Professional Documents
Culture Documents
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
Ar te
Origem:Wikipdia,aenciclopdialivre.
Ar te(dolatimars,significandotcnicae/ou
habilidade)podeserentendidacomoaatividade
humanaligadasmanifestaesdeordemesttica
oucomunicativa,realizadapormeiodeumagrande
variedadedelinguagens1,taiscomo:arquitetura,
escultura,pintura,escrita,msica,danaecinema,
emsuasvariadascombinaes.2Oprocessocriativo
sedapartirdapercepocomointuitode
expressaremoeseideias,objetivandoum
significadonicoediferenteparacadaobra.3
ndice
1Definio
1.1Histriadoconceito
2Formas,gneros,tcnicas
3Periodizao
3.1Artepr-histrica(c.40000-3000
a.C.)
3.2Arteantiga(c.3000-300a.C.)
3.3Arteclssica(1000a.C.-300d.C.)
3.4Artemedieval(c.300-1350)
3.5ArtenaIdadeModerna(c.13501850)
3.6Artecontempornea(c.1850atualidade)
4Historiografiadaarte
5Crticadearte
6Sociologiadaarte
7Psicologiadaarte
8Conservaoerestauro
9Referncias
10Ligaesexternas
MonaLisa,deDaVinci:umadaspinturasmais
conhecidasdomundo
Definio
Oprincipalproblemanadefiniodoquearteofatodequeestadefiniovariacomotempoede
acordocomasvriasculturashumanas.Devemos,pois,teremmentequeaprpriadefiniodearte
umaconstruoculturalvarivelesemsignificadoconstante.Atnumamesmapocaenumamesma
culturapodehavermltiplasacepesdoquearte.Tambmprecisolembrarquemuitodoquehoje
chamamosdeartenoeraounoconsideradocomotalpelasculturas,diferentesdanossa,quea
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
1/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
produziram,eoinversotambmverdadeiro:certasculturaspodemproduzirobjetosartsticosquens
noreconhecemoscomotais.Associedadespr-industriaisemgeralnopossuemoupossuamsequer
umtermoparadesignararte.4
Numavisomuitosimplificada,arteestligadaprincipalmenteaumoumaisdosseguintesaspectos:4
amanifestaodealgumahabilidadeespecial,
acriaoartificialdealgopelohomem
odesencadeamentodealgumtipoderespostanoserhumano,comoosensodeprazeroubeleza
aapresentaodealgumtipodeordem,padroouharmonia
atransmissodeumsensodenovidadeeineditismo
aexpressodarealidadeinteriordocriador
acomunicaodealgosobaformadeumalinguagemespecial
anoodevaloreimportncia
aexcitaodaimaginaoeafantasia
ainduooucomunicaodeumaexperincia-pico
coisasquepossuamreconhecidamenteumsentido
coisasquedeemumarespostaaumdadoproblema.
Aomesmotempo,mesmoqueumadadaatividadesejaconsideradaartedemodogeral,hmuita
inconsistnciaesubjetividadenaaplicaodotermo.Porexemplo,hbitoentreosocidentaischamar
dearteocantooperstico,mascantardespreocupadamenteenquantotrabalhamosmuitasvezesno
tidocomoarte.Podehaver,assim,umasriedeoutrosparmetrosqueasculturasempregampara
separaroqueconsideramartedoquenoconsideram.4
Mesmoquesepossaestabelecerparmetrosgeraisvlidosconsensualmente,aanlisedecadacasopode
serextraordinariamentecomplexaeinconsistente.Numcontextogeogrfico,seaculturaocidental
chamadearteapera,possivelmenteumaculturanoocidentalpoderiaconsideraraqueletipodecanto
muitoestranho.Naperspectivahistrica,muitasvezesumobjetoconsideradoartsticoemuma
determinadapocapodeserconsideradono-artsticoemoutra.4
Histr iadoconceito
Noocidente,umconceitogeraldearte,ouseja,aquiloqueteriamemcomumcoisastodistintascomo,
porexemplo,ummadrigalrenascentista,umacatedralgtica,apoesiadeHomero,osautosdemistrio
medievais,umretbulobarroco,scomeouaseformaremmeadosdosculoXVIII,emboraapalavra
jestivesseemusohsculosparadesignarqualquerhabilidadeespecial.5
NaAntiguidadeclssica,umadasprincipaisbasesdacivilizaoocidentaleaprimeiraculturaque
refletiusobreotema,considerava-seartequalqueratividadequeenvolvesseumahabilidadeespecial:
habilidadeparaconstruirumbarco,paracomandarumexrcito,paraconvenceropblicoemum
discurso,emsuma,qualqueratividadequesebaseasseemregrasdefinidasequefossesujeitaaum
aprendizadoedesenvolvimentotcnico.Emcontraste,apoesia,porexemplo,noeratidacomoarte,
poiseraconsideradafrutodeumainspirao.6Platodefiniuartecomoumacapacidadedefazercoisas
demodointeligenteatravsdeumaprendizado,sendoumreflexodacapacidadecriadoradoser
humano7Aristtelesadefiniucomoumadisposiodeproduzircoisasdeformaracional,eQuintiliano
aentendiacomoaquiloqueerabaseadoemummtodoeemumaordem.8JCassiodorodestacouseu
aspectoprodutivoeordenado,assinalandotrsfunesparaela:ensinar,comovereagradaroudar
prazer.9
EssavisoatravessouaIdadeMdia,masnoRenascimentoiniciouumamudana,separando-seos
ofciosprodutivoseascinciasdasartespropriamenteditas,incluindo-sepelaprimeiravezapoesiano
domnioartstico.AmudanafoiinfluenciadapelatraduoparaoitalianodaPoticadeAristtelese
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
2/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
pelaprogressivaascensosocialdoartista,quebuscavaumafastamentodosartesoseartficeseuma
aproximaodosintelectuais,cientistasefilsofos.Oobjetoartsticopassouaserconsideradotanto
fontedeprazercomomeiodeassinalardistines
sociaisdepoder,riquezaeprestgio,incrementandoseomecenatoeocolecionismo.10Comearama
aparecertambmdiversostratadossobreasartes,
comooDepictura,DestatuaeDereaedificatoria,
deLeonBattistaAlberti,eosComentriosde
LorenzoGhiberti.Ghibertifoioprimeiroa
periodizarahistriadaarte,distinguindoaarte
clssica,aartemedievaleaarterenascentista.11
ORenascimentoeoManeirismoassinalamoincio
daartemoderna.Oconceitodebelezaserelativizou,
privilegiando-seavisopessoaleaimaginaodo
artistaemdetrimentodoconceitomaisoumenos
unificadoedendolecientficadoRenascimento.
