Aren Avagyan 1972 'de Erivan'da (Ermenistan) dodu.

1994 ylnda Erivan Devlet niversitesi Tarih Fakltesi ni

bitirdikten sonra 1998 'de Moskova da Diplomatik
Akademi'den mezun oldu.
1996ylnda Ermenistan Bilimler Akadenisi'nde
"1908-1914 Yllarnda Ermeni Siyasi Partileri ile ittihat ve
Terakki Cemiyeti Arasndaki likiler konusunda tez hazrlad.
2002 ylnda Moskova Devlet niversitesi nde tarih bilimleri
alannda Osmanh mparatorluu ve Kemalist Trkiye'nin
Devlet-ktidar Sisteminde erkeslerin Rol"
balkl doktora tezini sundu.
Tarih bilimleri doktoru. Osmanh mparatorluu ve TrkErmeni ilikileri alannda tannm bir tarihidir.

BELG E YAYINLARI

AREN AVAGYAN
ER K ESLER

Aren Avagyan

eviren:
Ludrnilla Denisenko

Birinci Bask:
Ocak 2004

AREN

AVAGYAN

Osmonl m paratorluu ve Kem alist Trkiye'nin

D evlet-ktidar Sistem inde

ERKESLER
XIX. yzyln ilk yarsndan XX. yzyln ilk eyreine

NDEKLER
G iri / 7
BRNC BLM
JCuzev Kafkas Mslman Boylarnn Osmanh mparatorluu
Topraklarna Gocrli/c Nedenleri ve Bu Yer Deitirmenin Seyri
erke" Nitelemesinin Kaynana Dair / 9
Kafkas Sava ve Dallarn Trkiyeye Srlmeleri / 2 1
erkeslerin OsmanlI Imparalorluunda Yerletirilmeleri i 60
KNC BLM
Osmanh mparatorluu Devlet Erkinde II. Abdlhamid ve
ttihat Terakki Dneminde erke Siyaseti
II. Abdlhamid'in erke Siyaseti / 95
ttihat ve Terakkinin erke Siyaseti /1 2 2
NC BLM
erkeslerin Mill Kurtulu Hareketine Katlmalar (1919-1923)
Mill Kurtulu Hareketinin Karakteri ve erkeslerin
Bu Harekele Ynsal Katlmlarnn Nedenleri / 155
Bat Cephesi / 1X4
Kilikya Cephesi / 212
Karadeniz Kylar ve Dou Cephesi / 221
Kuzey Kafkasya ve erke Sorununun Kealistler Tarafndan
D Siyas likilerde Kullanlmas / 229
1926 zmir ve Ankara Sreleri / 243
Sonu I 273
Kklcr / 284
K aynaka /291

GR

usya mparatorluu yneticilerinin Kuzey Kafkasya Ms

lman uluslar iin zm arama merak ve buna karlk,
Osmanl mparatorluumun kendi siyas-sosyal karlar gerei
Kuzey Kafkasya Mslmanlarn! uyruuna kabul etmesi. XIX.
yzyln ilk yarsnda bu uluslarn kitlesel olarak Osmanl mpa
ratorluuma g etmelerine neden olmu ve Yakn Dou lke
lerinde yeni bir etnik topluluk, Kuzey Kafkas cemaati ortaya
kmtr. Osmanl imparatorluu yneticilerinin savakan
Kuzey Kafkas uluslarnn ileri gelen kiilerinden ordu ve devlet
ynetim kademelerinde, zellikle de boyun edirilmi halklarn
mill kurtulu hareketlerinin bastrlmasnda yararlanma ve
mparatorluun demografik tablosunu Mslman unsur yararna
'deitirme politikas, tm devlet ynetim mekanizmasnda
erkeslerin rollerinin glenmesine neden olmutur.
Trkiyenin devlet ynetim sisteminde erkeslerin oynad
roln incelenmesi, Osmanl sultanlarnn yrttkleri mill
politika, XIX. yzyl ortalarndan balayarak Osmanl mpara
torluu egemenlii altndaki halklarn mill kurtulu hareketleri
sorunsal ve bununla birlikte 1919-1923 yllarnda Mill Kur
tulu Hareketi nin oluumunun anlalmas asndan ok
byk nem tamaktadr.
Osmanl mparatorluu egemenlii altndaki uluslarn kurtu
lu mcadelelerinin bastrlmas iinde erke muhacirlerin
etkin olarak kullanlmas, tm zulmlerin sorumluluunun sa
vakan erkcsler ve Kler hesabna yazlmasna imkn ver
mitir. Bu, yabanc unsurun, Trkiye ynetimi tarafndan, bir
ulus eliyle dierini yok etme sisteminin bir arac olarak nite
lendirildiinin kantdr. Bylesi bir siyaset kendisinden bekle
7

