,
N. Italy and Albania

Botrychium matricarli/olium is slechts ~nmaal in Nederland verzameld

en wei In 1840 blj De Bilt Dit werd ruim honderd jaar later pas ontdekt
door VAN Oos'rsnooM (1949) blj het doorzien van herbariummateriaal
tijdens voorbereidende werkzaamheden voor het eerste dee! van de Flora
Neerlandlca
ARNoLDS & VANDER MEIJDEN (1976) spreken er hun twijfel over uit. of B.
matricarli/oliumvoldoet aan de criteria om te behoren tot de Nederlandse
flora Die twijfellijkt, daar het een eenmalige vondst betreft, terecht Het
verspreidingskaartje In de Atlas Florae Europaeae GALAS &SuoMINEN, 1972)
laat echter zien, dater In West-Europa van deze overwegend Noord- en
Middeneuropese soort meer vindplaatsen bekend zijn, waar B. matricarlifolium thans ook uitgestorven Is: langs de Loire (Frankrijk) en In OostFdesland (West-Duitsland) even over de grens. Deze laatste vindplaats
blljkt het eiland Norderney te zijn, waar volgens VAN DIEKEN (1970) de soort
zich tot het begin van deze eeuw heeft weten te handhaven. Daar de varen
gemakkelijk over het hoofd kan worden gezien door haar gelijkenis met
bepaalde vormen van de nauw verwante B. lunaria, Ujkt het voor de hand
te liggen, dat in de vorige eeuw de soort op meer plaatsen in ons land Of
op dezelfde plaats gedurende een langere periode kan zijn voorgekomen.
Daarom lijkt het juist. dat WESTHoFF c.s. (1970, p. 93) B. matricarii/olium
heeft opgenomen In de Ujst van de In de 19e eeuw verzamelde Nederlandse soorten, die later noolt meer zijn waargenomen.
J. MENNEMA

11

H-

,,..,I

voor 1950:
sinds 1950:

Botrychium matricarli/olium was recorded only once, in 1840, in the

vicinity of De Bilt, but the herbarium specimen remained unnoticed for
about a century. The locality is considered to belong to the former western
part of the European distribution area of the species.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

58

BroDlusbenekenU (Lange)Trbnen

"11"

--

....

1'\

..

+--

lj
'

./

..

17 f'-

Bosdravik
GRAMINEAE
0155 Sa 21 - F.E. 5 (1979), p. 184: Much of Europe, but absent tro01 01ost
of the north-east, 01uch of the extre01e west and 01any of the Islands.

fJ-1,. vl:t H--

[trr:
t
.......

1\

f{
!""

'

Bromus benekenii Is in Nederland voor het eerst verzarneld in 1883 bij

Gronsveld. Aanvankelijk werd deze soort hier te Jande niet onderscheiden
van de nauw verwante B. ramosus. JANsEN & WAcHTER (1914c) waren de
eersten in ons land, die haar aJs afzonderlijk taxon ('ras') herkenden; DE
WEVER (1913b, p. 67) verkeerde nog in de mening, dat zij in Zuid-Liinburg
ontbrak..
Wegens de gelijkenis met de minder zeldzame B. ramosus, die op
soortgelljke standplaatsen voorko01t, te weten bosranden en kapvlakten,
wordt B. benekenii vermoedelljk nogal eens over het hoofd gezien. Het
01eest recent is deze soort in Nederland gevonden bij Epen in 1958 en bij
Eijs in 1973.
Het kan als vaststaand worden aangeno01en dat B. benekenii hier te
Jande tot het Krijtdlstrict Is beperkt. De soort bereikt hier niet, zoals JANSEN
& WACHTER (1935b) opgaven, de westgrens van haar areaaL daar inmiddels
is gebleken dat zij ook in Groot-Brittannie voorko01t (PERRING & WALTERS,
1976).
JANsEN & WACHTER (1914c, 1935b) vermelden als vindplaats deSchae(J)sberg bij Valkenburg (1912). In hun herbariUDl wordt echter geen 01ateriaal
van B. benekenii van deze plaats aangetroffen. Ook zijn er onder het
materiaal van verwante BromW'-soorten (B. ramosus en B. erectus), verzameld bij de Schaelsberg, geen planten, die eerst als B. benekenii
gedermineerd waren. Wei is er een exe01plaar met Jegenda 'Geulhem,
1912'; wellicht Is dit de genoemde bij Valkenburg verzarnelde plant. Daar
ook JANSEN (1951) Valkenburg als vindplaats van B. benekeniihandhaaft, is
deze op het verspreidingskaartje opgenomen (V6.22).
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

In the Netherlands, Bromus benekenii is limited to the Olalk District,

where it was recorded in 5 hour-squares before 1950 and in 2 hour-squares
since 1950. PresUDlably this species is overlooked due to its resemblance
with B. ramosus.

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

BeJgfsche dravfk
GRAMINEAE
1421 1 b 10 - F.E. 5 (1979), p. 186: Formerly in S.E. BelgiUDl, just extending
into France, among crops of Triticum spelta; now extinct except in Botanic
Gardens.

Bromus bro01oldeus (Lej.) Crepin

voor 1950:
sinds 1950:

Bromus bromo/deus ( = B. arduennensis Dwn.) is eenmaal in ons land

gevonden, namelljk in 1883 blj Gulpen. Dlt gras moet in zijn gehele, uiterst
beperkte areaal als uitgestorven worden beschouwd; de laatste vondst
dateert van 1935, thans groelt B. bromo/deus nog slechts in enkele
botanische tuinen (DE l.ANGHE C.S., 1978).
Deze soort was endemlsch in Oost-Belgie en was gebonden aan
speltakkers; 01et de cultuur van de spelt is zij verdwenen 0ANSEN& WAcHTER,
1938, p. 170). Waarschijnlijk is zij door mutatie uit B. grossus ontstaan;
B. bromo/deus is pas in 1823 ontdekt (LEJEUNE, 1824, p. 22, als IJbertla
arduennensls). De vondst bij Gulpen sluit min of 01eer blj het Belgische
verspreldingsgebied aan (VAN ROMPAEY & Di:LVOSALLE, 1972).
DE WEVER (1913b, p. 67) vermeldt exemplaren van Epen, die zich in het
herbariUDl van de Nederlandse Botanische Vereniging zouden bevinden.
Deze zijn evenwel niet aanwezig OANsEN, 1951 ); ook in het herbariUDl van
Maastricht bevindt zich geen materiaal van B. bromo/deus van Epen.
Daaro01 Is deze opgave niet opgeno01en.
E.J. WEEDA

Bromus bromoideus, an endemic species confined to eastern Belgium. was

recorded once in the Netherlands, viz. near Gulpen in 1883. It is now in its
whole area completely extinct, which is due to the disappearance of the
culture of Triticum spe/ta, between which it occurred as a weed.

I uurhok
(UFK I)
uurhokken

59

Sierlijke dravfk
GRAMINEAE
0160 1e 32- F.E. 5 (1979), p. 187: Established in N.W. & N.C. Europe and
in S. Scandinavia; casual elsewhere in C. Europe. Of unknown origin and
nowhere certainly native.

Bromus lepidus Holm b.

Bromus Jepiduswerd in Nederland voor het eerst in 1906 verzameld,langs

de Parkhaven te Rotterdam.
Of er verband ligt tussen deze vondst en die, welke later in of bij
Rotterdam zijn gedaan, is niet helemaal zeker; de soort zou er telkens
opnieuw kunnen zijn aangevoerd Dat geldt voor de meeste plaatsen waar
B.lepidus herhaaldelijk werd aangetroffen. De indruk wordt evenwel
gewekt, dat de soort op veel plaatsen gemakkelijk heeft standgehouden,
zodat wei aan tijdelijke inburgeringen mag worden gedacht Opvallend
blijft wei de grate concentratie van vindplaatsen in de omgeving van
Nijmegen; van deze dateren er een tiental uit de periode 1924-1927 toen
het MaasWaalkanaal werd aangelegd, en nog een grater aantal uit de
jaren tussen 1936 en 1944.
B. Jepidus is in Nederland waarschijnlijk wei steeds oorspronkelijk
ingevoerd met graszaad ijANsEN, 1951). De soort blijkt na 1950 nog maar
zeer weinig te zijn gevonden. Ten dele kan dit verklaard worden uit de
betere schoning van graszaadmengsels. Waarom zij echter zelfs in
gebieden waar zij vroeger vrij algemeen schijntte zijn geweest, thans
vrijwel of geheel is verdwenen. is niet bekend. De soort zou ook over het
hoofd kunnen worden gezien.
P. HEUKELS

'

Bromus Jepidus was fairly frequently introduced into the Netherlands,

voor 1950: 37 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)
ook voor 1950: Wieringermeerpolder
adv.: Q5.65.S5.48

mainly with grass-seed mixtures. Apparently, the species can easily hold
out for longer periods following the introduction. Before 1950 it was
reported from 37 hour-squares; since 1950 It has been found in only
3 hour-squares. One reason for this decline may be the improved cleaning
of grass-seed mixtures; B.lepidus may also have been overlooked.

,.,

Bromus ramosus Huds.

Rowe dravik
GRAMINEAE
0163 8a32- F.E. 5 (1979),p. 184: W.,C.&S. Europe,extending eastwards
to Gotland and E. Romania
Bromus ramosus werd al in 1838 vermeld voor de St Pietersberg door
FRANQUINET (nr. 214, als Bromus Dumetorum aut aspera). Het staat wei vast

'
'

..

./

' i!'
I

- ..

dat deze schrijver de soort van het Nederlandse dee! van de berg kende,
en ze is daar later ook teruggevonden. OVerigens kwam B. ramosus tot in
deze eeuw overal in Zuid-Limburg algemeen voor (DE WEVER, 1913b, p. 67).
Uit de laatste jaren zijn echter weinig vondsten van de soort bekend
geworden. Een hernieuwd onderzoek naar het voorkomen van B. ramosus
in de Zuidlimburgse bossen is zeker gewenst.
Niet opgenomen is de vindplaats Hassink bij Gorssel in 1894 (ABELEVEN,
1898, p. 558), omdat blijkens het herbariummateriaal hierbij sprake was
van een vondst van B. erectus, wat ook reeds door JANSEN& WAcHTER (1914c)
was opgemerkt. Evenmin is opgenomen de opgave voor Leiden, ruigte bij
de Eest van v. Waveren (VuvcK, 1903, p. 997), omdat er geen steun voor
deze opgave in de vorm van herbariummateriaal blijkt te bestaan en
gezien de onwaarschijnlijke groeiplaats toch op zijn best van een adventief
voorkomen mag worden gesproken.
P. HEUKELS

'
'.

~
/

...

'

'

'

""...-voor 1950: 25 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

~
r-.

~;

'\

f
60

Bromus ramosus has been a common species in the south of Limburg. even
yet in our century. From recent decades, however, only few records of the
species are available. Before 1950, the species was observed in 25 hoursquares; since 1950, it has been found in only 6 hour-squares.

Bromus secallnus L

Dreps
GRAMINEAE
0164 1c 41 - F.E. 5 (1979), p. 186: S. & S.C. Europe; widely naturalized
further north.

'i

-..

~~

ri.
v

!..:

I.

f'to!'O

'

t-F
13

~\

-"
~

,. Fe

"-~

...

t+

J;t'

Bromus secalinus wordt onder de naam Festuca Graminea Glumis Hirsutis

reeds door CoMMELIN (1683, p. 35) voor Nederland opgegeven met de
vermelding, dat deze soort onder rogge groeit.
B. secalinus behoort evenals bijvoorbeeld Agrostemma githago, die hier
te Iande eenzeHde verspreiding, standplaats en achteruitgang vertoont,
tot die akkeronkruiden die nergens in hun areaal van een natuurlijke
StandpJaats bekend zijn (JANSEN& WACHTER, 1938, p. 170; WALTER-STRAKA,
1970, p. 413). Daar grassen over het algemeen voor herbiclden veel
minder gevoelig zijn dan Dicotylen, moet de oorzaak van de verdwijning
van de dreps uit de akkers waarschijnlijk vooral in de grondige zaadzuivering worden gezocht.
In de laatste 15 jaar is B. secalinus nog slechts eenmaal als akkeronkruid
gevonden en wei bij Wehl in 1~J78 (Herb. D. Douwes).
Sinds 1950 is de soort hoofdzakelijk als adventief aangetroffen en wei in
de hokken: 11.12, 24.28, 25.13/24/47, 30.27/28, 31.31, 33.16, 37.57,
39.24/27,40.16,48.23 en 54.35. Op een vel met exemplaren van Bromus
mollis. verzameld in 1867 tussen l)sbrechtum en Nijland, bevindt zich een
halm van B. secalinus. Daar niet is uitgesloten dat deze bij vergissing op dit
vel is terechtgekomen, is de genoemde vindplaats niet op het kaartje
opgenomen. Eveneens zljn niet opgenomen opgaven voor Terschelling en
Ameland, v66r 1950 (VANDER PLoEG, 1977b) waarvan de bron niet bekend
is, een IVON-opgave voor N3.65, die blijkens een bijschrift in IVON-album
N3 op B. commutatus betrekking heeft, en een vermelding voor Voome
(KLoos, 1950a) zonder nadere precisering, die mogelijk op een vergissing
berust, daar op het oude IVON-kaartje geen enkele opgave voor Voome
voorkomt.
E.J. WEEDA

'
\

voor 1950: 219 uurhokken (UFK 6)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
adv.: J5.33/41.L4.63.M4.35/44/45/46,N3.55,
P3.37/45/46/47.P4.66.P5.55,Q6.41.
R2.33.R4.17/27/28.R5.37/47

..
~

H-

Bromus secalinus, formerly a common cornfield weed in the Netherlands

being recorded in 219 hour-squares before 1950, is nowadays extinct as
such. Since 1950 it was found in only 6 hour-squares. Today it is almost only
recorded as an adventitious plant. Its decline is presumably due to seed
cleaning.

:..:

rt

calamagrostls pseudophragmJtes
(Hallf.) Koel.

'

GRAMINEAE
RivJerst:ruisriet
0176 4c 10 - F.E. 5 (1979), p. 237: C. &S.E. Europe, extending to S.E. France,
C. Italy and E.C. Russia

A'

'

:-;

'

'

Calamagrostis pseudophragmites is voor het eerst in ons land gevonden

in 1910 in een uiterwaard tangs de Nieuwe Maas tussen Rotterdam en
Schiedam en voor de tweede maal in 1913 op een rivierkrib van de
Merwede bij Gorinchem, alwaar de soort in 1914 voor het laatst Is
verzameld
Deze soort kan voor ons land als uitgestorven worden beschouwd.
WEsTHOFF c.s. (1970, p.100) noemt Cpseudophragmites als een van de
soorten, die vermoedelijk na 1900 uit ons land zijn verdwenen. Het
rivierstruisriet, dat voorkomt tangs beekjes in het hooggebergte van
Midden-Europa (JANSEN, 1951) zal zich hier op natuurlijke wijze langs de
rivieroevers hebben gevestigd, doch de soort heeft zich kennelijk niet
kunnen handhaven.
Uteratuurvermeldingen uit de vorige eeuw moeten aile worden
teruggebracht tot andere soorten (KoPsVUYCK, 1920, pl. 1922).
TH. A HATTINK

.c-' 1]

'
I

f
,
~

>-it

tt -

-...;

"Y 7

_,

II

,
~

voor 1950:
sinds 1950:

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Calamagrostis pseudophragmiteswas found in 2 hour-squares in 1910 and

in 1913-14; since that time It has disappeared from the Netherlands.

Kl--*
61

Callltrfche cophocarpa Sendm.

calepina
CitUCIFERAE
0177 1b 11 - F.E. 1 (1964), p. 345: S. Europe and parts of C. & W. Europe;
naturalized elsewhere.

'

De oudste vennelding van caJepina irregularis is van DuMouuN (1868, als

1\

!
,
,

):

C corvini) en betreft een vondst in een ak.ker bij Gronsveld.

Over de oorzaak van de achteruitgang van de soort is niets bekend. VAN
RoMPAEY & DEtvosALLE (1978) constateren ook voor Belgie een sterke
vennindering van bet aantal vondsten.
C irregularis zou in Europa nergens inheems zijn, maar afkomstig zijn
uit de steppengebieden ten noorden van de Kaspische Zee. Na in de 18e
eeuw in West-Europa te zijn ingevoerd, zou ze op ruderale, bij voorkeur
warrne, vaak kaikrijke plaatsen zijn ingeburgerd (TuEU.UNG MARKGRAF,
1963). Gezien het felt dat de soort in ZuidLimburg vele malen op dezeHde
plaatsen onder dergelijke omstandigheden is gevonden, is het aannemelijk dat ze daar is ingeburgerd. De calepina komt nog steeds voor bij
Eikenrade.
Niet opgenomen zijn Amsterdam (1911) en Gorinchem (1912, 1913 en
1914), omdat de soort daar adventief voorkwam.
R.W.J.M. VANDER HAM

~-

'

--r

'
M\.

'

'
~ .

, _

voor 1950:
sinds 1950:

2 uurhok.ken (UFK 1)
0 uurhok.ken

Before 1950 Calepina irregularis was recorded in 4 hour-squares; since

1950 the species is known from 1 hour-square, where the species still
occurs. The reason for its decline is not known.

trt-

caiepina lrregulaJ1s (Asso) Theil.

f-+-+ --++

'r:b

H-+ 11
f+~

f-Ir-;::./

F-~f

bh

!.

i':i

:tt- ;~

Fl=

f}+-

ULLITRICHACEAE
Geldeld sterrekrOOS
0179 4a 12- F.E. 3 (1972), p. 125: Most of Europe, except the south-west
and most of the islands.

....j.

'
I

'-~- ...

"1

,
I

Callitriche cophocarpa is in ons land aileen met zekerheid gevonden op

enkele plaatsen bij Dordrecht in 1848 en 1849 en bij Meppel in 1930.
Hoewel van de meeste CaJlitriche-soorten door schaarste aan goed
herbariummateriaal de verspreiding min of meer onvoldoende bekend is,
kan van C cophocarpastellig wei worden aangenomen dat zij hier te Iande
zeldzaam is. Wellicht is zij verdrongen door de polyplolde C platycarpa,
die veel resistenter is tegen vervuiling (schrift. meded. H.D. Schotsman). Of
C cophocarpa thans nog in Nederland voorkomt, dient nader te worden
onderzocht.
Bij het materiaal van Meppel wordt als uurhok opgegeven K6.76; dit is
geldentificeerd met 1.6.16. Materiaal van de Westduinen op Goeree en van
bet Zwarte Water bij Velden, Limb. (MENNEMA & VAN OosrsTROOM, 1977a,
p. 139) behoort volgens H.D. Schotsman (schrlft. meded.) niet - althans
voorzover thans na te gaan niet met zekerbeid - tot C cophocarpa. Ook
NON-opgaven voor 7.38 en 48, 12.15, 24 en 34 en 58.17 zijn dubieus en
zijn daarom niet op bet kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

'
''

..

'

'

..

voor 1950:
sinds 1950:

4 uurhokken (UFK 2)
1 uurhok
(UFK 1)

So far caJlitriche cophocarpa was recorded in the Netherlands with

certainty only in 2 hour-squares, viz. near Dordrecht in 1848 and 1849 and

"- ~

near Meppel in 1930.

62

cailltriche hermaphrodltlca L.

j-

--1-

~ v-'~
v.

1\.

I~

.!

WLITRICHACEAE
Herfststerrekroos
01814a 22- F.E. 3 (1972), p. 124: N. & E. Europe, southwards to c. 48 N.
In U.S.S.R.

f..

ff

.Jl

'

'
'

caJlitriche hermaphroditica is hier te Iande voor het eerst met zekerheid

gevonden In 1833 bij Leiden. Oudere opgaven van C autumnalis (welke
naam als synoniem van C hennaphroditica geldt) hebben geen betrekklng op deze soort of zijn dubieus en. bij gebrek aan herbariurnmateriaal,
niet te controleren.
Hoewel C hennaphroditica aan voUedig verzameld materiaal goed
herkenbaar is, bUjkt dat vaak ondergedoken vormen van andere ca/litriche-soorten met Ujnvormige bladen voor C hennaphroditica worden
aangezien. Het meeste materiaal dat werkeUjk tot deze soort behoort, is
In de vorige eeuw verzameld; In de 20e eeuw is zij pas weer gevonden
vanaf 1948 en aUeen met zekerheid In en bij de Noordoostpolder, waar de
soort nog In 1975 werd aangetroffen (BREMER, 1978, p. 44).
C hennaphroditica heeft een noordeUjke verspreidlng en schijnt vooral
In basisch, eventueel brak. water te groeien (ScHoTSMAN, 1958). Doordat zij
geheel ondergedoken en soms In vrij diep water groeit, is het niet
onmogeUjk dat zij over het hoofd is gezien. Opvallend is dat deze soort
soms tezamen met andere zeldzame waterplanten is aangetroffen: In
noordeUjk Noord-Brabant met Najas minor (VAN DEN BoscH, 1863, p. 235),
blj Utrecht en In het ijsselmeergebied met Elatine hydropiper. WaarschijnUjk is C hennaphroditica evenals deze soorten toch wei sterk
achteruitgegaan; de oorzaak daarvan is onbekend
Slechts gecontroleerde opgaven zijn opgenomen. Van de min of meer
recente opgaven hebben die voor Roelage, gem Vlagtwedde {MENNEMA &
VAN 0oSTSTIIOOM, 1977b, p. 222) en Tienhoven (VAN 0oSTSTKOOM & REICHGELT,
1963, p. 184) bUjkens het corresponderende materiaal geen betrekklng op
C hennaphroditica. doch op een soort van de sectle (Eu-jca/litriche (niet
nader te determlneren). Van de door VAN 0oSTSTKOOM & MENNEMA (1971,
p. 272) opgegeven vlndplaats Steendam, gem Slochteren, was geen
materiaal beschikbaar, zodat ook deze niet op het kaartje is opgenomen.
E.J. WEEDA

caJlitriche hennaphroditicawas recorded In 11 hour-squares before 1950.

Sometimes it grew together with other rare aquatics like Najas minor or
Elatine hydropiper. Since 1950 it has been found only In the Noordoostpolder In 3 hour-squares.

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)

CA!.LITRJcHAcEAE
Voorjaarssterrekroos
0183 9a 32 - F.E. 3 (1972), p. 125: Europe, southwards to the Pyrenees,
Corse and the lower Volga, mainly In the mountains except In Fennoscandia & Russia

Callltriche palustris L.

./
.

'

De oudste door herbariurnmateriaal gesteunde opgave van caJlitriche

palustris voor ons land Is afkomstlg van VAN HALL (1825). De door hem
vermelde C vema var. caespitosa. gevonden bij Nijmegen, behoort
blijkens de revisie van ScHoTSMAN (1954) tot Cpalustris. De precieze
vlndplaats is volgens de herbariumetiketten het Meer bij Persingen.
Tot 1954 werden onder de naam C vema (welke naam thans als
synomiem van C palustris geldt) vormen van diverse caJlitriche-soorten

verstaan; een zeer klein deel van de opgaven heeft werkeUjk op de thans
C palustris genoemde soort betrekklng. Deze laatste bUjkt in Nederland
een der zeldzaarnste caJlitriche-soorten te zijn en is slechts van enkele
verspreide vlndplaatsen In oude rivierlopen en In poelen nabij beken
bekend (ScH?TSMAN, Lc., p. 348, 350). De meest recente betrouwbare
opgaven zijn die van ScHOTSMAN (I.e.) voor het Drentse Aagebied Het
voorkomen van deze onopvallende soort In ons land dient nader te worden
onderzocht
Van de door VAN OosrSTKooM & MENNEMA (1973, p. 183) vermelde
vlndplaats in de Halsche beemden onder Baarle-Nassau was geen herbariurnmateriaal aanwezig, zodat deze opgave niet op het kaartje is
opgenomen.
E.J. WEEDA

'

-voor 1950:
sinds 1950:

caJlitriche palustris Is a very rare species in the Netherlands, being

recorded with certainty in 7 hour-squares before 1950 and in 2 hoursquares since 1950.Its occurrence is restricted to the direct vicinity of some
rivers and brooks.

7 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
63

calma paJustris L
var. araneosa Steen.

Spindotterbloem
1460 4d 33- F.E.: niet venneld

~-

..

'

..

'

f<lo
'

-
I

'

..

caltha palustrls var. araneosa werd pas in 1971 door VAN SrEENIS als een
verschiUend taxon beschreven; wei was reeds eerder aan ZoNNEVELD (1960,
p. 157, 174) opgevallen dat de dotterbloemen uit de Biesbosch het
vennogen hadden om zich door middel van adventiefwortels op de
knopen tangs vegetatieve weg te verspreiden. Deze varieteit was echter al
eerder verzameld, naar onlangs bleek reeds in 1871 bij Dordrecht (Herb.
Groningen), zodat de merkwaardig geisoleerde vindplaats in de omgeving
van Zwolle in 1897 (zie HEuKELS, 1979) toch niet de oudste is, zij het wei de
enige die ooit buiten de beperkte omgeving van de Blesbosch en de
boorden van de Oude Maas werd ontdekt.
Het is niet geheel uitgesloten dat de var. araneosa nog kan worden
teruggevonden in de streek rond Zwolle; ook in de Biesbosch handhaaft
zij zich nog, ondanks het ontbreken van de oorspronkelijke getijden
beweging sedert de afsluiting van het Haringvliet. De vondst bij Zwolle
doet tevens vennoeden dat deze varieteit ook in estuaria elders in
Noordwest-Europa zou kunnen worden gevonden.
Het geringe aantal vondsten van v66r 1950 mag uiteraard geen
aanleiding zijn om te veronderstellen dat de var. araneosa in die periode
niet alge'mener was. Zlj is in de Zuidhollandse en Brabantse delen van haar
areaal gewoonlijk niet apart onderscheiden.
P. HEUKELS

caJtha palustrisvar. araneosa has been described as a separate taxon only

recently, by VAN SrEENIS (1971 ). Apart from one collection made in 1897 at
an isolated locality near Zwolle, east of the former Zuiderzee, this variety
has only been reported from a restricted area in the southwestern part of
the Netherlands, viz. the tidal reed-swamps and willow coppices in the
Blesbosch area and along the river OUde Maas. Even after the tidal
influence had stopped owing to the enclosure of the Haringvliet, the
populations seem to continue to exist. Although the var. araneosa was
reported from only 3 hour-squares before 1950, it may well have been as
common in the main part of its range as it was since, when its occurrence
was established in 8 hour-squares.

voor 1950: 3 uurhokken (UFK 1)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Omgeving van Zwolle

camelina sativa (L) Crantz

subsp. alyssum (Mill.) Hegi

VJashuttentut
CRUCIFERAE
1629--- F.E. 1 (1964), p. 315: Widespread in Europe (C alyssum (MiD.)
Theil.].

'

rt

'

RANUNCULACEAE

came/ina sativasubsp. alyssum ( = C dentata Pers.) is hier te Iande voor het

eerst gevonden bij Holwerd in 1829.
Ult de Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 is came/ina sativa
s.lat. geschrapt (ARNoLDS & VANDER MEQDEN, 1976, p. 5), metals gevolg dat
ook subsp. alyssum - volgens vele auteurs een afzonderlijke soort - niet
tot de Nederlandse flora is gerekend. De beschikbare gegevens Iaten
evenwel zien dat subsp. alyssum niet zoals andere ondersoorten van
C sativa voorbijgaand aangevoerd in ons land voorkomt, maar met
CUscuta epilinum en Lolium remotum tot de thans hier te Jande uitgestorven, specifieke onkruidflora van vlasakkers behoorde.
Voor het laatst werd C sativa subsp. alyssum in Nederland opgegeven
in 1931 voor Watergraafsmeer blj Amsterdam (IVON). De verdwijning van
dit akkeronkruld moet worden toegeschreven aan de teruggang van de
vlascultuur en aan zaadzuivering. Blijkbaar Is subsp. alyssum, die vruchten
en zaden van dezelfde vonn en grootte heeft als Unum usitatissimum, als
specifiek vlasakkeronkruld ontstaan uit andere vonnen van C sativa
(fHELLUNG-MARKGRAF, 1962; KN6RZER, 1978); huttentut en vias werden als
oliezaad vroeger namelijk vaak tezamen verbouwd. DE WEVER (1914b,
p. 73) venneldt dat subsp. alyssumvroeger in Zuid-Umburg veel tussen het
vias groeide; concrete vindplaatsopgaven uit dit gebied voor vlasakkers
zijn echter aileen bekend van Caberg en Kerkrade.
E.J. WEEDA

..1--

11

'

voor 1950: 34 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 0 uurhokken

. ' t"

came/ina sativa subsp. alyssum is a characteristic flax-field weed, which

has vanished from the Netherlands due to the decline of the flax culture
and to seed-cleaning. It was recorded in 34 hour-squares, the last record
dating from 1931.

""
64

campanula glomerata L

.. r-r
t;J ;-

- !;-

-t

_t::':T
p;;;

.....;; ("';:

c;..r..r..ri"

.....

~ -+-:. ~'ft ;r~ 1:;:- tot~

-r
1

t ~~~

..

<II

)....

~-4
"

+ r,
-1'1

.f

r:

,(t,

\~

f-1-l ,.-t''

b-

KIUWenldOkje
CAMPANULACEAE
0191 6c 32 - F.E. 4 (1976), p. 85: Most of Europe, except the extreme north,
the extreme south and many of the Islands.

.1-.,S.

.
/

~
~

--

:..

'

_}.,

I~

Gampanula glomerata is hier te Iande voor het eerst verzameld aan de

Waal bij Beuningen (VAN HAll., 1830, p. 78).
Binnen het Fluviatiele district, waar zij hoofdzakelijk langs de Waal en
in de Bommelerwaard voorkomt, is C glomerata gebonden aan een Iicht
beweide variant van het Medicagini-Aveneturn (NEQENHUQs, 1969, p. 9-10).
Vergraving van uiterwaarden en intensieve beweiding en bemesting zijn
vermoedelljk oorzaken van de verdwijning van de meeste groeiplaatsen
(vergelljk NEIJENHUIJS, I.e., p. 15). De laatste groeiplaats van enige omvang,
bij Poederoijen gelegen, heeft gedeeltelljk de status van natuurreservaat
gekregen.
In het zuidoostelijke dee! van Zuid-Umburg heeft C glomerata zlch
recent gevestigd vanuit groeiplaatsen vlak over de Duitse grens (VAN
HOOI)DONK, 1961), waar zij volgens DE WEVER (1919b, p. 7) met plantmateriaal van dennen uit Eupen (Belgie) zou zijn aangevoerd
Op de volgende vindplaatsen is C g/omerata verwilderd gevonden:
Zuldlaren (1944), Twello (1876), Amsterdam (1935), Oegstgeest (1946),
Valkenburg (Z.-H. of Umb.?, 1909). Deze plaatsen zijn niet op het kaartje
opgenomen, evenmln als opgaven voor de St. Pietersberg, omdat.c glomerata hier blijkens de vermelding van BoRYDE SAINT-VINCENT (1821, p. 233)
op Belglsch grondgebied is gevonden, en vondsten bij Vaals in 1928 en
1929, welke op Duits gebied zijn gedaan. Eveneens is niet opgenomen een
recente opgave voor Beverwijk (MENNEMA & VANOoSTSTRooM, 1977b, p. 222),
waar de soort verwilderd werd gevonden.
M.G.C. VAN STAVEREN/E.J. WEEDA

' (;;-

'

'
\

campanula glomerata has been found chiefly in the vicinity of the river
Waal; nowadays there Is only one fairly rich locality left. Presumably the
species' decline Is due to digging off or intensive grazing and manuring of
forelands. Near the southeastern border of Umburg C glomerata has
established itself rather recently. Before 1950 the species was recorded in
14 hour-squares, since 1950 in 4 hour-squares.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

campanuJa latlfolla L

Breedbladig klokje
CAMPANULACEAE
0192 9c31 - F.E. 4 (1976), p. 88: Most of Europe, but absent from parts of
the north, much of the south-west and most of the Mediterranean region.

"

Gampanula latifolia werd voor het eerst in Nederland gevonden bij

's-Gravenhage in 1832 en in het zelfde jaar vermeld door VAN HAn (1832,
p. 336) van de Vecht bij Zwolle. In tegenstelllng tot SYKORA & WESTHOFF
(1977), die deze soort als in Nederland lnheerns beschouwen, zljn wij van
mening, dat zlj uit cultuur Is verwilderd en ingeburgerd. Gezien haar
voorkomen op vele buitenplaatsen en daarmee vergelijkbare plekken, kan
C Jatifolia in navolging van LoNDO &LEvs (1979, p. 251) opgevat worden als
behorende tot categorie 1, de lokale stinseplanten.
Sinds 1950 is het breedbladig klokje in 9 uurhokken waargenomen; dat
is ten opzichte van v66r 1950, toen zij uit 14 uurhokken bekend was, een
vrij grote achteruitgang; een reden hiervoor is echter niet bekend.
Niet op het kaartje is opgenomen een aantal vindplaatsopgaven
waarvan het waarschijnlijk wordt geacht, dat de soort daar verwilderd is:
Amsterdam (KLoos & WACHTER, 1934), Amhem (HEUKELS, 1901a, p. 228),
Eindhoven (SuRINGAR, 1895, p. 357). Eveneens is niet op het kaartje
opgenomen een vondst van Rotterdam (SYKORA & WESTHOFF, 1977), omdat
dit exemplaar tot C trachelium blljkt te behoren.
M.G.C. VAN STAVEREN/F. ADEMA

...

I~

!;>

Before 1950 Gampanula latifolia has been recorded in 14 hour-squares, for

the first time in 1832 from 's-Gravenhage and at the river Vecht near
Zwolle. Since 1950 the species is known from 9 hour-squares. Contrary to
the views of SYKoRA & WESTHoFF (1977), it is our opinion, that C Jatifolia is
a 'stins plant' as is cited by LoNDO & LEvs (1979). A reason for the decline of
thfs species is unknown.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

;-..

65

campanula patula L

Weideldokje
UMPANULACEAE
0193 Sa 32 - F.E. 4 (1972), p. 80: Most of Europe, but local in the north-west
and the south.

campanu/a patula is vanaf 1944 een aantal malen gevonden in de

nabijheid van Waal en Rijn, het eerst in de Ewijkse waard Een aantal
oudere vondsten betreft plaatsen, waar de soort hoogstwaarschijnlijk is
ingevoerd, bijvoorbeeld met graszaad; de oudste hiervan dateert van 1875
en werd gedaan bij Beekbergen. Eerdere opgaven berusten op verwisseling met C rapunculus of C rotundi/olia (VuvCK, 1902a).
Het voorkomen van C patula langs de grote rivleren is doorgaans
efemeer (MENNEMA & VAN OoSTSTRooM, 1975b, p. 188). Volgens HEc1 (1916,
p. 361).ontbreekt deze in een groot dee! van Midden-Europa algemene
soort grotendeels ter linkerzijde van de Rijn en in de Noordwestduitse
laagvlakte. De grotere frequentie van vondsten hier te Iande in recente tijd
hangt vermoedelijk samen met intensief floristisch onderzoek van het
rivierengebied
De meeste opgaven van C patula van v66r 1944 hebben
hoogstwaarschijnlijkop C rapunculusof C rotundi/oliabetrekking. Waarschijnlijk als adventief is de soort gevonden bij Apeldoom (1877, 1878,
volgens etiketaantekening ook in 1901 ), Beekbergen (1875), Ruurlo (1885,
AMD), Rhederoord (1891), tussen Driebergen en Maam (1943) en bij
Bergeijk (KLoos, 1950b, p. 215). Twijfelachtig zijn vermeldingen voor de
Buurserbeek (KLoos, 1948) en Venlo (ScHoONEN, 1976), waarvan geen
herbariummateriaal beschikbaar was. AI deze opgaven zijn niet op het
kaartje opgenomen.
M.G.C. VAN STAVEREN/E.J. WEEDA

campanu/a patula was recorded in the vicinity of the rivers Waal and Rijn
from 1944 onwards, viz. in 2 hour-squares before 1950 and in 7 hoursquares since 1950. Outside the Fluviatile District C patu/awas found as an
adventitious species only.

,u
voor 1950:
sinds 1950:

2 uurhokken (UFK 1)
7 uurhokken (UFK 2)

campanula persfdfo lla L.

Perzikbladig ldokje
UMPANULACEAE
0194 8c 42- F.E. 4 (1976), p. 80: Europe, except the extreme north, the
islands, and parts of the west
'
I

...
voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)
sinds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)
adv.: H5.55.H6.42/51,J6.63,)(5.25.K6.47.L422,
M4.11 f31,M6.15/66.N326f37,N5.25/43/46,
N5.51,N6.13/58.P3.38,P423,P7.16/41/51

1n recent years campanula persicifolia has become very rare as a native

species in the Netherlands, being recorded in 16 hour-squares before 1950
and in 4 hour-squares since 1950. Only in the south-eastern part of the
country it can be considered indigenous. Moreover, C persid/olia has been
recorded as a garden escape or adventitious plant on several places. tts
decline as a native species may be due to shortage of available light caused
by its habitat being overgrown.

'

campanula persid/olia wordt voor ons land voor het eerst vermeld door
nr. 115) met als vindplaats Ulenpas, ten oosten van
Doesburg. Het oudste herbariummateriaal werd in 1794 te Hulsen bij
Nijmegen verzameld.
C persid/olia, die door WALTER-STRAKA (1970) tot de subpontische
elementen in de Europese flora wordt gerekend, komt hier te Iande aileen
in Zuid-Limburg en enkele delen van het Subcentreurope district in het
wild voor (vergelijk KoPS & VANDERTRAPPEN, 1849, pl. 737).tn de laatste jaren
is zij daar aileen nog bekend van enkele plekken in het Krijtdistrict en van
de voorpost bij De Lutte, Qv_ De overige vondsten hebben betrekking op
verwilderde of aangevoerde planten.
C persicifolia behoort tot de soorten waarvan het voorkomen in ons
land emstlg wordt bedrelgd De oorzaak van de achteruitgang van deze
soort, volgens WEsTHoFF & DEN HEw (1969) een plant van zoomvegetaties,
moet wellicht worden gezocht in het dichtgroeien van de groeiplaatsen.
Behalve in de onder het kaartje vermelde uurhokken is C persicifolia
v66r 1950 nog verwilderd of adventief gevonden in P523, Q4.12, Q5.42,
R5.11 en 56.43; sinds 1950 in 11.12, 27.53, 30.27, 31.48, 32.42, 33.26, 37.52,
39.24 en 48.23. Niet opgenomen zijn voorts opgaven voor Oosterbeek
(Kops & VANDER TRAFPEN, I.e.): een verschrijving voor Oosterhout (OverBetuwe), Oost-Zeeuwsch-Vlaanderen (WALRAVEN & LAxo, 1892, p. 120)
wegens topograflsche onnauwJ<eurlgheid en omdat hier waarschijnlijk
verwilderde planten worden bedoeld, en voor Halsteren (HEUKELS, 1901 a),
waarvan de bron onbekend is. Eveneens is niet opgenomen een recente
lVON-opgave voor 29.31 (Kanaal Almelo-Nordhom), die waarschijnlijk op
verwarring met C. rotundifolia berust
M.G.C. VAN STAVERENfE.J. WEEDA
DE GoRTER (1745,

.,
66

campanula rhomboldalls L

I+ _._..,
l....r

q.

:J

'""

Bergldokje
CAMPANULACEAE
0197 5b 10- F.E. 4 (1976), p. 91: S.W. & C. Alps, Jura; locally naturalized
elsewhere.

..

1-i'

H'

~
.\

"""-

! _~

'

[.<-

"

-;

'

Campanula rhomboidalis is voor het eerst in Nederland gevonden in 1946

en wei op een vloeiweide bij Bergeijk. N.-Br., alwaar zij ook in 1950 nog is
aangetroHen. Tijdens de Uni~xcursie in 1967 is de soort aldaar niet meer
teruggevonden (mond meded. J. Mennema).
De soort is oorspronkelijk misschien wei als adventief te beschouwen
(HEUKELS-VAN 00STSTROOM, 1977). Gezien het felt, dat zij er minstens vijf jaar
heeft gestaan, dient zij als ingeburgerd te worden opgevat. Het bergklokje
komt in een direct zuldelijker gelegen hok ook op Belgisch grondgebied
VOOr (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972); DE l.ANGHE C.S. (1978) beschouwt de
soort voor Belgie ook als 'naturalise'. De dichtstbij gelegen vindplaatsen
van C rhomboidalis in Duitsland bevinden zich in het Thiiringer Wald en
bij Merzig (bij Saarbriicken); de soort wordt aldaar ook als neofiet opgevat
(RoTHMALER, 1976). Voorts ligt het hoofdverspreidingsgebied in de
zuldwestelijke en centrale Alpen en in de Jura (FEooRov & KovANDA, 1976).
0BEROORFER (1962) noemt haar een indicator voor natuurlijke mest. Het
biotoop, dat RorHMALER (1976) opgeeft - matig vochtige, voedselrijke,
subalpine graslanden - is, behalve de zeehoogte, wei vergelijkbaar met de
vloeiweide bij Bergeijk. Hoe de soort daar is terechtgekomen is niet
bekend; in elk geval vermeldt BooM (1975) haar niet als een in ons land
gekweekte plant.
M.G.C. VANSTAVEREN{fHA HAmNK

'

voor 1950:
sinds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Campanula rhomboldalis was recorded in 1 hour-square, in 1946 and

1950; since that time the species, which is not originally native in the
Netherlands, has not been found again. The locality has about the same
conditions (eutrophic, moist grassland) as habitats in Central Europe.

{UFK 1)
{UFK I)

cardamtne impatiens L

Springzaad-veldkers
CRuaFERAE
0204 9a 22 - F.E. 1 (1964), p. 289: Widespread in Europe, but absent from
large areas of the west, south and north.

'

--

-.

Gardamine impatiens is hier te Iande voor het eerst verzameld in de

Ooijpolder bij Nijmegen in 1934.
Deze soort wordt in ons land in hoofdzaak aan rivieroevers aangetroffen; haar voorkomen is vaak incidenteel en de indruk wordt gewekt, dat
zij herhaaldelljk door de rivieren ult Midden-Europa wordt aangevoerd.
Aan de Waal bij Afferden (gem Druten) en het Wilhelminakanaal bij Son
is C impatiensmeer dan eens gevonden, zodat kan worden verondersteld
dat zij daar heeft standgehouden. Van de groeiplaats aan de Dinkel bij
Beuningen, gem Losser, staat vast dat de soort zich vanaf de ontdekking
in 1965 tot op heden (1979) heeft gehandhaafd.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen, waar C impatiens
adventlef voorkwam, bijvoorbeeld a1s opslag in tuinen of aangevoerd met
steenblokken: Aerdenhout (1944), Oostelljk Flevoland ter hoogte van
Elburg {1957), Beverwijk (1966), Heemstede (1952), Hilversum (1956),
Hellevoetsluis (1966). Wei is opgenomen de bovengenoemde groeiplaats
bij Son, omdat de soort hier lijkt te hebben standgehouden.
E.J. WEEDA

'

..
,
I'<

_,

Gardamine impatiens, recorded for the ffrst time in the Netherlands in

1934, occurs chiefly on river banks. Before 1950 this species was recorded
in 7 hour-squares, since 1950 in 1o-hour-squares. Often its presence seems
to be incidentaL but in some instances it has persisted for a number of
years. Presumably C impatiens is introduced by the rivers from Central
Europe.

voor 1950: 7 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)
67

Zandscheefkelk
CRUCIFERAE
0206 6b 22 - F.E. 1 (1964), p. 289: Most of Europe except the south-west,
the Islands and part of the Mediterranean.

Cardaminopsls arenosa (L) Hayek

Y.J
'1-'I T

[5'

'-f.'

'

,.

J~1-

'

:t-=1~
-~L....<-

J:;

'l

-.

1) 1

r-r-

,.

1t'

-.(

In the Netherlands Gardaminopsis arenosa is found In a rather natural

voor 1950: 12 uurhokken {UFK 3)

slnds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)
adv.: H7.53.M434/45/46.M634.N3.65.N4.31/42,
N6.44,N7.52,P3.45/46/47,P4.66,Q6.12,
T6.63 - 10.41,1436/42.20.17.2524/35

habitat only along the rivers, where it occurs more or less Incidentally and
wasrecorded in 12 hour-squares before 1950 and in 8 hour-squares since
1950. Moreover, lt has been found as an adventitious plant in a number of
localities, sometimes persisting for some years. Presumably part of the
adventitious specimens belong to subsp. borbasli (Zapal) PawL

I\

Carduus acantholdes L

Veeldoornige dlstel
CoMPosrrAE
0207 1f 21 - F.E. 4 (1976), p. 224: Much of Europe, but absent from most
of the south-west, and only as an introduction in most of the north.

'

II

-'

..

..

Gardaminopsis arenosa ( = Arabis arenosa (L) Scop.) is In Nederland voor

het eerst verzameld In 1838 bij Werkendam. In hetzelfde jaar werd zij
vermeld door FRANQUINET (onder nr. 752, als Sisymbrium arenosum) voor
het St Antoniuseiland bij Maastricht.
Volgens THELLUNG (1919) valt ons land buiten het gebied waar C arenosa
inheems is, doch komt zij er adventief en ingeburgerd voor. Op min of
meer natuurlijke standplaatsen treft men haar hier te Iande slechts tangs
de rivieren aan, hoofdzakelijk tangs Waal en Rijn; vergelijk het optreden
van Anthemis tinctoria, Gardamine impatiens en Lepidium graminifolium
aan rivieroevers. C arenosa schijnt in ons land veelal geen rijpe vruchten
te krijgen.
De soort wordt dikwijls als adventief aangetroffen. Soms, bijvoorbeeld
op stationsterreinen, handhaaft zij zich gedurende een aantal jaren (DE
WEVER, 1916a, p. 94; vergelijk ook BoLMAN, 1976b). Het is niet uitgesloten
dat zij plaatselijk op weg is In te burgeren, bijvoorbeeld in centraal
Zuid-Holland en ten zuidwesten van Eindhoven. Voorlopig is de soort In
deze gebieden evenwel als adventief beschouwd.
Een aantal adventieve exemplaren, onder meer enige die met steenblokken waren aangevoerd, behoren waarschijnlijk tot subsp. borbasli
(ZapaJ.) PawL, die tot in Belgie inheerns is (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972).
Door het ontbreken van rijpe vruchten is evenwel bij vee! Nederlands
materiaal van C arenosa niet met zekerheid vast te stellen, tot welke
ondersoort het behoort.
Behalve In de onder het kaartje vermelde uurhokken is C arenosa sinds
1950 nog adventief aangetroffen In 27.11/56, 28.34, 3027/37/54, 31.31/54,
33.16/48,37.15/52. 38.12/31, 51.52, 57.14/24 en 62.13. Nlet opgenomen
zljn voorts opgaven voor Drempt (VAN EEDEN, 1898), waarvan de bron
onbekend is, en Weert (VAN DEN BoscH, 1854, p. 241 ), dat een verschrijving
is voor Weurt.
E.). WEEDA

H-'

voor 1950: 5 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)
adv.: L4.63,N6.16,P3.46,P4.66,P6.62.R233,
55.48

l-

i\

H68

Carduus acanthoideswerd voor Nederland voor het eerst vermeld door DE

GoRTER (1781 b): 'Aan de Wegen, veeI buiten Doesburg'. Hoewel deze auteur
duidelijk melding maakt van het felt dat de soort vaak gehouden wordt
voor C crispus, moet de betrouwbaarheld van deze opgave in twljfel
worden getrokken, aangezien sindsdlen geen enkele groelplaats uit die
streek bekend Is. De eerste betrouwbare vondst dateert derhalve van 1913,
toen C acanthoides werd verzameld aan de Rijn, ten oosten van Amhem.
Voordien werd de soort al wei op adventiefterreinen aangetroffen.
De veeldoornige distel kan vermoedelijk aileen in de uiterwaarden langs
de grate rivieren als ingeburgerd worden beschouwd Verder komt de
soort vaak voor op adventiefterreinen. WEsTHOFF &DEN HEw (1969) noemen
haar als kentaxon van het Onopordetum acanthii, dat in Nederland vooral
in het Duin-, Fluviatlele en Krijtdlstrlct voorkomt, daarbulten fragmentarisch. Volgens KERN & REICHGELT (1952) zou C acanthoides vee! algemener
zijn dan men dacht, maar is ze vaak voor C crispus gehouden. Sinds 1950
zijn er echter slechts 3 opgaven uit het rivierengebied bekend.
Vanwege het zeker of vermoedelijk adventief voorkomen zijn de
volgende vindplaatsen niet op het kaartje opgenomen: Nljkerk (z.j.), Velp,
molen (1926), Amsterdam (DEs ToMBE, 1912, p. 11), Leiden, Oranjelust
(1901), Rotterdam (1901), Dordrecht, vuilnishoop (1948), Nieuw en St.
Joosland, terrein bemest met afval meelfabriek (z.j.), Sittard, graanmagazijn (DE WEVER, 1923, p. 28), Gorssel (1902, vermoedelijk een
bastaard) en om eerder vermelde reden Doesburg. Eveneens niet opgenomen zijn de adventieve vondsten sinds 1950: Terschelling (MENNEMA
& VAN 0oSTSTROOM, 1975a), Schokkerhaven (1956), Zandvoort (1974, WAG),
wegberm Haagse Schouw (1964, LEPS), Rotterdam, haven (1958) en de
IVON-<!pgave 41.37, omdat deze vermoedelijk berust op een foutieve
deterrninatie.
C.L PLATE

Before 1950 Garduus acanthoideswas found in 5 hour-squares; since 1950

the species has been recorded in 3 hour-squares. In the Netherlands this
thistle can only be considered naturalized in the forelands of the big rivers;
outside this area it can occur adventitiously. The species can easily be
confused with C crispus.

.. J

Carduus tenuiflorus Curt.

