AZTEKLER

YILMAZ AYDIN

NOKTAKTAP

Aztekler
Ylmaz Aydn

Genel Yayn Ynetmeni: Oya Uur

Editr: Ahmet Seyrek
Bilgisayar Uygulama: Befrin K. Musa
Kapak Tasarm: Bekta Birim
Film-Grafik: Seval Grafik
Bask-Cilt: Kilim Matbaas

1. Bask Kasm 2007

ISBN : 978-9944-174-45-9

NOKTA KTAP
Kazanc Yokuu, Muhtar Kamil Sokak, Basmac Han
No: 5/3 Taksim / STANBUL
Tel: 0212 243 43 03 (pbx) Faks: 0212 243 43 40
www.noktakitap.com / e-mail: info@noktakitap.com

AZTEKLER

YILMAZ AYDIN

NDEKLER

Giri

Aztekler ve Meksika'nn Douu

Azteklerin Meksika Topraklarna Ayak Basmalarnn

Ardndaki Sr

11

Kaktsn zerine Tnemi, Aznda Ylan Tutan Kartaln

Bulunduu Yer: Tenoctithan

19

Azteklerin Yzen Tarlalar "Chinampalar"

29

Azteklerde Sosyal Snflar

49

Aztekler Toplumunda Aile Yaps: Kadn ve

Erkein Rolleri

71

Azteklerde Kat, Kodeks, Tarihi Dokmanlar,

Yaz ve Dierleri

91

Nahualt: Aztek Dili

109

Azteklerin Sanata Verdii nem

111

nl Teotihuacan ehri ve Aztek Piramitleri

121

Dier Sanat Dallarnda Aztek Zevki

141

Sonu: Azteklerin Sonunu Getiren istila

181

Giri

Bu kitabn k o n u s u n u oluturan Aztek toplumu, Meksika

topraklarnda yaklak iki yzyl boyunca yaam bir halktr.
Bu uygarlkla ilgili bilgiler, kodeks ad verilen el yazmalarna
dayanmaktadr. Farkl isimlerdeki bu kodeksler, Azteklerin ta
rihi ve yaam ekilleri hakknda ok nemli bilgiler iermek
tedir.

rnein

Tira de la Peregrinacin ya da Kodeks Boturini

olarak bilinen el yazmas, Azteklerin g taslann bulundu

u bir belgedir. G n resmedildii Kodeks Boturini, 1 5 3 0 1 5 4 1 arasnda, ad bilinmeyen Aztekli bir yazar tarafndan res
medilmitir. Bu el yazmasnn dierlerinden fark, allmn
dnda olarak birok sayfa yerine drt b u u k metre uzunlu
unda tek bir incir aac kabuuna yazlm olmasdr. Yazar,
daha sonra bu sayfay tek tek katlamtr. Kodeksin yirmi ikin
ci sayfasnn ortasnda bir yark vardr ki, yazarn bu noktada
yazmay bitirmek isteyip istemedii anlalmamaktadr. Dier
Aztek el yazmalarndan farkl olarak bu el yazmas renkli de
ildir, siyah mrekkeple yazlmtr.

Tira de la Peregrinacion'da Aztekler yedi maara ya da yedi

aile, klan ya da yedi toplum anlamnda resmedilir. Aslnda bu
blgeden yaplm birok g vardr. Meksikallar yani Aztek
ler ise Aztlan'dan ayrlan en son kabiledir. G taslanda bu
kuzey kkenli toplum, bugnk Meksika'nn Nayarit eyaletin
den kyormu gibi resmedilmektedirler. Dier versiyonlarda
ise gn balang noktas kuzeybaty iaret etmektedir. An
cak burann tam olarak neresi olduu kesinlik kazanamam
tr. Anlalaca gibi Aztekler, tamamen nereden ktklar mu
amma olan bir topluluk olarak, bir anda Meksika topraklarn
da karmza kmaktadrlar. Tarm, sanat, zanaat nasl
rendikleri, onlar Meksika topraklarna ynelten neden ya da
nedenlerin ne olduu bugn bile bir sr perdesinin arkasnda
gizlidir. te kitap boyunca, hem Azteklerin esrarn bugn bi
le koruyan bu g hikayelerini inceleyeceiz, hem de uygarlk
dzeyine ulamalarnda esas tekil eden tarm, sanat ve zana
at alanndaki ilerleyilerine yakndan ahit olacaz. Ayrca
Azteklerin eilim ve aileye verdikleri derin n e m d e n bahse
derken, bugn bile poplerliini koruyan Aztek yiyecekleri ve
iecekleri hakknda da ksa bilgiler aktaracaz.

AZTEKLER VE

MEKSKA'NIN

DOUU

AZTEKLERN MEKSKA TOPRAKLARINA

AYAK BASMALARININ ARDINDAK SIR

Meksika, Kuzey Amerika'nn tarihi o k eskilere dayanan

tek lkesidir. Tarih n c e s i dnemlerden itibaren eitli halk
lara ev sahiplii yapan bu topraklardaki devletlerin bir ksm
son derece gelimi, bir ksm ise olduka yoksuldu. Bu halk
lar hl ok ve yay kullanarak savayorlard. te bunlardan bi
ri de Azteklerin atalaryd. Aztekler bu topraklara nl Maya
ve T o l t e k uygarlklarndan sonra gelmilerdir.
Bu topraklarda ilk byk uygarl Toltekler kurmulardr.
Ancak M.S. 9 8 0 ' d e Meksika platosunda Tula ehrini kuran
Tolteklerle dier Meksika ehir devletleri arasnda, zellikle
M.S. 1 0 0 0 ' d e n sonra, srekli bir sava hali hkm srmeye
balamtr. Ancak T o l t e k l e r i n Tula ehrini 1 1 6 8 ylnda kay
betmesinin ardndan bakent, Rahip Kral Quetzalcoatl tarafn11

AZ I EKLER

dan boaltlmtr. T o l t e k l e r plato ve evresindeki topraklara

dalmak zorunda kalrken, Azteklerden n c e Kuzey'den bu
topraklara gelmi olan iimekler, Tolteklerle kurduklar ya
kn iletiim sonucunda uygarlaarak bu blgelere yaylmlar
dr. Bu yaylm, ardndan onlarca derebeyliinin kurulmasn
getirmi ve bakentleri neredeyse birbirine birka kilometre
yaknlkta olan bir sistem kurulmutur. Merkez -blgesinde
birok lagn ve gl bulunan bu topraklara en son ayak basan
halksa Azteklerdir. Eski Meksika'da yaklak 3 0 0 yl h k m
sren Aztekler, Amerika'nn K o l o m b ncesi insanlar olarak
da tannmlardr.
1 1 6 8 ' d e Meksika'ya ulaan bu gmen kabile, Tolteklerin
hakimiyetindeki Meksika Platosu'na ilk geldiklerinde avclk
ve toplayclk yapmaya balamlardr. Ancak Toltekler zayf
layp topraklarn terk etmek zorunda kalnca Aztekler de g
neye g etmilerdir. Fakat Aztekler, yaadklar pagan din ve
bu dinin batl uygulamalar nedeniyle evrelerinde barbar ki
iler olarak tannmlardr. Bu nedenle de gittikleri hibir yer
de kabul edilmemi ve ikinci snf bir halk k o n u m u n d a olmu
lardr.
Aztekler ilk olarak T e x c o c o Gl'nn bat kysndaki
Chapultepec'te yerleik dzene g e m e k istemilerdir. Ama on
lar bu topraklarda kabul etmek istemeyen komu halklarn
dikkatini e k m i ve byk kayplar vererek 1 2 9 9 ' a doru T e x
c o c o Gl'nn gneyindeki Cohluacan yaknlarna e k i l m e k
zorunda kalmlardr, ite bu sre Azteklerin Toltekletii bir
dnemdir. Bu dnemde yerel hkmdardan vesayet kouluy
la yakn bir alanda yerleme izni aldlar. Bu d n e m Azteklerin

12

YILMAZ

AYDN

solukland bir dnemdir; ancak ok ksa srmtr. Aztekler yeniden yerlerinden edilmilerdir.
1 3 2 5 ylna kadar bu topraklarn farkl yerlerinde yaam
srmek zorunda kalan Aztekler, ancak 1 5 0 yl kadar sonra
yerleik bir halk olma imkanna kavumulardr. Siouan dil ai
lesine ait olan Nahuatl dilini konuan Aztekler gl bir kabi
le olma imkann ancak bu tarihten sonra bulabilmilerdir.
Ancak daha bu d n e m d e Orta Meksika'ya medeniyet gelmi
tir. (Azteklerin ad efsanevi anayurtlar iin kullanlan Aztla is
minden gelmektedir. Dier adlarndan olan T e n o k a , atalar
olan T e n o c h ' d a n gelmektedir. Ayn ekilde onlar iin kullan
lan dier bir isim " M e k s i k a " ad da uygarlklarn kurduklar
T e x c o c o Gl'nn mistik ad olan Metzliapan [Ay Gl] ile
ilikilendirilmektedir. 1 )
Uzun gleri s o n u n d a bugnk M e k s i k o City'nin bir b
l m n kapsayan T e x c o c o G l civarndaki Anahuac Vadisi'ne, yani bugnk adyla Meksika Vadisi'ne varan Aztekler,
burann halk tarafndan kabul grm ve evre blgelere yer
lemeye balamlardr. Ancak yan blgede yaayan Tepanekler Aztekleri kabul e t m e k istememi ve onlar gln bataklk
larna srmlerdir. Tepaneklerin, Aztekleri bu blgeye itmelerindeki nedenlerden biri, buralarn yaamak iin imkansz
bir blge olduunu dnmeleridir. T e p a n e k l e r Azteklerin
doal olarak bu topraklar terk edeceklerine inanmlardr.
Oysa gelimeler tam aksine bir seyir izlemi ve bu topraklar
onlarn uygarlklarnn temellerini attklar yer olmutur. Az
tekler efsanede sylendii

ileri srlen

"aznda bir ylanla

1 Ana Britannica Genel Kllr Ansiklopedisi cilt 3 s. 189

13

A Z T E K L ER

kaktse

tnemi olan

kartal" grdkleri

bu

topraklar ele ge

irmilerdir. Uzun ve skntl bir d n e m i n d e n ardndan bu

ralara h a k i m olmulardr. aretin bulunduu yerde, sonraki
sayfalarda ayrntlaryla deineceimiz nl Aztek bakenti,
T e n o c h t i t l a n ' , ina etmeye balamlardr. Yani gnmzn
Meksiko

City'sini...

" B e y a z lke" Bir Efsane mi, Yoksa...

Aztekler nereden gelmilerdir? Bu soruya gnmzde bile
hala net bir cevap bulunmu deildir. Cevap hep Aztek efsaneleriyle ya da yaplan belgesel aratrmalardan elde edilen be
lirsiz ipularyla snrl kalmtr. n k T e x c o c o Gl kyla
rna yerleene kadar bu kabilenin tarihi gerekten de byk
bir soru iaretidir.
Aztek efsaneleri kaynak alnrsa, Meksika'ya gelen son ka
bile Azteklerdir. Ancak Azteklerin Meksika'ya nereden geldik
leri kesinlik kazanmamtr. Eldeki resimli yaztlar ca frag
manlar eklinde olan veriler, dier Aztek kaynaklar esas al
narak hazrlanan smrge tariheleri ve yaplan arkeolojik ka
zlar, Aztekleri ancak 13. yzylda Meksika Vadisi'ne kadar ta
kip edebilmektedir. Bundan ncesine ulaamamaktadr. K
kenlerinin dayand topraklarn, yani Aztek ana vatannn ne
resi olduu konusu esrarn korumaktadr. Verilen kimi bilgi
ler, Azteklerin gelenek ve greneklerinden yola klarak yap
lan tahminleri ierir ki, bu tahminlere gre Azteklerin, 1 3 .
yzylda kuzey llerinden Meksika Merkez Yaylalarna g
en; avclkla ve ksmen de tarmla uraan gebe bir kavim
olduklar bilgisi elde edilmektedir. Aratrmaclar artk Aztek14

lerin kuzeyden Orta Meksika'ya g ettikleri konusunda hem

fikirdirler. Ancak Azteklerin bundan n c e k i k noktalar
tam bir muammadr. Sadece szl deil, kodeksler gibi eitli
orijinal belgelere dayanlarak elde edilen bilgilerden de Aztek
lerin gemiiyle ilgili a n c a k o k az bilgi edinebilmekteyiz. r
nein Kodeks Boturini gibi kaynaklar Aztek kabilesinin ana
yurdunun Azt-lan "Beyaz Yer" olduunu resmeder. Gerekten
Aztek efsanelerine dayanlarak da yaplan bu trdeki aratr
malar bizi Aztlan'a; deiik kaynaklarda geen adlaryla "Be
yaz lke, turnalar lkesi, beyaz yer" ad verilen bu yere gtr
mektedir. Aztek efsanelerinde bu yurdun Azteklerin ilk atala
r olan I t z a c - m i x c o a t l ve ei llancue'nun evi olduu sylen
mektedir. Bu iftin oullarndan oluan kabileler arasnda Aztekler de bulunmaktadr. Bu kavimlerin kullandklar ortak
dilse Nahuatl dilidir. Ancak yine de Aztlan'n ne yeri ne de na
sl bir yer olduu hakknda net bir bilgi yoktur. Hatta byle bir
yerin var olup olmad dahi bugn pheli bir konudur. (Aztlan "Beyaz lke, beyaz yer" ya da "balkllarn yeri" anlamna
gelen ve bir Nahuatl kelimesi olan Aztatl'dan gelir. Nahuatl di
line gre, Aztlan'n anlam ikinci hecenin kkeninden kar,
"-tlan " o n u n yeri" demektir. Azteklerin ad ise Azteca'dan ge
lir. Azteca'nn kayna ise Aztlan'dr.)
Baz tarihiler Aztlan'n Meksika'nn kuzey bats olduunu
iddia ederler. Baz kaynaklardaysa Aztlan lkesinin bir gln
ortasnda bulunan sazlk bir ada olduu ynnde tahminler
ne srlmtr. Tabii bu, Aztlan'n varlna inanan tarihile
rin ne srd bir tezden teye gitmemektedir. Kimi uzman
lar Aztlan'n Michoacan, J a l i s c o ya da Guanajuato eyaletlerin-

15

A Z T E K L E l

deki gllerden biri olduunu dnrken, kimileri de bu yerin

daha uzaklarda, Pasifik kysnda olan Nayarit eyaletindeki
Mexcaltitlan lagn olduuna inanmaktadrlar. 2
7 R a k a m n n Srr
Azteklerle ilgili biraz daha aratrma yapldnda, Aztlan'la ilgili bilgilerde baz detaylar gze arpar. rnein Aztlan'n yedi rakamyla o k ilikili bir yer olduu gibi...
Eduard Seler'in Wo log Aztlan, die Heimat der Azteken? (Azteklerin Anayurdu Aztlan Nerededir?) adl eserinde Aztlan'la
ilgili farkl birtakm bilgiler verilmektedir. Bu eserde Aztlan,
kimi zaman Yedi Maara Aztlan' olarak da adlandrlmakta
dr. n k Aztlan'la yedi saysnn yakn ilikisi olduuna ina
nlmaktadr. Efsanelerde sylendiine gre, dnyann i bl
gesindeki yedi maaradan -chicomoztoc'dan- kan yedi kabi
le bulunmakladr: X o c h i m i l c a , Tlahuica, Acolhua, Tlaxcalan,
Tepaneca, Chalca ve Mexica.
Herbiri farkl bir Nahua grubunu temsil etmesine ramen,
ortak dilden dolay bu kiilere Nahua halk yani Nahuatlaca
ad verilmitir. Ayrca Azteklerden elde edilen kodekslerde,
burann, iinde alt trbeyle evrili bir piramidi olan, yedi ta
pnandan tannabileceine dair de bilgiler bulunmaktadr. 3
Yine nl misyoner Fray Bernardino de Sahagun, Historia
de las cosas de la Nueva Espana (Yeni spanya Kylarnn Tari
hi) adl, yerli halkn Nahuatl dilinde yazdklar metinleri kulla
narak hazrlad eserinde, Azteklerin Aztlan'dan kabile halin2 Aztcklcr, Richard F. Townsend sf. 57 Arkada Yaynevi
3 htlp://en.wikipcdia.org/vviki/Azllan

16

deki gnden bahsetmektedir. Buradan elde edilen bilgilere

gre yedi kabile, Aztlan denilen yerden sandallaryla hareket
ederek buray terk etmitir. Ancak resimli kitaplarda gsterilen
ve bu yolculuk srasnda getikleri ifade edilen corafi belirte
cin anlam henz zlememitir. Anlalan odur ki, yedi ka
vim nce yedi maaradan kp Aztlan'a varmlar, daha sonra
da buradan sandallara binerek yeni yurtlarna doru g etmi
lerdir. Bu yedi kavmin sonuncusu olan Meksikallar gneye
doru ynelmi ve Azteka adn almlardr. Kendilerine yeni
bir yurt edinmek iin Aztlan'dan sonra yeni bir aray iine gi
ren bu kiiler, kendilerine bildirilen iareti aramaya balam
lardr. (Meksikal Aztekler, kendilerini Azt'ler olarak tanmla
maktadrlar. Bu kavim, batda Aztlan adnda "sularla evrili bir
dan bulunduu bir lke"den geldiklerini sylemekledirler.)
Kitabn yazar Sahagun bu yolculuk boyunca Azteklerin u
radklar yerlere eitli isimler vermi ve onlarn karay ilk gr
dkleri yere de "Panodan" yani "denizden vardan yer" adn koy
mutur. Konunun uzmanlar Sahagun'un Panotlan dedii bu ye
rin Guetamala olabilecei ynnde gr birliine varmlardr.

Aztekler'in

kendileri

Aztlan'm

varlna

inanmlar

myd?

Elde edilen baz bilgiler Aztlan'n aslnda hayali bir yer oldu
unu Azteklerin de bildiini gstermektedir. nk Aztekler
Aztlan', corafi bir yerleim yerinden daha ok efsanevi bir yer
olarak alglamlardr. Baz kaynaklara gre Azteklerin altnc
hkmdar 1. Montezuma, kendi hkmdarl srasnda rahip4 Kayp Diyarlar Dnya Tarihesi IV. Kitap, Zechcria Silchin, sf. 4 1 - 4 2 ,
Ruh ve Madde Yaynlar

AZTEKLER

lerden oluan bir gruba Aztlan' ziyaret etmelerini emretmiti.

Emri alan grup kuzeye doru gidip Tula ehrindeki Toltec ha
rabelerden gemilerdi. Ardndan da, kendilerine Meksika top
raklarna girileri srasnda yol gsterip szde yerleecekleri yer
hakknda kehanette bulunduuna inandklar reisleri Huitzilopochtli'nin doum yeri olarak bilinen yere gitmilerdi.
Daha sonralar Azteklerin on iki hkmdarndan beincisi
olan Itzcoatl ( 1 4 2 8 - 1 4 4 0 ) dneminde, hkmdar ve dan
manlar atalarnn anlatt efsaneleri ve gemilerine ait dier
bilgileri yeniden gzden geirmi, yeni bir ulusal ve tarihi
kimlik edinme karar almlardr. Amalar karanlkta kalan ve
ciddi bir belirsizlik iinde olan gemilerini, kabile g hika
yelerini, bu srada karlatklar her trl aalanmay ve say
gn olmayan soylarnn kendilerine getirdii zarar, ellerinden
geldiince hafzalardan silmekti. Bu nedenle C h i c o m o z t o c ve
Aztlan'la balayan eski g hikayelerini yeniden yazmak ama
cyla Tenochtitlan'da bir konsey topladlar. Konsey gemile
rindeki belirsizlikleri; karanlk kkenlerini, gten sonra yaa
dklar aalanma dnemlerini ve vnebilecekleri atalara sa
hip olmamalarn kabul edilemez bir durum olarak buldu.
Gemile ilgili bu gibi birok kaydn yaklmasna karar verdi.
B u n u n zerine ok bilinen, efsanevi olaylar ieren yeni bir
resmi tarih yazmaya baladlar. 5 G n m z tarih uzmanlar
Azteklerle ilgili bilgi edinmek iin g metinlerini ve Huitzilopochtli'ye ait efsaneyi, ellerindeki bu yeni bilgilerle karlkl
analiz etme yntemine bavurmaktadrlar.

5 Eski Dnyann Yetmi Byk Gizemi, Eski Uygarlklarn Srlarnn

zm, Hazrlayan: Brian M. Fagan, s. 78

18

KAKTSN ZERNE TNEM,

AZINDA YILAN
TUTAN KARTALIN BULUNDUU YER:
TENOCTITHAN

Zengin bir mitoloji ve kltrel mirasa sahip olan Azteklerin,

Meksika'da kendilerine yer edindikten sonraki bakentleri, g
nmzde Meksika'nn bakenti olan Ciudad de Mexico'nun bu
lunduu, T e x c o c o Gl'nn ortasnda yer alan Tenochtitlan
kentiydi. Ciudad de Mexico'nun dier ad Mexico City'dir.
Kendilerini Meksika topraklarnda istemeyen dier baz
kabilelerce bataklklara itilen halk daha sonra ayrntlarna yer
vereceimiz ekilde, yzlerce yl sonra kendilerine yurt olacak
topraklarn efsanedeki iaretlerini grdklerini ne srerek,
T e x c o c o Gl'nn bat kysndaki bir adaca yerlemilerdir.
Bu olay Aztek takvimine gre "2 ev" ylnda gereklemitir ki,
bu Hristiyan takvimine gre 1 3 2 5 ylna denk gelmektedir. 6
6 Aztekler, Richard F. Townsend sf. 57 Arkada Yaynevi, s.64

19

te Aztekler byk savalar ve srlmelerin ardndan ni

hayet daimi yerleecekleri topraklar bulmular ve burasn
nl kent T e n o c h t i t l a n olarak ina etmeye balamlardr.
( T e n o c h t i t l a n adndaki tetl=kaya, nochtli=kakts anlamna
gelir ve -tlan eki ise yerleim son eki olarak kullanlr. 7 )
Sarp kayalklar arasnda, sazlklarla kapl bitki rtsn
ounlukla st aalar ve kaktslerin oluturduu bir ada
lar topluluu iinde ekillenen Tenochtitlan'daki bu sulak
topraklar kartallar, balkllar, rdekler ve pek o k baka ku
lar birlikte paylayordu. Ne tarm iin ne de yaamak ve kent
lemek iin elverili artlara sahip olmayan bu blgede n c e
kk bir ky kuran Aztekler, buray zaman iinde o k gr
kemli bir kent haline getirmeyi baarmlardr.
T e x c o c o Gl'nn bat yakasndaki topraklarda ehirleri
nin ilk temellerini atarak sazlardan ve bataklktan meydana
gelen bu topraklarda yaamaya balayan Aztek halk iin o k
olumsuz gibi grnen bu doal ortam, aslnda ilk yllarda bek
lenmedik avantajlar salamtr. Adann balk, ku ve su a
sndan zengin kaynaklara sahip olmas halkn yenilebilir kay
naklar bulmasnda nemli bir rol oynamtr. zellikle tuz
ykl bataklklar, halkn tarm hayatna getii dnemlere ka
dar onlar iin bol miktarda tarmsal ve hayvansal beslenme sa
has salamtr. Fakat tm bu avantajlarna ramen bataklk
ta yaam Aztekler iin yine de zor olmu, z m olarak bunu
kurutup ehir hayatna elverili daha modern bir ortam olu
turmak iin nemli almalar yapmlardr.

7 Aztekler, Richard F. Townsend sf. 64 Arkada Yaynevi

20

ncelikle ehirlerini ina etmek ve baheler oluturmak

iin yaadklar adaya ek olarak suni adalar yapmaya balam
lardr. Ancak bu hi de zannedildii gibi kolay deildi. n k
yeni geldikleri bu bataklk alan tarma kapalyd, bunun yan
sra buraya bir kasaba ya da bir ehir ina e t m e k iin gereken
en temel yap malzemelerinden bile yoksundular. 8 Ayrca ev
relerindeki adalar sava ve dman karaktere sahip olan,
Culhua, T e p a n e k ve Acolhua halklaryla evrelenmiti. Yaa
dklar adann k o n u m u son derece stratejik olduundan, Aztek yallar konseyi toplanarak yaayabilecekleri kenti k u r m a k
iin gereken ta, odun ve dier malzemeleri bu gl komu
lardan birine balanarak salamay planladlar. Ancak komu
larnn kendilerini yeniden eski dnemde olduu gibi aala
yacan d n m e k onlar korkutup bu grten uzaklatrd.
T m bu olumsuz gibi grnen artlar Azteklerin direncini
ve yaayacaklar bir ehir oluturma azimlerini yine de krma
d. Bu amala yaptklar almalarn ilk balangc olarak nce
likle T e x c o c o Gl'ne su giri kn kesen setler oluturma
ya almlar ve gl kaynakl nehirleri ve Meksika Vadisi'ne
inen dereleri kontrol altna almaya balamlardr. Ancak bu
byk batakln kurutulmas hi de sanld gibi kolay olma
mtr. Kurutma almalar iin doal bir tehlike olan kontrol
sz su kaynaklarn zararsz hale getiren hendekler ve drenaj
kanallar oluturmulardr. Aztekler, yeni ehirleri olan Tenochtitlan'm su seviyesine ok yakn olmasn kendileri iin
adeta bir avantaj haline dntrerek gl doldurmular ve ya
adklar kk adann topraklarn iki taraftan yaklak 2 km.
8 http://atschool.eduwcb.co.uk/netlsch/time/areIigion.html

21

AZTEKLER

kadar geniletmilerdir. Halkn ime suyu ihtiyacn karla

mak iin yamur suyuyla gln tuzunu birbirinden ayrt eden
bir baraj sistemi de kuran Aztekler bu baraj, gldeki su seviye
sini kontrol amacyla da kullanyorlard. ehre su kontrolne
yardmc olan i kanallar da ina etmilerdi.
G n m z d e , T e n o c h t i t l a n ' n zerine kurulu olduu T e x c o c o G l t a m a m e n k u r u m u ve bu alan zerine M e x i c o
City ina edilmitir. T e n o c h t i t l a n ' n h e n z kefedilmemi ki
mi kalntlar da bugn hl ehrin k o l o n i d n e m i n d e n kalan
binalarnn ve m o d e r n yaplarnn altnda kefedilmeyi bek
lemektedir.

"Yeni D n y a n n Venedik'i..."
Azteklerin sonunu getiren spanyollar, T e n o c h t i t l a n top
raklarna ayak bastklarnda ehri ite bu szlerle nitelendir
milerdi. spanyollar zellikle Tenochtitlan'n temizliinden
ve dzeninden o k etkilenmilerdi. n k T e n o c h t i t l a n sanat
zarafeti iinde ina edilmiti.
T e n o c h t i t l a n dier Aztek ehirlerinden biraz daha farkl
bir inaya sahipti. nk bir ada-ehirdi. lk geldikleri d
nemde adalarnda hi ta ve odun benzeri inaat malzemesi
bulamayan Meksikallar, yani tarihteki adlaryla Aztekler, ilk
evlerini sazlardan yaparak yaamaya balamlardr. Geldikle
rinde karlatklar yaam alan bataklktan olumakla kalm
yor, bu alann genilii o k az olduu iin burada bir ehir,
hatta bir ky ya da kasaba bile kurmak imkansz gibi grn
yordu. Ancak Aztek halk dirayetli bir almayla gln dibine
amur ynlar biriktirip ortadaki adann y z l m n geni22

Y I L M AZ

AYDI N

letmeye baladlar. Yava yava bir ehir kuran kabile, ardn

dan da gln ortasnda gittike genileyen bu aday ana kara
ya balayacak geit ve kpr benzeri yaplar ina etmeye ba
lamlardr. Talarla deli kanallar yapp bunlarla ehrin ev
reden gelecek saldrlara kar savunmasn da salamlardr.
Gerek T e n o c h t i t l a n ' n doal k o n u m u , gerekse Azteklerin
oluturduu gelimi organizasyonla ehir byk bir hzla b
ymtr. Ancak ehrin bymesiyle birlikte yerleim sorun
lar olumutur. Bu durum Azteklerin dier kavimlerin top
raklarn istila etmesine neden olmu, inaat iin gereken mal
zemeleri, silah ve dier baz gereksinimlerini karlamak iin
bu kabilelere saldrlar dzenlemilerdir.
Balangta sazdan evlerden oluan k k bir kyken, yz
yllk bir zaman sreci iinde Tenochtitlan yava yava kalk
narak bir kent devletine dnmtr. yle ki bataklk iinde
yeeren bu ky 1500'lerde yaklak 1 5 0 bin kiinin yaad
bir kent haline geldi. O d n e m i n Avrupa'snda sadece 3 0 0 . 0 0 0
kiilik nfuslaryla Paris, Venedik ve stanbul, Tenochtit
lan'dan daha bykt. 9
ehir uygarlatka su kemerleri, kanallar ve ehri ana ka
raya balayan dev bir yrme yolu da ina edilmitir. T e n o c h
titlan byk bir gln zerindeki k c k bir ada olduun
dan, karayla balantsn salayacak uzun geitler yaplmas da
Azteklerin fikriydi. Bu geitlerin zeri yer yer kprlerle kap
lyd. ehre ana karadan ulam kuzey, bat ve gneyden bu
geitlerle salanyordu. Halk bu geitlerden kanolar kullana
rak ehre gidip gelebiliyordu. Dou taraf ise gle alyordu.
9 Byk Kaifler, Mecellan ve Gney Amerika, Alkm s.13

23

AZ'TEKLER

T e n o c h t l a n ' n ehirlemesiyle birlikte, ina edilen yollar

o d n e m i n en gelimi Avrupa ehirlerinde bile olmayan ge
nilikte ve yapdayd. Avrupa ehirlerindeki sokaklar patika
yollardan biraz daha geniken, Tenochtitlan sokaklar ciddi ve
stn bir planlamaclk almas sergiliyordu. Yollar, kanal
ebekeleri, bunlara uygun drenajlar ve plerin mavnayla ta
nmasn salayan sistemlerle donatlmt. Hatta p iiyle
grevlendirilmi 1 0 0 0 kiilik bir ordu hazrlanmt. Bu y
nyle T e n o c h t i t l a n Avrupa ehirlerinden o k daha temizdi.
p toplayan sallar bile vard.
ehir gelitike kral saraylar gz doldurmaya balad. Y
netim binalar ve o k sayda baka ibadethane boy gstermeye
balad. Ayrca Azteklerin pagan anlaynn kt bir rnei
olarak ina edilen ve binlerce kiinin kafatasnn sergilendii,
adna da Tzompantli denen bir kafatas duvar bile bulunmak
tayd. ehir alan bu planlamaclk sayesinde yle geniledi ki,
kuzeyde bulunan Tlatelolco ehriyle birleen bir yapya ulat.
ehrin imarnda grev alan kiiler, T e n o c h t i t l a n ' a bala
nan drt ana yolu ehir merkezinde birbiriyle birleecek ekil
de planlamlard. Bu ekilde glden ana topraa balanan
drt suni geit bulunmaktayd. Bu geitler, kabilenin M e k s i k a
topraklaryla balant kurmasn salayan geitlerdi. Geitlerin
genilii Aztek uygarlna son veren spanyol k o m u t a n Herman Cortes'in ifadesiyle "iki svari mzra" geniliindeydi.
Ara sokaklar o k geni ve dz yapdayd. Caddelerin her biri
on at geniliindeydi. T m sokaklardan birbirine gei m m
knd. ehrin iinde kprler yer almaktayd. Yine Cortes'in
ifade ettiine gre ehrin iindeki binalar da o k gzeldi. Is24

YILMAZ

AYDIN

panyollar bu ehre girdiklerinde ehrin yaplarndaki gzellik,

bahelerin bakm karsnda son derece armlard. ehrin
yollarnn evresindeki kanallar gze arpyordu. Kanallarda
sandallar geziniyordu. ehirde byk su kemerleri vard. Pa
zarlar ok hareketliydi. Bu canl ve hareketli ortam karsnda
Avrupallar hayranlklarn ifade etmilerdi. 1 0
T e n o c h t i t l a n ehrinin merkezinde Temple Mayor ad veri
len Byk Piramit ina edilmiti. Yollar, kanallar ve yry
yollarndan oluan bir cadde yaps vard.
T e n o c h t i t l a n , 1 4 2 7 ylnda tahta geen drdnc hkm
dar Itzcoatl ile haleflerinin fetih politikas sayesinde o k de
iik halklarn ve etnik unsurlarn bir arada yaad bir dev
letin bakenti haline gelmitir. Bu hkmdarn komu T e x c o co ve T l a c o p a n devletleriyle gl ittifaklar kurarak egemen
g haline gelmesiyle, T e n o c h t i t l a n ' n n e m i daha da artm
tr. Daha sonraki ticari ilikiler ve yaplan yeni fetihler, 4 0 0 5 0 0 k k devletin birleiminden oluan 5-6 milyonluk n
fusuyla 1 5 1 9 ylnda 2 0 7 . 2 0 0 kilometrekare varan yzl
myle Aztekleri byk bir imparatorluk haline getirmitir.
T e n o c h t i t l a n da bu imparatorluun merkezi olmutur. K e n t i n
o k yksek nfusu onu Orta Amerika'nn en youn nfusa
sahip ehri yapmtr.

11

Nfusu hzla artan Tenochtitlan ehrinde halkn yiyecek

ihtiyac Aztek egemenlii altndaki blgelerden gelen yiyecek
lerle salanyordu. Lagnn suyu imeye elverili olmadn
dan, blgeye ime suyu Chapultepec su kemeriyle salanyor10 htp://www.mexicocily.com.mx/anc_city.html
11 Ana Britannca Genel Kltr Ansiklopedisi cilt 3 s. 189

25

du. Bu yolla yeralt sular saraylara tanyor, dier yandan hal

kn ime suyuysa sandallarla dolaan sucular araclyla hal
ka satlyordu.
tik balarda ehir, merkezi bir organizasyona sahipti; an
cak d ksmlar iin ayn ey sylenemezdi. Ancak T e n o c h t i t lan nfusu artmaya ve Aztek iktidar glenmeye balaynca
ehrin yeniden organize olmas gerekmitir. Bu nedenle Aztekler ehirlerini yeniden ina etmek iin T e o t i h u a c a n ve T u
la gibi byk tarihi ehirlerden ebeke, baz mimari tasarm
teknikleri ve hey' 'elcilik gibi sanatsal alanlarda esinlenmeler
de bulunmulardr.
Halk ehir merkezi dndaki evlerde yayordu.

Ancak

lordlar ve soylu ailelerin evleri ehir merkezi ve T e n o c h t i t l a n

pazarnn etrafnda yer alyordu. ehir campan ad verilen drt
blgeye ve her campan'da calpulli ad verilen 20 mahalleye ay
rlmt. Her calpulli'den tlaxilcalli ad verilen caddeler ge
mekteydi. ehri batan sona geen ve anakaraya uzanan ana
cadde vard. 1 2
Ancak 1520'lerde Hernan Cortes ynetimindeki Ispanyollarca bu byk ve ihtiaml ehir o k byk lde tahrip
edilmitir. Aztekler tarihten silinirken bu ehrin zerine, o za
man kurulan Yeni spanya'nn bakenti M e x i c o ehri ina edil
mitir. Tenochtitlan'la beraber anlam kazanan T e x c o c o G l
de bir sre sonra byk bir oranda kurutulmutur.

http://www.solamavigator.net/history/aztec5.htm
26

Y I I. M AZ A Y D I N

ehri K o r u y a n Kaleler; Dier Adyla Teo-calliler

T e n o c h t i t l a n i n binalar kerpitendi, evler genel olarak al
ak olmakla birlikte, ileri geni biimde ina ediliyordu. eh
rin tam kalbinde byk tapnaklarn bulunduu ykseke ve
duvarlarla evrili bir blge bulunmaktayd. Buras Azteklerin
sembol niteliindeydi. ehrin iindeki bu tapnaklar soluk
renkliydi ve talarla evrilip kapatlm tepelerin zerlerine
kurulmutu. Bu tepelere Teo-calli yani " T a n r n n Evi" ad ve
rilirdi. Bu tepelerin zellii, yerleim yerlerinin ortalarnda
kurulmu olmalaryd. Tapnaklarda byk yapl heykeller
bulunmaktayd. Teo-calli'lerin dier bir zellii de bulunduk
lar alan iin bir kale zellii tayor olmalaryd. Bylece ky
ler korunmasz kalmaktan kurtulmu oluyordu. 1 3

13 http://www.newadvent.org/cathen/02 169b.hm
27

AZTEKLERN YZEN TARLALARI:

"CHNAMPALAR"

Aztckler bataklk ve sazlklarla kapl yeni yerlerinde yerleik

hayata geip glenebilmek ve kendilerine srekli yaayabile
cekleri bir toprak paras oluturabilmek iin allmam yn
temler kullanmlardr. zellikle tarm alannda yaptklar al
malar Azteklerin kalknmasnda, uygarlamasnda, genileme
sinde ve Meksika topraklarndaki dier kabilelerle boy le
bilecek gl ve nemli bir uygarlk haline gelmesinde nemli
bir rol oynamtr. Ancak onlarn ii dier kabilelere gre ok
daha zor olmutur. nk ncelikle, byk bir ksm bataklk
olan bitki rtsn verim alnabilecek bir toprak haline getir,
meleri gerekmitir. Bunun iin de eski bir Meso-amerikan tek
nolojisi olan chinampa yntemine bavurmulardr. 1 4 Bu tarm
teknolojisi bataklklardan olduka retken tarlalar oluturmak
14 The Aztecs, Michael li. Smith, Blackwell Publishers Ine, USA, 1997 s. 75

29

A ZT E K L E R

amacyla kullanlan bir tarm tekniidir. Ayrca Azteklerin top

ra srekli yenilemeleri nedeniyle chinampalar hibir zaman
ypranmamlardr.
te Aztekler de bu teknolojinin yardmyla topraklarnda
nl chinampalarn kurmular ve yksek verimlilie ulam
lardr. zellikle 1520'lerde, bakent Tenochtitlan'n 2 0 0 . 0 0 0 ' e ,
vadideyse toplam 1 milyona ulaan nfusunu beslemeyi baaran
tarm uygulamas chinampa sistemiydi.
1 5 1 9 ylnda Hernan Cortes ve arkadalar Meksika Havzas'na girdiklerinde eini benzerini grmedikleri bir tarm siste
miyle karlatlar. spanyol istilaclarnn bandaki komutan
Hernan Cortes, V. Charles'a yazd mektupta, chinampalarla
dolu olan Cuitlahuac iin;
zel grnml

kk

"imdiye kadar grdmz en g

ehir" diyordu. 1 3

Bugn hl kullanlan bu tarm metodu bataklk alanlarda

ve s gllerde chinampalar ina ederek topran slah edilme
sini amalamaktadr. Ancak bavurduklar chinampa sistemi
hem i gc hem de yer gerektiren bir yntem olduundan,
Aztek iftileri ellerindeki az miktardaki topra en verimli bi
imde kullanmaya ayrca nem vermilerdir.
C h i n a m p a l a r Nasl O l u t u r u l u y o r d u ?
Ykseltilen tarm yalaklar, yani chinampalar bir Aztek ke
fi deildir. Antik ehir Teotihuacan'n yaknlarnda ve Mayala
rn alak topraklarnda, ayrca Peru'nun Titicaca Gl'nde bu
nun daha nceki kantlar bulunmutur. Ancak chinampalar
Azteklerin idaresi altnda en geni ve en youn ekimin uygulan15 http://www.geocities.com/wasicugohome/chinanipa.himl

30

d eklini almtr. Chinampa kelimesi nahuatl kelimesi olan

chinamitrden gelir ve "ubuklarla evrili yatak-sazlk sepet" gi
bi anlamlara gelir. "Pan"n anlam da "yzeyin stnde"dir ki,
bu tarif de dorudan ina metotlarn tanmlamaktadr. 1 6
Azteklerin hayatnda topran ve tarmn nemi ok b
ykt. Kk bir kabileden byk ve geni bir topluma d
nmelerinin kanlmaz sonularndan biri olan hzl nfus
art onlarn daha fazla beslenme kaynana gereksinim duy
malarna neden olmutur. Aztekler ortaya kan genel ihtiya
larn ounlukla tarm yoluyla giderme yoluna gitmilerdir.
B u n u n iin de ilk bata tarma son derece elverisiz olan top
raklarn ok alarak ve zel yntemler gelitirerek kendileri
iin faydal hale getirmeyi baarmlardr.
ncelikle bataklkla kapl gl alann, toprakl ve tarm ya
plabilir bir araziye dntrmeye karar vermi, chinampa ad
verilen bu yzen tarlalar oluturarak hem halkn yiyecek ih
tiyacn karlam, hem de bu tarlalardan elde edilen mahsu
l pazarlarda satarak imparatorluk iin nemli bir gelir kayna
elde etmilerdir.
Chinampa oluturmak iin amur gl yatanda seilen 30
metre uzunluunda ve 2.5 metre geniliindeki dar ve uzun
dikdrtgen ekilli ksm kazklarla evrilirdi. Kazklar rlm
byk hasr sazlarla balanp birletirilir ve salamlatrlrd.
Bu almann sonunda sk yapl ve suya paralel itler olutu
rulurdu. Ardndan ilkine paralel olacak ekilde yeni bir parsel
oluturulur, ancak iki alan arasndan kanolarn gemesine izin
verecek dar bir kanal alan braklrd. Bu kanallar chinampa
16 http://wvvw.geocities.tomAvasicugohomc/chi]ianpa.html
31

