Professional Documents
Culture Documents
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)
VolveralndicedeTemas
OBJETIVOS:
Alterminodelestudiodeestetemaelalumnodeber:
1.DefinirelconceptodeEpS.
2.JustificarlaimportanciadelaEpSparapromocionarlasalud.
3.ExplicarlasfasesenlasquesedesarrollaelprocesodeEpS.
4.Relacionardiferentesfactoresderiesgoconductualesconproblemasdesalud.
5.EstablecerdiferenciasentrelaEpSrealizadaenelpasadoylaactual.
6.ExplicarlosproblemasconlosqueseencuentralaEpSparadesarrollarseadecuadamenteenelmomentoactual.
7.AsumirlaimportanciaquetieneeldesarrollodelaEpSfueradelmbitosanitario,fundamentalmenteenlaescuela.
8.ProponerposiblesfrmulasparaquelaEpSsedesarrolleenelsistemadeAtencinPrimariadeSalud(APS).
9.EnumerarlasfuncionesdelossanitariosdeAPS.
10.ProponersolucionesalosobstculosqueseencuentralaEpSparadesarrollarseenlaescuela.
NDICE:
1.Introduccin
2.ConceptoyfasesdelaEpS
3.ImportanciadelaEpSenlaPromocindelaSalud
4.EpStradicionalversusEpSactual
5.Basestericas
6.LaEpSfueradelmbitosanitario
7.Bibliografa
1. INTRODUCCIN:
LaEducacinparalaSalud(EpS)esunadelasdisciplinasmsjvenesenelmbitodelascienciasdelasalud.Clsicamente,
eltrminoEpSsugeralacomunicacinhaciafuerayhaciadebajodeconocimientossobrelasalud,aindividuosalosquese
suponadesprovistosdelosmecanismoscognitivossobreelmododeevitarlasenfermedades.As,Gilbertconsiderabaenlos
aos4050quelaEpSconsistaen?instruiralasgentesenmateriadehigiene,detalformaqueapliquenlosconocimientos
adquiridosalperfeccionamientodelasalud?.
EstavisinesperfectamentevlidasitenemosencuentaqueenesosaoslaEpSsedesarrollabaalamparodelas
concepcionesbiomdicasdelasaludylaenfermedadquedabanpocaoningunaimportanciaalosfactoressociales,
culturalesypsicolgicos.Adems,laEpStransmitanicamentevaloresderivadosdelamedicinaaloptica.
Apesardequeen1954elComitdeExpertosenEducacinHiginicadelPblicodestaclainfluenciadelacultura,la
religinylasociedadenelcomportamientodelaspersonas,pocasvecesseprestabaatencinaestosfactoresparala
planificacindelasactividadesdeEpS.
EstaprimeraorientacindelaEpSharecibidonumerosascrticas,alhaberdadolugaraunainterpretacinexcesivamente
individualista,queresponsabilizaalaspersonasporsushbitosdevida,loquetodosconocemoscomo?culpabilizarala
vctima?.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
1/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
Apartirdelosaossesenta,yenfrentadalaEpSalnuevoproblemaquesuponelaelevadamortalidadymorbilidadasociada
aestilosdevidanosaludables,sepusoelnfasisenlamodificacindelasconductas.Entonces,laEpSbuscsusbasesen
teorasprocedentesdelasociologa,antropologa,pedagogay,sobretodo,delapsicologa.
DefinirlaEpSesunatareacompleja,mximecuandocomohemosvistoesunadisciplinajovenysometidaacambios.Una
delasmayoresdificultadesprovienedelaaparicindeltrmino?promocindelasalud?.EnpalabrasdePilarNjera:?por
qulosservicioshastahacepocollamadosdeeducacinparalasalud?pasanaserdenominadosdepromocindelasalud,
enocasionessinmodificarnadamsquesunombre?.
Laconfusinrespectoalostrminosllevaaquecadapersonahagasuspropiasinterpretacionesdependiendodesu
experienciaenladisciplina.Noobstante,pareceapropiadoincluirenestaintroduccinladefinicindeambosconceptos
extradasdelGlosariodetrminosdelaOrganizacinMundialdelaSalud(OMS).
ConrespectoalaEpS,laOMSdicelosiguiente:
LaEducacinparalaSaludcomprendelasoportunidadesdeaprendizajecreadasconscientementequesuponenunaforma
decomunicacindestinadaamejorarlaalfabetizacinsanitaria,incluidalamejoradelconocimientodelapoblacinen
relacinconlasaludyeldesarrollodehabilidadespersonalesqueconduzcanalasaludindividualydelacomunidad.
Referencia:definicinmodificada:
LaEpSabordanosolamentelatransmisindeinformacin,sinotambinelfomentodelamotivacin,lashabilidades
personalesylaautoestima,necesariasparaadoptarmedidasdestinadasamejorarlasalud.LaEpSincluyenoslola
informacinrelativaalascondicionessociales,econmicasyambientalessubyacentesqueinfluyenenlasalud,sino
tambinlaqueserefierealosfactoresderiesgoycomportamientosderiesgo,ademsdelusodelsistemadeasistencia
sanitaria.Esdecir,laeducacinparalasaludsuponecomunicacindeinformacinydesarrollodehabilidadespersonales
quedemuestrenlaviabilidadpolticaylasposibilidadesorganizativasdediversasformasdeactuacindirigidasalograr
cambiossociales,econmicosyambientalesquefavorezcanlasalud.