Tambmsedeuvaloraofantsticoeaogrotesco.
ParaGiordanoBruno,haviatantasartesquantos
eramosartistas,introduzindooconceitode
originalidade,poisparaeleaartenotemnormas,
noseaprendeeprocededainspirao.12
OJuzoFinal,deMichelangelo:aarteveiculando
todoumuniversosimblico,tendoumpropsito
educativo
NosculoXVIIIcomeouaseconsolidaraesttica
comoumelemento-chaveparaadefiniodearte
comohojeaentendemos-adespeitodavaguezae
inconsistnciasdoconceito.Atentotodaaartedoocidenteestavaindissociavelmenteligadaaumaou
maisfunesdefinidas,ouseja,eraumaatividadeessencialmenteutilitria:serviaparaatransmissode
conhecimento,paraaestruturaoedecoraoderituaisefestividades,paraainvocaooumediaode
poderesespirituaisoumgicos,paraoembelezamentodeedifcios,locaisecidades,paraadistino
social,paraarecordaodahistriaeapreservaodetradies,paraaeducaomoral,cvica,
religiosaecultural,paraaconsagraoeperpetuaodevaloreseideologiassocialmenterelevantes,e
assimpordiante.13
Estamudanadeparadigmaestavaligadaatransformaesculturaisdesencadeadaspelocientificismoe
peloiluminismo.Estascorrentesdepensamentopassaramadefenderatesedequeaartenoerauma
cincia,nopodiadescrevercomexatidoarealidade,eporissonopoderiaserumveculoadequado
paraoconhecimentoverdadeiro.Nosendoumacincia,aartepassouparaaesferadaemoo,da
sensorialidadeedosentimento.Aprpriaorigemdapalavraestticaderivadeumtermogregoque
significasensao.EmtrabalhosdeJean-BaptisteDubos,FriedrichvonSchlegel,ArthurSchopenhauer,
ThophileGautiereoutrosnasceuoconceitodeartepelaarte,ondeelatinhaumfimemsimesma,
despojando-adetodaasuaantigafuncionalidadeeutilidadeprticaeassociaescomamoral.Ao
mesmotempoemqueissoabriuumnovoericocampofilosfico,geroudificuldadesimportantes:
perdeu-seacapacidadedeseentenderaarteantigaemseuprpriocontexto,ondeelaeratodafuncional
-umtestemunhodestatendnciaaproliferaodemuseusnosculoXIX,instituiesondetodosos
tiposdeartesoapresentadosforadeseucontextooriginal-,ecriaram-seconceitosinteiramente
baseadosnasubjetividade,tornandocadavezmaisdifcilencontrar-sepontosobjetivosemcomumque
pudessemseraplicadosaqualquertipodearte,tantoparadefini-laquantoparavalor-laouinterpretar
seusignificado.OesteticismofoiumdoselementostericosbsicosparaaemergnciadoRomantismo,
querejeitououtilitarismodaarteedeuumvalorprincipalcriatividade,intuio,liberdadee
visoindividuaisdoartista,erigindo-oaostatusdedemiurgoeprofetaefomentandocomissoocultodo
gnio.Poroutrolado,oesteticismoofereceuumaalternativaparaadescriodeaspectosdomundoeda
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
14 15
3/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
vidaquenoestoaoalcancedacinciaedarazo.1415CharlesBaudelairefoiumdosprimeirosa
analisararelaodaartecomoprogressoeaeraindustrial,prefigurandoanoodequenoexiste
belezaabsoluta,masquerelativaemutveldeacordocomostemposecomaspredisposiesdecada
indivduo.Acreditavaqueaartetinhaumcomponenteeternoeimutvel-suaalma-eumcomponente
circunstancialetransitrio-seucorpo.Estedualismonadamaisdoqueexpressavaadualidadeinerente
aohomememseuanelopeloidealeseuenfrentamentodarealidadeconcreta.16
Emquepeseagrandeinflunciadoesteticismo,cujocorolrio
aparecerianoinciodosculoXXnaformadoabstracionismo,
umaapoteosedoindividualismoartstico,17houvecorrentesque
ocombateram.HippolyteTaineelaborouumateoriadequea
artetemumfundamentosociolgico,aplicando-lheum
determinismobaseadonaraa,nocontextosocialenapoca.
Reivindicouparaaestticaumcartercientfico,com
pressupostosracionaiseempricos.JeanMarieGuyauapresentou
umaperspectivaevolucionista,afirmandoqueaarteestnavida
eevoluicomela,eassimcomoavidaseorganizaemsociedades,
aartedeveserumreflexodasociedadequeaproduz.18A
estticasociolgicateveassociaescomosmovimentos
polticosdeesquerda,especialmenteosocialismoutpico,
KazimirMalevich:Quadradonegro
defendendoparaaarteoretornoaumafunosocial,
sobrefundobranco,umadasobras
contribuindoparaodesenvolvimentodassociedadeseda
paradigmticasdaescolaabstrata
fraternidadehumana,comosepercebenostrabalhosdeHenride
Saint-Simon,LevTolstoiePierreJosephProudhon,entreoutros.
JohnRuskineWilliamMorrisdenunciaramabanalizaodaartecausadapeloesteticismoepela
sociedadeindustrial,edefenderamavoltaaosistemacorporativoeartesanalmedieval.1920
Namesmapocaaartecomeouaserestudadasobopontodevistapsicolgicoesemiticoatravsda
contribuiodeSigmundFreud.Eledeclarouqueaartepoderiaserumaformaderepresentaode
desejosedesublimaodepulsesirracionaisreprimidas.Dissequeoartistaeraumnarcisista,equeas
obrasdeartepodiamseranalisadasdamesmaformaqueossonhos,ossmboloseasdoenasmentais.
ContinuounessalinhaseudiscpuloCarlJung,queintroduziuoconceitodearqutiponaanlise
artstica.21OutranovidadefoiintroduzidaporWilhelmDilthey,considerandoarteevidaseremuma
unidade.Prefigurandoaartecontempornea,reconheceuaimportnciadareaodopblicona
definiodoqueumobjetoartstico,oqueinstauravaumaespciedeanarquiadogosto,inaugurando
aestticacultural.Reconheceutambmqueapocaassinalavaumamudanasocialeumanova
interpretaodarealidade.Aoartistacaberiaintensificarnossavisodemundoemumaobracoerentee
significativa.22
NaprimeirametadedosculoXXconceitosinovadoresforamintroduzidospelaEscoladeFrankfurt,
destacando-seWalterBenjamineTheodorAdorno,estudandoosefeitosdaindustrializao,da
tecnologiaedaculturademassasobreaarte.Benjaminanalisouaperdadaauradoobjetoartsticona
sociedadecontempornea,eAdornorefletiuqueaartenoumreflexomecnicodasociedadequea
produz,poisaarteexpressaoquenoexisteeindicaapossibilidadedetransformaoetranscendncia.