AZT

EKLER

iftilerinin kanolaryla chinampalar arasnda dolamasna im

kan salyordu. Ayn zamanda da Tlatelolco Pazar'ndan malla
rn nakliyesi de dahil olmak zere ehir trafiini dzenliyordu.
Chinampalar arasnda seyahat etmek iin kullanlan ilk kano
lar kkt ama sonra ticaretin art bu kayklarn boyutlarn
da da nemli deiikliklerin olmasna neden oldu. Kanolarn
hem ekilleri hem de yk tama kapasiteleri artrld. 1 7
Bu ekilde kurulan chinampalar dzenli bir ekilde gl
zerinde sralanrd. Bu dikdrtgenin i ksm, gln dibinden
karlan rm bitki, dier organik maddeler ve amurla
doldurulurdu. Gl yataklarndan karlan bu zengin tortular
tarm iin o k nemli kaynaklar oluturuyorlard. zellikle
organik maddeler ve amur gbre yerine geiyordu. Gln kil
ve amur yataklar, su bitkileri ve kuru topraktaki rn, alv
yonlu gbre ve suni gbre gln dibine yerletirilen ve birbir
lerine paralel olan illerin arasnda, salam katmanlar olarak
birbirlerinin zerine ylyordu. Bu yzden oluan toprak o k
verimli ve retime uygun oluyordu.
iftiler mahsullerinin verimli bir yatakta bymesini ga
rantilemek iin uzun bir srn ucuna balanm kuma bir
antay kepe gibi kullanrlard. Bu kepelere zoquimaitl ad
verilmiti. Zoquimaitl yardmyla szn ettiimiz dipteki ve
rimli amurlar ve organik maddeleri alp bu amuru chinampann yzeyine yayyorlard. Bu her ekim ileminden n c e ya
plyordu. Ayrca iftilerin genellikle besince zengin a m u r
elde ettikleri "sevdikleri bir nokta"lar vard. Chin am pa ifti17 Aztccs, An Interpretaon, nga Clendinnen, Cambridgc University Press,
USA, 1993, s. 31
32

YLMAZ

AYDN

leri su bitkilerini kullanarak yeile gbreleme yntemi kulla

nyorlard. Bu, onlar iin topra gbrelemenin baka bir gele
neksel metoduydu. iftiler kanolarndayken bitkileri topla
yp bunlar kesip kurutmak iin chinampalara getirdikten son
ra, topra yeile evirirlerdi. iftiler Guerrero ve Morelos'taki maaralardan aldklar yarasa gbrelerini de kullanlyordu;
zellikle de krmz biber ve domates ektikleri zaman bu onlar
iin o k faydal bir gbre eidiydi. rn dngs ve eidi
topran verimliliini arttran ek m e t o t l a r d . 1 8
Bu topraklarda ekilen msr gibi rnlerin kkleri doal
olarak bol sulu alana ulaabildiklerinden ihtiyalar kadar su
ekebiliyorlard. Oluturulan tarlalar su altnda kalmayacak
ekilde ykseltiliyordu ve gbreleme ilemine periyodik ola
rak devam ediliyordu. Bu amala chinampa topraklarna ka
nallardan zengin a m u r ve bitki takviyesi yaplyordu. Yzen
tarlalar ilk kurulular srasnda gl dibine tutturulmuyorlard
ve chinampann sabitlii ekilerek salanyordu. Ancak itler
oluturulurken Ahuejote aac ad verilen bir aa tr, olu
turulan yzer saln bir kenarna ekiliyordu. Bu aacn uzun
kkleri sayesinde ksa srede sal bir tutunma noktas kazan
yordu. Dier yandan aa glgelik oluturma grevini de yeri
ne getiriyordu. 1 9 Chinampalar oluturulduktan sonra chinam
pa iftileri periyodik olarak tarlalarndaki topra kazyarak
temizliyorlard. Bu ilem hem tuz yklenen topran atlmas-

18 http://geography.bcrkclcy.edu/programcourses/coursepagcsfa2004/gcogl48/
19

http://coiiimunily.icxplorc.coni/planning/journalEntryActivity.asp7iourna-

33

na hem de rnn kklerinin yeterince su alabilmesi iin chinampann yksekliinin azalmasna yarard.
Ancak yzen tarla sisteminin ilk oluum aamas Aztekler
iin olduka byk bir i gcn gerektirmitir. Bu engel al
dktan, yani chinampalar bir kere ina edildikten sonra kolay
lkla devamll salanabilmitir.
"Aztekler" kitabnn yazar Richard F. Townsend'in yazd
na gre, 15. yzylda ve m u h t e m e l e n son hkmdar I. Montezuma'nn dneminde gl yatann bir b l m sulakt. H
kmdar kendi dneminde eskisine gre daha gelimi drenaj
ve su denetim sistemleriyle donatlm daha byk lekli chi
nampa alanlar oluturtmutur. Hatta eskilerini de bu sisteme
balatmtr. 2 0

Aztekler C h i n a m p a l a r n Nerelerde O l u t u r m u l a r d ?
Meksika Vadisi'ndeki chinampa tarmnn kkenleri o k
net deildir. Bu blgede yaplan arkeolojik almalar 13. ve
14. yzylda chinampa tarmnn gl yatandaki adalar ve gl
kysndaki arazilerle snrl olduuna iaret etmektedir. Dier
yandan chinampalarn niin orta vadiye hakim hale geldii de
tam olarak bilinmemektedir.
Kitabn banda anlatld gibi Aztlan'dan gt ne s
rlen yedi kabile Orta Meksika'ya ayak bastklarnda, yeni yer
leim alanlar son derece kstl ve kk alanlardan oluuyor
du. Bilindii kadaryla erken Aztek dneminde Meksika Vadisi'nde henz byk devletler olumamt. Blgede nfus art20 Aztekler, Richard F .Townsend Arkada Yaynevi sf. 1 7 5

34

YILMAZ

AYDIN

olduka, zellikle Chalco ve Xochimilco gllerinin arka k

smlarnda bulunan bataklk alana k k gruplar halinde g
ler balad. zellikle bu gllerin tatl sular, su kular, balk
lar ve lezzetli canllarn varlyla birlikte, bu blgeler iftiler
iin cazip bir davet olmutur. Yine X i c o Adas Teotihuacan'n
18. yzyldaki dnden sonra kurulmutu ve ilk chinampalarn burada kurulduunu gsteren iaretler tamaktadr.
Bu d n e m genel anlamda Meksika topraklarnda chinampalarn ilk ina edilmeye baland dnemdir. G e Aztek dnemi
diyebileceimiz sonraki d n e m d e ise insanlar daha ok gl k
ysndaki ovalara ve da yamalarna g etmeye balam, bu
ralarda sulama sistemleri ve tarmsal setler ina etmilerdir. 2 1
C h a l c o ve X o c h i m i l c o Glleri, Meksika Vadisi'nin gl sis
temlerinin gney kolunu oluturan iki gldr. Aztekler nce
likli olarak bu iki glde chinampalar ina etmilerdir. Hatta
Xochimilcan'lar ksa srede kar gelinmeyecek ekilde chi
nampa ina edicilerin ba haline gelmilerdir. Bu dnemde
chinampalar 4 5 . 0 0 0 hektar kaplayacak kadar bymler ve
her iki gney glnde de yer kaplamaya balamlard.
X o c h i m i l c a n ve Chalcan halk, Tenochtitlan'n nfusunu
besleyebilmek iin chinampalarn geniletmilerdir. T e x c o c o
Gl'nn tuzlu sularnn C h a l c o ve X o c h i m i l c o Gllerinin tat
l sularndan ayrlmas ynteminin kefinin hemen ardndan
bu gllerde bataklklardan slah edilen chinampalar kurul
mutur. Bu sistemin baarl ekilde ilemesinde kurulan set
ve kanal sisteminin de rol ok byk olmutur. Chalco ve
X o c h i m i l c o Gllerinden slah edilen topraklar, Tenochtit21 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwcll Publishcrs Inc, Usa, 1997. s.79

35

lan'n varo blgelerini yava yava ehrin etrafna saran yeil

bir alana dnmtr. G e r e k t e n de Chalco- X o c h i m i l c o Va
disinde 1 9 5 0 - 7 0 yllar arasnda yaplan yzey aratrmalar s
rasnda Azteklerin eseri olan chinampa tarmna ilikin ilk ar
keolojik bulgular bu blgeden elde edilmitir. Elde edilen tm
bu bulgular 16. yzyl etnoloji kaynaklarnca da desteklen
mektedir.22
Chinampa sistemi gnmzde szn ettiimiz gney gl
yata blgesinin birka yerinde hl mevcuttur. Hatta Xochi
milco ve Chalco'dan elde edilen mahsuln ounun M e x i c o
City'ye gnderildii, yani bu blgelerde chinampa tarmna de
vam edildii grlmektedir. 2 3 Hatta bugn srkla yzdrlen
taban dz kanolardan kiralanarak X o c h i m i l c o gl evresin
deki dar kanallarda gezilebilmektedir. Ancak bu srada karla
lan chinampalar bir zamanlar gl yatandaki millerce araziyi
kaplayan yzen tarlalarn sadece o k k k bir parasdr.

iftilerin Verimlilii A r t r m a k in Kullandklar

B a z Yntemler...
Chinampa tarmnda kullandklar en yeni yntemlerden
biri tohum yataklar ve tohum fidanlar kullanmaya balama
laryd. Ancak bu yntemler iftilerin en hassas dnemlerin
de mahsullerini takibe almalarn gerektiriyordu.
iftiler tohum yataklarn da chinampa kenarlarna yapyor
ve yine kanallar da zengin ve tatl dip amurlaryla dolduruyor22 Aztekler, Richard F.Townsend Arkada Yaynevi sf. 174
23 Aztecs Of Mexico, G.C. Vaillant, 7. Blm, insanlar ve Toplum s. 137, Pen
guin Books Ltd, USA, 1 9 7 8 ,

36

lard. Bu, o dnemin artlarna gre son derece lks olan byt
me kltr filizlenmeyi ve glenmeyi garanti altna alyordu.
Filizlenen bitkilerin etrafndaki amur henz nemini yitirmeden
kk kpler halinde kesiliyorlard. Zayf filizler elenip yava
byyen mahsul ise hasattan nce iki kez yer deitiriyordu.
rnein Azteklerin Cempoaxochitl adn verdikleri iek kendi
yatanda yetiiyordu ancak krmzbiberlerin kp kkleri da
lk yerlerde yetitirilmek amacyla bu blgelere gnderilirdi.

E k i m d e Z a m a n l a m a n n D o r u Yaplmas...
Chinampalardan salkl ve m a k s i m u m rn alnmasnda
en nemli nokta, ekimin doru zamanda yaplmasdr. Bu
yntemde tarla hibir zaman nadasa braklmaz; bunun yerine
bir mahsul alnr alnmaz bu mahsul toplanp yerine baka tr
de fideler ekilirdi. Bylece zayflayan toprak tohumdan by
yen uzun bir mahsul srecine baml hale getirilmezdi. Son
bahar k dneminde soua dayankl olan bitkiler saman r
tlerle ve elle d o k u n m u kam rtlerle souktan ve dondan
korunurdu.
Aztekler bu deerli topraklan koruyabilmek iin ok al
mlardr. En byk tehdit T e x c o c o Gl'nn dou ksmndan
szlen azotlu tuzlar olmutur. T e x c o c o Gl'nn bat ksm
n doudaki tuzlu sulardan korumak iin tatan, topraktan, s
rklardan ve dallardan oluk yntemiyle akan su yolu alar
oluturmulardr.

24

24 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third Edi
tion, Academic Press lnc, California, 1993 s. 4 7 1

37

Y o k O l m a Tehlikesi Altndaki B i r Gl: X o c h i m i l c o

1500'lerin balarnda spanyol igalinden nce chinampalar,
X o c h i m i l c o ve Chalco Gllerinin yaklak 9 0 0 0 hektarn kapl
yordu. Bir hektar yaklak 20 kiinin beslenmesine yetiyordu.
Yani bu chinampalardan elde edilen mahsulle Tenochtitlan sa
kinlerinin ounun beslenme ihtiyac karlanabiliyordu.
spanyollar Aztek topraklarna ayak bastklarnda gl yata
ndan kanallar araclyla su ekmeye baladlar. yle ki k
sa sre iinde X o c h i m i l c o ' n u n gurur duyduu baheler ihmal
edilmi hale geldi. Ardndan da yzlerce yl sonra 1970'lerde
ve 1980'lerde ehrin atk sular iin adeta bir depoya dnt.
Bir zamanlar X o c h i m i l c o Gl'n besleyen birok tatl su kay
na, daha sonra M e x i c o City'ye su salamas iin baka yne
saptrld. 1930'larda ekili olan alanlarn te ikisinden fazlas
zerine ehrin sokaklar, caddeleri ve evleri ina edildi. Kanal
lara ulaan suyun ou blge sakinlerince ya da endstri artk
laryla kirlendi ve y e n e c e k mahsulleri sulama amacyla kulla
nlabilir su olma zelliini kaybetti. Bu durumun ardndan
chinampa iftileri telafi amacyla, atlm ya tenekelerinin
iine kanallarn dibinden karlan amurlar doldurup bun
larda iek retimine arlk verdiler. Blge evreye n e m ve
rilmemesi nedeniyle 1980'lere kadar sknt e k t i .

25

Azekler Uygarl T a r m l a Yakaladlar...

Dier tm eski medeniyetlerde olduu gibi Aztekler de
gl tarmcla dayanarak topraklarn rn alnabilecek be
reketli topraklara dntrmlerdir. Sadece chinampalaryla
25 http://wwvv.planeta.com/ecotravel/mcxico/df/xocliimilco.html

38

deil, dier bilindik tarm yntemlerini kullanarak tarma da

yal yksek bir uygarlk kurmay baarmlardr. G e r e k topra
slah etmek, gerekse tarma elverili topraklardan olabildi
ince kapasiteli faydalanmak iin gnmzde kullanlan bir
o k tarmsal yntemi daha o dnemlerde kullanmlardr. Hat
ta bugn bile Azteklerin bir d n e m i n e imza attklar toprak
larda ve tarm platformlarnda almalar devam etmektedir.
zellikle zamann c h i n a m p a krallklar olan Chalco ve X o c h i milco'nun kurumu yataklarnn havadan ekilen fotoraflar
eski ekim alanlarnn boyutlar hakknda bilgi vermektedir.
Bu blgeler ince uzun tarla fosillerine ait desenlerle kapldr.
zellikle tarlalarn dzeni ve arkeologlarn yzeyden kar
dklar 15. yzyla ait m l e k paralar bu geni bataklk bl
genin tarm alan olduu ve byk bir nfusu besledii y
nnde ipular v e r m e k t e d i r . 2 6
S u l a m a Sistemleri, Su Setleri, Barajlar...
Aztekler, tarmsal faaliyetlerini glendirmek iin sulama
ya son derece n e m vermilerdi. Bu y n t e m i n set yapma sis
teminden fark sulamann, kullanlan tarmsal alanlarn ve i
lenmi vadi toprann verimliliini artrma amac tayor ol
masyd.
Aztekler, yaz yamurlar balamadan tarlay sulama ynte
mini kullanarak yal olan sezonu uzatm oluyorlard. By
lece doal yalara ek olarak tam mahsuln yetitii dnem
de rne ek su salanm oluyordu. Sulama teknolojisi Orta
Meksika'da yeni kullanlan bir yntem deildi; ancak Aztekler
26 Aztekler, Richard F. Tovvnsend Arkada Yaynevi sf. 80

39

h e m daha geni, h e m de ncekilerden o k daha kompleks ola

rak ina ettikleri sulama kanallaryla iyi bir tarmsal verimlili
e ulamlardr. Yamurla yaplan tarm ve dier sulama sis
temleri, genellikle inas iin o k fazla igcne ve disiplinli
bir ynlendirmeye ihtiya duymutur. n k sulama a daha
ilk batan itibaren o k dikkatli planlanmalyd. Dier yandan,
kanallar kazmak ve barajlar ina etmek o k sayda igc ge
rektirmekteydi. zellikle Azteklerin kazd kanallarn sklk
la balkla kaplanmas nedeniyle bunlarn temizlenmesi aile
yelerinin kendi abalarnn stnde bir irade gerektiriyordu,
dier yandan, sistemde oluacak herhangi bir anlamazl
z m e k iin de ortak bir siyasi otoritenin ynetimi altnda ol
mak gerekiyordu.
T m Meksika havzasnn sulanmas dalardan gelen pnar
larla salanyordu. rnein C h a l c o - X o c h i m i l c o Havzas, Ajusco Dalarndan doan pnarlarla sulanyordu. Burada bentler,
kanallar ve savak* kapaklarndan oluan karmak bir aala
ma sistemi kurulmutu.
Su kaynann merkezi denetimi, tm yl boyunca iyi rn
alabilmeyi isteyen Aztekler iin o k nemliydi. Dier yandan
yal mevsimlerde tarlalara su basknlarn engellemek, ku
rak dnemlerde ise topran ihtiya duyduu nemlilii sala
mak iin su seviyesinin denetimi de o k nemliydi.
Aztek mparatoru Netzahualcyotl, dalarda akan pnarla
rn sularn kasabalara ve tepelerdeki ve vadideki teraslara in
dirmek iin gelimi bir sulama sistemi yaplmasna nayak ol* Suyu baka yne aktmak iin yaplan dzenek. Bir barajn fazla suyunu akt
mak iin yaplan dzen.

40

YILMAZ

AYDIN

du. Pnarlarn sular be kasabaya alan kanallar yardmyla

tepelerden aaya indirildi. Merkez blgenin denetimi iin bu
yndeki almalarn srdren imparator, dalardaki pnar
lardan kasabalara, tepe ve eteklerdeki teraslara su getirmek
iin byk bir sulama sistemi yaplmasn tevik etti. T l a l o c
Da eteklerindeki Tlalocto adl yksek vadiden doan pnar
lardan, Netzahualcoyotl'un Tetzcotzingo'daki villa ve ayin
merkezine ve yaknlardaki be kasabaya kanallar almt. G e
limi bir sulama ve mevcut bataklklar kurutma sistemi ku
rarak olaanst bir tarm dzeni kurdular. Son derece enge
beli bir arazide bylesine su yollarnn yapm o k gelimi
mhendislik bilgisi gerektiriyordu. Blgedeki koyak ve belle
ri* amak iin ayr yere byk setler yaplmt. Bugn ay
n blgede yetersiz yalarn ya da iklim elverisizliinin do
urduu imkanszlklar gidermek iin izlenen yol, o dnem
de Azteklerin izledii yntemlerle benzerlik gstermektedir.
Yaadklar blgenin elverisiz artlarn tarmdan verim
alacaklar elverili artlara evirebilmek iin Azteklerin en el
verili sulama tekniini semeleri ve sulama miktarn hesap
lamalar gerekmekteydi. Ancak tm bunlar iin de o blgenin
iklimini, bitki rtsn ve toprak zelliklerini hassas lm
lerle tespit etmeleri gerekiyordu. T m bunlarn ardndan da
suyu denetim altna almak iin gereken koullarn tespit edil
mesi gerekiyordu. T m bunlar geni bir bilgi birikimini gerek
tiren yntemlerdi. G n m z d e sulama ve doal ortamn sla
h almalar niversite eitimi alm, konusunda uzman zira
at mhendisleri tarafndan yrtlen ilemlerdir. Buradan 1

Dag srtlarnda geit veren ukur yer.

41

AZTEKLER

k a n a c a m z s o n u Azteklerin yzlerce yl n c e o k geni hid

rolik mhendislik bilgisine sahip olduklardr. Aztekler yaa
dklar arazinin engebesine uygun su yollar yapmann son de
rece aklc bir y n t e m olacan tahmin etmiler ve ardndan
da buna uygun teknikler gelitirmilerdir.
rnein suyu kontrol altna alarak ihtiyaca gre kentlere da
tm yapabilmek iin, altyap ve teknolojik bilgi gerektiren'ko
nularda Aztekler stn bir baar gstermilerdir. nk Aztek
ler akarsularn nnn kesilip, suyun dzenli ekilde akn sa
layan arklarn devreye sokulmas ve bu ekilde arazilerin kontrol
l ekilde, suland bir sistem oluturmulard. Bu sulama siste
mi sayesinde 1540'lardaki spanyol istilas srasnda neredeyse
Orta Amerika'nn tm tatl sular sulama iin kullanlyordu. 2 7

Aztekler in o k nemli Bir Bitki: M a g u a y Bitkisi

Azteklerin ana rnlerinden biri olan Maguay bitkisi lifle
ri ve urubu iin ekiliyordu. Bu uruba Aztekler pulque adn
vermilerdi. Pulque Azteklerin alkol ieren tek ieceiydi. Di
er ad da octli olan bu iecek, Maguey bitkisinin mayalanm
z suyundan elde ediliyordu. Bitkinin ok farkl amalarla
kullanld bilinmektedir. 16. yzyl Fransz naturalistlerinden Francisco Hernndez bitkinin Aztekler iin faydalarn
yle sralamt:

Bitkinin
at

kendisi

kaplamalarnda,

odun
tabak

ve

it
olarak,

iin

kullanlyordu.
kat

yapmnda,

Yapraklar
ayakkab

27 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers Ine, USA, 1 9 9 7 , sf. 74

42

ba

olarak,

kuma

Dikenlerinden

ivi

inde

bitkinin

iki,

bal,

ve

orta

sirke

ve

ve

her

trl

raptiye

giysi yapmnda

yaplyordu.

boluundan

damlayan

kullanlyordu.

yapraklan

bitki

kesildi

zsuyundan

ise

eker yapyorlard.28

Aralk: C u e t l a x o c h i t l l e r i n Ay
Cuetlaxochitl Tenochtitlan'a has, krmz iekleri olan bir
bitkidir. Bu bitki k ay geldiinde kk gzel krmz iek
ler aar. Oval, i ksmnda soluk yapraklar olan yabani bir a
l grnmndedir. Amerika'da Cuetlaxochitl ylba iei
olarak adlandrlr. Meksikallar bu iei ate drme teda
visinde ve kuma boyamada kullanyorlard. 2 9 Ayrca "cuetla
x o c h i t l " ad nahuatl dilinde sklkla kullanlan bir bayan ad
dr. Efsaneye gre I. M o n t e z u m a zamannda T l a c h o ehrinde
(bugnk ad T a x c o ) Chontale ad verilen kabile krala vergi
d e m e m e k iin ayaklanmt. Bunu renen kraliyet ayakla
nan kabileye kar gl bir ordu yollad. Chontalelerin kan
larnn izinin kald yerde bu gzel krmz iekler at. Ca
hil yerli halk, bu ieklerin burada yenilen Chontalelerin ru
hunu temsil eden kan rengi gzel iekler olarak atklarna
inanmlard. Bir C h o n t a l e yerlisi bunlar tepelerin arasnda,
T e h u i l o t e p e c ve T a x c o arasndaki bir uurumda buldu. Bura
da o kadar remilerdi ki tm tepe ieklere brnmt. Aztek Kral M o n t e z u m a farkl bir iklimi olan Tlacho ehrinde
( T a x c o ) dinlenmek istediinde tepeler arasnda vahi tabiatta
byyen bu gzel iekleri grd. Bunlar Huaxtepec botanik
28 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishcrs ne, USA, 1997, s('. 95
29 http://www.aztcca.net/aztec/nahuatl/nores.html

43

bahesine alarak orada yetitirmeye balad. Aztekler bunlar o

kadar beendiler ki bu iei gzel prenses Cuetlaxochitl'e at
fettiler. Yerliler iin bu iek "Noel Gecesinin Bitii" anlamna
gelirdi ve kadnlarn safln temsil ederdi. 3 0

B o t a n i k Alanna Y a n s y a n Aztek Zevki

Aztekler botanikle yakndan ilgilenmilerdi. Bahelere ok
nem vermi, ifal bitkiler yetitirmilerdi. Aztekler kendi e
hirlerindeki, kylerindeki adna calmil denilen bahelerinde
tarmsal faaliyetlerde bulundular. ou ailenin evlerinde ken
dilerine ait bir baheleri vard. Bu calmilleri kendi abalaryla
gbreleyen aile bireyleri ardndan da tohumlama yaparlard.
Burada msr, sebze ve baz faydal otlar yetitirirlerdi.
Ancak zellikle Aztek yneticilerine ait evlerin nemli bir
zellii gzel bahelerdi. Bu baheler halkn rn elde etmek
iin ekip bitiklerinden farkl olarak tropikal bitkiler, ss bit
kileriyle dzenlenmi bahelerdi. 1520'de V. Karl'a yazd
mektubunda Cortes, Aztek lkesinde grd bir bahenin
ihtiamn yle anlatyordu:
"Burann
ni

evi

yneticisi

ya

da

efinin

lspanya'dakiler kadar gzel.

44

henz

Yalnzca

ta

tamamlanmam
ve ahap

ye

iilii

Y I I. M A Z A Y D I N

deil, her trl ev hizmeti dzenlemeleriyle de yle byk ve g

zel ki... Altta ve stte odalar,

ho kokulu iekleri ve bol aala

ryla

baheler,

temiz suya sahip banyolar,

Pek

koridor ve

odalarla

evin yaknlarnda

byk

bir

meyve

ortasndaki

sulu

byk

ok dinlendirici

plm

basamaklar var.

terastan

bakldnda

grlyor.

Bahenin

yanlarndaki
sinde
var.

gzel

dzgn
yle geni

biiminde

olmak

ta

ok gzel
temiz

rnekleriyle

yerletirilmi

ok

talardan

ustaca
oluan

zere

600

admlk

bir yol...

evrili
bahesi

kare

havuz,

yaplm.

evre

bir

ki drt kii yan yana yryebilir.

iyi ya

yry

Bu,

Gezinti yerinin

sinde bahe duvarna doru bambulardan oluan bir it,

yolu

400 u kare
te

onun ar

dnda da her trl kokulu bitki ve aa var. Havuzda ise eit e

it balk ve su kuu grmek m m k n " 3 1
s p a n y o l galiyle Gelen T a r m s a l k n Ksa
Hikayesi
D a h a sonraki sayfalarda bahsedeceimiz spanyol igali
Aztek uygarlna son verirken, yzyllar alan bir tarmsal
ykselie de son vermitir. Aztek tarmndan o k , Aztek al
tnlarna ilgi duyan spanyollar, iftilerin yksek hidrolik
bilgisine, sulama tasarmlarna ve uzmanlklarna gereken il
gi ve n e m i gstermediler. Hatta tam aksine Azteklerin en iyi
sulama almalarn d e s t e k l e m e k yerine o ya da bu ekilde
bu almalar sabote ettiler. En isabetsiz davran ise nl
T e n o c h t i t l a n ehrinin tarihi eserlerinin zerine kendi ehir
lerini k u r m a k l a yaptlar. Bu alma iin Nczahualcoyot'n
byk barajndan talar alan spanyollar belki de farknda
31 Aztekler, Riclard F. Tovvnsend Arkada Yaynevi sf. 179

45

bile olmadan bu blgede neredeyse 2 1 . yzyln bana kadar

s r e c e k byk bir ykm balatm oldular. Barajdan bu ta
larn a l n m a s n n ardndan, Aztek topraklarna k o r k u n bir
su ak oldu. yle ki bu sularn yaratt sellerin etkisi gerek
ehre gerekse blgeye ciddi skntlar ve p r o b l e m l e r getirdi.
Bu sellere kar spanyollarn ald n l e m l e r Aztekler'in
y n t e m l e r i n d e n s o n derece uzak olmutur. spanyollar suyu
k o n t r o l altna a l m a k yerine o u n l u k l a etkili olmayan drenaj
planlaryla; suyu dar atmak gibi baarya ulamayan baz
y n t e m l e r kullandlar. spanyollar c h i n a m p a l a r n da deeri
ni bilemediler. Bu tarlalarn boaltlabileceini dndler.
Oysa bu tarm alanlarnda kullanlan gl dipleri zengin birer
kaynak

niteliindeydi.

Dier yandan

gllerin

ounlukla

tuzlu olmas ve zararl zemin tuzlarna da g e r e k e n n e m i

vermediler. T m bu ihmallere tecrbesizlikler de e k l e n i n c e
yukarda ksaca deindiimiz ve M e k s i k a ehrini ykma u
ratan seller ciddi bir tehlike olarak ba gsterdi.
T m bu ilgisizliklerin, tecrbesizliklerin sonunda chinam
pa merkezlerini oluturan X o c h i m i l c o ve Chalco Glleri yeral
t sularyla besleniyor olmalarna ramen yava yava su kay
betmeye baladlar. Bu gelime sonucunda, bu gllerde bulu
nan chinampalar bir sonraki yzylda kuruyarak ldler. Chal
co Gl nn tatl suyunu besleyen Amecameca, T e n a n g o veTlalmanalco Nehirleri yataklarndan saptlar ve 1900'deki saa
nak yamurlar dnda kurumu olarak varlklarn srdrd
ler. Yakn yzyllarda askeri darbeyle baa geen Porfirio Diaz'n hzla byyen ehrin ime suyuna katkda b u l u n m a k iin
Xochimilco'nun en byk nehirlerine mdahale etmesiyse,
chinampalarn suyunun ekilmesi olayndan ok daha kt so46

nular dourdu. nk bu mdahale X o c h i m i l c o Gl'nn

suyunun ekilmeye balamasna neden oldu. zellikle yan
ok az olduu 1950'de chinampalar tamamen kurudu.

T i c a r e t i n Kalbinin Att T e n o c h t i t l a n ve T l a t e l o l c o
Pazarlar
Meksika Vadisi'ndeki balca kentlerde her gn byk pa
zarlar kuruluyordu. yle ki imparatorluun bakentinden en
k k kasabalara kadar neredeyse tm Aztek yerleimlerinde
haftada bir gn o k canl olan bir pazar yeri mutlaka vard. 3 2
Bu pazarlarda gnlk tm ticari ihtiyalar sergileniyordu.
Aztek pazarlarndaki mallar o k fazlayd ama kullanlan pazar
sistemindeki mal datm ve sunumundaki baar devletin al
veriini o k rahatlatmt. Merkezi h k m e t i n genel olarak
e k o n o m i y e ar h a k i m i y e t i n i n

olduu

lnka

mparatorlu-

u'nun ve dier baz erken medeniyetlerin aksine, Aztek pa

zarlar ve ticareti, devletten olduka bamsz bir yap gster
mitir.
Aztekler altn ve gm madenini yaygn bir ekilde kulla
nyorlard. Ama bu madenler para yerine gemiyordu. Ticaret
zellikle bakent Tenochtitlan'da o k gelimiti. Ama Aztek
halk ticarette para kullanmyordu. Aztekler b i r o k eski Ame
rikal gibi paray dahi bilmiyordu. Para yerine takas sistemi
hakimdi; yani mallar dei toku edilerek alveri yaplyor
du.

33

Takasta kullanlan metann hem dengesizlie neden ol-

32 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers ne, USA, 1997, sf. 114
33 Atlas, aylk Corafya ve Keif Dergisi, say 120, Mart 2 0 0 3 , s. 37

47

mayacak, h e m de o k pahal ve deerli olmayacak bir ey ol

mas gerektiinden Aztekler zellikle kakao

tanelerini bu

amala kullanmlard. Dier yandan kakao tanelerinin kolay

tanabilir olmas da bunu bir avantaja eviriyordu. Bazen al
tn tozu da bozukluklar iin kullanlrd. Aztekler iin en de
erli talar yeim ta ya da o n u n yapsna veya rengine sahip
olan talard. 3 4 Aztek pazarlarnda insanlar yne ya da msra
kar tavan verirlerdi. Eer fiyat teklif edilen maln deerin
den daha yksekse, fark altn tozuyla denirdi. T c c a r l a r mal
larn srtlarnda tarlard ve mallarn satmak iin genellikle
uzak mesafelere seyahat ederlerdi. Pazara geldiklerinde de bir
yer bulur, en yksek sesleriyle takasa katlrlard.

34 Aztecs Of Mexico, G.C. Vaillant, Penguin Books Ltd, Usa, 1 9 7 8 s. 139

48

AZTEKLERDE SOSYAL SINIFLAR

zellikle 16. yzyl balarnda Aztek toplumunda hiyerarik bir yap gze arpar. Her snfn gc ve grevi birbirinden
ayryd. En stte ynetici snf vard. Hkmdarlar bu snftan
karlard. Bu snfn altnda toplumda son derece saygn bir
yere sahip olan savatlar yer alrd. Bu snfn tm erkekleri
doutan asker gibi yetitirilirlerdi. Aztek toplumu son derece
k o m p l e k s ve hiyerarik bir yapya sahipti. T o p l u m esas olarak
snfa ayrlmt:

Kleler,

sradan

insanlar ve soylular.

T o p l u m u n alt katmanlarnda serfler, szlemeli hizmet

karlar ve kleler yer alrd. Sosyal terazinin en dibinde kleler
vard. Aztek toplumunda insanlar borlar ve aldklar cezalar
vastasyla kle durumuna gelebiliyorlard. Sat fiyatlar vergi
borlarn karlard. Aztekler doutan kle deillerdi; klelik
babadan oula gemezdi. Kleler evlenebilir, o c u k sahibi ola
bilir ve hatta mlk sahibi olabilirlerdi. Sahibi kleyi beslemek49

A ZT E K L E R

ten ve barndrmaktan sorumluydu ve klenin igc zerin

de sz sahibiydi. Fakir ailelilerin ocuklar genellikle belirli
bir sre iin kle olarak satlabiliyordu. Ancak klelerin z
grlklerini geri satn alabilme durumlar vard. Bir de kley
ken kaarak yakalanmadan soylu saraylarna ulaan klelere
de zgrlkleri veriliyordu. Kleler ounlukla sava esirle
rinden oluuyordu. o k ar artlar altnda alan klelerin
ocuklar da kle snfna dahil olarak douyorlard. 3 5
nsanlar geim sknts ektiklerinde kendilerini kle ola
rak satabiliyorlard. rnein 1450'lerdeki byk ktlk zama
nnda birok Aztek kendisini, e k o n o m i k koullarn daha iyi
olduu Krfez Sahili'ndeki kiilere kle olarak satmt.
zgr ehirliyken kle k o n u m u n a g e m e k resmi bir ey
lemdi; drt m e m u r tarafndan resmi olarak ahit olunmas
gerekirdi. Kleler o zaman ya bakalar iin alrlard ya da
pazarda satlrlard. Kle ticaretinde uzmanlam olan baz
p o c h t e c a tccarlar ve birka pazar, kle ticaretinin merkezi
olarak tannrlard. Satlk kleler byk tahta boyunluklarla
belirtilirdi. T e o r i k olarak kleler her trl i iin kullanlabi
liyor olsalar da pratikte ou, lordlarn saraylarnda hizmeti
olarak alyordu. Kadn kleler zellikle iplik eirme ve r
me becerileri b a k m n d a n deerliydiler ve kendi sahipleri
iin quachtli yapmak iin altrlrlard. Aztekler iftilik ya
da ehir projeleri iin ar ii olarak o k fazla kle kullan
mamlardr, klelerin e k o n o m i y e toplam katklar orta dere
cededir.
35 Die Azteken: Meister der staatskunst Schpfer hoher kultur/Nigel Davies.
Gtersloh: Gesamtherstellung Mohndruck Reinhard Mohn, 1973 s. 7 8 - 7 9

50

YILMAZ

AYDIN

Macehualles olarak bilinen en kalabalk grup, sradan insanlar snfn oluturuyorlard. Bu insanlar tarm ve sradan
ticaretle ulayorlard. Aile bireyleriyle birlikte
malarna

ramen

sadece

rnleri

kendileri

toprakta

al-

alabiliyorlard

ancak hibir zaman mal sahibi olamyorlard. Topran kendi

si civarda yaayanlar ya da calpulli'lerin ortak malyd.
Sradan insanlara hayatlar boyunca bir toprak parasnn
kullanm hakk verilebiliyordu. Ancak en alt dzeyde olanlara az
da olsa mlk sahibi olma izni de verilmiyordu. Bunlar kiracyd
lar. Yalnzca topra kullanabilirler fakat hibir zaman sahiplenemezlerdi. Kafalarna bir ey takmazlar ve salarn uzun tutarlar
d. Genellikle bir omuzlarn rter ekilde petamal giyerlerdi;
souk havalarda maguey liflerinden rlm olan ya da deriden
sandaletler kullanrlard.

Kadnlar petamallarn bellerinden

balar ve kolsuz tunik giyerlerdi. Salarn da rerlerdi.

Sradan insanlarn boyun eme dereceleri ar klelerden
p o c h t e c a tccarlarnn zgrlne kadar deiiyordu. Ama
ou sradan insann lordlarma kar belli sorumluluklar var
d. lk bata ve en nemlisi dzenli vergi demeliydiler. Bu
demeler aile tarafndan tayin edilirdi ve pamuk, quachtli
(katlanm uzun pamuk kuma ya da pelerin), yiyecek ya da
aile iin zel retilmi eyalardan oluurdu. Sradan insanlar
lordlarma igc de salarlard. Erkekler lordlarn tarlalarn
ekerdi, her bir aile ylda birka hafta katkda bulunurdu. Tequitl denilen bu mal ve iilik demesi neredeyse tm sradan
insanlarn temel greviydi.
Sradan insanlar soylularn eitli zel faaliyetlerine de hiz
m e t vermekle grevliydiler. Bir tapnak ya da kanal sisteminin

31

yaplmas gibi byk bir proje yaplrken sradan insanlar a

rlrd. Dier birok sradan insanlar gibi kyller de calpolli
gruplar olarak organize olmulard. Calpolli birbirine yakn
yaayan, bir lorda sahip olan, bir toprak parasn idare eden
ve genellikle ortak bir yerleim alan ihtiva eden bir grup ai
leydi. ehit yerleimlerindeyse calpolli komulardan oluurdu.
Tccarlar ve zanaatlar gibi bir grup kendi calpollilerinde bir
likte yaarlard. ehirde yaayan sradan insanlarn hayat kr
da yaayan kyllerin hayatndan o kadar da farkl deildi. S
radan insanlar da tek odal kerpi tulal evlerde yaarlard.
Bunlar akrabalarnn yaad duvarl bileik evlerin bir bl
myd. Birok ailenin msr ve fasulye yetitirdikleri chinampas vard.
Macchualles kast birok farkl toplumsal kategoriye bln
mt. Bunlarn en saygnlar ayn zamanda hkmdarn para
l casuslar olan ve en deerli mallar getirmek iin imparator
luk topraklarnda gezen grevli tccarlar (pophteca) ve zanaat
lard (totleca). Ancak imparatorluun son gnlerinde macehualles kavram deimiti. Antrapolog Eduardo Noguera n
fusun yalnzca % 20'sinin tarm ve besin retimiyle ilgilendii
ni tahmin ediyor. Chinampa sistemi ok verimli olduundan
yaklak 1 9 0 . 0 0 0 kiiye yemek salyordu. Ticaret ve vergiler
den de nemli miktarda yiyecek elde ediliyordu. Aztekler yal
nzca fetihi savalar deillerdi, ayn zamanda becerikli birer
sanat ve giriken tccarlard. Macehualleslerin ou sanat ve
zanaatla ilgilenirdi. almalar ehir iin byk bir gelir sal
yordu. 3 6
36 http://www.solarnavig;\tor.nct/hi.slory/aztecs.htm

52

Aa snf olarak adlandrlan halk kesiminin iyi kyafetler

giymesi yasakt. yle ki hiyerari piramidinin en alt rtbesindeki kleler petamal giyerlerdi. Kyl erkekler kolsuz uzun
gmlekler giyerlerdi; kyl kadnlar vcutlarna doladklar
etekler ve bluzlardan tannrlard. T e m e l yiyecekleri msrd.
Ara sra hindi ve kpek eti de yerlerdi, bazen de balk ve kur
baa yumurtas tketirlerdi.
Doutan soylu olanlar, rahipler ve rtbe kazananlar soy
lular snfna dahildiler. En yksek sosyal s n f pipiltin ya da
pillis olarak bilinen aznlk bir kesimdi. Bunlarn soylulukla
r doutan geliyordu. Ancak soyluluk babadan oula ge
mezdi ama pillislerin oullar daha iyi kaynaklara ve eitime
sahip olduundan dolay onlarn da pillis olmas daha kolay
d. Bu kiiler h k m e t t e , orduda ve dini kesimde en st po
zisyonlarda bulunuyorlard. Soylular kendi gruplarndan tlatoani diye bilinen bir lider seerlerdi; nahuatl dilinde bu "konuan-sz sahibi olan" anlamna gelirdi. Bu lider l m n e
kadar sayg grr ve yneticilik yapard. Her ehir devleti bu
blgeden sorumlu

olan

bir

tlatoani

tarafndan ynetilirdi.