Enelpasado,laeducacinparalasaludseempleabacomotrminoqueabarcabaunamsampliagamadeaccionesque
incluanlamovilizacinsocialylaabogacaporlasalud.Estosmtodosestnahoraincluidoseneltrminopromocindela
salud,yloqueaquseproponeesunadefinicinmenosextensadelaeducacinparalasaludparadistinguirentreestosdos
trminos.
Delapromocindelasalud,laOMSescribe:
Lapromocindelasaludeselprocesoquepermitealaspersonasincrementarelcontrolsobresusaludparamejorarla.
Referencia:CartadeOttawaparalaPromocindelaSalud,OMS,Ginebra,1986.
Lapromocindelasaludconstituyeunprocesopolticoysocialglobalqueabarcanosolamentelasaccionesdirigidas
directamenteafortalecerlashabilidadesycapacidadesdelosindividuos,sinotambinlasdirigidasamodificarlas
condicionessociales,ambientalesyeconmicas,conelfindemitigarsuimpactoenlasaludpblicaeindividual.La
promocindelasaludeselprocesoquepermitealaspersonasincrementarsucontrolsobrelosdeterminantesdelasaludy
enconsecuencia,mejorarla.Laparticipacinesesencialparasostenerlaaccinenmateriadepromocindelasalud.
2. CONCEPTODEEpS:
AlolargodelahistoriadelaEpSsehanformuladomuchasdefiniciones,frutodelasdiferentesorientacionesyenfoques
quehaadoptadostaparaabordarlosproblemasdesalud.Deacuerdoconlasnuevastendenciasenloqueserefiereal
procesoenseanzaaprendizajeascomoalconocimientodelimpactosobrelasaluddelosllamadosfactoresderiesgo
conductualesoligadosalestilodevida,nosotrosdefiniremoslaEpScomounprocesoplanificadoqueconduceala
modificacindelasconductasrelacionadasconlasalud.Estamodificacinpuededarlugartantoalaadopcindeconductas
saludablescomoalcambiodeconductasqueperjudicanlasaludporconductassaludables.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
2/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
Esteprocesosedesarrollaenlassiguientesfases:
IAnlisisdelproblemadeSaludysurelacinconlaconducta
Enestafasesedebenestudiarconprofundidadlagravedadymagnituddelosproblemasylasconductasqueconstituyanun
factorderiesgoparaesosproblemas.Lagravedadymagnitudseestudianparanocaerenelerrordeintentarrealizaruna
intervencineducativaparaunproblemainexistente.
Seraabsurdo,porejemplo,iniciarunaintervencineducativaparaprevenirelabusodealcoholenembarazadassidespus
derealizaruncuidadosoanlisisnosdiramoscuentadequenuncasehademostradoquebajosconsumosdealcohol(v.g.:
dosvasosporsemana)tenganunefectonegativosobrelasaluddelasembarazadasyadems,unainvestigacindemostrara
quecasiningunaembarazadaconsumemsdeesenivel.
LarelacindelosproblemasconlasconductasnosinteresapuestoquelaEpSesunaherramientaquesedirige
precisamenteaactuarsobrelaconducta.Losproblemasdesaludenlosquenoexisteunaasociacinestablecida
epidemiolgicamenteentrelaconductayelproblemaseintentanresolverconotrasaccionesdelsistemasanitarioque
resultanmsapropiadasquelaEpS.
Enestesentido,paraunasituacincomolaquesehavividorecientemente,deaumentodelaincidenciadecasosde
meningitismeningoccica,laactuacinmsapropiadaconsisteenlavacunacinmasivadelapoblacinconmayorriesgo
desufrirelproblema,siprocedeporrazonesepidemiolgicas.
IIAnlisisdelosdeterminantesdelaconducta
Unavezquehemosresueltoqueexisteunarelacin,establecidaatravsdeestudiosepidemiolgicos,entrealgunas
conductasylosproblemasdesalud,elsiguientepasoconsisteenanalizarlosfactoresquedeterminanesasconductas.Este
esunodelosaspectosmsimportantesparadesarrollarintervencioneseducativasqueconsiganrealmenteuncambio
conductual.Siasumimos,porejemplo,queelmayordeterminantedelhbitotabquicoconsisteenlafaltadeconocimiento
sobrelosefectosnegativossobrelasaludynuestraintervencinsedirigeexclusivamenteaaumentarlosconocimientos,es
evidentequenotendremosxitoenelcambiodeconducta.Engeneral,losfumadoressabenmuybienqueelfumarnoes
saludableyapesardeellosiguenfumando.Portanto,tendremosqueinvestigarculessonenrealidadlosdeterminantesde
esaconductaparapoderdirigirnuestrasaccioneshaciaellos.
IIIDiseodelaintervencin
Enelsiguienteapartado,diseodelaintervencin,tendremosencuentaquelaEpSnosloconsisteenrealizaracciones
educativas.Esesencialqueanalicemostambinlasbarrerasmedioambientaleseintentemosdirigiraccioneshaciaellas.No
debemoscaerenelerrordedisearunaintervencinparalaprevencindelSIDAaUDVPeducandoparaqueutilicen
jeringuillasdesechablessinoexistelaposibilidaddeconseguirlas.Tampocodebemoscaerenelerrordepensarqueuna
determinadatcnicaconlacualhemostenidoxitounavez,vaaresultarapropiadaparatodoslosproblemasysituaciones.
Portanto,cuandodiseemoslaintervencindebemosdescubrirculessonlasmedidas,tantoeducativascomoambientales,
queincidansobrelasconductasdelaspersonasconcretasalasquenosqueremosdirigir.