Representantedopragmatismo,JohnDeweydefiniuaartecomo"aculminaodanatureza",
defendendoqueabasedaestticaaexperinciasensorial.Aatividadeartsticaseriaumaconsequncia
daatividadenaturaldoserhumano,cujaformaorganizativadependedoscondicionamentosambientais
emquesedesenvolve.Assim,arteseriaomesmoque"expresso",ondefinsemeiossefundememuna
experinciaagradvel.JOrtegayGassetapontouocarterelitistaeadesumanizaodaartede
vanguarda,devidoaoseuhermetismo,aorepdiodaimitaodanaturezaeperdadaperspectiva
histrica.Naescolasemitica,LuigiPareysonelaborouumaestticahermenutica,ondeartea
interpretaodaverdade.Paraele,aarte"formativa",ouseja,expressaumaformadefazerqueao
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
4/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
mesmotempoinventasuaprprialinguagemeseusmeios.Assimaartenoseriaoresultadodeum
projetopredeterminado,massimplesmenteencontrariaoresultadonoprocessodefazer.Pareyson
influenciouachamadaEscoladeTurim,quedesenvolveuoconceitoontolgicodearte.UmbertoEco,
seumaiorexpoente,afirmouqueaobradeartesexisteemsuainterpretao,naaberturademltiplos
significadosquepodeterparaoespectador.23
Chegando-seaosmeadosdosculoXX,oassuntosetornouto
complexo,voltilesubjetivoquemuitosestudiosos
abandonaramdetodoaideiadequeadefiniodoquearte
dealgumaformapossvel.Attulodeexemplo,cite-sealgumas
opinies:MorrisWeitzdeclarouque"oprpriocarter
aventurosoeexpansivodaarte,suasconstantesmutaese
novidades,tornailgicoqueestabeleamosqualquerconjuntode
propriedadesdefinidas".RobertRosenblumdisseque"hojeem
diaaideiadedefinirmosartetoremotaquenoacreditoque
algumteriacoragemdefaz-lo",eWladyslawTatarkiewicz
afirmouque"nossosculochegouconclusodeque
conseguirmosumadefinioabrangentedoquearteno
Afonte,deMarcelDuchamp,
apenasalgodificlimo,comoimpossvel".Essasvises,porm,
originalmenteumurinol:umexemplo
noimpediramqueoutroscrticoslanassemopiniesdiferentes,
datransformaocontemporneado
crendoserpossvelumadefinio.Algunsdelascontornaramo
conceitodearte
problemacentraldadefiniopropriamentedita,eestabeleceram
parmetrosexternosparadefinirofatoartstico,recorrendo
consagraoinstitucional,autoridade,ourespostadopblicooudepessoasconsideradasperitas.Um
exemploadefiniodeGeorgeDickie:"umobjetoartsticoemprimeirolugarumartefato,eem
segundo,umconjuntodeaspectosquelegitimousuapropostademereceratenoespecialdealguma
pessoaoupessoasagindoemnomedealgumainstituiosocial".svezesserecorresualocalizaoe
aocontextocultural,comonadeclaraodeThomasMcEvilley,dizendoque"arteoqueestnum
museu...Parecebemclaroquehojeemdiamaisoumenosqualquercoisapodeserchamadadearte.A
questo:elafoichamadadeartepelo'sistemadearte'?Emnossosculo,issotudooquepreciso
paradefinirarte".Namesmalinhadeideias,RobertHughesdissequealgoarte"sefoicriadocomo
fimexpressodeserconsideradocomotalefoicolocadoemumcontextoemquevistocomotal".24
SegundoadefiniodaEncyclopediaBritannica,arteaquiloquecriadodeliberadamentepelo
homemcomoumaexpressodehabilidadeoudaimaginao.3
5/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
Umgneroartsticooconjuntodeconvenes,temticaseestilosdentrodeumaformadeartee
mdia.Porexemplo,oCinemapossuiumagamadegneros,comoaventura,horror,comdia,romance,
ficocientfica,etc.Namsica,hcentenasdegnerosmusicais,quevariamderegio,culturaeetc.,e
vodamsicaeruditaclssica,msicafolclrica,rock,MPB,msicapop,muzak,etc.Napintura
incluempaisagem,retrato,nu,naturezamorta,paisagem,cenahistrica,etc.26
Per iodizao
Ar tepr -histr ica(c.40000-3000a.C.)
Desenvolveu-seentreoPaleolticoSuperioreoNeoltico,ondeaparecemasprimeirasmanifestaes
quepodemserconsideradascomoarte.NoPaleolticoohomem,dedicadocaaevivendoem
cavernas,praticouachamadaarterupestre.NoNeolticotornou-sesedentrioedesenvolveua
agricultura,comsociedadescadavezmaiscomplexas,ondeareligioganhouimportncia.So
exemplososmonumentosmegalticoseuminciodeproduoartesanalnaformadevasosdecermica
eestatuetas.27
Pinturasrupestresna
grutadeLascaux
VnusdeWillendorf
Monumentomegaltico
deStonehenge
Gravurasrupestresem
Bohusln
Ar teantiga(c.3000-300a.C.)
NoEgitoenaMesopotmiaviveramasprimeirascivilizaesaltamenteestruturadas,eseus
artistas/artesosproduziramobrascomplexasquejapresentamumaespecializaoprofissional.Aarte
egpciasecaracterizoupelocarterreligiosoepoltico,comdestaqueparaaarquitetura,apinturaea
escultura.Aesculturaeapinturamostramafigurahumanaemumestilofortementehierticoe
esquemtico,devidorigidezdeseuscnonessimblicosereligiosos.Aartemesopotmicase
desenvolveunareaentreosriosTigreeEufrates,sendotestemunhadeculturasdiferentes,comoos
sumrios,acadianos,assriosepersas.Naarquiteturaseincluemoszigurates,grandestemplos
piramidaisemdegraus,enquantoquenaesculturapredominacenasreligiosas,decaaedeguerra,com
apresenadefigurashumanaseanimaisreaisoumitolgicos.28
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
6/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
Temploegpcioem
Filas
Relevoemouroe
esmaltesdotesourode
Tutancmon
Umsheduassrio
DamadeElcheibrica
Ar teclssica(1000a.C.-300d.C.)
