You are on page 1of 28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Webartigos.comPublicaodeartigosemonografias
Ttulo:OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOS
CRTICOS
Autor(a):RogrioFerreiraLeite
Endereodapublicao:http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapratica
pedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/

Publicadoem24deabrilde2010,s00h00minemEducao

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONA
PRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS
OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOS
CRTICOS
RogrioFerreiraLeite
RosicleiaGiunchettiPelucio
Estetrabalhocontmaspremissasbsicasparaqueoeducadoratinjaplenamenteoobjetivode
proporcionaraosseusalunosumaformaoadequadasexignciasdosculoXXI.Analisaaposturaque
deveserobservadadesdeoinciodasuaformao,passandopelanecessidadedesuaconstante
atualizaoatodesenvolvimentodoseutrabalhonocoletivodaescola.Abuscadeumaformabastante
prticadetraduziressepercursoculminoucomaapresentaodeumtrabalhoricoemconsideraesde
autoresqueacreditamnapessoadoprofessorreflexivocomoelementodeligaoentreoalunoeo
conhecimento,enxergamapossibilidadedetransformaraescolaapartirdaconscientizaodeseus
membrosetambmanecessidadedeproporcionaraoalunoascondiesindispensveisaoseu
desenvolvimentoesuainclusonomundoquenosfoilegadopeloprocessodeglobalizao:mundoda
tecnologia,dainformaoedoconhecimento.
INTRODUO
Quandofalamosemescola,aprimeiracoisaquenosvemlembranaafiguradoprofessor,poiscada
umdenstrazemsimesmoarecordaodaquelapessoaque,nodecorrerdanossavida,nosdeixouna
memriaasuaimagem.Algunspodemtrazlaumpouconegativaporhaverencontradoumprofessormais
intransigenteouautoritrio,massebuscarmosnodecorrerdetodanossavidaescolarouacadmica,
certamenteencontraremostambmaquelesquenosmarcarampelasuabondade,pelasuacompreenso,
porseuamoreducao.
Quandofalamosdoprofessor,nossamentedivagaenosconduzatodosaquelesquejpassarampela
nossavidaoudequemjouvimosfalarenosconvidaafazermosumaanlisesobreaformadecadaum
ensinar,seusmtodos,suadidtica,suasmaniasesuamaneiradeavaliar,poissemprenosassombraram
asprovaseassabatinas,aformadeseestabelecerasnotaseosconceitosquedeterminariama
aprovaoouareprovao.
Hoje,oconceitodeprofessormudoumuito,elejvistosobumprismadiferente,vistocomoeducador,
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

1/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

nomaisaquelequedetmainformao,masoelementocapaz,queauxiliaoalunonaconstruodo
conhecimento.Oeducadoroprofessorreflexivo,aquelequebuscaseuconstanteaperfeioamentoe
preocupasecomaprpriaformaodeformacontnua,paraquepossacontribuircomseusalunosna
descobertadeconhecimentosqueoshabilitemaserautnomosecrticos.Comissosuaresponsabilidade
setornamaior,poisasgrandesfacilidadesoferecidaspelatecnologianosapresentamalunosdetentoresde
informaesatualizadas,oquenemsemprepossvelaoprofessor,poissuasatribuiesmuitasvezeso
impossibilitamdeacessaroscanaisdeinformaodisponveis.
Apesardadisponibilidadedeacessosinformaes,estafetaaoprofessorapreparaodeseusalunos
paraenfrentaremasmudanasqueocorremnomundoglobalizado,principalmentenesteinciodesculo,
quandovislumbramosavanosextraordinriosemtodasasreas,oqueexigedohomemsuaevoluono
mesmoritmoparaquepossabuscarsuaautonomianumespaocompetitivo,ondeatnicaestcentrada
noconhecimentoenacapacidadedeacompanharasmudanas.
ComoestudantesdePedagogia,sentimonosprovocadosporessarealidade,poisnosincomodavapensar
quenossosprofessoressopreparadosnaUniversidadeequandochegamsescolasencontramuma
situaobastantediversa,commuitosalunosdesmotivadoseumsistemadeensinoquenocontacomos
recursosnecessriosparaofereceraosestudantestodooaparatoindispensvelsuaformao.Na
medidaemquenosinstigavaessainquietao,passamosacrernaexistnciadeumasadaquepermitisse
aoprofessordesempenharsuafuno,apesardetantosreveses.Issonoslevantouumaquesto:emque
medidaoprofessorreflexivocontribui,comsuamediao,naformaodeeducandospreparadosparaos
desafiosdosculoXXI?
Iniciamosentoaspesquisasbibliogrficasnabuscaderespostasparanossasinquietaes.Reunimos
umabibliografiabastanteextensaeprocuramosidentificarosautores,cujasteoriasnossatisfaziam,e
selecionamosAntnioNvoa,EdgarMorin,IsabelAlarco,MoacirGadotti,PauloFreire,PhilippePerrenoud,
SelmaGarridoPimentaeoutros.Naleituradesuasobrasenansiadeentenderoconceitodeprofessor
reflexivo,chegamosaopensamentodeDonaldSchnesuasnoesfundamentais.Quandoelenosfalade
conhecimentonaao,reflexonaao,reflexosobreaaoereflexosobreareflexonaao,
sintetizaqueareflexibilidadeumacompetnciaquevaiproporcionaraoeducadorascondiesexigidas
paraanalisar,entendereaperfeioarseuconhecimento,contribuindoparaaformaointegraldeseus
alunos.
Estruturamosnossotrabalhoapartirdasdefiniesquenosauxiliariamnaconstruodeumcaminhoe,
medidaqueporelenosaventuramos,fomospercebendoqueasbifurcaesnosconduziamporum
intrincadoprocessoque,partindodasimplesdefiniodeeducaoereflexo,passavapelo
desenvolvimentodoprofessorcomoeducador,suaprticapedaggicaesuaatuao,desembocandona
escola,ambientedosaberedoconhecimento,porexcelncia.
Percebemos,ento,queaoprofessornopermitidoconstruirnadasozinho.Eledependedaescolacom
suacomplexidade,seusantagonismosesuascontradies,paracrescer.
Eocrescimentodoprofessorcomeamuitomaiscedo.Seoprofessor,durantesuaformaoacadmica,
desenvolveohbitoderefletirsobreaprpriaformao,nosaquelaadquiridaemsaladeaula,massua
formaocotidiana,aprendidadesuaspesquisas,leituras,discusseseparticipaoemeventose
seminriossobreeducao,estarformandoumcabedalqueircarregarportodaavidaequeser
aprimoradoacadadia,constituindosenodiferencialexigidoparaqueseja,defato,umeducador,um
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

2/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

professorreflexivo.
Eesseprofessorreflexivotrazemsiasatisfaodeformaremudar,eissonoscomrelaoaosseus
educandos,mastambmreferindosesuaprpriapessoa,comoserhumanoquedetmoconhecimento,
denominadoporEdgarMorin,"conhecimentopertinente",equecapazdemultiplicloatravsdeuma
relaodetrocacomseusparese,principalmente,comseusalunos.
Essarelaodetrocafacilitadanoambientedaescola.Adiversidadealiencontradacontribuiparacriar,
comojvimos,complexidade,antagonismosecontradies,fatoresqueprovocamconflitos,quegeram
mudanas,quedeterminamaevoluo.nesseambientetambmqueseconvivecomainformaoe
comoconhecimentoeondesepodedesenvolveraalteridade.Oalunoprecisaenxergarnesseambientea
oportunidadedecrescereaprendereexatamenteoprofessorreflexivoquevaidespertarnelea
curiosidadeparaessefato,fazendooencontraraumconvvioprazerosoegratificante.
Oprofessoreaescolaprecisamtransmitiraosalunosoverdadeirosentidodotrabalhoemequipe,porque
umnosobrevivesemooutroeambosnosobrevivemsemoaluno.Oprofessoreaescolaprecisamser
parceiros,porquefazempartedeumamesmacomunidadenaqualoalunooprincipalprotagonista.A
escolaprecisaserreflexiva,crescer,serambientepropcioelugardeconstruodoconhecimentoo
professortemquetersempreemmentequeaescolasefazdepessoasequandofalamosemescola,a
primeiracoisaquenosvemlembranaafiguradoprofessor,poiscadaumdenstrazemsimesmoa
recordaodaquelapessoaque,nodecorrerdanossavida,nosdeixounamemriaasuaimagem...

1REFLEXOEEDUCAO
Oprimeiroobjetivodaeducaocriarpessoascapazesdefazercoisasnovasenosimplesmenterepetir
oqueoutrasgeraesfizerampessoascriativas,inventivasedescobridoras.
Osegundoobjetivodaeducaoformarmentesquepossamsercrticas,possamverificarenoaceitar
tudooquelhesoferecido.Omaiorperigo,hoje,dos"slogans",opiniescoletivas,tendnciasde
pensamento"readymade".Temosqueestaraptosaresistir,[...]acriticar,adistinguiroqueest
demonstradoeoquenoest.
Portanto,precisamosdediscpulosativos,queaprendamcedoaencontrarascoisasporsimesmos,em
parteporsuaatividadeespontneae,emparte,pelomaterialquepreparamosparaeles.

(JeanPiaget)
1.1OPROFESSORREFLEXIVO
Parafalardoprofessorreflexivo,precisamosentenderqueaintrospecoanicaformadeproporcionar,a
cadaum,ascondiesnecessriasanlisedoseuprpriograudeamadurecimentoede
comprometimento.Tratasedeumprocessoindividual,nico,quenoseaprendenaescola.Porisso,
nossasUniversidadesbuscamdespertarnosalunosumaconscinciacrtica,analticaereflexivaparaque,
depoisdeformados,sejamcapazesdedifundir,comoprofissionais,essaprticaeestabelecerumaoutra
pocaparaasnovasgeraes.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

3/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Reflexibilidadeumaartequedeveestarincutidanoserhumanoe,independentedeseuquerer,fazerparte
dasuaresponsabilidadecomocidadoquequertransformaromundo.Sabemosqueaeducaonoo
instrumentoqueirmodificarascoisaseproporcionarumnovomodelodemundo.tosomente,um
recursoprprioparaforjarindivduoscapazes,prontosadecidireoptarporumanovaconcepode
sociedade.
Naepgrafe,JeanPiagetnoslevaapararerefletirsobrearesponsabilidadedoeducadornapreparaodo
materialparaoaprendizadodoaluno.Porm,quandosefalaemmaterial,quasenuncaseimaginaquea
preparaodoprprioeducadorumaprticainerenteaesseconceito,poisaeleestafetaa
responsabilidadedeformar.Eissocorrespondeaproporcionaraoindivduoacapacidadededistinguirentre
oquelhepostofrenteeaquiloque,defato,lheinteressa.
1.2OPENSAMENTODEDONALDSCHN
Alarco(1996),quandonosfalada"ReflexocrticasobreopensamentodeD.Schneosprogramasde
formaodeprofessores",enfatizasernoagirprofissionalqueDonaldA.Schn,professordeEstudos
UrbanosedeEducaonoMassachusettsInstituteofTechnology,nosEstadosUnidosdaAmrica,faz
surgiraquiloquedenominoucomonoesfundamentais:conhecimentonaao(knowinginaction),
reflexonaao(reflectioninaction),reflexosobreaao(reflectiononaction)ereflexosobreareflexo
naao(reflectiononreflectioninaction),noesquenosfazemolharatravsdeumnovoprismaa
competnciadoprofessorequeelaassimdefine:
Estacompetncia,quelhespermiteagirnoindeterminado,assentanumconhecimentotcitoquenem
sempresocapazesdedescrever,masqueestpresentenasuaactuaomesmoquenotenhasido
pensadopreviamente,umconhecimentoqueinerenteesimultneossuasacesecompletao
conhecimentoquelhesvemdascinciasedastcnicasquetambmdominam.Estacompetncia,emsi
mesma,criativaporquetrazconsigoodesenvolvimentodenovasformasdevisualizarcompetnciasque
jpossuemetraduzsenaaquisiodenovossaberes(p.16).
Oconhecimentonaaotraduzaqueleconhecimentoquequalquerprofissionaltrazemsieque,se
perguntarmosaele,nosaberdescrevloe,noentanto,ofaztacitamenteporsersuaprpriainteligncia
demonstradanaexecuodesuaao.algoespontneo.
Quemrealizaalgodevefazlocomapropriedadequeoconhecimentodetidosobreoassuntolhe
proporciona,eaqueidentificamosacompetnciadoautor.Quantomaiorseuconhecimento,melhorser
seudesempenhoe,emconseqncia,osresultadosalcanadosestaromuitomaisprximosdograude
excelnciaesperado.Nessacondio,nadamaisnecessrioalmdarealizaodotrabalhoqueporsis
traduztodaamestriadoexecutor.
Nomomentoemquehumamanifestaoverbal,issoresultadodeumareflexo.Apartirda,vamosnos
depararcomduasoutrasnoesfundamentais:areflexonaaoqueacontecequandoexisteuma
verbalizaosimultneaao,ouseja,enquantoaaoocorrehtambmumaconversaoeareflexo
sobreaaoqueconsisteem,primeiramente,reconstruiraaomentalmenteparaemseguidarefletir
sobreelaemanifestarissooralmente.
Executaraaoedemodoconcomitantereferirseaelaou,apshavlaexecutado,reconstrulapara
comentarsobreela,soprocedimentosqueexigemumacapacidadedeanlisequevaialmdo
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