neni ou durumda hakl karmtr. Bu nedenle Babli. 1878

ylnda imzalanan Berlin Anlamas'nn 61. maddesinde belirlelen reformlar yerine getirerek, Ermcnilerin, erkesler ve
Krtlere kar gvenliini salamak* zorunda kalmtr.
Trkiyedeki Kuzey Kafkas cemaatinin bir dizi neden ve
rastlantnn bir araya gelmesi sonucu Kemalist Mill Kurtulu
Hareketinde nemli bir rol oynamas, erkeslerin OsmanlInn
ve Kemalist Trkiye'nin devlet ynetim sistemindeki rolleriyle
rtmektedir. Onlarn bu rolnn incelenmesi ise, Kemalistlerin izledikleri mill politikann zelliklerini yeni bir gzle
kavramaya izin verecektir. Trkiyedeki Kuzey Kafkas toplu
luunun mill hareketlere dahil edilmesi ve byk devletlerle
akdedilen anlamalar politikas, 1915 ylnda yaplan Ermeni
soykrm ve Birinci Dnya Sava yllarnda dier Hristiyan
larn izlenmesinin sorumluluunun bunlara etkin olarak katlanlara yklenmesi sorunuyla dorudan balantldr. Bu durum,
Anadolu erkesleri arasnda byk bir rahatszlk uyandrm
ve onlar iin tek k yolu Mustafa Kemal hkmetini destek
lemek olmutur. Osmanl sultanlar ve Kemalistlerin izledikleri
erke siyaseti arasnda fark vardr; bu faik, II. Abdlhamid,
ttihat ve Terakki ve Kemalistlerin mill siyasetlerinde dala
ayrntl grlr. Temel farklardan biri, Osmanl sultanlar ve
ttihat ve Terakki bir halk dierine kar kullanrken, Kemal
Atatrkn, ayn halkn bir blmn, kendi milliyetinden olan
lara kar kullanmasdr.

* Sbornik dogovor
kv, 1952, s. 205.

rii t drugini gosudarstvum i 1856-1917 gg., Mos-

BRNC BLM
Kuzey Kafkas Mslman Boylarnn
Osmanl mparatorluu na Gerlilme Nedenleri ve
Bu Yer Deitirmenin Seyri

erke Nitelemesinin Kaynana Dair

erke adnn nereden geldii sorusu, bizi, hl tam olarak
irdelenmemi bir dizi sorunsalla kar karya getirir. Bu terim
konusunda saysz teori ve aklama iinde, dayanaklar dier
lerine gre daha salam olan kuram vardr: Grek (ya da
Greko-Latin), Iran ve Trk (Tatar-Trk) yorumu.
Yakn zamana dek, geree daha yatkn yaygn gre gre,
erke teriminin kaynanu-antik. Yunan yazarlarnn eser
lerinde Kuzey-Bat Karadeniz kylarnn sakinleri tanm
lanrken, bunlarn yerel dilde Kerket olarak adlandrldnn
belirtilmesi oluturur.1Kerketler (Kercetai) ilkin, .. IV. yz
ylda, bu halkn Sind Liman tesine yerletiini syleyen Karyandal Skilak tarafndan anlmlardr/ Strabon da Corafyo'snda, Bosfor denizinden te Asya ve Sindai topraklar
uzanr demekledir. Sindaide Ahaylart Zikkoilcr, Genyohlar,
Kerketler ve Makropogonlar yaar.5 Yal Plinius ise, Naturalis
Historia'snda Kerketlcrin yerleim yerlerini yle tarif eder:
Kerketlerin yan bandaki kyda ise, kar nehri vardr, yer
ehri ve rma ile Herkliadan 136 mil sonra, Krupa burnunun
ardndan telerde sarp srtlara Torctler yerlemilerdir. Bu,
Gyer'den ve Schcrya nehrinden 67,5 mil mesafede bir Sindai
hkmranldr. Oradan Kimmcr boaznn giriine kadar 88,5
mildir.4
9