AartedaGrciaAntigamarcouaevoluodaarteocidental.Depoisdeumcomeoemquesalientaram
ascivilizaesMinoicaeMicnica,aartegregasedesenvolveuemtrsperodos:arcaico,clssicoe
helenstico.Naarquiteturasedestacaramostemplos,comsuastrsordens:drica,jnicaecorntia.Na
esculturadominouarepresentaodocorpohumano,atingindoumasnteseentrenaturalismoe
idealismonoperodoclssico,comdestaqueparaaproduodeMron,Fdias,PolicletoePraxteles.
Comclarosprecedentesnaarteetruscaenaartegrega,aarteromanaalcanouquasetodososcantosda
Europa,NortedefricaedoOrienteMdio,estabelecendoasbasesdaarteocidental.Grandes
engenheiroseconstrutores,sedestacaramnaarquiteturacivildesenvolvendooarcoeacpula,coma
construodeestradas,pontes,aquedutoseobrasurbanas,bemcomoostemplos,palcios,teatros,
anfiteatros,circos,banhos,arcostriunfais,etc.Aescultura,inspiradanagrega,tambmcentradana
figurahumana,masdeformamaisrealista.Apinturaeomosaicosoconhecidospelosvestgios
encontradosemPompeiaealgunsoutroslugares.29
Otemplogregodo
Partenon
ODorforodePolicleto
OPanteoromano
FrontodeTalamon,
etrusco
Ar temedieval(c.300-1350)
Aartemedieval,sendoumaderivaodiretadaarteromana,iniciacomaartepaleocrist,apsa
oficializaodocristianismocomoreligiodoImprioRomano.Trabalharamasformasclssicaspara
interpretaranovadoutrinareligiosa.Porm,logooestiloclssicosepulverizouemumamultiplicidade
deescolasregionais,comoaparecimentodeformasmaisesquemticasesimplificadas.Naarquitetura
destacou-secomootipobaslica,enquantoquenaesculturaossarcfagosassumirampapeldestacado,
bemcomoosmosaicoseaspinturasdascatacumbas.Aetapaseguinteconstituiuachamadaarte
bizantina,incorporandoinflunciasorientaisegregas,etendonoconeenosmosaicosseusgneros
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
7/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
principais.Aarteromnicaseguiu-lheparalelamente,recebendoainflunciadepovosbrbaroscomoos
germnicos,celtasegodos.FoioprimeiroestilodearteinternacionaldepoisdaquedadoImprio
Romano.Eminentementereligiosa,amaioriadaarteromnicavisaaexaltaoedifusodo
cristianismo.Aarquiteturaenfatizaousodeabbadasearcos,comeandoaconstruodegrandes
catedrais,quecontinuarduranteogtico.Aesculturasedesenvolveuprincipalmentenombito
arquitetnico,comformasesquematizadas.AartegticasedesenvolveuentreossculosXIIeXVI,
sendoummomentodeflorescimentoeconmicoecultural.Aarquiteturafoiprofundamentealteradaa
partirdaintroduodoarcoogivaledoarcobotante,nascendoformasmaislevesemaisdinmicas,que
possibilitaramaconstruodeedifciosmaisaltosecomaberturasmaiores,tipificadosnacatedral
gtica.Aesculturacontinuaprincipalmenteenquadradanaobraarquitetnica,mascomeoua
desenvolver-sedeformaautnoma,comformasmaisrealistaseelegantesinspiradospelanaturezae,em
parte,numarecuperaodeinflunciasclssicas.Aparecemgrandesretbulosescultricoseapintura
desenvolvetcnicasinovadorascomooleoeatmpera,criando-seobrasdegrandedetalhamento.30
ImagemdoBomPastor
nacatacumbadeSo
Calisto
Mosaicobizantinona
BaslicadeSoVital
deRavena
PginadoLivrode
Kellsdaartehibernosaxnica,noperodo
romnico
Fachadaprincipalda
CatedraldeAmiens,
gtica
Ar tenaIdadeModer na(c.1350-1850)
AIdadeModernainicianoRenascimento,perododegrandeesplendorculturalnaEuropa.Areligio
deulugaraumaconcepocientficadohomemedouniverso,nosistemadohumanismo.Asnovas
descobertasgeogrficaslevaramacivilizaoeuropeiaaseexpandirparatodososcontinentes,eatravs
dainvenodaimprensaaculturaseuniversalizou.Suaartefoiinspiradabasicamentenaarteclssica
greco-romanaenaobservaocientficadanatureza.EntreseusexpoentesestoFilippoBrunelleschi,
LeonBattistaAlberti,Bramante,Donatello,LeonardodaVinci,DanteAlighieri,Petrarca,Rafael,Drer,
PalestrinaeLassus.SuacontinuaoproduziuoManeirismo,comaemergnciadeummaior
individualismoeumsensodedramaeextravagncia,proliferandoeminmerasescolasregionais.
Tambmfoiimportantenestafaseadisputaentreprotestantesecatlicoscontra-reformistas,com
repercussesnaartesacra.Shakespeare,Cervantes,Cames,AndreaPalladio,Parmigianino,
Monteverdi,ElGrecoeMichelangelosoalgunsdeseusrepresentantesmaisnotrios.Noperodo
barrocofortaleceram-seosEstadosnacionais,dandoorigemaoabsolutismo.Comoreflexodissoaarte
setornasuntuosaegrandiloquente,privilegiandooscontrastesacentuados,osensodedramaeo
movimento.Firmam-segrandesescolasemvriospases,comonaItlia,Frana,EspanhaeAlemanha.
SonomesfundamentaisdoperodoGngora,Vieira,Molire,Donne,Bernini,Bach,Haendel,Lully,
Pozzo,Borromini,Caravaggio,Rubens,Poussin,Lorrain,Rembrandt,Ribera,Zurbarn,Velzquez,
entreumamultidodeoutros.31
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
8/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
SuasequnciafoioRococ,surgidoapartirdemeadosdosculoXVIII,comformasmaislevese
elegantes,privilegiandoodecorativismo,asofisticaoaristocrticaeasensibilidadeindividual.Ao
mesmotemposefirmavaumacorrenteiluminista,pregandooprimadodarazoeumretornonatureza.
Foramimportantes,porexemplo,Voltaire,Jean-JacquesRousseau,CarlPhilippEmanuelBach,JeanAntoineHoudon,AntoineWatteau,Jean-HonorFragonard,JoshuaReynoldseThomasGainsborough.