IVEjecucindelaintervencin
Nuestraintervencinpuedeestarmuybiendiseadaperodenadasirvesialahoradeponerlaenmarchanoesutilizadao
aceptadaporlaspersonasuorganizacionesalasquevadirigida.Diversasinvestigacionesdemuestranquedetodoslos
materialesdeEpSquesonenviadosalasInstitucioneseducativas,sloentreun5y10%sonutilizadosporlosprofesores.
Esimportante,portanto,laparticipacindelaspersonasquevanarecibirelprogramadurantelafasedeldiseo,paraque
existaunaadecuacindelosmtodosasusvalores,paraquesientanqueexisteunaventajarelativaparaellossiadoptanlas
medidasincluidasenelprograma,etc.
VEvaluacindelaintervencin
Porltimo,laevaluacindeberanalizarlospasosprecedentespreguntndoseymidiendoadecuadamentesilaintervencin
hasidoejecutadayrecibidaporelgrupodianatalycomosehabaplanificado,respetandofielmentesudiseosihemos
conseguidoinfluirenlosdeterminantesdelaconducta,detalmaneraquesta,sehayamodificadoy,porltimo,siel
problemadesaludesmenosprevalente.Detodasformas,hayquetenerencuentaquelasmejorasenelproblemadesalud
noseaprecianacortoplazo,perosesimportantedemostrarquehahabidocambiosenlasconductas.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
3/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
RealizarEpSsiguiendotodosestospasosnoesunatareafcil.Requieretiempo,recursos,tantohumanoscomomateriales,
convencimientodesuutilidad,yformacin.Elementosquesedistribuyendemaneramuydesigualennuestrosistema
sanitario.Porejemplo,enAPSqueesdndemssedebendesarrollaraccionesdeEpSydePromocindelaSaluddirigidas
alaprevencinprimaria,seconcentrantansloel26,2%deltotaldeenfermeras,matronasyfisioterapeutasyel41,8%de
losmdicos,muyocupados,alparecer,enatenderlapresinasistencialcurativa,demaneraquenotienentiempopara
otrasactividades.
NodisponemosdedatossobrelosrecursoseconmicosdestinadosaproyectosdeEpS.Pero,aligual,queparadiagnosticar,
tratarycuidaralaspersonasenfermas,laEpSnecesitarecursoseconmicosquepuedensuperarelpresupuestonormalde
unCentrodeSalud.Encuantoalconvencimientodesuutilidad,diversasinvestigacionessobreactitudesdelosprofesionales
sanitarioshacialaEpS,demuestranunintersmuybajoporestadisciplinaalaquealgunosconsiderananpococientfica.
DeltotaldeproyectosfinanciadosporelFondodeInvestigacinSanitariaeneltrienio9295,sloun0,41%sedirigana
mtodosytcnicaseducativas.
Y,porltimo,enloquehacealaformacin,hayalgunosejemplosdeplanesdeestudiodemedicinaquededican1horaala
EpSentodalaformacinpregrado.Todosestosdatosnosonmuyalentadores.Perodebemostenerencuentaquesi
nuestrasacciones,tericamentedirigidasalcambiodeconducta,norespetanlametodologadelaEpSestaremosrealizando
otrotipodeactividad(informacinsanitaria,consejomdico,etc.)y,portanto,nopodremosargumentarquelaEpSno
sirveparanada.Noeslaprimeravezqueomosdeciraprofesionalessanitariosqueestncansadosderepetirhastala
saciedadlosconsejosdietticosapersonasdiabticasohipertensasyquelosresultados,lejosdemejorar,amenudo
empeoran.Portanto,comoconclusin,diremosquelaEpSesuncambiodeconductaplanificadoyquelacalidaddeeste
procesodeplanificacindeterminasueficacia.
Pero,culeslaimportanciaquetienelaEpSentretodaslasaccionesquesepuedenllevaracabopararesolverlos
problemasdesaludyelevarlosnivelesdesaluddelapoblacin?Paraanalizarestacontribucin,estudiaremosa
continuacinlamodificacindelosproblemasdesaludenestesigloylarelacindeestosproblemasconlasconductas.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
4/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
3. IMPORTANCIADELAEpSENLAPROMOCINDELASALUD
3.1.Modificacindelapatologaprevalenteestesigloenelmundodesarrollado.
CuandosehabladePromocindelaSaludydeEpS,nopodemosolvidarnosdeloscambiosocurridosenelpatrnde
mortalidadymorbilidaddurantelasltimasdcadasenlospasesdesarrollados.Enelpasado,lapatologaprevalenteerala
infecciosayelgermeneraconsideradocomocausanica.Estosgrmenessonaceptadoscomonaturales(elmeningococo,
porejemplo),especficos(cadaenfermedadoefectoseasociaaungermenconcretoelmeningococoescausadela
meningitis,eltreponemapllidumdelasfilis)ydeaccinrpida(esdecir,enuncortoperododeincubacin,elgermen
consigueprovocarlaenfermedad).