Kerket etnik adn+n erke. olarak deiime uradna

dair varsaym XVIII. yzyl sonlarndan beri bilinmekteydi. Bu
hipotez, Ruslarn Kafkasya aratrmalarnda yer alan Adige bir
tarihi ve kltr adam olan ora Nogmov tarafndan ortaya
atlmtr. Adige Ulusunun Tarihi adl yaptnda Nogmov,
erke adna gelince, sanrm en doa! olan, binlerinin bunu
Fars dilinden, bir bakalarnn da Tatarca'dan tretmelerine
bakmakszn, antik bir zel isim olan vc Greklerin bizim ata
larmz tanmlamak iin sk sk kullandklar Kerket adn kab
ullenmektir demektedir.5
Bu iddia L. Lopatinski tarafndan temcllcndirilmiti. L.t.
Lavrov, G.A. Melikivili, $.D. tnal-lpa, E.S. akrl, H. Kalmkov vb. Sovyet tarihileri de, erke teriminin kaynana
ilikin olarak Grek tcorisine bal kaldlar.
.D. nal-pa, Grekdilinde sesinin mevcut olmadn ve
bu foneme knn karlk olduunu belirterek, Kerket adn
erke adna balar.4 .H. Kalmkov, asl tartmann daha ok
erke adnn ierii ve kaynana ynelik srdne dikkat
eker. Baz yazarlar, bu adn erkeslerin yreklilii ve kahra
manlyla balantl olduunu varsayarken, bazlarn da
Farsa. Arapa ve Trkede telffuz asndan benzer szck
lerin varlna dikkat ekerler. Bir dier yazar ise yle yazar:
erke teriminin temelinde Kerket szcnn yattna
ilikin grn gerekeleri daha salamdr.7 Kalmkovun bu
konudaki dayana, L.I. Lavrovun, "Kerket teriminin daha son
ralar muhtemelen erkezie dnerek Grc dilinde korun
duu, Grclerin ise bunu eitli milletlere yaym olduklar
dncesidir."
Dolaysyla yukarda saydmz aratrmaclar, erke
teriminin kaynann Greke bir etnik isim olan Kerket
(Kecetai) olduunu, grlerini Grek dilinde foneminin var
10

olmamasna dayandrarak kamamaktadrlar

Bununla birlikte, baka baz aratrmaclar da, Kerket etnik
adlandrmasnn Greke bir ulus ad olan Kerketten erke'e
dnmesini, biraz dolandrarak, Ltince (Roma) ekli olan
irket (Circet) ile, Grekedeki k foneminin Romallarca
"ye evriliini dikkate alarak aklamaktadrlar. Bundan
dolay yle bir dnm zinciri ortaya kar: Kerket (Kcrcetai)
- Circet (irket^- erke (Cherkcs).
Gerekeleri gl ve manta yatkn olmasna ramen, Grek
kuramnn bir dizi de eksiklii vardr. erke teriminin kay
nana dair Grek teorisine yanda olan aratrmaclar bile bu
yetersizlie dikkat eker.
Grek kkenine dayanan aklamada balca eksiklik,
Kerket ve erke terimleri arasndaki zamansal uzaklktr.
Kerket etnik adlandrmasna ve bu halk konusunda yukarda
sylenenlere l.. V. yzyl yazarlarnda rastlanmaktadr. Bun
dan sonra, erke terimi, ancak XIII. yzyl kaynaklarnda
ortaya kar. Dolaysyla, kaynaklarn Kerketler-erkeslerden
sz etmedii, oysa Adige (erke) halklarnn farkl isimlerle,
rnein Kosoglar, Zigler, Adigeler olarak anldklar
uzun bir zaman aral ortaya kmaktadr.
kincisi, halihazrda mevcut kaynaklar, Kerketlcrlc Adige
etnisitesi arasnda bir genetik ban tespiti iin yeterince net bir
bilgi iermemektedir. N.G. Volkovann da belirttii gibi: lk
a yazarlarnn, Fanagoria ve Gorgippiada yaayan Mcotlann
arasnda and Dandariler ve Aspurgianlarn Hint Avrupa dil
biliminde adlandrllar, belli ki bu yerlerde Hint-Avrupa dil
emberi iindeki boylarn -muhtemelen, Farsa konuan
Alanlar- varlna iaret eder1' Bundan da, Kafkas grubuna
bal erke ulusu ile hibir ba olmayan Kerketlerin, etnik
olarak Hit-Avnpa boylarna ait olabilecekleri, dayanaklar
salam bir sav olarak ortaya kar. Kerketler etnik adlandr
II