f-

t~
~

-~

.}
~

' "\

~~~
~
T -+ +
+___,

'

:~

t"'""
11F1

yj

ct-+--+

~ ._

r--,

hfi

!~

.I

~~

-+-

7'

t!'
r1"' --t-1-

' '

io'

'K
[(
'

'

voor 1950:
sinds 1950:

CoMPOSITAE

0210 1f 20 - F.E. 4 (1976), p. 231: W. Europe.

j..

~.

h:t

v ,. .

__._!

j a;;

Tengere distel

""'sr~ ~

t +

Garduus tenuillorus werd met zekerheid voor het eerst in Nederland

gevonden in 1844 in Westerschouwen. Eerder werd de soort al voor
Maarsbergen vermeld (VAN HAu. 1825), doch hiervan is geen herbariummateriaal aanwezig, zodat een determinatiefout niet uitgesloten kan
worden geacht.
c tenui/lorus heeft een atlantische verspreiding en komt voor van
West-Schotland, Ierland en verder tangs de atlantische kusten en de
noordkust van de Middellandse Zee tot de Krim (HEc1, 1928).
WESTHOFFC.S. (1970, p. 95) noemt de tengere dlstel als een van de soorten.
waarvan met zekerheid kan worden aangenomen, dat ze sinds 1900 uit
ons land zijn verdwenen; de laatste vondsten van Goeree en Schouwen
dateren van 1920. Deze opmerking is inmiddels achterhaald: C tenui/lorus is sindsdlen weer op Goeree gevonden (mond meded. V. Westhoff,
1977), op Wieringen en in de duinen bij Zandvoort. Er is een opmerkelijke
uitbreiding naar het noordoosten te constateren op soortgelijke, natuurlijke groeiplaatsen als die in Normandle, terwijl onze vindplaatsen aansluiten bij de Belglsche in het kustgebied tot vlak blj Zeeuwsch-VIaanderen
(MENNEMA, 1977a).
Adventief is de tengere distel ook nogal eens gevonden, voomamelijk blj
graan en wol verwerkende bedrijven: v66r 1950 bij Nijmegen (1936),
Utrecht (VuvCK, 1902a), Wormerveer, meelfabriek (1923, 1930, 1936),
Leiden (1945), 's-Gravenhage (!VON, 1946), Rotterdam, haven (1914),
Middelburg, zaagmolens (1842), Tilburg, wolfabriek (1947), Veghel,
graanhandel (1936) en sinds 1950 bij Veenendaal, behalve op vuilstort- en
ruderale terreinen ook in een moerasgebledl (1957, 1961) en tussen
Rijswijk en Delft (1952).
THAHArnNK

Both before and after 1950 Garduus tenui/lorus has been recorded in the
Netherlands in 4 hour-squares. But from c_ 1920 untill1975 the species had
disappeared All recent localities are from the coastal region, where the
species seems to be natural Inland C tenuillorus has been found several
times in adventitious localities.

4 uurhokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)

Carex brizoldes L

Trfigraszegge
CYPERACEAE
0216 9b 22- F.E. 5 (1979), p. 299: From Latvia and N. France southwards
to the Pyrenees, C. Jugoslavia and C. Ukraine.
.

1'\

'
,I

carex brizoides is in ons land voor het eerst gevonden in 1870 op de

Meerssenerberg (VuYCK, 1916). In 1899 werd zij voor het eerst verzameld
op de 'klassieke' vindplaats blj Vaals. Een opgave voor Nljmegen (VAN HALL,
1825) heeft vermoedelijk op C disticha betrekking (VuvcK, 1916).
De twee Zuidlimburgse localiteiten zijn wellicht op te vatten als
westelijke voorposten van het areaal der soort, dat Midden-Europa - met
het zwaartepunt in het oostelijke deel - omvat (MEusEL c.s., 1965, p. 66). Op
de overige, verspreide vindplaatsen in ons land is C brizoides, evenals in
Noordwest-Duitsland, als neofiet te beschouwen (DIRKSE, HoEKSTRA & LoooE,
1973). Voor enkele op het kaartje opgenomen groeiplaatsen is adventieve
herkomst waarschijnlijk (REICHGELT, 1956b), voor andere niet (DE BoeR,
1975).
Een opgave voor Apeldoom (KoK ANKERSMrr, 1879, p. 205) heeft volgens
KERN & REICHGELT (1954) betrekking Op C ova/is en - waarschijnJijk C arenaria. Volgens KLoos & WACHTER (1939) hebben opgaven voor
Wassenaar en Weert betrekking op C reichenbachii. Blijkens een aantekening in het IVON-archief en de vermelding door KERN & REICHGELT
(1954) betreft laatstgenoemde vondst echter toch wei C brizoides, zodat
de opgave voor Weert op het kaartje is opgenomen.
E.J. WEEDA

i.

voor 1950:
sinds 1950:

carex brizoides is a native of Central Europe and occurs as a neophytic

species in scattered localities in Northwestern Germany and the Netherlands. Its stations in the south of Limburg might be considered outposts of
the species' natural area. C brizoides occurred in 4 hour-squares before
1950 and in 6 hour-squares since 1950.

4 uurhokken (UFK 2)

6 uurhokken (UFK 2)
69

Carex buxbaumil Wahlenb.

jJ;.._~~

1 c-v

;!-

H + p?vr ~~ i ~

11

-ji' .1

~~
~t' ~
. .f-t
.1
"o

v;/"'1

j-

..,

f~

~rl
.

-~~ ~

~L
J
I

ftH-r

o!l'.

'

I&

J,;

'

If
-

t-

i='

R.
t

..

'

3 uurhokken (UFK 1)
9 uurhokken (UFK 2)

H- .

Carex buxbaumli, een zegge, die in Nederland karakteristiek is voor een

overgangs-gradient tussen zeggetrilveen en schraalland (SEGAL& WESTHOFF,
1959, o.a p. 328), werd voor het eerst in 1898 in de omgeving van het
Belterwijde gevonden.
De knotszegge is ~~n van de plantesoorten, die door VAN SoEsT (1933)b,
p. 472) werden gebruikt om de grenzen van het Hafdistrict te bepalen. De
vondst in hok 11.36 is overigens gelegen in het Drentse district, zlj het op
drassig terreirL
C. buxbaumli is in zijn gehele areaal een zeldzame soort (WESTHOFF &
KETNER, 1967) en vertoont binnen Europa, verlopend van ruid naar noord
en van oost naar west, een voorkeur voor een voedselarmer en natter
milieu met een minder wisselende waterstand. Nederland neemt in dit
opzicht een tussenpositie in (SEGAL &WESTHOFF, I.e.; WESTHOFF & KETNER, I.e.).
De stijging van 3 uurhokken v66r 1950 tot 9 sinds 1950 is te verklaren door
het beter herkennen van deze soort, nadat na 1950 het zeldzamer
wordend biotoop van C. buxbaumli intenslever werd bestudeerd. Men
moet echter aannemen, dat vanaf het begin van deze eeuw het aantal
groeiplaatsen van de knotszegge door ontginning, ontwatering en
bemesting is verrninderd. Zeer waarschijnlijk is de groeiplaats in hok 16.43
en ~~n van de groeiplaatsen in hok 31.34 verdwenen (schrift. meded. J.G.
Engel, 1978).
De hokaanduiding op een herbarium-exemplaar met als vindplaatsvermelding Wanneperveen, lage hooilanden langs het Meppelerdiep,
1.6.65.21/23 (1898), moet als onjulst worden beschouwd De vermelding
van een vondst van C. buxbaumli in een duinvalleltje ten westen van het
natuurreservaat de Boschplaat op Terschelling in 1950 (VAN OoSTSTROOM &
REieHGELT, 1965b, p. 117) berust op een onjulste determinatie van C. hartmanil (KERN, 1967).
A.J. QuENEBOTERENBROOD

voor 1950:
sinds 1950:

Knotszegge
CYPERAeEAE
0217 7c 12 - F.E. 5 (1979), p. 318: Mainly in C. & E. Europe and
Fennoscandia, but extending locally westwards to Iceland, Scotland and
N.W. France, and southwards to C. Italy.

Carex buxbaumli is a characteristic species of sedge swamps in the

succession to litter fen. Before 1950 the species was known from
3 hour-squares. Since 1950 the number of known hour-squares has
increased to 9 despite the reduction of suitable habitats by draining,
reclaiming and manuring. This increase is a result of better knowledge of
the species and its habitat.

..

Carex cespitosa L.

Zodezegge
CYPERAeEAE
1400 7a 01 - F.E. 5 (1979), p. 321: N. &C. Europe, extending to S.C. France,
N. part of Balkan peninsula and W. Kazakhstan, but absent from most of
the north-west.

Carex cespitosawerd pas in 1973 in ons land ontdekt in verlandende, oude

meanders van de Hunze in Noord-Drenthe (DE BoER, 1974).
Kort daarna werden vondsten gedaan blj Elp en in het dal van het
Rolderdiep blj Gasteren. Steeds groelde de soort in vochtig hooiland of
blauwgrasland In 1979 werd de aanwezlgheid van C. cespitosa ook bij
Staphorst vastgesteld, ditrnaal in een heidebegroeiing op vochtige
kaalslagbodem (mood meded. R. van der Meijden). Het is niet uitgesloten
dat de soort op nog meer plaatsen in het Drentse district voorkomt, al is
het aantal geschikte groeiplaatsen in verband met overbemesting en
ontwatering in de laatste decennia besllst vrij beperkt geworden.
Oudere opgaven van C. cespitosa zijn wei steeds onjulst geweest, daar
zlj op andere soorten betrekking hadden (KERN & REieHGELT, 1954).
P. HEUKELS

In 1973, Carex cespitosa was discovered In the northern part of the

voor 1950:
sinds 1950:

Drenthe District; in the following years 3 other localities were recorded,

usually in wet hayfields or litter fens, one in moist heath. Older records of
the species in literature are considered to be incorrect.

0 uurhokken
4 uurhokken (UFK 2)
70

carex dlgitata L

'

..

ffi

R-'

....+ ...

.. v:-+-f-t..

Vlngerzegge
CYPERACEAE
0222 9d 22 - F.E. 5 (1979), p. 311: Most of Europe, but rare in the extreme
west and most of the Mediterranean region.

t~

--tir-.

'/ \

r-;

1 . ..

! Gi

fr_
IJi'
""I

['-.

_,

'

carex digitata is voor het eerst voor Nederland vermeld door DE GoRTER
(1781 b); de door hem genoemde vindplaatsen (Putten en Elspeet) maken
de opgave echter dubieus, daar de soort er later nooit is teruggevonden
en er ook nauwelijks kan worden verwacht De opgave van BoRY DE
SAINT-VINCENT (1821, p. 267) voor de omgeving van Caestert heeft mogelijk
betrekking op een vondst in Belgie, zodat als oudste vermelding aileen in
aanmerking komt de opgave blj F RANQUINET (1838, nr. 89) voor de bossen
blj Gronsveld en Canne.
Zoals het kaartje duidelijk maakt, is C digitata inmlddels nogal achteruitgegaan. Dit hangt misschien samen met het kappen van vee! oude
bossen in Zuid-Limburg.
Afgezien van de twijfelachtige vindplaatsen Putten en Elspeet bij DE
GoRTER (l.c.; zie ook KERN & REICHGELT, 1954, p. 27) zijn niet opgenomen de
vindplaatsen Amersfoortse heide en Bakkershagen bij 's-Gravenhage,
beide opgegeven bij herbariummateriaal uit het begin van de 19e eeuw.
De opmerking van DE WEVER (1912, p. 156), als kwam de soort 'overal voor
in beschaduwde bossen op de mergelrotsen, vanal de St Pietersberg tot
Vaals' Is wei illustratief voor de achteruitgang van de soort, maar niet
nauwkeurig genoeg om andere dan de door herbariummateriaal of
gedetailleerde literatuuropgaven gedocumenteerde uurhokken op het
kaartje op te nemen.
P. HEUKELS

voor 1950:
sinds 1950:

carex digitata originally had a very restricted distribution area in woods

on chalk (marl) in the south of Limburg. Before 1950 the species was
observed in 7 hour-squares; since 1950 it has been found in 4 hour-squares.
The decline might have been caused by the cutting of old woods in the
south of Limburg.

~~

7 uurhokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)

carex dlvlsa Huds.

Waardzegge
CYPERACEAE
0226 4c 11 - F.E. 5 (1979), p. 299: S., C. & W. Europe, northwards to
C. England and the Netherlands; mainly coastal in the northern part of the
range.
.

..

carex divisa Is pas in 1960 voor de eerste maal in Nederland aangetroffen

(VANDER PLoEG, 1961 ). Eerdere vermeldingen van de soort, bljvoorbeeld bij
DE GoRTER (1781 b, als carex marginata) en VAN HALL (1825) berusten op een
VOndst van Carex disticha (zie VAN 0oSTSTROOM & REICHGELT, 1958a). De eerste
vindplaats van C divisa was in de noordelijke Makkumerwaard gelegen;
tien jaar later bleek de soort zich ook op de zuidelijke Makkumerwaard te
hebben gevestlgd.
C divisa heeft een mediterraan-atlantische verspreiding. De Makkumerwaard speelt een belangrijke rol als fourageergebied voor vogels in de
trekbanen langs de atlantische kusten van Europa. Het Is daarom goed
denkbaar dat C divisa door vogels naar ons land Is gebracht
Nlet opgenomen is de vindplaats Noordwljk (MoLKENBOER & I<ERBERT,
1840), omdat herbariummateriaal ontbreekt en reeds VuYCK (1916,
p. 1985) opgeeft dat deze vondst hem onbekend is. De opgave voor
Oost-Vlaanderen bij liEIMANS, liEINSIUS& THijSSE (1965) heeft betrekking op
een Belgische vondst
P. HEUKELS

'
'

..
/

voor 1950:
sinds 1950:

Carex divisa has been discovered in 1960, on a foreshore along the Frisian
coast The species has been able to extend its domain over 2 adjacent
hour-squares since its first settling. Supposedly, C divisa has been carried
to the Netherlands by migratory birds, by way of the Atlantic coasts of
Europe.

0 uurhokken
2 uurhokken (UFK 1)
71

Carex divuJsa Stokes

IB

I+

/,

:...).J/ .

Late struweelzegge
CYPERACEAE
0227 8c 22 - F.E. 5 (1979), p. 298 als C divulsa Stokes subsp. divulsa:
Mainly in the southern and western parts of the range of the species;
C divulsa s. lat.: Europe northwards to 59" N. in Sweden, but only on the
western and southern margins of the U.S.S.R.
Oud herbariummateriaal dat mogelijk tot Carex divulsa behoort. is (in
1833?) gevonden bij Wassenaar en de omgeving van Leiden. waarmee
misschien dezelfde vindplaats werd bedoeld MoLKENBOER & KERBERT (1840)
geven de soort voor het eerst in de literatuur op. zich baserend op dit
herbariummateriaal Helaas zljn de vruchten van de verzamelde planten
onvoldoeride rijp om een betrouwbare determlnatie mogelijk te maken,
zodat een latere vondst. gedaan in 1853 bij de Plasmolen, met zekerheid
als eerste voor Nederland moet worden aangemerkt. Kort daama werd
ook het voorkomen in Zuid-Umburg vastgesteld.
Vele vindplaatsen in ons land zljn inmiddels verloren gegaan. C divulsa
is een karakteristieke soort van mantelgemeenschappen tangs de randen
van loofbossen op kalksteenverweringsgronden (WESTHOFF & DEN HEw.
1969). Ook andere soorten uit deze gemeenschap geven een soortgelijke
achteruitgang te zlen. Mogelijk houdt dit verband met de grootscheepse
afbraak van de oorspronkelijke struweel- en loofbostypen door de
omzetting ervan in produktiebos.
Een opgave voor Westbroek (H!.KTSEN, 1868) is niet opgenomen omdat
de indruk wordt gewekt dat een andere soort is bedoeld Een opgave voor
Amsterdam uit de vorige eeuw bleek op een vondst van Carex spicata te
berusten (VuYCK, 1916, p. 2002). Een vondst van de echte C divulsa in 1916
op de Zuiderzeedijk bij Monnikendam wekt de indruk adventief te zljn.
Tenslotte is een opgave op een IVON-streeplijst uit 1903 van uurhok Q5.12
niet opgenomen, omdat hier vrijwel zeker sprake is van een foute
aanstreping.
P. HEUKELS

Carex divulsa has lost the majority of its localities in the Netherlands
during the 20th century, as have considerable numbers of other species
inhabiting woods and woodland margins on calcareous soils. This is
probably due to the severe cutting of the original deciduous woods in this
country. Before 1950, C divulsa was observed in 13 hour-squares; since
1950, its occurence has been ascertained in only 6 hour-squares.

voor 1950: 13 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

Heldezegge
CYPERACEAE
0230 7e 21 - F.E. 5 (1979), p. 313: Most of Europe, but absent from the
extreme west. the Mediterranean region and parts of the south-east

Carex ertcetorum Poll

'

'

Carex ericetorum werd al in 1834 bij Vorden verzameld. op de heide bij

de Wildenborgh; de soort werd in 1877 ontdekt op de Kootwijkse heide
bij Assel (KoK ANKERSMrr, 1879, p. 205), waar zlj in 1883 nogmaals werd
gevonden. Nadien duurde bet tot 1924 voor C erlcetorum opnieuw werd
waargenomen; daarbij bleek spoedig dat bet voorkomen op de Veluwe
algemener was dan tot dusverre werd aangenomen. Buiten de Veluwe is
zlj echter nooit meer gevonden.
Ook op de Veluwe is C ericetorum overigens achteruitgegaan. Een van
de redenen daarvoor is mogelijk de omzetting van heide in bos geweest;
voor enkele groeiplaatsen is dit aan de hand van topografische kaarten at
te lezen.
Het areaal van C ericetorum in Nederland ligt op een tamelijk grote
afstand van de overige Europese groelplaatsen. Het Is nlet zeker of het
daarblj om een voorpost van bet verspreidingsgebied gaat. of om een
relictareaal (UmiEN, 1932, p. 283).
De verrneldingen van v66r 1950 van C erlcetorumvoor Oldebroek op de
Veluwe (KERN & REICHGELT, 1954, p. 21) en bet Drentse Exloo {UmiEN, 1932,
p. 281) zijn niet op bet kaartje opgenomen, omdat KERN & REicHGELT (I.e.)
deze localiteiten apart noemen als opgegeven vindplaatsen waarvan ook
zlj geen materiaal hebben gezlen.
P. HEUKELS

..

'

..

.,

'

voor 1950:
sinds 1950:

Carex ericetorum has a small distribution area in the Netherlands, clearly

disjunct from its main European realm. Before 1950 the species was known
from 9 hour-squares; since 1950 it has been found in 5 hour-squares. This
loss of growing-places is due (at least in part) to afforestation of the heaths
it inhabited.

9 uurhokken (UFK 2)
5 uurhokken (UFK 2)
72

Carex Oava L

..v

:,..!,

~t

_;..-

l'tf

1
~l

,,

if

II

Gele zegge
CYPERACEAE
0233 7b 31 - F.E. 5 (1979), p. 309: Most of Europe, but absent from much
of the Mediterranean region.

-~

~ .:.t-.1--

f--4.

T,-

1-tl

'

~
f

'-

N,.

./

L.,

I'

carex flava wordt in oudere literatuur nogal vaak opgegeven voor

verschillende delen van het land; deze opgaven hebben echter veelal
betrekking op andere soorten uit de carex flava-groep, met name
C demissa en C serothia. Daarentegen bleken meerdere herbariumexemplaren die als de eveneens nauwverwante C Jepidocarpa waren gedetermineerd, toch beter tot C flava te kunnen worden gerekend (zie ook VoNK,
1979). Het oudste herbariurnmateriaal van C flava dateert uit 1866 en is
afkomstlg van Voerendaal
carex flava is in de laatste decennia erg zeldzaam geworden. De
oorzaken daarvan moeten worden gezocht in de ontwatering en ontginning van de schraallanden, veentjes en vochtige bossen waarin de soort
voorkwam. 1n Zuid-Umburg groeit C flava nu waarschijnlijk aileen nog
maar in het Kathagerbroek (mond. meded. W. de Veen).
P. HEUKELS

-
'

'

..
~

'

carex flava was found in 16 hour-squares before 1950; since 1950 it has
been observed in only 5 hour-squares, from two of which the species seems
to have withdrawn by now. The decline was caused, presumably, by the
draining and reclamation of the fenlands and moist forests where C flava

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)

occurred.

Carex hartman.l.l Caj.

ScheUingerzegge
CYPERACEAE
0234 7a 01 - F.E. 5 (1979), p. 318: C. Europe, extending northwards to
61 N. in Fennoscandia. eastwards to S. Ural and southwards to S. Jugoslavia.
carex hartmanliis in Nederland slechts van de Boschplaat op Terschelling
bekend Het oudste herbariummateriaal werd al in 1950 verzameld; het
is heel goed mogelljk dat de soort ter plaatse ook v06r dat jaar al aanwezig
was. C hartmanli werd echter pas in 1966 als zodanlg herkenc:l; eerder
dacht men met C buxbaumil te doen te hebben (KERN, 1967).
Hoe de vestiging van C hartmanli op Terschelling tot stand is gekomen,
is nlet gemakkelijk vast te steUen. De soort komt in Midden-Europa, het
zuiden van Scandinavie en via Oost-Europa tot diep in Siberie voor, evenals
in oostelljk Noord-Amerika (Anticosti Eiland) en op IJsland (zie het
verspreidingskaartje bij HuLrtN, 1958). Misschien moet menhier, net als bij
carex divtsa, wei aan verspreiding door trekvogels denken.
De oecologische positle van C hartmanli in Nederland schijnt overeen
te komen met die van de soortgenoten uit Noord-Europa en wijkt af van
hetgeen voor het Middeneuropese materiaal wordt opgegeven (WESTHOFF
& KETNER, 1967). Ten gevolge van de voortschrijdende successie gaat
C hartmanli in de laatste jaren weer sterk achteruit op de Boschplaat;
zonder menselijk ingrijpen zal zij ter plaatse vermoedelijk verdwijnen
(SYKORA, 1978).
P. HEUKELS

voor 1950:
sinds 1950:

carex hartmanliwas first recognized as indigenous in the Netherlands in

1966. The species has only been observed at one locality on the isle of
Terschelling, where it was first collected in 1950 but incorrectly identified
as carex buxbaumii It was perhaps brought to the island by migratory
birds. The size of the population is diminishing in recent years, due to
progressive succession in the vegetation.

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok
73

Carex laevigata Sm.

-+

...-:

111"

~
----'! tl ;

.
y

Gladde zegge
CYPERACEAE
0238 9a 10- F.E. 5 (1979), p. 308: W. Europe, northwards to Scotland; S.
Bulgaria

-~

'1- ~'

.......

I~

+. ~.:r+\:.

.
')-.,

..

. . ~ +- 1 ...
......_ .I-- +-,
-L -ti

.v

'-/._

~~--...

~t
I

/
'

.l

- ~ ~~
I

'

'

..

carex Jaevigata werd voor het eerst in Nederland gevonden in 1942 blj de
bron van een beekje bij BeHeld, een jaar later ook op een dergelijke
standplaats bij Tegelen.
Sinds 1950 is de gladde zegge aileen op de eerstgenoemde vindplaats
teruggevonden in 1954; latere vermeldingen zijn niet meer bekend De
soort kan in Nederland als uitgestorven worden beschouwd; dit is ook de
opvatting van ARNOLDS & VANDER MEqDEN (1976).
C Jaevigata wordt door WESTHOFF & DEN HELD (1969) genoemd als
kentaxon voor het Carid laevigatae-Ainetum, een in Nederland zeldzame
associatie op veen op een minerale ondergrond, in beekdalen en bij
bronnen, die voorkomt in het Gelderse, het Subcentreurope en het
Kempense Distict.
Opgaven van C Jaevigata voor Amsterdam, Rotterdam en Zeeland
betroffen C distans. (KLoos, 1943, p. 30). C laevigata is ook aangestreept
op een IVON-streeplijst van hok S6.22.23 (G. Sissingh e.a., 1942), met het
bijschrift: 'det Kloos'. G. Sissingh heeft in 1942 inderdaad deze soort
gevonden en een exemplaar aan A.W. Kloos ter determinatie opgestuurd
(KLoos, I.e.), doch dat was het herbarlumexemplaar van BeHeld in hok
S6.26.23. Hoogst waarschijnlijk is de determinatie later op de verkeerde
streeplijst bijgestreept (lfz kaartblad westelijker), zodat deze opgave niet
op het kaartje is opgenomen.
THA HATTINK

...

voor 1950:
sinds 1950:

carex Jaevigata was found in 2 hour-squares in 1942 and 1943.It has been
refound in 1954 at one of these places; now the species may have
disappeared completely.

2 uurhokken (UFK 1)
(UFK 1)
1 uurhok

Carex lepldornrpa Tausch

Schubzegge
CYPERACEAE
0240 7b 21 - F.E. 5 (1979), p. 310: N., N.W. & C. Europe, extending very
locally southwards to N. Spain and C. Greece.

'

'

.....-

carex lepidocarpa komt volgens VoNK (1979, p.1) in het geheel niet in
Nederland voor. Aile opgaven van deze soort zouden volgens deze auteur
tot andere !eden van de carex flava-groep kunnen worden gerekend.
lnderdaad vertoonde het in het Rljksherbarium aanwezige materiaal
nergens de kenmerken van C Jepidocarpa in zuivere vorm; wat zo
genoemd was, kan meer of minder duidelijk wei steeds tot C flava of in
enkele gevallen tot C demissa worden gebracht
Zeer onlangs kwam echter uit het Herb. De Wever te Maastricht een vel
aan het Iicht, waarop zowel C flava als een goed herkenbare vorm van
C lepidocarpawas gemonteerd Aangenomen dat dit materiaal inderdaad
in zijn geheel van de opgegeven vindplaats (bos van Naenhof, veen bij de
dennen) afkomstig is, dan moet C Jepidocarpa dus toch inheems in
Nederland zijn (geweest). Behalve deze plant die in 1912 werd verzameld,
zijn geen andere vondsten bekend.
P. HEUKELS

'

'

..

,
I

..

..,.

-voor 1950:
sinds 1950:

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

carex lepidocarpa was once collected in the Netherlands, as it seems; the

collected specimen dates from 1912. All other reports of the species are
presumably incorrect and must be referred to other species of the carex
flava-group.

~=

74

Carex Umosa 1..

l.

t LL

1--::

If
v

~ ,_

..

t~~

lt

J"<

c.

:;:~

) _,

11

Veenmoszegge
CYPERACEAE
0242 7d 31 - F.E. 5 (1979), p. 317: N., N.W. & C. Europe, extending locally
southwards to the Pyrenees, S. Bulgaria and S.E. Russia

~:rr

.;--~

:1
1h

~ l
..

t--'

H'-

"i;--+

"
I

.<'

.L

++

~ ;,.

"'

'

' I'!

ft

Carex limosawerd voorhet eerst in Nederland verzameld in 1875, in een

veen bij Epe.
Reeds eerder had VAN DEN BoSCH (1861, p. 196) de verwachting uitgesproken dat C limosa in Nederland zou kunnen worden gevonden,
gezien de aanwezigheid van deze soort in hoogvenen in Oost-Friesland en
Oldenburg, niet ver van onze landsgrens. De betrekkelijk late ontdekking
in ons land houdt mogelijk verband met de zeer moellijke begaanbaarheld
van de terreinen waar C limosa groelt, namelijk in de natste delen van
hoogvenen en in veenmosrijke heidevennen (KERN & REicHGELT, 1954).
In Drenthe werden nog na 1950 enkele nieuwe groeiplaatsen van
C limosa ontdekt; de soort werd daar echter in 1978 niet meer teruggevonden (mond. meded. W.Ph. ten Klooster). De vroegere vindplaatsen
op de Veluwe en in Limburg zijn ook vrijwel zeker verloren gegaan. De
achteruitgang van deze toch al zeldzame soort valt daardoor zeer in het
oog; de voomaamste oorzaak ervan ligt ongetwijfeld in de ontginning van
de Nederlandse hoogveengebieden (KERN & REicHGELT, lc.).
Een herbariumexemplaar met de voorgedrukte etiketaanduiding 'Planten van Friesland' uit de 19e eeuw is wegens de onzekere vindplaats niet
opgenomen; het kan ook elders zljn verzameld De opgave van C limosa
voor Haarlem bij DE GoRTER (1781b) bleek te berusten op een vondst van
Cflacca (zie VAN 00STSTROOM & REICHGELT, 1958a, p.611). De vindplaats
'moeras bij de Rode Beek bij Sittard' (1896 en 1901) is geidentificeerd met
het Leiffenderveen. De opgave voor het Bunnerveen (BRouwER, 1936,
p. 295) is volgens G.J. Baaijens (schrift. meded) met aan zekerheid
grenzende waarschljnlijkheld onjulst
P. HEUKELS

voor 1950: 19 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 carex limosa was found in 19 hour-squares; since 1950 the
species has been recorded in only 8 hour-squares. In the Drenthe District
it could not be found again in 1978. The decline is mainly the result of the
reclamation of bogs in the Netherlands.

~.

t"

Carex murtcata 1..

lJle struweelzegge

'
'

CYPERACEAE

0243 8b 22 - F.E. 5 (1979), p. 298: Most of Europe except for parts of the
north-east

Afgezien van een ongedocumenteerd exemplaar in het Herb. Rainville is

Carex muricata s.str. in ons land voor het eerst in 1833 bij Doorwerth
verzameld. Door de vinder J.Wttewaal werd zij als een alzonderlijk taxon
(C muricata var. loliacea) herkend. Het duurde evenwei tot 1932 (KERN &
REicHGELT, p. 357 e.v.) voor het voorkomen van de soort in Nederland
definitief werd vastgesteld. Tot 1962 (HEUKELSVAN OoSTSTROOM) werd zij hier
te Iande C pairaei genoemd; opgaven van C muricata van oudere datum
hebben doorgaans op C spicata betrekking.
C muricata s.str. komt hoofdzakelijk voor in het Subcentreurope district
en is om Nijmegen tot dit district beperkt (KERN & REICHGELT,lc.). Of de soort
in recente tijd, zoals het kaartje lijkt te suggereren, werkelijk op vele der
oude vindplaatsen is verdwenen, of dat er onvoldoende op is gelet, is
onzeker.
Deze soort is met steenblokken aangevoerd bij Schokkerhaven in de
Noordoostpolder (1958) en bij Hellevoetsluis (SoLLEVELD & DE MEv, 1967).
Deze vindplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

....
.

11

voor 1950: 13 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

.:_

f-t
75

Carex muricata s.str. ( = C pairaei) was not recognized with certainty in

theNetherlands until1932. Possibly it is still overlooked. As far as is known,
this species occurs chiefly in the Subcentral European District. Before 1950
it was recorded in 13 hour-squares, since 1950 in 10 hour-squares.

Carex pendula Huds.

Hangende zegge
CYPERACEAE
0250 9a 11 - F.E. 5 (1979), p. 305: W., C. & S. Europe, northwards to c. 58"N.
In Scotland.
Carex pendula is In Nederland aileen In het wild bekend uit Zuid-Umburg,
waar zljln 1887 werd ontdekt (SuRINGAR, 1892, p. 75).
Op de eerste en tevens bekendste vlndplaats, bronnen en veentjes In de
hellingbossen langs de Maasvallei tussen Bunde en Geulle, was de soort
vroeger rijkelljk voorhanden. In soortgelljke miHeu~mstandigheden is
C pendula later nog op enkele andere plaatsen In Zuid-Umburg waargenomen. Het Hjkt erop dat de soort met name In recente jaren tot een
flinke areaaluitbreiding is gekomen.
Nlet opgenomen zljn de vlndplaatsen Wijster (1933), Wormerveer
(1916), Rotterdam (1915) en Dordrecht (v66r 1920) omdat de soorthierwas
aangeplant of verwilderd, dan wei adventief voorkwam zoals te Wormerveer. Vier uurhokken, te weten V622, V6.32, V6.33 en V634, welke op het
oude IVON-kaartje waren aangekruist, zijn niet opgenomen omdat zij aile
corresponderen met streeplljsten van dezeHde vlnder, I. Vuyck. Nergens
konden gegevens worden gevonden die deze opgaven ondersteunen, In
het herbarium noch In de literatuur, wat men In het geval van C pendula
toch zeker zou mogen verwachten. Bovendien was In de marge van het
!VON-kaartje de opmerklng 'aileen Bunde' in het handschrift van J.G. Stoff
bijgeschreven.
P. HEUKELS

. -i

-+-+-tl-t-++-++-~.s

.r
l'l.t-

'1'\.

voor 1950:
slnds 1950:

Carex pendula,ln the Netherlands, is almost restricted to humid woods on

valley sides In the south of Umburg. Before 1950, the species was observed
In 3 hour-squares; since 1950 it has been recorded In as many as
6 hour-squares, thanks to recent settlings outside the former area of
distribution.

3 uurhokken (UFK 1)
6 uurhokken (UFK 2)

Carex polyphylla Kar. et Kir.

'

~.
I

'
-

Vroege struweelzegge
CYPERACEAE
0252 8c 22 - F.E. 5 (1979), p. 298 als C divulsa Stokes subsp. Jeersli
(Kneucker) Walo Koch: Throughout most of the range of the species but
absent from parts of the south-west; C divulsa s. !at: Europe northwards
to 59 N. ln Sweden, but only on the western and southern margins of the
U.S.S.R
Reeds In 1872 werd Carexpolyphylla(= C leersiiSchultz) blj Beek. Umb.,
verzameld, doch niet als zodanig herkend
DE WEVER (1912, p. 153) sprak a! wei het vermoeden uit dat C polyphylla
In Zuid-Umburg voorkwam door bij Carex muricata te vermelden dat 'we
naar aile waarschijnlijkheid ook de ondersoort .... Leersii aangetroffen
hebben', welk vermoeden kort daama werd bevestigd bij een nader
onderzoek van het materiaal UANSEN & WACHTER, 1916b, p. 172 e.v.). Daarbij
bleek tevens dat de soort In Zuid-Umburg 'lang niet zeldzaam' was. in 1924
werd ook het voorkomen bij de Plasmolen vastgesteld; aldaar werd
C polyphylla voor het laatst in 1969 verzame1d, maar het is mogelljk dat
zlj er nog groeit Op enkele plaatsen In Zuid-Umburg zijn zeker nog recente
vondsten gedaan. Desondanks lljkt ook deze soort inmiddels zeldzamer te
zijn geworden, wat mogelljk weer In verband staat met het verdwijnen van
de oude struweel- en bostypen door kap.
Niet opgenomen zljn enkele opgaven van Nljmegen, Utrecht en
Rotterdam In de 19e eeuw (Vuvcr, 1916, p. 2001 ), omdat het bijbehorende
materiaal niet In het herbarium te vlnden was en waarschijnlljk dus reeds
eerder nilar een andere soort (mogelljk C spicata of C divulsa) was
overgebracht Ook niet opgenomen is een vondst op een opgespoten
terreln blj Voorschoten {MENNEMA & VAN OosrsTROOM, 1974, p. 70), die de
lndruk wekt adventief te zijn.
P. HEUKELS

.-1

'

...

..E

voor 1950: 10 uurhokken {UFK 2)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

Carex polyphylla used to be rather common In the southern part of

Umburg, and had an outpost In the hills south of Nijmegen, where it was
last collected In 1969. The number of hour-squares In which the species
was observed before 1950 is 10; since 1950 it has been found In
6 hour-squares, In some of which quite recently. The decline is supposed
to be due to the cutting of the old woodlands and bordering vegetation.

"1\

76

Carex praecox Schreb.

Vroege zegge
CYPERACEAE
0253 6b 21 - F.E. 5 (1979), p. 299: Most of Europe, except Fennoscandia
and the islands, but local in the west.

carex praecox is hier te Iande voor het eerst verzameld door Th.H.A.J.
Abeleven (t 1904) in de Ooijse waard of het Oosterhoutse bos, vermoedelijk omstreeks het midden van de 19e eeuw. De overige betrouwbare
opgaven dateren van 1935 en later.
Hoogstwaarschijnlijk is de soort op de meeste der thans bekende
groeiplaatsen eertijds over het hoofd gezien ten gevolge van haar geringe
afmetingen, vroege bloei en de onderlinge gelijkenis der carex-roorten uit
de sectle Arenariae. Blijkens de opgave van KERN & REicucELT (1954, p. 97)
ligt ons land, waarin de vroege zegge een typisch fluviatiele verspreiding
heeft, aan de westrand van het areaal van de soort.
De meeste opgaven van voor 1950 hebben betrekking op C praecox
Jacq., non Schreb., een synoniem van C caryophyllea Lat.; dit geldt ook
voor een IVON-opgave voor N5.17, welke bij vergissing op het oude
IVON-kaartje van C praecox Schreb. is ingetekend. Planten, onder de
naam C praecox verzameld in de vorige eeuw bij MeppeL Hunderen (bij
Twello) en Zeist behoren respectievelijk tot C ova/is, C ligerica en
Rhynchospora fusca; exemplaren van Maastricht zijn dubieus (KERN &
REICHGELT, 1954, p. 96). Opgaven voor deze vindplaatsen zijn daarom niet
opgenomen.
E.J. WEEDA

Except one find in the previous century, all records of carex praecox in the
Netherlands date from the last half century (1935 onwards); most probably
the species had previously been overlooked. It is restricted to the Fluviatile
District and has been recorded in 5 hour-squares before 1950 and in
6 hour-squares since 1950.

carex punctata Gaud.

Stlppelzegge
CYPERACEAE
0256 3c 11 - F.E. 5 (1979), p. 308: W. & S. Europe, extending locally
north-eastwards to S.W. Sweden, N. Poland and S.E. Austria.

Ill: '

carex punctata is voor het eerst met zekerheid in ons land gevonden in

!
I

11

'-<

Dt-

..

t-

- +I.'-l-et

If

1949 op Schiermonnikoog (VAN DER PLoEG, 1953), doch aanvankelijk niet

herkend Vermoedelijk was zij reeds in 1926 op Schiermonnikoog
aangetroffen, maar toen voor C pallescens gehouden (KERN & REICHGELT,
1954, p. 38). Het eerst werd de soort herkend bij Woensdrecht in 1951.
Tot dusver zijn geen andere zekere vindplaatsen bekend geworden. De
zeldzaamheid van deze soort hangt samen met de zeldzaamheid van haar
biotoop hier te Iande, een gradientrnilieu op de grens van hoge kwelder
en ontzilte zandgrond (WESTHOFF c.s., 1970, p. 308). Waarschijnlijk is bij
Woensdrecht C punctatathans verdwenen; op Schiermonnikoog komt zij,
voorzover bekend, nog steeds voor.
Een vermelding voor Terschelling (ANoN., 1955) berust vermoedelijk op
verwarring met C distans en is derhalve niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

'

F=t-'.
H

I)
"

..
I

!t ,

,.
'

-'
voor 1950:
sinds 1950:

in the Netherlands, carex punctata has been recorded on the Westfrisian

isle of Schiermonnikoog since 1949 and near Woensdrecht since 1951; on
the latter locality it has probably vanished.

(UFK 1)
1 uurhok
3 uurhokken (UFK 1)
77

Carex strlgosa Huds.

SJanke zegge

CYPERACEAE
0263 9a 21 - F.E. 5 (1979), p. 306: S., C. & W. Europe, northwards to
Denmark and eastwards to Bulgaria.

'

'

'

voor 1950:
sinds 1950:

carex strigosa is hier te Iande voor het eerst verzameld in 1833 bij
Beek-Ubbergen.
Deze zeggesoort heeft een subatlantisch-mediterrane verspreidlng
(WALTER-STRARA, 1970) en is blnnen haar areaal vrijwel overal zeldzaam
(KERN & REICHGELT, 1954), wat verband houdt met de aard van haar
standplaats. Zij groeit voomamelljk in bronbossen; vroeger kwam zij hier
te Iande ook op twee plaatsen in de. zoetwatergetijdendelta voor.
C strigosa kan wegens haar gelijkenis met de algemenere en op soortgelijke plaatsen voorkomende C sylvatica, alsmede door de vaak slechte
begaanbaarheid van haar standplaats over het hoofd worden gezien.
Een groeiplaats te Rotterdam is door vergravlng vernietigd (VAN
00STSTROOM & REICHGELT, 1961d).
Een vel met drie carex-halmen, onder de naam C sylvatica verzameld
in 1921 bij Terhagen bij Bunde en St. Jansgeleen bij Beek, bevat twee
exemplaren die inderdaad tot deze soort behoren en een dat in werkelijkheid C strigosa is. Omdat deze laatste later blj Terhagen is teruggevonden,
is aangenomen dat het exemplaar van 1921 van hier afkomstig is, temeer
daar de standplaats van C strigosa (bronbos) wel.bij Terhagen en niet bij
St. Jansgeleen voorkomt. Opgaven voor Bunde en Wijnandsrade van VAN
00STSTROOM & REICHGELT (1961) gaan waarschijnlijk terug Op een vermeldlng
door Kwos (1943, p. 30) van vondsten in 1942 en zijn daarom niet tot de
vondsten sinds 1950 gerekend. Niet opgenomen zijn een IVON-opgave
voor K6.55, die niet controleerbaar is en vermoedelijk op een verstreping
berust, en een opgave voor Delft (HEUKELS, 1902c), waarvan de bron
onbekend is.
E.J. WEEDA

carex strigosais a rare sedge throughout most of its area, occurring mainly
in woods around springs; in the Netherlands, it was recorded in two
localities in the freshwater tidal area too. It has been found in 6 hoursquares before 1950 and in 6 hour-squares since 1950.

6 uurhokken (UFK 2)
6 uurhokken (UFK 2)

carex tomentosa 1..

Vlltzegge
CYPERACEAE
0265 7c 20 - F.E. 5 (1979), p. 313: From C. England and Estonia southwards
to E. Spain, C. Italy and C. Greece.

carex tomentosa is in Nederland voor het eerst verzameld in 1923 bij Lent.
Van de oudere vermeldlng van KOKENTHAL (1909) is de bron onbekend;
wellicht berust deze op opgaven van C fili/ormis, waarmee evenwel hier
te Iande aanvankelijk C nigra en later C lasiocarpa werd bedoeld (zie KERN
& REICHGELT, 1954, p. 25, 54; VAN 0oSTSTROOM & REICHGELT, 1958a).
Voor het laatst werd C tomentosa in ons land verzameld in 1942,
eveneens bij Lent. WESTHOFF c.s. (1971, p. 266) spreekt van 'de nu niet meer
te vlnden Viltzegge' maar noemt haar niet in zijn lijst van na 1900
uitgestorven soorten (1970, p. 95-97).
Controleerbare opgaven van deze soort hier te Iande bleven beperkt tot
het Waalgebied in de omgevlng van Nljmegen. Het zwaartepunt van haar
areaalligt volgens WALTERSTRAKA (1970) in Zuid-Siberie; de Nederlandse
vindplaatsen lagen aan de westrand van het verspreidlngsgebied van
C tomentosa, wat haar zeldzaamheid en kwetsbaarheid ten onzent
verklaart.
Een IVON-opgave voor 16.13 berust op een 'trelnnotitie' en is, blijkens
een bijschrift op het oude IVON-kaartje, onjuist en is dan ook niet op het
kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
slnds 1950:

carex tomentosa was recorded oniy in 3 localities near the river waalin
the surroundings ofNijmegen in the period 1923-1942. This sedge reached
the western border of Its area in the Netherlands.

3 uurhokken (UFJ< I)
0 uurhokken
78

carom vertldllatum (L) Koch

Kranskarwfj
UMBELLIFERAE
0272 7c 31 - F.E. 2 (1968), p. 354: W. Europe, northwards to Scotland and
the Netherlands.

.,

f'""

'

..

ft

'

Carum vertidllatum is voor het eerst verzameld bij Leende in de omstreken

van Eindhoven in 1831, als Sium verticillatum (zie ook VAN HALL, 1836,
p.784).
Deze atlantische soort van vochtige tot drassige blauwgraslanden
bereikt in ons land haar noordgrens en wei in het grensgebied van Brabant
en limburg. Ten gevolge van ontwatering en ontginning is de soort nu
nagenoeg verdwenen. ZeHs in het Vogelbosje blj Weert, dat oorspronkelljk was aangekocht ter bescherming van deze zeldzarne kranskarwij, is
de soort na normalisatie van de Tungelroljsche Beek verdwenen (HANDBOEK
NATUURMONUMENTEN, 1957, p. 36). Om C verticiJJatum VOOr de NederJandse
flora te kunnen behouden, zijn enkele exemplaren overgebracht van de
Peel naar enige blauwgraslanden in het natuurreservaat de Kampina bij
Boxtel, waar de soort in elk geval in 1965 nog steeds stand hield (schriit.
meded. H.J. van de Laar, 1965).
Sinds 1950 is de soort nog slechts bekend van 3 groeiplaatsen, in
2 uurhokken. Vermoedelijk resten ons momenteel nog slechts enkele
exemplaren van l!l!n vindplaats, vanwaar ze ook v66r 1950 reeds bekend
was (schriit. meded. Chr.G. van Leeuwen, 1978).
Niet opgenomen zijn de vindplaats Valkenburg (1822, U), omdat dit
vermoedelijk berust op een vergissing - De Wever noemt deze soort voor
ZUidUmburg nergensl - en de IVON-opgave N7.14, omdat op het
IVON-kaartje 'fout' stond bijgeschreven. De groeiplaats in het reservaat de
Kampina van na 1950 is om bovenvermelde reden niet opgenomen.
C.L PLATE

_,
_..,
\

Before 1950 Carum verticillatum was known from 16 hour-squares, since

1950 the species has been found in only 2 hour-squares. Now, there are
probably a few specimens left at one locality. C verticillatum, a species of
marches and damp meadows, reaches the northern limit of its distribution
area in the south-east part of the Kempen District. The severe decline is due
to draining and reclamation.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

"*'

Catapodlum martnum (L) Hubbard

I.aksteeltje
GRAMINEAE
0275 3c 12 - F.E. 5 (1979), p. 158: S. & W. coasts of Europe, northwards to
59 N. in Scotland (Orkney) (Desmazeria marina (L) Druce].

.,

Catapodium marinum is pas in 1937 voor het eerst in ons land aangetroffen en wei in de Slufter op Texel
De gestadige toeneming van het aantal bekende vindplaatsen sindsdien
Is veeleer het gevolg van betere kennis van de standplaats van C marinum,
namelljk een contactmilieu van kwelder- en duinvegetatie (DE VISSER, 1959;
WESTHOFF, VAN LEEUWEN & AoRIANI, 1962, p. 61 ), dan dater sprake ZOU zijn Van
een recente areaaluitbreiding. Op Terschelling is de soort verdwenen ten
gevolge van vergraving van de groeiplaats; het voorkomen op Walcheren
hangt ten dele samen met de inundatie van dit schiereiland in 1944/45 (DE
VIssER, I.e.). C marinum schijnt gevoelig te zijn voor strenge winters
(WESTHOFF, 1963). Ten gevolge van haar vroege bloei kan deze soort
gemakkelijk over het hoofd worden gezien.
E.J. WEEDA

'

Catapodium marinum was not known from the Netherlands until1937.

From that year onwards there was a steady increase of the number of
known localities, thanks to a better knowledge of the species' habitat.
Before 1950 the species has been recorded from 3 hour-squares, since 1950
from 9 hour-squares. Because of its early flowering, C marinummay easily
be overlooked.

voor 1950:
sinds 1950:

3 uurhokken (UFK 1)
9 uurhokken (UFK 2)
79

catapodlum rlgld um (1.) Hubbard

Stijf hardgras
GRAMINEAE
02766c21-F.E.5(1979),p.158:S.&W.Europe,northwardsto5630' N.
In Scotland (Desmazeria rigida (1.) Tutln).
'

'

catapodium rigidum [ = Festuca rigida (1.) Kunth) is voor het eerst In

Nederland gevonden bij Staelduln In 1813.
Van deze soort zijn In de dulnstreek slechts enkele lncidentele vondsten
bekend.ln Zuid-limburg is zij aan krljt gebonden (DE WEVER, 1913b, p. 66);
In recente tijd lijkt C rigidum hier sterk te zijn achteruitgegaan. De
oorzaak daarvan is onzeker; mogelijk spelen veranderlngen In het beheer
van kalkgraslanden een rol, onder meer het staken van beweidlng door
schapen (HILLECERS & REUTEN, 1978, p. 137).1n Zeeuwsch-Vlaanderen is het
stijf hardgras slnds 1953 op enige plaatsen op oude muren gevonden; ~~n
van deze groeiplaatsen. de oude staaHabriek te Temeuzen, is thans
gesloopt. Tenslotte werd de soort In 1971 gevonden In een steengroeve blj
Wlnterswijk (VAN OoSTSTROOM & MENNEMA, 1973, p. 193); gezien de aard der
standplaats - steenachtige, kalkrijke grond, evenals In Zuid-limburg hoeft de soort hier niet als adventief te worden beschouwd.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen van C rigidum. waar
deze soort adventief voorkwam: Groningen (1942), Apeldoom (1877),
Amsterdam (1910 e.v.), Lelden (1939), Rotterdam (1922), Gorlnchem
(1912), Maastrlcht,langs spoor (DE WEVER,l.c.). Evenmln zljn opgenomen
onjuiste opgaven voor Franeker (BRUINSMA, 1840, als Poa rigida), Muiderberg (VUYCK, 1916, p. 2346) en Kerkrade (DEs TOMBE, 1912, p. 29; jANSEN &
WACHTER, 1914c, p. 69) en NON-opgaven voor M4.31 (oncontroleerbaar)
en 51.18 (niet In een streeplijst). Van de vondsten slnds 1950 zijn niet
opgenomen die bij Leeuwarden, Utrecht. Beverwijk en Zaandijk (MENNEMA
& VAN 0oSTSTRooM, 1979, p. 216), omdat C rigidum hier adventief
voorkwam. Ook is niet opgenomen een opgave voor de Amsterdarnse
Waterleidlngdulnen (BoERMAN, 1975, p. 34) wegens het ontbreken van
herbariurnmateriaal.
E.J. WEEDA
catapodium rigidum has been recorded In 11 hour-squares before 1950
and In 7 hour-squares since 1950. In the south of limburg it is restricted
to chalk meadows; its OCCUCTence here shows a strong decline In recent
time, which is possibly due to the termination of grazing by sheep. In the
dunes C rigidum has been recorded only lnddentally. In ZeeuwschVlaanderen.ln the province of Zeeland, the spedes has been found on old
walls, near Wlnterswijk. In the province of Gelderland, In a stone pit.
Elsewhere it is an adventitious plant.

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)

CoMPOSITAE
KaJketrip
0278 1f 40 - F.E. 4 (1976), p. 282: S. & S.C. Europe; naturalized elsewhere
in W. & C. Europe, but less widely than formely.

Centaurea caldtrapa 1.

'

voor 1950: 41 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
adv.: J5.18,L4.63,L6.12,N6.16,P3.46/47,P6.62,
S5.48,V6.21 - 11.12,30.55,4633,50.18,
62.23

Centaurea caldtrapa wordt In Nederland voor het eerst vermeld door

DoooENs (1583, p. 721) als Garduus stellatus: 'Exit passim In Zelandiis et allis
maritimis'.
Over het al of niet oorspronkelijk voorkomen van de kalketrip In ons
land, of delen daarvan, bestaan verdeelde meningen: DE WEVER (1923,
p. 30) noemt C caldtrapa In Zuid-limburg 'aileen aangevoerd evenals In
naburig buitenlandsch gebied' en VAN LEEUWEN '1958a) is zeHs 'geneigd
deze soort niet aileen In Zuid-limburg maar ook In de rest van ons land als
een adventief te beschouwen'. E. van Rompaey echter beschouwt de plant
als lnheems In Zuid-limburg en het kustgebied (schrlft. meded, 1973).
WESTHOFF c.s. (1970, p. 95) merkt op: ... optimaalln ... het Deltagebied
Daarbuiten ook adventief. VAN OoSTSTROOM & RErcucm (1957a) schrljven,
dat 'de vlndplaatsen aan Waal. Rijn (en IJssel?) en zeker die In het
Zeeuws-Zuidhollandse Deltagebied en op Ameland de lndruk maken
oorspronkelijk te zijn'. Hiervoor pleit ook het voorkomen In Zeeland slnds
bijna 4 eeuwen. Van de twee recente uurhokken heeft de kalketrip In 61.18
standgehouden van mlnstens 1942-1959,1n 61.28 van 1900-1964. Thans
moet zij In Nederland als uitgestorven worden beschouwd.
VAN LEEuwEN (1958a) stelt. dat de achteruitgang - en het verdwljnen kan samenhangen met het ophouden van de anthropochore zaadverspreidlng tengevolge van veranderlngen In de handelsbetrekklngen, die nog In
het begin van deze eeuw op bet nablje Oosten en Zuid-Rusland waren
gericht, een mening, die door E. van Rompaey (schrift meded., 19741 niet
wordt gedeeld. De achteruitgang dateert overigens al van v66r de
chemische onkruidbestrijdlng, maar wordt In de hand gewerkt door de
drastischer onkruidbestrijdlng - met de hand - als gevolg van de
landbouwvoorlichting, en het In gebruik nemen van gronden voor
bebouwlng en lndustrievestiglng (GRcmRE, 1959).
Niet opgenomen van het oude NON-kaartje is hok Q5.65 (Is C iberica)
en evenmln R2.44 en S1.18, alsmede de vindplaats Breda: zie hiervoor
QUENE8oTERENBRDOD & MENNEMA, 1973, p. 33.
A.J. QUENEBoTERENBROOD
The number of hour-squares, In which Centaurea caldtrapa was found,
declined from 41 before 1950 to 2 since 1950. The spedes is extinct now.
There is a division of opinion about the reasons for its extinction and about
the question of whether C caldtrapa was originally native In the
Netherlands- or parts of It- or not.

80

Bleek bosvogeltje
ORcumACEAE
0289 9d 11 - F.E. 5 (1979), p.328: S., C. & W. Europe, northwards to
England and S.E. Sweden, and extending eastwards to S.W. part of U.S.S.R.

Cephalanthera damasonJum (MHI.) Druce

Cephalanthera damasonium werd voor het eerst vermeld door BoRY DE

SAINTVINCENT (1821, p. 266), wat later door FRANQUINET (1838, nr. 312), In
beide gevallen onder de naam Serapias grandiflora. De eerste noemt de
soort voor het bos bij Caestert, wat de mogelijkheid inhoudt dat de vondst
op Belgisch grondgebied werd gedaan; bij FRANQUJNET (Lc.) is echter sprake
van de St. Pietersberg en Valkenburg.
Buiten het Krijtdistrict is de soort niet bekend. Er is een forse achteruitgang te zlen, die behalve uit een algehele verslechterlng van het milieu
voor orchideeen In Zuid-Umburg door ontglnnlng en afgravlng zeker ook
voor een dee! kan worden verklaard uit de plukwoede van recreanten en
onoordeelkundige verzamelaars, die reeds vele tientallen jaren een zware
tol heft (zie bijvoorbeeld DIEMONT, 1959, p. 17).
P. HEUKELS

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

Cephalanthera damasonium has been found only In the south of Umburg,

on soils rich In lime. Before 1950 the species has been observed In 14
hour-squares, since 1950 In only 6. Apart from reclamation of its habitat
and mining activities in the limestone areas, one of the reasons for the
decline of C damasonium as well as many other orchids in the south of
Umburg may have been the digging-<lut by tourists and lnjudidous
plant-collectors.

1\

Wit bosvogeltje
ORcumAcEAE
0290 9d 11 - F.E. 5 (1979), p. 328: Most of Europe except the extreme
north and most of the north~ast.

Cephalanthera lo ngtfolla (1.) Fritsch

'

'

Cephalanthera longifolia has always been an extremely rare species in the

Netherlands. In 1950 the last of its formerly known stations was lost. In
recent years, however, two new localities were discovered. One of these is
remiirkably isolated from the OJ.alk District in the south of Umburg, to
which C longifolia had been restricted for so many years. Both before and
since 1950 the species has been recorded in 3 hour-squares.

voor 1950:
sinds 1950:

Cephalanthera longi/olia is voor het eerst voor Nederland vermeld door

FRANQUJNET (1838, nr. 313 als Serapias ensifolia), voor Valkenburg. Het
duurde tot 1903 voor de soort aldaar werd herontdekt.
In 1909 werd C longifolia in het bos ten zuiden van de Geul tussen
Strucht en Gulpen verzameld. ln de omgevlng van Wljlre zljn van 1906 tot
1950 vondsten gedaan; de laatste vondst hier werd gerapporteerd door
JANSSEN (1950, p. 100). Op deze oude vlndplaatsen is C longifolia gedurende een lange reeks van jaren niet meer teruggezien. Recent is echter een
tweetal nieuwe groeiplaatsen ontdekt, In het Bovenste Bos bij Epen en merkwaardig ge'isoleerd - bij Steenbergen In westelijk Noord-Brabant.
Voorlopig zijn er geen redenen om aan te nemen dat C longifolia In het
laatste geval zou zijn aangevoerd of aangeplant.
De nieuwste vondsten ten spljt, blijft de soort in ons land een der
zeldzaarnste orchideeen. Temeer daar zij In het aangrenzende deel van
Belgie slnds 1930 in het geheel niet meer schijnt voor te komen (zie VAN
RoMPAEY& DELVOSALLE, 1972), moet C longifolia als een der meest bedreigde
soorten van de Jage Ianden worden beschouwd.
Van een literatuuropgave voor de St. Pietersberg in 1892 (HILGERS, 1970)
staat niet helemaal vast, dat het inderdaad C longifolia betreft. Zo blijkt
ook de opgave voor Gulpen in 1896 ( ABELEVEN, 1898, p. 300) gezien het
verzamelde materiaal op Cephalanthera damasonium betrekking te
hebben Deze vlndplaatsen zijn daarom niet op het kaartje opgenomen.
P. HEUKELS

3 uurhokken (UFK I)
3 uurhokken (UFK I)
81

cephalanthera rubra (1.) Rlch.

Rood bosvogeltje

ORCHIDACEAE
0291 9d 10 - F.E. 5 (1979), p.329: Most of Europe, northwards to
S. England and S. Finland
'

'

Cephalanthera rubra is voor het eerst in Nederland gevonden in 1902 in

het Gerendal en niet in 1912, zoals abusievelijk door sornrnige auteurs
wordt venneld
Tot 1950 was dit de enige bekende vindplaats van deze soort. die daar
volgeDS DE WEVER (1943a) sinds 1920 niet meer is waargenomen en niet,
zoals HttGERS (1970) onjuist venneldt. sinds 1914. Zij behoort tot de soorten,
waarvan volgeDS WESTHoFF c.s. (1970, p. 95) met zekerheid kan worden
aangenomen. dat zij na 1900 uit ODS land zijn verdwenen. Tot veler
verbazing echter is C rubra In 1978 in een groot aantal exemplaren
aangetroffen tangs een polderweg ten zuiden van Dordrecht (SIPKES,
1978b; VAN I)ZENDOORN, 1979). Het Ujkt dater van uitzaaiing of uitplanting
geen sprake is; de vestiging moet als natuurlijk worden beschouwd
Niet op het kaartje is een aantal oudere Uteratuuropgaven opgenomen
van venneende vondsten van C rubra, vanwege het ontbreken van
herbariummateriaal Het Iaten vallen van de soort in de Ujst van in limburg
gevonden planten van 1861 tot 1886 (ANoN~ 1887), terwijl zij juist daarvoor
In een soortgelijke Ujst van 1861 tot 1883 (ANoN~ 1885) van de St.
Pietersberg is venneld, doet ernstig vennoeden, dat deze vondst niet op
Nederlands grondgebied is gedaan. Ook leek het ODS juist om de
twijfelachtige opgave van een vondst van C rubravan (?)Lichtenberg (VAN
EEDEN, 1898, p. 541), later ook venneld door HEUKELS (1902a), buiten
beschouwing te Iaten. Het aangekruiste hok V6.33 op het oude NON
kaartje is bUjkeDS het NON-archief gebaseerd op een vondst uit 1927 op
de Stokkumerberg, echter met de aantekening 'een plant met bloem cfr
c rubrain knop'. Daar deze vondst nergeDS in de Uteratuur wordt venneld,
leek het aDS juister hem niet op het kaartje op te nemen. SIPKES (1978b)
venneldt ook nog het spontaan voorkomen van een exemplaar van
c rubra in zijn heemtuin de Tenellaplas. Het leek ODS raadzamer om deze
vondst niet op het kaartje op te nemen, omdat het (onopzettelijk)
aanvoeren van diasporen aldaar niet bij voorbaat is uitgesloten.
J. MENNEMA

'
~

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Before 1950 Cephalanthera rubra was recorded in the Netherlands in

1 hour-square, where it disappeared in 1920. Unexpectedly the species has
been found along a polder-road south of Dordrecht in 1978.

(UFK 1)
(UFK 1)

Cerastium brachypetalum Desp. ex Pers.

Grljze hoombloem
CARYOPHYU.ACEAE
0294 6b 10- F.E. 1 (1964), p. 143: Mainly in C. Europe, but extending to
Spain. N. Italy and Denmark (subsp. brachypetalum].

Van Cerastium brachypetalum is alleen de subsp. brachypetalum ~~nmaal

in ODS land gevonden in 1944 bij Kekerdom in de Millingerwaard. Deze
groelplaats moet als natuurlijk worden gezien op de greDS van het areaal
van deze ondersoort (KERN & REICHGELr, 1949 en 1952).
Tot 1950 is dit de enige betrouwbare vondst van C brachypetalum in
Nederland De soort is nu opgenomen in de Ujst van soorten. waarvan
volgeDS WESTHOFF c.s. (1970, p. 96) met zekerheid kan worden aangenomen, dat ze na 1900 uit ODS land zijn verdwenen.
Een tweetal vondsten bleek op onjuiste determinaties te berusten: op de
Hoge Mors bij Leiden (MoLKENBOER & KERBERT, 1840) is niet C brachypetaIwn. maar C glomeratum (Vuvcr, 1901) gevonden, bij Huis ter Heide
(HEUKELS, 1913) C nemorale (HEUKELS, 1915). De opgave van een vondst bij
Utrecht (HEUKELS, 1899b) is niet op het kaartje opgenomen, omdat door het
ontbreken van herbariummateriaal niet kon worden nagegaan, of deze
opgave werkelijk betrekking had op C brachypetalum.
J. MENNEMA

'

.
~

voor 1950:
slnds 1950:

Cerastium brachypetalwn. of which in our country only subsp. brachypetalum ocurs, was found once in the Netherlands in 1944 at the border of his

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

natural distribution area.

82

cerastfum pumllum Curt.

Dwerghoornbloem
CARVOPHYLLACEAE
0297 6b 12- F.E. 1 (1964), p. 144: Most of Europe. but absent from large
areas in the north and east
De oudste betrouwbare vondst van Cerastium pumilum in ons land is in
1877 bij Nieuw- en St Joosland gedaan.
De soort is in het verleden vaak verward met C di/fusum, soms oak met
C semidecandrum. In ons land komt C pumilum wei vaak samen met de
Iaatste soort voor. De dwerghoombloem houdt zich voomamelijk in de
kuststreek en in de omgeving van de Maas op.
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven van v60r 1950, waar niet
anders vermeld omdat herbariurnmateriaal ter controle ontbrak:
Terschelling, 1937 (WESTHOFF, 1947), Texel (1937), was C di/fusum; Den
Ham (ABELEVEN, 1893, p. 226 als C glutinosum Fr.), Emmen (VANDER SANDE
LAcoSTE & SuRINGAR, 1863, p. 244 als C glutinosum), Voorst (1882). was
C semidecandrum; Eibergen (KLoos, 1937, p. 40), Amsterdam, terrein aan
de Raadhuisstraat (bijschrift in werkexemplaar van de Prodromus Florae
Batavae, VuvcK, 1901, p. 285 bij C semidecandrum LB. glutinosum Fries).
Bloemendaal (19e eeuw), was C di/fusum; Rijngeest, Katwijk (VuvcK, Lc.),
Waalsdorp (1866), was C dilfusum; duinen van Walcheren (1840), was
C di/fusum; Oranjezon (1877), was C di/fusum; Koudekerke (1877), was
C di/fusum; Zuid-Beveland (WALRAVEN, 1878, p. 114 als C glutinosum),
Oost- en West-Zeeuwsch-Vlaanderen (WALRAVEN, I.e. als C glutinosum),
werd geschrapt uit de tweede lijst van deze auteur (WALRAVEN & LAKo, 1892,
p. 108 als C glutinosum); Keer, 1861 (ANoN., 1885, p. 308 als C glutinosum).
Evenmin werd opgenomen de vondst uit 1974 op het terrein van de
Verenigde Pharmaceutische Fabriek te Apeldoom, omdat de soort hier wei
adventief was.
R. VANDER MEQDEN & P. fuUKELS

it
'

"""

'

-
voor 1950:
sinds 1950:

Cerastium pumilum was found in 6 hour-squares before 1950 in the

Netherlands, and in 10 hour-squares since. The species grows in the coastal
area and in the vicinity of the river Maas.

6 uurhokken (UFK 2)
10 uurhokken (UFK 2)

Ceterach offidnarum DC.

Schubvaren
POLYPODIACEAE
03016a21- F.E.1 (1964),p. 17:W.,S.&C.Europe,northwardstoScotland
and S. Sweden, eastwards to Krym

...

'

'

'

Ceterach officinarum is voor bet eerst voor Nederland vermeld van

Paterswolde (VAN HALL c.s., 1832, p. 15, als Gymnogramme ceterach ).
De schubvaren is zeer onregelmatig in Nederland aangetroffen: na de
eerste vondst. waarvan geen herbariurnmateriaal bekend is, werd de soort
tussen 1910 en 1924 in Midden-Urnburg gevonden en later vanaf 1948 in
Zuid-Holland en in Zuid-Umburg.
De toename van het aantal vondsten vanaf 1948 is niet zozeer een
gevolg van een uitbreiding van deze soort in ons land, maar eerder van het
feit, dat vanaf 1947 een gericht onderzoek op gang is gekomen naar de
plantengroei op oude muren in Nederland (SEGAL, 1962a). Voor die tijd
werden die biotopen slecht onderzocht Er moet wei worden geconstateerd, dat o.a door restauratiewerkzaarnheden een duidelijke achteruitgang van specifieke muurplanten plaatsvindt (SEGAL, I.e.). Dit is ook al af te
leiden uit het felt, dat ondanks bet extra onderzoek het aantal uurhokken
sinds 1950 nauwelijks is toegenomen en de soort op enkele van de
groeiplaatsen inmiddels is verdwenen. Met name is dit bet geval met de
groeiplaats in Eckelrade, waar de schubvaren in 1976 nog wei aanwezig
was, doch in 1978 was verdwenen (mond. meded. J.H. Willems).
Niet op het kaartje is vermeld Haren, Gr. (LAARMAN, 1960), waar de
aangeplante soort in de Hortus 'De Wolf' zich sterk uitbreidt
TH.A. HATriNK

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Ceterach otficinarum was recorded in 5 hour-squares; since

1950 it has been recorded in 6 hour-squares. The better investigation of
old walls in the Netherlands since 1947 may account for the increase of the
species. C officinarum suffers much from the restoration of old walls.

5 uurhokken (UFK 2)
6 uurhokken (UFK 2)
83

Chetranthus cbe lrl L

Muurbloem
CRUCIFERAE
0304 6a 32 - F.E. 1 (1964), p. 279: S. Greece and islands of the SAegean;
widely cultivated for ornament and naturalized on walls, cliffs and rocks
In C., W. & s. Europe.

'

'

'

Cheiranthus cheiri werd voor het eerst voor Nederland vermeld door
BRuMAN in 1662 (p. 13) voor de omgeving van Zwolle, als Leucojum;
mogelijk is hiermee de later bekend geworden vindplaats bij Kampen
bedoeld.
De hoofdverspeiding van C cheiri is submediterraan tot atlantlsch
(SEGAL, 1%2a), noordelijk tot in Nederland. WESTHOFF & DEN HELD (1%9)
noemen haar een kentaxon voor de Muurbloem-assoclatie, een gemeenschap op oude, sterk verweerde, met kalkspecie gevoegde muren.
Hoewel de laatste tijd nog nieuwe vindplaatsen zijn ontdekt, is het
aantal groeiplaatsen van deze specifieke muurplant sterk achteruitgegaan
als gevolg van de drang tot restauratie en het gebruik van bouwmaterlalen
die beter tegen verwering bestand zijn dan de vroegere (SEGAL, I.e.).
Van het oude IVON-kaartje zijn de hokken H6.53, Q4.53, K4.25 (VAN
SoEST, 1931, p. 322) en M4.17 niet overgenomen, de eerste twee omdat
verdere gegevens ontbreken, de overige twee omdat het om een adventief
voorkomen gaat. Vervolgens zijn niet opgenomen van de vindplaatsen
van v66r 1950: Soesterveen, blj boerderijen onder struiken (VAN STEENIS,
1927, p. 294), Oude Bildtzijl, tuin (1926), Rijnsburg (KoPS, 1882, pl. 295),
omdat het hier een exemplaar van de 'onbetrouwbare' Perin betreft; aan
de weg van Loosduinen naar Monster (18%), vermoedelijk niet wild, en
Kapelle (ANoN., 1897), omdat de bron onzeker is. Sinds 1950 zijn niet
opgenomen Wartena (VAN DER PLoEG, 1957), adventief, en Wymbritseradeel, berm autoweg, vermoedelijk uitgezaaid (schrift. meded. W. van
Aiken. 1976).
c.L PLATE

Before 1950 Cheiranthus cheiri was known from 28 hour-squares; since

1950 the species has been recorded in 10 hour-squares. c cheiri, a
characteristic plant for walls, shows a remarkable decline in the number
of its stations, which is a result of the restoration of old walls and the use
of materials which resist the weathering better.

voor 1950: 28 uurhokken (UFK 3)

stnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Olenopodfwn botryodes Sm.

Beursjesganzevoet
CiJENOPODIACEAE
0309 2b 30 - F.E. 1 (1964), p. 94: C. & S. Europe, extending to Ireland,
Denmark and S.E. Russia, but absent from the C. &E. Mediterranean region.

'
'

'

Chenopodium botryodes is in Nederland voor het eerst verzameld bij

Amsterdam in of kort voor 1825; het desbetreffende materlaal werd
aanvankelljk aangezien voor C urbicum (VAN HALL, 1825) en door VAN
OosTSTROOM & REICHGELT (1%5a) gedetermlneerd als C chenopodioides
( = C botryodes ). Pas in 1956 werd de soort - onder de naam C crassifolium - voor ons land ontdekt tussen herbariurnmateriaal van C rubrum, later OOk van C urbJcum (VAN 00STSTROOM &REICHGELT, 1956b, p. 323;
id.,l%5a).
Voor het laatst is c botryodes in Nederland verzameld in 1943 bij
Middelburg. De soort kan door zijn gelljkenis met C rubrum gemakkelljk
over het hoofd worden gezien. Oorzaken van een mogelljke verdwijning
van C botryodes uit ons land zijn niet bekend. De soort wordt door
WESTHOFF c.s. (1970, p. 95 e.v.) niet genoemd In de lljsten van vermoedelljk
of zeker in ons land uitgestorven soorten.
Niet opgenomen is een recente vermelding van een vondst in het
vergraven Noordoosterkanaal in de Amsterdamse Waterleidingduinen
(BoERMAN, 1975, p. 35). Hoewel recent voorkomen van C botryodes in dit
gebied zeker niet is uitgesloten, is het ontbreken van bewijsmateriaal van
deze soort, die overigens tot dusver aileen door herbariurnmaterlaal uit
ons land bekend is, aanlelding geweest deze opgave niet op het kaartje op
te nemen.
E.J. WEEDA

Chenopodium botryodes was not recognized in the Netherlands until

1956. VAN 0oSTSTROOM& REICHGELT (1956b, 1%5a) ShOWed that it had been
collected in 16 localities, but had been misnamed either as C rubrum or
as C urbk:um 1n recent years, C botryodes has not been found again,
however; the last record dates from 1943. The causes of the vanishing of
this species are unknown.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 0 uurhokken
84

Stinkende ganzevoet
0318 1e 20- F.E. 1 (1964), p. 94: Most of Europe.

Chenopodium vulvarta 1.

-+
I

'

CHENOPQDIACEAE

Chenopodium vu/variawerd reeds door VoRSTius (1633, als Atriplex olida)

voor de omgevlng van Leiden opgegeven. en ook BRUMAN (1662) noemt de
plant voor het gebied rond Zwolle. Het is echter In deze en andere gevaUen
niet zeker of de auteurs C vulvar/awe! echt wild hebben gekend. Dat geldt
niet voor BoRvoeSAINT-VINCENT (1821, p. 235), die de soort voor de omgevlng
van Maastricht opgeeft. Afgezien van Zuid-Umburg, waar de soort althans
v66r 1950 een aaneengesloten verspreidingsgebied moet hebben gehad,
zijn aile vondsten In overig Nederland waarschijnlljk het best als adventief
op te vatten. Blj HEGIRECHINGER (1960) wordt C vu/varia wei een van
oudsher deeluitmakend element der verdwijnende 'Florula viarum' onzer
steden genoemd, maar dat kan nauwelijks voor geheel Nederland hebben
gegolden.
De laatste vondst van C vu/varia In Zuid-Umburg dateert van 1962
(Bemelerberg). Het uitsterven van de soort In ons land zou in verband
kunnen worden gebracht met de sterk verbeterde volkshygiene, waardoor
de plant in onze nederzettlngen geen kans meer krijgt_
Adventieve vondsten van C vu/varia van v66r 1950 zijn bekend van:
Gronlngen, schooltuin (1861), ld, in moestuinen (19e eeuw), Harlingen
(HEuKEI.S, 1900a, p. 275), bij Leeuwarden (19e eeuw), Deventer, adventiefterrein 'Hartenaasje' (1933, U), Hees blj Nijmegen. in moestuinen, (19e eeuw,
U), Bloemendaal, duinen Erven van Vliet (1938; IVON-streeplijst), Leiden,
spoorweg bij de Lage Mors (1840), Zwijndrecht, bij de glasblazerij (1839),
Dordrecht, ruig terrein tfo de MFS (1915), Zierikzee, Zelkeheuvel. (1844,
1868 en 1887), heel misschien lngeburgerd, maar in de buurt van een
graanmolen, zodat herhaalde aanvoer niet is uitgesloten, Erp (N.-Br.),
stortterrein met graanafval (1936 en 1938) en sinds 1950: Oost-Flevoland,
opslagterrein bij Hardersluis (1954) en Oostkapelle, springterrein ruitervereniging (schrift. meded. A. de Visser, 1962).
P. HEUKEI.S

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
adv.: M4.35/45,N6.16,P3.47.R4.13/17
- 25.13/35,3028,37.37

Chenopodium vulvar/a had a small distribution area in the south of

Umburg; all reports from elsewhere in the country are considered
adventitious. It has been observed In 11 hour-squares before 1950 and In
2 hour-squares since 1950; the last report dates from 1962. The species is
extinct now, probably as a result of the less unhygienic circumstances In
the human settlements, upon which it formerly had to depend.

Ill

ChondrlUa juncea l.

Knikbloem
CoMPOSITAE
1677- - - F.E. 4 (1976), p. 343: Europe northwards toN. France and S.C.
Russia.

'

voor 1950:
slnds 1950:

Chondrilla juncea is hier te Iande voor het eerst gevonden bij Nijmegen (DE
GEER, 1814).
In de Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 (ARNoLDs & VAN DER
MEQDEN, 1976) is de soort niet opgenomen, waarschijnlljk omdat HEUKEI.SVAN OoSTSTRooM (1977) haar aileen als adventief vermeldt. Ook VuvcK
(1902a) geeft op dat zij hier te Iande vermoedelijk slechts aangevoerd
voorkomt; daarentegen beschouwen SLOFF & VAN SoEST (1939, p. 298) haar
als stroomdalplant. In Ieder geval was C juncea vroeger inheems of
ingeburgerd in de ijsseldelta. waar deze soort in het midden van de vorige
eeuw herhaaldelijk en in groten getale is verzarneld aan de rand van
bouwlanden op enkele zandheuvels. Zij groeide daar tezamen met
planten van droge, zandige graslanden (MoLKENBOER, 1850, p. 68-69). In
latere tijd is C juncea nog lncidenteel op enkele plaatsen in het Fluviatiele
district gevonden, wat overeenkomt met de opgave van HEGI (1928),
volgens welke de soort als standvastige plant tot in Zuid- en Oost-Duitsland
voorkomt, verder noordelijk onder meer langs de Rijn tot bij Kleef, doch
daar gewoonlijk tijdelijk. Samenvattend kan men zeggen dat hier te Iande
in het Fluviatiele district de meest noordwestelijke uitstralingen van het
volgens WALTER- STRAKA (1970) pontisch-mediterrane areaal van C juncea
voorkwamen. Voor het laatst werd zlj in 1932 bij Cuijk gevonden, zodat
deze soort thans in ons land als uitgestorven moet worden beschouwd
Niet opgenomen zijn vondsten blj Asten (N.-Br.) uit 1902, Karelke bij
Weert (1918) en een opgave voor Weert (ANoN., 1917a), die op aangevoerde planten betrekking hebben, en vermeldingen voor Oosterbroek, gem
Eelde (HEuKEI.S, 1919) en Loenen, Gld. (DEs ToMB, 1912, p. 12), die eveneens
aangevoerde exemplaren betreffen of - aangezien zich in het herbarium
onder C juncea geen materiaal van deze vlndplaatsen bevlndt - op
onjuiste deterrninaties berusten.
E.J. WEED.\

Chondri/fa juncea is not generally accepted as an indigenous species in the

Netherlands. Nevertheless, since this species was frequently collected in
the previous century In the ijssel delta it must be considered to belong to
the Dutch flora Moreover there are some finds elsewhere in the Fluviatile
district. As a probably native species it was recorded in 5 hour-squares; the
last record dates from 1932.

5 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken
85

Alpenheksenkruid
0NAGRACEAE
0327 9a 11 - F.E. 2 (1968), p. 306: N. Europe, extending southwards in the
mountains to the Pyrenees, N. Appennlni and Cma Gora.

arcaea alplna L

Circaea alpina werd in 1948 ontdekt in een brongebied bij Vasse in

Twente.
Tot op heden is de soort hier te Iande slechts bekend van deze ene
vindplaats, thans in een natuurreservaat gelegen. Voorzover kon worden
nagegaan, komt zij hier nog steeds voor; er was althans in 1973 nog een
aantal exemplaren aanwezig.
De overigens geringe verschuiving van het grid van de nieuwe
topografische kaartbladen ten opzichte van dat van de oude, maakt hier
toevallig noodzakelijk om de enige vindplaats van de soort in ons land
respectievelijk in M7.27 en 2828 te plaatsen.
E.J. WEEDA

'
..

voor 1950:

slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Circaea a/pina is only known from one locality in the Netherlands, where

it was discovered In 1948. This station is situated In an area with springs

In Twente (province of Overijssel). Because there is a slight shift between

the topographical maps before and since 1950, this single locality is
situated respectively in M7.27 and 28.28.

(UFK 1)
(UFK 1)

Orcaea lntennedla Ehrh.

Klein heksenkruid
0NAGRACEAE
0328 9a 11 - F.E. 2 (1968), p. 306: N.W. & C. Europe, extending locally to
N. Spain, N. Italy, Cma Gora, C. Russia ans S. Sweden.

-..

Circaea intermedia is voor het eerst in Nederland verzarneld in 1897 bij

Valkenburg in Zuid-Umburg. OUdere opgaven voor Maastricht (VAN DEN
BoscH, 1850a) berustenopeen vermelding bij LEJEUNE (1811, p. 19), waarvan
onzeker is of deze op een vindplaats op Nederlands gebied betrekklng
heeft
Algezien van twee inddenteie vondsten in Zuid-Umburg is C intermedia hier te Iande aileen met zekerheid bekend van de Ratumsche Beek
bij Wlnterswijk. waar zij nog in 1979 werd aangetroffen.
C intermedia is steriel en intermediair tussen C alpina en C lutetiana
en wordt als een bastaard tussen deze twee soorten beschouwd. Gewoonlijk komt zij in gezeischap van de veronderstelde stamouders voor,
doch op de Britse eilanden, met name In Schotland, wordt C intermedla
veelal zonder C alpina en soms zonder C Jutetiana aangetroffen (RAveN,
1963). Op de Nederlandse groeiplaatsen ontbreekt C alpina.
Niet opgenomen is een vermelding voor de Onderste Belletbeek bij Epen
(MAAs, 1959, p. 142), wegens het ontbreken van bewijsmateriaal.
E.J. WEEDA

..._

'

voor 1950:
slnds 1950:

Circaea intermedia. which is supposed to be a hybrid between C a/pina and

C lutetiana, was recorded twice ln the south of Umburg and still persists
at a locality near Wlnterswijk in the province of Gelderland.

3 uurhokken (UFK 1)
(UFX 1)
1 uurhok
86

Clrsium a.caulon (L) SCop.

AarddfsteJ
CoMPOSITAE
0330 6c 32 - F.E. 4 (1976), p. 240: From N. England and Estonia southwards
to S. Spain, C. Jugoslavia and S.E. Russia
Cirsium acaulon is voor het eerst voor Nederland vermeld door CoMMEUN
(1683, p. 21) als carlina acaulos minore purpureo flore voor niet nader
aangeduide 'rouwe steenachtige plaatsen'. De oudst bekende nauwkeurig
omschreven vlndplaats wordt opgegeven door BoRYDE SAINT-VINCENT (1821,
p. 261 ), namelijk van de hellingen van de St. Pietersberg bij de Roode Haan.
C acaulon is sterk gebonden aan kalkgraslanden, waarva.n er vele nu
dee! uitmaken van reservaten. Een goed beheer van deze reservaten en
uitbrelding van de oppervlakte hlerva.n Is van groot belang voor de
lnstandhouding van de soort.
R.W.J.M VANDER HAM

voor 1950: 15 uurhokken (UFJ< 3)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Cirslum acaulon was known from 15 hour-squares; since 1950
the species has been recorded In 10 hour-squares. cautious management
of its habitat, chalk-meadows, and the extension of the area of these, is of
vital importance for the preservation of C acaulon In the Netherlands.

Wollige distel
CoMPOsrrAE
0333 5a 11 - F.E. 4 (1976), p. 236: W. & C. Europe, northwards to N.
England, and extending to N. Italy and W. & S. parts of Balkan peninsula.

Clrslum eriopbonun (L) SCop.

'
.

Cirsium eriophorum is In Nederland In het wild aileen bekend van de

omgevlng van Ovezande op Zuid-Beveland, waar deze soort In 1841 voor
het eerst werd gevonden.
Recent komt zij hler slechts voor op l!l!n dijk, die de status van
natuurreservaat heeft en dus als redelijk veiliggesteld kan worden
beschouwd (ANoN., 1962; WESTHOFF c.s., 1970, p. 101). De oorzaak van de
zeldzaarnheid van C eriophorum is niet bekend (BARXMAN, 1968a); de
standplaats op Zuid-Beveland wijkt af van die In Midden-Europa (WESTHOFF
& DEN HELD, 1969, p. 93).
In recente tijd is C eriophorum op enige plaatsen uitgezaaid, nl. bij
Sommeisdijk (VAN 0oSTSTROOM & MENNEMA, 1972a, p.44; MENNEMA & VAN
0oSTSTROOM, 1975b, p. 189) en blj Oostkapelle (MENNEMA & VAN OosTsTRooM,
1977a, p. 140; 1977b, p. 224). Deze vlndplaatsen zijn niet op het kaartje
opgenomen.
E.J. WEEDA

I
~

voor 1950:
slnds 1950:

In the Netherlands, Cirsium eriophorum is only indigenous in the

surroundings of OVezande (province of Zeeland), where it occurred in
2 hour-squares before 1950 and In 1 hour-square since 1950. Recently, this
species is restricted to a single locality along a dike.

2 uurhokken (UFJ< 1)
(UFJ< 1)
1 uurhok
87

aematls v1ticella L

ltaliaanse dematis
RANUNCULACEAE
0340 8d 23- F.E. 1 (1964), p. 222: S. Europe; often cultivated and locally
naturaUzed.

'

Clematis viticella is oorspronkelijk inheems In het zuiden van Europa De

oudste vermeldlng voor Nederland is van FRANQUINET {1838, nr. 646) voor
de omgevlng van Eljsden en Mesch In Zuld-Limburg. Bij Vierllngsbeek, In
Noord-Limburg, is de soort voor het eerst In 1934 aangetroffen.
Opvallend is dat C viticella constant is In het type groeiplaats, te weten
heggen en bosjes In de nabijheid van de Maas. WESTHoFF & DEN HELD (1969)
noemen de soort, samen met C vitalba, als kensoort van het UlmoCiematldetum, een struweelgemeenschap op kalk- en nitraatrijke bodem
In het Krijtdistrict en het oostelijke deel van het Fluviatiele district, die ten
gevolge van ruilverkavellngen snel zeldzamer wordt Zowel bij Eijsden als
bij Vierllngsbeek (ScHROEVERS& DEN HENGST, 1978, p. 166) komt de Italiaanse
bosrank vermoedelijk nog steeds voor. DE l.ANGHE c.s. (1978) geeft voor de
verspreidlng van deze soort In Belgie ook het Maasdal op. DuMORTIER (1827)
vermeldde de soort voor heggen In de omgevlng van Maaseik, gelegen op
Belgisch grondgebied In T621.
Nlet op het kaartje is opgenomen materiaal met de aanduldlng 'In
bosachtlge streken blj Valkenburg' (1905). De plaatsbepallng is nogal vaag
en bovendlen is de soort bij Valkenburg noolt teruggevonden.
R.W.J.M. VANDER HAM

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Qematis viticella was recorded In 3 hour-squares; since that

year the species is known from 2 hour-squares. The species, which is
Indigenous In southern Europe, occurs only in the valley of the river Maas,
where it is considered as naturalized.

3 uurhokken (UFK I)
2 uurhokken (UFK I)

Coeloglossum virlde (L) Hartm.

Groene nachtorchls
ORcHmAcEAE
0344 7c 31 - F.E. 5 (1979), p. 333: Europe southwards to C. Spain, S.
Appennini, S. Bulgaria and Krym, but only on mountains In the south.

Before 1950 Coeloglossum viride was known from 17 hour-squares, since

1950 the species has been recorded In 5 hour-squares. This orchid occurs
only In the south of Limburg, on grassy, poorly manured places. In 1969
there were only two localities certainly known, elsewhere the species has
disappeared. There is a possibility that C viride has been overlooked
through its Inconspicuous colour and slender habit The type of vegetation
In which this species occurs has been impoverished due to the use of
fertilizers and herbicides.

voor 1950:
slnds 1950:

17 uurhokken (UFK 3)
5 uurhokken (UFK 2)

Coeloglossum viridewordt voor het eerst voor Nederland vermeld door DE

GoRTER (1767, p. 364) als Satyrium viride:'ln de Valleyen op Staal-duln bij
'sGravenhage'. Volgens VuvCI< (1916) moet deze opgave wei op een
verglsslng berusten. De eerste betrouwbare opgave is derhalve van BoRY
DE SAINT-VINCENT (1821, p. 266) Van het 'plateaU de Saint-Pierre de
Maestricht'.
Deze tot Zuld-Limburg beperkte soort komt vooral voor In niet of welnig
bemeste graslanden, voomamelijk In het Krijtdistrict. WESTHoFF & DEN HELD
(1969) beschouwen haar als een kentaxon van het Violion canlnae, een
gemeenschap, die sterk is afgenomen door het gebruik van kunstmest en
herbidden. Volgens HILGERS (1969c) zou C viridevrijwel overal verdwenen
zijn, met name In de onbeschermde rivierdalen. Slechts twee vindplaatsen
zouden in 1969 nog met zekerheld over zijn, namelljk de Berghofweide te
Wljlre, hetgeen In 1971 bevestigd wordt door BooNEN & MARTENs, en de
Kunderberg te VoerendaaL beide natuurreservaten. Volgens een eerdere
mededellng van V. Westhoff {Bot, 1970) zou de soort ook nog In Bemelen
In een wegberm voorkomen. Overigens is het mogelijk dat deze orchidee
door haar onopvallende kleur en geringe hoogte vaak over het hoofd is
gezien.
Niet opgenomen zijn de vlndplaatsen Petten (HEuKEts, 1921, p. 264) en
Staalduln (DE GoRTER, 1767, p. 364) omdat deze mogelijk op een vergisslng
berusten, alsmede de opgave bij caastre (VAN DEN BoSCH, 1850a), omdat niet
zeker is of de groeiplaats op Nederlands grondgebied lag.
C.L PLATE

!\!'"

88

CaJandsJdokje
CoNVOLVULACEAE
0351 5a 10 - F.E. 3 (1972), p. 81: S. Europe, extending northwards to
4630' N. in W. France and to c. 51 N. in S.C. Russia, but rare in the E.
Mediterranean region.

Convolvulus llneatus L

'

Convolvulus lineatus is voor het eerst in Nederland gevonden in 1941 in

Zeeland op de dljk van de calandspolder In het voonnalige Noord-Sioe.
Gedurende een aantal jaren is deze soort daar waargenomen, het laatst
in 1960. Door werkzaamheden aan de dljk In dat jaar is de vindplaats
verloren gegaan (VAN OosTSTRooM, 1961). De soort is dan ook terecht
opgenomen in de lljst van soorten, waarvan volgens WESTHOFF c.s. (1970,
p. %) met zekerheld kan worden aangenomen, dat zlj na 1900 uit ons land
zijn verdwenen.
F. ADEMA

'

voor 1950:
slnds 1950:

I uurhok
I uurhok

Before 1950 Convolvulus lineatus was recorded in 1 hour-square, for the

first time in 1941 in a locality on the dike of the calandspolder in the
Noord-Sioe in the province of Zeeland Since 1950, up to 1960, it has been
found in this same place. The locality has now been destroyed

(UFK II
(UFK I)

Koraalwortel
ORcHIDACEAE
0352 9e 10- F.E. 5 (1979), p. 349: Europe, southwards to the Pyrenees, S.
Appennini, N.W. Greece and Krym. but only on mountains in the south.

Corallohiza trtfida Otatelaln

'

Corallorhiza trilida is in Nederland voor het eerst aangetroffen in 19021n

een bos bij Bergen, N-H., in de Verbrande Pan (HEIMANS, 1902).
Dit is de enige vindplaats van deze soort in Nederland gebleven. Slnds
de elgenaar het bos in 1925 kapte - ondanks zljn belofte de groelplaats te
handhaven - is de koraalwortel achterultgegaan. Zij werd hier voor het
laatst waargenomen in ~n exemplaar in 1942 (BQLEVELD, 1962); in de
periode 1902-1942 zijn jaarlijks telllngen van de populatie heeft verricht.
C trilida is nu een van de soorten, waarvan volgens WESTHOFF c.s. (1970,
p. 96) met zekerheid kan worden aangenomen, dat ze na 1900 uit ons land
zijn verdwenen.
Op grond van in het buitenland opgedane ervaringen is het niet
uitgesloten, dat C trilida bij Bergen blj aanplant van bos onopzettelljk is
lngevoerd (VERMEULEN, 1958). De lange perlode, waarln de soort zlch wist
te handhaven, doet verondersteUen. dat zij desondanks terecht is opgenomen In de Standaardlijst van de Nederlandse Flora (zie ARNoLDs & VAN
DER MEQDEN, 1976, p. 5).
Op het plantekaartje van SLOFF.(1937, p. 211) is abusievelljk hok L4.22
aangekrulst in plaats van hok L421, waarln de bosjes van de Heerenweide,
de vindplaats van C trilida in de Verbrande Pan, zijn gelegen.
J.. MENNEMA

--

'

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
(UFK I)
0 uurhokken

Corallorhiza trilida was found In the Netherlands in I hour-square from

1902 tiD 1942. The species disappeared after cutting down the wood, in
which C trilida occurred

89

Co rlspennum marschallii Stev.

'

Breed vUeszaad
0354 If 32 - F.E. 1 (1964), p. 99: E. & E.C. Europe.

'

'

.
'

'

COmusmasL.

Gele komoelje
CoRNACEAE
1422 9c 22- F.E. 2 (1968), p. 314: C. & S.E. Europe, extending to C. Italy
and C. France; cultivated for ornament and for the edible fruit
'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Corispermwn marschalliiis in ons land voor het eerst verzameld in of voor

1821 'aan het opgaan der duinen ter zijde van het klokkenhuis te
Overveen' (VAN HALL, 1821, p. 136, verrneld als C hyssopifoliwn).
Binnen Europa is deze soort inheems in het zuidoosten; het voorkomen
in Duitsland en Nederland gaat op invoering door de Kozakken in 1813/14
terug (ZIMMERMANN, 1907, p. 24; HEIMANS, HEINSIUS & THQSSE, 1965). Aanvankelijk bleef het voorkomen van C marschalliibeperkt tot aardappelakkers in de omgeving van Overveen en Zandvoort; vanaf 1870 is een
uitbreiding waar te nemen, vooral langs spoorlijnen. Omstreeks de
eeuwwisseling bezet het breed vlieszaad een areaal in de duinstreek van
's Gravenhage tot Wijk aan Zee (DEJoNGH &VAN SoEsr, 1941 ).In de 20e eeuw
is deze soort echter zeer zeldzaam geworden. Het meest recente
herbariummateriaal werd in 1955 te Scheveningen verzameld; daarna zijn
er nog betrouwbare opgaven voor de Duttendel bij 's-Gravenhage (schrift.
meded. J.L Mol, 1965) en Oegstgeest 3027 (1966, IVON). Mogelijke
oorzaken van de verdwijning van C marschallii zijn het staken van de
aardappelcultuur in de duinen en verdringing door C leptopterum
Van de opgaven bulten het Duindlstrict wordt slechts een deel door
herbariummateriaal gesteund; voorzover zij juist zijn, betreffen ze
voorbijgaand adventief optreden van C marschallii. Van de onder het
verspreidingskaartje verrnelde opgaven betreft wellicht een deel C
Jeptopterum, doch dit was bij gebrek aan materiaal niet altijd te
controleren. Een opgave voor Texel wordt door VAN EEDEN (1874, p. 403)
met een vraagteken opgenomen. Een vondst in Westerwolde (1899, AMD)
betreft adventieve exemplaren. Vondsten bij Noordwijk, door DEJoNGH &
VAN SoEsr (I.e.) in N3.17 opgenomen, vallen voorzover nader aangeduid in
N3.16. Een recente opgave voor het Hoogoventerrein blj Velsen (GROOT,
1961) wordt door BoLMAN (1962) betwijfeld; deze is niet op het kaartje
opgenomen.
E.J. WEEDA
Corispermwn marschalliiis said to be introduced into the Netherlands by
Cossacks in 1813{14. It was first recorded in the Netherlands about 1821
near Haarlem and spread in the dune area from c. 1870 onward In the
present century it has become very rare, however. This may be due
partially to ceasing of potato culture in the dunes. Before 1950, the species
was recorded in 20 liours-squares, since 1950 in 5 hour-squares, the most
recent record dating from 1966.

voor 1950: 20 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)
adv.: H5.11 ,L4.23J33(63.L6.68,M4.13{24f25J34,
M4.35{44{45{46,P3.46{47,P4.23
- 25.45,32.43{53,42.36,48.34

CIIENOPODIACEAE

De oudste opgave van Comus mas is van FRANQUINET (1838, nr. 659, als C
mascula) welke door VAN DEN BoscH 1851, p. 20) werd verrneld onder de

'nieuwe indigenae' VOOC Zuid-Umburg. BoRY DE SAINTVINCENT (1821, p. 230)

verrneldt C mas als gekweekte plant l!n voor 'les hales et les bois'. Met de
laatste zinsnede bedoelde hij verrnoedelijk planten die minder dan in
tuinen aan een menselijke omgeving zijn gebonden. Er zijn vele oudere
opgaven die betrekking hebben op het voorkomen in tuinen. De gele
kornoelje is vanouds een geriefplant, die voor vele doeleinden werd
aangewend (HEGI, 1926).
De indigeniteit van C mas is een omstreden punt Naar aanleiding van
vondsten op de Gulperberg en in het Savelsbos (JoNKER, 1977, 1978; FAASSEN,
1978) is de dlscussie hlerover opnleuw op gang gekomen. DoiNG KRAFT
(1957, p. 184) kent HEGI (I.e.) de eer toe de beste korte beschrljving van de
natuurlijke standplaats van C mas te geven: droge loofbossen en
struwelen, op zonnige hellingen en rotsen ..., aan de noordgrens
uitgesproken kalkminnend. Deze geeft bijzonder goed de situatie op de
beide genoemde groeiplaatsen weer. WESTHOFF & DEN HEw (1969) noemen
C mas een kensoort van het Orchio.COrnetum, hetgeen aileen in het
Krijtdistrict voorkomt. Op goede gronden kan daarom de gele kornoelje
in Zuid-Umburg als lndigeen worden beschouwd. Blijft het feit dat de soort
hier en in de rest van Nederland veelvuldig in cultuur is genomen en via
zaadverspreldlng door vogels verwilderd zou kunnen zijn.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen, van v66r 1950, omdat
ze verrnoedelijk op aanplanting of verwildering berusten: Zwolle (IVON
L6.54 en 65), Apeldoorn (1850 en 1878, WAG), Vorden (1828, WAG),
Winterswijk (IVON P7.27), Rijswijk, Gld. (z.j.), Utrecht (1915, GRO), Woudenberg (z.j.). Haarlem (1871, 1879 en 1902), Amsterdam (1922), Leiderdorp (1894), Stolwijk (z.j.), Rotterdam (1944) en Goes (1916, WAG). Om
dezeHde reden zijn de volgende vondsten sinds 1950 niet opgenomen:
Wageningen (1957), Bunnik (1962), 's-Gravenhage (IVON 30.35 en 54),
Ottersum (OPDAM & BouMA, 1973) en Thorn (1965, WAG).
R.W.J.M. VANDER HAM
Before 1950 as well as since Comus mas has been recorded in 2 hoursquares. The species is considered to be indigenous in only two localities
in the south of Umburg. They belong to the northernmost records of its
distribution area In addition the species has been planted for several
centuries and dissemination by birds is not excluded.

2 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)
90

Zweedse komoelje
CoRNACEAE
0356 9e 21 - F.E. 2 (1968), p. 314: N. Europe, extending southwards to c.
53 N. In the Netherlands.

Cotula coronopJfoUa L

Comus suecica is hier te Iande voor het eerst gevonden in 1908 of 1909 bij
Zeijen in Noord-Drenthe.
Blijkens de areaalkaart van HuLTEN (1958) zijn de Nederlandse vindplaatsen de zuidelijkste in Europa van deze soort, die een maritiem-boreale
verspreidlng heeft. Zij is in ons land vaak als glaciaal relict opgevat, volgens
WEEVERS (1929, p. 134) ten onrechte, daar zij door trekvogels kan zijn
verspreid De dichtstbljzijnde groeiplaats ligt in Oost-Frlesland In WestDuitsland (BARKMAN, 1963a).
De twee nog bestaande, oorspronkelijke groeiplaatsen In ons land,
gelegen bij Zeijen en Jipsinghuizen, hebben beide de status van natuurreservaat, doch op Iaatstgenoemde vindplaats gaat de soort gestadig
achteruit ten gevolge van instuiven van kunstmest (HANDBOEK NATUURMONU
MENTEN, 1971 ). Een verdere oorzaak van verdwijning of achteruitgang kan
zijn het dichtgroeien van groeiplaatsen (STAPELVELD, 1956);
Op een herbariumetiket van C suecica staat als vindplaats vermeld:
Jlpsinghuizen }8.51.14; dit laatste is wei een verschrijving voor }8.53. Een
opgave voor Winschoten is onjuist (ScHIPPER, 1929). Blijkens een aantekening in het IVON-archlef is C suecica aangeplant in een bosje bij de
Veelersluis bij Vlagtwedde, Gr.; een vondst bij Onstwedde (z.j.) heeft
vermoedelijk Of op deze vindplaats betrekking, Of het betreft een
onnauwkeurige vindplaatsopgave, daar de vinder DulvEN (1955) deze
vindplaats niet vermeldt Een vondst bij Lieveren, Dr., in 1934 (WAG)
betreft vermoedelijk eveneens uitgeplante exemplaren. Voorts is C
suecica in 1934 aangeplant te Jipsingbourtange (hier verzameld in 1952)
en In 1963 blj Anholt, Dr. (BARKMAN, 1968b, p. 146). Ook is zij, verwilderd
of met pootgoed aangevoerd, In 1958 gevonden blj Eerde, OV. (schrift.
meded J.F. Veldkamp), en tussen 1970 en 1972 in een Pinetum bij Laren,
Gld. (schrift meded. K. Waldeck). AI deze vindplaatsen zijn niet op het
kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

'

Comus suecica reaches the absolute southern border of its area in the
Netherlands and is very rare here, having been recorded In 4 hour-squares
before 1950 and in 2 hour-squares since 1950. Both recent localities are
situated in nature reserves, but at one of them the species' occurrence is
menaced due to blowing in of fertilizers.

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
(UFK 1)
4 uurhokken (UFK 2)

Comus suedca L

Goudknopje
CoMPOSITAE
1760 2b 01 - F.E. 4 (1976), p. 177: Naturalized in W. Europe.

'

'
I

'

Cotula coronopifofia, Indigenous in South Africa, has established itself a

few times in the Netherlands, often in brackish or saline environments.
This is in accordance with what is known about its preferential habitat
along the coast of N.W. Germany, where the species has been naturalized
since 1739. Before 1950 such an occurrence as a denizen has only been
observed once in the Netherlands; since 1950 it seems to have taken place
In at least 4 different hour-squares.

voor 1950:
slnds 1950:

Cotula coronopifolia werd voor het eerst in Nederland aangetroffen

omstreeks 1836 bij Amsterdam, op een dijk tangs de Zuiderzee (zie KoPs &
VANDER TRAPPEN, 1846, pl. 658). Van dergelijke zilte standplaatsen was de
soort al slnds 1739 uit Noordwest-Duitsland bekend (VuvcK, 1902a, p. 862).
Hoewel C coronopifolia oorspronkelljk in Zuid-Afrika thuishoort, blljkt
zlj in ooze streken vrlj gemakkelijk In te burgeren. In hoeverre ook het
voorkomen bij Amsterdam als een geval van inburgering mag worden
beschouwd, is echter niet met zekerheid vast te stellen; uit latere jaren zijn
geen meldlngen van deze vindplaats meer bekend. In recente jaren is de
soort in Zuid-Fievoland op enkele plaatsen gevonden, in 1975 ook in de
brakke Dollardkwelders voor Nieuw Statenzijl en in de Lauwersmeerpolder.in elk geval blijkt de soort zich in Flevoland en de Lauwersmeerpo~er
te kunnen handhaven en zelfs uitbreiden, zodat hier wei sprake is van
inburgering.
Niet opgenomen is de vondst van C coronopifolia in 1839 in het
centrum van Amsterdam, waar zij verwilderd was uit de Hortus, die
materiaal van de groeiplaats tangs de Zuiderzeekust herbergde, en voorts
de vondsten bij een wolfabriek te Tilburg (1938, 1941, 1942 en 1956),
omdat de soort hier duidelijk adventief was.
P. HEUKELS

4 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
91

Qocus tomasinianus Herb.

Boerencrocus
lRIDACEAE
1622 9c 22- F.E. 5 (1979), p. 95: From S. Hungary to N.W. Bulgaria.
Op het voorkomen van frocus tomasinianuswerd voor het eerst gewezen
door VAN OosTSTRooM & REicHGF.LT (1960b) na bestudering van een vondst uit
het jaar daarvoor. Een sterk met deze soort overeenkomende vorm was
echter a! eens verzameld bij Haren in Groningen in de eerste helft van de
19e eeuw, mogelijk nog voor het jaar 1847 waarin C tomasinianusvo!gens
BooM (1975, p. 389) in Engeland werd ingevoerd.
C tomasinianus is aileen in het noordoosten van ons land in het wild
gevonden. Volgens VANDER PLoEG (1963) moeten deze kleine 'boerencrocusjes' in Friesland met terpaarde uit de omgevlng In graslanden zljn
aangevoerd, waama zlj zlch gedurende vele tlentallen jaren wisten te
handhaven. De soort mag in deze omgevlng zeker ingeburgerd worden
genoemd. Op meerdere plaatsen komt C tomasinianus samen met C
vemus in stlnsemllieus voor; daar vlndt men dan tevens hybridenzwermen. Ook als slechts een van beide soorten voorkomt, zijn genoominvloeden van de andere soort soms onmlskenbaar in de populatle
aanwezig.
Niet opgenomen is de vlndplaats Huis De Duinen (1934), omdat deze
niet nader kon worden gelokaliseerd; evenmln het landgoed Kranenhout
blj Oostvoome, omdat de eigenaar C tomasinianus hier pas recent heeft
aangeplant (schrlft. meded. C Slpkes) en dus niet vaststaat of de soort hier
zal standhouden, laat staan inburgeren.
P. HEUKELS

frocus tomasinianus was found locally naturalized in grasslands in the

province of Friesland in 1959; some old collections from the vicinity of
Groningen were found in the herbarium, and in recent years the species
has been discovered at several other places in the northeastern part of the
country. C tomasinianus is not seldom found together with C vemus on