Conestemodelo,laspersonassoncapacesdeasociarrpidamentesusacciones,conlosefectos.(v.g.:unarelacinsexual
conunaenfermedadvenreaestarencontactoconalguienquetienegripeytenerlagripe,etc.).Enelmomentoactual,la
patologaprevalenteeslacrnicaydegenerativaconfactorescausalesartificiales(tabaco,plomo,mercurio,productos
generadosenlosprocesosdeproduccinindustrial,etc.),inespecficos(muchosdeestosfactorespuedenestarimplicados
enlagnesisdemuchosproblemasdesalud)ydeaccinlenta(todosconocemoseltiempoquetardanenprovocarefectos
losagentescarcinognicosdeltabaco,porejemplo).Detalmaneraquelaspersonasnoasociansusaccionesconlosefectos,
dificultandolasaccionesdeEpS.Adems,conelavancedelacienciahahabidounamejoraenelconocimientodeestos
factores,sereconocelamulticausalidadyseenfatizalaimportanciadelosfactoressocialesypsicolgicos,endefinitivael
"estilodevida",enlagnesisdelosproblemasdesalud.
3.2.Enqumedidaafectaelestilodevidaalaaparicindelosproblemas?
SegnelmodeloLalonde,elniveldesaluddeunacomunidadestdeterminadoenun43%porelestilodevida.Aunque
algunosautores,comoLamataenEspaayGunningSchepersenHolandahancriticadoestemodelo,manifestandoalgunos
desacuerdosconceptualesqueafectanalpesoporcentualdecadaunodelosdeterminantesdescritosporLalonde,todos
parecenaceptarlaimportanciafundamentaldelosestilosdevidaenlasaluddelaspoblacionesdelospasesdesarrollados.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
5/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
Siaceptamosqueestoesas,lasiguientepreguntaquenospodemoshaceres:quherramientastieneelsistemasanitario
parainfluirenlasconductasqueconformanelestilodevida?
LasvacunasconstituyenhoyendaunadelasherramientasmsimportantesdelaSaludPblica,quehanpermitido
conseguirnotablesmejorasenlasalud.Inclusoalgunasvacunashanconseguidoerradicarenfermedadescomolaviruela.
Sinembargo,elsistemainmunenoreacciona,quesesepa,frentealasmltiplesagresionescontraelnormal
funcionamientodelorganismogeneradasporlasconductasderiesgo.Deformaquelasntesisdevacunasesalgoquequeda
descartado,almenosporelmomento.
Lasmedidasdeprevencinsecundaria,comoeldiagnsticoprecozatravsdelabsquedaactivadecasosdeHTA,
dediabetes,deaterosclerosis,etc.,aunquesonimportantes,serevelaninsuficientespuestoquelosproblemasdesalud
crnicos,alcontrarioquelosinfecciosos,unavezestablecidos,sonpocosusceptiblesdemodificarsedesdeunaperspectiva
nicamentecurativaopaliativa.
Tampocolaquimioprofilaxispuedeconseguirbuenosresultados,silaspersonasnomodificansuconducta.
Imaginemosporunmomentoqueexistieranproductosbiolgicosofrmacosqueneutralizarantotalmentelosefectosdelas
conductas.Yofumo,perometomounapastillayyanoactanlosagentescancergenosdeltabaco.Otengoqueprepararun
examenyslopuedodormir3horasalda,peromebebounasolucinymesientocomosihubieradormidoochohorasy,
ademsnorepercutesobremisalud.
Esevidentequeestosejemplosentranmsenlaesferadelamagiaolosdespropsitosqueensupuestoscientficos.Por
tanto,qunosquedaparainfluirenlosestilosdevida?
LaEpS,ayudadapormedidasambientales,legislativas,organizativas,etc.,endefinitiva,laPromocindelasaludeslanica
armaeficazqueconseguirevitarlosproblemas.Tambin,encasodequeaparezcan,laeducacinalaspersonasparaquese
adaptenasunuevasituacineimpedirqueempeoren,resultaruncomplementofundamentaldeltratamiento
farmacolgicoeincluso,enalgunasocasiones,msimportantequeste.
Paraconcretaryentender,condatosrealesdenuestroentorno,loquequeremosdecircuandohablamosde"estilosdevida"
comodeterminantesdesalud,vamosareferirlasprincipalescausasdemuerteenEspaayenCantabria,relacionndolas
consusrespectivosfactoresderiesgo.
3.3.Anlisisdelasprincipalescausasdemuerte
ElpatrndemorbimortalidadenEspaaestencabezadoporlasenfermedadescardiovasculares,lostumoresylas
enfermedadesdelaparatorespiratorio,causasdemuertequecoincidentantoparahombrescomoparamujeres.Lacuarta
enordendeimportancialaconstituyenlascausasexternascomoaccidentes,suicidios,etc.,paraloshombresylas
enfermedadesdelaparatodigestivoparalasmujeres.Enquintolugaraparecenlasenfermedadesdelaparatodigestivopara
loshombresylasendocrinometablicasparalasmujeres.
EnelcasodeCantabria,lascincoprimerascausasdemuertecoincidenconlasdeEspaaparaloshombres.Enelcasode
lasmujeres,existecoincidenciaenlascuatroprimeras.Portanto,enCantabriasemueredeunaformasimilaralamedia
nacional,aunquelascifrassonligeramenteinferioresparalasmuertesporenfermedadesdelaparatocirculatorioyunpoco
superioresenelcasodelostumoresyenfermedadesdelaparatorespiratorio.Encuantoalporcentajedeestascausascon
respectoaltotal,dosterciosdetodaslasmuertessondebidasalasenfermedadesdelaparatocirculatorioyalostumores
malignos(40,7%y23,9%respectivamente),seguidasamsdistanciaporlasenfermedadesdelaparatorespiratorio,digestivo
ylasproducidasporcausasexternas.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
6/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
3.4.Principalesfactoresderiesgodelasprimerascausasdemuerte
Sihacemosunanlisisdelosprincipalesfactoresderiesgodeestasdosprimerascausas,quecomohemosdicho,
constituyencasilasdosterceraspartesdeltotaldemuertes,podemosapreciarquelamayorpartedeellossonfactoresde
riesgoconductuales,esdecir,factoresquetienenqueverconnuestraformadevida.Porejemplo,delosfactoresderiesgo
cardiovascular,algunosson
conductualescomoeltabaco,elsedentarismoylaanticoncepcinhormonal,yotrosestnntimamenterelacionadoscon
conductas(elcolesterolconunadietaricaengrasas,estrscontrabajarenexcesoynodedicartiempoaldescanso,etc.).