masnn erkesler olarak deiime urad eklindeki tezin

kabul edilmesine karn, hi de byle olmad, ileride ortaya
karlacaktr.
Cncs ise, aralarnda Grek kuramna yatkn L.. Lavrovun da bulunduu bir dizi aratrmacnn, Kcrceiai
Koketler etnik adlandrmasnn, Adigclcre zg olmayan vc
kolaylkla ran syleyii aklanabilecek olan -tai/-ler ekiyle
sona erdiine dikkat ekmeleridir.10 Kerket etnonimine getirilen
dilbilimsel aklama, ilkada Karadenizin kuzeybat sahilinde,
Kerketlerin de iinde olduu bilinen alt katmanlarda bir ran
etkisinin varlna da kant oluturur. Kerket etnik adnn
sonundaki Farsa ek bu sayede aklanabilir.
Birok etnograf ve tarihi, yukardaki karsamalara daya
narak bir Grek varsaymnn yaratlmasnda asl rol, Kerket
ve erke terimlerinin dilsel yaknlnn oynam olduunu
kabul etmekle birlikte, terimler arasndaki ba, Kerket adnn
dilsel olarak erkese dnmn, arada irket tnsnn
varln kabul etmemektedirler."
Grek varsaym ile karlatrldnda erke teriminin
Farsadan geldiine dair grn, ancak XIX. yzyl sonlarn
da ortaya km olduu grlmekteur. Kaynan, Kuzey Kaf
kasyada bir ran kaltnn bulunmu ve erken ortaada rann
Alan fethine bal olarak burada geni bir alana yaylm
olmasndan almaktadr. Kafkasyada ran (Skifo-Sarmal) etnik
kalntlarnn varl, eskia Yunan ve Roma yazarlarnn al
malarnda da grlmektedir.
ran kuramna gre, orkes terimi, caergacs (kartal)
anlamna gelmektedir. V l. Abayev, bu Farsa szce Sogdicede carkas (crksj yrtc kuu kout gsterir. Karkasay
(tavuk yiyen) bu szcn balangtaki ekli olarak kabul
ederek, bunu, Avar dilindeki kalrkasa, Pehlevicedeki karkas,
12