estates, and at such places often hybridizes with that species. Before 1950,
C tomasinianus was reported from at least 2 hour-squares; since 1950 it
has been found in 10 hour-squares.

voor 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Cuscuta epWnwn Whe.

Vlaswarkruid
CUSCUTACEAE
03781a 20- F.E. 3 (1972), p. 76: Much of Europe, but now rare in the west
though formerly widespread there.

.,

'

Cuscuta epilinum werd voor het eerst voor Nederland vermeld door DE
GoRTER (1745, p. 244), als CUscuta caule aphyllo volubili repente, hetgeen
betrekking heeft op C europaea Ult de aangegeven standplaats, 'blj
Twello om 't vias', blijkt dat het een opgave is voor het vlaswarkruid, een
soort die pas in 1824 werd beschreven.

De laatste waameming dateert van 1920 en betreft een vondst bij

Ouddorp op Goeree. WESTHOFF c.s. (1970, p. 96) noemt haar in de lijst met
soorten, die na 1900 uit ons land zijn verdwenen. Samen met came/ina
sativa subsp. alyssum en Lolium remotum behoorde ze tot de karakterlstieke onkruidflora van vlasakkers. Volgens DE WEVER (1917b, p. 44) is
het vlaswarkruid met het laatste perceel vias In 1901 uit Zuid-Limburg
verdwenen. Daar de vlascultuur in andere delen van het land nog steeds
voortgang vindt, geldt voor het totale verdwljnen van de soort uit
Nederland eerder de mening van VAN OosTsTRooM (1942, p. 188), dat de
oorzaak gezocht moet worden in de betere schoning van het zaaigoed van
het vias.
C epilinum Is een cultuurvolger die waarschijnlijk al in prehistorische
tljden in Europa is ingevoerd (FEINBRUN, 1972). De soort, die vermoedelijk
afkomstlg is uit de Orient (VAN OoSTSTRooM, 1942, p. 187), is noolt bljzonder
algemeen geweest, al kon ze wei plaatselijk talrijk optreden, getuige een
citaat uit de Flora Batava (KoPS & VAN HALL, 1844, pl. 582): 'Eene woekerplant
en allerschadelijkst onkruid op het vias'.
Nlet op het kaartje is opgenomen de vlndplaats Wormerveer (1916),
omdat de soort daar adventlef is gevonden.
R.M. VAN URK/R.W.J.M. VANDER HAM

'

Before 1950 CUscuta epilinum was known from 28 hour-squares. Since

1920 the species has not been found in the Netherlands anymore. It
probably disappeared from flax-fields as a result of modem seed control
methods.

voor 1950: 28 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken
ook voor 1950: Overflakkee
92

CUscuta gronovtJ Willd. ex R. et Sch.

oeverwarkruid
CusctrrACEAE
0381 4d 21 - F.E. 3 (1972), p. 76: Naturalized mainly in W. & C. Europe.

'

De in Noord-Amerika inheemse CUscuta gronoviiwerd in 1912 voor het

eerst in Nederland in het wild verzameld, in uiterwaarden bij Gorinchem

Nadien is de soort nog op enkele andere plaatsen aangetroffen, steeds
in de onmiddellijke omgeving van de grate rivieren die met de Rijn in
verbinding staan. Dit wijst op de mogelijkheid dat C gronoviizich via de
Rijn vanuit Duitsland, waar zij al in de tweede helft van de 19e eeuw was
ingeburgerd, naar Nederland heeft verplaatst (VAN OosrstROOM, 1942,
p.173).
c gronovil komt in ons land vooral voor op wilgen, maar tevens op een
hele reeks van kruidachtige planten. Na 1947 is de soort Jangs de grate
rivieren lange tijd niet verzameld of zeHs maar voor deze omgeving in de
literatuur vermeld. Recent deelde P. Zonderwijk echter Jangs schriftelijke
weg opgaven mede voor Rhenen (1968-1976), Oosterbeek (1971) en
Kekerdom (1974), zodat de soort nog niet uitgestorven blijkt te zijn.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen Amsterdam, Hortus (1892) en
Rotterdam centrale schooltuin (1929), omdat C gronovii bier vermoedelijk adventlef was. Een vermelding van de soort voor Heteren in 1929
(KoLE, 1934) had betrekking op C lupuli/ormis. Evenmin is opgenomen een
opgave van C gronovilals adventief in Zuid-Umburg (DI: WEVER, 1935a), die
bovendien op C campestris betrekking kan hebben gehad. Tenslotte
bestaat een onzekere opgave van C gronovil voor Kruiningen in 1969
(schrift. meded. PA Slim) , die mede om het waarschijnlijk adventieve
voorkomen moest vervallen.
P. HEUKELS

'

'

CUscuta gronovii was not found in the Netherlands until 1912. In the
following decades the species became locally naturalized along the larger
rivers in the middle of the country. lt is supposed to have reached this area
from Germany along the Rhine; in Germany C gronovil had settled as a
denizen earlier, in the 2nd half of the 19th century. after it had been
introduced there from North-America. Before 1950 C gronovii was
observed In 9 hour-squares, since 1950 in only 3 hour-squares. The fact
that no collections of the species were made anywhere near the large
rivers and that there is no mention of it in the literature between 1947 and
1968, is somewhat striking.

voor 1950:
sinds 1950:

9 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)

CYPERACEAE
Geel cypergras
0387 2c 20 - F.E. 5 (1979), p. 288: Europe, except for much of the north.

Cyperus flavescens L

'
I

'

Cyperus flavescens werd voor het eerst in Nederland gevonden bij

Werkendam In 1837.
Het geel cypergras komt zeldzaam en onbestendig voor In het oosten
en zuiden des lands (REJCHGELt, 1956a). De Jaatste vondst dateert van 1939
blj Susteren. WESTHOFF & DEN HELD (1969) noemen de soort voor het
Nanocyperion flavescentls: een verbond van efemere, onbestendige
pioniergemeenschappen op naakte, vochtlge, meestal verdichte (dichtgeslagen) bodem op allerlei grondsoorten, dat zeldzaam is geworden ten
gevolge van het uitsterven van vroegere productiemethoden in de
haHnatuurlijke Jandschappen. Een andere reden van het uitsterven is
hoogst waarschijnlijk ontwatering en bemesting (REJCHGELt. I.e.).
De vindplaatsopgave 'In vochtlge Zand-gronden aan de Duinkant' (DE
GoRtER, 1767, 1781b) berust op een aanvechtbare Interpretatle van
CoMMEUN (1683, p. 50), daar De Gorter aan de frasenaam 'Gramen
Cyperoides minus panicula sparsa' van Commelln het woord 'subflavescente' toevoegde en daama de vindplaatsopgave van Commelln samen
met ~n voor de 'Mehen bij Harderwijk' plaatste onder C flavescens. Onder
C fuscus L neemt De Gorter overigens dezeHde vindplaatsen open omdat
er In de oudere literatuur nogal veel verwarring bestaat aangaande de
identlteit van diverse Cyperaceae, zijn noch de opgaven voor de duinkant
en Harderwijk. noch die voor Warmond en Wassenaar (MuLDER, 1818,
p. 14) op het kaartje opgenomen, ook al wegens de Ugging buiten het
verspreldingsgebied in Nederland. Een herbariumexemplaar uit de vorlge
eeuw met het etiket 'Zeyst?' is niet op het kaartje opgenomen, wegens
twijfel over de juiste vindplaats.
TH.A.HAmNK

Cyperus flavescens was recorded in 16 hour-squares in the Netherlands

between 1837 and 1939. The disappearance of the species might be due
to drainage and manuring.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 0 uurhokken
93

DactyUs polygama Horv

I)le kropaar
GRAMJNEAE
0391 9d 22 - F.E. 5 (1979), p. 171 als D. glomerata subsp. aschersoniana
(Graebner) TheiL: The most widespread of the diploids in Europe . . . which
occurs mainly in W. & C. Europe.

...

'

Dactylis polygama ( = Dactylis aschersoniana Graebner) werd voor het

eerst in 1910 in ons land gevonden, op de Schaesberg bij Valkenburg

(JANSEN & WACHTER, 1912, p. 81).
In Zuid-Umburg bleek de soort naderhand een vrij goed aaneengesloten
areaal te hebben. Ook in het Fluviatiele district werden nog enkele
verspreide vondsten gedaan, evenals in de laatste decennia op een enkele
plaats In het Duindistrict; deze vindplaatsen moeten wei in de eerste plaats
worden beschouwd als te zijn ontstaan door uitzaai van buitenlands
graszaad (REICHGELT, 1960).
Juist in het oorspronkelijke areaal in Zuid-Umburg blijkt D. polygama
het sterkst te zijn achteruitgegaan. Dit hangt misschien samen met het
kappen van veel oude bossen in dit gebied en het omzetten ervan in
produktiebos.
P. HEUKELS

'

'

..

Dactylis polygama is indigenous in the Netherlands only in the Chalk

District, where it used to be rather common though local, but declined
severely during the 20th century. Outside the Chalk District, several
localities have been reported from the Fluviatile District, as well as from
the Dune District; these have probably originated by the Introduction of
the species with grass-seed mixtures. In all, the species has declined from
16 hour-squares before 1950 to 10 hour-squares since that year, presumably mainly due to the cutting of old woods in the Chalk District.

~-~

voor 1950: 16 uurhokken (UFI< 3)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFI< 2)

Peperboompje
THYMELAECEAE
0392 9d 22 ~ F.E. 2 (1968), p. 257: Most of Europe except the extreme west,
south and north.

Daphne mezereum L

'

Tl
!II-

'

'

Daphne mezereum wordt voor het eerst voor ons land vermeld door DE
GoRTER (1781 a) en wei voor enkele plaatsen in het Graalschap Zutphen:
'OVervloedig in 't KlembroekseBosch bij Olthuizen aan de Toldyks-straat;
en in 't Bosch by de Ehse'.
Deze kalkminnende soort moet in ons land waarschijnlijk behalve in het
Krijtdistrict ook op de vindplaatsen in Oost-Gelderland en OVerijssel als
wild worden beschouwd. Op een der recente groeiplaatsen in de
Achterhoek is aangetoond dat ter plaatse vrije kalk in de bovengrond
aanwezig is (DE HoOGH, 1966, p. 1213). KoPS-VAN EEDEN (1872, pl. 1051)
vermoedt dat zij ook bij Velsen spontaan voorkomt. Van de overige op het
kaartje opgenomen, verspreide vindplaatsen Leerdam (VAN WIJNGEN, 1900),
Stolwljk en Rljs. Fr., is onbekend hoe D. mezereum daar is terechtgekomen;
welllcht is zij uit tuinen afkomstig en door vogels verspreld.
Het peperboompje is een begeerde tuinplant; de sterke achteruitgang
in ZuidUmburg is dan ook grotendeels aan uitgraving te wijten (ANoN.,
1926; DE WEVER, 1928a; ANoN., 1948). De verdwijning van de soort op de
meeste vindplaatsen in Oost-Gelderland is vermoedelijk aan dezelfde
oorzaak toe te schrijven.
Niet opgenomen zijn opgaven voor de Drentse bossen (HEIMANs, 1896)
en voor Borculo (HEUKELS, 1899a), waarvan de bron onbekend is, en een
vondst op Endegeest bij Leiden (1897, WAG), die zeer waarschijnlijk
aangeplante exemplaren betreft. Van de opgave van DE GoRTER (Lc.):
Klembroekse-Bosch bij Olthuizen is onbekend waar deze vindplaats moet
worden gezocht (de desbetreffende flora bestrijkt het gebied van het
Graafschap Zutphen). Deze opgave is gelokaliseerd in N7.41 (Oithuis bij
Varden), in welk uurhok de soort ook later is gevonden (Wildenborch).
E.J. WEEDA

Daphne mezereum was formerly a rather frequent species in the Chalk

District in the south of Umburg and was probably also indigenous in some
localities in the eastern part of the Netherlands. From most of its localities,
however, it has vanished; this is chiefly the result of the digging out of this
beautiful little shrub by gardeners. Before 1950 D. mezereum was found
in 23 hour-squares; since 1950 the species has been recorded in only
6 hour-squares.

voor 1950: 23 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

l'i1'"

94

Della segetalls (L) Dum.

Korenschijnspurrie
CARYOPHYLLACEAE
03951 b 10- F.E. 1 (1964), p. 155: W. and parts of C. & S. Europe; S.E. Russia

(Spergularia segetalis (I.) G. Don til).

Delia segetaliswerd voor het eerst voor Nederland venneld als Lepigonium
segetaledoor DuMouuN (1868): 'dans les champs devant le fort de St. Pierre'.

Zlj werd voor het eerst verzameld in 1894 bij Wljk in Zuid-Limburg.
De laatste vondst van D. segetalis dateert van 1939 bij Heerlen. Er kan
worden aangenomen, dat de soort in Nederland is uitgestorven (WESTHOFF
c.s., 1970, p. 96). Deze verdwijning gaat samen met die van andere
akkeronkruiden en zal ongetwijfeld het gevolg zijn van het gebruik van
herbidden en de zuivering van zaaizaad.
Volgens HEel-FRIEDRICH (1962) is D. segetalis een Zuid- en Westeuropese
soort, die noordelijk voorkomt tot in Belgie, Nederland en in Duitsland o.a.
in Westfalen. De Nederlandse vindplaatsen van deze soort - in ZuidLimburg - sluiten nlet aan bij het Belgische areaal, dat gelegen is in de
provinde Brabant en waar de soort thans nagenoeg is verdwenen (VAN
RoMPAEY & l>ELVOSALLE, 1972 en 1978).
TH. A. HATTINK

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Delia segetaliswas recorded in 8 hour-squares, the last record

was In 1939. This disappearance may be due to the use of herbiddes and

8 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

seed cleaning.

Wllde rfdderspoor
RANUNCULACEAE
03961b42- F.E. 1 (1964), p. 217: MostofEurope,northwards toc.60 N.
in Scandinavia (further north only as a casual), but absent from most
islands and the south, and much of the Balkan peninsula (Consolida regalis
S.F. Gray[.

Delphl.nium consoUda L

Delphinium consolida wordt voor ons land voor het eerst venneld door
HoNmus (1621, p. 311 ), die gewag maakt van 'Velden vol van rlddersporen'
in de ornstreken van Temeuzen.
De vrij talrijke oude opgaven van deze soort voorverschillende delen des
lands (HoNmus, Lc.; VoRSTius, 1636 en BRUMAN, 1662, p. 7, als Delphinium
caeruleum;CoMMEUN, 1683, p. 25, ais Consolida Regalis arvensis; DE GoRTER,
1781 b; VAN HAu., 1825) doen vennoeden. dat D. consolida vroeger een
plaatselijk vrij algemeen akkeronkruid was, al moet worden bedacht dat
het hier om een opvallende plant gaat. Reeds in de loop van de 19e eeuw
begon haar achteruitgang, het eerst in het westen des lands, waar deze
overwegend Oost- en Middeneuropese soort de westgrens van haar areaal
berelkte (MEuSEL c.s., 1965, p. 157). Otemische onkruidbestrljding (ZoNDER
WIJK, 1958) en zaadzuivering zijn wei de hoofdoorzaken van het zeer
zeldzaam worden van de wilde rldderspoor hier te Iande in recente tijd.
Opgaven van D. consolida van VuYcK (1901) voor Wassenaar, Huis ten
Deyl en duinstreek tussen Wassenaar en 's-Gravenhage, alsmede voor
Zuiddorpe, hebben blljkens herbariurnmateriaal betrekking op andere
(verwilderde of adventieve) Delphinill1frsoorten; een IVON-Qpgave voor
N3.46 gaat hoogstwaarschljnlljk op een der genoemde opgaven voor
Wassenaar terug. Een vennelding voor Bennekom (VuYcK, Lc.) berust op
een vergissing en moet luiden: Beusekom Behalve in de onder het kaartje
vennelde uurhokken is D. consolida v66r 1950 in R2.33, R2.42, R5.65,
R5.66, R6.16 en S538, sinds 1950 in 24.48, 25.13, 33.16, 42.27, 44.33, 48.23,
5435 en 6138 als adventief aangetroffen.
E.J. WEEDA

voor 1950: 58 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)
adv.: J625,)7.66,L4.63,M431 f34/35/45,M5.66,
M6.4l.N326,N5.63,N6.23,P3.41 /45/46/4 7,
P423/62.P5.17/55,P628,Q5.18/42f43/66

Delphinium consolida has been recorded in 58 hour-squares before 1950

and in only 7 hour-squares since 1950. Presumably It was a rather common
cornfield weed in past centuries; in the western part of the Netherlands it
had already become rare in the 19th century. Its strong decline in recent
time is due to seed cleaning and use of weed-killers.
95

Dianthus arenarlus L

Zandanjer
CARYOPHYU.ACEAE
0401 6b 10- F.E. 1 (1964), p. 198: E. Europe, southwards to c. 49 N. in C.
Ukraine, and extending westwards to Czechoslovakia. E. Germany and
Sweden.
Dianthus arenarius, waarvan bij ons vooral de subsp. arenarius is

gevonden, is voor het eerst in Nederland aangetroHen ornstreeks 1888 te

Nijmegen, later - ln 1933 en 1935 - ook te OVerveen.
De vindplaatsaanduidingen blj de exemplaren zijn zeer summier en
maken het niet mogelijk thans nog uit te maken of het voorkomen te
Nijmegen en OVerveen oorspronkelijk was, dan wei verwilderd en
ingeburgerd. Het is zeer tw:ljfelachtig of deze, overigens aileen ln
Zuid-Zweden voorkomende ondersoort tot de Nederlandse flora moet
worden gerekend. Zeker niet tot de Nederlandse flora behoort de subsp.
pseudosquarrosusuit Wit-Rusland en de Ukraine; een exemplaar van deze
laatste ondersoort is in 1881 te Apeldoorn gevonden.
D. arenarius subsp. arenarius is voor het laatst ln 1935 te OVerveen
gevonden. Hij is dan ook terecht opgenomen ln de lijst van soorten,
waarvan volgens WESTHOFF c.s. (1970, p. 96) met zekerheid kan worden
aangenomen, dat zlj na 1900 uit ons land zijn verdwenen.
Volgens VANDEN BoscH (1850a; 1860, p. 103) en VuvcK (1901) hebben de
opgaven van DE GoRTER (1781 b): 'In de Allee van de Kranenborg en elders
by Zwol' en van VAN HALL (1825): '1n de binnendulnen achter Eikendulnen
bij 's Hage' waarschijnlijk betrekking op D. deltoides. De opgave van
HEUKELS (1898a) van Brulnisse, Reigersbos, heeft vermoedelijk betrekking
op een vondst van D. anneria aldaar. AI deze opgaven zijn niet op bet
kaartje opgenomen.
F.ADEMA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Dianthus arenariuswas recorded in the Netherlands in 2 hour-squares, for

the first time in 1888 near Nljmegen and for the last time near OVerveen
in 1935. It is doubtful, whether this species really belongs to our flora.

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Dianthus carthuslano rum L

Karthulzer anjer
0403 6c 11 - F.E. 1 (1964), p. 203: S., W. & C. Europe.

'

Dianthus carthusianorum is hier te Iande voor het eerst gevonden bij

,_
I
I

Deventer ln 1846.
De groeiplaatsen van de Karthuizer anjer ln de omgeving van Deventer
vormden een noordwestelijke voorpost van het areaal der soort (HEGI FRIEDRICH, 1974). Zlj groelde aan de oostrand van het ijsseldal op de grens
met het pleistoceen; in 1944 waren er blj Gorssel nog drie, dicht bijeen
gelegen groeiplaatsen, in 1955 nog maar ~~n (MoRZER BRUIJNS, 1955). Op
deze laatste plek is D. carthusianorum enkele jaren geleden verdwenen
(mond meded. P. Aukes). Vanaf 1968 werd de soort een aantal jaren
achtereen waargenomen op een (geheel natuurlijke) groeiplaats ln
Zuid-Umburg, waar zij evenwel in 1978 eveneens bleek te zijn verdwenen
(schrift. meded. JR. Willems). Daarmee behoort deze anjer tot de hier te
Iande uitgestorven soorten. Vermoedelijk zijn de groelplaatsen langs de
IJssel verdwenen door bewelding, vergraving en dichtgroeien (vergelijk
MORZER BKUIJNS, I.e.).
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven van v66r 1950: Koewacht
(WALRAvEN, 1858, p. 217), met vraagteken en als twijfelachtig bestempeld,
Hoek (HEUKELS, 1898a, foutief overgenomen van WALRAVEN, Lc.), Utrecht
(1890, 1893), Amsterdam (1919) en Graetheide bij Urmond (DE WEVER,
1914b, p. 36), alsmede sinds 1950: Rijnsweerd blj Utrecht (MENNEMA & VAN
OosTSTRooM, 1979, p.212), omdat de soort hier verwilderd of adventief
voorkwam. Een opgave voor de Bronsbergen onder Warnsveld (DE HoOGH,
1966, p. 21) berust op een vergissing.
E.J. WEEDA

Dianthus carthusianorum was recorded before 1950 in 3 hour-squares on

the eastern border of the IJssel valley near Deventer, which formed a
northwestern outpost of this species' area Since 1950 it was recorded in
only one hour-square along the IJssel and in one locality in the south of
Umburg. Few years ago D. carthusianorum has disappeared from the 2
most recent stations; nowadays it must be considered extinct in the
Netherlands.

voor 1950:
slnds 1950:

CARYOPHYLLACEAE

3 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)
96

Dianthussuperbusl.

Prachtanjer
CARYOPHYU.ACEAE
0405 7c 10 - F.E. (1964), p. 198: Europe, except the extreme west and
south and the islands.

'

Dianthus superbus is voor het eerst in Nederland gevonden omstreeks

1841 bij MeppeL op zandruggen in een veenachtig hooiland.

Dit is de enige vindplaats van deze soort in ons land gebleven waar het
voorkomen inheems kan worden genoemd Zij is daar in 1905 voor het
Iaatst verzameld WESTHoFF c.s. (1970, p. 96) heeft D. superbus terecht
opgenomen in de Iijst van soorten, waarvan met zekerheid kan worden
aangenomen, dat zlj na 1900 wt ons land zljn verdwenen. Volgens deze
auteurs is de prachtanjer een van de eerste soorten die gedoemd zljn te
verdwijnen, wanneer het landschap aan structuurrljkdom verliest ten
gevolge van cultuurtechnische egalisatie.
Niet op het kaartje zljn opgenomen een vondst bij het kerkhof van
Deventer (1847), omdat het hier waarschijnlijk gaat om een verwilderd
exemplaar en de opgaven van VAN EEoeN (1849, p. 335) voor Apeldoom en
van HEuKELS (1908a) voor Havelte, omdat geen materiaal in de collectie van
het Rijksherbarium aanwezig is om de jwstheid van de opgaven te
verifieren.
F.AoEMA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Dianthus superbus has been recorded in 1 hour-square near

MeppeL for the first time in 1841 and for the last time in 1905. According
to WESTHoFF c.s. (1970) it is one of the first species that disappear when the
country loses its structural richness by culture-technical levelling.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

Platte WOifsklaUW
LYCOPODIACEAE
1490 7e 11 - F.E. 1 (1964), p.4: N. & C. Europe, extending locally

Dtphaslum complanatum (L) Rotlun.

southwards to Spain, N. Italy, Bulgaria and S. Ural; ~ores.

Diphasium complanatum ( = Lycopodium complanatum L subsp. complanatum) is slechts van twee plaatsen in Nederland met zekerheid

'

bekend; de vondsten dateren bovendien beide uit de 19e eeuw. Weliswaar

is de soortsnaarn complanatum in de literatuur veel gebezlgd, net als het
oude synoniem var. anceps (Wallr.) Aschr., maar blijkens het herbariummateriaal is vrijwel steeds Diphasium tristachyum ten onrechte aldus
betiteld D. complanatum is aileen verzameld bij Amersfoort op de
Leusdense berg in 1841 en bij Hoenderloo in 1880.
Ook de literatuuropgaven welke gewag maken van het voorkomen van
twee verschillende vormen op dezelfde plaats, kunnen nog niet geacht
worden mede op D. complanatum betrekking te hebben, daar ook van D.
tristachyumverschillende vormen bestaan, die vroeger als var. chamaecyparissus(A.Br. apud MuteI) DOll en var. zeilleriRouy werden onderscheiden
binnen Lycopodium complanatum 1., naast de var. anceps.
Tegen deze achtergrond bezien lijkt het nodig om aileen goed
herkenbaar herbariurnmateriaal te accepteren als bewijs voor het voorkomen van D. complanatum in Nederland; aile overige opgaven zljn onder
D. tristachyum opgenomen. De kans dat daardoor fouten zljn ontstaan is
zeer gering.
De beide resterende vondsten van D. complanatum kunnen misschien
het beste worden opgevat als een Iaatste getuigenis van een relict wt een
vroeger en kouder tijdperk; de soort heeft zlch thans hoofdzakelijk in
boreale en montane streken teruggetrokken en het verdwijnen ervan wt
ons land kan goed door natuurlijke oorzaken zljn teweeggebracht.
P. HEUKELS

Diphasium complanatum was found twice in the Netherlands, on both

voor 1950:
sinds 1950:

occasions in the 19th century. The species is considered a relic here, and
may have become extinct from natural causes. All reports in literature
lacking support of voucher specimens in the herbarium have been referred
to D. tristachyum, which is a safe choice as all checkable reports except the
two cited above turned out to refer to this species.

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

97

Kleine Jcaardebol
DIPSACACEAE
0411 Sa 32- F.E. 4 (1976), p. 59: W. & C. Europe, extending to Denmark,
C. Italy, and locally eastwards to S.E. Russia.

Dtpsacus pl]osus L

De oudste vennelding van Dipsacus pilosusvoor Nederland is van CoMMELIN

'

(1683, p. 29), onder de naam Dipsacus Sylvest Capitulo minore. Voor de

vlndplaatsen verwijst hij naar die welke onder D. sylvestris (p. 29, ais
Dipsacus Sylvest virga Pastoris majoJ1 worden genoemd, te weten: 'tussen
Muiderberg en Naarden' en 'buiten Utrecht achter de Bilt'. In ieder geval
bestaat er materiaal afkomstig uit de omgevlng van Zeist (VAN HAu., 1825),
welke plaats overeen zou kunnen komen met wat Commelin 'achter de
Bilt' noemt.
Het laatste gegeven uit het midden des lands is een opgave uit 1834 voor
Schalkwljk. Sindsdien komt de soort aileen nog in Zuid-Umburg voor. De
oorzaak van de achteruitgang is niet bekend
Niet opgenomen is een opgave voor Sittard (SLoFF, 1931) omdat deze
vennoedeHjk betrekking heeft op een groeiplaats bij Elsloo (T6.61).
R.W.J.M. VANDER HAM

'

voor 1950: 21 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Dipsacus pilosuswas recorded In 21 hour-squares; since 1950

the species is known from 9 hour-squares. The last record from the centre
of the Netherlands dates from 1834. Afterwards the species has only been
found in the south of Umburg. The reason for its decline is not knowrL

Lange zonnedauw
I>ROSERACEAE
0416 7d 42- F.E. 1 (1964), p. 350: N. & C. Europe, and very rarely in the
south.

Drosenl anglk:a Huds.

'

Drosera anglica is hier te Iande voor het eerst verzameld in 1834 in

Drenthe. Oudere opgaven van D. Jongifolia (welke naam thans ais
synoniem van D. anglica geldt) voor ons land hebben betrekking op D.

intermedia.

'

D. anglica komt voor in levend hoogveen en trilveen in een stabiele

gradient van zuur, oligotroof naar zwak minerotroof milieu. speciaal in de
zogenaamde laggzone van hoogvenen (WESTIIoFF c.s~ 1973, p. 177 en 181)
en verdwijnt terstond bij ontginning, ontwatering of eutrofiering.
Hierdoor is zij in het zuidoosten des lands voUedig uitgeroeid De
schijnbaar nieuwe vlndplaatsen in Drenthe zijn de oogst van grondig
onderzoek van de hoogveenvegetatles In deze provlnde.
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: J7.42 en K8.51 (SLOFF, 1941,
p. 460), welke berusten op foutieve lokallsaties van groeiplaatsen bij
Veenhuizen en in het Zwarte Meer bij Nieuw-Dordrecht, Bergen op :zoom
(IVON-hok R3.45), wegens het ontbreken van hoogveen in dit gebied,
zodat verwisseling met D. intermedia waarschijnlijk is; Maashees (VAN
EEoeN, 1889), een verschrijvlng voor Maarheeze; Punthuizen (IVON-hok
29.32), hoogstwaarschijnlijk berustend op een onjuiste detenninatie en
een opgave van 'drie soorten Zonnedauw' voor de Gagelpolder (WESTIIoFF
c.s., 1971, p. 139), wegens de vaagheid van deze opgave.
E.J. WEEDA

Drosera angllca has been recorded In 46 hour-squares before 1950 and in

9 hour-squares since 1950. This decline is due to reclamation, drainage and
eutrophication of its habitat.

voor 1950: 46 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)
98

Dryopterls x tavern Rothm

Gevlekte niervaren
PoLYPODIACEAE
1607 9b 11 - F.E. 1 (1964), p. 21: Occurs In many parts ofS. & W. Europe,
including areas where D. borreri does not occur.

'

'

Dryopteris x tavelii is ontstaan als hybride van D. lilix-mas en D. borreri

en bUjkt volgens onderzoeldngen van LAwAI.REE (1963) en SEGAL (1962b;
1963) op enkele plaatsen in ons land te zijn aangetroffeiL De oudste vondst
dateert van 1874 bij het Park het Loo bij Apeldoom, als Polystichum
lilix-mas. LAwAI.REE (1963) herkende de exemplaren als D. x tavelii Hij is
in tegenstelUng tot VAN OoSTSTRooM (1948b, onder de naam D. paleacea)
van mening, dat het bier wellicht autochtoon materiaal betreft
in 1929 werd een exemplaar verzameld te Geulem (SEGAL. 1963), doch
het materiaal ervan kon in het Rijksherbarium niet worden teruggevonden; in 1949 werd de soort gevonden bij Winterswijk. Sinds 1950 werden
nog twee vindplaatsen ontdekt in Zuid-Umburg, te weten een vondst in
het Schweibergerbos in 1961 en een opgave voor een rijke groeiplaats in
een Querceto-<:arpinetum tussen Epen en Vijlen in 1962 (LAwAI.REE, 1963).
Het meest recente herbariummateriaal betreft een vondst bij Dwingeloo
in 1976 (WAG).
In Belgie schijnt de bastaard vee! minder zeldzaam te zijn (VAN RoMPAEY
& DELVOSALLE, 1972; LAwAI.REE, I.e.); misschien is D. x taveliiin Nederland
wegens grote geUjkenis met D. lilix-mas nog onvoldoende herkend
c.L PLATE

Dryopteris x tavelii has been found in the Netherlands in several

locaUties: before 1950 in 3 hour-squares and since 1950 In 3 other
hour-squares, in the south of limburg and recently, in 1976, in Drenthe. In
Belgium the hybrid occurs more frequently, so it is possible that D. x
taveHJ has been overlooked because of its great likeness to D. lilix-mas.

voor 1950:
slnds 1950:

3 uurhokken (UFK 1)
3 uurhokken (UFK 1)

Echinodorus repens (Lamk.) Kern et Relchg.

r-r--.r-.r,.,...,.,...,.,....,....,...,....,...,....,.......,<T">.......,,..,

Krulpende waterweegbree
0430 4b 32- F.E. 5 (1979): niet vermeld

AuSMATACEAE

Echinodorus repens [ = Alisma repens I.amk.; Baldellia repens (I.amk.) Van

Ooststr. ex Lawalree) is bier te Iande voor het eerst verzameld in 1841 blj
Etten, N.-Br. Pas sinds 1950 (KERN& REICHGELT, p. 244 e.v.) wordt deze plant
in Nederland als soort onderscheldeiL Niettemin is de verspreldlng van E.
repens in ons land vrij goed bekend dank zij het intensieve vegetatiekundlge onderzoek van de UttorelUon-vegetaties in heidevennen waaraan
deze soort is gebondeiL Het is een van de soorten, die bier - en ook in
BelgH! (VAN RoMPAEY& DELvOSALLE, 1972)- tot het Kempense district zijn
beperkt. BUjkbaar wordt E. repensniet algemeen als een goede soort naast
E. ranunculoldes erkend, gezien het felt dat DANDY (1979a) haar in de Flora
Europaea niet vermeldt
De achteruitgang van E. repens, vooral in het westeUjke dee! van
Noord-Brabant, houdt verband met de verdwijning van UttorelUonvegetaties ten gevolge van ontginning en eutrofi!!rlng (SCHooF-VANPELT,
1973).
E.J. WEEDA

Echinodoros repens is a species from moorland pools. In the Netherlands

and Belgium it is restricted to the Kempen District. The species was
recorded in 16 hour-squares before 1950; since 1950 it is known from 10
hour-squares. The decUne is due to reclamation and Increasing eutrophy.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFX 2)

99

l!chloops sphaerocephalus L

Kogeldlstel
CoMPOSITAE
1761 1e 11 - F.E. 4 (1976), p. 213: s. & C. Europe, extending northwards
to C. France and C. Russia; frequently naturalized or casual further north.
Echinops sphaerocephalus wordt in Nederland als sierplant gekweekt en
bUjkt in een aantal gevallen te lrunnen verwilderen. Soms Ujkt de soort in
meer natuurUjke situatles redeUjk lang stand te houden. Zo zijn van de

Grebbeberg vondsten bekend uit de jaren 1933, 1940 en 1952. Het is

echter niet zeker of dit steeds nazaten uit dezeHde populatle betreft dan
wellos van elkaar staande verwilderingsgevallen.
De indruk wordt gewekt dat E. sphaerocephalus met name in het
oosteUjke dee! van het Fluviatlele district in uiterivaarden met succes kan
verwilderen. Het bUjft echtermoeilljk om uitspraken te doen over de status
van de tot dusverre bekende groeiplaatsen.
Niet opgenomen is de vlndplaats Leiden. vuilnisbeh langs de Zijl (1947)
en de vondsten sinds 1950 te Hengelo, Ov~ nietver van spoordijk (1978),
Wageningen-Hoog, stortplaats de Franse Kamp (schrlft. meded. R.J.
Bljlsma. 1974), Rhenen. spoorberm (schrlft. meded. M.T. Jansen. 1956),
Laarder Wasmeer bij Hilversum (schrlft. meded. J.B.M. Frencken. 1965);
's-Gravenhage-Rijswijk (IVON-streepUjst omstreeks 1965) en tenslotte
Dordrecht (1975), omdat de soort op genoemde plaatsen kenneUjk
adventlef of eenmaUg verwilderd voorkwarn.
P. HEUKELS

Echinops sphaerocephalus.in the Netherlands, Is a garden escape which

voor 1950:
sinds 1950:

in some cases showed a capability for estabUshing Itself in more natural

environments. It Is, however, difficult to define the status of most
occurrences; there Is smaU evidence that the species can maintain ltseH for
some years in the eastern part of the Fluviatile District. This may have
happened in 3 hour-squares before 1950 and in 2 hour-squares since.

3 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK I)

Eladne hexandra (Lapierre) DC.

Gesteeld glaskroos
ELATINACEAE
0432 4b 22 - F.E. 2 (1968), p. 296: W. &C. Europe, extending to S. Sweden
and N. Italy.

'

'

'

Elatine hexandra is In ons land voor het eerst verzameld In 1849ln het
Uddelermeer. Een vondst In 1847 bij 's-Hertogenbosch (VAN DEN BoSCH,
1850b, p. 101) betreft bUjkens herbariummateriaal E. hydropiper(VuvcK,
1901).
Tot 1947 was E. hexandra slechts bekend van de Veluwe en oosteUjk
Noord-Brabant; daama is zij ook In Twente, Drenthe en westelijk
Noord-Brabant gevonden. Daar staat tegenover dat van deze soort In de
20e eeuw nog maar l!l!n vlndplaats op de Veluwe bekend is, een plas bij
Voorthuizen. waar zij nog In 1962 werd aangetroHen.
E. hexandra komt hier te Iande voor In zwak geeutrofieerde heidevennen en In zand- en leemafgravlngen (HoFSTlA& WEEDA, 1977). Essentleel is
een wlsselende waterstand, daar anders de Uttoreillon-gemeenschappen
waarvan zij dee! uitmaakt, snel door vegetatles van grovere planten
worden verdrongen. Sterke eutrofiering en ontwatering hebben enige
vlndplaatsen doen verdwijnen; anderzijds lrunnen door ontgrondingen
soms nieuwe groeiplaatsen van de soort ontstaan, zo bijvoorbeeld bij Yde,
Dr., Udenhout en Bergen op :ZOOm
In het herbarium te Utrecht bevlndt zich een vel met een etlket waarop
E. hexandra wordt vermeld voor De Locht bij Oisterwijk (1946); het
convoluut op dit vel bevat echter geen materiaal Daarom is deze opgave
niet opgenomen.
E.). WEEDA

Elatine hexandra Is a species of faintly eutrophicated moorland pools and

of sand and loam pits; fluctuation of the water level is essential to its lasting
presence In these localities. On the Veluwe the species shows a strong
decUne: on the other hand, it has been observed recently In Twente and
Drenthe, where it had not been recorded previously. Before 1950,
E. hexandra was found in 10 hour-squares, since 1950 in 10 hour-squares
too.

voor 1950:
slnds 1950:

10 uurhokken (UFK 2)
10 uurhokken (UFK 2)
100

Elatine hydropiper L

Klein gJaskroos
Ei.ATINACEAE
0433 4b 21 - F.E. 2 (1968), p. 296: N. & C. Europe, extending locally
southwards to C. Spain, N. Italy. Bulgaria and S.E. Russia
Elatine hydropiperwerd voor het eerst in 1834 bij Utrecht gevonden.
Het klein glaskroos werd in de jaren 1834-1860 meennalen aangetroffen en wei, evenals E. triandra. bij Utrecht alsook langs de grote rivieren.
Daama werd de soort pas weer in 1932 gevonden; behalve Dordrecht
betrof dit nieuwe vindplaatsen. Recent is de soort aileen nog maar bekend
van de Noordoostpolder, waar zij in 1974 nog werd aangetroffen. doch in
1976 niet meer (mond. meded. F.M. Muller).
Volgens WEsTHOFF& DEN HELD (1969) is E. hydropiper, evenals E. triandra.
kensoort voor het Eleocharitetum soloniensis, een in Nederland zeldzame
associatie van open. door de stroom blootgewoelde plekken op zand- en
ldeigrond in de uiterwaarden van de grate rivieren. Deze situatie doet zich
echter op lang niet aile Nederlandse vindplaatsen voor. ROTHMALER (1976)
noemt echter als standplaats voedselrijke. open. modderige oevers. Dit
milieu komt heel wat algemener in ons land voor. Waarom desondanks de
soort zo zeldzaam is - en zelfs sterk Is achteruitgegaan - is niet bekend;
wellicht is watervervuiling een oorzaak.
THAHAmNK

Before 1950 Elatine hydropiper was recorded in 13 hours-squares, since

1950 it has been found in 1 hour-square, where the last record dates from
1974. A reason for this decline may be water pollution.

voor 1950: 13 uurhokken {UFX 3)

sinds 1950: 1 uurhok
{UFX 1)

Elatine trlandra Schkuhr

Drietallig gJaskroos
ELATINACEAE
0434 2c 11 - F.E. 2 (1968). p. 296: C.. N. &E. Europe, extending to C. France
and N. Italy.
Elatine triandra is voor het eerst in Nederland gevonden in 1838 en wei
bij Dordrecht en Utrecht De laatste vondsten zijn uit 1859.
Opvallend Is, dat de vindplaatsen van deze soort dezelfde zijn. als waar
ook E. hydropiper omstreeks die tijd Is gevonden. Er kan worden aangenomen. dat de soort in Nederland is uitgestorven: WESTHOFF c.s. (1970,
p. 100) uit dit vermoeden ook aL maar uit het feit, dat dit slechts wordt
vermoed - de soort was al meer dan 100 jaar niet gevonden - valt op te
maken. dat de auteurs aannemen, dat zij misschien wei over het hoofd kan
zijn gezien. ARNoLDS& VANDER MEQDEN (1976) hebben met die mogelijkheid
kennelijk ook rekening gehouden, daar E. triandra sinds 1950 in de UFK 1
is geplaatst
Volgens WESTHoFF& DEN HELD (1969) is E. triandra, evanals E. hydropiper
kensoort voor het Eleocharitetum soloniensis. een in Nederland zeldzame
associatie van open, door de stroom blootgewoelde plekken op zand- en
kleigrond in de uiterwaarden van de grote rivieren. RoTHMALER (1976)
noemt natte, nu en dan overstroomde, voedselrijke. modderige oevers.
Aangezien er aan dat Jaatste biotoop in Nederland niet bepaald een gebrek
is, zal waarschijnlijk watervervuiling een reden van verdwijnen van deze
soort zijn.
In de literatuur, te beginnen bij VANEEDEN (1894; 1898) staat bij deze
soort vermeld: 'Dordrecht. Sliedrecht, Kampen'. Blijkens de etiketten van
het hieraan ten grondslag liggende herbariummateriaal moet 'Kampen'
een verschrijving zijn voor 'Krimpen'. Op een NON-streeplijst anno
1903/1905 van Lako en Blijdenstein is E. triandra aangestreept voor hok
M7.53; er is echter geen herbariummateriaal aanwezig en vermoedelijk
betreft het hier een verstreping, daar de genoemde personen de vondst
van zulk een zeldzame soort anders wei in de literatuur hadden vermeld.
TH.AHAmNK

voor 1950:
sinds 1950:

Elatine triandra was found in 5 hour-squares between 1838 and 1859; it

has not been recorded since then. A reason for this disappearance may
have been water pollution.

5 uurhokken {UFX 2)
0 uurhokken
101

Eleocharls solontensls (Dubois) Hara

Kleine waterbies
CYPERACEAE
0439 2c 00 - F.E. 5 (1979), p. 282: C. Europe, extending locally to the
Netherlands, w. France, Sicilia and E.C. Russia (E. ovata (Roth) Roemer et
Schultes).
'

Eleocharis soloniensisis slechts eenmaal in Nederland aangetroffen en wei

aan de Waaloever te Weurt blj Nijmegen in 1848. Aanvankelijk is het
exemplaar niet als zodanig herkend; het etiket draagt de naam Sdrpus
cespitosus. Eerst in 1943 herkende H. Uittien het exemplaar in de collectie
van het Rljksherbarium ais E. soloniensis.
Volgens REICHGELT (1956a) zou de soort, gezien het voorkomen in Belgie
en Duitsland (noordwaarts tot Osnabrlicl<), zeker hler te Iande weer
kurmen worden gevonden. Terecht merkt WESTHOFFC.S. (1970, p. 93) op, dat
het gewoonlijk minder dan 10 em grote plantje gemakkelijk over het
hoofd kan worden gezien.

J. MENNEMA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Eleocharis soloniensis was collected once in the Netherlands in 1848 and

was recognized in 1943 by Ulttien in the material of Sdrpus cespitosus in

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

the collection of the Rijksherbarium.

Lancetbladige basterdwederik
0453 8a 32- F.E. 2 (1968), p. 310: W., C. & s. Europe.

0NAGRACEAE

EpUobium Janceolatum wordt voor het eerst voor Nederland opgegeven

door DE WEVER (1916b, p. 95), direct al voor 28 verschiUende groeiplaatsen.

nadat dezelfde schrijver een jaar eerder had aangekondigd dat de soort
mogelljk In ZuidUmburg zou kurmen worden aangetroffen (DE WEVER,
1915c. p. 29).
Hoewel E. Janceolatum vroeger In Zuid-Umburg vrij algemeen was, met
name in hoUe wegen (DE WEVER, 1916a), is zij daar tegenwoordig zeer
zeldzaam geworden. De meeste opgaven van recente datum betreffen
vondsten op steenbergen blj kolenmljnen. Een geval van inburgering
heeft zlch sedert 1949 bij Urk voorgedaan; of de soort zich daar na 1954
nog heeft gehandhaafd is niet bekend.
Het adventief voorkomen van E. Janceolatum bij Nijmegen in 1925
{HEUICELS, 1926) is niet op het kaartje verwerkt. Eveneens zljn niet
opgenomen veertlen uurhokken in Zeeland, aangekruist op het IVON
kaartje van na 1950, omdat de bijbehorende streeplijstopgaven op een
vergissing berusten (schrift. meded A. de Visser). Uurhok 46.43, op
hetzelfde kaartje aangekruist, berustte op een verkeerde aanstreping.
Langs de Brielse Maas bij het eiland Rozenburg kwam de soort voor in
tenminste twee opeenvolgende jaren (1954, 1955) zodat hier ook
misschien sprake kan zijn van een (tljdelijke) inburgering. Uit latere jaren
zljn van deze vindplaats geen opgaven of vondsten meer bekend, zodat het
beter lljkt ook haar niet op het kaartje op te nemen.
P. HEUKELS

voor 1950: 16 uurhokken (UFX 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFX 2)

EpUobium Janceolatumwas rather frequent in the south of Umburg before

1950, especially along sunken roads. OUtside this area, very few cases of

naturalization have occurred Before 1950 the species was found in

16 hour-squares; since 1950 it Is recorded in only 4 hour-squares

[ 1'1"'~

102

Eplpactls atrorubens (Hoffm.) SChult

Bruinrode wespenon:his
0ROIIDACEAE
0459 8c 21 - F.E. 5 (1979), p.328: Much of Europe, but rare In the
Mediterranean region.
Epipactis atrorubens ( = E. atropurpurea Rat.) werd omstreeks 1847 voor
het eerst in Nederland verzameld op de StPietersberg ais E. microphylla
(zie VAN HoVEN, 184711. p.213).
De bruinrode wespenorchis komt zeer zeldzaam voor in het Krijtdistrict
in Zllld-Umburg op droge, zonnlge krljthellinggraslanden, onder struweel
en aan bosranden {VERMEULEN, 1958). Aanvankelijk werd de soort voor het
laatst waargenomen in het concessiegebied van de ENO. vanwaar ze
irunlddels met de nodige zorg was verplant (GYTENBEEK, 1949). Het
onverwachte voorkomen van E. atrorubensna bijna 30-jarige afwezigheld
in Zuld-Umburg, in D'n Observant, mag dan ook ais opmerkelijk worden
beschouwd Volgens J. Betlem (schrlft. meded. 1978) Is de soort op het
terrein nlet opzettelijk ultgezet In 1966 werd E. atrorubens bulten haar
oorspronkelijke areaai. bij Veenendaal. aangetroffen. maar is na enkele
jaren ook daar weer verdwenen.
De grate achterultgang van E. atrorubens in Zuld-Umburg heeft
vermoedelijk dezelfde oorzaken die voor bijna aile orchideeen gelden, het
in cultuur brengen van woeste gronden. het rooien van bossen alsmede de
plukwoede van de toerlsten (CREMERS, 1938). Op het Belglsche gedeelte van
de St.Pietersberg zou de soort nog steeds aanwezig zijn (HILGERS, 1972b).
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen van v66r 1950: Schiermonnlkoog
en BrieUe (ABELEVEN, 1873, p. 239) en Walcheren (WALIIAVEN, 1878, p. 136;
W AI.IIAVEN LAKo, 1892, p. 130), omdat hier hoogstwaarschljnlijk sprake Is
van foutieve determinaties; Noordwijk (1885), omdat deze opgave
vermoedelijk berust op een etiketverwlsseling; Ulenpas (HEuKELS, 1902a) en
het Umbrichterbos (KENTGENS, 1911 ). omdat deze opgaven nlet door
herbariummateriaal worden gedekt en verdere gegevens ontbreken. Hok
}6.35 is nlet van het oude IVON-kaartje overgenomen. omdat op dit kaartje
reeds 'four stond bijgeschreven.
c.L PlATE

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Epipactis atrorubens was known in 6 hour-squares in the

south of Umburg, in the Oialk District Since 1950 the species has been
found again In this region in 1978, after 30 years of absence. Another
record in 1966 is from outside its distribution area. near Veenendaal
E. atrorubens has shown a considerable decline in its original area.
probably caused by agricultural measures and the coUecting by people.

6 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

Epfpactls mueUeri Godi.

Geelgroene wespenon:his
1423 9d 11 - F.E. 5 {1979), p. 327: W. & C. Europe.

0ROIIDACEAE

Epipactis muelleriwerd in 1945 voor het eerst in Nederland gevonden bij

Wljlre (VERMEULEN, 1958).
In 1957 werd ~~n exemplaar van de soort aangetroffen in het Savelsbos
(schrlft. meded G. Dirkse, 1978). De enlge thans bekende vindplaats Ugt bij
Eijs, waar de soort al op zljn minst vanaf 1971 voorkomt (BoUWHuJS, 1977).
De groeiplaats is ernstig bedreigd. onder meer door de sterk toegenomen
recreatiedruk.
Als mogelijke oorzaken van het nogal verbrokkelde Europese verspreidingsbeeld noemt BouwHuJS (Lc.) het felt dat de soort nog 'jong' is en de
mogelijkheid dat de soort. door overeenkomst met andere taxa in het
genus Epipactis, nlet is herkend Volgens VERMEULEN f1958) zou E.IJ1uelleri
een monstruoslteit van E. helleborine kunnen zijn. Doordat montruositeiten steeds weer opnleuw, op verschlUende plaatsen. kunnen ontstaan. kan
daarult een verbrokkeld verspreidingsbeeld resulteren. dat een zekere
stabiliteit kan vertonen doordat de soort obligaat autogaam is, zoals blj
E. muelleri het geval is.
R.W.J.M. VANDER HAM

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Epipactis muelleri was found in 1 hour-square; since 1950 the
species is known from 2 hour-squares. In one of them the species is still
present but recreation is a constant threat There is a possibility that
E. muelleri is a monstrosity of E. helleborine. 1bis would also explain the
crumbled picture of its distribution area In Europe.

(UFK 1)
1 uurhok
2 uurhokk.e n (UFK 1)

103

Vertakte paardestaart
EQmsETACEAE
0467 8c 11 - F.E. 1 (1964), p. 7: C. & S. Europe, extending locaUy
northwards to England. the Netherlands, Latvia and C. Russia

EquJsetum ramosfsslmum Desf.

'

Hoewel Equisetum ramosissimum pas betrekkelijk kart geleden als een

voor ons land nieuwe soort werd opgegeven OANs~N & WACIITER, 1929,
p. 142), was toen al direct gebleken dat de soort in de negentiende eeuw
op twee plaatsen al eerder was verzameld De oudste vondst dateert van
1834 en werd bij Zutphen gedaan.
E. ramosissimum blijkt in zijn verspreidlng strikt gebonden aan de grate
rivieren. De van v66r 1950 bekende groeiplaatsen, waaronder minstens
vijf in uurhok P6.52, zijn aile verdwenen. De vindplaatsen bij Tolkamer
bestonden deels al in 1952 en kunnen nog veel ouder zijn geweest.
Niet opgenomen is uurhok P6.54, aangekruist op het oude IVON-kaartje
van vOOr 1950, omdat hiervoor geen ondersteunende gegevens konden
worden gevonden in de vorm van herbariurnmateriaal, iiteratuuropgaven
of zeHs maar een streepiijst.

P. fuUK~LS

'

voor 1950:
sinds 1950:

Equisetum ramosissimum is a very rare species in the Netherlands, totaUy

restricted to the eastern part of the Fluviatile District. The number of
hour-squares in which the species has been observed was 2 before 1950
and 4 since 1950.

2 uurhokken (UFK I)
4 uurhokken (UFK 2)

Rowe paardestaart
EQuiSETACEAE
04707b 11- F.E.l (1964),p. 7:E. x trachyodonABraun,Fiora(Regensb.)
22:305 (1839) is intermediate between E. hyemale and E. variegatum, its
probable parents.

EquJsetum trachyodon A Br.

Equisetum trachyodon is aileen gevonden in een kleigat bij Asperen in

1957 (WESTHoFF& VANLE~u~N. 1957). Van latere datum zijn geen vondsten
meer bekend Omdat de soort erg op Equisetum variegatum en Equisetum
hyemale gelijkt en dus over het hoofd gezien kan worden, kan het nuttig
zijn om ter plaatse opnieuw een onderzoek in te stellen.
De meeste auteurs maken melding van de mogelijkheid dat E. trachyodon de bastaard van de twee eerder genoemde soorten is. inderdaad
komen de beide oudersoorten in de directe omgeving van de groeiplaats
bij Asperen voor.
Volgens Oo~RDORFER (1949) is E. trachyodon endemisch in het noordeiijke
Boven-Rijndal; volgens ClAPHAM cs. (1962, p. 8) is de verspreldlng rulmer
en omvat ook Schotland,!Jsland, Noorwegen en Noord-Amerika
Een oude opgave van de soort voor Beverwijk (VAN OoSTSTRooM, 1948a,
p. 31) biijkt te berusten op een vondst van E. hyemale L var. schleicheri
Milde en is dus niet op het kaartje opgenomen (zie VAN OoSTsTROOM &
~ICHG~LT, 1958b).

P. fuuK~LS

voor 1950:
sinds 1950:

Equisetum trachyodon has been found once in a clay-pit near Asperen in

1957. Most authors refer to the possibility that the species is the genetically
stable hybrid between E. hyemaleand E. variegatum; these two species do
indeed occur in the near vicinity of the locality of E. trachydon in the
Netherlands.

0 uurhokken
I uurhok
(UFJ< 1)
104

Hragrostls multicaulls Steud

StraaWefdegras
1762 1d 02 - 1\E- 5 (1979): niet venneld

GK.\MINEAE

Eragrostis multicaulls is hier te Iande voor het eerst gevonden blj de

Schiehaven in Rotterdam in 1958.
Deze soort is een typisch voorbeeld van een aan het verstedelijkte
landschap gebonden neofiet Oorspronkelijk uit Oost-Azie afkomstig, is zij
thans over een groot deel van de aarde verspreid (VAN OoSTSTRooM &
RErCHGELT, 1966b, p. 55). In ons land breidt de soort zich, vooral op
tredplaatsen, snel uit: aanvankelijk was zij aileen uit Rotterdam bekend,
sinds 1972 werd zij ook op andere plaatsen in Zuid-Holiand gevonden,
terwijl zij zich in de laatste jaren ook buiten deze provinde heeft gewaagd
getuige vondsten in 1975 bij Oostkapelle en 's-Hertogenbosch.
Opgaven van Emulticaulis voor Voorschoten (MENNEMA & VAN
OoSTSTitOOM, 1977a, p. 142) en 'Z. van Moerdijkbrug' {MENNEMA & VAN
OoSTSTitooM, 1977b, p. 227) berusten op vergissingen: de eerste heeft
betrekking op 's-Hertogenbosch (mond meded H.C. Greven), de tweede
ligt gezien de toevoeging 'bij hotel Altair' ten noorden van de Moerdijkbrug. Materiaal van Hengelo, OV. (MENNEMA& VANOoSTSTitooM, 1979, p. 216)
blijkt te behoren tot E. poaeoides.

E.J. WEEDA

Eragrostis multicaulis is a neophytic spedes spreading rapidly in the

Netherlands. It was first recorded in Rotterdam in 1958, and occurs now
in 10 hour-squares.

voor 1950: 0 uurhokken

slnds 1950: 10 uurhokken {UFX 2)

Hragrostls poaeoldes P.B.

Klein Uefdegras
GRAMINEAE
1685 1d 02- F.E. 5 (1979), p. 257: S., S.E. & S.C. Europe; naturalized
elsewhere in C. Europe (E minor Host).

De oudste vondst van Eragrostis poaeoides in Nederland dateert van 1896

en werd gedaan te Deventer, bij het Pothoofd. De soort is daar althans v66r
1950 regelmatlg teruggevonden. Kort na de eeuwwisseling verscheen zij
ook te Rotterdam, .waar ze ook nu ilog vrij talrijk aanwezig Is (mond.
meded. P. Florusse).
Vondsten en opgaven van E poaeoides zijn voor een aantal plaatsen uit
meerdere jaren achtereen bekend, zodat inburgering aldaar waarschijnlijk is. Dat geldt ook voor vindplaatsen waarvan bekend is dat de
soort er massaal groeide. Deze zijn dan ook op het kaartje opgenomen.
De meer of minder op zichzeH staande vondsten konden daarvoor niet
in aanmerking komen, hoewel er in enkele gevallen nog wei inburgeringen onder kunnen schuilen. Het betreft de volgende vindplaatsen van v66r
1950: Groningen, blj graansilo (1933, GRO), Leeuwen, bij molen en bij
meeHabriek (1925), Doesburg, afvalterrein (1927), Wljchen (1937), Rozenburg (1900), Dordrecht, stationsemplacement (1915), St.Hubert (HEuKELS,
1926), Erp (1936 en 1937), Helmond, woladventief (1938) en tenslotte de
bekende adventlefterreinen in de uurhokken L4.63, M4.45, P3.47, P4.66,
P6.52, Q5.43, Q5.65, R4.17, R4.18, R4.27 en T6.42. Niet opgenomen
vindplaatsen van 1950 en later zijn: Bennekom, adventief met kippenvoer
(1961), Doetlnchem, station (1972, NIJM), Terborg, berm bij emplacement
(1968), Nijmegen (1975, NIJM), Hoedekenskerke, stortterrein (1958) en
tenslotte de bekende adventlefterreinen in de uurhokken 25.13, 25.35,
39.27 en 50.17.
P. HEUKELS

voor 1950:
slnds 1950:

Eragrostis poaeoides is a fairly frequent adventive in the Netherlands. At

some places it seems to have naturalized or at least firmly established itseH.
Only those localities have been included in the map, where the species was
found repeatedly during a longer period, or where it was present in great
amounts. Before 1950 E. poaeoides was recorded as a naturalized spedes
in 2 hour-squares, since 1950 in 8 hour-squares.

2 uurhokken (UFX I)
8 uurhokken (UFX 2)
105

Rode dopheide

Erica cinerea L

'

voor 1950:
slnds 1950:

ERICACEAE

04727e21- F.E.3(1972),p. 6:W.Europe,northwardsto63 N.lnNorway

and eastwards to N.Italy.

Erica cinerea is voor het eerst met zekerheid In ons land gevonden bij
Oirschot In 1853. De oudere opgaven van CoMMEUN (1683, p. 32, als Erica
Humilis cortice Cinericeo} voor De Bllt en Naarden zljn evenals andere
opgaven van Erica-soorten blj Commelln onbetrouwbaar. OUde vondsten
bij Maastricht zijn op Belgisch grondgebied gedaan (VAN OoSTSTRooM &
REIOIGELT, 1961b).
De vlndplaatsen van E. cinerea In Midden-limburg vonnen met die In
Belgisch limburg en aangrenzend Duitsland ~n der ldelne deelarealen
aan de oostgrens van het areaal van deze Zuldatlantische soort (SaruBERT,
1960, p. 21 0; Ww.EMS, 1967). De soort is In dit gebied sterk achterultgegaan
door ontglnnlng en heeft In strenge winters te lijden van bevriezing (DE
WEVER, 1932c; DE SMIDT, 1966, p. 153). Volgens DE SMIDT (Lc.) zou zij bij Echt
en Mook zijn verdwenen; op Iaatsgenoemde vlndplaats werd de rode
dopheide In 1968 evenwel teruggevonden (Herb. H.P.G. Helsper).
In het Waddengebied heeft HEuKELS E. cinerea reeds In 1913 van Texel
venneld, doch de soort werd pas In 1973 hier teruggevonden; op
Terschelllng werd zij In 1960 ontdelct. 01 deze Iaatste groelplaats op
natuurlijke verspreidlng of op aanvoer door mllltairen teruggaat Is
onzeker (VAN LEEUWEN & WESrHoFF, 1961); in elk geval slulten de vlndplaatsen op Texel en Terschelllng goed aan bij het areaal van E. cinerea.
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: Dedemsvaart (1906, MAAS),
wei verwllderd; Harderwijk (MoLKENBOER, 1850, p. 70), ontleend aan een
dubieuze opgave van Commelln; Zevenaar (1920, WAG), wei verwilderd;
IVON-<Jpgaven voor Q6.41 en T6.61, welke niet In een streeplijst zljn terug
te vlnden; Harskamp (1966), als 'legeradventief (FLORISTI!NCLUB GELDERSE
VALLEI, 1967); Renesse (1950), hier wei verwilderd; HoltmOhle bij Tegelen
en De Hamert bij WeUerlooL waar E. cinerea Is ultgeplant(schrift meded.
Consulent Bosbouw & Natuurbehoud limburg, 1967).
E.J. WEEDA

Erica cinerea has been recorded In 7 hour-squares before 1950 and In

6 hour-squares since 1950. In the Netherlands, this species occurs on the
eastern fringe of its atlantic area. Here it is threatened by reclamations and
suffers from severe winters. In the Wadden area, E. cinerea has been
recorded on the isles Texel and Terschelllng. On the latter, It might have
been introduced in the Second World War,like E. scoparla;on the former,
however, it was recorded as early as 1913.

7 uw'hokken (UFK 2)
6 uw'hokken (UFK 2)

Bezemdopheide

Erica scoparla L

ERICACEAE

1431 7e 02 - F.E. 3 (1972), p. 8: S.W. Europe, extending eastwards to W.C.

Italy and northwards to N.C. France.

Erica scoparia is hier te Iande voor het eerst gevonden in 1952 bij
Oosterend op Terschelllng. Vervolgens werd zlj ontdekt op Texel in 1963
en op Weiand In 1970.
De Nederlandse vlndplaatsen liggen honderden kilometers noordelijker
dan de noordgrens van het oorspronkelijke areaal der soort (zle de
verspreidlngskaart van SrnuBERT, 1960, p. 212). Op grond hiervan wordt
E. scoparia veelal als adventief beschouwd (volgens VAN OoSTSTRooM &
REirnGELT, 1956a, p. 108, en WESrHoFF c.s~ 1970, p. 77 vennoedelijk
'oorlogsadventief), mede omdat ook Erica dHaris en E. cinerea bij
Oosterend op Terschelllng zijn aangetroffen. Thans kan E. scoparia tot de
ingeburgerde soorten worden gerekend: op de eerst ontdekte vlndplaats
heeft zij standgehouden en zich in de omgevlng daarvan verspreld; het
voorkomen op Texel en Vlieland berust hoogstwaarschijnlijk op spontane
ultbreidlng. Op Vlieland is de soort inmiddels door ultgravlng verdwenen
(DE Roos, 1979).
E.J. WEEDA

voor 1950:
slnds 1950:

Erica scoparia was first recorded in the Netherlands in 1952 on the isle of
TerscheUing. Probably this species has been introduced unintentionally
during the Second World War; it has established ltseU there and has also
been recorded from the isles of Texel and Vlieland; on the latter island It
has vanished, however, being dug out by a collector. E. scoparia has been
found In 4 hour-squares.

0 uw'hokken
4 uw'hokken (UFK 2)

106

Eriophorum gradle Roth

CYPERACEAE
Slank WOllegras
0477 7b41 - F.E. 5 (1979), p. 281: Europe southwards to the Pyrenees, N.
Italy and S. Bulgaria

Eriophorum gracilewerd voor het eerst voor Nederland venneld door VAN
HALL (1825) van vindplaatsen tussen Amsterdam en Amstelveen, bij Sneek

en bij Joure.
E. gracile, die sinds 1950 in nog slechts 10 uurhokken is aangetroffen, is
een soort van mesotrofe trilvenen. Zij is op het pleistoceen waarschijniijk
geheel verdwenen door ontginning en ontwatering. Thans zijn de
groeiplaatsen van deze soort beperkt tot natuurreservaten. Zij wordt nog
gevonden in Noordwest-Overljssel en in het Hoi blj Kortenhoef; op deze
laatste vindplaats wordt het voorkomen bedreigd door vermindering van
de kwel en het dichtgroeien van de groeiplaatsen (WESTHOFF c.s., 1971,
p. 144). Buiten de natuurreservaten kan E. gradle zich hier te Iande niet
handhaven.
F. AoEMA

voor 1950: 41 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Eriophorum gracile was recorded in 41 hour-squares, for the

first time in 1825. Since 1950 it is known from 10 hour-squares. The decline
has been caused by reclamation and draining. Now E. gracile occurs in a
number of naturereserves in the northwestern part of the province of
Overljssel and in 'het Hoi' near Kortenhoef.

Eriophorum latifolium Hoppe

Breed wollegras

CYPERACEAE

0478 7b 42 - F.E. 5 (1979), p. 281 : Most of Europe, but local in the south
and mainly on mountains.

Eriophorum Jatifolium is voor het eerst in Nederland gevonden in 1826 bij

Paterswolde en bij Eelderwolde.
E. latifolium. die sinds 1950 uit nog slechts 8 uurhokken bekend is, is een
soort van moerasslge blauwgraslanden op stlkstof en fosfaatarme, maar
overigens mlneraairljke bodem. De achteruitgang van deze soort is
volgens Westhoff toe te schrljven aan ontglnnlng, ruilverkavellng en
Ontwatering (zie REICHGELT, 1956, p. 9; WESTHOFF& DEN HELD, 1969, p. 204).
Thans is de soort vrljwel aileen te vinden in natuurreservaten.
Niet op het kaartje zijn opgenomen de opgaven 1n de laagte van de
vestlngwal Koepoort Enkhuizen' (VUYCK, 1916), Boddenbroek (LUIKEN,
1957), Terschelilng (I<ETNnc.s.. 1972, p. 180), aismede een opgave uit het
IVON-archief voor N3.63.in al deze gevallen gaat het zeer waarschijniijk
om verwissellng met E. angusti/olium
F. AoEMA

Before 1950 Eriophorum latifolium has been recorded in 47 hour-squares,

for the first time in 1826 near Paterswolde and near Eelderwolde. Since
1950 this species is known from 8 hour-squares. where it occurs only in
nature reserves. The decline of E. latifolium has been caused by reclamation, reallotment and draining.

voor 1950: 47 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)
107

AmandeJwoHsmelk
EUPHORBIACEAE
0491 9d 11 - F.E. 2 (1968), p. 226: C., S. & N.W. Europe, extending
eastwards to C. Ukraine.

Euphorbia amygdaloldes l.

Euphorbia amygdaloides werd voor bet eerst voor Nederland venneld

door FRANQUINET (1838, nr. 971) als Euphorbia sylvatica. Als vindplaats geeft

hij op: 'Bois de Fauquemonf (Bos van Valkenburg). Er bestaat een oudere
opgave voor de St.Pietersberg van BoKY DE SAINT-VINCENT (1821, p. 245),
eveneens als E. sylvatica, maar de mogelijkheid bestaat dat de vondst op
Belgisch grondgebied gedaan is ('dans les bois au-<lessus de Caster').
Op geen van beide vindplaatsen Is de soort later weer gevonden. De
aanduiding 'Valkenberg' bij VUYCK (1904) en KOPSVUYCK (1906, pl 1736)
heeft betrekking op de enlge thans nog bekende groelplaats bij StGeertruid, in 1903 ontdekt tijdens een IVON-excursie.
De soort heeft een overwegend Middeneuropees areaal en de verspreiding hangt nauw samen met bet voorkomen van kalkhoudende gesteenten. De vindplaatsen in Zuid-Umburg liggen aan de noordwestelijke rand
van bet areaal. De groeiplaats bij StGeertruid is relatief veilig gelegen in
een natuurreservaat en is tot op heden (1979) nog aanwezig.
Niet op het kaartje is opgenomen een vindplaats in de uiterwaarden blj
Wageningen (1921; WAG). omdat het een eenmalige vondst Is met een
afwijkende standplaats.
R.W.J.M. VAN DEI!. HAM

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Euphorbia amygdaloides was recorded in 2 hour-squares;

since 1950 the species Is known from 2 hour-squares which both concern
the only locality known at present The species Is comparatively safe there,
growing in a nature reserve.

2 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)

Euphorbia platyphyUos l.

Brede woHsmelk

EUPHORBIACEAE

0499 1b 32 - F.E. 2 (1968), p. 220: S., W. & C. Europe.

Euphorbia platyphylloswerdt voor het eerst voor Nederland venneld door

'

'

DE GEEI!. (1814) voor )utphaas en Millingen. Voor de laatste vindplaats

venneldt deze auteur E. velTUCOsa, doch het corresponderende herbarlummateriaal behoort tot E. platyphyllos.
Op vele der vindplaatsen Is E. platyphyllosslechts incidenteel aangetroffen; het meest frequent werd zij gevonden in de omgeving van Zwijndrecht, vanwaar evenwel geen recente vondsten bekend zljn. Op de
meeste op het kaartje opgenomen plaatsen groeide de soort als akkeronkruid op kleigrond.
V06r 1950 is E. platyphyllos adventief gevonden te Amhem (1905; VAN
SoEST, 1925, p. 109), Wonnerveer (IVON-hok 1.6.63), Dordrecht (1914) en
Weert (1921). Deze vindplaatsen zijn nlet op het kaartje opgenomen,
evenmin als opgaven voor de Ooljse Waard en Beunlngen (op herbarlwnetiket tezamen met enkele andere vindplaatsen in het Nljmeegse
venneld, betreffen waarschijnlijk E. serrulata) en voor Olst [VAN HAu., 1836,
p. 805; door VuvCK, 1904, onder E. stricta ( = E. serrulata) venneld;
herbariummateriaal van Olst is In het Rijksherbariwn te Leiden noch onder
E. platyphyllos, noch onder de vaak met deze soort verwisselde E. serrulata
te vindenJ. Van de vondsten sinds 1950 is nlet opgenomen die te
Rotterdam (1966), omdat de soort bier adventief voorkwam.
E.J. WEEDA

'

Euphorbia platyphyllos, a weed from arable land on clay soils. has been
recorded before 1950 In 12 hour-squares, since 1950 In 6 hour-squares. At
most localities the records are lnddental, but In the surroundings of

Zwijndrecht the species has been found more frequently, although there
are no recent records from this region.

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
108

Euphorbia serrulata Thulll

Stijve wolfsmelk

EUPHORBIACEAE

0501 I b 43 - F.E. 2 (1968), p. 220: S~ C. & W. Europe.

Euphorbia serrulata ( = E. stricta L) is hier te Iande voor het eerst
verounekl in 1833 tussen Nijmegen en Elst De opgave van E. verrurosaweIke naam wei als synoniem voor deze soort is opgevat - voor Millingen
van DE G!!ER (1814) heeft blijkens herbariummateriaal betrekking op
E. platyphyllos.

De laatste vondst van E. serrulata in Nederland dateert van 1951 uit de

Millingerwaard De oorzaak van haar verdwljning is onzeker; voorzover zij
als akkeronkruid voorkwam kan de modeme onkruidbestrijding als
zodanig worden beschouwd, doch de soort kwam ook voor op bermen van
dijken en sloten. Volgens WESTHoFF c.s. (1970, pag. 100) komt de stijve
wolfsmelk nog uiterst zelden in ons land voor.
Niet opgenomen zijn de volgende twljfelachtige opgaven: Olst (VAN DEN
BoSCH, 1850a), waarvan geen herbariummateriaal bewaard is gebleven en
waarbij verwlsseling met E. platyphyllos niet is uitgesloten (vergelijk VAN
HALL, 1836, p. 805, die deze vondst onder laatstgenoemde soort vermeldt)
en Leuveren, Gld (BoNDAM, 1870), welke opgave eveneens niet controleerbaar is en niet bij het verspreidingsbeeld aansluit Bij de vondst met de
vindplaatsopgave 'weg Herwljnen - Alphen aan de Maas' is 'Herwljnen'
waarschijnlijk een verschrijving voor Heerewaarden. daar Alphen en
Herwljnen ca. 25 km van elkaar verwljderd liggen; deze vindplaats is
gelocaliseerd in P5.64.

E.J. WEEDA

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: I uurhok
(UFK I)

The last record in the Netherlands of Euphorbia serru/ata, which oa:urred

before 1950 in 14 hour-squares, dates from 1951. The cause of the
extinction of this species is uncertain; partially it may be due to weed
extermination.

Euphrasla micrantha Rchb.

SJanke ogentroost

ScROPHULARIACEAE

0507 7e 52 - F.E.3 (1972), p. 265: N. & C. Europe, extending southwards

toN. Spain.

Euphrasia micrantha werd voor het eerst voor Nederland vermeld door
VANHALL (1825) onder de naam E. oUidnalisL var. pJinima Van HaiL Zij is
voor het eerst in ons land verzameld in 1830 te De Bilt bij Utrecht
E. micrantha is zeer sterk achteruitgegaan; v66r 1950 wordt deze soort
in 99 uurhokken aangetroffen. sinds 1950 in slechts 7. Waarschijnlijk
wordt de sterke achteruitgang veroorzaakt door ontginning en bemesting.
Niet op het kaartje is opgenomen een vondst van Schiermonnikoog
(1926); het is niet onmogelijk, dat hier sprake is van een etiketverwlsseling.
F. ADEM!\

IIi-

Before 1950 Euphrasia micranthawas recorded in 99 hour-squares, for the

first time in 1830 from De Bilt near Utrecht Since 1950 the species is known
from 7 hour-squares. The strong decline is probably due to land reclamation and the use of fertilizers.

voor 1950: 99 uurhokken (UFK 5)

slnds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)
109

Euphrasla rostkovfana Hayne

I<rljtogentroost
ScROPHULARIACEAE
0511 6c 31 - F.E. 3 (19721,p. 260: Throughout a large part of Europe, but
absent from parts of the south and east and many of the islands.
Euphrasla rostkoviana (incl E. montana Jord., bergogentroostl werd voor

het eerst als apart taxon voor Nederland vermeld onder de naam
E. offldnalis L subsp. rostkoviana Hayne door Vuva (1904, p. 12371. De
eerste maal werd zlj in ons land verzameld te Helmond in 1834.
Sinds 1950 is E. rostkoviana in slechts 2 uurhokken gevonden. Vermoedelijk zljn veranderingen in het beheer van de kalkgraslanden, vooral in
de intensiteit van de begrazlng, de oorzaak van de achteruitgang van deze
soort. Van de vindplaats bij Hoensbroek vermeldt DE WEVER (1918al. dat
deze 'weldra bebouwd zal worden'.
F.ADEMA

Before 1950 Euphrasla rostkoviana has been recorded in 17 hour-squares,

for the first time in 1834 from Helmond Since 1950 records in only
2 hour-squares are known. Probably a change in the management of the
chalk grasslands, especially in the intensity of the grazing, is the cause of
this decline.

voor 1950: 17 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

Fagopyrum tatarlcwn (LI Gaertn.

Franse boekwelt
PoLYGONACEAE
0512 1c 50- F.E. 1 (19641. p. 81: CUltivated in much of Europe.
Fagopyrum tataricum is voor Nederland voor het eerst vermeld door VAN
HAll (1821) als Polygon urn tataricum, 'veelop akkers tusschen de boekweit
bij den Wildenborch in het kwartier van Zutphen'.
Oorspronkelijk komt F. tataricum uit Siberie en Centraai-Azie; hij werd
meestal met de vruchten van F. esculentum aangevoerd (HEct, 1910).
De soort kwam vroeger veel voor als onkruid in boekweit- en aardappelakkers. Ook werd de Franse boekweit wei gekweekt en als veevoeder
gebruikt. in 1946 werd ze voor het laatst in 2 uurhokken bij Ootmarsum

gevonden (SwFF, 1950), sindsdien is de soort hier te Iande nlet meer in het
wild aangetroffen. De zeer sterke achteruitgang, die uiteindelijk resulteerde in het uitsterven ~de soort voor Nederland, hangt nauw samen
met het vrljwel geheel verdwijnen van de boekweitakkers in de loop van
de laatste halve eeuw. Vervolgens zuUen hiertoe eveneens hebben
bijgedragen het schonen van zaaigoed en de bestrljding van onkruid KoPS
& VAN HAll meldden in 1844 (pl 598) al: '. .. wordt zlj als een waar onkruid
door de landlieden zoveel mogelijk uitgeroeid'.
Van v66r 1950 zljn de volgende adventieve vindplaatsen niet opgenomen: Leeuwarden. spoorterrein (z.j., U), Deventer, meelfabrlek (1936),
Ede, molen (19281. Maarssen en Westland (HEuKELS, 1899d, wegens de
onbetrouwbaarheid van de gegevensl. de NON-<>pgaven J4.67, K4.16 (zle
ook VANSoEST, 1931, p. 3431,1A.52 en 63, Velzerbosch (18421. Amsterdam
Merwedekanaal (19091, Naaldwijk (VAN EEDEN, 1874, p.404: wegens de
onnatuurlijke standplaatsl, Leiden (1892, WAG), Rotterdam, meelfabrlek
(o.a 19371, Dordrecht (Vuva, 1904; proefveld landbouwcursusl. 's-Hertogenbosch, Cingelkade (18401, StHubert, molen (1925) en Eygelshoven.
spoorterrein (DE WEVER, 1914b, p. 241. Sinds 1950 zljn nlet opgenomen
Amsterdam, graanoverslagbedrljf (1964) en Utrecht, de Uithof (MENNEMA&
VAN OosrsTRooM, 1977a, p. 1521. beide wegens het adventlef voorkomen.
c.L PLATE

Before 1950 Fagopyrum tataricum was recorded in 142 hour-squares; the

last find dates from 1946. Formerly F. tataricum used to grow as a local
weed in cultures of buckwheat and sometimes potatos. The total disappearance of the cultivation of buckwheat in the Netherlands during the
last half century, the cleaning of seedcom and the control of weeds, are
responsible for its extinction.

voor 1950: 142 uurhokken (UFK 5)

sinds 1950: 0 uurhokken
110

Fijn zwenkgras
GitAMJNEAE
0516 9c 11 - F.E. 5 (1979), p. 139: From S. England and Poland southwards
to N.W. Spain and Greece.

Festuca heterophylla Lamie.

t .

Festuca heterophylla is voor het eerst In Nederland verzameld bij het Huis
ten Donk te Bolnes In 1920.
In 1959, 1966, 1967, 1968 is de soort bovendien op een drietal
groeiplaatsen bij Bloemendaal gevonden; In 1962 werd zij In het
Bunderbos verzameld en tenslotte werd de soort in 1975 voor Doom
vermeld (schrlft. meded. F. Sollman).
Waarschijnlijk mag men In deze gevallen van lokale inburgeringen
spreken. Zeker is F., heterophylla In ons land steeds oorspronkelijk
lngevoerd op landgoederen. mogelijk in de 19e eeuw met graszaadmengsels uit Frankrijk of It:alre. Zij heeft zich daarna plaatselijk kunnen
handhaven. Dat g~tldt vermoedelijk ook voor de vlndplaats bij Bunde; deze
ligt zeer geisoleerd en nog ver verwijderd van het areaal In Zuid- en
Midden-Europa.
Nlet opgenomen zijn de vlndplaatsopgaven Nleuwstad, Mille en Epen
(DE WEVER, 1913b, p. 65), omdat de juistheid van de determlnaties vaak In
twijfel is getrokken (VuvCK, 1916, p. 2328; JANsEN, 1951); materiaal ter
verifii!ring van deze vondsten is niet teruggevonden.

P. HEUKELS

voor 1950:
slnds 1950:

Festuca heterophylla probably has been Introduced into the Netherlands

with grass seed from France or Italy, In the 19th century. The _species has
obviously kept its ground at some places. Before 1950 it was collected at
two localities; since 1950 5 growing-places In 4J!our-squares have been
found

2 uurhokken (UFJ< 1)
4 uurhokken (UFJ< 2)

Hard ZWenkgras
GRAMINEAE
1472 6b 33- F.E. 5 (1979), p. 146: W. Europe (F.lemanliBast].

Festuca ovina L

subsp. cinerea (VUl) Duyfjes

De verwarring rond de afgrenzing en nomenclatuur van Festuca ovina

subsp. cinerea ( = F. cinerea VUl) is groot geweest Vooral oudere
literatuuropgaven van het taxon zijn daardoor onbetrouwbaar. Volgens P.
Auquier (schrlft. meded., 1979) moet het onderhavige taxon worden
geidentificeerd met F.lemaniiBast, terwijl F. cinerea VUl slechts voorkomt
In de Middelgebergten van Zuidoost-Frankrijk. De oudste door herbanummateriaal gesteunde opgave is die bij VAN HAu. (1821, als Festuca glauca)
voor de vlndplaatsen: 'Bij Nijmegen. Tusschen Rheenen en de Grebbe'.
Bij het samenstellen van het kaartje is er van uitgegaan dat de vele
streeplijstopgaven uit het gebied ten zuiden van Nijmegen, merendeels
afkomstig van zeer deskundige floristen, aile juist zijn. Het treft als
eigenaardig dat F. ovina subsp. cinerea In Midden-Umburg langs de Maas
zou hebben ontbroken. terwijllangs de Maas In Betgli! juist sprake Is van
een dichte concentratle van vlndplaatsen VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972).
Waarschijnlijk Is de sterke acbteruitgang die uit het kaartje spreekt,
rei!eL al kan de ondersoort wei over het hoofd worden gezien. De oorzaken
ervan zijn moeilljk aan te. geven; mlsschien speelt overbemesting er een
rol blj, zoals voormeer soorten van droge graslanden wordtverondersteld
Nlet opgenomen zijn de vlndplaatsen Gaasterland, Havelte en Deventer
(DE WILDE-I>uvFji!S, 1964, p. 43) omdat niet werd opgegevenof het vondsten
van vMr 1950 of van latere datum betreft, Bennekom (DE Wilde-l>uvFjES,
Lc.) omdat deze opgave vermoedelijk berust op een herbariumetlket met
de moeilijk leesbare aanduidlng 'Renkom' ofwel Renkum (19e eeuw),
Amsterdam, vMr 1950 OANsEN, 1951, onder F. ovina L subsp. eu-ovina
Hack. var. duriuscula Koch f.Iongiarjstata Hack.) omdat hier sprake is van
adventief voorkomen, evenals te Zaandam. langs snelweg (1974), Katwijk
aan de Rijn (1955) en Leiden (1964 en 1971) en tenslotte Voerendaal
(1866), omdat het materiaal zeer onvolledig is en een betrouwbare
determlnatie niet toestaat

P. HEUKELS

Festuca ovina subsp. cinerea has been reported from 41 hour-squares

before 1950 and from 9 hour-squares since 1950. This marked decline is
perhaps connected with the use of fertilizers In the dry grassland types the
subsp. cinerea Inhabits. The taxon may have been overlooked occasionally.

voor 1950: 41 uurhokken (UFJ< 4)

slnds 1950: 9 uurhokken (UFJ< 2)

111

Akkervlltkruid
0JMPOSITAE
0522 6b 32 - F.E. 4 (1976), p. 123-124: Most of Europe (Logffa arvensis (L)

Fllago arvensis I.

J. Holub~

'

'

Het oudste gedateerde herbariununateriaal van Filago arvensis uit ons

land is verzameld in 1832 aan de Lek bij Lexmond Oudere opgaven o.a. bij
DE GoRTER (1781a) zijn onbetrouwbaar, daar gebleken is dat vaak min of
meer forse exemplaren van F. minima voor F. arvensis zijn aangezien..
Tegen deze achtergrond moeten ook de vermeldingen van KoPS (1814,
pl215) en VANHALL (1825) van het algemeen voorkomen van deze laatste
soort als dubieus worden besdlouwd
VAN DEN BoscH (1850a) merkt bij F. arvensis op: 'Pianta aut rara, aut cum
allis commutata et praetervlsa' (De plant is ofwel zeldzaam, of wordt met
andere soorten verward en over het hoofd gezien). Volgens de controleerbare gegevens is zij inddenteel gevonden op enige verspreide plaatsen in
het Fluviatiele, Gelderse en Duindistrict, hoofzakelijk in de 19e eeuw, en
meerfrequentalleeninhetRijkvanNijmegen;hieriszljookvoorhetlaatst
verzameld, namelijk bij Malden in 1946. Thans is het akkerviltkruid hier
te Iande waarschijnlijk verdwenen; wei komt het vlak over de grens bij
Laag-Elten voor (nog in 1974, schrift meded W. Anema).
De oonaak van deze verdwijning is evenmin als bij andere Filagosoorten met zekerheid bekend De soort wordt niet vermeld door WESTHoFF
c.s. (1970, p. 95-100) in de lijsten van na 1900 zeker of waarschijnlijk
uitgestorven soorten..
Wegens de bovenvermelde zeer frequente verwarring van F. arvensis
met F. minimazijn uitsluitend die vindplaatsen op het kaartje opgenomen,
waarvan herbariununateriaal bekend is. Niet opgenomen zljn de vondsten
sinds 1950: laag-Elten (1960), omdat deze vindplaatsen thans weer Duits
grondgebied is, en Amsterdam (1965), omdat F. arvensis hier adventief
voorkwam.
E.J. WEEDA

Filago arvensis has always been a rare species in the Netherlands and is

now most probably extinct in thiscountry.Itwasfoundin 12 hour-squares,

the last record dating from 1946. The species was most frequent in the
surroundings of Nijmegen.. The causes of its extinction are unknown..

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken

Fllagolutescensjord

Geel vDtkrufd
0JMPOSITAE
1424 6b 30 - F.E.4 (1976), p. 122: From S.E. England and S. Sweden
southwards to C. Spain, Sicilia and Bulgaria
Filago lutescens is voor het eerst in ons land verzameld in 1832 aan de Lek
bij de Vaart.
Deze soort is vaak verwisseld en vroeger zelfs samengevoegd met de
nauw verwante F. pyramidata (ADEMA, 1976). Hierdoor is van een aantal
opgaven, die niet door herbariummateriaal worden gesteund, niet vast te
stellen om welke van beide soorten het gaat. Deze opgaven zijn op het
kaartje met een variantteken opgenomen..
F.lutescens werd vooral gevonden in het Fluviatiele district, voor het
laatst in 1935 te Nijmegen. Er zijn geen gegevens bekend omtrent de
reden van verdwijnen van deze soort uit ons land
F. ADEMA

....

Before 1950 Filago lutescens was recorded in 22 hour-squares, for the first
time in 1832 from the banks of the river Lek near De Vaart and for the last
time in 1935 from Nijmegen.. There is no known reason for its disappearance. Due to its great likeness to F. pyramidata, it has been mistaken for or
even united with that species. Hence there are several records, in which it
is not known to us, whether F. lutescensor F. pyramidata was found These
hour-squares are indicated on the map by a variant symbol

voor 1950: 22 uurhokken (UFX 3)

sinds 1950: o uurhokken
112

Pllago pyramidata L

Spatelvlltkruid
CoMPOS!TAE
0525 6b 20 - F.E. 4 (1976), p. 122: S. & W. Europe, northwards to S.
England
Filago pyramidata is voor het eerst in Nederland gevonden in 1839 tussen
WarnelenDreumneL
Evenals blj F. lutescens is er door verwissellng en sarnenvoeging van
beide soorten een aantal opgaven, waarvan door het ontbreken van
herbariumnrnateriaal niet meer kan worden nagegaan welke van de
soorten er op die plaatsen is aangetroffen. Deze opgaven zijn op het
kaartje met een variantteken opgenomen.
F. pyramidata werd vooral rond Arnhem en Nijmegen gevonden, voor
het laatst in 1927in het Oeffeltsche Veen bij Gennep. Er zijn geen gegevens
bekend omtrent een reden van verdwijnen uit onze flora.
Niet op het kaartje is opgenomen een adventieve vondst te Amsterdam,
op het terrein van de Kon. Ned. Cocainefabriek (1965).
F. AoEMA

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Filago pyramidata has been recorded in 7 hour-squares, for

the first time in 1839 between Warne! and Dreumnel and for the last time
in 1927 in the Oeffeltsche Veen near Gennep. There is no known reason
for Its disappearance. For the same reason as is given under F.lutescens it
is unknown, whether in several hour-squares this species or F. pyramidata
has been found. These hour-squares are indicated on the map by a variant
symbol.

7 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

Duits viJtkruid
CoMPOS!TAE
0523 6b 31 - F.E. 4 (1976), p. 121: S., W. & C. Europe, extending
northeastwards to S. Sweden and White Russia.

Pllago vulgaris Lamie.

Filago vulgaris ( = F. gennanica L) werd voor het eerst voor Nederland

vermeld door VoRSTius (1633) uit de omgevlng van Leiden. Het oudste
herbariumexemplaar is afkornstig van de Wageningse berg, aldaar in
1833 verzarneld.
Slnds 1950 is deze soort in slechts 10 uurhokken aangetroffen; rond
1975 was zij aileen maar bekend vanSchoorl (ADEMA, 1976). De laatste jaren
echter is F. vulgaris weer op verschillende, deels nieuwe vlndplaatsen
waargenomen: SchoorL Amstelveen, Amerongse berg en Goudplaat in het
Veerse Meer. Desondanks is het duidelijk, dat deze soort sterk is
achteruitgegaan; een reden hiervoor is echter niet bekend.
Door de oppervlakkige gelljkenis van F. vulgaris met verschillende
andere Filagcrsoorten en met Gnaphalium luteo-album zijn er nogal eens
fouten blj de determinaties gemaakt. Dergelljke vondsten zijn uiteraard
niet op het kaartje opgenomen: Werkendarn (1836), Gennep (z.j.),
Groesbeek (z.j.), deze exemplaren behoren aile tot F. Iutescens; 's-Gravenhage (z.j.), deze plant behoort tot F. pyramidata; Diepenveen (1850),
Edesche Bos (1850), deze exemplaren behoren tot F. minima; Ooijsche
Waard bij Nijmegen (1861), deze plant behoort tot Gnaphalium luteoalbum;eveneens daartoe moet een plant van Rosmalen, vermeld door VAN
HoVEN (1847b), worden gerekend
F. ADEMA

Before 1950 Filago vulgaris was recorded in 63 hour-squares, for the first
time from the surroundings of Leiden in 1633. Since 1950 this species has
been found in only 10 hour-squares. The reason for its decline is unknown.
Due to its likeness to several Filago-specles and to Gnaphalium luteo-album
many misidentifications have been made.

voor 1950: 63 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)
113

Knolspjrea
RosAcEAE
0527 8c 10- F.E.2 (1968), p. 6: Most of Europe, northwards to c. 64 N.ln
Norway.

Flllpendula vulgaris Moench

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Filipendula vulgaris was recorded In 4 hour-squares before 1950; since

1950 it has been found in 2 hour-squares, of which one locality may have
disappeared now.

4 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK I)

Groot soeeuwklokje
AMARYLLIDACEAE
1624 9c 11 - F.E. 5 (1979), p. 78: S.E. Europe, from C. Yugoslavia and S.W.
Ukraine southwards to E. Greece.

Galanthus elwesU Hook. f.

'

voor 1950:
slnds 1950:

Filipendula vulgaris ( = F. hexapetala Gilib.) werd voor het eerst voor

Nederland venneld door DE GoRTER (1767, ais Spiraea lilipendula)voor een
uiterwaard langs de Lek tussen Wijk bij Duurstede en Schalkwijk.
Slnds 1950 is de knolspirea nog maar op twee plaatsen aangetroffen: bij
Gennep In 1951 en 1957 en bij Doetlnchem In 1969 (schrift. meded. A.S.
Troelstra). Van de vlndplaatsen bij Gennep wordt door WESTIIOFF c.s. (1970,
p. 100) aangenomen, dat die lnrniddels zijn verdwenen. Daar ARNoLDS &
VANDERMEIJDEN (1976) de soort In ons land als uitgestorven beschouwen,
mag worden aangenomen, dat zij de venneldlng van de vondst van 1969
waarschijnlijk niet hebben opgemerkt.
Een opgave voor Maastricht {DE WEVER, 1928c) berust op een venneldlng
van een vondst door LEJEUNE & CouRTOIS (1831), die wellicht op Belgisch
gebied betrekklng kan hebben. Voorzichtigheidshalve is deze vondst niet
opgenomen. Voorts zijn niet opgenomen, omdat het verwilderde exemplaren betreft,vondsten van v60r 1950: Maarsbergen (VAN HALL, 1825, als
Spiraea /ilipendula), Haarlem (z.j.) en Roennond (1899) en slnds 1950:
Enschede (VAN 0oSTSTROOM& MENNEMA, 1968, p. 36) en Beverwijk, slootkant
(1966). De vondst te Ennelo, op een heldeveld, vlak blj een pad In 1978 en
1979 (schrift. meded. J. Tooren) is eveneens niet opgenomen, omdat de
soort misschien met leem, waarmee het pad was opgehoogd, is meegekomen. NON-<>pgaven voor P7.27 en P7.36 zijn volgens G. Sisslngh (schrift.
meded~ 1979) onjuist.

Galanthus elwesll, afkomstig uit Klein-Azie, is voor het eerst in Europa, In

casu Engeland, lngevoerd in 1874 (BooM, 1975). De soortwordt als sierplant
gekweekt en is enkele malen In ons land verwllderd gevonden; in 1941 is
zlj voor het eerst verzameld op het landgoed Zuidwijk bij Wassenaar, waar
zlj in 1958 nog aanwezig was (VAN 0oSTSTROOM & REICHGELT, 1960a, p. 207).
De enige andere en vergelijkbare vlndplaats in Nederland is kasteel
Broekhuizen bij l.eersum 0ANSEN & VANDER PLOEG, 1977, p. 28), waar dit
sneeuwklokje al minstens vanaf 1948 voorkomt (schrift. meded. Chr. G. van
Leeuwen, 1978).
De soort kan op grond van deze twee groeiplaatsen tot de stinseplanten
worden gerekend (zle ook LoNDO &LEvs, 1979, p. 254). Maar het voorkomen
op slechts twee plaatsen. vanwaar hij zlch niet verder heeft verspreld, is In
comblnatle met de relatlef korte lntroductletljd In Nederland - hoogstens
een eeuw, mogelijk veel korter- een reden om te betwijfelen of G. elwesii
in de Standaardlijst van de Nederlandse Flora moet worden gehandhaafd.
Nlet opgenomen is een opgave van Voorlinden bij Wassenaar, waar de
soort gekweekt voorkomt (schrift. meded. S.J. van Ooststroom, z.j.) en
Biggekerke, in bosje aan de voet van de duinen {MENNEMA& VAN OoSTsTRooM,
1979, p. 211), omdat hier zeer waarschijnlijk slechts van verwildering
sprake is, wat ook geldt voor aile verdere vondsten in Nederland:
Heerenveen (1969), Schoorl (1973, NON-hok 19.12), Heemskerk (VAN
OomooM & MENNEMA, 1969, p. 176) en Rockanje (1972).
A.J. QuENE-BoTERENBROOD

Galanthus elwesiibelongs in the Netherlands to the group of 'stins plants'.

There are just two country-estates where the species is found both before
and since 1950. Considering that hardly more than a centwy has passed
since the introduction of G. elwesii into Europe, it is doubtful whether it
belongs to the wild Dutch flora

2 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)
114

LABIATAE
SmaJbladige raai
05391b 42- F.E. 3 (1972), p. 146: W., C. & S. Europe, eastwards to Poland
and Bulgaria (Galeopsis angustUolia Ehrh. ex Hoffm.).

Galeopsls ladanum L subsp.

angustifolla (Ehrh. ex HoHm.) Gaud.

Galeopsis Jadanum subsp. angustUolia werd voor het eerst. als zeHstandig
taxon var. angustUolia, voor Nederland vermeld door VAN DEN Bosrn
(1850a) van vlndplaatsen bij Maastricht, Nijmegen en Werkendam. Daar
er v66r 1850 in de Nederlandse literatuur geen onderscheid werd gemaakt
tussen de vormen van G. Jadanum en van de vondsten veelal geen
materiaal bewaard is gebleven. is het nu niet meer te achterhalen welke
van deze vormen door oudere auteurs zijn gezien.
Sinds 1950 Is deze ondersoort In nog maar 8 uurhokken aangetroffen.
G. Jadanum subsp. angustUolia is een akkeronkruld en de achteruitgang
ervan wordt waarschijnlijk veroorzaakt door betere methoden van
zaadschoning en onkruldbestrijdlng, zoals dat bij meerdere akkeronkrul
den is geconstateerd
Adventief wordt deze ondersoort vooral gevonden op stations en
spoorwegterreinen, de hoknummers linksonder het kaartje hebben
betrekking op dergelijke vondsten. Sinds 1950 is de subsp. angustUolia
bovendien adventlef aangetroffen bij Stroe (schrift. meded. J. Frencken,
1964) en aan de spoordijk te Sterksel (1956, AMD); een vondst van
Oldeberkoop (z.j.) moet eveneens als adventlef worden beschouwd. AI
deze vondsten zijn niet op het kaartje opgenomen.

F. ADEMA

voor 1950: 43 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 8 uurhokk.e n (UFK 2)
adv.: M4.45,M6.32,N3.37/65,N5.38/63.N6.23,
P4.12.P6.11,Q4.11,Q6.12,R2.34,R3.44,
R4.45.R523/45,R6.42.S5.38 - 30.37

Before 1950 Galeopsis Jadanum subsp. angustUolia was recorded In

43 hour-squares, for the first time, as a separate taxon. In 1850. Since 1950
the subspecies has been recorded in 8 hour-squares. As is true for most
fieldweeds the decline of G. Jadanum subsp. angustUolia has been caused
by better methods of seed<leaning and weed-killing.

Galeopsls ladanum L
subsp.ladanum

Breedbladige raaf
LABIATAE
1692 1b 11 - F.E. 3 (1972), p. 146: Most of Europe except the islands and
the extreme south [Galeopsis ladanum L)

'

'

voor 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

slnds 1950: 0 uurhokken
adv.: L4.63,N3.44,N6.16/65,N7.14/52,P3.47,
P4.66.P6.16/51 /62,Q6.41,S5.38,T6.42

Galeopsis Jadanum subsp. Jadanum werd voor het eerst, als zeHstandig
taxon var. JatUolia. voorNederland vermeld door VAN DEN BoscH (1850a) van
Vianen. Evenals bij de subsp. angustUolia kan van de literatuuropgaven
van v66r 1850 niet meer worden nagegaan tot welke van de vormen van
G. Jadanum het door oudere auteurs geziene materiaal behoort.
Deze ondersoort is voor bet laatst in 1928 in een akker op de
Gulpenerberg gevonden. Het verdwijnen ervan uit de Nederlandse flora is,
evenals bij zo vele akkeronkrulden, waarschijnlijk toe te schrijven aan de
betere methoden van zaadschoning en onkruldbestrijdlng.
Adventief werd G.ladanum subsp. Jadanumvooral gevonden op stations
en spoorwegterreinen, bij molens en graanoverslagbedrijven en op
stortplaatsen van graanafval. De hoknummers behorende bij vondsten.
die op dergelijke terreinen zijn gedaan, zijn te vlnden links onder het
kaartje. Daarnaast is de ondersoort nog gevonden tussen Varik en Vianen
(1839), op St.Philipsland, in de buurt van woningen aan de Noordweg
(1890), Velzen (1900), Amersfoort, in een ruigte (1921, U), Diemen, aan de
Zuiderzee (1935); ook deze vondsten moeten als adventief worden
beschouwd. AI deze vlndplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen.

F.ADEMA

Before 1950 Galeopsis ladanum subsp. ladanum was recorded in 8 hour

squares. for the first time, as a separate taxon, in 1850 and for the last time
in 1928 from a field on the Gulpenerberg near Gulpen. The disappearance
of this subspecies has been caused. as is true for most fieldweeds, by better
methods of seed cleaning and weedkilling.
115

..

Galeopsls pubescens Bess.

Zachte hennepnetel
LABIATAE
1403 Sa 22- F.E. 3 (1972), p. 146: C. Europe, extending to S.C. France, C.
Italy, Albania and c. Ukraine.

Galeopsis pubescens werd voor het eerst in Nederland gevonden in 1889

te Emmen en Valthe. Een eerdere verrnelding door WALRAVEN (1856) van
een meekrapveld bij Axel heeft betrekking op een adventief voorkomen
aldaar.
Deze Midden- en Oosteuropese soort is in ons land ingeburgerd of
mogelljk inheems in het Drentse district (DIJKSTRA, 1941 ).
Een reden voor de achteruitgang van deze soort is niet bekend.
Een exemplaar van Deventer, Pothoofd (ABELEVEN, 1895, p. 558) blijkt tot
G. Jadanum subsp. Jadanum te behoren en is niet op het kaartje
opgenomen evenals de vindplaatsen: Axel, in een meekrapveld (WALRAveN,
1856), Eemnes (VAN EEDEN, 1894), Leiden, Groenhoven (1898), Weert
(IVON-archief, 1907), Hilversurn (HEUKELS, 1911), Middelburg, meelfabriek
(HEuKELS, 1919) en Bakkum (VAN STEENIS, 1924). Het betreft hier wei steeds
adventieve vondsten van G. pubescens.
F. ADEMA

'

Before 1950 Galeopsis pubescens was recorded in 8 hour-squares, for the

first time by WALRAVEN (1856) as adventlve, for the second time in 1889.
Since 1950 it has been found in 4 hour-squares. This species is naturalized
in the Netherlands, and in the northeastern part may be native (DIJKSTRA,
1941 ). The reason for its decline is unknown.

voor 1950:
sind.s 1950:

8 uurhokken (UFJ< 2)
4 uurhokken (UFX 2)

GaUurn boreale L

Noords walstro
RusiAcEAE
0547 7e 10 - F.E. 4 (1976), p. 19: Most of Europe, but rare in the
Mediterranean region.

.
I

./

'

Galium borealewas found for the first time in the Netherlands in 1841 near
Malden. Before 1950 this locality was the only one where the species was
recorded; it was found for the last time in 1930. Since 1950 it has been
found in 2 hour-squares: in 1960 near Oldenzaal, where G. boreale could
not be rediscovered in 1976, and in 1976 in the Zuidhollandse Biesbosch
near Dordrecht.

voor 1950:
sinds 1950:

Galium boreale is voor het eerst in Nederland gevonden in 1841 op de

heide tussen Waterrneerwijk en Malden.
Tot 1950 is de soort aileen bekend van dit uurhok, alwaar zij omstreeks
1930 voor het laatst is waargenomen (HeuKELS, 1931). Met betrekking tot
deze vindplaats geeft Joh. Jansen (schrift. meded., 1927) twee mogelijke
oorzaken voor het spoedige verdwijnen van de soort aldaar: het zuiveren
van het hakhout en het onderzoek van de vindplaats naar Romeinse
oudheden. Enige decennia jaar later is G. borealeweer in twee uurhokken
aangetroffen: in 1960 bij Boerskotten, aan de spoorlijn naar Bentheim, in
een heideveldje - hij is daar in 1976 niet meer teruggevonden - en in 1976
in de Zuidhollandse Biesbosch (MENNEMA, 1977a; VANDER MeqoeN, 1977) in
een vochtig weiland. WESTHOFF c.s. (1970, p. 95) noemt de soort nog in de
lljst van soorten, waarvan met zekerheld kan worden aangenomen, dat zlj
na 1900 uit ons land zijn verdwenen.
Opmerkelljk is, dat bij Malden tussen 1841 en 1877 exemplaren met
behaarde vruchten zijn gevonden en tussen 1917 en 1920 exemplaren
met kale vruchten.
Een opgave van Oisterwijk (DEs ToMBE, 1911}. waarvan geen herbariurnmateriaal is bewaard, is voorzichtigheidshalve niet op het kaartje opgenomen. Evenmin is opgenomen een adventieve vondst uit de duinen bij
castricum (1965).
F. ADEMA

(UFJ< 1)
1 uurhok
2 uurhokken (UFK 1)
116

Gallum pumUum Murr.

KaJkwalstrO
RUBIACEAE
0553 6c 22- F.E. 4 (1976), p. 31: W. & C. Europe, extending eastwards to
the Kaliningradskaja Oblast'.
~

De oudste vermeldlng van Galium pumilum voor Nederland is van BoRYDE

SAINT-VINCENT (1821, p. 229) als Galium pusiJJum_ Hij noemt de soort voor
de St.Pietersberg 'au pied du fort'.
De achteruitgang van G. pumilum is waarschijnlijk voomamelijk veroorzaakt door het verdwijnen van de kalkgraslanden, onder meer door
algraving, en de recreatiedruk op die gebieden. Aileen door een goede
beschermlng van deze gebieden kan het voortbestaan van de soort hier
worden verzekerd.
Opmerkelijk is het voorkomen op de heide bij Gennep, daar ze in
Zuid-Limburg absoluut aan kalk gebonden is (DE WEVER, 1919b, p. 15 en
1928c, als G. sylvestre).
Niet opgenomen zijn: Oldeberkoop (z.j.)omdat bij het materiaal mogelijk sprake was van een etiketverwisseling en Laag-Soeren (!VON N6.55),
omdat van deze buiten het areaal Jiggende vindplaats geen materiaal kon
worden gecontroleerd.
R.W.J.M_ VANDER HAM

H-

voor 1950:
slnds 1950:

15 uurhokken (UFK 3)
9 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Galium pumilum was recorded in 15 hour-squares; since 1950

the species is known from 9 hour-squares. The presence of this species in
theN etherlands is closely connected with the presence of chalk-meadows.