Adems,enelcasodequeestosfactoresactencombinados,aumentarelriesgorelativodepadecerunaenfermedad
cardiovascular.
Aalgunosdeellos,deformaaislada,comoaltabacoseleimputaun25%detodoslosinfartosagudosdemiocardio.
Tambin,losqueasuvezsonprocesospatolgicosyaestablecidos,dependenengranmedidadeconductascomola
adherenciaalostratamientosyelcumplimientodelasmedidashiginicodietticasmedianteunaadecuadaEpS,paraevitar
unamuerteprematura.
Losfactorescausalesconmayorpesoimplicadosenlamuerteporcncersonladietayeltabaco,seguidosmuydecercapor
lasprcticassexuales.Todosellosfactoresconuncomponenteconductualimportante.Aelloslespodemosaadirelalcohol
(denuevootrofactorconductual)ylosambienteslaboralesenloscualesexistanproductoscancergenos.Enesteltimohay
queconsiderarlafaltadeproteccineneltrabajo(consideradotambincomofactorconductualenlamayorpartedelos
casos).Sinolvidarnosdequeenotrosapartados,tambinpuedejugaralgnpapel,msomenosimportante,elaspecto
conductual.Tambin,enestecaso,eltabacoesunfactorderiesgoconductualimplicadoenel90%detodosloscnceresde
pulmn.
Comoconclusin,podramosdecirqueelevitarestasenfermedadesdepende,engranmedida,delaadopcindehbitosde
vidaquefavorezcanlasalud.Ylasnicasarmaseficacesquetenemospara
conseguireseobjetivosonlaPromocindelaSaludylaEducacinparalaSalud.
Estaltimaeselprimereslabndetodoelentramadosanitario.Conseguirquelaspersonassientanquelasaludesalgoque
debeseranheladoycuidadodesdeperspectivastanpersonalescomoelcomportamiento,otancolectivascomoelcuidado
delmedioambiente,conduciraunniveldebienestarsocialconsiderablementemayordelqueenestosmomentos
tenemos.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
7/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
3.5.ReconocimientopolticodelaEpSenlaLeyGeneraldeSanidad
LaimportanciadelaPromocindelaSaludydelaEpSquedarecogidasenlaLey14/86generaldeSanidad,deformaque
sereconocelegalmentesuinfluenciaenlamejoradelniveldesaluddelapoblacin.
ExplcitamentesehacereferenciaaellasenelArtculotresdelTtuloPrimero,Captuloprimeroquerecogelosprincipios
generalesdelsistemadesalud,indicandoquelosmediosyactuacionesdelsistemasanitarioestarnorientados
prioritariamentealapromocindelasaludyalaprevencindeenfermedades.
ElArtculoseisdeesemismocaptulosealaquelasactuacionesdelasAdministracionesPblicasestarnorientadas,entre
otras,alapromocindelasaludyapromoverelintersindividual,familiarysocialporlasaludmediantelaadecuada
educacinsanitariadelapoblacin.
YenelcaptuloII,artculo18,aparecela"adopcinsistemticadeaccionesdeeducacinsanitariacomoelemento
primordialparalamejoradelasaludindividualycomunitaria",comolaprimeradeunaseriede16actuacionessanitariasdel
sistemadesalud.
UnavezquehemosdeterminadoqueslaEpSyenquresidesuimportanciaparaprevenirlosproblemasdesaludactuales
yelevarelniveldesalud,apoyadaademsporlalegislacin,vamosaanalizarlascaractersticasquedebereunir,detal
maneraquequedeclaroquelaEpSactualnotienenadaqueverconalgunasaccionesinformativasquealgunossanitarios
anseempeanenconsiderareducacinsanitaria.ParaelloenfrentaremoslaEpStradicionalconlaactual.
4. EpSTRADICIONALVERSUSEpSACTUAL
Alser,laEpS,unadisciplinamuyjovenqueformaparteintegrantedelasCienciasdelaSaluddesdehaceapenascincuenta
aos,hatenidoqueadaptarse,aligualquehasucedidoconotrasdisciplinasrelacionadasconlasalud,aloscambios
ocurridosenelpatrndemortalidadymorbilidadmencionado,ascomoalamaneradeenfrentarsealamultitudde
factoresligadosalestilodevidaquecondicionanlosproblemasdesalud.ElfundamentodelaEpStradicionalloconstitua
laconcepcinbiomdicadelasaludylaenfermedad,conlocualsuobjetivoconsistaenprevenirlaenfermedad,
fundamentalmenteinfecciosa,comoyahemosvisto.LaEpSactualsebasaenlaconcepcinholsticadelasalud,que
reconoceunpesoimportantealosfactoresconductualescomodeterminantesdelasalud,ysuobjetivoconsisteen
mantenerypromocionarlasalud,haciendohincapi,tantoenlasconductasdelaspersonascomoenelambiente.