Farsadaki kargas (aylak) ile bir tutar.'* V.. Abayev, bu zinciri

teyid etmek iin, bir vogul szc olup Skifo-Sarmat diline
geen "sarkesi kk olarak kabul eder.11
erke teriminin kaynann Iran dili olduu teorisine yan
da olanlar arasnda V.. Abayev, M. Fasmer, J. Marquart ve
V.A. Livitzi sayabiliriz.'4
Fasmer, szcn erke biiminin Trk-Karaay lehe
sindeki carkas erkesten alnm olduunu kabul eder. Belli
ki, p sgt dilindeki caergaes kartal m kaynak olduu kabul edil
meli. Dolaysyla erkeslere akraba bir boy olan Kercetai etnik
adlandrmas ile balants olmad anlalmaktadr.
Marquart, Kerketlerden sz ederken, Onlarn esas olarak
erke boyu olduklar phesiz. Adlan da Moollar zamann
dan balayarak, drt boydan oluan kas anlamndaki Carkastan gelir. Carkasm anlam eski Alan dilinde kaak, eski Rus
ada kasog, Grekede kasahiya (Kadacia), Ermenicede
kark ile balantldr ve erkesleri tanmlar. Boy adlarn -tai
(Kcrketai) ile ifade eden ve -tai ile sonulanan oul zamanl
ok saydaki Skifo-ran dil biimlerine ait olan Kcrketler adlan
drmas ile balants yoktur demektedir.15
Iran kuram, Skifo-Sarmat kk vastasyla vc Fars dilindeki
caergaes (kartal, ahin, aylak) szcne dayanarak er
ke teriminin etimolojisinin ak bir tarifini verir ve Kercetai
terimini de ayn ekilde ran dilinden gelen /-tai/ sonu ile ak
lar. lkada vc erken ortaada erke halklarnn Bat Kafkas
yadaki blgelerinde varlk gsteren ran kalt, dilbilimsel
temellendirmeyi destekleyen bir olgudur.
Bununla birlikte, kaynakalarda erke teriminin ilk g
rlmeye balad sralarda, ran etkisinin Kuzey Kafkasyann
orta ve bat blgeleriyle (Dastann Oset vc Lezgi boylarnn
yaam blgeleri) snrl olduunu da belirtmek gerekir. Oysa o
13

dnemde, Karadeniz'in bat kysnda ve Bat Kafkasyada yerli

Adige-Abaza topluluu hkm srmekteydi. Yksek oranda
olmasa da bu blgeye g etmi Trk esinden de sz edi
lebilir. Balangtaki gibi erke teriminin ran kaynakl
olduu temel ainsa bile, olgular, bu terimin etnik doas, nihai
biimlenii ve yaygnlk kazanmasnn Trk evresiyle bal
olduunu gstermektedir. Bu nedenle, ran kkenli olduuna
dair grten Trk kaynakl olduuna ilikin kurama geite, bu
terimin Trk dil ortamna uyarlanmas ile, Farsa carkas sz
cnn yorumlannn farkllamasna yardmc olan deiik
bir biiminin tremesi olasdr. erke teriminin etimolojisi,
bu terimin nereden geldiine dair Trk-lran teorilerinin arasn
da bir orta yolla akla kavuabilir. Trk-lran kuramnn par
lak bir temsilcisi olan Folker, etimoloji iin iki deike sunar: 1)
Ar Trki (Taiarca) sz oluumunda cara -siz, (yersiz, yeri
olmayan) ve 2) eri-kes (sava-kii), mcadeleci, sava,
asker, Trkeden renilen eri=ordu, sava ve ran dilinden
dn alnan kes=kii, insan. Folker, sondaki szcn ran
dilindeki -kes- biri, herhangi bir kii anlamna gelebileceini
de ihtimal d saymyor.16
erke szcnn kaynana ilikin Folker tarafndan
ileri srlen teori, Trke ve Farsa yardmyla treyen eri kes, XVI. yzyl sonu ile XVII. yzyl balarnda bir gezgin
olan ve Karadeniz i k Tataristan'n Betimlenmesi (1634) adl
kitabnda, erkeslcrin kanlarnn asaletiyle vndklerini,
Trkn de onlara, mert atl sava anlamna gelen erke
Sipaga adn vererek byk sayg gsterdiini yazan Emiddio
Dortelli d Askoli tarafndan da teyid edildii dnlebilir.'7
erke teriminin nereden geldiine ilikin en son nazariye
de Trk (ya da Tatar) kuramdr ve temelini yorum okluundan
alr. Bunlarn banda, yukarda sz edilen eri-kes ya da ar
14