As this habitat is threatened by destruction and excessive recreation,
protection will be necessary for survival of the species in the south of the
Netherlands.

!'>

Gallum sylvaticum L

Boswalstro
RUBIACEAE
0554 9d 20- F.E. 4 (1976), p. 28: From the Netherlands, N. Germany and
N.W. Poland southwards to S.E- France, N. Italy and N.W. Jugoslavia.

Galium sylvaticumwerd voor het eerst voor ons land vermeld door DEGEER
(1814) en wei voor Beek bij Nijmegen.
Deze soort, die volgens de areaalopgave van EHRENDORFER& KRENDL (1976)
in ons land de noordgrens van haar verspreidlngsgebied bereikt, is hier
slechts gevonden op enkele plaatsen in het Subcentreurope en Fluviatiele
district, hoofdzakelijk in de ornstreken van Nijmegen. Volgens WEsTHOFF
cs. (1973, p. 275, 278) was G. sylvaticum op de laatste toentertijd bekende
groeiplaats, de St.Jansberg bij de Plasmolen, recentelijk verdwenen;
iruniddels is evenwel een tweetal nieuwe vindplaatsen ontdekt en wei bij
Ewijk (Herb. Nijmegen) en aan de Leubeek (WILLEMS, 1973, p. 71).
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven, die hoogstwaarschijnlijk op
G. mollugo of andere Galium-soorten betrekking hebben: Wolvega (KoK
ANKERSMITC.S., 1882, met vraagteken), Daalhuizen bij Velp (VANSOEST, 1924,
p. 109), het desbetreffende materiaal behoort volgens VAN SoEsT (1933a,
p. 268) tot G. mollugo; Velp en Oosterbeek (HEuKELS, 1926), Meerssen,
St.Pieter en Gronsveld (DuMoULIN, 1868). Een opgave voor Boxmeer
(HEuKELS, 1901c) heeft betrekking op tijdens Unio Boxmeer 1853 bij de
Plasmolen verzamelde planten. Een vermelding van 'boswalstro' voor de
Veneburen bij Makkinga UoustRA, 1958) zal wei op G. saxatile betrekking
hebben. Op Singraven bij Denekamp (DissEN, 1972, p. 17-18) is G. sylvaticum waarschijnlijk uitgezet, zoals met meer planten op Singraven is
geschied. Ook deze opgaven zijn niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Galium sylvaticum, which reaches in the Netherlands the northern limit of

its distribution area, has been recorded in 5 hour-squares before 1950 and
in 3 hour-squares since 1950. Some years ago this species was thought to
be extinct at its last station in the Netherlands, but it has been discovered
recently at two new localities.

5 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)
117

Gallum trlcoomutum Dandy

DriehoomJg

R UBlACEAf

05551b42 - F.E.4(1976),p. 35:S~ W.&CEurope,andS.W.partofUSS.R.;

casual in the north and east

'

voor 1950: 44 uurhokken (UFJ< 4)

slnds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)
ook voor 1950: Goesche polder; Tholen
adv.: L4.63.M434/45/46,N6.16,P337/45/4 7/48,
P4.66.1'6.52/62,Q528/43/66.Q6.41.R233

Galium tricomutum werd voor het eerst voor Nederland venneld door DE
GoRTER (1781 b, a1s Galium Aparine ~ Aparine semine coriandri saccharati)
a1s 'Gemeen te Overmaas In 't Koom', waarmee het elland IJselmonde zal
zljn bedoeld (zle ook Vuvo:, 1902a). De soort bUjkt vroeger met name In
het zuidwesten van ons land vrij algemeen als akkeronkruid te zljn
voorgekomen.
Daarvan is tegenwoordig geen sprake meer. Afgezlen van een aantal
adventleve voorkomens kunnen na 1950 nog slechts de dljk blj de
Berenplaat ten zuiden van Rhoon en twee uurhokken op Zuid-Beveland als
vlndplaatsen worden opgegeven. Een dergeUjke sterke achteruitgang Is
kenmerkend vooreen groot aantal akkeronkrulden en houdt ongetwljfeld
verband met de sterk verbeterde schonlng van zaaigoed en de lntensleve
onkruidbestrljdlng met herbldden. Of G. tricomutum, die in ons land de
uiterste noordgrens van het areaal bereikt en thermofiel genoemd kan
worden, mogelljk ook door kllmatologlsdle oorzaken achteruit kan zljn
gegaan, is niet met zekerheld te zeggen.
Behalve op de bekende adventlefterrelnen die onder het kaartje zljn
vermeld, aangevuld met T6.42, V528 en 25.12, 3728/37/47, 39.17J27, was
de soort v66r 1950 ook zeker of waarschijnUjk adventlef op de volgende
niet opgenomen vindplaatsen: Oude Schild. blj molen (1933), Komwerderzand, blj schutsluis (1933), Harllngertrekvaart blj Leeuwarden, op dljken
(1900), maalderij In uurhok N6.56 (1933, IVON~treepUjst), Groesbeek.
kippenhok (z.j.), Plasmolen (1915), dljk Wierlngen-Breezand blj paal13.1
(1933), Broekslttard, langs de weg naar station TUddem (DE WEVER, 1919b,
p. 13), Eljs-Wlttern, bij de Seylerbeek. met graanafval (DE WEvER, Lc.), Wljlre
(1928), langs het spoor tussen Maastricht en Canne, resp. Lanaeken (DE
WEVER, Lc.) en tenslotte bet Onderste Bos bij Epen (1947, GRO). Niet
opgenomen vlndplaatsen slnds 1950 met een adventief karakter zljn:
Sneek. voU~re (1964), Wassenaar, Groenendaal, dulvenvoederplaats (VAN
OosrsrRooM& REJCHGELT, 1966, p. 40), Zoetermeer, blj molen (VA.N0oSTSTROOM
& MENNEMA, 1967, p. 143), Oerle, Habraken (schrlft. meded. J. Piet. 1955),
Meers, Maasoever (1955), Stein. langs JuUanakanaal (1955, GRO).
P. HEUKELS

Seed deaning and! the use of herbicides Ukely are the factors that caused
the decline of Galium tricomutum from 44 hour-squares before 1950 to
only 3 since

Genlsta germanlca I.

PAPIUONACEAf
DuJtse brem
0559 9e 21 - F.E. 2 (1968), p. 98: From S.W. France to C Russia and from
S. SWeden to C Italy and Bulgaria

Het oudste gegeven van Genista gennanica voor Nederland is van

(1683, p.41). Hlj noemt de soort. a1s Genista spinosa minor
Gennanica. voor 'Naarden en Utrecht, op veele plaatsen'. DEGoRTER(1781 b)
vermeldt echter dat Commelln de vmdplaatsen van G. gennanica en
G. anglica (Genistella minor Aspalathioides) heeft verwlsseld en dat
zodoende de vlndplaats Muiderberg moet zljn, door Commelln voor
G. anglica opgegeven.
De oorzaak van de achterultgang Is vermoedeUjk de sterke lnkrimping
van het heideareaal. Blj Groesbeek komt de Dultse brem nog steeds voor.
Hoewel gelegen in een natuurreservaat, Is de vlndplaats vaa.k bedreigd
geweest door het - overigens verboden - storten en verbranden van
vuilnis en door spelende jeugd (HEIMA.NS, 1963). ze ligt aan de westgrens
van het areaat van de soort {HE!MANS, Lc.) en is aJs zodanlg belangrijk en
dlent zeker te worden beschermd.
Nlet op bet kaartje zijn opgenomen Friesland (z.j.), omdat bij het
materiaal mogeUjk sprake was van etiketverwissellng en een vermeldlng
van VAN El:J>EN (1868, p. 338) voor Texel, die vermoedeUjk betrekking heeft
op G. anglica.
R..W.J.M. VAN DERHAM
CoMMELIN

Before 1950 Genista gennanica was recorded In 12 hour-squares; since

1950 the species i:s known from 1 hour-square, where it Is still present
Although the locality is situated In a nature reserve, the species has often
been threatened by the dumping and burning of rubbish and by using the
locaUty as a playing-field.

voor 1950: 12 uurhokke n (UFK 3)

slnds 1950: 1 uurhok
(UFK 1)
118

Gentlana crudata L

KruJsbladgentfaan
GENTIANACEAE
0566 6c32- F.E. 3 (1972), p. 61: S.,C.& E. Europe, extending northwards
to the Netherlands; locaL
De oudste, betrouwbare vermelding van Gentiana crudata is van VoRSTius
(1633) voor de omstreken van Leiden, waarmee vermoedelijk de duinen
tussen 's-Gravenhage en Katwijk worden bedoeld
De kruidbladgendaan is een Middeneuropese soort die sterk gebonden
is aan kalkhoudende gesteenten. De noordelijkste vindplaats in Belgie
bevindt zich blj Wonck op de SlPietersberg (Pmr& RAMAUT, 1978, p. 18).
Het is daarom opmerkelijk. dat de soort in Nederland behalve in de duinen
niet ook in Zuid-Umburg voorkomt.
De achteruitgang van de kruisbladgentiaan tussen Katwijk en Sche
veningen en het verdwijnen bij Haarlem werd vermoedelijk veroorzaakt
door uitbreiding van de stedelijke bebouwing. De vindplaats op De Beer
is verloren gegaan door de aanleg van haventerreinen.
Op te merken valt dat de soort sinds 1950 ook voorkomt en zich goed
handhaaft op Voome en in het Noordhollands Duinreservaat De vindplaatsen op Voome en de inmiddels verdwenen vindplaats op De Beer
kunnen behalve het gevolg van natuurlijke verspreidlng, in eerste
instantie misschien vanuit Rockanje, waar de soort in 1931 of 1932 is
uitgezaaid, ook het resultaat van uitzaaiing met fazantenvoer zijn (schrift
meded C. Sipkes, 1974). Voor die in het Noordhollands Duinreservaat
bestaan geen aanwijzingen dat ze er zou zijn uitgezaaid; veeleer zijn ze
het gevolg van een natuurlijke ontwikkeling (VAN ORDEN & VAN OMMEN,
1973).
Niet op het kaartje zljn opgenomen: Rockanje (P3.51), waar de soort is
uitgezaaid en Dubbeldam (1973, 1974 en 1975) waar de soort adventief
voorkwam. De vermeldlng voor Hengelo: 'Op de heijde bij Hengel in 't
Graafschap Zutphen' blj DE GoRTER (1745), welke in DE GoRTER (1781b)
onder G. campestris is opgenomen, moet worden betwijfeld
G.J.c.M. VAN VLIET/R.W.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Gentiana crudata was known from 11 hour-squares; since

1950 the species has been recorded in 9 hour-squares. The decline near
Haarlem and between Katwijk and Scheveningen is probably due to urban
development The plants disappeared from the isle of De Beer by
construction of harbours. It is possible that the occurrence on the former
isles of Voome and De Beer is due to the importation of pheasant fodder.

voor 1950: 11 uurhokken {UFK 3)

slnds 1950: 9 uurhokken {UFK 2)

Gentlanella campestris (L)

som~e~r~~~i~~~~~~~~~

Brede dufngentfaan
GENTIANACEAE
0563 7e 32 - F.E. 3 (1972), p. 64: N. & C. Europe, eastwards to N.W. Russia
and C. Austria, and extending southwards to E. Spain and C. Italy.
De oudste betrouwbare opgave van Gentianella campestris (= Gentiana
campestrisL) voor ons land is die van DE GoRTER (1768, p. 6) voor de duinen
achter Westerhout tussen Velsen en Beverwijk. Een oudere opgave van DE
GoRTER (1767) is vermoedelijk onjuist (zie onder).
De aantallen waarin G. campestris In verschillende jaren op haar
groeiplaatsen optreedt, fluctueren sterk naar gelang de zomerse neerslaghoeveelheid (WESTHoFF c.s.. 1970, p. 244). Deze waterbehoefte van de
ogenschijnlljk droogteminnende plant geeft grond aan het vermoeden
dat de verdwijning van de brede duingendaan uit de dulnen tussen Wijk
aan Zee en Scheveningen aan de drinkwaterwinning moet worden
toegeschreven. Moeilijker verklaarbaar is de achteruitgang op de Waddeneilanden en op Voome. Op het Nederlandse dee I van de SlPietersberg
is de soort door uitsteken verdwenen (DE WEVER, 1913a); anno 1938 kwam
zij hier niet meer voor (DE WEVER, 1938, p. 221 ). Wei wordt zlj nog op het
Belgische gedeelte aangetroffen (Pmr& RAMAUT, 1978, p. 10).
Een opgave voor de heide 'bij Hengel in 't Graafschap Zutphen' (DE
GoRTER, 1767) afkomstig van De Garters broodheer Rauwenoort en
oorspronkelijk ais G. crudata vermeld (DE GoRTER, 1745, nr. 148), berust
vermoedelijk op verwarring met Gentiana pneumonanthe met viertallige
bloemen. evenais oude vermeldingen voor de Wildenborch (VAN HALL,
1825) en Abcoude (AsscHER, 1848). Enkele aankruisingen op het oude
IVON-kaartje (SLOFF, 1942, p.424) berusten vermoedelijk op onjuiste of
mlnder voorzichtige kartering (L4.61, M3.38 en M3.58, hier opgenomen in
M4.11 en M3.48). Voorts is niet opgenomen een verder nergens bevestigde
IVON-opgave voorT6.61. VANORDEN& VAN OMMEN (1973) geven op dat de
soort voorkomt tussen Wijk aan Zee en Bergen; concretere opgaven voor
dit gebied zijn er aileen voor 1921 en 19.31.
E.J. WEEDA

Gentianella campestris is in the Netherlands almost restricted to the

dunes; from many localities it has vanished, which may be partly due to
desiccation of the dunes as a result of the extraction of drinking water. On
the StPietersberg in the south of Umburg G. campestris has become
extinct by collectors digging out the plants. Whilst the species .was
recorded in 31 hour-squares before 1950, since 1950 it was only found in
9 hour-squares.

voor 1950: 31 uurhokken {UFK 4)

slnds 1950: 9 uurhokl<en (UFJ< 2)
119

Genttanella dllata (L} Borkh.

Franjegentiaan
GENTIANACEAE
0565 6c 11 - F.E. 3 (1972}, p. 64: Europe, except the north, the extreme
west and most of the islands.

Gentianella dliata (= Gentiana dliata L} is hier te Iande pas in 1910

ontdekt en wei op de Eijserberg in Zuid-limburg (DE WEVER, 1915b}.
Wegens haar late bloei wordt deze soort gemakkelijk over het hoofd
gezien; bovendien fluctueren de aantallen waarin Gentianella-soorten
voorkomen jaarlijks sterk naar gelang de hoeveelheid neerslag (DE WEVER,
lc.; WESTHOFF c.s., 1973, p. 31 0}. Binnen het Krijtdistrict is G. dliata evenals
Helictotrichon pratense en Teucrium botrys tot het oostelijke (neerslagrijkere} dee! beperkt; in 1978 werd zij aileen nog op de Kunderberg
aangetroffen (mond meded. )JI. Wlllems}, in 1974 nog bij Eijs (schrift
meded W. Frijns}. In 1978 werd de soort hier te Iande voor het eerst buiten
Zuid-limburg gevonden en wei noordoostelijk van Nijmegen; ook in 1979
werd zij hier waargenomen.
Niet opgenomen is de opgave voor Lemiers (DE WEVER, lc.}, aangezien
het hier waarschijnlijk een vindplaats vlak over de Duitse grens betreft.
E.J.WEEDA

'

'

...

voor 1950:
sinds 1950:

In the Netherlands Gentianella dliata is almost restricted to the eastern

part of the Chalk District; in 1978 it was recorded for the first time
elsewhere in our country, viz. near Nijmegen. In the same year it was seen
in no more than one locality in the southern part of limburg. It was
recorded in 4 hour-squares before 1950 and in 3 hour-squares since 1950.

4 uurhokken (UFK 2}
3 uurhokken (UFK I}

Gentlanella germanica (WUld.) Bomer

Krijtgentiaan
GENTIANACEAE
0567 6c 22- F.E. 3 (1972}, p. 66: W. & C. Europe, from S. England to the
Alps and E. Carpathians.

Gentianella gennanica ( = Gentiana gennanica Willd.} is tussen (vennoedelijk} 1860 en 1870 voor het eerst in ons land gevonden bij Valkenburg
(0uDEMANS, 1873, p. 228}.
De soort is beperkt tot Zuld-limburg, afgezien van oudere vondsten te
Asenralj bij Roennond en bij respectievelijk Kaatsheuvel en Loon op Zand.
Een sterke teruggang van G. gennanica is van het kaartje duidelijk at te
lezen. Het verlies aan groeiplaatsen is illustratief voor de achterultgang
van de flora van kalkgraslanden in haar geheel ten gevolge van verwaarIozing der terreinen, hetgeen tot struweelvorming leidt (zie ook HlLLEGERS
& REUTEN, 1978, p. 137}, of door overbeweiding en bemesting.
P. HEUKELS

.
'

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

Gentianella gennanica shows a strong decline in the Netherlands. Before

1950 the species was reported from 16 hour-squares, but only in 4 since.
Neglect, or in other cases too much grazing and manuring of the chalk
meadows, its main habitat, are thought to have caused this decline, which
is typical for the flora of chalk meadows as a whole.
120

GeranJum rotundifollwn L.

Rondbladige ooievaarsbek
GERANIACEAE
0577 -- - - - F.E. 2 (1968), p. 198: Most of Europe except the north.
'

G. pusillum.

De lndigeniteit van deze soort In Nederland is nogal eens betwijfeld;

HEuKELS-VAN OosrsrRooM (1977) beschouwt haar als adventief, op grond
waarvan zij uit de Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 is
geschrapt (ARNoLDs & VAN DER MEIJDEN, 1976, p. 5). Evenwel is G. rotundifolium In Zuid-Limburg slnds lang ingeburgerd (DI! WEVER, 1914b,
p. 89),met name op oude muren en wallen in Maastricht, terwijl de ~oort
ook tangs het spoor bij Spaubeek jaren achtereen heeft standgehouden en
voorts enige malen tangs de Maasoever werd aangetroffen. In recente tijd
is zij op enige plaatsen op dijken nabij de zeekust aangetroffen, onder
meer op Goeree, waarbij geen aanwijzlng van adventieve herkomst
aanwezig was. Een vindplaats bij Oosterbeek kan als voorpost van het
voorkomen langs de Rijn In Duitsland worden beschouwd. G. rotundifolium is een warmteminnende soort met een mediterraan-atlantisch
areaal, die In Midden-Europa een cultuurvolger is en onder meer vee! op
wijnbergen en muren voorkomt (GAMS, 1924). Het optreden op muren,
dijkbermen en langs spoorwegen In Nederland sluit daarbij zozeer aan dat
deze soort tot de Nederlandse flora is te rekenen.
Nlet opgenomen zljn de volgende adventieve vondsten: Apeldoom
(1877, 1896), Wljchen (HEUKELS, 1932), Gorlnchem (1913) en Sittard (DI!
WEvER, Lc.), alsmede de onjuiste opgaven tussen Leiden en Koukerk (VuvcK,
1901), omdat het hier verzamelde materiaal tot G.pyrenaicum blijkt te
behoren, en Maasbragt (VAN EEDEN, 1889), een verschrijving voor
Maastricht.
E.J. WEEDA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Geranium rotundifolium is hier te Iande voor het eerst gevonden te

Maastricht v66r 1850 (VAN DEN BoSCH, 1850a). Oudere opgaven voor
Haarlem (CoMMEUN, 1683, p. 42), als Geranium Folio malvae rotundo),
Friesland (MEEsE, 1760, p. 43, nr. 295), Warmond en Wassenaar (MuLDER,
1818, p. 73) hebben waarschijnlijk op G.pusillum betrekklng (VAN DEN
BoscH, I.e.). De door OuDEMANs (1878b, 1881) als G. rotundifolium geinterpreteerde opgaven van Geranium columbinum door VoRSnus (1633) en
BRUMAN (1662, p. 10) betreffen stellig niet deze soort, maar G. molle en/of

Geranium rotundifolium is often considered as adventitious In the

Netherlands. However, the species has persisted In the south of Limburg

for more than a century. Moreover there are recent records from the
coastal area, where it is apparently spontaneous. Before 1950 G. rotundifolium was recorded in 6 hour-squares, since 1950 In 7 hour-squares.

6 uurhokken (UFK 2)
7 uurhokken (UFK 2)

Geum rivale L.

Knikkend nagelkruid
RosACEAE
0578 9a 32 - F.E. 2 (1968), p. 35: Most of Europe except the Mediterranean
region.
'
I

'J
~

'

Geum rivalewerd voor ons land voor het eerst vermeld door MEEsE (1760,
p. 33, nr. 228) en wei voor Friesland.
Het bostype waarvoor deze soort hier te Iande kenmerkend is, komt voor
op venige, slibhoudende zandgrond in bron- en kwelgebieden (MAAs,
1959, p. 113). De sterke achteruitgang van G. rivaleis hoogst waarschijnlijk
een gevolg van ontwaterlng; zo moet de verdwijning van de soort aan de
binnenduinrand van Zuid-Holland - evenals in het geval van Chrysosplenium alternifolium - worden toegeschreven aan vermindering van kwel
ten gevolge van drinkwaterwinning In de duinen. In Friesland kwam het
knikkend nagelkruid op de grens van zand- en laagveenstreken voor,
vermoedelijk dus ook hier In kwelgebieden. De vermelding van de soort
door MEESE (Lc.) is een aanwijzing dat zij niet tot de stinseflora behoorde,
daar deze auteur In het algemeen geen stinseplanten vermeldt.
Een IVON-opgave voor P6.45 is niet opgenomen wegens twijfel of
G. rivale ter plaatse spontaan voorkwam. Evenrnin zijn opgenomen
vindplaatsen te Beverwijk (1968) en Warmond (VAN OosrsrRooM, 1957),
waar de soort is aangeplant, en een opgave voor de Alblasserwaard (DE
RuiTER, 1978), wegens het ontbreken van nadere gegevens.
E.J. WEEDA

~
I

voor 1950: 25 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Schouwen

Geum rivale, a species of woods in spring and seepage areas. has been
recorded in 25 hour-squares before 1950 and In 7 hour-squares since 1950.
Presumably most localities have been destroyed by drainage; on the inner
side of the dunes, desiccation was caused by the winning of drinking water.

121

Genadekndd
ScRoPHULAJUACEAE
0591 2a 32 - F.E. 3 (1972), p. 203: Europe, northwards to the Netherlands,
Estonia and S. UraL

Gradola offldnaUs l.

Gratia/a a/fidnalis werd onder de naam Gratia/a Centauroides voor het

eerst door CoMMEUN (1683, p. 53) voor ons land vermeld: 'Omtrent
Gomichem overvloedigh aan de dijkken.'
De oorzaak van de sterke achteruitgang van het genadekruid in
Nederland moet waarschijnlijk worden gezocht in veranderingen in de
waterhuishouding in beek- en rivierdalen (zie VAN LEEUWEN, 1958b en
WESTHoFF, c.s., 1971, p.213). Volgens RqPERT (1977) is G.affidnalis een
overwegend mediterrane soort, die hier te Iande een gering concurrentlevermogen bezit.
De volgende twijfelachtlge opgaven van deze soort zijn niet opgenomen: Boombergen (GARJEANNE, 1947, p. 13), waarvan de bron onbekend is; weiland in de omgeving van 's-Gravenhage (GRESHOFF, 1895,
p. 28), om dezeHde reden en wegens topografische vaagheid; Bunde (DE
WEVER, 1914a), omdat waarschijnlijk wordt bedoeld de groeiplaats onder
Elsloo, welke later door DE WEVER (1918b, p. 15) als enige in Zuid-Limburg
wordt vermeld. Ter plaatse wordt het genadekruid door deze auteur als
adventlef beschouwd, doch daar de soort er op hetzeHde type standplaats
voorkwam als elders in Nederland, namelijk in een uiterwaard, is de
vindplaats bij Elsloo w~I op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

Gratia/a affidnalis in the Netherlands shows a strong decline, from

29 hour-squares before 1950 to 6 hour-squares since 1950. This decline has
been caused presumably by changes in the water management in riverand brook-valleys.

voor 1950: 29 uw'hokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uw'hokken (UFK 2)

Gypsophlla muralls l.

Glpskndd
CARYOPHYLLACEAE
05942c21- F.E.1 (1964),p. 184:C.&E.Europe,extending locallytoN.W.
Spain, S. Sweden and Greece.
Gypsophi/a muralis werd voor ons land voor het eerst vermeld door VAN
HALL (1825) voor Brummen.
Het niet-adventlef voorkomen van G. mui'alis ten onzent is vrljwel
beperkt tot het Fluvlatlele district. Ten onrechte geven de Nederlandse
flora's (HEIMANS, HEINSIUS& THQSSE, 1965; HEUKELS-VAN0osrsrROOM, 1977) voor
ons land oude muren op als standplaats; de soort wordt hier in het wild
meestal aangetroffen in pioniervegetatles aan plassen in uiterwaarden
(WESTHOFF c.s., 1971, p. 206). Haar voorkomen is door de aard der
standplaats vaak inddenteel; het meest nog is zij gevonden in de
omgeving van Nljmegen.
Niet op het kaartje opgenomen zljn de volgende vindplaatsen, waar
G. muralis v66r 1950 als adventlef voorkwam: Deventer (1878, 1898),
Laren. Gld. (1907), Graafseweg bij Nljmegen (1931), Zelst (v06r 1835),
Maarsbergen (VANHALL, 1841, p. 231), Wormerveer (DEsToMBE, 1912, p. 8),
Rotterdam (1935), Gorinchem (1913), Noord-Beveland R2.14 (!VON),
Middelburg (1901, 1937), Weert (1907) en sinds 1950: Rotterdam (1965).
De meeste van deze vondsten zijn gedaan bij molens, meeHabrieken en
dergelijke. Materiaal verzameld aan de Rijn bij Amhem (DEs ToMBE, Lc.)
behoort tot G. paniculata
E.J. WEEDA

In the Netherlands Gypsophila muralis is fo1:10d chiefly along pools in

voor 1950:
slnds 1950:

forelands, being recorded most frequently in the surroundings of Nijmegen. Before 1950 it was found in 8 hour-squares, since 1950 the spedes is
known from 4 hour-squares. Moreover it is recorded sometimes as an
adventltlousspedes.

8 uw'hokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)
122

HeHaothemum nummularlum (L) Mill

subsp. nummularlum

Groot zonneroosje
0599 6c II - F.E. 2 (1968), p. 288: Widespread In Europe.

'

'

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK I)

De eerste venneldlng van Helianthemum nummularium subsp. nummularium ( = H. chamaecistus MilL) voor Nederland is van BoRY DE
SAINT.VINCENT (1821, p. 249) voor de St.Pietersberg als Cistus helianthemum: 'sur les pentes du plateau, depuis le couvent de Slavande jusqu'au

Sart'.
Het voorkomen van het groot zonneroosje hler te Iande is uitsluitend
beperkt tot het westelijke dee! van het Krijtdlstrict (WESTHoFF, c.s. 1970,
p. 58). De soort is voomamelijk bekend van de St.Pietersberg, van
graslanden op zonnlge en droge krljthellingen. DE WEVER (1914b, p. 81)
geeft de soort nog op voor Bemelen en St. Geertruid De opgaven van
Cadzand uit 1893 hebben betrekklng op de subsp. ovatum.
Volgens Gytenbeek (ANoN., 1965) komt de soort nog erg vee! voor in het
omstreden Popelmondedal op het Nederlandse dee! van de St.Pietersberg,
waar ze In 1977 nog werd verzame!d. WILLEMS& BLANCKENBORG (1975, p. 11)
menen dat de soort aldaar nog op slechts een plaats is aangetroffen en dat
H. nummulariumsubsp. nummulariumook op de St.Pietersberg op diverse
plaatsen Is aangeplant. Op het Belgische gedeelte schljnt ze nog vrij vee!
voor te komen (schrift. meded W. Frljns, 1976).
Niet opgenomen is een vindplaats van v66r 1950 te DaHsen (TESCH, 1914),
omdat het hler vermoedelijk een andere soort betreft. Sinds 1950 zijn
vondsten te 's-Gravenhage (VAN OosrstROOM & MENNEMA, 1973, p. 196) en
van de Tenellaplas In Voomes Duin (1962, WAG) niet opgenomen,
vanwege respectievelijk het adventieve karakter en een zekere aanplanting (schrift. meded. C. Sipkes), evenals een vindplaats bij het
Eljserbosch (MENNEMA& VANOosrsrRoOM, 1974, p. 68), omdat de soort hler
is uitgeplant (MENNEMA& VANOosrsrRooM, 1975b, p. 189).
c.L PLATE

voor 1950:
slnds 1950:

0STACEAE

Before 1950 Helianthemum nummularium subsp. nummularium was

recorded in 5 hour-squares, since 1950 the species has been found In
2 hour-squares. On the Dutch side of the St.Pietersberg in the south of
limburg, there is now probably one locality left, on the Belgian side the
species still occurs fairly frequently.

!" ' t'

HeHaothemum nummularlum (L) Mill

subsp. ovatum (VIv.) Schinz et Theil.

Smalbladig zonneroosje
OstACEAE
0600 6b io- F.E. 2 (1968), p. 288: C. Europe and parts of E. & S. Europe,
extending northwards to Sweden (subsp. obscurum (Celak.) J. Holub].

-~

'

rtf
~

'

Helianthemum nummularium subsp. ovatum ( = H. chamaecistus Mill.)

werd voor het eerst venneld door FRANQUINET (1838, nr. 805) als astus
obscurum var. hirsutusvoor de St.Pietersberg, zij het niet speciaal voor het
Nederlandse grondgebied. Het oudste herbariurnmateriaal dateert van
1879, 'in bergstreken in 't limburgsche'. In 1881 werd de soort eveneens
in limburg - zonder nauwkeurige plaatsaanduiding - gevonden,ln 1888
op de St.Pietersberg blj de Roode Haan.
Voor het laatst werd de subsp. ovatum In 1893 verzameld In de dulnen
bij Cadzand, als H. vulgare, met de mededellng dat de soort op deze
enigszins zonderllng schljnende standplaats In Belgie nog meer zou
VOOrkomen (ABELEVEN, 1895, p. 521). VoJgenS VAN ROMPAEY & I>ELVOSALLE
(1978) zou er verwarrlng zijn tussen de belde ondersoorten van Helianthemum Nummularium en zou de subsp. ovatum behalve aan de kust In
Belgie ook meer in het binnenland voorkomen. WESTHoFFc.s. (1970, p. 100)
noemt de ondersoort bij de taxa, waarvan met zekerheid kan worden
aangenomen dat ze na 1900 uit ons land zijn verdwenen.
Nlet opgenomen is een vondst bij Makklnga (z.j., wei v66r 1900) omdat
hler vennoedelijk een etiketverwissellng heeft plaatsgevonden.
c.L PLATE

!'">.

:...-

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Helianthemum nummularium subsp. ovatumwas recorded In

2 hour-squares, for the first time In the south of limburg In 1879, and for
the last time in 1893 in the dunes near Cadzand. Since that time the species
has disappeared from the Netherlands.

2 uurhokken (UFX 1)
0 uurhokken
123

Hellchrysum arenarium (1.) Moench

Strobloem
CoMPOSITAE
0602 6b 20- F.E. 4 (1976), p.130: From the Netherlands, S. Sweden and
Estonia sou~wards to S. Germany, s. Bulgaria and W. Kazakhstan.
'

'

..

t1

--

Helichrysum arenarium werd voor het eerst voor Nederland vermeld door
VAN HALL (1821) als Gnaphaliuni arenarium, met als vindplaats de
vestingwerken bij Nijmegen.
De soort groeit op droge, zandige gronden; aileen de vindplaatsen in de
oostelijke heHt van hetland zijn als inheems beschouwd. Deze sluiten ook
aan bij het areaal, dat HEGI-WAGENrrz (1965) aangeeft. Voor het laatst is
H. arenarium in 1917 in ons land aangetroffen te Bemelen. Redenen voor
het verdwijnen van deze soort zijn nlet bekend; welllcht zouden dit
wegverbredingen en ontginningen kunnen zijn of het verzamelen voor
droogboeketten: de naam strobloem suggereert dit laatste reeds.
Vindplaatsen in het westen des lands hebben hoogst waarschijnlijk
betrekking op adventieve of verwilderde planten. Het betreft de volgende
vondsten: Bergen aan Zee (HEuKELS, 1928), duinen bij Haarlem (1857),
voormalige rietlanden bij Amsterdam (1947) en AssendeHt, vuilnisstortplaats (1968). Deze vondsten zijn niet op het kaartje opgenomen.
TH. A HATTINK

1'.

"

'

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Helichrysum arenarium was found in 9 hour-squares; the last

record is from 1917. A reason for this disappearance is not exactly known;
it might be due to the collecting of flowers for cudweed bunches.

9 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

Hellctotrlchon pratense {l.) Pilger

Beemdhaver
GRAMINEAE
06036c21 - F.E. 5 (1979),p. 214: W.&C.Europeand W.&S.Fennoscandia,
extending southwards to N.E. Spain (Avenula pratensis (1.) Dum.).

'

11

Helictotrichon pratense ( = Avena pratensis 1.) werd voor het eerst in ons
land verzameld in 1886 bij Gulpen. Volgens DE WevER (1913b, p. 55) werd
deze soort reeds eerder door Kaltenbach voor Vaals en Lemiers vermeld,
doch deze opgave is bij KALTENBACH (1844) niet terug te vinden.
In Nederland is H. pratense tot het Krijtdistrict beperkt; hierbinnen
heeft de soort, evenals Gentianella dliata en Teucrium botrys, een
oostelijke verspreiding, wat vermoedelijk samenhangt met de relatief
grote neerslaghoeveelheden in dit gebied (WESTHOFF c.s., 1970, p. 58-59). In
de Zuidlimburgse krijthellinggraslanden komt zij slechts in verspreide
pollen voor; wellicht ondervindt zij, evenals andere kalkplanten, concurrentie van Brachypodium pinnatum (vergelljk WESTHOFF c.s., 1973, p. 306
e.v.). De meeste recente groeiplaatsen liggen in natuurreservaten.
E.J. WEEDA

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

7 uurhokken (UFK 2)
5 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Helictotrichon pratense has been recorded in 7 hour-squares,

since 1950 in 5 hour-squares. The species is in the Netherlands confined to
the Chalk District; within this district it occurs chiefly in the eastern part,
which might be connected with the relatively high precipitation in this
area.

1'\

124

HeUeborus virtdis I.

WrangworteJ
RANUNCULACEAE
0605 9c 22 - F.E. 1 (I964), p. 208: W. Europe [subsp. oecidentalis (Reuter)
Schiffner).
Helleborus viridis werd voor het eerst voor Nederland venneld door
VoRSTJus (I633) voor Leiden.
De soort werd vroeger als veeartsenijplant gekweekt en is op verscheidene plaatsen - vooral in Zuid-Limburg en het westelijke deel van hetFiuviatiele district - verwilderd en ingeburgerd aangetroffen; waarschijnlijk is deze soort ten dele ook als stinseplant op te vatten. In het
zuiden van het land, waar volgens DE WEVER (I934)H viridis aileen
ingeburgerd Is, zou de soort misschien inheems kunnen zijn (HEIMANS,
HEINSIUS & THQSSE, I965, p. 467). Qp het kaartje zljn opgenomen die
vindplaatsen, waar de soort niet of sedert lang niet meer wordt gekweekt.
In ons landis aileen de subsp. occidentalis(Reuter) Schiffner, uit W.-Europa.
gevonden_
Sinds I950 is H viridis in 7 uurhokken aangetroffen; er zijn geen
gegevens bekend omtrent de reden van achteruitgang.
Niet op het kaartje zljn opgenomen de volgende vondsten en opgaven:
aan de Achterweg naar Haren (I836), aan 't Opstal te Naaldwijk (KoPs& VAN
DERTRAPPEN, I849, p. 755), Delft (I870, WAG), Apeldoom (I878), Ruurlo, bij
boerenhofstede (I882, AMD), tuin van Holzenbosch, Valkenswaard (I90I),
tuin te Holset bij Vaals OoNGEN, I934), Haastrecht (JAsPERS& DEBRUQN, I950.
p. 40I). AI deze vondsten en opgaven hebben zeer waarschijnlijk betrekking op gekweekte exemplaren. Een opgave van 'de Wunn tussen
Palenberg en Rimburg' (DE WEvER, I9I4b, p. 56) heeft vennoedelijk
betrekking op een vindplaats in Duitsland.
F. AoEMA

'

'

Before I950 Helleborus viridis was recorded in 26 hour-squares, for the

first time in I633. This species. of which only subsp. occidentalis occurs in
the Netherlands, has been cultivated for veterinary purposes and was
found as a garden-escape. in several localities it appears to be naturalized.
Since 1950 H viridis has been recorded in 7 hour-squares; the reason for
this decline is unknown.

voor 1950: 26 uurhokken (UFJ< 3)

sinds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)

Hieradum amplexlcaule I.
subsp. amplexlcaule

Stengelomvattend havikskruld
CoMPosrrAE
I549 6a I 0 - F.E. 4 (1976), p. 396 als Hieradum amplexicaule I., sJat.: C.
& S. Europe.

'

._.., ,
-

_r

Hieradum amplexicaule subsp. amplexicaule is aileen van Haarlem

bekend, waar zlj in 1835 voor het eerst werd verzameld. De laatste vondst
aldaar dateert van 1876, zodat de soort zlch minstens 4I jaar heeft
gehandhaafd. Men mag daarom zonder twijfel spreken van een geval van
inburgering ter plaatse.
Oorspronkelijk zal deze ondersoort wei als sierplant zijn ingevoerd; de
vindplaats te Haarlem ligt zeer ver van het eigenlijke areaal van de soort
in Midden-Europa. De groeiplaatsen zijn verdwenen door het afbreken van
de oude stadsmuren waarop H amplexicaule subsp. amplexicaule
voorkwam.
P. HEUKELS

'

~I

""

voor I950:
sinds I950:

1 uurhok

0 uurhokken

Hieradum amplexicaule subsp. amplexicaule has been naturalized on old

(UFK I)
'"!\

I25

town walls at Haarlem from I835 until I876, when the walls were
demolished.

Hleradum amplexlcaule I.
subsp. speluncanun lArvet-Touvetl Zahn

M.aastrichts havfkskruid
CoMPOSITAE
0610 6a 11 - F.E. 4 (1976), p. 396 als Hieradum amplexicaule 1., s.lat.: C.
& S: Europe.
Hieradum amplexicaule subsp. speluncarum is aileen In Zuid-Umburg
gevonden, voor het eerstte Maastricht In 1876 (VANSoEST, 1934, p. 302). De
aanwezigheid van deze ondersoort werd echter In eigen land niet eerder
onderkend dan In 1913 lANoN. 1913, p. 53). In 1892 te Maastricht

'

verzameld materiaal werd blijkens de oorspronkelijke etiketten aanvankelijk beschouwd als te behoren tot Hieradum murorum. Bij de
publicatie van deze vondst hield ook ABELEVEN (1895, p. 538) zich aan deze
soortsnaam, al wees hij reeds op enige overeenkomst met H. amplexicau-

'

le.
In Maastricht heeft de subsp. speluncarum zich tot op heden op oude

muren weten te handhaven, hoewel de lndruk wordt gewekt dat zij er

vroeger lvoor het afbreken van de stadsomwalling) veel algemener was
dan nu. Slnds 1957 is de subsp. speluncarum ook bekend van Valkenburg,
waar zij In 1977 zeHs op twee plaatsen is waargenomen (mond meded. F.
Adema), zodat men mag veronderstellen dat zij ook hier aan het
lnburgeren is.
Evenals de subsp. amplexicaule is ook de subsp. speluncarum oorspronkelijk wei aangevoerd en als sierplant gehouden.
Een opgave door S.J. Dijkstra voor de omgeving van het Albertkanaal bij
Maastricht (ANoN., 1953) moet komen te vervallen, daar zij kennelijk op
Belgisch grondgebied betrekking heeft.
P. HEUKELS

...

voor 1950:
slnds 1950:

Hieradum amplexicaule subsp. speluncarum has been able to hold out

from at least 1876 until now In Maastricht, on old walls. In recent years a
further expansion to Valkenburg more to the east has been established

1 uurhok
(UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)

Hierad um blfldum Klt

Valkenburgs havikskruid
CoMPosrrAE
0614 6c 10- F.E. 4l1976), p. 377:Throughout a large part of Europe, but
absent from much of the south-east and south-west.

'

'
I

Hieradum bifidum is In Nederland aileen in 1912 in een aantal exemplaren verzameld bij Valkenburg In Zuid-Umburg. Het betreft hier de
subsp. jansenll Zahn. Later is de soort niet meer teruggevonden. Men kan
aannemen, dat dit havlkskruid uit ons land is verdwenen.
De soort groeit op een ondergrond van kalk, kalkmergel of dolomiet; de
dichtstbijzijnde groeiplaatsen bevinden zich in de Eifel lHEGI, 1929). De
Zuidlimburgse vindplaatsomschrijving 'mergelrotsen' maakt ondanks de
eenmalige vondst een natuurlijk voorkomen van deze soort in Nederland
waarschijnlijk.
TH. A HATIINK

.
'

voor 1950:
slnds 1950:

Hieradum bifidum was recorded in the Netherlands once, In 1912.

Although it has never been refound, it is likely that this was a natural
occurrence.

(UFK 1)
I uurhok
0 uurhokken

126

Hleradwn x brachlatum Bertol ex Lamie.

Jlastaardhavtkskruid
CoMPOSITAE
1569 6c 22- F.E. 4 (1976), p. 369: C. Europe, extending locally eastwards
to C. Russia, Krym and Bulgaria
De status van het taxon Hieradum x brachiatum Hjkt enigszins aanvechtbaar, omdat hiertoe de baStaarden van H. pilosella met zowel
H. bauhinii ais H. praealtum worden gerekend. Binnen het aanwezige
herbariummateriaal zijn wei ldeine vormverschillen waarneembaar,
welke mogelijk sarnenhangen met de aard van de stamouders; het
onderscheld Is echter niet met zekerheid vast te stellen.
H. x brachiatum werd In (vermoedelijk) 1944 voor het eerst in het wild
In Nederland aangetroffen, blj Millin Noord-Brabant; een jaar later ook blj
Ter Unden (eveneens aldaar in 1950), blj het Julianakanaal ten
noordoosten van Maastricht. bij Eijgelshoven, bij Brunssum en op de
Schaesberg bij Heerlen, alles In Zuid-Umburg.
Afgezien nog van vondsten in 1948 en 1954 in leemgroeven bij Tegelen
(of Venlo, waarmee wei dezeifde groeiplaats zal zijn bedoeld) Is nog slechts
~~n recente opgave van deze hybride bekend, namelijk van een verlaten
bouwland bij het Umburgse Broekhuizen In 1977 (MENNEMA & VAN
OoSTSTRooM, 1979, p. 213). Of H. x brachiatum lnderdaad zo zeldzaam is
geworden als het kaartje doet vermoeden, ls niet zeker; het taxon kan over
het hoofd zijn gezien.

P. HEUKELS

voor 1950:
slnds 1950:

Hieradum x brachiatum Is the hybrid between H. pilosella and either

H. bauhinii or H. praealtum; plants of this type have been reported from
7 hour-squares before 1950, and from 3 hour-squares since 1950. H. x
brachiatum may have been overlooked, however, and may not be as rare

7 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)

as the map suggests.

Hleradwn dlaphanoldes Undeb.

Bekllerd havlkskruid

0616 9d 11 - F.E. 4 (1976): niet vermeld

'

CoMPOSITAE

Hieradum diaphanoideswerd door VAN SoEST (1926, p. 169) voor het eerst
als een afzonderlijke soort voor Nederland opgegeven. Hoewel SELL& WEST
(1976) de soort in de Flora Europaea niet opgeven, krijgt men tach de
lndruk dat het als H. diaphanoides gedetermineerde materiaal In de
collectle van het Rijksherbarium wei als een apart taxon Is te onderschelden. Of het 'de voorkeur verdient om dit ook op soortsniveau te
doen, zou nog nader moeten worden onderzocht
Het oudste herbariummateriaal dateert uit 1874 en Is afkornstig van
Beek blj Nijmegen; het jongste materiaal is in 1938 blj Valkenburg in
Zuid-Umburg verzameld In de tussenliggende jaren zijn in het Iaatste
gebied nog enkele vondsten gedaan. Het Is onzeker of deze soort nu nog
in ons land voorkomt.
P. HEUKELS

...

Hieracium diaphanoides was found in 3 hour-squares In the Netherlands

between 1874 and 1938. The species is not included in the Flora Europaea

voor 1950:
slnds 1950:

(SELL & WEST, 1976), but the collections at the Rijksherbarium seem to
comprise a fairly recognizable form that can be identified as H. diaphanoides. It Is uncertain if the species still occurs In this country.

3 uurhokken {UFK 1)
0 uurhokken
127

Schelllngs havikskruid
1407 6d 01 - F.E. 4 (19761, p.367: N., W. & W.C. Europe.

Hleradum peletertanum Merat

'
'

CoMPOSITAE

Het voorkomen van de diplo'ide of triplo'ide Hieradum pe/eterianum op

Terschelling werd door GADELLA & KliPHUIS (19681 na een cytogenetisch
onderzoek van in 1966 verzamelde planten onomstotelijk vastgesteld. De
tetraplo'ide en pentaplo'ide vormen worden tot Hieradum pilose/Ja
gerekend.
Inmiddels zijn 7 groeiplaatsen van H. peleterianum op het eiland
bekend geworden, gelegen in 3 verschillende uurhokken. De soort heeft
een disjunct areaal ten noorden en ten zuiden van ons land; de
vlndplaatsen op Terschelling vormen derhalve een logische schakel tussen
de delen van het areaal.
Opvallend en kennelijk onjuist is het gebruik van de naam H. peleteranum in vee! buitenlandse literatuur; blj de oorspronkelijke beschrijving
van de soort door MERAT (18121 wordt de naam wei degelijk met een i
gespeld
P. HEUKEI.S

Hieradum peleterianum was shown to occur on lthe island of Terschelling

in 1966, after a cytogenetical analysis. It is the diploid or triploid
counterpart of H. pilosella, which itseH is tetraploid or pentaploid By now,
7 localities of H. peleterianum have been found on the island, in 3 different
hour-squares. They form a logical link between the already known

voor 1950:
slnds 1950:

distribution areas north and south of the Netherlands. The spelling of the
species name as H. peleteranum, often found in literature, is obviously
incorrect.

0 uurhokken
3 uurhokken (UFK 11

flOrentijDS

havikskruid

CoMPOSITAE

0622 6c 23 - F.E. 4 (1976), p. 371: Much of Europe, but absent from many
of the islands and from N. & E. Russia.
Hieradum praealtum ( = H. pilosel/oidesauct.) werd in 1930 voor het eerst
in Nederland waargenomen, op het rangeerterrein van de Staatsmijn
Hendrlk blj Brunssum (DqKsnA c.s~ 1953, p. 530).
In de veertiger jaren werd de soort op diverse plaatsen elders In
Zuid-Limburg gevonden. Het is niet zeker, dat dit een reele uitbrelding
weerspiegelt. Wellicht is H. praea/tum eerder over het hoofd gezien. De
soort is sinds 1950 ook veelvuldig buiten Zuid-Limburg gevonden.
Merkwaardig genoeg blijven de vondsten in Zuid-Limburg zeH in deze
periode ten achter. Misschien moet nog eens nauwkeuriger naar deze
soort worden gezocht.
P. HEUkEI.S

Hieradum praealtum has been recorded in 11 hour-squares before 1950,

and In 9 hour-squares since 1950. In the latter period, the number of
localities in the south of Umburg seems to have diminished, while the
species was found more frequently further northwards. Whether this is a
real effect or not is uncertain; H. praea/tum may have been and may still
be overlooked

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 31

slnds 1950: 9 uurhokken (UFK 21
128

Kandelaarhavlkskruid
CoMPOSITAE
1570 6d 34- F.E. 4 (1976), p. 370: From W.C. France and Sardegna
eastwards to Finland, W.C. Russia and C. Romania
Hieradwn x schultesii ( = H lactucella Wallr. x pilosella L) Is hier te
Jande voor het eerst gevonden In 1859 bij Nljkerk.
Volgens DE WEVER (1932a) verdrlngt deze bastaard, m"ogelijk doordat hij
zowel op vochtigere als op drogere grond dan H lactucella kan groeien,
deze soort dikwijls; vermoedelijk gebeurt dit vooral na ontwatering of
ruderaliserlng van 'de groeiplaatsen van H lactucella Evenwel schijnt ook
H x schultesii na verloop van tljd veelal te verdwijnen. althans Is de
bastaard op de meeste oude groeiplaatsen recent niet teruggevonden,
zoals bet kaartje laat zien.
Niet opgenomen zijn opgaven voor Oosterbeek-Hoog en Rotterdam
(VAN SoEST, 1928, p. 207, 208); materiaal van de eerstgenoemde vlndplaats
behoort vermoedelijk tot H pilosella, van de tweede vlndplaats is In bet
Rijksherbarium onder H schultesii geen materiaal aanwezig.
E.J. WEEDA

Hieradwn x schultesii ( = H lactucella x pilosellajls said to supersede its

parent H lactucella, especiaUy when the habitat of this species Is drained
or disturbed. in most localities where the hybrid was recorded previously,
it has not been found recently; it seems to vanish In the course of time.
Before 1950 H x schultesiiwas recorded in 22 hour-squares; since 1950 in
7 hour-squares.

voor 1950: 22 uurhokken (UFK 31

slnds 1950: 7 uurhokken (UFK 21

Bokkenorchis
0RCHIDACEAE
0627 6c 20 - F.E. 5 (1979), p. 342: S., S.C. & W. Europe, northwards to C.
England and the Netherlands.

Himantoglossum hlrdnum (L) Spreng.

'

voor 1950:
slnds 1950:

De oudste betrouwbare vermeldlng van Himantoglossum hirdnum voor

Nederland Is van BoRY DE SAINT-VINCENT in 1821 (p. 266) als Satyrium

Hirclnum voor de StPietersberg blj Maastricht: 'dans les bois talllis entre
le coq Rouge et le T!Ueul'.
De bokkenorchls Is in 1848 opnleuw op de StPietersberg verzameld bet Is onzeker, of dit op bet Nederlandse of op bet Belglsche deel was - en
Is daama niet meer in Zuid-Umburg teruggevonden (DE WEVER, 1913b,
p. 82). Aile overige vondsten In Nederland zijn In de duinen gedaan met
ruime intervallen in ruimte en tijd: in 1890, 1906, 1931, 1937 en 1948.
De soort wordt niet algemeen als Inlands beschouwd. VuvcK (1898,
p. 142) noemt de bokkenorchis een van de planten, 'welke als toevallig
werden waargenomen' en stelt verder, dat 'het verdwijnen van Himantoglossum hirdnwn lemand veel minder zal verwonderen dan het
felt, dat zij er ooit voorgekomen is'. TuqssE (1906) en SIPKES (1936)
daarentegen twijfelen nlet aan bet natuurlijke voorkomen van deze
mediterraan-atlantische soort in Nederland en vermoeden. dat trekvogels
de stoffijne zaden over grote afstanden kunnen vervoeren. HiLGERS (1972al
is van mening, dat de soort niet opgenomen hoeft te worden In de
Nederlandse flora's, doch baseert deze menlng blijkens zijn publicatie
aileen op de literatuur over limburg. Aile gegevens beschouwend is het
aannemelljk. dat de vondsten In Nederland - ruim gespatleerd In tijd en
afstand - weliswaar niet standhoudend, maar wei natuurlijk zijn. Een
nieuwe vondst van H hirdnwn In de Nederlandse duinen, die op bet
continent de noordelijkste areaalgrens vormen. blijft mogelijk.
Niet op het kaartje is opgenomen een opgave van de Schelphoek op
Schouwen In 1962, die 'volgens de beer C. Sipkes wei betrekklng (zal)
hebben op Orchis incamata L var. lobelii (Vermin.)' (VAN OosTSTRooM &
REICHGELT, 1966a, p. 43) en een vlndplaats In bet Gerendal op enige afstand
van de Zuidlimburgse orchideeentuin (ANoN., 1971), waar de soort is
aangeplant
AJ. QUENE-BoTERENBROOD

Himantoglossum hirdnumwas known from 5 hour-squares between 1821

and 1948. In the Netherlands H hirdnum is at the northern limit of its
continental range. It Is likely that the species is reaDy native occurring
spasmodically with intervals of time and distance but never becoming
permanently established. Re-occurrence In the Netherlands dunes in the
future might be possible.

5 uurhokken (UFK 21
0 uurhokken
129

Hippocrepls comosa L

Paardehoefklaver
PAPILIONACEAE
0628 6c 01 - F.E. 2 (1968), p. 184: W., C & S. Europe, northwards toN.
England and N.C. Germany.
Hippocrepis comosa is voor het eerst in Nederland aangetroffen in 1945
op een ruderaal terrein bij Dordrecht als (oorlogs)adventief, naar KLoos
(1950b, p. 207) aanneemt.
In 1948 wordt de soort gevonden op de enige natuurlijke, inlandse
groeiplaats aan de Lek tussen Ameide en Lexmond (HEYBROEK, 1949; KLoos,
1949). Deze groeiplaats is tot op heden nog aanwezig en is beschermd.
Niet opgenomen zljn de bovengenoemde adventieve vondst blj Dordrecht (1945), een opgave van een in 1954 vondst door J.A.F. Cohen Stuart
blj Fort Doornik blj Lent (schrift. meded. V. Westhoff), omdat deze niet in
een van de lijsten van zeldzame planten in de daaropvolgende jaren is
opgenomen, en een opgave van een vondst tangs het fietspad naar de
Algerabrug in Krimpen aan de l}ssel (MENNEMA & VAN OoSTSTROOM, 1979,
p. 217), omdat de plant hier vermoedelijk adventief is.
A.). QUENE-BoTERENBROOD

'

'
\

voor 1950:
sinds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

In 1945 Hippocrepis comosa was recorded for the first time in the
Netherlands, probably as a war-adventive plant. In 1948 the species was
found in the only known natural habitat, where it stiU occurs.

(UFK 1)
(UFK 1)

C3nadees hertshoof

HYPERICACEAE
0643 2c 11 - F.E. 2 (1968), p. 269: Netherlands (Overijsel); Ireland (Mayo).

Hypericwn canadense I..

voor 1950:
slnds 1950:

Hypericum canadense is in Nederland voor het eerst in 1909 in Harbrinkhoek in Twente gevonden. Aile later ontdekte groeiplaatsen liggen vrij
dicht bij deze eerste vindplaats en eveneens in Twente.
Hoewel de soort zich gemakkelljk door zaad verspreldt OoNKER, 1935), is
de uitbreidlng beperkt gebleven door ontginning van de natte heidevelden, waarin zij groelt OoNKER, 1959). Het Canadees hertshooi komt sinds
1950 nog slechts in 2 uurhokken voor, waar het respectievelijk in 1975 en
in 1979 nog is aangetroffen.
ZOwel JoNKER (1959) als WESTHOFF (1971, p. 247) zijn van mening, dat
Hypericum canadense een oorspronkelljk inheemse soort is, 'die een
ultzonderlijk. ult een gecompliceerd samenstel van gradienten opgebouwd milieu vereist en uit dien hoofde slechts zeer zelden haar
milleu-elsen verwerkelljkt vlndt' (WESTHOFF, I.e.). Dlt verklaart echter niet
haar explosleve uitbrelding In Noord-Twente In de dertlger jaren (schrHt.
meded. F.P. Jonker, 1978). Het voorkomen van het eanadees hertshooi in
vochtige karTesporen tangs zandweggetjes, die later volgens Jonker
vrijwel allemaal geasfalteerd zijn , maakt aannemelijk , dat juist door de
beginnende ontginningen een tijdelijk geschikt milieu voor de soort
ontstond (mond. meded. E.J. Weeda, 1979).
In Ierland is in 1968 een aantal nieuwe groeiplaatsen bij Glengarriff
ontdekt, ruim 200 km. zuldelijker dan die in Mayo (WEBB & HALLIDAY, 1973,
p. 334). Na onderzoek van de groelplaatsen vinden deze auteurs, dat er
zeker honderden plaatsen in het westen van Ierland zijn, waar de
(oecologische) condities zeer veel op die van de onderzochte plaatsen
lijken, en die (afgezien van het ontbreken van H. canadense) een vrijwel
overeenkomstige soortenlljst hebben (Lc., p. 341 ). Zij zijn van mening, dat
er geen goede reden is om te veronderstellen - zoals Westhoff in zijn
bovengenoemd citaat doet - dat de milleu-eisen slechts op enkele plaatsen
zijn gerealiseerd (Lc., p. 333). Aangezien Nederland met slechts twee
recente vlndplaatsen van H. canadense niet over veel vergelijkingsmaterlaal beschlkt, zal een uitspraak over de milieu-eisen hier moeilijk zijn.
A.). QUENE-BoTERENBROOD
Hypericum canadense has been recorded in the Netherlands before 1950
in 8 hour-squares and since 1950 In 2 hour-squares, where it was still

present in respectively 1975 and 1979. Very probably the decline is due to
the reclamation of wet heaths. Some opinions are given about the
ecological conditions of this species.

8 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
130

Frans Hertshooi
HYPERICACEAE
1408 5b 10 - F.E. 2 (1968), p.269 als H.maculatum Grantz subsp.
obtusiusculum (Tourlet) Hayek x H. pertoratum L : geen areaalgegevens.

Hypericum desetangsit Lamotte

Hypericum desetangsii is in Nederland voor het eerst in 1904 en voor het

'

...

laatst in 1906 gevonden aan de 's Gravenweg bij Rotterdam.

Het Frans hertshooi wordt door RoBsoN (1968) met zekerheid en door
HEUKELS-VAN OosTsTROOM mogelijk als een kruising beschouwd tussen
H. maculatum (subsp. obtusiusculum) en H. pertoratum, die beide (vrij)
algemeen in Nederland en in gematigd Europa voorkomen. Deze bastaard
kan gemakkelijk terugkruisen met Hm van de ouders, waardoor hybridenzwermen kunnen optreden (RoBsoN, I.e.). Hierdoor wordt een exacte
soortsbegrenzing bemoeilijkt. Aangezien de beide vermoedelijke ouders
redelijk algemeen in Nederland voorkomen, is het aannemelijk, dat het
kortstondige optreden van H. desetangsiibij Rotterdam eerder natuurlijk
dan niet natuurlijk is geweest, a! vraagt men zich af, waarom deze bastaard
dan niet vaker is gevonden.
Een herbariurnexemplaar var. Ruurlo (1888, AMD) dient nog nader te
worden onderzocht. Bij opgaven voor Rozendaal bij Arnhem (VAN SoEST,
1925, p. 100), Schaveren (Kloos, 1948), Vragenderveen en Staringpoel bij
Winterswijk (RYPKEMA, 1953) en Oost-Brabant en Ncord-Umburg (RYPKEMA,
1952) is verwarring of terugkruising met H. maculatum of H. pertoratum
niet uitgesloten. AI deze vindplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen.
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

!.-

'

voor 1950:
sinds 1950:

Hypericum desetangsii has been found twice in the Netherlands, in 1904

and in 1906, both in the vicinity of Rotterdam. It is generally considered
to be a hybrid between H. maculatum subsp. obtusiusculum and H. perforatum. Probably the occurrence in the Netherlands was natural.

(UFK 1)
I uurhok
0 uurhokken

Hypericum hirsutum I.

Ruig hertshooi
HYPERICACEAE
0645 8a 32 - F.E. 2 (1968), p. 264: Most of Europe except the north-east
and the extreme south.
De oudste betrouwbare vermelding van Hypericum hirsutum is die bij DE
GoRTER (1781b) voor Hulsen bij Nijmegen; bij diens andere opgaven moet
minstens rekening worden gehouden met de mogelljkheid van aanplant
omdat deze vindplaatsen ver buiten het bekende areaal liggen. Wei is
H. hirsutum, door DE GoRTER (Lc.) voor het Huis te Hemmen, Gr., vermeld,
aldaar ook nog in 1842 verzameld (Herb. Utrecht).
Het Nederlandse areaal van H. hirsutum valt in twee delen uiteen. Ten
eerste is er een (vroeger vrij talrijke) groep vindplaatsen in het Krijtdistrict,
in bosranden op kalksteenverweringsgronden, vooral op hellingen langs
de Maas en de Geul Dan is er een tweede groep vindplaatsen in bossen
langs de Maas in Noord-Umburg en bij Nijmegen, met voorposten bij
Houten, de Westerbouwing en op rivierafzettingen langs de Oude ijssel;
het substraat is hier meestal rivierklei of leem, soms zand.
in Nederland is H. hirsutum in deze eeuw sterk achteruitgegaan,
hetgeen ongetwljfeld samenhangt met het rooien van oude bossen.
Niet opgenomen vindplaatsen van v66r 1950 zijn: bet reeds genoemde
Huis te Hemmen (DE GoRTER, Lc.), Zuidlaren, ruderaal terrein (1944), de
Wildenborch (VAN HALL, 1825), De Bilt en Bentveld (CoMMELIN, 1683, p. 8 als
Androsaemon hirsutum) omdat hier verwarring met H. tetrapterum en
H. maculatum schijnt te zijn opgetreden (DE GoRTER, Lc.), de omgeving van
Alkmaar (DE GoRTER, Lc.), waar niet anders vermeld omdat de soort
waarschijnlijk gekweekt, verwilderd of adventief was. Van de vindplaatsen
sinds 1950 zljn niet opgenomen: Espel, Noordoostpolder (1953) en
Scharendijke (1968), beide wegens het adventief voorkomen en tenslotte
Warmond omdat de soort hier tussen 1954 en 1956 is uitgeplant (VAN
OoSTSTROOM, 1957, p. 54)
P. HEUKELS

voor 1950: 35 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

In the Netherlands, Hypericum hirsutum shows a bipartite distribution

area In the south of Umburg the species inhabits woodland margins on
weathered chalk soils; further northwards it occurs on wooded hills and

river deposits. The observable decline of the species, from 35 hour-squares

before 1950, to 9 hour-squares since 1950, can be explained as a result of
cutting old woods.
131

Hypericum maculatum Crantz

subsp. maculatum

HYPERICACEAE
Gevlekt hertshooi
1482 7e 11 - F.E. 2 (1968), p. 268: E., N. &C. Europe, westwards locally to
Scotland and the Pyrenees.

'
'

'

Voor rover kon worden nagegaan, is Hypericum maculaturn subsp.

maculaturn in ons land slechts twee maal verzameld, voor het eerst in 1917
bij Gulpen en in 1954 nog eens bij Speulde. Afgezien daarvan komt in de
literatuur nog een opgave van dit taxon voor die niet door herbariummateriaal wordt gesteund (VAN SoEST, 1924, p. 100). voor Berg en Dal bij
Nijmegen.
Het is duidelijk dat de subsp. maculatum uiterst zeldzaam is en mogelijk
nu zeHs geheel uit ons land is verdwenen.
P. HEUKELS

'

'

'

voor 1950:
sinds 1950:

Hypericum maculatum subsp. maculatum is very rare in the Netherlands,

if not already extinct The last report is from a locality in the Gelderland
district and dates back to 1954. Furthermore, the subsp. maculaturn has
been collected in 1917 in the south of Umburg, while a growing-place near
Nijmegen is mentioned in an article from 1924.

2 uurhokken (UFK 1)
(UFK 1)
1 uurhok

Berghertshooi
HYPERICACEAE
0648 9d 32 - F.E. 2 (1968), p. 215: W. & C. Europe, extending to S.W.
Finland, C. Ukraine, C. Jugoslavia and C. Italy.

Hypericum m o ntanum 1.

'

'

Hypericum montanum werd door VAN GEuNs (1788) voor het eerst voor ons
land vermeld, van de 'bergen tangs den Rhyn, op Dodeweerd'. Hiermee is

kennelljk Doorwerth bedoeld; in latere Uteratuur, bljvoorbeeld blj KoPs &

VAN DER TRAPPEN (1849, pl. 763), is deze opgave soms abuslevelljk als
Dodewaard opgevat Groeiplaatsen in de omgeving van Doorwerth
hebben met zekerheid voortbestaan tot in de jaren veertig van onze eeuw.
De vindplaatsen van H montanum in Nederland vertonen duidelijke
concentraties in het Krijtdistrict en het Subcentreurope heuvelgebied bij
Nijmegen. Daarbuiten blijven de vondsten of vermeldingen beperkt tot
enkele geisoleerde plaatsen in het Kempense en Gelderse district. Blljkens
WESTHOFF& DEN HELD (1969) moet de soort kenmerkend worden geacht voor
het elken-haagbeukenbos en de zoomvegetatles erlangs. In het Iicht van
de snelle vemletlging door kappen van de oude loofbossen in Nederland
is de zeer emstlge achteruitgang van H montanum - wals blj veel andere
bosplanten - althans voor een groot deel goed te begrijpen.
Niet opgenomen vindplaatsen van v66r 1950 zijn: Zuidlaren, Armhuis
(v66r 1902, opgave in IVON-archief) en Aerdenhout (1925), omdat bier wei
sprake was van gekweekte planten. ZOwel de vindplaatsaanduidingen
Arnhem als Maastricht (beide v66r 1950) zijn niet apart aahgegeven
omdat hiermee waarschijnlijk groeiplaatsen in aangrenzende uurhokken
werden bedoeld. Ook het spontaan optreden van de soort in een tuin te
Bilthoven in 1955, 1956 en 1957 (schrift. meded. J.D. van Ramshorst) is
wegens de twljfelachtige status niet op het kaartje verwerkt.
P. HEUKELS

Hypericum montanum, in the Netherlands, shows a severe decline from

30 hour-squares before 1950, to only 5 hour-squares since 1950. As one is
often obliged to suppose for many species of forest plants, this decline is
considered to be due to the heavy cutting of old deciduous woods, which
are the most important habitat for the species.

voor 1950: 30 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)
132

Hypochaerls maculata !.

Gevlekt biggekruid
CoMPOSITAE
0653 7e 10- F.E. 4 (1976), p. 309: Much of Europe, but absent from the
arctic and most of the Mediterranean region.

Hypochaeris maculata is met zekerheid slechts in twee uurhokken in

Nederland gevonden: in 1918 bij de Gerritsflesch en in 1924 in het uurhok
ten zuiden ervan 'tusschen de schietbanen van de Harskamp en het terrein
van Staatsboschbeheer'.
Volgens HEGI (1928) komt H. maculata onder meer voor in Noord-Europa
(onder andere Engeland en Denemarken) en Midden-Europa (Duitsland,
Zwitserland); de dichtst blj Nederland gelegen vindplaatsen bevinden zich
in de Hoge Venen en in de EifeL De soort ontbreekt echter in het
grensgebled met het oosten van ons land. H. maculata wordt een
warmteminnende soort genoemd, die het liefst op kalkhoudende bodem
groeit, maar plaatselijk op gesloten of afgeplagde calluna-heiden (HEGI,
I.e.); aan deze omschrijving voldoen ook de Nederlandse vindplaatsen.
Volgens WESTHOFF & DEN HEw (1969) is deze soort een kentaxon van het
Hyperico maculatae-Polygaletum, samen met o.a Carex ericeto11Hll
Laatstgenoemde soort komt inderdaad ook in hetzellde gebied voor, als
waar H. maculata in Nederland is gevonden.
Er kan met zekerheld worden aangenomen, dat de soort in Nederland
is verdwenen; ook van de dlchtstbijzijnde vindplaatsen, in de Hoge Venen
(BelgiefDuitsland), dateren de meeste waamemingen van v66r 1930 (VAN
RoMPAEY & I>ELVOSALLE, 1972). Een reden voor het verdwijnen is niet bekend
Niet opgenomen is een vermeldlng voor de omgeving van Nijmegen
(VuvCK, 1902a) daar hiervan geen herbariurnmateriaal bekend is. Dat geldt
ook voor een opgave bij REINWARDT (1815, p.448) voor beschaduwde
duingronden. In KoPs-VuvcK (1930, pL 2125) staat de soort vermeld voor de
omgeving van Assel, Gld., anno 1925; blljkens herbariurnmateriaal betreft
dit exemplaren, die zijn opgekweekt uit zaden, het jaar ervoor verzameld
op de vindplaats in uurhok N6.41.
TH. A HATIINK

'

voor 1950:
sinds 1950:

Hypochaeris maculatawas collected in the Netherlands in 2 hour-squares

in 1918 and in 1924; it has not been refound.

2 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

lberts amara !.

Bittere scheefbloem

:---;..,

..
I

'

voor 1950:
slnds 1950:

CRUOFERAE

0657 1b 21 - F.E. 1 (1964), p. 324: Mainly W. Europe.

Iberis amarawerd als akkeronkruid voor het eerst in 1873 gevonden in de

omgeving van 's-Graveland.
THELLUNG-MARKGRAF (1962) noemt de plant een kensoort voor het
caucalldion-verbond, waartoe warmteminnende plantengemeenschappen van graanakkers op droge, meestal kalkhoudende of lemige bodem of
lossgrond behoren. In Nederland is L amara slechts drie maal met
zekerheid op een akker gevonden: bij 's-Graveland in 1873 en 1886, en bij
Beek,Limb., tussen 1860 en 1883. Van 1960 dateert een vondstgedaanop
een kalkgrasland nabij een akker op de Wrakelberg (mond. meded. R. van
der Meijden, 1979). De gegevens van Thellung-Markgraf in aanmerking
genomen, zou het voorkomen van de soort tenminste in Zuid-Limburg als
natuurlijk kunnen worden beschouwd.
Een mogelljke oorzaak voor het verdwijnen van L amara van akkers in
Nederland is de zuivering van zaaigoed. Ook in Belgie is de bittere
scheefbloem Sterk achteruitgegaan (VAN ROMPAEY & I>ELVOSALLE, 1972).
Niet opgenomen is een aantal vondsten van adventieve of verwilderde
planten en diverse zonder nadere standplaatsgegevens. Van v66r 1950
zijn dit: Groningen (1905, 1919 en 1942), Winschoten (1895), Sneek
(NON-hok J5.47), Zwolle (1832), Deventer (1917 en 1938), Putten (1884),
Apeldoorn (1875, WAG), Bennekom (1907), Doorwerth (tussen 1870 en
1880, WAG),Iangs de Rljn bij het Drielsche veer (VAN SoEST, 1933a, p. 269),
Nljmegen (1871), Utrecht (1925), Den Ham bij Amersfoort (1836), Velzen
(1832 of 1833, 1901 en 1902), Bentveld (1906), Amsterdam (1916),
Voorschoten_ (1879), 's-Gravenhage (1936, WAG), Middelburg (1900),
Werkendam_(1836) en Nuenen (tussen 1832 en 1841 ). Om dezellde reden
zijn niet opgenomen de vindplaatsen sinds 1950: Steenwijk (schrift.
meded. A Corporaal, 1978), Schaarsbergen (MENNEMA & VAN OosrsrROOM,
1977b, p. 225) en Beverwijk (1966).
R.W.J.M. VANDER HAM

Iberis amara, a weed of cornfields in dry, chalky or loamy places, was found

in fields in 2 hour-squares before 1950 and once in 1960 on a chalk-

meadow near a field. Further finds are considered adventives and garden
escapes, or are without any data concerning the habitat The species may
have disappeared from fields as a result of seed cleaning.

2 uurhokken (UFK 1)
1 uurhok
(UFX I)
133

Wilgebladalant
CoMPosrrAE
0664 7c 11 - F.E. 4 (1976), p. 134: Most of Europe, but very rare in the
islands and the extreme north.

Inula saUd.na L

'

...

Inula salidna is hier te Iande voor het eerst gevonden bij Hoevelaken in
1905. Daarna is zij aileen nog aangetroffen op twee plaatsen in het
Krijtdistrict, namelijk bij Valkenburg van 1939 tot 1944 en bij Mechelen
in 1959.
Deze soort, waarvan het areaal zljn zwaartepunt in Zuid-Siberie heeft
(WALTER-STRAKA, 1970), is in Midden-Europa een plant van blauwgraslanden (WESTHOFF & DEN HELD, 1969). Bij Hoevelaken is zij op moerassige
helgrond aangetroffen, in Zuid-Umburg evenwel in zoomvegetatles. Dlt
laatste komt overeen met het oecologlsch gedrag van soorten als Selin urn
carvi/olia en Serratula tinctoria, die eveneens in Midden-Europa in
blauwgraslanden en hier te Iande in zoomvegetatles voorkomen.
L salidna blijkt zich hier te Iande niet te kurmen handhaven; op de
laatste vindplaats, bij Mechelen, is zij thans verdwenen (schrift. meded.
H.P.M. Hillegers, 1978). De oorzaak hiervan is niet bekend, doch vermoedelijk is er verband met het felt dat de soort hier te Iande aan de rand van
haar areaal voorkwam.
Een opgave van adventlef voorkomen bij Sittard (CREMERS, 1914) berust
op verwisseling met L britannica. Een vondst bij Heerlen in 1976 (schrift.
meded S.J. Dijkstra) betreft planten, die vermoedelijk met vogelvoer
waren aangevoerd, en is niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Inula salidna has been recorded in 2 hour-squares before 1950 and in

1 hour-square since 1950, being found near Hoevelaken and on two
localities in the south of Umburg, but did not persist. The last record dates
from 1959. L salidna reached the border of its area in the Netherlands.

2 uurhokken (UFK 1)
(UFK 1)
1 uurhok

lsoetes larustrts L

Grote blesvaren

IsoiiTACEAE
0667 4b 22 - F.E. 1 (1964), p. 5: N. & C. Europe, extending locally
southwards to Spain, N. Italy and S.W. Bulgaria.

'
'

Isoetes Jacustris is voor het eerst in Nederland ontdekt in 1904 in de Smalle

Eesterzanding blj Drachten. Eerder gevonden exemplaren uit 1849 in het
Uddelermeer (zie ook VAN DEN BoscH, 1850a) bleken bij nader onderzoek tot
Luronium natans of Echinodorus ranunculoides te behoren (GoETHART,
1905b, p. 98).
De achteruitgang van deze soort is nog sterker dan het kaartje reeds tot
uitdrukking brengt. Binnen elk van de uurhokken, waarin L Jacustristhans
nog voorkomt, is de soort in vele kleinere vennen geheel verdwenert De
grote biesvaren kan zich aileen in grote heidevennen handhaven (VANDER
VEER, 1956).
J. MENNEMA

...

Before 1950 Isoetes Jacustris was recorded in 9 hour-squares; since 1950

the species is known from 4 hour-squares. The decline of this species and
of L setacea in the Netherlands is even stronger than one can deduce from
the maps, because they disappeared from numerous moor-fens within one
hour-square. The species can only maintain themselves in the larger
moor-fens.

voor 1950:
sinds 1950:

9 uurhokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)
134

Isoetes setacea Lamk.

Stekelblesvaren
lsoiiTACEAE
0668 4b 22- F.E. 1 (1964), p. 5: N. & C. Europe, extending southwards to
Spain and N. Italy.

"1""

Jsoetes setacea ( = L echlnospora Dur.) Is toevalligerwijs evenals de andere

biesvarensoort in Nederland eveneens in 1904 voor het eerst verzarneld
en wei bij Weert.
Ook voor deze soort geldt - om dezelfde reden als voor L Jacustris- dat
de achteruitgang veel sterker Is dan het kaartje doet vermoeden. In vele
kleine vennen binnen ~n uurhok is de stekelbiesvaren verdwenen (VAN
DER VEER, 1956). Wateronttrekking aan de grote vennen, waarin de soort
nog voorkomt, ten behoeve van naburige waterleldingbedrijven, vormt
een ernstige bedreiglng voor deze biesvarensoort in ons land (VANDER Voo,
1967).
J. MENNEMA

'

Before 1950 Jsoetes setaceawas recorded in 7 hour-squares, since 1950 the

species is known from 5 hour-squares. The decline of both Isoetes species
in the Netherlands Is even stronger than one can deduce from the maps,
because they disappeared from numerous moor-fens within one hoursquare. The species can only maintain themselves in the larger moor-fens
and those can be threatened by withdrawal of water by neighbouring
water<ampanles.

voor 1950:
sinds 1950:

7 uurhokken {UFK 2)
5 uurhokken (UFK 2)

juncusalpm~~tusChalx~e~x~V~i~li.*I~~~~~Ji~~~~~i!;!ii~~
subsp. arthrophyllus (Brenner) Reichg.

'

Rijnrus
}UNCACEAE
0682 7b - F.E. 5 (1979) p. 110: als ]uncus a/pinus ViiL subsp. a/pinus:
Throughout the range of the species except Iceland and northern
Fennoscandia;]. alpinuss.lat.: Most of Europe.

]uncus alpino-articulatus subsp. arthrophyllus (= ] . fuscoater Schreb.)

werd in Nederland voor het eerst verzarneld in 1839 bij CUiemborg.
Deze ondersoort komt hler te Iande voor in een tweetal agenschljnlijk
sterk verschlllende biotopen, narnelijk in plonierbegroeiingen op afgegraven zavel- en leemgrond en in moerassige schraallanden. Het eerste
standplaatstype is bekend uit het rivierengebied en van Losser, het tweede
van enkele plaatsen in het oosten des lands (Westhoff c.s. in REICHGELT,
1964; WEEDA, 1977).
Het voorkomen van subsp. arthrophyllus in ons land is nogal wisselvallig, wat ten dele aan de onbestendigheld van haar standplaats is toe te
schrijven. In de vorige eeuw werd zij gevonden op enkele plaatsen langs
de grote rlvleren alsmede blj Ruurlo; daama pas weer vanaf 1941 In het
Waalgebied blj Nljmegen. Sinds 19621s zlj bekend uit Twente, waar zij zich
lijkt uit te breiden (WEEDA, Lc.; HoFSTRA, 1978) en sinds 1974 uit ZuidUmburg (DE VEEN, 1974).
Niet op het kaartje zljn opgenomen opgaven voor het Veldsnijdersven,
gem Haaksbergen (MENNEMA& VANOosrsrROOM, 1975b, p. 192), omdat het
materlaal van deze vindplaats waarschljnlijk tot een afwijkende vorm van
]. acutiflorus behoort, en voor Eibergen, welke op ]. acutiflorus x articulatus betrekking heeft (REICHGELT, 1964).
E.J. WEEDA

~I

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 ]uncus alpino-articulatus subsp. arthrophyllus was recorded

in 7 hour-squares; since 1950 the species has been known from 6 hoursquares. Its rather instable occurrence in the Netherlands is partly due to
the pioneer character of its habitat. In the eastern part of Overijssel and
the south of Umburg it was discovered recently; in the former region it
seems to spread.

7 uurhokken (UFK 2)
6 uurhokken (UFK 2)
135

Rechte knolrus

Juncus bulbosus 1.
subsp. kochil (F. Schultz) Relchg.

1485 4b 31 - F.E. 5 (1979), p. 109: niet venneld

'

1.
~

fUNCACEAE

Juncus bulbosus subsp. kochii is vaak moellljk te onderscheiden van de

subsp. bulbosusln Nederland De oudste vondst dateert uit 1844 en werd

gedaan In de omgevlng van Hatert, waannee waarschijnlijk het Wijchense

Veen wordt bedoeld
Er bestaan weinig literatuurgegevens over de plant; bovendien bestaat
vaak enige en sorns grote onzekerheid over de juistheid van literatuuropgaven wanneer deze niet door herbariummatedaal worden ondersteund.
Zelfs wanneer wei matedaal verzameld is, blijft het moeiHjk om de beide
ondersoorten scherp van elkaar te schelden. Een nader onderzoek aan
levend matedaallijkt hier zeker de moeite waard. Ult de ornschdjvlng van
de beide taxa in diverse Nederlandse flora's, namelijk de Flora Neerlandica
(REICHGELT, 1964, p. 189) en HEUKELS-VAN0oSTSTROOM (1977) Vait afte ieiden
dat aileen het aantal meeldraden, de vonn en de grootte van de vrucht en
de lengteverhouding van hebnknop en helmdraad betrouwbare kenmerken zijn. REICHGELT (I.e.) geeft echter zelf al aan dat deze kenmerken niet
absoluut zijn en dat allerlei overgangsvonnen kunnen voorkomen.
Goed matedaal van de subsp. kochiiwerd nog In 1979 in de Achterhoek
verzameld Volgens de vlnder, E.J. Weeda, verschilden de planten ook In
habitus duidelljk van de typische ondersoort Daartegenover staat dat
SNOGERUP In de Flora Europaea (1979, p. 109) de beide taxa kennelijk niet
wi1 onderscheiden; hij neemt Juncus kochiiF.W. Schultz als synoniem op
bij Juncus bulbosus 1.
P. HEUKELS

Juncus bulbosus subsp. kochli was recorded In 18 hour-squares before

voor 1950: 18 uurhokken {UFK 3)

slnds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

1950, and in 2 hour-squares since. The taxon is difficult to separate from

the subsp. bulbosus; further study, especially of living plants, is advisable.

Juncus canadensis J. Gay ex Laharpe

jUNCACEAE
1409 7a 01 - F.E. 5 (1979), p. 108: Naturalized In the Netherlands and
Belgium

C8nadese niS

Juncus canadensis, afkomstig uit Noord-Amerika, werd voor het eerst In

1972 in Nederland gevonden In de Reuselse Moeren (ADEMA, 1974). Een

jaar later werd de soort op dezelfde groeiplaats teruggezlen.
In het aangrenzende dee! van Belgli!, waar f. canadensis In 1971 werd
ontdekt, blijkt hij zlch explosief uit te breiden (D'HosE, 1977). De soort
treedt op in de randzone van veenputten. Aangezlen dit rnilieutype langs
de grens met Belgii! ook in ons land niet zeldzaam is, kan f. canadensis
wellicht nog op meer plaatsen worden ontdekt.
P. HEUKELS

Juncus canadensis, native to North America, is known from one station in

the Netherlands since 1972; the species also occurs In the adjacent part of

voor 1950:
slnds 1950:

Belgium, where it was discovered In 1971. Obviously, the species has

naturalized here, and f. canadensis may be found more often In the future
as its habitat is not rare along the Dutch-Belgian border.

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok
136

}uncus capitatus C.E. Welg.

Koprus
JuNCACEAE
0677 2c 41 - F.E. 5 (1979), p. 108: Much of Europe, but rare In the north.

'
'
I

V-

]uncus capitatus werd voor het eerst voor Nederland vermeld door VAN
GEuNs (1788) van heidevelden bij Harderwijk als f. tenellus.
In het Waddendistrict wordt de achteruitgang van deze soort veroorzaakt door waterstandsdallng, plaatselijke eutrofierlng en vastlegglng van
het duln tegen verstuivlng (LoNoo & VAN LEEuwEN, 1974). Volgens Westhoff
zljn daar en elders bovendien veel van de microbiotopen, zoals greppelbodems, afgeplagde terrelnen, door vee opengetrapte plekken, karresporen, uit het voormalige cultuurlandschap verdwenen als gevolg van
nivellerlng door ontwaterlng en ruilverkavellng (REICHGELT, 1964). Deze
achteruitgang geldt voor het gehele Nanocyperion (LoNDO & VAN LEEUWEN,
I.e.). In 1975 was f. capitatus nog steeds aanwezig op Terschelllng (VISSER,
1976, p. 90).
F. ADEMA

....

voor 1950: 49 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 ]uncus capitatuswas recorded In 49 hour-squares, for the first

thne In 1788. Since 1950 the species is known from 5 hour-squares. The
decline has been caused by draining and reclamation, and, especially In
the dunes, by draining for the production of drinking-water, local
enrichment of the soil and artificial stabilisation of moving dunes.

Koelerla pyramidata (Lamk.) P.B.

Breed fakkelgras

GRAMINEAE
0695 6c 21- F.E. 5 (1979), p. 220: From N. Russia and the Netherlands
southwards to N. ltaiy and Macedonia

Koeleria pyramidata is pas In 1913 ais een aparte soort voor onze flora
onderscheiden OANsEN& WACHTER, 1914a, p. 77 e.v.). Uit de literatuur van
v66r 1913 wordt zelden duidelljk welke van de twee In ZuidLimburg
voorkomende soorten van Koeleria wordt bedoeld met K. cristata s.lat., de
oude naam van het complex van vormen waartoe K pyramidata behoort.
Ook opgaven van na 1913 van K pyramidata zijn niet altijd betrouwbaar,
omdat de grens tussen K cristata s.str. en K. pyramidata niet altijd even
scherp is.
Het oudste gegeven dateert van 1885 en betreft materiaaL verzameld
In de omgevlng van Gulpen.
De achteruitgang van K pyramidata hangt vermoedelijk met de
venninderlng In kwaliteit en kwantlteit van de kalkgraslanden samen. Het
behoud van de soort voor Nederland is afhankelijk van een goed beheer
van deze gebieden.
Niet opgenomen is een opgave voor Vaals (VUYcK, 1916), omdat deze
vermoedelijk betrekklng heeft op de Schneeberg, die op Duits gebied Iigt.
R.W.J.M. VANDER HAM

voor 1950:
slnds 1950:

Koeleria pyramidata was not distinguished as a separate species for the

Netherlands until 1913. Before 1950 the species was found In 11 hoursquares; since 1950 it is known from 5 hour-squares. The decline of the
species probably corresponds with the deterioration of the chalk-meadows.

11 uurhokken (UFK 3)
5 uurhokken (UFK 2)
137

Lactuca sallgna L

CoMPOSITAE
Wilgsla
0698 5a 32 - F.E. 4 (1976), p. 330: Europe, northwards to S. England, C.
Germany & S.C. Russia.

Lactuca saligna is van VAN HALL (1825) voor de

omgeving van Breskens.
De wilgsla is een Westeuropees-zuidatlantische soort, die zich in
Zeeland kan handhaven bij de gratie van de zeer zachte winters (WESTHOFF
c.s., 1971, p. 234). Een of meerdere strenge winters .zouden de achteruitgang van de soort kunnen hebben veroorzaakt. Ook in Belgie is de soort
Sterk achteruitgegaan (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972). V60r 1930 kwam
L: saligna daar op vele plaatsen langs de Maas tussen Dinant en Vis~ voor,
waarbij althans de vondst bij Maastricht en misschien ook die langs de
Waal bij Nijmegen aansluiten. Het felt dat de soort een zwak arnmoniakale
bodem prefereert, maakt ze volgens HEGI (1928) tot een facultatieve
zoutplant, hetgeen mede een verklaring is voor het voorkomen aan dijken
in Zeeland.
Niet op het kaartje opgenomen zijn Amsterdam (1911) en Bergum
(1961 ), waar de soort adventief voorkwam.
R.W.JM. VANDER HAM
De oudste vermelding van

Before 1950 Lactuca saligna was recorded in 16 hour-squares; since 1950

the species is known from 2 hour-squares. As the species occurs in the
southwest of the Netherlands favoured by the very mild winters there, a
reason for its decline could be one or more severe winters.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

Strandsla
CoMPosrrAE
1425 3a 01 - F.E. 4 (1976), p. 329: E. Europe, northwards to N.C. Russia;
naturalized widely in N. and N.C. Europe.

Lactuca tatarlca (L) CA Mey.

'

voor 1950:
sinds 1950:

Lactuca tatarica werd in 1967 voor het eerst in Nederland op Rottumerplaat op een natuurlijke standplaats gevonden (VANDERMEULEN& VAN
DER PLOEG, 1968).
Het oorspronkelijke verspreidingsgebied van de soort omvat OostEuropa en West- en Midden-Azie. Sinds het begin van de 20e eeuw wordt
L tatarica ook in Noordwest-Europa gevonden en is daar op vele plaatsen
ingeburgerd. Mede op grond van de vegetatiekundige aspecten van de
voorkomende standplaatsen onderscheiden KNAPP & )AGE (1978) twee
verschillende typen van inburgering: op ruderale plaatsen in het binnenland als uitbreiding van het continentale, oorspronkelijke verspreidingsgebied in Oost-Europa, en aan de kusten van de Noordzee en de Oostzee
als vonnlng van een nieuw, gescheiden deelareaal. Als voorbeeld van het
eerste type zou men in Nederland vondsten uit Doesburg, Rotterdam en
Assendelft kunnen beschouwen, ware het niet dat de soort daar niet is
ingeburgerd. De vestiging op Rottumerplaat maakt dee! uit van het litorale
deelareaal van L tatarica. Ze heeft zich daar sinds 1967 voortdurend
uitgebreid en het is te verwachten dat ze ook op andere Waddeneilanden
zal verschijnen.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen Doesburg (1942), Rotterdam
(1961, 1962 en 1966) en AssendeHt (1968), waar de soort adventief werd
gevonden.
R.W.J.M. VANDER HAM

Lactuca tatarica was recorded in 1967 for the first time in the Netherlands
in a natural habitat at Rottumerplaat where it is still present. The find is
part of the extension of the littoral secondary part of the area of
distribution of the species. The original area of distribution is East Europe
and West and Central Asia

0 uurhokken
1 uurhok
(UFK I)
138

Kleine gele dovenetel

LABIATAE
1487 9b 22 - F.E. 3 (1972), p. 149 als Lamiastrum galeobdolon (L) Ehrend.
et Polatschek subsp. galeobdolon: Almost throughout the range of the
species, but less frequent in the south; L. galeobdolon s.lat.: Most of Europe,
but rare in the Mediterranean region and the north.

Lamlum galeobdolon (L)L

subsp. vulgare (Pers.)Hayek var. vulgare
'

...

Lamium galeobdolon subsp. vulgare var. vulgare werd voor het eerst in
Nederland verzameld tussen Liempt en Oorschot, N.-Br., in 1834.
Eerst onlangs zijn van de gele dovenetel in Nederland twee ondersoorten onderscheiden (MENNEMA, 1971). Dit brengt met zich mede, dat het
onmogelijk is om na te gaan. welke ondersoort in de literatuur van v60r
1970 werd bedoeld, indien L. galeobdolon s. lat. werd opgegeven. Daarom
is het kaartje, voor wat betreft de periode van v66r 1970, uitsluitend
gebaseerd op herbariumgegevens.
De ondersoort vertoont enige achteruitgang, wat waarschijnlijk samenhangt met het kappen van Iichte bossen en kreupelhout, waarin de subsp.
vulgare bij voorkeur kan worden gevonden.
Ongelukkigerwijs heeft schrijver dezes enige verwarring gesticht inzake
de typificatie van L. galeobdolon en zijn beide Nederlandse ondersoorten
(MENNEMA, 1971). Terecht stelt GUTERMANN C.S. (1973), dat de noordelijke
ondersoort de typische Is, zodat de julste naam van deze subspecies
galeobdolon moet luiden (MENNEMA, in voorber.). De zuidelijke subspecies
is dan L galeobdolon subsp. montanum (Pers.) Hayek.
AanvuUend onderzoek heeft uitgewezen, dat de Drentse vindplaatsen
toch als lnheems kunnen worden beschouwd (zie MENNEMA, 1971, p. 1%
e.v.). Niet opgenomen zijn exemplaren van West-KnoUendam (1913) en
Wormerveer (1919), waar subsp. galeobdolon respectievelijk adventief en
in een aangeplante groenstrook langs een wandelweg voorkwamen, en
Ede (1970), waar de kleine gele dovenetel als verwilderd moet worden
beschouwd.
J. MENNEMA

Before 1950 Lamium galeobdolon subsp. vulgare var. vulgare was

recorded in 11 hour-squares; since 1950 the subspecies is known from
6 hour-squares. The decline is probably due to the cutting of open woods
and thickets, where subsp. vulgare occurs. Unfortunately the author
created some confusion on the typification of L. galeobdolon and its two
subspecies in the Netherlands (MENNEMA, 1971). The correct name of the
subspecies treated here should be subsp. galeobdolon.

voor 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

Breedbladige dovenetel
LABIATAE
07051a41- F.E. 3 (1972),p. 148: N. Europe to. c. 67 N. in Fennoscandia,
and extending southwards to c. 5230' in Germany.

Lamlum moluccelllfoUum (Schum.) Fr.

Lamium moluccellifolium ( = L intennedium Fr.) 'werd voor het eerst in

Nederland verzameld in 1850 in Jelsum, Fr.

Het kaartje is uitsluitend gebaseerd op herbarlurnmateriaaL De oorzaak
hiervan is tweeerlei in de eerste plaats zijn bepaalde (na)zomervormen
van L pwpureum vaak heel moeilijk te onderscheiden van L moluccellifolium (MENNEMA, in voorbereiding). Een tweede reden is van taxonomische aard: bij nader onderzoek is gebleken, dat het type-exemplaar van
L moluccellifolium iets geheel anders is - namelijk een infraspecifiek
taxon van purpureum - dan wat thans onder deze naam wordt verstaan
(MENNEMA, I.e.). Het leek daarom raadzaam om literatuuropgaven, die niet
door herbanimimateriaal worden ondersteund, niet op het kaartje op te
nemen. Het eerder genoemde taxonomisch onderzoek heeft overigens
ook uitgewezen. dat de juiste naam voor deze soon moet Iuiden
L. confertum Fries.
Het is niet onmogelijk dat, gezien haar grote gelijkenis met bepaalde
vormen van L pwpureum, de soort over het hoofd is gezien. Recente
vondsten bij Minkeloos, Z.-H. (1973) en Mierlo, N.-Br. (1977) tonen aan, dat
L. confertum nog steeds in ons land voorkomt.
BALL (1974) heeft in de areaalbeschrijving van de soort niet aileen ons
land niet genoemd, maar ook geen melding gemaakt van het voorkomen
van de wort in Portugal, dat aan het areaal een merkwaardige disjunctie
gee ft.
J. MENNEMA

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Lamium moluccellifolium was recorded in 9 hour-squares;

since 1950 It is known from 3 hour-squares. These different figures may be
due to the fact that the species has not always been recognized. The map
is only based on data from herbarium specimens, because data from the
literature may in fact refer to special forms of L. pwpureum, which
resemble L. moluccellifolium in some respects. It should be noted that the
correct name of this taxon is L confertum Fdes (MENNEMA, in preparation)
as the type of L. moluccellifolium belongs to an intraspecific taxon of
L. pwpureum.

9 uurhokken (UFK 2)
3 uurhokken (UFK 1)
139

OROBANCHACEAE
Grote schubwortel
0709 9d 20 - F.E. 3 (1972), p. 281: Much of Europe, but absent from parts
of the north and south.

Lathraea squamarla L.

Lathraea squamaria Is voor bet eerst voor Nederland vermeld door

FRANQUJNET (1838, s.n.) en wei voor Vaals. '
De grote schubwortel is aileen v66r 1950 in ons land aangetroffen en wei
bij Vaals in de 19e eeuw, aan de Geul tussen Meerssen en Valkenburg in
1906, bij Gronsveld in 1922 en voor het laatst bij Rijckholt in 1930.
Enkele auteurs (o.a VANDER LAND, 1966) wijzen er op, dat de plant wellicht
nog kan voorkomen maar over bet hoofd kan zijn gezien: ze komt pas na
ca. 10 jaar in bloei en dan nog valt de bloeitijd in een korte periode in het
vroege voorjaar. Het mag dan wellicht niet helemaal zeker zljn, dat de
soort in Nederland is uitgestorven, in elk geval is zij a! bijna 50 jaar niet
meer in ons land waargenomen.
De vermelding voor Monster door DE GoRTER (1781 b) wordt door VAN DEN
BoscH (1848a, p. 401) betwijfeld. Volgens VANDER LAND (I.e.) zou de opgave
waarscbijnlijk een Orobanche-soort betreffen. Deze vindplaats is dan ook
niet op het kaartje opgenomen.
THA HATTINK

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Lathraea squamaria was found in 3 hour-squares; the last

record was in 1930.1t might be possible, that the species is overlooked: it
flowers only after it is ten years old and the flowering-time is in early
spring.

3 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

PAPILIONACEAE
zeelathyrus
1426 3a 01 - F.E. 2 (1968), p. 138: W. Europe; Baltic region; subarctic
Russia

Lathyrus Japonkus Wtlld

subsp. marltfmus (L.)P.W.Ball

Lathyrus japonicus subsp. maritimus werd reeds door LINNAEUS (1737,

p. 369, onder de naam Pisum stipulis integerrimis) voor de HollandsBelgische kust vermeld Door latere auteurs werd deze opgave, in
navolging van VANGEUNS (1788), steeds geinterpreteerd als voor de kust
van Holland, wat ook zeker niet uitgesloten is. Nadien is de soort 236 jaren
lang niet teruggevonden, tot in 1973 bleek, dat zij wei degelijk in
Huisduinen bij Den Helder voorkwam (SCHENDELAAR, 1976). Waarschijnlijk
betreft het bier een geheel nieuwe vestiging vanuit Engeland of Frankrijk;
de natuurlijkheid van bet voorkomen behoeft niet te worden betwijfeld,
daar bekend is dat L japonicus subsp. maritimuszich over grote afstanden
met zeestromen kan verplaatsen (BoLMAN, 1976b). De standplaats bij
Huisduinen, een bazaltglooiing van de zeedijk, moet ook zeker bereikbaar
zljn geweest voor aldus aangevoerde zaden.
in 1975 werd de soort bovendien op drie plaatsen (in twee uurhokken)
op Texel gevonden. Mogelljk betreft het bier afzonderlljke vestigingen,
daar bet exemplaar van Huisduinen a! in bet jaar van de ontdekking werd
vernield door betreding, storm en wind (ScHENDELAAR, Lc.).
AI met al kan L japonicus subsp. maritimus wei als een inheernse soort
worden opgevat. BoLMAN (Lc.) merkte waarscbijnlijk terecht al op: 'lk heb
me altijd verwonderd dat de Zeelathyrus in ons land niet voorkwam .. .'
P. HEUKELS

voor 1950:
sinds 1950:

After having been mentioned by I.JNNAEus (1737) for the Dutch-Belgian

coast. Lathyrus japonicus subsp. maritimus was not found again in the
Netherlands until, 236 years later, the species was rediscovered on a
basalt-talus along the sea-dike near Den Helder. In 1975, Ljaponicus
subsp. maritimus was also detected on the adjacent island of Texel. The
sites may very well have been reached by the seeds through natural
dispersion by sea-currents, for which reason the species may preliminarily
be considered as indigenous in the Netherlands in the formal sense.

0 uurhoklcen
3 uurhokken (UFK 1)
140

Lathyrus nJger (!..) Bemh.

Zwarte Jathyrus
PAPILIONACEAE
0712 8d 10 - F.E. 2 (1968), p. 138: Europe exceptfor most of the north-east,
the extreme south and many Islands.
'

De oudste betrouwbare vermelding van Lathyrus nigervoor Nederland is

van VAN HALL(1821) als Orobus nigerbij Nijmegen: 'in de bosschen van Beek
en Ubbergen, tusschen de Orobus tuberosus: Hoewel de soort ook al door
LEJEUNE (1813, p. 101) voor bossen bij Maastricht wordt vermeld, Is het
onzeker, of dit Nederlands gebied betreft en is het ook mogelijk, dat deze
opgave betrekking heeft op de tuin bij Caestert - gelegen in hok V5.48 waar de soort volgens DE WEVER (1916b, p. 89) waarschijnlijk aangeplant
en verwilderd Is.
De Jaatste vondst van L niger in ons land dateert uit 1951 bij Nijmegen.
Waarschijnlijk Is de soort, die in Nederland mogelijk niet inheems Is (BALL,
1968b; HEuKELS - VAN OosrSTROOM, 1977), uit ons land verdwenen door een
natuurlijke teruggang van de populatie.
Niet opgenomen is de eerder genoemde vindplaats bij Caestert.
Aangezien de vindplaatsopgave van VAN HALL de meest exacte voor de
omgeving van Nijmegen is, zijn aile andere vondsten met de vermelding
'blj Nijmegen' in hetzelfde hok, respectlevelijk P6.63 en 40.53, gelokaliseerd.
A.J. QuENEBoTERENBROOD

'

voor 1950:
sinds 1950:

Before 195o Lathyrus niger was found in the Netherlands in 4 hoursquares; the last and only find since 1950 was in 1951. Probably the species,
which Is possibly not native in the Netherlands, disappeared by a natural
decline of the population.

4 uurhokken (UFX 2)
1 uurhok
(UFK 1)

Klein splegelldokje
CAMPANULACEAE
0720 1b 31 - F.E. 4 (1976), p. 94: W. & S. EuroQe; casual in parts of N. &
c. Europe.

Legousia hybrtda (!..) Delarbre

Legousia hybrida [ = Specular/a hybrida (!..) A.D.c.) is voor het eerst in

ons land verzameld in 1837 bij Leiden en Naaldwijk.
WESTHOFF & DEN HELD (1969) vermelden L hybrida als kensoort van het
Caucalidion: onkruidvegetaties in graanakkers op kalkrijke bodem, die in
ons land hun noordgrens berelken. De achteruitgang van deze vroeger
reeds zeldzame soort hangt wei samen met zaadzuivering en chemische
onkruidbestrijding. In Belgie is de soort eveneens sterk achteruitgegaan
(VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972).
Niet opgenomen zijn vondsten te Amsterdam (1909, 1910), welke
aangevoerde planten betreffen en een twijfelachtige vermelding voor
Zuid-Beveland (WALRAVEN& LAKo, 1892, p. 120), wegens het ontbreken van
nadere gegevens en van herbarlurnmateriaal. Opgaven voor Berg en Dal
gaan terug op een vermelding VI;?Or de Berg-en-Dalseweg blj Nljmegen
(ABELEVEN, 1888, p. 195) en zijn gelokaliseerd in P6.62. Voorts is niet
opgenomen een vondst te Wageningen (1957), die een aangevoerd
exemplaar betrof.
M.G.C. VAN STAVEREN/E.J. WEEDA

Legousia hybrida was recorded in 16 hour-squares before 1950 and is

known from 5 hour-squares since 1950. The decline of this caldcole

cornJield weed, which has always been rare in the Netherlands, is
presumably due to seed cleaning and the use of weed-killers.

voor 1950: 16 uurhokken (UFX 3)

slnds 1950: 5 uurhokken (UFX 2)
141

Graskers
0731 4d 21 - F.E. 1 (19641, p. 333: S. & C. Europe.

Lepldlum graminlfoUum L

CRUCIFERAE

Lepidium graminifolium wordt voor Nederland voor het eerst vermeld van
een zandplaat in de Waal (VAN DEN BoscH, 1850al. Het herbariummateriaal
is waarschijnlijk verloren gegaan, evenals dit het geval is geweest met
materiaal van een vondst in 1893, aan de Waaloever tussen Zaltbommel
en Zuilichem (VuvcK, 19011. Het oudste herbariummateriaal dateert van
1905, verzameld bij Hoek van Holland, waar de soort slechts 2 jaar stand
hield.
Waarschijnlijk is de graskers, die thuis hoort in Midden- en Zuid-Europa,
bij ons aangevoerd uit Duitsland via de Rijn, langs welke rivier ze daar
voorkomt vanaf Karlsruhe tot aan de Nederlandse grens (fHELLUNG, 19131.
In ons land mag L graminifolium aJs ingeburgerd worden beschouwd; hij
komt vooral voor langs de grote rivieren, de Waal en de RijrL Behalve een
vondst in I %3 bij Wageningen en in 1%6 bij Arnhem. dateren sinds 1950
aile overige vondsten van de laatste 7 jaar.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen van v66r 1950, een zandplaat in
de Waal (VAN DEN BoscH, I.e.I. wegens een onnauwkeurige plaatsaanduiding
en ontbreken van herbariummateriaal, en Zuilen (z.J~ WAGI. omdat bier
mogelijk sprake is van een verwildering.
C.L PLATE

voor 1950:
slnds 1950:

Before 1950 Lepidium graminlfolium was recorded in 6 hour-squares;

since 1950 the species has been found in 7 hour-squares, of which 5 date
since 1973. L graminifolium occurs in the Netherlands along the rivers
Waal and Rijn and has probably been brought from Germany by the river
RijrL

6 uurhokken (UFK 21
7 uurhokken (UFK 21

ORcHIDACEAE
Witte muggenorchis
0735 6c 20 - F.E. 5 (19791, p. 332: Europe, southwards to the Pyrenees, S.
Appennini and S. Bulgaria, but absent from the U.S.S.R. except the extreme
north and west [PSeudorchis albida (1..1 A & D. Uive].
Leucorchis albida ( = Gyl1Uladenia albida Rich.l is voor het eerst voor
Nederland vermeld door BoRYDESAINT-VINCENT (1821, p. 266, als Satyrium
Albidum 1..1 voor de St.Pietersberg 'derri~re le fort Saint-Pierre'.
De witte muggenorchis is bier te Iande aileen in Zuid-Umburg aangetroffen en wei voor het laatst in 1908 bij Lemiers (HILGERS, 1%9bl. Er kan
wei met zekerheid worden aangenomen, dat deze soort uit ons land is
verdwenen. De dichtsbijzijnde groeiplaatsen van deze soort bevinden zich
in de Hoge Venen (BelgieJDuitslandl. doch ook daar schijnt L albida thans
te zijn verdwenen (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972, 19781. VERMEULEN (19581
geeft als standplaats op: 'droge, humusrijke heuvels'. Volgens HILGERS (l.c.1
echter moet de oorzaak voor het verdwijnen in ons land voor een deel