Nofinaldosculoemergemduascorrentesopostas:oRomantismoeoNeoclassicismo,quedominaro
atmeadosdosculoXIX,svezesemsnteseseclticas,comonaobradeGoethe.ORomantismo
enfatizavaaexperinciaindividualdoartista,comobrasarrebatadas,visionriasedramticas,enquanto
queoNeoclassicismorecuperavaoidealequilibradodoclassicismoeimpunhaumafunosocial
moralizanteepolticaparaaarte.NaprimeiracorrentepodemserdestacadosVictorHugo,Byron,
EugneDelacroix,FranciscodeGoya,FrdricChopin,LudwigvanBeethoven,WilliamTurner,
RichardWagner,WilliamBlake,AlbertBierstadteCasparDavidFriedrich,e,nasegunda,JacquesLouisDavid,Mozart,HaydneAntonioCanova.32
AEscoladeAtenas,de
Rafael,renascentista
OxtasedeSanta
Teresa,deBernini,
barroco
BaslicadeOttobeuren,
rococ
AbadianoCarvalhal,
deCasparDavid
Friedrich,romntico
Perseu,deCanova,
neoclssico
Ar tecontempor nea(c.1850-atualidade)
EntremeadosdosculoXIXeoinciodosculoXXselanaramasbasesdasociedadecontempornea,
marcadanoterrenopolticopelofimdoabsolutismoeainstauraodosgovernosdemocrticos.No
campoeconmico,marcaramestafaseaRevoluoIndustrialeaconsolidaodocapitalismo,que
tiveramrespostasnasdoutrinasdeesquerdacomoomarxismo,enaslutasdeclasses.Naarteoque
tipificaoperodoamultiplicaodecorrentesgrandementediferenciadas.AtofimdosculoXIX
surgiram,porexemplo,orealismo,oimpressionismo,osimbolismoeops-impressionismo.33
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
9/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
OsculoXXsecaracterizouporumafortenfasenoquestionamentodasantigasbasesdaarte,
propondo-seacriarumnovoparadigmadeculturaesociedadeederrubartudooquefossetradio.At
meadosdosculoasvanguardasforamenfeixadasnortulodemodernistas,edesdeentoelasse
sucedemcadavezcommaiorrapidez,chegandoaosdiasdehojeaumestadodetotalpulverizaodos
estiloseestticas,queconvivem,dialogam,seinfluenciameseenfrentammutuamente.Tambmsurgiu
umatendnciadesolicitaraparticipaodopbliconoprocessodecriao,eincorporaraodomnio
artsticoumavariedadedetemas,estilos,prticasetecnologiasantesdesconhecidasouexcludas.Entre
asinmerastendnciasdosculoXXpodemoscitar:artnouveau,fauvismo,pontilhismo,
abstracionismo,expressionismo,realismosocialista,cubismo,futurismo,dadasmo,surrealismo,
funcionalismo,construtivismo,informalismo,artepop,neorrealismo,artesdeao(performance,
happening,fluxus,instalao),opart,videoarte,minimalismo,arteconceitual,fotorrealismo,landart,
artepovera,bodyart,arteps-moderna,transvanguarda,neoexpressionismo.34
PaulCzanne:As
grandesbanhistas,c.
1906,modernista
WassilyKandinsky:
Fuga,1914,
abstracionista
Dobradurascomdisco
vermelho,escultura
cinticadeAlexander
Calder,1973
Denteegarfo,1922,
deHansArp,
modernista
Otnelsobo
Atlntico,instalaoe
performancede
MauriceBenayoun,
1995
SalvadorDaliA(Dali
Atomicus),fotografia
surrealistadePhilippe
Halsman,1941
Arespiraodo
deserto,1997,landart
deDanaeStratou,
AlexandraStratoue
StellaConstantinides
PrdiodoMuseu
Guggenheimem
Bilbao,projetadopor
FrankGehry
10/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
influenciaramoRenascimento,sendoporsuavezumaimportantefontedocumentalparaasinformaes
sobreapinturaeesculturagregaeromana.35GiorgioVasari,emLevitede'pieccellentipittori,
scultoriearchitettori(1542-1550),foiumdospredecessoresdahistoriografiadaarte,fazendouma
crnicadosprincipaisartistasdeseutempo,pondoespecialnfasenaprogressoenodesenvolvimento
daarte.Noentanto,estesescritos,geralmentecrnicas,inventrios,biografiasououtrosescritosmaisou
menosliterrios,careciamdeperspectivahistricaeorigor
cientficonecessriosparaseremconsideradoshistoriografiada
arte.36
JohannJoachimWinckelmannconsideradoopaidahistriada
arte,criandoumametodologiacientficaparaaclassificaodas
artesebaseandoaHistriadaarteemumateoriaestticade
influncianeoplatnica:abelezaoresultadodeuma
materializaodaideia.Grandeadmiradordaculturagrega,
postulouquenaGrciaantigasedeuabelezaperfeita,gerando
ummitosobreaperfeiodabelezaclssicaqueainda
condicionaaperfeiodaartehojeemdia.EmReflexosobrea
imitaodasobrasdeartegregas(1755)afirmouqueosgregos
chegaramaumestadodeperfeiototalnaimitaodanatureza,
eassimnsagoraspodemosimitarosgregos.Assimmesmo,
relacionouaartecomasetapasdavidahumana(infncia,idade
adulta,velhice),estabelecendoumaevoluodaarteemtrs
estilos:arcaico,clssicoehelenstico.37
JohannJoachimWinckelmann,
consideradoopaidaHistriadaarte
DuranteosculoXIX,anovadisciplinabuscouumaformulao
maisprticaerigorosa,especialmentedesdeaapariodo
positivismo.Noentanto,essatarefafoiabordadapordiversasmetodologiasquetrouxeramumagrande
variedadedetendnciashistoriogrficas:oromantismoimpsumavisohistoricistaerevivalistado
passado,resgatandoepondoemmodanovamenteestilosartsticosquehaviamsidodesvalorizadospelo
neoclassicismowinckelmannianoassimovemosnaobradeRuskin,Viollet-le-Duc,Goethe,Schlegel,
Wackenroder,entreoutros.Emvezdisso,aobradeautorescomoKarlFriedrichvonRumohr,Jacob
BurckhardteHippolyteTaine,foramaprimeiratentativasriadeformularumahistriadaartecom
baseemcritrioscientficos,baseando-seemanlisescrticasdasfonteshistoriogrficas.Poroutrolado,
GiovanniMorelliintroduziuoconceitodeconnoisseur,oespecialistaemarte,queaanalisacombase
tantoemseusconhecimentoscomoemsuaintuio.38
Aprimeiraescolahistoriogrficadegranderelevnciafoioformalismo,quedefendiaoestudodaartea
partirdoestilo,aplicandoumametodologiaevolucionistaquedefendiaaarteumaautonomialongede
qualquerconsideraofilosfica,rejeitandoaestticaromanticaeoidealhegeliano,eseaproximando