CARACTERSTICAS TRADICIONAL
ACTUAL
Fundamento
Biomedicina
Concepcin
holstica
Objetivo
Prev.Enfs.
Infecciosas
Promocindela
salud
Mtodo
Cognitivos+
motivacin
Id.+
Socioecolgicos
Lugar
Consultamdica
Enexpansin
Poblacin
Profesionales
Enfermos(blanda) Id.+Sanos(dura)
Sanitarios
Multiprofesional
Losmtodosutilizadosenelpasadoeranmtodosbasadosenlatransmisindeinformacinsanitariacorrecta,dandopor
hechoquesilaspersonasconocancomoprevenirlaenfermedadibanaponerlosmediosparahacerlo.Existelacreenciade
queorunaconferencia,leerunfolletooverunapelculaessuficienteparaquelaspersonasdiscurranporelcaminodela
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
8/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
salud.Alserconscientesdequeestosmtodosnodabanresultado,yaquelagentenosiempreponaenprcticala
informacinrecibida,seexperimentaronmtodosmotivacionales,quetampocotuvieronmuchoxito.Parafomentarun
estilodevidasano,esnecesarioentenderquelosindividuosadoptansusdiversospatronesdecomportamientoporla
presindelmediosocialenelqueviven.Lafamilia,laescuela,losiguales,losmediosdecomunicacindemasas,la
publicidad,etc.sonelementosdelprocesodesocializacinmuyimportantesquedebemostenerencuenta.Portanto,los
nuevosmtodosdebernestarbasadosenlaintervencinsocial,locualimplicalaparticipacindelosindividuosyla
comunidad,elflujobidireccionaldeinformacinentreeleducadordesaludylacomunidad,ylamultiprofesionalidady
sectorialidad.Tendrnencuenta,adems,lacontinuidad,lamotivacin,elfactorldico,laplanificacinylaevaluacin.En
cuantoallugar,laEpSsesoladesarrollarenlaconsultamdica,ejercidaporsanitarios,sobretodomdicos,sinla
convenienteformacinyentrenamiento,adondeacudaunapoblacinenferma,tericamentemsblandayreceptiva.Con
estapoblacin,esposiblequeresulteeficazlasimpleinformacindelriesgo.Porejemplo,advertiraunapersonacon
infartoquepuedevolverarepetirsesinodejadefumar.Conelnuevoenfoque,laEpSdebeimpregnartodoelambiente,
fundamentalmentelaescuela.Perotambinelhospital,elcentrodesalud,loslugaresdetrabajo,loslocalespblicos,las
asociaciones,etc.Lapoblacinreceptorasertantoenfermacomosana,tericamentemsdura,yaquealnopadecer
ningnproblemaynoasociar,comohemosvisto,lasconductasderiesgoconlaaparicindelosefectos,sermuchoms
difcildeconvencerparaqueadoptehbitosdevidasaludables.Ydeberllevarseacabonosloporsanitarios,sinopor
mltiplesprofesionales(trabajadoressociales,psiclogos,socilogos,ingenieros,abogados,arquitectos,periodistas)yde
diversossectores(economa,agricultura,educacin,vivienda,sanidad),convenientementeformados.Recordemosaeste
respectoquelaOMSdeclarqueeleducadorsanitarioporexcelenciaenlaescuelaeselmaestro.
Esimportante,asmismo,analizarlosprincipalesproblemasconlosqueseenfrentalaEpSparadesarrollarse
adecuadamente.
Laformacinylosrecursos.
Losfuturosprofesionalessanitarios,apesardeloscambiosenlosplanesdeestudio,siguenformndoseenelaspecto
prcticoconunaorientacinhospitalaria.Esms,noscuestionamossimerecelapenatantoesfuerzosi,comohemos
comentadoanteriormente,sloun26,2deltotaldeenfermerastrabajaenAPS.Lasposibilidadesdetrabajorealesparaun
diplomadoenenfermerasiguenestandomayoritariamenteenelhospital.LosprofesionalesdelosCentrosdeSalud,nohan
sidotampococonvenientementeentrenadosy,cuandosurgenideasparadesarrollarlaEpS,siempreseencuentran
disculpascomolafaltadetiempo,lasobrecargaasistencial,olafaltaderecursoseconmicos,que,muchasveces,son
disculpasreales.Elrestodeprofesionaleslotieneanmsdifcil.Tendremosqueestructurarmedidasformativasque
consiganquelosarquitectosdiseenviviendassaludables,sinbarrerasarquitectnicas,quelosagricultoresnoutilicen
pesticidas,olosganaderoshormonasparaengordarartificialmentealganado,etc.
Elambientesocial.
EsbastantehostilalaEpspuestoqueelvalorsaludnocotizaennuestromercado.Lasalud,almenosenteora,parecealgo
importanteparalaspersonas.Hemosodomuchasvecesaquellode"salud,dineroyamor"comolostresaspectosms
valoradosporlaspersonas.Sinembargo,laspersonasseesfuerzanporconseguirdineroyamory,encambio,nohacen
prcticamentenadaeneldaadaparaconseguirmejoresnivelesdesalud,anoserqueenfermen.Enrealidadalasaludse
lesiguedandovalorenelmomentoenquesepierde.Adems,hayalgunasconductas,tericamentesaludables,comoel
hacerejerciciofsicooelmantenerunafiguraesbelta,quenosehacenporestarmssanosinoqueformanpartedeotro
tipodevalores,comolosestticos,muyarraigadosenlaculturadelaimagenenlaquevivimos.