Soylular ve yksek rtbeli kimseler byk evlerde yaar, lks

parlak renkli kyafetler giyer, kpe, sa tokas gibi halkta ol
mayan pahal aksesuarlar ve mcevherler kullanrlard. Pa
m u k ve m c e v h e r kullanm sadece soylularla snrlyd. Sa
d e c e onlar kakao iebilirlerdi. Bu yasaklar delmeye alan,
lks hayata dknlk gsterenler h e m e n ldrlrd. Soy
lular grkemli ve byk bileik evlerde ya da saraylarda yaa
yp alrlard. Buralar onlarn hem ikametgahlar hem de
y n e t i m binalaryd. Saraylarn byklkleri ve gsterileri
o k farklyd; bu k o n u t u n yaps soylunun toplumdaki konu53

A ZT E K L E R

m u n u gsterirdi. Soylular ve lordlar Aztek nfusunun yalnz

ca % 5-10'luk bir ksmn olutururlard ama toplumu o k
ciddi ekilde ynetirlerdi.
Aztek soylularnn konumlar ve imtiyazlar kanunlarla
sert bir ekilde belirlenmiti. Bu tr kanunlar soylular iin
olan ssl pelerinler, ili mcevherler ya da iki katl evler gibi
nemli mallarn kullanmn kstlyordu. Lordlar doutan s
radan halktan ayrlrlard; nk soyluluk kaltmsald.
Aztek soylularnn gc ve zenginlii pratik olarak toprak,
igc ve vergi kontrolnde grlyordu. Bir ehir devletin
deki tm toprak tamamen Tlatoani'ye aitti ama mlkleri tetecuhn denilen yksek lordlara ve nemli tapnaklara bahedil
miti. Bu mlkler tecuhtli'lerin varislerine geerdi ya da m r
boyu tapnaklara devredilirdi. Tecuhtli rtebesinin altnda s
rada soylular ya da pipiltin (pilli'ler) vard. ou pipiltin bir
tecuhtli ya da Tlatoani'ye hizmet ederdi ve genellikle onun sa
raynda ya da saraynn civarnda otururdu. Aztek soylular
iin kyller ve dier sradan insanlar kendilerine hizmet et
mesi iin varlard.
Aztek

toplumunda

savalar,

rahipler ve soylular ztek

sosyal hiyerarisine gre en sayg deer kiiler olarak dn

lrlerdi. Doutan soylu olan kiiler hkmdarn h e m e n altn
daki basamakta yer alrd. Bunlarn saylar snrl ve ou kra
liyet soyundand. Soylular yalnzca soylularla evlenebilirdi ve
ayr ailelerin ve hanedanlklarn tek bir akrabalk anda bir
lemesi iin evlilik ittifak kullanlrd. Dk rtbeli bir ida
recinin ya da soylunun daha gl bir idarecinin kzyla evlen
mesi, Meso-amerika ve Aztek krallar arasnda o k yaygnd.

54

Bir kiinin bu snfa dahil olmas iin doutan bu snfta ol

mas gerekmezdi. n k bir kii byk becerileriyle ya da sa
vataki cesaretiyle de bir pipiltin olabilirdi. Bu kiilere "hiz
metkar soylular" da denirdi. Bu savalar e m e k t a r savalar
d. Onlara tm mrleri boyunca mevki ve m a k a m verilirdi.
Aztekler refaha n e m verdiklerinden sava snf ok de
erliydi ve savalar sk sk en nemli Aztek ayinlerine kat
lrlard. Baarl savalar prestij sahibi olabilirlerdi; ancak ke
sinlikle sradan insanlarn snfna aittiler.
Devlet ilerini rahipler ve memurlar yrtrd. Din adam
larnn toplum zerindeki etkisi de k m s e n m e y e c e k kadar
fazlayd. Hkmdarlar da rahip rtbesinde olduklarndan ra
hip snf da soylular snfna dahildi. Onlar da savalara kat
labilir ve esir alabilirlerdi. Bu yzden savalarla rahipler ara
snda bir fark yoktu. Rahiplerin en nemli grevlerinden biri
ayn tabakadaki erkek ocuklar imtiyazl okullara girmeleri
iin eitmekti. Onlar pagan din anlaylarna gre lmller
iin szde putlarndan yardm isterler, kahinlik yapar ve astro
lojiyle ilgilenirlerdi.
Kk ama nemli bir dier snf da memurlar ve yarglar
d. Tenochtitlan ehrinde hukuk sistemi zengin fakir ayrm
yapmaz, herkese adalet nnde eit muameleyi esas alrd. Azteklerde binalar hakknda ve bu binalarn nerelere ina edilebi
lecekleri hakknda birtakm kurallar vard. rnein saraylara
yakn blgelerde inaat yapm yasakt. Sadece soylulara saray
lara yakn yerlerde byk ta binalar ina etme izni verilirdi.
Vergilerin fazlal, gerekte Aztek toplumunun bir para
s olmayan baka bir snfn olumasn salamt: Pochtecas
55

AZI

EKLER

ya da tccarlar. Bu kiilerin faaliyetleri yalnzca ticari deildi

ayn zamanda gl bir haber kaynaydlar da. Tccarlarn
kendi m a h k e m e l e r i vard. Tccarlk unvan babadan oula ge
en itibarl bir kast sistemiydi. T c c a r l a r bakentle tara ara
sndaki tm ticareti tekellerine almlard. Ayrca bakentte
retilen pahal ve deerli mallarn yapm iin gereken ham
maddeyi getirmek iin kimi zaman dman topraklarna kadar
giderlerdi. Uzak diyar tccarlar olduka imtiyazlydlar ve sk
sk hkmete elilik ve ajanlk grevlerinde bulunurlard. En
gzde olan sanatlara, hekimlere ve gerekten akll olan
retmenlere o k sayg gsterilirdi.
Ancak tabii ki hiyerari piramidinin en stte hkmdar
yani Tlatoani yer alrd. Bu kiiler hep ayn aileden seilirdi.
G e n e l l i k l e ya e r k e k o c u k l a r ya da seleflerin e r k e k kardele
ri baa geerdi. H k m d a r n c e drtl konseye danrd. Bu
ko ns ey yelerinin hepsi soylu snfndand. K o n s e y h k m
darn seim iinde barol oynard. Aztek h k m d a r n n
balca katks, fethedilen ehirler arasnda iletiim sala
makt. H k m d a r ayrcalkl snfn temsilcisi olup ayn za
manda da yoksullarn koruyucusuydu. Yetkisi h a k k n d a tar
tlmazd. Lidere askerler, valiler, eliler, rahipler, idareci
ler, danmanlar, hkimler, h i z m e t i l e r ve dier "astlar" des
tek veriyordu.
Sradan insanlarla st tabakann arasn ayran sert kural
lar vard. Kentlilerin soylular taklit etmesi yasakt ve b u n u n
cezas lmd. Azteklerin istilalar ve hareketli ticaretleri sa
yesinde ok uzak topraklardan bakent Tenochtitilan'a ticaret
mallar ve lks eyalar gelirdi. ehre giren bu zenginlik, st s-

56

YI LMAZ AYDI N

nfn lks bir yaam tarz s r m e s i n e i m k a n salyordu. Bu ki

ilerin yedikleri yiyecekler, kullandklar yiyecek malzemeleri
lezzetliydi. Ancak daha alt snftan grlen insanlar ok kk
ve son derece mtevazi kulbelerde yaarlar ve gnlk yaam
larnn byk ounluu ak havada geerdi. Bu kiilerin ya
adklar yerde mobilya olmazd; sadece tabak, anak, bak
gibi ok az ev eyasna sahiptiler.
Bir dier sosyal grup nfusun % 10'unu oluturan mayequelerdi ya da bir dier deyile bondsmen ya da kefiller. Bu ki
iler bakalarnn topraklarnda alrlard; fakat bu toprakla
ra ne sahip olabilirlerdi ne de miras brakabilirlerdi. Mayequeler hayvanlarn koulduu ar ilere kouluyorlard fakat
ocuklar zgr oluyordu. Bu ok dalgalanma gsteren zel
bir sosyal statyd. Bir kle grubu olarak pipiltin topraklarn
da alrlard.

Esirlerin K o n u m u
Esirler ve tlacotin ad verilen ve sava dnda esir alnan ki
iler Azteklerin hiyerarik piramidinde nemli bir snf olu
turuyorlard. Bu esirlik tr o yzyln koloni Avrupa'sndaki
esir kavramndan o k farklyd. rnein esirlik Avrupa'da ol
duu gibi doutan deil kiiseldi. Yani bir esirin ocuklar da
esir olmuyor, zgr olarak douyorlard. Bir esir konum sahi
bi olabilir hatta bakalarn esir alabilirdi. Esirler zgrlkleri
ni satn alabilir, kt muameleye maruz kaldklar anlalrsa
serbest braklabilirlerdi. Yneticilerle evlenen ocuklar varsa,
yine serbest braklabilirlerdi. Efendisi len hizmeti kle ser
best kalrd.

Pazar yerindeki bir esir efendisinden kap pazarn duvar

larn aarsa d u r u m u n u h a k i m l e r e anlatt taktirde serbest
kalabilirdi. Bu durumdaki biri ykanr ve yeni elbiseler giyer
di. Bu, onun efendisine ait kyafetleri giymeyerek zgrl
ne kavutuunun bir ilanyd. Ayrca yetkili m e r c i l e r tarafn
dan "adam o l m a z " diye snflandnlmad srece klenin iz
ni olmadan efendisi onu satamazd. Adam o l m a m a durumu
bir klenin tekrar eden aptallklar, k a m a giriimleri ya da
genel hal ve tavrlarndaki kt davranlarn ifade ederdi.
Adam olmaz kleler arkadan halkalarla tutturulan tahta yaka
lklar takarlard. Yakalk yalnzca kt davran sembolize
etmezdi. Ayn zamanda klenin kalabalkta ya da dar yerler
den kan zorlatrrd. Yakal bir kle satn alndnda k
lenin ka kere satld sylenirdi. Drt kere satlan adam ol
maz bir kle, ldrlmek zere satlabilirdi. Ama yakal bir
kle saraya veya bir tapnaa girebilirse zgrln kazana
bilirdi. Bir Aztek ceza olarak k l e olabilirdi. l m cezas ye
rine kurbannn karsnn ricasyla kadnn klesi olabilirdi.
Eer yetkililer olunu adam olmaz diye ilan etmilerse bir ba
ba olunu kle olarak satabilirdi. B o r c u n u demeyenler de
kle olarak satlabilirlerdi. Aztekler dier b i r o k kabileyi de
esir almlar a n c a k onlarn kendi kendilerini y n e t m e l e r i n e
ve dini inanlarn devam ettirmelerine izin vermilerdir.
Ancak karlk olarak bu kabilelerden yemek, giysi, kap ka
ak, soylularn, rahiplerin ve T e n o c h t i t l a n ehrinin ynetici
lerinin ihtiya duyduu dier eyalar salama mecburiyetini
getirmilerdir. 3 7

37 htlp://www.mnsu.edu/cmuscuiTi/cultural/Meso-amcrica/aztec.html

58

YILMAZ

AYDIN

Askeri esirler genellikle ldrlyorlard ama eer olaa

nst beceriler gsteriyorlarsa kamu ilerine ynlendirilebiliyorlard. Hainleri haber vermemek, bir vatan haininin ailesine
mensup olmak, satmak iin zgr bir adam karmak, rzas
olmadan baka birinin maln satmak, on yan zerinde olup
telafisini yapmad bir hrszlk yapmak ve bir esiri efendisi
nin ibadet evine girmekten engelleyen sulardan dolay "su
lu esir" k o n u m u n a gelmek, zgrlk haklarn kaybetmek an
lamna geliyordu. Yaptklarn telafi edenlerse cezal olan ya da
zel olarak sahip olunan klelerdi.
Fakirler ve yemee ihtiyac olanlar gnll kle olurlard.
Ebeveynler ocuklar bir ailenin geimine katkda bulunacak
kadar olgunlatysa daha gen bir o c u k edinmek zere onu
satabilirlerdi. Bazen yoksul kimseler daha varlkl bir komu
dan aldklar dn eye karlk kefil verilebilirdi. Eer fakir
kii hizmet ettii srada lrse ya da sahibi kanunsuz olarak
bir m l k alrsa, b o r silinirdi. Bu durum olumasn diye sahip
genellikle esiri evde tutar ve yalnzca kiisel hizmetlerinden
yararlanrd. Sava esiri durumu dndaki esirlik ok zahmet
li deildi. Bir kle kendi ailesini idare edebilir, mlk sahibi
olabilir, hatta kendi esirlerine sahip olabilirdi. Esirin tek deza
vantaj ehir ofisine s e i l m e hakkna sahip olmamasyd. 3 8
Aztek S a v a l a r
Aztek Devleti askerlerin egemenliindeki bir devlet yaps
na sahipti. Meksikallarn, yani Azteklerin istila emellerine ve
dini inanlarna gre sava o k nemli bir faaliyetti. Kastlara
38 Aztecs Of Mexico, G.C. Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1978 s. 131

59

A Z T I. K L E R

ve snflara b l n m ama dikey akkanln da koruyan Aztek toplumunda, ykselmenin en gvenli yolu savata kahra
manlk gstermekti. Onlar gnein insan kanyla beslendiine
dair pagan bir inanca sahiplerdi. Bu arpk anlaylar, birok
kiiyi tapnaklarnda kurban etmelerine neden olmutur. Pek
az sayda kabile Azteklerin bu barbar yntemlerine kar di
r e n gstermilerdir. Bunlar Tlaxaltecas ve Purepechas kabile
leriydi. 3 9
Tenochtitlan'da erkek olarak domak bir sava olmak
anlamna geliyordu. Bu nedenle erkekler iin savan cazibesi
kanlmazd. E b e erkek bir o c u u n doumuna sava lklaryla katlrd ve bebei henz yeni domuken alp havaya
kaldrrd. G b e k ba, sava gereklemi olan bir ovann or
tasna g m l m e k zere deneyimli bir savaya emanet edilir
di. Doumdan birka gn sonra ocuun isimlendirilmesi s
rasnda civardaki kk erkek ocuklar toplanarak kk sa
vann ismini sokaklarda ve evlerin girilerinde barrlard.
Douma atfedilen merasimden sonra savaln ilk iareti
kard. sim takma merasiminden birka gn sonra bir rahip er
kek ocuun alt dudan, savalarn takt dudak halkasn
hazrlamak iin delerdi. Her yl yeni bir iaret yaplrd; T o x catl'da sava festivaline yaklaldnda beikteki bebeklere ka
dar tm gen erkeklerin karn, gs ve kollar rahipler tara
fndan izilmi olurdu. Erkekler ayrca sol bileklerine yara izi
dvmesi yaparlard.
On yalarndan itibaren savalar gelecekleri iin ekil
lendirilmeye balarlard. Salar ksa kesilirdi, yalnzca ense39 http://www.cryslalinks.coni/azteculture.hlml

60

de bir tutam sa braklarak uzatlrd. T m g e n M e k s i k a er

kekleri sava eitimi grrlerdi. Hepsine Azteklere gre s
tn olma frsat tannrd. stn gelenler ise c m e r t e dl
lendirilirlerdi.
Aztek insanlar srekli sava durumuna gre hazrlanrlar
d. Bakent Tenochtitlan gibi stratejik n e m e sahip bir ehirde
kahramanlk ok takdir edilen bir mevkiiydi. Savata lmek is
tenen bir eydi. Savata baar gstermek ise Azteklerin ulus
a gurur duyduklar bir sonutu. Savata gsterilen baary
Aztekler erkek kimliinin bir gstergesi olarak alglarlard.
Hatta Aztekler doumu bile savaa, doum srasnda len ka
dnlar savalara benzetirlerdi.
Aztek askerleri t o p l u m u n gl kiileriydiler. " G e n l e r
evi" olan telpuchcalli'de on be yan geen erkeklere eitli
silahlarn kullanlmas retilirdi. Bu evlerde genler gnle
rini daha kdemli genlerin denetimi altnda i detaylaryla ve
gelecekteki erkeklik becerilerinin pratiini yaparak geirir
lerdi. Deneyimli savalar genleri sava sanatlarnda eitir
lerdi; sonra da renciler pratik eitim iin savaa giderlerdi.
lk bata askerlere bagaj ve silah tayarak yardmc olurlard;
daha sonra acemiler kendi silahlarn tarlard. Sonunda ta
m a m e n savaa itirak etmelerine izin verilirdi. nder gen
savalar bu evlerde baz imtiyazlar alrd ve artk evlenme
yi umabilirlerdi.
Sava alannda ok baarl olan avamdan nadir kiiler ken
dilerini sradan ilerden tamamen kurtarabilirlerdi. Aztek top
lumunda modern anlamda bir askeri eitim yoktu ama aylk
byk

kutlamalarda

savalar

kabiliyetlerini

gsterip

baz

ataklar yaparlard. Savata btn acemi erler deneyimli bir sa

vay bir rak gibi izlerlerdi.
G e n bir erkein toplumsal k o n u m u savata ald esirle
rin saysyla belirlenirdi. Savalarn farkl rtbeleri kullan
dklar kyafet ve aksesuarlarla halka ilan edilirdi. rnein hi
esir almam olan bir asker sade bir pelerin giyer ve tak tak
mazd. Bir asker ilk esirin aldnda " n c g e n " olurdu ve
zel bir yz boyas srmesine ve ssl bir pelerin giymesine
izin verilirdi. Ayrca evlilik iin uygun hale gelmi olurdu.
G e n bir erkein askeri basamakta ilerlemesi kendi ailesi
ve calpollisi iin bir onurdu. Tlatoani olmak iin bile sava
olmak ve savata yaklak 17 esir almak gerekirdi. Yani sava
lk Azteklerde her ynden ok nemli bir mevkiiydi.
Aztek erkek ocuklar yetikinlik ana geldiklerinde ilk
esirlerini alana kadar salarn kesmezler ve uzatrlard. Bazen
ilk esirlerini elde etmek iin iki ya da o c u k birlik olurdu.
Bu durumda kendilerine iyac denirdi. Belli bir sreden sonra
ki genelde savatan sonra bir esir alamamlarsa, esir alama
dklar salarnn uzunluundan bilinirdi. Bu grnt Aztek
lerde utan verici bir durumdu. Dier yandan ilk esirini alan
nder gen uygun yz boyasyla iaretlenirdi; sade bir manto
yerine daha uzun ve daha gzel bir giysi giyerdi. esir alana
" G e n Ustalarn Ofisi" alrd, k k savalara talimat ver
me, baz festivallerde dans etme imtiyazn elde ederlerdi. Drt
esir alan dnemsel savalarn seim rtbesine girerdi, sava
lar evinde kendi koltuunu elde ederdi, en sevilen sava
iaretini takard: Uzun dudak halkalar ve kartal tyl psk
l olan kafa bandlar takard; bu onun byk iler yapm ol62

duunu gsterirdi. Ayrca esir alanlarn isimleri yerel sava

evlerindeki arklarda kutlanarak sylenirdi.
Eer bir adam zorlu rakiplerinden beinci esiri alrsa bu
kii quauchic olarak adlandrlrd. Parlak krmz file yakalaryla, mavi dudak halkalar ve zellikle de t a m a m e n tra edi
lip krmz bir erit balanm olan balaryla ayrt edilirlerdi.
Eer bu ekilde iki kurban elde etmise isteine gre uzun
mavi ya da sar dudak halkas, krmz ya da turuncu deriden
sandalet, ssl apkalar giyebilirdi. Bunlar en byk sava
lard. General ve k o m u t a n l a r bu tr savalarn arasndan se
ilirdi.40
Farkl bir esir aldklarnda tm komu civar blgedeki ana
tapmaklarda, evre tapnaklarda, savann kendi evinde ve
sokaklarda kutlamalar yaplrd. Bir sava iin n ok nem
li olduundan bu durum onlar o k evklendirirdi.
Savalarn kahramanl soyluluk iin de baz kk im
kanlar olutururdu. Gri valye maguey ipi yerine pamuk ku
ma giyme hakkna sahip olurdu; sslenebilir ve ehrin sokak
larnda sandaletle yryebilirdi. Vergiden m u a f olurdu ve ver
gi deposundan ona mal verilirdi, isterse saraya girebiliyordu
ve kraliyet masasnda kendi payn savunabiliyordu. Ritellerde lordlarla dans etme imtiyazna sahipti. ocuklar da bu im
tiyazlardan faydalanabiliyordu. Ksacas bu sava yeni bir s
nfa geer ve ocuklar da bu imtiyazlardan yararlanrlard. Bu
kiiler kendilerine "valye" derlerdi. Ancak Gri valyelerin
kyafetleri gerek soylulardan farklyd. Sava gmleklerinde
40 Aztccs, An Incrpretatio, Inga Clcndnncn, Cambridge University Press, USA,
1993, s. 113, 113
63

ku tyleri yoktu. Pamukla desteklenmi olan zrhlarna uy

gun hayvan derisinden yalnzca tek erit takyorlard, soylular
ise kuty iilii olan eyler kullanyorlard.
Aztek ordusunda profesyonel savalar vard; yalnzca tu
tuklananlar tamamen sava olurlard ve savataki baarlar
onlar pillis yapabilirdi. Bir Aztek savas 4-5 kiiyi esir alr
sa ona tecuhtli denirdi ve bu kii en baarl askerler olan Kar
tal ya da Jaguar valyelerine katlabilirdi. Bu savalar nem
li toplum trenlerinde dans edebilir, dudak kpesi ve kartal
tyl saa olan kafa band takabilirlerdi. Ayrca kendisine
toprak kleleriyle birlikte bir arazi verilirdi ve bir soylu gibi
vergiden muaf tutulurdu.
mparator I. Montezuma en baarl savalar iin zel bir
terim oluturmutu:

Quauhpilli41

Bunlara baz imtiyazlar ve

soylularn sorumluluklar verildi. "Baaryla elde edilen bu

soyluluk" kategorisi daha sonra elit snfn imtiyazlarndan
yalnzca kaltmla gelen soylularn yararlanabileceini iddia
eden II, Montezuma tarafndan kaldrlmt.
Her yeni esirle savalarn imtiyazlar ve imkanlar artar
d. Azteklerde en iyi savalar kartal savalar, jaguar Sava
lar ve otomi savalar olarak bilinirlerdi. Bu savalar kra
liyet saraynda akam yemei yiyebilir, pulque iebilirlerdi.
Ayrca sava srasnda komutanlk ve liderlik grevlerini stle
nirlerken evlerine dndklerinde de ok fazla baka imtiyaza
sahip olurlard.

41 The Aztecs. Michael E. Smith, Blackwell Puhlishcrs Ine, USA, 1997, sf. 52

64

YILM A Z

AYDIN

Azteklerin S a v a Usulleri
Aztek savalar ritelliydi ve farkl bir protokol izlenirdi.
Ancak savalar her zaman iddetli ve sert olurdu. Genilemek
isteyen bir ehir devletinin idarecisi ilk n c e hedef kasabann
teslim olmasn istemek iin bir eli yollard. Blgedeki lorda
hediyeler verilirdi ve reddetmelerinin s o n u c u aklanrd. Bu
tehditler arasnda askeri istila, ehrin olas ykm ve ar ver
gi ykne maruz kalma gibi ar artlar bulunurdu. Bazen bl
gesel bir tlatoani daha dk bir vergi oran stlenmek iin is
teyerek teslim olurdu. Ancak eer bu artlar kabul edilmezse,
eli aalanarak eve yollanr ve sava h e m e n balard. Saldr
gan devletin kral, uygun genlerden ve deneyimli askerlerden
h e m e n bir ordu olutururdu; kadnlar y e m e k ve erzak salar
d. En deneyimli savalar davul sesleri ve trompetlerle sava
nidalar iinde sava alanna srlrd. Askerler kararllkla
ve gayretle savard. Belli bir blgeden o k kalabalk bir ordu
bazen tugaylara blnrd, iki ya da klandan, bamsz
gler olutururlard.

Savata

Kullandklar S i l a h l a r

Azteklerin savata kullandklar temel saldr silahlar de

lici mzraklar ve kllard. Aztek klc, tahta kabzas olan,
uzun obsidyen b a k sralarndan oluuyordu. Obsidyen b
aklarn ar keskinlii bu kllar o k etkili silahlar haline
getiriyordu. spanyol istilaclar Aztek askerlerinin tek bir vu
rula bazen atlarn kafasn kopardklarn anlatyorlard. Ok,
yay h c u m silah olarak kullanlyordu. Ama yakn savata
daha ar mzraklar tercih edilirdi. Hatta baz gruplar sopa ve
65

sapan da kullanyorlard. Bazlar sapan ve zpkndan da ho

lanrd. Savunmada zeri deriyle kapl kalkan o k kullanlr
d; bunlarn bazlar ince bir ekilde boyanr ve tylerle kap
lanrd. Geneli tylerle sslenmi ahap kaplamalara sahipti
ler. Aztekler kapitone pamuktan vcutlarna zrh yaparlard,
tuzlu suya batrp bu pamuu tm vcutlarna sararlard. Bu,
sopalara ve oklara kar o k etkili bir k o r u m a salard, ispan
yollar Aztek kalkanlarnn oklar ve kllarnn iyi durdurdu
unu anlatrlar. Sava liderleri kendilerini tyl ceketler, ba
lklar, kol bandlar ve dier dekoratif kyafetlerle sslerlerdi.
efin saldr kollar kenarlar keskin obsidiyan olan tahta so
palar ve mzraklard.
Baz savalar tahta mifer giyerlerdi. Bunlara oymayla as
keri dzenin iaretleri yaplrd. Ancak bu miferlerin savun
ma deerinden o k dekoratif deeri vard ve kostm zengin
letirirdi. Bir sava avna gre elbisesini ssleme hakkna sa
hipti ve byk efler srtlarna tylerle kapl byk bir rt
alrd. Kabileler, hatta klanlar farkl iaretler tarlard; byle
ce dostla dman, efle avam ayrt etmek kolay olurdu.

Azteklerde Y n e t i m v e Yneticiler
Aztek toplumu Tehochtitlan'da grkemli bir sarayda yaa
yan, sivil, askeri ve dini otoriteyi temsil eden h k m d a r yani
tlatoani tarafndan ynetiliyordu. Tlatoaninin sarayndaki tm
yksek rtbeli kiiler toprak sahibi kiilerdi. Ancak halk ara
sndan savalarda yksek baarlar ve kahramanlklar gsteren
kiiler olursa bunlar da yksek mevkilere ykseliyorlard. Hi
kimse "Byk K o n u m a c " yani Aztek mparatoru'nun tek bir
66

emrine bile kar kamazd. F e t i h zamannda en st otorite

kraln kendisiydi. Yar-kutsal olarak dnlrd ve yalnzca
st srada insanlarn dorudan bakabilmesine msaade edilir
di. Krala yaklarken tevazularnn ve sayglarnn gstergesi
olarak n c e eliyle topraa ve sonra azna dokunurlard. Kral
yemeini tek bana yerdi ve ancak ziyaretileri ve yabanclar
sandaletlerini kardktan ve zel bir pelerin giydikten sonra
kabul ederdi. Kral bir tahtrevanda attrr ve ayan yere
dedirmezdi.
Ama bir rnei spanyol istilasnda yaand gibi impara
tor azledilebilirdi. Daha sonraki sayfalarda anlatacamz gibi
ispanyol Cortes'in Aztek topraklarn istila etmesi srasnda
bata olan II. M o n t e z u m a tahttan indirilip yerine gen sava
C u a h u t e m o c geirilmiti. Byk K o n u m a c n n olu her za
man varis olmazd. Roma senatosundakilere o k benzeyen
"Bilge Adamlar"dan oluan bir Konsey, demokratik yollarla
bir sonraki Tenochtitlan liderinin kim olacana karar verirdi.
Byk Konumac'nn s e i m i bu ekliyle de Bizans Imparatoru'nun seilmesine o k benziyordu. o k ayr gibi grnen bu
iki kltr de ayn yzyla denk gelmitir. Byk Konumac
seildiinde her dediine itaat edilirdi. K o n u m u itibariyle hem
hkmetin bayd hem de Byk Tapnan ana rahibiydi.
Aztek geleneklerine gre bir kii Byk Konumac seildik
ten sonra o artk Tanr'nn bir temsilcisi olurdu. Aztek hikaye
lerine ve efsanelerine gre bu garip seim srecinin k nok
tas, yakn bir ehirdeki lordun Ilancucitl adl kzyla evli olan
ilk Aztek Hkmdar Acamapichtli'ye ( 1 3 7 6 ) dayanmaktadr.
Bu kz ksrd; bu yzden Aztek lordlar krala kendisine kendi
kzlarn e olarak nerip, elerini de esir olarak vermilerdi.
67

B u n u n s o n u c u n d a Aztek Kral'nn birden fazla kars hamile

kalnca, her biri kendi o c u u n u n hak sahibi olduunu ileri
srmtr. Acamapichtli'nin oullarnn ou yeterince by
ynce imparator, bir grup rahip ve byk savalara bir ara
ya gelerek bir sonraki Byk Konumac'nn kim olacana ka
rar vermelerini emretti. Bu emir, yelerinin byk savalar
ve bilge rahipler olduu Bilge Adamlar Konseyinin olumasna
neden oldu. Bunlar da kendi Calpullileri tarafndan seildikle
rinden seim son derece demokratikti. Aztek mparatorluu
sona erdiinde, bu seim sreci de sona ermi oldu. Bu saye
de Aztek ailelerinden hibir hanedanlk olumad. 4 2
Bir kral ldnde de bir sonraki asilzadeler, st dzey
kumandanlar ve nemli rahiplerden oluan bu konsey tarafn
dan kral kraliyet ailesinin iinden seilir. Konseyin yeni kral
'semek' iin toplanmasna ramen, Aztek soy aac, baary
ynetmenin ne kadar sk tutulduunu aklyordu. Ynetici
liin bir jenerasyondan dierine deil de kardeten kardee
getii grlebiliyordu. Fakat bu soy aalarna bakldna
ilikilerin iyi tanmlanmam olduu grlrd. Bu yzden bir
kral seildikten sonra miras brakt soyluluu, Tolteclerden
itibaren saylrd. Bu kii dierlerinin sahip olmad bir ayr
cala sahip o l u r d u . 4 3
Aztek protokolne gre hi kimse direk olarak imparato
run gzne bakamazd, hi kimse onunla konuamaz ve onu
duyamazd. Bu yzden hkmdarn sylediklerini ve hkm-

42 http://www.azteca.net/aztec/nahuatl/organiza.html
43 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third Edi
tion, Academic Press Inc, California, 1993 s. 4 6 7

68

dar sylenenleri ileten bir szc vard. Ama acil durumlarda

h k m d a r direkt olarak Konsey'le k o n u u r d u . Asillerin bile
o n u n huzuruna plak ayakla kmalar gerekiyordu. T m bu
garip uygulamalara ramen, Aztek toplumunda hibir zaman
kapal cemiyetler olumamtr. Herhangi biri Bilge Adamlar
Konseyi'nin yesi olabilirdi. Ama sadece soylulardan gelen
adamlar Byk K o n u m a c olabilirdi. yle ki toplumda en fa
kir bir insan bile en st seviyelere ulaabilmitir. Azteklerin
neredeyse tm Kuzey Amerika'y kontrolleri altna alma, bu
topraklarda egemen olma ve dnya apnda en byk impara
torluklardan olma sebeplerinden biri de zaten budur. Bilindi
i gibi imparatorluk yllar iinde irili ufakl 5 0 - 6 0 ehir devle
tini kapsayan yapsyla, Orta Meksika'nn byk bir blm
n ynetimi altnda toplamt.
Aztek H k m d a r l a r
lk Aztek Hkmdar olarak kabul edilen T e n o c h ' u n , efsa
nevi lke Aztlan'dan daha sonra imparatorluun bakenti ola
cak Tenochtitlan'a 14. yzylda geldii sylenir. T e n o c h yal
lar konseyi tarafndan seilerek baa gelmitir. Bakent T e nochtitlan'n kuruluundan sonra 1350'lerde ld dn
len T e n o c h , Tenochtitlan'a adn vermitir. Tenochtitlan N
huatl dilinde " T e n o c h tarafndan kurulan yer" anlamna gel
mektedir.

44

Aztek mparatorluu'nun varl sresince, efsanevi impa

rator T e n o c h ' l a birlikte 12 tane Aztek mparatoru yaamtr.
Bunlar;
44 http://en.wikipedia.org/wiki/Tcnoch

69

Efsanevi Kurucu: T e n o c h
1 3 7 5 : Acamapichtli: Ad A v u dolusu ok anlamna gelen
I. Aztek Hkmdar ayn zamanda Tenochtitln'n kurucusu
dur.
1 3 9 5 : Huitzilihuitl

1 4 1 7 : Chimalpopoca
1 4 2 7 : Itzcoatl: Ad 'Obsidyen Ylan' anlamna gelen bu Az
tek hkmdar T e n o c h ' t a n sonraki drdnc hkmdard.
Tepanek'lere kar gl blgesinde yaayan dier insanlarla bir
likte bir koalisyon oluturmu, Azcapotzalco ehrini alarak
T e p a n e k hakimiyetine son vermi ve l ttifak mparatorluu'nu kurmutur.
1 4 4 0 : 1. M o n t e z u m a (ya da Montezuma I l h u i c a m i n a )
1 4 6 9 : Axayacatl: Su Yzl
1 4 8 1 : T i z o c : Kanayan
1 4 8 6 : Ahuitzotl: Ad 'Su Yarat' anlamna gelirdi, sekizin
ci hkmdar olan Ahuitzotl etin bir savayd. Byk Tap
na tekrar ina etmi, imparatorluk snrlarn bir sahilden di
erine uzatmay baarmtr.
1 5 0 2 : II. M o n t e z u m a (ya da M o n t e z u m a X o c o y o t z i n I I ) :
Ad 'Kzgn Bakan' anlamna gelen bu h k m d a r en gen ba
a geen hkmdard ispanyol istilas srasnda Aztek hkm
daryd. spanyollar tarafndan esir alnan I I . M o n t e z u m a daha
sonrasnda kendi halk tarafndan ldrlmtr.
1 5 2 0 : Cuitlahuac
1 5 2 1 : C u a u h t e m o c : Den Kartal

71)

AZTEK TOPLUMUNDA ALE YAPISI:

KADIN VE ERKEN ROLLER

K a d n l a r ve E r k e k l e r
Aztek erkek ve kadnlarnn toplumda o k farkl rolleri
vard. Kadnlara toplum iinde daha alt bir snf olarak bakl
yordu. Kadnn namuslu ve yksek ahlak olmasna o k nem
veriliyordu. Aztek kadnlar yaklak 16 yanda evlenirdi. Ka
dnlar ev ilerinden sorumluydular. Ev temizlii yapar, yemek
yapar, diki diker ve o c u k yetitirirlerdi.
Bir kadnn ev e k o n o m i s i n e katks olduka fazlayd. Aile
nin vergi demek iin rglerine ihtiyac olurdu; ayrca fazla
kumalarla, dier mallarn al veriini yapan da kadnd. Ka
dnlar aileleri iin yiyecek alveriini yapar, haftalk ihtiyala
rn karlar ve yemek ve yapt zanaattan satard. Kuma
r e t m e k zorunda olmayan ve pazardaki alveriler iin endi
e duymayan soylu kadnlar bile zamanlarnn ounu ip eir71

m e k ve rgyle geirirlerdi; bu, sosyal snfa baklmakszn

n e m verilen bir cinsiyet kimliiydi.

45

Ayrca kadnlar tts yakmak ve ev mihrab hazrlamak gi

bi evle ilgili baka ritelleri de yerine getirirlerdi. Kadnlar h
kmette ve dini ilerde grev atamyorlard. Bu daireler kadn
lara kapalyd. yle ki en nemli dini ofislerden biri olan "Y
lan Kadn" her zaman erkeklerle dolu o l u r d u . 4 6 Kadnlarn hu
kuki haklar vard ama erkeklerden sonra geliyorlard. Mlk
sahibi olabiliyor, szleme yapabiliyor ve m a h k e m e y e bavu
rabiliyorlard. F r . Bartolome de las Casas, Aztek kadnlarn
bir anne olarak yle anlatmtr: "Onlara drt yl st veriyor
lar, ocuklarn o k seviyorlar, onlara o kadar ballar ve o ka
dar zen gsteriyorlar ki tm bu zaman boyunca ocuklarn
emzirmeye devam ediyorlar. Eer dul kalmlarsa ve o c u k he
nz stten kesilmemise ocuun ste ihtiyac kalmayncaya
kadar tekrar evlcnmezlerdi ki bylece hamile kalmasnlar.
Eer bir anne byle yapacak olursa o k h a i n c e davrand d
nlrd." 4 7
Erkekler ise ev inaatnda alr ve iftilik yaparlard. Za
manlarnn byk bir ksm evden uzakta geerdi. Bekar er
kekler babalarna yardm ederlerdi ve saysz askeri kampan
yaya katlarak kendi prestijlerini arttrrlard.

45 The Aziecs, Michael E. Smith, Blackwcll Publishers Inc, USA, 1997, sf. 141
46 http://www.wsu.edu/-dee/ClVAMRCA/AZTECS.HTM
47 Aztecs, An Interpretation, Inga Clendinncn, Cambridge University Press, USA,
1993 s. 174

ocuklar
Aztek toplumunda bir b e b e k doduunda, akrabalar hedi
yelerle ona "ho geldin" derlerdi. E r k e k o c u u n isimlendirilmesinde, civardaki k k erkek o c u k l a r yeni doan sava
nn ismini evin avlusunda ve capullinin evinin soka boyun
ca ilan etmek amacyla arlrlard. Bylece komular ev hal
kna hediye olarak yemek sunmalar iin uyarlm olurlard;
k k haberciler sunulan yemek iin deme talep ederlerdi.
D o u m d a n h e m e n sonra yaplan isim takma trenindeyse
erkek ocuun eli k k bir ok, yay ve kalkann etrafna ba
lanrd;

bu,

onun

savaln

sembolize

ederdi,

kzlarn

elineyse minyatr ip eirme ve rme aletleri ve k k bir s

prge balanrd. Her iki ocua da yetikinlerin elbisesinin
minyatr bir versiyonu giydirilirdi. E r k e k ocua genellikle
doum gnne gre isim taklrd: Bir Saz, ki iek, Yedi G e
yik ya da hayvan isimleri. Mesela Nezahualcoyotl (A T i l k i )
veya atalarna benzeyen isimler verilirdi; " G e n M o n t e z u m a "
gibi. Hayvan ismiyle birlikte gn ismi de verilirdi. Kzlarn is
mi i e k kelimesi olan xochill'la birletirilirdi.
Aztek ocuklar o k az bir zaman oyun oynayarak geirir
ler, k k yalarndan itibaren ev ileriyle uramaya balar
lard. o k kat kurallar iinde yetitirilirlerdi ve itaatsizlik du
rumunda ciddi cezalar alrlard. Kz ocuklar be yandan iti
baren diki dikmeyi renirlerdi. Yemelerine izin verilen gele
neksel h a m u r ileri yalarna gre ayarlanrd. Erkek ocukla
rn ilk oyuncaklar babalarnn onlara verdii silahlard. Er
kekler erken yalarnda bir aileyi nasl geindireceklerini
r e n m e k zorundaydlar. ocuklar yanda gnde yarm tor-

73

tilla yerlerdi, drt ve be yanda porsiyonu iki katna kard,

alt yandan on iki yana kadar bir b u u k tortula, on yandaysa iki tortula alrd. Fasulye de eklenen bu yemek doyu
rucu ve besleyici idi. Be yandaysa tam bir kek, alt yanda
bir b u u k kek alabilirlerdi. Sekiz yandan sonra inat ocuk
lar iddetli bir ceza beklerdi. Bu disiplin cezas ocuun eline
maguey bitkisinin dikenlerini batrmaktan, gece souunda
ocuu plak olarak soua brakmaya kadar deiirdi.
Meksikal ocuklar her drt ylda bir ana tapnakta sunu
lurlard. Katlan o c u k yryebiliyor olmalyd ve biraz dans
etmeye almalyd. Yalar 3-7 arasnda deiiyordu. Yani
hepsi stten kesilmi olmalyd. Bu sunum Izcalli festivalinde,
sezon takviminin en son aynda yaplrd. Erkek ve kz ocuk
lar sosyal sorumluluklarna drt yanda bu zel festivalle ba
larlard. Bu festivallere hazrlanrken tm k o m u civar btn
gece ayakta kalr, kazanlarn kartrp kaynatrlard; Izcalli
festivalinden n c e kadnlar gnn ilk klaryla sepetleri taze
pimi yemeklerle sokaklara kar bunlar komularna ve ak
rabalarna datrlard. Randevu gnnde kkler gece yar
sna kadar uyutulmazd ve kendilerine yabanc olan teyzeler
ve amcalar tarafndan hemen tapnaa gtrlrlerdi. 4 8 Ama
avam erkek ocuklar ancak alt yanda sokaklarda zgrce
dolaabilirlerdi.
Soylu erkek ocuklar daha sakin idiler, sosyal zorunluluk
larn yerine getirirlerdi. Ayn yataki kk kzlar annelerinin
etek ve bluzlarnn eski varyasyonlarn giymi olarak minya48 Aztecs, An Interpretaon, nga Clendincn, Cambridge University Press, USA,
1993 s. 189
74

tr kadnlar grntsnde olurlard. Kzlar yrenin tapnan

da sk sk dini bilgiler renirlerdi.