4/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

conhecimentonaao,pelosimplesfatodedemandaroexecutareoverbalizar,conduzindooeducadora
gerar,apartirdaprpriaao,novasaes,criandoumaseqnciadeprocedimentosqueculminarona
prximanoofundamental:areflexosobreareflexonaao,momentoqueultrapassaosdoisanteriores
porsetratardeumprocessoqueconduzprogressododesenvolvimentoequecontribuiparaa
construodenovosconhecimentos,poisdeterminanovasaes,auxiliaaentenderproblemasfuturos,
levaadescobrirnovassoluesetambmarefletirsobreaquiloquefoiverbalizadonomomentodaao.
1.3REFORMAECRISE
Vivendo,naatualidade,maisumdosprocessoscclicosdereformaeducativa,tendoconscinciadas
inadequaesdaEducao,ondeaculpa,muitasvezes,atribudasescolaseaosprofessores,
encontramosalgunslegisladoresqueiniciaramumprocessodecontrolereguladordasescolas,procurando
legislarsobreoquedeveserensinado,quandoeporquemtestaroquefoiaprendidoearbitrarseos
professoressocompetentesparaensinar.Essasituaoacabasetransformandoemumjogoentreas
escolas(quesoimpelidasarealizarasmesmasatividades)easautoridades(centraiseregionais)que
tentamcontrolarocomportamentodasescolas:umaclaraatitudeparaconservarodireitodedecidir.
Issogeraquestessobreascompetnciasnecessriasaoeducandoparasedesenvolver,adquirir
conhecimentos,saberfazer,eaoprofessor,para,comhabilidade,desempenharoseutrabalho.Essacrise
conduzaumconflitoentreosaberescolareareflexonaaodosprofessoresedosalunos.Asaes
desenvolvidaspelogovernonasreformaseducacionaissempreapresentamumsentidodeeducarescolase
alunos,constituindosedeumprogramabsicoqueimpostodeformaindiscriminadatantoaocentro
quantoperiferia,semchancedequalquerreviso.
Asreformaseducativasconstituemseemoportunidademparparareexaminarquestesdessenaipe,
instrumentoimportanteparaumareanlisedosprocedimentoseabuscadeumpontodeequilbrioque
permitaestabelecerumarelaoentreaquiloqueocorrenaeducaoeosacontecimentosemoutrasreas
profissionais,assimdefinidaporDonaldA.Schn:"umacrisedeconfiananoconhecimentoprofissional,
quedespertaabuscadeumanovaepistemologianaprticaprofissional"(apudNVOA,1992).
1.4AREFLEXO
Alarco(1996)questionaseounootempodeseserreflexivoetambminduzarefletirquandodefineo
homematual,umhomeminquietoequestionadorumhomemqueanseiasercapazdedirigirosprprios
destinoseosdomundo:atitudesprpriasdereconquistadaliberdade.Umhomemque,decertomodo,quer
reaprenderapensar.JohnDewey(1933,apudALARCO,1996)traduziureflexocomoumaforma
especializadadepensar,umaperscrutaoativa,voluntria,persistenteerigorosadaquiloemquesejulga
acreditaroudaquiloquehabitualmentesepratica,algoqueevidenciaosmotivosquejustificamasnossas
aesouconviceseiluminaasconseqnciasaqueelasconduzem.Podemosavislumbraradistino
entreoquecaractersticodaquiloquesefazporfazereoquepensado,estruturado,refletido,nabusca
deumpropsitoracional.
Quandofalamosemserreflexivo,nuncapodemosnosesquecertratarsedeumtrabalhonoqualabusca
dossentimentosdeverdade,deatitude,dejustia,estintimamenteligadadescobertadaautonomiado
aluno,proporcionandolheidentificarsecomosujeito,comdireitoavezeavoz,oquenoslevaaconcluir
quenosaoprofessorcabeserreflexivo,mastambmaosalunos.Eessaumatarefadoprofessor,que
devealmejarsemprefazerdasuaprticaumespaopermanentedereflexoatravsdeumpapelativona
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

5/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

educao,noumamerarepetiodenormas.
Seoprofessorentrevemseuseducandosoconhecimentotcito,ouseja,aquiloqueespontneo,
intuitivo,experimental,querevelaoseuconhecimentoadquiridonocotidianodepois,familiarizadocom
essetipodesaber,prestaatenonoaluno,curiosoaseurespeito,ouveo,irsurpreendersecomele.
Agircomoumdetetivequeinvestigaparadescobrirasrazesetrabalhacomosresultadosparaatingirum
fimdeterminado.assimoensinobaseadonareflexonaao,quetemacapacidadedeindividualizar.
Esseprocessoapresentaavantagemdepoderserdesenvolvidoemvriosmomentosdentrodaprticade
ensino.Agindodessaforma,oprofessorsereservaaoportunidadedesurpreendersecomasatitudesdo
alunoe,apartirda,deverefletirsobreisso,compreenderarazodehaversesurpreendido,reformularo
problemasuscitado,adquirindoumanovaexperinciaquelhevaipermitirtestarumanovahiptesesobreo
mododepensardoaluno.
Essasconsideraesvisamacontribuircomaconstruodareflexividade,usadanafilosofia
contemporneacomosinnimodeconscincia.Areflexoumprocessoeatravsdelequeoindivduo
considerasuasprpriasaes.Assim,medidaquevoltaparasieexaminaanaturezadasuaprpria
atividade,esseindivduoestarconstruindoumaconscinciacrtica,ouseja,examinandosuaprpria
constituio,seusprpriospressupostos.Essaimersodohomemnasuaexperinciaocolocadiantede
seumundo,ummundoformadoporseusvalores,significadoserepresentaes,gerandoaoportunidadede
adquirirumconhecimentocrticodesuaaodocenteeproporcionandoreconstruiressaao,suas
escolhascotidianaseatmesmoreconstruirsecomopessoa,comoidentidade.Ofatoderefletirsobrea
prpriaao,trazaoprofissionalchancedeconfrontarsecomseumododepensarcomsuasconcepes
devida,mundoeeducaocomseusdesafios,medosedefesascomsuasescolhaserespectivas
razes.Umprocessoquevaiauxililoaliberarsedasamarrasdesuasubjetividadeeanalisarsuacarga
emocionalestabelecendocompromissoscomamudana.
1.5AEDUCAO
Nopossvelfazerumareflexosobreoqueaeducao
semrefletirsobreoprpriohomem.
(PauloFreire)
Aofalarsobreserreflexivo,precisamosquestionaraconcepodotermo,fatoquenosconduzaum
intrincadoprocesso,poisaoprofessorcaberefletirsobreocontedodeseuensinamento,sobreocontexto
noqualsebaseiaaquiloqueensina,sobresuacompetncia,mtodos,finsefinalidadesdetudooque
ensinae,deoutrolado,aoalunoconvmrefletirsobreseuaprendizado,sobrearelevnciadissonasua
vida,nasuaformao,noseucrescimento,sobrequantoissoacrescentasuaformao.Noqueissov
transformaroalunoemumrebeldequerechaaoensinamentodomestre,masemumindivduocapazde
pensar,discutir,criticarecontribuirparaatransformaoeoaprimoramentodaeducaoe,quemsabe,um
diaigualarseaomestre.
Ofatodeaclasseprofissionaldosprofessoressofrer,historicamente,comodesprestgiosocialda
profisso,adescaracterizaodaidentidadecoletiva,asdificuldadesinerentesaoprocessodeensino,
muitasvezesservededesestmuloeexatamentenessesmomentosquehnecessidadedese
sobrepujarosreveseserefletirsobreaprticadocente,sobreconstruirereconstruirsuaidentidade
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

6/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

profissional,descobriroscontornosdocaminho,criarnovoscaminhos,analisarensaioseerros,incertezas
edecepes,enfim,renovarse,entusiasmarse,ousar.
Concluindo,vamosperceberquepossveleatmesmodesejvel,pormdifcil,quetenhamos
professoresreflexivoseessadificuldaderesidenaacomodaodemuitaspessoas,incapazesdesarem
doconfortoproporcionadopelascoisassempreiguais.Essaposturanocriacondiesparaqueocorram
mudanasurgentesembenefciodaEducao,eaindacontribuiparaquenohajavontadedemudar,
porqueissoexigeadaptarseaonovo,aadotarnovasposturasquelevaroconstruodaautonomia,
tantodoprofessorquantodoaluno.Muitosprofessoresutilizamsedadesculpadequeasmudanasso
tolhidaspelaburocracia,maisumaprovadaincompetnciadaquelesqueestosatisfeitoscomascoisas
damaneiraqueacontecemenosesentemdispostosacontribuirparamelhorlas,poisissoexige
comprometimento,envolvimento,inovao,ou,emresumo,trabalho.
Ningumobrigadoasefazerreflexivoemuitomenosatransformarse.Masagircomprofissionalismoe
dedicarsecomafincoformaodeindivduoscapazes,omnimoquesepodeexigirdeumprofissional
dareadaEducao.Secadaumsesentirmovidopelodesejodemelhorarecontribuirparatransformaras
coisasqueaesto,estarservindodeestmuloparaoutrosenecessitarmunirsedemuitoentusiasmo,
poisumprocessolentoeconstantequeirseestenderportodasuavidaprofissional,jque"aformao
umfazerpermanente".(FREIRE,1972,apudALARCO,1996).
Reflexoeeducaosotermosquesuscitamosentidodetransformao,poissocaractersticasde
indivduoscapazesdepensar.Pensarexistir,sergente,vivernummundoreal,terumarelaocom
essemundoeinteragircomele."Essarelaohomemrealidade,homemmundo,[...]implicaa
transformaodomundo..."(FREIRE,1979,p.17).
Oprofessorreflexivo,comosujeitodesseprocesso,precisaestarintegradocomessarelao"homem
realidade,homemmundo",poisaelecabetrabalharosindivduosinseridosnessarelao,daqualele
tambmparticipa.Senoexiste,porpartedoprofessor,aconstantepreocupaocomseuaprestamento,
comopoderexercerplenamentesuafuno?Seriafaltadecompromisso.
Nopossvelumcompromissoverdadeirocomarealidade,ecomoshomensconcretosquenelaecom
elaesto,sedestarealidadeedesteshomenssetemumaconscinciaingnua.Nopossvelum
compromissoautnticose,quelequesejulgacomprometido,arealidadeseapresentacomoalgodado,
estticoeimutvel.Seesteolhaepercebearealidadeenclausuradaemdepartamentosestanques.Seno
avenoacaptacomoumatotalidade,cujaspartesseencontramempermanenteinterao.Dasua
aonopoderincidirsobreaspartesisoladas,pensandoqueassimtransformaarealidade,massobrea
totalidade.transformandoatotalidadequesetransformamaspartesenoocontrrio.Noprimeirocaso,
suaao,queestariabaseadanumavisoingnua,meramente"focalista"darealidade,nopoderia
constituirumcompromisso.(FREIRE,1979,p.21).
Diantedessesargumentos,restanosprimarporproporcionaraosnossosprofessoresaoportunidadede
prepararemse,desdeasuaformaoacadmica,paraintrojetarareflexividadeemproldoindivduoeda
sociedade.