Tambinlalegislacinysucumplimientotienesuimportanciapuestoquenoprocuraquelaopcinmsfcilseatambin
lamssaludable.Quizunagricultornonecesitesaberquelospesticidasperjudicanlasaludsirecibesubvenciones
importantespararealizarcultivosbiolgicos.Estasconductaspuedenllegarasertanobsesivasqueconsiganhacerenfermar
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
9/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
alaspersonasquelaspractican.Tenemosunclaroejemplodeloquedecimosenlasanorexiassufridaspormujeres
adolescentesolosinfartosenejecutivosmodernosquepracticansquash.Muchosdelosvaloresactualessonfomentados
porlapublicidad,queinduceaconsumirdeterminadosproductos,lamayorpartedelasvecesnocivos,paraconseguiresos
valores.
Enteoraestprohibidovendertabacoamenoresde16aos,sinembargo,losadolescentestienenaccesoaloscigarrillos
comprndolosaldetalleenkioskosomquinasexpendedorassituadasasualcance.Aunadolescentelecostarams
accederaltabacosisupreciofueramuyelevadoyexistieranpocoslugarespblicosdondeestuvierapermitidofumar.Las
medidaslegislativasqueconsiganquelaopcinmsfcilparalaspersonasseatambinlamssaludabledeberanformar
partedeunapolticadesaludmultisectorialyqueimpregnaratodoelambiente.
Losproblemasdesalud.
Sonmuycomplejospuestoquelasconductasquelosgenerantienenqueverconellogrodeplacer(usodedrogas:tabaco,
alcohol,etc.alimentacin),laintimidad(relacionessexuales),elsentirseaceptadoporlosiguales(tabaco,alcohol,etc.),el
deseodepoder(estrs,usodeestimulantes,pocashorasdesueo,ejercicioindiscriminado),etc.Poresemotivoes
importantequelaspersonas,pocoacostumbradasaparticipar,seinvolucrenenlaplanificacindelasaccionesdeEpS,para
notraspasarloslmitesdelatica.
5.BASESTERICAS
Preguntas
Sectoresde
actividad
Sectoresde
actividad
especficos
Culessonlasconductas Cmoseproducela
quemejoranlasalud?
adaptacindeuna
conducta?
Cmopuede
facilitarseel
aprendizaje?
Cmose
comunicanlas
personas?
Cienciasdelasalud
Cienciasdel
comportamiento
Cienciasdela
educacin
Cienciasdela
comunicacin
Promocindelasalud
Psicologa
Pedagoga
Prevencindelos
problemasdesalud
Sociologa
Andragoga
Comunicacin
Tratamientodelos
problemas
Antropologa
LASCIENCIASDELASALUD
Cuandohablamosdesaludqueremosreunirlaconcepcinholsticaoglobaldelbienestarfsico,mental,espiritualysocial
delapersona.Lasconductasquenospermitenmejorarlasaludseestudianatravsdetressectoresdelasalud:la
promocindelasalud,laprevencindelosproblemasdesaludyeltratamientodelosproblemasdesalud.Estossectores
correspondenadistintascienciasdelasalud:medicinatradicional,medicinaalternativa,nutricin,fisioterapia,ergoterapia,
odontologa,saludcomunitaria,cienciasdelaenfermera,cienciassociales,etc.Engeneral,lapromocindelasalud
pretendeaumentarlosdeterminantesdelasalud(mododevidayentornosaludables),laprevencinpretendedetenerlas
causasdelosproblemasdesalud,yeltratamientopretenderecobrarlasalud.
LASCIENCIASDELCOMPORTAMIENTO
Nosayudanabuscarelporqudelasconductas.Lapsicologaestudiaelcomportamientoindividual,ylasociologaanalizael
comportamientoengrupodelaspersonas,segnelrolquedebendesempeardependiendodelafamiliaogrupoalcual
pertenezcan.Laantropologaponeelacentoenelmododevida,laculturaolasubculturadelosindividuos.Estasciencias
nosaproximanalamaneraenquesemodificanlasconductas.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
10/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
LASCIENCIASDELAEDUCACIN
Podemosdiferenciarlapedagogadelaandragoga.Estabasetericanospermitecomprenderyentenderelaprendizajey
nosfamiliarizaconlosdistintosmtodoseducativos.Nosayudaenormementeafacilitarelaprendizajedelasconductas.
LASCIENCIASDELACOMUNICACIN
Esesencialconocerelprocesodecomunicacineneducacinparalasalud.Lasvariablesimportantesdelafuente,las
distintasformasdelmensaje,losdistintosartefactos(ruidos)delmedioylasdistintasformasderecibirelmensajeson
herramientasdeanlisisydeintervencintilescuandoseutilizacualquiermtododeaprendizaje.Lascienciasdela
comunicacinnospermitencomprendercmosecomunicanlaspersonas.