doneokantismo.SeuprimeirotericofoiHeinrichWlfflin,consideradoopaidamodernaHistriada
arte.Eleaplicouaartecritrioscientficos,comooestudopsicolgicoouomtodocomparativo:definia
osestilosporsuasdiferenasestruturaisinerentesaosmesmos,comoargumentouemsuaobra
ConceitosfundamentaisdaHistriadaArte(1915).Wlfflinnoatribuiuimportnciasbiografiasdos
artistas,defendendoporoutroladoaideiadenacionalidade,deescolasartsticaseestilosnacionais.As
teoriasdeWlfflinforamcontinuadaspelachamadaEscoladeViena,comautorescomoAloisRiegl,
MaxDvok,HansSedlmayreOttoPcht.39
JnosculoXX,ahistoriografiadaartetemcontinuadodivididaentremltiplastendncias,desde
autoresaindaenquadradosnoformalismo(RogerFry,HenriFocillon),passandopelasescolas
sociolgica(FriedrichAntal,ArnoldHauser,PierreFrancastel,GiulioCarloArgan)oupsicolgica
(RudolfArnheim,MaxWertheimer,WolfgangKhler),atperspectivasindividuaisesintetizadores
comoasdeAdolfGoldschmidtoAdolfoVenturi.Umadasescolasmaisreconhecidastemsidoada
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
11/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
iconologia,quecentraseusestudosnasimbologiaenosignificadodaobraartstica.Atravsdoestudo
deimagens,emblemas,alegoriasedemaiselementosdesignificadovisual,pretendemesclarecera
mensagemqueoartistapretendeutransmitiremsuaobra,estudandoaimagemdesdepostulados
mitolgicos,religiososouhistricos,oudequalquerndolesemnticapresenteemqualquerestilo
artstico.OsprincipaistericosdessemovimentoforamAbyWarburg,ErwinPanofsky,Ernst
Gombrich,RudolfWittkoweryFritzSaxl.40
Cr ticadear te
Acrticadearteumgnero,entreliterrioeacadmico,quefaz
umaavaliaosobreasobrasdearte,artistasouexpositores,em
princpiodeformapessoalesubjetiva,masbaseando-sena
histriadaarteesuasmltiplasdisciplinas,avaliando-seaarte
segundoseucontextoouevoluo.avaliativa,informativae
comparativa,apontandodadosempricosetestveis.Denis
Diderotconsideradooprimeirocrticodeartemoderno,por
seuscomentriossobreasobrasdearteexpostasnossalesde
Paris,realizadosnoMuseudoLouvredesde1725.Essessales,
abertosaopblico,atuaramcomocentrodifusordetendncias
artsticas,propiciandomodasegostosemrelaoaarte,assim
foramobjetodedebateecrtica.Diderotescreveusuas
impressessobreessessalesprimeiroemumacartaescritaem
1759,quefoipublicadanacorrespondncialiterriadeFrdricMelchiorGrimm,edesdeentoat1781,sendoopontode
partidadessegnero.41
DenisDiderot,consideradoopaida
crticadeartemoderna
Noinciodacrticadeartetemqueseavaliar,porumlado,o
acessodopblicoaessasexposiesartsticas,quejuntocoma
proliferaodosmeiosdecomunicaoemmassadesdeosculoXVIIIproduziramumaviade
comunicaodiretaentreocrticoeopblicoaquesedirige.Poroutrolado,oaugedaburguesiacomo
classesocialqueinventouaartecomoobjetodeostentao,eocrescimentodomercadoartsticoque
levouconsigo,proporcionaramumambientesocialnecessrioparaaconsolidaodacrticaartstica.A
crticadeartetemestadogeralmentevinculadaaoperiodismo,exercendoumtrabalhodeporta-vozdo
gostoartsticoque,porumlado,lhestemconferidoumgrandepoder,aosercapazdeafundarouelevar
aobradeumartista,masporoutroladolhestemfeitoobjetodeferozesataquesecontroversas.Outro
pontoaressaltarocarterdeatualidadedacrticadaarte,jquesecentraemumcontextohistricoe
geogrficonoqualocrticarealizaseutrabalho,imersaemumfenmenocadavezmaisdinmicocomo
odascorrentesdemoda.Assim,afaltadehistoricidadeparaemitirumjuzosobreasbases
consolidadaslevaacrticadearteaestarfrequentementesustentadanaintuiodocrtico,comoum
fatorderiscoquelevaconsigo.Porfim,comodisciplinasujeitaaseutempoeaevoluoculturalda
sociedade,acrticadeartesemprerevelaumcomponentedopensamentosocialnoqualsevimersa,
existindoassimdiversascorrentesdecrticadearte:romntica,positivista,fenomenolgica,
semiolgica,etc.42DisseCharlesBaudelaire:"Paraserjusta,oumelhor,paratersuarazodeser,a
crticadeveserparcial,apaixonada,polticaisto:deveadotarumpontodevistaexclusivo,masum
pontodevistaexclusivoqueabraaomximooshorizontes."43
Entreoscrticosdeartetemhavidodesdefamososescritoresatosprprioshistoriadoresdearte,que
muitasvezestempassadodeanlisesmetodolgicasacrticapessoalesubjetiva,conscientesdequeso
umaarmadegrandepoderhojeemdia.PodemsercitadosCharlesBaudelaire,JohnRuskin,Oscar
Wilde,mileZola,Joris-KarlHuysmans,GuillaumeApollinaire,WilhelmWorringer,Clement
GreenbergeMichelTapi.44
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
12/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
Sociologiadaar te
Asociologiadaarteumadisciplinadascinciassociaisqueestudaaartedesdeumaabordagem
metodolgicabaseadanasociologia.Seuobjetivoestudaraartecomoprodutodasociedadehumana,
analisandoosdiversoscomponentessociaisquecontribuemparaagneseedifusodaobraartstica.A
sociologiadaarteumacinciamultidisciplinar,recorrendoparasuasanlisesadiversasdisciplinas
comoacultura,apoltica,economia,antropologia,lingustica,filosofia,edemaiscinciassociaisque
influenciamnodesenvolvimentodasociedade.Entreosdiversosobjetosdeestudodasociologiadaarte
seencontramvriosfatoresqueinterveemdesdeumpontodevistasocialnacriaoartstica,desde
aspectosmaisgenricoscomoasituaosocialdoartistaouaestruturasocioculturaldopblico,at
maisespecficoscomoomecenato,omercantilismoecomercializaodaarte,asgaleriasdearte,a
crticadearte,colecionadores,museografia,instituiesefundaesartsticas,etc.45Tambmcabe
destaquenosculoXXaapariodenovosfatorescomooavanodadifusodosmeiosde
comunicao,aculturademassas,acategorizaodamoda,aincorporaodenovastecnologiasoua
aberturadeconceitosnacriaomaterialdaobradearte(arteconceitual,artedeao).