2AREFLEXONODESENVOLVIMENTOPROFISSIONALDOPROFESSOR

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

7/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Existesomenteumaidadeparaagenteserfeliz,somenteumapocanavidadecadapessoaemque
possvelsonharefazerplanoseterenergiabastantepararealizlosadespeitodetodasasdificuldadese
obstculos.
Umasidadeparaagenteseencontrarcomavidaeviverapaixonadamenteedesfrutartudocomtodaa
intensidade,semmedonemculpadesentirprazer.
Fasedouradaemqueagentepodecriarerecriaravidanossaprpriaimagemesemelhanaevestirse
comtodasascoreseexperimentartodosossaboreseentregarseatodososamoressempreconceito,
nempudor.
Tempodeentusiasmoecoragememquetododesafiomaisumconvitelutaqueagenteenfrentacom
todadisposiodetentaralgonovo,denovoedenovo,equantasvezesforpreciso.
Essaidadetofugaznavidadagentechamasepresenteetemaduraodoinstantequepassa.
(MrioQuintana)
2.1FORMARPROFISSIONAISCOMPROMETIDOS
Ensinar:umsonho.Umsonhoquesesonhatodososdiasecomocorao.Umsonhoquenosda
genteequenoduraapenasuminstante,masqueconstrudonodiaadiaeproporcionaoprazerdeser
feliz,sempre.Umsonhoquenosesonhasozinho,poisensinaraprender.PauloFreirenosfaladosonho,
osonhopossvel,aEducao.
Umaperguntaqueeuvenhofazendodealgunsanosparac,sefazemtornodoqueeuchamoumlugarna
educaoounaprticaeducativaparaossonhospossveis.[...]Aidens,educadores,sedeixamosde
sonharsonhospossveis.Eoqueeuquerodizercomsonharosonhopossvel?Emprimeirolugar,quando
eudigosonhopossvelporquehnaverdadesonhosimpossveis,eocritriodapossibilidadeou
impossibilidadedossonhosumcritriohistricosocialenoindividual.
Osonhovivelexigedemimpensardiariamenteaminhaprticaexigedemimadescoberta,adescoberta
constantedoslimitesdaminhaprpriaprtica,quesignificaperceberedemarcaraexistnciadoqueeu
chamoespaoslivresaserempreenchidos.Osonhopossveltemavercomoslimitesdestesespaose
esteslimitessohistricos".(FREIRE,inBRANDO,1984,p.99100).
Aoprofessorcabedespertarnoalunoavontadedebuscarseuprpriocrescimentoeanecessidadede
superarbarreirasparalanarseaoencontrodesuasaspiraesdescobrirqueossonhossoconstrudos
pornsmesmosequesonharestrelacionadocompensar,refletir,ousaressonhaquemtemcoragem
deperseguirobjetivos.Aoprofessorcabeestimularemsiodesejodesonhar.
Gadotti(2003,p.19)enfticoquandoafirmaque
Aformaodoprofissionaldaeducaoestdiretamenterelacionadacomoenfoque,aperspectiva,a
concepomesmaquesetemdasuaformaoedesuasfunesatuais.Parans,aformaocontinuada
doprofessordeveserconcebidacomoreflexo,pesquisa,ao,descoberta,organizao,fundamentao,
revisoeconstruotericaenocomomeraaprendizagemdenovastcnicas,atualizaoemnovas
receitaspedaggicasouaprendizagemdasltimasinovaestecnolgicas.

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

8/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Imbernn(2000,apudGADOTTI,2003,p.19),sobreareflexocrticadoprofessor:
"...atravessaasparedesdainstituioparaanalisartodootipodeinteressessubjacenteseducao,
realidadesocial,comoobjetivoconcretodeobteraemancipaodaspessoas".
PauloFreire(1997,apudGADOTTI,2003,p.19):"naformaopermanentedosprofessores,omomento
fundamentalodareflexocrticasobreaprtica".
Sobreessasconcepes,fundamentaseaessnciadoensinar,porquesomentepodeensinarquemsabe,
quemsepreocupaemaprimoraroprprioconhecimento,emaperfeioarseeadaptarsesnovas
situaesparapoderajudarnaconstruodoconhecimentodosoutros.Nessesentidoestosonhode
ensinar:abrirhorizontes,extrapolaroslimitesdasaladeaulaecriaresuperarerecriarexpectativas.Para
isso,hqueseamaraprofissosomentedessaformahaverconscinciadanecessidadedesepreparar
indivduosparaenfrentaremasagrurasdeummundoemebulio.Aformaodocente,hoje,umdesafio
cotidianoediantedelehnecessidadedesetomaratitudes,emuitasdevempartirdoprofissionalque
precisaestarpermanentementevoltadoparaosenfoquesdesuaformaoedesuaaprendizagem.
Aformaodeprofessoresesbarraemumasriedeobstculosque,mesmosenoconsideradasas
causasdeordemeconmicaesocial,contribuemsobremaneiraparadegradaracondioeaatuaodo
professorado.Soproblemasdiretamenteligadossuapreparao,tantonoplanocientficoquantono
planopedaggico,quelevamomodelovigentedeformaoanoatingirplenamenteseusobjetivos.Dentre
essesproblemas,citamseoscontedosqueoprofessordeveriadominarparadesempenharseupapel,
condioessencialparasuaqualificaoprofissional,poisnoscursosdelicenciaturasoselementos
tericosetcnicosquelhesorepassadosnosoenriquecidoscomaprticanecessriaatravsda
realizaodeestgiosquelheproporcionariamapossibilidadedeaprenderfazendo,fatoqueviriaa
enriquecerdemodocontundentesuaformaodocente,porlhefornecerossubsdiosnecessriosa...
...conhecer,comodevidorigor,profundidadeecriticidade,ascondieshistricosociaisdoprocesso
educacionalconcretoemquevaiatuar,oqueoacabalevandoaumaprticadocentepuramentetcnica,
mecnica,quandonotecnicista"(SEVERINO,2003,p.76).
Cabeaoprofessorterconscinciadanecessidadedeseuconstanteaprimoramento,cabeaoprofessor
entenderebuscarrealizarosonhodeestarsempreatualizadoeprontoaproporcionaraseuseducandosa
possibilidadedeumavidamaisdigna,comohomensemulherescapazesderegeraprpriavida.Ese
algumacharquesetratadeutopia,deloucura,quelhesejapossvelvoltarao"sonhopossvel"ecom
todasabedoriaquelhefoiproporcionadapelaexperinciaderefletirsobresuaprpriaformao,lembrarse
deseucompromissoannimodeeducador.
NovamentePauloFreiresintetizaaimportnciadesonhar.Umsonhoespecficoparaoeducador,paraa
educadora:
Euagoradiriaans,educadoreseeducadoras:aidaquelesedaquelas,entrens,quepararemcomasua
capacidadedesonhar,deinventarasuacoragemdedenunciareanunciar.Aidaquelesedaquelasque,em
lugardevisitardevezemquandooamanh,ofuturo,peloprofundoengajamentocomohoje,comoaquie
comoagora,aidaquelesqueemlugardestaviagemconstanteaoamanh,seatrelemaumpassadode
exploraoederotina.(FREIRE,inBRANDO,1984,p.101).
2.2OPROFESSOREOSSETESABERESDEMORIN
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

9/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

TaisconsideraesnosconduzemaossetesaberesfundamentaispropostosporEdgarMorin:
1.Ascegueirasdoconhecimento:oerroeailuso.
Todoconhecimentocomportaoriscodoerroedailuso.Aeducaodofuturodeveenfrentaroproblemae
duplafacedoerroedailuso.Omaiorerroseriasubestimaroproblemadoerroamaiorilusoseria
subestimaroproblemadailuso.Oreconhecimentodoerroedailusoaindamaisdifcil,porqueoerroe
ailusonosereconhecem,emabsoluto,comotais.(MORIN,2000,p.19).
2.Osprincpiosdoconhecimentopertinente.
Oconhecimentodasinformaesoudosdadosisoladosinsuficiente.precisosituarasinformaese
osdadosemseucontextoparaqueadquiramsentido.Paratersentido,apalavranecessitadotexto,que
oprpriocontexto,eotextonecessitadocontextonoqualseenuncia.Dessemodo,apalavra"amor"muda
desentidonocontextoreligiosoenocontextoprofano,eumadeclaraodeamornotemomesmo
sentidodeverdadeseenunciadaporumsedutorouporumseduzido.(MORIN,2000,p.36).
3.Ensinaracondiohumana.
Aeducaodofuturodeverseroensinoprimeiroeuniversal,centradonacondiohumana.Estamosna
eraplanetriaumaaventuracomumconduzossereshumanos,ondequerqueseencontrem.Estesdevem
reconhecerseemsuahumanidadecomumeaomesmotemporeconheceradiversidadeculturalinerentea
tudoquehumano.(MORIN,2000,p.47).
4.Ensinaraidentidadeterrena.
Comooscidadosdonovomilniopoderiamrefletirsobreseusprpriosproblemaseaquelesdoseu
tempo?precisoquecompreendamtantoacondiodomundohumano,que,aolongodahistria
moderna,setornoucondiodaeraplanetria.EntramosapartirdosculoXVInaeraplanetria,e
encontramonosdesdeofinaldosculoXXnafasedamundializao,(MORIN,2000,p.63,grifosdo
autor).
5.Enfrentarasincertezas.
Ossculosprecedentessempreacreditaramemumfuturo,fosseelerepetitivoouprogressivo.OsculoXX
descobriuaperdadofuturo,ouseja,suaimprevisibilidade.Estatomadadeconscinciadeveser
acompanhadaporoutra,retroativaecorrelativa:adequeahistriahumanafoiecontinuaaseruma
aventuradesconhecida.Grandeconquistadaintelignciaseriapoderenfimselibertardailusodeprevero
destinohumano.Ofuturopermaneceabertoeimprevisvel.Comcerteza,existemdeterminantes
econmicas,sociolgicaseoutrasaolongodahistria,masestasencontramseemrelaoinstvele
incertacomacidenteseimprevistosnumerosos,quefazembifurcaroudesviarseucurso.(MORIN,2000,p.
7980).
6.Ensinaracompreenso
AsituaoparadoxalsobreanossaTerra.Asinterdependnciasmultiplicaramse.Aconscinciadeser
solidrioscomavidaeamorte,deagoraemdiante,uneoshumanosunsaosoutros.Acomunicao
triunfa,oplanetaatravessadoporredes,fax,telefonescelulares,modems,Internet.Entretanto,a
incompreensopermanecegeral.Semdvida,himportantesemltiplosprogressosdacompreenso,mas
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