6.LAEpSFUERADELMBITOSANITARIO:
EpSenlaescuela:
LaEpSsehaintroducidoenloscurrculosdelaenseanzaprimariaysecundariacomotematransversal.Estesistemase
aplicatambinenotrospasesaunconjuntodecontenidosdesarrolladosenlosltimosaos,degranrelevanciaparalos
ciudadanos,peroquenoestnincluidosenelmarcoconceptualdeunasoladisciplina.Talescontenidostienenencomn
ungrancomponenteactitudinal.Elhechodenoenmarcarseespecficamenteenningunadelasdisciplinasclsicasdelsaber
hacenecesarialacolaboracindetodasellasparacontribuireficazmenteasudesarrollo.As,laEpSdebeimpregnarel
conjuntodelaactividadeducativa,hastaconvertirseenunalneadeactuacinpreferenteenloscentros,quetendrnque
subrayarlaensusprogramacionesgenerales.LaEpSaparecereflejadaencadaunodelostresnivelesdeenseanza:Infantil
(ceroseisaos),Primaria(seisdoceaos)ySecundariaObligatoria(docediecisisaos).Enloreferentealoselementos
curriculares,puedeapareceraludidaenlosobjetivosgeneralesdeetapa,enlasintruduccionesalasreas,enlosobjetivos
generalesdelasmismas,enloscontenidosoenloscriteriosdeevaluacin.
Desarrolloenlasdiferentesetapas:
LostemasdeEpSrespondenentodaslasetapaseducativasaunaseriedetpicosquepuedenresumirseenlossiguientes:
1.Seguridad,prevencindeaccidentesyprimerosauxilios.
2.Educacinvial.
3.Cuidadospersonales:higieneysalud.
4.Alimentacinsaludable.
5.Usodemedicamentosyprevencindedrogodependencias.
6.Prevencinycontroldeenfermedades.
7.Relacioneshumanas.Saludmental.Afectividadysexualidad.
8.Losserviciossanitariosylapeticindeayuda.
9.Medioambienteysalud.
Cadaunodelostemasdebetratarseenespiral,demodoqueaumenteprogresivamentelaprofundidaddelestudio.
EnEducacinInfantilyEducacinPrimarialaEpShadeaparecer,siemprequevengaalcaso,incorporadaentodaslas
unidadesdiseadas,quehandetener,porlascaractersticasdeestasetapas,unenfoqueglobalizado.EnlaEducacin
SecundariaObligatorialaglobalizacindisminuye,yaqueseproponenprogresivamenteparcelasdesabermenosamplias,
quepresentanunaprofundizacinmayoryunacercamientoalacomprensindelasestructurasdelasdisciplinas.
ObstculosparalaEpSenlaescuela:
1.Incumplimientodelalegislacin(LOGSE).
2.Docentesconfaltadeconocimientos,actitudesymaterialesdeapoyo.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
11/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
3.Ambientecontradictorio(choquefamiliaescuela).
4.Saturacinderesponsabilidadesdocentes.
5.Faltadecoordinacinyapoyodelpersonaldeatencinprimariadesalud.
RoldelSanitariodeAPSenlaescuela:
1.Dinamizarymotivaralosmaestros.
2.Cooperarenlaformacindeadultos.
3.Integrarseenelconsejodesaludescolar.
4.Ofertarapoyotcnicoyformacinalosmaestros.
5.Asesoraryprocurarlaformacindelosdocentesporsusiguales.
6.PromoverycontribuiralainvestigacinenEpS.
7.VIVIRLAESCUELA!
BIBLIOGRAFA:
BanduraA.PerceivedSelfEfficacyintheexerciseofcontroloverAIDSinfection.EvaluationandProgramPlanning
199013:917.
ComitExpertosOMS.NuevosmtodosdeEducacinSanitariaenlaAtencinPrimariadeSalud.Ginebra:OMS,
1983.SerInfTc690.
ConsejeradeSanidad.GobiernoRegionaldeCantabria.PlandeSaluddeCantabria19962000.Santander,1996.
DollR,PetoR.ThecausesofCancer.Oxford,NuevaYork:OxfordUniversityPress,1981.
GlanzK,etal.HealthBehaviorandHealthEducation.Theory,ResearchandPractice.2ed.SanFrancisco:Jossey
BassPublishers,1997.
GreenLW,KreuterMW.HealthPromotionPlanning.AnEducationalandEnvironmentalApproach.California:
Mayfield,1991.
GunningSchepersLJ,HansJ.Avoidableburdenofillness:howmuchcanpreventioncontributetohealth?.SocSci
Med198724:94551.
KokG.QualityofplanningasadecisivedeterminantofHealthEducationEffectiveness.Hygie199211:59.
KokGetal.SelfefficacyandAttributionTheoryinHealthEducation.HealthEducationResearch199123943.
LamataF.Unaperspectivadelapolticasanitaria20aosdespusdelinformeLalonde.GacSanit19948:18994.
Ley14/86GeneraldeSanidad.BOEn102de29deAbrilde1986.
MaibachE,MurphyDA.Selefficacyinhealthpromotionresearchandpractice:conceptualizationand
measuramente.HealthEduc199510:3750.
MinisteriodeSanidadyConsumo.PlandeSalud1995.Madrid:MdeSanidadyConsumo,1995.
Online:http:/www.med.usf.edu/~kmbrown/hlth_b
PidrolaG,ReyJdel,DomnguezMycols.MedicinapreventivaySaludPblica,9ed.Barcelona:MassonSalvat,
1991.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
12/13
24/2/2016
Tema2.LaEducacinparalaSalud(EpS)OCWUniversidaddeCantabria
VriesHde,DijkstraM&KuhlmanP.Selfefficacy:thethirdfactorbesidesattitudeandsubjetivenormasapredictor
ofbehaviouralintentions.HealthEduc.
http://ocw.unican.es/cienciasdelasalud/promociondelasalud/materialdeclase/tema1.laeducacionparalasaludeps
13/13