Asociologiadaartedeveseusprimeirospassosainteressesdediversoshistoriadorespelaanlisedo
ambientesocialdaartedesdemetadeosculoXIX,especialmenteapsacriaodopositivismocomo
mtododeanlisecientficadacultura,eacriaodasociologiacomocinciaautnomaporAuguste
Comte.Noentanto,asociologiadaartesedesenvolveucomodisciplinaprpriaduranteosculoXX,
comsuaprpriametodologiaeseusobjetosdeestudodeterminados.Opontodepartidadessadisciplina
geralmentesituadoimediatamenteapsaSegundaGuerraMundial,comaapariodediversasobras
decisivasnodesenvolvimentodessacorrentedisciplinas:Arteerevoluoindustrial,deFrancis
Klingder(1947)Apinturaflorentinaeseuambientesocial,deFriedrihAntal(1948)eHistriasocial
daliteraturaeaarte,deArnoldHauser(1951).Noseuincio,asociologiadaarteesteveestritamente
vinculadaaomarxismo-comoosprpriosHausereAntal,ouNikosHadjinikolaou,autordeHistriada
arteelutadeclasses(1973)-embora,emseguida,sedistancioudessatendnciaparaadquirir
autonomiaprpriacomocincia.OutrosautoresdestacadosdessadisciplinasoPierreFrancastel,
HerbertRead,FrancisHaskell,MichaelBaxandall,PeterBurkeeGiulioCarloArgan.46
Psicologiadaar te
Apsicologiadaarteacinciaqueestudaosfenmenosdacriaoeapreciaoartsticadesdeuma
perspectivapsicolgica.Aarte,comomanifestaodaatividadehumana,suscetvelaseranalisadade
formapsicolgica,estudandoosdiversosprocessosmentaiseculturaisqueocorremduranteacriaoda
arte,tantoemsuacriaocomoemsuarecepoporpartedopblico.Poroutrolado,comofenmeno
dacondutahumana,podeservircomobasedeanlisedaconscinciahumana,sendoapercepo
estticaumfatordistintivodoserhumanocomoespcie,queodiferenciadosanimais.Apsicologiada
arteumacinciainterdisciplinar,quedeverecorrerfortementeaoutrasdisciplinascientficaspara
poderefetuarsuaanlise,desde-logicamente-ahistriadaarte,atafilosofiaeaesttica,passando
pelasociologia,antropologia,neurobiologia,etc.Tambmestestritamenteconectadacomorestodos
ramosdapsicologia,desdeapsicoanliseatapsicologiacognitiva,evolutivaousocial,passandopela
psicobiologiaeosestudosdepersonalidade.Assimmesmo,anvelfisiolgico,apsicologiadaarte
estudaosprocessosbsicosdaatividadehumana-comoapercepo,aemooeamemria-,assim
comoasfunessuperioresdopensamentoedalinguagem.Entreseusobjetosdeestudoseencontram
tantoapercepodecor(receporetinianaeprocessamentodocrtex)eaanlisedaforma,comoos
estudossobreacriatividade,capacidadescognitivas(smbolos,cones),eaartecomoterapia.Parao
desenvolvimentodessadisciplinaforamessenciaisascontribuiesdeSigmundFreud,Gustavfechner,
aescoladeGestalt(dentrodaqualsedestacamostrabalhosdeRudolfArnheim),LevVygotski,Howard
Gardner,etc.47
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
13/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
Umadasprincipaiscorrentesdapsicologiadaartetemsido
aEscoladeGestalt,queafirmaqueestamoscondicionados
pelanossacultura-emsentidoantropolgico-,equea
culturacondicionanossapercepo.Tomacomopontode
parteaobradeKarlPopper,queafirmaquenaapreciao
estticahumpoucodeinsegurana(gosto),quenotem
basecientficaenosepodegeneralizarlevamosumaideia
preconcebida("hipteseprvia"),quefazcomque
encontremosnoobjetooquebuscamos.SegundoaGestalt,
amenteconfigura,atravsdecertasleis,oselementosque
chegamaelaatravsdoscanaissensoriais(percepo)ouda
memria(pensamento,intelignciaeresoluode
problemas).Emnossaexperinciadomeioambiente,esta
configuraotemumcarterprimriosobreoselementos
queacompem,easomadessesltimosporsiprpriosno
poderianoslevar,portanto,acompreensodo
funcionamentomental.Sefundamentamnanoode
estrutura,entendidacomoumtodosignificativoderelaes
entreestmuloserespostas,etentamentenderosfenmenos
emsuatotalidade,semesperaroselementosdoconjunto,
queformamumaestruturaintegradaforadaqualesses
elementosnoteriamsignificado.Seusprincipaisexpoentes
foramRudolfArnheim,MaxWertheimer,WolfgangKhler,
KurtKoffkayKurtLewin.48
Auto-retratocomaorelhacortada(1889),
deVincentvanGogh.APsicanlise
permitecomprendercertosaspectosda
personalidadedoartista.
14/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
augedaarqueologiaaofinaldosculoXVIII,especialmentecomasescavaesdePompeiae
Herculano,setendeuapreservaramedidadopossvelqualquerestruturadopassado,sempreequando
tivesseumvalorartsticoecultural.Aindaassim,nosculoXIXosideaisromnticoslevaramabuscara
purezaestilsticadoedifcio,eamodadohistoricismolevouaplanejamentoscomoosdeViollet-leDuc,defensordaintervenoemmonumentoscombaseemumcertoidealestilstico.Naatualidade,se
tendeapreservaraomximoaintegridadedosedifcioshistricos.