10/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

oavanodaincompreensopareceaindamaior.(MORIN,2000,p.93,grifosdoautor).
7.Aticadognerohumano.
Osindivduossomaisdoqueprodutosdoprocessoreprodutordaespciehumana,masomesmo
processoproduzidoporindivduosacadagerao.Asinteraesentreindivduosproduzemasociedade
eestaretroagesobreosindivduos.Acultura,nosentidogenrico,emergedessasinteraes,renease
conferelhesvalor.Indivduo/sociedade/espciesustentamse,pois,emsentidopleno:apiamse,nutrem
seerenemse.(MORIN,2000,p.105,grifosdoautor).
Sobreessessaberes,umcomentrio:
Parecenosqueosprofessorescapazesdeensinaressessaberesdevem,almdeaderiraosvalorese
filosofiasubjacentes,dispordarelaocomosaber,dacultura,dapedagogiaedadidticasemosquais
essebeloprogramacontinuariasendoapenasletramorta(PERRENOUD,2002,p.13).
Essessaberes,queMorinpropefundamentaisequeasescolasdeveriamterobrigaodeensinar,
servemnosparaexemplificaranecessidadedacapacitaodenossosprofessoresparaquepossam,com
eficincia,desempenharoseuimportantepapel,tantonasescolas,dentrodassalasdeaula,quantonoseu
prpriodesenvolvimentoprofissional,poisaprticareflexivatemimplicaonaformulaodosobjetivos
queosprofessoresdevemperseguirembenefciodesuaprpriaformao.
Oprocessodeaprendizagemdoensinoalgoquedeveprosseguirdurantetodaacarreiradoprofessor,
principalmenteemtemposdeglobalizao,quandoasinformaescruzamomundoaumavelocidade
espantosaatravsdaredemundialdecomputadores.Areflexividade,portanto,atributoindispensvelao
professorquedeveterinternalizadasadisposioeacapacidadedebuscar,durantetodasuacarreira,o
aperfeioamentoeamelhoriadeseuensino.Issovailevloamelhorreproduzir,emsuaprticadiria,os
contedosapreendidosdurantesuaformao,desdequeconscientedanecessidadedeaperfeioarsua
atuaopedaggicaatravsdeumaautoanliseedaconstantetrocadeexperinciacomoutros
educadores.
Fazsenecessrioqueoprofessor,desdeasuaformao,estejaconscientedequearesoluodos
problemasestarsemprebaseadanosabermas,desempenharessafunonoselimitaaodomniodo
saber,emergedosaberfazer.Eserprofessornoalgoqueseaprenda,porqueascompetnciaspodem
seradquiridasnavidaacadmica,aprendidaemlivros,absorvidaatmesmodocotidianoporm,as
habilidadesnecessriasaodesempenhodamissodeensinarsocaractersticasquenemtodospossuem
e,diferentedeoutrashabilidades,nosedesenvolve.
Aocontrriodeoutrasprofissesquesebaseiamemconhecimentostericosfundamentais,comsuas
razesfirmandosenumabasetericaeprocedimentalquepodeserdesenvolvidaeavaliadadurantea
formaodoprofissional,nonossocasonohquempossaensinaraensinar.
2.3ASATISFAODEFORMAREMUDAR
Lamentavelmente,paraocasodosprofessores,arecompensamonetriapeloseutrabalhoosobrigaa
buscaroutrasatividadesparasuplementararendaouostemlevadoaabandonaraprofisso.OEstadotem
procuradomelhoraraqualidadedoensinoatravsdeprogramasdeformaoeaperfeioamentode
professores,noentanto,tratasedeumapropostailusria,criadaparabaratearaformaoemlicenciaturas
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

11/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

rpidasoucurtas,queservemdemaquiagemparahabilitar,nopapel,professoresqueaindanocumpriram
asregrasdaLeideDiretrizeseBasesdaEducaoNacionalnotocanteformao.Aeducaosuperior
deveriaserrequisitoparaformarprofessores.
Osprpriosprofessoressoconscientesdessasituaoepreocupamsecomela.Gadotti(2003)realizou,
noanode2001,entreosalunosdaLicenciaturadaFaculdadedeEducaodaUSP,umaenqueteonde
procurouidentificarnavisodaquelesquesepreparavamparaaprofisso,quaisdeveriamserossaberes
necessriosprofissodocente.Otermo"saberes"erautilizadoporPauloFreireemsubstituioa
competncias,queelejulgavaassociadas"tradioutilitarista,tecnocrtica,aomundodaempresa,
economia,competitividade(aomundodotrabalhoneoliberal),eficincia,racionalizao,avaliao..."
(GADOTTI,2003,p.25).Oresultadoapresentadopelaenqueterevelouquenaconcepodosalunos,o
professordeveria:
terumaconcepodeeducaoterumaformaopolticatica,isto,tercompromissorespeitaras
diferenasterumaformaocontinuadasertolerantediantedeatitudes,posturaseconhecimentos
diferentesprepararseparaoerroeaincertezaterautonomiadidticopedaggicaterdomniodosaber
especficoquelecionaserreflexivoecrticosaberrelacionarsecomosalunosterumaformaogeral,
polivalenteetransversal.(GADOTTI,2003,p.24).
Essasconsideraesnoslevamaconcluirqueissosignificafazerdaprofissoumprojetodevida.
Assim,oserprofessorestmuitoadiantedaquiloquesevislumbraaoinciodeumcursodemagistrio,de
licenciaturaoudepedagogia,poisaeducaofazpartedasobrevivncianomundodehojeecabeao
professorcontribuirparaqueosujeitonoprecisereinventarascoisas,mastosomenteapropriarse
daquiloqueahumanidadeproduziuaolongodemilniosequeseencontradisposioparasercolhido.
Aoprofessorcabedespertarnoalunoessaconscincia,poisnemsemprelhepossvelvislumbraressa
relaoentreoaprendizadoeolegado.
Ohomemumserinacabado,poissenoforalimentado,conduzido,atendidoeensinadodesdeo
nascimento,sucumbe.Muitosoutrosanimaisnascemcompletos,noprecisamdameparalhesensinar,
poisjnascemsabendo.Maiorexemplodissoatartaruga,queimediatamenteapsseunascimentoj
sabequedeverumarparaaguaelsobrevivesemnuncasaberoqueapresenadame.
Ohomem,decorridososanosnecessriosaosprimeirosaprendizadosjuntome,juntofamlia,
necessitaadentraraescolaparaoinciodavidaemsociedade,orelacionamentocomestranhos,as
noesquelhenortearoaexistncia,eparaisso,desdeoincio,estarentreguenasmosdoprofessor
atqueatinjaomaisaltograudeaprendizadoquelhesejapossvel.essaanobremissodoprofessor,e
paradesempenhlaacontentodeverestarconscientizadodesseseupapel,papeldeeducadorede
historiador,poissdessaformapoderproporcionarumensinodequalidade.Comoeducador,lheestafeta
amissodetrabalharnaformaomoraleintelectualdoindivduoetambmnasuasocializaocomo
historiador,desvendareelucidarosfatosqueconstituramasociedadecomoela.
Cabeaoprofessordesenvolverashabilidadesnecessriasparadesempenharsuaatribuio,eissosser
possvelsehouverconscinciaepreocupaodemelhorarsempre,eparaquepossafazlo,deverestar
permanentementerefletindosobresuamisso,suaformao,seuaperfeioamento,seucompromissocom
aconstituiodesujeitoscrticos.

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

12/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

2.4FORMAODEPROFESSORESECONTEMPORANEIDADE
EmplenosculoXXInossosalunosnecessitamreceberinformaesquecontribuamparasuainserono
mundoglobalizado,paraquepossamestarpreparadosaenfrentarasincertezasgeradaspelasmudanas
queocorremdeformaaceleradaequeproporcionamumasriedeoutrasmudanaspelaligaoquehoje
encontramosnascoisasqueacontecememtodososcantosdoplaneta.EdgarMorin(2002)quandonos
apresentaoquartosaber,falasobrea"Incertezadoconhecimento",assim:
Oconhecimento,pois,umaaventuraincertaquecomportaemsimesma,permanentemente,oriscode
ilusoedeerro.Entretanto,nascertezasdoutrinrias,dogmticaseintolerantesqueseencontramas
pioresilusesaocontrrio,aconscinciadocarterincertodoatocognitivoconstituiaoportunidadede
chegaraoconhecimentopertinente,oquepedeexames,verificaeseconvergnciadosindciosassim,
naspalavrascruzadas,atingeseaprecisoparacadapalavranaadequaoaomesmotempodesua
definioesuacongrunciacomasoutraspalavrasquecontmletrascomunsemseguida,a
concordnciageralqueseestabeleceentretodasaspalavrasconstituiaverificaodeconjuntoque
confirmaalegitimidadedasdiferentespalavrasinscritas.Masavida,diferentementedaspalavras
cruzadas,compreendeespaossemdefinio,espaoscomfalsasdefiniese,sobretudo,aausnciade
umquadrogeralfechadosomenteaquesepodeisolarumquadroetrataroselementosclassificveis,
comonoquadrodeMendeleiev,quesepodealcanarcertezas.Umavezmaisrepetimos:oconhecimento
anavegaoemumoceanodeincertezas,entrearquiplagosdecertezas(p.86).
Consideraescomoessanosconduzemareafirmaranecessidadedenossosprofessoresestarem
atentosprpriaformao,processocontnuoeininterruptoquevaigerandoaconscientizaoe
despertandoaresponsabilidadedeformarindivduoscapazeseaptos,quenosesintamalienadosdiante
dasincertezasesejamconscientesdaimportnciadeseupapelnarealidadedafamlia,daescola,da
sociedadeedomundo.Nossosprofessoresdevemperseguirincansavelmentealcanarestgiosquelhe
proporcionembuscaroutrasmetasedefinirnovosobjetivosembenefciodaformaodeseusalunos.
RubemAlves,emsua"ConversacomEducadores",ilustraanecessidadedesebuscarconstantementeo
maiselevadograudeperfeiocomoeducador:
Oestudodagramticanofazpoetas.Oestudodaharmonianofazcompositores.Oestudodapsicologia
nofazpessoasequilibradas.Oestudodas'cinciasdaeducao'nofazeducadores.Educadoresno
podemserproduzidos.Educadoresnascem.Oquesepodefazerajudlosanascer.Paraissoeufaloe
escrevo:paraqueelestenhamcoragemdenascer.Queroeducaroseducadores.Eissomedgrande
prazerporquenoexistecoisamaisimportantequeeducar.Pelaeducaooindivduosetornamaisapto
paraviver:aprendeapensarearesolverosproblemasprticosdavida.Pelaeducaoelesetornamais
sensvelemaisricointeriormente,oquefazdeleumapessoamaisbonita,maisfelizemaiscapazde
convivercomosoutros.Amaioriadosproblemasdasociedadeseresolveriamseosindivduostivessem
aprendidoapensar.Pornosaberpensartomamosasdecisespolticasquenodeveramostomar.[1]
Quecausapoderiaimpediraoeducadorproporcionaridnticascondiesaoindivduoqueestformando?
oprprioRubemAlvesquemnosfaladadiferenaentreserprofessoresereducador,mostrando,numa
analogiabastantedidtica,queoprofessorreflexivooverdadeiroeducador,quebuscatransferiraoseu
alunomuitomaisqueumasimplesdisciplina,algoquemuitospodemfazer,poisinexisteaidentidadede
quemaministra.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