worden gezocht in ontginning en uitdroging van de veengronden, waarop
de soort groeide.
Niet opgenomen is de vindplaatsopgave Schijndel (KLoos, 1931, p. 1551.
omdat het bier om een zeer twijfelachtige vondst gaat (VERMEULEN, 19581.
THAHATTINK

11'1

voor 1950:
sinds 1950:

Leucorchis albidawas recorded in 4 hour-squares between 1821 and 1908.

The reasons for the decline may be reclamation and draining of the soil.

4 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

142

Oranjelelie
ULIACEAE
07371c 21 - F.E. 5 (1979), p. 34: C. Europe, extending southwards to Spain,
S. Italy and N.E. Jugoslavia.

Ullum bulblferum 1.

lilium bu/biferum werd voor het eerst in Nederland gevonden in 1853 te

Zuidlaren en spoedig daarna, in 1855, op enkele andere plaatsen op de

Drentse essen. 'De inwoners van verscheidene Drenthsche dorpen naar
deze lelie gevraagd zijnde, waren met haar bestaan, als lastig onkruid in
de rogge, zeer goed bekend, en wisten zich niet tfi herinneren, dat b.v.
30 jaar geleden die plant niet aanwezig was' (Dozv, 1856, p. 64).
Oorspronkelijk zal L bulbiferum een verwilderde sierplant zijn geweest.
Het areaal van deze plant is gelegen in Centraal Europa; in de Noordwest
duitse laagvlakte is zij plaatselijk ingeburgerd (fuGI, 1909). Bij ons is aileen
de subsp. croceum (Chaix) Arcang. gevonden, een ondersoort, die volgens
fuGI (I.e.) onder andere in het Gardameergebied niet zeldzaam is. Door
MATTHEws(1979) wordt de verspreiding van de subsp. croceum - door hem
var. croceum genoemd - niet opgegeven; bij de verspreiding van
L bulbiferum s.lat. wordt het (vroegere) voorkomen in ons land niet
genoemd. De oranjelelie groeide bij ons voomamelijk in akkers, waarop
elk jaar rogge werd verbouwd. Een aanpassing aan dat biotoop is het felt,
dat de schubben, die om de bol zitten, bij het ploegen door de akker
worden verspreid, daarna opnieuw uitgroeien en na drie jaar weer een
bloeiende plant geven (mond meded. P. Zonderwijk). De redenen van de
achteruitgang van deze fraaie plant waren de invoering van de wisselbouw en het uitgraven van de bollen. Thans is L bu/biferumwaarschijnlijk
uitgestorven: bij Beekbergen is zij voor het laatst in 1952 waargenomen
en bij De Steeg, waar ze in 1972 was teruggevonden, is ze inmiddels door
een wegverbreding verdwenen (mond. meded. P. Zonderwijk, 1979).
Vanuit de vindplaats blj De Steeg is L bulbiferum overgeplaatst naar een
roggeakker in hetzelfde uurhok (33.56) en naar een akkeronkruidenreservaat in uurhok 33.47. Deze laatste groeiplaats is niet op het kaartje
opgenomen, evenals de vindplaatsopgave OVerveen (SIPKES, 1918), die zeer
waarschijnlijk betrekking heeft op een verwilderd exemplaar.
THA HATTINK

lilium bulbiferum was found in 14 hour-squares before 1950; since 1950

it has been recorded in 2 hour-squares, from both of which it has now

disappeared The strong decline is generally caused by the introduction of
crop rotation and digging-up the bulbs. The last locality was exterminated
by road-widening.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 2 uurhokken (UFK I)

Blauwe leeuwebek
ScRoPHULARIACEAE
0740 1c 20- F.E. 3 (1972), p. 236: S., W. & C. Europe, northwards toN.
France and Poland

Unarla arvensts (1.) Desf.

Linaria arvensiswerd voor het eerst voor Nederland vermeld door DE GEER
(1814, als Antirrhinum arvense) voor de omgeving van Nijmegen.
De laatste vermelding van de soort dateert van 1936 en betreft eveneens
een vondst in de omgeving van Nijmegen.
De blauwe leeuwebek is een warmteminnende soort van zandig
bouwland Het vroegere voorkomen van L arvensis in Nederland wordt
niet vermeld doorCHATER c.s. (1972), die wei vermeldt, dat de soort in Belgie
is uitgestorven (zie OOk VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1978: 'sedert 1909
verdwenen'). Volgens fuGIHARTL (1 %6) is L arvensis een Zuideuropeesmediterrane soort, die de laatste decennia sterk achteruit is gegaan door
een betere bodembewerking, zaadreiniging en het gebruik van her
bidden. In Duitsland wordt de soort nog maar sporadisch aangetroffen.
Niet opgenomen zljn van het oude IVONkaartje de hokken H7.53 en
H7.54, omdat dit verstrepingen betreft.
THAHATTINK

Linaria arvensiswas found in 22 hour-squares before 1950; the last record

was in 1936. This disappearance may be due to the use of herbicides and
other modem methods of agriculture.

voor 1950: 22 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken
143

Ustera cordata ILl R. Br.

Kleine keverorchis
0RCHIDACEAE
0749 9e 13- F.E. 5 (1979), p. 729: N. & C. Europe, extending southwards
to the Pyrenees, N. Appennini and S. Bulgaria
~

(1683, p. 80) voor ons land opgegeven: 'In de duynvalleyen, op opene

luchtige plaatsen, after OVerveen'. Pas In 1949 werd de soort hier te Iande
herontdekt en wei op Ameland (WEJJER, 1949). Op grond van het
voorkomen van L cordata In het buitenland op soortgelijke standplaatsen
als Comrnelin vermeldt, wordt diens opgave door WESTHoFF (1962) als
betrouwbaar beschouwd.
In het Wadden- en Drentse district Is L cordata te beschouwen als een
neoflet, die In dennenbossen van voldoende ouderdom optreedt
(WESTHOFF, Lc.). Met het ongestoord ouder worden van de In het noorden
des lands aangeplante dennenbossen neemt het aantal potentiele groeiplaatsen van L cordata dus toe.
Niet opgenomen is de vermelding door KEuRJS (19631 van een vondst bij
Wijk aan Zee In 1932, omdat deze op een verre herlnnerlng berust en
bewijsmateriaal ontbreekt Een opgave voor de Verbrande Pan bij Bergen
(BARKMAN, 1913) heeft betrek.klng op L ovata (schrift meded. J.J. BarkmanI.
E.J. WEEDA

Apart from an old record near Overveen (c. 16831 Ustera cordata has been
found as a neophytic species In the Netherlands from 1949 onwards.
Before 1950 L cordata has been recorded In 2 hour-squares, since 1950 In
9 hour-squares. It occurs In planted Pinus woods of sufficient age In the
Wadden and Drenthe Districts.

voor 1950:
slnds 1950:

Ustera cordata wordt onder de naarn Ophris Minhna reeds door CoMMELJN

2 uurhok.ken (UFK 1)
9 uurhok.ken (UFK 2)

VlasdoUk
GRAMJNEAE
0757 1a 31 - F.E. 5 (19791, p. 154: Of uncertain origin. Formerly
widespread In most of Europe as a weed of Unum-fields; now only a casual
ruderal, except In some parts of E. & E.C. Europe.

LoUum remotum Schrank

'

Lolium remotum werd voor het eerst In Nederland verzameld In 1835 te

Wehe In Gronlngen en voor het laatst In 1949 op de St Pietersberg.
De vlasdollk groelde tussen het vias en een enkele maal ook op een
ldaverveld Samen met Camelina sativa subsp. alyssum en Cuscuta
epilinum behoorde ze tot de karakteristieke onkruidflora van vlasak.kers.
Met het vermlnderen van de vlasteelt en door een betere zuiverlng van het
zaaizaad is deze soort verdwenen {JANSEN, 1951 ). Zij komt adventief nog wei
eens voor op vuilstortplaatsen, blj graanverwerkende bedrijven en op
ruderale terrelnen; dit verschijnsel treedt In het grootste deeI van Europa
Op {HUMPHRIES, 1979).
Nlet opgenomen zljn vermeldingen van v66r 1835 onder de naam L
arvense (ScHUURMANS STEKHOVEN, 1815, p. 56), zonder vlndplaats en de
vlndplaatsen Amhem (VAN HAll 1821) en 's-Gravenhage (VAN HALL 1825),
omdat beide mogelijk op L multiflorum betrek.klng hebben. Verder zljn
weggelaten van v66r 1950 de volgende adventieve vondsten: Amhem,
ruigte langs de Rijn (1909), Malden, opgespoten terreln (1927), Wormerveer, oliefabriek (1916, 1920, 1932; IVON-hok L4.63), Amsterdam, ruigte
(1915), idem vuilverbranding en langs Papaverweg (1924), idem, op
aangevoerde grond (1929), Rotterdam, braakland (1903), idem aangevoerd In Boschpolder (1909, 1910), Gorlnchem, graanafvalterreln, ruigte
(1912) en van slnds 1950: tussen Eemewoude en Wartena, stortterreln
(1956) en 's-Gravenhage, ruderaal terreln en haven (1966). Van de op het
kaartje opgenomen vlndplaatsen zljn er wellicht enkele ook adventief,
maar dit is nu niet meer na te gaan door gebrek aan vlndplaatsgegevens
op de herbariumetiketten.
TH. A HATTINK

Before 1950 Lolium remotum has been recorded In 43 hour-squares; since

that year it has not been refound any more, except for some adventitious
records. The species occurred usually In flax-fields, and disappeared
because of the decline of the cultivation of flax and the seed cleaning.

voor 1950: 43 uurhok.ken (UFK 41

sin~ 1950:
0 uurhok.ken

144

Dollk
GRAMINEAE
0758 la 31 - F.E. 5 (1979), p. 154: Perhaps native In the Mediterranean
region; formerly widespread In most of Europe as a weed of cereal crops
(espedally Avena}, but now a casual ruderalln most of N. & C. Europe.

LoUum temulentum L

'

Lolium temulentum werd voor het eerst voor Nederland venneld door
(1683, p. 51, als Grnmen Loliaceum spica Jongiore) voor 'de

CoMMEUN

'

magere Koorenlanden'.
De dolik is verspreid aangetroffen In een groot deel van hetland, waarbij
het aaneengesloten gebied, waar de soort vroeger In Zuid-Umburg is
gevonden, opvalt. Merkwaardig genoeg is de soort In aangrenzende
gebieden in Belgit! niet aangetroffen (VAN RoMPAEY & I>ELVOSALLE, 1972).
Vroeger was de dolik een akkeronkruid, maar is a1s zodanig uit ons land
verdwenen {WESrHoFFc.s., 1970, p. 97); de laatste vondst dateert uit 1949
en werd gedaan op de St. Pietersberg. Thans wordt de soort aUeen nog
maar adventief aangetroffen;ookln Noord- encentraal Europa treedt deze
soort voornamelijk ruderaal op {HUMPHRIES, 1979).
Niet opgenomen zijn de volgende zeker adventieve vondsten van v66r
1950: Komwerderzand, sluisputeiland (1928), Amhem, elektrische centrale (1908), Weurt, belt (1924), Ooij bij Nijmegen, ruigte (1930), Malden,
opgespoten terreln (1927), Wassenaar, Rljksstraatweg (1930), 's-Gravenhage, bouwterreln (1900), idem, Laakhaven (1910), Vlaardlngen. haven
(1935), Schiedam, adventiefterreln (1920), Dordrecht. vuilnisbelt (1913) en
de volgende vondsten op de gerenommeerde adventiefterrelnen In de
uurhokken H7.52, L4.63, M435f36/45/46, N337, P3.47, P4.66, P6.62,
Q5.18/65 en R6.66 en slnds1950: Eemewoude, vuilstort (1960), Oosterwoide, vuilstort (1961), Usselo(1977),Renkum, aan de Rljn (1971),Amhem.
bij Rijnbrug (1951), Rhenen, bij Rijnbrug (1963), VeenendaaL vuilstort
(1955), Maartensdijk, vuilstort (1974), Leiden. vuilstort (1956), idem.
bouwterreln (1964), Woerden, zwanenkwekerij (1960), Krulnlngen (1953),
St.Laurens, vuilstort (1963), Walsoorden (1959, 1966; IVON-hok 49.51, Axel
(1962; IVON-hok 5427), Oinge (1954), Halsteren, ruderaal (1975), Boxtel,
braakliggende grond (1967), Nederwetten (1977), Eindhoven. ruderaal
(1977), Meers, Maasoever (1955, 1959) en Maastricht. dijk (1965) en de
volgende vondsten op de bekende adventiefterrelnen In de uurhokken
11.12. 25.11/12/24/35.3737,39.17/27. 50.17, 6031 en 61.18.
THA HAmNK

voor 1950: 56 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 0 uurhokken

-~

Before 1950, Lolium temulentumwas found In 56 hour-squares; since 1950

it has only been found adventitiously. As a weed In grain fields the species
has disappeared In the Netherlands: the last find was In 1949.

Lonicera xylosteum L

Rode kamperfoelle
CAJ'RIFOUACEAE
0760 9d 33- F.E. 4 (1976), p. 47: Europe except the extreme north, parts
of the extreme south and the islands.
Lonicera xylosteum werd voor het eerst gevonden In 1885 op de
St.Pietersberg. Enige tijd later, In 1900, werd ze ook aan de blnnenduinrand aangetroffen.
Vennoedelijk is de rode kamperfoelie vroeger uit cultuur verwilderd (DE
WEVI!R, 1919b, p. 17), waarschijniijk doordat vogels de bessen verspreidden. Zowelln Zuid-Umburg a1s aan de blnnenduinrand houdt de soort al
vele tientallen jaren stand en lijkt daar goed te zijn lngeburgerd
Zuid-Umburg ligt aan de westrand van het natuurlijke verspreidlngsgebied van de soort (WEBERUNG, 1966) en het is mogelijk dat de vlndplaatsen In Zuid-Umburg, waar ze voorkomt In voor de soort karakteristieke vegetaties behorende tot het Steliario-Carplnetum en het
Berberidion (WESTHoFF & DfN HELD, 1969) tot het natuurlijke areaal van de
soort behoren (schrlft. meded J.H. Willems, 1974).
Niet opgenomen vlndplaatsen zijn. van v66r 1950: Uithuizen (z.j.),
Kuikhom (z.j.), Voorst (1905), Rotterdam (1892) en van sinds 1950: Sneek,
Huis ter Heide en Elsloo, Fr~ (VANDERPLOEG, 1977b), Wageningen (IVON-hok
39.28), Zetten (IVON-hok 3938), Slijk-Ewijk (IVON-hok 40.41), Amersfoort
(1971), Aerdenhout (mond meded E.J. Weeda, 1979), Amsterdamse
waterieidlngduinen (BoERMAN, 1975, p. 45) en Alkemade (IVON-hok 3028),
omdat de soort daar aangeplant voorkwam en waarschijniijk niet a1s
lngeburgerd kan worden beschouwd
R.W.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Lonicera xylosteum was recorded In 13 hour-squares; since

1950 the species is known from 7 hour-squares. Probably the occurrence
In the Netherlands is the result of dissemination by birds from gardens. The
localities In the south of Umburg may belong to the natural distribution
area of the species.

voor 1950: 13 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 7 uurhokken (UFK 2)
145

Ludwtgta palustris (!..) Elliott

Waterlepeltje
0NAGRACEAE
0764 2b 41 - F.E. 2 (1968), p. 308: W., C. & S. Europe; rather local.
Ludwig/a palustris is In ons land voor het eerst gevonden door E.J. van
Wachendorff (t1758) 'In l!l!n sloot bij Achtrenhoven in 't Sticht van Utrecht'
(DE GoRTER, 1767, als Isnardia palustris). Het oudste herbariummateriaal is
in 1793 bij Nijmegen verzameld.
De noordwestelijkste vlndplaatsen in Nederland zijn van zeer oude
datum: behalve de bovengenoemde vondst bij Achttienhoven is er nog
l!l!n uit 1782 bij Laren in het Gooi (EHRHART, 1783, kolom 263).1n het begin
van de 20e eeuw kwam de soort In sommige streken In het zuidoosten des
lands nog vrlj veeI voor. Omstreeks 1950 verdwenen de laatste groeiplaatsen In Twente en de omgevlng van Eindhoven; sindsdten is Ludwig/a hier
te Jande nog slechts bekend van l!l!n vlndplaats in de omgevlng van
Deventer (WESTHOFF& VANLEEUWEN, 1960).
De oorzaak van deze spectaculaire achteruitgang is niet geheel
duidelijk; vermoedelijk zijn veeleer ontwatering en kanalisatie van beken
verantwoordelijk dan eutrofiering (WESTHOFF & VAN LEEUWEN, i.e.). HULTEN
(1958) vermoedt dat deze soort oorspronkelijk uit Noord-Amerika in
Europa is lngevoerd; de Nederlandse verspreldingsgegevens doen eerder
aan een relict denken.
Niet opgenomen zijn de volgende vlndplaatsopgaven: Zutphen (VAN
EEDEN, 1894) en Apeldoom (1898) wegens vaagheid: vermoedelijk worden
respectievelijk de vlndplaatsen bij Hall en Loenen bedoeld; Bleiswljk
(HEuKELS, 1900b), wegens de onwaarschljnlijkheid van de vlndplaats en het
ontbreken van herbariummateriaal; heipoel bij Heusden (1852), een
vergissing voor Heusdenhout bij Breda.
E.J. WEEDA

Ludwig/a palustrls shows a very strong decline in the Netherlands, being

recorded in 44 hour-squares before 1950 and in only one locality since

voor 1950: 44 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950:
1 uurhok
(UFK 1)

1950. Probably this has been caused by drainage and canalization of

brooks.

Melampyrum arvense I.

Wilde weit
ScROPHULARIACEAE
0803 1 b 51 - F.E. 3 (1972), p. 254: Europe, from England and S.W. Finland
southwards to N. Spain, C. Italy and Turkey.

Melampyrum arvense is voor het eerst voor Nederland vermeld door

VoRSTius (1633) uit de omstreken van Leiden ais Melampyrum, s. Triticum
vacdnum.

!"'!

El

voor 1950: 82 uurhokken (UFK 5)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK I)
ook voor 1950: Zutd-Beveland

De wltde weit kwam vroeger zeer algemeen voor, getutge CoMMELIN

(1683, p. 70, ais M Purpurascente coma)'ln de Koom-velden, by Uytrecht
overvloedig' en DE GoRTER (1781b) 'overvloedlg in de Koomvelden by
Uilenpas, Steenderen, Bronkhorst, en elders in 't Graafschap Zutphen; etc.'.
Van aile ruim 80 uurhokken, waar M arvense ooit is gevonden, zijn er
slechts 3 na 1950 overgebleven. In 1969 werd de soort bij Werkhoven en
in 1973 bij Geldermalsen aangetroffen (schrift. meded. P. Zonderwljk). In
1973 meldde EssERS nog een veertlgtal exemplaren op de Kunderberg,
waarschijnlijk in hetzeUde uurhok gelegen (namelijk 6223) als een vondst
bij de Welterberg In 1956 (door een geringe verschuiving van het grid
wordt dezeHde vlndplaats v66r 1950 In V6.24 gelokaliseerd). Wellicht Is,
zoals ook voor andere akkeronkruiden wordt vermoed, de grondlge
zuivering van zaaigranen (HoocENRAAD, 1951a) een eerste oorzaak van de
opmerkelijke achteruitgang, later gevolgd door een tweede, namelijk de
intensieve toepassing van chemlsche bestrijdingsmiddelen (WESTHOFF c.s.,
1970, p. 179).
c.L. PlATE

Before 1950 Me/ampyrum arvensewas known from 82 hour-squares: since

1950 the species has been recorded in only 3 hour-squares. The last record
dates from 1973. Very probably the decline is due to the thorough cleaning
of seedcom and to the use of chemical herblddes.

....,.
146

Dwerggras
GRAMINEAE
0825 1c 21 - F.E. 5 (1979), p. 173: S., W. & W.C. Europe, northwards to c.
53" N. In Wales; an occasional casual elsewhere.

Mibora mlnlma (L.) Desv.

'

Mibora minima is voor het eerst In ons land gevonden bij 's-Gravenhage
in 1825.
Deze soort, die een mediterraan-atlantische verspreiding heeft (WALTER
-STRAKA, 1970), wordt van tijd tot tijd met plantmateriaal in Nederlandse
boomkwekerijen ingevoerd en houdt dan min of meer lang stand OANsEN,
1951). Het meest frequent is zij te Naarden-Bussum gevonden, voor het
laatst in 1936; de recentste vondst in een boomkwekerij is in 1961 te
Zundert gedaan. Wellicht is het felt dat dit standplaatstype weinig door
floristen pleegt te worden bezocht, naast de vroege bloel, oorzaak van het
ontbreken van recentere vondsten in boomkwekerijen.
Tweemaal is M minima in de duinen gevonden: bij 's-Gravenhage (zie
boven) en in 1977 bij Goedereede; op de Iaatste vindplaats kon zij in 1979
niet worden teruggevonden. Mogelijk zijn de groeiplaatsen in de duinen,
evenals bij Vu/pia membranacea (GREVEN, 1978), als voorposten van het
natuurlijke areaal van de soort op te vatten.
Niet opgenomen zijn de herbariumexemplaren met de vindplaatsopgaven 'blj Lelden' (met vraagteken opgegeven) en 'Wassenaar', leg. Van
Dissel, wegens de onbetrouwbaarheid van etiketten met dit opschrlft
(VuvcK, 1901, p. 179-180 onder Crambe maritima met betrekking tot een
opgave van Helianthemum; VuvcK, 1916, p. 1%2, onder Scirpus holoschoenus).
E.J. WEEDA

..

In the Netherlands Mibora minima has been recorded chiefly in tree

nurseries, for the last time in 1%1. Moreover it was found twice in the
dunes: in 1825 near 's-Gravenhage and in 1977 near Goedereede (in 1979
it could not be refound in the latter locality). Whilst in the first type of
habitat M minima was introduced and sometimes persisted for a number
of years, the stations in the dunes may be considered outposts of the
species' distribution area Before 1950 M minima has been recorded in
5 hour-squares, since 1950 in 2 hour-squares.

voor 1950:
slnds 1950:

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

Tengere veldiilUur
WYOPHYLLACEAE
08291b 32- F.E. 1 (1964), p. 127: S. & W. Europe, extending northwards
to England, C. Germany and S. Ukraine; occasionally naturalized elsewhere.

Mlnuartla hybrlda (Vlll) Schlschk.

'

'

voor 1950: 36 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)

Minuartia hybrida [ = A/sine tenui/olia (L.) Crantz) wordt onder de naam

Arenaria tenui/olia door DE GEER (1814) voor het eerst voor ons land

vermeld en wei voor Zutphen.

Tot in de eerste helft van de 20e eeuw kwam M hybrida plaatselijk vrij
veel voor in graanakkers op zavel en loss in het Fluviatiele en het
Lossdlstrict in de associatie Legousietum speculi-venerls (SissiNGH & TmEMAN,
1960; WESrHOFF & DEN HEw, 1%9); de laatste vondst in het Fluviatiele
district - bij Tolkamer - dateert uit 1951. De verdwijning van deze soort
uit de akkers is waarschijnlijk toe te schrijven aan stikstofbemesting en
onkruidbestrijding. Sporadisch wordt M hybrida nog gevonden op open,
droge helllngen In het Krijtdistrict (WESTHOFF C.S., 1973, p. 306).
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: Anerstins blj Gramsbergen
(RuTTING, 1906), wegens de excentrische Jigging ten opzichte van het
Nederlandse areaal der soort en het ontbreken van herbariummateriaal;
's-Gravenzande (VAN HALL, 1825), welke opgave blijkens herbariummateriaal op Sagina apetala betrekking heeft; Vught (VAN HovEN, 1847b),
omdat deze opgave In het exemplaar van Ned. Kruidk. Arch. 1(1) In het
Rijksherbarium is doorgestreept en herbariummateriaal niet aanwezig is.
E.J. WEEDA

Formerly Minuartia hybrida was recorded In cornfields in the Fluviatile

and Loess Districts; nowadays it is restricted to dry, open slopes In the Chalk
District Before 1950 the species has been recorded in 35 hour-squares,
since 1950 In 5 hour-squares. Its extinction as a cornfield weed is probably
due to nitrogen manuring and weed extermination.

~
1\

147

Moenchia erecta (L) G~ M. et Sch.

Moenchfa
CAII.YOPHYLLACEAE
0831 6c 21 - F.E. 1 (1964), p. 145: W., S. & C. Europe, northwards to
England & eastwards to E. Gennany & Macedonia
'

'

De oudste betrouwbare, door herbariurnrnateriaal gesteunde opgave voor

ons land van Moenchia erecta is die van VANHALL (1836, p. 771) als Sagina
erecta voor 's.Qavenhage en Nijmegen. Een oudere opgave onder
dezeHde naam door DE GoRTER (1781 b) voor Sneek berust vermoedelijk op
verwarrlng met een andere soort, gezien de onwaarschijnlijkheid van de
opgegeven vlndplaats.
De meest recente vondst van M erecta wordt vermeld door DJEMONT &
VAN DE VEN (1953, tabel 1, opname 9): Cannerberg bij kasteel Neercanne,ln
1950. Of deze soort nog in Nederland voorkomt, Is onzeker, volgens
WESTHOff c.s. (1973, p. 306) 'nog maar uiterst sporadisch'. De oorzaak van
haar achteruitgang - of wellicht haar verdwijning - is niet bekend
Opgaven van M erecta voor Simpelveld berusten op een vergissing van
H.J. Kok Ankersmit, die op een vel met exemplaren verzameld door J.W.C.
Goethart en L Vuyck In 1899 als vlndplaats opgai Uchtenberg blj
Simpelveld; deze vlndplaats ligt namelijk bij Schaesberg (V6.15).
E.J. WEEDA

'

'
~

voor 1950:
slnds 1950:

Moenchia erecta was recorded In 8 hour-squares before 1950; for the last
time it has been found In 1 hour-square In 1950. It is uncertain whether
it still occurs In our country. The reason for its decline is unknown.

8 uurhok.ken (UFK 2)
(UFK 1)
1 uurhok

Moneses unJHora (L) A. Gray

Eenbloemig wintergroen
PYitOLACEAE
0833 9e II - F.E. 3 (1972), p. 4: Most of Europe, but absent from many of
the islands and the extreme south.
'-

Moneses uniflora ( = Pyrola uniflora L) werd In Nederland voor het eerst

verzameld te Appelscha In 1849 en verder nog in 1906 bij Denekamp
(Singraven).
Op de vlndplaats te Appelscha Is M uniflora later kennelijk nooit meer
aangetroffen en van de vlndplaats Denekamp wordt volgens een opgave
In het IVON-archief vermeld, dat de soort er omstreeks 1917 door
omploegen was verdwenen. Recent is zij echter in 1969 op Terschelling
aangetroHen, aan de rand van een dennenbos. De verwachting van
BARKMAN (1963b), dat deze 'boraal-montane kensoort van de natuurlijke
naaldwouden' wei weer eens in Nederland zou kunnen worden gevonden,
is dus uitgekomen.
Niet opgenomen zljn de vlndplaats Valthe, daar deze volgens SuRINGAR
(1861) moest vervallen (een reden wordt nlet genoemd, waarschijnlljk een
determinatiefout) en - voorzichtigheidshalve - de vermelding van een
vondst uit de omgevlng van Breda door KUIJPER vAN WAscHPENNING (1828,
p. 10), omdat hiervan geen bewijsmateriaal voorhanden is.
TH.A HATTINK

voor 1950:
slnds 1950:

Moneses uniflora was found before 1950 in 2 hour-squares, where it had

disappeared before 1917; since 1950 it has been recorded from 1 hoursquare on the island of Terschelllng in 1969.

2 uurhok.ken (UFK I)
(UFK 1)
1 uurhok

148

Echt bronkrufd
PORTULACACEAE
2003 9a 21 - F.E. 1 (1964), p. 115: N. &C. Europe; mountains ofS. Europe.

Montla fontana L
subsp. fontana var. fontana

Mantia fontana subsp. fontana var. fontana is hier te Iande voor het eerst
verzameld in 1905 ten oosten van Lonneker. Een vondst in 1899 bij
Wenum, gem. Apeldoom (VuvcK, 1901, als Mlamprospenna) betreft
M fontana subsp. rivularis.
Blljkens de revisie van CLAsoN (1955) is vaf. fontana hier te Iande aileen
met zekerheid bekend uit Twente en wei van. Lonneker en enige
vindplaatsen bij Ootmarsum. Daar tot dusver geen andere revisie is
gepubllceerd en over de onderverdeling van de soort M fontana in
subspecifieke taxa nog geen eenstemmigheid is bereikt, zijn op het kaartje
uitsluitend die vindplaatsen opgenomen waarvan herbariummateriaal
aanwezig is dat door CLAsoN (I.e.) is gecontroleerd. Het meest recente
materiaal is in 1954 bij Vasse verzameld in een brongebied, dat de status
van natuurreservaat heeft. Volgens WESTHoFF c.s. (1973, p. 202) komt var.
fontana in de omgeving van Ootmarsum nog steeds voor. Daar zij tot
brongebieden is beperkt, moet zij tot de zeer kwetsbare planten der
Nederlandse flora worden gerekend.
Een opgave voor Ballo, Dr., betreft subsp. rivularis (VAN OoSTsTRooM &
REICHGELT, 1955). Niet opgenomen zljn voorts opgaven voor De Lutte
(ZwART, 1950), wegens twijfel of het door hem verzamelde herbariummateriaal tot var. fontana behoort. en voor de Heelsumse beek (MM.s,
1957), wegens het niet beschikbaar zijn van herbariummateriaal en omdat
nadien ter plaatse uitsluitend subsp. rivularis is waargenomen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Mantia fontanasubsp. fontanavar. fontana occurs very rarely in areas with

springs in Twente; the eastern part of Overijssel. Before 1950 it has been
recorded in 4 hour-squares. since 1950 in 1 hour-square. Because of the
vulnerable nature of its habitat, this plant must be considered an
endangered member of the Dutch flora

4 uurhokken (UFK 2)

1 uurhok

(UFK 1)

Muscarl comosum (L) Mill

Kuifhyaclnt
ULIACEAE
0838 1e 11 - F.E. 5 (1979), p. 47: Europe, northwards toN. France and N. W.
Ukraine, but doubtfully native in the northern part of this range.
Muscari comosum werd voor het eerst in Nederland gesignaleerd
ornstreeks 1885 in een graanakker in Zuid-Limburg (DE WEVER, 1913b,
p. 115). Kort daama, in 1898, werd de soort ook in de duinen bij
's-Gravenhage gevonden.
In Zuid-Limburg zijn 26 groeiplaatsen bekend geworden maar mogelljk
zijn er meer geweest (DE WEVER, 1942). De laatste opgave dateert van rond
1935 (DE WEVER, 1935a). Aangezien de soort maar weinig nevenbollen
vorrnt, welke bovendien te diep zitten om door ploegen te worden
verspreid - zoals wei het geval is bij Omithogalum umbellatum - zou ze
zich op den duur in een akker aileen door uitzaaiing kunnen handhaven
(DE WEvER, 1942). Het verdwijnen van de soort uit akkers in Zuid-Limburg
zou daarom veroorzaakt kunnen zljn door een betere zuivering van het
zaaigoed. In de duinen hebben de planten sorns veel te lljden van
konijnenvraat (S!PKES, 1917). Desondanks heeft de soort zich daar tot op
deze dag kunnen handhaven en zelfs weten uit te breiden.
De kuifhyacint is inheems in het mediterrane gebied Daarbuiten is het
een cultuurbegeleider, die vooral voorkomt op grazige plaatsen, in akkers,
wijn- en olljfgaarden op lemige of zandige bodem (HEcJ-SuESsENGUTH, 1939).
In Nederland is de soort zeer waarschijnlljk ingevoerd met fazantenvoer
en landbouwzaden, respectievelljk in de duinen - hier misschien nog
steeds - en in Zuid-Limburg. Opmerkelijk is dat de groelplaatsen in
Zuid-Limburg steeds graanakkers op lOssgrond betroffen, 66k die in het
Krijtdistrict waar op de plateaus lOss voorkomt (HoMMEL, 1979). De soort
was er niet zeldzaam, in tegenstelling tot wat HEuKELS-VAN OosTsTROOM
(1977) opmerkt
Niet opgenomen zljn Amsterdam (HEUKELS, 1908b) en Hummelo (SAKKERS,
1916), omdat de soort daar adventief voorkwam, en 's-Hertogenbosch
(DoNATus, 1931) en het Banterbos (MENNEMA& VANOosTSTROOM, 1979, p. 217),
omdat de status van deze vondsten niet kon worden vastgesteld.
RW.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Muscari comosum was recorded in 16 hour-squares; since

1950 the species is known from 10 hour-squares. M comosum was
probably imported with pheasant fodder and seed com, respectively in the
dunes and in fields in the south of Limburg. Probably it disappeared from
the south of Limburg as a result of seed cleaning.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)
149

Nafas minor All.

Klein nimfkrufd
NAJADACEAE
0855 4a 20- F.E. 5 (1979), p. 14: Europe, northwards to Belgium & C.
Russia, but absent from the islands.

'
I

Najas minorwerd voor het eerst in Nederland gevonden in 1847 en wei

bij Oudheusden en bij 's-Hertogenbosch. Het klein nimfkruid is maar op
een paar verspreide vindplaatsen gevonden, voor het laatst in 1904 te
Appeltem, Gld.
Volgens OBERDORFER (1962) is N. minor een warmteminnende soort, die
's zomers sterk verwarmd water verkiest en vroeger een veel wijdere
versprelding had. Waarschljnlijk wordt het uitsterven in Nederland
veroorzaakt door de klimaatsverslechtering sinds het Atlanticum (6.0003.000 v. Otr.) en gaat dit samen met de achteruitgang of het verdwijnen
van andere warmteminnende soorten zoals bijvoorbeeld Trapa natans.ln
Belgie zijn de weinig talrijke groeiplaatsen van na 1930 waarschljnlijk
vemietigd (VANROMPAEY & l>ELVOSALLE, 1978).
THA HATTINK

'

"'

..

voor 1950:
SiJlCIS 1950:

Najas minor was recorded In 6 hour-squares between 1847 and 1904. The

extinction of this thermophilic species in the Netherlands may be caused

by a change in climate since the Atlanticum.

6 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

Neottla nJdus-avts (I...) Rlch.

Vogelnestje
ORcHIDACEAE
0861 9d31- F.E. 5 (1979), p. 329:Most of Europe, but rare in the extreme
north.

'

Neottia nidus-avis wordt als Ophrys Nidus avis door FRANQUINET (1838,

I
I

'

'

nr. 303) voor ons land vermeld en wei voor 'collines montagneux de
Gronsveld'.
Het meest frequent komt N. nidus-avis hier te Iande voor in eikenhaagbeukenbossen op krijt. Buiten het Krijtdlstrict is zij gevonden op een aantal
verspreide plaatsen in het Subcentreurope, Kempense en Duindistrict, op
vele van deze vindplaatsen slechts inddenteel. Soms kan het vogelnestje
na jaren schljnbare afwezigheid toch weer op of nabij een oude vindplaats
tevoorschijnkomen (zo bijvoorbeeld in de Achterhoek; mond. meded. P.
Aukes). Volgens VERMEULEN (1958) bloeit de plant ook wei ondergronds.
Over het geheel genomen lijkt het vogelnestje in ons land toch wei
duldelijk achteruitgegaan; over de oorzaak daarvan is weinig met
zekerheld te zeggen. op de enige bestendige en enige recente groeiplaats
in de duinen, gelegen bij Bergen, is de soort aan het verdwijnen ten
gevolge van verdroging en uitsteken van de planten (ScHENDELAAR, 1978,
p. 88, 93). In Zuid-Umburg zou ophoping van bladstrooisel op de groeiplaatsen plaatselijk verdwijning van N. nidus-avis veroorzaken (HILGERS,
1973).
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: Bloemendaal (SIPKEs, 1919),
waarvan de bron niet bekend is; Zevenaar P6.35 (IVON; volgens bijschrift
In de streeplijst niet wild); een opgave voor V5.48 (SLoFF, 1937, p. 221),
welke op een vindplaats In Bdgle (Lanaye) betrekking heeft. De vindplaatsopgave Houthem (1910), zonder nadere precisering, is met andere
vondsten opgenomen in V6.22. De vindplaats bij Noordwijk moet worden
gelokaliseerd in N3.17, niet zoals op het kaartje van SLOFF(I.e.) in N3.16.
E.J. WEEDA

Neottia nidus-avis has been recorded in 28 hour-squares before 1950 and

in 10 hour-squares since 1950.1t occurs chiefly in the <llalk District; many

of the scattered stations in the Subcentral European, Kempen and Dune
Districts are only incidental. About the causes of the decline of this orchid
only little is known; the only stable population of N. nidus-avis in the dunes
seems to be vanishing due to desiccation of its habitat and digging out by
collectors.

voor 1950: 28 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)
150

Wllde nigeUe
RANUNCULACEAE
0864 1b 20 - F.E. 1 (1964), p. 209: Most of Europe, except the south; rare
in the south-west

Nlgella arvensls L

Nigella arvensis wordt onder de naam Melanthium sylvestre reeds door

BRUMAN (1662, p. 15) voor ons land vermeld en wei voor de omgeving van
Zwolle; OuoEMANs (1881, p. 371) tekent hierbij aan: 'Zonder twijfel tusschen
graan gevonden'.
Uit latere tijd zijn voor ons land slechts sporadische opgaven van deze
soort bekend Als akkeronkruid - kensoort van het caucalidion lappulae
volgens WESTHOFF & DEN HELD (1969) - is N. arvensis enige malen in
Zuid-Umburg en aangrenzend Belgi~ gevonden; CllEPIN (1874) en DE WEVER
(1914b, p. 56) beschouwen haar bier als adventief. Binnen Nederland
wordt zij nog vermeld voor Valkenburg, tussen 1861 en 1883 (ANoN., 1885,
p. 305) en Vaals, regelmatig doch in gering aantal, voor het laatst in 1912
(DE WEVER, z.j.). Van een vondst tussen Maastricht en Lanaeken (DuMOULIN,
1868) is het onzeker of deze op Nederlands dan wei Belgisch grondgebied
werd gedaan. Volgens DE WEVER (z.j.) kwarn de wilde nigelle in ZuidUmburg 'altijd in graanakkers voor, waar ze met graanzaden uit Duitschland of Belgi~ was aangevoerd, ofschoon ze in aangrenzend buitenlandsch gebied ook niet inheemsch Is'. Daar het caucalidion (zle boven) tot
in ons land uitstraalt, is het niet uitgesloten dat de overwegend mediterrane Nigella arvensisevenals bijvoorbeeld Adonis aeslivalisvroeger tot de
Nederlandse flora heeft behoord
Behalve als akkeronkruid lijkt N. arvensis ook als adventief uit ons land
te zijn verdwenen; de laatste vermelding is die voor Deventer van BRUM
MELKAMP(1914). WESTHoFF c.s. (1970, p. 97) noemt haar dan ook onder de
uitgestorven soorten.
N. arvensis is adventief gevonden te Deventer (1898; BRUMMELKAMP,
1914), Doesburg (z.j.) en Venlo (1898). Deze vindplaatsen zljn niet op het
kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

'

..,

'

Nigella arvensiswas recorded c. 1662 from Zwolle and from some stations
in the south of Umburg as well as the adjacent part of Belgium in the
previous century. Possibly this species, like other mediterranean cornfield
weeds (e.g. Adonis aeslivalls), formerly belonged to the Dutch flora. A few
times it was also recorded as an introduced plant, but after 1914
N. arvensis, totally recorded in 3 hour-squares, has not been found
anymore in the Netherlands.

voor 1950:
sinds 1950:

3 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Vroege ogentroost
ScROPHULARIACEAE
0506 3c 42 - F.E. 3 (1972), p. 269: Baltic regions, extending to S. Norway
and the Netherlands.

Odontites verna (Bell) Dum.

subsp. Utoralls (Fr.) Nyman

'

Odontites vema subsp. litoralis [Euphrasia litoralis Fr.; 0 . litoralis (Fr.)

Langef is voor het eerst in Nederland gevonden in 1869 bij Oosterend op
TexeL
De ondersoorten van Odonlites vema werden aanvankelijk niet van
elkaar onderscheiden en onder de naam Euphrasia odonlites tesamen
vermeld Voor het eerst wordt deze ondersoort als zeHstandig taxon
vermeld door VuvcK (1904, p. 1243) onder de naam Euphrasia vema. Een
goede beschrijving wordt pas gegeven door KLoos (1921, p. 174) onder de
naam Euphrasia litoralis. Voorts lijkt de subsp. litoralis habitueel sterk op
een vorm van de subsp. serotina, die door PEDERSEN (1963) als subsp. pumila
is beschreven. Het gevolg is helaas, dat vele, niet door herbariurnmateriaal
gesteunde, opgaven onbetrouwbaar zljn. Op het kaartje zljn all~~n die
vindplaatsen opgenomen, waarvan in de collectie van een van de
Nederlandse herbaria materiaal aanwezig is.
De ondersoort litoralis is sinds 1950 in slechts 6 uurhokken aangetroffen. Helaas moet, gezien het bovenstaande, worden vastgesteld, dat de
verspreiding, ook de huidige, onvoldoende bekend is; er kan daardoor uit
het kaartbeeld niet worden afgeleid, of deze ondersoort is achteruitgegaan. Een reden voor een eventuele achteruitgang is overigens niet
bekend.
F. AoEMA

Before 1950 Odonlites vema subsp. litoralls was recorded in 14 hoursquares, the first time was in 1869 on the island of TexeL Since 1950 the
species has been recorded in 6 hour-squares. Formerly, before VuvCK
(1904), no difference was made between the subspecies of 0. vema, for
most of the time they were united in Euphrasia odonlites. The subsp.
litoralis has also sometimes been mistaken for a small form of subsp.
serotina. Due to these difficulties it is certain, that the distribution of subsp.
litoralis in the Netherlands is insufficiently known.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
151

Oenanthe aocata L

Dodemansvingers
UMBEWFERAE
1630--- F.E. 2 (1968), p. 339: W. Europe and W. Mediterranean region.

'

Oenanthe crocata werd bier te Iande voor het eerst gevonden in 1975 in
de duinen blj Oostvoome, <loch pas later a1s zodanig herkend (MENNEMA,
1977b).
Op deze vindplaats- tot clusver de enige In Nederland- handhaaft de
soort zich slndsdien en breidt zich uit: In 1978 groeiden er 18 exemplaren,
In 1979 reeds 30. Omdat de soort eerst later is herkend, is 0. crocata nog
niet In de Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 (ARNows& VANDER
MEIJDEN, 1976) opgenomen.
De soort heeft blijkens de verspreidingsopgave van CooK (1968) een
mediterraan-atlantisch areaal; de Nederlandse vindplaats ligt aan de
noordoostrand biervan. 0. crocata groeit op een kwelplek tussen twee
duinvalleien In de niet ontwaterde duinen (MENNEMA. 1977b; SJPKES, 1978a).
Doordat het overgrote deel der Nederlandse duinen wordt ontwaterd a1s
gevolg van drlnkwaterwlnnlng, is het potentll!le areaal van de soort bier
te Iande sterk lngekrompen.
E.J. WEEDA

....

voor 1950:
sinds 1950:

Oenanthe crocata was recorded for the first time in the Netherlands in
1975in a wet dune valley nearOostvoome In the province of Zuid-Holiand
In 1979 the number of plants had Increased to 30. This is the only locality
In our country so far.

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok

Kerveftorkndd
UMBEWFERAE
0871 5a 10 - F.E. 2 (1968), p. 339: W. &S.W. Europe, from the Netherlands
to S. Italy; Romania and Balkan peninsula

Oenanthe peucedanHolia Poll

'

voor 1950:
sinds 1950:

Oenanthe peucedanifolia is voor het eerst In Nederland met zekerheid

gevonden in 1837 op enkele plaatsen bij Dordrecht Vroegere vermeldingen van de soort door LEJEUNE ult 1811 (p. 140) 'dans les prairies hwnldes,
entre ~e et Maestricht' en ult 1828 (LEJEUNE& CoURTOIS) 'in pratls humidis
ad Mosam' hebben geen van beide ondubbelzlnnig op Nederlands
grondgebied betrekklng.
0. peucedanifolia is in Nederland aileen langs de Maas en Nieuwe Maas
gevonden. in 3 uurhokken is de soort slechts tussen 1837 en 1850
aangetroffen; de enige - en tevens laatste - vondst daarna is In 1899 bij
Rotterdam. Titans is het kerveltorkruid opgenomen In de lijst van WESTHOFF
c.s. (1 970, p. 97) van soorten, waarvan met zekerheid kan worden
aangenomen. dat ze na 1900 uit ons land zijn verdwenen. Het gerlnge
aantal uurhokken en de relatief korte tijd, waarln 0 . peucedanifolia In ons
land voorlcwam, maken een natuurlijke teruggang van deze soort van
vochtige weilanden waarschijnlijk. mogelijk In de hand gewerkt door een
verbeterde bedijklng en waterhuishouding.
Niet opgenomen is de bovengenoemde opgave van Lejeune uit 1811, die
als Maastricht door VAN DEN BoscH (1850a, p. 99-100), HEUKELS (1898c) en
VuvcK (1902a) is vermeld Eveneens niet opgenomen zijn de vindplaatsen
bij Nieuwland (HEuKELS, 1898c), IJzendijke (HEuKELS, 1900d) en In het
Naardermeer (HEuKELS, 1920, p. 119), omdat deze aile betrekklng hebben
op andere soorten (QuENE-8otERENBROOD & MENNEMA, 1973, p. 55).
A.J. QuENE-BoTERENBROOD

Oenanthe peucedanifolia was recorded between 1837 en 18991n 4 hoursquares along the rivers Maas and Nieuwe Maas. It is one of the species,
which have become extinct in the Netherlands since 1900. Although the
disappearance could be natural, an improved water-management of the
river may have hastened this process.

4 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

152

Amerlkaans Vergeet-mij-nletje
BoRAGINACEAE
1626 9c21 - F.E. 3 (1972), p. 119: From theS.E.Alps southwards to theN.
Appennlnl and C. Romania; cultivated for ornament and widely naturalized.

Omphalodes vema Moench

'

Omphalodes vema is ais sierplant sinds 1594 in Nederland in cultuur en

van daaruit soms verwilderd (BooM, 1975). De soort is afkomstig uit Zuiden Zuidoost-Europa en draagt dus ten onrechte haar Nederlandse naam

(HI!uKEJS & VAN 0oSTSTilOOM, 1977). Het Amerikaanse vergeet-mij-nietje

wordt tot de stinseplanten gerekend (ARNoLDS & VAN DEll MEI)DEN, 1976),
maar wordt noch door LoNDO& lEYs (1979), noch door VANDER PLoEG (1972),
JANSEN& VANDERPLOEG (1977) en in de alfabetische lljst van HJU.EGERS (1969)
genoemd
De oudste vermelding voor het voorkomen in het wild van deze soort is
van LEJEUNE (1811, p. 98) ais Cynoglossum omphalodes: 'dans le bois de
castor, sur Ia montagne de St.Pierre, pr~ de Maestrichf. Het is niet zeker,
maar wei zeer waarschijnlijk. dat dit dezeHde is ais de later door BoRY DE
SAINT-VINCENT (1821, p. 231) genoemde - op Nederlands grondgebied
gelegen - vindplaats: 'entre Je Coq-Rouge et le chateau de caster, dans les
effondrements, peut~tre echap~ des jardins, mais bien natura.llsre'. Van
de dertien vindplaatsen van v66r 1950 zijn er zeven in en zes buiten een
stinsemflleu gelegen. De enige recente vondst is van OUd-Amelisweerd
(Herb. Utrecht), waar de soort ook al v66r 1950 voorkwam. Noch het
stinsemflleu zeH, noch de bossen daarbuiten vormen kennelijk een voor
deze soort geschikt biotoop om zich te handhaven. getuige de achteruitgang van 13 hokken naar 1 hole. Volgens de criteria van LoNoo& LEYs (1979)
zou Omphalodes vema in de groep van 'exotische stinseplanten' thuishoren. De soort zou dan niet tot de Nederlandse flora behoren.
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven en vondsten: Apeldoom
(1882, AMD), verwilderd in gras van tuinen; Overveen (HI!UKEI5, 1924), is
Anchusa barrelieri; Texel (MENNEMA & VAN OoSJ'STROOM, 1975a), Haren.
tuinen achter Zonneborg en Hemmen (Hiu.EGERS, 1969, p. 47), Ewsum bij
Middelstum (schrift. meded. P.PD. te Groningen. 1977), waarschijnlijk
recent aangeplant; Leiden, verwllderd uit tuin (schrift. meded. J. Mennema. 1978).
A.J. QuENE-BoTERENBROOD

Omphalodes vema belongs in the Netherlands to the group of 'stins

plants'. As well as inside as outside this stins-i!nvlronment the species
hardly holds its own. It is doubtful whether Omphalodes vema belongs to
the wild flora of the Netherlands.

voor 1950: 13 uurhokken {UFX 3)

{UFX 1)
sinds 1950: 1 uurhok

Esparcette
PAPILIONACEAE
0875 6c 22 - F.E. 2 (1968), p. 191: Possibly native in C. Europe; widely
cultivated for fodder and naturalized

Onobrychis vidifolla Scop.

'

Onobrychis viciifolia werd voor Nederland voor het eerst vermeld door
FRANQUINET (1838, nr. 960, als 0. sativa) en wei van de St.Pietersberg.
De soort werd al slnds lang ais veevoeder gekweekt en kwam van
oudsher regelmatig verwllderd voor. Buiten het Krijtdistrlct heeft 0. vidifoHa zich echter nergens lang kunnen handhaven.
Het aantal groeiplaatsen is overigens ook in Zuid-Umburg afgenomen,
mogelljk door het sterk toegenomen gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen. Het aantal vondsten van adventieve of eenmalig verwllderde
planten vertoont een nog scherpere daling. Waarschijnlijk wordt esparcette tegenwoordig ook minder verbouwd dan vroeger, zodat verwlldering
minder optreedt.
Wegens het adventieve, verwilderde of soms zelfs mogelijk gekweekte
voorkomen zljn de volgende vindplaatsen van vOOr 1950 niet opgenomen:
ijsseldijk blj Zwolle (1876), Renkum (1884), braakland Van Ooyen in uurhok
Q6.22 (1926), duinen bij Zandvoort (VUYcK, 1902a, p. 443), Houtrakpolder bij
HaHweg (1916), Rockanje, polder Pancras (1948), Dordrecht. proefveld
Landbouwcursus (1899), Zuid-Beveland (19e eeuw), OUdenbosch (HEU1<EI5,
1898b), Echt, Engelsvonderen.Iangs Rijksweg (GEURTS, 1945) en Gronsveld
(1895). Om soortgelijke redenen werden de volgende vindplaatsen sinds
1950 niet opgenomen: kunstmatig eiland in het Haringvliet (1960) en
uurhok 2822 (lVON-streeplljst. 1975).
P. HEUKEI5

Onobrychis viclifoHawas cultivated as a fodder plant of old, and more than

once occurred as an escape from culture; however, only in the OJ.alk
District the species has become locally naturalized. Even here, the species
has declined from 9 hour-squares before 1950, to 6 hour-squares since. The
decline Is probably connected with the use of herbicides.

voor 1950: 9 uurhokken {UFX 2)

slnds 1950: 6 uurhokken {UFX 2)
adv.: M4.45.N337,N4.58.N6.16.P6.52,T6.42
- 2534
153

Vllegenorchis
0RCHIDACEAE
0881 8c 21 - F.E. 5 (1979), p. 345: Much of Europe. but absent from the
south-east and rare in the extreme south and much of the north.

Ophrys lnsectifera L.

Ophrys inseclifera werd door BoRYDESAINT-VINCENT (1821, p. 266 aJs Ophris

Myodes) voor het eerst voor ons land verrneld, voor bosranden tussen Rode

Haan en caestert aan de oostzijde van de St.Pietersberg.

Reeds bij VAN HAI.I. (1827, p. 124 als Ophrys myodes) wordt ook het
voorkomen van de soort op Walcheren opgegeven. De groeiplaatsen op
Wakheren zijn nog in de 19e eeuw verloren gegaan.
In Zuid-Limburg was 0. inseclifera vroeger vrij algemeen. maar zij is
daar met name sinds de jaren dertig van deze eeuw sterk in aantal
verminderd (zie HiLGERS, 1967). Voor een deel kan de achteruitgang
worden geweten aan de omzetting van de oude bossen in produktiebos.
Ook het uitgraven door plantenliefhebbers kan een rot hebben gespeeld;
men zie bijvoorbeeld DIEMONT (1959, p. 17). Gelet op de grate hoeveelheden herbariurnmateriaal van 0. insecti/era die in de vorige eeuw op de
Walcherse groeiplaatsen werden bijeengebracht, zou de verdwijning van
de soort aldaar aileen al door het verzamelen kunnen zijn ingeluid.
Niet opgenomen is de vindplaats Haarlem (SIPKES, 1915), omdat de soort
hler blijkbaar door genoemde auteur bij wijze van experiment was
uitgeplant.
P. HEUKELS

voor 1950: 17 uurhokken (UFI< 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFI< 2)

Ophrys inseclifera was a fairly abundant species in the south of Limburg.

In the 19th century it was found on the island of Walcheren too. The
species was recorded in 17 hour-squares before 1950; from 1950 onwards
it has been reported from only 8 hour-squares. The cutting of old woods
and plant collecting are considered to have caused this decline.

Spinnenorchis
ORCHIDACEAE
1410 6c 01 - F.E. 5 (1979), p. 346: W. C. and S. Europe, northwards to S.
England and C. Germany and eastwards to Krym.

Ophrys sphegodes MilL

Ophrys sphegodes is in 1970 voor het eerst in Nederland gevonden in een

kalkgrasland nabij Stokkurn in Zuid-Limburg. Deze vondst betrof Hm
exemplaar, behorende tot subsp. sph.egodes. In 1972 werden 6 planten
geteld In 1974 was de populatie nog steeds aanwezig. maar kort voor een
nieuw bezoek in dat zeHde jaar, moet zein haar geheel zijn uitgegraven,
getuige de achtergelaten kuiltjes.
Er bestaan verrnoedens dat 0. sphegodes op de bewuste vindplaats is
aangeplant (schrift. meded. E. Patzke, 1977). In de nabijgelegen orchideeentuin van Staatsbosbeheer schijnt de soort nooit te zijn uitgezet.
In tegenstelling tot wat WESrHOFF c.s. (1973, p. 311) zegt. gaat het hier dus
verrnoedelijk niet om een spontane vestiging en moet de indigeniteit van
deze soort worden betwijfeld
Nlet opgenomen is de vennelding in HEJMANS, HEINSJus & THQSSE (1965), als
0 . arani/era Huds. Verrnoedelijk wordt hier bedoeld de vondst in 1902 bij
Hilversurn (GARJEANNE, 1903), van 0. fud/lora (Crantz) Moench, die ook wei
spinnenorchis wordt genoemd.
R.W.J.M. VANDER HAM

'

voor 1950:
slnds 1950:

Ophrys sphegodes was recorded from 1970 until 1974 from a chalkmeadow near Stokkurn in the south of Limburg. The only specimen found
in 1970 belonged to subsp. sphegodes and was perhaps planted In 1972
six plants were present, but in 1974 they had all been dug up shortly before
a new visit to the locality.

0 uurhokken
1 uurhok
(UFI< 1)
154

Wantsenorchis
ORCHIDACEAE
0882 5b 20- F.E. 5 (1979), p. 339: S., C. &E. Europe, northwards to Belgium
and lithuania.

OrchJs coriophora L

-fi
\1.

Yt

Orr:his coriophora wordt voor het eerst voor Nederland vermeld door
LEJEUNE (1813) bij Maastricht.
De wantsenorchis, die in Zuid-Umburg de noordelijke grens van haar
areaal heeft bereikt, is aldaar tussen 1920 en 1930 verdwenen (HILGERS,
1968). Zij kwam voomamelijk voor in moerassige .beemden en weiden
langs de Maas en de Geul en was tevens bekend van een kalkhelling bij
Voerendaal. Met het in cultuur brengen van de beemden en rivierweiden
in het Fluviatiele district zijn de meeste vindplaatsen verdwenen (HILGERS,
I.e.). De laatste opgave dateert van 1915 (DE WEVER, 1915a) van de
St.Pietersberg; de groeiplaats bij Voerendaal verdween in datzeHde jaar.
C.L PlATE

J:
'

y.

_I\:

'

voor 1950:
sinds 1950:

:t
i~

Before 1950 Orchis coriophora was recorded in 8 hour-squares. Between

1920 and 1930 the species has become extinct in the Netherlands. Most
of the localities disappeared by cultivation of the meadows along the rivers
Maas and Geul. 0. coriophora reached the northern limit of its distribution
area in the south of limburg.

8 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken

Mannetjesorchis
0RCHIDACEAE
0887 8c 32- F.E. 5 (1979), p. 340: Much of Europe, but absent from E.
Fennoscandia and the E. haH of U.S.S.R.

Orchis mascula (L) L

voor 1950: 24 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

De eerste vermelding van Orr:his mascula voor Nederland is van CoMMELIN

(1683, p. 80). Hij geeft de soort op, als Orchis Moria mas Iollis maculatis,
voor Alkmaar, 'op de wegh na Egmond' en voor diverse niet nader
aangeduide plaatsen in "t Sticht van Uytrecht'.
De mannetjesorchis wordt na 1950 aileen nog in Zuid-Umburg gevonden. De laatste opgave uit het Duindistrict dateert van 1914 (PuLLE, 1915).
Talrijk zijn de geschriften over de achteruitgang van de orchideeen en de
mogelijke oorzaken daarvan. Reeds in 1848 schrijft Van Hoven (VuvcK,
1916, p. 1740) over de verzamelwoede uit winstbejag, waarover DE WEVER
& (REMERS (1914, p.27) OOk melding maken. Ook botanici hebben zich aan
plundering schuldig gemaakt door vaak tientallen planten tegelijk te
verzamelen voor hun herbaria L Gregoire vond in 1952 de kolonies van
0. mascula op de St.Pietersberg en in de Schone Grubbe kaalgeplukt en
emstig vertrapt, hetgeen waarschijnlijk het werk van kinderen was (ANoN.,
1952). Soms worden zeHs ~lie bloeiende planten van een populatie
uitgestoken (WILLEMs, 1978). De laatste auteur vermeldt ook dat konijnenvraat of een dikke laag onverteerd bladstrooisel op de bodem het bestaan
van de soort kan bemoeilijken.
De mannetjesorchis komt soms voor in kleine verlaten kalkgroeven
(WILLEMS, 1978). Deze dienen zo als een refuglum voor deze en nog andere
zeldzame soorten en zijn als zodanig zeker waard te worden beschermd.
Niet opgenomen zijn de vermelding van CoMMELIN (1683, p. 80) voor "t
Sticht van Uytrecht' en die van KUQPER VAN WiiscHPENNING (1826. p. 25) voor
de omstreken van Breda, omdat het eenmalige gegevens buiten het
bekende verspreidingsgebied betreft, die bovendien niet aan herbariummateriaal zijn te controleren.
R.W.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Orchis mascula was recorded in 24 hour-squares; since 1950

the species is known from 10 hour-squares. The last record from the Dune
District dates from 1914. The south of Limburg is the only area in the
Netherlands where the species is present now. The most common threat
has been and still is the gathering of the flowers or whole plants.
155

Orchis purpurea Huds.

Purperon:his
0JtCHIDACEAE
0891 8c 32 - F.E. 5 (1979), p. 340: From Denmark southwards toN. Spain,
Sardegna. N. Greece and Krym.
Orchis purpurea werd voor het eerst voor Nederland vermeld 'pres de
Vieux-Fauquemont' door LEJEUNE (1824, p. 185).
De achteruitgang is deels te wijten aan plukken, deels aan het kappen
van hellingbossen. Hn.GERS (1969a) schat het aantal vindplaatsen in 1966 op
10, het aantal individui!n tussen 1000 en 2000.
Volgens Hn.cERS (Lc.) moet De Wever hebben vermeld, dat 0. purpurea
'op de Pietersberg aan de Nederlandse zijde niet voorkomt, aileen aan de
Belgische kant bij Teuven'. De St Pietersberg Is toch op het kaartje
opgenomen, omdat Hilgers zich waarschijnlljk vergist Teuven Iigt
namelijk niet aan de Belgische kant van de StPietersberg, maar van het
Onderste en Bovenste Bos. Bovendien bevat het NON-archief een mededeling van De Wever van 14.VL1927: StPietersberg, niet talrijk. Welis op het
kaartje achterwege gelaten een opgave voor de duinen bij 's-Gravenhage
(HoocENRAAD, 1906; DEs ToMBE, 1912). Hoewel de vondst van Areras
anthropophorum op Voome (RAM & SIPKES, 1971) aantoont, dat aan kalk
gebonden orchideei!n ook in ons duingebied kunnen voorkomen, is de
vondst van 0. purpurea bij 's-Gravenhage niet op het kaartje opgenomen,
omdat enerzijds herbariummaterlaal ontbreekt, anderzijds bekend is, dat
in die tijd orchideei!n uit Zuid-Umburg in de duinen zijn ingevoerd (VuYcK,
1916, p. 1742).
J. MENNEMA

voor 1950:
sinds 1950:

13 uurhokken (UFK 3)
9 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Orchis purpurea was known from 13 hour-squares; since 1950
the species has been recorded in 9 hour-squares. The decline is due to
gathering the flowers and to timber felling and clearing of wooded slopes.

Orchis sesqutpedalis Willd

Grote rletorchis

OltCHIDACEAE

1631 -- -- - F.E. 5 (1979), p. 336: S.W. Europe, extending eastwards to

Sidlia (Dactylorhiza elata (Poiret) S6o).
Orchis sesquipedalis is voor het eerst in Nederland gevonden in 1976 teSt
Kruis bij Aardenburg, Zeeuwsch-VIaanderen {MENNEMA, 1977a; SIPKES,
1978a).
Oorspronkelijk is deze soort gepubliceerd als Dactylorhiza elata. Daar de
Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975 (ARNoLDS & VANDER MEQDEN,
1976) de vertegenwoordigers van dit geslacht plaatst onder Orchis, leek
het ons juister de grote rietorchis in deze atlas op te nemen als Orchis
sesquipedalis.
Deze overwegend mediterrane soort, die niet noordelijker dan de Loire
voorkomt (LANDWEHR, 1977, p. 206), behoort met onder meer Himantoglossum hircinum en Orchis simia tot de orchideei!n, die vanuit Zuid- en
Zuldwest-Europa ons land kunnen bereiken, daar een bepaalde periode
standhouden en dan weer verdwijnen. In 1979 was de populatie nog
aanwezig (mond. meded. A. Paridaen), maar de groeiplaats dreigt te
worden overgroeid door riel
J. MENNEMA

voor 1950:
sin~ 1950:

Orchis sesquipedalis has been recorded for the first time in the Netherlands in Zeeuwsch-VIaanderen in 1976.1n 1979 the species still occurs at
its single locality, but is threatened by overgrowing of Phragmites
australis.

uurhokken
1 uurhok
(UFK 1)

156

Aapjesorchis

Orchis simia Lamk.

ORCHJDACEAE

0892 6c 11 - F.E. 5 (1979), p. 339: s. & W. Europe, northwards to s. England

and S.W. Hungary.

Orchis simia is voor het eerst in Nederland aangetroffen in 1905 in de

duinen bij Scheveningen (DEs TOMBE, 1912; VuvCK, 1916), wat een eenmalige vondst betrot
In 1972 is de aapjesorchis opnieuw in ons land gevonden en wei in
Zuid-Umburg (WILLEMS & VAN HAPEREN. 1974~ Hoewel niet uitgesloten moet
worden geacht. dat vestiging heeft plaatsgevonden vanuit de orchideeentuin in het Gerendal bij Valkenburg, lijkt het volgens WDJ.EMS & VAN
HAPEREN (I.e.) waarschijnlijker, dat 0 . simia zich vanuit de Belgische
vindplaatsen even over de grens naar ons land heeft verspreid
Orchis simia behoort met onder meer Himantoglossum hirdnum en
Orchis sesquipedalis tot de orchideeen, die ons land wei kunnen bereiken
en daar een periode standhouden, maar dan weer verdwijnen.
J. MENNEMA

voor 1950:
slnds 1950:

uurhok
uurhok

Before 1950 Orchis simla was recorded once in the Netherlands, in 1905
at the dunes in the vicinity of Scheveningen.ln 1972 the species was found
again, in the south of Umburg, not far from Belgian localities.

(UFK 1)
(UFK 1)

Smalbladige Orchis

0ROIIDACEAE

1428 7b 20 - F.E. 5 (1979), p. 335: N. & C. Europe (Dactylorhiza

traunsteineri (Sauter) So6J.

'

Het oudste ais Orchis traunsteineri ( = Dactylorchis traunsteineri (Sauter)

Vermeulen) gedetermineerde herbariurnmateriaal uit Nederland dateert
van v66r 1854 en werd bij Wassenaar verzameld
Of Orchis traunsteineriwerkeliJk in Nederland is voorgekomen, is nog
niet geheel duidelijk. NELSoN (1976, p. 93) Iaat de vraag open, of
0. traunsteineri wei buiten het alpiene gebied voorkomt. al zegt hij erbij
dat vormen waarin de meest essentii!le kenmerken aanwezig zijn, ook
elders zijn gevonden. Ook in de Nederlandse literatuur wordt zeer
verschillend over dit taxon gedacht Het schaarse herbariurnmateriaal
helpt nauwelijks de taxonomische problemen op te lassen. Er blijkt grote
variatie te bestaan ten aanzien van de kenmerken die in de literatuur
worden opgegeven; verschillende exemplaren lijken overgangsvormen te
zijn naar andere soorten van het subgenus Dactylorhiza, bijvoorbeeld
0. maculata en 0. incamata
In kort bestek is niet uit te maken welke status aan 0. traunsteineri in
Nederland mag worden toegekend Hecht men geloof aan aile opgaven
van de soort. dan kwam zij vroeger in 18 uurhokken voor en was zij in de
dertiger jaren nog op twee plaatsen in Umburg aanwezig; zij moet echter
nog v66r 1950 zijn uitgestorven, in hoofdzaak door ontginning, ontwatering en volstorting van de groeiplaatsen met rnijnafval
De vindplaatsopgaven 'duinmoeras bij Wassenaar' en 'Katwijk' bij
herbariurnmateriaal uit de vorjge eeuw zijn beide gelokallseerd in hok
N3.36. De plaatsaanduiding Nuth blj herbariurnmateriaal van v66r 1936
heeft vermoedelijk betrekking op de woonplaats van de verzamelaar, A. de
Wever, en niet op de groeiplaats van de plant Tenslotte is niet opgenomen
de vindplaats Voerendaal (1916), omdat op het etiket een vraagteken was
bijgeplaatst
P. HEUKELS

Orchis traunsteineriwas reported from 18 hour-squares before 1950; since

1950 the species has not been refound The few voucher specimens show
a confusing variation. It is uncertain whether the Dutch material really
belongs to the supposedly alpine 0. traunsteineri or not The map. as a
result. is somewhat arbitrary.

voor 1950: 18 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken
ook voor 1950: Schlermonnikoog
157

Orchis ustulata L

Aangebrande OrchiS
0RCHIDACEAE
0893 6c 10 - F.E. 5 (19791. p. 339: From N. England and the Leningrad
region southwards to N. Spain, S. Italy, Macedonia and C. Ukraine.

........

'

Men heeft zich na de ontdekking van Orr:his ustulata op de St.Pietersberg

bij de Roode Haan in het begin der vorige eeuw (zie BoRY DE SAINT-viNCENT,
1821, p. 2261 slechts betrekkelijk kort in de aanwezigheid van deze soort
in ons land mogen verheugen. Ook al werden in de navolgende decennia
nog enkele groeiplaatsen in deze omgeving OAtdekt, toch hebben
menselijke activiteiten de een na de ander doen verdwijnen.
In 1910 is 0. ustulatavoor het laatstverzameld. DE WEVER (1913b, p. 771
vermeldt de soort nog voor de klassieke vindplaatsen aan de Maas ten
zuiden van Maastricht, maar deze opgave wordt niet Ianger gesteund door
andere gegevens of herbariurnmateriaal. Thans moet de soort uitgestorven worden geacht. De voomaamste redenen voor dit uitsterven zijn wei
de ontginning zowel als ontwatering van de terreinen waar 0. ustulata
voorkwam (zie HILGERs, 1968, p. 1961. Verder kan ook het plukken door
bezoekers van de groeiplaatsen een zeker effect hebben gehad; men
vergelijke de door VuYcK (1916, p. 17401 geplaatste voetnoot, waarin
gesproken wordt van handel in wilde orchideeen vanuit de omgeving van
Maastricht naar Belgie en van grote aantallen botaniserende leerlingapothekers in deze omgeving.
P. HEUKELS

.lo'!"::l

'

....

.-'1

'

Orr:his ustulata, formerly known from 5 hour-squares in the south of

Limburg, has been brought to extinction in the Netherlands. The last time
it was collected was In 1910; it was still mentioned in 1913. Factors that
caused the extinction are supposed to be the reclamation and drainage of
the growing-places, possibly in concerted action with the collecting of
orchids in these surroundings.

voor 1950:
sinds 1950:

5 uurhokken (UFK 21
0 uurhokken

..).

Orobanche hederae Duby

KJimopbremraap
0ROBANCHACEAE
0899 8b 11 - F.E. 3 (19721, p. 292: W., S. & S.C. Europe, northwards to
freland

,..s,

Orobanche hederae werd voor het eerst in 1864 in Nederland gevonden

bij Slavante in de omgeving van Maastricht. Tot 1974 is de soort aldaar op
de St.Pietersberg gevonden.
Naast deze enige natuurlijke vindplaats in Nederland (VANDER LAND,
19661 is de klimopbrernraap ook - en met name driemaal na 1950 - op
buitenplaatsen aangetroffen. De soort bevindt zich in Nederland aan de
rand van haar verspreidingsgebied en groeit in Duitsland voomamelijk op
niet-natuurlijke standplaatsen zoals ruines (VANDER LAND, l.c.l. Op enkele
van de Nederlandse groeiplaatsen is ook een dergelijke omschrijving van
toepassing, bijvoorbeeld voor de twee vindplaatsen bij Katwijk. Gezien de
definitie van stinseplanten (LoNDO & LEYs, 1979, p. 2481 zou ook Orobanche
hederae wellicht als stinseplant - en wei van categorie 1, de lokale
stinseplanten - kunnen worden beschouwd. Een reden voor de toename
van het aantal vondsten na 1950 is niet aan te geven.
Op het kaartje zijn aileen vondsten van buitenplaatsen en dergelijke
opgenomen; weggelaten zijn diverse vondsten in botanische tuinen,
ondanks vermeldingen als 'spontaan'.
TH. A HATIINK

'

..
'

'

Before 1950 Orobanche hederaewas recorded in 1 hour-square; since that

time it has been found in the same hour-square and in 3 others. The species
also appeared in a number of botanical gardens (not indicated on the mapI.
The last record from the St.Pietersberg, which may be the only natural
locality in the Netherlands, was in 1974. In other localities the species may
be considered to be a 'stins plant'.

voor 1950:
sinds 1950:

1 uurhok

(UFK 11

4 uurhokken (UFK 21

~'F
158

orobanche lutea Baumg.

Rode bremraap
ORouANCHACEAE
0900 6c 21 - F.E. 3l1972), p. 292: Europe northwards to the Netherlands
and N. Poland, but rare in the Mediterranean region.

'

Orobanche Jutea is in ons land voor het eerst verzarneld in 1835 bij
Culemborg.
In ons land bereikt deze soort de noordgrens van haar areaallCHATER &
WEBB, 1972). Afgezien van ~n recente vondst in Zuid-Umburg lEssERS,
1973) is 0. Jutea slechts bekend van enige verspreide vlndplaatsen In het
Rijngedeelte van het Fluviatiele district; op verscheidene daarvan is zij
slechts eenmaal gevonden. Van de recente groeiplaatsen llggen er enige
in natuurreservaten. Gedurende de laatste decennia is 0. Jutea op drie
plaatsen meer dan eens gevonden, namelijk op de oostpWit van het Eiland
van Dordrecht, bij Olst en bij Toikamer. Mogelijk hangt de lets toegenomen frequentie van het aantal vondsten van deze soort samen met het
intensieve floristische onderzoek van het rivierengebied in recente tijd.
De door VANDER LAND (19661 vermelde plant, verzarneld tussen Kampen
en Elburg behoort tot 0. caryophyllacea; blijkbaar is verwarring ontstaan
door de op hetzeHde herbariumvel geplakte bloemanalyse: de desbetreffende bloem is afkomstig van 0. Jutea, doch hoort kennelijk niet blj dit
materiaal. Een opgave voor Apeldoorn (ABELEVEN, 1877, p. 159) heeft
betrekking op een exemplaar, woekerend op HeliotropiiHll peruvianrHn;
nog afgezien van de vraag, of het hier werkelijk om 0. lutea gaat, betreft
het hier blijkbaar geen In het wild verzamelde plant Een opgave voor
Scheveningen (DE Wm HAMER, 1876) wordt niet door herbariummateriaal
gesteWid en is twijfelachtig omdat de opgegeven vlndplaats buiten het
Nederlandse verspreidingsgebied van de soort valt Opgaven voor
Zeeuwsch-Vlaanderen berusten op verwarring met 0. minor(VANDER LAND,
1966). AJ deze opgaven zijn niet op het kaartje opgenomen. Van de
opgaven slnds 1950 is niet opgenomen die voor de Vreugdenrijkerwaard
bij Zalk (VANDERLAAN, 1972), omdat verwarring met 0 . caryophyllacea hier
niet is uitgesloten.
E.J. WEEDA

'
~

,'\.

l\

'

Before 1950 Orobanche Jutea was recorded in 5 hour-squares, since 1950

it is known from 5 hour-squares too. Apart from one record In the south
of limburg this species has been foWid only in the Fluviatile District, on
several of its localities only once. A slightly greater frequency of records
of 0. Jutea in recent years may be due partly to intensive investigation of
the river area

voor 1950:
slnds 1950:

5 uurhokken lUFK 2)
5 uurhokken fUFJ< 2)

Orobanche rarnosa 1.

Hennepvreter
0ROBANCHACEAE
0904 1a 30- F.E. 3 (1972), p. 288: S. & S.C. Europe; naturalized further
north.

',\..:

Orobanche ramosa werd in Nederland voor het eerst vermeld door

CoMMEUN (1683, p. 82): 'In de Duynen onder de helm, en op de Vlnckewey
bij Heernstede'.
Naast het uiterst zelden voorkomen van 0. ramosa op wilde plantesoorten is er sprake geweest van massaal optreden op sommige cultuurgewassen, met name tabak en hennep, vooral tussen 1870-1880 en 1916-1925.
Met het verdwljnen van de hennepteelt is ook deze soort uit Nederland
verdwenen (DE WEVER, 1917a). De laatste vondst In het wild - bij Apeldoom
- dateert uit 1928. Thans kan de soort als uitgestorven worden beschouwd
(WESTHOFF C.S., 1970, p. 97).
De vlndplaats Winschoten lVAN DER LANo, 1966) is niet opgenomen,
omdat voor deze opgave geen ondersteuning In het herbarium of de
literatuur was te vlnden. DE GoRTER l1745) vermeldt 0 . ramosa voor
Ulenpas; aangezien deze vlndplaats In DE GoRTER (1781b) niet meer wordt
vermeld, is deze hier niet opgenomen. De vlndplaatsen Leiden (1837),
Rotterdam (1921, 1935) en Middelburg l1874) zijn vervallen, omdat de
vondsten steeds adventief waren in horti of schooltuinen.
TH. A. HATTINK

'

Before 1950 Orobanche ramosawas known wild from 14 hour-squares; the

lastrecord was In 1928. Between 1870 and 1925 it occurred periodically
in large numbers on cultivated plants such as Nicotiana and Cannabis
sativa, but disappeared together with the cultivation of the last species.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken
159

Rieke bremraap
0J.OBANCHACEAE
0906 If 22 - F.E. 3 (1972), p. 290: Europe northwards to England and

Oroban.c he retlrulata Wallr.

Estonia, but absent from most of the islands.

Orobanche reticulata, waarvan in ons land aileen subsp. pallidJ/Iora

( = 0. pallidJ/Iora Wimm et Grab.) voorkomt, is hier voor het eerst
verzamekl in 1833 bij ZUtphen.
Deze warmteminnende soort parasiteert ot> distels en groeit op ruderale
plaatsen op droge, zavelige grand (WESTHoFF c.s., 1971, p. 246), voomamelijk langs de l}sseL De standplaats is gekenmerkt door een zekere
onbestendigheid; binnen een bepallld gebled duikt de soort nu hier, dan

daar op.
Nlet opgenomen zljn de volgende opgaven: Delft, in tuin (ABEI.EVEN, 1877,
p. 161), welke opgave blijkens herbarlummateriaal 0. minor betreft;
Valkenburg {KoPS-VANilEDEN, 1898, pl 1562) en Gronsvelderbroek (PRICK,
1943), omdat uit ZUid-Umburg geen herbariummateriaal van deze soort
bekend is en ae bleke bremraap ook niet uit aangrenzende gebieden
wordt vermeld; de afbeekllng van KoPS-VAN EEI>EN (Lc.) is onvoldoende
duidelijk en zou 0. minor lrunnen voorstellen, op welke soort ook de
laatstgenoemde opgave betrekking zou lrunnen hebben. Materiaal van de
Kop van Pannerden (MENNEMA& VAN0osrsnooM, 1977b, p. 229) behoort tot
0. caryophyllacea

E.J. WEEDA

Before and since 1950 Orobanche reticulata, of which In our country only
pallicliflora occurs, has been recorded In 9 hour-5quares, mainly
along the river l}sseL The records are often lnddentical, due to the ruderal
habitat of this parasite.
su~.

voor 1950:
sinds 1950:

9 uurhokk.en (UFK 2)
9 uurhokk.en (UFK 2)

I'YKOLACEAE
1039 9e 10
F.E. 3 (1972), p. 4: Most of Europe, but rare in the
Mediterranean region.

RamlschJa

Orthllia secunda (I.) House

Orthilia secunda [ = Ramischia secunda (I.) Garcke) werd voor het eerst in
Nederland gevonden in 1898 in het bas van Enghuizen blj Hummelo;
verder is de soort In 1900 voor Weert vermeld (GAIIJEANNE, 1901).
Beide vlndplaatsen zljn verloren gegaan; de eerste - waar de soort In
1939 nog werd aangetroffen - door kappen van het bas in de Tweede
Wereldoorlog, de tweede door ontginning (VAN OosrsnooM & REICHGELT,
1961a; WESTHOFF, C.S~ 1970, p. 97).
VAN DEN BoSCH (1851, p. 20) vermeldt de soort voor de duinen bij
Wassenaar: het bewuste exemplaar werd pas later ontdekt tussen daar
verzamelde exemplaren van Pyro/a rotundifolia Deze vlndplaats is niet
opgenomen, omdat deze ook al door VuvCK (1902a) werd betwljfeld en het
betreffende exemplaar niet In een Nederlands herbarium kon worden
gevonden.

voor 1950:
sinds 1950:

Orthilia secunda was found in 2 hour-5quares before 1950. The spedes has
now disappeared from both localities; the last find WjiS in 1939. Its
extinction in the Netherlands is due to forest<Utting and redamatlon.

2 uurhokk.en (UFK 1)
0 uurhokk.en

160

...

Parthenodssus quinquefolla (I.) Planch.

Wilde wingerd
VrrAcEAE
2103 8b 01 - F.E. 2 (1968}, p. 247: Formerly widely cultivated for
ornament; now largely replaced In some countries by P. inserta and P.
tricuspidata, but naturali:>:ed locally in C. Europe and Britain.

'

Tot voor kort werd aile materiaal van vondsten van Parthenodssus
gedetermineerd als P. quinquefolia. Naar aanleiding van de vermelding in
de Flora Europaea (WEBB, 1968}, dat ook P. inserta (A. Kerner} Fritsch vaak
verwildert, is men beide soorten beter gaan herkennen. Gebleken is, dat
op veel van de groeiplaatsen die konden worden gecontroleerd. inderdaad
P. insertavoorkwam (FLORISTENCLUB GELDERSE VALLEI, 1971). Daarom leek het
raadzaam om aileen door herbariummaterlaal gesteunde vondsten op het
kaartje op te nemen. Vondsten waarvan de juiste determinatie niet
vaststaat. zijn op het kaartje met een variantteken aangegeven; hieraan
moet worden toegevoegd een nlet nader gelokaliseerde vindplaats op
Terschelling (na 1949}.
P. quinquefolia en P. inserta zijn beide afkomstig uit Noord-Amerika,
waar ze voorkomen in bosrijke gebieden. Het oudst bekende geval van
verwildering in Nederland dateert van 1900; de vondst wordt vermeld
onder de naam Ampelopsis quinquefolia (SPRINGER, 1902}.
De enlge twee met zekerheid tot P. quinquefolia behorende vondsten
zijn bekend Van Bemmel (VAN 0oSTSTROOM & MENNEMA, 1972a, p. 56} en van
Ede (schrift. meded. M.T. Jansen. 1978}. De vindplaats bij Bemmel is door
terreinverandering verloren gegaan. Volgens WEBB (I.e.} werd de soort
vroeger algemener gekweekt dan tegenwoordig.
R.W.JM. VANDER HAM

As Parthenodssus inserta was not recognlzed in the Netherlands before

1971. all finds of Parthenodssus until then were determined as P.
quinquefolia There are two certain finds of P. quinquefolia, the first of
which dates from 1971. Finds without certain determination are indicated
on the map with a variantsymbol

voor 1950: 0 uurhokken

slnds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

Pentaglottls sempervtrens (I.) Tausch

ex Bail.

OVerblijvende ossetong
BoRAGINACEAE
1871 9c 23- F.E. 3 (1972), p. 1o9: S.W. Europe, from C. Portugal to S.W.
France; widely cultivated, and naturalized in N.W. Europe and N. Italy.
'

'

'

Pentaglottis sempervirens ( = Anchusa sempervirens L), afkomstig uit

Zuidwest-Europa, is sinds 1594 in Nederland als borderplant in cultuur

(BooM, 1975). Zij hoort tot de stinseplanten; de oudste vondst als zodanlg
dateert echter pas uit 1911 van de Schpvenhorst blj Putten
De vindplaatsen 32.15, 39.13 en 39.23 zijn gelegeil in stinsernllieus,
waarvan v66r 1950 geen meldingen bekend zijn. Vermoedelijk heeft de
soort hier ook al v66r 1950 gestaan en is - evenals dit bij Scilla hispanica
het geval is - de vooruitgang van drie naar zes uurhokken slechts
schijnbaar.
Niet opgenomen zijn de volgende vondsten van v66r 1950: Utrecht (z.j.};
Naarden. langs sloot kwekerij (1900, AMD}. Leiden. verwildering van
gekweekte planten (1946), OVerschie, adventief (1938) en Weert, adventief
(1907 en volgende jaren). Van opgaven en vondsten sinds 1950 zljn niet
opgenomen: Ermelo, adventief of verwilderd (MENNEMA & VAN OosTSTROOM,
1979, p. 211}, Rhenen, adventief (FLORISTENCLUB GELDERSEVALLEI, 1971, p. 141},
Bilthoven. verwilderd of adventief (1963), Utrecht, adventief met tuinafval
(1971, U), Heiloo, vlak bij tuin (schrift. meded. C. Sipkes, 1961}, Beverwijk,
vuilnlsstortplaats (1974), Koog-zaandijk, ruderaal terrein (1976), Oegstgeest, verwildering van gekweekte planten (1953}, 's-Gravenhage, in weliswaar grote - tuinen (schrift. meded. J.L Mol. 1965} en Aardenburg,
onder loofhout (1961).
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

voor 1950:
slnds 1950:

Pentaglottis sempeiVirensbelongs in the Netherlands to the group of 'stins

plants'. The progress of 3 hour-squares before 1950 to 6 since 1950 is
probably not real, because it is likely that also in the hour-squares 32.15,
39.13 and 39.23 the species was already present before 1950.

3 uurhokken (UFK I)
6 uurhokken (UFK 21
161

Petrorhagia proUfera (L) P.W. Ballet

Heywood

Slanke mantelanjer
CA!tvoPHYU.ACEAE
0696 6c 31 - F.E. 1 (1964), p. 187: C. Europe and mountains of S. Europe,
extending northwards to S. Sweden, westwards to E. Spain and E. Belgium
and eastwards to C. Ukraine.

'

Petrorhagia prolifera ( = Tunica prolifera Scop.) werd onder de naam

Dianthus prolifer voor het eerst door DE GoRTER (1781a) voor Nederland
vermeld en wei voor Zuideras (onder Wamsveld).
Het areaal van deze soort wordt door WALTER-STRAKA (1970) als pontischmediterraan omschreven; blijkens de areaalopgave van BALL (1964) bereikt
zijln ons land haar noordwestgrens. WESTHOFF & DEN HEw (1969) noemen
haar een kensoort van het Sedo-Cerastion: pioniervegetaties op droge
zandgronden langs de rivieren. Dlt biotoop wordt recent sterk bedreigd
door zandwlnning, erosie en lntensleve beweiding (NEIJENHUIJS, 1969).
Reeds In de loop van de 19e eeuw is evenwel een achteruitgang van P.
proliferate constateren. Volgens GARJEANNE(1926) zijn de vochtige winters
hier te Iande ongunstig voor deze soort.
WESTHoFF c.s. (1970, p. 100) noemt haar bij de soorten, waarvan onzeker
is of zij nog In ons land voorkomen; slndsdien is P. prolifera echter op vijf
plaatsen In het wild aangetroffen.
De vindplaats blj Arnhem, door SLOFF (1938, p. 263) in P6.13 gelokaliseerd, is hier opgenomen In 1'6.14 fTafelberg).IVON-opgaven voor 1'6.46
en 56 hebben hoogstwaarschijnlijk op Duits grondgebied betrekklng en
zijn niet op het kaartje opgenomen, evenmin als de volgende vindplaatsen
v66r 1950, waar de soort adventief voorkwam: Markelo (1898, AMD),
Castricum (HEIMANs, 1906), Kennemerduinen (IVON-hok M3.28), Amsterdam (IVON-hok M4.45) en Rotterdam (1901). Eveneens zijn weggelaten recente vondsten van aangevoerde P. prolifera aan de Ketelmondlng (1954), te Amsterdam (VAN 0oSTSTROOM & MENNEMA, 1972a, p. 49),
Amsterdam-Noord (1977), Waalsdorp (1953), Hellevoetsluis (1964),
Hoogewaard bij Ameide (MENNEMA & VAN OosTSTROOM, 1977b, p. 223) en
Vlissingen (1955).
E.J. WEEDA

The decline of Petrorhagia prolifera in the Netherlands, where It reaches

the northwestern limit of Its area, has begun In the 19th century. Before
1950 P. prolifera was recorded In 34 hour-squares; since 1950 the species
is known from 9 hour-squares. Destruction of its habitat (dry, open sandy
places along the great rivers) is an important factor with regard to its
decline in more recent times.

voor 1950: 34 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)

VJaamse peterselle
UMBELLIFERAE
0927 5a 11 - F.E. 2 (1968), p. 352: W. Europe, from the Netherlands and
England to Portugal, and extending eastwards to c. Italy.

PetroseUnum segetum (L) Koch

Petroselinum segetum werd in 1937 voor het eerst in ons land gevonden
bij cadzand (KLoos, 1938, p. 197).
Deze eerste groeiplaats is waarschijnlljk al snel te gronde gegaan; de
soort is er noolt meer teruggezien. In 1956 en 1959 werden echter twee
nieuwe vindplaatsen aangetroffen langs de zeedijk in West-ZeeuwschVIaanderen.lnmiddels blijkt de omvang van de populatie op die plaatsen
sterk te zijn afgenomen, hetgeen mogelijk samenhangt met intensieve
betreding door recreanten, respectievelijk beweiding van de twee groeiplaatsen (DE VISSER, 1968).
P. HEUKELS

voor 1950:
sinds 1950:

Petroselinum segetum was discovered in the Netherlands in 1937. After

the first station had been presumably destroyed, the species was not found
again until 1956, and at another place in 1959. The populations of P.
segetum have been dwindling since, which is possibly caused by heavy
treading and grazing.

1 uurhok
(UFK I 1
2 uurhokken (UFK 1)
162

Witte rapunzel
CAMPANULACEAE
0936 9a 42 - F.E. 4 (1976), p. 96: From S. Norway and Estonia southwards
to N. Spain and Cma Gora.

Phyteuma spicatum L

Phytewna spicatum is In Nederland voor het eerst verzameld In 18421n

het Ulvenhoutse bos.
Deze soort en de nauw verwante, hier te Iande mlnder zeldzame P.
nigrum worden dikwijis met elkaar verwisseld; bovendien is er naamsver
warring ontstaan doordat laatstgenoemd taxon als var. rapunculus tot P.
spicatum is gerekend. Herbariummatedaal dat met zekerheid tot P.
spicatum s. str. behoort, is uit ons land aileen bekend van het gebied ten
zuiden en westen van Breda alsmede van de Leubeek (Limb.), Denekamp
en Anderen (Dr.). Doorgaans groeit deze soort in beekbegeleldende bossen
en houtwallen; sommlge groeiplaatsen kunnen bedreigd worden door
kanalisatie van beken (vergelijk MENNEMA, 1973 en WILLEMS, 1973), andere
door verruiging als gevolg van dgoureuze kaalslag of verwaarloosd
beheer.
Materlaal van de volgende vindplaatsen is te fragmentair voor een
zekere determinatie, omdat hetzij de bloeiwijze of de wortelbladen
ontbreken: Oudkerk (z.j.), Meppel (z.j.), Deventer (1899, AMD), Harderwijk
(z.j. met vraagteken), Nijmegen (1882) en Beek bij Nljmegen (z.j.). Bij
Doetinchem is P. spicatum vermoedelijk onopzettelijk met matedaal van
andere planten ingevoerd (mond. meded. W. Anema). Andere opgaven
van P. spicatumuit ons land betreffen wei steeds P. nigrum;dit geldt onder
meer ook voor de meeste opgaven op het verspreidingskaartje van VAN
STAVEREN (1972, p. 47) en voor de daaraan ontleende opgaven voor Hengelo
en Oele van DIRKSE, HoEKSTRA & LoooE (1973), alsmede voor de vermelding
voor het Beekbergerwoud van WESTHOFF c.s. (1973, p. 254).

'

"'

E.J. WEEDA

In the Netherlands Phytewna spicatum is known with certainty only from

voor 1950:
slnd.s 1950:

a limited area near Breda and from three scattered localities elsewhere.
Before 1950 the species was recorded In 8 hour-squares, since 1950 it is
known from 8 hour-squares. The species has often been confused with P.
nigrum. which is less rare in our country; many records of P. spicatwn in
fact refer to P. nigrum.

8 uurhokken (UFK 2)
8 uurhokken (UFK 2)

Westerse karmozijnbes
PHYTOLACCACEAE
21041g 33- F.E. 1 (1964), p. 112: Cultivated for ornament and dye from
the berries; widely naturalized in S. Europe, and locally or as a casual in C.
Europe.

Phytolaa:a americana L

'

"'

Phytolacca americana is afkomstig uit de Verenigde Staten en werd voor

het eerst in Nederland gevonden in 1901, in het Oranjebos bij Oostkapelle.

De soort groeide daar in elk geval nog in 1974, zodat we hier zeker wei van
inburgerlng mogen spreken. Zij blijkt ook op meerdere plaatsen In
dezelfde omgeving vaste voet aan wal te hebben gekregen. In Leiden is P.
americana ook zowel v66r als na 1950 gevonden, hetgeen eveneens op
inburgedng kan wijzen.
De status van de ovedge voorkomens is moeilijker vast te stellen; vaak
zijn slechts eenmalige opgaven ter beschikking. P. americana was v66r
1950 blijkbaar een vdj geregelde verschijning in het Limburgse, zodat ook
hier misschien sprake was van plaatselljke inburgering, doch zekerheid
daarover Is nlet te verkrljgen. Deze en de nog overlge vlndplaatsen voor
welke de status van het voorkomen niet beoordeeld kon worden, zijn op
het kaartje weggelaten. Het betreft v66r 1950: terrein aan de Enschedese
Straat nabij speelplaats, zonder nadere plaatsaanduiding (1948). Doesburg, onkruid in tuin (1920), Oosterbeek, kerkhof (1936; IVON-streeplijst),
Schiedam (1944), Breda, opslag in tuin aan Seeligsingel (1933), Dieteren
(GEURTs, 1939 als P. decandra), Sittard, Heerlen, Maastdcht en Kerkrade,
opgaven op een etiket bij rnatedaal afkomstig van Nuth (1943). Niet
opgenomen vindplaatsen sinds 1950 zijn: Drachten, bij voliere in park aan
de Groene Zoom (mond. meded. PA van der Knaap, 1979), Ede, Ginkelse
Heide, adventief of verwilderd (VANOosTSTROOM & MENNEMA, 1971, p. 271),
's-Gravenhage-Rijswijk, (z.j.; IVON-streeplijst), uurhok 30.44 (IVON-kaartje)
en de St Pietersberg bij kasteel Neercanne (1950).
P. HEUKELS

Phytolacca americana is successfully naturalized on the island of Walcheren in zeeland; naturalization may also have occurred at Leiden. Since
the status of all other occurrences cannot be judged properly, they have
not been included in the map. At most of these places, P. americana must

voor 1950: 2 uurhokken (UFK 1)

slnd.s 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
a~Jv.: M4.45,P3.47
- 6128

have been merely an escape from gardens.

163

Oosterse kannozijnbes
PHYToLAcCAcEAE
1823 1g 13 - F.E. 1 (1964), p. 112: ... from E. Asia, is reported as more or
less naturalized locally in Romania.

Phytolaa:a esculenta Van Houtte

Phytolacca esculenta, oorspronkelijk uit Oost-Azie afkomstig, is voor het

'

!"

-~

'/\

It

~\s

rs~

li

f!

fir

r-1"

11

}!

H!,)-

J'r.-

}-

'

......_,

H(
~ rt'

'

:"l
~~

-...

bf

.p

J..

. ..1

,..-k+

H""

~7

_..,

voor 1950: 1 uurhok

sinds 1950: 1 uurhok
adv.: - 11.12

(UFK 1)
(UFK 1)

. ' t"'

Phytolacca esculenta was found at several places in the Netherlands,

usually as an escape from gardens. Only at Leiden, the species has been
collected before as well as since 1950; presumably, it is naturalized here.

\""

Polygala comosa Schkuhr

'P'I

'

Kuifvleugeltjesbloem
POLYGALACEAE
0961 6c 21 - F.E. 2 (1968), p. 235: Mainly in C. & E. Europe, but extending
to S. Sweden, Belgium, N. Spain and N. Italy.

"'\J
~\

_/\

I+

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

eerst in Nederland verzameld in 1931, in een verwilderde tuin te

Alblasserdam.
Met name na 1950 is de soort geregeld buiten tuinen gevonden, maar
zelden gedurende tangere tijd op dezelfde vindplaats. Slechts van Leiden
is bekend dat P. esculenta er zowel v06r als na 1950 groeide, zodat hier
waarschijnlijk wei van inburgering mag worden gesproken. Ook in
Zuid-Limburg (Meerssen, Gulpen en Heerlen) kwam de soort vroeger in het
wild voor (KLoos, 1947, p. 123), maar latere opgaven ontbreken zodat voor
deze vlndplaatsen toch aan eenmalige verwildering moet worden gedacht.
De volgende vlndplaatsen van v66r 1950 zijn niet op het kaartje
opgenomen, omdat zij vrijwel steeds betrekking hebben op verwilderde
planten: Enschede, spontaan in tuinen (1947). Alblasserdam (1931 ). Leende
(1948) en de reeds genoemde plaatsen in Limburg. Om dezelfde reden zijn
niet opgenomen de volgende vlndplaatsen sinds 1950: boomgaard bij
Franeker (schrift. meded. J. Postma, 1977), Oude Pekela, in dennenbosje
(1957), Hassett. tangs sloot achter boerenwoning (schrift. meded. J.
Hellenthai, 1977), De Lutte, op pulnhoop (1952), Barchem, spontaan in tuin
(1968), Voorst, bij ru1ne Nijenbeek (1974), Apeldoom, Badhuisweg (1969),
Ellecom (1954), Lunteren (1952), Ede, Ginkelse Heide, puinstorting (VAN
00STSTROOM & MENNEMA, 1971, p. 271), Wageningen, Jaantje achter tuin
(1964). Utrecht, Rijnsweerd, adventief (schrift. meded. C.M. van Herk,
1977), Velzen (1974), 's-Gravenhage, Bezuidenhout (1973, Herb. L Quaadgras), id, Westduinen, stortterrein (VAN 00STSTROOM & MENNEMA, 1967,
p. 135), Middelburg, op verscheidene plaatsen verwilderd (VANOosTSTROOM
& MENNEMA, 1969, p. 169), Vlissingen,in verwilderde tuin (1962), ruderaal
terrein in Beekse heide (schrift. meded. J.MA Cools, 1977), Eindhoven,
spoorwegemplacement (VAN OosTSTROOM & MENNEMA, 1967, I.e.), Weert,
ruderaal terrein (VAN OoSTSTROOM & MENNEMA, 1967, I.e.), Steijl bij Tegelen,
ontsnapt uit tuin (1954) en de IVON-uurhokken 25.34, 30.38 en 31.37.
P. HEUKEI.S

"

De oudste vermeldlng van Polygala comosa is van VAN DEN BoscH (1850b,

N-f '
I

p. 105), voor Cau bij Valkenburg. Er bestaat ongedateerd materiaal van

deze vondst.
Nog in 1931 noemen VAN Som&DEWEVER(1932,p. 268) P. comosaeen
soort die op geen enkele krijtheuvel ontbreekt. als deze tenminste niet met
heesters of hoge planten is begroeid. Na 1955 is ze slechts nog in
natuurreservaten aangetroffen. De achteruitgang hangt samen met het
verdwijnen van kalkgraslanden en de sterke recreatiedruk daarop. De
vindplaatsen op de St. Pietersberg zijn vermoedelijk door graafactiviteiten
van de cementindustrie verdwenen. Aileen door een goed beheer van de
reservaten kan het voortbestaan van de kuifvleugeltjesbloem in ons land
worden verzekerd.
Een opgave van HoLKEMA (1870, p. 36) voor Terschelling wordt betwijfeld
door WESTHOFF (1947, p. 3) en is niet op het kaartje opgenomen.
RW.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Polygala comosa was recorded in 14 hour-squares; since 1950

the species is known from 8 hour-squares. After 1955 P. comosa is only
found in reserves of chalk-meadows. This clearly demonstrates the
importance of protection of this habitat for survival of the species in the
Netherlands.

l\

164

Polygonatum vertldllatwn (L) All.

Kranssalomonszegel
LiuAcEAE
0966 9e 21 - F.E. 5 (1979), p. 71: From Arctic Norway southwards toN.
Spain, C. Italy and S.W. Bulgaria and eastwards to c. 26 E. in Latvia and
Romania.

'

=<'-'
,....,.~(\

Polygonatum vertidllatum werd voor Nederland voor het eerst vermeld

door FRANQUJNET (1838) voor Vaals als Convallaria vertidllata.
In 1904 werd de soort gevonden tussen Emmabrug en Vaals (DE WEVER,
1928b), welke vindplaats gelokaliseerd is in uurhok V6.54; het betreft hier
een andere groeiplaats dan de later alom bekende vindplaatsen in het
Vijlenerbos, Kemperbos en Malensbos blj Vaals. Behalve van Zuid-Limburg
is de kranssalomonszegel eveneens bekend van een vindplaats in een
eeuwenoud bosje bij Mantinge in Drenthe, waar de soort In 1930 werd
ontdekt (fHijssE, 1930; BEijERINCK, 1930).
De boreaal-montane verspreidlng van P. verticillatum vertoont grate
gelijkenis met die van de zevenster {Trientalis europaea). De standplaatsen
van beide soorten Iaten een grate overeenkomst zien voor wat betreft het
relatief hoge neerslagcijfer (WESTHOFF t:.s., 1970, p. 16; id., 1973, p. 113).
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen sinds 1950: Glanerbrug (WEEDA,
1974 en 1975), Goessel (schrift. meded. G.J. Hietbrink, 1977), Leersum
(1957, uitgezet in 1938), Doom, Pinetum (schrift meded. J.L Mol, 1966) en
Beverwijk (1966), omdat hier mogelljk of zeker planten zijn uitgezet.
C.l. PlATE

'
IIIII

'

ft..

..

;'-\..

'

.......
..r

.....;

],

'

~i">!

'

voor 1950:
sinds 1950:

4 uurhokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)

Before 1950 Polygonatum vertid/latum was recorded in 4 hour-squares;

since 1950 the species has been found in 4hour-squares.ln the Netherlands the species only occurs In the Drenthe and the Chalk Districts, on
localities with the highest precipitation.

,' \ .

Polygonum maritimum L

Stranddufzendknoop
POLYGONACEAE
0974 3a 01 - F.E. 1 (1964), p.77: Shores of Atlantic, Mediterranean and
Black Sea, northwards to the Channel Islands.

'
'
I

Polygonum maritimum is hier te Iande slechts eenmaal gevonden,

namelijk in 1962 aan de noordkust van Noord-Beveland. Deze vindplaats
lag enkele honderden kilometers buiten het areaal van deze soort, dat
binnen Europa de kusten omvat van de Zwarte en Middellandse Zee en de
Atlantische Oceaan noordwaarts tot in Noord-Frankrijk en ZuidwestEngeland (BEEFTINK, 1964).
Zowel door de geringe overwinteringskansen als door de zeldzaarnheid
van zijn biotoop - overwegend uit brulnwieren bestaand vloedmerk in
beschutte omgeving - hier te Iande is het onwaarschijnlijk, dat P.
maritimum in Nederland vaste voet zou krijgen; de soort is dan ook niet
teruggevonden (BEEFTINK, I.e.). Hierbij dient te worden opgemerkt, dat de
strenge winter van 1962/63 die op de vondst volgde, voor deze soort wei
zeer ongunstig is geweest.
E.J. WEEDA

'

Polygonum maritimum has been recorded only once In the Netherlands,

viz. on the northern shore of the former isle of Noord-Beveland in 1962.
Since this station is situated some hundreds of miles north of the northern
border of the distribution area of this species and its habitat is rare in the
Netherlands, there is little chance that P. maritimum should persist in our
country.

voor 1950:
slnds 1950:

0 uurhokken
1 uurhok
(UFK I)
165

Po1ystlchum aculeatum (L) Roth

subsp. angulare (Klt ex Wllld) Vollm.

Zachte naaldvaren
POLYPODIACEAE
2007 9d 11 - F.E. 1 (1979), p. 20: s. W. & C. Europe. (P. seti/erum (ForskAI)
Woynar).
'

Polystichum aculeatum subsp. angulare is in de jaren 1957 en 1958 in het

Savelsbos bij Gronsveld gevonden (DE GRAAF & HEuKELS, 1979). Ofschoon
zowel BoRY DE SAINT-VINCENT (1821, p. 271 onder de narnen Aspidium
lobatum en A aculeatum) als FRANQUINET (1838, nr. 7 en nr. 13 onder de
narnen Polypodium aculeatum en P. lobatum) kennelijk aangeven dat zij
uit de bossen in de omgeving van Maastricht twee verschillende vormen
van Polystichum aculeatum kenden, mag daaruit nog niet worden atgeleid
dat zich daaronder ook de subsp. angulare zou hebben bevonden.
Onmogelijk is dit echter ook weer niet; het verspreidingskaartje in VAN
ROMPAEY & l>ELVOSALLE (1972) geeft zeHs de indruk dat dit taxon in Belgie in
drie uurhokken voorkwarn, waar de Nederlandse grens doorheen loopt
Of P. aculeatum subsp. angulare zich ook na 1958 in het Savelsbos heeft
weten te handhaven is niet bekend Wei werd zeer recent nog een
groeiplaats ontdekt in het Kuinderbos; het is niet helemaal uitgesloten dat
de subsp. angulare hier werd aangevoerd met bomen (mond. meded P.
Bremer).
Niet opgenomen is de vindplaats Rotterdam, Algemene Begraafplaats
(1901 ), omdat de subsp. hier was verwilderd; hetzeHde geldt waarschijnlijk
voor de vindplaats Aalbeek, park van het Klooster (1924, MAAS). Herbariummateriaal met een moeilijk Ieesbaar etiket (vermoedelijk uit 1854,
AMD) draagt een aanduiding 'N.Holl', echter gevolgd door iets waarin
h(ortus) Berol(inensis) valt te lezen, dus de Botanische tuin te Berlijn.
P. HEUKELS

Polystichum aculeatum subsp. angulare has only been found at one

voor 1950:
slnds 1950:

locality in the south of Umburg, in 1957 and 1958. It Is unknown whether

the subsp. still grows there. Quite recently, the taxon was discovered in an
afforestation in the northeastern part of the country, where it may have
been introduced with trees.

0 uurhokken
2 uurhokken (UFJ< 1)

Doorschijnend fontefnkruid
POTAMOGETONACEAE
0988 4a 10- F.E. 5 (1979), p. 9: W. & C. Europe, extending to S. Sweden.

Potamogeton coloratus HomeiTL

Potarnogeton coloratus is voor het eerst in Nederland gevonden in 1840

en wei op twee groeiplaatsen: Wemeldinge en Wassenaar.
Een opgave van HoLKEMA (1870, p. 100, 256) voor het eiland Texel, die
door WESTHOFF (1947, p. 3) werd betwijfeld, blijkt niet aileen toch juist te
zijn- in het Rijksherbarium bevindt zich een in 1867 op Texel verzarneld
exemplaar, dat eerst als P. coloratus, later foutlef als P. grarnineus is
gedetermineerd en opgeborgen (EELMAN & VAN DER PLoEG, 1979) - maar
bovendien is 111 jaar later, in 1978, het doorschijnend fonteinkruid in