Genler
G e n erkekler tapnaklara odun tamak, tapnaklar, yol
lar ve kprleri tamir e t m e k gibi ehir projelerinde alrlar
d. Ama erkeklerin sosyal grevi bir sava olmak, kadnlarnki de e olmakt. Erkekler ve kzlar doumlarndan itibaren
dikkatlice eitilirlerdi, ilk yllarnda erkekler babalar, kzlar
anneleri tarafndan eitilirdi. On be yana kadar neredeyse
tm eitim ebeveynler tarafndan evde verilirdi.
Erkekler yedi yanda balk yakalamak iin a kullanmay
ve kzlar pamuk eirmeyi renirlerdi. Aztek kzlar temel ola
rak evde eitim alrlard. ve drt yanda iplik eirmeye, on iki
yanda yemek piirmeye balarlard. On yana gelmi bir
Aztek kz msrdan Meksika pidesi yapmay renirlerdi. yi
terbiye alm bir Aztek'in vakar sahibi ve onurlu olmas bekle
nirdi. Eitimleri evlilik iin verilen bir eitimi kapsard ama
soylu kzlar on iki ya da on yalarndayken bir yllarn ta
pnaklarda yardm ederek geirirlerdi ve bazlar profesyonel
rahibe olurlard. Ev ilerinde annelerine yardm etmek zorun
daydlar.
G e n kzlar tandklar sokaklarda tek balarna gezer, sa
bahn ilk klaryla birlikte capulli tapnaklarna yemek, iek
ve msr sunarlard.

Soylularn kzlar ergenlikten itibaren

avam yatlarna gre daha fazla kstlamalara maruz kalrlar

d. Hatta bu kzlar, rahip okullarnn birinde birka yl kadn
lar b l m n d e tecrit olurlard.

Avam kzlar ergenlik anda yerel G e n l e r Evi'ndeki b

lmlerine katlmaya balarlard ve blgenin delikanllaryla
birlikte ark Evi'nde kutlamalar iin ark ve dans renirler
di. Kyafetleri ve tavrlar genellikle mtevaz olan kzlar, tap
nan nnde yzlerini boyam kollarna ku ty takm
olarak dans ederler ve mstakbel bir k o c a bulmay beklerler
di. Azteklerin mantnda sosyal olgunluk hem erkek hem de
kz iin yalnzca evlilikle beraber gelen bir kavramd.

Azteklerde Evlilik
G e n erkekler yirmili yalarnn balarna kadar evlenmi
olurlard ama gen kadnlar o k daha erken evlenirlerdi. G e
nellikle bu snr 10-12 yalar arasndayd.
Azteklerde evlilik klan dndan biriyle yaplrd. Btn bu
koullar oluunca, erkein babas iki yal klan kadnn hedi
yelerle kzn babasna gnderirdi, kzn babas da adet zere
aday reddederdi. Yal bayanlar mstakbel gelinin ebeveynle
rine tekrar ciddi olarak k o n u m a k amacyla geri dnerlerdi.
Bu, gelinin eyiz miktaryla ilgili olduundan bu k o n u m a bi
raz karmakt, hediyelerin dengelenmesi gerekirdi.
Dnde herkes zenli konumalar yaparlard, daha sonra
evliliklerinin sembol olarak gelin ve damadn rts birbiri
ne balanrd. Yal erkekler ve kadnlar yine uzun vaazlar ve
rirlerdi, en sonunda bir ziyafet verilirdi. Bu acmasz eitim
den sonra gelin ve damat drt gn kefaret orucu tutard. Bu
zaman dolana kadar evlilik tamamlanm saylmazd.
Aztekler gibi sava uluslarda o k elilik yaygnd. Ama
adetlerine gre ilk ein dierlerinden stnl olurdu ve

onun ocuklar tek bana miras hakkna sahip olurlard. B o

anma ho karlanmazd ama bir m a h k e m e belli koullar al
tnda boanmaya karar verebilirdi. Eer kadn ksrsa, uzun
sre kt huyda diretirse veya ev ilerini aksatyorsa, kocas
onu terk etme hakkna sahip olurdu. Eer erkek kendisine
destek olmuyorsa, ocuklar eitmiyorsa ya da fiziksel anlam
da kt davranyorsa kadn serbest kalabilirdi. Boanan bir ka
dn istedii biriyle tekrar evlenebilirdi ama dul kalan bir ka
dn, len einin erkek kardeiyle ya da o n u n klanndan biriy
le evlenmek zorundayd.
Evlenen bir erkek direkt olarak klandan bir toprak alrd
ya da babas almak iin o k yalysa babasnn topran
alrd. Gayretli bir k o c a ta aletler, kap kaak yaparak ya da ta
kasa bavurarak iyi bir geim elde ederdi.

Eitime Verilen n e m
Meksikallar iin eitim son derece nemliydi. Anne ve ba
balarn ocuklarna verdii eitim on drt yana kadar srer
di. Bu eitim srasnda son derece dikkatli davranrlar ve o
cuklarn sorumluluk sahibi olduklarna emin olana kadar ei
tirlerdi. ocuklarnn kumar, hrszlk, dedikodu ve ikiden
uzak durmalarn isterlerdi ve ocuklar yanl yaptklar za
man verdikleri ceza ac verici olurdu. Bir ceza eklinde ebe
veyn o c u u n u yanan krmzbiberin zerinde tutar ve krm
zbiberin buharn teneffs etmesini salard. Kz ocuklar ev
de el becerileri ve o c u k bakm iin yetitirilirdi. Babalar kz
larn o k temiz olmalar iin, makyaj yapmamalar iin uya
rrlard. Anneler kzlarn fakir bir kyl bile olsalar elerine
77

destek olmalar iin uyarrlard. E r k e k ocuklar mtevaz ol

malar, itaatli olmalar ve o k alkan olmalar iin eitim
alrlard. Gelimelerinin kontrol asndan dnemsel olarak
yerel tapnaklara katlrlard. Ancak anne babalarn verdii
eitim de calpulliler tarafndan denetlenmekteydi.
Aztekler eitimin nemli olduuna inandklar iin ocuk
larn okula gitmeye zorlarlard. Aslnda ocuklar daha ok
k k yalarda okula gnderilir fakat resmi kabul ve giri ok
daha sonra gerekleirdi. G e r e k kabul srasnda o c u k l a r ita
at, olumlu davran, alkanlk, alak gnlllk, disiplin ve
temizlik tleriyle dolu uzun bir sylev dinlerlerdi.

Eitimde Okullarn Rol

ki temel okul tr vard: Calmecac ve tepochcalli. Bu iki
okul arasndaki esas fark, cinsel ve sosyal ayrmlara ynelikti.
Aile iinde verilen eitimin ardndan soylularn ve rahiplerin
ocuklar calmecac'a, dier snflara dahil olanlar ise tepochcalIiye giderdi. Bunlar "genlik evi"ydi. Kzlar ve erkekler; ayn
okula giderlerdi ama birbirlerinden ayrlrlard. Ancak calmecaclara giden kzlar ve erkekler farkl calmecac okullarna gi
diyorlard. Her blge ya da calpullinin yerel tapnaa bal
kendine ait telpochcallisi vard. Bu telpochcalliler halka ak
t. ocuklar burada, temel ahlaki ve dinsel eitim, ayin, dans,
tarih, mitoloji, din ve Azteklerin tren arklarn renirlerdi.
Erkekler youn bir askeri eitim alr, ayrca tarm ve ticaret
renirlerdi. Kzlar bir aile kurmak zere eitilirlerdi ve gele
cekteki evlerinin refah iin sanat ve ticaret konularnda ders
ler de alrlard. O k u m a yazma retilmezdi; bazlar ebe olarak
78

eitilirdi ve bir hekimden bu konuda ciddi bir eitim alrlard.

Telpochalli rencilerinin bazlar ordu iin seilirdi ama o
unluu evlerine geri dnerlerdi. Kzlar da gelecekte hizmet
edecekleri dinsel trenlere katlm renirdi. Macehualles
(yani iilerin, tccarlarn, kyllerin ve inaatlarn) ocuk
lar telpochcalli ad verilen yerel okullara giderlerdi. Orada te
mel mesleki beceriler, sava unsurlar ve iyi vatandalk re
tilirdi. ocuklar kendi tarihlerini ve dinlerinin temellerini
renirlerdi. Akll olan baz Macehualli o c u k l a r calmecaca
gnderilirdi, orada daha ileri kariyerler iin yetitirilirlerdi.
Calmecacsa soylu o c u k l a r iindi. zellikle soylu ailelerin
en mit veren oul ve kzlar, dinsel, askeri ya da politik ya
amda sz sahibi olmalar amacyla bu okullarda eitim alyor
lard. Calmecaclarda o k ender olarak alt snfa dahil ailelerin
ok zeki ocuklar da okuyabiliyorlard. Her kentte kzlar ve
erkekler iin birer, calmecac vard ve bu okullarda ok kat bir
disiplin ve itaat uygulanyordu. ocuklara verilen arnma ce
zalar, retilen dualar ve ykanma trenleriyle ciddi bir disip
lin altnda eitim verilirdi. Bu okulun yapsnda askeri bir aka
demi ya da manastr havas hakimdi. Bu okullar hemen tap
naklarn yannda bulunan okullard.

ounlukla pillislerin

oullar calmeaclara girerlerdi. Bu okullar yeni askeri ve dini

liderler oluturmak iin hizmet verirdi. Ayrca lider, rahip,
renci, hekim ve kitap yazarlar yetitirmek amal bir eitim de
verirlerdi. Ritelleri, eski ve yeni tarihi, edebiyat, takvim bili
mini, geometriyi, arklar ve askeri sanatlar retirlerdi.
Programda aritmetik, mimarlk, astronomi, tarm ve sava gi
bi dersler de vard.

79

Calmecac h e m din hem de idari konular reten rahipler

yrtrd. Bu okuldan mezun olanlar yarglk ve benzeri ki
lit grevlerde bulunacaklar iin, retim srasnda hukuk bil
gisi de verilirdi. Ayrca k o n u m a sanatnn incelikleri de ders
olarak verilirdi. nk tarih anlatmlar, ezberden yk ve i
ir okuma, davalarn ynetilmesi ve pazarlk, hep szl yaplr
d. Eitimli olmak, konuma, tartma ve anlatm uzman ol
mak anlamna geliyordu. C u i c a c a l l i ad verilen bir okul da var
d; bu daha o k askeri bir okuldu. T m erkek ocuklar sava
ta eitim alrlard ve okul srasnda genelde kavgayla sonula
nan byk rekabetler olurdu. Erkek ocuklar eitimlerine ek
olarak ailelerinin topraklarnda olduka fazla almak zorun
daydlar. ocuklar grgl yaamay, ynetmeyi ve tarihi an
lamay, ebeveynlerinin bak alarn sk bir denetimle re
nirlerdi. Calmecac'da eitim grmek imparatorluk ynetimi
nin gelimesinde Aztekler iin nemliydi.

Aztek K a n u n l a r ve Vergilendirme S i s t e m i
Aztek kanunu insan ilikilerinin tm ynleriyle ilgilenirdi.
Medeni, ceza ve dier hukuki meseleler ve devletin d iliki
lerine ynelik hukuku kapsamaktayd. H u k u k sisteminin tm
yaps calmecac'ta retilirdi. Kanunlar basit ancak son derece
zalimceydi. Aztek kanunlarnn doasndan dolay hapishane
ve zindanlara ok az ihtiya oluyordu. ou s u krbalama,
kurban edilme, boynunu vurma ya da hayat boyu klelik gibi
lmle sonulanacak ekilde cezalandrlyordu. Ancak baz
srpriz

istisnalar

gsterebiliyordu.

rnein

msr

almak

lmle cezalandrlabilir, ancak ihtiya halinde olan kimse yo81)

lun kenarna ekilmi olan sradan 4 k o a n d a n alrsa knanma

sna gerek kalmayabiliyordu.
Aztek hukukundaki ilgin bir kavram cezann iddetinin
sulunun sosyal durumuna gre belirlenmesiydi. Yksek mevkiye sahip olan bir kiinin daha fazla ahlaki sorumluluklar ol
duu iin onun iledii sular daha ar cezalandrlabiliyordu. rnein bir kefilin iledii sua tolerans gsterilirken, st
rtbeli bir rahip ayn sutan dolay lm cezasna arptrlabi
lirdi. Kanunlar aileyi, toplumu ve devleti k o r u m a k zere di
zayn edilmiti. Soylularn kendilerini savunma haklar vard
ve zel olarak dinlenebilirlerdi. Ancak sulu bulunduklarnda
usulne uygun olarak cezalandrlrlard. Sadece devletin ka
rar verme gibi bir yetkisi vard ve cezalar verme yetkisi de yi
ne devlete aiti.
Kanunlara saygl bir Aztek hareketleri konusunda dikkat
li davranrd; doru olan yapp yapmad ve dierlerinin tak
dirini alp almad konusunda kaygl olurdu. Kendisine o k
deer verilmesini isterdi; fakat dnyada yapt davranlarn
ahiretteki ceza veya dl inancyla balantsn kurmazd. (Leon-Portilla,1963). 4 9
zellikle imparatorluun birok kanunu vard. Zinadan
hrszla kadar birok su lmle cezalandrlyordu. T e n o c h titlan ehri h k m e t tarafndan idare edildii iin vergi, ceza,
ktlk ve pazar ticareti bu blgeden idare ediliyordu. Ayn e
kilde h k m e t i n oluturduu kanunlardan biri ihlal edildiin
de b u n u n cezas Tenochtitlan'da infaz ediliyordu. Su ileyen49 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Munel Portcr Wcavcr, Third Edition, Academic Press ne, California, 1993 s. 4 6 9

81

AZTEKLER

ler bir sre caydrc koullar altnda esir olarak altrlyor

lard. Eer ilenen su hafifse hara ya da para cezas gibi bir
ceza dyordu. Azteklerde 60 yandan nce sarho olmak ya
s a k t . 5 0 Sarho olanlarn n c e kafalar tralanp evleri yklr
d. Bu kiiler ilk defasnda cezalandrlsalar da bu durumlar
nn devam etmesi halinde lm cezasna arptrlabiliyorlard.
Adam karmann cezas kle olarak satlmakt. Vatan hainli
inin cezas lm, mal varlna el konmas, topraklarnn y
km ve ocuklarnn kle olarak satlmasyd. 5 1
Tlatoani ya da dier adyla Byk Konumac'nn birok si
yasi grevi vard. Bunlardan biri de m a h k e m e n i n bakanl s
fatyd. Sulular mahkemeye karlr ve burada kiinin sulu
olup olmadna karar veren bir grup hakim olurdu. Bu srada
tlatoani hakim olarak grev yapabilirdi. zellikle toplumun
sekin kiileri m a h k e m e jrisini olutururdu. Kendi blgesin
de zmlenemeyen anlamazlklar ve ilenen sular, kraliyet
adna faaliyet gsteren yerel lordun mahkemesinin yarglama
yetkisine girerdi. Eer mesele zmsz kalrsa ya da adaletsiz
lik hissi oluursa avam bile iki yksek mahkemeden birine ba
vurabilirdi. kinci mahkeme lordlarn ve soylularn meselele
riyle snrl hizmet veren bir mahkemeydi. Ama halkn iinde
sarho olmak gibi baz sular direk olarak kraliyet hakimlerinin
nne giderdi. Ancak avam iin mesele daha farkl zmleni
yordu. Onlar zorunlu ceza seebiliyorlard. Sulular toplanr ve
Kral Montezuma'nn hakimleri zel olarak onlarn cezalarnn
derecesini deerlendirirken, onlar bir tahl ambarnda hapsedi-

50 http://wwtv.solarnavlgatQr.net/history/aztec5.htin
51 http://www.tqnyc.org/NYC063100/Azlec%20Law/o20and%20Politics.htm
82

lirlerdi. Sonra uygun bir gnde insanlara hakimlerin kararn

dinlemeleri ve cezay seyretmeleri iin toplanmalar emredilirdi. lm cezas verilenler bilekleri bal olarak pazar yerinin
ortasna getirilirdi. Hakimden uzun bir nutuk dinleyen sulu
lar bunun ardndan infaz edilirlerdi. 5 2

Kral N e t z a h u a l c y o t l v e nl 8 0 K a n u n u
T e x c o c o Kral olan ve 1 4 3 1 - 1 4 7 2 yllar arasnda yaam
olan bu Nezahualcyotl, Extlilxchitl'in olu idi. Teotihuacan'da soylular yarglayan bir m a h k e m e kurdu. Kamu, aske
riye ve m l k sorgulamalar iin tavsiye bireyleri oluturdu.
Organizasyonlarnn bana drt o c u u n u getiren kral, bun
lara ek olarak 80 kanun kard.
Aztek tarihine nl bir devlet adam ve byk bir kanun
koyucu olarak geen Nezahualcyotl, daha az ynetici ve daha
az deiken geleneklerle geni bir alanda sosyal kontrol ina
edebilmek iin, hukuki ve siyasi gc kendi zerinde birletire
rek anti-sosyal davranlar dzenleyen ve mahkemeleri tekrar
organize eden nl 80 kanunu kard. Bu kanunlarn ve yar
glarn yksek n nedeniyle Azteklere komu devletler zor
davalar T e x c o c o mahkemelerine verirlerdi. Bu kanunlar devlet
ynetiminden yana olan, sert ve standartlam kat bir hukuk
sistemini sembolize ediyordu. Bu kanunlarn mthi bir taraf
szlkla uygulanmas esast. Kurallar esnek deil belirli anla
mazlklar zmek iin tek tip ve mekanik bir biimde ileyen
bir yapya sahipti. Mapa Quinatzin ad verilen kodekste Neza-

52 Aztecs, An Interprelalion, Inga Clcndinnen, Cambridge University Press,

USA, 1993 s. 4 9

83

hualcoyotrn sulular cezalandrma yntemleri resimlerle ifade

ediliyordu. Bu belgenin ilk sayfasnda bir dizi su ve buna denk
den cezalandrma ekli resmedilmektedir. Su hrszlk, cezaysa boarak ldrme olarak ifade edilmitir. Bu sayfann ikin
ci stunundaysa mlkne kt bakt iin bir yneticinin o
luna verilen ceza ifade edilmektedir. 5 3
Nezahualcoyotl'un bu kanunlarn yannda h u k u k sistemi
ne getirdii dier bir yenilik de 12 yargl Anayasa Konseyi'ydi. Bu konseye kendi akrabas ba yarg olmutu. Bu kon
seyin karar daha sonra yksek iki yargca gtrlrd; bu iki
yarg yalnzca hkmdarn onayyla hkm verebilirdi. 5 4
T e t z c o c a n h u k u k u n d a 80 yasa olmasna ramen h e r ey
yasalara gre yarglanmyordu. Azteklerin g e m i t e n yani
atalarndan

getirdikleri

ve

uygulanandan

tamamen

farkl

adalet anlay da vard. Bu kanunlarda kat cezalar ve kar

lklar yoktu. Yarg m a n t k l davran olarak ifade edilecek bir
kavraya sahipti. Bu T e x c o c o h u k u k u n u n sert yapsn man
tkl adam anlayyla biraz olsun yumuatan bir u n s u r olu
turuyordu.
Nezahualcoyotl'n kanunlar trnde kat h u k u k anlay
nn tarihte nadir grnmesi nedeniyle kraln, bu yola tm
farkl kabileleri ve kent halklarn kavramak ve rahat ynet
mek amacyla bavurduu kans yaygndr. Nezahualcoyotl'n
kat kanunlar, farkl gruplarn disipline edilmesinin yannda
hukuk sistemini yrten hakimleri denetlemesi, m a h k e m e l e
rin etkinliini artrmas ve muhaliflerin etkisini krmas asn53 Azlcklcr, Richard F. Townscnd Arkada Yaynevi sf. 9 1 - 9 3
54 http://tarlton.law.utexas.edu/rare/aztec/Attorney.htm

84

dan o d n e m iin Aztek toplumu zerinde olduka etkili ol

mutur.
Nezahualcyotl kanunlar dnda T e z c u t z i n c o Orman'nn
aalarn korumu, su kaynaklarnn dalardaki ynn de
itirmi, sulamay getirmitir. i e k ekimi ve hayvan trleri
nin retimini yaptrm, sanatla ilgilenip iirler yazmtr. B
yk olu, Nezahualcyot'un mr boyunca kendi elleriyle 12
kral ldrdn, 30 savaa katldn, hibir zaman yara
lanmadn yazmtr. Z a m a n n n tm akll insanlarn ve fi
lozoflarn bir araya getiren Nezahualcyotl, tek bir ilaha taplmas gerektiini sylemitir. 70 yanda saltanatnn 4 3 . yln
da ld. Nezahualcyotl'n 30 iiri gnmze ulamtr. 5 5

Vergi Nasl ve N i i n Alnrd?

Azteklerde vergi a son derece nemli bir gelir kaynay
d. Kendi kontrolleri altndaki topraklarda yaayan insanlar
dan vergi topluyorlard. T e s l i m olan lkeler Azteklere ku t
y ve ssl elbiselerin de iinde bulunduu lks eyalarla ver
gi dyorlard. Pamuk, msr ve fasulye gibi gnlk tketim
rnlerinin yannda geyik derisi, hayvan tyleri, altn, yeim
ta ve turkuaz gibi nadir bulunan kymetli eyalar iin de ver
gi alyorlard. Yeim ta, turkuaz ve tyler Aztekler iin altn
dan daha deerliydi. rnein, C u a u h n a h u a c eyaleti ylda iki
kez Tenochtitlan'a, petamal, etek ve kolsuz stlk gnderir-

55

hltp://translaie.google.com/translatc?hl=en&sl=es&ru=http://www.los-po-

etas.com/neqtzbio.htm&sa=X&oi=lranslatc&resnum=l&rct=resull&prcv=/search%3Fq%3DNezahualcoyotl%2Btexcoco%26hl%3Den%261r%3D%26client%3Dsafari%26rls%3Dtr-tr

85

A Z T E K L I i 1

di. Ayrca kasabalardan, ylda bir kez, renkli kalkanlar ve sa

va giysileri gnderilirdi.

56

Mendoza K o d e k s i ad verilen orijinal belgede t a m a m e n

T e n o c h t i t l a n ' n vergi sistemi anlatlmtr. Aztekler sava
ve barbar bir kavimdi. Yaptklar yamalar srasnda elde et
tikleri mallarn % 4 0 ' T e n o c h t i t l a n ve T e x c o c o arasnda pay
lalmaktayd.

Geri kalan yzde yirmilik pay T l a c o p a n ' n

oluyordu. Yeni oluan bu l lttifak'n ilk a m a c M e k s i k a

Vadisi'ndeki

ehir

devletlerin

kontroln

ele

geirmekti.

B u n l a r fethedilince ya da imparatorlukla ibirlii yapnca im

parator ve liderler k o n t r o l l e r i n i g l e n d i r e c e k ve k o m u e
hir devletleri isyandan engelleyecek ekilde bir dizi siyasi re
form balattlar.
Daha nce mevcut olan ehir-devlet h k m e t i n d e n farkl
olarak vergi veren bir eyalet sistemi kuruldu. Vergi direk im
paratorun vergi toplayclar tarafndan topland; bylece yerel
ehirler devlet idarecilerinin ynetiminden uzak tutuldu. m
paratorluk krallar bu sisteme tabii olan liderlerle vergi deyi
ciler eklinde deil; mttefik ve meslekta ilikisi kurdular.
Ancak bu sistem zamanla daha karmak bir hal ald.'Bu
eyaletten birine bal bir yreye sefere kldnda her y
netici de buna katlabiliyor ancak sadece fethin yapld bl
genin yneticisi komutan oluyordu. Eer bir fethe tek bir y
netici katlrsa, o zaman tm ganimet ve vergi hakk onun olu
yordu. Ancak ortak keif gezilerinde bir yneticiye baka bir
yneticinin blgesindeki vergi veren kentler verilebiliyordu.
rnein, Netzahualcoyotrun Acolhuacan' yeniden ele geir56 Aztekler, Richard F. Townsend Arkada Yaynevi sf. 83

86

me seferindeki destei karlnda T e n o c h t i t l a n ' a , T e t z c o c o

blgesindeki kentlerden mallar verilmiti. Mendoza Kodeksi'nde bu olay yer alr; Tepetlaoztoc, T e n o c h t i t l a n ' a bal ola
rak gsterilir; oysa bu kent Tetzcoco'dan yalnzca birka mil
tededir. Benzer biimde, C u a u h n a h u a c seferine katlan Net
zahualcyotl, bu kentten ve Tenochtitlan'n alanna giren di
erlerinden vergi almtr.
Bu gelirlerin dnda yneticiler de tek tek ballklarnn
ve sadakatlerinin bir karl olarak kiisel dost ve mttefikle
rinden gelir ve toprak elde edebiliyorlard.
ttifaklar ve kiisel balar her zaman iin imparatorluu
birlikte tutmak iin kullanlabiliyordu. Bir ehir alndnda
Aztekler o n u n yneticisini ve yerel ynetimini alkoyar ya da
brakrlard. Genellikle T e n o c h t i t l a n ' m ynetici snfndaki bir
aileden nl bir yeyle evlilik dzenlenirdi. Vergi dzenleme
leri h e m e n yaplrd; ancak bu dzenlemeler karmak olabilir
di. Baz ehirler dier ehirlerden vergi alrlard ve kendileri de
l lttifak'a vergi derlerdi.
E k o n o m i tamamen vergiye dayanmyordu; nk temel
ihtiyalar ounlukla blgesel iftiler, balklar ve doal kay
naklardan salanyordu ama vergi yaam standardn arttryordu, yksek moral kazanlmasn salyordu.
Vergi sistemi yle bir yapya ulamt ki, kimi kentler bu
hakim Aztek ehirlerinden birine vergi derken o kent iindeki
bir blge ya da arazi bir baka bireye vergi deyebiliyordu. Or
tak bir fetih sz konusu olduundaysa elde edilen tm gelir Te
nochtitlan'a gnderilir, oradan da dier ortaklar arasnda payla
lrd. Bu Azteklerin hayatnda bir gelenek halini almt
87

Yazar J e r o m e Offner, Azteklerin vergi sistemiyle ilgili yap

t aratrmalar sonucunda vergi sisteminin T e x c o c o ' d a k i i
leyii hakknda nemli verilere ulamtr. Hkmdar Netza
hualcyotl sekiz ayr blge oluturmutu. Bunlarn her birine
T e x c o c o sarayna yiyecek ve yakacak salamakla grevli bir
vergi m e m u r u atamt. Bu blgelerin bir ksm hkmdarn
saray iin, bir ksm da dnml olarak dier kraliyet yap
lar ya da k e n t tapnaklar iin yakacak salyordu. Offner bu
almasnda Mapa Quinatzin adl eski bir resim yazsn esas
alm ve b u n u n zerinden vergi sistemi hakknda detaylar
karmtr.
Azteklerin evre blgelerden elde ettikleri vergi gelirleri
Aztek krallarnn etkileyici saraylar yapmalarna imkan veri
yordu. Bu gelirlerle hem emek hem de malzeme salanabili
yordu. 5 7
Vergiye tabi mallar elde e t m e k iin eyaletin insanlarn
uzun mesafe ticaret yapmaya zorlamak, l Ittifak'n e k o n o
mik stratejisinin bir parasyd. mparatorluk yneticileri,
vergi d e m e talebine ek olarak ticareti ve pazar canlandr
mak iin bir dizi tevik uyguladlar. rnein pochte'ca ve di
er tccarlara imparatorluk destek verdi, b u n l a r yabanc etki
leimlerden korundular. Bylece imparatorluk e k o n o m i stra
tejisini uygulamak iin iki taktie bavurdu: Birincisi dzenli
vergi demeleri yoluyla direk devlet k o n t r o l ikincisi de fay
dalar

Meso-amerika'da

edilmesiydi.

hissedilen

dolayl

ticaretin

tevik

58

57 Azlekler, Richard F. Townsend Arkada Yaynevi sf. 8 3 - 8 6

58 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers Inc, USA, 1997, sf. 182
88

Soylular, vergiden muaflard ve kendilerine tamamen ba

l olan yerleik iilerle beraber kentteki ana mlklerinde al
yorlard; ama her bir calpulli'nin avam vergi sorumlulukla
rn igc eklinde dyorlard. Kimi zaman ehir inaatnda
alarak, tapnak ve saraylarda hizmet vererek ya da gerekli
yerlere ate iin odun, y e m e k veya gerekli eyleri gtrerek bu
ykmllklerini yerine getiriyorlard. Becerikli sanatkarlar
gibi uzman calpulliler de kendi rnlerinin satndan vergi
dyorlard. T c c a r capulliler ise mallarnn zerine k o n a n
vergilerle ve pazar yerindeki mallarn dzenini salamakla bu
sorumluluklarn yerine getiriyorlard. Bu blgesel grevlerin
icras emirleri saraydan alan ama kendi calpulli'lerine gelenek
sel balarla bal olan blge lordlarnca denetleniyordu.
Saraylar genellikle

toplanan

vergilerle

destekleniyordu:

rnein T e p e p o l c o ehri, T e x c o c o ' d a k i kraliyet m a h k e m e s i n e

her yl yetmi gn yetecek kadar yemek tedarik etmekten so
rumluydu ki bu pek k m s e n e c e k bir sorumluluk deildi. 5 9
Azteklerde pazarlardaki ve klanlar arasndaki vergi anlamaz
lklarnda dzeni salayan grevliler vard. Bu kiiler arasn
dan akln ve deneyimini kantlam olanlar telpuchcallide ya
da genler evinde genlere eitim verirdi. Dierleri vergi kayt
larn ve klan deposundaki mallarn kaytlarn tutar; bu k a m u
mallarnn datmn gzetir, hatta denetim amal olarak e
hir dna karlard.
Aztek topraklarnda sadece 1 5 0 km iindeki vergiler aln
yordu. B u n u n tesindeki alanlar vergi rulolarnda listeleniyor59 Aztccs, An Inlcrpretalion, lga ClentHnncn, Cambndgc Uivcrsity Press,
USA, 1 9 9 3 s. 20

89

du. Bir yer igal edilince ticaret vergiye dnyordu. gal

edilen alana mallara ve uzaklna gre doldurmalar gereken
yllk, yar yllk ya da seksen gnlk kotalar veriliyordu. Aztek ekonomisi iin devletin iftlik alanlarndan, kiralk yerle
rinden, pazarlarndan ve vergilerinden alnan gelir son derece
nemliydi. E k o n o m i bu gelirler zerine kuruluydu.

AZTEKLERDE KAIT, KODEKS, TARH

DOKMANLAR, YAZI VE DERLER

Kat, Avrupa n c e s i Meksikallarn g n l k hayatlarnda

kullandklar en n e m l i eylerden biriydi. Kat kitaplarda,
vergilerde, vergi kaytlarnda, ticarette kullanlmasnn yan
sra, dini evrelerce de o k a kullanlyordu. Aztekler k r o n o
lojik olaylar anlatan ve bir tr aa kabuu kad olan zel
defterleri k t p h a n e l e r i n d e saklyorlard. Bunlar dnda T e n o c h t i t l a n y n e t i m i n i n ve yabanc eyaletlerin de o k fazla
kat ii vard. Vergiler toplanmalyd, ehirler ve zel birey
ler arasndaki h u k u k davalar kaydedilmeliydi ve tccarlar
kendi mallarnn ve c i r o l a r n n hesaplarn da tutmalydlar.
Byk ta binalar ina eden Aztekler ktphane binalarn
da binlerce Maya, Zapotec ve Toltec el yazmalar bulunduru
yorlard. Onlar iin en nemli ticaretlerden biri kat ticaretiy
di. Aztek h k m e t i n i n yllk vergi trenleri, kitaplar ve dok91

AZT

EKLER

manlar iin o k byk miktarda bulunan ve aa kabuundan

yaplan zel defterleri salamas gerekiyordu. n k sadece
vergide kullanlmak zere ylda neredeyse yarm milyon sayfa
kat reten en az 42 merkez vard. 6 0 Aztek kat merkezleri
Vera Cruz, Morelos, Guerrero, Puebla, Hidalgo ve Oaxaca da
hil olmak zere tm imparatorlua yaylmt.
Eski Meksikallar iin kadn nemini gsteren dier bir
ey de ehirlerine katla ilgili isimler vermeleridir. Defter ke
limesinden gelen Amaculi, yazlan yer anlamna gelen Cuilco,
yazarlarn olduu yer anlamna gelen Tlaciloca, b i r o k kat
aacn olduu yer anlamna gelen Amatitlan, kadn yapld
yer anlamna gelen Amattitlan-caz buna rnektir.
Azteklerin lisann, geleneklerini, inanlarn, tarihini ve
elbiselerini inceleyen ve Tlaltclolco'da Santa Cruz Kolejinde
alan Kei Fray Bernadino de Sahagan, Azteklerin trenler
de kat yaktklarn bildirmitir. Azteklerin Etzlqaliztli festi
vali adn verdikleri ve altnc ayda yaplan tren srasnda n
sanlar tren iin tapnaa kat rulolar getirirdi. Kat demet
ler 1 8 0 santim uzunluundayd ve ku tyleriyle sslenmi
olan mzraklarn ucunda tanyordu. nsanlar tapnaa ulan
ca rulolarn almamasna dikkat ederek onlar yukar kar
yordu. Yukar karlan katlar dikkatli bir ekilde tahta yer
letiriliyordu. Yzleri, elleri ve bacaklar boyal olan ve ku
tyleriyle sslenen kzlar, kat tayan kalabaln arasnda
dans ediyordu. Rahipler kattan ieklerle ssl kafa bandanalar takyorlard. 6 1 Byk yuvarlak kat iekleri kalkan gi60 Christensen & Marti. 1972. s. 9
61 Van Hagen. 1944.

92

bi tayorlard. Rahiplerin erkek raklar kattan b i r o k ss

yapyorlard. Rahipler kaplan derisinden yaplm keselerde
ssler, ku tyler ve tts tarlard. Daha dk rtbedeki ra
hiplerin kaplan derisine benzeyecek ekilde boyanm kat
tan keseleri vard. Tadklar tm bu eyleri gle atarlard.
Aztekler yamurun dn iaret ettiini dndkleri
on altnc ayda, oru bayramndan n c e pimanlklarn ifade
etmek iin be gn b o y u n c a oru tutarlard. Oru bayramn
dan bir nc eki gece yine insanlar tm geceyi kattan ekiller
keserek, farkl ekillerde ssler yaparak geirirlerdi. Katlar
uzun srklara aynen bir bayrak gibi geirir ve bayram gn
iin srklar dar, evlerinin avlularna koyarlard.
Aztek katlar katlanp desteler halinde getirilirdi ve ko
lay yanmalar iin de kauukla kaplanrlard. Katlar tlamemes ad verilen kiiler tarafndan T e n o c h t i t l a n ' a tanyordu.
Her bir tlameme 10 k i l o l u k kat tayordu ve katlarn eh
re ulatndan emin o l m a k iin ajanlarca denetleniyordu.
Kadn ou Yeni Ate T r e n i ' n d e yaklrd. En iyi ve en be
yaz katlar yazarlarn ve ressamlarn takvimler, resmi dok
manlar, vergi kaytlar, dava kaytlar, haritalar ve yllk tarih
leri hazrlamalar iin bir kenara ayrlrd. Kat, en ok rahip
ler iin nemliydi. Rahipler kendi ihtiyac olan kat miktar
n aldktan sonra kad dier halka datrlard. Ayrca kat,
llerin yeralt dnyasna yolculuklar iin de nemliydi; bir
de devletin kat kesicileri ve yal adamlar lleri katlarla
sslerlerdi.

93

Kad N a s l Elde Ettiler?

Aztekler iin kitap kavram dini ve toplumsal hayat asn
dan ciddi bir anlam tayordu. El yazmalar geyik derisi, ku
ma paralar ya da aa kabuundan yaplan bir tr kat ze
rine ilenirdi. Kitaplarda kullanlan katlarn ounluu ya
bani incir aacnn i kabuundan yaplrd. Ancak bu kitaplar
yazlardan deil resimli anlatmlardan oluurdu.
Aztekler hayatlar boyunca sadece deri ya da kat deil
birok baka eyin zerine de yazlarn resmetmilerdir. r
nein ta yontular, seramik vazolar ve dier nesneler Aztek ya
zlarna zemin oluturmutur.
Kitaplarda kullanlan katlarn ou yabani incir aacnn
i kabuundan yaplyordu. Bunun dnda Amate ve huun ad
verilen dvlm dut ve kenevir kabuklarn da kat yap
mnda kullanrlard. Amate aacnn d kabuundan alnan
uzun ve enli paralar nce ykanr ve yumuamas iin bir s
re braklrd. Kabuk ykanmas iin ya nehre ya da bir su ka
bna batrlyordu. Yumuayan bu kabuklar ahap yapm dz
bir tezgahn zerine yatrlp ta bir tokmakla iyice ezilirdi. Bu
ilem ayn boyutta 3 milimetrelik bir tabaka elde edilinceye
kadar yaplrd. Daha sonra birletirici bir element eklenirdi.
Bu elementin bitki zl bir yaptrc olduu dnlmekte
dir. Ardndan da gnete iyice kurutulur ve kaba yzey ksm
beyaz kirele verniklenerek yazlabilecek bir yzey elde edilir
di. Bu ilem yaplmadan yazm ve boyama ilemi yapmak
m m k n olmuyordu. Yaz katipleri bu kada ilk n c e siyah
hatlar yapyor sonra da frayla renk ekliyorlard. Boyamada
kullanlan temel renkler krmz, mavi, yeil ve saryd. Bazen

94

YILMAZ

AYDIN

parlaklk elde etmek iin renkler bir yala kartrlrd. 6 2 Ay

rca Aztekler nl maguay aacnn yapraklarn da kat yap
mnda kullanrlard. Bu katlar retmek aylar sren bir ilem
sreciydi.

Yaz Katipleri ve Dier Yaz U s t a l a r H a k k n d a

Kitaplar ve el yazmalar eitimli katipler yani tlacuilo tara
fndan boyanyordu. Katipler sayg duyulan zanaatkarlard ve
meslekleri m u h t e m e l e n babadan oula geiyordu. Bunlarn
kendileri ya soylu ya da soylularn ve rahiplerin hizmetinde
olan sradan insanlard. Rahipler ve filozoflar da yazmay bi
lirlerdi. Ayrca evlerdeki baz aile bireyleri de yarm gn al
arak aa kabuklarndan kat yaparlard. Yaz ve riteller
iin kullanlan bu kat, Morelos'da oturanlar tarafndan Aztek mparatorluu'na d e n e n temel vergilerden birini olutu
ruyordu.
Ancak spanyollar iin kitaplar nemli deildi. 1.529'da s
panya'nn ilk piskoposu Fray J u a n de Zumarraga bir temizlik
yapmaya karar verdiinde, en byk ulusal ariv deposu olan
T e x c o c o ' d a k i ktphane de dahil olmak zere' Meksika'nn
her kesinden hiyeroglif kitaplar toplatt. Btn kitaplar
Tlatelolco'daki pazar meydannda bir tepe gibi yp atele ya
kp kl e t t i . 6 3 Bu nedenledir ki Azteklerin ok fazla eseri oldu
u tahmin edilmesine ramen, gnmze ancak bir ksm ge
lebilmitir.