13/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Educadores,ondeestaro?Emquecovasteroseescondido?Professores,haosmilhares.Mas
professorprofisso,noalgoquesedefinepordentro,poramor.Educador,aocontrrio,no
profissovocao.Etodavocaonascedeumgrandeamor,deumagrandeesperana.
Profissesevocaessocomoplantas.Vicejameflorescememnichosecolgicos,naqueleconjunto
precriodesituaoqueastornampossveisequemsabe?necessrias.Destrudoeste"habitat",avida
vaiseencolhendo,murchando,ficatriste,mirra,entraparaofundodaterraatsumir.[...]
Eoeducador?
Queteracontecidocomele?Existiraindaonichoecolgicoquetornapossvelasuaexistncia?Resta
lhealgumespao?Serquealgumlheconcedeapalavraoulhedouvidos?Merecersobreviver?Tem
algumafunosocialoueconmicaadesempenhar?[...]
Podeserqueeducadoressejamconfundidoscomprofessores,damesmaformacomosepodedizer:
jequitibeeucaliptus,notudorvore,madeira?Nofinal,nodtudonomesmo?
No,nodtudonomesmo,porquecadarvorearevelaodeum"habitat",cadaumadelastem
cidadanianummundoespecfico.Aprimeira,nomundodomistrio,asegundanomundodaorganizao,
dasinstituies,dasfinanas.Hrvoresquetmumapersonalidadeeosantigosacreditavammesmo
quepossuamumaalma.aquelarvore,diferentedetodas,quesentiucoisasqueningummaissentiu.
Houtrasquesoabsolutamenteidnticasumassoutras,quepodemsersubstitudascomrapidezesem
problemas.
Eudiriaqueoseducadoressocomoasvelhasrvores.Possuemumaface,umnome,uma"estria"aser
contada.Habitamummundoemqueoquevalearelaoqueosligamaosalunos,sendoquecadaaluno
uma"entidade""suigeneris",portadordeumnome,tambmdeuma"estria",sofrendotristezase
alimentandoesperanas.Eaeducaoalgopraacontecernesteespaoinvisveledenso,quese
estabeleceadois.Espaoartesanal.
Masprofessoressohabitantesdeummundodiferente,ondeo"educador"poucoimporta,poisoque
interessaum"crdito"culturalqueoalunoadquirenumadisciplinaidentificadaporumasigla,sendoque,
parafinsinstitucionais,nenhumadiferenafazaquelequeaministra.Poristomesmoprofessoresso
entidades"descartveis",damesmaformacomohcanetasdescartveis,coadoresdecafdescartveis,
copinhosplsticosdecaf,descartveis.
Deeducadoresparaprofessoresrealizamososaltodepessoaparafunes.(ALVES,1984,in:BRANDO,
1984,p.1618,grifosdoautor).
Aatuaodoprofessorreflexivoquevaideterminaraautonomiadoaluno,naproporodiretadasua
prpriaautonomia,poiscomoagentedeformaocomprometido,devebuscarescreversuahistriapara
integrlacomahistriadaquelesqueestformando.

3PRTICAPEDAGGICAEATUAODOCENTE:ASPORTASDAAUTONOMIA
Sevocencontrarumaportasuafrente,poderabrilaouno.
Sevocabriraporta,poderounoentraremumanovasala.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

14/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Paraentrar,vocvaiterquevenceradvida,otitubeioouomedo.
Sevocvenceu,vocdeuumgrandepasso:nestasalavivese.
Mastemumpreo:soinmerasasoutrasportasque
vocdescobre.
Ograndesegredosaberquandoequalportadeveseraberta.
Avidanorigorosa:elaproporcionaerroseacertos.
Oserrospodemsertransformadosemacertos,quando,comeles,
seaprende.
Noexisteaseguranadoacertoeterno.
Avidagenerosa:acadasalaquevive,descobreseoutrastantasportas.
Avidaenriqueceaquemsearriscaaabrirnovasportas.
Elaprivilegiaquemdescobreseussegredos,egenerosamente
ofereceafortunadasportas.
Masavidatambmpodeserduraesevera:sevocnoultrapassar
aporta,tersempreamesmaportapelafrente.
arepetioperanteacriao.
amonotoniacromticaperanteoarcoris.
aestagnaodavida.
Paraavida,asportasnosoobstculos...
Soapenasdiferentespassagens.
(IamiTiba)
3.1DAAUTONOMIADOPROFESSOR...
Sobaticadaeducao,oprocessodereformadosistemaeducativo,nosltimosanos,temapresentado
propostascurricularesqueenfatizamadefesadaautonomiadasequipesdocentes,visandodeterminaro
que,comoequandoensinareestabelecendonovasconcepesdoprofessoredaprpriaatividade
docente.Soaspectosquerepercutememnovasestratgiasparaaformaodeprofessores,comungando
comafirmaesdasinstnciasoficiaisquedatamdofinaldadcadade80doltimosculo:"Omodelode
formaopropostobaseiasenumareflexodoprofessoradosobreasuaprticadocente,quelhepermite
repensarasuateoriaimplcitadoensino,osseusesquemasbsicosdefuncionamentoeasprprias
atitudes"(MEC,1989).Estaafirmaonosapresentaumanovafacetanaformaodoprofessor,
valorizandoaprticacomoelementodeanliseereflexoumaformaocontinuada,cujapreocupao
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

15/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

estcentradanocotidianodasaladeaulaenosproblemasenfrentadospelosprofessores,almdedenotar
especialinteressepelotrabalhodasequipesdocentes,enfocandoumadimensoparticipativa,flexvel,
ativaeinvestigadora.Diantedessespressupostos,aformaodoprofessorassumeposiesmais
determinadas(epistemolgicas,ideolgicas,culturais)emrelaoaoensino,aoalunoeaoprprio
professor,proporcionandosituaesquetmfavorecidoareflexoeatomadadeconscinciadas
limitaessociais,culturaiseideolgicasdaprofissodocente.
Garcia(1992),emseusestudossobreaformaodeprofessores,apresentaoresultadodostrabalhos
desenvolvidosporestudiososinglesesqueidentificaramdiversasatitudesjulgadasessenciaisaoprofessor
reflexivoequeseconstituememhabilidadescognitivasemetacognitivasque,dominadas,permitematuar
dedeterminadaformaeemdeterminadocontexto.Soatitudesque,medianteestratgiaseatividades,
possibilitamodesenvolvimentodeumpensamentoedeumaprticareflexos.Essashabilidadesforam
assimdefinidas:
a)destrezasempricas:acapacidadederealizardiagnsticosatravsdacompilaodedadosobjetivos
ousubjetivosnoambientedasaladeaulaoudaescola
b)destrezasanalticas:sonecessriasparaaanlisedosdadoseconstruodateoria
c)destrezasavaliativas:soaquelasaprendidascomosprocessosnormaisdaatividade:valorao,
emissodejuzo,importnciaderesultados
d)destrezasestratgicas:referemseaoplanejamentodaaoesuaimplantao,deacordocoma
anliserealizada
e)destrezasprticas:capacidadederelacionamentodaanlisecomaprticaparaalcanarefeitos
pretendidos
f)destrezasdecomunicao:desenvolvidasparamelhoraracomunicaoefacilitarapartilhadeidiasem
proldasatividadeslaborativasedadiscussoemgrupo
g)mentalidadeaberta:ausnciadepreconceitos,parcialidadesehbitosquelimitemamente,impedindoa
consideraodenovosproblemaseaassunodenovasidiaseobstandorelevaralternativase
reconheceraspossibilidadesdeerro.Essahabilidadecontribuiparaqueoindivduoescuteerespeiteas
diversasperspectivas,busquediversasrespostasparaumamesmaperguntaereflitasobreasformas
possveisparamelhoraroquejexiste
h)responsabilidade:aqui,refereseprincipalmenteresponsabilidadeintelectualquepermiteconsideraras
conseqnciasdeumaatitude,assumindoas.Asseguraaintegridade,acoerncia,aharmoniadaquiloque
sedefendeeconduzaprocurarospropsitoseducativoseticosdacondutadocente,noapenasos
utilitrios
i)entusiasmo:predisposioparaenfrentaraatividadecomcuriosidade,energia,capacidadederenovao
edelutacontraarotina.
Essasatitudes,quecontribuemparaaformaodeumprofessorreflexivo,iroauxililono
desenvolvimentodasuaautonomia.Necessitamosdeprofessoresautnomosquepossamproporcionaro
mesmocaminhoaoaluno,abrindolhepossibilidadedeatendersexignciasdessenovosculo,
exignciasessasdasquaisjfalamosnocaptuloanterior,constitudas,emsuaessncia,pelossete
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

16/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

saberesenunciadosporMorin.
Denadaadianta,porm,oprofessordesenvolveressashabilidadeseguardlasparasi,porqueo
professor,comointelectualtransformador,deveexpressarsuatarefanostermosdocompromissocomum
contedomuitodefinido:elaboraracrticadascondiesdeseutrabalhocomumalinguagemquecontribua
paraformarumasociedademaisdemocrticaemaisjusta.Educarseusalunoscomocidadoscrticos,
ativosecomprometidosnaconstruodeumavidaindividualepblicadignadeservivida,guiadospelos
princpiosdesolidariedadeedeesperana.
3.2...AUTONOMIADOSUJEITO
Refletindosobreessesprocedimentos,verificamosquedoprofessorexigidaaadoodeum
posicionamentoquenopermitequestionamentos,suaobrigaodesenvolverhabilidadeseadotar
atitudesqueofaroaptoaatendersexignciasqueosistemaimpee,comisso,propiciaraosseus
alunosumensinodequalidade,conseqnciadesuaprpriapreparao.
Oprofessordeversercapazdeanteverasexignciasdofuturoeprepararseusalunosparaenfrentarem
desafiosquehojeaindanosemanifestam.Suaatuaovaidesenvolvernelesumavisorealistado
mundoeensinlosarefletirsobreoprprioprocedimento.Aprenderoapensar,aagircomracionalidade,a
enfrentareavenceradversidades,poissaberorefletir.
Sobreareflexo,Kemmis(1985,apudNVOA,1992,p.148149)diz:
1.Areflexonodeterminadabiolgicaoupsicologicamente,nempensamentopuro,antesexpressa
umaorientaoparaaaoereferesesrelaesentrepensamentoeaonassituaeshistricasque
nosencontramos.
2.Areflexonoumaformaindividualistadetrabalhomental,quersejamecnicaouespeculativa,antes
pressupeeprefigurarelaessociais.
3.Areflexononemindependentedevalores,nemneutral,antesexpressaeserveinteresseshumanos,
polticos,culturaisesociaisparticulares.
4.Areflexonoindiferentenempassivaperanteaordemsocial,nempropagameramentevalores
sociaisconsensuais,antesreproduzoutransformaativamenteasprticasideolgicasqueestonabaseda
ordemsocial.
5.Areflexonoumprocessomecnico,nemsimplesmenteumexercciocriativodeconstruode
novasidias,antesumaprticaqueexprimeonossopoderparareconstruiravidasocial,aoparticiparna
comunicao,natomadadedecisoenaaosocial.
Issoreforaapremissadequeaatuaodoprofessorprimordialparaqueseusalunosadquirama
autonomiadepensarporsiprprios,elaborarsuasconcluses,optarpeloqueacreditamedecidir
conscientessobresuasprefernciasesobreaquiloquejulgammelhorparaasociedade.
Refletirimergirnomundodaprpriaexperinciae,municiadodevalores,conotaes,correspondncias
afetivas,interessessociais,cenriospolticos,integrarconhecimentoacadmico,terico,cientficoou
tcnicocomospensamentosgenricosdeinterpretaodarealidade.serdonodaprpriaopinio.