dezeHde duinvlakte op Texel teruggevonden. De uitspraak van EELMAN &
VANDER PLoEG (I.e.), dat de soort op overeenkomende plaatsen in geschikte
terreinen nog meer zou kunnen worden gevonden, werd at spoedig
bewaarheid: in juli 1979 werd P. coloratus bij Oostvoome aangetroffen. Bij
Wassenaar is de soort hoogst waarschijnlijk door wateronttrekking
verdwenen: haar verdwijnen op de overige vindplaatsen kan mogelijk het
gevolg zijn van watervervuiling (EELMAN & VAN DER PLOEG, I.e.).
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen WoHheze en St. Jansteen (VAN DEN
BoscH, 1850a, als P. homemanni; omdat het hier vondsten van P.
polygonifolius betrof (VuvcK, 1916, p. 1676). Opgaven op IVON-streeplijsten uit 1939 voor de uurhokken N5.68 en N6.15 berusten
hoogstwaarschijnlijk op een verstreping. Vondsten, vermeld op IVONstreeplijsten van de uurhokken Q2.66 (1905/1911), R423 (1916) en R4.51
(1902) werden door A.W. Kloos (schrift. meded. in IVON-archief) betwijfeld. Deze vijf hokken, waarin het voorkomen van P. coloratusreeds op het
oude IVON-kaartje - door het aangeven van een stlpje inplaats van een
kruis - werd betwijfeld, zijn op dit kaartje weggelaten.ln VUYCK (I.e.) staat
nog opgegeven Valkenswaard; dit berust op herbariummateriaal, dat de
auteur wei had gezien, doch dat verloren was gegaan. Omdat een
determinatlefout mogelijk is, is deze vindplaats niet op het kaartje
opgenomen.
TH. A. HATTINK

Potarnogeton coloratus was found in 4 hour-squares before 1950: in 1978

voor 1950:
slnds 1950:

it was refound on the island of Texel, where it had already been collected
111 years earlier: a new locality was discovered in 1979 in the dunes of
Voome.

4 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

166

Potamogeton nodosus Poir.

Rivierfonteinkruid
POTAMOGETONACEAE
09964a 21 - F.E. 5 (1979), p. 9: Europe, northwards to the Netherlands and
Estonia

~.

'

f-

'

Potamogeton nodosus is in Nederland, voorzover is na te gaan, voor het

eerst in 1918 verzarneld in de Dornmel nabij 's-Hertogenbosch. Oudere
opgaven van P. fluitans - we Ike naam wei als synoniem van P. nodosus is
beschouwd - betreHen P. natansof P. polygonifolius, behalve vermoedelijk
een vermelding voor Zaltbornmel (VAN HALL, 1825; vergelijk VuvcK, 1895,
p. 640), welke evenwel niet meer is te controleren doordat het herbariummateriaal verloren is gegaan. Met zekerheid werd P. nodosus pas in 1944
hier te Iande herkend (KERN & REICHGELT, 1950, p. 250 e.v.).
De late ontdekking van deze soort in Nederland houdt althans ten dele
verband met het felt dat zij zelden bloeit en met de aard van haar biotoop:
P. nodosus groeit in en bij de grote rivieren en daarmee in verbinding
staande wateren, uitsluitend buitendijks (KERN & REICHGELT, I.e.). De
verdwijning van het rivierfonteinkruid uit de Waal is toe te schrijven aan
de sterke vervuiling van deze rivier. Of de vondsten in de !Jssel (sinds 1953),
de Maas (vanaf 1954) en de Grift (1978) op areaaluitbreiding wijzen, of dat
de soort hier tevoren onopgemerkt is gebleven, is onzeker.
Opgaven van P. nodosus uit Zuidoost-Friesland bleken P. x fluitans ( =
P. natans x /ucens of zizii) te betreHen (VAN DER PLoEG, 1977a).
E.J. WEEDA

..

Potamogeton nodosus, a species from the great rivers and connecting

waters, was not recognized with certainty until1944, although it had been
collected as early as in 1918. Before 1950 P. nodosus was recorded in
8 hour-squares; since 1950 the species is known from 10 hour-squares. In
the last 25 years a number of localities was discovered in the rivers ijssel
and Maas. In the river Waal the species has apparently vanished, probably
due to the pollution of this river.

voor 1950:
sinds 1950:

8 uurhokken (UFK 2)
I 0 uurhokken (UFK 2)

GegoHd fonteinkruid
POTAMOGETONACEAE
1004 4a 11 - F.E. 5 (1979), p. 9 als P. x zizi: geen areaalgegevens.
Potamogeton zizii is voor het eerst met zekerheid in ons land verzarneld
bij Nieuwkuijk in 1947; volgens CLAsoN (1964) werd zij hier reeds in 1942,
volgens VAN LEEUWEN (1958b) in 1944 gevonden. Oudere opgaven zijn
onzeker (zie onder).
P. ziziiwordt beschouwd als een bastaard van P. gramineus en P./ucens,
geeft evenwel in tegenstelling tot andere Potamogeton-hybriden rijkelijk
vruchten (VANDER PLoEG, 1977a; DANDY, 1979b). Op aile vier met zekerheid
bekende groeiplaatsen zijn de veronderstelde stamouders te eniger tijd
aangetroHen.
Op de vindplaats bij Nieuwkuijk was P. zizii in 1962 niet meer te vinden
(REICHGELT, 1962); ook in het Zuidlaardermeer is de plant waarschijnlijk
verdwenen, zodat zij thans aileen bekend is van twee vindplaatsen in
Friesland, die in 1974 en 1975 werden ontdekt (VANDER PLoEG, I.e.).
Materiaal, verzarneld bij Meppel, dat door VuvcK (1895, p. 657) tot P.
(heterophyllusvar.) zizliwerd gerekend is verloren gegaan; planten van
Markelo (1905), door VuvCK (1916) als P. gramineusvar. zizii beschouwd,
behoren tot P. gramineus en niet tot P. zizli; van een plant uit de
Vellervoort bij Ruurlo (1891, AMD) is het onzeker of deze tot P. zizliis te
rekenen. AI deze lokaliteiten zijn niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Potamegon zizii, presumably a hybrid of P. gramineus and P. /ucens, was

recorded in 1 hour-square before 1950 and is known from 4 hour-squares
since 1950; at present it appears to have vanished from two localities. In
all instances, the supposed parents have been recorded from the same
localities.

1 uurhok
(UFK I)
4 uurhokken (UFK 2)
167

Pucdnellla pseudodlstans (Crep.)

J. etW.

Onbestendig kweldergras
1026 3b 10- F.E. 5 (1979): niet venneld.

'

'

GRAMINEAE

Puccinellia pseudodistans is hier te Iande aileen bekend van de pas

drooggevallen Wieringerpolder, waar zij in de periode 1934-1938 in
aanzienlijke hoeveelheden is verzameld op twee kavels.
Hoewel jANSEN (1951) opgaf voor P. pseudodistans: 'zich verder in de
polder verspreidend', zijn geen vondsten na 1938 bekend geworden.
Blijkbaar is deze soort van het zoutminnende genus Puccinellia ten
gevolge van de geleidelijke ontzilting van de Wieringenneerpolder weer
verdwenen. WESTHOFF c.s. (1970, p. 97) noemt haar in hun lijst van na 1900
uit ons land verdwenen plantesoorten.
Volgens jANSEN & WACHTER (1935a, p. 18) komt P. pseudodistans, voorzover bekend, hoofdzakelijk voor in het westelijke deel van het Middellandse Zeegebied en is zij in de Wieringenneer vennoedelijk aangevoerd
door waadvogels met het slijk aan hun poten. HuGHES & HALLIDAY (1979)
maken in de Flora Europaea geen melding van P. pseudodistansen wekken
daardoor de indruk, haar niet als een goede soort te erkennen.
Op het oude IVON-kaartje staat de soort aangekruist in K4.36 en 37; in
IVON-album K4 staat zij in deze hokken met 'cfr' aangegeven, terwijl in de
desbetreHende streeplijsten aileen P. distans is aangestreept. Aile materiaal, waarbij de vindplaats nauwkeurig staat aangegeven, is afkomstig
van de kavels M.35 en M.36 in IVON-hok K4.48. Daarom zijn K4.36 en 37
niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

h .

I
~

voor 1950:
sinds 1950:

Puccinellia pseudodistans, a species occurring in the western part of the

Mediterranean region, was recorded in I hour-square in the Wieringenneerpolder in the period 1934-1938. Probably it has vanished due to
gradual desalination of its habitat.

I uurhok
(UFK I)
0 uurhokken

Pucdnellla rupestrls (With.) Fern. et

Weatherby

Dichtbloemig kweJdergras
GRAMINEAE
1028 3b 31 - F.E. 5 (1979), p. 169: W. Europe, from England and the
Netherlands to C. Spain.

.,

Puccinellia rupestris is hier te Iande voor het eerst gevonden omstreeks

./

'

,
~

1825 'Bij Amsterdam op ziltige steenachtige gronden, aan den waterkant,

langs den Overtoomschen weg, tangs de stadscingels. enz.' (VAN HALL, 1825,
p. 715, als Poa procumbf!ns).
Deze Zuidatlantische soort van matig zilte, enigszins open standplaatsen is thans vennoedelijk geheel uit ons land verdwenen. Zoals het
kaartje illustreert, is dit hoofdzakelijk een gevolg van ontzilting na de
. afsluiting van de Zuiderzee, waar zij vroeger plaatselijk talrijk was. In en
om Amsterdam, waar P. rupestris in de vorige eeuw algemeen voorkwam,
is zij echter al een halve eeuw voor deze afsluiting verdwenen (JANSEN &
WAcHTER, 1930, p. 254). De soort is enkele malen in de Noordoostpolder
gevonden, voor het laatst in 1955; de laatste vondst in Nederland werd in
1957 bij Nijkerk gedaan (Herb. D. Bakker). In Zeeland is P. rupestris slechts
incidenteel gevonden. WESTHOFF c.s. (1970, p. 97, zie ook p. 289) heeft de
soort opgenomen in de lijst van na 1900 uit ons land verdwenen
plantesoorten.
Materiaal dat onder de naam Poa procumbens in 1837 bij Zwijndrecht
werd verzameld, behoort tot Puccinellia fasciculata. uitgezonderd een
exemplaar dat werkelijk P. rupestrisis; vennoedelijk is hier evenwel sprake
van etiketverwisseling. In het herbarium van Amsterdam (Hugo de
Vries-laboratorium) ligt materiaal uit het herbarium van Th.J. Stomps, dat
volgens het etiket in 1902 door jansen & Wachter zou zijn verzameld blj
Fort Rammekens onder Vlissingen. Daar Jansen & Wachter zelf nergens
melding maken van deze vindplaats, is hier waarschijnlijk eveneens sprake
van een vergissing. Beide opgaven zijn dan ook niet op het kaartje
opgenomen, evenmin als een IVON-opgave voor hok 42.35 uit 1950, die
waarschijnlijk op P. fasciculata betrekking heeft (mond. meded. G.
Kruseman).
E.J. WEEDA

The moderately halophilous grass Puccinellia rupestrisoccurred along the

shore of the Zuiderzee in fair quantity; in Zeeland it was recorded only
incidentally. Following the closure of the Zuiderzee in 1932 this species has
vanished gradually due to desalination of its habitat. Before 1950 it was
recorded in 21 hour-squares, since 1950 the species is known from
3 hour-squares, the last record dating from 1957.

voor 1950: 21 uurhokken (UFK 3)

sistds 1950: 3 uurhokken (UFK I)
ook voor 1950: Duiveland
168

Puleglum vulgare Mill

Polei
LABIATAE
0817 2a42- F.E.3 (1972),p. 184:5., W.&C.Europe,northwards to Ireland
and C. Poland, and extending to W. & S. Ukraine (Mentha pulegium L].

'

'

Pulegium vulgare werd voor het eerst voor Nederland vermeld door
BRUMAN (1662, p. 18) uit de omgevlng van Zwolle.
Over de oorzaak van de achteruitgang van deze soort zijn weinig
gegevens bekend.In 1943 schreef DE WEVER(1943b) hierover: 'Tot voor de
aanleg van het kanaal op zeer vee! plaatsen In 't Maasdal. Nu gaat ze overal
verdwijnen. Ook in M. en N. Urnburg is ze sterk verrninderd.' Vermoedelijk
is de veranderlng In de waterbeheersing in het rivierengebied een
belangrijke oorzaak voor de waargenomen achteruitgang. Te Mlllingen blj
Nijmegen is de soort ook in 1979 nog gevonden, van de overige
vlndplaatsen slnds 1950 is niet bekend of P. vulgare daar nog voorkomt.
Niet op het kaartje zijn opgenomen de volgende opgaven: Oldeboom,
Beets en Olterterp (WILDERVANCK, 1916), omdat het zeer onwaarschijnlijk is,
dat P. vulgare daar is waargenomen en Nuth (KLoos, 1948), waar het
vermoedelijk gaat om exemplaren door A. de Wever in zijn tuln gekweekt.
F. ADEMA

'

..
\

Before 1950 Pulegium vulgare was recorded In 4 7 hour-squares, for the

first time In 1662. Since 1950 the species has been found In 8 hour-squares.
The decline of P. vulgare has probably been caused by a change In
watercontrol in the Fluviatile District.

voor 1950: 48 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

Pulmonarla angustlfoUa 1.

SmaJiongkruid
BORAGINACEAE
1031 9b 10- F.E. 3 (1972), p. 102: N.E., E. & E.C. Europe; isolated stations
In W.C. Europe and the S.W. Alps.

.,

'

'

Puhnonaria angusti/olia is in Nederland voor het eerst gevonden bij de

Plasmolen te Mook in 1873. Op deze enige vlndplaats is de soort het laatst
aangetroffen in 1951. Daama is deze plek door ontginning verdwenen
(VAN 0osTSTROOM & REICHGELT, 1961c, p. 123).
Een opgave van een vindplaats blj Vaals (VAN EEDEN, 1889) is later onjuist
bevonden (VAN EEDEN, 1894.) De vermeldlng Grarnsbergen (schrift. meded.
J.D. Ruys, 1928) is niet opgenomen, omdat deze noch door HEUKELs (1929),
noch door latere auteurs is overgenomen. Evenmin is opgenomen de
vlndplaats Ubbergen, brongebied bij Pensionaat (MAAS, 1959, p. 140),
omdat er gegronde twijfel bestaat aan het natuurlijke voorkomen aldaar.
A.J. QUENE-BoTERENBROOD

....

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Pulmonaria angusti/olia has been found in 1 hour-square in the Nether-

lands, for the first time in 1873 and for the last time in 1951. The species
disappeared after reclamation of the locality.

(UFK 1)
(UFK 1)
169

WiJdemanskruid
RANUNCULACEAE
0057 6c 20 - F.E. 1 (1964), p. 220: From England and W. France
northwards to 60 N. In Sweden and eastwards to the Ukraine.

Pulsatllla vulgaris M11L

'

Bronsbergen (onder Warnsveld) en de Paasheuvel bij Terborg.

Sinds enige decennia was van deze soort bier te Iande nog een vindplaats
over, die de status van natuurreservaat had (ANoN., 1951 ); door nivellering,
o.a. recreatie, is P. vulgaris ter plaatse thans wei verdwenen (HEuKELS - VAN
00STSTROOM, 1977), hoewel WESTHOFF C.S. (1970, p. 93, 101) schreef dat zij er
nog in 1968 voorkwam en dat de groelplaats als velllg waste beschouwen.
De verdwijning van deze soort is waarschljnlijk onder meer het gevolg
van overmatig verzamelen; enkele groeiplaatsen zijn vernietigd door
bebouwing of omploegen (VUYCK, 1901; SLOFF & VAN SoEST, 1938, p. 227;
GEURTS, 1939). In ons land blijkt deze zeer droogteminnende soort uiterst
gevoelig voor nivellerende invloeden.
P. vulgaris Is uitgezet - waarschljnlijk zonder succes - in de duinen bij
Haarlem (SIPKES, 1914). Voorts is zij verwilderd gevonden te Dordrecht in
1943. Een NON-opgave voor Q4.63 berust waarschijnlijk op een verstreping (SLOFF & VAN SoEsT,l.c.) of betreft eveneens verwilderde exemplaren.
Een opgave voor Olst (ANoN~ 1951) heeft vermoedelijk op de vindplaats
onder Diepenveen betrekking. AI deze opgaven zijn niet op het kaartje
opgenomen. Ook is niet opgenomen een vondst bij kasteel Eerde in 1958
(schrift. meded. J.F. Veldkamp), die een verwilderd exemplaar betreft.
E.J. WEEDA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Pulsatilla vulgaris ( = Anemone pulsatilla I.) werd voor het eerst voor
Nederland vermeld door DE GoRTER (1781a) met als vindplaatsen de

Pulsatilla vulgaris was recorded In the Netherlands before 1950 in

9 hour-squares. During several decennia there was one locality of this

species left; the others had been destroyed or the species had vanished due
to excessive gathering. Most probably P. vulgaris does not occur any more
in its last locality in the Netherlands.

9 uurhokken (UFK 2)
(UFK 1)
1 uurhok

Bosboterbloem
RANUNCULACEAE
1052 9d 22- F.E. 1 (1964), p. 226: Most of Europe, except the north and
extreme south.

Ranuncu.lus nemorosus OC

'

'

De oudste opgave van Ranunculus nemorosus( = R. breyninusCrantz) voor

Nederland is te vinden blj FRANQUINET (1838, nr. 718); hij noemt de soort
voor het bos bij Gronsveld
R. nemorosus is In het verleden vaak het slachtoffer geweest van
naamsverwarring. Lange tijd heeft men vormen met sterk gedeelde
bladeren als R. polyanthemosl. opgevat; deze soort is echter niet inheems.
Bedoelde verdeeldbladige vormen mogen misschien als de subsp. polyanthemophyllus (W. Koch & H. Hess) Tutin van R. nemorosus worden
beschouwd. TUTIN (1964, p. 226) geeft echter voor dit taxon een verspreiding aan weIke zich beperkt tot de Jura. de Alpen, het Zwarte Woud en de
Pyreneeen. Volgens HEuKELS-VAN OosTSTRooM (1977) behoren dergelijke
vormen tot een var. polyanthemoides (Bor.) Van Ooststr. Deze varieteit is
gevonden 1n de omgevlng van Wljlre, Voerendaal, het Gerendal en op de
St. Pietersberg, het laatst in 1944. Minder uitgesproken vormen zijn ook
van Gronsveld bekend
R. nemorosus is sterk achteruitgegaan in Nederland. De sinds 1861
bekende groeiplaats bij Sittard verdween al in 1917 door omzetting van
het bos in grasland (ANoN. 1917b). Het kappen van bos in Zuid-Umburg
moet ook in andere gevallen als een voomame oorzaak van het verdwijnen
worden gezien. Wei groeide de soort nog in 1976 bij Crapoel. Bij Beek bij
Nijmegen is R. nemorosusnog In 1972 teruggevonden (schrift. meded. R.J.
Bljlsma); deze groeiplaats is sinds 1903 bekend.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen Groningen, straatweg naar Haren
(1908, AMD), Sneek, spoorwegterrein (NIEUWENHUis, 1916), het Haagse Bos
(1924, WAG) en de buitenplaats Carolina bij Driebergen (1964), omdat de
indruk wordt gewekt, dat de planten bier waren gekweekt dan wei
aangevoerd
P. HEUKELS

Ranunculus nemorosus has strongly declined in the Netherlands, from

12 hour-squares before 1950 to only 6 since that year. An important cause
of the decline is supposed to have been the cutting of woods. In some

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

places, forms with deeply dissected leaves have been collected, belonging
to a distinct var. polyanthemoides (Bor.) Van Ooststr., perhaps to be
identified with R. nemorosus subsp. polyanthemophyllus (W. Koch & H.
Hess) Tutin.

I
170

Kempense Waterranonke)

Ranunculus omiophyUus Ten.

RANUNCULACEAE

1054 4b 10 - F.E. 1 (1964), p. 237: W. Mediterranean region and W.

Europe to Ireland and the Netherlands.

'

Ranunculus omiophyllus ( = Batrachium JenormandilF.W. Schultz) Is hier

te Jande slechts eenmaal gevonden en wei bij Valkenswaard in 1901.

Deze vindplaats Is een noordelijke voorpost van het Westmediterraanatlantlsche areaal van R. omiophyllus, die in Belgie ontbreekt (CooK, 1964).
Van de soorten van Ranunculus, subgenus Batrachium Is R. omiophyllus
degene die in het meest voedselarme water groeit (SEGAL, 1967, p. 24). De
verdwijning van deze soort op haar haar enige Nederlandse vindplaats kan
zowel het gevolg zijn van ontginning als van een te strenge winter.
WEsmoFF.c.s. (1970, p. 97) noemt haar in zijn Jijst van soorten, die sinds
1900 uit ons land zijn verdwenen.
E.J. WEEDA

voor 1950:
slnds 1950:

Ranunculus omiophyllus was recorded only once in the Netherlands, viz.

near Valkenswaard in 1901. This locality was a northern outpost of the
area of this species.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

Ranunculus trtpartltus oc.

Drfedetlge waterranonkel

RANUNCULACEAE

1059 4a 10- F.E.1 (1964), p. 237: W. Europe from Portugal to Britain and
the Netherlands.

Ranunculus tripartitus Is in ons land aileen bekend van Texel, waar deze
soort voor het eerst in 1881 werd gevonden. In latere tijd is zij aileen
gevonden in 1951 blj Den Hoom op Texel (ScHorsMAN, 1954, p. 343); van
deze vondst is geen herbarlummaterlaal bewaard.
Evenals Potamogeton coloratus en Smymium olusatrum is Ranunculus
tripartitus een zuidelljke soort met een voorpost op Texel
Een IVON-opgave voor H724 berust vermoedelljk op een verstreping.
De opgave 'in een sloot tussen Zelsaete en Zuiddorpe in ZeeuwschVlaanderen' (HEuKELS, 1897) gaat zeer waarschijnlljk terug op een vondst
van VAN DEN BoscH (1848b), die de door hem verzamelde plant later (terecht)
als Batrachium ( = Ranunculus) ololeucos heeft herkend (VAN DEN BoscH,
1850a).
E.J. WEEDA

'

voor 1950: 1 uurhok

slnds 1950: 1 uurhok
ook voor 1950: Texel

Ranunculus tripartituswas recorded twice in the Netherlands, both times

on the Isle ofTexel (1881, 1951 ). Since the locality is not accurately known
for the record of 1881, only the record of 1951 is indicated on the
distribution map.

(UFK 1)
(UFK 1)

171

...

Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Poll.

Harige rateJaar
ScROPHULARIACEAE
1065 5a 32- F.E.3 (1972), p.280: From N. France, the Netherlands and
W.C. Russia southwards to N. Italy and N. Jugoslavia; occasionally casual
elsewhere.

r+

~-..

~-.

'
'

;::
-:--,-

J..

t-

'

-+'

Rhinanthus alectorolophus werd onder de naam R. villosus voor het eerst

In 1825 door VAN HALL vermeld, als zijnde waarschijnlijk lnheems. Korte tijd
later werd de soort gevonden In de omgevlng van de stad Utrecht (VAN
HALL, 1831, p. 166). De vlndplaats lag vermoedelijk In de waarden van de
Lek, waar de soort In het begin van de 19e eeuw bij Vianen en CUiemborg
werd verzameld.
R. alectorolophus is bijna uitsluitend bekend van grazige plaatsen In de
onmiddellijke nabljheid van rivieren en beken. Ze groelt liefst op een
voedselrijke, lets kalkhoudende bodem (HEGI-HARTL, 1972). Dit verldaart
zowel het feit, dat de harige ratelaar relatief veel voorkwam In ZuidLimburg, als het verspreidingspatroon blnnen dat gebied. Aileen bij
Apeldoom, In 1881, werd de soort op een akker gevonden. Buiten
Nederland lijkt de soort veel meer op akkers te worden aangetroffen (DE
WEVER, 1918b, p;29).
Een duidelijke reden voor de sterke achteruitgang is niet bekend, maar
is misschien te vlnden In een veranderd beheer van de waarden en d.ijken
tangs rivieren en beken. In Zuid-Limburg is R. alectorolophusvermoedelijk
aileen nog bij Wijlre (62.23) aanwezig.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen: Texel (HoLKEMA, 1870,
p. 79 en 247) en Elkerzee (IVON-hok Q2.36), omdat deze opgaven niet te
controleren zijn en de soort er nooit is teruggevonden; Ameland (HEuKELS,
1900c), omdat de basis van deze vermeldlng niet bekend is, en Amsterdam
(v66r .1950), omdat de soort daar waarschijnlijk was aangevoerd.
RW.J.M. VANDER HAM

,
~

Before 1950 Rhinanthus alectorolophus was recorded In 24 hour-squares;

since 1950 the species has been found In 4 hour-squares. Before 1950 it
occurred rather abundantly In the south of Limburg on grassy, somewhat
chalky places, mostly In the immediate surroundings of the river Maas and
its confluents. The reason for the marked decline of the species is not
known. Probably it is caused by changed management of the fields along
the rivers and streams.

voor 1950: 24 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

Rhynchosinapls cheJranthos (Viii.) Dandy

Muurbloemmosterd
CRUCIFERAE
17281e 23- F.E. 1 (1964), p. 341: W. Europe extending to C. Italy; mainly
in the mountains.

.,

'

"'-I.

'I

_y

'

yj

~L
.

fi

ll

'
,{

Rhynchosinapis cheiranthosbecame naturalized in the vicinity of Wijchen

near Nijmegen, in the eastern part of the Fluviatile District. Because it is
hard to ascertain whether or not the species has kept its ground for longer
periods elsewhere in the country, all other reports have not been included
in the map; for most of these places the status is certainly adventitious. R.
cheiranthos has been found naturalized in 5 hour-squares before 1950,
and in 4 hour-squares since.

_A

- 1-i
~-

voor 1950:
slnds 1950:

N.

Rhynchosinapis cheiranthos ( = Sinapis cheiranthos Koch; Brassicella

erucastrum O.E. Schulz) werd In 1897 voor het eerst in ons land verzameld,
blj Wijchen. In deze omgeving is de soort, blijkens herhaalde vondsten en
opgaven uit latere jaren, duidelijk lngeburgerd. Buiten d.it beperkte gebied
zijn inburgeringen niet met zekerheid bekend of althans buitengewoon
slecht gedocumenteerd.
De niet opgenomen zeker en vermoedelijk adventieve vondsten van
v66r 1950 zijn: Winsum, Fr., adventief met kanariezaad (1899), Deventer,
meelfabriek (1899), Halle, molenberg (1940), Winterswijk, bij molen (1919,
1925 en 1939), waarschijnlijk herhaald adventief; Amhem, terreln rond
gasfabriek (1928), Amsterdam, korenlaadplaats (1900), 's-Gravenhage
(NIJKAMP, 1922), Rotterdam (HEUKELS, 1917), id., koolasweg door Rozenburg
(1902), id., spoorwegterrein te Feljenoord (HEUKELS, 1901 b) en bij Genooi,
Limb., drie jaren achtereen (GARJEANNE, 1914, p. 137) doch later niet
teruggemeld. Na 1950 is R. cheiranthos nog zeker of vermoedelijk
adventief aangetroffen te Deventer, industrieterrein (1973), Utrecht,
Kanaleneiland (1968, U), Leiderdorp, middenberm Engelendaal, mogelijk
uitgezaaid (1 974), Rotterdam, opgespoten terrein bij waterleidingbedrijf
(1974) en Grevenbicht, Maasoever (1955). Ook wei adventief, maar tevens
niet nader gelokaliseerd Is een opgave voor 'De Drie Notebomen, terrein
zakkenhandel Koemans', (schrift. meded. G.P.J. Jaspers, 1957); mogelijk
moet hiervoor in de omgevlng van Gouda worden gezocht.
P. HEUKELS

5 uurhokken (UFK 2)
4 uurhokken (UFK 2)
172

.,

Rosa agrestls Savl

Kraagroos
RosAcEAE
1079 8d 43 - F.E. 2 (1968), p. 31: Most of Europe, rare in the north and east.

,~

t
]...,0

-+-

f-+"i

tL\

r-<:

'

"fl.--

? .).,.L
t"'O.

r,,-. '""-

-t 1-<

(,\f
~

,;;::l

lo...<::l>

~I

l\'

,.J

'

~.~-

...r. z

.A.

'""' ~l'f

-1}

t
-.,+

f-+1..-':

Het voorkomen van Rosa agrestis werd voor het eerst in ons land
vastgesteld door CREMERs (1914); hij noemde Bemelen en Oud-Valkenburg
als vlndplaatsen. Oudere opgaven berustten steeds op vondsten van
andere soorten.
Duidelijke concentraties van vlndplaatsen bleken naderhand in ZuidUmburg en in de omgevlng van Nijmegen voor te komen; buiten deze
gebieden zijn slechts enkele meer verspreide groeiplaatsen geconstateerd.
Hoewel aan het eind van de jaren veertig nog een groot aantal nieuwe
vondsten werd gedaan (merendeels door Joh. Jansen), is R. agrestis in de
periode sinds 1950 nog slechts op twee plaatsen aangetrflffen: in het
Schlepersbos in 1952 en langs het kanaal van Luik naar Maastricht in 1957
en 1958. Het is niet bekend of de soort elders (en misschlen lnmiddels ook
daar) inderdaad is verdwenen; het is mogelijk dat zij over het hoofd is
gezien.
Niet opgenomen is het uurhok P7.34, aangekruist op het oude IVONkaartje op basis van een streeplijst uit 1915 van de hand van L. Vuyck.
Blljkens dlens eerdere publicaties (VuYCK, 1902a, p. 543) verstond deze
auteur onder R. agrestis een andere soort, mogelijk een bastaard van R.
rubiginosa en R. canina.
P. HEUKELS

,,_

-r

I'M

.~ ,

~rl-

tJj

'

1-'-

f\,

- f

voor 1950: 27 uurhokl<en (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokl<en (UFK 1)

Rosa agrestis was reported from 27 hour-squares before 1950; since 1950
it has been collected at only 2 stations, for the last time in 1958. As at the
end of the period prior to 1950 a considerable number of new localities has
been detected; the species may have been overlooked in later years.

..

Rosa arvensls Huds.

Bosroos
1080 9d 32- F.E. 2 (1968), p. 27: S., W. & C. Europe.

~-

~"-1.

1-+'

_t.

+H>I

'
~h

-. v+llli

1\.
IC

P:
'

~ .-'I

RosACEAE

Rosa ;nvensis is hler te Iande pas in 1864 voor het eerst verzameld en wei
bij Valkenburg.
Deze soort heeft een subatlantisch-submediterrane verspreiding (MEuSEL
c.s., 1965, p. 224) en bereikt in ons land haar noordgrens. Hoewel de
bosroos meer schaduw kan verdragen dan andere rozen, komt zij in bossen
vaak niet tot bloei, vooral aan de noordoostgrens van haar areaal (ScHLUTER,
1962), zodat zij welllcht over het hoofd is gezien en ook in ZuidoostNederland meer voorkomt dan thans bekend is. Mogelijke oorzaken van
achteruitgang van R. ;nvensis hier te Iande zijn het slopen van heggen,
mergelwinning en het te vee! dichtgroeien van groeiplaatsen door het
staken van de hakhoutcultuur; de soort groeit namelijk vooral in
orchideeenrijk eiken-haagbeukenbos, een vegetatietype dat voor zijn
voortbestaan van exploitatie als hakhout afhankelijk is (WEsrHOFFC.s., 1973,
p. 327, 331).
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: Ter Ape! (1898, KoPs - VuYCK,
1901, pl. 1622), die blijkbaar berust op een verwisseling met Rubus
saxatilis, welke soort in 1898 bij Ter Ape! werd ontdekt, terwijl Rosa
;nvensisin dat jaar aileen bij Hoog-Keppel is verzameld; Oostvoome (KLoos,
1948), daar van deze vlndplaats afkomstig materiaal tot een andere
Rosa-soort behoort; Roderbeek in Twente (MAAs, 1959, tabel 17, upname 19), wegens de excentrische Jigging en het ontbreken van herbariummaterlaal; 's-Gravenhage (IVON-hok 30.451, om dezelfde redenen.
E.J. WEEDA

,
-Ll-

- 1

F>o

.~

:r:

'r-

r-,
~.

....
Rosa ;nvensis reaches the northern border of its area in the Netherlands.
Its decline from 26 hour-squares before 1950 to 8 hour-squares since 1950
may be due to destruction of hedges, ceasing of coppice culture in
woodlands and reclamation of marl.

voor 1950: 26 uurhokl<en (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokl<en (UFK 2)
173

Rosa micrantha Borrer ex Sm.

Kleinbloemige roos
RosACEAE
1082 8d 32 - F.E. 2 (1968), p. 32: W., S. & C. Europe, extending to N.
Ukraine.
Rosa micrantha werd reeds In 1836 in het Bloemendaalse Bos verzameld

en door de vinder juist gedeterrnineerd Merkwaardig genoeg werd deze

vondst toen niet gepubliceerd. De soort werd pas in 1935 weer gevonden,
ditmaal bij de Plasmolen (KLoos & WACIITER, 1936).
Er is weinig overeenkornst tussen de vindplaatsen van R. micranthav66r
en na 1950. Of dit betekent dat de soort zich steeds verplaatst, of dat zij
aileen op de recente groeiplaatsen vroeger niet is herkend, is niet bekend.
Wei staat vast dat R. micrantha op een aantal groeiplaatsen waar zlj na
1950 voorkwam, inmlddels aJ weer is verdwenen (mond meded. M.T.
Jansen), zodat het kaartje wei een lets te positief beeld geeft van de
frequentie van het voorkomen van de plant
Niet opgenomen is de vindplaats Sommelsdijk, aan de Christoffeldijk
(1968), omdat R. mierantha hier mogelijk was aangeplant (mond. meded.
F. Adema) en latere opgaven ontbreken.
P. HEUKELS

Rosa micrantha has been found in 10 hour-squares before 1950, and In 10

(usually different) hour-squares since 1950. At a number of localities the
species has disappeared in recent years; hence the map gives too positive
an image of the frequence of the species now.

voor 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

slnds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Rubia tinctonun 1..

Meekrap
RUBIACEAE
10881g 32- F.E. 4 (1976), p. 38: Formerly cultivated for the dye (madder)
extracted from its roots; widely naturalized in S. and C. Europe, and
perhaps native in the E. Mediterranean region.

'
.

'

Van oudsher is bekend, dat Rubia tinctqrum in Nederland veelis gekweekt,

vooral in Zeeland en op de Zuidhollarldse ellanden; de soort werd reeds
door DoDOENS (1554, p. 573) als landbouwgewas vermeld Gegevens van de
teelt van meekrap buiten deze gebleden zijn schaars voorhanden en
wijzen op sinds lang verdwenen cultures (o.m. MARTINET, 1779, p. 316: de
Betuwse kleigronden; DE WEVER, 1919b, p. 12: 'tot v66r 1840 bij
Maastricht vee! gekweekt, sedert in Zuid-Umburg niet meer gezien'.
In 1868 gelukte het in Duitsland om de kleurstof uit de meekrap, de
alizarine, synthetisch te bereiden. Dit betekende het vrijwel abrupte einde
van de meekrapcultuur in ons land, waarmee ook de mogelijkheid voor
planten om te verwilderen en plaatselijk in te burgeren tot vrijwel nul
werd gereduceerd. Dlt verklaart de achterultgang van 11 uurhokken v66r
1950 tot slechts 4 sinds 1950.
Toch is de meekrapteelt niet helemaal uit ons land verdwenen: bij
Ouddorp op Goeree werd R. tinctorum, ook voor medlcinale doeleinden,
nog na de Tweede WereldoorJog gekweekt (VEENMAN"S AGRARISCHE WINKLER
PRINs, 1957, p. 41 ). Daar bekend is, dat op Schouwen een meekrapplant zich
a! ruim 40 jaar zonder moeite in een tuin weet te handhaven (mond.
meded. ).P.C. Boot, 1979), kunnen de vondsten van planten sinds 1950,
oorspronkelijk ongetwijfeld verwilderd, toch als lngeburgerd worden
beschouwd. Dit geldt eveneens voor de vondst bij Zoelen In de Betuwe,
waar de plant 'sinds mensenheugenis' in een heg groeit (mond. meded.
M.T. Jansen).
J. MENNEMA

Rubia tinctorum was for several ages a wellknown cultivated plant,

especially in the southwestern part of the Netherlands. where it regularly
has naturalized Since the start of the synthetic production of alzarine in
1860, the cultivation of madder stopped rather abruptly. This explains the
decline from 11 hour-squares before 1950 to 4 since 1950.

VQOr 1950: 11 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)
174

Steenbraam
RosACEAE
1092 9e 11 - F.E. 2 (1968), p. 10: Most of Europe, but rare in the south-west

Rubus saxatills l.

Rubus saxatilis werd in 1897 voor het eerst bij Ter Apel in ons land
gevonden. Het voorkomen blijkt beperkt te zijn tot enkele bossen aldaar,
gelegen in twee aangrenzende uurhokken. Hoewel mogelijk een aantal
groeiplaatsen verloren is gegaan, komt R. saxatilis nog steeds in een paar
van deze bossen voor.
P. HEUKELS

voor 1950:
slnds 1950:

Rubus saxatiliswas discovered in 1897 in some woods in the vicinity of Ter

Apel in the Netherlands. At least some of the growing-places still exist, and
the number of hour-squares before and since 1950 remains 2.

2 uurhokken (UFK 1)
2 uurhokken (UFK 1)

Rumex aquatlcus l.

Paardezuring
1096 4d 30- F.E. 1 (1964), p. 86: N., C. & E. Europe.
'
I

'

POLYGONACEAE

Rumex aquaticus is voor het eerst in Nederland gevonden in 1837 te

Sliedrecht
Deze soort wordt nogal eens verwisseld met R. hydrolapathum (waterzuringl) en met R. obtusifolius, waar hij in bladvorm wei iets op lijkt Het
is dan ook onduidelijk, wat oudere auteurs, zoals DE GoRTER (1767, p. 105;
1781b) en VAN HALL (1825) met R. aquaticus hebben bedoeld. De
beschrijving, die zij geven, kan wei degelijk betrekking hebben op deze
soort; de door hen geciteerde varieteit echter is duidelijk iets geheel
anders en aileen van deze varieteit worden vindplaatsen vermeld.
R. aquaticus is als inheemse plant voor het laatst in 1947 in de Ewijkse
Waard verzameld. DANSER (1922, p. 168) vond op de door hem bezochte
groeiplaatsen veel vaker bastaarden van R. aquaticus met R. crispus, R.
hydrolapatum en R. obtusifoliusdan de soort zelf. Mogelijk is de soort door
bastaardering uit onze flora verdwenen.
Niet op het kaartje zijn opgenomen de vindplaatsen: Loenen (JANSEN &
WAcHTER, 1914b, p. 96), omdat de daar verzamelde exemplaren tot R.
hydrolapatum behoren, en Overveen (JANSEN & WACHTER, Lc.) daar dit
materiaal R. obtusifolius is. Een opgave van Walcheren (WALRAVEN, 1878,
p. 131) heeft waarschijnlijk evenmin betrekking op R. aquaticus. Na 1950
is deze soort eenmaal verzameld te Grevenbicht (1955); deze vondst is niet
op het kaartje opgenomen, omdat deze vermoedelijk adventief was.
F. ADEMA

Rumex aquaticus has been recorded in 19 hour-squares, for the first time
in 1837 near Sliedrecht and for the last time in 1947 near Ewijk. DANSER
(1922) more often found hybrids with R. crispus, R. hydrolapathum and R.
obtusfolius than the true R. aquaticus. It may be possible, that R. aquaticus
disappeared from the flora of the Netherlands by hybridization with those
species.

voor 1950: 19 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken
175

PriemvetJnUUr
CARYOPHYLLACEAE
1113 2c 20- F.E. 1 (1964), p. 147: W. & C. Europe; S. Europe eastwards to
S. Italy and C. Greece.

saglna subulata (Sw.) Prest

'
I

'

..

"

Sagina subulata is hier te Iande voor het eerst gevonden in 1872,

waarschijnlijk in het Gooi, doch aanvankelijk niet als zodanig herkend
(VuvcK, 1901). Het oudste materiaal in de geraadpleegde herbaria is in
1878 bij Naarden verzameld.
Omstreeks de eeuwwisseling kwam S. subulata nog vrij vee! in het Gooi
voor; elders is zij slechts inddenteel gevonden. Na 1920 is de priemvetmuur nog slechts eenmaal in ons land aangetroffen en wei in 1953 bij
Lasser (VAN 0oSTSTROOM & REICHGELT, 1954), met Welke vindpJaatsopgave
vochtige heistreken ten zuidoosten van Denekamp worden bedoeld
(mond meded. V. Westhoff; zie ook LUJKEN, 1957 en DE SMIDT, 1962, p. 4).
Thans is de soort hier te Iande waarschijnlijk verdwenen (WESTHOFF c.s.,
1970, p. 100). Volgens WESTHOFF & DEN HEw (1969) is S. subulata een
kensoort van het Nanocyperion flavescentis; haar verdwijning staat stellig
in verband met de algemene achteruitgang van deze pioniervegetaties
van matig voedselarme, vochtige grond hier te Iande door ontwatering.
Toch is de zeldzaamheid - ook vroegerreeds - van deze soort in Nederland
moeilijk te verklaren.
Met de vindplaatsopgave De Lutte (DEs ToMBE, 1912, p. 8) wordt een
groeiplaats aan de Dinkel in M8.62 bedoeld. Verwilderd of adventief is S.
subulata gevonden bij Leiden (1945) en Harlingen (1966). Deze vindplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen.
E.J. WEEDA

At the end of the previous century Sagina subulata was rather frequent in
het Gool (surroundings of Hilversum); elsewhere in the Netherlands this
species was recorded only inddentally. Before 1950 the species was
recorded in 6 hour-squares. The only more recent record dates from 1953,
so that S. subu/ata is presumably extinct in our country; this may be
partially due to drainage of its habitat

voor 1950:
sinds 1950:

6 uurhokken (UFK 2)
{UFK 1)
1 uurhok

Sallx atrodnerea Brot

Roestige wilg
SALICACEAE
1417 9a 44- F.E. 1 (1964), p. 50: W. Europe, from Britain to Portugal.

.,

"

Salix atrodnerea is met name v66r 1950 regelmatig in ons land gevonden,
wanneer men afgaat op de determinaties die door A. Neumann in 1961
aan het Nederlandse herbariummateriaal zijn verricht. Ook schijnen
bastaarden met andere Salix-soorten in die periode niet zeldzaam te zijn
geweest in hoeverre die determinaties betrouwbaar zljn, is enigszlns de
vraag; een grondige revisle lljkt hier zeker gewenst
In een land als Ierland, waar S. atrocinerea niet samen met S. cinerea
voorkomt. zijn de vormen goed herkenbaar (mond meded. W.V. Rubers).
In Nederland echter zijn door bastaardering veel hybridenzwermen
ontstaan; het is zeer moeilljk na te gaan aan de hand van het beschikbare
herbariummateriaal wat wei tot de zuiveye populatie kan worden
gerekend en wat niet Het kaartje geeft derhalve niet zozeer een beeld van
de verspreiding van de zuivere soort, maar van aile Salix-vormen waarin
A. Neumann destljds elgenschappen vanS. atrocinerea kon ontdekken,
aangevuld met slechts weinig vondsten van latere datum. De minder goed
herkenbare vormen en de hybriden zijn met een variantteken aangegeven.
Over de verspreiding vanS. atrodnerea in Nederland is aan de hand van
de thans beschikbare gegevens niet veel te zeggen. Met name in
Zuid-Limburg zijn voor 1950 zeer vele vondsten door slechts een florist
gedaan. Elders, en na 1950 ook in Limburg, kan de soort vaak over het
hoofd zijn gezien. Betrouwbare vindplaatsopgaven zijn ook niet in de
literatuur te vinden. Een helder beeld van de verspreiding van S.
atrocinerea in Nederland is voorlopig nog niet te geven.
P. HEUKELS

Salix atrocinerea, in the Netherlands, is a badly known taxon, due to the

poor recognizability of the species in Its many hybrid forms. The map gives
the distribution of all forms that show at least some characters of S.
atrocinerea; the less recognizable forms and the hybrids have been
included with a variant symbol. The species may often have been
overlooked, especially since 1950. The map is mainly based on the
determinations of the Dutch Salix-material by A. Neumann in 1961; it is not
quite certain, though, that these are always fully reliable. A thorough
re-examination of the systematics and the distribution of S. atrodnerea
and its relatives is still needed

voor 1950: 30 uurhokken {UFK 4)

slnds 1950: 7 uurhokken {UFK 2)
176

Kleinbloemige salle
LABIATAE
11291140- F.E. 3 (1972), p. 192: s. & W. Europe, northwards to Scotland.

salvia verbenaca l.

'

f\-

--

Salvia verbenaca werd voor het eerst voor Nederland venneld door DE
GoRTER (1745, nr. 18) van Enghuizen en Ulenpas.
Volgens HEuKELS (1909) is de soort bij ons waarschijnlijk aileen aangevoerd. S. verbenaca moet in ons land echter wei degelijk als indigeen
worden beschouwd.
Deze soort is voor het laatst hier te Iande verzameld in 1948 te
Wamsveld, maar is niet opgenomen in de lijst van soorten, waarvan
volgens WESTHOFF c.s. (1970, p. 95) met zekerheid vaststaat, dat zij na 1900
uit ons land zijn verdwenen. Vennoedelijk heeft S. verbenaca in Nederland
de noordgrens van haar areaal bereikt De soort heeft zlch hier niet kunnen
handhaven.
Niet op het kaartje zijn opgenomen de volgende vondsten en opgaven
van adventieve exemplaren: Amsterdam, Cruquiusweg (1910), Rockanje
(1916), Simpelveld (1927) en Wijlre (1928). Een opgave van Noordwijk
(SuRINGAR, 1892, p. 82) heeft betrekking op een vondst van S. vertidllata
aldaar (VUYCK, 1904).
F. AoEMA

'

voor 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

slnds 1950: 0 uurhokken
ook voor 1950: NoordBeveland

Before 1950 Salvia verbenaca was recorded in 10 hour-squares, for the first
time in 1745. The last find was in 1948 near Wamsveld This species
reached in the Netherlands the northern limit of its distribution, but could
not maintain itself here.

salvtnla natans (l.) All

SALVINIACEAE
11314a20- F.E. 1 (1964), p. 24: C. &S.E.Europe, extending westwards to
Holland and Spain.
VJOtvareD

Salvinia natans is in Nederland voor het eerst in 1869 waargenomen in de

stadsgrachten van Zwolle (OuoEMANS, 1870).
Zeer waarschijnlijk heeft de soort ons land vanuit Dultsland met -een
eikenhoutvlot bereikt (HEUKELS, 1901d), wat gezien de verspreide vindplaatsen meer dan eenmaal moet zijn gebeurd. Zonder twijfel mag de
eerste vondst telkenmale als adventief worden beschouwd; omdat de soort
gedurende een lange reeks van jaren zich op de diverse vindplaatsen wist
te handhaven, kan zij tot de Nederlandse flora worden gerekend.
S. natans is voor het laatst in Nederland aangetroffen in 1954, namelijk
te Leerdam (mond. meded. H. Schimmel) en dient thans in ons land als
uitgestorven te worden beschouwd.
J. MENNEMA

'

voor 1950:
slnds 1950:

Salvinia natans probably has arrived in the Netherlands from Germany

with a raft of oak-wood Before 1950 the species was known from
6 hour-squares; in 1954 S. natanshas been recorded for the last time in the
country.

6 uurhokken (UFK 2)
1 uurhok
(UFK 1)

177

satureja calamintha (L} SCheele

Bergsteentijm
LABIATAE
1142 8c 20 - F.E. 3 (1972). p. 166: W., S. & S.C. Europe. !Calamintha
sylvatica Bromf.).
'

'

""

'
-

'

Satureja calamintha was recorded in 2 hour-squares, viz. near Nijmegen

and on the St. Pietersberg. On the former locality It was found only In the
early 19th century. At the latter it is said to have run wild originally. From
1892 onwards it was recorded on the Dutch part of the hill but now it seems
to have vanished due to reclamation of marl. The last record dates from
1950.

i~

voor 1950:
slnds 1950:

2 uurhokk.e n (UFK 1)
(UFK 1)
1 uurhok

Satureja calamintha wordt onder de naam Thymus calamintha door VAN

HALL (1827, p. 122) voor het eerst voor ons land vermeld: 'in de vestlngwerken van Nijmegen, in de drooge stadsgracht, nabij de Hertogspoort'.
Op de St Pietersberg isS. calamintha pas sinds 1892 van het Nederlandse gedeelte bekend, hoewel zij reeds door LEJEUNE (1813, als Melissa
calamintha) wordt vermeld 'dans les bois, pres de Maestricht'. Volgens DE
WEVER (1918c, p. 70) is de soort hier vermoedelijk oorspronkelijk verwilderd vanuit een tuin blj caestert (even bezuiden de grens).
Te Nljmegen isS. calamintha na 1833 niet meer gevonden. Voor het
laatst werd zij hier te Iande verzameld In 1950 op de St. Pietersberg; hier
is de soort vermoedelijk ten gevolge van de mergelwinning verdwenen.
WESTHOFF c.s. (1970, p. 100) noemt haar in zijn lijst van planten, waarvan
niet met zekerheid bekend is of zij nog in ons land voorkomen.
Een opgave voor Nieuw- en St.Joosland (VuvCK, 1904) be~st op een
onjuiste interpretatie van een opgave van HEuKELS (1903): niet de plant,
maar de vinder Is afkomstig uit Nieuw- en St Joosland; de vindplaats Is
westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen. Daar het vermoedelijk een voorbljgaand
aangevoerd exemplaar betreft, is deze vindplaats buiten beschouwing
gelaten.
E.J. WEEDA

"Ill

Saxifraga hirculus 1.

Bokjessteenbreek
SAXIFRAGACEAE
1145 7d 10- F.E. 1 (1964), p. 369: N., E. & C. Europe, rapidly becoming
rarer in the western and southern parts of its range.
'

'

De oudste vermeldlng van Saxi/raga hirculus is van G.us1us (1611, p. 10-11)

als Hirculus Frisicus, Dortmanni: 'Nascitur in palustribus siccioribus locis,
permlxta Grarnini Pamassi vulgO dlcto. prope amoenissimum quemdam
pagum in Comitatu Drentiae'. De vindplaatsgegevens kunnen niet
bondlger worden vertaald dan door DoooeNs in zijn <Iuydt-Boeck van 1618
(p.296): 'Het wast In moerachtighe, doch niet al te vochte plaetsen,
tusschen het Gramen Pamassi (pamassia, Q.-B.), in het Graefschap van
Drent'. Daama is de soort eenmaal bij Weerdlnge - In een mosveen - in
1859 verzameld.
De bokjessteenbreek wordt beschouwd als een ijstijdrelict (TESCH, 1914;
HEIMANS, 1916) en is gebonden aan een zeldzaam biotooptype, namelijk
een contactsltuatie tussen kalkhoudende, droge mlnerale grond en
voedselarm, zuur en nat hoogveen (BARKMAN, 1968a). Tijdens een botanische excursie in 1889 werd op de vroegere vindplaats tevergeefs naar de
soort gezocht (SuRINGAR, 1891). In 1924 deelt Jac. P. Thijsse in 'de Groene
Amsterdammer' mee, dat de groeiplaats is weggeturfd.
Op grond van het natuurlijke karakter van de groeiplaats en het
eeuwenlange voorkomen In ons land kan de bokjessteenbreek als een
wilde Nederlandse plantesoort worden beschouwd.
Een vermeldlng van S. hirculus voor het Zwarte Meer bij NieuwAmsterdam (BEYERINCK, 1929), die de auteur zelf al tussen haakjes plaatst,
is niet opgenomen, temeer niet, omdat vindplaatsopgaven van enkele
andere plantesoorten in hetzelfde artikel onjuist of dubieus bleken te zijn.
Voor de vermeldlng van Clusius is geen ander hok gekozen, omdat deze
vermeldlng daarvoor te vaag is.
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

v
\

voor 1950:
sinds 1950:

Saxi/raga hirculuswas mentioned for the Netherlands in the province of

Drenthe by Clusius in 1611 and once found there In 1859. The locality
disappeared by peat-cutting.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken
178

Scheuchzerta palustrls L

..,.
:...!-;

It

.....

Scheuchzeria
ScHEUCHZERIACEAE
1149 7d 32- F.E. 5 (1979), p. 6: Europe southwards to the Pyrenees, Alps
and S. carpathians.

'

IJt
'

'

Scheuchzeria palustris is hier te Iande voor het eerst gevonden in

Wijchense venen (VAN HALL. 1827, p. 117).
in vroegere perioden is deze soort in de Nederlandse hoogvenen
algemeen en talrijk geweest, blijkens het veelvuldig voorkomen van
subfossiele resten ('haverstro') in veenlagen (WESTHOFF & PAsscHIER, 1958;
WESTHOFF c.s., 1973, p. 175). De oorzaak van de sterke vermindering van
deze soort reeds v66r de 19e eeuw is ons niet bekend (vergelijk Sphagnum
imbricatum, DEN HELD, 1971 ). De achteruitgang in recente tijd, met name
in Limburg, is toe te schrljven aan ontginnlng, ontwatering en eutrofiering. OVerigens is van diverse groeiplaatsen van Scheuchzeria bekend dat
zij er soms jaren achtereen niet wordt gevonden om dan toch weer op te
duiken, zodat de veronderstelling is geuit dat zij de tussenliggende
periode aJs zaad doorbrengt (VUYCK, 1916; WESTHOFF & PASSCHIER, I.e.;
STRQBOSCH, 1976, p. 136). Regeneratie van het areaal- door vestiging op
nieuwe potentieel geschikte standplaatsen - moet gezien de grate en
zware zaden van Scheuchzeria uitgesloten worden geacht.
Een aankruising In hok J7.27 op het oude IVON-kaartje van S. palustris
berust op foutieve lokalisatie van de vindplaats bij Odoom (K7.27).
Opgaven voor het Zwarte Meer bij Nieuw-Dordrecht (VAN DENBoscH, 1861,
p. 195; BEQERINCK, 1929) berusten op verwarring van deze vindplaats met
het Zwarte Meer bij Odoom (SuRINGAR, 1860, p. 84). De vindplaatsopgaven
voor Heumen, Wijchen, Overasselt, Hatert en (Unio) Boxmeer hebben aile
betrekking op de groeiplaats in de Wijchense venen (VuvcK, 1916; vergelijk
oak ANoN., 1855, p.440), die voorThom (1900) en Weert (1908, AMD en
191 0) hoogst waarschljnlljk op groeiplaatsen in het zuidoostelijke dee! van
de Peel (omgeving Grathem). Niet opgenomen is voorts de twijfelachtige
vindplaatsopgave 'Plasmolen-moeras' (1904, AMD; tezamen met een
andere vindplaats genoemd op l!l!n herbariumvel met l!l!n exemplaar). De
opgave Geldrop, veen bij Heezerweg (1953, U), is geldentificeerd met het
Kanunnikesven bij Eindhoven, omdat dit de enige lokaliteit van Scheuchzeria is die recentelijk uit de omgeving van Eindhoven bekend is.
E.J. WEEDA

voor 1950: 17 uurhokken (UFX 3)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFX 2)

"1\

in past periods Scheuchzeria palustris must have been rather common in

bogs in the Netherlands. In the previous century it was already rare. The
decline from 17 hour-squares before 1950 to 5 hour-squares since 1950 is
due to reclaiming, drainage and eutrophication of moorland.

Stekende bies
CYPERACEAE
1152 3c 32- F.E. 5 (1979), p. 278: W. & C. Europe, extending to S.C. Italy
[.5. pungens Vahl).

Sdrpus americanus Pers.

De eerste opgave van Scirpus americanus voor ons land is hoogst

waarschijnlijk die van EHRHART (1783, kolom 270) onder de naam S.
mucronatus voor de oever van de Zuiderzee tussen Harderwijk en
Doomspljk.
S. american us heeft een overwegend Noordamerlkaans areaal en heeft
in West- en Midden-Europa een disjuncte verspreiding, waarbij hlj in het
Waddengebied zijn noordwestgrens bereikt (HULrtN, 1958). Hier te Iande
is hij overwegend in brak milieu gevonden, vooral daar waar kwel van zoet
water optreedt (WESTHOFF & MORZER BRUQNS, 1956). Kart na de bedijking van
Oostelijk Flevoland in 1957 werd S. americanusgevonden op verscheidene
plaatsen aan de oostzijde. Gedurende de laatste 15 jaar is de soort in het
ijsselmeergebied aileen nag bekend van een opgespoten strandje bij Horst
(nog in 1978) en van Oostelljk Flevoland ten zuidwesten van Elburg (nog
in 1973, schrift. meded H. Menke). Op het Groene Strand blj WestTerschelling houdt de stekende bies tot dusver stand (schrift. meded. H.
van Oeveren, 1977). Vermoedelijk verdwijnt hij vooral door concurrentie
van soorten als Phragmites australis na ontzilting van zijn groeiplaatsen;
stellig is de afsluiting van de Zuiderzee de voomaamste oorzaak van zijn
achteruitgang.
Niet opgenomen zljn de volgende twljfelachtige vindplaatsopgaven:
Meppel (VAN DEN BoscH, 1850a, als S. Rothli), omdat van hier geen materiaal
aanwezig Is onder S. americanus; Dalen (1906), wei op een verschrijving
berustend; Willemsdorp (BoERLAGE, 1891, door REICHGELT, 1956a, met een
vraagteken opgenomen) en IVON-opgaven voor M4.35 en P4.66, die niet
door herbariurnmateriaal worden gesteund en vermoedelijk op S. triqueter betrekking hebben.
E.J. WEEDA
7

In the Netherlands Sdrpus americanus occurs chiefly in brackish environment with freshwater percolation. After the closing of the Zuiderzee this
species has gradually vanished on most stations in this area. although it

was recorded rather frequently on the eastern side of Oost-Flevoland

shortly after the reclamation of this polder in 1957. S. american us has been
recorded before 1950 in 18 hour-squares and since 1950 in 5 hour-squares.

voor 1950: 18 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)
179

Sdrpus x carinatus Sm.

Groene bastaardbies
CYPERACEAE
1598 4c 22- F.E. 5 (1979), p. 278: occurs mainly in C. & N.W. Europe.
Sdrpus x carinatuswerd reeds in 1827 door DuMORTIER opgegeven voor de
oevers van de Schelde en de Beneden-Maas; met de laatste kan heel goed
het zoetwatergetijdengebied in de omgeving van de Biesbosch zijn
bedoeld, waar S. x carinatus later ook werd verzarneld. Het oudste
herbariummateriaal dateert van 1934 en is afkomstig van de Nieuwe
Biesbosch.
S. x carinatus is de hybride vanS. Jacustrissubsp. Jacustrisen S. triqueter.
Gelet op het kaartje is deze bastaard niet achteruitgegaan. Of dit werkelijk
zo is, kan niet met zekerheid worden gesteld; er bestaat een kans dat S. x
carinatus na het wegvallen van de getijdenbeweging sinds de afsluiting
van het Haringvliet achteruit zal gaan, zoals ook voor S. triqueter wordt
verwacht (QUENE-BOTERENBROOD & MENNEMA, 1973, p. 67). De bastaard WOrdt
echter ook wei aangeplant (REICHGELT, 1956a), wat het voortbestaan kan
bevorderen.
P. HEUKELS

voor 1950:
sinds 1950:

Sdrpus x carinatus has been found in 9 hour-squares before 1950, and in

8 hour-squares since 1950. 1his hybrid may suffer from the enclosure of
the Haringvliet estuary and subsequent loss of the tidal movements in the
fresh-water tidal basin which is its typical habitat. Its survival may be
furthered on the other hand by the current planting in the same area.

9 uurhokken (UFK 2)
8 uurhokken (UFK 2)

Sdrpus cespltosus 1..

subsp. cespltosus

Annbloemige veenbies
CYPERACEAE
1525 7d 22 - F.E. 5 (1979), p. 280: Throughout most of the range of the
species; S. cespitosus s. lat.: Europe, southwards to C. Spain, Corse and S.
Bulgaria, but only in the N. & N.W. parts of the U.S.S.R.

Scirpus cespitosus subsp. cespitosus is in 1835 bij De Bitt voor de eerste

maal in ons land verzameld. Het onderzoek naar de verspreiding van deze
ondersoort inNederland wordt bemoellijkt door de omstandigheid dat tot
vrij recent geen ondersoorten binnen S. cespitosus s. lat. in ons land
werden onderscheiden. Het is echter wei duidelijk dat de subsp. cespitosus
altijd a1 veel zeldzamer is geweest dan de subsp. gennanicus.
Op de oude vindplaatsen is de subsp. cespitosus waarschijnlijk verdwenen. Na 1950 werd zij echter op andere plaatsen teruggevonden, in
1971 nog in twee uurhokken in Drenthe en in 1979 zeHs nog bij Nijkerk.
In de zeer schaarse literatuur over deze ondersoort wordt de vindplaats
Dalen. Dr., genoemd (KERN c.s. 1947); deze opgave berust op herbariummateriaal uit 1859 dat volledige gelljkenis vertoont met andere exemplaren, op dezeHde verzamelreis door dezeHde vinders meegebracht van
de omgeving van het Zwarte Meer bij Nieuw-Dordrecht (zie ook het
reisverslag, SuRJNGAR, 1860, p. 83). Het vermoeden lijkt gerechtvaardigd,
dat S. cespitosus subsp. cespitosus aileen op de Iaatste vindplaats groeide
en dat de etiketvermelding 'Dalen' op een der vellen er bij vergissing
tussen is geraakt. Voor het uurhok M7.34, aangekruist op het oude
IVON-kaartje, konden geen ondersteunende gegevens in de vorm van
streeplljsten, herbariummateriaal of literatuuropgaven worden gevonden; dit hok Is daarom niet op het kaartje opgenomen.
P. HEUKELS

voor 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 6 uurhokk.e n (UFK 2)
ook voor 1950: helgronden tussen Hengelo.
Oldenzaal en OOtmarsum

Scirpus cespitosus subsp. cespitosus has been found occasionally in the

Netherlands, in 6 hour-squares before 1950 as well as since. The recent
stations are all different from those previously known.

180

Sdrpus lacustrts L.
subsp. nevensls Bakker

""'

,,

Fransje
1527 4c 11 - F.E. 5 (1979): niet venneld.

CYPERACEAE

Scirpus lacustris subsp. flevensis werd voor het eerst verzameld in 1941

fL
li
'

rr

Iangs het Zwarte Meer bij het Kampereiland. Hoewel deze fertiele
intennediair tussen de subsp. /acustris en de subsp. g/aucus ter plaatse al
tientallen jaren in cultuur was en zelfs onder de naam Franse hies of
Fransje bij de plaatselijke bevolklng bekend was, werd het taxon pas in
1954 door BAKKER (p. 434) beschreven.
Volgens D. Otzen (mond. meded.) is het goed denkbaar dat subsp.
flevensis in de omgevlng van de locus classicus spontaan is ontstaan,
omdat hier een rnilleutype aanwezlg was waarln beide venneende
stamouders gezamenlijk konden groeien, met name na de afsluiting van
de Zuiderzee. Bij de bestuderlng van de verspreidlngskaartjes van subsp.
/acustrisen subsp. g/aucusin het artikel van BAKKER (I.e.) krijgt men evenwei
de indruk dat hetzelfde verschijnsel zich op veel meer plaatsen zou hebben
kunnen voordoen.ln dit verband is het niet duidelljk of de vondsten buiten
de directe omgevlng van het Ketelmeer, die vooral sedert 1950 in aantal
zijn toegenomen, een dergelljke polytope ontstaanswijze, dan wei het
effect van uitzaai vanuit de oudste vestigingsplaats lllustreren. Daarbij
dient opgemerkt dat subsp. flevensis v66r 1950 wei minder zeldzaam kan
zijn geweest dan het kaartje suggereert; het taxon zou gemakkelljk over
het hoofd kunnen zijn gezien. Tenslotte wordt door DEFILIPPS (1979, p. 278)
opgegeven dat een intennediair taxon onder de naam S. hippolyti V.
Krecz. 1937 uit Zuid-Rusland is beschreven. Het zou interessant zijn om na
te gaan of het hierbij om hetzelfde taxon gaat.
P. HEUKELS

....;.,..

'
Scirpus lacustris subsp. flevensis was described by BAKKER (1954, p. 434) as
a distinct subspecies, intermediate between the subsp. /acustris and the
subsp. glaucus. The new taxon may have originated spontaneously at the
type locality along the Zwarte Meer near the mouth of the river ijssel,
where both putative parents may coexist. As this coexistence may also be

voor 1950:
sinds 1950:

+r

2 uurhokken (UFK 1)
6 uurhokken (UFK 2)

~'

observed elsewhere in the Netherlands, it is not certain whether the

records of the subsp. flevensis beyond the direct vicinity of this first -known
locality represent now instances of seed-dispersal, or a repeated polytopic
origin of the taxon. Also, the subsp. flevensis may have been overlooked
before 1950.

!+

Scorzonera humills L.

Kleine schorseneer
CoMPosrrAE
1166 7e 32- F.E. 4 (1976), p. 320: Much of Europe, but absent from the
N., S. & E. margins.

- ~X

H-

"

_.J-c

j}_

H--

H-

jll f

Scorzonera humiliswerd in 1872 voor het eerst in Nederland verzameld,

bij Hoenderloo.
Nadien bleek de soort op meer plaatsen op de Veluwe en ook in Drenthe
voor te komen; gelsoleerde groelplaatsen werden nog aangetroffen bij
Nljmegen in 1902 en op de Hllversumse heide in 1930. Steeds groeide S.
humilis in heidevegetaties of in Iichte bossen.
1n de laatste jaren is de soort op veel vlndplaatsen niet meer teruggezien. Deze achteruitgang houdt zeker verband met de sterke verkleining van de oppervlakte aan heide in Nederland gedurende deze eeuw.
P. HEUKELS

!="

"'
r.l
'

l;'l

.i
........

!.-.

f-1-::

i'-"jl ~~

rr

r-.

.t

.j.

++

...

rt

~
~

't

II

ft

f>,_,

voor 1950: 19 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

Scorzonera humilis was for the first time collected in 1872 in the

Netherlands. Before 1950 the species was observed in 19 hour-squares;

since 1950 its occurence could only be established in 8 hour-squares. This
decline can no doubt be attributed to the dwindling of the heath-area in
the Netherlands during the 20th century.

+
181

scrophuJarta canina L

Hondshelmkruid
SCROPHULARIACEAE
1168 6c 10- F.E. 3 (1972), p. 220: S. & C. Europe, extending to C. France.

'
fL
'

'

/';-

Scrophularia canina is voor het eerst inNederland gevonden in 1921 in de

Weurtse Waard, later in hetzellde jaar ook in de Beuninger Waard.
Dit zijn de enige twee vindplaatsen, beide gelegen in P6.51, waar deze
vooral Zuideuropese soort ooit in ons land is aangetroffen. Zij is daar
volgens KERN & REICHGELT (1952, p. 131) na 1921 niet meer gevonden: 'Een
andere soort uit deze groep is ook Scrophularia canina, een Helmkruidsoort, die wij jaren geleden enkele malen aantroffen bij Weurt en Ewijk,
maar sindsdien, hoe wij er ook naar uitkeken, nooit meer te zien kregen'.
De soort komt niet voor op de Ujst van soorten, waarvan volgens WESTHOFF
c.s. (1970, p. 95) met zekerheid kan worden aangenomen, dat zij na 1900
uit ons land zijn verdwenen.
Met de terloopse vermelding Ewijk hebben KERN & REICHGELT (I.e.)
waarschijnlljk toch BeurLingen bedoeld. In het herbarium van deze auteurs
is geen materiaal aanwezig, verzameld bij Ewijk, wei dat van de Weurtse
en Beuninger Waarden. De vindplaats Ewijk is derhalve niet op het kaartje
opgenomen.
F. AoEMA

'

'

'h.

..

'

'
\

voor 1950:
sinds 1950:

Scrophularia canina was recorded in two localities, Weurtse and Beuninger Waarden, in the same hour-square (P6.51 ), for the first and the last time
in 1921.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

scrophuJarta wnbrosa Dum.

~

Rivierhelmkruid
ScROPHULARIACEAE
1171 4c 32- F.E. 3 (1972), p. 219: Europe, from Scotland, Denmark and
Latvia southwards, but absent from much of the west jinclusief S. neesii
Wirtg.j.

'

,;-

.
I

_F.

'

.]' \

I.II
j

.-

'

r"'i

.,..
k 'L

Scrophularia umbrosa werd in de oude literatuur niet als een aparte soort
onderkend en is daar steeds, met S. auriculata L. en s. neesii Wirtg. als S.
aquatica L. ( = S. alata Gilib.) gedteerd. Het gevolg hiervan is dat er geen
oude opgaven zijn die eenduidig op S. umbrosa betrekking hebben.
Bovendien is het verschil met S. neesii niet groot - veel Europese flora's
beschouwen beide taxa weer als een soort - waardoor later, nadat s.
umbrosa in 1827 als aparte soort was beschreven, deze beide taxa vaak
toch nog onder een naam werden verzameld en vermeld (VuvcK, 1904).
Vele oude opgaven bleken dan ook op S. neesii te berusten. Betrouwbare
gegevens worden aileen uit het herbariummateriaal verkregen, want ook
de hokgegevens van het IVON bleken, bij controle van bijbehorend
materiaal dat soms aanwezig was, niet altijd op S. umbrosa betrekking te
hebben. De oudste betrouwbare vondst betreft materiaal uit 1853 van
Zuid-Beveland.
Het aantal uurhokken sinds 1950 geeft waarschijnlijk geen juist beeld
van het voorkomen van de soort in Nederland. Gericht zoeken heeft in
enkele jaren de 4 uurhokken in de Biesbosch opgeleverd. WEsTHOFF & DEN
HELD (1969) noemen S. umbrosa, evenals S. neesii, als kensoort van het
Scrophulario-Giycerietum plicatae, een gemeenschap, die volgens hen
aileen in bet oostelijke dee! van bet land voorkomt.
Niet opgenomen zijn opgaven waarvan geen materiaal kon worden
gecontroleerd. Hiertoe behoren, van v66r 1950: de JVON-hokken N5.24/
34, P3.67, P6.54, Q4.12/14/21/22/23/33 en sinds 1950 de vindplaatsen:
Bekendelle en Oedingse beek (RYPKEMA, 1953), Dodewaard en Renkum
(schrift. meded. R.J. Bijlsma, 1972) en Rotterdam (schrift. meded. H.P. van
Heel, 1974). De soort is adventief gevonden te Wageningen (VAN
00STSTROOM & MENNEMA, 1973, p. 189).
R.W.J.M. VANDER HAM

_,_,
Before 1950 Scrophularia umbrosa was recorded in 15 hour-squares; since
1950 the species is known from 6 hour-squares. The decline may be
apparent only, as intentional searching for the species within a few years
recorded the 4 hour-squares in the Biesbosch.

voor 1950: 15 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Zuid-Beveland
182

Trosglidkruid
lABIATAE
1765 9c 11 - F.E. 3 (1972), p. 136: Balkan peninsula, extending northwards
to Hungary; Italy and Sldlla.

Scutellarta columnae All.

'

hakhout aan den voet der boschrijke dulnhelllng van Zomerzorg achter
BloemendaaL Waarschijnlijk aldaar voor jaren verwilderd, vertoont zij
geheel den aard eener inheemsche plant.' (KoPs-VAN EEDEN, 1885, pl. 1301 ).
Dezelfde auteur vermeldt, dat de soort in 1806 in Engeland als sierplant
werd ingevoerd.
Door RICHARDSON (1972) worden twee ondersoorten onderscheiden: de
subsp. gussonl en de subsp. columnae. Hoewel blj een aantal herbarlumexemplaren van deze soort op het etlket 'var. gussonl' is geschreven, moet het geraadpleegde herbariurnmateriaal op grond van de
door hem genoemde kenmerken eerder tot de subsp. columnae, die
hetzelfde areaal als de soort in haar geheel heeft, worden gerekend.
Het trosglidkruid is te beschouwen als een ingeburgerde neofiet. Het
zaad kan zich moeilljk over grote, maar gemak.kelijk over korte afstanden
verspreiden {WEsTHOFF, 1953). Hoewel de soort sinds 1950 in 2 van de
4 uurhok.ken niet is teruggevonden, handhaaft 5. columnae zich redelijk
in de omstreken van Haarlem OVerigens is de eenmallge opgave voor
Apeldoom (HEuKELs, 1911) uitsluitend wegens het ontbreken van contraindicaties opgenomen.
Niet op het kaartje zijn vermeld vondsten uit het laatste decennium van
de vorige eeuw op Rijngeest bij Leiden, omdat zij 'aldaar overgebracht' zijn
(VuYCK, 1904, p. 1338) en slechts korte tijd hebben standgehouden. Een
vondst op een 'ruderale plaats' bij Wageningen uit 1952 (WAG), is
eveneens niet opgenomen.
AJ. QUENE-BoTERENBROOD

'

'

""

Scutellaria columnae is voor het eerst verzameld in 1882 'tusschen

voor 1950:
slnds 1950:

For over about a century Scutellaria columnae occurs in one region in the
Dune District in the Netherlands. The decline of this naturalized neophyte
is slighter as one might expect, considering that before 1950 it occurred
in 4 hour-squares and since 1950 it has been recorded in 2 hour-squares.

4 uurhok.ken (UFK 2)
2 uurhok.ken (UFK 1)

Omgebogen Vetkruid
C!IAssULACEAE
1177 8c 20 - F.E. 1 (1964), p. 362: S. &S.C. Europe, mainly in the mountains.

Sedwn cepaea I.

'

De oudste betrouwbare vermeldlng van Sedum cepaea in Nederland is van

BoRY DE SAINT-VINCENT (1821, p. 243) voor de St. Pietersberg: 'au-dessous de
Ia vieiUe tour de Lichtenberg'. Een aantal door oudere auteurs genoemde
groeiplaatsen. namelijk bij Leiden door A Vorstlus (VuYcK, 1902a, p. 629),
blj Den Helder en blj Muiderberg door A von Haller (Dt; GoRTER, 1781 b) en
blj Katwijk door MuLDER (1818, p. 52) worden door VANDEN BoscH (1850a)
terecht betwijfeld, omdat 'deze soort een bergplant is, die allerminst langs
onze zeekant thuis behoort' (VUYCK, I.e.)
Na deze ecarterlng van vindplaatsen blljkt het omgebogen vetkruid
tussen 1860 en 1938 toch nog in 4 uurhokken in Nederland te zijn
gevonden. Gelet op het overwegend Zuideuropese areaal en het eveneens
sporadisch voorkomen van de soort in Belgle (VAN RoMPAEY & DELvosALLE,
19721 lijkt de verdwijning eerder het gevolg te zijn van een natuurlijke
regressie dan van menselljke invloeden. Hierblj moet worden vermeld, dat
zowel VAN DEN BoscH (1848a, p. 399) alsDE WEVER (1915c, p. 15) twijfelen aan
de oorspronkelljke indigeniteit van de soort.
Een vermeldlng van S. cepaea van een vuilnisstortplaats bij Beverwijk
(VAN OoSTSTROoM & MENNEMA, 1970, p. 68) is niet op het kaartje opgenomen.
AJ. QUENE-BoTERENBROOD

'

Sedum cepaea was reported for the Netherlands in 1821, and between
1860 and 1938 it was found in 4 hour-squares. It is doubtful whether the

vQOr 1950:
sinds 1950:

species is indigenous here. Its disappearance may be due to natural

regression rather than to human influence.

4 uurhokken (UFK 2)
0 uurhokken
183

,,

SOOum forsterlanum Sm.

Sierlijk vetkruid
1418 6b 11 - F.E. 1 (1964), p. 359: W. Europe.

'

CRASSULACEAE

Sedum forsterianum werd alln 1811 door LEJEUNE (p. 205, als S. elegans)
voor de omgevlng van Maastricht opgegeven; daarmee kan echter ook een
vlndplaats op Belgisch grondgebied zijn bedoeld, de soort is echter later
aldaar op Nederlands grondgebied gevonden. Omstreeks 1840 werd de
soort elders In het Fluviatiele district verzameld; over de aard der
groeiplaatsen is heel welnig bekend.
In 1974 bleek dat S. /orsterianum op een groeiplaats bij de Grebbeberg
voorkwam, waardoor de mededellng van 'T HART (1972), dat het voorkomen van deze soort In Nederland ook heden ten dage niet uitgesloten was,
bewaarheld werd.
Deze enige recente groeiplaats is door voortschrijdende afgravlng en
bebouwlng ten behoeve van een plaatselijke steenfabriek helaas lnmiddels a! weer verloren gegaan. Het is niet bekend door welke oorzaken de
soort op de vlndplaatsen uit de 19e eeuw is verdwenen.
P. HEUKELS

'

'

Sedum forsterianum has been collected In 6 hour-squares In the 19th

century In the Netherlands. In 1974 the species was found at the
Grebbeberg; meanwhile, this recent growing-place has been destroyed by
levelling and building-activities. The causes of the extinction of S.
forsterianum at the former localities are unknown.

voor 1950:
slnds 1950:

6 uurhokken (UFK 2)
(UFKI)
1 uurhok

. :'t::

Sedum telephfum L
subsp. fabaria (Xoch) Klrschl

Maashemelsleutel
1528 8c 10- F.E. 1 (1964), Chiefly In W. & C. Europe.

CRASSULACEAE

Sedum telephium subsp. fabaria werd voor het eerst voor Nederland
vermeld door KERN & REicHGELT (1950, p. 254) van Velp bij Grave, aldaar
vegetatief verzameld In 1937 en In de tuln verder gekweekt.
Volgens WEBB (1964b) komt deze ondersoort vooral In West- en
Midden-Europa voor, terwijl de subsp. telephium een oostelljker verspreiding heeft. Aile geraadpleegde flora's gebruiken andere kenmerken
ter onderscheiding van de ondersoorten van S. telephium, terwijl FRO
DERSTROM (1930, p. 67) in zijn monografie van het geslacht Sedum aan het
taxon tabaria slechts de status van varieteit toekent Gezien het Nederlandse materiaal van S. telephium ldat van subsp. maximum (L) Kroeker
uitgezonderd] en de verdeling van bepaalde kenmerken daarover,lijkt het
noodzakelijk om aan deze complexe soort eerst een uitvoerig kenmerkenonderzoek te doen, alvorens te beslulten welke ondersoorten van
S. telephium er naast subsp. maximum in ons land voorkomen. Dit
onderzoek zal waarschijnlijk bet kaartje van subsp. labaria in niet
onbelangrijke mate wijzigen. In afwachting van dit kenmerkenonderzoek
is er geen enkele vermelding in de literatuur of ult het IVON-archief op het
kaartje opgenomen.
De vondst van KERN & REICHGELT (1950) is dus (voorlopig) de eerste en
tevens laatste van deze ondersoort in Nederland.
f.

voor 1950:
slnds 1950:

AnEMA

Sedum telephiumsubsp. /abariahas been recorded for the first time for the
Netherlands by KERN & REICHGELT (1950). Due to difficulties with determination and delimlnation of the subspecies of the complex species S.
telephium it is now impossible to give a more acceptable map of the subsp.
Iabar/a.

1 uurhok
(UFK I)
0 uurhokken
184

senecio vemalls w. et K.

Voorjaarskruiskruid
CoMPosrrAE
1734 1e 23 - F.E. 4 (1976), p. 204: Native in E. & E.C. Europe; introduced
in the nineteenth century to W.C. & W. Europe and Fennoscandia, and still
extending Its range.

Senecio vernalis werd in 1915 voor het eerst verzameld, als adventief te
Worrnerveer. Later kwamen nog vrij geregeld nieuwe vondsten voor. De
meeste daarvan betroffen zeker adventieven; op enkele plaatsen keerde
S. vernalis een aantal jaren achtereen terug, of was zij in elk geval tamelijk
algemeen voorhanden.
Dit zou op inburgering kunnen wijzen; de soort lijkt echter steeds na vrij
korte tijd te zijn verdwenen. Wei is het aantal vondsten sinds 1950 groter
geworden. Op het kaartje zijn slechts die vindplaatsen opgenomen waar
de soort frequent voorkwam of meerdere jaren achtereen werd waargenomen.
De overige, niet opgenomen vindplaatsen van v66r 1950 zijn: Deventer
(HEuKELS, 1927), Millingerwaard (1949; VAN 0oSTSTROOM, 1953, p.218),
onder Malden (KLoos, 1941, p. 120), Maasdijk onder Heumen (KLoos, I.e.),
berm autoweg in aanleg ten westen van Vechten, U. (1944, U), op de dijk
van de Hondsbossche Zeewering (1949), duinterrein Waajsdorp, bij hoeve
Greup (1939), omgeving Plasmolen (1943; oud IVON-kaartje). Evenmin zijn
opgenomen de volgende vindplaatsen sinds 1950: Schierrnonnikoog,
stuifdijk (VAN 00STSTROOM & REICHGELT, 1966a, p. 41 ), Onnen, vuilnisbelt
(mond. meded. PA van der J<naap, 1979), Hiaure, Fr., kleiberm (1953),
Roodkerk, opslag in tuintje (schrift meded. D.T.E. van der Ploeg, 1973),
Lauwersmeer, oostelijk van de Bantpolder (eigen waarneming 1972),
uurhok 6.27 (VANDER PLoEG, 1976), omgeving Zuidlaren (schrift. meded. Lab.
voor Plantenoecologie, z.j.), Noordoostpolder, met zaaigoed in kunstweiden (BAKKER, 1955, p. 10), De Lutte, nieuw ingezaaid grasland (1976),
nieuwe wegberrn blj Heelsum (JANsEN, 1978), Zeddam, nleuw Ingezaald
grasland (schrift. meded. F. Sollman, 1978), Fort Hoofddijk bij Utrecht, in
proeftuin (1966, U), Ouderkerk aan de IJssel, voorrnalige kolenopslagplaats
(1974), dijk bij Vrouwenpolder (schrift. meded. D. Bakker, 1955), bij
Arnemuiden, recent ingezaaid grasland (1977), Neerandel, in rivierduingebied (1977), spoorlijn tussen Boxtel en het Veldersbos (1952) en
Woensel, in weide (1959, AMD).
P. HENKELS

'

'

voor 1950: 3 uurhokken (UFK 1)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
adv.: L4.63.N4.58.P3.47,55.48
- 24.48,2535

Senecio vernalis is mostly adventitious in the Netherlands. Only in

3 hour-squares before 1950, and in 2 hour-squares since, the species seems
to have been more or less naturalized

ZaagbJad

CoMPOSITAE
1193 7c 31 - F.E. 4 (1976), p. 250: Much of Europe, but absent from the
north-east, much of Fennoscandia and much of the Mediterranean region.

Serratula tlnctorla l.

'

'

'

Serratula tinctoria is hier te Iande voor het eerst gevonden op de heide

tussen Nijmegen en Malden (VAN HALL, 1825).
Het zaagblad, In Midden-Europa een plant van blauwgraslanden, is in
Nederland hoofdzakelijk gevonden In een specifiek gradientmilieu,
namelijk in de zoom van loofhoutbosjes op teem, waar zij veelal in weinige
exemplaren voorkomt in gezelschap van andere zoomplanten als Lathyrus
JinitOJiUS en Trifolium medium (HEIMANS, 1963; WESTHOFF C.S., 1970, p. 39;
1973, p. 191 ).In Noord-Drenthe groeide S. tinctoria vroeger bovendien in
beekdalgraslanden. De meeste groeiplaatsen zijn door ontginning, bebouwing of verruiging verdwenen (DE WEvER, 1932a; mond. meded. W.Ph. ten
Klooster; schrift. meded. H. van Loon). De Iaatste jaren is het zaagblad in
Nederland nog slechts bekend van vindplaatsen bij Roden en Dalfsen
(mon<L meded. 0. de Bruijn en J.J. Kleuver), met in totaal ongeveer
20 exemplaren, zodat deze soort tot de meest bedreigde der Nederlandse
flora kan worden gerekend
Niet op het kaartje opgenomen zijn vindplaatsen bij stations te
Nunspeet (1912) en 's-Gravenhage (BRussAARD, 1897), waar de soort
adventief voorkwam.
E.J. WEEDA

In the Netherlands Serratula tinctoria is found chiefly along wood margins

on loamy soils. Before 1950 it was recorded in 17 hour-squares, since 1950
the species is known from 6 hour-squares. Most localities have vanished
due to reclamation or disturbing. In 1978, only two localities were left, with
c. 20 specimens together.

voor 1950: 17 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
185

SeseU montanum L.

Bergseseli
UMBELLIFERAE
1429 6c 01 - F.E. 2 (1968), p. 336: S. Europe, from C. Spain toW. part of
Balkan peninsula, and extending northwards to c. 49 N. In France.

"
'

Seseli montanum is uit Nederland aileen bekend van materiaal, betreffende de ondersoort montanum, afkomstig uit een weiland aan de Maas
te St. Pieter bij Maastricht, verzarneld In 1959 (ADEMA & MENNEMA, 1976).
De verklarlng voor het disjuncte karakter van het noordelijke deel van
het verspreidlngsgebied - wei in Nederland en Noord-Frankrijk, niet In
Belgie - zou volgens ADEMA &MENNEMA (I.e.) zijn het feit, dat de soort de wat
rullere Krijt en Jurakalk van respectievelljk Nederland en Noord-Frankrijk
verkiest boven de compacte Devoon- en Carboonkalk van Belgie. Deze
verklarlng is hier echter niet toereikend, omdat de aanduidlng 'uit een
weiland aan de Maas' doet verrnoeden dat de groeiplaats niet de kalkrijke
hellingen van de St. Pietersberg maar de grlndhoudende kleiafzettingen
in de directe nabijheid van de Maas betrof. De status van de vlndplaats, een
geisoleerde noordelljke voorpost dan wei een buiten het areaalllggende
toevaiUge, efemere groeiplaats, laat zich door de twijfel over de aard van
de standplaats moeilijk bepalerL
R.W.JM. VANDER HAM

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Seseli montanum of which only the subsp. montanum occurs In our

country, was found only once In the Netherlands, in 1959. The locality was
situated In a meadow near the river Maas. It is difficult to determine
whether this is an isolated northern locality of its distribution area or a
casual find. The nearest localities are in northern France.

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok

GRAMINEAE
SesJeria
1194 6c 10- F.E. 5 (1979), p. 176: W. & C. Europe, extending southwards
to the N. Appennini and Cma Gora [S. albicans Kit. ex Schultes].

Seslerla caerulea (!..) Ard.

'

.
'

..
'

voor 1950:
slnds 1950:

Sesleria caerulea, waarvan In ons land aileen subsp. calcarea is gevonden,

wordt voor het eerst voor Nederland verrneld door DuMoULIN (1868): a
St.-Pierre eta Gronsveld'. In 1900 werd zij teruggevonden onder Gronsveld
en wei op rotsen bij het Savelsbos, en In 1902 op de St. Pietersberg (VuvcK,
1916).
Op beide genoemde plaatsen is S. caerulea verdwenen, op de eerste ten
gevolge van bebosslng, op de tweede door mergelwlnning (DE WEvER,
1932b). Slndsdien is deze soort aileen nog een keer gevonden op de
Bemelerberg in 1949 (VAN 0oSTSTROOM& REICHGELT, 1954). Thans is zij door
WESTHOFF c.s. (1970, p. 100) opgenomen In de lijst van verrnoedelijk uit ons
land verdwenen plantesoorten. Overigens kan dit gras gemakkelljk over
het hoofd worden gezien wegens zijn vroege bloei en doordat het door
schapen wordt afgevreten (DE WEVER, 1913b en aantekening op herbariumetiket).
Met onder andere Helianthemum nummularium, Teucrium chamaedrys, T. montanum en Vincetoxicum hirundinaria behoort S. caerulea tot
de groep soorten, die blnnen het Krijtdistrict tot het westelijke, neerslagarme deel zijn beperkt (WESTHOFF c.s., 1970, p. 58; 1973, p. 303).
E.J. WEEDA

Sesleria caerulea was recorded In the Netherlands in 3 hour-squares in the

western part of the Chalk District, the last find dating from 1949. Only the
subsp. cakarea occurs in our country. Two localities are known to have
been destroyed.

3 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken
186

Franse sfiene
URYOPHYLLACEAE
12031c43- F.E. 1 (1964), p. 179: S. &C. Europe, northwards to Denmark,
Poland and C. Russia.

SUene galllca L

'

'

'
'

!I

voor 1950: 65 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK 1)
adv.: L4.63,M4.11/31/45{46,N337.N4.35{58,
N5,33/41 /67,N6.16/23.N7.18/52,P3.15/45,
P3.47,P4.66.P5.12,P7.26,Q4.12,R233

Before 1950 Silene galica was recorded in 65 hour-squares, occurring

mainly as a weed in arable land in sandy districts and chiefly in the
southern part of our country. Since 1950 this spedes is known from only
3 hour-squares, apart from many records as an adventitious plant. Its
decline might be due to seed cleaning, crop rotation, and use of fertilizers
and weed killers.

Slsymbrlum chrysanthum }ord.

Maasraket
CRUCIFERAE
12131f22- F.E. 1 (1964), p. 265: C.& W. Pyrenees, mountainsofN.Spain
(S. austriacum Jacq. subsp. chrysanthum (Jordan) Rouy & Fouc.].

'R!

'

voor 1950:
sinds 1950:

3 uurhokken {UFK 1)
6 uurhokken {UFK 2)

Silene gallica wordt voor ons land voor het eerst venneld door VAN HALL
(1825) op gezag van B.C. Dumortier: 'Op zandgronden in Noord-Braband'.
Deze soort kwam vroeger voor als akkeronkruid in zandstreken, vooral
in jonge ontginningen; tamelijk veelvuldig werd zij gevonden in de
zuidhelft van ons land, daarbuiten is S. gallica op Ameland en hier en daar
in het Drentse district in akkers aangetroffert Voorts zijn twee oude
vondsten bekend op vochdge plaatsen in de duinen, te weten bij
Scheveningen en Katwljk. Recent Is de soort als akkeronkruid slechts
bekend uit Zuid-Limburg en de Millingerwaard, merkwaardigerwljze twee
gebieden waar zij vroeger niet werd aangetroffen; in 1976 kwam S. gallica
nog voor bij Millingen, in 1978 nog bij Oud-Valkenburg (schrift. meded. P.
Zonderwljk). in het Kempense district is zij, voorzover bekend, omstreeks
de Tweede Wereldoorlog uit de akkers verdwenen. Mogelijke oorzaken
van de achteruitgang van deze soort zijn zaadzuivering, wisselbouw,
sterke bemesting en chernische onkruidbestrijding.
Als advendef komt S. gallica nog steeds veelvuldig voor, vooral bij
meelfabrieken en graanoverslagbedrljvert Een deel van de aangevoerde
exemplaren behoort tot var. quinquevulnera (L) Koch. Behalve in de onder
het verspreidingskaartje genoemde uurhokken is S. gallica v66r 1950 nog
adventief gevonden in R6.66 en T6.42 en sinds 1950 in 11.12, 19.53,
25.12/13/24/35,27.12,30.37,31.47,32.21/37/48{54,33.16/26,37.37/45/47,
39.15/27/28,45.28,46.44, 48.23, 50.17, 60.31 en 61.18.
E.J. WEEDA

:II..

187

Sisymbrium chrysanthum ( = S. pyrenaicum auct.) werd voor het eerst in

Nederland verzameld bij Eijsden langs de Maas tegenover I.anaye in 1913.
De Maasraket heeft zich, hoofdzakelijk dank zij de lage waterstand van
de rivier, op de droogllggende oevers en drooggelopen plekken in de al
dan niet verlaten grintgroeven kunnen ontwikkelen (VAN OoSTsTROOM &
REicHGELT, 1958b). Sinds 1950 is de soort jarenlang achtereen langs de Maas
waargenomen en mag daar als ingeburgerd worden beschouwd (VAN
00STSTROOM & REICHGELT,J.C.; VAN 0oSTSTROOM & MENNEMA, 1972b). Het zaad
van deze van oorsprong Pyrenese soort is onopzettelljk meegekomen met
wol, die werd aangevoerd voor de wolverwerkende industrieen in Belgie
hogerop aan de Maas en haar zijrivieren (VAN OoSTSTROOM & REicHGELT,
1960c), met name de Vesdre, wat door het verspreidingspatroon van de
SOOrt in Be\gie duidelljk WOrdt geillustreerd (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE,
1972).
Niet opgenomen zijn vondsten van v66r 1950, te weten van Sittard,
graanmagazijn (1916) en Spaubeek (1942), de eerste zeker, de tweede
vermoedelijk wegens adventief voorkomen. Sinds 1950 zijn niet opgenomen de vindplaatsen Zaandam (1971), Beverwljk (1976, 1977) en
Leiden (1954, 1955), omdat het hier steeds een adventieve vondst betreft.
C.L PLATE

Before 1950 Sisymbrium chrysanthum was recorded in the Netherlands in

3 hour-squares; since 1950 the spedes was found in 6 hour-squares. S.
chrysanthum has reached this country via the river Maas and its
tributaries. especially the Vesdre in Belgium. Dried-up banks of gravelpits
in the Maas - caused by a low-water-level - are in general favourable
places for the spedes to develop.

Stsymbrlum suplnum L.

Uggende raket
CRucrFERAE
1214 2b 20- F.E. 1 (1964), p.264: Scattered through C. & W. Europe
northwards to S. Sweden (Gotland and Oland).

_.,. '

\J..

17' ~

-t
'I

,;

rJ

II

i'l.

-.

1/

'

.....

Sisymbriwn supinum [ = Braya supina (L.) Koch] werd in Nederland voor

het eerst gevonden omstreeks 1847 aan de Maas bij de St. Pietersberg (VAN
HOVEN, 1847a).
Deze soort is hier te Iande aileen enkele malen aan rivieroevers
gevonden. Voor de genoemde vindplaats wordt zij nog vermeld door
DuMoULIN (1868, als Braya supina). Daama isS. supinum in 1900 en 1901
gevonden bij Rijswijk, gem. Maurik, en voor het laatst in 1940 bij
St. Andries, Gld. WEsTHOFF c.s. (1970, p. 100) merkt ten aanzien van deze
soort op dat zij recent niet meer is gevonden en vermoedelijk steeds
adventief voorkwam. SLOFF & VAN SoEsT (1938, p. 230) rekenen haar tot de
stroomdalplanten. De vindplaats bij de St. Pietersberg sloot aan bij
vondsten tangs de Maas in Belgie; ook daar schijnt S. supinum sinds lang
te zijn Verdwenen (VAN ROMPAEY & DELVOSALLE, 1972). De andere twee
vindplaatsen hier te Iande komen qua standplaatstype overeen met die in
Midden-Europa (THELLUNG-MAJIKGRAF, 1959), zodat het niet noodzakelijk is
de soort hier te Iande als adventief te beschouwen; men vergelijke soorten
als cardamine impatiens, Gardaminopsis arenosa, Eleocharis soloniensis,
die eveneens incidenteel aan rivieroevers voorkomen.
E.J. WEEDA

A
~

voor 1950:
sinds 1950:

3 uurhokken (UFK 1)
0 uurhokken

Sisymbriwn supinwn was recorded on river banks in 3 hour-squares, the

last record dating from 1940. Since its habitat in the Netherlands is in
accordance with that in Central Europe, there is no need to consider this
species adventitious in the Netherlands.

''11.

Smymlum olusatrum L.

ZwartmoeskerveJ
UMBELLIFERAE
1217 8b 11 - F.E. 2 (1968), p. 328: S. Europe, extending northwards to N.W.
France; extensively naturalized in Britain and Ireland

1-1 -~!:"
~;:

t< -i
H

~.

q
~

. t

tIll ~

f1(bJ

t- r-r

~ F;
-~IL

r:---

~
~

}-

kl"

. .

~
T

'

~t-

.
!'11i

t;.

r-

De oudste opgave van Smyrnium olusatrum voor Nederland is van

CoMMELIN (1683, p. 57) onder de naam Hipposelinum Theoph. vel Smyrniwn Diose.: 'Wast veel op 't eylandt Texel'. In 1944, dus 261 jaar na
Commelins opgave. is de zwartmoeskervel weer gevonden op Texel (VAN
OosrsrRooM, 1952). waar hij nu nog voorkomt.
De groeiplaats op Texel is waarschijnlijk een restant van de vroegere
populatie, die door de geisoleerde Jigging goed bewaard is gebleven
(WESTHOFF c.s. 1970, p. 94-95). Gerenommeerde floristen hebben er in de
19e eeuw tevergeefs naar gezocht. Het is mogelijk, dat de vermelding door
Commelin uiteindelijk betrekking heeft op verwilderde of aangeplante
exemplaren, omdat diverse 16e en 17e eeuwse auteurs vermelden. dat de
soort in ons land en elders als groente werd gekweekt (VAN OosrsrRooM,I.c.)
De groeiplaats van de zwartmoeskervel in Nederland Is gelegen tussen
het natuurlijke mediterraan-atlantische areaal en het ingeburgerde areaal
in Engeland, waar hij - althans in East Anglia - nergens op meer dan 3 mijl
afstand van de kust groeit (mond. meded. R.E. Randall, 1977).
Niet opgenomen zijn diverse vermeldingen uit de Iaatste jaren van
plaatsen, waar planten zijn uitgezaaid of geplant met (in)direct uit Texel
afkomstig materiaal: dit betreft tuinen op Texel, Voome en Walcheren.
Voorts zijn niet opgenomen een vondst te Haarlem-Bioemendaal (schrift.
meded. F. Stroeve, 1978). omdat die vermoedelijk betrekking heeft op een
ult een tuin verwilderd exemplaar en een vindplaats aan een dijk ten
zuiden van Amstelveen (schrift. meded. R. v.d. Meijden, 1978), omdat de
soort aldaar was ingezaaid.
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

/
I

'
y

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

(UFK 1)
(UFK 1)

H\
H-'

'!-.

The first record of Smyrniwn o/usatrum in the Netherlands is by Commelin

in 1683. Before and since 1950 the species is known from one hour-square
on the isle ofTexel. where it still occurs. There is a gap of 261 years between
the recording of Commelin and the next discovery in 1944.

,fl

1-*\

188

Sparganium erectum L
subsp. mJcrocarpum (Neum. ex Krok) Hyl

Bruine egeJskop
SPARGANIACEAE
1534 4c 31 - F.E. 5 (1979), p. 274: Almost throughout the range of the
species; S. erectum s. lat.: Throughout Europe except for some islands.

'

-+

'
I

l
~

'

Sparganium erectum subsp. microcarpum en de overige ondersoorten van

S. erectum zijn dikwijls niet goed onderscheiden; opgaven van subsp.
neg/ectum in de literatuur kunnen daardoor ten dele betrekking hebben
op subsp. microcarpum. Aileen gelet op herbariurnmateriaal blijkt
laatstgenoemde ondersoort een onduidelijk verspreidingspatroon te
vertonen, met een of meer losse vondsten in verscheidene plantengeografische districten. Het herbariurnmateriaal omvat ook overgangsvormen naar de beide andere ondersoorten erectum en neglectum; deze
schijnen enigszins beperkt te zijn tot Zuid-Limburg en (ruirn genomen) het
kustgebied.
Het oudste herbariumexemplaar (uit 1840, van Grouw) vertegenwoordigt zo'n overgang naar de subsp. neglectum, het op een na oudste (uit
1842, verzameld bij Leiden) een overgang naar de subsp. erectum. De
">:Uivere vorm is voor het eerst in 1846 verzameld in de Breesaap bij Velsen.
up het kaartje zijn de overgangsvormen met een variantteken opgenomen.
Naar de verspreiding en taxonomische begrenzing van deze en de
andere twee ondersoorten zou een meer stelselmatig onderzoek moeten
worden verricht.
P. HEUKEI.S

Sparganium erectumsubsp. microcarpum has a very scattered distribution

pattern in the Netherlands; intermediary forms towards the subsp.
erectum and subsp. neg/ectumseem to be somewhat confined to the south
of Limburg and the coastal area in a broad sense. The subspecies was
observed in 11 hour-squares before 1950 (19 when the intermediary forms
are included); since 1950 it has been found in only 6 hour-squares. The
intermediary forms are shown in the map with a variant symbol.

voor 1950: II uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 6 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Oost-Zeeu~-VIaanderen

Spartina maritima (Curt.) Fernald

GRAMINEAE
Klein slijkgras
1232 3b 40 - F.E. 5 (1979), p. 259: Coasts of S. & W. Europe, from the
Netherlands to Jugoslavia.

'

'

Spartina maritima ( = S. stricta Roth) werd pas in 1834 voor het eerst in ons
land verzameld, zowel op Walcheren als op Zuid-Beveland. Dat ze niet
eerder is opgemerkt wekt enige bevreemding gezien de algemeenheid die
de soort in die tijd tangs de Zeeuwse kusten moet hebben gehad.
Oat S. maritima sinds 1950 nog slechts zo weinig is gevonden, vindt zijn
oorzaak in de concurrentie die zij ondervond van de verwante soort S.
anglica, welke omstreeks 1925 op initiatief van J.P. Lotsy in Zeeland werd
ingevoerd OANsEN & SLOFF, 1938). De bedoeling was het verbeteren van
landaanwas door opslibbing, wat ook goed is gelukt; S. maritima is
daardoor echter vrijwel verdwenen. Uit de laatste jaren is de soort nog
slechts opgegeven voor een schor in het oosten van de Oosterschelde in
1976 en 1978; volgens W.G. Beeftink (schrift. meded., 1979) komt S.
maritima thans aileen nog daar. In uurhok 49.42, voor.
Nlet opgenomen is de vindplaats Domburg, opgegeven blj herbariummateriaal uit 1902, omdat VuvCK (1916, p. 2144) bij deze opgave twee
vraagtekens zette; het specifieke milieu voor S. maritima was hier
vermoedelijk ook nauwelijks voorhanden. Evenmin zijn opgenomen de
uurhokken Q2.37/66J67, R28/54 en R3.24/42 van het door jANSEN& SLOFF
(1938) gepubliceerde verspreidingskaartje, omdat het kaartje misschien
ten dele is geextrapoleerd en ook niet helemaal duidelijk is en andere
opgaven en/of bewijsmateriaal voor deze uurhokken niet konden worden
gevonden.
P. HEUKEI.S

,
Spartina maritima originally was a common species along shores in the
province of zeeland, even as late as the beginning of this century. Before
1950 S. maritima was observed in 52 hour-squares. Now, it has become
extremely rare; since 1950, it has been found in only 9 hour-squares while
at present only one locality has persisted. The cause of this decline is the
heavy competition with the related S. anglica, wich has suppressed S.
maritima almost completely following its importation by man around
1925.

voor 1950: 52 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 9 uurhokken (UFK 2)
189

Spartlna x townsendll H. et J. Groves

BastaardsUjkgras
GRAMINEAE
1430 3b 01 - F.E. 5 (1979), p. 259: S. England, W. France; widely planted
elsewhere for mud-binding.

'ci

Yi

H-

["!
t

g
"

IC
~

if-

f+

f{--

"

'!'.

f---6'-i-

"'1\.

/ .

tl"
Xl

..;<;

[q

-1-

'

IT

.K

Spartina x townsendli, de bastaard van S. maritima en de in ons land niet

voorkomende S. alterni/lora, werd voor het eerst in 1933 in Nederland
verzameld, bij Oostvoome.
Vrijwel a! het materiaal dat tot voor kort als S. x townsendli werd
beschouwd, blijkt tot de rond 1925 ingevoerde S. anglica te behoren
(ADEMA & MENNEMA, 1979). Enige jaren terug stelde C.E. Hubbard vast, dat
in Nederland slechts enkele malen de echte hybride S. x townsendliwas
verzameld. In 1978 werd nog een vondst gedaan op het schor ten zuiden
van Bergen op Zoom (W.G. Beeftink. schrift. meded.)
Hoe de tot S. x townsendli te rekent!n planten In ons land verzeild zijn
geraakt, is moeilijk vast te stelleiL Momenteel wordt verondersteld dat S.
anglica als nieuwe soort door spontane verdubbellng van chromosomen
uit S. x townsendli is ontstaan (MARcHANT, 1968). Het is denkbaar dat
hiema door introgressie (spontane halverlng van het chromosoomaantal)
in S. anglica de oorspronkelijke S. x townsendli kan terugontstaan. Ook
kan het Nederlandse materiaal van de echte hybride oorspronkelijk met
S. anglica uit Engeland zijn gelmporteerd en zich plaatselijk in stand
hebben gehouden.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen Ellewoutsdijk. tangs de Evering
polder (1937) en de Westgeul in de Braakmanpolder (1958), omdat hier
slechts vormen werden verzameld die een kruising van S. x townsendli
met S. anglica zouden kunnen vertegenwoordigen. Tenslotte werd op de
Boschplaat op Terschelllng, 1e slenk. in 1953 nog een onbestemde
Spartina-bastaard verzameld die ook geen echte S. x townsendli lijkt te
zijn.

P. HEUKELS

~-

f H-

voor 1950:
slnds 1950:

Spartina x townsendli, the hybrid between S. maritima and S. alternillora,

Is very rare in the Netherlands; the latter parent species Is not indigenous
here. Plants belonging to this hybrid taxon have been identified from