62

hUp://www.comanc'hcl(Xgc.co/nauons/aztec-lribc.lnMil

63 Sandstrom & Sandstrom. 1986. p 16

95

Azteklerin her bilgi iin ayr bir katipleri vard. Bazlar ta

rihsel olaylarla ilgilenir ve her eyi sraya koyarlard. Hangi
ylda, gnde, ayda ve saate olduunu yazarlard. Bazlar he
saplardan sorumluydu; yneticilerin, lordlarn ve soylularn
hesaplarn kaydederlerdi ve yeni doanlar kaydedip lenleri
silerlerdi. Bazlar ehirlerin, eyaletlerin ve kasabalarn snrla
rn, hudutlarn belirterek boyarlard: Hatta tarlalarn dal
mn, kimlere ait olduunu gsterirlerdi. Baz katipler hukuk
kitaplarn yazarlard. Rahipler tapnaklar ve resimlerle ilgili
her eyi kaydederlerdi; doktrinlerini, festivalleri ve kendi tak
vimlerini kaydederlerdi. Aztek filozoflaryla bunlarn iindeki
bilge kiiler, kefettikleri her sahneyi resmetmekle ykmly
dler ve tarihi gelenekler ve bilimsel bilgilerle elde edilen ar
klar akllarndan retmeleri gerekiyordu.
M a h k e m e salonlarnda zellikle de toprak ve m l k hakla
ryla ilgilenenlerde hakl olduunu iddia edenler, iddialarn
hesaplarla ve haritalarla savunurlard;

kraliyet

topraklarn

m o r renkle, lordlarnkini krmzyla ve ailelerin tarlalarn sa

ryla gsterirlerdi. 6 4

Tarihi Dokmanlar
Aztekler hakkndaki etnolojik tarihi dokmanlar eitli
gruplar halindedir. Bu dokmanlar arasnda yerli resimli do
kmanlar, spanyol istilaclarn raporlar, el yazmalar ve ver
gi kaytlar nemli bir yer kaplamaktadr.
Aztekler eski Meso-amerika'nn bilinen be ayr sistemin
den birini kullandlar; dierleri Maya, Zapotee, Mixtee ve Epi64 hltp://www.comanchclodge.com/nations/aztcc-tribc.html

Olmecler'e aitti. Konuulan her eyin kaydedilebildii Maya

yazsndan farkl olarak Aztek yazs isimlerin ve kavramlarn
snrl bir repertuarn dile getirirdi. ou Aztek yazs kiile
rin ve yerlilerin resimlerinden oluuyordu ve kabartmalarla
sslydler. Yaz hafza arac olarak ie yaryordu; okurlar
(soylular, rahipler ve yazclar) ekilleri ipucu ve anahtar ola
rak kullanyorlard ve kendi kiisel bilgileriyle yorum yaparak
tamamlyorlard. El yazmalar nceki sayfalarda bahsettiimiz
gibi aa kabuundan elde edilen katlara ya da hayvan deri
sinin zerine yazlrd. Koloni ncesine ait yazlardan yalnzca
birka tanesi muhafaza edilmitir ama yazclar spanyol istila
sndan sonra da boyal el yazlarna devam ettiler. yle ki bun
larn baz trleri gnmzde hala m e v c u t t u r . 6 ?
Aztek resim yazsnn snrl bir kullanm alan vard; b
yk resimli kompozisyonlarda ad, yer, tarih ve numara belir
ten kiisel hiyerogliflere rastlanrd. Bu yaz trnn rnekle
rini Azteklerin nl Mendoza Kodeksi'nin sayfalarnda ve Tizoc Ta'nn kabartmalarnda grrz.
Aztek Kodeksleri
Aztekler o k sayda resimli ve boyal kitap hazrlamlar
dr. Kodeks ad verilen bu kitaplarda alfabetik harflerden ok,
imge resimler kullanlmtr. Kitaplarn konusunu ise dinsel
trenlerden, imparatorlua denmi vergi kaytlarna ve o c u k
doumlarna kadar b i r o k konu oluturmutur. Kitaplar yaz
ma sorumluluu zel eilimli katiplerindi. 0 6 Aslnda Aztekler

63 The Aztccs, Michael li. Smilh, Blackwell Publishcrs Ine, USA, 1997. si. 15
66 litip://wwvv.aztecs.org.uk/en/books.html

97

AZT

EKLER

kendilerinden n c e en az bin yldr kullanlan bu yaz sistemi

ni kendilerine uyarlamlardr. Bat dnyas'nda codic olarak
bilinen ve geyik derisi ya da sabr otu liflerinden yaplm ka
tlara yazlm kutsal metinler ve el ileri tapnaklarda koru
nurdu. Yazclar, ideogram, resim, yaz ve fonetik imgelerin
karm bir teknik kullanrlard. Dinsel tren takvimi, keha
netler, trenler ve pagan tanrlaryla evrene ilikin yorumlar
da Aztek yazclarn ilgi alanna girerdi. Aztek lkesinin istila
sndan sonra bu metinlerin ounun yok edilmesine karn,
Kodeks Borbonicus, Kodeks Borgtav, Kodeks Fejervary-mayer
ve Kodeks C o s p u n o gibi baz rnekler bugne ulaabilmitir.
Bu el yazmas metinlerin anlalmas o k gtr ve pek az ger
ekten Azteklere aittir.
Kodekslerde iki temel tarih slubu kullanlyordu. Birinde
olaylar, halk ve kabileleri ve blgeleri anlatan Mapa Tlotzin
ve Xolotl El yazmasnda grlr, hiyeroglif eklindedir. Bu
yndeki T e x c o c a n kaytlarn izlemek son derece karktr
ama istiladan sonra bir szlk eklenmi ve inceleme ynnde
kolaylk olumutur.
Dier sluptaysa, srayla yllar kaydedilmitir. stila ya da
eflerin lm gibi olaylar uygun yl iaretinin yanna resme
dilmitir, bazen de bir izgiyle birletirilmilerdir. Bu tr, ge
nellikle Tenochtitlan'a zg bir tarz olarak kullanlmtr. Tenochtitlan tarihi M.S. 1 4 0 0 ' d e n itibaren daha kesin olduun
dan, Kral Itzcoatl'n, kitaplarn yok edilmesini emrettii tarih
ten nceki ksm tam olarak bilinmemektedir.
Tarihi kaytlara ek olarak, Aztekler vergi kaytlarn da tu
tuyorlard. lgili kodeksin bir k o l o n u n d a kasaba isimleri sra-

98

[anyordu, sayfann geri kalannda ise vergi olarak denen al

tnn, sslerin ve kumalarn miktar yazyordu. Bu kasabala
rn corafik konumlar bilindiinden dolay her blgenin ana
rn belirlenebiliyordu. Dier kaytlar soy aalarn, igal
edilen topraklar ve aile e k o n o m i s i iin n e m l i olan dier ve
rileri gsteriyordu.
Aztekler yaklak 15. yzylda komularn fethedince tm
kitaplarn kendileri imha etmilerdi. Ardndan igal sonrasn
da spanyollar saysz Aztek el yazmasn yakmt. Bu yzden
C o l o m b ncesi Orta Meksika'ya ait bir kitap gnmze kalma
mtr. Elimizde bulunan tm Aztek yazlar igalden sonra
oluturulmutur ve Aztek sembol resimleriyle spanyol notlar
nn bir karmndan olumaktadr. Puebla blgesinde igalden
n c e kalan Mixteca-Puebla tarz yazlm olan bir ka el yazma
s vardr. Fakat fetih ncesi dneme denk gelen ta oyma ekil
leri ve stilleri daha sonradan 16. yzylda boyanmtr.
El yazmalar daha o k politik ve dini sekinler iin yapl
yordu. Dier sanat dallarndan baz ynleriyle ayrlyordu. a
lma k k bir grup uzman tarafndan yaplyordu ve bunla
rn anlalmas iin zel bir eitim gerekiyordu. El yazmalar
anmsatc bir fonksiyona sahipti; tablo, harita ve yllklardakini andran temel bilgi formlarn naklediyordu. Bunlarn tama
men anlalmasn salamak iin szl aklamalar gerekiyor
du. El yazmalarndaki byk miktardaki gerek bilgilerin or
ganizasyonu vurguland iin yaklam etkili olmaktan o k
entelekteldi.
Tarihi yazmalar yerel tarih iin nemli olan tarih ve yerler
zerinde odaklanr; insan figrleri hibir kiisel zellii olma99

yan k k geleneksel formlara indirgenmitir. sim, yer ve za

man bilgileri sembol resimlerle nakledilmitir. 5 7
Orjinal M e n d o z a Kodeksi en nemli Aztek resimli dokma
n olmutur. Bu blmlk el yazmas, spanyol Kral'na Az
tek kltr hakknda bir eyler gstermek iin 1540'larda s
panyol Valisi Antonio de Mendoza tarafndan yazdnlmtr.
El yazs Aztek tarznda boyanm ve sonra bir yazc he'r bir
enin ksa bir tarifini spanyolca olarak yazmtr. Orjinal
Mendoza K o d e k s i n i n ilk blm, Meksika imparatorlarnn
istilasn gsteren resimli bir tarihtir. kinci ksm Aztek lmparatorluu'nun tm eyaletlerinin dedii vergi kaytlardr. Bu
iki blm spanyolca ncesi el yazs formallarn temel alm
tr ve dier tarihi resimlere ve vergi kaytlarna benzerdir. Or
jinal Mendoza Kodeksi'nn n c blm spanyolca ncesi
bilinmeyen bir bulutur. Doumundan lmne kadar bir Aztekin hayat hikayesi anlatlmaktadr.
El yazmalar Maya ve Aztekler gibi uygarlklarla direkt
balantmz salayan yegane kaynaklardr. G n m z d e bu
medeniyetlerin tarihi yapsn z m e k iin el yazmalarnn
nemi her geen gn biraz daha artmaktadr. Ancak eski d
nemlerde bu tarihi belgelerin deerleri gerektii gibi bilinme
diinden, ciddi tahribata uram hatta byk bir ksm imha
edilerek tarihle aramzdaki bir ksm balarn kopmasna ne
den olmutur.
Azteklerde gnmzn ders kitab, roman ya da klavuzla
rna benzer kitaplar yoktu. En o k kullanlan malzeme boyal
elyazmalaryd. El yazmalar akordeon eklinde katlanm, her
67 Aztec Art, Esther Pasztory, Harry N. Abrams Inc., New York, 1 9 8 3 s. 75

100

Y I L M A Z AYDIN

iki taraf da boyal olan uzun eritlerden oluurdu. Kitaplarn

bitirdiklerinde Aztek halk bunlar akordeon gibi katlard.
B o r b o n i c u s Kodeksi, imdiye kadar bilinen en byk, en
detayl ve en gzel boyanm olan Aztek el yazmasdr. Bu el
yazmas yerli kattan yaplmtr ve ilk iki ve son iki sayfas
kayptr. Birinci ksm gne ve katla ilgilidir, ikinci ksm el
li iki yllk dngyle ilgilidir. n c blmde yllk festival
dngsyle ilgili ritel izimleri vardr. El yazmasnn tarihi
nin igalden nce mi yoksa sonra m olduu bilinmemektedir.

stilaclarn

Raporlar

Hernando Cortes ve birka askeri Aztek topraklarnn isti

la hikayesini kaydetmilerdir. Bernal Diaz del Castillo'nun T e nochtitlan' tarifiyle blm balar. Cortes, spanya Kral V.
Carlos'a uzun uzun Aztekler hakknda bilgi verir.
Aztek istilas 1 5 2 1 ' d e tamamlandnda Orta Meksika, Ye
ni spanya ad verilerek, spanya m p a r a t o r l u u n u n bir ehri
haline getirilmitir.
spanyollar bu topraklar yksek brokrasiyle idare edi
yorlard ve bu srada meyve aalarndan Aztek toprak mlki
yetine, yerlileri Hristiyanla dndrme stratejilerine kadar sa
ysz rapor yazyorlard. ou hl aratrlmay bekleyen bu
dokmanlar, Meksika ve spanya arivlerinde muhafaza edil
mektedir. Byk bir ksm tercme edil ip baslmtr. 6 8

68 The Aztecs. Michael E. Smith, Blackwell Publishrs Ine, USA, 1997, sf. 18-22

101

Vergi Kaytlar ( M a t r i c u l a de T r i b u t o s )
Aztekler vergi kaytlarn yerli kada yapar ve yerli tarzda
izerlerdi. Sayfalarn her iki yz de boyanrd. El yazmas,
otuz imparatorluk eyaletinde vergi toplamaktan sorumlu
olan yerel Aztek grevlilerinin resmedilmesiyle balyordu ve
daha sonraki her bir sayfa birer eyaletle ilgileniyordu. Her say
fann sonunda o ehri temsil eden sembolik resim yerletirilir
di. Vergileri olan rt, kuma, asker kostmleri, kalkanlar,
mcevherler ve yiyecekler alt alta sra halinde dzenlenirdi.
zel miktarlar, vergi nesnelerinin zerinde sembollerle
belirtilirdi. Hi sembol olmamas ya da bir tek nokta, bire kar
lk gelirdi. Bayrak yirmiye karlk gelirdi, ku ty drt y
ze ve bir anta sekiz bine karlk gelirdi.
Aztek vergi kaytlarnn bir kopyas, Mendoza Kodeksi'nin
bir ksmn oluturmaktadr. Mendoza el yazmasndaki resim
ler tam ifade edildiinden dolay ayrca Nahuatl ve spanyolca
olarak yazlm olduundan bugn, kasabalarn adlarn, top
lanan nesneleri ve miktarlarn tam olarak bilmekteyiz. span
yollar da istiladan sonra kendi vergi sistemlerini dzenlemek
iin Azteklerden grdkleri bu tr kitaplar kullanmlard.
Aztekler igal edilen eyaletlerden istenen vergileri bu kitapla
ra kaydederlerdi.
Vergi kitaplar tarih ve din kitaplarna gre eylemlerden
o k nesneler zerinde younlard. E k o n o m i k kaytlar meca
zi ve yorumsal anlamlara sahip olmadndan dili olduka ke
sindi. Resmedilen sayfalar Aztek sanat formunun en kesin ve
standart eklidir. Sayfalar yukardan aaya ve satrlar soldan
saa o k u n u y o r d u . 6 9
69 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers ne, USA, 1997, sf. 18-22

102

Aztek Yaz Stili H a k k n d a Ksa B i r Bilgi

Azteklerin yaz sistemi, kklerini Teotihuacan'dan alan
Orta Meksika geleneini takip etmitir. Yaz ve resimler o k
yakndan balantldr. Aztekler bir anlam veya aksiyonu ifa
de etmek iin, harf yerine sembol ve resim kullanlan yazy
kiiye zg imzayla birletirmilerdir. Azteklerin yaz sistemi
o k temeldi. z bir takm takvimsel iaretlerden ve yirmili
say sisteminden oluuyordu. Aztek yazsnda kullanlan sem
boller bir fikri temsil eden objeler olarak dnlebilir. rne
in l n n g m l m e s i iin sarlm bir ceset olarak gece siyah
bir gkyz ve kapal bir gzle, sava bir kalkan ve grupla ya
da k o n u m a konuan bir insann azndan kan bir tomarla
temsil edilebilirdi. Hareket etme, yrme veya olaylar dizisi
genellikle gerekli yne doru giden ayak izleriyle belirtilirdi.
Azteklerde insan isimleri resimle ve sembolle yazlabilecek
gibi tarifseldi. rnein mparator Acamapichtli'nin anlam
"avu dolusu saz" d e m e k t i ve resim sembol bir avu bitki sa
p tutan koldu.
Aztek yazsnda fonetik elemanlar da vardr. Szl lisanda
ki her kelime bir anlama sahip olduu gibi bir sese de sahiptir
ve semboller resimler bazen anlam yerine kelimelerin fonetik
deerlerini ayrt e t m e k iin de kullanlyordu. rnein "gz"
resmi (vcudun bir paras anlamna gelen) bir resim olabilir
ya da (gr ve vizyonu temsil eden) bir fikir olabilir veya
"g" harfi iin duran bir fonogram olabilir.
Aztek el yazs sradan bir kelime gibi okunmaz. Resim
sembollerin ortaya kard bir bulmaca gibidir. Genellikle
resmin alt ksm yeri, st ksm gkyzn temsil eder. Aztek103

ler perspektif kurallarn bilmediklerinden, mesafesi en uzak

cisimleri sayfann bana, en yaknlar da sayfann dibine yer
letirilerek gsteriliyordu. Baarl krallar yendikleri dman
larndan daha byk resmediliyorlard. Kompozisyondaki her
ey bir bilgiydi ve ressam dokman inceleyen kiinin rtbele
ri tandn varsayyordu. rnein bir rahip her zaman yz
siyah boyal, salar uzun, kulandan kan damlyor ekilde i
zilirdi. Yal bir insan da yzndeki krk izgilerinden tan
nabilirdi. 7 0
Renkler de nemliydi. El yazmas olan Mendoza Kodeksi'nde otlar sar, denek mavi, sazlar yeildir. Bir lider tacndan
ve tacn turkuaz renginden hemen tannrd.
Tarih bir gn iaretiyle bir kat saydan oluurdu. rnein
2 6 0 gnlk takvimdeki ilk gn 1 Cipactli idi. Bir sonraki gn
hem gn iareti hem de katsay ilerleyeceinden 2 Ehecatl olur
du. Bu, 13 Acatl'a kadar bu ekilde devam ederdi. Daha sonraki
gn 1 Ocelotl olurdu.
Azteklerin say sembolleri aritmetik hesaplar iin gelitiril
memitir, bunlar farkl miktarlar belirtmek iindir. Aztekler,
tm Meso-amerikahlar gibi yirminin katlar eklinde, yirmier
yirmier saymlardr. Vergi kaytlar daha n c e de ifade ettii
miz gibi standart sembollerle ifade edilmitir: l ' e karlk bir
nokta ve 20'ye kadar saylar noktalarla belirtilirdi. Aztek ra
kamlar uzun nokta dizileriyle ifade edilirdi. Aztekler hem el
yazmalarnda hem de ta antlarda, noktalar kullanmlardr.
Noktal sistem kullanm en fazla 20'ye kadar kt iin tak
vime uygundur ama hesap yaparken bunu kullanmak imkan70 Hlp://www.comachclodgc.com/nations/azlec-libc.html

104

szdr; zellikle de eyaletlerden talep edilen vergilerin byk

miktarl kaytlarnda imkanszdr. Aztekler 20 says iin bay
rak resmini, 4 0 0 iin ku tyn ve 8 0 0 0 iin bir tts anta
sn kullanrlard. rnein 5 0 0 says bir ku ty ve be bay
raktan oluurdu. ( 4 0 0 + 5 x 20 = 5 0 0 ) . Birka sembol, resmin
tek bir iaret grubuna ait olduunu belirtmek iin tm resim
leri balamak zere bir izgi izilirdi. Daha sonra izgi hesap
edilen nesneyle birletirilirdi.
Kii isimlerini, saray adlarn ve tarihi olaylar yazmak iin
takvimsel ve saysal iaretlerin yan sra b i r o k resimli iaret
de kullanlrd. rnein Mendoza el yazmasnda Aztek ordu
sunun fethettii dier ehirlerin kaytlar vardr. Bir ehrin fethedildigini gstermek iin ehrin ad, fethedilmi sembol
olan yanan alevli bir tapnan zerine yazlrd.
Aztek isimleri Nahuatl lisannn kelimelerinden olutuu
iin isimler genellikle ismin kkn meydana getiren resim ia
retlerle gruplar halinde yazlrd. Ama bazen isimler fonetik e
ler de ierirdi.

B i r k a Yer s m i :
Chilapan, chilli + apan, "biber suyunda" demekti" Krmz
biber resmi kk oluturur; sondaki "apan" su kanallaryla
salanan "su yeri" anlamndadr.
Colhuacan, colluta + can, "bklm tepe" demektir. Tepe
nin st kvrlarak izilir.
Occlotepec, occlotl + tepec, "ocelot tepesi" demektir. Ocelot
Amerika'daki vahi bir kedidir.
_
105

Coatlan, c o a t l + tlan, "ylanlarn bol olduu yer" demektir.

F o n o t i k eyle yazlyordu. Nahuatl'da di tlantli demektir.
Bir grup di tlan olarak okunur. Tlan Nahuatl'da "bol olan
yer" anlamna gelen bir ektir.
Ahuacatlan,

ahuacatl

+ tlan, "avokadosu ok olan yer" de

mektir. Tlan bir dizi dile ifade edilir ve avokado aacyla res
medilir. 7 1

K i t a p l a r n Genel G r n
Aztek kltrnde her bir tapnan kendi dini ktphane
si ve astrolojik almas vard. Aztek istilas ncesi en iyi ki
tap koleksiyonu Mixtecslerin topra olan Oaxaca'da bulunu
yordu. Mixtees topraklarnda bir dzineden fazla eser muha
faza edilmitir. Yaklak 12 metre boyunda ve 17 cm kalnl
nda olan uzun bir paradan oluan her bir kitap kattan,
mauey kumandan ya da geyik derisinden yaplmtr.
Bu kitaplar ya zig-zag eklinde ya da modern bir harita gi
bi akordeon gibi katlanmtr, bu yzden her aldnda oku
yan kii iki sayfayla karlar. Kitapta kullanlan kadn ula
r ahap bir plakaya yaptrlmtr. Bunlar kapak grevi g
rrler ve bazen turkuaz disklerle boyanm bir grnmleri
olur. Kadn her iki taraf da yazl ve resimlidir; sayfalarn
kendisi krmz ya da siyah izgilerle ayrlmtr.
Normalde her sayfa yukardan aa doru ve soldan saa
doru okunur ama baz kitaplarda zigzag eklinde ya da sayfa
etrafnda dolanan ekilde yazlar da vardr. T a h m i n edilecei
71

http://www.ancient3cripts.cotn/aztec.html

106

gibi bu devasa dokmanlarn oluturulmas iin Azteklerin

yksek miktarda kat hammaddesini kullandklar aktr.
yle ki her yl 4 8 0 . 0 0 0 sayfaya denk gelen 2 4 . 0 0 0 kat topu
nun T e n o c h t i t l a n a gnderildii d n l m e k t e d i r .

107

72

NHUATL: AZTEK DL

Hl Meksika'daki b i r o k insan tarafndan konuulmakta

olan antik Tolteclerin ve Azteklerin lisan olan Nahuatl, UtoAztecan dil ailesine ait olduundan, Aztek dili de denmekte
dir. 16. yzyln balarnda spanyollarn Meksika'y istilasn
dan sonra spanyollarn hizmetkarlar gibi davranan Aztekler
Nahuatl kendi topraklarnn o k daha ilerilerine tamlar
dr. Bugn Meksika'daki ve Guatemala'daki birok yerin ad
Nahuatl kkenlidir. spanyollar araclyla Nahuatl'dan ngi
lizce'ye
(chilli),

domates
avocado

(tomatl),
(ahuacatl)

ukulata

(xocoatl),

krmzbiber

ve kr kurdu (coyotl) gibi kelime

ler girmitir. 7 3

73 Encyclopcdia Americana, Cilt 19, Americana Corporation, Canad, 1980, s.

712

109

Azteklerin konutuu Nahuatl, Hint lisan ailesine dahildir

ve bu lisann dier varyasyonlar olan C o m a n c h e , Pima, T o h o no, S h o s h o n e Arizona da dahil olmak zere, Meksika'dan G
neybat Amerika'ya kadar eitli blgelerde hala konuulmak
tadr. 7 4 Aztekler yaz iletiiminde piktograf kullanyorlard.
Resimlerin bazlar fikirleri bazlar da hecelerin seslerini sem
bolize ediyordu. Bu dilde isimler fiillerden daha zengindi. Bu
nedenledir ki Aztek sanat bu yaz biiminden etkilenmi ve
amblemler eyleme gre daha zengin bir yer tutmutur. Aztek
ler dillerinin yaps itibariyle resimlerinde eylemlere daha ge
ni yer vermiler. Anlam, resmin i kompozisyonunda gizlen
mitir. 7 5 Bu imparatorluun siyasi ve e k o n o m i k etkisi genile
dike Nahuatl dili sanat dnda gerek diplomasi gerekse tica
ret dilinde de etkisini gstermeye balamtr. Hatta spanyol
istilaclar zamannda bu dil Orta Meksika'nn bereketli vadilerindeki ilk kalenin telerine yaylmt. Nahuatl'a o k benze
yen bir dil olan Nahua ise Meksika'ya M.S. 7 5 0 - 1 0 0 0 yllarn
da hakim olan T o l t e c l e r tarafndan konuuluyordu. Nahuatl
bugn hl Meksika'da 1.5 milyondan fazla kii tarafndan ko
nuulmaktadr. Bunun yannda bu dil bugn dier 62 yerli dil
le birlikte "ulusal bir dil" olarak kabul edilmektedir. 7 6

74 hup://www.cryslalinks.com/azteculture.htinl
75 Aztec Art, Esther Pasztory, Harry N. Abrams Inc., New York, 1983 s. 72
76 http://en.wikipedia.org/wiki/Nahuatl

110

AZTEKLERN SANATA VERD NEM

Sanatsal faaliyet, Aztek yaamnda yalnzca son derece say

g duyulan ve nemi olan bir ey deil, ayn zamanda toplum
da nemli fonksiyonu olan bir eydi. nk bu toplumun ya
zl bir lisan yoktu ve grsel sanatlar iletiimde ve kltrel ge
leneklerin korunmasnda nemli bir rol oynuyordu. Dini ritellerin, sosyal ve etnik farkllklarn birok yn sanat al
malarnda grsel olarak ifade edilmezse anlamsz oluyordu.
Sanat almalar Aztek toplumunun pratik ve ideolojik sevi
yesinde o kadar nemliydi ki spanyollar onlar olabildiince
abuk yok etmekte ya da deitirmekte tereddtle kalmlar
dr. Aztek sanatnn yaayan almalar onlar hakknda elde
ettiimiz bilgilerin en nemli kaynadr. Aztekler bu alma
lar kendileri iin yapmlard; bu yzden birinci dereceden
n e m l i kaynaklardr. Bunlardan edindiimiz bilgiler spanyol
larn toplad on altnc yzyl el yazmalarndan bile daha
nemlidir.

T e m p e m a y o r ; Dier Adyla "Byk T a p n a k "

Bakent Tenochtitlan'da en nemli ritellerin ve trenlerin
gerekletirildii yer olan ehrin tam merkezinde ina edilmi
bu piramit yapl tapnak, yaklak 27 metre ykseklikteki b
yk bina ve yine byk bir platformdan yan yana ykselen iki
merdivenden oluuyordu. Buradan tm ehre hakim olan ta
pnan iki piramidi Azteklerin iki kutsal dan sembolize
eder; sol taraftaki Tonacatepetl'i sadaki ise Coalepec Tepesi'ni... Her iki piramidin en st ksmnda da yanlar trabzanl
geni bir merdivenle klan mihrap vard. Coatepec Tepesi'ni
temsil eden ve Huilzilopochtli'nin doduu Byk Tapnak,
iki merdivenle tapnak ksmna klan ikiz piramitlerden olu
uyordu. Bu k o n u m u nedeniyle Aztckler ana tapnaa Coate
pec yani Ylan Tepesi derlerdi.
Azteklerin inaat anlayna gre tapnak piramidi her za
man dou tarafnda olurdu. Tapnan bat tarafnda ya da
nndeyse tepedeki platforma kan tek ya da ift merdiven
olurdu. Birok ehrin plazasnda top oyunu oynanan top oda
s bulunurdu. Plazaya bakan dier ehir binalarna telpochcalli okulu veya eitli kk tapnaklar ve mihraplar dahildir.
Bu ta binalar ve plaza ortak bir yerleimle konumlanrd ve
genellikle nemli blmlere yakn olurlard.
Bu dzenin sreklilii, ehir ana kuaklarnn temel siyasi
prensipler ve dini kozmolojiye gre dikkatlice planlandn
gsteren nemli delillerdendir. ou Aztek ehri piramitlerin
ve dier antlarn n yznn halk plazalarna dnk olduu
merkezi bir dini alana sahiptir; halk bu plazalarda trenleri
seyrederdi. Tenochtitlan'da duvarlarla rtlen bu alan ehrin

112

iinde ayr bir ehir haline gelmiti. Kutsal blgeye rahipler ve

soylular girebiliyordu, halkn muhtemelen n e m l i trenlere
katlmasna izin veriliyordu. T e m p i e Mayor de bu inaat esas
larna uygun olarak ina edilmiti. nl m i s y o n e r Fray Ber
nardino de Sahagun'un resminde tapnak u ekilde resmedil
mitir:
"Kanl ikiz merdivenleriyle T e m p i o Mayor blgeye hakim
di. Ana tapnan h e m e n nnde biraz alakta dairesel bir
platform daha vard. Platformun altndaysa kafatas raf vard.
Bu dairesel platformun sa tarafnda bir dairesel platform da
ha vard. Bir de Jaguar ve Kartal savalar iin iki tane bina
bulunmaktayd."77
G n m z d e T e m p i e Mayor'dan geriye o k az ey kalm
olmasna ramen, 16. yzyl lxtlilxochitl Kodeksi yapnn pro
filini resmetmesi asndan son derece nemlidir. Binann mi
marisinde farkl ylan trleri temsil edilmi, ku tyleri, delik
li diskler ve spiraller gibi sembolik elerle mimarisi sslen
mitir. Platformun drt yznde bazalttan oyulmu antsal ka
falar bulunmaktadr. Alt metre uzunluundaki kvrlan vcutlaryla iki byk ylan platformun giriini ssler. Ylanlarn
balar piramidin tabanna gmlmtr.
T e m p i e Mayor'un basamaklar yaklak 50 metre yksekli
e ulatracak ekilde sralanmt. Yapnn plan, i ie geen
yaplarn bileiminden oluuyordu. D yap daha nceden in
a edilmi olan iteki kk yapnn stne ina edilmiti.
teki k k ise kendinden ok daha kk olan baka bir yap
y rtyordu. Bu ekilde i ie toplam 7 yap birbirini rter e77 The Aztcts, Michael E. Smith, Blackwell Publishcrs Ine, USA, 1997, si. 228

113

AZTEKLER

kilde i ie ina edilmiti. Bu haliyle yap, gnmzde Ruslarn

Matrukalarna benzetilir. T e m p l o Mayor'un bu yedi temel in
aat aamas uzmanlarn tahminlerine gre, 1325'de Tenochtitlan'n kuruluuyla birlikte balamtr. Sonu olarak lleri
bakmndan o k byk bir yapya sahip bu piramit tapnak, is
tila amacyla bu topraklara gelen spanyollar bile aknla s
rklemitir. Dier yandan tapnak o k farkl amalar iin kul
lanlmtr. rnein gl Aztek hkmdarlar kendi ta giyme
trenleri gibi ritellerin gerekletirilmesinde bu tapna kul
lanmlardr. T e m p l o Mayor'un en ciddi genilemesi 1454'de I.
Montezuma zamannda bu yapya sanat eserleri ve mimari e
ler eklendiinde gereklemitir. Tapnaa birleik olan o k sa
yda kk bina ve platform, temelinde olduka kompleks bir
tapnak formu oluturmutur.

T e m p l e M a y o r ' u n Y a p m n d a Kullanlan M a l z e m e l e r ve
Sslemeler
Tapnan yapmnda kullanlan ana malzemeler ta ve
topraktr. Daha sonra bunlarn zeri alyla kaplanmtr. Bu
gn Temple Mayor'dan geriye kalan kalntlara bakan uzman
lar bu drtgen ekilli ta antn orijinal pozisyonunda durdu
una inanmaktadrlar. Yaklak 12 ton kadar olan bu piramit
ksmen topraa gmldr ve yalnzca bir taraf grnmekte
dir.
Yaptn st yzeyinde derin oymalar vardr. T e m p l e Ma
yor'da kullanlan malzemelerin ou Azteklerin kontrol al
tnda olan blgelerden getiriliyordu. Aztek halk tapnaklara
balar yapan bir kavimdi. T e m p l e Mayor da bu balardan
114

payna deni almt. Mercan, deniz kabuu ve timsah gibi

birok nesne tapnaklara balanmt. Bu balarn ou su
yu ve verimlilii sembolize ederlerdi. Byk Tapnakta emper
yalizmi sembolize eden baka bir ba da yabanc kkenli
mallard. Kabuklu ve dier deniz nesneleri Pasifik'ten ve Mek
sika Krfezi'nin sahillerinden getiriliyordu.
Maskeler,

imparatorluun gneybat

ksmnda bulunan

Guerrero'daki Mezcala blgesinden getiriliyordu. Bu malze

melerin ou m u h t e m e l e n vergi olarak geliyordu. Bunlarn
arasnda ta ekilleri, tatan kaplar, kapakl kanallar ve dik
katli ekilde cilalanm obsidian nesneler mevcuttu. K k ta
ekillerinin yars ve Mezcala diye adlandrlan stildeki oyma
lar Guerrero'dan getirtilmiti. Tapnan iinde kullanlan ak
sesuarlarn bazlar daha alaktayken bazlarnn konumlar
daha yksekteydi. T m eyalar belirli bir yne bakmaktayd.
Hem bat tarafndaki hem de tapnan arka tarafndaki eya
lar gnein batt yne dnkt; binann orta ksmnda, ku
zeyde ve gneyde bulunan eyalar kuzeyden gneye bakyor
lard. Binann orta ksmnda gney ve kuzey tarafndaki eya
lar bir dzen iindeydi; En altta kuzeyden gneye bakan deniz
kabuklar, onlarn zerinde timsahlar, sa tarafta ise mercan
lar vard. M u h t e m e l e n Azteklere gre kabuklar denizi, timsah
lar toprak seviyesini temsil ediyordu.
"Hayat boyu

kartal

savas"

ad verilen

figr,

kuzey

komplekste giri yolundan odalara giden yolun yanlarnda yer

alan iki figrden biriydi. Azteklerin askeri ynetimlerinin li
derlerinden biri olan Kartal valye olarak sslenmi bir fig
r temsil ediyordu Bu, drt blme eklinde yaplan sra d se-

115

ramik bir parayd. Temple Mayor'un bir baka zellii de pi

ramidin iki mil gneydeki yerleim blgelerinden bile grle
bilecek kadar yksekte ve merkezde bulunmasyd. zellikle
parlak krmz ve maviyle boyanm olan tapnak odalar bina
nn uzak mesafelerden grlebilmesini kolaylatryordu.
stilac spanyol Cortes, T e m p l e Mayor yapsn grdn
de aknln gizleyememitir ve bu yapt yle tasvir etmi
tir:

"Bu byk ehirde birok tapmak ve ev var.

lar.

Bu

kadar
Bu
ve

binalar

byk

duvarlarn
koridorlar

bunlar

maktadr."

iinde bir tanesi,

ki
i

bulunduu
tarafnda

olan byk

kadar yksektir

insann

blge yksek

diliyle

ki

en

tarif edemeyecei

duvarlarla

rahiplerin yaad
keler vardr.

ok gzel bina

ok

evrilmitir.

byk

odalar

40 kadar kule vardr ve

bynde

elli

basamak

bulun

78

Ancak bu yapnn mimarisi karsnda sarf ettikleri bu sz

lere ramen yine de Cortes ve adamlar binaya zarar vermekten
ekinmemilerdir. stilaclar bu binay ykp yerine bir Katolik
kilisesi ina ettirmitir. Ayrca ehirlerini kurmak iin de pira
midin talarn kullanmlardr. Bugn var olan katedral, 16.
yzylda T e m p l e Mayor'un kalntlar zerine yeniden ina
edilmitir.

78 http:/Avww.delange.org/TemMayor/TemMayor.htm

116

T e m p l e M a y o r ' u n Yeri H a k k n d a k i B i r E f s a n e
Azteklerin Meksika topraklarna ayak basmalarnda atalar
nn iaret ettii ve zerine kartal tnemi kaktsn grld
yerin bulunmasnn rol byktr. Uzun yolculuklar sonu
cunda bu iareti grp topraklarna yerleen Aztekler, kurduk
lar ilk toprak platformun zerine sazlardan kulbe biiminde
bu tapna ina etmeye balarlar. Bu kitlevi yap daha sonra e
hir merkezinde boy gsterecek olan T e m p l e Mayor'un varl
n sembolize e d e r . 7 9
Kazlarda ortaya karlan Byk T a p n a k herkesin umdu
undan o k daha iyi durumdayd. Ancak Byk Tapna ka
zarak ortaya karmak iin 16. yzyl, yapm baz spanyol bi
nalarnn yklmas gerekti. Ancak kaz bittiinde Byk Tap
nan en alt kat aa kmt. Yaplan hassas incelemeler
gstermitir ki dier ou Meso-amerikan piramitleri gibi bu
yap da saysz defalar tekrar ina edilip geniletilmiti. Muh
temelen T e n o c h t i t l a n ' n ilk yllarnn tarihine sahip olan i
mihrap, g n m z n su seviyesinin altnda olduundan kaz
larak karlamamtr. Binann ikinci katn oluturan blm
de iki tapna ve iki merdiveni olan alak bir platform bulun
mutu.
Platform ve tapnan alt ksmnn duvar bugn hl ayak
tadr. Be geniletme aamas geirmitir ama bugn d du
varlarn yalnzca en alt b l m ve en alak basamaklar ayak
tadr. Farkl krallarn tapna geniletmesi mantkldr ama
hangi kraln binann hangi aamalarn genilettiini kantla-

79 Aztekler, Rlchard F. Townsend Arkada Yaynevi sf. 64

117

mak bugnk bilgi birikimleriyle bile zordur. Kazlar srasn

da T e m p l e Mayor'un farkl aamalarnn kaldrm demeleri
ve kadar grlmektedir. Byk Tapnan h e m e n kuzeyinde
savalara ait byk bir salon da dahil olmak zere bir ka ek
bina da kazyla ortaya karlmtr. G n m z d e T e m p l e Ma
yor'un ina edilmi olduu bu alanda artk o k farkl bir gr
n hakimdir. Piramidin ok uzaklardan grlen halinden bu
gn geriye o k fazla bir ey kalmamtr. Piramidin kurulu ol
duu alanda M e x i c o City'nin byk meydan ve katedrali, pek
ok cadde ve binas boy gstermektedir.
21

ubat

1 9 7 8 gecesi Light and Power irketi'nin iileri

Meksiko City'de Guatemala ve Argentina sokaklarnn kesi

ni kazarken, kaln beton bir yzeyi delip iki metre aa indi
l e r . 8 0 Ancak bu srada artk ilerlemelerini olanaksz klan sert
bir tala karlatlar. te bu ta, nceki satrlarda bahsettii
miz Coyolxauhqui heykelinin kopup yuvarlanan ve basamak
larn en sonuna den bayd. Tan ap 1 metreden byk
t ve zerinde oyma vard. Azteklerin "Coyolxauhqui ta" ad
n verdikleri heykeldi bu. Bu ba, Hkmdar Huitzilihuitl'nin
mihrabna giden merdivenlerin en altnda sanki yukardan yu
varlanm gibi ylece yatyordu. Ayrca Gne Ta da bu kaz
esnasnda bulunmutur. B u n u n zerine Meksika hkmeti
h e m e n lke tarihindeki en byk kazy gerekletirmi ve bu
kaz sayesinde son 10 yl iinde elde edilen baka paralar,
T e m p l e Mayor'un k k bir rneini oluturmak iin gerekli
mimari bilgiye ulalmasn salamtr.

80

http://finciarticles.corr^p/articles/mi_ml310/is_1985ju]y/ai_5838360

118

YILM A Z

AYDI N

Bugn piramidin gen ksm hl gmldr ve arke

ologlar sadece bir kesini grmektedirler. Ancak yine de bu
kazlarla ortaya karlan blmler piramidin nemli ksmla
rnn grlp ziyaret edilmesinde o k nemli rol oynamlar
dr.