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

17/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

3.3APRTICAPEDAGGICACOMOINSTRUMENTODECONSTRUO
Outropontoaconsiderarquandotratamosdereflexoouanlisedarealidadesoosnveisestabelecidos
poralgunsautores:anlisedaaesexplcitasouapossibilidadedeseobservaroquesefaz(andarna
saladeaula,fazerperguntas,motivar)planejamentoereflexo,queconsisteemplanejaroqueserfeitoe
refletirsobreoquejfoifeito,destacandoseocarterdidticoeconsideraesticas,oquecorresponde
aanalisaraprpriaprticaesuarepercussonocontextodaescola,oquedesenvolvenoprofessoruma
conscinciacrticasobresuaspossibilidadeseaes.Assim,oexercciodareflexohaverde
desenvolvernosujeitopelomenosasseguintesformasdereflexo:aintrospeco,oexame,aindagao
eaespontaneidade.
Cadaumadessasformasircedersuacontribuiopordesenvolvernoprofessorumanovaconscincia,
possibilitandolherealizarumareflexointeriorizada,pessoal,quelheirpermitirreconsiderarseus
pensamentosesentimentos,distanciandoodesuafainadiria.Aomesmotempovolheproporcionar
voltarseparaacontecimentosouaesanteriores,quepoderotornarserefernciaeinterferiremaes
futuraseoconduziroarealizarumainvestigaodesuaprticaedesuasestratgias,embuscado
aperfeioamento.Tambmhaverumganhoembenefciodoprprioatodeensinar,mercdamelhoriade
suacapacidadedeimprovisar,resolverproblemas,tomardecises,abordarsituaesdeincertezae
instabilidadenasaladeaula.
Aatuaodoprofessordeveservirparalibertar,construirseressingulares,respeitar,buscaro
desenvolvimentodaspotencialidadesdosalunosparaquesetornemindivduoscapazes,cidados
conscientes.
Odomniosobreocomportamentoeatitudesdosalunosmostraseumatarefacadavezmaisdifcilalm
disso,adiversificaodosvalores,omododevidaeasformasdepensaracarretamdvidaseincertezas
noprofessor,aumentandoaurgentenecessidadedeintegrar,naimagemrealistadaprtica,areflexocomo
formadeestimularosentidodeumaescolamaisativa,maismoderna,maisaberta,maisigualitria.
Ensinarsignificaagirrapidamente,comurgncia,diantedesituaescomplexasemalconhecidasreagir
comgrandeprecisoperantesituaesimprovisadasesairdelassemmuitoprejuzo.
Inmerassoasquestesqueseapresentamaoprofessorexigindodeleumaresoluoimediata,sem
temponemmeiosdeanalisarprsecontrasnoutrasocasiesofazemhesitar,temporizar,deixarqueas
coisasaconteam.Emambososcasoseleestardecidindo.Asaladeaulaumambienteondeasoluo
deproblemasmuitasvezesnoexigeprazo,comoocasodasdificuldadesdeaprendizagemmaisgraves
ousituaesdeintegrao.
Decisesdessamontapodemparecerprovirdoautoritarismooudarotina,maisquedaestratgiarefletida,
pormresultamdeumesquemadeao,percepoedecisoparcialmenteinconsciente,quepodeser
vistocomoaquiloquealgunssocilogosdesignamcomo"habitus":oconjuntodedisposieseesquemas
queformam,segundoBourdieu(1980),uma"gramticageradoradeprticas"e"formadoporrotinas,por
hbitosnosentidocomumdapalavra,mastambmporesquemasoperatriosdealtonvel"(PERRENOUD,
1980,p.108).Essaconstruopossvelquandooprofessorcapazdeconciliareproporcionara
interaodaexperinciacomatomadadeconscincia,comadiscussoecomoprprioenvolvimentoem
novassituaes.

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

18/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Assim,oprofessortemaresponsabilidadedeestarcompermanenteatenosnecessidadesdoaluno
paraquepossaadaptloeadequlosexignciasdasmudanaseevoluesqueocorrem
constantementenasociedadeenomundo.Essasalteraes,muitasvezesconseqnciadedecises
polticas,soresponsveispelaadaptaodasociedadeedohomemanovostemposedesencadeiam
umasriedeoutrasmudanasqueexigemumanovapostura,umnovoperfil.Oprofessorreflexivo,por
estarempermanenteevoluoeatualizadocomosacontecimentos,deveanteciparsesnecessidades
doseducandosparapreparlosdemaneiraadequada,tornlosaptosparaenfrentaremnovosdesafiose
prontosaassumiremopapeldedisseminadoresdeumaculturaqueviseminimizarasdiferenase
possibilitaraohomemdehojecompreender,vivereenfrentarasrealidadesatuais.
Paraqueoprofessorfujadoriscodelimitarseumundodeaoereflexosaladeaula,necessrioque
avancenumprocessodetransformaodaprticapedaggicamedianteasuaprpriatransformaocomo
intelectualcrtico,inserindosenomundodaescolacomoainstituioondetodooprocessoirse
desenvolver.Umespaoquedeveconhecereentendercomolocalondeseproduzconhecimentoe,na
visodeAlarco(2003,p.38),ondeseencontraambientepropcioparaoperarmudanasabsolutamente
vitaisparaaformaodocidadodosculoXXI.
4OPROFESSOREAESCOLACOMPLEXIDADE,ANTAGONISMOSECONTRADIESUMA
PARCERIAQUEDCERTO.
Queroumaescolacomunidade,dotadadepensamentoevidaprprios,contextualizadanaculturalocale
integradanocontextonacionaleglobalmaisabrangente.Noquero,pois,umaescolaburocratizadaque
sejaumameradelegaoministerial.Desejoassimumaescolaqueconceba,projecte,actueereflictaem
vezdeumaescolaqueapenasexecutaoqueoutrospensaramparaela.Umaescolaquetenhauma
ambioestratgicaporoposioaumaescolaquenotemvisoenosabeolharsenofuturo.Noquero
umaescolaqueselamentedoinsucessocomoumpesadoefrustrantefardoacarregar,masumaescola
quequestioneoinsucessonassuascausaspara,relativamenteaelas,traarplanosdeaco.Umaescola
quereflictasobreosseusprpriosprocessoseassuasformasdeactuarefuncionar.Umaescolaque
analise,desconstruaerefaaassuasopeseasuaacocurricular.Umaescolaquesaibacriarassuas
prpriasregras.Masque,cientedasuaautonomiaresponsvel,saibaprestarcontasdasuaactuao,
justificarosseusresultadoseautoavaliarseparadefiniroseudesenvolvimento.Emvezdeumaescola
queapenascumpreasregrasemanadasdeoutremsemqueningumavalienadanemningum.Uma
escolaquesealimentedosaber,daproduoedareflexodosseusprofissionais,osprofessoresque,por
issomesmo,nosesentemmerosassalariados.Umaescolaqualnonecessrioditaraformao
requeridaporqueelaprpriaconheceassuasnecessidades,criaosseuscontextosdeformaoeintegraa
formaonoseudesenvolvimentoinstitucional.Umaescolaondetudogiravoltadasuamisso:educar
novasgeraes.Emsuma,umaescolacomcara,comodiriaPauloFreire,enoapenasumaescola
annima.
(IsabelAlarco)
4.1ACOMPLEXIDADE,OSANTAGONISMOSEASCONTRADIES
Falamossobreoprofessorreflexivo,suaformao,seutrabalho,suascompetnciasehabilidades.Cabe
nos,porm,lembrarquesuaatuaosednumcontextomuitopeculiar,umlocalnoqualoprofessorvai
encontraracomplexidade,depararcomresistncias,enfrentarsituaesadversase,apesardisso,
desempenharseupapeldamelhorforma,paraconstruirsujeitoscrticos,autnomosepreparadosa
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

19/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

enfrentarevencerdesafios.
Apesardetodososproblemasvivenciadospeloprofessornasuafaina,exatamentenaescolaeno
convviocomessassituaesqueeleencontrarcampopropcioparaoseucrescimento,o
aperfeioamentodesuaprticaeodomniodaquiloquePerrenoud(2001)designou"saberesaensinare
saberesparaensinar".Paratanto,hnecessidadedeoprofessorbuscarinserirsenocotidianodaescola,
conhecendoseusproblemas,auxiliandonadescobertadesolues,interferindocomocoletivo,porm,sem
descuidarsedaprpriaformao.
Seoprofessorsedeixarlevarpelacomplexidadequevaiencontrarnaescola,certamenteesmorecer.S
lheserpossvelvencerasadversidadessebuscardentrodesiprprioamotivaonecessriapara
entrever,emseuseducandos,aesperanadetransformaodarealidade,pormeiodeumaformao
slidaquepossibilitaroquestionamentoeavisonecessriosimplementaodemudanas.
Aeducaoumaprofissoimpossvel,porqueumaprofissocomplexa,queobrigaaenfrentar
contradiesirredutveis,tantonoespritodoatorquantonasrelaessociais.Seatarefadeensinarfosse
apenascomplicada,seriasuficiente,comofrisaEdgarMorin,decomplaemtarefasmaiselementares,dar
umarespostatimaacadaumadelasereunirotodo,comofazaNASAquandoconstriumfoguete.Entre
odesabrochardoindivduoesuaintegraonasociedade,entreodesejodeigualdadeeorespeitopelas
diferenas,entreosinteressesdoprofessoreosdoaluno,entreoprojetopessoaldoprofessoresua
fidelidadeaomandatorecebido,existeumatensointransponvel.Oprofessornavegaderivaou,se
preferirmos,avanacomoumequilibrista,semjamaisestarcertodeterencontradoumequilbrioestvel,
tentandoconciliaroinconcilivel,comomisturarguaefogo.Atensoaumentacomaincoernciaoucom
ahipocrisiadaspolticaseducacionaisedasprticasinstitucionais,masningumpodelivrar
completamenteoprofessordacontradio,nemdissimulardeformaduradouraseuslimites.Porisso,a
prtica,nofinaldascontas,umjogoentrearazoeapaixo,entrejulgamentoedesejo,entreinteressee
desinteresse.importantecaptaranaturezaprofundadacomplexidadeparanoseenganarsobrea
naturezadascompetncias.(PERRENOUD,2001,p.22).
Estetextonosmostra,deformabastantentida,acomplexidadecomquesedeparaoprofessorno
desempenhodeseuofcio,principalmentediantedoquevivelrealizarnascondiesdetrabalhoquelhe
soproporcionadas.Assim,duranteasuaprtica,oprofessorconvivecomsituaesquevolheexigir
procedimentoscoerentescomarealidade,comoalunosindisciplinados,resistentesaprendizagem,
desestimulados,noadaptados.Socompetnciasnecessriassuaatuaoequenoprovmdasua
formao,massoadquiridasnoexercciodiriodadocncia.Mesmoquefosseelaboradoumprogramade
formaoparaoprofessor,quebuscasseenglobarassituaesmaisinusitadasepassveisdeser
enfrentadasemumasaladeaula,certamentedeixariamdeserincludasinmerasoutras.Nopossvel
fugirdacomplexidade:
...melhorfalardela,reconhecerquefazpartedomundoetambmdenossarelaocomomundo,
devido,porumlado,snossascontradies,ambivalncias,instabilidadeselimitespessoaise,poroutro,
sdivergnciaseconflitosentreatoressobreasituaoeasdecisesaseremtomadas(PERRENOUD,
2001,p.30,grifodoautor).
Oautornosprope,ainda,algumasformasdecondutaparaenfrentaracomplexidade:
ReconheceraComplexidade
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

20/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

[...]Reconheceracomplexidadesignificarenunciaraosonhodeverclaramenteedefazercomquetodos
cheguemaumacordodeumavezportodas,significaaceitarquestionarconstantementeosproblemase
suassolues,aceitarumamudanaperidicadeparadigma,demaneiradepensar,paraintegrarnovas
perspectivas.

AnalisareDomesticarJuntosaComplexidade

Nobastareconheceracomplexidade,precisoconhecla,ouseja,deixardeladoaimagemconfusade
umasriedeimbricaes,contradies,incertezaseconflitos.Oespritonoestatotalmentedesprovido
diantedacomplexidadeelepermitecontrollaparcialmente,nateoriae,decertomodo,tambmna
prtica.Assim,atensoentredependnciaeautonomianopodesertranspostadeumavezportodas,
nemnateorianemnaprtica.Noentanto,elapodeseranalisadaeadministradaparaquepossaservivida
pelaspessoasefecundaparaasorganizaes.[...]Cadaproblema,cadaconflitoecadacriseso
oportunidadesparaaprenderafuncionardeformaconjunta.