2 hour-squares before 1950, and from 4 hour-squares since 1950. They
may have originated on the spot by genetic introgression in S. anglica, or
they may have been imported with plants of that species from England.

2 uurhokken (UFK 1)
4 uurhokken (UFK 2)

Splranthes aestivalls (Poir.) Rich.

h:

. lA . . .

ZomerschroefOrchiS
0RCHIDACEAE
1239 7c 20 - F.E. 5 (1979), p. 330: S., W. & C. Europe, but rare in the
Mediterranean region.
Spiranthes aestivalis is voor het eerst in Nederland gevonden in 1873 'op
moerassigen heidegrond bij den watermolen te Stamproy bij Weert'.
Het laatst is deze soort waargenomen In 1936 te Geuven en AalstGeldrop (KLOOS & WACHTER, 1937). Reeds VER STRAETEN lJ916) schrijft over de
vindplaatsen bij Weert: 'Deze groeiplaats was de eerst-<>ntdekte der drie
rondom de Swartbroeker Peel, die, helaas, thans aile sedert 1913 en '14
door de gemeente-<>ntginning zijn vernietigd'. Het is wei zeker, dat S.
aestivalis door ontginningen uit ons land is verdwenen.
Op het oude IVON-kaartje komen nog opgaven voor in M7.66 en V6.22,
beide hokken zijn niet op het uiteindelijke kaartje overgenomen. In M7.66
is door EHRHART (1783, kolom 212, 281) aileen S. spiralisgevonden; in V6.22
is vermoedelljk sprake van verwisseling met deze laatstgenoemde soort,
Zie OOk VERMEULEN (1958).
F. ADEMA

Before 1950 Spiranthes aestivalis was recorded in 12 hour-squares, for the

first time in 1837 from Stamproy near Weert and for the last time in 1936
from Geuven and between Aalst and Geldrop. This species has disappeared
from the flora of the Netherlands by reclamation.

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 0 uurhokken
190

Spiranthes splralls (L) Chevall.

Herfstschroeforchis
0RCHIDACEAE
1240 6b 41 - F.E. 5 (1979), p. 330: S., W. &C. Europe, extending northwards
to E. Denmark.

'

"" ~'

If

l_'l..

.~

IC

f'1 li-

lnlII

)r-

f-t,+'

..

De oudste vondst in Nederland van Spiranthes spiralis is die bij Hengelo,

OV., in 1782 van de toen door ons land reizende Duitse botanicus EHRHART
(1783, kolom 212) als Ophrys spJraJis (zie OOk VALCKENIER SUR!NGAR, 1927,
p.128).
In blauwgraslanden verdwijnt de herfstschroeforchis bij elke vorm van
bemesting (mond. meded. E.J. Weeda). Op andere standplaatsen echter
handhaaft de soort zich goed bij betreding, begrazing en natuurlijke
bemesting (WARTENA, 1962; SIPKEs, 1965; BRUNA, 1968; DE MEv, 1970). zodat
dit geen reden voor de sterke achteruitgang kan zijn. Deze moet eerder
worden gezocht in het ontginnen en ontwateren van vochtige heiden en
blauwgraslanden, benevens ontginning, bebossing en het strooien van
kunstrnest voor de groeiplaatsen in Zuid-Limburg (BRUNA, I.e.). De vindplaats op Walcheren in hok 42.35 is na een stormvloed verloren gegaan
(WALRECHT, 1963). Zowel in Zuid-Umburg als op Goeree werd de soort
regelmatig tot op heden (1978) waargenomen. Blijkens nevenstaand
kaartje is in Nederland de noordgrens van het verspreidingsgebied van de
soort naar het zuiden opgeschoven.
De opgave voor Arne land (I<Ros, 1856) is niet op het kaartje opgenomen,
omdat VuvcK (1916) deze als twijfelachtig beschouwt. Van de op het
IVON-kaartje (SLDFF, 1937) aangegeven hokken moet N7.12 worden
gelokaliseerd in N7.13 en P6.62 (Nijmegen) in Q6.11. Een vermelding van
de soort in een kas te Aalsmeer, opgekomen uit in de Nieuwkoopse Plassen
verzameld veenmos (schrift. meded. V. Westhoff, 1956), is buiten beschouwing gelaten, omdat de soort nooit bij Nieuwkoop is gevonden en
andere opgaven voor Spiranthes spec. in kassen altijd erop gelijkende
buitenlandse soorten bleken te zijn.
AJ. QUENE-BOTERENBROOD

I
~

The first discovery of Spiranthes spiraliswas in 1782 by EHRHART, a German

botanist travelling through the Netherlands. The main reason for the
serious decline of the species from 35 hour-squares before 1950 to 3 since
1950 is the disappearance and drainage of wet heaths and litter fens, and,
in the south of the province Limburg, reclamation and the use of fertilisers.
The northern limit of the species seems to have shifted to more southern
localities.

voor 1950: 35 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK I)

:l\

Stachys offtdnalls (L) Trevisan

Betonie
LABIATAE
1244 8c 32 - F.E. 3 (1972), p. 152: Most of Europe northwards to C.
Scotland, S. Sweden and N.W. Russia.

...s;
~

.1.

"'

:--,..,

N:- +
'~

,J.

voor 1950: 37 uurhokken (UFK 4)

slnds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Zeeuwsch-Vlaanderen

1\

hf

Stachys officinalis ( = Betonica officinalis L) werd voor het eerst vermeld

door DEGEER(1814), als Betonica officinalis, voor de bossen in de omgeving

van Groesbeek en Nijmegen. Er bestaan talrijke oudere vermeldingen

maar deze hebben steeds betrekking op tuinplanten, hetgeen vermoedelijk verband houdt met de geneeskrachtige werking die men aan de
betonie toeschreef.
S. officinaliskwam vroeger veelvuldig voor in wegbermen en zomen van
bossen. De flora van deze standplaatsen heeft in de afgelopen tientallen
jaren door allerlei nivellerende oorzaken, zoals schaalvergroting in het
boerenbedrijf, wegverbreding, recreatie, een ander beheer in de vorm van
bespuiting in plaats van maaien of begrazing door schapen (HILLEGERS &
REUTEN, 1978, p. 130), een sterke verarming ondergaan, welke onder meer
wordt gei11ustreerd door de achterultgang van de betonie. Nu komt de
soort vermoedelijk aileen nog voor op enkele kalkgraslanden en aan
enkele holle wegen in Zuid-Limburg.
S. officina/is zou ten noorden van de Alpen gebonden zijn aan een
kalkhoudende bodem (GAMs, 1927b), hetgeen inN ederland, gezien de vele
vindplaatsen in het Subcentreurope district, niet altijd het geval is. Veeleer
bepaalt het feit dat de betonie een zoomplant is lWESTHOFF & DEN HEw,
1969) het voorkomen in dit district
Een vondst bij de Harskamp (IVON-hok 32.38) is niet opgenomen, omdat
de soort daar als een 'legeradventief moet worden beschouwd (mond.
meded. MT. Jansen, 1978). Gegevens voor Beverwijk betreffen op
Verwilderde exemplaren (VAN0oSTSTROOM& MENNEMA. 1967, p. 143).
R.W.J.M. VAN DERHAM

Before 1950 Stachys officinalis was recorded in 37 hour-squares; since

1950 the species is known from 8 hour-squares. Much of its decline can be
explained by the deterioration of the conditions at its usual habitat viz.
verges of roads and woods. Now, the species probably only occurs on a few
chalk-meadows and in a few cuttings in the south of Limburg.
191

HeggevogeJmuur
CARYOPHYLLACEAE
1251 8b 33 - F.E. 1 (1964), p. 134: W., S. & C. Europe, extending to S.
Sweden and S. Ukraine.

Stellaria neglecta Whe.

r-

~
'

\.1\

Probably Stellaria neglecta has been neglected by Dutch floristic workers,

due to its close resemblance with S. media. It was first mentioned as
occurring in the Netherlands in 1938. As far as Is known, this species is
limited in our country to the border zone of the Fluviatile and Subcentral
European Districts, as well as the Olall< District. Before 1950 it was
recorded in 8 hour-squares, since 1950 the species is known also from
8 hour-squares.

voor 1950:
sinds 1950:

8 uurhokken (UFK 2)
8 uurhokken (UFK 2)

Stellaria neglecta is in Nederland voor het eerst verzameld in 1899 blj

Gendringen. Pas in 1938 (KLoos, p. 194) wordt hier te Iande voor het eerst
melding gemaakt van een var. neglecta van Stellaria media, well<e thans
als een afzonderlijke soort wordt beschouwd (HEuKEts-VAN Ooststroom,
1977).
S. neglecta gelijkt vee! op de alomtegenwoordige S. media, van well<e
soort zij als stamouder wordt beschouwd (ScHotTE, 1978). Daar de
belangrljkste verschlll<enmerken te vinden zijn in de bloem (die moellijk
goed is te drogen) en de rljpe vrucht, is herbarlurnmaterlaal niet steeds
met zekerheid op naam te brengen. Waarschljnlijk is de gelijkenis tussen
beide soorten oorzaak, dat S. neglecta door florlsten is veronachtzaamd.
Voorzover thans bekend, is deze soort in ons land beperkt tot het
grensgebied van het Fluviatiele en het Subcentreurope district alsmede
het Krijtdistrlct, waar zij hoofdzakelijk langs de Geul voorkomt.
Als Nederlandse naam wordt hier voorgesteld 'heggevogelmuur' in
plaats van de door DE LANGHE c.s. (1978) gebezigde naam 'bosvogelmuur',
wegens de aard der standplaats in Nederland.
Niet opgenomen zijn een opgave voor Wijchen (KLoos & WAcHTER, 1939),
omdat in het herbarium van de vinder Joh. Jansen aileen materlaal van
Malden aanwezig is en er dus waarschljnlijk sprake is van een vergissing,
en een IVON-opgave voor V6.21 uit 1937 met vermelding 'herb. Kloos',
omdat S. neglecta door Ktoos (1938) aileen voor de Keutenberg wordt
vermeld en de soort door hem in 1937 in Zuid-limburg ook aileen hier is
verzameld.
E.J. WEEDA

. -r-....

Stellaria nemorum L
subsp. glochldispenna Murb.

Norger bosmuur
CARYOPHYLLACEAE
1536- F.E. 1 (1964), p. 134: Mainly in W. & C. Europe, extending from
Britain (Wales) and C. Spain to S. Sweden, S.E. Austria and C. Jugoslavia.
Stellaria nemorum subsp. glochidisperma is voor het eerst in Nederland

gevonden in 1924 in het Norgerhout blj Norg, Dr..

Tljdens het Florlstencondlie 1975 (MENNEMA, 1975) is besloten de beide
hier te Iande voorkomende ondersoorten van S. nemorum (zle ANDREAS,
1956) niet afzonderlijk in de Florastatistiek 1975 op te nemen. De
vergaderlng achtte zich niet voldoende op de hoogte van het voorkomen
en het areaal van de subsp. glochidisperma om deze ondersoort een aparte
plaats in de florastatistiek te geven; bovendien kon niet geheel worden
uitgesloten, dat zij op haar enige Nederlandse vindplaats - het Norgerhout
- zou zijn uitgezaaid. Ook nu nog kan de vraag, of subsp. glochidisperma
in ons land oorspronkelijk lnheems is, niet worden opgelost. Gezien de
gegevens van Flora Europaea kan de vindplaats heel wei binnen het areaal
van de ondersoort vallen. Het betreft echter een z~r gelsoleerd voorkomen; de naastblj gelegen vindplaatsen worden op verscheidene bonderden kilometers van Norg aangetroffen. Wei is de ondersoort in ons land
ais ingeburgerd te beschouwen en breidt zij zich enigszins uit. Voorgesteld
wordt subsp. glochidisperma, naast subsp. nemorum, in de Standaardlijst
van de Nederlandse Flora op te nemen. Hierop vooruitlopend, wordt thans
reeds het verspreidingskaartje van deze ondersoort gepresenteerd.
Behalve in het Norgerhout, waar de ondersoort nog steeds wordt
aangetroffen, wordt zij thans ook in een bosje daar vlak in de buurt
gevonden (mond. meded. J. Schreurs, 1976).
F. AoEMA

Stellaria nemorum subsp. glochidisperma has for the first time been foUnd

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

in the Netherlands in 1924 in the Norgerhout near Norg in the province

of Drenthe. In recent years it has also been found in a wood in the
neighbourhood. It is not clear whether this subspecies is really indigenous
in our country, but it certainly is naturalized and in that capacity belongs
to the flora of the Netherlands. Before and since 1950 it has been found
in 1 hour-square.

(UFK 1)

(UFK 1)

192

Stellarta nemorum L
subsp. nemorum

Bosmuur
WYOPHYLLACEAE
1253 9a 31 - F.E. 1 (1964), p. 134: Most of Europe, except the extreme
north and south.

'
'

'

Before 1950 Stellaria nemorum subsp. nemorum was recorded in 18

hour-squares, the first reliable report being made by VAN DEN BosCH in 1850.
Since 1950 the subsp. species is known from 10 hour-squares. It is not clear,
whether several older authors, viz. CoMMELIN (1683), DE GoRTER (1757,
1781b), VAN HALL (1825) and MEESE (1760), really had this subspecies in
mind. The reason for the decline in the Netherlands of this taxon is

voor 1950: 18 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

Stellaria nemorum subsp. nemorum werd voor het eerst met zekerheid
voor Nederland vermeld door VAN DEN BosCH (1850a) van Heerewaarden bij
Varik, Gld., en bij Leiden. In hoeverre oudere auteurs, zoals CoMMEUN (1683,
p. 4),DEGoRTER(1757,p. 212; 1781b), VANHA!.L(1825)en MEESE (1760,p. 27),
inderdaad materiaal van deze ondersoort hebben gezien blijft twijfelachtig, ook omdat verwisseling met Myosoton aquaticum helaas niet geheel
is uit te sluiten.
s. nemorum subsp. nemorum is altljd een zeldzaam taxon van bronbossen en soortgelijke milieus geweest Er zijn geen gegevens bekend
omtrent een reden voor de achteruitgang van deze ondersoort, die te
Haren, Gr~ als ingeburgerd kan worden beschouwd.
Een exemplaar, gevonden tussen Brurnmen en Eerbeek (VAN OosTsnooM
& REICHGELT, 1958c, p. 137) bleek tot Myosoton aquaticum te behoren.
Voorts zljn voorzlchtigheidshalve, daar er in geen van de Nederlandse
herbaria materiaal aanwezlg is, niet opgenomen de opgaven van ABELEVEN
(1888, p. 264), VAN DEN BoscH (1859, p. 438), CoMMELIN (1683, p. 4), DE GoRTER
(1757, p. 212; 1781b), VAN HALL (1825) en MEESE (1760, p. 27). De volgende
vindplaatsen worden door hen genoemd: in 't Gorecht buiten Groningen,
bij het Heerenveen aan een scheepstimmerwerf, aan het voetpad na
Oranje-woud onder boomen in een waL in 't Claverbosch bij Harderwijk.
in de bosschadie in Ulenpas, Heumen-Mook. bij Nijmegen, Alk:maar,
Haarlem. op schaduwachtige plaatsen en in den Haarlemmerhout
F. ADEMA

unknown.

1\

SUbularla aquatica L

'

Priemkruld
CRUCIFERAE
1257 4b 00- F.E. 1 (1964), p. 334: N.Europe, extending locally southwards
in the mountains to the Pyrenees and Bulgaria
Subularia aquaticawordt voor het eerst voor Nederland genoemd door de
Zwitserse apotheker BuRKHARDT (1835, p. 106): 'Auch in HoUand'. Deze
vermelding is overgenomen door VAN HALL (1841. p. 242) en Vuvci< (1901 ).
In ]881 wordt het prlemkruid voor de eerste en enige maal in ons land
verzameld door M.W. Beijerinck 'tusschen Lunteren en Ede in 't slijk van
stilstaand water'. Noch de vinder zeH, noch anderen hebben deze
minuscule plantesoort later op deze plaats terug kunnen vinden (Vuvci<,
Lc.).
Overwegende, dat de vermelding van BuRKHARDT weliswaar vaag is, maar
betrouwbaar moet worden geacht, dat de soort blnnen haar areaal
plaatselijk op kan treden, dat zlj op een natuurlijke standplaats gevonden
is, dat zlj onder water bloelt en vrucht zet (WESTHOFF c.s. 1970, p. 93) en dat
zlj door haar gerlnge afmetlngen verder makkelijk over het hoofd kan zljn
gezlen en mogelijk dus ook voor 1835 en na 1881 aanwezlg is geweest, kan
men met vrij grote zekerheid aannemen, dat het kortstondige optreden
van Subularia aquatica in Nederland natuurlijk is geweest Op grond
hiervan kan het priemkruid dan ook als een wilde Nederlandse plantesoort
worden beschouwd.
Aangezlen BuRKHARDT (1835) geen nauwkeurige vindplaats opgeeft, is
zljn vermelding in hetzeHde hok gelokaliseerd ais de vondst ult 1881.
A.). QuENEBoTERENBROOD

voor 1950:
slnds 1950:

Subularia aquatica was mentioned In 1835 for the Netherlands and was
once, In 1881, found in the province of Gelderland For the time being it
is considered indigenous In the Netherlands.

(UFK I)
I uurhok
0 uurhokken

193

Tetragonolobus marltimus (L) Roth

llaUWldaVer
PAPILIONACEAE
1419 6c 01 - F.E. 2 (1968), p. 177: C. & S. Europe, extending northwards
to S. Sweden and eastwards to E. Ukraine, but absent from most of the
Mediterranean region.
'

Tetragonolobus maritimus( = T. siliquosusRoth) was reeds enige keren als

adventief in Nederland waargenomen, voomamelijk in het westen des
lands. In 1963 werd de soort voor het eerst iii Zuid-Limburg gevonden, op
een groelplaats die als kalkrijkhellinggrasland kan-worden omschreven.
Daar T. maritimussinds 1936 (of eerder) op de Schneeberg blj Vaals, juist
over de Duitse grens voorkwam, Is het mogelijk dat hler sprake Is van een
natuurlijke uitbreldlng van het areaal van de soort. Zlj lijkt zich hler ook
goed te handhaven.
Opgaven van het adventief voorkomen van T. maritimus zijn bekend
van Rotterdam (HEuKELS, 1899c) en het Haagse Bos (VAN DEN BoscH, 1850a),
beide uit de vorige eeuw; op een bouwland bij Rotterdam is de soort v66r
1950 ook nog eenmaal verzameld (AMD).
P. HEUKELS

....

Tetragonolobus maritimuswas discovered in 1963 on a grassy slope in the

south of Umburg, after its occurrence had been indicated since 1936 in a
comparable environment immediately across the German border near
Vaals. Though r." maritimus had not been observed earlier in the
Netherlands otherwise than as a rare casual, It is possible that the new
locality in the OJ.alk District represents a natural extension of its
distribution area

voor 1950:
slnds 1950:

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok

Teucrtum botrys 1..

Trosgamander
lABIATAE
1269 6c 21 - F.E. 3 (1972), p. 132: S~ W. & C. Europe, northwards to S.
England and S. Poland and eastwards to Romania

'

....

Teucrium botrys, an originally western mediterranean species, has been

recorded in the Netherlands chiefly in the eastern part of the OJ.alk district,
where it has become very rare in recent years, occurring in 5 hour-squares
before 1950, in 2 hour-squares since 1950.1his decline is possibly due to
closing of the vegetation cover at Its localities.

voor 1950:
slnds 1950:

Teucrium botrys werd hler te Iande voor bet eerst verzameld in 1838 bij
Heerewaarden, Gld, een eenmalige vondst Overigens is deze soort afgezien van enkele gevaUen van adventlef optreden - in Nederland
uitsluitend gevonden in het Krijtdistrict Volgens DE WEvER (1928b) werd
zlj eveneens in 1838 door FRANQUINET voor Vaals opgegeven; diens
manuscript vermeldt echter - mogelljk bij vergissing - geen T. botrys
maar T. scordium (na nr. 424). De oudste opgave voor Zuid-Limburg is die
van DuMOULIN (1868) VOOr Gulpen.
Volgens KoPS- LUnEHARMS (1934, pl. 2225) is T. botrys een van oorsprong
westrnediterrane soort. die door de mens naar noordelijker streken is
verspreid Binnen het Krijtdistrict is deze soort beperkt tot het oostelijke,
neerslagrijkere deel (WESTHOFF c.s., 1970, p. 58-59), evenals Gentianella
ciliata en Helictotrlchon pratense. Zij groelt op ljl begroeide krljthellingen
(WESTHOFF & DEN HELD, 1969) en is vermoedelijk vooral achteruitgegaan
door het dichtgroeien van haar groeiplaatsen, bijvoorbeeld na het staken
van beweidlng door schapen (HtLLEGERS& REUTEN, 1978, p. 137). In recente
tijd is T. botrys in Zuid-Limburg uiterst zeldzaam geworden: op de
Wrakelberg bij Fromberg werd de soort het laatst in 1968 gevonden, in
1978 kwam zij nog voor bij Wahlwiller alsmede vlak over de Duitse grens
bij Lerniers (schrift. meded. J.R Willems, P. Zonderwijk).
Nlet opgenomen zljn de volgende opgaven van v66r 1950: Zwolle
(1838), welke etiketopgave volgens VUYcK (1904) waarschijnlijk op een
vergissing berust; Malden (1930), waar de soort met 'lava' uit de Eifel was
aangevoerd; vermeldlngen voor V624 en 43 op het kaartje bij WEsTHOFF
c.s. (1970, p. 59), welke betrekking hebben op vlndplaatsen, die hler in
V6.23 en 33 zljn gelokaliseerd Sinds 1950 zljn niet opgenomen: Assendelft
(1974), waar de soort adventlef voorkwam, en Bemelerberg (WEsTHOFF &
DEN HELD, 1969), welke opgave hoogst waarschijnlijk op een vergissing
berust
E.J. WEEDA

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
194

Teuaium chamaedrys L.

Echte gamander
lABIATAE
1270 6c 21 - F.E. 3 (1972), p. 132: Europe, northwards to the Netherlands,
S. Poland and S.C. Russia.

'

Teucrium chamaedlys wordt voor diverse plaatsen in Nederland in de

oude literatuur vermeld. De soort werd als geneeskrachtig beschouwd
(GAMS, 1927b) en het is waarschijnlijk datal deze oude opgaven betrekking
hebben op het voorkomen in tuinen of op planten die daaruit ontsnapt
zijn. De vindplaatsen in Zuid-Limburg, die aile betrekking hebben op
subsp. germanicum (F. Hermann) Rech. f., moeten als natuurlijk worden
beschouwd. Ze llggen aan de noordgrens van het areaal De echte
gamander wordt vanaf 1821 (BoRYDE SAINT-VINCENT, p. 250) vele malen voor
de St.Pietersberg genoemd. Het oudste gegeven voor het Nederlandse deeI
is herbariummateriaal uit 1864.
Over de oorzaak van de achteruitgang is weinig bekend. DE WEVER(1938,
p. 230) vermeldt, dat de groeiplaatsen bij Gronsveld en St. Geertruid wei
verloren zullen zijn gegaan doordat de omringende vegetatie de overhand
kreeg. Waarschijnlijk herbergt het natuurreservaat de Kunderberg de
enige nog bestaande vindplaats.
Niet opgenomen zijn de vindplaatsen: Bergum, Heerenveen en Drachten (MEESE, 1760, p. 36), Hoenderloo (1S76, l.EPS), Renkum (IVON) P5.18 en
28), Miste (IVON P7.35), Hillegom, Usse en Utrecht (CoMMELJN, 1683, p. 22),
het Haagse Bos (DE GoRTER, 1781b) en aan het Scheveninger tolhek (VAN
HALL, 1825), die waarschijnlijk aile betrekking hebben op het voorkomen
in tuinen of daaruit ontsnapte planten en waarvan bovendien niet bekend
is weIke ondersoort het betrof. Een recente opgave van 's-Gravenhage (VAN
OosTSTRooM & MENNEMA, 1972a, p. 52) is eveneens niet opgenomen, omdat
het ditmaal een adventieve vondst betreft. Een opgave voor Vllssingen
(MENNEMA & VAN 00STSTROOM, 1979, p. 216) berust Op een foutieve determinatle van Verbena officinalls (schrift. meded. J.W. Jongepier, 1979).
R.W.J.M VAN DERHAM

Before 1950 Teucrium chamaedlys, of which in the South of Limburg subsp.

germanicum occurs, was recorded in 6 hour-squares; since 1950 the

species is known from 2 hour-squares. Historically the species has been

cultivated as an officinal herb and probably many old records are based on
the occurrence in gardens or on garden escapes. The stations in the south
of Umburg are natural ones. Uttle is known of the decline in that region.
Probably, being overwhelmed by the surrounding vegetation, the species
disappeared from a few localities in the south of Limburg. It is still present
in the nature reserve the Kunderberg.

voor 1950:
sinds 1950:

6 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)

Teuaiwn montanwn L.

Berggamander
LABIATAE
1271 6c 21 - F.E. 3 (1972), p. 134: S. & C. Europe, extending to the
Netherlands and W. Ukraine.
Teucrium montanum is in Nederland aileen bekend van een kalkgrasland
blj Bemelen, waar zein 1922 voor het eerst werd gevonden. De groeiplaats
bevindt zich In een natuurreservaat en is zo redelljk vellig gesteld.
De berggamander berelkt in Zuid-Limburg de noordgrens van haar
areaal Zlj groeit daar op een voor de soort karakteristieke plek, namelijk
een op het zuiden geexponeerde helling met kalk aan of vlak onder de
oppervlakte (WEsTHOFF c.s., 1973, p. 306) in een gebied met een betrekkelijk
geringe neerslag. Door deze gunstige omstandigheden kan ze op deze
noordelijke, nogal gelsoleerd liggende groeiplaats goed stand houden.
R.W.J.M. VANDERHAM

'

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Teucrium montanum is known in the Netherlands from one locality in the

south of Limburg, which lies rather isolated at the northern border of its
distribution area The chalk-meadow where the species has been found
since 1922 Is situated in a nature reserve.

(UFK 1)
(UFK 1)

195

Moerasgamander
LABIATAE
1272 2a 21 - F.E. 3 (1972), p. 132: Europe, northwards to Ireland, Sweden
and Estonia.

Teucrtum scordJum L.

'

'

voor 1950:
sinds 1950:

De eerste vermelding van Teucrium scordium in Nederland Is van VoRSnus

(1633) ais Scordium voor de omgeving van Leiden, exacter herhaald door
CoMMEUN (1683, p. 101) als Scordium palustris: 'In de Duyn-valeyen, achter
't Dorp Us'.
De moerasgamander kwam in Nederland hoofdzakelijk voor in moerassige graslanden in het Fluviatiele district en in duinvalleien (HEuKEIS-VAN
OoSTSTROOM 1977, p. 555). Sinds I950 groeit T. scordium slechts op enkele
plaatsen in 1 uurhok op Voome, waar zij in I978 nog aanwezig was
(schrifL meded. C. Sipkes). Voor het voortbestaan van de plant Is de
vegetatieve vermeerdering door uitlopers van grote betekenls. De in de
herfst gevormde uitlopers worden in natuurlijke omstandigheden 's winters door slib of water overdekt en ontwikkelen zich het volgende jaar. De
soort kan maandeniang overstroomd vegeteren, maar is niet tegen
uitdroging bestand (GAMS, I927b, p. 2531; DE WEVER, I935b). Het verdwijnen van de overwegend fluviatiele, vroegere vindplaatsen is dus zeer
waarschijnlijk te wijten aan een betere bedijking en verdere veranderingen in de oorspronkelijke waterhuishouding van de rlvieren.
Niet opgenomen zijn aile vermeldingen voor Maastricht. Deze zijn
eensdeels terug te voeren tot de opgave van LEJEUNE (18I3) 'pres de
Maestricht?', waarvan het onzeker is of dit Nederlands gebied betreft.
Anderdeels berusten deze op de vermelding: 'Maastricht, Franq. in Herb.
v.d. B.' (VAN DEN BosCH, 1850a). Hiervan is echter geen materiaal in het
Rijksherbarium te Leiden aanwezig en deze vindplaats wordt ook niet door
FRANQUINET (1838) genoemd Wei noemt FRANQUINET (Lc~ na no. 424) de
vindplaats Vaals. Deze is evenmin opgenomen, omdat het mogelijk een
verglssing is voor T. botrys en Vaals als groeiplaats voor T. scordium nogal
onwaarschijnlijk is.
A.J. QUENE-BoTERENBROOD

Before I950 Teucrium scordium was known from 9 hour-squares in the

Fluviatile and Dune Districts; since 1950 the species Is limited to
I hour-square on the island of Voome, where it Is present up to now (1978).
The disappearance along the rivers of T. scordium since 1950 Is very
probably due to better embankment and water-management.

9 uurhokken (UFK 2)
1 uurhok
(UFK 1)

Duinbergvlas
I278 6b 20- F.E. 1 (1964), p. 72: W. Europe.

Theslum hwnifusum DC.

SANTALACEAE

Thesium humifusum is voor het eerst in Nederland aangetroffen in 1900

bij Ter Heide.
Tussen I900 en 1921 is de soort in 5 uurhokken in de duinen blj
Santpoort. Katwijk, 's-Gravenhage enTer Heide gevonden, het laatst bij Ter
Heide in I921 (Herb. Wageningen). Bij Katwijk kwam zij op verschiUende
groeiplaatsen in twee aangrenzende uurhokken voor. Het duinbergvlas
werd in Nederland als uitgestorven beschouwd (Quene-BoTERENBRooo &
MENNEMA, 1973, p. 73). In 1976 werd T. humifusum, die in Nederland de..
noordgrens van zijn continentale areaal bereikt ijALAS & SuoMrNEN, 1976,
p. I03), echter weer gevonden bij Katwijk in een van de vroegere
uurhokken, 'zodat het zeer waarschijnlijk is dat de soort zich hier aldie tijd
heeft gehandhaafd' (VAN DoRP, I977). Hoewel dit gebied in de laatste
decennia regelmatig door biologen werd bezocht (mond. meded. S.J. van
Ooststroom, 1979), kan dlt vrij klelne en !age plantje gemakkelljk over het
hoofd zijn gezien.
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

'

voor I950:
sind51950:

Between I900 and 1921 Thesium humifusum was recorded in 4locallties

in the Dune District, covering 5 hour-squares. The species was considered
extinct inthe Netherlands, but in 1976 it was discovered again at one of
the former growing-places.

5 uurhokken (UFK 2)
I uurhok
(UFK 1)

196

Weldebergvlas
1279 7e 10- F.E. 1 (1964). p. 71 : W. & C. Europe; N. Italy.

Thestum pyrenalcum Pourr.

'

SANTALACEAE

Thesium pyrenaicum is hier te Iande voor het eerst In 1912 gevonden op

de Gorsselse heide, woekerend op gras. Op dezeHde vlndplaats werd deze
soort voor het Jaatst In 1913 waargenomen; verdere vondsten zijn niet
bekend
Volgens de vlnder behoort het weidebergVlas 'niet tot de z.g. pothoofdplanten' en komt het ook In Westfalen. niet ver van de Nederlandse grens,
voor (HoocENRAAD, 1912). Hoewel Gorssel een geisoleerde vlndplaats is
buiten het zuidelljker gelegen areaal van de soort OALAS & SuoMINEN, 1976,
p. 108), zijn erverder geen aanwijzlngen, dat dit eenmalig voorkomen nlet
natuurlljk zou zijn.
A.J. QUENE-BoTERENBROOD

'

voor 1950:
slnds 1950:

Thesium pyrenaicum has been found In the Netherlands for the first time
In 1912 and for the last time In 1913, at one natural locality.

(UFK 1)
1 uurhok
0 uurhokken

Zinkboerenkers
CRUCIFERAE
1280 6c 21 - F.E. 1 (1964), p. 319: Upland regions of s. W. & c. Europe,
eastwards to Poland and Jugoslavia; naturalized in parts of N. Europe.

Thlaspl alpestre 1.

'
I

Before 1950 Thlaspi alpestre of which In our country only subsp. sylvestre
var. calaminare occurs, was known from 5 hour-squares, since 1950 the
species has been recorded In 2 hour-squares. It is characteristic of the
Violetum calamlnariae, an association. which In the Netherlands restricted
to a very small area In the south of Limburg near Epen along the river Geul.
The zinc-salts, responsible for the occurrence of this association, have been
brought by the river from its upper course and laid down by its floods.

voor 1950:
slnds 1950:

Thlaspi alpestre, waarvan bij ons aileen de subsp. sylvestre en hiervan de

var. calaminare voorkomt ( = T. calaminare Lej. et Court), werd In
Nederland voor het eerst vermeld door FRANQUINET (1838, nr. 763), voor de
omgevlng van Vaals. Het oudste herbariurnmaterlaal dateert van 2 jaar
later en is eveneens van deze plaats afkomstig (zie ook VAN HovEN, 1847a).
Eerst omstreeks 1870 werd de soort tangs de Geul bij Cottessen, Epen en
Mechelen gevonden.
De zinkboerenkers is een kensoort van het Violetum calarninariae, de
zlnkviooltjes-associatie (WESTHOFF& DEN HELD, 1969), die In Nederland nog
maar een uiterst klein oppervlak beslaat langs de Geul bij Epen. De
zlnkzouten, verantwoordelljk voor het voorkomen van de associatie
aldaar, worden door de Geul uit haar bovenloop aangevoerd en met het
sUb afgezet op de oevers bij overstromlng van de rlvier. Ook buiten het
overstromlngsgebied van de Geul kan de zinkboerenkers mogelljk daar
voorkomen, waar door menselijk toedoen gesteenten met zlnkkristallen
aan de OppervJakte komen (DQKSTRA & VAN RUMMELEN, 1955).
Niet opgenomen zijn de vlndplaatsen van v66r 1950: Rlngvaart
Haarlemmermeer (1918) vanwege het adventieve karakter, evenals een
vondst aan de spoorlijn Sittard-Aken (1918), Bemelen (OuoEMANS, 1872a) en
Simpelveld-Qvereijs (VuvcK, 1903, p. 959), omdat deze vondsten niet door
herbarlummateriaal worden gedekt en vermoedelijk berusten op foutieve
determlnatles, en een twijfelachtlge opgave van DuMouLIN (1868), Jangs de
Maas en blj de St.Pietersberg, omdat als synoniem T. campestre staat
vermeld, waarmee Lepidium campestre moet zijn bedoeld. Slnds 1950 is
niet opgenomen een adventieve vondst tussen de rails van de trambaan
bij Noordwijk-Binnen (1951).
C.l. PLATE

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFI< 1)
197

,.,

Thlaspl perfoUatum L

Doorgroeide boerenkers
CRUCIFERAE
1282 1b 21- F.E. 1 (1964), p.319: Europe northwards to c. 60N. in
Sweden.
.

1-.'

'
~

"

'

Thlaspi perfoliatum werd in Nederland voor het eerst verzameld in de

Thomaswaard bij Werkendam in 1837. De oudste vermelding van de soort
voor Zuid-Umburg is van FRANQUINET (1838, nr. 7641 voor de omgeving van
Vaals.
DE WEVER (1914b, p. 731 beschouwde T. perfoliatum in Zuid-Limburg in
de krijtzone als een echte indigeen, daarbuiten als een adventief. Elders in
Nederland komt de doorgroeide boerenkers voor langs de rivieren. Hield
de soort blj Werkendam slechts 2 jaar stand, bij Beuningen aan de
Waaldijk werd ze sinds 1914 herhaalde malen verzameld, de laatste
opgave aldaar dateert van 1971 (schrift. meded. P. Zonderwijk). In
Zuid-Umburg is T. perfoliatum in hok 62.33 vermoedelijk wei verdwenen,
in 1978 werd ze nog op 2 plaatsen in het aangrenzende hok aangetroffen.
Het is niet onwaarschijnlijk dat deze onopvallende, vroegbloeiende
crucifeer gedurende de rest van het seizoen over het hoofd wordt gezien.
Niet opgenomen is een opgave voor het terrein van een kalkzandsteenafgraving te Rhenen (VAN00STSTROOM & MENNEMA, 1973, p. 192),
welke op een onjuiste deteminatie bleek te berusten (MENNEMA & VAN
00STSTROOM, 1974, p. 78).
C.L PLATE

,,
I

l.-1

"'

Before 1950 Thlaspi perfoliatum was known from 12 hour-squares, since

1950 the species has been recorded in 3 hour-squares. In the south of
Umburg the speCies occurred in the Chalk District, where it was still
present in 1978. In the rest of our country T. perfoliatum occurred near
large rivers, where it was last found in 1971. It is possible that the species
is overlooked easily.

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 31

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK II

. .,._

Kruiptijm
1420 6c 11 - F.E. 3 (1972), p. 181: S., W. & C. Europe.

Thymus praecox Oplz

'

LABIATAE

Thymus praecox werd voor het eerst in Nederland gevonden in 1967, op

een krijthelling nabij Gulpen (ADEMA, 1968, als T. humi/usus). De laatste
gegevens van deze vindplaats dateren van 1976 {mond. meded. H.P.
Nooteboom, 1979). In 1934 is waarschijnlijk op dezelfde plaats de bastaard
van T. praecox met T. puleguloides L gevonden.
De vondsten in Zuid-Umburg betreffen subsp. praecox en vertegenwoordigen een noordwestelijke voorpost van het areaal (STAES, 1961,
p. 465, als T. hum/lusus).
Subsp. arcticus (E. Durand) }alas, weIke in Engeland de meest algemene
tijm is {PERRING& WALTERS, 1976, als T. drucei), is in Nederland in Groningen
en Weert gevonden. Deze vondsten, beide van v66r 1950, zijn adventief
en zijn niet op het kaartje opgenomen.
R.W.J.M. VAN DER HAM

'

voor 1950:
slnds 1950:

Thymus praecox was first recorded in 1967 near Gulpen which is till now
the only locality. The last record dates from 1976. The plants from Gulpen
belong to subsp. praecox; subsp. arcticus ( = T. drucei) was found as an
adventive at Groningen and Weert.

0 uurhokken
1 uurhok
(UFK 11
198

,,

TUlaea muscosa L

Mosbloempje
CRAssuLACEAE
1287 2c 32- F.E. 1 (1964), p. 351: S. and W. Europe, extending locally to
N.E. Germany [Crassula tillaea Lester-Garland[.
,

Tillaea muscosa werd in Nederland voor het eerst gevonden te Hees bij
Nijmegen (VANHALL, 1827, p. 113).
De standplaats van het mosbloempje is volgens WESTHOFF c.s. (1973,
p. 250): weinig betreden, enigszins begroeide, maar wei opengehouden
paden in loofbossen bij buitenplaatsen. Bij Velp werd ze in een zandafgraving aangetroffen. VAN BERK (1912) bericht dat het schoffelen van de
paden en het bijeenharken, tot kruiwagens val toe, de vennenigvuldiging
bevordert omdat elk ondergehart fragment zich weer tot een nieuw
plantje ontwikkelt; de 'verdelgingskrijg' die er tegen gevoerd wordt is dan
niets anders dan het stekken op grate schaal. De onopvallendheid van de
plantjes kan er de oorzaak van zijn, dat de soort over het hoofd wordt
gezien en gelopen. De hier geconstateerde achteruitgang kan daarom
heel goed schijnbaar zijn.
De vindplaatsen liggen steeds op overgangen van zandige naar lemige
bodems, zoals random en plaatselijk op de Veluwe, aan de rand van de
oude strandwallen bij Leiden en van de fluvioglaciale afzettingen bij
Nijmegen. In dit verband kan worden gewezen op het overeenkomstige
verspreidingspatroon van Geum rivale. WEBB (1964a) noemt als karakteristieke standplaats: 's winters ondergelopen en 's zomers weer opdrogende plaatsen, hetgeen goed overeenkomt met het milieu van
bospaden.
R.W.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Tillaea muscosa was recorded in 15 hour-squares; since 1950

the species is known from 8 hour-squares. Because of the smallness of the
plants the species may have been overlooked and the decline may be
apparent only. The species is found in places where sandy soils border on
loamy soils, mostly on paths in woods which surround old country seats.

voor 1950: 15 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

Zeeuws doornzaad
1288 Sa 31 - F.E. 2 (1968), P-371: W., S. & C. Europe.

Tortlls arvensis (Huds.) Unk.

UMBELLIFERAE

De oudste vondst van Tori/is arvensis is in 1839 gedaan aan de Noorddijk

bij Goes; het exemplaar bevindt zich in het Herbarium van Wageningen.
Het Zeeuws doomzaad kwam en komt in Nederland aileen voor in het
Deltagebied en in Zuid-Umburg. In beide gebieden is het aantal vindplaatsen slnds 1950 drastisch verminderd. Deze kensoort van het caucalidion lappulae (WEsTHOFF & DEN HEw, 1969), dus een akkeronkruid van
kalkrijke grand, komt op de Zeeuwse groeiplaatsen nu niet in akkers, maar
op dijken voor (mond. meded. E.J. Weeda, 1979) in een vegetatie, die
behoort tot het Helminthion echioidis, een plantengemeenschap op
zonnige dijkhellingen in zilt gebied. De opmerkelijke achteruitgang kan
wellicht een gevolg zijn van intensievere onkruidbestrijding, waarbij de
soort in Zeeland op dijkhellingen een relatief gunstiger gelegen refugium
kan hebben gevonden.
De volgende vindp1aatsen van v66r 1950 zljn nlet opgenomen, omdat
zij aile betrekking hebben op adventieve vondsten: Harlingen (1909,
AMD), IVON-hok }5.26, Apeldoom, klaverland (1877), Werkhoven, luzerneakker (1899), Maartensdijk (VuvcK, 1902a, als T. helvetica), Amsterdam
(1911), Stolwijk (HEUKELS, 1900b, p. 22). Op Goedereede (1917, 1919) is
T. arvensiswaarschijnlijk met zaaizaad ingevoerd. Ook deze vondst is niet
op het kaartje opgenomen, evenmin als de IVON-opgaven R2.26, R2.36 en
51.18, die betrekking hadden op T. japonica. (Mogelijk is ernog een vondst
van T. arvensis in hok R2.26 blj de in 1943 bij J.G. Sloff in beslag genomen
streeplijsten; er zijn namelijk maar van 2 van de 6 kwartierhokken van
uurhok R2.26, waarvoor T. arvensis venneld is, streeplljsten aanwezig),
Sinds 1950 is er slechts een adventieve vondst bekend, die eveneens niet
op het kaartje is opgenomen, namelijk uit de Noordoostpolder (1950), op
een opslagplaats van buitenlands steenmateriaal.
A.J. QUENE-BOTERENBROOD

Before 1950 Tori/is arvensis has been recorded in 21 hour-squares, since

1950 in 5 hour-squares, restricted to the Delta-region and the south of
Umburg. The strong decline is possibly due to more intensive weedextermination.

voor 1950: 21 uurhokken (UFK 3)

1950: 5 uurhokken (UFK 2)

sin~

199

TUberarla guttata (I..) Fourr.

Gevlekt ZODDeroosje
CiSTACEAE
1313 6b 32- F.E. 2 (1968), p. 286: S. & W. Europe, northwards to 54 N.
and extending eastwards to 14 E. in E. Germany.

"

Tube.raria guttata [ = Helianthemum guttatum (1..) Mill) wordt onder de

naam astus Flore pallido, macula nigra ruffescente insigniro door CoM
MELIN (1683, p. 25) voor het eerst voor ons land verrneld: 'Eerst door d'Heer
Breyne gevonden op Vlielandt, by de Kerk.' Pas in 1868 werd deze soort
herontdekt door HoLKEMA (1870, p. 34, als Helianthemum guttatum):
'Vlieland, in de duinvaUeien en aan de hellingen der duinen zeer
algemeen ... Terschelling, op gelljke plaatsen zeer algemeen', terwijl
verscheldene floristen v66r hem de plant niet hadden kunnen terugvinden
(DE VRIES, 1943).
T. guttata treedt blijkbaar in sommlge jaren talrijk op, in andere vrijwel
niet (VuvcK, 1898, p. 144); ook kan de soort over het hoofd worden gezien
doordat de kroonbladen reeds voor de middag afvallen. Gezien het
intensieve floristische onderzoek in recente tijd in het gebied, waar zij hier
te Iande voorkomt, moet niettemin wei worden aangenomen, dat het
gevlekte zonneroosje sterk is achteruitgegaarL Een verklaring hiervan is
vooralsnog niet te geven. Wei moet in dit verband worden opgemerkt, dat
het verspreidingsgebled in de duinen van Castricum tot op Terschelling
een voorpost vorrnt aan de noordrand van liet mediterraan-subatlantische
areaal der soort (VAN STEENJS, 1925). Dergelljke voorposten zijn eveneens
bekend van Ierland en Wales (I'I;RRJNG& WALTERS, 1976), Nordemey en een
aantal plaatsen in oostelljk en zuidwestelijk Duitsland (HEel, 1925),
hetgeen doet verrnoeden dat T. guttata in onze streken een relict is.
Buiten het duingebied is de soort hier te Iande slechts inddenteel
gevonden en wei tussen Soesterberg en Huis ter Heide en bij Nijmegen; er
zijn geen aanwijzingen dat T. guttata hier adventief voorkwarrL
Nlet opgenomen zijn een opgave voor Den Helder (VAN STEENIS, I.e.),
waarvan de bran niet bekend is, en een voor Maastricht (VANHovEN, 1847a),
die op Helianthemum nummularium betrekking heeft.
E.J. WEEDA

..,

Tube.raria guttata is abundant in some years, while in other years it seems

to be vanished almost Nevertheless It can be stated that this species shows
a strong decline in its Dutch area, which is one of its nothern outposts. The
cause of this decline is unknown. Before 1950 T. guttata was recorded in
16 hour-squares, since 1950 the species is known from 5 hour-squares.

voor 1950: 16 uurhokken (UFK 3)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)

Utrlcularla ochroleuca Hartm.

Bleekgeel blaasjeskruid
1326 4b 31 - F.E. 3 (1972), p. 297: N. & C. Europe.

,h:

'

!=
~

1'-

r'l
'

ir

-~
'

UNTIBULAR!ACEAE

Utricularia cxhroleuca werd hier te Iande voor het eerst verzameld in de

Ooij bij Nijmegen in of kart voor 1850, doch werd aanvankelijk verrneld
als U. intennedia (VANDEN BoSCH, 1850a, p. 342); destijds was U. ochroleuca
nag niet als afzonderlijke soort beschreven. Pas in 1932 werd in ons land
de aanwezlgheld van deze laatste soort vastgesteld; het ertoe behorende
herbariummateriaal was eerder gedeterrnineerd als U. intennedia of U.
minor (KLoos, 1932, p. 337).
Daar de meeste vondsten van U. ochroleuca van v66r 1932 dateren, is
onze kennis van haar vroegere verspreidlng verrnoedelijk onvolledig; zij
is echter stellig altijd zeldzaam geweest. WEsTHOFF c.s. (1970, p. 97) noemt
U. ochroleuca bij de soorten, die sinds 1900 uit ons land zijn verdwenen,
en verrneldt 1931 als jaartal van de laatste vondsten. Volgens een opgave
van COESELWouoA (1967, p.2, 14, 28) werd zij evenwel in 1967 teruggevonden op een van vroeger bekende vindplaats blj Valkenswaard. De
meest recente vondst dateert van 1975 en werd gedaan bij Velden, Umb.
Verrnoedelijk is de soort op de meeste Nederlandse vindplaatsen verdwenen ten gevolge van ontginning, ontwatering en eutrofiering.
U. ochroleuca wordt wei beschouwd als een bastaard van U. intennedia
en U. minor(CoESELWOUDA,l.C., p. 12; TAYLOR, 1972). in dit Verband vaJt Op
te merken, dat zij hier te Iande dikwijls in gezelschap van U. minor is
aangetroffen, doch slechts enkele malen tezamen met U. intennedia,
namelijk blj Terheijden, Valkenswaard en de Plasmolen.
Nlet opgenomen zljn opgaven voor Gilze-Rijen (KLoos, I.e.) en de I)zeren
Man bij Vught (KLoos & WACHTER, 1934), die blijkens herbariummateriaal
respectievelijk op U. minor en op U. intennedia betrekking hebben, een
lVON-opgave voor 56.33, die twijfelachtig is en niet door herbariummateriaal wordt gesteund (schrift. meded. G. Sissingh) en een opgave voor
het Winkelsven bij Oisterwijk (VAN OosTsrRooM & REicHGELT, 1957b), welke
in het voorjaar verzamelde exemplaren van U. minor betreft
E.J. WEEDA
Utricularia ochroleuca was not recognized as a separate spedes in the
Netherlands until 1932. Most Dutch spedmens of this spedes were
collected before that year; although our knowledge of its distribution may
be incomplete due to its late discovery, it has certainly always been rare
in our country. Probably at most localities its habitat has been destroyed
by drainage, reclamation and eutrophication. Before 1950 U. ochroleuca
was recorded in 10 hour-squares, since 1950 the species is known from
2 hour-squares, the most recent find dating from 1975.

voor 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 2 uurhokken (UFK 1)
200

KoekruJd
CARYOPHYLLACEAE
1328 1b 21 - F.E. 1 (1964), p. 186: S. & C. Europe, extending to Belgium
and C. Russia; a frequent casual in other countries.

Vaccarla pyramtdata Med.

'

voor 1950: 46 uurhokk.en (UFK 4)

sinds 1950: 4 uurhokk.en (UFK 2)
adv.: L4.63,M4.35/46,N6.16,P3.37/46/4 7,P4.66,
P6.51,Q4.12,Q5.66,R4.27 - 11.12,19.42,
19.53,25.11/12/14/34.30.37.37.47

Vaacuia pyramidata werd in Nederland voor het eerst in het wild

aangetroffen op een roggeveld bij Gulpen in 1885. Oudere opgaven voor
Brielle en Staalduin van VAN HAu. (1825) berusten op opgaven van Chlora
perfoliata (= Bfackstonia perfoliata) (DE GoRTER, 1781b; EHRHART, 1790,
p.47; zie OOk VUYCK, 1901).
V. pyramidata behoort tot de onkruidgemeenschappen van graanakkers op kalkhoudende gronden (WESTHOFF & DEN HELD, 1969). Volgens DE
WEVER (1914b, p. 37) is de soort In Zuid-Umburg sinds het elnd van de
vorige eeuw aangevoerd en vond men haar toentertljd overal tangs de
spoorwegen, blj de graanmagazijnen en In lucerne- en wikk.en-akk.ers. De
laatste decennia is het koekruid, evenals de gehele akk.erflora. sterk
achteruit gegaan, vermoedelijk wegens zaadschonlng en de vermlnderde
aanvoer. Omdat de soort vaak adventief is aangetroffen, zijn op het kaartje
aileen de vondsten opgenomen, die op bouwland zijn gedaan.
Niet_I!P!lenomen zijn van v60r 1950: Gronlngen (1935, 1942), Eelderwolde (1907, GRO), Steenwijk (z.j.), Urk (1928), Blljdensteln (z.j.), Zwolle (1898),
Denekamp (1899), Enschede (1904), Ede (1900), Rhenen (1904, WAG), Amhem (1901), WesterliouWin!J (1928), Velp (1896), Nljmegen (1898), Wljchen
(1929), Soest (1929), Amersfoort (1903), Hoevelaken (1894), Woudenberg
(1922), Bussum (z.j.), Waveren (1901 ), Zandvoort (KLoos & WACHTER, 1935),
Halfweg (1911), Zoeterwoude (1894), Rijswijk (1909), Vlaardingen (1903,
1904), Brielle (HEuKELS, 1898a), Rockanje (1902), Middelburg (1902 en later),
Breda(1902),Giessen(z.j.),stationMoerdljk(t899), 's-Hertogenbosch(1897),
Cuyk (1925), Tilburg (z.j.) en de IVON-opgaven M7.68 en Q5.43; sinds 1950:
Waaisdorp (1951), Soest en Lekk.erkerk (schrift. meded. R. Tolman, 1954),
Oostelljk Flevoland (1956), Doesburg (1957), Bennekom (1962), Haarlem
(1963), 's-Heerenberg (schrift. meded. W. Anema, 1964), Zutphen (1966),
Renswoude, Wassenaar en Kljkduin (VAN OoSTSTROOM & REicHGELT, 1966a,
p. 35), Bakkum en Amsterdamse Waterleidingduinen (VAN OoSTSTROOM &
MENNEMA, 1969, p. 169), Apeldoom, Wagenlngen-Hoog, tussen Wagenlngen en Renkum, en 's-Gravenhage (MENNEMA & VAN OoSTSTROOM, 1975b,
p. 197), en Grave (z.j.).
Cl. PLATE
Vaccarla pyramidata frequently occurs as a casual in the Netherlands. The
species is considered to be naturalized as a weed In fields; before 1950 it
was found as such in 46 hour-squares; since 1950 in 4 hour-squares. The
decline is presumably due to improved cleaning of seeds in agriculture.

Geldelde veldsla
VALERIANACEAE
1334 6b 31 - F.E. 4 (1976), p. 50: S., W. & C. Europe, extending
north-eastwards to N. Ukraine.

Valerlanella carlnata LoisL

'

'

li

hH

Valerianella carinata is in Nederland voor het eerst in 1834 in de duinen

blj Schevenlngen verzameld.
Het aantal collecties uit de omgeving van 's-Gravenhage Is tot in de jaren
twintig van deze eeuwvrij groot geweest, zodat mag worden aangenomen
dat de soort hier ook vrij algemeen was. Ult de rest van hetland zijn slechts
meer losstaande vondsten bekend, afgezien van een concentratie van
merendeels nlet door herbariurnmateriaal ondersteunde IVON-streeplijstopgaven rond Utrecht v60r 1950. In hoeverre het bij de gelsoleerde
vondsten om verwildere planten gaat, Is nlet steeds na te gaan.
Slnds 1950 is de soort nog slechts verzameld op de Waaldljk bij Druten
in 1969 en in een uiterwaard tangs de Waal bij Boven-Leeuwen in 1974,
beide In hetzeHde uurhok, en in enlge duizendtallen op het landgoed
Caprera bij Bloemendaal in 1979. De frappante achteruitgang van
V. carinata is nlet eenvoudlg te verklaren; in akk.ers werd zij al sedert het
begin van deze eeuw nlet meer waargenomen, nog voor het gebruik van
herbiciden lngang vond Ook het vrijwel verdwijnen uit de duinen is
moeilijk te begrijpen.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen: Hortus Marocco te
Apeldoom, in moestuin (1872), wei adventief of verwilderd; Vechten
(HEUKELS, 190tc), omdat herbariurnmateriaal of een andere vermeldlng
ontbrak; Bunnlk en Abstede (VAN DEN Bosch, 1850a en HEUKELS, 1901) en
'onder Abstede, op de weg naar Bunnlk' (VuvcK, 1902a), was V. Jocusta;
Schledam, Rhoon en Vlaardingen-Maassluis (VuvCK, 1902a) omdat deze
auteur at aangeeft dat het materiaal twijfelachtig was, namelijk te jong; en
tenslotte de vindplaats Oostvoome bij materiaal uit 1902, welke aanduiding volgens een aantekening op een der etiketten 's-Gravenhage had
moeten zijrL
P. HEUKELS

Valerianella carinata was found In 25 hour-squares before 1950; since

1950 it has been reported from only 2 hour-squares. The causes of this
striking loss are poorly known; the species seems to have disappeared from
fields before the use of herbicides had found acceptance. It almost
vanished from the Dune District too, which Is also difficult to explain; in
the 19th century. V. carinata was locally abundant here.

voor 1950: 25 uurhokk.en (UFK 3)

sinds 1950: 2 uurhokk.en (UFK 1)
201

Geoorde veJdsJa
VALERIANACEAE
1337 1b 31 - F.E. 4 (1976), p. 51: W., C. &S. Europe, extending northwards
to Denmark and eastwards to E. Ukraine.

Valerlaneua rlmosa Bast

Valerianella rimosa is in Nederland voor het eerst verzameld in 1828 bij

Wijk bij Duurstede.
De soort had in de 19e eeuw een vrij duidelijk tot het Fluviatiele en
Subcentreurope district beperkte verspreiding, met schaarse groeiplaatsen in het Duin-, Haf- en Kempense district. Na 1950 is zij op nog slechts
drie plaatsen teruggevonden, bij Netterden in 1953, bij Brummen in 1972
en 1974 en bij Wijlre in 1960 en 1977.
Voor de sterke achteruitgang van dit akkeronkruid kan niet aileen het
gebruik van herbidden aansprakelijk worden gesteld, omdat de grootste
verliezen al geleden werden voordat herbidden in zwang kwamen. Het
aanwijzen van een andere oorzaak is in dit geval moeilijk.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen, opgegeven in literatuur
van v06r 1950, omdat herbariummateriaal ontbrak: Oene (VuvcK, 1902a),
station Hattem (VuvcK, I.e.), bij Amersfoort (VAN DEN BoscH, 1863, p. 225;
HEUKELS, 1901c) en bij Gronsveld en Epen (ANoN., 1887, p. 14). Bij oud
herbariummateriaal werd nog de vindplaats 'Varden (L)' opgegeven; een
plaats van die naam kon echter niet in Limburg worden gevonden.
P. HEUKELS

Valerianella rimosa was fairly frequent as a weed in fields in the Fluviatile

and Subcentral-european Districts in the Netherlands in the 19th century.
The strong decline, from 45 hour-squares before 1950 to only 3 since 1950,
cannot have been caused by the use of herbicides alone; the spectes had
already become rare earlier.

voor 1950: 45 uurhokken (UFK 4)

sinds 1950: 3 uurhokken (UFK I)
ook voor 1950: Zuid-Beveland
adv.:T6.42
- 37.36

Valllmerla splralls L

HYDROCHARITACEAE
Vallisneria
2108 4a 01 - F.E. 5 (1979), p. 5: S. Europe, extending northwards to N.C.
France and C. Ukraine; locally naturalized elsewhere.

'

Vallisneria spiraliswerd in 1960 ontdekt in het Kanaal van Maastricht naar

'
I

Luik, bij St.Pieter (VAN00STSTROOM & REICHGELT, 1961); de SOOrt kwam er op

twee dicht bij elkaar gelegen groeiplaatsen in vrij groat aantal voor, zoals
later bleek. In 1961 werd een nog rijkere vindplaats vastgesteld ten
noorden van Maastricht (VAN0oSTSTROOM& REICHGELT, 1963, p. 187).
Hoewel de mogelijkheid bestaat dat de vestigingen in ons land hun
oorsprong vinden in weggeworpen aquariumplanten, lijken de vindplaatsen tach aan te sluiten bij het verspreidingsgebied in Belgie en
Frankrijk, waar de soort zich vanaf het midden der vorige eeuw sterk naar
het noorden heeft uitgebreid, zodat misschien tach sprake is van een
natuurlijke vestiging (VAN Oo5TSTROOM & REICHGELT, 1961 e). De uitbreiding
van V. spiralis in West-Europa schijnt tot stand te zijn gekomen door
scheepvaart (HEGI, 1907, p. 161 ). Indien de groelplaatsen bij Maastricht ook
na 1962 in stand zijn gebleven- nadere gegevens ontbreken echter- mag
het voorkomen van V spiralis in ons land wei als een geval van inburgering
worden beschouwd.
P. HEUKELS

'

Vallisneria spiralis was discovered in a canal near Maastricht in 1960. The

species occurred rather abundantly at three places in the same hoursquare. The Dutch localities seem to link up well with the distribution area
in Belgium and France, which has extended greatly to the north since the
middle of the 19th century, an extension apparently due to shipping.
Presumably, the species may be considered as a denizen near Maastricht;
the possibility that it has established itseH from discarded aquarium-plants
cannot be completely excluded however.

voor 1950:
sinds 1950:

0 uurhokken
(UFK 1)
1 uurhok
202

Verbascum blattarta L

Mottenkruid
ScROPHULARIACEAE
1338 1f 42- F.E. 3 (1972), p. 208: Europe, northwards to the Netherlands
and C. Russia

Verbascum blattaria wordt door verschillende oude auteurs voor Nederland opgegeven, bijvoorbeeld door VoRSTIUS (1636, p. 55 onder Blattaria)
voor de omgeving van Leiden. Het is echter niet zeker of zij de soort wei
echt in het wild hebben gekend. Daarop bestaat meer kans bij BRUMAN
(1662, p. 5 onder Blattaria), die de soort opgeeft voor de omgeving van
Zwolle, welke plaats weliswaar nogal noordelijk ligt maar via bet IJsseldal
redelijk lijkt aan te sluiten blj de vindplaatsen in het midden des lands. De
andere vindplaatsen tangs de l}ssel zijn ook aileen van lang geleden
bekend; zij gaan terug op DE GoRTER (1781a en 1781b).
Met name de planten die vroeger in het Subcentreurope, het LOss-en het
oostelijke deel van het Fluviatiele district groeiden, kunnen waarschijnlijk
als echt inheems worden beschouwd. De vindplaatsen aldaar sluiten
redelijk aan bij het areaal van V. blattaria in de rest van Europa. In veel
gevallen kwam de soort in ons land echter zeker verwilderd of adventief
voor. Inburgering vond kennelijk plaats te Middelburg, waar V. blattaria
in 1931 adventief voorkwam op het terrein van de meelfabriek, en waar
zij nog in 1952 en 1957 werd teruggevonden toen de bedoelde fabriek
reeds was opgeheven; voorts te Maarn, tangs de spoorweg, waar de soort
sinds 1953 steeds is teruggevonden, het laatst in 1978. Deze twee
vindplaatsen zijn daarom wei op het kaartje opgenomen.
Het aantal vondsten van verwilderde of adventieve planten, inclusief de
gevallen waarin over de status geen zekerheid is te verkrijgen, is zo groot,
dat de betrokken vindplaatsen niet aile in deze tekst kunnen worden
verantwoord. Een lijst van deze vindplaatsen bevindt zich echter in het
IVON-archief in het Rijksherbarium te Leiden.
P. HEUKELS

Verbascum blattaria is supposed to be indigenous in the Subcentraleuropean, Loess and eastern part of the Fluviatile District in the Netherlands; elsewhere, it has been naturalized at some places. Before 1950 the
species was recorded in 14 hour-squares; since 1950 it has been found in
4 hour-squares. All localities for which the status of the occurrence could
not be properly judged, have been excluded from the map. A list of these
localities, together with those where V. blattariawas found as an adventive
or garden-escape, its kept at the Rijksherbarium at Leiden.

voor 1950: 14 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

Melige toorts
ScRoPHULARIACEAE
1339 8c 32- F.E 3 (1972), p. 215: Europe, southwards from England and
from c. 56 N. in C. Russia, but rare in the Mediterranean region.

Verbascum lydmltfs L

'

--

Verbascum Jychnitis is in ons land voor het eerst verzameld in 1839 bij
Weurt bij Nljmegen. Het door VuvcK (1904) vermelde, in 1834 bij
Culemborg verzamelde materlaal behoort tot V. chaixii (later Is V. lychnitis hier wei verzameld). Van de opgave van Verbascum fl. albo uit de
omgeving van Zwolle door BRUMAN (1662, p. 23) mag worden betwijfeld of
deze werkelijk, zoals OuoEMANs (1881,p. 385) meent, op V. lychnitis
betrekking heeft, temeer daar deze soort later nimmer bij Zwolle is
aangetroffen.
Hier te Iande is V. Jychnitis een stroomdalplant (SLOFF & VAN SoEST, 1939,
p. 272), die in het wild beperkt is tot enkele delen van het Fluviatiele, Duinen Krljtdistrict Voorts houdt zij tenminste sedert 1953 (schrift. meded P.
Zonderwijk) stand op de spoordijk blj Drlebergen. Terwijl WESTHOFF c.s.
(1971, p. 230) deze soort tot de mlnder zeldzame zoomplanten rekent,
moet zij blijkens de beschikbare gegevens in ons land als een zeer
zeldzame en bedreigde soort worden beschouwd. In 1979 was zij aileen
nog met zekerheid bekend van Bentveld en Driebergen. De verdwijning
van V. Jychnitis in de omgeving van Nijmegen is mogelijk een gevolg van
verzwaring en beweiding van rivierdijken. In de duinen bij Haarlem is de
soort volgens F.W. van Eeden (ABELEVEN, 1882, p. 419) verdwenen doordat
haar groeiplaatsen dichtgroeiden met hakhout.
V66r 1950 is V. Jychnitis op de volgende plaatsen adventief gevonden:
Deventer (1915, 1939), Stroe (1916), Malden (1939), Wormerveer (1915),
Amsterdam (1885), Middelburg (z.j.), Karelke bij Weert (1920) en Geulle
(KNots, 1946). AI deze vindplaatsen zijn niet op het kaartje opgenomen,
evenmin als een opgave voor Berg en Dal (VuvcK, 1904), waarvan geen
herbariurnmateriaal voorhanden is en een IVON-opgave voor V5.48, die
hoogst waarschijnlijk Belgisch gebied betreft.
Van de opgaven sinds 1950 zijn niet opgenomen: Velzen (Kwos& VAN
OosTSTROOM, 1951) omdat het waarschijnlijk V. nigrum betreft en de Kop
van de Oude Wiel (I<IMSTRA, 1957), omdat verwarring met een andere
Verbascum-soort niet is uitgesloten.
E.J. WEEDA
Verbascum lychnitis is a rare species in the Netherlands, being recorded

in 10 hour-squares before 1950 and in 5 hour-squares since 1950. The

decline of V. lychnitis near Nijmegen may be due to destruction of its

habitat by grazing and strengthening of river dikes. In 1979 this species
was known from in only two localities in our country.

voor 1950: 10 uurhokken (UFK 2)

slnds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)
203

Veronica austriaca L

Oostenrijkse ereprijS
ScROPHULARIACEAE
1348 6c 10- F.E. 3 (1972), p. 245: Most of Europe except Fennoscandia,
the islands and parts of the extreme south.

Veronica austriaca is In Nederland eenrnaal gevonden in 1912 bij Arnhem

'aan den Rijnoever ten Oosten der Stad'.
Op grond van de door WALTERS & WEBB (1972) genoemde kenrnerken
behoort dit exemplaar tot de subsp. austriaca, waarvan het zwaartepunt
van het areaal volgens deze auteurs in Zuidoost-Europa ligt.
Daar de soort in West-Europa reeds lange tijd in cultuur is (BooM, 1975)
en het natuurlijke verspreidingsgebied van de ondersoort zo ver van ons
land ligt, is het menselijkerwijs uitgesloten dat de vondst bij Arnhem
betrekking zou hebben op een wild exemplaar. Veronica austriaca dient
dan ook als niet inheems in Nederland te worden beschouwd
Een vondst Iangs de Waal tussen Nljmegen en Beuningen (VuvcK, 1904,
p. 1200) blijkt Veronica teucrium te zijn (VuvcK, Lc.), ook op grond van
nieuwere opvattingen (mond. meded. F. Adema). Een opgave voor
Sleeuwijk (HEISTERBORG, 1924) is niet opgenomen, omdat deze nergens
elders is verrneld, zodat aan de juistheid van de opgave moet worden
getwijfeld.
AJ. QuENE-BoTERENBROOD

voor 1950:
slnds 1950:

1 uurhok

0 uurhokken

Veronica austriaca, of which in the Netherlands only the subsp. austriaca

occurs, was found once, in 1912, along the river Rijn. This taxon is now not

(UFK 1)

considered to be indigenous in our country.

Veronica praecox AIL

Vroege ereprijs
ScRoPHULARIACEAE
1360 6b 21 - F.E. 3 (1972), p. 248: S., C. & W. Europe, extending northwards
locally to S.E. Sweden.

Veronica praecox wordt voor ons land het eerst verrneld door LEJEUNE
(1811/1824) en wei voor Gronsveld. Aanvankelijk verrneldde LEJEUNE (1811,
p. 24) V. adni/olia, doch in 1824 (p. 5) wijzigde hij dit in V. praecox.
Deze soort is hier te Iande gevonden in het westelijke deel van het
Krijtdistrict - het Iaatst in 1894 - en in de ijsselstreek nabij Deventer, welk
Iaatstgenoemde gebied een der noordelijke voorposten van het areaal van
V. praecox vorrnt (WEEDA, 1979).
Tot voor kort werd zij In Nederland als verrnoedelijk verdwenen
beschouwd (WESTHOFF c.s., 1970, p. 100); de laatste opgave dateerde van
1935 (DE BoER). In 1974, 1975 en 1977 werden evenwel weer enkele
vondsten in de omgeving van Deventer gedaan (WEEDA, I.e.). Oek werd
V.praecox in 1974 op het Belgische deel van de St.Pietersberg teruggevonden (Ci.ABECK, 1974). Daar zlj in de IJsselstreek voomamelijk als
akkeronkruid voorkwam, is de achteruitgang van deze soort te zien als een
gevolg van modeme landbouwmethoden: zaadzuivering, onkruidbestrijding, wisselbouw, zoals ook het geval is bij soorten als Delphinium
consolida, Legousia hybrida en Minuartia hybrida, die in soortgelijke
akkers voorkomen.
Van het oudste exemplaar dat, onder de naam V. triphyllos, in ons land
is verzameld, staat de vindplaats niet vast (Zevenaar of Ubbergen, zie KLoos,
1918, p. 150), zodat deze niet op het kaartje kon worden opgenomen. Een
opgave voor Loosduinen (VAN EEDEN, 1898) berust op een vergissing en
betreft V. vema.
E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

Veronica praecox has been recorded from the ijssel valley near Deventer
and the western part of southern limburg. For some decades this species
was thought to be extinct in the Netherlands, but from 1974 onwards there
are some recent records. Before 1950 the species has been recorded in
5 hour-squares, since 1950 in 2 hour-squares. The decline of V. praecox is
due to modem agricultural practice.

5 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
204

Voorjaars-ereprijs
ScRoPHULARIACEAE
1366 6b 21 - F.E. 3 (1972), p. 249: Much of Europe, but absent from the
extreme north and parts of the west and of the mediterranean region.

.,

Veronica vema L.

De oudste betrouwbare, door herbariurnmateriaal gesteunde opgave van

Veronica vema voor ons land is die van VIIN HALL (1836, p. 751) voor
Loosduinen. Oudere vermeldingen voor Harderwijk (VliN GEuNs, 1788) en
Uchtenberg op de StPietersberg (BoRv DE SAiNT-VINCENT, 1821, p. 223) zijn
niet te controleren; verwisseling met V. arvensis of V. triphyllos is niet
uitgesloten (vergelijk KLoos, 1918, p. 149 en WEEDA, 1979).
In de eerste helft van de vorlge eeuw Is V. vema nog gevonden op twee
plaatsen op dijken In Friesland (BRUINSMA, 1840). Uit Iatere tijd is deze soort
hier te Iande aileen bekend van de omgeving van Aerdenhout, waar zij in
1944 werd ontdekt en in 1979 nog steeds voorkomt. hoewel zij tot voor
enige jaren als vermoedelijk verdwenen werd beschouwd (WESTHOFF c.s.,
1970, p. 100).
De weinige Nederlandse vindplaatsen zijn westelijke voorposten van het
areaal van V. vema, waarvan het zwaartepunt in arlde gebieden van
Zuidwest-Azie ligt (WALTER-STRAKA, 1970). De enige recente groeiplaats
hier te Iande ligt In de uitgeloogde blnnenduinen (WEEDA, 1979).
Niet opgenomen zljn, behalve de in de eerste alinea genoemde opgaven,
een vermelding voor Kampen (HEuKELS, 1900c) en IVON-opgaven voor
M7.61, P6.11 en 22 en T6.42, die hoogst waarschijnlijk op verwarrlng met
V. arvensisdan wei V. triphyllosberusten (KI.oos,l.c.; VANSoEsT, 1923, p. 84).
E.J. WEEDA

'

'
~

voor 1950:
sinds 1950:

Veronica vema was recorded thrice In the first haH of the previous century;
more recently, it has been found only at Aerdenhout (near Haarlem) in the
Inner dunes, where it still occurs. The few Dutch localities are western
outposts of the distribution area of this species.

4 uurhokken {UFK 2)
(UFK 1)
1 uurhok

VIburnum lantana L.

Wollige sneeuwbal
UPRIFOUACEAE
2109 8d 12- F.E. 4 (1976), p. 45: C. & S. Europe, extending to C. Ukraine,
and westwards to N. Spain and England.

.,

'

'-

Before 1950 Viburnwn lantana was recorded in 5 hour-squares; since 1950

the species is known from 8 hour-squares. The presence of V.lantanain the
dunes is probably not natural but due to dissemination from gardens by
birds. The former localities in the south of Umburg can be considered from
an ecological point of view as isolated northern ones of the natural
distribution area.

voor 1950:
sinds 1950:

Viburnwn lantana werd voor het eerst gevonden in 1861 op de StPietersberg. Kort daama,ln 1877, werd deze soort ook in de duinen bij Haarlem
aangetroffen.
Het aantal vindplaatsen In de duinen heeft zich de laatste jaren
uitgebreld. De struikjes zouden daar vooral kunnen opschieten In jaren
met regenrijke zomers (SIPKES, 1967) en een !age konijnenstand (mond.
meded. C. Sipkes, 1978) Hoewel het milieu in de kalkrijke duinen niet
ongeschikt is komt de soort daar van nature vermoedelijk niet voor maar
is ze verwilderd uit tuinen en parken door zaadverspreiding via vogels
(SIPKES, Lc.). In Zuid-Umburg is ze sinds 1906 niet meer gevonden.
In Zuid-Engeland, Belgie en Duitsland komt V. lantana in het wild voor.
Volgens HEGI (1914) groeit V.lantana vooral in hellingbossen op een
kalkrijke bodem. Gezlen de oecologle van de soort zou zein het westelljke
deel van Zuid-Umburg heel goed inheems geweest kunnen zijn (schrlft.
meded. J.H. Willems, 1976). De vindplaatsen kunnen dan als noordelijke
voorposten van het areaal worden beschouwd. De opvatting van DE WEVER
(1919b, p. 19). dat de soort overal in Zuid-Umburg als verwilderd moet
worden beschouwd, lijkt aileen daarop te berusten, dat V. lantana vee! als
sierheester wordt gekweekt en reeds in Belgie haar noordgrens bereikt,
hetgeen geen sluitende redertatie mag heten.
Niet opgenomen vindplaatsen van v66r 1950 zijn: Friesland (z.j.),
Tjerkgaast (IVON-hok K5.17), Delden (1834, WAG), Vorden (1933. WAG) en
Oegstgeest (VuvcK, 1902a) en van na 1950: Amsterdam (IVON-hok 25.34)
en Wageningen (IVON-hok 3928), omdat de status van deze vindplaatsen
door gebrek aan verdere gegevens niet nader kan worden beoordeeld.
R.W.JM. VAN DERHAM

5 uurhokken (UFK 2)
8 uurhokken (UFK 2)
205

Vida tenuifolla Roth

Tere wikke
PAPILIONACEAE
17541e 12- F.E.2 (1968),p.131 : C.,S. &E.Europe,extendingto60 N.
In Sweden; often occurring as a casual in W. & N. Europe and perhaps
locally naturalized.

'

Vida tenuifolia werd in 1814, als V. gerardi, voor het eerst voor Nederland
verrneld (KoPs, pl. 178). Nadere vindplaatsgegevens ontbreken bij deze
opgave. De eerstvolgende oudste opgave is voor de St.Pietersberg en
dateert Van 1838 (FRANQUINET, nr. 951).
De meeste gegevens van de tere wikke berusten op eenmalige vondsten,
die vooral In de provlncie Limburg bljna steeds langs spoorlijnen zijn
gedaan. Op de St.Pietersberg en aan de spoorlljn blj Bunde en die blj !Jist
is de soort meerdere malen gevonden. In 1954 werd V. tenuifolia
aangetroffen In het midden des lands, nabij de spoorlijn van Utrecht naar
Arnhem (JANSEN, 1967), alwaar ze zich nog steeds handhaaft en zich
tenminste vegetatief verbreidt (mond. meded. M.T. jansen, 1979).
V. tenuifolia is een plant met een zeer lange levensduur (JANSEN,l.c.) en
komt optimaal voor op droge en warme plaatsen zoals die In Nederland
voorkomen langs wegen en spoorlijnen. MuLLER (1962, p. I 09) noemt haar
voor Zuid-Duitsland als kensoort voor het campanulo bononiensis.Vicietum tenulfoliae, een warmteminnende zoomgemeenschap, die wei
verwantschap vertoont met die vegetaties, welke in Nederland in wegberrnen en langs spoordijken worden gevonden. Door genoemde overeenkomst in standplaats en het felt dat ze zich handhaaft en zich tenminste
vegetatief verbreidt, kan V. tenuifolia althans In het midden des lands als
lngeburgerd worden beschouwd.
Niet opgenomen zijn de volgende vindplaatsen waar de soort adventief
is gevonden: Amsterdam (1935), Vlaardingen (1937) en Nuland, N.Br.
(1935).
RW.J.M. VANDERHAM

'

Before 1950 Vida tenuifolia was found in 12 hour-squares, mostly on

railway berms. Since 1950 the species is known from 8 hour-squares, of
which 5 are in the centre of the country, where the species is well
established now.

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 8 uurhokken (UFK 2)

Vida tenuissima (Bleb.) Sch. et TheiL

Slanke wikke
PAPIL!ONACEAE
1374lb31- F.E.2(1968),p. 133:5.& W.EuropenorthwardstoC.England.

'

'
/

'

Vida tenuissima ( = V. gracilis Lois!.) is hier te Iande voor het eerst

verzameld in 1853 bij Hoek in Zeeuwsch-Vlaanderen.
Deze soort, die blijkens de areaalopgave van BALL (1968a) een mediterraan-atlantische verspreiding heeft, bereikt In Zuidwest-Nederland de
noordoostgrens van haar areaal. Als warmteminnend akkeronkruid is
V. tenuissima waarschijnlijk, evenals vele andere soorten, achteruitgegaan ten gevolge van modeme landbouwmethoden: onkruidbestrijding,
zaadzuivering, wisselbouw. Mogelijk wordt deze soort wegens haar
gelijkenis met de nauwverwante V. tetrasperma over het hoofd gezien. De
meest recente vondst is in 1965 bij Nieuwvliet In Zeeuwsch-Vlaanderen
gedaan.
Niet opgenomen zijn de volgende opgaven: Utrecht (HEUKELs, 1898b),
omdat aldaar verzameld materiaal tot 11. tetraspenna behoort; Grebbeberg (ANoN., 1936) en Amsterdam (1907; IVONhok M4.34), waar de
soort adventief voorkwam; Noord-Beveland (WALRAVEN & LAKo, 1892,
p. 111 ), welke opgave nergens nader wordt omschreven en ook niet door
herbariummateriaal wordt gesteund; IVON-opgaven voor M4.35, 45,
N6.46, P4.14 en V5.18, die, voorzover juist, op aangevoerde exemplaren
betrekking hebben.
E.J. WEEDA

Vida tenuissima reaches the northeastern border of its area in the

southwestern part of the Netherlands. Before 1950, V. tenuissima has been
recorded in 9 hour-squares, since 1950 in 2 hour-squares. The most recent
record dates from 1965. The decline of this species is presumably due to
modem agricultural practice.

voor 1950:
slnds 1950:

9 uurhokken (UFK 2)
2 uurhokken (UFK 1)
206

Vincetoxlrum hirundlnarta Med.

EngbJoem
AscLEPIADACEAE
0383 8c 11 - F.E. 3 (1972), p. 72: Most of Europe, northwards to 6030' N.

'

in S.W. Finland, but absent from many of the islands.

,..;...
I

'

.,1

'

De oudste vermelding van Vincetoxicum hirundinaria [ = Cynanchum

vincetoxicum (L.) Pers.] voor Nederland is van BoRv DE SAINT-VINCENT (1821,
p. 234) als Asclepias vincetoxicum. Hij noemt de soort voor de St.Pietersberg 'surtout au-dessus du Coq-Rouge'.
Sinds ongeveer 1880 is de soort bekend uit de duinen bij Haarlem.
Vermoedelijk is ze daar met fazantenvoer aangevoerd; het laatst is de
soort er gevonden in 1964. In Zuid-Umburg, waar het voorkomen als
natuurlijk moet worden beschouwd,is de engbloem in 1972 voor het laatst
waargenomen en het is mogelijk dat de soort daar geheel is verdwenen.
De vindplaats op de St.Pietersberg is verloren gegaan door graafwerkzaamheden ten behoeve van de cementindustrie.
De westelijke verspreidlng binnen het Krijtdistrict is te verklaren uit het
feit dat de soort warmtelievend is en zonnige, droge standplaatsen
verlangt (HEGI, 1927). Hiervan zijn de vindplaatsen op de oost- en
zuidoosthellingen van de St.Pietersberg en het plateau bij St. Geertruid
duidelijke voorbeelden (VAN RuMMELEN, 1914). Opmerkelijk is het voorkomen in Gaasterland (VANHALL, 1825), waar ze volgens TEscH (1914, p. 129)
het kalkgehalte van de onverweerde keileem demonstreert, op de
Rolandseck bij Doorwerth, waar ze eenmaal tussen 1912 en 1915 werd
verzameld en bij Millingen (schrift. meded. G.J. van Wieringen, 1978).
Niet op het kaartje zijn opgenomen: Bemelen (DE WEVER, 1914a), omdat
deze vindplaats in geen van de andere publicaties van De Wever
voorkomt; Ter ApeI (VAN OosTSTROOM & MENNEMA, 1967, p. 143) en Overveen
(schrift. meded. A.C. Verburg, 1978), omdat de soort op beide plaatsen
verwilderd werd aangetroffen, en Stokkum (VAN OoSTSTROOM & MENNEMA,
1973, p. 183), omdat hier vermoedelijk sprake is van aanplanting (mond.
meded. J.H. Willems, 1978).
R.W.J.M. VANDER HAM

Before 1950 Vincetoxicum hinmdinaria was recorded in 6 hour-squares.

Since 1950 the species is known from 5 hour-squares. In the dunes it may
be imported with pheasant fodder. The localities in the south of Umburg
are natural; probably all have disappeared now, the one at the St.Pietersberg by mining activities. Remarkable localities are Gaasterland, Doorwerth and Millingen.

voor 1950: 6 uurhokken (UFK 2)

sinds 1950: 5 uurhokken (UFK 2)
ook voor 1950: Gaasterland

VIola calamlnarta (OC) Lej.

'

Zinkviooltje
VIOLACEAE
1379 6c 21 - F.E. 2 (1968), p. 281 : From soils rich in zinc in Holland,
Belgium and Germany.

,,

'

'

Viola calaminaria is voor het eerst in Nederland gevonden in 1837 te

Gulpen.
Deze soort is volgens WESTHOFF & DEN HELD (1969, p. 165) een kensoort
van het Violetum calaminariae, waarvan zlj schrijven: 'Besiaat nog maar
een uiterst klein oppervlak (niet meer dan enkeie mZ) en is aileen goed
ontwikkeld op plaatsen waar geen intensieve beweidlng plaatsvindt, dus
b.v. onder prikkeldraad'. Volgens R. van der Meijden (mond. meded.) heeft
V. calaminaria zich sterk uitgebreid op een caravanterrein aan de Geul en
kan de soort waarschijnlijk goed tegen Iichte betredlng. De achteruitgang
van het zinkviooltje wordt enerzijds veroorzaakt door bemesting, die het
zlnkeffect te niet doet en anderzljds door beweidlng (WESTHOFF c.s., 1973,
p.344).
Niet op het kaartje Is opgenomen een vondst van Slenaken aan de Geul
(1918); daar Slenaken aan de Gulp ligt en niet aan de Geul, heeft hier
vermoedelijk een verwisseling van plaatsnamen plaatsgevonden.
Eveneens zijn niet opgenomen: Ruurlo en Ampsen (LAKo & ENsiNK, 1889,
p. 383), waar volgens D. Lako (ABELEVEN, 1881, p. 650) Viola lactea ( = Viola
persidlolia) wordt bedoeld; Walcheren (WALRAVEN & LAKo, 1892, p. 107).
omdat het hier zeker geen wild voorkomen van V. calaminaria betreft, en
Watersleijhof te Sittard (VuvcK, 1902b, p. 572), omdat deze opgave
waarschijnlijk betrekking heeft op aangeplante exemplaren.
F. AoEMA

voor 1950:
sinds 1950:

Before 1950 Viola calaminariawas known from 5 hour-squares, since 1950

it has been recorded in 1 hour-square. The decline has probably been
caused by grazing and the use of manure and fertilizers.

5 uurhokken (UFK 2)
(UFK 1)
1 uurhok
207

VIola persldfolia Schreb. subsp.

lactaeoldes (Kloos et W. Beck.) Den Held

Heide-meJkviooltje
VIOLACEAE
1540 7c 42- F.E. 2 (1968), p. 275: ViolapersicifoliaSchreb. s.lat: Most of
Europe, except the mediterranean region, the south-east and the extreme
north.
'

'

Viola persicifolia Schreb. ( = V. stagnina Kit) subsp. lactaeoides is voor het

eerst in Nederland verzameld in 1832 bij Beekbergen en komt hier te Iande
voor op natte heidevelden, hoofdzakelijk op het pleistoceen.
Eerst onlangs heeft DEN HELD (in Voorber.; zie ook HEUKELS-VAN OosrsTROOM
1977, p. 913-914) van Viola persicifoliavoor Nederland twee ondersoorten
onderscheiden, narnelijk subsp. persicifolia en subsp. lactaeoides (Becker
& Kloos) Den Held Daarom is op het kaartje aileen de ondersoort
lactaeoides op de gebruikelijke manler aangegeven, ais de vondst in dat
hok berust op herbarium-materiaal of een zeer betrouwbare literatuurvermeldlng van de ondersoort Als van een hok slechts een opgave van de
soort's.lat bekend is, is dit op elk kaartje aangegeven met het variantteken. In afwijking van de in 1973 gevolgde methode (QuENE-BoTERENBROOD
& MENNEMA, p. 74 en 75) zijn varianttekens nu aileen gebruikt als er uit een
hok uitsluitend een literatuur- of IVON-opgave van de soort s. lat bekend
is.
De sterke achteruitgang, vooral in het oosten van het land, is vermoedelijk te wijten aan het verdwijnen van natte heiden door ontwaterlng en
ontginning. Overigens wordt deze ondersoort door de extreme kleinheid
en de vroege bloei gemakkelijk over het hoofd gezien. In hok 28.44 is zij
na 1967 niet meer aangetroffen {schrift meded J.J. Kleuver 1974).
Niet opgenomen van de soort s. lat zijn een vindplaats bij de Meije
(1950, 1953) en hok V6.24 van het oude IVON-kaartje (zie QuENE-BoTERENBRooo & MENNEMA, 1973, p. 76).
A.J. QuENE-BoTERENBROOD

In Viola persicifolia two subspecies recently have been recognized, subsp.

persicifolia and subsp. lactaeoides. The presence of the species s. lat is

indicated on the map with the variant symbols. All reliable records of the
subsp. lactaeoides of Viola persicifolla are Indicated with the normal
symbols. The subspecies occurs mainly In the eastern part of the
Netherlands, mostly on pleistocene soils. The strong decline at least 27
hour-squares before 1950 to at least 4 hour-squares since 1950 is probably
due to the reclamation and drainage of wet heaths.

voor 1950: 27 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)

Viola persldfolia Schreb.

subsp. persldfolia

Veen-melkviooltje
VIOLACEAE
1541 7c 31 - F.E. 2 (1968), p. 275: Viola persicifolia Schreb. s.lat.: Most of
Europe, except the mediterranean region, the south-east and the extreme
north.
Viola persidfolla ( = V. stagnina Kit.) subsp. persidfolia is voor het eerst In
Nederland verzameld In 1843 bij Achttienhoven (U.) en komt hier te Iande
overwegend voor In (venlge) blauwgraslanden, hoofdzakelijk op het
holoceen.
Eerst onlangs heeft DEN HELD (In voorber.; zie ook HEuKELS-VAN
OosrsrROOM, 1977, p. 913-914) van Viola persidfolia voor Nederland twee
ondersoorten onderscheiden, namelijk subsp. persidfolia en subsp.
lactaeoides {Becker & Kloos) Den Held. Daarom is op het kaartje aileen de
ondersoort persidfolia op de gebruikelijke manier aangegeven, als de
vondst in dat hok berust op herbarium-materiaal of een zeer betrouwbare
literatuurvermeldlng van de ondersoort. Als van een hok slechts een
opgave van de soort s. lat. bekend Is, is dit op elk kaartje aangegeven met
het variantteken. In afwijking van de In 1973 gevolgde methode (QuENliBorERENBROOD & MENNEMA, p. 74 en 75) zijn varianttekens nu aileen gebruikt
als er uit een hok uitsluitend een literatuur- of IVON-opgave van de soort
s. lat. bekend is.
De vindplaats In hok 31.55 is inmiddels verdwenen (schrift meded. C.G.
van Leeuwen, 1972).
De vindplaatsen in de hokken 38.44 en 38.54 zijn waarschijnlijk
verdwenen (mond. A. de Gelder, 1978). Op de groeiplaats in hok 39.16 is
de ondersoort ondanks lntensief zoeken de laatste jaren nlet meer
gevonden (schrift. meded. RJ. Bijlsma, 1974). In hok 38.56 is het
veen-melkviooltje pas in 1977 voor het eerst gevonden. De achteruitgang
van deze ondersoort is vermoedelijk te wijten aan het verdwijnen van
venen en blauwgraslanden door ontwaterlng en bemesting.
A.J. QUENE-BoTERENBROOD

,-1

In Viola persicifolla two subspecies recently have been recognized, subsp.

persidfolia and subsp. lactaeoides. The presence of the species s. lat. is
indicated on the map, with the variant symbols. All reliable records of the
subsp. persicifolia of Viola persicifolia are Indicated with the normal
symbols. The subspecies occurs mainly In the western part of the
Netherlands in peat-moors and litter fens, mostly on holocene soils. The
decline from at least 15 hour-squares before 1950 to at least 4 hour-squares
since 1950 is probably due to the reclamation and manuring of this
habitat.

voor 1950: 15 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 4 uurhokken (UFK 2)
208

VIola rupestrts F.W. SChmidt

Zandviooltje
VIOLACEAE
1388 6b 22 - F.E. 2 (1968), p. 274: Widespread In Europe, but absent from
most of the islands, and much of the south and west

'

Viola rupestris ( = V. arenaria DC.) werd In Nederland voor het eerst

verzameld bij Wassenaar, vermoedelijk omstreeks 1833 (KLoos, 1924,
p.156).
Het zandviooltje is een (school)voorbeeTd van een soort, die buiten
Nederland een groot areaal heeft. maar binnen Nederland beperkt blijft
tot een gedeelte van ~n (In casu Duin-)district (HOOGENRAAD, 1951 b, p. 17
en 54).
Door de vroege bloei wordt de plant In de zomer gemakkelijk over het
hoofd gezien. In 1973 was V. rupestris recent uit slechts 4 uurhokken
bekend (QUENE-BoTERENBROOD & MENNEMA, 1973, p. 78). Dit was aanleiding
tot de reactie: 'Viola rupestris is niet de verspreiding van de soort, maar van
de florist' (schrift. meded. G. Kruseman, 1974).ln de afgelopen 5 jaren is
het zandviooltje in 5 nieuwe uurhokken gevonden, merendeels bij
inventarisaties. Het voorkomen In evenveel - in casu 9 - uurhokken voor
en slnds 1950 geeft dan ook een reeeler beeld van de verspreiding van de
soort dan de In 1973 vermoede achteruitgang naar 4 uurhokken.
A.J. QUENEBoTERENBROOD

'

'

voor 1950:
slnds 1950:

Viola rupestris is recorded as weU before as since 1950 in 9 hour-squares.

In the Netherlands the species is limited to the Dune District.

9 uurhokken (UFK 2)
9 uurhokken (UFK 2)

Wahlenbergla hederacea (I..) Rchb.

Klimopklokje
CAMPANULACEAE
1394 7d 10- F.E. 4, (1976), p. 99: W. Europe, northwards to c. 56 N. in
Scotland

'

'

Wahlenbergia hederaceawordt voor het eerst voor ons land vermeld door
VoNBoENNINGHAUSEN (1824, p. 68, onder nr. 292, als campanula hederacea):
... In turfosis vicinis Hollandiae . . .' Daar Von Boenninghausen in Tubbergen is geboren, kan worden aangenomen dat hij de Noordtwentse
moerasgebieden bedoelt
Pas in 1933 werd W. hederaceateruggevonden en wei bij Harbrinkhoek,
gem. Tubbergen; dit bleef de enige bekende groeiplaats hier te Iande.
Hoewel deze kort daarna de status van natuurreservaat kreeg (WEEVERS&
SLOFF, 1935), heeft de soort zich er niet kunnen handhaven, doordat het
terreintje, dat te midden van een volledig ontgonnen omgeving Iigt, met
houtgewas dichtgroeide (WESTHCJFF, 1971 ). Blijkens een schriftelijke opgave
van H. Gaasenbeek, C.G. van Leeuwen en G.J. Wesselink was de soort In
1959 nog (bloeiendl) ter plaatse aanwezig; thans Is zij door WESTHOFF c.s.
(1970, p. 97) opgenomen in de lijst van taxa, die na 1900 uit ons land zijn
verdwenen.
De soort heeft een atlantisch areaal; de noordgrens van het gesloten
verspreidingsgebied valt vrijwel samen met de zuidgrens van ons land; in
Duitsland en Nederland liggen enkele voorposten (VAN LEEUWEN, 195&,
kaart).
Planten, van de groeiplaats bij Harbrinkhoek overgebracht naar de
Koolplas blj Vriezenveen (WEEVERs& SLOFF, 1935), zijn bulten beschouwing
gelaten.
M.G.C. VAN 5TAVEREN/E.J. WEEDA

voor 1950:
sinds 1950:

1 uurhok
1 uurhok

Wahlenbergia hederacea is known from only one locality in the Netherlands, where it was observed for the last time in 1959. The species'
vanishing is due to closing of the scrub layer at this locality, which is
surrounded by reclamation area.

(UFK I)
(UFK I)

209

Zannichellla palustrts L subsp.

major (Hartm.) Van OOststr. et Relchg.

Zuiderzee-zannichellla
POTAMOGETONACEAE
1542 3b 30 - F.E. 5 (1979), p. 13: Almost throughout Europe (Z. palustris
L s.lat).

'

Zannichellia palustris subsp. majorwerd voor het eerst verzameld In 1857

langs het IJ bij Oud-Diemen en bij Zeeburg. De soort kwam op enkele
plaatsen langs de !rust van de Zuiderzee voor, maar is na de afsluiting van
deze binnenzee voorgoed uit ons land verdwenen.
Omdat deze ondersoort door VANOosTsnooM& REICHGELT (19643) pas In
1964 werd onderscheiden, zijn geen literatuurgegevens van v66r 1950
voorhanden. Het verspreidlngskaartje van Z. palustris subsp. major is dan
ook aileen gebaseerd op goed herkenbaar, volwassen materiaal met
vruchten. Om die reden kan niet met zekerheid worden gesteld, dat de
soort ooit In Zeeland en op Voome is aangetroffen (VAN OoSTsTROoM &
REICHGELT, I.e.). Het materiaal van deze vlndplaatsen was te onvolledig en
te zeer afwijkend om tot deze ondersoort te kunnen worden gerekend.
Wei is jong materiaal, verzameld op Texel (1933), Wieringen (1905) en Urk
(1905, 1924), tot subsp. majorgerekend, gezien het verspreidlngsbeeld en
de grote overeenkomst met het overige materiaal.
Het bovenstaande in aanmerking genomen, kan Z. palustris subsp.
major, na voor het laatst in 1933 in de Prins Hendrikpolder op Texel
gevonden te zijn, als uitgestorven worden beschouwd. V66r de afsluiting
van de Zuiderzee werd nog goed herkenbaar materiaal verzameld bij
Oude Mirdum in 1929.
Niet op het verspreidingkaartje is opgenomen de vondst 'Leidse vaart'
bij Utrecht (z.j.), omdat op het etiket was bijgeschreven 'waarschijnlijk niet
van Utrecht', wat gezien het verspreidlngsbeeld zeer aannemelijk lijkt.
Evenmin is verwerkt de vlndplaats Nieuw en St. Joosland (1876), omdat dit
materiaal vermoedelijk in 1884 is verzameld bij Hoom en later toegevoegd aan materiaal van subsp. palustrisvan deze Walcherse vlndplaats.
De reeds eerder genoemde vondsten van Rockanje op Voome en van
Zuid-Beveland in Zeeland, zijn eveneens niet op het kaartje verwerkt.
C.L PlATE

Before 1950 Zannichellia palustris subsp. major was recorded in 12 hoursquares. Since 1933 this subspecies has disappeared from the Netherlands
flora. Formerly Z. palustris subsp. major occurred in a few places along the
coast of the Zuiderzee, before the closing of this inland sea. Other material,
outside this region from Zuid-Beveland and Voome, seems to be too young
and too deviating to be recognised as subsp. major.

voor 1950: 12 uurhokken (UFK 3)

slnds 1950: 0 uurhokken

210

Literatuur (Hoofdstuk 8)
literature (Chapter 8)

ABELEVEN, Tu.H.A.J., 1870. Verslag van de vier en twintigste jaarvergadering van de Nederlandsche Botanische
Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. II (1), p. 98-114.
--, 1873. Verslag van de zes en twintigste jaarvergadering van de Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned
Kruidk. Arch. II (1), p. 221-240.
--, 1877. Verslag van de dertigste jaarvergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk.
Arch. II (2), p. 139-I63.
--, I879. Verslag van de twee en dertigste jaarvergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned.
Kruidk. Arch. II (3), p. 214-235.
--, I882. Verslag van de vier en dertigste jaarvergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned.
Kruidk. Arch. II (3), p. 41 Q-420.
--, I885. Verslag van de negen en dertigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned.
Kruidk. Arch. II (4), p. 279-303.
--, 1888. Flora van Nijmegen L Ned. Kruidk. Arch. II (5), p. 251-340.
--, I891. Verslag van de vijltigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. II
(5), p. 633-651.
- -, I893. Verslag van de vier en vijltigste vergadering der N ederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk.
Arch. II (6), p. 195-228.
--, 1895. Verslag van de acht en vijltigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk.
Arch. II (6), p. 515-561.
--, 1898. Verslag van de vier en zestigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned Kruidk.
Arch. Ill (I), p. 293-346.
--, 1901. Verslag van de zeventigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk.
Arch. Ill (2), p. 361403.
--, I902. Verslag van de twee en zeventigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned.
Kruidk. Arch. Ill (2), p. 553-609.
ADEMA, F., 1968. Twee voor Nederland nieuwe Tijmen. Gorteria 4, p. 48-5I.
--, 1974. }uncus canadensis J. Gay ex Laharpe nieuw voor Nederland. Gorteria 7, p. 17-20.
--, I976. De Filago vulgaris-groep in Nederland Gorteria 8, p. 42-47.
-- & J. MENNEMA, I976. Seseli montanum Lin Nederland gevonden. Gorteria 8, p. 22-24.
-- & --, 1979. De Nederlandse slijkgrassen. Gorteria 9, p. 330-334.
ANDREAS, CuE. H., I956. Notes on Stellaria nemorum L Acta Bot Neerl. 5, p. I45-I56.
ANoN., 1855. Verslag van bet verhandelde op de negende vergadering der Vereeniging voor de flora van
Nederland en zijne overzeesche bezittingen. Ned. Kruidk. Arch. I (3), p. 431-493.
--, 1885. Phanerogamae et Cryptogamae vasculares waargenomen in de provincle Limburg door de !eden der
Nederlandsche Botanische Vereeniging van I86I tot 1883. Ned. Kruidk. Arch. II (4), p. 304-334.
--, 1887. Phanerogamae et Cryptogamae vasculares waargenomen in de provincle Limburg door de !eden der
Nederlandsche Botanische Vereeniging van I86I-I886. Ned. Kruidk. Arch. II (5), p. 1-36.
--, I896. Verslag van de zestigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch.
Ill (I), p. 1-58.
--, I897. De muurbloem. De Levende Natuur 2, p. 33-35.
--, I9I3. Vergadering, uitgeschreven door de Commissie voor bet floristisch onderzoek van Nederland Ned
Kruidk. Arch. 19I3, p. 51-54.
--, I917a. 't Natuurhistorisch Genootschap in bet algeloopen jaar. MaandbL Natuurh. Gen. Limb. 6, p. 2-4.
--, 1917b. Het Natuurhistorisch Genootschap in 1917. Maandbl. Natuurh. Gen. Limb. 6, p. 33-35.
--, 1926. Verslag maandelijksche vergadering van Woensdag 5 mei I926. Natuurh. MaandbL I5, p. 49-51.
--, 1927. Verslag der maandelijksche vergadering op 1 Juni 1.1. Natuurh. Maandbl. 16, p. 70-72.
--, I935. Verslag van de maandelijksche vergadering op Woensdag 1 mei I935. Natuurh. Maandbl. 24, p. 54-55.
--, 1936. Wageningen. Natura 35, p. 205-206.
--, 1948. Wee het peperboompjel Natuurh. Maandbl. 37 (7/8), p. 51-52.
--, I951. De laatste groeiplaats van Anemone Pulsatilla beschermd. Natuur en Landschap 5, p. 58.
--, I952. Verslagen van de maandvergaderingen. Natuurh. Maandbl. 41, p. 26-30.
--, I953. Verslagen van de maandvergaderingen. Natuurh. Maandbl. 42, p. 74-75.
--, 1955. Verslag Terschelling. De Veldrot 1 (1).
--, I962. Wat behouden bleef. Natuur en Landschap I5, p. 62.
--, 1965. Verslagen van de maandvergaderingen. Natuurh. Maandbl. 54, p. 85-88.
--, 1971. Verslagen van de maandvergaderingen. Natuurh. Maandbl. 60, p. I24-125.
ARNoLDs, E.J.M. & R. VANDERMEIJDEN, 1976. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Rijksherbarium, Leiden.
AsscHER, E.B., I848. Schets der Flora van Abcoude's omstreken. In: H. Boursse Wits, Verslag der tweede algemeene
bijeenkomst der !eden van de Vereeniging voor de Nederlandsche Flora, Ned. Kruidk. Arch. I (1), p. 440-446.
BAKKER, D., 1954. Miscellaneous notes on Sclrpus lacustris L sensu lat. in the Netherlands. Acta Bot. Neerl. 3,
p.425-445.
--, I955. De flora van de Noordoostpolder. De Levende Natuur 58, p. I-IO.
BALL, P.W., I964. Petrorhagia (Ser. ex DC.) Link. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.H. Valentine,
S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 1, p. 186-I88. Cambridge.
--, 1968a. Vida L In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M Walters &
D.A. Webb, Flora Europaea 2, p. I29-I36. Cambridge.
--, 1968b. Lathyrus LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters &
D.A. Webb, Flora Europaea 2, p. I36-143. Cambridge.
--, 1972. Lamium L In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters &
D.A. Webb, Flora Europaea 3, p. 147-148. Cambridge.
BARKMAN, J.J., 1963a Over de standplaats van Comus suecica in Oostfriesland. Gorteria I, p. 100-105.
--, I963b. Pyrola uniflora in Oostfriesland. Gorteria I, p. I 09-1I 0.
--, I968a Beschouwingen over het begrip zeldzaamheid bij planten. Gorteria 4, p. 79-86.
--, 1968b. Botanisch onderzoek op bet Biologisch Station Wijster, 1957-1967. In: H.J. Venema, Bijdragen over
veldbiologie, natuurbeheer en landschap in het Drentse district, Med. Landb.hogesch. Wageningen II,
p. I4I-I60.
--, 1973. Naar aanleiding van het maanvaren-artikel van Kees den Hartog. In: J.C. Smittenberg (ed.),
Plantengroei in enkele Nederlandse Iandschappen, p. 281-282. Amsterdam.
BEEFriNK, W.G., 1964. Polygonum maritimum L in Nederland. Gorteria 2, p. I3-20.
--, 1965. De zoutvegetatie van ZW-Nederland beschouwd in Europees verband. Thesis. Wageningen.
211

BERK, L.H. VAN, 1912. lets over Tlllaea muscosa en zoogenaamde zeldzaamheden. De Levende Natuur 16, p. 408.
BEIJERINCK, w .. 1929. De flora van het 'Drentsch District' De Levende Natuur 33, p. 343-347.
--, 1930. Polygonatum vertldllatum (I.) All., De Kransblad-Salomonszegel in Midden-Drente, met eenige
beschouwingen over de Boschflora van het Drentsch-District (ill). De Levende Natuur 35, p. 117-125.
BEIJERSBERGEN, J. & P. SuM, 1976. Een vonst van de Bitterling in de Grevelingen. De Levende Natuur 79, p. 273-276.
BoENNINGHAUSEN, c.M.F. voN, 1824. Prodromus Florae Monasteriensis Westphalorum. Miinster.
BoER, A.J. DE, 1935. Zeldzaamheden. De Levende Natuur 40 (Gedenkboek Dr. Jac. P. Thijsse), p. 197.
BoER, H. DE, 1974. De zodezegge, carex cespitosa L, tenslotte tach in Nederland gevonden. Gorteria 7, p. 57-63.
--, 1975. Een vondst van de trilgraszegge (carex brizoides L) in Drenthe. Gorteria 7, p. 114.
BoERLAGE, J.G., 1891. Verslag van de een en vijftigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging.
Ned Kruidk. Arch. II (5), p. 678-681.
--, F.W. VAN EEDEN, J.W.C. GoETHART, J.D. KoBus, G.A.F. MotENGRAAFF, J.W. WAKKER & J. WoUTERs, 1888. Lijst der
planten waargenomen op Terschelling door de !eden der Nederlandsche Botanische Vereeniging van
5-10 augustus 1886. Ned. Kruidk. Arch. II (5), p. 103-117.
BoERMAN, M.O. (mmv. E. Aartse, L Freese-Woudenberg, D.W. Kapteyn den Boumeester & J. Mourik Jr.), 1975.
10 jaar botanische inventarisatie in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Gemeentewaterleidingen,
Amsterdam.