119

NL TEOTHUACAN EHR VE
AZTEK PRAMTLER

T e o t i h u a c a n ehri M.. 1. yzylda milyonlarca ta blok

la ina edilmiti. Ancak T e o t i h u a c a n ' n n byk klasik kent
d n e m i Meksika Vadisi'nin kuzeydousunda MS

150-750

arasnda geliti. 4 5 0 - 6 5 0 arasnda T e o t i h u a c a n halk 1 5 0 . 0 0 0

kiilik bir topluluk haline geldi. Bu nfus ve yzlm o d
nem iin ehri dnyann en byk ehirlerinden biri yapyor
d u . 8 1 Bu ehirde ilk yerleimler Oztoyahualco (Eski ehir)'daki Ay Tapnag'nn yaklak 1 km batsnda balamtr. Klasik
kent d n e m i boyunca T e o t i h a u c a n l a r o k nl bir halk ol
mular ve tm Meso-amerika'ya yaylmlard. Meksika Vadi
si'nin i blgesindeki ehir yneticileri e k o n o m i k faaliyetlerin
ve insanlarn yaamlar zerinde sk bir baskya sahip olmu81 The Aztccs, Michael E. Smith, Blackwell Publisher ne, USA, 1997, si". 3-*

121

lar ve T e o t i h a u c a n askerleri araclyla vadinin dndaki

komularla savamlard. T e o t i h a u c a n l a r imparatorluk ol
malarnn tesinde, Meso-amerika'nn b i r o k blmyle tica
ri ilikiler de kurmulard ve ehir Guatemala'daki Mayalar
kadar uzak yerlerden bile nemli bir dini merkez olarak g
rlmt.
Bugnk bakent M e x i c o City'ye yaklak 50 km.'lik me
safede kurulan bu ehir, ksa srede gsterili saray ve pira
mitleri, yaztlar, heykel ve freskleriyle bu dnemin nde ge
len uygarlk merkezlerinden biri haline geldi. Ksa srede
2 0 0 . 0 0 0 kiiyi aan nfusuyla, ehir Orta Amerika'da nemini
artrmtr.
Teotihuacan Meso-america'nn dini merkeziydi. Ancak za
man iinde, belirttiimiz gibi dini bir merkez olduu kadar ti
cari bir merkeze de dnmtr. ehir ihtiam ve zenginliiyle ne km ancak bu durumu yaklak yedi yzyl kadar
srm ve 8. yzyla gelindiinde medeniyet eski n n ve
grkemini kaybetmeye balamtr. zellikle 8. yzylda bu
topraklarda yaanan byk bir yangn Teotihuacan' kasp kavurmutur. O zamana kadar nfus zaten azalmt; ancak yk
ma kimin neden olduu veya ehrin sonunda niin terk edil
dii anlalamamtr. Aztekler 14. yzylda Teotihuacan eh
rini bulduklarnda ehir gsterili grnm tamamen kay
bolmutu ve adeta bir harabe halindeydi. Teotihuacan adn
ehre Aztekler vermitir. Aztekler eski ehrin ucunda yerle
miler ve burada bir kasaba kurmulardr. Ama Aztekler ikti
dara gelince ehrin merkezi harabe halinde kalmtr. Aztekler
iin bu ehir mistik ve kutsal bir yerdi ve bu harabelere Nahu-

122

ati dilinde "tanrlarn ehri" anlamna gelen Teotihuacan ad

n bu yzden vermilerdi.
ehir, "ller caddesi" ad verilen ana bir kuzey gney cad
desinin etrafnda organize olmutu. Bu nl ehre, ana caddey
le bal olan iki byk piramit vard: Gne ve Ay Piramitleri.
Byk Gne piramidi ana caddenin bitiiinde duruyordu. ki
bin yapdan daha fazla yapsyla planlanm bir ehirdi. iftiler
ahap evlerde yaarken, dier insanlar tablolarla ve duvar resimleriyle ssl ta evlerde yaarlard, evlerin bazlarnda karmak
su sistemleri mevcuttu. ehir halknn ounluu iftiydi. Nor
mal bir gnde bu byk ehrin yandan fazla nfusu ehirden ay
rlr ve ehri evreleyen tarm alanlarnda alrlard.
Zaman iinde ehir dini bir merkez haline gelmitir. eh
rin geliimine nfus hareketleri, tabi kaynaklarn kullanlma
s, tarm retimindeki art, teknolojik keifler, ticaret sistemi
nin kurulmas ve dier sosyo-politik organizasyon trleri etki
li olmutur. Drdnc yzylda Teotihuacan'n etkisi tm Meso-amerika'da hissedilmitir.

ller C a d d e s i
Kukusuz ller Caddesi Teotihuacan'n h e m ana hem de
en nl caddesiydi. ller Caddesi gneye doru her iki yan
dan ehir binalar ve dini binalarla sralanmtr. Yaklak 2
km gneyde ller Caddesi, Calle de los Muertos Kompleksi
denen (ller Caddesi Kompleksi) bir grup yap tarafndan iki
yandan da evrelenmitir.
Ksmen ortaya karlm olmasna ramen birok tapnak
tan, yerleim grubundan, meydandan ve ak alandan oluan
123

zel bir m a k r o komplekstir. Bu cadde Kuzeyde Ay Tapna

n d a n balayarak Ciudadela'nn ve gneyde Byk Bileen
komplekslerinin ilerisine kadar 2.5 km kadar uzanyordu. 40
metre genilik ve 2.5 kilometre uzunlukta ve olduka ssl
olan ller caddesi ehri ikiye ayryordu. Bu caddenin kuze
yinde 30 metrelik bir eim vard. Bu eim caddenin ge
uzand izlenimini vererek bakanlar gz aldanmasna urat
yor, aa ksmda duran kiilerse caddeyi eit basamakl bir
merdiven gibi grrken, Ay Piramidi'nin n n d e n bakan kim
se karsnda dmdz uzanan bir cadde gryordu. Bu gerek
ten de o k ilgin bir pland. Yol mhendislerine gre bu 2.5
kilometrelik caddede hep ayn aralklarla n c e 6 basamak ve 1
platform, ardndan tekrar bir 6 basamak ve 1 platform olutur
mak, sonra da bu basamak-platform dzenini yokuun st ba
nda bir santimetre bile sektirmeden dev bir piramitle sona
erdirmek, yaplmas o k zor bir itir. n k hibir basamak
ta, hibir platformda ve hibir ara mekanda en ufak bir kayma
yoktu. M k e m m e l bir sanat icra edilmiti.
Piramitsel yaplaryla apartman bileenleri genellikle si
metrik olarak ve ayn yn paylaarak caddenin her iki tara
fnda da sralanmt. Son derece planl bir yapya sahip olan
ehirdeki bu cadde, daha ehirlemeye balamann ilk yllarn
dan itibaren planl bir yaplanma iinde olduu izlenimini ve
riyordu. Caddenin ana blgesi, nl Ay Piramidi ile Rio San
J u a n kanaldr. Caddenin bu ksm uzun platformlarla sralan
mt. Yandaki yerleimlere geise trabzanl merdivenlerle
m m k n olmaktayd. Sokan genilii farkl blmlerde 40
ila 95 metre arasnda deikenlik gstermekleydi. Caddenin

YILMAZ

AYDIN

zeminin altndaki uzun ve byk kanal araclyla evredeki

mimari birimlerden yamur suyu getirilir ve Rio San J u a n ' a
boaltlrd. ller Caddesi nl Ay Piramidi'nin nnde son
ra ererdi.

T e o t i h u a c a n T o p l u m u n d a Dine Verilen n e m
Din T e o t i h u a c a n toplumunda balayc ana faktr olarak
grlmekteydi. Bu insanlarn hayatna dinin ne kadar hakim
olduunu grmek iin yalnzca ller Caddesi'ndeki 100'den
fazla tapna, ibadet yerlerini, mihraplar ve k k tapnaklar
tepesini g r m e k yeterlidir. Teotihuacanllar buray kendi anla
ylarna gre dnyadaki en kutsal yer, "evrenin merkezi, "za
mann balad yer" olarak grm olabilirler. zellikle yap
larn devasa mimarisi, toplumun kalabalk ritel trenleri ve
binlerce kiinin toplanmas amacyla byle bir mimarinin se
ildii izlenimini v e r m e k t e d i r . 8 2

C i u d a d e l a ve B y k Bileen
San J u a n Nehri'nin barranca'sn geip gneye gidildiinde
antik ehrin merkezine ulalr. Buras Ciudadela ad verilen
alandr. Ciudadela ehrin corafik merkezinin ortasna yerle
mi olan byk ve antsal bir alandr. Dev drtgensel yaplardan
oluan alanda 15 piramit bulunmaktadr. Yaklak drt buuk
hektarlk bir alan evreler.
ki yerleim saray ve Meso-amerika'daki en nemli bina
lardan biri olan Quetzalcoatl Tapna (Kutyl Ylan) geriye
82 The Aztecs, Maya And Thcir Prcdeccssors, Muriel Portcr VVeaver, Third
Edilion, Academie Press ine. California, 1993, s. 168

doru yerlemitir.

83

Ciudadela'nn devasa yaps yaklak 4 0 0

metre uzunluunda ve 4 0 0 metre geniliindedir ve i alan

piramitlerle bezenmi drt byk platform tarafndan kuatl
mt. Kuzey, gney ve dou kenarlarnda geni bir platform
vardr. Kuzey ve gney platformlarnn her biri ayr ayr stte
ki drt kk piramidi, dou taraf piramidi destekler. Bu
on bir piramit birbirlerine bir duvarla balanmtr.
Batdaki geni bir merdiven biraz daha alakta olan ve
drt piramidi olan platforma geii m m k n klar ve tm ya
pya bir giri salar. Ciudadela, mimari adan ehirdeki her
eyden farkldr. Eimli duvar ve zerindeki dz platform
mimarisi T e o t i h u a c a n ' a hakimdir. Girintili ekleriyle drtgensel bir gvdeye sahiptir ve dar doru eimi olan bazalt
bir enin zerindedir. Baka yerlerde orant deise bile T e otihuacan'da dz platform her zaman eimli duvardan daha
geniti. Dz platform genellikle boyal ya da heykelli motif
lerle bir panel grevi grr ama bazen eimli duvarla da ss
lenirdi. Bu eimli duvar ve zerindeki dz platform k o m b i
nasyonu ehirdeki piramitlerde, platformlarda, tapnaklarda
ve mihraplarda tekrar edilir ama hibir yerde Ciudadela'dan
daha

yaygn

olarak

grlmemektedir.

Ciudadela'nn

ana

meydan fazla kalabalk oluturmadan 1 0 0 . 0 0 0 kiiyi alacak

kadar kapasiteye sahipti. Bu kapal byk alann ana fonksi
yonlarndan biri

ritelleri gerekletirmekti.

Buraya giri

ller Caddesi'nden salanr, geni merdivenlerden kla

rak geni i alana girilirdi.

83 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc, California, 1993, s. 85

126

Yine Ciudaclela gibi byk bir alan da 1 9 7 3 ylnda R. Millon tarafndan muhtemel bir pazar alan olarak tanmlanm
tr. Bu alana Byk Bileen ad verilmitir. Ciudadela'dan l
ler Caddesi'nin direk bat apraznda olan ve yaklak ayn b
yklkte bir alan kaplayan baka byk bir alandr. Buraya
ller Caddesi vastasyla doudaki sokak seviyesinden ya da
bat caddesinden girilir. Kuzey ve Gney yanlarnda geni
platformlarn olduu ve 27 bina bileeninin olduu bir alan
dr. Bu alann da ehrin brokrasisinin idare edildii, yresel
ve blgesel ekonomileri temsil eden siyasi ve e k o n o m i k fonk
siyonlarn bir araya geldii ehrin pazar alan olduu dnl
mektedir. Bu nedenle ehrin kalbi olarak da grlmektedir. 8 4
Byk Bileen'in ve Ciudadela'nn arkasndaki ller Cad
desi, gneye doru 3 km kadar daha ilerler. Ancak burada g
neye doru birka platformun dnda kuzeyde bulunanlar gi
bi ana binalar bulunmamtr. Bu yzden Ay Piramidi'nin g
neyinden ller Caddesi boyunca, Ciudadela'ya kadar Teotihuacan'nn ana ehir binalar ve dini yaplar bulunuyordu.

Gne Piramidi
Aztek tapnak mimarisinde mihrap ya da trbe ykseltilir,
ibadet edenlerde aadaki meydanda bulunurlard. Aztek ta
pnann bir krss ve genellikle setle krlan eimli ke
narlar vard. Korkuluklar olan geni ve dik bir merdiven yu
kardaki ksmlara girii salard, ispanyollarn bu topraklara

84 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press lnc, California, 1993, s. 86

127

gelmesinin ardndan tapnaklar hzla kiliseye evrilmitir. Bu

yzdendir ki gnmz ziyaretileri bu yerlerde gemiin mi
marisinden o k az ey bulurlar.

85

Bugn M e x i c o City'ye bir saatlik mesafede bulunan Teotihuacan dendiinde, akla h e m e n nl gne piramidi gelmek
tedir. Bilindii gibi bu topraklar Aztekler tarafndan devralndnda tm ehir gibi piramitler de oktan harabeye dnm
t. Aztekler'in restore ettikleri piramitlerin bugnk grnmyse olduka m k e m m e l d i r . Bakar bakmaz piramidin s
tndeki kusursuz plan dikkat eker. Gne Piramidi'nin hac
mi Gize'deki nl Keops Piramidi'nden bile daha byktr.
Tula ve ta kitlesi bir milyon tondan fazladr. Her iki pirami
din d cephelerine sert bir sva srlmtr. Bu sva renklidir
ve deiik renklerde parldar.
Teotihuacan'da ina edilen ilk temel bina olan G n e Pira
midi direkt olarak kutsal kabul edilen bir maarann zerine
bina edilmitir. Altndaki maarasyla Gne Piramidi byk
caddenin dou tarafnda batya bakacak ekilde yerlemitir.
Tneller ilk yapnn bugn grdmz kadar byk olduu
nu ortaya karmtr. yle ki G n e Piramidi yaklak 65
metre yksekliindedir. Teotihuacanllarm bu kadar erken bir
dnemde bu kadar byk bir binay ina etmi olmalar, yal
nzca dini ve siyasi bir gce sahip olmayp, toplumdan da b
yk bir destek aldklarnn bir kantdr.
Gne Piramidi bu yzyln ilk on ylnda Leopordo Batres
tarafndan ortaya karld. O zamandan beri piramidin ortasna
doru iki tnel aa karld. 1992-93'de Eduardo Matos Mon85 Aztecs Of Mexico, G.C.Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1978 s. 164

tezuma'nn yapt kaz, piramit kompleksini daha fazla aa

kard; zellikle de kuzey ve gney ksmlarn. Gne Piramidi'nin orijinal taban 2 1 5 x 2 1 5 metredir ve ykseklii yaklak
63 metredir. Sonraki dnemlerde en az iki kere geniletilerek
her iki taraf da 225'er metreye ulamtr. Piramit ehrin ku
zey yarsnda ller Caddesi'nin dou tarafndadr. Eer Ay Pi
ramidi ile San J u a n Kanal arasndaki ant bina ehrin ana kua
olarak kabul edilirse, Gne Piramidi bunun tam ortasndadr. Corafik merkeziyetine ek olarak, piramidin nemi binann
altna yerletirilen sz konusu maarayla da belirtilmitir. Bilim
adamlar bu maarann ritellerde kullanldna ve piramidin
bu nedenle maara zerine ina edildiine inanmaktadrlar.
1 9 7 1 ylnda G n e Piramidi'nin evresinde, dik ta merdi
venleri olan ve 7 metrelik bir duvarla kesilen insan yapm bir
giri kefedilmitir. Alt taraftan doal maaraya bir tnel gider
ve drt oda oluturacak ekilde alr. Burada muhtemelen di
ni amalarla kullanlm olan eitli el yapm eyalar bulun
mutur. G n e Piramidi'nin altnda uzanan bir koridordan bu
drt odaya geilebilmektedir. Buras maaradr ve "Kutsal Ma
ara" olarak adlandrlr.
Arkeologlar yapnn tmyle bu kutsal maarann zerine
ina edildii grn paylamaktadrlar. Gne Piramidi'nin
zirvesine trmanan binlerce ziyaretinin ok az, tam altlarnda
uzunluu 1 0 0 metre olan tavan bazalt levhalardan oluan, du
varlar sssz ama amurla kapl olan bir maara bulunduunu
fark ederler. 8 6 te yandan, yaplan incelemelerde bu odalarn
86 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc, California, 1993, s. 81

129

A ZT E K L E R

kaim bir mika tabakasyla izole edilmi olduu grlmtr. Bi

lindii gibi mika ok salam, direnli ve ayn zamanda elastiki,
bir maddedir. 8 0 0 santigrat dereceye kadar atee dayanr ve ani
s dalgalanmalarndan hi etkilenmez. Pek ok sahada kullan
lr; rnein elektrie kar m k e m m e l bir izolatr olduu iin
radyo ve televizyon lambalarnda, transformatr ve radarlarda,
bilgisayar teknolojisinde ve daha pek ok noktada kullanlmak
tadr. Hem saydam hem de atee dayankl olduu iin yksek f
rnlarn pencerelerine bile mika maddesi yerletirilir. Ancak a
rtc olan kukusuz o yzyllarda Teotihuacan'daki insanlarn
bu maddeyi nasl elde etmi olduklardr? Tapnan yukarsna
kan basamaklar genellikle kk olduundan Ay Piramidi'ne
gre trmanlmas daha kolaydr. En tepede muhtemelen u an
hi izi kalmam olan bir tapnak vard. Teotihuacan'daki Gne
Piramidi, 2 2 5 metrelik tabanyla Msr'daki Byk Piramit'in ta
banndan yalnzca 5.5 metre kadar ksadr. 8 7
Gne Piramidi'nin R e s t o r a s y o n u . . .
G n e Piramidi be basamakl platform olarak tekrar res
tore edilmitir. Ancak 2 0 . yzyln ilk on ylnda Leopoldo
Batres tarafndan restore edilen piramitte yaplan hatal resto
rasyon almalar, orijinal ykseklii de dahil olmak zere pi
ramidin gerek grntsnn izlerini silmitir. Orijinali drt
katl olan piramit imdi be katldr ve yaklak 2 1 5 metre
yksekliindedir. Drdnc ve beinci katlar Leopoldo Batres
tarafndan blnmtr. Oysa, piramit orijinal olarak drt ba
samakl platformdan, tepe tapnaktan ve orijinalinde pirami87 http://www.gcocUics.com/Iinksallantis/greatamericanpyrarriicls.hlm

130

YI LMAZ AYDIN

din temel cephesinin zerine ina edilmi olan Adosada plat

formundan oluuyordu. Fakat piramidin en st ksm tama
men yok olmasndan dolay tapmak hakknda hibir bilgi
mevcut deildir. 8 8

Ay P i r a m i d i
Ay Piramidi, G n e Piramidi'nden daha k k olmasna
ramen, daha yksek bir zemine ina edilmiti ve zirvesi he
men hemen ayn hizadayd. Ay Piramidi'nde drt kat vardr ve
basamaklarn bazlar o kadar genitir ki piramide trmanmak
o k aba gerektirir. Bu piramit ana eksenin kuzey ucu olan
ller Caddesi'ni korur. Piramidin nnde ve n platformun
da yan taraflarndan piramitle kuatlm olan byk bir
meydan vardr.
Ay Piramidi gneybat ve gney doudaki iki k k pira
mitle birlikte 3 tapnakl bir k o m p l e k s o l u t u r u r . 8 9 Bu piramit
1 5 0 x 2 0 0 metrelik bir tabana oturan basamaklarla ykselen
bir yapdr. T a b a n y z l m iki futbol sahasndan daha ge
nitir. Yapnn ykseklii 44 metredir. En yukarda bulunan
platforma k a b i l m e k iin ortada bulunan geni merdiveni iz
l e m e k g e r e k i r . 9 0 Ay Piramidi, G n e Piramidi'nin sa tarafna
der. Ay Piramidi, G n e Piramidi'nden 20 metre daha al
aktr. Ne var ki en st platformdan bakldnda ikisi de eit
ykseklikteymi gibi bir izlenim uyandrr. Buradaki gz al-

88 hltp://www.diffcrcntworld.L'om/mexico/places/mcxico_tity/lcolihuacan.hlm
89 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc, California, 1993, s. 83
90 Yce Tanrnn zinde, Erich von Dnikcn, Cep Kitaplar, 1993, s. 9 8 .

131

A Z T EK

LER

danmas da yine caddenin eiminden ileri g e l m e k t e d i r . 9 1 G

neye d n k olan piramit Ay Meydan'nn temel ant olarak
ina edilmiti. Yaplan son almalar ve kazlarla olduka faz
la bilgi elde edildi. Bu bilgiler u an i n c e l e n m e aamasndadr.
Bu ehrin halk, birbirine yakn duran byk duvarl apart
manlarda yayorlard; bunlarn arasndaki sokaklar o k dar
d. ehrin yneticileri ve st tabakasysa ller Caddesi bo
yunca daha byk ve zenli evlere sahiptiler.

Ku T y l Ylan P i r a m i d i : Dier Adyla

Quetzalcoatl

Piramidi

Harabe olmu ehirde en byk antlardan biri de n c

byk piramit olan Ku Tyl Ylan

Piramididir

Teotihu-

acan'daki bu byk kompleksin ana piramidiydi. Dier adyla

Quetzalcoatl Piramidi, klasik eimli duvar ve zerindeki dz
platform (talud-tablero) yapsyla 7 katl bir binadr. Meyda
nn en dou ucunda bulunur. Bu m k e m m e l piramidin cephe
si oymalarla ssldr: iki ylan kafas, ku tyl ylan vcu
duyla Quetzalcaotl, kabuk ve deniz motifleriyle sslenmitir.
Ylan kafas sava amblemini temsil eder. ki ylan yuvar
lak ayna yzeylerden geer. Aynalarn lmllerin bakabildi
i ama iinden geemedii doast bir koridor olduu d
nlrd. Ku tyl ylan kenarlarnda ku tyleri olan bir ay
nadan kar. Vcudu olmayan, byk ve hafif eimli dileri
olan garip grnl bir yaratktr. Byk yuvarlak gzlerinin
stnde Teotihuacan savalar tarafndan gzleri korumak

91 Yce Tann'mn zinde, Erich von Daniken, Cep Kitaplar, 1993, s. 9 8 .

132

YLMAZ

AYDIN

iin taklan gne gzlkleri olan bir ift halka vardr. Kafa
olarak gzken aslnda maske olarak taklan bir miferdir. De
ri kk mozaik hcrelerden yaplmtr, m u h t e m e l e n deniz
kabuklar ve salyangoz kullanlmtr. Deniz kabuu ve sal
yangoz kabartmalar toprak ve suyun sembolleridir. Orijina
linde bunlar parlak renklere boyanmt; yeil tyler, obsidyen
ylan gzleri, beyaz uzun sivri diler ve T l l o c iin krmz e
neler... Hl baz boya kalntlar grlebilmektedir.
Teotihuacan'daki bu kompleks, 1 9 1 7 - 2 2 yllar arasnda
ortaya karlmtr. Byk heykel balaryla donatlm olan
sz konusu piramit, Teotihuacan'n en byk ant binalarn
dan biriydi. Piramidin ana yznn byk bir ksm daha son
ra Adosada platformuyla

kaplanmtr; bu durum Ku Tyl

Ylan Piramidi'nin ana meydanda duran kiilerce grlmesini

engellemitir.
Ku Tyl Ylan Piramidi'ne komu olan Kuzey Saray ve
G n e y Saray adndaki iki bina vard. Bu binalar sekin insan
lar iin yerleim ve ynetim ofisi olarak kullanlyordu. Yap
lan kaz almalaryla bu iki saray da tamamen aa karl
mtr ve 1 9 8 0 - 8 2 ' d e Proyecio
dan salamlatrlmtr.

ArqueolagicoTeotihuacan

tarafn

92

Tenayuca Tapna
Tenayuca, modern Tlalnepantla kasabasnn yannda Xoyotl'un eski bir yerleim yeridir. Bu yerleim blgesinde byk
bir ikili piramit bulunmaktadr. Alt kez geniletilen ve her de-

92 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press lnc, California, 1993, s. 91

133

A ZTEKLER

fasnda daha da genileyen bina Santa Cecilia'da bulunmaktadr.

Bu tapnakta iki merdiven yaps bulunmaktadr. Bu tapnan
Byk Tenochtitlan Tapma'na rnek oluturmu olabilecei
hakknda fikirler bulunmaktadr. Bu piramidin taraf coatepantli diye anlan parlak renkte hartan yaplm oymalarla ss
l tarakl ba olan ve sarlm halde duran iri bir ylan figryle kuatlmtr. Canlanm iki byk ylan merdivenin iki ya
nnda sarl ekilde yer almaktadr. Ancak bu yap yeniden ka
rlp restore edilmesine ramen, eski medeniyet yaptlar zerin
de alan aratrmaclara ok az bilgi sunmaktadr. 1 ' 3
Yeralt M a a r a l a r
Yaplan son aratrmalar Oztoyahualco'nun gney dou
sundan Ay ve G n e Tapnaklar ynnde devam eden bir ma
aralar ve tneller a ortaya karmtr. Manyetik aratrma
lar yapan bir grup bilim adam bu tnellerin yerini tespit etti
ler. Yklan baz tneller yzeyde k n t olarak grlebil
mekteydi. Bu tnel ve maara a, vadinin yalnzca kuzey ks
mnda; yani maara ve batakln stne gelmeyip tamamen
farkl bir corafik oluum gsteren Teotihuacan'n gney bl
gesinde bulunmutur.
Ay, G n e ve Quetzalcoatl piramit kompleksleri genellikle
maaralarla balantldrlar. G n m z d e bu maaralarn pira
mitlerden yeralt dnyasna bir giri olduuna dair genel bir
kabul vardr. 9 4
93 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc, California, 1993, s. 4 5 2
94 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc. California, 1993, s. 81

134

Aztek S a r a y l a r
Aztekler sava bir kavimdi; a n c a k b u n u n yannda sana
ta son derece n e m veren bir kltr i i n d e yetimilerdi. Bu
nu, bugn bir ksm hl ayakta olan sanat eserlerinden an
layabiliyoruz. zellikle tapnaklar, piramitleri ve kendileri
ne zg bir mimariyle ina ettikleri g r k e m l i saraylar b u n u
anlatmaktadr. yle ki bu byk imparatorluu sona erdiren
spanyol istilasnn b a k u m a n d a n Hernan C o r t e s nl Aztek
saraylarnn ihtiam karsnda son d e r e c e etkilenmitir.
H k m d a r M o n t e z u m a ' n n sarayn C o r t e s yle betimle
mektedir:

"Moctezoma
mkemmelliini
bununla

o
ve

kadar

harika

grkemini

kyaslanabilecek

hibir

bir

sarayda

anlatmam
ey

yayor

imkansz-

ki

bunun

spanya'da

yok."

Ayn ekilde istilann ba aktrlerinden olan Bernal Diaz

da Aztek topraklarna girdiklerinde kendileri iin hazrlanan
geni ve grkemli talardan, sedir ahabndan ve gzel kokulu
dier aalardan iyi ina edilmi, byk odalar ve avlular
olan, o k gzel manzaral, hepsinde pamuk kumatan tenteler
olan saraylarla ilgili yazlar yazmtr. Bu saraylarn duvarlar
nn kireten parlarken farkl trdeki ta ilemeler ve gzel re
simlerle sslendiini, saraylarn bahelerinde ok gzel iek
ler, ihtiaml havuzlar ve kular olduunu vurgulamt.

95

95 Aztecs, An Interpretation, lnga Clendinnen, Cambridge University Press,

USA, 1 9 9 3 s . 17

135

zellikle organik ynlara ve spanyol ehirlerinin yerel

kirine alkn olan spanyollar bu ehrin temizliinden, dze
ninden, estetik gzelliklerinden ve kontroll bydne da
ir olan kantlardan ok etkilenmilerdi.

J a g u a r v e Quetzal-Kelebek S a r a y l a r
G n e Piramidi'nden Ay Piramidi'ne yaklarken pirami
din tabannda byk bir meydan ortaya kar. Bu meydan
birka platform ve kk piramitler evreler; her bir pirami
din tapnaa ulaan merkezi bir merdiveni vardr. Sol tarafta
saraylarn kalntlar vardr; bazlarnn duvar resimleri ve ka
bartmalar ise hala grlebilmektedir. J a g u a r Saray ku tyl
balklar olan j a g u a r duvar resimlerine sahiptir.
Teotihuacan da en grkemli binalar ana caddeye yakn in
a ediliyordu. B u n u n en iyi rnei Ay Tapna'nn gney bat
kesinde

bulunan

Quetzalpapalotl

yani

Quetzal-kelebek

Sara

yadr. Saray M.S. 5 0 0 ' d e n sonrasna ait bir inaya sahiptir. Sa

rayn en nemli zelliklerinden biri, itinal dekorasyonudur.
Quetzal-Kelebek Saray'nn zellii, melez bir ku-kelebei
gsteren kabartmal stunlara sahip olmasdr. Sslemelerdeki ku-kelebek yani Quetzal kuunun gzleri obsidyenden ya
plmtr ve baz paralar hala durmaktadr.
Saray, kabul salonlaryla ikametgah alanlarnn garip bir
birleimidir. Byk saraya geni bir merdivenle girilir ve sara
yn byk mahkemeye giden bir de avlusu vardr. Bu avluda
ki kolonlara da mitolojik melez ku/kelebek resmi kaznm
tr. n taraftan orijinal olarak krmz ve yeille b o y a n m
olan, gzlerine yine obsidyen yerletirilmi olan ve bir bayku-

u temsil eden heykelli bir kemeri olan koridorla snrlanr.

Dier kemerler quetzal k u u n u n profili ilenmi oymalara sa
hiptir. Aztek kltrnde bayku o k kullanlan bir sava amb
lemidir ve saray sslemesinde bir quetzal ile birletirilmesi sa
va kltryle ilgili bir manaya sahip olabilir diye dnl
mektedir. Sarayn yeralt odalarndan birini de boyal jaguarlar
ssler, baka bir oda da yine ku motifleriyle dekore edilmi
t i r . 9 6 Saray dndaki dier duvar resimleri ana kompleksin d
ndaki ikametgah blgelerinde grlebilmektedir. G n e Tapna'na komu olan ve iyi muhafaza olmu durumda olan bu
sarayn bir rahibin ya da bir h k m d a r n evi olduu dnl
mektedir.

Axayacall Saray
Aztek topraklarna ayak basan spanyollarn arland
mparator Mectezuma'nn Axayacatl saray byk bir meyda
na bakyordu. Saray imdiki Meksika Ulusal Saray'nn bulun
duu yerdeydi. T e k katl olan ve simetrik olmayan ta binalar
dan oluan sarayn yalnzca orta ksmna bir kat daha eklen
miti. Bu kat ana binadan ykselen ufak kuleleri andran oda
lardan oluuyordu. G e n i bir alan o k yksek olmayan ta bir
duvarla evriliydi. Bunlar belirli aralklarda kuleler ve savun
ma duvarlaryla desteklenerek glendirilmiti. Avrupa'dakiler kadar gl olmasa da yerlilerin olas tahriplerine dayana
cak kadar salamlatrlmt. Ancak sarayn koruma korku
luklar ar silahlarla yer yer yklmt. Bu saray o dnemde
tm spanyol askerlerini ve Tlaxcalal mttefiklerini barnd96 htq:/Av\v\v.dirfcrontworlcl.ccn/ne.\ic(i/placcs/ncxico_tity/lcotilva(.'a.lum

racak kadar b y k t . 9 7 Saray Azteklerin vergi sistemi sayesin

de glendirilmi ve byk bir misafir grubunu arlayacak
kapasiteye ulamt.

I I . Montezuma'nn Saray
1 5 0 2 - 1 5 2 0 yllar arasnda T o n o c h t i t l a n ' yneten nl Aztek Hkmdar II. Montezuma'nn saray, Mendoza Kodeksi'nden anlald zere, ikinci kattaki geni terasa giden mer
divenleri olan iki katl bir binayd. Ana meydana alan yirmi
byk kaps vard. Saray yaklak 2.4 hektara yaylyordu. Ze
min hasrla kaplyd, kaplarda pamuklu ve kutyl kumalar
ya da biri getiinde nlayan k k altn anlarla ssl hasr
lar aslyd. Saray hem bir ikametgah hem de bir ynetim mer
keziydi. Mendoza Kodeksi'nde sava konseyine ve Montezu
ma'nn zel konseyine tahsis edilen holler gsterilmektedir.
Saray, derebeyi lordlarnn toplanmas iin de kullanlyordu.
Tenochtitlan'n blge mdrleri hkmdardan emir almak
iin her gn zel odalarda toplanyordu. Saraylarda hizmeti
ler ve orada ikamet eden sanatlar iin de blmler vard.
Aletlerin, yemeklerin, tekstil malzemelerinin ve silahlarn de
polanmas iin birimler vard.

98

Malinalco M a a r a s
Modern Tenancingo kasabasnn yannda, Toluca'nn g
neydousu Malinalco'dur ve buras Orta Meksika tepeliindeki

97

hltp://xroads.virginia.edu/-HYPER/PRESCOTT/bk05_ch01.html

98 Aztec Art, Esther Pasztory, Harry N. Abrains Inc., New York, 1983 s. 109

138

en gzel grnme sahip olan mekanlardan biridir. Malinalco'nun kendine has zel bir tapna bulunmaktadr. Bu tapna
n zellii, da kenarndaki dip kayalardan yontularak ina
edilmi olmasdr. Tapnak, merdiven kenarndaki jaguar hey
kellerinin ve ylan az eklinde olan bir kap yolundan geile
rek ulalan yuvarlak bir odaya alr. oda Gneybat Ameri
ka'nn tren odasnn baz zelliklerini tar. Dairesel duvarn
iine tatan kartal postu ve merkezi ksmda da jaguar postu
oyulmu alak bir yarg mevkii bulunmaktadr. Bu jaguar pos
tu, tlatoani'nin oturma yeridir. Zeminin ortasnda baka bir
kartal, kanatlarn am bir ekilde kapnn karsnda yer al
maktadr.
Malinalco Maaras, Meksika yneticilerinin kutlamalarn
gerekletirdikleri ve ynetime gelilerinin resmiletirildii t
renlerin yapld, kutsal bir m a a r a d r . "

99 The Aztecs, Maya And Their Predecessors, Muriel Porter Weaver, Third
Edition, Academic Press Inc, California, 1993, s. 4 5 4

DER SANAT DALLARINDA

AZTEK ZEVK

T a Heykeller
Aztek mparatorluu b o y u n c a k k lekli ta heykeller
yaplmtr ve bunlar tapnaklar ya da verilen hediyeler iin
kullanlm gibi g z k m e k t e d i r . Bunlarn bazlarnda kulla
nlan t e k n i k ve sanatsal y n ant almalarda olduu kadar
baarldr. A n c a k k i m i de oyulmu kaba volkanik kaya blok
lardr. Aztek ta heykellerinin miktar M e k s i k a Vadisi'ndeki
kltrler iin o l d u k a allmn dndadr; tan dayankl
l nedeniyle Aztekler daha n c e dier metallerden yaptkla
r b i r o k nesneyi ta kullanarak taklit etmilerdir.
Aztek mparatorluu zamanndan Meksika hkmdarlar
ve tapnaklaryla ilgili birok heykelin yannda yzlerce k k
ta alma da bilinmektedir. Hayvanlar, bitkiler, kutular, m
zik aletleri gibi....

141

AZ T E K L E R

Bu kadar o k eit ve adette ta heykel Meso-amerika sana

tnda pek alldk deildir. Azteklerden daha n c e k i heykelle
rin stili dz ve asaldr. Bunun aksine Aztek heykellerinin o
u bask vcut formlaryla tamamen yuvarlak hatldr. Yumu
ak konveks formlar vcuttaki canll ifade eder, bu daha n
ceki heykellerin geleneinde olmayan bir zelliktir.
Aztek ta heykelleri gemiteki ta kabartmalara benze
mez. Bu zellikle insan vcudunun birka temel forma indir
genip az kyafetin gsterildii pimi toprak, geleneklerinde
o k belirgindir. Heykelde temel malzeme olarak tan kullanl
mas Azteklerin zelliidir. Bu heykellerin byk bir ksmnn
ne kkeni ne de Klasik dnem sonrasndaki tam tarihi bilin
memektedir. Geni bir dalma sahip olmalar ve Tenayuca
gibi ilk Aztek ehirlerinde bunlara rastlanlmas, bu gelenein
Meksika'nn kuruluundan n c e km olduunu bize gste
rir. Bu oymalarn o k fazla sayda olmas yalnzca elitlere has
olmadn tm Aztek toplumuna yayldn gsterir.
Kutsal kabul ettikleri yerlerde heykeller dar ya da mihrabn
veya tapnan iine konulurdu. Btn ev haneleri, btn blge
ler, btn ehirler ve kasabalar resimleri olan kendi tapnaklar
na sahiptiler. Yerliler igal srasnda yklan her heykel iin bir ye
nisini yapmlar ve bunlar maaralarda veya evlerinin gizli duvar
arkalarnda saklamlardr.
Kk lekli Aztek ta heykelleri bir dizi temel kural izler.
nsan ekilleri iin zellikle poz o k kullanlr: Ayakta dur
ma, oturma veya diz kme... Kadnlar genellikle diz k m
vaziyettedir, elleri dizlerinin zerindedir ya da bir nesne tutuyorlardr. Diz k m e pozisyonu alak gnll ve alkan olan

142

ideal Aztek kadnn ifade eder; rmek ve msr tmek gibi

kadn faaliyetleri melme pozisyonunda yaplrd. Erkekler ge
nellikle dizleri yukar bkl otururken ve kollar da dizlerinin
zerinde aprak halde gsterilir. Bu, ayrca tarihi el yazmalarndaki erkek figrlerinin geleneksel pozudur; tek istisna Boturini
Kodeksi'nde

olduu

gibi zerleri bir petamalla rtldr.

Oturma pozisyonu zellikle byk ve nemli heykeller iin ya

da daha yksek staty belirten ana tapnaklar iin seilmitir.

Deerli T a l a r l a Y a p l a n E s e r l e r
Aztek toplumunda sadece sekin kiiler yeil ta ve kaymakta gibi nadir ve deerli talardan oyulan heykellere sa
hiptiler.

Aristokratlar iin yaplan

kaplar ve mcevherler,

zellikle de ritel nesneleri hkmdarlarn emriyle imal edi

lirdi. Tarz ve imgelenmesi bakmndan en iyi ilenmi yeil
talar Tenochtitlan'n temel antlaryla ilgili olanlardr. Mesoamerica'da geleneksel olarak en deerli materyal yeil tat ve
bu yeil renk hayat ve dourganl sembolize ediyordu. Mek
sikallar tarafndan yaplan devasa boyutlardaki baz yeil ta
heykeller o k gze alcyd; bunlarn gnmzdeki deeri al
tndan yaplm byk bir heykele denktir.

T a h t a Heykeller v e T u r k u a z M o z a i k S a n a t
Aztek sanat iin temel malzemelerden biri de ahapt.
Ama o k abuk rdnden bu eserlerin o k az gnm
ze kalmtr. Tahta; mobilya, kano, silah ve aletlerin yapmn
da kullanlyordu. S e k i n l e r iin yaplan ahap eyalar turku
az, mozaik, kakma ii, yaldz ve ku ty eklemelerle zengin
143

bir hale getiriliyordu. Ana tapnaklarda kullanlan zel eyala

rn ou o kadar sslyd ki m u h t e m e l e n bu konuda uzman
olan Mixtee zanaatlardan alnd dnlmektedir.
Tahta oymacl Azteklerin balca sanat tekniklerinden
biriydi. Binalar, mobilyalar, kanolar, aletler, silahlar, kaseler
ve hatta el yazmalarnn klflar tahtadan yaplyordu. Bu ma
teryal tm nfus tarafndan gnlk ilerde kullanlyordu ve
bunlarn zeri turkuaz mozaikle, ku tyleriyle ve altn varak
la kaplanyordu; aristokratlarn sarfiyat ve ritel sanatnda
kullanlyordu. 16. yzyl metinleri Azteklerin ssl oymalara
sahip olan tavan kirilerinden, oyma bal kanolarndan ve va
rakl

kafeslerinden

bahsetmektedir.

Bernal

Diaz,

II.

Montezuma'nn yemeini nasl yediini tarif ederken verdii

detaylardaki tahta oymacl dikkat ekmektedir:

"Eer souksa
karak

taze

daha fazla

duman

kmrden
s

lemeler olan
alak

hi

byk

kmasn

vermeyen

bir ate yapyorlard

engellemek

bir eit perde

beyaz

nne

altnla

kimse

on

masa

ssl

yerken

bir

rts
tr

iin

koyuyorlard.

bir sandalyeye oturuyordu.

masasnda

bir aacn

Ayn
vard...
ahap

nne

...

ssl

Yemeye

stediinden

zerinde altn ss

zerinde

ekilde

kabuunu ya

ok
ve

allm

alak

balayaca

perde yerletirirlerdi,

olan
vakit

bylece

gremezdi."