CriarInstituiesCapazesdePensardeFormaSistmica

[...]Umainstituiocapazdepensardeformasistmicaumainstituiocapazdepensaremsua
complexidadeinternaeemsuasdependnciasexternas,deconstruirumavisodeconjuntodeseu
funcionamentoedeseuambiente,bemcomodeproporlinhasdeaocoerentes.(PERRENOUD,2001,p.
4649,grifosdoautor).
4.2OPROFESSOREAESCOLA
Aprticaexigedosprofessoresacapacidadede"...reinventarsuaescolaenquantolocaldetrabalhoe
reinventarasiprpriosenquantopessoasemembrosdeumaprofisso"(Thurler,2002,p.89,grifosdo
autor).Issonadamaisqueconseqnciadasexignciasdesuasrelaescomocoletivo:osalunos,os
colegaseaescola,eoxitodoprofessornessecontextoestdiretamenteligadosuacontribuiopara
implementaronovo.amesmaautoraquemdefineisso:
Paraterxitonessaoperaodifciledelicada,hojesabemosqueprimordialqueosprofessoresno
sejammaisvistoscomoindivduosemformao,nemcomoexecutores,mascomoautoresplenosdeum
sistemaqueelesdevemcontribuirparatransformar,noqualdevemengajarseativamente,mobilizandoo
mximodecompetnciasefazendooqueforprecisoparaquepossamserconstrudasnovas
competnciasacurtooumdioprazo.Comoparceirostantodasautoridadespolticasquantodasinstncias
depesquisa,elesseempenhamcoletivamentenadefiniodeproblemas,naexploraodesolues
possveiseemsuaavaliao.Namedidaemqueelessodesignadosousedesignamcomoiniciadores
doprocessodemudana,transformamoumesmosublimamsuasnecessidades,seusproblemas,sua
nostalgiaeseusobjetivospessoais,formulandoprojetoscoletivoseinvestindoemsuaimplementao.Em
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

21/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

contrapartida,sentemsenodireitodeseremlevadosasriocomoparceiros,aceitosemsuas
particularidades,sejamindividuaisoucoletivas(THURLER,2002,p.90).
Quandofalamosdarelaoprofessorescolagestor,parecequetudoacontececomonumpassedemgica
eascoisasseencaixamperfeitamente,sematritos,semchoquesesemconfrontos.Setudoacontecesse
dessaforma,teramossimplesmenteacontinuaodetodoumsistemaqueimpesuavontadeereproduz
ascoisasdaformacomosempreforam.No.Thurlerchamaissode"caixapreta",fazendoreferncia
quelapartedoavioquenosedestriequenuncasesabeoquecontmatquehajaumacidentee
seussegredossodesvendados.Elafalaem"trsfatores:presso,aocomumeenergia"falaem
"novasprticas"eem"fazeradiferena":
A"caixapreta"dacooperao

Emboraelaencabeceagrandemaioriadaslistasqueenumeramascaractersticasdasescolaseficazes,
emboratenhasidodesignadacomoeixoprincipaldemuitasreformas,acooperaoprofissionaldos
professorescontinuasendoumenigma,umaespciede'caixapreta'.Quandoelaexiste,parececontribuir
paraoxitodasaespedaggicaseestruturaisqueosestabelecimentosescolaresempreendempara
melhorarosresultadosdeseusalunos.Quandoelanoexiste,nohreceitassimplesparainstaurla.
Dadosrecentes(EarleLee,1998GPR,1999)fazemsuporqueacooperaoprofissionalnos
estabelecimentosinovadoresconstrudaemtornodetrsfatores:presso,aocomumeenergia.Em
algumasescolas,apressopodefazercomqueosprofessoressucumbamaoestressequandono
conseguemfazerfrentesdissonnciasintelectuaiseemocionaisquesoopodecadadiadetodosos
quepercebemadefasagementreosobjetivosvisadoseasrealidadescotidianas.Emoutras,acombinao
entrepressoeaocoletivaproduzaenergianecessriaparaexplorareinstaurardeformaduradoura
novasprticas,parairaofundodosproblemas.Finalmente,aconscinciadeque'auniofazafora'ede
quepossvel'fazeradiferena',procedendocommtodoeobstinao,impulsionarasescolasase
aventuraremaindamaislongenaespiraldodesenvolvimento(THURLER,2002,p.95).
Vemos,dessaforma,reforadaanecessidadedequeorelacionamentoprofessorescolaaconteaem
benefciodaeducao.Exatamentecomonosdizaautora,impulsionandoaescola(queconstitudapor
todoocorpodeeducadores,pelosalunosepelacomunidade)aseaventuraraindamaislonge(diversas
cabeassocapazesdeplanejarasmelhoresaes)naespiraldodesenvolvimento(professoresreflexivos
emumaescolareflexivavogeraralunosreflexivoscapazesdetransformaraeducao).
4.3APARCERIAQUEDCERTO
Areflexividadeeaformaocontnuadoprofessorvosemostrartantomaiseficazesquantohouvesua
integraonocoletivodaescola.naprticadodiaadiaqueoprofessortemaoportunidadedese
atualizarjuntoequipepedaggica.Arelaoprofessorescolagestorgeraumintercmbiodeinformaes
quetrazganhossignificativosparatodasaspartes.Muitoemboratambmsefaleemperdas,seas
analisarmosvamosperceberquesetratadosantagonismosgeradospelacomplexidadeeque,antesdese
constiturememperdas,representamfontedecrescimentoparatodos.
ParafraseandoPerrenoud[2],vamosconstatarquequandofalamosdetrabalhoemequipenoestamosnos
referindosomenteaosprofessores,porqueosdiretoresdosestabelecimentosdeensinotma
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

22/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

responsabilidadedoseuenvolvimento,bemcomocadaintegrantedacomunidadeescolar.Essetipode
procedimentomodificaofuncionamentodetodooconjuntoeinterferenasrelaesdepoder.
interessanteressaltarqueasmodificaesgeradasacontecememdoissentidoscontraditrios,poisse
deumladoproporcionamalgumtipodeganho,deoutrotrazalgumtipodeperdaaoestabelecimento.Isso
porquealiconvivemdiversostiposdepessoas,unstorcemparaquenadamudeetmmuitoaperdercom
asmudanas,aotempoqueoutrosestosemprequerendorevitalizaraescolaetmmuitoaganhar.
Comoformadeilustrao,apresentamosabaixoalgunsprocedimentosquesoconsideradosperdas
quandoaescolatemumcoletivoqueequipe:
a)agestodepessoaltornasemaiscomplicada,poisosinteressesmtuosdosprofessoresprecisamser
levadosemconta
b)existegrandeinterferncianosprocedimentosburocrticos,poissemprehaverinfluncianasatribuies
declassesenaelaboraodehorrios
c)ficaroevidentesasseparaesnocorpodocente,poissempreexistemaquelesquetrabalhamem
equipeeosindividualistas
d)deveroseradministradosseparadamentecasosdeprivilgios,alteraes,providnciasefontes
suplementares
e)quandoaequipeadotaposturasinovadoras,estaspodemtrazerriscoaoestabelecimentoseforemmuito
audaciosas
f)ogestorescolardeverenfrentarumaforamaior,poisauniofortalece,aotempoquepessoasisoladas
somaisfrgeis
g)asregrascomunspassamasercontestadaseaordemtradicionalpassaaserameaada
h)podeocorrerosurgimentodegruposqueestabeleamsuasprpriasregraseadotemumapoltica
particular,gerandoconflitos.
Damesmaforma,vamosenumeraralgunspontosconsideradospositivose,comotal,ganhoemfavordo
estabelecimentoescolarpelofatodeaequipeconstituirseemfontederenovaoedinamismo:
a)osdebatesocorridosnoambienteescolarseromaisanimados,novasidiassurgiroetudooquefor
tradicionalpassarasercontestadoembenefciodeinovaesqueservirodeestmulo
b)contribuiparaquealgunsprofessoresrompamcomoindividualismo,resgatandoosparaoconvviodo
grupo
c)facilitaaorganizaodasclassesedosensinamentos,pelofatodeproporcionarmaiorflexibilidade
d)contribuiparainfluenciaroclimageral,criandoumambientemaisotimista,eaformadeencararo
sistematermenospassividade
e)problemasecrisespassamaserencaradossobumaoutratica,proporcionandosuasoluodemaneira
maisfcildoquequandoogruponotemohbitodetrabalharjunto

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

23/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

f)hummaiorentusiasmocomrelaodireoaseguir,fazendocomqueascoisasavancemcommais
facilidade
g)ospoderesdegestotendemaserdescentralizadoseoclimapassaaserdemaisdescontraoe
confiana.
Analisandoessespressupostos,vamosidentificarqueaprticaadotadaporalgunsdiretoresdeescola,de
incentivaracriaoouamanutenodasequipespedaggicas,encontrafulcronessasevidnciasdeque
osaspectospositivos,consideradosdeganho,superamosnegativos,equeestesmuitasvezesso
revertidosdiantedobomdesempenhodaequipe.Tambmessaprticafazcomqueaequipeatuedeforma
unida,facilitandoescolaserreflexiva:umaescolaautogeridacomprojetoprprio,construdocoma
colaboraodeseusmembrosquesabeparaondequerireseavaliadurantetodaacaminhada.[3]
Algunsconceitossonecessriosparanosesclareceroquevemaserumaescolaequandopodemos
denominlareflexiva:
...utilizareipalavrasdeMacedoqueassimdefineaescola:"comunidadeeducativa,sistemalocalde
aprendizagemeformao:grupoconstitudoporalunos,professores,pais/encarregadosdeeducao,
representantesdopoderautrquico,econmicoesocialque,compartilhandoummesmoterritrioe
participandodeumaheranaculturalcomum,constituemumtodo,comcaractersticasespecficasecom
umadinmicaprpria"(1995:68).Partilhocomaautoraaconcepodeescolacomocomunidade.
Comunidadeemqueparticipamvriosactoressociaisqueneladesempenhampapisactivos,embora
diversificados".ALARCO,2003,P.8081,grifosdoautor).

Umaescolareflexivaumacomunidadedeaprendizagemeumlocalondeseproduzconhecimentosobre
educao.Nestareflexoenopoderquedelaretiratomaconscinciadequetemodeverdealertara
sociedadeeasautoridadesparaquealgumasmudanasaoperarsoabsolutamentevitaisparaaformao
docidadodosculoXXI".(ALARCO,2003,p.38).

Aumaescoladessetipotenhovindoachamarumaescolareflexivaquedefinocomo"organizaoque
continuadamentesepensaemsiprpria,nasuamissosocialenasuaorganizaoeseconfrontecomo
desenrolardasuaactividadenumprocessoheursticosimultaneamenteavaliativoeformativo"(ALARCO,
2001b:25).Decorredessadefinioqueaescolanuncaestverdadeiramentefeita.Encontrasesempre
emconstruo,emdesenvolvimento.Nosetratadaconstruodoedifciodaescola,masdacomunidade
social,dinmicaqueelaquerser.(ALARCO,2003,P.83).
Maisumaveznosdeparamoscomaconceituaodocoletivoparadesignaraescola,agoraavemoscomo
comunidadeeaorefletirmossobreosentidodessetermo,nonosficarodvidasacercadacorreode
seuusoparadenominaroambienteescolar.Outrofatotratarsedeumacomunidadedinmica,sempre
emconstruo,poisporaliquedesfilamosatoresquenelaconvivemesoosprotagonistasdostermos
daprpriadefiniodeescolareflexiva:pensar,refletir,organizar,avaliareformar.Aescolaumambiente
emquecirculamconhecimento,saber,informaoeseusdetentoresaescolaumambienteemque
circulamindivduosvidosparacolherosfrutosdessaconvivnciaparadescobriremcompetncias,
capacidades,valoresqueostornaroprontoseaptosparaescreveremaprpriahistria.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

24/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

naescolaqueoprofessorreflexivovaiencontraroespaopropcioparasemearseusconhecimentos.Se
tambmaescolareflexiva,tudosecompleta,osinteressessecoadunameosobjetivospropostossero
atingidoscommuitomaiseficcia,eaEducaoteralcanadoointentodeformarindivduosautnomos,
capazesdepensar,dedecidir,decontribuirparaaconstruodeummundomelhor.Indivduospreparados
paraosdesafiosdosculoXXI.