Nareadapintura,setemevoludodesdeumaprimeiraperspectivadetentarrecuperaralegibilidadeda
imagem,acrescentandosefossenecessriopartesperdidasdaobra,arespeitaraintegridadetantofsica
comoestticadaobradearte,fazendoasintervenesnecessriasparasuasconservaosemquese
produzaumatransformaoradicaldaobra.Arestauraopictricaadquiriuumcrescenteimpulsoa
partirdosculoXVII,devidoaomalestadodeconservaodepinturasafresco,tcnicabastante
correntenaIdadeMdiaenoRenascimento.Domesmomodo,oaumentodomercadodeantiguidades
proporcionouarestauraodeobrasantigascarasasuaposteriorcomercializao.Porltimo,a
esculturatemsidoumaevoluoparalela:desdeareconstruodeobrasantigas,geralmenteemrelao
amembrosmutilados(comoareconstruodoLaocoonteem1523-1533porpartedeGiovanniAngelo
Montorsoli),ataatuaosobreaobrapreservandosuaestruturaoriginal,mantendoemcasonecessrio
umcertograudereversibilidadedaaopraticada.51
Refer ncias
1. ManifestodasSeteArtes,UniversitdeMetz
(http://fgimello.free.fr/enseignements/metz/textes_theoriques/canudo.htm)
2. SOURIAU,tienne-LaCorrespondancedesarts.lmentsdesthtiquecompare,Paris,Flammarion,1969.
(emfrancs)
3. "Art"(http://www.britannica.com/EBchecked/topic/630806/art/).In:EncyclopdiaBritannicaOnline.Web.
23Feb.2012
4. Dissanayake,Ellen.Whatisartfor?UniversityofWashingtonPress,1990,pp.34-39
5. Guignon,Charles."MeaningintheWorkofArt:ahermeneuticperspective".In:French,PeterA.eWettstein,
HowardK.Meaninginthearts.Wiley-Blackwell,2003,pp.26-27
6. Tatarkiewicz,Wadysaw.HistoriadelaestticaI.Laestticaantigua.Madrid:Akal,2002,p.39
7. Beardsley,MonroeC.eHospers,John.Esttica.Historiayfundamentos.Madrid:Ctedra,1990,p.20.
8. Tatarkiewicz(2002),p.39.
9. TatarkiewiczHistoriadelaestticaII.Laestticamedieval.Madrid:Akal,1989,vol.II,p.87-88.
10. Tatarkiewicz(2002),p.43.
11. BeardsleyeHospers,p.44.
12. Tatarkiewicz,Wadysaw.HistoriadelaestticaIII.Laestticamoderna1400-1700.Madrid:Aka,1991,
vol.III,p.367-368.
13. Guignon,pp.27-28
14. Guignon,pp.28-30
15. Eco,Umberto.Historiadelabelleza.Barcelona:Lumen,2004,pp.329-333
16. Bozal,Valerianoetalii.Historiadelasideasestticasydelasteorasartsticascontemporneas.Madrid:
Visor,2000,vol.I,p.324-329.
17. Eco,p.415-417.
18. Givone,Sergio.Historiadelaesttica.Madrid:Tecnos,2001,p.102-104.
19. Givone(2001),p.112-113.
20. BeardsleyeHospers,p.73.
21. Givone(2001),p.108-111.
22. Bozal(2000),vol.I,p.379-380.
23. Givone,p.122-230
24. Torres,LouiseKamhi,MichelleMarder.Whatartis:theesthetictheoryofAynRand.OpenCourt
Publishing,2000,pp.94-100
25. Mayer,Ralph.ManualdoArtista.MartinsFontes,2002.
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
15/16
20/06/2015
ArteWikipdia,aenciclopdialivre
26. Woodford,Susan.AArtedeveraArte.CrculodoLivro,1983.ColeoHistriadaartedaUniversidade
deCambridge.
27. AzcrateRistorietalii.HistoriadelArte.Madrid:Anaya,1983,pp.24-28.
28. Azcrateetalii,pp.30-45.
29. Azcrateetalii,p.64-88.
30. Azcrateetalii,p.95-137
31. Prez-Snchez.(1983),pp.347-409.
32. PrezSnchez(1983),pp.479-651
33. AzcrateRistori,JosMaradePrezSnchez,AlfonsoEmilioRamrezDomnguez,JuanAntonio.Historia
delArte.Anaya,Madrid,1983,pp.773-837.
34. Gonzlez,AntonioManuel.Lasclavesdelarte.ltimastendencias.Planeta,Barcelona,1991,pp.7-61
35. Tatarkiewicz(2000),p.280-288.
36. Bozal,p.137.
37. Bozal,vol.I,p.150-154.
38. Bozal(2000),vol.I,p.141-143.
39. Bozal,vol.II,p.255-258.
40. Bozal,vol.II,p.293-295.
41. Bozal,vol.I,p.22-23.
42. Bozal,vol.I,p.155-170.
43. ApudBozal(2000),vol.I,p.165.
44. Villa,Rocodela.Guadelartehoy.Madrid:Tecnos,2003,p.62-66
45. Bozal(1999),vol.II,p.332.
46. Bozal(2000),vol.I,p.147.
47. Marty(1999),p.13-14.
48. LaPsicologadelaGestalt(http://psicologia.laguia2000.com/general/la-psicologia-de-la-gestalt).Visitadoem
15-03-2009.
49. Brandi(2002),p.13-17.
50. Brandi,Cesare.Teoradelarestauracin,2002,p.14.
51. AA.VV.(1991),p.812.
Ligaesexter nas
Informaessobrediferentesestilosartsticoseosperodoshistricoscorrespondentes
(http://witcombe.sbc.edu/ARTHLinks.html)(emingls)
VisualArtsDataService(VADS)Coleoonlinedemuseus,galeriaseuniversidadesdo
(http://www.vads.ahds.ac.uk/search.php)ReinoUnido(emingls)
ArtigosobreosignificadodaArtenandiaAntiganapginadarevistaFrontline
(http://www.flonnet.com/fl2416/stories/20070824507606600.htm)[ligaoinativa] (emingls)
Obtidade"https://pt.wikipedia.org/w/index.php?title=Arte&oldid=42581513"
Categoria: Arte
Estapginafoimodificadapelaltimavez(s)15h21minde12dejunhode2015.
EstetextodisponibilizadonostermosdalicenaCreativeCommons-Atribuio-Compartilha
Igual3.0NoAdaptada(CCBY-SA3.0)podeestarsujeitoacondiesadicionais.Paramais
detalhes,consulteasCondiesdeUso.
https://pt.wikipedia.org/wiki/Arte
16/16