Ancak bir zamanlar sslenmi olan binlerce Aztek objesin

den u an yalnzca yz kadar para ayakta kalmtr. spanyol
larn yakmadklar eyler de ihmal ve doal artlarla yok olup
gitmitir.
144

YI L M AZ

AYDIN

Turkuaz mozaik ise bir Meso-amerikan tekniidir. Klasik

ncesi zamanlara kadar gider. zellikle M i x l e c l e r d e gelimi
ti. Azteklerdeki turkuaz mozaik paralan ya Oaxaca blgesin
den toplanan vergiler ya da Meksika Vadisi'nde yaayan Mixtec zanaatkarlarn yapt mozaiklerdir. Turkuaz mozaik bir
o k renkli ve parlak malzemenin oluturduu mozaii belirt
mek iin kullanlan genel bir terimdir. Krmz, pembe ve be
yaz deniz kabuklar, yeim ta, bakr ta, beril, linyit, demir
pirit ve inci tohumlar turkuaz mozaii ifade eder. Genellikle
turkuaz hakimdir; dier materyaller gzleri, dileri olutur
mak iin kullanlr ya da kontrast renkteki tasarm belirgin
letirmek iin kullanlr. Mozaik paralarn lleri deiir
ama genellikle ok kktrler. eklin d izgisini belirgin
letirmek zere ya da kk paralarla daha byk hale getir
mek iin dzenlenirler.
Amerikan Yerlileri Mzesi'ndeki kalkanda 1 4 . 0 0 0 turkuaz
paras olduu tahmin ediliyor. Baz rneklerde dzensiz mo
zaiklerin oraya buraya serpitirildii de grlmtr. F o n ge
nellikle ahaptr, ama baz talarn zemini ta, altn, deniz ka
buu, kemik ve mlektir. Bir sebze karmndan elde edilen
yaptrcyla

paralar

kuvvetlice

yaptrlmtr.

Cilalanan

nesneler gnete bir m c e v h e r gibi parlarlar. Sahagun, Aztek

zanaatlarn anlatt uzun tariflerinde turkuaz mozaikten bah
setmediinden, muhtemelen bu sanatn Tenochtitlan-Tlatelolco'da

uygulanmad

sonucu

karlmaktadr.

Vergi

Kayd

(Matrcula de Tributes), gney kasabalarndan boyal maske

lerin ve turkuaz yontularn vergi olarak alndn gstermek
tedir.

AZTEKLER

Aztekler iin turkuaz o k uzaklardan gneyden ve kuzey

den getirttikleri en deerli talardand. Rengi suyun mavisini
sembolize ediyordu; ayrca gndz gkyzn de sembolize
ederdi. T u r k u a z aynen yeim ta gibi yaamn deerini tem
sil ederdi ve denek, maske, ve balk gibi ritel objelerin ya
pmnda turkuaz mozaik kullanlrd. T r e n kalkanlar, silah
lar, balklar, aristokratlarn ve s e k i n savalarn tad
bayraklar, onlarn ift bal dolanm ylandan k k hayvan
balarna kadar gerdan ssleri mozaikle kaplanrd. En yk
sek statye turkuaz mozaik eserler sahipti. Aztek lordlarnn
ve krallarnn banda baladklar altn ban sslemesinde
de turkuaz kullanlyordu. Yine M o n t e z u m a tarafndan Cortes'e verilen grkemli hediyelerin ou, turkuaz mozaikle
sslyd.
British Museum'da bir Aztek maskesi sergilenmektedir. Bu
maskenin zellii, turkuaz ve siyah linyit mozaikten yaplm
ve insan kafatasnn n yzne taklan bir maske olmasdr.
Gzlerdeki demir pirit, burundaki krmz deniz kabuu ve
beyaz diler ona neredeyse srrealist bir grnt verir. 19.
yzyldan beri bu maske, batllara medenilemi ama yine de
barbarlklarn yitirmemi olan Azteklerin sanatn sessiz bir
ekilde anlatr.
Yine Avusturya'nn Viyana ehrinde 10 santimden daha k
sa tahta minyatr bir heykel bulunmaktadr. T m tahta Aztek
heykelleri gibi figr o k sadedir ve orantszdr. Aznda uzun
sivri diler vardr, beli kalndr, karnndan k k bir maske
kar. Boynuzlara yerletirilen gm trnaklar, b u n u n igal za
mannda yaplan farkl bir nesne olduunu gstermektedir.

146

K u T y ilii
Ku tynden yaplan elbiseler, kalkanlar ve bayraklar Aztek askeri aristokrasisinin iaretiydi. Onlarn k o n u m u n u n de
erli olduunu gsteriyordu. Ku ty iler aristokratlarn ha
zinede ve depo odalarnda sakladklar varlklard. En pahal
iler altnla sslenirdi; en deerli ku ty Guatemala dala
rnda yaayan yeil quetzal kuunun tyleriydi. Kutynn
kullanld bir alan ylan heykelleridir. Kutyl ya da kutysz ylanlar daha k k ta heykellerde sk sk grlrler.
Kutyl ylan, Savalar Tanda, Su Kemeri kabartmasnda
bordur olarak bulunur. Efsanevi T o l t e c (Yar-tanr) Hkm
dar Quetzalcoatl'in ismi "kutyl ylan" anlamna gelir ve
mparator Ahuitzotl ve II. M o n t e z u m a bu hkmdarla o k il
gilenirlerdi. Ahuitzotl'un Su Kemeri kabartmasndaki temsi
linde, ku tyl bir ylan vardr. II. Montezuma'nn da Quetzalcoatl ile birlikte s e m b o l resminin bulunduu yeil ta bir
kabartma vardr.

Kil ilii, Aztek Biblolar, mlekleri

Kil de ayn tahta gibi ritel ve kutlama nesneleri kadar ev
aletleri iinde nemli bir yere sahipti. Aztekler dier Mesoamerikan kltrlerden farkl olarak ok byk miktarda oyuk
kil figrler yapmamlardr. Ama bin yldan daha nce bala
m olan gelenei saysz kil figr yaparak devam ettirmiler
dir.
Aztek seramik kaplar toplumun her seviyesine hitap ede
cek ekilde yaplyordu. Bu kaplarn formlar faydaldan kar
maa doru deiiyordu. lk dnemlerde ssleme figratif
147

deildi ama daha sonradan doal formlar ve semboller eklen

di. Aztekler seramii nemli bir sanat malzemesi olarak gr
mediler, sekinler ve riteller iin olan gsterili kaplar genel
likle ithal edilmitir.
Klasik ncesi ve klasik d n e m d e pimi toprak heykeller
Mesoamerika'daki balca heykel materyallerinden biriydi ama
heykellerini tala yapan Aztekler kille genelde daha az al
mlardr. Birka byk oyuk figrden baka pimi toprakla
rn ou kktr, katdr ve kalpla yaplmtr. Bunlar Colomb ncesi koleksiyoncularn ilgisini ekmemitir. Daha b
yk pimi toprak heykeller kil plakalardr. Bu kil plakalar
renklerini ve yzey formlarn korumulardr.
Klasik ncesi zamanlardan beri Meksika Vadisi'nde binler
ce kk kil biblo yaplmtr. Ancak tm bu dnemlerde bib
lolara kadnlar hakimdi. Biblo sanatnn temel bir temas ku
canda o c u k tutan kadndr; bu yzden biblolarn genellikle
dourganl sembolize ettii dnlr. Aztek dneminde
biblolar bir kyl sanal haline gelmitir.
Koloni dneminde de spanyol askerlerin kalp dkml
biblolar da dahi olmak zere kilden biblolar yaplmaya devam
edilmitir. Yerli Aztek mlekilii gibi biblo retimi avamn
hayatnda kendi rolne devam etmitir. i oyuk olan birok
biblo ritellerde mzikal enstrman olarak da kullanlmtr.
i oyuk biblolar kzl kilden yaplmtr ve boyanmam par
lak bir yzeye sahiptir. Bunlarn ou kadnlar temsil etmek
tedir. Sert biblolar genellikle cilal kildendir ve erkekleri, ka
dnlar ve hayvanlar temsil eder, genellikle boyaldrlar. Biro
unun stndeki kireli beyaz renk hala durmaktadr. T m

148

biblolar sert ayaklar ya da tabanlar zerinde ayakta ya da otu

rur vaziyettedir. E r k e k biblolarn says kadn biblolardan da
ha azdr ama kadn biblolar daha eitlidir.
Aztek geleneklerine gre 52 ylda bir yaplan Yeni Ate Seremonisi'nde evdeki tm heykeller atlp yenileriyle deitiri
lirdi. Bu gelenek bulunan biblolarn niin bu kadar fazla say
da olduunu da aklamaktadr.
Aztekler kilden eitli fonksiyonel ve trensel nesneler de
yapmlardr: Tts yakclar, tabaklar, stampalar, sarmal din
gil... Bunlarn birounda ssleme vardr ama genellikle ta
oymalarn ve el yazmas boyamalarn zellii olan karmak
manalara sahip deildir. Azteklerin m l e k vazolar bazen k
k biblo sslemeleri olan soyut formlardr.
Geni vazo ekilli tts yakclar m u h t e m e l e n bir zaman
lar o k yaygnd ama bunlarn o k az bulunmutur. Bazen 90
santimden daha uzunlua sahip olan bu vazolarn bir yannda
elerin kabartmas olan figr ya da kntl bir oyma olurdu.
Aztek sanatnn en ilgin kil almalarndan biri Tlatelolco'da bulunmu olan eik silindir ayak zerinde duran va
zodur. Keskin k o n i k uzantlar ve yaprak ekilli kenar knt
lar m l e k t e n o k bronz bir dkm andrr ve gerekten de
bu almann bronz kopyas Meksika ehrindeki Ulusal Ant
ropoloji Mzesi'nin nndeki meydan ssler. Aztekler tatan
yaplma soyut seramik tts yakclar da taklit etmilerdir. Bu
tts yakclar genellikle piramidin merdiven korkuluklarnn
stnde dururdu.
Aztek mlekleri sade sslere sahiptir; genellikle tek renk
lidir, siyah ya da daha nadir olarak beyaz ve turuncu veya kr149

AZTEKLER

mz bir zemin zerinde sar... Aztek mleklerinin drt temel

renge sahip olduu bilinmektedir: T u r u n c u zemin zerine si
yah desen, krmz zemin zerine siyah desen, siyah ve beyaz,
bazen krmz zemin zerinde sar desen ve grafit boyamal de
senler. Bunlar arasnda en o k turuncu zerine siyah desen in
celenmitir. Dierleri hakknda daha az bilgi edinilebilmitir.
En temel ekiller kaseler, tabaklar, bardaklar ve testilerdir;-ka
seler ve tabaklar genellikle ayak stnde desteklenir. Bu
kaplarn bazlar allmadk ekillere sahiptir. Birok kasenin
i taraf przldr. Baz anakl tabaklar iki farkl sosu
ayracak ekilde farkl seviyelerde oyuklara sahiptir. T u r u n c u
ve krmz eyalar en yaygn olanlardr. Krmz eyalar genel
likle T e x c o c o ' y l a ilgilidir, o k cilaldr ve sulu krmz kille bo
yanmtr. Siyah, siyah-beyaz ya da siyah, beyaz ve sar renge
boyanmlardr. Sade hatlardan ve oymalardan oluurlar. Bu
anaklarn kalitesi deikendir. Sade basamakl oymal bir tes
ti ve spiral desen narin bir ekle ve yksek cilaya sahiptir.
Krmz eya bazen tamamen beyaz bir katla boyanr, son
ra da kara kafataslar ve apraz kemiklerle sslenirdi. Bayram
larda kullanlmak zere birok krmz kadeh vardr.
Aztek mleklerinin allmadk bir zellii de daha n c e
belirttiimiz gibi metalik parlakla sahip olan grafit boyann
kullanlmasdr. Grafit genellikle desenin geri kalanndan ayr
lacak ekilde kaln bir bant eklinde uygulanrd. Soluk sar
renkli kilden yaplan kaplarn baz yerleri krmzyla dier ta
raflar grafitle boyanrd. Doal kil blgeler arasndaki tezat ci
lal krmz ve metalik gri dokusu bakmndan gz alcdr ve
estetik olarak etkilidir. Alsa drt ayaa sahip olan kaplar Az-

150

YILM

tek

mlekiliinde

AZAYDIN

sahneye

ge

kar.

Teotihuacan'n iki

ayakl mleklerine o k benzer.

T u r u n c u seramik eyalar arasnda en yaygn olanlar siyah
desenli kaplardr. Ancak renk siyahtan o k gerekte grimsi ve
kahverengimsidir; ayrca arkadaki turuncu fondan keskin ola
rak ayrlmaz.
galden sonra dier sanatlar lm olmasna ramen Az
tek tarz mlekilik 17. yzyla kadar yaplmaya devam et
mitir.

Semboller
Aztek sanatnn byk bir ksm, her birinin zel sembolik
anlamlara sahip olduu ayr birimlerden meydana gelir. Bura
da tamamlanan sembol tek bana grlen ama aslnda daha
kompleks bir desenin ya da amblemin paras olan sk sk tek
rar eden sade bir motif ya da figrdr. Aztek sanatndaki bu tr
sembollere bak, kuty, alev, kafatas, iek, yldz, gezegen,
Vens, gne, ay, mzrak, maguey dikeni, sv ( s u ) , duman ya
da msr dahildir. eitli sanatlarda bu sembolleri bir sluba
uydurmak uygundur. Semboller sanat alannda ok standartlamtr. Btn semboller anlam ykldr ve bir ka anlama
da sahip olabilir. rnein iek zor bir yorumdur. iek 20
gnlk dngde son gnn iaretidir ve bu yzden de temel
bir standart semboldr. Genel olarak dourganlk iin kullan
lr. Belirli ieklerin kokular soylular iindi; bu yzden bir i
ek sosyal k o n u m u belirtebilir, benzetme olarak ise iekler
ark ve gzellii sembolize ettiinden kahramanlk ve insann
deerini temsil edebilirdi.
151

 n s a n Figrleri
Aztek sanatndaki insan figrleri sembolizme, amblemlere
ve sembol resimlere gre ikincil n e m e sahiptir. Etnik grupla
rn ve hkmdarlarn tarihini sunan tarihi el yazmalarnda bi
le bilginin ou, yer ve zaman sembol resimleriyle ifade edil
mitir. nsan figrlerinin standart tipi hkmdarlar, sava
lar, rahipleri ve avamdan her hangi birilerini ifade eder. Bu fi
grlerin hareketleri bir ka geleneksel pozla snrldr. Oturma
pozisyonunun anlam dinlenmektir; eer erkekse oturur, ka
dnsa diz ker. Hareketlilikse yryerek ifade edilir. Genel
likle nde ayakta duran bir pozisyon gc ve nemi vurgular.
Aztek sanatndaki en dramatik hareket insan kannn ve sala
rndan tutulan esirlerin resmedilmesidir. B i r o k figr sadece
oturur ya da ayakta durur, silahlarn ya da niann gsterir;
faaliyetleri ritel kyafetleri ya da askeri elbiseleriyle ve tuttuk
lar nesnelerle belirtilir.

S u Kemeri K a b a r t m a s
Ahuitzotl'un komutas altnda 1499'da yaplm olan bu
k e m e r iki yontu eklindedir. Bir tanesi byk bir kabartmann
parasdr, dieriyse ta bir bloktur. Her iki y o n t u n u n da te
mas sudur.
1 4 9 8 yl Tenochtitlan'da kuraklk olmutur ve yeni su
kaynaklar arayan Ahuitzotl, Coyoacan hkmdarndan be
Coyoacan nehrinden bir su kemeriyle su almay talep etmitir.
Hkmdar suyun dzensiz aknn kendileri iin iyi olmaya
can belirterek bunu reddetmitir. Ahuitzotl, hkmdar l
drp byk bir baraj ve bir sonraki yl da bir su kemeri ina
152

ettirmitir. Su kemeri byk trenlerle almtr. Bu barajn

almas sel gibi bir yamur frtnasyla ayn zamana denk gel
miti, seller tm Tenoctitlan' kaplamt ve baraj 1 5 0 0 ' d e y
klmtr.
Su Kemeri kabartmasnn stili 1480'lerde yaplan antlarla
II. Montezuma'nn yaptrdklar arasndaki bir ara stildir. Ka
bartmann yanlarnda ylanlar, oturan bir figr ve kutyl y
lan bulunmaktadr.

B a z n l Heykeller ve A n t l a r

Tapnak Ta
1 5 0 7 ylnda yeni Ate Bayram ansna yaplan Tapnak
Ta, T e n o c h t i t l a n Meksika'sn Meksika Vadisi'ndeki kanuni
g olarak temsil eden bir eserdir. imdiye kadar bildiimiz en
kompleks Meksika ant T a p n a k Ta'dr. Btn yzlerinde
tapnak formu vardr, on alt resim ve on alt sembol resim i
lenmitir. Resimler farkl kaynaklardan alnmtr ve lleri
ve stilleri birbirinden farkldr. Tabanda yan taraflarda oturan
insan resimleri arka tarafta gne diskinin yannda ayakta du
ran insanlardan daha byktr. Oturma ksmndaki kalkan ve
mzrak amblemleri bunlarn arasnda bulunan yer canavarn
dan daha byktr. n ve yanlardaki tm figrler tektir. Ar
kada birleik bir sahne ilenmitir. Kaktsn zerinde kartal.
Bu kabartma dier bilinen Aztek kabartma yontular arasnda
en naturalistik olandr.

153

TZOC Ta

TZOC Ta, tarihlendirilebilen ilk byk Meksika antdr;

zerinde 1 4 8 1 - 1 4 8 6 ' d a hkmdarlk yapm olan Tizoc'a atfe
dilen sembol resim vardr. Silindir eklindeki tan ap yakla
k 2.5 metre, ykseklii 1 metredir, muhtemelen bu tarihler
arasnda yaplm olan bu antn kompozisyonu sadedir. Silin
dirin st ksmnda sekiz nl bir gne diski vardr. Yan taraf
larn st ksmnda yldzl gkyznden bir sra altta da yer ca
navarnn midesini temsil eden bir hat vardr. Bunlarn arasn
da da 15 ift insan vardr; her ift sandan bir esir yakalam
olan Meksika savalardr. Btn esirler farkl bir sembol re
simle belirtilmitir. Sava-tutuklu ifti ve tanmlayc sembol
resimler tarihi Mixtee el yazmas resimlerinden gelmektedir.

Dev J a g u a r
1901'de T e m p l e Mayor alanndan o k uzak olmayan bir
yerde, tapnak kalntlarnn yannda yere m e l m i dev bir j a
guar heykeli bulunmutur.

Ate Ylan B a
Dev Ate Ylan Ba, 1901'de dev Jaguar heykelinin yannda
bulundu. Bu ylann, sivri dileri ve gkyzne doru at grtlayla gkyzn toprakla birletirdiine inanyorlard. Ate y
lan ba da dev Jaguar gibi sade bir imajdr; gl formu vardr
ve hatlar yuvarlaktr. Bir metreden biraz daha yksektir. Dev l
s ve modeli dev jaguar'a benzediinden dolay II. Montezuma'nn saltanatna atfedilmektedir.

154

YILMAZ

AYDIN

Aztek T a k v i m i
nsanlk, zaman l m e k genel olarak gnei kullanmtr.
Farkl yerlerde, farkl dnemlerde gelien kltrlerde hep bu
nun izleri bulunmaktadr. Arkeolojik bulgular, bize insanlk ta
rihinin ilgin gereklerini gsteriyor. Azteklerin dnda, Maya,
Tibet, Afrika ve brani kltrlerinde de benzer takvim dzenle
ri var. Gemite yaam olan topluluklar, zellikle de Mesoamerica'da yaayan halklar, zaman kavramn anlamak iin a
ba sarf etmi, bunun sonucunda da eitli takvimler olutur
mulardr. Bu topluluklardan biri de Azteklerdir.
15. yzyl Aztekler iin parlak bir dnem olmutur. yle ki
bu yzyl onlar iin uygarlk basamaklarn hzla trmandklar,
sanat, kltr gibi alanlarda ciddi gelimeler kat ettikleri bir d
nem olmutur.
Avrupa'da astronomi biliminin temelleri henz yeni yeni at
lrken, Aztekler gelimi takvimleri ve gzlemleriyle dikkat eki
yorlard. Kitapta eitli balklar altnda bahsettiimiz gibi mate
matikte, mimaride ve tekstilde ok gelimilerdi. Aztek toprak
larnda her biri birer mimari ve mhendislik dehasn yanstan
piramitler ina ediyorlard.
Azteklerin ilgin geliimi konusunda bugne dek pek o k
farkl gr ileri srld. Bir ksm aratrmac, bu uygarl
uzaydan gelen ziyaretilerle, bir ksm da mucizelerde bada
trdlar. Ancak eldeki buluntular bize hl Azteklerin o dnem
de nasl bu kadar gelimi bir medeniyet yaratabildiim, hangi
evrelerden geerek Aztek Takvimi gibi bir yapt ortaya kara
bildiklerini tam olarak aklayamyor.
155

Aztekler zaman bizim alglay eklimizden daha farkl bir

gzle alglamlardr. Onlar iin zaman adeta canl bir varlk gi
bidir. Zaman m o n o t o n deil, dinamik olarak deerlendirmi
lerdir. Szde mucizelerin, gkyz ve yeryz olaylarnn d
zenleyicisi olarak dndkleri zaman temsil eden takvim sis
temlerini de bir zaman lme aracndan daha ok, hayatn ak
n dzenleyen bir ara olarak deerlendirmilerdir. Azteklerin
ok sk rlm, iinde birok gizemi barndran takvim siste
miyle ilgili bugn elimizde o k az belge bulunmasnn nedeni,
bu uygarln Herman Cortes komutasndaki Ispanyollarca isti
la edilmesi srasndaki yamalama srasnda yok edilmesidir.

Azteklerin A s t r o n o m i Bilgisi
Yzyllar nce yaam olan Aztekler, dnemin bilinen Bat
uygarlklarndan ok daha ileri dzeyde bir astronomi takvimi
ne sahiptiler. yle ki Mayalarn bir adm daha teye giderek Ma
ya takvimine kendi zaman lme yntemlerini uyarlamlard.
Takvimlerini toplumlarnn yaad nemli olaylar ve iba
det dnemlerini anlatan bir say sistemiyle oluturmulard. Bu
takvimde gnler, aylar ve yllar var ama haftalar yoktu. Bir Ay 20
gnd. Dolaysyla bir ylda 18 ay vard. Artk be gn ise uur
suz kabul ediliyordu. 1 0 0 Hepsinin toplam 3 6 5 gnd. Sonradan
takvimlerini deitirdiler ve bugn olduu gibi her drt ylda
bir, fazladan bir gn eklemeye baladlar.

101

100 Azlek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, Waller Krickcberg, Okyanus Yayn

clk, 1997, s. 13.
101 The Broken Spears: The Aztec Account of the Conquest of Mexico, Miguel
Lcon-Portillo, Beacon Press, 1992.

156

O dnemde Avrupallar dnyann gn merkezi olduu

na ve dier gk cisimlerinin de dnya etrafnda doup batt
na inanrken, Aztekler dnyann gne sisteminin bir paras
olarak gne etrafnda dndn a n l a m l a r d . 1 0 2 Mayalar
dan rendikleri astronomi bilgilerini kullanarak yldzlarn
ve gezegenlerin hareketini hesaplyorlard. 1 0 3 Gnein hare
ketlerini doru tespit edebilmek iin yksek yaplar ina et
miler ve bu yaplarda n girebildii aklklar yapmlard.
Bu hesabn doru yaplmas onlar iin o k nemliydi; n k
ekim ve hasat zamanlarn a n c a k bu iaretleri izleyerek anlayabiliyorlard. te yandan Aztekler takvimi tpk gnmzdeki
gibi plan yapmak, sosyal olaylar dzenlemek, i, tatil ve bay
ram gnlerini ayarlamak amacyla da kullanyorlard. 1 0 4 G
n m z n bak asndan farkl olarak, onlar ayrca her gnn
bir anlam olduunu dnyorlard. En nemlisi de Avrupa
henz astronomi biliminden habersizken, Azteklerin bu d
zenli takvimi gnlk hayatlarnda kullanmalaryd. 1 0 5
Aztek Takvimi'nin B u l u n u u
Tarihi byk bazalt ta antnn Aztek dilindeki ad "Ctauhxicall

yani "Kartal kasesi"dir ama Aztek Takvimi ya da

G n e Ta olarak bilinmektedir. Aztek Gne Takvimi daire102 Azlek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, Walter Krickeberg, Okyanus Yayn

clk, 1997, s. 13.

103 Aztek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, Waller Krickeberg, Okyanus Yayn

clk, 1997, s. 13.

104 Azlek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, Walter Krickeberg, Okyanus Yayn
clk, 1997, s. 13.
105 Aztek Efsaneleri, Toltek Efsaneleri, Waller Krickeberg, Okyanus Yayn

clk, 1997, s. 13.

A ZT E K L E R

sel bir tatan yaplmt. Bu ta takvimin zerinde Azteklerin

gnleri ve aylar nasl ltn gsteren resimler bulunmak
tadr. 1 0 6 Bu takvim Azteklerin astronomi ve matematik bilgile
rini gsteren bir kanttr.
Ta takvim 3.7 metre apnda ve 24 ton arlndadr. 1 0 7
Kalnl ise 91 cm kadardr. 15. yzylda yaplan bu tan 52
ylda tamamland bilinmektedir. Bu tan oyularak yaplma
s 1479'daki 6. Aztek monarisi dneminde gereklemiti ve
Azteklerin pagan inanlarnn bir paras olan G n e Totemi'ne adanmt. Tan hem mitolojik hem de astronomik ne
mi vardr.
Takvim ilk bata bakent Tenochtitlan'da bir tapnakta bu
lunuyordu. T e n o c h t i t l a n spanyollar tarafndan fethedildiinde ta takvim sakland. Birka yzyl boyunca kayp olan ta
takvim kefedildiinde, topran derinliklerinde gmlyd.
Ta 17 Aralk 1790'da New Meksiko'nun ana meydannda Zocalo'da gmlyken bulunmutur.
Ant, Metropolitan Katedrali'nin bat kulesinin duvarna
monte edildi ve 1 8 8 5 ylna dek orada kald. Daha sonra bu
nemli yapt o d n e m i n cumhurbakan General Porfirio Diaz
tarafndan Ulusal Arkeoloji ve Tarih Mzesi'ne naklettirildi.

Aztek T a k v i m i n i n Yaps Nasld?

Aztek dilinde bu takvime, "Gnlerin Kitab" anlamna ge
len

Tonalpolualli

denilirdi.

Takvim

ilahi

106 http://en.wikipcdia.org/wiki/Aztec_sun_stone
107 http://en.wikipedia.org/wiki/Aztec_sun_stone

158

takvimle.

"Xiuitl"

olarak anlan gnlk takvimden ( G n e ylndan) oluuyordu.

Aztekler bir gn bu ezamanl iki takvimiyle belirtiyorlard.

Gne T a k v i m i
Gne yl Xiuitl 3 6 5 gnd. Bu ayrca Aztek devletinin ta
rmsal ve reSmi takvimi idi. Bir yl her biri 20 gnden oluan 18
aya blnyordu. Her yl balangcnda eski yldan arta kalan 5
gnlk sreye "nemontemi" ad veriliyordu. Bu gnler Azteklerin batl inanlarnn bir yansmas olarak son derece tehlikeli
ve uursuz gnler olarak kabul ediliyordu. Bir yl iinde her
ayn kendine zg bir enlii vard.
Azteklerin gne takvimine gre her ayn ismi farklyd. Son
ay olan Nemontemi'nin gnleri birden bee kadar numaraland
rlrd. Tan zerindeki kutu, tan ilk oluturulma tarihini gs
terirdi. Bu tarih 1479'du. 20 gnn iaretleri takvimin sa tara
fnda resmedilirdi.

Aztek Aynn Yirmi G n

Ylan

Coati

Kertenkele

Cuetzpalin

Ev

Calli

Rzgar

Acati

Timsah

Cipactli

iek

Xchitl

Yamur

Quiauitl

akmakta

Tecpatl

159

Hareket

Ollin

Akbaba

Cozcaquauhtli

Kartal

Quauhlli

jaguar

Oceloll

Hasr

Acatl

Ot

Malinalli

Maymun

Ozomatli

Tysz Kpek

Itzquintli

Su

Ati

Tavan

Tochli

Geyik

Mazatl

Kafatas

Miquizlli

Ritel T a k v i m i
Tonalpohualli, rulo aa kabuu sayfasndan ya da geyik
derisinden oluan bir kitapt. Bir rahip dngnn iyi ve kt
gnlerini belirlerdi. Daha ok rahipler tarafndan, dini ama
larla kullanlan ilahi takvim Tonalpohualli'de ise her yl '260
gnd ve yirmier gnlk 13 devreye blnyordu. Bu 13 g
ne trecenas deniyordu. Her gn bir hiyeroglif iaretiyle gste
riliyordu ve her trecena 1-13 eklinde numaralandrlyordu.
Aztekler bunu bir dini takvim olarak kullanyorlard. Rahipler
mahsul ekmek, ev ina etmek ve savaa gitmek gibi faaliyetle
rin iyi gnlerini belirlemek iin takvimi kullanyorlard. Her
gnn acatl ( k a m ) , tacpatl (akmakta), calli (ev) ve tochtli (tavan) gibi bir ad ve simgesi vard. 20 gn kendi iinde

160

YLMAZ

AYDIN

noktalarla gsterilen, 1'den 13'e kadar olan saylar dzeniyle

eleniyordu. Her hafta 1 saysyla balyor ve b u n u n ardndan
gnn ad geliyordu. Bylece bir haftann gn dieriyle ka
rmyordu. Bu yzden takvim yl 2 0 - 1 3 gnlk haftalardan
oluuyordu; ilk hafta 1- Timsahla balyordu ve 13- Geyikle
bitiyordu. kinci hafta 1- G n e y Amerika Kaplan'ndan ( O c e lot) balyor, 13- l Ba'yla bitiyordu. T o n a t i u h ' u n yz g
nein yzyd. G n l k olaylar onun etrafnda geliirdi.
Her grup ilk gnn anlamna gre ansl, anssz ve etkisiz
olarak deerlendiriliyordu. B u n u n yan sra her gn rakam ve
s e m b o l n e gre iyi ve kt olarak anlam kazanyordu. Her
ayn 7., 10., 1 1 . , 12. ve 1 3 . gnleri genellikle uurlu, 9. ise en
uursuzuydu.

Figrlerin ve sembollerin

etkisi

kesitiinde

2 6 0 farkl gn kombinasyonu oluurdu. 1 timsahla balayp

13 i e k gnyle biten dinsel takvim kesintisiz, ayn iaret ay
n figre denk gelmeden devam ediyordu.
Merkezden birinci halka bir deprem ya da gne dnemi
ni temsil ediyordu. Bu s e m b o l n kare blmlerinde temsil
edilen drt dnem yine gneler denen gemi drt dneme
karlk geliyordu. Merkezdeki ikinci halka, bir ayda bulunan
20 gnn isminden meydana geliyordu. Her yl bu 20 gnn
drdnden biriyle balyordu.
Tonalpohualli sistemi en iyi ekilde birbirine bal iki ark
hayal edilerek anlalabilir. arkn birinde, birden 13'e kadar
rakamlar yazldr. kincisinin stnde yirmi sembol vardr.
Balang durumunda 1 rakam birinci sembolle eletirilir. Bu
Tonalpohualli'nin ilk gndr. arklar hareket etmeye balar
ve 2 rakam ikinci sembol resimle eleir. Bu ikinci gndr. 14

161

AZTEKLER
gn sonra, 13 gnlk Aztek haftas gemitir. Numaral ark
tekrar 1 rakamn gsterir, dier ark ise 14. sembol gster
mektedir. 2 6 0 gn sonra, her iki ark da balang pozisyonu
na dnmtr. Tonalpohualli tekrar en batan balar.

Yllarn B a l a n m a s
ilahi takvimle gne takvimi her 52 ylda bir ayn konuma
geliyordu. Buna bazen "Yuvarlak Takvim" de denmekteydi. Ba
z kaynaklarda bu "bir Aztek yzyl" olarak adlandrlmaktadr.
Bu akma gn kutsal ilan edilmiti ve trenler dzenleniyor
du. "Yllarn balanmas" ya da "Yeni Ate Treni" ad verilen
bu kutlamalarda Aztek topraklarndaki tm ateler sndrlp
rahipler tarafndan yeni bir kutsal ate yaklyordu. Bu, 12 gn
sren bir festivaldi ve pimanlk sembol olarak orucu kaps
yordu. Bu festivalin balangcnda ehir-deki tm klar sndrlrd, insanlar ocaklarn sndrrlerdi. Trende heyecann
dorua ulat anda rahipler yeni bir kutsal ate yakarlar. Ar
dndan Aztek halk da ocaklarndaki atei yeniden tututurur ve
len balard. 12. gnn gece yars bir mahkum rahibe gt
rlrd. Rahip gkyzne bakarak ate yldznn zirveye ula
masn beklerdi. Bu gerekleince mahkumun kalbini karp
yerine turkuazn zerinde duran bir odun paras koyard. Ra
hip burada ehri yeniden aydnlatacak yeni atei balatrd.

Gnein Yz ( T o n a t i u h )
Aztek takviminin ibresinin ortasnda T o n a t i u h ' u n yani
gnein yz vardr. Bu yzden Aztek takvimi Gne Ta
olarak da bilinir. Aztek takvimi sekiz b l m e ayrlan ortak
162

merkezli bir dizi halkay temel alr. T o n a t i u h ' u n etrafndaki

ortak merkezli halka drt hareketi belirtir. Kareye benzeyen
drt b o l u k drt s e m b o l resmi ihtiva eder:

Nahui O c e l o t (4 Kaplan);
Nahui E h e c a t l ( 4 Rzgar);
Nahui Cjuiahuitl (4 Yamur);
ve
Nahui Atl or Atonatiuh (4 S u ) .

T o n a t i u h ' n u n zerinde ift ay-gne n vardr. Yzn

her iki tarafndaki pene benzeri figrlerin kartal temsil ettii
sylenir.
Halkada belirtilen yirmi gnn resim sembolleri vardr. Bir
Aztek takvimi gerekte belirtilen sembol resmi direk olarak
gstermez; daha o k 1 ila 20 arasndaki bir yeri hedefler. Bi
rinci gn farkl kltrlere gre deiiklik gsterir.

G s t e r g e d e k i Vens ekli
Dnya ile Vens gezegeninin yrngeleri arasnda bir ili
ki olduu grlmtr; Vens'n yrngesi 5 8 4 (Dnya) gn
den, Dnya'nn dn ise 3 6 5 gnden oluur (artk yl he
saplanmazsa). Bu anlamda be Vens yrngesi aa yukar
dnyann G n e etrafnda sekiz yrnge dnne eittir; her
ikisi de yaklak 2 9 2 0 gndr. O zaman 2 4 3 gnlk bir dn
gde Vens, Gne'in yznden 4 kez geer (Dnya'dan g
rld ekliyle). Aztek takviminin gstergesini dnd163

mzde her 52 yln snrlarn izmek anlam kazanyor; byle

ce bir yln gn kavram deitirilmi oluyor.
Gstergedeki 52 gnlk ya da 52 yllk dngnn doru
sal snr aslnda bir yldz ekli gstermektedir. Kltrleri ve
takvim hesap sistemleri iin bu kadar nemli olan Vens ge
zegeninin sanatlarnda kullandklar bir yldz olmas olduka
ilgintir. Takvimde tasarlanm olan tm hesaplamalarysa he
nz bilmiyoruz.

Aztek ve M a y a Takvimlerinin Benzerlikleri

Azteklerin ve Mayalarn takvimleri birbirine benziyordu.
ki takvim arasndaki en belirgin fark, Mayalarn daha ilkel bir
say sistemine sahip olmas ve daha az zel gn kaytlarnn ol
masdr. Yalnzca bir olayn olduu gn kayt tutup o yla ad
vermilerdir. T m Meso-amerikallar gibi Meksikallar da pe
riyodik bir ykm olacana ve dnyann yeniden yaratlaca
na inanyorlard. Meksika ehrindeki "Takvim ta" orta pane
linde dnyalarnn depremlerle yok olacan tahmin ettikleri
4 hareketi resmetmekte ve drt ykm iermektedir: 4 kaplan,
4 rzgar, 4 yamur ve 4 su...

Aztek T a k v i m i n d e u Semboller B u l u n m a k t a d r :
Geyik: Geyik eti deerli bir yemekti, derisinden vergi al
nrd.
Kartal: Kartal kahramanlkla zdeletirilirdi ve kartal sa
valar kartal tylerinden yaplm kanatlar ve kartal ba ta
karlard. Hatta Meksika'daki uzun g yolculuklar srasnda,

164

bir tan yannda yetimi olan kaktse tneyen bir kartal gr

dklerinde Aztekliler kendi bakentlerini buraya kurmaya ka
rar vermilerdir.
Jaguar: Jaguarn postuna deer verilirdi ve prestijli cesur
jaguar savalar j a g u a r postu giyerlerdi. T r o p i k blgelerdeki
jaguar postlar iin Azteklerin bakenti Tenochtitlan'a vergi
denirdi.
Aztlan: Beyaz balkl olarak da tercme edilen Aztek k
kenli efsanevi bir ehirdi. Hl yeri hakknda kesin bir bilgi
bulunmamaktadr. Azteklerin g etmi olduklar bu ada hi
bir zaman kefedilemedi ve mistik bir yer olduu dnld.
Meksika-Tenochtitlan:

Texcoco

Gl'nde

bir

adaya

ina

edilmi olan ve Aztek yneticilerinin yaam olduu byk

bakentin ismidir. T m Aztek vergilerinin getirildii Aztek
dnyasnn merkeziydi ve Byk Tapnak burada ina edilmi
ti.
Mistekler: G n e y Meksika'da ikamet edenlerdir. Mistekler
k u y u m c u l u k ve yazarlkta o k becerikliydiler, Aztekler m
cevher yaptrmak ve resimli kitaplar yazdrmak iin onlara
bavururlard.
Olmec: Meksika'nn krfez sahilinde kurulmu olan en es
ki byk Meksika medeniyetlerinden biridir.
Tlaloc: Aztek yamur totemidir.
Byk Tapnak: Tenochtitlan'n en byk tapna, en b
yk Aztek piramididir. Kendi dnyalarnn maddi ve manevi
merkezlerini temsil etmektedir. Bir ka kez yeniden ina edi
lip bytlmtr. st ksmnda ikiz mihrab vardr.

165

Turkuaz- Azteklerin ok deer verdikleri ve maske ve de

eri mcevherleri ssledikleri bir m a l z e m e d i r . 1 0 8

Gelimi ehir Planlamacl

Aztek Uygarl, Meksika Vadisi'nde kuzey ve gneydou
ya doru 8 0 0 millik bir arazi iinde yaylmt. Azteklerin T e nochlillan' ana karaya balamak iin geitler yapmadaki,' su
kemerleri oluturmadaki, kanalizasyon sistemi, sulama kanal
lar ve barajlar kurmadaki mhendislikleri mkemmeldi.