CONCLUSO
Nossosprofessores,aoencerraremsuaformaoacadmica,detentoresdeumateoriaadquiridano
intervalodesualicenciatura,vemse,numrepente,frenteaumarealidadetotalmentediversadaquelaque
poderiamimaginar,atmesmoporqueoperododeestgio,queteriaafunodepreencheressalacuna,
reduzidoaumnmeroinsuficientedehorasqueapenaspermite,quandonoexistemempecilhosporparte
dosgestoresdasescolas,quesedesenvolvaeseapliqueumprojetodepequenamonta,voltado
exclusivamenteparaumareaespecfica,oquenoofereceumavisoglobaldaescola,deseus
problemas,desuaslimitaesedeseusdesafios.
Tratasedeumquadrodesoladorquetolheoentusiasmodonefito,podendoconduziloaumasituaode
apatiaeacomodao,contribuindoparaaperpetuaodoquadroatualquejestarraigadodianteda
premissadequesemprefoiassim.Esseriscosertantomenorquantomaisprofissionaisdaeducao
estiveremconscientizadosdequeasoluodoproblemapassapelassuasmos.
nessemomentoquefloresceafiguradoprofessorreflexivo,elementoque,desdeoinciodasua
formao,questionaoqueoporqudascoisas,inconformadopelosimplesfatodenoserpossvelque
tudoaconteasempredamesmamaneirasemnuncahaveralgumcapazdeinterferirnessatrajetriacom
ointuitodemudar,transformar,fazernovo,revolucionaremelhorar.
Esseinconformismovaiconduzilopormeandrosqueolevaroaenfrentargrandesdesafioseinmeras
dificuldades,atmesmoalgumasdecepes,porm,sedentrodesiexisteogermedareflexo,nadao
fardesistirenenhumobstculooimpedirdecontinuaremsualutaincessantenabuscadenovos
horizontes.
Oprofessorreflexivo,antesdetudo,umeducadore,comoeducador,persegueobjetivos,acreditaem
sonhos,vencedesafiosenuncadesiste:tememsiacertezadequesuamissoformarindivduos
capazes,crticoseautnomos,aptosaescreveremaprpriahistria.Eahistriadecadaumahistria
deumpovo,umpovoqueentendearelaodohomemcomomundoequertransformaressarelaoe
essemundo,porqueacreditaemummundomelhor.
Oprofessorreflexivobuscaconstantementeoprprioaprimoramento,poisprecisaconhecerse.O
autoconhecimentoanicaformadetrabalharaalteridadee,dessaforma,buscardescobrir,naescola,a
competncianecessriaadesenvolveroseutrabalhoemtodaasuaextenso:oprofessorcompetentena
escolacompetente.
Nonospossvelvislumbraroquesepretendeparadaquia10ou20anosnareadaeducao,mas
plenamentevivelaopodeformarprofessoresdeacordocomasociedadeeoelementohumanoque
defendemos.Nossosprofessores,hoje,precisamcontribuirparademocratrizaraculturaecriarindivduos
autnomos.Assim,precisamdesenvolverqualidadescomo:sercoerenteseconfiveis,proporcionarao
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

25/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

alunoaoportunidadedeconversar,mostrarseummediadorentreasdiversasculturaseestimulardeforma
muitopositivaacomunidadeeducativa.
Oprofessorprecisarespeitarregras,apalavradooutro,organizarumavidademocrticaapartirdaescolae
sabertomardecisesconjuntas.Precisa,ainda,serumintelectual,ouseja,terumarelaocomosabere
comodebateorganizarumapedagogiaconstrutivista,paraproporcionaraosalunoscondiesdeconstruir
osprpriossaberessaber,ainda,administraraheterogeneidade.
Eondeirnossoprofessorbuscartudoisso?Exatamentearesideanecessidadedeeleestarem
constanteaperfeioamento,uma"autoformaopermanente",atravsdeumaautocrticaqueolevara
descobriremquecomoprecisamelhorar.Oprofessorprecisagostardoquefaz,aprendercomaprpria
experinciaeconstruirsaberesnospercursos,sejamindividuaisoucoletivos.Umprofessorprecisadiscutir
educao.
Aatualizaodoprofessordevedarseemtodososnveis.Oprofessornecessitalerjornais,participarde
discussespolticas,entenderosentidodaeducaoe,atmesmo,defenderinteressessindicaise
corporativos,porquesomenteossaberesprticosnosatisfazem,precisamsercomplementadoscom
saberestericos,epistemolgicosefilosficos.
Formarsujeitoscrticos,preparadosparaosdesafiosdosculoXXI,umatarefaquenopermiteparar
parapensar.Quandotrabalhamoscompessoas,nopodemosnosesquecerqueasmudanasocorrem
numavelocidadecrescenteepercorremomundo"online"atravsdaredemundialdecomputadores.A
globalizaoumarealidadequenotemretornoeapreparaodoindivduoparaessainserouma
tarefapremente.
Asescolasso,hoje,oambientepropciodisseminaodascondiesnecessriasadaptaodo
homemaessecontextoe,paraisso,deveroestaremconstanteaperfeioamento.Aescolaprecisaser
reflexivaparaatenderaessademanda,pormaescolaumentequecongregaumacoletividade.Seessa
coletividadenoestiverafinadacomoconceitodeescolareflexiva,todootrabalhoseremvo.Os
professores,comomembrosdessacoletividade,precisam,elestambm,entenderemessaverdadee
assumiremsuaparceladeresponsabilidade,buscandoseuconstanteaperfeioamentoeseucrescimento
pessoal,profissionaleintelectual,porquenossosalunosnomaissecontentamcomrespostasevasivas
quenoesclareamseusquestionamentos.
Htempos,aoprofessorerapermitidodizeraoalunoqueexistiamnaescoladuasobrigaes:ado
professordeensinareadoalunodeaprender.Hoje,nossosalunossoquestionadorese,quandoofazem,
estodevidamenteembasadosemdadosatuaisquemuitasvezesaindanochegaramaoconhecimentodo
professor.Logo,cabeaoprofessorentenderqueoconhecimentonomaisgestadonaescola.Muitodo
queosalunosaprendemaconteceforadasquatroparedesdasaladeaula,cabendoaoprofessorto
somentetransformarinformaoemconhecimentopelodebate,pelaproblematizao,peloquestionamento,
pelareflexo,mas,paratanto,deverestardevidamentepreparado.
Oconceitodeprofessorreflexivoquetratamosnestetrabalho,buscaestimularumameditaosobrea
formao,opreparo,aatualizaoeodesempenhodenossosprofissionaisdaeducaoquelidam
diariamentecomumsemnmerodealunos,dasmaisdiversasclassessociaisenosmaislongnquos
rincesdesseBrasilequetmsobreseusombrosaresponsabilidadedeformaroscidadosque,num
futuroprximo,exerceroocontroledomundo.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

26/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

Ponderarosresultadosdotrabalhodecadaprofessoreducadorcorrespondeavisualizaraquiloquenos
reservaofuturo,frutodeumaatividaderealizadahoje,masqueexigecrescimentoe,principalmente,a
conscientizaodaresponsabilidadeemlegarposteridadeummundomelhor.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
ALARCO,Isabel(org)eoutros.FormaoreflexivadeprofessoresEstratgiasdesuperviso.
Portugal:PortoEditora,1996.
__________.Professoresreflexivosemumaescolareflexiva.SoPaulo:Cortez,2003.
ALVES,Rubem.Conversacomeducadores.Disponvelem.Acessoem31julho2004.
BARBOSA,RaquelL.L.(org).FormaodeEducadores:desafioseperspectivas.SoPaulo:Editora
UNESP,2003.
BRANDO,CarlosR.Oeducador:vidaemorte.RiodeJaneiro:Graal,1984.
CAMARGO,Paulode.Projetossuspensos.FolhadeSoPauloCadernoSinapsen21.SoPaulo:
30/03/2004.
DEWEY,John.Howwethink.Chicago:1933,D.C.Heath.In:ALARCO,Isabel(org)eoutros.Formao
reflexivadeprofessoresEstratgiasdesuperviso.Portugal:PortoEditora,1996.
FREIRE,Paulo.Educaoemudana.RiodeJaneiro:PazeTerra,1979.
__________.Pedagogiadaautonomia:saberesnecessriosprticaeducativa.SoPaulo:Paze
Terra,1997.
GADOTTI,Moacir.BonitezadeumsonhoEnsinareaprendercomsentido.SoPaulo:Grubhas,2003.
GARCIA,CarlosM.Aformaodeprofessores:novasperspectivasbaseadasnainvestigaosobreo
pensamentodoprofessor.In:NVOA,Antonio.(coord.)Osprofessoresesuaformao.Lisboa:
PublicaesDomQuixote,1992.
HERNNDEZ,Fernando.AimportnciadesaberComoosdocentesaprendem.RevistaPedaggica
Ption4.PortoAlegre:Artmed,fevereiro/abril1998.
IMBERNN,Francisco.Formaodocenteeprofissional:formarseparaamudanaeaincerteza.So
Paulo:Cortez,2000.In:GADOTTI,Moacir.BonitezadeumsonhoEnsinareaprendercomsentido.
SoPaulo:Grubhas,2003.
MORIN,Edgar.Ossetesaberesnecessrioseducaodofuturo.Braslia:Cortez,2002.
NVOA,Antonio.(coord.)Osprofessoresesuaformao.Lisboa:PublicaesDomQuixote,1992.
PERRENOUD,Philippe.Ensinar:agirnaurgncia,decidirnaincerteza.PortoAlegre:Artmed,2001.
PERRENOUD,Philippe,THURLER,MonicaG.eoutros.AscompetnciasparaensinarnosculoXXI:a
formaodosprofessoreseodesafiodaavaliao.PortoAlegre:Artmed,2002.
http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

27/28

28/04/2016

OPROFESSORREFLEXIVOESUAMEDIAONAPRTICAPEDAGGICA:FORMANDOSUJEITOSCRTICOS

PIMENTA,S.G.eGHEDIN,E.(org).ProfessorreflexivonoBrasilgneseecrticadeumconceito.
SoPaulo:Cortez,2002.
SEVERINO,AntonioJoaquim.Preparaotcnicaeformaoticopolticadosprofessores.In:
BARBOSA,RaquelL.L.(org).FormaodeEducadores:desafioseperspectivas.SoPaulo:Editora
UNESP,2003.
VESENTINI,J.eVLACH,V.Geografiacrtica.SoPaulo:Editoratica,1987.Disponvelem
http://www.geocritia.hpg.ig.com.br/critica.htm.Acessoem30outubro2004.

[1]Disponvelem.
[2]PERRENOUD,P.Ensinar:agirnaurgncia,decidirnaincerteza.PortoAlegre:Artmed:2001.p.123125.
[3]ALARCO,Isabel.Professoresreflexivosemumaescolareflexiva.SoPaulo:Cortez,2003.

PorRogrioFerreiraLeite
Endereodapublicao:http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapratica
pedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/
Webartigos.comPublicaodeartigosemonografaisPubliqueseuartigoem
www.webartigos.com/autores/cadastro/

http://www.webartigos.com/artigos/oprofessorreflexivoesuamediacaonapraticapedagogicaformandosujeitoscriticos/36723/print/

28/28

You might also like