Bot, J., 1970. Waardevolle aanvullingen op Limburgse orchideeenflora. Natuurh. Maandbl. 59, p. 121-122.
BatMAN, JoH., 1962. Het steppenrollende vlieszaad Natura 59, p. 48.
--, 1976a Wilde planten in en bij Amsterdam Zutphen.
--, 1976b. Wordt Zeelathyrus in ons land een blijvertje? Natura 73, p. 155-158.
BoNDAM, R., 1870. 3e Bijdrage tot de Flora van Harderwijk. In: H. Boursse Wils, Verslag van de twintigste
jaarlijksche vergadering van de Vereeniging voor de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen,
Ned Kruidk. Arch. I (5), p. 440-441.
BooM, B.K., 1975. Flora der gekweekte, kruidachtige gewassen, 3e druk. Wageningen.
BooNEN, F. & M. MARTENS, 1971. Een vergelijkend onderzoek naar de vegetatie op de Berghofweide. Doctoraal
verslag, afd Geobotanie, NijmegenfRIN Leersum
BoRYDE SAINT-VINCENT, J.B.M.A.G., 1821. Voyage souterrain, ou description du Plateau de Saint-Pierre de
Maestricht et de ses vastes cryptes. Paris.
BoscH, R.B. VAN DEN, 1848a. Onderzoekingen naar de geographische verspreiding van eenige als inheemsch
opgegevene en door latere onderzoekers betwijfelde planten onzer Flora In: H. Boursse Wils, Verslag der
tweede algemeene bijeenkomst der !eden van de Vereeniging voor de Nederlandsche Flora. Ned. Kruidk.
Arch. I (1), p. 37l408.
--, 1848b. Het geslacht Batrachium Wimm In: H. Boursse Wils, Verslag der tweede algemeene bijeenkomst
der !eden van de Vereeniging voor de Nederlandsche Flora. Ned. Kruidk. Arch. I (1), p. 534-546.
--, 1850a Prodromus Florae Batavae I. Leiden.
--, 1850b. Toevoegsels aangaande het bewerkte gedeelte van den Prodromus Florae Batavae. In: H. Boursse
Wils, Verslag der derde bijeenkomst der !eden van de Vereeniging voor de Nederlandsche Flora, Ned. Kruidk.
Arch. 1(2), p. 96-112.
--, 1851. In: H. Boursse Wils, Verslag der vierde algemeene bijeenkomst der !eden van de Vereeniging voor
de Nederlandsche Flora, Ned. Kruidk. Arch. I (2), p. 2-25.
--, 1854. In: H. Boursse Wils, Verslag van de zevende algemeene bijeenkomst der !eden van de Vereeniging
voor de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (3), p. 231-247.
--, 1859. Jaarlijksch verslag. In: c.A.J.A. Oudemans, Verslag van de dertiende jaarlijksche vergadering der
Vereeniging voor de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned Kruidk.Arch. I (4), p. 427-448.
--, 1860. In: c.A.J.A. Oudemans, Verslag van de veertiende jaarlijksche vergadering van de Vereeniging voor
de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen. Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 92-105.
--, 1861. In: Anon., Verslag van de vijftiende jaarlijksche vergadering der Vereeniging voor de flora van
Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 190-234.
--, 1863. In: Anon., Verslag van de zestiende vergadering van de Vereeniging voor de flora van Nederland en
zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 223-245.
BouRssE WILS, H., 1848. Verslag der tweede algemeene bijeenkomst der !eden van de Vereeniging voor de
Nederlandsche Flora Ned. Kruidk. Arch. I (1), p. 369-563.
Bouwums, A., 1977. Epipactus muelleri Godf. inheems in Zuid-Limburg. Gorteria 8, p. 108-113.
BREMER, P., 1978. Flora van de Noordoostpolder. Stencil A.CJ.N. en N.J.N., afdeling CNNOP, Emmeloord.
BRouwER, F.L, 1936. Heide en veen in N.W.-Drente. De levende Natuur 40, p. 289-297.
BRUGGEN, H.W.E. vAN, 1977. De orchideeen van Europa (3). Anacamptis pyramidalis (L) Rich. - Hondswortel.
Orchideeen 39, p. 105-107.
BRUGMANs, S.J., 1783. Dissertatio ad questionem ab illustri academia regia sdentiarum divionensi propositam
Groningen.
BRUINSMA, J.J., 1840. Flora Frisica Leeuwarden.
BRUMAN, H., 1662. Index stirpium quae prope Zuollam in Transisalania nascuntur. Zwolle [Excerpt in Ned. Kruidk.
Arch. n (3), p. 368-398].
BRUMMEtKAMP, J., 1914. Het Pothoofd in memoriam en zijn opvolger, 2. De Levende Natuur 19, p. 161-167.
BRUNA, M.. 1968. Spiranthes spiralis (L). Portret van een orchidee. Natuurh. Maandbl. 57, p. 32-35.
BRussAARD, G.J.N., 1897. Zeldzame planten. De Levende Natuur 2, p. 230.
BuRKHARDT, F., 1835. Einige Bemerkungen iiber Pflanzen in Reichenbach's Flora germanica excursoria. Flora 18
(2, Beiblatt), p. 98-107.
BusE, LH., 1870. In: M.I. Cop, Verslag van de achttiende jaarlijksche vergadering van de Vereeniging voor de
flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 375-382.
BIJtEVELD, HAS., 1962. De geschiedenis van Corallorhiza trifida in Nederland. Gorteria 1, p. 46-47.

n.

CHATER, A.O., B. VALDES & DA WEBB, 1972. Linaria Miller. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore,
DR. Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 3, p. 226-236. Cambridge.
-- & DA WEBB, 1972. Orobanche LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M.
Walters & DA Webb, Flora Europaea 3, p. 286-293. Cambridge.
CLAsEcK, G., 1974. Red~ouverte de Veronica praecox All. ella montagne Saint-Pierre. Natura Mosana 27, p. 71-72.
CLAPHAM, A.R., T.G. TUTIN & E.F. WARBURG, 1962. Flora of the British Isles, ed. 2. Cambridge.
CLASoN, E.W., 1955. Mantia fontana in Nederland. Acta Bot. Neerl. 4, p. 242-272.
--, 1964. Potamogetonaceae. Flora Neerlandica 1 (6), p. 37-79. Amsterdam.
Cwsms, C., 1601. Rariorum Plantarum Historia. Antwerpen.
--, 1611. Curae posteriores. Antwerpen.
CoESEt-WouoA, M.J., 1967. Onderzoek naar de oecologie van de Europese Utricularia-soorten. RIVON-rapport.
CoMMELIN, J., 1683. catalogus Plantarum Indigenarum Hollandiae. Amsterdam.
CooK, C.O.K., 1964. Ranunculus, subgen. Batrachium (OC) A. Gray. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N A Burges,
D.H. Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 1, p. 237-238. Cambridge.
--, 1968. Oenanthe LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters &
DA Webb, Flora Europaea 2, p. 338-339. Cambridge.
CoP, M.l., 1870. Verslag van de achttiende jaarlijksche vergadering van de Vereeniging voor de flora van
Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 363-384.
212

Clu:MERS, J., 1914. Verslag van de werkzaamheden van het Natuurhlstorisch Genootschap In Umburg over 1914.
Maandbl. Natuurh. Gen. Umb. 3 (12).
--, 1925. Asperula arvensls L Natuurh. Maandbl. 14, p. 120.
--, 1938. Orchideeen In Z. Umburg. Natuurh. Maandbl. 27, p. 20.
CJuiPIN, F., 1874. Manuel de Ia Flore de Belgique, ed.3.Bruxeles.
DANDY, J.E., 1979a. Baldellia Pari. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine,
S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 5, p. 2. Cambridge.
--. 1979b. Potamogeton LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters
& D.A. Webb, Flora Europaea 5, p. 7-11. Cambridge.
DANSER, B.H., 1922. Bljdrage tot de kennis der Nederlandsche Rumices. Ned. Kruidk. Arch. 1921, p. 167-228.
DEFILIPPS, R.A., 1979. Scirpus LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 5, p. 227-280. Cambridge.
D'HosE, R., 1977. Notlties aangaande }uncus canadensis J. Gay ex Laharpe. Durnortiera 6, p. 35-36.
DIEKEN, J. VAN, 1970. Beitrage zur Flora Nordwestdeutschlands. }ever.
DIEMONT, W.H., 1959. De beschenning van het krijtland tangs het Geuldal tussen Gulpen en Valkenburg. Natuur
en Landschap 13, p. 6-20.
-- & A.J.H.M. VANDEVEN, 1953. De kalkgraslanden van Zuid-Umburg. A. De Phanerogamen. PubI. Natuurh. Gen.
Umb.6.
DIRKSE, G., J.A. HoEKSTRA & W. LooDE, 1973. Carex brizoides L en Phyteuma spicatum L bij Bentheim. Gorteria 6,
p. 150-152.
DlssEN, H.D., 1972. Flora en vegetatie van het landgoed 'Singraven'. Ingenieurs-studie Landb.hogesch.
WageningenfRIN Leersum.
DoOOENS, R., 1554. Cruydeboeck. Antwerpen.
--, 1583. Stirpium Hlstoriae Pemptades Sex. Antwerpen.
--. 1608. Cruydt-Boeck. Leiden.
--, 1618. Cruydt-Boeck. ed. 2. Leiden.
DoiNG KRAFT, H., 1957. De natuurlijke standplaats van Comus mas L Jaarb. Ned Dendrol. Ver. 20, p. 169-201.
DoNATUS, P., 1931. Bloemen blj Den Bosch. De Levende Natuur 36, p. 95.
DoRP, C.T. vAN, 1977. Thesium humifusum OC teruggevonden in de duinen bij Katwijk. Gorteria 8, p. 169-172.
Dozv, F., 1855. Eerste supplement tot den Prodromus Florae Batavae Vol L Ned Kruidk. Arch. I (3), p. 494-520.
--, 1856. Verslag van de tiende faarlijksche vergadering der Vereeniging voor de flora van Nederland en zijne
overzeesche bezittingen. Ned. Kruidk. Arch. I (4), p. 15-81.
DuiVEN, J.M., 1955. Oerbos in Drente. De Levende Natuur 58, p. 202-206.
DuMoRTIER, B.C., 1823. Agrostographiae Belglcae tentamen. Observations sur Ies gramin~es de Ia Flore Belgique.
Tournai
--. 1827. Florula Belgica Tournai.
DuMouLIN, LJ.G., 1868. Guide du Botaniste dans les environs de Maestricht, Maastricht.
DQKSTRA, S.J., 1941. Over de zachte hennepnetel. De Levende Natuur 46, p. 70-72.
--, J.H. KERN, TH. REICHGELT & J.L VAN SoEsT, 1953. Sur quelques Hieracia subg. Pllosella des Pays-Bas. Acta Bot. Neerl.
2, p. 522-534.
-- & F.H. vAN RuMMELEN, 1955. Groeiplaats van de alpenboerenkers, Thlaspi alpestre. Natuurh. Maandbl 44, p. 67.
EEDEN, F.W. VAN, 1868. Tessel Album der Natuur 1868, p. 330-345.
--, 1874. Ujst der planten die in de Nederlandsche Duinstreken gevonden zljn. Ned. Kruidk. Arch. ll (1),
p.360-452.
--, 1880. Herinneringen aan de Veluwe. Album der Natuur 1880, p. 193-214.
--. 1889. Desiderata voor de Flora Batava Ned Kruidk. Arch. n (5), p. 533-541.
--. 1894. Desiderata voor de Flora Batava Ned Kruidk. Arch. n (6), p. 331-343.
--. 1898. Desiderata voor de Flora Batava Ned Kruidk. Arch. m(1), p. 537-552.
EELMAN, W. & D.T.E. VANDERPLOEG, 1979. Potamogeton coloratus Vahl opnieuw in Nederland gevonden. Gorteria
9, p. 325-330.
EHRENOORFER, F. & F. KRENDL, 1976. Galium L, sect. Leiogalium Ledeb. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N.A. Burges,
D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 4, p. 23-28. Cambridge.
EHRHART, F., 1783. Meine Reise nach der Grafschaft Bentheim, und von da nach Holland, nebst der Retour nach
Herrenhausen. Hannoverlsches Magazin 21, kolom 177-296.
--, 1790. Beitrage zur Naturkunde und den damit verwandten Wissenschaften 5. Hannover/Osnabriick.
EssERs, M.F.J., 1973. Bijzondere plantenvondsten. Natuurh. Maandbl. 62, p. 120-121.
FAASsEN, A.H.J., 1978.1s de gele komoelje echt wild in Zuid-Umburg? Natuurh. Maandbl 67, p. 3-5.
FEDEROV, A.A. & M. KovANDA, 1976. Campanula L In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N .A. Burges, D.M. Moore,
D.H. Valentine, S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 4, p. 74-93. Cambridge.
FEINBRUN,N.,1972.CuscutaLin:T.G. Tutin, V.H. Heywood,N.A. Burges,D.M. Moore,D.H. Valentine, S.M. Walters
& D.A. Webb, Flora Europaea 3, p. 74-77. Cambridge.
FLORISTENCLUB GELDERSE VALLE!, 1967. 'Legeradventieven' te Harskamp. Gorteria 3, p. 130-131.
--, 1971. Neofleten van Midden-Nederland Gorteria 5, p. 136-146.
FLORSCHiiTZ, F., 1931. De Berendruii en de vierde Natuurhistorische Tentoonstelling. Natura 1931, p.144-146.
FRANQUINET, J.L, 1838. Flore des environs de Maestricht. Manuscript.
FRIES, E.M., 1823. Novitlae Florae Svecicae 7 (2). Lund
FRIESWIJK, J.J.,1976. De flora van het Industriegebied 'Sioterdijk'. De Levende Natuur 79, p. 93-95.
FR6DERSTR6M, H., 1930. The genus Sedum L Acta Horti Gothob. V. app. p. 1-75.
GADELLA, TH.W.J. & E. KLIPHUIS, 1968. Enige opmerkingen over Hierarcium pilosella Lin Nederland Gorteria 4,
p. 17-26.
GAMs, H., 1924. Geraniaceae. In: G. Hegi, Illustrierte Flora von Mittel-Europa 4 (3), p. 1656-1732. Miinchen.
--, 1927a Boraginaceae. In: G. Hegi, Illustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (3), p. 2122-2232. Miinchen.
--. 1927b. Labiatae. In: G. Hegi,lllustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (4), p. 2255-2548. Miinchen.
GARJEANNE, A.J.M., 1901. Eenige opmerkingen over Nederlandsche planten. De Levende Natuur 6, p. 79.
--, 1903. De nieuwe inlandsche orchidaceeen. De Levende Natuur 7, p. 239-241.
--. 1914. Een verarmlng van de Venlosche flora }aarb. Natuurh. Gen. Umb. 1914, p. 133-140.
--, 1926. De levensgeschiedenis van de Mantelanjelier. De Levende Natuur 31, p. 33-45.
--, 1947. Gratlola De Levende Natuur 50, p. 13-23.
GEER, J.LW. DE, 1814. Plantarum Beigii Confoederati Indigenarum Spicilegium Alterum. Utrecht.
GEuNs, S.J. VAN, 1788. Plantarum Belgii Confoederatl Indigenarum Spicilegium. Harderwijk.
GEURTS, R., 1939. Ujst (1 e aanvuiiing) van sinds 1928 in Midden-Umburg aangevoerde en van enkele zeldzame
planten te Echt en omgeving. Natuurh. Maandbl. 28, p. 66-67.
--, 1945. De flora van Midden Umburg sinds 1939. Natuurh. Maandbl. 34, p. 44-45.
GoETHART, J.W.C., 1905a In: W. Burck, Verslag der vergadering der Floristlsche afdeeling (A) der Nederlandsche
Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. 1905, p. 40-78.
--, 1905b. Verslag over de belangrijkste resultaten van het wetenschappeiijk werk der afdeeling gedurende
213

het jaar 1904. Ned. Kruidk. Arch. 1905, p. 91101.

--, 1905<:. Aanwinsten van het herbarium over bet jaar 1904. Ned Kruidk. Arch. 1905, p. 102-125.
-- & W.J. JoNGMANs, 1902. Plantenkaartjes voor Nederland. Lelden.
-- & --. 1906. Plantenkaartjes voor Nederland. Leiden.
GoRTER, D. DE, 1745. Flora Gelro-Zutphanica. Harderwijk.
--. 1757. Florae Gelro-Zutphanicae Appendix. Harderwijk.
--. 1767. Flora Belgica. Utrecht.
--. 1768. Florae Belgicae Supplementum I (Utrecht).
--, 1781 a. Flora Zutphanica. Zutphen.
--, 1781 b. Flora Vll Provinciarum Belgii foederati indigena Haarlem.
GRAAF, D.TH. DE & P. HEUKELS, 1979. Over Polystichum aculeatum (L) Roth en zijn voorkomen in Nederland
Natuurh. MaandbL 68, p. 55-62.
GREGOIRE, L, 1959. Is Centaurea calcitrapa Lin Nederland uitgestorven? Natuurh. Maandbl. 48, p. 5-6.
GRESHOFF, M., 1895. Flora Hagana. 's-Gravenhage.
GREVEN, H.C., 1978. Het Duinzwenkgras (Vulpia membranacea Dum.) nu ook in Nederland. De Levende Natuur
81, p. 188-191.
GROOT, C., 1961. Steppenrollers. Natura 58, p. 182.
GUTERMANN, W., F. EHRENDORFER & M. FISCHER, 1973. Neue Namen und kritische Bemerkungen zur Gefiisspflan
zenflora Mitteleuropas. Ost. Bot. Zeitschr. 122, p. 259-273.
GYTENBEEK, A.W. 1949. De orchideeen van de St. Pietersberg te Nederland. Natuurh. MaandbL 38, p. 73.

HAu., H.C. vAN, 1821. Specimen botanicum, exhibens Synopsin Graminum indigenarum. Utrecht.
--. 1825. Flora Belgii Septentrionalis I (1/2). Amsterdam.
--. 1827. Tweede nalezing op de Flora Belgii Septentrionalis. Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen
2, p. 110-124.
--. 1830. Vierde Nalezing op de Flora Belgii Septentrionalis. Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen
5, p. 78-87.
--. 1831. Vijfde Nalezing op de Flora Belgii Septentrionalis. Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen
6, 159-170.
--. 1832. Zevende nalezing op de Flora Belgii Septentrionalis. Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenschappen
7, p. 333-347.
--, 1836. Flora Belgii Septentrionalis I (3).Amsterdam.
--. 1841. Nieuwe bijdragen tot de Nederlandsche Flora, 1. Tijdschr. Natuurk. Gesch. en Physiol. 8, p. 203-259.
--,FAW. MIQUEL & M. DAssEN, 1832. Flora Belgii Septentrionalis II (1 ). Amsterdam
HANDBOEK NATUURMONUMENTEN, 1957. Amsterdam.
--. 1971. Amsterdam.
HART, H. 'T, 1972. OVer het voorkomen van Sedum forsterianum Smith in Nederland. Gorteria 6, p. 67-72.
HARTSEN, FA, 1868. Botanische strooptogt in de veenen van Westbroek. Album der Natuur 1868, p. 248-253.
HEGI, G., 1907. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 1. Miinchen.
--. 1909. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 2. Miinchen.
--, 1910/1912. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 3. Miinchen.
--. 1914/1916. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (1). Miinchen.
--. 1925. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (1 ). Miinchen.
--. 1926. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (2). Miinchen.
--. 1927. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (3). Miinchen.
--. 1928/1929. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (2). Miinchen.
HEGI, G. - H.C. FRIEDRICH, 1962. lllustrierte Flora von Mittel-Europa 3 (2), 2e Aufl. Miinchen.
-- - --. 1974. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 3 (2), 2e Aufl. Miinchen.
HEGI, G.- D. HARTL, 1966. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (1), 2e Aufl. Miinchen.
-- - --. 1972. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (1), 2e Aufl. Miinchen.
HEGI, G. - H. REcHINGER, 1960. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 3 (2), 2e Aufl. MiincherL
HEGI, G. - K. SUESSENGUTH, 1939. Illustrierte Flora VOn Mittel-Europa 2, 2e Aufl. Miinchen.
HEGI, G.- G. WAGENrrz, 1965. Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (3), 2e Aufl. Miinchen.
HEIMANS, E., 1896. Het Peperboompje. In: Vragen en korte mededeelingen. De Levende Natuur 1, p. 54-55.
--. 1902. Een nieuwe plant voor de Nederlandsche flora. De Levende Natuur 7, p. 80-82.
--. 1906. Bescherrn de mooie wilde planten. De Levende Natuur 10, p. 197-200.
--. 1912. Een verdwenen orchidee teruggevonden. De Levende Natuur 17, p. 102104.
--. H.W. HEINSIUS & }Ac. P. THIJSSE, 1965. Gei1lustreerde Flora van Nederland, ed. 21. Amsterdam/Antwerpen.
HEIMANs, J. 1916. De geschiedenis van de Nederlandsche flora. De Levende Natuur 20, p. 381389.
--. 1%3. Zaagblad en Duitse brem. De Levende Natuur 66, p. 265272.
HEISTERBORG, W., 1924. Veronica austriaca. De Levende Natuur 29, p. 128.
HELD, A.J. DEN, 1971. Een recente vondst van Sphagnum imbricatum Homsch. ex Russ. in Nederland. Gorteria
5, p. 158-160.
--.in prep. Violaceae. Flora Neerlandica
HEuKELs, H. 1896. Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende
Natuur 1, p.177-178.
--. 1897. Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende Natuur 1,
p.240241.
--. 1898a. Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende Natuur
2, p. 257-260.
--. 1898b. Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende Natuur
3, p. 18-20.
--. 1898c. Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende Natuur
3, p. 196-199.
--. 1899a Bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De Levende Natuur
3, p. 216-218.
--, 1899b. Vervolg van bet verslag over merkwaardige planten, gevonden in 1898. De Levende Natuur 3, p. 235.
--. 1899c. Verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van in Nederland zeldzame planten, gevonden gedurende
1899. De Levende Natuur 4, p. 228-229.
--. 1899d. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 4, p. 251254.
--. 1900a. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 4, p. 274-277.
--, 1900b. Verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van in Nederland zeldzame planten, gevonden gedurende
1899. De Levende Natuur 5, p. 22.
--, 1900c. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 5, p. 187189.
--. 1900d. Verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van in Nederland zeldzame planten, gevonden gedurende
1900. De Levende Natuur 5, p. 189.
--. 1901a. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
214

Levende Natuur 5, p. 226228.

--, 1901b. Verslag omtrent voor Nederland nieuwe planten en omtrent nieuwe vindplaatsen van zeldzame
planten, gevonden in 1900. De Levende Natuur 5, p. 256.
--, 1901c. Tot dusverre bekende.groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 5, p. 257-258.
--, 1901d. Verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van in Nederland zeldzame planten, gevonden in 1901. De
Levende Natuur 6, p. 185.
--, 1902a. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 6, p. 250253.
--, 1902b. Verslag omtrent voor Nederland nieuwe planten en omtrent nieuwe vindplaatsen van zeldzame
planten, gevonden in 1901. De Levende Natuur 6, p. 281.
--, 1902c. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde familien behoorende planten. De
Levende Natuur 7, p. 209-211.
--, 1903. Verslag omtrent voor Nederland nieuwe planten en omtrent nieuwe vindplaatsen van zeldzame
planten, gevonden in 1902. De Levende Natuur 7, p. 250.
--, 1908a De Flora van Nederland lL Leiden-Groningen.
--, 1908b. Nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten in 1907. De Levende Natuur
12. p.220.
--, 1909. De Flora van Nederland llL Leiden-Groningen.
--, 1911. Nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten in Nederland in 1911. De
Levende Natuur 16, p. 358359.
--, 1913. Nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame plantensoorten in Nederland, in 1912.
De Levende Natuur 17, p. 403-406.
--, 1915. Nieuwe plantensoorten en varieteiten, gevonden in Nederland in 1914. De Levende Natuur 19,
p.455-457.
--, 1917. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1916. De Levende Natuur 21,
p.438-439.
--, 1919. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1918. De Levende Natuur 23,
p.427-428.
--, 1920. Voor Nederland nieuwe plantensoorten en nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten IV. Ned.
Kruidk. Arch. 1919, p. 105-125.
--, 1921. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1920. De Levende Natuur 25,
p.263-266.
--, 1924. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1923. De Levende Natuur 28,
p.381382.
--, 1926. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1925. De Levende Natuur 30,
p.374-376.
--, 1927. Schoolflora voor Nederland, ed. 17. Groningen.
--, 1928. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1927. De Levende natuur 32,
p. 391-393.
--, 1929. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1928. De Levende Natuur 33,
p. 411-413.
--, 1931. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1930. De Levende Natuur 35,
p.3933?j.
--, 1932. N1euwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1931. De Levende Natuur 36,
p. 395-398.
HEUKELS, H.- S.J. VAN 00STSTROOM, 1962. Flora van Nederland, ed. 15. Groningen.
--, 1977. Flora van Nederland, ed. 19. Groningen.
HEUKELS, P., 1979. caltha palustris L. var. araneosa Steen. oak bij Zwolle. Gorteria 9, p. 297.
HEYBROEK, H., 1949. Inventariseren en waarschuwen. Amoeba 25. p. 54-55.
HILGERS, J.H.M., 1967. De achteruitgang van de Orchidaceae in Zuid-Limburg I. Natuurh. Maandbl. 56, p. 138-141.
--, 1968. De achteruitgang van de Orchidaceae in Zuid-Limburg n. Natuurh. Maandbl. 57, p. 195198.
--, 1969a. De achteruitgang van de Orchidaceae in Zuid-Limburg lll. Natuurh. Maandbl. 58, p. 7-8.
--. 1969b. De achteruitgang van de Orchidaceae in Zuid-Limburg VI. Natuurh. Maandbl. 58, p. 78-79.
--, 1969c. De achteruitgang van de Orchidaceae in Limburg VITI. Natuurh. Maandbl. 58. p. 172.
--. 1970. De achteruitgang van de Orchidaceae in Limburg IX. Natuurh. Maandbl. 59,82-84.
--, 1972a De achteruitgang van de Orchidaceae in Limburg XI. Natuurh. Maandbl. 61, p.1416.
--, 1972b. De achteruitgang van de Orchidaceae in Limburg XII. Natuurh. Maandbl. 61, p. 54-56.
--, 1973. De achteruitgang van de Orchidaceae in Limburg XIII. Natuurh. Maandbl. 62, p. 47.
HILLEGERS, H.P.M., 1969. De stinseflora van Nederland. Doctoraal verslag, Laboratorium voor Plantenoecologie,
Haren (Gr.).
-- & B. REUTEN, 1978. Het mergellandschaap. Natuurh. Maandbl. 67, p. 121-140.
HoFSTRA, J., 1978. De botanische betekenis van ijsbanen. Natura 75, p. 215-218.
-- & E.J. WEEDA, 1977. Over de vegetatie met Elatine hexandra (Lapierre) DC. in de kleine plas van het
Lonnekerrneer. Gorteria 8, p. 193-206.
HoLKEMA, F., 1870. De plantengroei der Nederlandsche Noordzee-eilanden. Amsterdam.
HoMMEL, P., 1979. Is er een grens tussen het Loss- en het Krijtdistrict? Gorteria 9, p. 234-242.
HoNmus, P., 1621. Dapes inemptae, of de Moufe-schans. Leiden.
HooGENRAAD, H.R., 1906. Afdeeling 's-Gravenhage. Natura I, p. 78-79.
--, 1912. Een nieuwe plant voor de Nederlandsche flora De Levende natuur 17, p. 283-284.
--, 195Ia. Wilde weit. Natura 48, p. 93-98.
--, 195Ib. Biogeografie. In: G.JA Mulder, Handboek der Geografie van Nederland n, p.I-129. Zwolle.
HooGH, R.J. DE, 1966. Verslag van een floristisch en vegetatiekundig onderzoek van de natuurgebieden in de
gemeente Wamsveld. Afd. Plantensystematiek en -geografie, Landb.hogesch. Wageningen.
HooiJDONK, F. VAN, 1961. Kluwenklokje bij Bocholtz. Natuurh. Maandbl. 50, p. 51.
HoVEN, F.J.J. VAN, 1847a. Planten gevonden in de omstreken van Maastricht. Ned. Kruidk. Arch. I (1), p. 212-217.
--, 1847b. Opgave van eenige planten, in de omstreken van's Hertogenbosch verzameld. Ned. Kruidk. Arch.
I (1), p. 273-279.
HUGHES, W.E. & G. HALLIDAY, 1979. Puccinellia Pari. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, B.M. Moore,
D.H. Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 5, p. 167-169. cambridge.
HumiN, E., 1958. The amphi-atlantic plants and their phytogeographical connections. Stockholm.
HUMPHRIES, CJ., 1979. Lolium L. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N A Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 5, p. 153-154. Cambridge.
}ALAS, J. & J. SuoMINEN, 1972. Atlas Florae Europaeae 1. Helsinki.
-- & --, 1976. Atlas Florae Europaeae 3. Helsinki.
}ANSEN, M.T., 1967. Een weinig bekende plant, Vida tenuifolia Roth. Gorteria 3, p. 156-157.
--, 1978. De flora van Arnhem, toen en nu. Gorteria 9, p.I27-137.
-- & D.T.E. vAN DER PLoEG, 1977. Stinzeplanten in Nederland. Wetensch. Med. K.N.N.V. 122. Hoogwoud.
jANsEN, P. 1951. Gramineae. Flora Neerlandica 1 (2). Amsterdam.
215

-- & J.G. SLOFF, 1938. Spartina in Zeeland De Levende Natuur 42, p. 348-358.
-- & W.H. WAcHTER, 1912. Floristische Aanteekeningen V. Ned. Kruidk. Arch. 1912, p. 67-94.
-- & --, 1914a Floristische Aanteekeningen VL Ned. Kruidk. Arch. 1913, p. 69-90.
-- & --, 1914b. Floristische Aanteekeningen V11. Ned Kruidk. Arch. 1913, p. 91-138.
-- & --, 1914c. Zuid-Umburgsche grassen. De Levende Natuur 19, p. 31-34 en 6770.
-- & --, 1916a Floristische Aanteekeningen IX. Ned. Kruidk. Arch. 1915, p. 142-171.
-- & --, 1916b. Floristische Aanteekeningen X. Ned Kruidk. Arch. 1915, p. 172186.
-- & --, 1918a Floristische Aanteekeningen xm. Ned Kruidk. Arch. 1917, p. 218228.
-- & --, 1918b. Floristische Aanteekeningen XN. Ned. Kruidk. Arch. 1917, p. 229-241.
-- & --, 1929. Equiseturn ramosissimurn Desf. Ned Kruidk. Arch. 39, p. 142-144.
-- & --, 1930. Grassen tangs de Zuiderzeekust. Ned Kruidk. Arch. 40, p. 231-257.
-- & --, 1935a Grassen om het ijsselmeer, L Ned. Kruidk. Arch. 45, p. 10-24.
-- & --, 1935b. Bromus Benekenii Trim. De Levende Natuur 40 (Gedenkboek Dr. }ac. P. Thijsse), p. 97-101.
-- & --, 1938. Grassen om het ijsselmeer N. Ned Kruidk. Arch. 48, p. 159-182.
}ANSSEN, J., 1950. Lijst van gevonden orchideeen in Umburg in 1950. Natuurh. Maandbl 39, p. 100-101.
}ASPERS, G.P.J. & J.G. DE BRUQN, 1950. Het plantendek van de Krimpenerwaard V. Nieuwe chorologie der Pteridoen Spermatophyta Ned Kruidk. Arch. 57, p. 396-416.
}oNGEN, H., 1934. Helleborus niger. Natuurh. Maandbl 23, p. 70.
}oNGH, S.E. DE, 1962. Opmerkingen over de flora van Thorn en omgeving. Gorteria 1, p.17-18.
-- & J.L VAN SoEST, 1941. Het geslacht Corispermurn in Nederland. Ned Kruidk. Arch. 51, p. 442-450.
JoNKER, F.P., 1935. Hypericum canadense. In: A.W. Kloos, Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1934. Ned.
Kruidk. Arch. 45, p. 138-140.
--, 1959. Hypericum canadense in Europe. Acta Bot. Neerl. 8, p. 185-186.
--, 1977. Is de gele komoelje wild in Zuid-Umburg? Natuurh. Maandbl. 66, p. 150-151.
--, 1978. Nogmaals Comus mas. Natuurh. Maandbl. 67, p. 60-62.
JousTRA, D., 1958. Met 'It Fryske Gea' door de Friese Zuid-Qosthoek. Vanellus 11, p. 409-410.

KALTENBACH, J.H., 1844. Flora des Aachener Beckens. Aachen.

I<ENTGENs, J.S., 1911. Door beemd en bosch. Jaarb. Natuurh. Gen. Umb. 1911, p. 51-61.
--, 1914. Enkele interessante vondsten. Maandbl. Natuurh. Gen. Umb. 3 (3}.
KERN, J.H., 1967. Carex hartmanii Caj. in Nederland. Gorteria 3, p. 93-96.
-- & B. REicHGELT, 1932. Caricologische Aantekeningen. Ned. Kruidk. Arch. 42, p. 355-370.
-- , -- & TH.J. REICHGELT, 1947. De ondersoorten van Trichophorurn caespitosurn (L} Hartm. in Nederland. Ned.
Kruidk. Arch. 54, p. 260-263.
-- & TH. J. REicHGELT, 1949. Cerastiurn brachypetalurn Desp. In: A.W. Kloos, Aanwinsten van de Nederlandse flora
in 1944. Ned. Kruidk. Arch. 56, p. 164-165.
-- & --, 1950. Over enige kritische planten van onze flora Ned. Kruidk. Arch. 57, p. 244-261.
-- & --, 1952. Onze rivieroevers, schatkamers voor de floristiek. De Levende Natuur 55, p. 126-134.
-- & --, 1954. Cyperaceae, Carex. Flora Neerlandica 1 (3). Amsterdam.
KETNER, P., K. REININK & G. VIsSER, 1972. Lijst van hogere planten, die tussen 1960 en 1972 op het eiland Terschelling
zijn aangetroffen. Stendl (Terschelling).
I<EuRIS, P.E., 1963. Kleine keverorchis. De Levende Natuur 66, p. 95.
I<IMSTRA, K., 1957. Het Klein Kraaienest en omgeving. Kruipnieuws 19, p. 49-51.
KLoos, A.W., 1918. Enkele opmerkingen naar aanleiding van het geslacht Veronica. Ned. Kruidk. Arch. 1917,
p. 136-156.
--, 1921. De Nederlandse Euphrasia's. Ned. Kruidk. Arch. 1920, p. 170-207.
--, 1924. Het geslacht Viola in Nederland Ned. Kruidk. Arch. 1923, p. 138-208.
--, 1931. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1930. Ned. Kruidk. Arch. 41, p. 149-166.
--, 1932. Het geslacht Utricularia in Nederland Ned Kruidk. Arch. 42, p. 321-346.
--, 1937. Verslag der Excursie, gehouden te Eibergen en omgeving op 22 Augustus 1936 en volgende dagen.
Ned Kruidk. Arch. 47, p. 35-48.
--, 1938. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1937. Ned Kruidk. Arch. 48, p. 183-198.
--, 1941. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1940. Ned. Kruidk. Arch. 51, p. 94-121.
--, 1943. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1942. Ned. Kruidk. Arch. 53, p. 30-45.
--, 1947. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1943. Ned. Kruidk. Arch. 54, p. 115-129.
--, 1948. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in 1943-'47. De Levende Natuur 51, p. 75-79.
--, 1949. Twee langverwachten. In: A.F.H. Besemer, K. Hana, N. Tinbergen & J. Wilcke, In het voetspoor van
Thijsse, p 163-167. Wageningen.
--, 1950a Verslag van de excursie, gehouden op Voome 24-29 Juli 1948. Ned Kruidk. Arch. 57, p. 115-118.
--, 1950b. Aanwinsten van de Nederlandse Flora in 1945, 1946 en 1947. Ned. Kruidk. Arch. 57, p. 199-243.
-- & W.H. WACHTER, 1933. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1932. De Levende
Natuur 37, p. 385-386.
-- & --, 1934. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1933. De Levende Natuur
38, p. 394-396.
-- & --. 1935. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1934. De Levende Natuur
39, p. 395-396.
-- & - -, 1936. Nieuwe plantensoorten en varieteiten gevonden in Nederland in 1935. De Levende Natuur 40,
p.313.
-- & --, 1937. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1936. De Levende Natuur
41, p. 379-381.
-- & --, 1939. Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in 1938. De Levende Natuur
43, p. 377-379.
KNAPP, H.D. & H. }AGE, 1978. Zur Ausbreitungsgeschichte von Lactuca tatarica (L} CA Meyer in Mitteleuropa
Feddes Repertoriurn 89, p. 453-474.
KNoLS, L, 1946. De natuur in! Naar Geul ill. Natuurh. Maandbl. 35, p. 63-64.
KN6RZER, K. H., 1978. Entwicklung und Ausbreitung des Leindotters (Camelina sativa s.l.). Ber. Deutsch. Bot. Ges.
91, p. 187-195.
KoK ANKERSMIT, H.J., 1879. Naamlljst van planten binnen de gemeente Apeldoom, tusschen de jaren 1850 en
1878, waargenomen. Ned. Kruidk. Arch. II (3}, p. 175-213.
--, J.G. BoERLAGE, F.W. VAN EEDEN, E. GILTAY, T.T. HINxT, c.M. VANDER SANDE LAcoSTE, W.F.R. SuRINGAR & TH.H.A.J. ABELE
VEN, 1882. Phanerogamen en Cryptogamen waargenomen te Wolvega, Scheene, Terissert, Mildam, Knijpe en
Heerenveen, den 31sten Juli 1881. Ned. Kruidk. Arch. II (3), p 421-425.
KoLE, q.,'1934. Cuscuta gronovii. De Levende Natuur 39, p. 263.
KoPS, J., 1807. Flora Batava 2. Amsterdam.
--, 1814. Flora Batava 3. Amsterdam.
--, 1822. Flora Batava 4. Amsterdam.
KoPS, J.- F.W. VAN EEDEN, 1872. Flora Batava 14. Leiden.
--, 1885. Flora Batava 17. Leiden.
--, 1898. Flora Batava 20, Haarlem.
KoPs, J. & H.C VAN HALL, 1844. Flora Batava 8. Amsterdam.
216

KoPS, J.- W.J. LiiTJEHARMS (m.m.v. A. de Wever), 1934. Flora Batava 28. 's-Gravenhage.
KoPS, }. & }.E. VANDER TRAPPEN, 1846. Flora Batava 9. Amsterdam.
-- & --, 1849. Flora Batava 10. Amsterdam.
KoPS, J.- L VuvcK, 1901. Flora Batava 21. Haarlem.
--, 1906. Flora Batava 22. Haarlem.
--, 1920. Flora Batava 25. 's-Gravenhage.
--, 1930. Flora Batava 27. 's-Gravenhage.
KRos, S.P., 1856. Vegetatie van Ameland Ned. Kruidk. Arch. I (4). p. 81-84.
KRUSEMAN, G. & }. VUEGER, 1939. Akkerassociaties in Nederland Ned. Kruidk. Arch. 49, p. 327398.
KiiKENTHAL, G., 1909. Cyperaceae-Caricoideae. In: A. Engler, Das Pflanzenreich 4 (20). Leipzig.
KUIJPERVAN WA5cHPENNING, JAB., 1826. Eerste naamlijst van zigtbaarbloeyende planten, welke in de omstreken
van Breda gevonden worden. Breda
--, 1828. Tweede naamlijst van zigtbaarbloeyende planten, welke in de omstreken van Breda gevonden
worden. Breda.

LAAN, H.H. vAN DER, 1972. De I}sselstreek. Natura 69, p. 106-111.

LAARMAN, E., 1960. Enige recente subspontane verspreidingen en spontane vestigingen in de Hortus de Wolf te
Haren. De Levende Natuur 63, p. 5358.
LAKo, D. & J. ENSINK, 1889. In: Th.HAJ. Abeleven, Verslag van de zeven en veertigste vergadering der
Nederlandsche Botanische Vereeniging, Ned. Kruidk. Arch. IT (5), p. 382-384.
LAND, J. vAN DER, 1966. Orobanchaceae. Flora Neerlandica 4 (2), p. 187-205. Amsterdam.
LANDWEHR, J., 1977. Wilde orchideeen van Europa 1. 's-Graveland.
LANGHE, J.E. DE, L DELVOSALLE, }. DuV!GNEAUD, }. I.AMBINON & C. VANDEN BERGHEN, 1978. Nouvelle Flore deJa Belgique,
du Grand-Duche de Luxembourg, du Nord de Ia France et des Regions voisines, ed. 2. Meise.
LAwALRi:E, A., 1963. Dryopteris x tavelii Rothmaler en Hollande. Gorteria 1, p. 111-112.
LEENDERTZ, P.K., 1962. Arabis hirsuta (L) Scop. In: Heukels-Van Ooststroom, Flora van Nederland, ed. 15.
Groningen.
LEEUWEN, C.G. VAN, 1958a. Het verdwijnen van Centaurea calcitrapa uit ons land. Corr.bl. Rljksherb. 9, p. 97.
--, 1958b. Elatine hexandra (Lap.) OC en Gratiola officinalis L. in het wiel bij Nieuwkuik. Corr.bl. Rljksherb. 9,
p.98-99.
--, 1958c. Verspreiding en oecologie van Wahlenbergia hederacea (L) Rchb. RIVON-rapport.
-- & V. WESTHOFF, 1961. Drie nieuwe Erica's op Terschelling. De Levende Natuur 64, p. 25-32.
LEJEUNE, A.LS., 1811. Flore des environs de Spa I. Liege.
--, 1813. Flore des environs de Spa II. Liege.
--, 1824. Revue de Ia Flore des environs de Spa. Liege
-- & R. CouRTOis, 1828. Compendium Florae Belgicae I. Liege.
-- & --, 1831. Compendium Florae Belgicae IT. Liege.
-- & --, 1836. Compendium Florae Belgicae ill. Verviers.
LINDEMAN, W.N., 1931. De Berendruif. Natura 1931, p. 161.
i.JNNAEus, C., 1737. Hortus Cliffortianus. Amsterdam.
LoNDO, G. & C.G. VAN LEEUWEN, 1974. Het gedrag van }uncus mutabilis en J. capitatus in enkele duingebieden van
het Waddendistrict. Gorteria 7, p. 42-46.
-- & H.N. LEvs, 1979. Stinseplanten en de Nederlandse flora. Gorteria 9, p.247-257.
LuiKEN, R., 1957. Van Parnassia en Platanthera. De Levende Natuur 60, p. 145153.

MAAs, F.M., 1957. Floristische zeldzaamheden in de Heelsumse beek. Corr.bl. Rljksherb. 4, p. 5152.
--, 1959. Bronnen, bronbeken en bronbossen van Nederland, in het bijzonder die van de Veluwezoom. Thesis.
Wageningen.
MARcHANT, q., 1968. Evolution in Spartina (Gramineae) IT. Chromosomes, basic relationships and the problem
of S. x townsendii agg. }ourn. Linn. Soc. (Bot.) 60, p. 381-417.
MARTINET, J.F., 1779. Katechismus der natuur 4. Amsterdam.
MATTHEws, VA, 1979. Lilium L In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine,
S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 5, p. 34-35. Cambridge.
MEESE, D., 1760. Flora Frisica. Franeker.
MENNEMA, J., 1970. Larnium galeobdolon (L.) Lin Nederland. Gorteria 5, p. 193-198.
--, 1973. Een vegetatiewaardering van het stroomdallandschap van het Merkske (N.-Br.), gebaseerd op een
floristische inventarisatie. Gorteria 6, p. 157-179.
--, 1975. Kart verslag van de zittingen van het Floristenconcilie 1975 op 2 april te Leiden en op 21 april te
Utrecht. Stencil Rljksherbarium, Leiden.
--, 1977a. Een floristisch opmerkelijk jaarl Gorteria 8, p. 159-168.
--, 1977b. Oenanthe crocata Lop Voome voor het eerst in Nederland gevonden. Zuidhollands Landschap '77
(4), p.13.
--,in prep. A monograph of the genus Larnium (Larniaceae).
-- & S.J. vAN OosTSTROOM, 1974. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1973.
Gorteria 7, p. 65-83.
-- & --, 1975a Aanvullende gegevens op Gremmen en Kremers, De flora van de Nederlandse, Duitse en Deense
Waddeneilanden. Gorteria 7, p. 133-148.
-- & --, 1975b. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1974. Gorteria 7,
p. 185-206.
-- & --, 1977a. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1975. Gorteria 7,
p. 135-156.
-- & -. 1977b. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1976. Gorteria 8,
p. 219-240.
-- & --, 1979. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1977. Gorteria 9,
p. 208-227.
WRAT, F.V., 1812. Nouvelle Flore des environs de Paris. Paris.
MEULEN, H.T. VANDER & D.T.E. VANDER PLOEG, 1968. Lactuca tatarica (L) c.A. Mey. op Rottumerplaat. Gorteria 4,
p. 67-68.
MEuSEL, H., E. JAGER & E. WEINERT, 1965. Vergleichende Chorologie der zentraleuropiiischen Flora. Karten. Jena.
MEv, P. DE, 1970. Notities over het geslacht Spiranthes in Nederland. De Levende Natuur 73, p. 32-36.
MEIJDEN, R. VANDER, (m.m.v. A. Abma), 1977. De Flora van de Dordtse Biesbosch. Rljksherbarium, Leiden.
M!QUEL, FAW., 1836. De Noord-Nederlandsche Verglftige Gewassen. Amsterdam.
MoLKENBOER, J.H., 1850. In: H. Boursse Wils, Verslag der derde bijeenkomst der leden van de Vereeniging voor
de Nederlandsche Flora, Ned. Kruidk. Arch. I (2), p. 67-76.
-- & C. KERBERT, 1840. Flora Leidensis. Leiden.
M6RZER BRUIJNS, M.F., 1955. De carthuizer anjer (Dianthus carthusianorum) te Gorssel. De Levende Natuur 58,
p. 184-186.
MuLDER, N., 1818. Elenchus Plantarum, quae prope urbem Leidam nascuntur. Leiden.
MOLLER, TH., 1962. Die Saumgesellschaften der Klasse Trifolio-Geranietea sanguinei. Mitt. flor.soz. Arbeitsgem
N.F. 9, p. 95140.
217

NEQENHuqs, F., 1969. Stroomdalgraslandvegetaties op dijken, oeverwallen en hoge uiterwaarden langs onze
grote rivieren. Natuur en Landschap 23, p. 1-18.
NELSON, E., 1976. Monographie und lkonographie der Orchidaceen-Gattung Dactylorhiza. Ziirich.
NmuwENHUis, H., 1916. Adventieven. De Levende Natuur 21, p. 80.
NQKAMP, JA, 1922. Sinapis cheiranthus. Amoeba I, p. 68.
0BERDORFER, E., 1949. Pllanzensoziologische Exkursionsflora fiir Siidwestdeutschland und die angrenzenden
Gebiete. Stuttgart
--, 1962. Pllanzensoziologische Exkursionsflora fiir Siiddeutschland und die angrenzenden Gebiete. 2e Auf!.
Stuttgart
OosrsTROOM, S.J. VAN, 1942. Het geslacht Cuscuta in Nederland. Ned Kruidk. Arch. 52, p. 159-210.
--, 1948a Equisetaceae. Flora Neerlandica I (1), p. 16-31. Amsterdam.
--, 1948b. Polypodiaceae. Flora Neerlandica I (1), p. 39-75. Amsterdam.
--, 1949. Over de vondst van een nieuwe Nederlandse varen, Botrychium ramosum (Roth) Aschers. In:
A.F.H. Besemer, K. Hana, N. Tinbergen & J. Wilcke, In het voetspoor van Thijsse, p. 343-346. Wageningen.
--, 1952. Over het voorkomen van Smyrnium olusatrum L in Nederland. Pharmaceutisch Weekblad 87,
p.626-630.
--, 1953. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in 1952. De Levende Natuur 56, p. 214-219.
--, 1957. Planten in het bos van "t Huys te Warmont' bij Warmond, Z.H. Corr.bl. Rijksherb. 4, p. 54.
--, 1961. Convolvulaceae. Flora Neerlandica 4 (1), p. 61-70. Amsterdam.
-- & J. MENNEMA, 1%7. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1966. Gorteria
3, p. 133-147.
-- & --, 1968. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1967. Gorteria 4, p. 33-42.
-- & --, 1969. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1968. Gorteria 4,
p.167177.
-- & --, 1970. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1969. Gorteria 5, p. 65-74.
-- & --, 1971. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1970. Gorteria 5,
p. 269-280.
-- & --, 1972a. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1971. Gorteria 6,
p. 41-56.
-- & --, 1972b. Adventieven langs de Maas in Limburg, VI. N\ltuurh. Maandbl. 61, p. 42-44.
-- & --, 1973. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1972. Gorteria 6,
p. 181-198.
-- & TH.J. REICHGELT, 1954. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in 1953. De Levende Natuur
57, p. 234-239.
-- & --, 1955. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in 1954. De Levende Natuur 58, p. 239-245.
-- & --, 1956a Floristische notities 1-18. Acta Bot. Neerl. 5, p. 102-114.
-- & --,195Gb. Floristische notities 19-34. Acta Bot. Neerl. 5, p. 322-334.
-- & --, 1957a. Is Centaurea caldtrapa Lin Nederland uitgestorven? Corr.bl. Rijksherb. 6, p. 7172.
-- & --, 1957b. Nieuwe plantesoorten en -vormen in Nederland gevonden in 1956. De Levende Natuur 60,
p. 134-135.
-- & --, 1958a. Het herbarium van Rainville en De Gorters Flora VII Provinciarurn. Acta Bot. Neerl. 7, p. 605-613.
-- & --, 1958b. Nieuwe plantesoorten en vormen in Nederland gevonden in 1957 en vroegere jaren. De
Levende Natuur 61, p. 134-135.
-- & --, 1958c. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in 1957. De Levende Natuur 61,
p. 135-142.
-- & --, 1958d. Adventieven langs de Maas in limburg. Natuurh. Maandbl. 47, p. 67-70.
-- & --, 1960a. Floristische notities 59-67. Acta Bot. Neerl. 9, p.197-207.
-- & --, 1960b. Nieuwe plantesoorten in Nederland gevonden hoofdzakelijk in 1959. De Levende Natuur 63,
p. 161-165.
-- & --, 1960c. Adventieven langs de Maas in Limburg ll. Natuurh. Maandbl. 49, p. 1922.
-- & --, 1961a. Pyrolaceae. Flora Neerlandica 4 (1), p. 27-35. Amsterdam.
-- & --, 1961b. Ericaceae. Flora Neerlandica 4 (1), p. 36-56. Amsterdam.
-- & --, 1961 c. Boraginaceae. Flora Neerlandica 4 (1 ), p. 92-140. Amsterdam.
-- & --, 196Id. Carex strigosa Huds. Gorteria I, p. 7.
-- & --, 1961e. Nieuwe plantesoorten in Nederland gevonden hoofdzakelijk in 1960. De Levende Natuur 64,
p. 131-134.
-- & --, 1963. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in 1962. De Levende Natuur 66, p. 183-188.
-- & --, 1964a. Zannichelliaceae. Flora Neerlandica 1 (6), p. 84-87. Amsterdam.
-- & --, 1964b. Uliaceae. Flora Neerlandica I (6), p. 97-146. Amsterdam.
-- & --, 1965a. Nadere gegevens over het voorkomen van Chenopodium chenopodioides (L.) Aellen in
Nederland. Gorteria 2, p. 87-88.
-- & --, 1965b. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1964. Gorteria 2, p.
109-119.
-- & --, 1966a. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland, hoofdzakelijk in 1965. Gorteria 3,
p. 33-43.
-- & --,196Gb. Aanwinsten voor de Nederlandse adventiefflora, 9. Gorteria 3, p. 51-59.
0PDAM, P. & G. DouMA, 1973. Flora en vegetatie van het Natuurmonument 'St. Jansberg' met adviezen aangaande
het natuurbeheer. Doctoraal verslag, afd. Geobotanie, Nljmegen.
ORDEN, C. VAN & F. VAN OMMEN, 1973. Gentianen in Noord-Holland. Natura 70, p. 101-103.
OuDEMANS, c.A.JA, 1872a. De Flora van Nederland I, ed. 2. Amsterdam.
--, 1872b. In: Th.HAJ.Abeleven, Verslag van de vijf en twintigste jaarvergadering van de Nederlandsche
Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. ll (1), p. 128-153.
--, 1873. In: Th.HAJ.Abeleven, Verslag van de zes en twintigste jaarvergadering van de Nederlandsche
Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. ll (1), p. 226-234.
--, 1878a. Willem Jan Knijf. Ned. Kruidk. Arch. ll (3), p. 17-32.
--, 1878b. AdoH van Voorst. Ned. Kruidk. Arch. n (3), p. 33-75.
--, 1881. Henricus Bruman. Ned. Kruidk. Arch. ll (3), p. 368-398.
PEDERSEN, A., 1963. Odontites vema (Bell.) Dum. subsp. pumila (Nordst.) A. Pedersen in Nederland. Gorteria 1,
p. 128-131.
PERRING, F.H. & S.M. WALTERS, 1976. Atlas of the British Flora, ed 2. East Ardsley, Wakefield.
PETIT, J. & J.L RAMAur, 1978. La vall~e du Bas Geer, prolongement des richesses naturelles de Ia Montagne
Saint-Pierre. Les Naturalistes Belges 59, p. 2-25.
PLoEG, D.T.E. vAN DER, 1953. Plantennotities. Nije of bisOndere plantesoarten en -foarmen yn Fryslan yn 1953.
Vanellus 6, p. 182-186.
--, 1957. Een adventiefterrein in Friesland (vervolg). Corr.bl. Rijksherb. 4, p. 46-47.
--, 1961. Carex divisa Huds. en enige opmerkingen over de waarden langs de Friese I}sselmeerkust. Corr.bl.
Rijksherb. 18, p. 192-195.
--, 1963. Kleinbloemige 'wilde boerencrocussen' in Friesland. Gorteria 1, p. 145-147.
218

--, 1972. Stinzeplanten yn Fryslan. Leeuwarden.

--, 1977a Atlas fan de floara fan Fryslan. Leeuwarden.
--, 1977b. Nieuwe vondsten van enige Potamogeton-hybriden in Friesland. Gorteria 8, p. 129-133.
PRICK, J., 1943. Orobanche reticulata ssp. pallidiflora. Natuurh. Maandbl. 32, p. 63.
PuLLE, A., 1915. Verslag van de Commissie voor het Floristisch onderzoek van Nederland over het jaar 1914. Ned
Kruidk. Arch. 1914, p. 14-16.
QuENi:-BoTERENBROOD, A.J. & J. MENNEMA, 1973. Zeldzame Nederlandse plantesoorten in Zuid-Holland. Provinciale
Waterstaat Zuid-Holland, 's-Gravenhage.

RAM, R& C. SIPKES, 1971. Tljdelijke groeiplaatsen van de Poppenorchis op Voome in relatie tot de konijnenstand
in 196o-'70. De Levende Natuur 74, p. 160-163.
RAvEN, P.H., 1963. Circaea in the British Isles. Watsonia 5, p. 262-272.
REICHGELT, rH.J., 1956a Cyperaceae excl Carex. Flora Neerlandica 1 (4). Amsterdam.
--, 1956b. Een merkwaardige vindplaats van Carex brizoides L. Corr.bL Rijksherb. 1, p. 11.
--, 1960. Over enige met graszaden in parken en buitenplaatsen ingevoerde planten. Corr.bl Rijksherb. 15,
p. 161-163.
--, 1962. De zomerexcursie-1961 van de Kon. Ned Botanische Vereniging naar de Langstraat Gorteria 1.
p. 30-31.
--, 1964. Juncaceae. Flora Neerlandica 1 (6), p. 164-209. Amsterdam.
REINWARDT, C.G.C., 1815. catalogus Plantarum precedenti non-scriptarum. In: H. Schuurmans Stekhoven,
Kruidkundig Handboek I, p. 436-451, Amsterdam.
RicHARDSON, LB.K., 1972. Scutellaria L. In: r.G. rutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M.
Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 3, p. 135-137. cambridge.
RoBSON, N.K.B., 1968. Hypericum L. In: r.G. rutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine,
S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 2, p. 261-269. cambridge.
RoBYNs, A., 1956. Le genre Blackstonia en Belgique, au Grand-Duchl! de Luxembourg et aux Pays-Bas. Bull. Jard.
Bot. Brux. 26, p. 353-368.
RoMPAEY, E. VAN & L. DELvosALLE, 1972. Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora. Brussel.
-- & --, 1978. Atlas van de Belgische en Luxemburgse Flora. rekstgedeelte. Meise.
Roos, G.rH. DE, 1979. Erica scoparia L. voor de Vlielandse flora verloren. Gorteria 9, p. 243-244.
RoTHMALER, W., 1976. Exkurslonsflora fiir die Gebiete der DDR und der BRD. Berlin.
RuiTER, F.G. DE, 1978. Argwaan treft speurders naar waterbies en melkvlool NRC/Handelsblad 27 mei 1978.
RuMMELEN, F.H. vAN, 1914. Factoren, die den plantengroei en speciaal de plantenverbreiding kunnen
bei'nvloeden. Maandbl Natuurh. Gen. Limb. 3 (6).
RuttiNG, B.G., 1906. Uit m'n herbarium. De Levende Natuur 11, p. 177-178.
RI)PERT, J.M.S., 1977. Ecological demands of Gratiola officinalis L. (Scrophulariaceae) in the Netherlands. Proc. Kon.
Akad van Wetensch. c 80, p. 190-200.
RYPKEMA, D., 1952. Waamemingen. rrientalis 5/13, p. 95-97.
--, 1953. Wat Winterswijk ons dit jaar opleverdel Biologisch verslag zomerkamp 1953. rrientalis 5/23,
p. 173-177.
SAKKERS, D.J., 1916. Muscari comosum L. Pluimhyacint De Levende Natuur 21, p. 137.
SANDE LAcoSTE, c.M. VANDER & W.F.R. SuRINGAR, 1863. Phanerogamen en vaatkryptogamen, in het oostelijk en
zuidelijk dee! van Drenthe, 9-18 Julij 1859. Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 242-261.
ScHENDELAAR, J.K., 1976. Zeelathyrus: na 236 jaar terug van weggeweest Natura 73, p. 97-100.
--, 1978. Plantengemeenschappen in de Verbrande Pan bij Bergen N.H. Natura 75, p. 79-97.
ScHIPPER, W.W., 1929. Comus suecica en rrientalis europaea De Levende Natuur 33, p. 414-415.
ScHLUtER, H., 1962. iiber das soziologische Verhalten von Rosa arvensis Huds. in Thiiringen. Mitt Flor.-soz.
Arbeitsgem. N.F. 9, p. 26-42.
ScHOLTE, G.A.M., 1978. Biosystematic studies in the collective species Stellaria media (L.) Viii. (1, 2). Proc. Kon. Akad.
Wetensch. C 81, p. 442-465.
ScHOOP.YAN PELT, M.M., 1973. Littorelletea. A study of some amphiphytic communities of western Europe. Thesis.
Nijmegen.
ScHooNEN, J.M.C.P., 1976. Het natuurgebied De Onderste en Bovenste Molen botanisch gezien. Natuurh.
Maandbl. 65, p. 157-165.
ScHOTSMAN, H.D., 1954. A taxonomic spectrum of the section Eu-Callitriche in the Netherlands. Acta Bot Neerl.
3, p. 313-384.
--, 1958. Notes on callitriche hermaphroditica }usl Acta Bot. Neerl. 7, p. 519-523.
ScHROEVERS, W. & J. DEN HENGST, 1978. PJantenrijk. AmsterdamfHasseJt.
ScHUBERT, R., 1960. Die zwergstrauchreichen azidiphilen Pflanzengesellschaften Mitteldeutschlands. Pflanzensoziologie 11. Jena
ScHUURMANsSTEKHOVEN, H., 1815. Kruidkundig handboek L Amsterdam.
SEGAL, S., 1962a De floristiek van oude muren. Gorteria 1, p. 71-74.
--, 1962b. Mededelingen over kritische varens in Nederland. Samenvatting van een voordracht voor de
Commissie voor het Floristisch Onderzoek van Nederland van de K.N.B.V.
--, 1963. Pteridologische aantekeningen, 2. Dryopteris tavelii in Nederland. Gorteria 1, p. 121-128.
--, 1967. Some notes on the ecology of Ranunculus hederaceus L. Vegetatio 15, p. 1-26.
-- & V. WESTHOFF (mm.v. J. van Dijk), 1959. Die vegetationskundliche Stellung von Carex buxbaurnii Wahlenb.
in Europa, besonders in den Niederlanden. Acta Bot Neerl. 8, p. 304-329.
SELL, P.D. & C. WEST, 1976. Hieracium L. In: r.G. rutin, V.H. Heywood, N.A. Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine,
S.M. Walters & D.A. Webb, Flora Europaea 4, p. 358-410. cambridge.
SIPKES, C., 1914. Anemone Pulsatilla. De Levende Natuur 18, p. 575.
--, 1915. Zeldzame planten. De Levende Natuur 20, p. 60.
--, 1917. Goeden slecht nieuws voor de duinflora. De Levende Natuur 22, p. 192-193.
--, 1918. Adventiefplanten om Haarlem. De Levende Natuur 23, p. 19-23
--, 1919. Opmerklngen betreffende in ons land voorkomende Orchidaceae. Ned. Kruidk. Arch. 1918, p. 145-154.
--, 1936. De Bokken-Qrchis zaait zich uitl De Levende Natuur 41, p. 20-23.
--, 1965. Duinen en stuifdljken op Goeree. De Levende Natuur 68, p. 295-299.
--, 1966. De Winterbitterling (Blackstonia perfoliata ssp. serotina). De Levende Natuur 69, p. 106-110.
--, 1967. Viburnum lantana L. in de duinen. Gorteria 3, p. 202-203.
--, 1970. De Winterbitterling in de Maasmonden. De Levende Natuur 73, p. 265-269.
--, 1977a De Bitterling een stuk verder naar het zuiden opgerukt. De Levende Natuur 80, p. 72.
--, 1977b. Komen en gaan van Anacamptis in Kennemerland in verband met strenge winters en konijnenschade. De Levende Natuur 80, p. 75-80.
--, 1978a. De zachte winters en enkele nieuwe planten voor ons land. De Levende Natuur 81, p. 9-11.
--. 1978b. Verrassende groeiplaatsen van orchideeen in ons land. De Levende Natuur 81, p. 153-160.
SISSINGH, G. & P. rmEMAN, 1960. De plantengemeenschappen uit de omgeving van Didam en Zevenaar. Med
Landb.hogesch. Wageningen 60 (13).
SwFF, J.G., 1931. Verslag van de Excursie rond Sittard, Juli 1930. Ned. Kruidk. Arch. 41, p. 41-62.
219

--, 1937. Plantenkaartjes voor Nederland Ned Kruidk. Arch. 47, p. 195-227.
--. 1938. Plantenkaartjes voor Nederland Ned Kruidk. Arch. 48, p. 250-265.
--, 1941. Plantenkaartjes. Ned. Kruidk. Arch. 51, p. 451-482.
--, 1942. Plantenkaartjes. Ned. Kruidk. Arch. 52, p.416-438.
--, 1950. Verslag van de excursie der K.N.B.V. naar Ootmarsum en omgeving van 1 tot 9 Augustus 1946. Ned
Kruidk. Arch. 57, p. 7-20.
-- & J.L VAN SoEST, 1938. Het Fluviatiele district in Nederland en zljn flora. Ned. Kruidk. Arch. 48, p. 199-249.
-- & --, 1939. Het Fluviatiele district in Nederland en zijn flora 2. Ned Kruidk. Arch. 49, p. 268-306.
SMIDT, J.TH. DE, 1962. De Twentse heide. In: Twente-Natuurhistorisch m, Wetensch. Med K.N.N.V. 43, p. 2-20.
--, 1966. The inland-heath communities of the Netherlands. Wentia 15, p. 142-162.
SNOGERUP, S., 1979. Juncaceae. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, N A Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters
& DA Webb, Flora Europaea 5, p. 102-111. cambridge.
SoEST, J.L vAN, 1923. Flora van Arnhem L Ned. Kruidk. Arch. 1922, p. 65-96.
--, 1924. Flora van Arnhem n. Ned Kruidk. Arch. 1923, p. 68-115.
--. 1925. Flora van Arnhem m. Ned Kruidk. Arch. 1924, p. 91-133.
--. 1926. Het geslacht Hieractum in Nederland L Ned Kruidk. Arch. 1925, p. 138-203.
--. 1927. Plantengeografie VL Natura 1927, p. 167-169.
--. 1928. Het geslacht Hieractum in Nederland m. Ned. Kruidk. Arch 37, p. 171-222.
--. 1929. Flora van Arnhem vn. Ned Kruidk. Arch. 39, p. 405-414.
--, 1931.25. De Pteridophyta en Phanerogamae van Wieringen. In: W.C. DeLeeuw & J.L van Soest, De flora
van Wieringen. Ned. Kruidk. Arch. 41, p. 308-355.
--. 1933a Flora van Arnhem vm. Ned Kruidk. Arch. 43, p. 259-271.
--. 1933b. De flora van de ijseldelta Ned. Kruidk. Arch. 43, p.421-482.
--. 1934. Aanteekeningen over Hieracium. Ned. Kruidk. Arch. 44, p. 296-303.
-- & A. DE WEVER, 1932. Het geslacht Polygala in Nederland. Ned. Kruidk. Arch. 42, p. 263-277.
SoLLEVELD, H. & P. DE MEv, 1967. Nogmaals de adventieve flora blj de werkhaven van Hellevoetsluis. Gorteria 3,
p.148.
SPRINGER, LA., 1902. lets over het verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten gevonden in 1900,
biz. 256, 5e jaarg. De Levende Natuur 7, p. 42-43.
STAEs, J., 1961. Revisie van het geslacht Thymus Lin Belgii!. Bull. Rijksplantentuin Brussel31, p. 443-479.
STAPELVELD, E. 1956. De Zweedse kornoelje. De Levende Natuur 59, p.84-88.
STAVEREN, M.G.C. vAN, 1972. campanulaceae van Nederland. Doctoraal verslag, Rijksherbarium, Leiden.
STEENIS, C.G.G.J. VAN, 1924. Botanisch verslag van het kamp te Bakkum, (N.H.). Amoeba 1924, p. 13-18.
--. 1925. Een nieuwe vindplaats van Helianthemum guttatum Mill in ons land. Ned. Kruidk. Arch. 1924, p.
138-147.
--, 1927. De flora van het Soesterveen. Ned. Kruidk. Arch. 1926, p. 285-316.
--, 1971. De zoetwatergetljde-dotter van de Biesbosch en de Oude Maas: Caltha palustris L var. araneosa, var.
nov. Gorteria 5, p. 213-219.
STERK, A.A., 1976a Jaarlijkse registratle van aantallen individuen van zeer zeldzame Nederlandse plantesoorten
en de populatledynamica. Gorteria 8, p. 1-11.
--, 1976b. Anacamptls pyramidalis bij Wljk aan Zee. Gorteria 8, p. 81-85.
STRAETEN, M. VER, 1916. Hoe weer Splranthes aestivalis werd ontdekt. De Levende Natuur 20, p. 427-430.
STRIJBOSCH, H., 1976. Een vergelijkend syntaxonomlsche en synoecologische studie in de Overasseltse en Hatertse
vennen bij Nljmegen. Thesis. Nijmegen.
SuRINGAR, W.F.R., 1860. In: c.A.JA Oudemans, Verslag van de veertlende jaarlijksche vergadering der
Vereeniging voor de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 81-91.
--. 1861. In: Anon., Verslag van de vijftlende jaarlijksche vergadering der Vereeniging voor de flora van
Nederland en zijne overzeesche bezittingen, Ned. Kruidk. Arch. I (5), p. 239-242.
- -. 1891. In: ThAJ. Abeleven, Verslag van de vijftlgste vergadering der N ederlandsche Botanische Vereeniging,
Ned. Kruidk. Arch. II (5), p. 637-640.
--. 1892. In: ThAJ. Abeleven, Verslag van de twee en vijftlgste vergadering der Nederlandsche Botanische
Vereeniging, Ned. Kruidk. Arch. II (6), p. 70-84.
SvKoRA, K.V., 1978. De achteruitgang van de Schellingerzegge (Carex hartmanii). De Levende Natuur 81, p. 92-95.
-- & V. WESTHOFF, 1977. Een nieuwe vindplaats van campanula latlfolia L; een inheemse soort? Gorteria 8,
p. 187-193.
TAYLOR, P., 1972. Utricularia LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M. Walters
& DA Webb. Flora Europaea 3, p. 296-297. cambridge.
TEscH, P., 1914. Bodem en Plantengroei in Nederland. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb. 1914, p. 125-132.
THELLUNG, A., 1913/1919. Crudferae. In: G. Hegi, Illustrierte Flora von Mittel-Europa 4 (1), p. 51-482. Munchen.
--. 1926. Umbelliferae. In: G. Hegl, lllustrierte Flora von Mittel-Europa 5 (2), p. 926-1537. Munchen.
THELLUNG, A.-F. MARKGRAF, 1959/1963. Crudferae. In: G. Hegi, Illustrierte Flora von Mittel-Europa 4 (1), 2e Auf!.,
p. 73-514. Munchen.
THIJSSE, }Ac. P., 1906. De bokken-orchis. De Levende Natuur 11, p. 101-104.
--, 1930. Alweer een belangrijke vondst in Drente. De Levende Natuur 35. p. 107.
ToMBE, FA DEs, 1911. Verslag der van 17 tot 21 Juli gehouden excursie in de omstreken van Tilburg en der
daaraan verbonden vergadering. Ned Kruidk. Arch. 1911, p. 44-62.
--. 1912. Verzeichnis der neuen und bemerkenswerthen Gefasspflanzen welche in den Niederlanden
1901-1910 gefunden wurden (1). Meded. Rijksherb. 8.
TuriN, T.G., 1964. Ranunculus L, subgen. Ranunculus. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.H. Valentine,
S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 1, p. 223-237. cambridge.
UmiEN, H., 1932. Eenige plantengeografische opmerkingen over de Veluwe. Ned. Kruidk. Arch. 42, p. 278-288.
VALCKENIER SuRINGAR, J., 1927. De botanicus Jakob Friedrich Ehrhart en zljn bezoek aan ons land in 1782. Ned.
Kruidk. Arch. 1926, p. 117-149.
VEEN, W. DE, 1974. Bijzondere plantenvondsten. Natuurh. Maandbl. 63, p. 155.
VEENMAN'S AGRARISCHE WINKLER PRINS, 1957. Meekrap. Wageningenj Arnsterdam/Brussel.
VEER, J. VANDER, 1956. Biesvarens in Nederland De Levende Natuur 59, p. 221225.
VERHEQ, q., 1961. Vegetatle en fauna van de Sliedrechtse Biesbosch. De Levende Natuur 64, p. 138-144.
VERMEULEN, P., 1958. Orchidaceae. Flora Neerlandica 1 (5). Amsterdam.
VIssER, G., 1976. Wle het grote eert, is het kleine weerd, ofwel waarom Terschelling nog is wat het was. Natura
73, p. 85-96.
VISSER, A. DE, 1959. De levenscyclus van Catapodium marinum (L) Hubbard. Acta Bot. N eerl. 8, p. 40-42.
--. 1968. Over Petroselinum segetum (L) Koch. Gorteria 4, p. 130-133.
VoNK, D.H., 1979. Biosystematlc studies of the Carex flava complex L Flowering. Acta Bot. Neerl. 28, p. 1-20.
Voo. E.E. VANDER, 1967. De gevolgen van de wateronttrekking voor de flora van de 'Groote Meer' onder
Ossendrecht. Gorteria 3, p. 126-130.
VoRSnus, A., 1633. Index Plantarum Indigenarum, quae ... prope Lugdunum in Batavis nascuntur. In: A.
Spigelius, Isagoges in rem herbarium Ubri duo, p. 263-272. Leiden.
220

--, 1636. Index Plantarum Indigenarurn, quae ... prope Lugdunum in Batavis nascuntur. In: catalogus
Plantarum Horti Academici Lugduno-Batavi (ed. 2), p. ~- Leiden.
VRIES, V. DE, 1943. Helianthemum guttatum op Vlieland De Levende Natuur 48, p. 65-66.
Vuvcx, L, 1895. Revisie van het geslacht Potamogeton. Ned. Kruidk. Arch. II (6), p. 629-698.
--, 1898. De Plantengroei der Duinen. Thesis. Leiden.
--, 1901. Prodromus Florae Batavae, ed 2, 1 (1). Nijmegen.
--, 1902a Prodromus Florae Batavae, ed 2, 1 (2). Nijmegen.
--, 1902b. In: Th.H.A.J. Abeleven, Verslag van de twee en zeventigste vergadering der Nederlandsche
Botanische Vereeniging, Ned. Kruidk. Arch. ill (2), p. 570-604.
--, 1903. In: J.W.C. Goethart, Verslag van de vijf en zeventigste vergadering der Nederlandsche Botanische
Vereeniging, Ned. Kruidk. Arch. ill (2), p. 955-1007.
--, 1904. Prodromus Florae Batavae, ed. 2, 1 (3). Nijmegen.
--, 1916. Prodromus Florae Batavae, ed. 2, 1 (4). Groningen.
WALRAVEN, A, 1856. Waarnemingen omtrent enige kritische inlandsche planten. Ned Kruidk. Arch. I (4),
p. 151-160.
--, 1858. Overzigt van de Flora van Oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen. In: Anon., Verslag van de twaalfde
jaarlijksche vergadering der Vereeniging voor de flora van Nederland en zijne overzeesche bezittingen. Ned.
Kruidk. Arch. I (4), p. 252-312.
--, 1878. Lijst van openbare en bedektbloeiende vaatplanten in Zeeland. Ned. Kruidk. Arch. II (3), p. 108-141.
-- & D. LAKo, 1892. Tweede lijst van openbaar- en bedektbloeiende vaatplanten in Zeeland. Ned. Kruidk. Arch.
II (6), p. 101-135.
WALRECHT, B.J.J.R., 1963. Groeiplaatsen van de Herfstschroeforchis (Spiranthes spiralis). De Levende Natuur 66,
p.95.
WALTER, H.- H. STRAKA, 1970. Arealkunde. Einfiihrung in die Phytologie 3 (2). Stuttgart.
WALTERS, S.M. & DA WEBB, 1972. Veronica LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H.
Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora Europaea 3, p. 242-251. cambridge.
WARTENA, J.G.R., 1962. De Herfstschroeforchis. De Levende natuur 65, p. 253-256.
WEBB, DA, 1964a. Crassula LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.H. Valentine, S.M. Walters & DA Webb,
Flora Europaea 1, p. 351. cambridge.
--, 1964b. Sedum LIn: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.H. Valentine, S.M. Walters & DA Webb, Flora
Europaea 1, p. 356363. cambridge.
--, 1968. Parthenocissus Planchon. In: T.G. Tutin, V.H. Heywood, NA Burges, D.M. Moore, D.H. Valentine, S.M.
Walters & DA Webb, Flora Europaea 2, p. 246-247. cambridge.
-- & G. HALLIDAY, 1973. The distribution, habitat and status of Hypericum canadense Lin Ireland. Watsonia 9,
p.333-344.
WEBERLING, F., 1966. caprifoliaceae. In: G. Hegi - G. Wagenitz, Illustrierte Flora von Mittel-Europa 6 (2), 2e Auf!.,
p. 3-87. Miinchen.
WEEDA, E.J., 1974. De kranssalomonszegel bij Enschede. Natuur en Museum 18 (4), p 10.
--, 1975. Over het uitzetten van planten. Natuur en Museum 19 (4), p. 2.
--, 1977. Over het voorkomen van de Alpenrus. Gorteria 8, p. 119-124.
--, 1979. Veronica praecox AIL en V. vema Lin Nederland. Gorteria 9, p. 312-321.
WEEVERs, TH., 1929. Relikte oder Pseudorelikte. Ned. Kruidk. Arch. 38, p. 130-148.
-- & J.G. SLOFF, 1935. Het Wahlenbergia-reservaat van de Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk.
Arch. 45, p. 203-206.
WEsTHOFF, V., 1935. Nieuws uit Kotten. Amoeba 14, p. 142.
--, 1947. De flora der eilanden taxonomisch, chorologisch en autoecologisch beschouwd Thesis. Utrecht.
--, 1951. De Boschplaat op Terschelling, Nederlands grootste Staatsnatuurreservaat. Natuur en Landschap 5,
p. 15-32.
--, 1953. Enkele gegevens over verbreiding en standplaats van het Trosglidkruid (Scutellaria columnae All.).
De Wandelaar in Weer en Wind 21, april1953.
--, 1958. Verspreidingsoecologisch onderzoek van zeldzame planten. De Levende Natuur 61, p. 193-202.
--, 1962. Het Tonckensbos bij Norg. De Levende Natuur 65, p. 229-236.
--, 1963. Achteruitgang van catapodium marinum op Goeree na de strenge winter van 19621963. De Levende
Natuur 66, p. 216.
--, 1971. Enkele gegevens over de standplaats van Hypericum canadense L Gorteria 5, p. 239248.
--, PA BAKKER, C.G. VAN LEEUWEN& E.E. VANDER Voo, 1970. Wilde Planten 1. Amsterdam.
--, --, -- & --, 1971. Wilde Planten 2. Amsterdam.
--, --, --, -- & I.S. ZoNNEVELD, 1973. Wilde Planten 3. Amsterdam.
-- & AJ. DEN HELD, 1969. Plantengemeenschappen in Nederland. Zutphen.
-- & P. KETNER, 1967. Milieu en vegetatie van carex hartmanii caj. op Terschelling, in bet kader van een
oecologische vergelijking tussen deze soort en carex buxbaurnii Wahlenb. Gorteria 3, p. 119-126.
-- & C.G. VAN LEEUWEN, 1957. Equisetum tracbyodon A Br. gevonden bij Asperen. Corr.bl. Rijksberb. 6, p. 72-74.
-- & --. 1960. Is bet Waterlepeltje (Ludwigia palustris) een oorspronkelijk inheemse soort? De Levende Natuur
63, p.8-16.
--. -- & M.J. ADRIAN! (m.m.v. E.E. van der Voo), 1962. Enkele aspecten van vegetatie en bodem der duinen van
Goeree, in het bijzonder de contactgordels tussen zout en zoet milieu. Jaarb. 1961 Wetenscb. Gen. Goeree
en Overflakkee 16, p. 46-92.
-- & M.F. MiiRZER BRUQNS, 1956. De groeiplaats van Scirpus americanus Pers. op het Groene Strand bij
West-Terschelling. Acta Bot. Neerl. 5, p. 344-354.
-- & H. PAsscHIER, 1958. Verspreiding en oecologie van Scbeuchzeria palustris in Nederland, in bet bijzonder
in bet Besthmerven bij Ommen. De Levende Natuur 61, p. 59-67.
WEVER. A DE, z.j. Manuscript-aantekeningen betreffende de flora van Zuid-Limburg. Natuurhistorisch Museum,
Maastricht.
--, 1912. Lijst der wildgroeiende planten in Z.-Limburg II. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb. 1912, p. 123160.
--, 1913a. Orchideeen. Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 2 (5).
--, 1913b. Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg m. Jaarb. Natuurb. Gen. Limb.
1913, p.43-115.
--, 1914a. Vergiftige planten (V-VII). Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 3 (2).
--, 1914b. Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg IV. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb.
1914, p. 99-103.
--, 1915a. Een merkwaardige vondst. Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 4 (6).
--, 1915b. Franjegentiaan. Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 4 (10).
--, 1915c. Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.Limburg V. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb.
1915, p. 5-92.
--, 1916a. Epilobium lanceolatum S. et M. Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 5 (11/12).
--, 1916b. Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg VI. Jaarb. Natuurb. Gen. Limb.
1916, p. 5-96.
--, 1917a Verdwijnend Natuurscboon. Maandbl. Natuurb. Gen. Limb. 6, p. 810.
--. 1917b. Lijst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.Limburg VII. Jaarb. N atuurb. Gen. Limb.
221

1917, p. 3-52.
--, 1918a Plantenvondsten in 1918. Maandbl. Natuurh. Gen. Limb. 7, p. 34-35.
--, 1918b. Ujst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg vm. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb.
1918, p. 3-47.
--, 1918c. Ujst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Z.-Limburg IX. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb.
1918, p. 49-91.
--, 1919a Limburgsche flora in 1919. MaandbL Natuurh. Gen. Limb. 8, p. 17-18.
--, 1919b. Ujst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Zuid-Limburg X. Jaarb. Natuurh. Gen. Limb.
1919, p. 3-34.
--,1923. Ujst van wildgroeiende en eenige gekweekte planten in Zuid-Limburg XL }aarb. Natuurh. Gen. Limb.
1920-1923, p. 3-48.
--, 1928a Daphne mezereum L Natuurh. MaandbL 17, p. 18.
--, 1928b. Polygonaturn verticillaturn AIL Natuurh. MaandbL 17, p. 19.
--, 1928c. 'n Floristisch belangrijke plek in Noord-Limburg. Natuurh. Maandbl. 17, p. 97-98.
--, 1930. Aconitum vulparia Rchb. Natuurh. MaandbL 19, p. 65.
--, 1932a De Zuid-Limburgse Flora Winst en Verlies over 1922-1932. Natuurh. Maandbl. 21, p. 58-60.
--, 1932b. De Zuid-Limburgse flora Winst en verlies over 1922-1932 (tweede gedeelte). Natuurh. MaandbL 21,
p.68-69.
--, 1932c. De Zuid-Limburgse flora Winst en Verlies over 1922-1932 (slot). Natuurh. Maandbl. 21, p. 76-77.
--, 1934. Helleborus viridis L Natuurh. MaandbL 23, p. 99-101.
--, 1935a. Adventiefplanten. Natuurh. Maandbl. 24, p. 80.
--, 1935b. Teucrium scordium L Natuurh. Maandbl. 24, p. 133-134.
--, 1937. Barbarea vema (MilL) Asch. Natuurh. Maandbl. 26, p. 146.
--, 1938. Planten van den St.Pietersberg. In: D.C. van Schaik, De Sint Pietersberg, p. 187-257. Maastricht.
--, 1942. De Natuur in! Natuurh. Maandbl. 31, p. 45-51.
--, 1943a. Mei in 't Krijtland I. Natuurh. Maandbl. 32, p. 36-40.
--, 1943b. Naar de Maasstreek Ill. Natuurh. Maandbl. 32, p. 76-78.
-- & J. CREMERS, 1914. De St.Pietersberg. Maandbl. Natuurh. Gen. Limb. 3 (4).
WEQER, J., 1949. Ustera cordata in Nederland teruggevonden. De Levende Natuur 52, p. 200.
WILDE, W.J.J.O. DE, 1976. Enkele opmerkingen over de verarrning van de duinflora bij Wljk aan Zee. Gorteria 8,
p. 49-51.
WILDE-DuYFJES, B.E.E. DE, 1964. Festuca ovina L, s.l. en Festuca rubra L, s.l. in Nederland. Gorteria 2, p. 40-48.
WILDERVANCK, B., 1916. Poleirnunt. De Levende Natuur 20, p. 376.
WILLEMS, J.H., 1967. Verspreiding en voorkomen van Erica cinereaL in het oostelijk dee! van de Belgische
Kempen. Stencil, Inst. Syst. Plantk. Utrecht.
--, 1973. Botanische aspecten van het Leudal en omgeving. In: T. Lemaire, Het Leudal, p. 55-77. Studiegroep
Leudal e.o., Haelen.
--, 1978. Populatiebiologisch onderzoek aan Orchis mascula (L) Lop enkele groeiplaatsen in Zuid-Limburg.
Gorteria 9, p. 71-80.
-- & F.G. BLANCKENBORG, 1975. Kalkgraslandvegetaties van de St.Pietersberg ten zuiden van Maastricht. PubI.
Natuurh. Gen. Limb. XXV (1).
-- & AM.M. VAN HAPEREN, 1974. Een recente vondst van Orchis simla Lamk. in Zuid-Limburg. Gorteria 7, p. 6-13.
Wm HAMER, H.M. DE, 1876. Supplement op de Iijst der planten die in de Nederlandsche duinstreken gevonden
zijn. Ned. Kruidk. Arch. II (2), p. 118-125.
WQNANDS, D.O., 1972. Orobanche hederae Duby op Fatsia japonica {Thunb.) Dcne. & Planch. en Silaum silaus (L)
Schinz & Thellung. Gorteria 6, p. 108.
WqNGEN, J. VAN, 1900. Wit Groot-Hoefblad. De Levende Natuur 5, p. 91.
ijzENDOORN, ALJ. VAN, 1979. Bijzondere plantenvondsten in 197{!. Natura 76, p. 69-71.
ZIMMERMANN, F. 1907. Die Adventiv- und Ruderalflora von Mannheirn, Ludwigshafen und der Plalz nebst den
selteneren einheirnischen Bliitenpflanzen und den Gefasskryptogarnen. Mannheirn.
ZoNDERWQK, P., 1958. Wilde ridderspoor. De Levende Natuur 61, p. 288.
ZoNNEVELD, I.S., 1960. De Brabantse Biesbosch. Thesis. Wageningen.
ZwART, H.J., 1950. De vegetatie van de brongebieden in de Lutte. Ned. Kruidk. Arch. 57, p. 82-83.
ZqLSrRA, G., 1972a. Enkele opmerkingen over de Bitterling {Blackstonia perfoliata). De Levende Natuur 75, p.
223-230.
--, 1972b. Bemerkungen zur Systematik und Okologie von Blackstonia perfoliata und B. acuminata (Gentianaceae). Acta Bot. Neerl. 21. p. 587-597.

222

Register van de wetenschappelijke en

Nederlandse plantenamen
Index of botanic names

Aapjesorchis 157
Aarddistel 87

Aceras anthropophorum (L) Ait. f. 44

Aconitum lycoctonum auct. 44
Aconitum vulparia Rchb. 44
Actaea spicata L 45
Adonis aestivalis L. 45
Adonis vernalis L 46
Aira caryophyllea L subsp.
multiculmis(Dum.) A. et G. 46
Ajuga chamaepitys (L) Schreb. 47

Akelei, Wilde 52
Akkerbedstro 55
Akkerklaver 9
Akkerviltkruid 112
Akkerzenegroen 47
Akkerzilverhaver 46
Alisma repens Lamk. 99
Allium carinatum L 47
Alpenheksenkruid 86

Alsine tenuifoliaCrantz 147

Alyssum alyssoides (L) L 48
Alyssum calydnum L 48

AmandelwoHsmelk 108
Amaranth us blitoides S. Wats. 48
Anacamptis pyramidalis (L) Rich. 49
Anagallis arvensis L subsp. coerulea (Gouan)
Vollm. 49
Anagallis foemina Miller 49
Anchusa sempervirensL. 161
Anemone apennina L. 50
Anemone pulsatilla L 170
Anemoon, Blauwe 50
Anjer, Karthuizer 96
Anthemis tinctoria L 50
Anthericum liliago L 51
Apium repens Oacq.) Lag. 51
Aquilegia vulgaris L. 52
Arabis arenosa (L.) Scop. 68
Arabis hirsuta (L) Scop. subsp. planisiliqua
(Pers.) Theil. 9
Arabis hirsuta (L) Scop. subsp. sagittata

(Bertol.) Rchb. ex Gaud. 53

Arabis sagittata (Bertol.) DC. 53

Arctium nemorosum Lej. 9
Arctostaphylos uva-ursi (L) Spreng. 53
Artemisia campestris L subsp. maritima
Arc. 54
Artemisia lloydii Rouy 54
Asperugo procumbens L 54
Asperula arvensis L 55
Asperula glauca (L) Bess. 55
Atriplex glabriuscula Edmondst. 56
Atropa bella-donna L 56
AvenapratensisL 124
Avenulapratensis(L.) Dum. 124
Baldellia repens (Lamk.) Van Ooststr. ex
Lawalree 99

Barbarakruid, Vroeg 57

Barbarea verna (Mill.) Aschrs. 57

Bassia hirsuta (L) Aschrs. 57

Bastaardbies, Groene 180

Bastaardhavikskruid 127
Bastaardslijkgras 190
Basterdwederik, Lancetbladige 102
Batrachium lenormandii F. W. Schultz 171
Batrachium tripartitum (DC.) Dum. 171
Bedstro, Zeegroen 55
Beemdhaver 124
Beredruif 53
Berggamander 195
223

Berghertshooi 132
Bergklokje 67
Berglook 47
Bergseseli 186
Bergsteentijm 178

Betonica o/ficinalis L 191

Betonie 191
Beursjesganzevoet 84
Bevemeltorkruid 9
Bezemdopheide 106
Bies, Stekende 179
Biesvaren, Grote 134
Biggekruid, Gevlekt 133
Bitterling 58
Blaasjeskruid, Bleekgeel 200
Blackstonia perfoliata (L) Huds. subsp.
serotina (Koch ex Rchb.) Vollm. 58
Boekweit, Franse 110
Boerencrocus 92
Boerenkers, Doorgroeide 198
Bokjessteenbreek 178
Bokkenorchis 129
Bosboterbloem 170
Bosdravik 59
Bosmuur 193
Bosmuur, Norger 192
Bosroos 173
Bosruit 9
Bosvogeltje, Bleek 81
Bosvogeltje, Rood 82
Bosvogeltje, Wit 81
Boswalstro 117
Botrychium matricariifolium A. Br. ex
Koch 58
Brassicella erucastrum O.E. Schultz 172
Braya supina (L) Koch 188
Brem, Duitse 118
Bremraap, Bleke 160
Bremraap,Rode 159
Bromus arduennensis Dum. 59
Bromus benekenii (Lange) Trimen 59
Bromus bromoideus (Lej.) Crepin 59
Bromus lepidus Holmb. 60
Bromus ramosus Huds. 60
Bromus secalinusL. 61
Bronkruid, Echt 149
calamagrostis pseudophragmites (Hall. f.)
Koel. 61
calamintha sylvatica Bromf. subsp.
sylvatica 178
calandsklokje 89
calepina 62
caJepina irregularis (Asso) Theil. 62
callitriche cophocarpa Sendtn. 62
caJJitriche hermaphroditica L 63
caJlitriche palustris L. 63
caltha palustris L var. araneosa Steen. 64
camelina alyssum (Mill.) Theil. 64
camelina dentata Pers. 64
camelina sativa (L) Crantz subsp. alyssum
(Mill.) Hegi 64
campanula glomerata L 65
campanula latifolia L 65
campanula patula L 66
campanula persicifolia L. 66
campanula rhomboidalisL. 67
cardamine impatiens L. 67
cardaminopsis arenosa (L.) Hayek 68
carduus acanthoides L. 68
carduus tenuitlorusCurt. 69
carex brizoides L. 69

carex buxbaumiiWahlenb. 70
carex cespitosa L 70
Garex digitata L 71
carex divisa Huds. 71
Garex divulsa Stokes 72
Garex divulsa Stokes subsp. divulsa 72
Garex divulsa Stokes subsp. leersii (Kneucker)
WaloKoch 76
carex ericetorum Poll. 72
Garex !lavaL 73
carex hartmanii caj. 73
Garex laevigata Sm. 74
Garex leersii Schultz 76
Garex lepidocarpa Tausch 74
Garex limosa L 75
carex muricata L 75
carex pairaei F.W. Schultz 75
Garex pendula Huds. 76
carex polyphylla Kar. et Kir. 76
carex praecox Schreb. 77
Carex punctata Gaud. 77
carex strigosa Huds. 78
Garex tomentosa L 78
carom vertidllatum (L) Koch 79
catapodium marinum (L) Hubbard 79
Gatapodium rigidum (L) Hubbard 80
Centaurea caldtrapa L 80
Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce 81
Cephalanthera longifolia (L) Fritsch 81
Cephalanthera rubra (L) Rich. 82
Cerastium brachypetalum Desp. ex Pers. 82
Cerastium brachypetalum Desp. ex Pers.
subsp. brachypetalum 82
Cerastium pumilum CUrt. 83
Ceterach offidnarum DC. 83
Cheiranthus cheiri L 84
Chenopodium botryodes Sm. 84
Chenopodium capitatum (L) Aschrs. 9
Chenopodium vulvaria L 85
Chondrilla juncea L 85
Christoffelkruid 45
arcaea alpina L 86
Qrcaea intermedia Ehrh. 86
arsium acaulon (L) Scop. 87
Qrsium eriophorum (L) Scop. 87
Qematis, Italiaanse 88
Clematis viticella L. 88
Coeloglossum viride (L) Hartm. 88
Consolida regalis S.F. Gray 95
Convolvulus lineatus L 89
Corallorhiza trifida Chatelain 89
Corispermum marschalliiStev. 90
Comus mas L 90
Comus suedca L 91
Cotula coronopifolia L 91
Crassula tillaea Lester-Garland 199
Crocus tomasinianus Herb. 92
Cuscuta epilinum Whe. 92
Cuscuta gronovii Willd. ex R. et Sch. 93
Cynanchum vincetoxicum (L) Pers. 207
Cypergras, Geel 93
Cyperus flavescens L 93
Dactylis aschersoniana Graebn. 94
Dactylis glomerata L subsp. aschersoniana
(Graebn.) Theil. 94
Dactylis polygama Horvat 94
Dactylorchis traunsteineri (Sauter)
Vermeulen 157
Dactylorhiza elata (Poiret) S6o 156
Dactylorhiza traunsteineri (Sauter) S6o 157
Daphne mezereum L 94
Delia segetalis (L) Dum. 95
Delphinium consolida L 95
Desmazeria marina (L) Druce 79
Desmazeria rigida (L.) Tutin 80
Dianthus arenarius L 96
Dianthus carthusianorum L. 96
Dianthus superbus L 97
Diphasium complanatum (L) Rothm. 97
Dipsacus pilosus L 98

Distel, Tengere 69
Distel, Veeldoornige 68
Distel, Wollige 87
Dodemansvingers 152
Dolik 145
Doornzaad, Zeeuws 199
Dopheide, Rode 106
Dovenetel, Breedbladige 139
Dovenetel, Kleine gele 139
Dravik, Belgische 59
Dravik, Ruwe 60
Dravik, Sierlijke 60
Dreps 61
Drosera anglica Huds. 98
Dryopteris x tavelii Rothm. 99
Duinaveruit 54
Duinbergvlas 196
Duingentiaan, Brede 119
Dwerggras 147
Dwerghoornbloem 83
Echinodorus repens (Lamk.) Kern et
Reichg. 99
Echinops sphaerocephalus L 100
Egelskop, Bruine 189
Elatine hexandra {Lapierre) DC. 100
Elatine hydropiper L 101
Elatine triandra Schkuhr 101
Eleocharis ovata (Roth) Roemer et
Schultes 102
Eleocharis soloniensis (Dubois) Hara 102
Engbloem 207
Epilobium lanceolatum Seb. et Mauri 102
Epipactis atropurpurea Rat. 103
Epipactis atrorubens (Hoffm.) Schult. 103
Epipactis muelleri Godf. 103
Equisetum ramosissimum Desf. 104
Equisetum trachyodon A. Br. 104
Eragrostis minor Host 105
Eragrostis multicaulis Steud. 105
Eragrostis poaeoides P.B. 105
Ereprijs, Oostenrijkse 204
Ereprijs, Vroege 204
Erica dnerea L 106
Erica scoparia L 106
Eriophorum gradle Roth 107
Eriophorum latifolium Hoppe 107
Esparcette 153
Euphorbia amygdaloides L. 108
Euphorbia platyphyllos L 108
Euphorbia serrulata Thuill. 109
Euphorbia stricta L. 109
Euphrasia litoralisFr. 151
Euphrasia micrantha Rchb. 109
Euphrasia montana Jord. 110
Euphrasia rostkoviana Hayne 110
Fagopyrum tataricum (L.) Gaertn. 110
Fakkelgras, Breed 137
Festuca cinerea Vill. 111
Festuca guestfalica Boenn. ex Reichenb. 111
Festuca heterophylla Lamk. 111
Festuca ovina L. subsp. dnerea (Vill.)
Duyfjes 111
Festuca rigida (L.) Kunth 80
Filago arvensis L. 112
Filago germanica L 113
Filago lutescens Jord. 112
Filago pyramidata L 113
Filago vulgaris Lamk. 113
Filipendula hexapetala Gilib. 114
Filipendula vulgaris Moench 114
Fonteinkruid, Doorschijnend 166
Fonteinkruid, Gegolfd 167
Franjegentiaan 120
Fransje 181
Galan thus elwesii Hook. f. 114
Galeopsis angustifolia Ehrh. ex Hoffm. 115
Galeopsis ladanum L. 115
Galeopsis ladanum L. subsp. angustifolia
(Ehrh. ex Hoffm.) Gaud. 115
Galeopsis ladanum L. subsp. ladanum 115
224

Galeopsis pubescens Bess. 116

Galium boreale L. 116
Galium glaucum L 55
Galium pumilum Murr. 117
Galium sylvaticum L 117
Galium tricomutum Dandy 118
Gamander, Echte 195
Ganzevoet, Stinkende 85
Genadekruid 122
Genista germanica L 118
Gentiana campestris L. 119
Gentiana dliata L 120
Gentiana crudata L 119
Gentiana germanica Willd. 120
Gentianella campestris (L) Borner 119
Gentianella dliata (L) Borkh. 120
Gentianella germanica (Willd.) Borner 120
Geranium rotundifolium L 121
Geum rivale L 121
Gipskruid 122
Glaskroos, Drietallig 101
Glaskroos, Gesteeld 100
Glaskroos, Klein 101
Goudknopje 91
Graskers 142
Graslelie 51
Gratiola officina/is L. 122
Guichelheil, Blauw 49
Gymnadenia albida Rich. 142
Gypsophila muralisL 122
Hardgras, Stijf 80
Hauwklaver 194
Havikskruid, Beklierd 127
Havikskruid, Florentijns 128
Havikskruid, Maastrichts 126
Havikskruid, Schellinger 128
Havikskruid, Stengelomvattend 125
Havikskruid, Valkenburgs 126
Heggevogelmuur 192
Heide-melkviooltje 208
Heidezegge 72
Heksenkruid, Klein 86
Helianthemum chamaedstus Mill. 123
Helianthemum guttatum Mill. 200
Helianthemum nummularium (L) Mill.
subsp. nummularium 123
Helianthemum nummularium (L) Mill.
subsp. obscurum (Celak.) J. Holub 123
Helianthemum nummularium (L) Mill.
subsp. ovatum (Viv.) Schinz et Theil. 123
Helichrysum arenarium (L.) Moench 124
Helictotrichon pratense (L) Pilger 124
Helleborus viridisL. 125
Helleborus viridusL subsp. ocddentalis
(Reuter) Schiffner 125
Helosdadium repensKoch 51
Hennepnetel, Zachte 116
Hennepvreter 159
Herfstschroeforchis 191
Herfststerrekroos 63
Hertshooi, canadees 130
Hertshooi, Frans 131
Hertshooi, Gevlekt 132
Hertshooi, Ruig 131
Hieradum amplexicaule L. subsp.
amplexicaule 125
Hieradum amplexicaule L subsp.
speluncarum (Arvet-Touvet) Zahn 126
Hieradum bifidum Kit. 126
Hieradum x brachia tum Bertol. ex
Lamk. 127
Hieradum diaphanoides Undeb. 127
Hieracium lactucella Wallr. x H. pilosella
L. 129
Hieradum laurinum Arvet-Touvet 9
Hieradum levicaule Jord. 9
Hieradum peleterianum Merat 128
Hieradum pilose/Joides auct. 128
Hieradum praealtum Vill. ex Gochnat 128
Hieradum x schultesiiF. W. Schultz 129

Himantoglossum hircinum (L.) Spreng. 129

Hippocrepis comosa L 130

Hondshelmkruid 182
Hondskruid 49
Hoornbloem, Grijze 82
Hypericum canadense L 130

Hypericum desetangsiil.amotte 131

Hypericum hirsutum L 131
Hypericum maculatum Crantz subsp.
maculatum 132
Hypericum macula tum Crantz subsp.
obtusiusculum (Tourlet) Hayek x H.
perforatum L 131
Hypericum montanum L. 132
Hypochaeris maculata L. 133
lberis amara L 133
Inula salidna L 134
Iris foetidissima L 28
Isoetes echinospora Dur. 135
Isoetes lacustris L 134
Isoetes setacea Lamk. 135
Juncus alpino-articulatus Chaix et Viii. subsp.

arthrophyllus(Brenner) Reichg. 135

Juncus alpin us Vill. subsp. alpin us 135

funcus bulbosus L subsp. kochii (F. Schultz)

Reichg. 136

Juncus canadensis f. Gay ex Laharpe 136

JuncuscapitatusC.E. Weig. 137
funcus /uscoaterSchreb. 135

Kaardebol, Kleine 98
Kalketrip 80
Kalkwalstro 11 7
Kamille, Gele 50
Kamperfoelie, Rode 145
Kandelaarhavikskruid 129
Karmozijnbes, Oosterse 164
Karmozijnbes, Westerse 163
Kerveltorkruid 152
Keverorchis, Kleine 144
Klimopbremraap 158
Klimopklokje 209
Klokje, Breedbladig 65
Klokje, Perzikbladig 66
Kluwenklokje 65
Knikbloem 85
Knolrus, Rechte 136
Knolspirea 114
Knotszegge 70
Kochia hirsuta Nolte 57
Koekruid 201
Koeleriapyramidata(Lamk.) P.B. 137
Kogeldistel 100
Koprus 137
Koraalwortel 89
Korenschijnspurrie 95
Kornoelje, Gele 90
Kornoelje, Zweedse 91
Kraagroos 1 73
Kranskarwij 79
Kranssalomonszegel 165
Kropaar, IJle 94
Kruiptijm 198
Kruisbladgentiaan 119
Krijtgentiaan 120
Krijtogentroost 110
Kuifhyadnth 149
Kuifvleugeltjesbloem 164
Kustmelde 56
Kweldergras, Dichtbloemig 168
Kweldergras, Onbestendig 168
Lactuca saligna L 138
Lactuca tatarica (L) C. A. Mey 138
Laksteeltje 79
Lamiastrum galeobdolon (L) Ehrend. et
Polatschek subsp. galeobdolon 139
Lamium galeobdolon (L) L subsp. vulgare
(Pers.) Hayek var. vulgare 139
Lamium moluccellifolium (Schum.) Fr. 139
Lappula squarrosa (Retz.) Dum. 9
Lathraea squamaria L 140

Lathyrus japonicus Willd. subsp. maritimus

(L) P. W. Ball 140
Lathyrus niger (L) Bernh. 141

Lathyrus, Zwarte 141

Leeuwebek, Blauwe 143
Legousia hybrida (L.) Delarb. 141
Lepidium graminifolium L. 142
Leucorchis albida (L) E. Mey. ex Schur 142
Liefdegras, Klein 105
Lilium bulbi/erum L 143
Linaria arvensis (L) Desf. 143
Lis, Stinkende 28
Listera cordata (L) R. Br. 144
Logfia arvensis(L.) J. Holub 112
Lolium remotum Schrank 144
Lolium temulentum L 145
Longkruid, Smal 169
Lonicera xylosteum L 145
Ludwigia palustris (L) Elliott 146
Lycopodium complanatum L subsp.
complanatum 97
Maanvaren, Slipbladige 58
Maashemelsleutel 184
Maasraket 187
Malcolmia maritima (L) R.Br. 9
Mannetjesorchis 155
Mantelanjer, Kleine 9
Mantelanjer, Slanke 162
Medicago polymorpha L 9
Meekrap 174
Melampyrum arvense L 146
Mentha pulegium L 169
Mibora minima (L) Desv. 147
Minuartia hybrida (Vill.) Schischk. 147
Moenchia 148
Moenchia erecta (L) G., M. et Sch. 148
Moerasgamander 196
Moerasscherm, Kruipend 51
Moneses uniflora (L) A. Gray 148
Monnikskap, Gele 44
Montia fontana L subsp. fontana var.
fontana 149
Mosbloempje 199
Mottenkruid 203
Muggenorchis, Witte 142
Muscari comosum (L) Mill. 149
Muurbloem 84
Muurbloemmosterd 172
Naaldvaren, Zachte 166
Nachtorchis, Groene 88
Nagelkruid, Knikkend 121
JVajasminorAll. 150
JVeottia nidus-avis (L.) Rich. 150
Nerfamarant 48
Niervaren, Gevlekte 99
JVigella arvensisL. 151
Nigelle,Wilde 151
Nimfkruid, Klein 150
Odontites litoralis (Fr.) Lange 151
Odontites vema (Bell.) Dum. subsp. litoralis
(Fr.) Nyman 151
Oenanthe crocata L 152
Oenanthe peucedani/olia Poll. 152
Oenanthe pimpinelloides L 9
Oeverwarkruid 93
Ogentroost, Slanke 109
Ogentroost, Vroege 151
Omphalodes vema Moench 153
Onobrychis vidilolia Scop. 153
Ooievaarsbek, Rondbladige 121
Ophrys insectifera L. 154
Ophrys sphegodes Mill. 154
Oranjelelie 143
Orchis, Aangebrande 158
Orchis coriophora L 155
Orchis mascula (L.) L 155
Orchis purpurea Huds. 156
Orchis sesquipedalis Willd. 156
Orchis simia Lamk. 157
Orchis, Smalbladige 157
225

Orchis traunsteineriSauter 157

Orchis ustulata L 158
Orobanche hederae Duby 158
Orobanche lutea Baumg. 159
Orobanche pallidiflora Wimm. et Grab. 160
Orobanche ramosa L 159
Orobanche reticulata Wallr. 160
Orthilia secunda (L) House 160

Ossetong, Overblijvende 161

Paardehoefklaver 130
Paardestaart, Ruwe 104
Paardestaart, Vertakte 104
Paardezuring 175
Parthenodssus quinque/alia (L.) Planch. 161
Pentaglottis sempervirens (L.) Tausch ex
Bail. 161
Peperboompje 94
Peterselie, Vlaamse 162
Petrorhagia prolifera (L) P. W. Ballet
Heywood 162
Petrorhagia saxi/raga (L) Link 9
Petroselinum segetum (L.) Koch 162
Phyteuma spicatum L 163
Phytolacca americana L 163
Phytolacca esculenta Van Houtte 164
Polei 169
Polygala comosa Schkuhr 164
Polygonatum vertidllatum (L.) All. 165
Polygonum maritimum L 165
Polygonum oxyspermum Meyer et Bunge ex
Ledeb. 9
Polystichum aculeatum (L) Roth subsp.
angulare (Kit. ex Willd.) Vollm. 166
Polystichum setiferum (Forsl.G\1
Woynar 166
Poppenorchis 44
Potamogeton coloratus Hornem. 166
Potamogeton nodosus Poir. 167
Potamogeton ziziiKoch ex Roth 167
Prachtanjer 97
Priemkruid 193
Priemvetmuur 176
Pseudorchis albida (L) A. & D. LOve 142
Pucdnellia pseudodistans (Crep.) J. et W. 168
Pucdnellia rupestris (With.) Fern. et
Weatherby 168
Pulegium vulgare Mill. 169
Pulmonaria angusti/olia L 169
Pulsatilla vulgaris Mill. 170
Purperorchis 156
Pijlscheefkelk 53
Pyrola uniflora L 148
Raai, Breedbladige 115
Raai, Smalbladige 115
Raket, Liggende 188
Ramischia 160
Ramischia secunda (L.) Garcke 160
Ranunculus breyninus Crantz 1 70
Ranunculus nemorosus OC 170
Ranunculus omiophyllusTen. 171
Ranunculus tripartitus DC. 171
Rapunzel, Witte 163
Ratelaar, Harige 172
Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Poll. 172
Rhynchosinapis cheiranthos (Vill.)
Dandy 172
Ridderspoor, Wilde 95
Rietorchis, Grote 156
Rivierfonteinkruid 167
Rivierhelmkruid 182
Rivierstruisriet 61
Roos, Kleinbloemige 174
Rosa agrestis Savi 173
Rosa arvensis Huds. 173
Rosa mierantha Borrer ex Sm. 174
Rubia tinctorium L 174
'Rubus koehleri' 9
Rubus saxatilis L 175
Rumex aquaticus L 175
Rupsklaver, Ruige 9

Rus, canadese 136

Rijnrus 135
Sagina subulata (Sw.) Presl. 176
Salie, Kleinbloemige 177
Salix atrodnerea Brot. 176
Salvia verbenaca L 177
Salvinia natans (L.) All. 177
Satureja calamintha (L.) Scheele 178
Saxifraga hirculus L 178
Scheefbloem, Bittere 133
Scheefkel.k, Platte 9
Schellingerzegge 73
Scherpkruid 54
Scheuchzeria 179
Scheuchzeria palustris L 179
Schildzaad, Bleek 48
Schorseneer, Kleine 181
Schubvaren 83
Schubwortel, Grote 140
Schubzegge 74
Scirpus american us Pers. 179
Scirpus x carinatus Sm. 180
Scirpus cespitosus L subsp. cespitosus 180
Scirpus lacustris L subsp. flevensis
Bakker 181
StirpuspungensVahl 179
Scorzonera humilis L. 181
Scrophularia canina L 182
Scrophularia umbrosa Dum. 182
Stutellaria columnae All. 183
Sedum cepaea L. 183
Sedum forsterianum Sm. 184
Sedum telephium L subsp. fabaria (Koch)
Kirschl. 184
Senecio vernalisW. et K. 185
Serratula tinctoria L 185
Seseli montanum L. 186
Sesleria 186
Sesleria albicans Kit. ex Schultes 186
Sesleria caerulea (L) Ard. 186
Silene, Franse 187
Silene gallica L. 187
Sinapis cheiranthos Koch 172
Sisymbrium austriacum Jacq. subsp.
chrysanthum (Jordan) Rouy & Fouc. 187
Sisymbrium chrysanthum Jord. 187
Sisymbrium pyrenaicum auct. 187
Sisymbrium supinum L 188
Slijkgras, Klein 189
Smyrnium olusatrum L 188
Sneeuwbal, Wollige 205
Sneeuwklokje, Groot 114
Sparganium erectum L. subsp. microcarpum
(Neum. ex Krok) Hyl. 189
Spartina maritima (Curt.) Fernald 189
Spartina stricta Roth 189
Spartina x towmsendii H. et J. Groves 190
Spatelviltkruid 113
Specularia hybrida (L) A. DC. 141
Spergularia segetalis (L.) G. Don til. 95
Spiegelklokje, Klein 141
Spindotterbloem 64
Spinnenorchis 154
Spiranthes aestivalis (Poir.) Rich. 190
Spiranthes spiralis (L.) Chevall. 191
Springzaad-veldkers 67

Stachys annua (L) L. 9

Stachys officinalis (L.) Trevisan 191

Steenbraam 175
Stekelbiesvaren 135
Stekelzaad, Gewoon 9
Stellaria neglecta Whe. 192
Stellaria nemorum L subsp. glochidisperma
Murb. 192

Stellaria nemorum L. subsp. nemorum 193

Sterrekroos, Gekield 62
Stippelzegge 77
Straatliefdegras 105
Strandduizendknoop 165
Strandsla 138
Strobloem 124
Struweelzegge, Late 72
Struweelzegge, Vroege 76
Struweelzegge, IJle 75
Subularia aquatica L. 193

Taraxacum maculigerum' 9
Tetragonolobus maritimus (L.) Roth 194
Tetragonolobus siliquosus Roth 194
Teucrium botrys L 194
Teucrium chamaedrys L 195
Teucrium montanum L 195
Teucrium scordium L 196
Thalictrum minus L subsp. silvaticum (Koch)
Rouy et Fouc. 9
Thesium humifusum DC. 196
Thesium pyrenaicum Pourr. 197
Thlaspi alpestre L 197
Thlaspi calaminare Lej. et Court. 197
Thlaspi perfoliatum L. 198
ThymuspraecoxOpiz 198
Tillaea muscosa L 199

Toorts, Melige 203

Torilis arvensis (Huds.) Link 199
Trapa natans L.
Trifolium aureum Poll. 9

Trilgraszegge 69
Tros"aardbeispinazie 9
Trosgamander 194
Trosglidkruid 183
Tuberaria guttata (L.) Fourr. 200
Tunica prolifera Scop. 162
Utricularia ochroleuca Hartm. 200
Vaccaria pyramidata Med. 201
Valerianella carinata Loisl. 201
Valerianella rimosa Bast. 202
Vallisneria 202
Vallisneria spiralis L 202
Veenbies, Armbloemige 180
Veen-melkviooltje 208
Veenmoszegge 75
Veldmuur, Tengere 147
Veldsla, Gekielde 201
Veldsla, Geoorde 202
Verbascum blattaria L 203
Verbascum lychnitis L 203
Vergeet-mij-nietje, Amerikaans 153
Veronica austriaca L. 204
Veronica praecox All. 204
Veronica vernaL 205

Vetkruid, Omgebogen 183

Vetkruid, Sierlijk 184
Viburnum lantana L. 205
Vicia gracilis Loisl. 206
Vicia tenuifolia Roth 206
Vicia tenuissima (Bieb.) Sch. et Theil. 206
Viltkruid, Duits 113
Viltkruid, Geel 112
Viltzegge 78
Vincetoxicum hirundinaria Med. 207
Vingerzegge 71
Viola arenaria DC. 209
Viola calaminaria (DC.) Lej. 207
Viola mirabilis L 9
Viola persicifolia Schreb. subsp. lactaeoides
(Kloos et W. Beck.) Den Held 208
Viola persicifolia Schreb. subsp.
persicifolia 208
Viola rupestris F. W. Schmidt 209

226

Viola stagnina Kit. 208

Vlasdolik 144
Vlashuttentut 64
Vlaswarkruid 92
Vliegenorchis 154
Vlieszaad,Breed 90
Vlotvaren 1 77
Vogelnestje 150
Voorjaarsadonis 46
Voorjaars-ereprijs 205
Voorjaarskruiskruid 185
Voorjaarssterrekroos 63
Waardzegge 71

Wahlenbergia hederacea (L.) Rchb. 209

Walstro, Driehoornig 118
Walstro, Noords 116
Wantsenorchis 155
Waterbies, Kleine 102
Waterlepeltje 146
Waternoot 28
Waterranonkel, Driedelige 171
Waterranonkel, Kempense 171
Waterweegbree, Kruipende 99
Weidebergvlas 197
Weideklokje 66
Weit, Wilde 146
Wespenorchis, Bruinrode 103
Wespenorchis, Geelgroene 103
Wikke, Slanke 206
Wikke, Tere 206
Wildemanskruid 170
Wilg. Roestige 176
Wilgebladalant 134
Wilgsla 138
Wingerd, Wilde 161
Wintergroen, Eenbloemig 148
Wolfskers 56
Wolfsklauw, Platte 97
Wolfsmelk, Brede 108
Wolfsmel.k, Stijve 109
Wollegras,Breed 107
Wollegras, Slank 107
Wrangwortel 125
Zaagblad 185
Zandanjer 96
Zandscheefkelk 68
Zandviooltje 209
Zannichellia palustris L subsp. major
(Hartm.) Van Ooststr. et Reichg. 210
Zeelathyrus 140
Zeeviolier 9
Zegge, Gele 73
Zegge, Gladde 74
Zegge,Hangende 76
Zegge, Slanke 78
Zegge, Vroege 77
Zinkboerenkers 197
Zinkviooltje 207
Zodezegge 70
Zomeradonis 45
Zomerandoorn 9
Zomerschroeforchis 190
Zonnedauw, Lange 98
Zonneroosje, Gevlekl 200
Zonneroosje, Groot 123
Zonneroosje, Smalbladig 123
Zoutkruid, Ruig 57
Zuiderzeezannichellia 210
Zwartmoeskervel 188
Zwenkgras, Fijn 111
Zwenkgras, Hard 111

ERRATA
p.
p.

18
36

p. 102
p.
p.
p.
p.
p.

113
145
151
155
169

p. 226

Fig. 7 shows the distribution map of Carex ovalis Good., prepared by KOBUS in 1886.
The colours in the caption of fig. 14 have been exchanged; the inset shows the
right colours.
Map Epilobium lanceolatum Seb. et Mauri - since 1950: 5 hour-squares; add 20.17
(black star).
Map Filago vulgaris Lamk. - since 1950: 10 hour-squares; add 10.41 (black star).
Map Lolium temulentum L. -delete P4.17; add P5.17 (green square).
Map Nigella arvensis L. -delete V5.28; add V6.44 (green square).
Map Orchis mascula (L.) L. -delete V6.55; add V6.54 (green square).
Summary Pulegium vulgare Mill - Before 1950 Pulegium vulgare was recorded in 48
hour-squares, ...
Trapa natans L. - add p. 28