Evler, B i n a l a r , Aztek T a p n a k l a r
Aztekler sosyal organizasyonlar ve ekonomilerinde oldu
u gibi yerleim ekilleriyle de dier Kuzey Amerika kabilele
rine gre daha sade yerleimlere sahiptiler.
Aztek ehirlerinin ve kasabalarnn ou 12. ve 13. yzylda
Aztek gmenleri tarafndan kurulmutu. Ba ehirlerin plan
lanmasnda Meso-america'da uzun bir miras olan plan izleyen
Azteklerin bu geleneine gre ehirler nemli ehirsel ve dini
binalarla etraf izilen drtgensel kamu plazalarndan oluan,
mukaddes bir merkezi kuan etrafnda dzenlenirdi. Merke
zi binalarn k o n u m u ve yerleimi dikkatlice planlanyordu. Ge
nellikle de astronomi prensipleri izleniyordu. Ama ana blge
nin dnda resmi planlama yoktu. Evler, dkkanlar, pazarlar,
okullar ve komu tapnaklar ehre dalmt. Bunlar da bahe
ler ve ak arazilerle birbirlerinden ayrlmt. ehir plannn bu
antik ekli klasik ve post klasik dnemde Meso-amerikan me108 htlp:/Avww.aztccs.org.uk/cii/glossary.html

166

deniyeller tarafndan olduka kullanlyordu. Bu yzden Azteklerin ilk ehirlerini tasarlarlarken bu gelenei srdrmeleri
doald.
Chinampalarn dndakiler en ilkel Aztek evleriydi. Bun
lar sazdan yaplma damlar, amurla sval kafes rgl duvar
lar olan kulbelerden ibaretti.
Daha heybetli binalar, ehrin daha eski ksmlarmdayd.
Btn evler selden korunmay salayacak ekilde yksek plat
formlarn zerine kurulmutu. Sosyal amal olan yatak odas,
mutfak, depo ve esirlerin blmleri ana bir avlunun etrafnda
drtgen ekilde dzenlenmiti. Evin duvarlar ta temelliydi ve
sahibinin zenginliine ve zevkine gre ta ya da kerpi gr
nmlyd. at, kk srklarn karlkl apraz balanp
zerlerinin kirele svanmasyla yaplyordu. Pencere olmad
ndan evler o k derinde olmamalyd. Binanlar k ve hava
nn girebilmesi iin genellikle iki oda derinliindeydiler; zev
ke ve zenginlie gre geniletilirlerdi. Piirmek iin ocan bu
lunduu arka oda d bir oda gibi tamamen bir kapya kapaly
d ve veranda tarafna alyordu. at kiriini ksa kanatl du
varlar destekliyordu.
M u h t e m e l e n istiladan n c e iki katl binalar yoktu ama et
rafnda odalar bulunan k ve hava sirklasyonunun olduu
bir arka avlu, ndeki veranda zerindeki odalarn damlarna
kadar ykseltilmiti. Aztek verandalar farkl seviyelerde yap
lyordu. Daha sonralar yaplan binalarn odalarna daha o k
gne ve hava giriyordu. Klanlara blnen toprak aa yuka
r dz bir hat izlediinden, bir Aztek kasabasnn plan drt
gen bir ekle sahip olurdu. Halkn toplanmas iin merkezi bir
167

AZTEKLER

alan o k nemliydi. Bu nedenle pazar yerleri, ana tapnak ve

efin kesi gibi nemli binalar bu noktalara yerletirilmiti.
Ayrca bunlar birbirlerine yakn ina edilirlerdi ve kasabann
ya da kk ehrin ekirdeini olutururdu. Aztekler evlerini
sokak tarafna bahelerini de kanal tarafna ina ederlerdi. Her
ev hanesinin bir kanosu vard. Evler bir veranda etrafnda d
zenlenmiti ve buralarda birbiriyle akraba olan iki-alt aras e
kirdek aile yaard.
Aztek ehirlerindeki en iddial binalar tapnak merkezleri ve
idari saraylard; bunlarn byklkleri ehirlerin zenginlii ve
siyasi nemiyle kyaslanyordu. ehrin ana tapna onun sem
bolik merkeziydi. Genellikle zerinde tek katl bina olan ve
uzaktan grlebilen ssl yksek dam olan drtgensel, basa
makl bir piramit eklindeydi.
T a p n a k blgeleri ehir m e r k e z i n d e olurdu ve bu yapya
bal b i r o k dini bina ihtiva ederdi. Daha n c e k i sayfalarda
da belirttiimiz gibi bu blgeler ehrin dier tarafndan yk
sek bir duvarla korunuyordu. Tapnan ya da tapnaklarn
arkasnda idoller ya da rahipler iin bir arka oda olurdu. Du
varlar genellikle tatand ve bazen kabartmalarla sslenirdi.
D a m l a r kirilerle yaplrd ve kullanlan sva, dam yamur
dan korurdu. Baz tapnaklar silindirikti ve kare ya da daire
sel platformlarda dururlard. Bu tr tapnaklarn kaps ba
zen ylanba eklinde olurdu; dairesel bina ise v c u d u n u
temsil ederdi.
Bir spanyol kei olan Fray Toribio de Benavente, 1 5 2 4 ' d e
Aztek ehrindeki tapnak blgelerini yle tasvir ediyordu:

168

"Tapnaklara

teocallis

yerleimin

en

meydanlar

byk

dekiler

kadar byk

d.

iyi yerine byk

kylerde

ok

biterdi.

fersah

meydan

alanlarndan

ve

dz

kk

dmdz

geni
Bu

ok

yollar

ve

bir drtgensel

sokaklara

Tapnaklara

boyunca

veriyorlard

deildi.

Giriler anayollara ve

danda
tm

adn

meydan
bakard

olurdu.

alanlar gnnek

daha

vard;

ve

Bu

kk yerler-

duvarlarla

kapatrlar

btn yollar

verdiklerinden
Ana

tarafta

meydan yaplrd.

olurdu,

nem

gzkrd."

her

mey

buralara

tapnan

iki

tepesinden

ok gzeldi, yollar tapnak

109

Bu alanlarn tam yannda ise iki katl byk kraliyet saray

bulunuyordu. Kral, hizmetkarlar ve ailesi st kat kullanyor
lard; hkmet grevlileri alt kattaki odalarda alyorlard.
Sarayn hapishanesi, mahkemesi, muhasebe odalar, dkkan
lar vard.
Mimarinin en etkili ifadesi dini binalarda grlyordu. Ev
lerin amac uygun barnak oluturmasyd. Klan evi ya da e
fin kesi gibi kamu binalar yerli mimarinin byk lekli
gsterimi idi. Hizmetiler iin eklenen odalar, bir yzme ha
vuzu ve yabani hayvanlarn gsterim yeri gibi bileenleri olan
M o n t e z u m a Saray, bir verandann etrafna kurulan drtgensel
odalar eklindeki temel plandan farkllk gstermiyordu.

Tenochtitlan

Sokaklar

T e n o c h t i t l a n sokaklar,

kenarlarnda yaya kaldrmlar

olan kanallard. ehir iinde ulam kprler kolaylatrrd.

109 Aztecs Of Mexico, G.C.Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1978 s. 144

169

ehri ana karaya iki su kemeri balyordu. Bu kadar avantajl

k o n u m l a n m olan bir ehrin takviye korumaya ihtiyac yok
tu. Bu nedenle askeri mimari o k sk kullanlmamt. Zaten
ehre hakim olan tapnaklar doal olarak gl savunma nok
talar oluturuyorlard. G e r e k t e n de bir ehrin istilas ancak
tapnan yaklmasyla m m k n olabiliyordu.

Tapnaklarn

ta ya da moloz duvarlar vard; tepelerinde ise yksek damlar

bulunurdu. Btn tapnaklarn genellikle bir odas, bir giri
b l m ve bazen de ayn platformda bulunan iki ya da
mihrab olurdu. Merdivenlerde geni korkuluklar olurdu ve
genellikle de devasa ylan balaryla sona e r e r l e r d i . 1 1 0

Yollar
Meso-america'da

ulam

iin

hayvan

yoktu,

tekerlekli

aralar da yoktu, bu yzden yollar yrmek iin ina edilmi

ti. Bu yollarda her 1 0 - 1 5 km'de bir, yolcularn dinlenecei
yerler vard ve devaml denetlenirlerdi. Bu yzden kadnlar
bile tek balarna yolculuk yaparlard. Hatta rehberlerle s
rekli

bu yollarda dolap olaylar Azteklere bildirirlerdi. 1 1 1

B u n u n dnda deniz ulamnda k a n o kullanlrd. ehir-ka

nallarla ayrlarak kafesli bir ekilde ina edilmiti. nsanlar
genel olarak taban dz kanolarla yolculuk ederlerdi. B u n u n
dnda Aztek topraklarnda kprler, geitler, kemerler ina
edilmiti. Bernal Diaz, Montezuma'yla Cortes arasndaki bir
an yle nakletmitir:

110 Aztecs Of Mexico, G.C.Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1 9 7 8 s. 143-145

111 htlp://www.solarnavigator.net/history/aztecs.htm

170

"Sonra Montezuma
da gzken

dier

ra bakmasn
ti ki
den
su

Cortes'in

tm

istedi.

elini

ehirlere,

Bu

devasa

tuttu ve byk ehre ve su

gln

etrafndaki

tapnaa baktk,

insan zerinden her yeri grebilirdi.

geit grdk.

kemerlerini

olan

Sonra

grdk

geliyordu,

byk

ehrin

kano

Glde

tccarlarn

Chapultepec'den

birok

yk

tm evlerinden

dolu

ve suda

ile geilebildiini grdk,

mkemmel

grdmz
bir

kadar yksek

Ve Meksika'ya doru gi

kano

tatl

kuleler

eydi."

bu

grdk,

kanolar
ina

tm evlerinden evden eve ancak bir kaldrma

hirlerde

kasabala

su getiren

ve geitte belirli aralklarla ina

kprler grdk...

mekle

ehre

tm

bazlar ye

geri

edilen
kpr

parlyordu

dnyordu;

dier ehirlerin
ile ya da bir

kprler ahaptand.

bembeyaz

edilmi

ve

Ve bu e
grlecek

112

Aztek n a a t Teknikleri; T z o m p a n t l i Mihrab,

T e m p l o Rojo N o r t e , K a r t a l Evi
T e n o c h t i t l a n n amurlu topra ve gl ykseldiinde olu
an sel problemleri vard. Bu yzden Aztekler ok zel inaat
teknikleri kullanmlard.

naatlar ahuejote aacndan gl ya

tana kazklar srlerek ya da tezontle ta ve amur parala

ryla salamlatrlm olan bir adaya yaplrd. Bylece zemin
dnyann ekirdeinden ve volkanik kayalardan oluan bir ya
pya hazrlanm olurdu. Bu teknik o kadar etkiliydi ki span
yollar bunlar ilk binalarna uyarlamlardr.
Kartallar Evi ile Byk Tapmak arasnda Tzompantli Mih
rab vardr. Binann geri ve yan yzlerini 2 4 0 tane ta kafatas

112 Aziecs Of Mexico, G.C.Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1978 s. 237

171

ve birka kat duvar svas ssler. Ana yzey her iki tarafta al
ak ta korkuluu olan bir merdivene sahiptir. Binann iinde
mzik aletleri ve iki kurt iskeleti vardr. Tzompantli Mihrab,
Byk Tapnan kuzey tarafna yerlemitir ve llerin blge
sini sembolize eden bir yapdr.
Ayn blgedeki dier ilgin bir bina da Templo Rojo Norte'dir. Bu tapnak talud ve tablero (eimli duvar ve panel)- ola
rak bilinen bir yap sistemine gre ina edilerek Teotihuacan'n etkisini aa karmaktadr. Ana cephe, ortasnda da
iresel bir mihrap olan antreden oluur. Alann etrafn byk
krmz ta halkalarla, krmz mavi kalplarla ssl,duvar snr
geer; arkada k k tapnak grlr. Bu tapnak tamamen kr
mz, sar, mavi, siyah ve beyazla boyanmtr. Bu bina iyi mu
hafaza olmu, yksek kalitede al duvar resimleriyle belirgin
lemitir.
Kartal Evi Meksika elitlerinin trenler yapt, meditasyon
yapt, dua ettii, balanma diledii yer olarak bilinir. Bina
M.S. 1 4 3 0 - 1 5 0 0 kurulup defa geniletilmitir. Axayacatl'n
hkmdarl srasnda M.S. 1470'lerde geniletilen binann
ii ok zel olduundan sadece birka kiinin ieri girme, izni
vard. Kartallar Evi istila srasnda yklmtr. 1 1 3

Azteklerin Giyim T a r z
Aztek toplumunda giyime n e m verilirdi. Kiiler toplum
daki statlerine uygun olarak giyinirlerdi. Giyilen elbiseler o
kiinin snfn, mesleini, yan ve cinsiyetini ifade ederdi.

1 13 ltlp://wvvvv.dclangc.orgArcmMayor/TcmMayor.htm

172

Azteklerin resmi fonksiyonlar iin kullandklar elbiseler ve

ssler olduka zenle bir ekilde hazrlanrd. O n u n dnda
k o s t m l e r pamuktan oluan p a n t o l o n kullanlmayan ve san
daletlerden oluan bir tarz yanstrd.
Avamn kyafetleri sade maguey liflerinden yaplrd, se
kinlerin kyafetleriyse pamuktand, nakla ve bazen de ku
tyleriyle sslenirdi. Batik ve dml boyama da Azteklerin
kyafetlerini sslyordu.

Aztek kadnlar

uzun bir etek ve

zerlerine de bol bir bluz giyerlerdi. Kolsuz bluza huipile ve

uzun pamuk kuma dolayarak yaptklar eteklere de enaguas
ad veriliyordu; ayrca salarn da rerlerdi. Bu hl modern
Meksika'daki kzlderili ehirlerinde giyilmeye devam eden bir
elbisedir. Soylu kadnlar temiz olmaktan holanrlard; ayrca
san renkli tenden holandklar iin ax'n aacnn reinesini
srerek renklerini deitirirlerdi. Ziynetler altn, gm ve
turkuaz gibi parlak talardan oluuyordu. Talarn grd
itibar renkleri ve parlaklklaryla balantlyd ve altn sadece
kutlamalarda ve kiisel dekorasyon amacyla kullanlyordu.
Kutyleriyle sslenen mcevherler, Aztek toplum yapsnda
ok nemliydi. Kadnlar kollarna ve bileklerine kpeler, kol
yeler ve bilezikler takard. Erkekler de dudaklarna altn halka
ya da metal taklar takarlard. Petamal giyen erkekler souk
havalarda bir battaniye kadar geni olan rtlerini omuzlarna
alrlard. Ayrca petamaln zerine genellikle kolsuz pano ya
da pelerin de giyerlerdi. Btn erkekler pelerinlerinin ya da
panolarnn altnda kk bir kese tard ve bunu omuzlar
na asarlard. Souk havalarda ayaklarna da eitli maguey bit
kilerinin liflerinden rlm ya da deriden yaplma sandalet

173

giyiyorlard. Yneticiler de pamuktan rl eyler giyerlerdi.

Pamuk rtler, petamallara ek olarak, erkeklerin temel kya
fetiydi. E r k e k l e r genellikle avamlar iin diz boyu, soylular iin
daha uzun olan omuzdan bal bir rt giyerlerdi. Kyller
uaguey liflerini kullanmak zorundaydlar. Kyllerin zengin
giyinmesine izin verilmezdi. Dilere siyah ya da krmz b e n e k
yapmak yaygnd. Aa snflar daha etkileyici g r n m e k iin
dvme yaptrrlard. i snfnn ou ayakkab giymezdi.
Aztek aristokratlarnn ve savalarnn k o n u m u giymeye
hak kazandklar

kyafetlerinden grlebiliyordu.

Mendoza

Kodeksi'nde resmedildii gibi bir sava ald esirlere gre

zel kostmlerle dllendiriliyordu. Savalarn farkl rtbe
leri kyafet ve taklaryla halka ilan edilirdi. Hi esir almam
olan yeni askerler yalnzca sade pelerin giyebilirlerdi ve tak
takamazlard. Bir asker ilk esirini alnca " n c g e n " olurdu ve
zel bir yz boyas srmesine ve ssl bir pelerin giymesine
izin verilirdi. Askerler de normalde savata kalkan tarlard.
Askeri bir kostm ya kuty ssl, tuluma ya da tunie ben
zeyen ya da bir eteklikten ve bunlara ilave olarak bir balktan
ya da srta taklan bir bayrak ve kalkandan oluurdu. Bu mal
zemelere ek olarak birey baz kolyeleri, dudak halkalarn ve
zel tasarmla rlm olan rtleri takabilirdi. Savalar
kostmleriyle aka vnrlerdi. Zengin rtler ve ssl ap
ka tyleri bazlarna yeterli gelmediinden omuzlarnda da
tyden yaplm eyler tarlard. Bazlar kaplan ve kartal ek
linde kostmler giyerlerdi.
Azteklerden gnmze kalan sekiz kuty iinden be ta
nesi kalkandr. Mavi yzyle askeri kalkanlara b e n z e m e y e n

174

bir kalkan m u h t e m e l e n ritellerde kullanlyordu. Stuttgart'ta

sergilenen iki Aztek kalkan, yksek k o n u m d a k i sradan aske
ri niannn rnekleridir. Vergi Kayd'nda (Matrcula de Tribu
tos) da gsterildii gibi bu kalkanlarn deseni genellikle sade
geometrik ya da figratif formlardan oluurdu: Seviyeli olarak
oyulmu yeil sar kalkan en yaygnlarndan biriydi ve quctzalxicalcoliuhqui chimall olarak adlandrlrd. Farkl kostmler
le kullanlabiliyordu.
u an Viyana'da Museum fr Vlkerkunde''de bulunan gr
kemli kalkan, 1 8 . yzylda Tyrol Kalesi'ndeki bir sandkta bir
yelpaze ve Guatemala'ya has bir ku olan quetzal balyla
birlikte b u l u n m u t u r . 1 1 4
Bu kos tmle r ve bayraklar ar ve hantald, vcut hareket
lerini de kstlyordu. Bu zellikleri itibariyle de Azteklerin
sava m e t o d u n u n askeri uyumluluktan o k direkt olarak gs
terie ynelik olduunu dndryordu. Ayrca ritel faali
yetler iin pskll kenarlar olan geni bir kolsuz ceket gi
yerlerdi.
Rahipler yere kadar uzanan apkal siyah tunik eklindeki
daha ssl kyafetleriyle dikkat ekiyorlard. Krallar da rahiplerinkine benzeyen elbiseler giyiyor, kolye ve kpelerle ssleni
yorlard. Hem sandalet hem de orap giyiyorlard, ok klar
d. Kendilerini hem elbiseleriyle, hem de erken kalkp afak
vakti ve gece olunca y e m e k yeme alkanlklaryla olabildiin
ce fazla farkllatrmak istiyorlard.

1 1 4 Aztec Art, Esther Pasztory, Harry N. Abrains Inc., New York, 1983 s. 2 7 9

175

Aztekler Ne Yer Ne i e r d i ?
Aztekler gnde iki kez yemek yerdi ve ana n gnn en
scak olduu anda yenirdi. Onlar bugn Bat dnyasnda hl
temel besin maddeleri arasnda yer alan bitkiler yetitiriyorlar
d. rnein tatl patates Aztekler iin ekmekten sonraki en
nemli besin maddesiydi. Avrupa iin en nemli olan tatl pa
tatesti ve ekmekten sonra ikinci yemek haline geldi. Yine bir
eit msr olan maize Azteklerin ana besin kaynaklarndand.
Msr gibi fasulye de Meksika ehir yemeinde her zaman kar
mza kmaktadr. Azteklerin fasulye eitleri yetitirmele
rinde etkili olan nedenlerden biri bu sebzenin yksek protein
deeriydi. 1 1 3 Msrl

Meksika pidesi

temel yiyeceklerdendi.

Meksika breinden kymal Meksika yemeine, krmzbibe

re kadar birok ey direkt Azteklere dayanr. Eski Meksika
topraklarnda beslenen hayvanlar kpek, hindi ve rdekti. K o
yun, kei, domuz, sr ve at Ispanyollarla birlikte bu toprak
larda bilinmeye balamtr. Bu yzden Aztekler daha o k seb
ze ve meyveyle beslenmilerdir. Ama bunlarn yannda av hay
vanlar, balk hindi ve baka ku trleri ve bcekler de menlerinde yer alrd. Msr en yaygn tketilen rnd. Bugn
Meksika kylerinde hala yaplan ve msr tanelerinin limonla
piirilip ardndan bir ta halka zerinde tlp h a m u r ya
pld tortilla yani tlaxcalli yenirdi. Tortilla yapmak iin ha
m u r ince ve yuvarlak bir ekilde yorulurdu. Anneler kzlar
na bu yuvarlak, dz, kzarm tortilla ekmeini yapmay mut
laka retirlerdi. Evlilik trenlerinde de yemek olarak msr
yemei hazrlanrd. Konuklara belirli bir dzende ikram yap115 Aztecs Of Mexico, G.C. Vaillant, Penguin Books Ltd, USA, 1978 s. 140

176

lirdi ve hepsine yemek, iek, ttn ve iecek olarak da kakao

ikram edilirdi. 1 1 6
Yine baka nl bir yiyecek olan tamale, bir para et ya da
benzeri eniyle birlikte msr yaprana sarlrd. Msr Aztekler farkl farkl yiyecekler retmek iin kullanrlard. Farkl ko
ku ve tada sahip Aztek biberleri de ok kullanlrd. Kabak ve su
kaba da Azteklerin yiyecekleri arasnda ok nemli bir yere
sahipti. Yine huautli (amarant), msrdan sonra ikinci nemli
tahld. Topraklarnda eitli soan trlerinin yan sra, krmz
domates xictomatl ve yeil domates yetiirdi. Tatl patates camotli nemli bir kk bitkiydi. J i c a m a ad verilen ve algam tadnda
olan kk, salata gibi tuz ve biber eklenerek i olarak yenirdi.
Bunun yan sra halama ve gve yaplrken de eklenen bir e
ni niteliindeydi. Aztekler patlam msr ve fstk da kullanr
lard. Bir orkide trnn tohumundan elde ettikleri vanilya en
sevilen tatlandrclardand. Kakaoyla ikolata yapan Aztekler
vanilyay da ekleyerek gzel bir aroma elde ederlerdi. 1 1 7
Azteklerin octli adl bir ikisi vard. Octli elde etmek iin
maguey bitkisinin suyu alnp byk bir testinin iine konur
du. Su bekletildikten sonra iilirdi. Octli soylulara, kraliyete
ve savalara ayrlan zel bir iecekti.

Aztekler T u z Elde E d i y o r l a r d
Aztekler, Meksika Vadisi'ndeki byk ham seramik havza
lardan tuzlu suyu kaynatp buharlatrarak tuz elde ediyorlar-

116 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publisher ne, USA, 1997, sf. 139
117 Aztekler, Richard F.Townsend Arkada Yaynevi sf. 180

177

di. Tuz nakil edilmek zere paketleniyordu. Orta Amerika'daki arkeolojik Aztek sitelerde bol miktarda tuz kutular bulun
mutur.118
Azteklerden G n m z e Gelen B i r T a t :
Kakao ve ikolata
ikolatay Azteklerin kefettikleri sylenir. Aztekler kakao
aacnn meyvesinden ikolata yapyorlard ve eitli meru
batlarda ve ekerlemelerde tat ve karm olarak kullanyorlar
d. Kzartlm kakao tanelerini (kimi zaman kavrulmu msr
la birlikte) ten ve sonra da bu tozu suyla kartrarak iko
lata hazrlayan Aztekler, bunu kprene kadar bir tahtayla r
par, vanilya orkidesi tohumlar ya da balla tatlandrrlard.
1519'da Herman Cortes, son Aztek mparatoru olan I I . Montezuma'nn houna giden Cacahuatt' tatm ve Azteklerin iki
yapmak iin kullandklar bu taneleri esiz bir hazine gibi gr
dklerini fark edip bunlar spanya'ya gtrmtr. Bu tane
lerle ikolata ikisi yaplp eklenen ekerle stlmtr. Ancak
bu forml soylular ve savalar snf tarafndan bir sr olarak
saklanmtr. Onlarn kltrnde ikolata savalara ve soy
lulara ayrlmt. Kakao Aztekler iin o k nemliydi; nk
blgede kakao yetimedii iin kilometrelerce teden bu e
kirdei getiriyorlard. Hatta genellikle vergi olarak alnyordu.
ecek olarak, tbbi olarak ve gastronomik olarak kullanyor
du. 1 0 0 kakao tanesiyle bir esir ve drt tavan satn alnabili
yordu. 1

19

118 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers Ine, USA, 1997, sf. 131
1 19 http://www.aztecs.org.uk/en/chocolaztec.html

178

Msrla kartrlan bir kakao ikisinin dayankllk salad

na da inanlrd ve ritellerde kullanlrd. ikolata elitlerin
yiyeceiydi. Scak ikolata ya da chocalatl ( C h o c o ac, atl su
demektir.) imparator M o n t e z u m a ' n n favori iecei de scak
ikolatayd.

Aztek Yosunu: Spirulina

Lifleri yarm milimetreden daha ksa olan bu kk su bit
kisi, birka milyon yldr dnyada bulunan mavi-yeil "mikro
alg" denilen mikroskobik su bitkilerinin yaklak 1 5 0 0 trn
den biridir. Neredeyse bilinen tm tahl, bitki ve yiyecekler
den daha gl bir besin bileenine sahip olan spirulina, Aztekler taralndan T e x c o c o Gl de dahil olmak zere birka
glde yetitirilirdi. Aztekler mavi-yeil yapl bu algleri glle
rin yzeyinden topluyorlard. Bu ynde arkeolojik bulgular
vardr. Tecuitlatl olarak bilinen bu alg o k yksek proteine sa
hiptir ve abuk byr, o k boldur, toplamas da kolaydr. Ye
nilebilen spirulina soya fasulyesinden 15 kat, msrdan 35 kat
ve pirinten 70 kat daha fazla protein ierir. Doal olarak Af
rika, Orta Amerika ve G n e y Amerika'nn sulak yerlerinde ye
tiir. 15. ve 16. yzylda Meksika'nn Aztek yerlileri yemek
iin doal yeil gllerden ve havuzlardan dzenli olarak spiru
lina toplarlard. Yerli alar bunlar msrla kartrp yeil
kekler yaparlard. Spirulinann insanlarn yiyebilecei iki tr
vardr: Bunlardan biri spirulina maxima dieriyse spirulina
platensis'tir.

120

Nhuatl dilinde Tecuitlatl olan bu alg Tlatelol-

1 20 http://www.rclfc.com/spiralina_hcaltli_bencfits%20_2.html

179

co pazarnda satlrd ve msr la ya da krmzbiber ve doma

tesle yaplan bir sosla da yenirdi. Tenochtitlan'a ilk gelen lspanyollardan olan Diaz del Castillo, Azteklerin tecuitlatl top
ladklarndan bahsetmitir: "... Byk glden topladklar bir
tr balkla yaptklar kk yiyecekleri satan balklar var
d." Florentine Kodeksi'nde de tecuitlaltl toplayanlardan bah
sedilir.

180

S O N U : A Z T E K L E R N S O N U N U G E T R E N STLA
1 5 1 9 ylnda Hernan Cortes adnda bir spanyol denizci
Kba Valisi'nden ana ktaya sefer yapmak iin yardm istemi
tir. Vali, ktay kendisi fethetmek istediinden Hernan Cortes'in bu topraklarda sadece ticaret ve keif yapmasna izin
vermitir. Ancak Cortes bu snrlamalara uymayp Meksika
topraklarn istila hareketine girimitir. Kral adna Yeni Dnya'nn zenginliklerini kefetmeye kan spanyol komutan,
1519'da yannda 11 gemi, 5 0 8 asker, 1 0 0 dolaynda gemici ve
16 atla Aztek topraklarna ayak basmtr. amanist bir yaam
sren Azteklerin inand bir mite gre, beyaz yzl Quetzacoatl o k nceleri douya gitmiti ama bir gn geri dnecekti.
Bu yzden 17 yldr Hueyl Tlatoani olan Aztek Kral II. Mon
tezuma Cortes'i ve ak tenli adamlarnn Tenochtitlan'a geldi
ini grnce onlar Quetzacuatl'in elileri s a n m t . 1 2 1 Bu yz
den de sakall Cortes'i adeta bir eit "Mesih" gibi karlam
lardr. S e k i n bir rahip olarak yetitirilmi mparator Monte

ni

http://www.gcographia.com/mcxico/mcxicohistory.htm

181

zuma'nn tavr da tebaasyla paraleldi o da uzak topraklardan

gelen bu b e k l e n m e d i k konuklarn Azteklerin kutsal metinle
rindeki "vaat edilmi kiiler" olduklarn dnerek, onlara
hi tereddtsz lkesini ve servetini amtr. Bir de spanyol
larn yanlarnda getirdikleri atlar, top namlular ve barutlar da
onlara ilgi duymalarna neden olan dier faktrlerdi. Dier
yandan bu d n e m d e Azteklere bal blgesel liderler, impara
torluun ar vergi yk altnda sknt ekiyorlard. Bu geri
limden faydalanan Cortes baz kibirli Meksika vergi toplayc
larn esir ald. Bu cesaret T o t o n a c soylularn artt. Ancak
Cortes onlara Meksika'da bamsz egemenlik nerisinde bu
lununca hemen spanyollarn tarafna getiler.
Cortes o zamanlar bakent Tenochtitlan'daki byk impa
ratorluu ve inanlmaz zenginliini duymutu. Ordusu, ittifak
yaptklar yzlerce T o t o n a c askeriyle birlikte Orta Meksika'ya
doru yola koyuldu. Ama ispanyollar direkt olarak Meksika
Vadisi'ne doru ynelmediler. Cortes, Montezuma'nn, binler
ce askeri etrafa yayabileceini renmiti ve kendi k k is
panyol ve T o t o n a c askerlerinin byle byk bir gce kar ko
yamayacan dnyordu. Bu yzden ittifak, hala direnen
gl Aztek ehri Tlaxcalla'ya yneldi. lk bata Tlaxcalla or
dular onlara kar direndi ama Cortes ksa srede Tlaxcalla li
derlerini de ikna ederek kendisiyle Tenochtitlan'na yrmesi
ni salad. 23 E k i m 1519'da Cortes, Avrupal ordusu ve yerli
savalar da yanna alarak Tlaxcalla'nn bakentinden ayrld
lar. Cortes'in glerine bin Tlaxcalla savas eklenmiti. Yer
li iiler orta blmde kanolar ve bagajlar tarlarken, Tlaxcalla savalar ve spanyol atllar yan taraf b o y u n c a ve geri

182

ksmda yryorlard. Tlaxcalla Lideri Xicotenga kendisine

o k daha fazla sava teklif etmesine ramen, Cortes Meksi
kallar korkutur ve kzdrr diye Tlaxcallalarn daha fazla g
cn istemedi.
Cortes dalardan batya doru kent ve ehirlere doru git
tike buralarda yaayan b i r o k yerli Aztek derebeylerinin yap
tklar kt davranlar kendisine anlatyorlard. Bylece Cor
tes, Azteklere kar duyulan nefreti ve korkuyu o k daha iyi
anlamt. Ayrca bu kavgada konutuklar insanlarn potansi
yel bir mttefik olabileceini de anlamt. M o n t e z u m a span
yollarn bu davranndan olduka endielenmiti. Birka defa
Cortes'e hediyeler yollayarak Tenochtitlan' ziyaret etmesine
gerek olmad haberini iletti. Askerler Montezuma'dan gelen
hediyeleri ho karlamlard. Ancak gnderilen bu altnlar,
spanyollar daha da meraklandrm ve ehri grme istekleri
ni artrmt. n k spanyollarn asl aradklar ey altnd.
spanyollar sonunda Meksika Vadisi'ne girdi ve gle yaklat.
spanyollar byk Aztek ehrini ve devasa binalar grnce
h e m o k ardlar, hem de hayran kaldlar. Bakentin gney
geidini dolduran Cortes ve adamlarn Montezuma'nn kendi
sinin nderlik ettii lordlar ve soylular kutlayarak karlad.
M o n t e z u m a davetsiz misafiri iin iyi bir ev sahibi olmaya a
lt. Hatta kendisine yardm etmesi iin Malinche adnda bir
tercman kadn grevlendirildi.
19 Nisan 1 5 2 0 ' d e Meksika sahilinde daha fazla gemi belir
di. Kba Valisi kendi emrine isyan eden General Kaptan Cortes'i tutuklamas iin Panfilo de Narvaez ynetiminde askerler
yollad. Askerlerinin banda Kaptan Pedro de Alvarado'yu g-

revli olarak brakan Cortes hemen 2 6 6 spanyol askeriyle T e nochtitlan'dan ayrlp krfez sahiline gelen yeni ispanyol g
leriyle karlamaya gitti. Narvaez'in ordusu Cortes'inkinden
kat byk olmasna ramen, Cortes ve kk ordusu Vera
Cruz yaknlarnda Narvaez'i yenilgiye uratt ve sonra Narva
ez'in askerlerinin ou Cortes'e katld.
Tenochtitlan'a geri dnen Cortes, Pedro de Alvarado'nun
Huitzilopochtli Festivali srasnda 6 0 0 Aztek soylusunu katle
derek bir ayaklanma balattn rendi. Cortes'in dnd
nn ertesi gn tam sava balad. Aztek ordusunun says Ge
neral Kaptan'n 1 2 5 0 spanyol ve 8 0 0 0 Meksikal savadan
oluan ordusundan daha kalabalkt. Ordusu geri ekilmek zo
runda kald. Ancak birka gn sren mzakereler ve turlar so
nucunda Cortes ve adamlar Montezuma'y rehin olarak ald.
Cortes, kral etraftaki altn ve gm toplatmas iin ikna et
ti ve bunlar M o n t e z u m a adna spanyol monarisine gnder
di. Bir ksm da Cortes'in askerleri arasnda blld. M o n t e zuma'nn bu arada ar biimde yaralanmt; hatta baz kay
naklar bunun bir yaralanma deil bir ikencenin s o n u c u oldu
unu sylemektedir. Tutuklu bulunduu zindanda grd
ar ikencelerin yan sra, tedavi edilmeyen yaralar nedeniy
le derin aclar iinde kvranan imparator, birka gn bu e
kilde geirdikten sonra lmtr. Montezuma'nn ardndan
yerine Cuitlahuac imparator olarak gemi ancak o da drt ay
sonra iek hastalndan lmtr. Bu srete ispanyollar hi
ummadklar baka mttefiklerden de destek aldlar.
Cortes ve adamlar Tenochtitlan'n byk ordularnn ni
in kendi pelerine dmediklerini merak ediyorlard. Cortes

daha sonra Tenochtidah'da iek salgn olduu iin saldrya

uramadn anlamtr. Montezuma'nn ardndan kardei ba
a geldi ama sadece drt ay ynetimde kald; bu hastalk y
znden ayn yl iinde ld. iek nfusun ounu da hare
ketsiz duruma getirmiti. Yeen C u a u h t e m o c , Azteklerin son
kral olarak Tenochtitlan'n savunmasnda kyasya savam
tr. Bu gayreti nedeniyle bugn ulusal bir kahraman olarak
anlmaktadr. spanyol ordusu mttefikleriyle birlikte gln
her iki tarafndan saldrya gemiti ve b i r o k Aztek ehrini
yenilgiyi uratmt. Ancak asl baarlarnn temelinde bu sal
gn hastaln etkisi bykt. Friar Sahagun'un yerli muhbir
leri salgnn etkisiyle ilgili unu ifade etmilerdi: "spanyollar
Tlaxcala'da

iken

d.

70 gn srd.

d.

Hastalk

miyordu.
hastalktan
ve

yzden

ehirdeki

kadar ard

Herkes

pamyordu.
d

o
Biri

ceset

hasta

yataklarnda

da

ki

alktan

olduundan

ldr

kimse yryemiyor ve hareket

gibi yatakta yatmaktan

lm

hastalk bala

herkesi vurdu ve birok kiiyi

dokunduunda

birou

herkes

Tenochtitlan'da byk bir salgn

ac
ld.
kimseye

ile

baka

bir

bamyorlard.

Kalkp yemek
bakacak

ede

ey ya
Birou

olamyorlar

kimse yoktu,

bu

122

beklediler."

26 Aralk 1 5 2 0 ' d e General Kaptan'n ordusu Tlaxcalla'dan

ayrlp Azteklerin bakentine yrd. 6 0 0 spanyol 1 1 0 . 0 0 0 1 5 0 . 0 0 0 Meksikal savayla Cortes T e x c o c o ehrini kuat
maya ve T e n o c h t i t l a n '

buradan bloke etmeye a l t . 1 2 3

1521'de Cortes bir kere daha ordusuyla Meksika Vadisi'ne y

rd. B i r o k aknla gln etrafndaki eitli ehirlerin kontro-

122 The Azlccs, Michael E. Smith, Blackwell Puhlishcrs Ine, USA, 1997, sf. 281

123

http://www.hcmstonailture.org/mexlco/mexlco2.htrril
185

ln ellerine geirdiler. spanyollarn askeri ve teknolojik

avantajlarn gren yerliler, kendilerini kurtarmak iin Cortes'in ordusuna katlmaya karar verdiler. 28 Nisan 1521'de Tenochtitlan'a son bir saldr yapan Cortes'in 9 0 0 ' d e n fazla s
panyol adam vard. B u n u n yannda 7 5 . 0 0 0 Tlaxcallal ve bin
lerce yerli sava destei vard. Azteklerin ordusu 2 5 0 . 0 0 0 er
kek, kadn ve o c u k t a n oluuyordu. Ordularnn ak arazide
spanyollarn zerine yrme gc olmadn anlayan mpa
rator C u a h t e m o c dmana kar savunma yapmann daha iyi
olacana karar verdi. ehre ulaan ilk spanyol saldrsn ge
ri pskrtt ve dman ehir kapsnn dna srd. span
yollarn ve mttefiklerinin haftalar boyunca bir ileri bir geri
gitmeleriyle sonunda Aztek savunmas hem karadan h e m de
denizden krld. Yine de bu g Tenochtitlan'n alk eken
sakinleri tarafndan geri pskrtld. Tenochtitlan'n son can
ekimelerinde her bir Aztek kahramanca savat; srarla di
rendi ama baarl olamad. nk ehir kalbini kaybetmiti
ve mcadeleden dolay bozulmutu. Tenochtitlan ehri dt
ve teslim oldu.
Townsend kitabnda Tenochtitlan'n dnde etkili olan
nedenleri yle sralamtr:
"Tenochtitlan'n dnde pek ok etken rol oynamtr: is
panyollarn
mutas,
ma'nn

geliiyle
ispanyol

baarsz

takvimsel
silah

tuzak

ve

akmalar;

Cortes'in

taktiklerinin

stnl;

ve yattrma

stratejisi,

dinsel

parlak

ko

Montezugeleneklere

bal Aztek sava anlay, yerlilerin ilk kez karlat ve ba

klnn
etken,

olmad
kentlerin

iek
gl

salgnnn
bir

ballk

186

korkun

bilanosu...

duymasn

Bir

engelleyecek

dier
biim-

de

korku

luun

ve

baskya

doasnda

var

dayal
olan

vergilendirme

nedeniyle,

imparator

124

istikrarszlktr."

Dier taraftan ispanyollar, C u a u h t e m e c ehrine hem ye

m e k tayan gemileri hem de Chapultepec su kemerini kese
rek ehre taze su girmesini de engellemilerdi.

Cuauhte-

m o c ' u n teslim aln, Tenochtitlan'n dnden de byk

bir etki yaratt. Meksika savalar bu ehir iin ne kadar kah
ramanca savasalar da abluka kanlmaz olmu ve 13 Austos
1521'de C u a u h t e m o c fethedilmitir, ispanyollar Meksika'da
zaferlerini ilan etmilerdi.
Aztekler bylesine her ynden gelen byk bir koalisyona
kar iecek su ve yemek olmadan kar koymulard. Ancak 80
gnlk bir ablukadan sonra da teslim oldular. Bu zaman zarfn
da T e x c o c o Krallg'ndan 3 2 . 0 0 0 kii ldrlmt; lspanyollardan da savaan 2 0 0 . 0 0 0 ' d e n fazla kii lmt. Birka lord,
valye ve kk o c u k hayatta kalm ve neredeyse tm soy
lular yok olmutu, son Tenochtitlan tarihi sona ermiti.
Bazen " 5 0 0 ispanyol binlerce savas olan Aztek impara
torluunu nasl yendi?" diye sorulur. Bu soru doru dile geti
rilmemektedir. Aztek mparatorluu binlerce yerli ittifaka sa
hip olan 5 0 0 spanyol ve daha nce Yeni Dnya'da hi grl
m e m i olan salgn bir hastala yenik dmtr. Ayrca span
yollar da baarlarnn byk bir ksmn Cortes'in hzl politi
kasna borludurlar. Montezuma'nn gelen ilk spanyol kuvvet
lerine saldrmaya tereddt etmesi de Azteklerin yenilgisine kat
kda bulunan baka bir faktrdr. 1 2 5
124 Aztekler, Richard F. Tovvnscnd Arkada Yaynevi sf. 40
125 The Aztecs, Michael E. Smith, Blackwell Publishers ne, USA, 1997, sf. 2 8 3
187

13 Austos'ta savan sona ermesinin ardndan spanyollar

da bu ykm tapna ykarak tamamlamlard. spanyollar an
tik Meso-america'daki en byk piramidin stne bir kilise in
a etmilerdir. Orta Meksika'daki kilise inas bununla snrl
kalmam, spanyollar bu topraklarda hzla misyonerlik al
malarna ve kiliseler ina etmeye balamlardr. Yerlilerin Hristiyanlatrlmas spanyol istilaclarn ve Meso-america kolo
nicilerinin balca hedefi haline gelmitir.
Cortes, son Aztek kral Cuauhtemoc'u Honduras'ya yapt
seferde yannda gtrmtr. n k onu arkasnda brakmaktansa bu alternatif nispeten kendisini daha gvenli hisset
mesini salamtr.

188

RESMLER

189