Trkedeki er-kes=sava gelir. XIX. yzylda, Dastanl

larn ve btn dier Kafkas tesi sakinlerinin erkeslere, kafa
kesen, kelle koparan anlamna gelen ser-kes adn verdikleri
de bir baka yaygn grtr.'* Bu son adlandrmann, tm kom
u halklarn, yama saldrlarndan ok ektikleri bu halka
verdikleri erke szcnn tarihini oluturduu anlalyor.19
Ser-kes teriminin serkyasui szc ile ses birlii iinde
olduunu da belirtmek gerekir. Arap ve Iran kaynaklarna gre,
Mool igali srasnda erkesler bu adla anlmaktayd.20
erke terimi Osmanl mparatorluu ve onun derebeylii
olan Krm Hanl kanalyla geni yaygnlk kazand, zellikle
Tatarlarn Zigleri erke diye armaya baladklar bir dizi
kaynan tanklyla bilinmektedir. XIV.- XIX. yzyl Avrupal
yazarlarn almalar da, terimin Trke kaynakl olduuna
lehte tanklk etmektedir.
ncelikle, 1394-1427 yllarnda Kafkasyay ziyaret eden
Alman seyyah Johann (Hans) Schiltberger, Sygunlara Trkler
tarafndan Tscheras dendiini belirtmekte ve erkeslerin Zig
dilinde konutuklarn yazmaktadr21 Yine onun ada Johann
de Galonifontibusa gre, Zigyann (Ziquia) bir baka ad da
Tarkasya (Tarquasia) ya da erkcsyadr.22
Schiltbergerin ardndan, XV. yzyln ikinci yars-XVI.
yzyl ba talyan yazarlarndan Giorgio Interianno da ayn e
kilde, basit halk dilinde,2 Greke ve Latincede Ziglerin, Tatar
lar ve Trkler tarafndan erkesler olarak adlandrdklarn,
ama onlarn kendilerine Adige dediklerini belirtmekledir24
XVII. yzyl Fransz gezgini Jean Chardine gre, Trkler bu
halklar erke ya da Kerkas olarak adlandryorlard.
Eskiada onlara verilen olak ad Zigler (Zihler) ya da da
sakinleriydi. Bu da baz doulu corafyaclarn buray tanmla
15

mak iin kullandklar enj Da25 (be da) ad ile tutarldr.26

XVI}. yzyl Trk yazar Evliya elebi. Abazafann lkesi ya
da Abazistanm komusu erkesistann snrlarn tarif
etmektedir.27
XIII. yzyldaki Mool-Tatar ftuhat ile erke teriminin
ortaya kt zaman diliminin akmas da, bu terimin Trke
kaynakl olduuna ilikin kuramn lehine bir gstergedir. er
ke teriminin Ermeni kaynaklarnda daha XIII. yzylda grl
meye balanmas ilgintir. Terim Stepanos Orbeiyan tarafndan
crkezats Erkir (erke lkesi) eklinde kullanlmaktadr.26
XIII. yzylda Serke ya da erke ad, Arap ve Fars tarih
ilerinin yaptlarnda da ortaya kmaya balamtr.29 Raid-adDinde Adige boylarndan her ikisinin adlan ile de karlal
m aktadr Serkyasut v erke.0 Giovanni del Plano Carpni, Moollarn Tarihi adl kitabnda iki terim kullanr:
erkesleri ve Krgzlar bir arada kastettii Kergiz ve zellikle
de sadece erkcslere ilikin olarak kulland irkas.31 Guillaume de Rubruque, artk erkesleri tanmlamak iin Kergis te
rimini kullanmayp onlara Cherkis demektedir.32
erke teriminin Trke'den geldiine dair kuramn yan
dalan arasnda etnografya ve tarih uzmanlarndan N.G.
Volkova ve V.M. Atalikov da saylabilir. Volkovaya gre,
erke teriminin ortaya knda Trk dil ortam ile kaynam
olan etnik yap XIII. yzyldaki baz siyas olaylarla da balan
tlyd.53
V. Atalikov ise, erke, Jarkaz ve crkesya terim
lerinin meneini Krm Hanlna balar. Hepimizin bildii
kaynaklarda , diye yazar Atalikov, erkesya (ya da Jarkazya)
terimine XIII. yzyln /kinci yarsndan nce rastlanmaz (o
zamana dek genellikle Zihya ad kullanlmaktayd). Oysa
16

Tatarlarn tam da XIII. yzylda Krm' yurt edinmeleri, Zift

lerin, daha sonra erkeslere dnen Jarkazlar etnonimini
onlara borlu olduklarn dndrr. Bilindii gibi Tatarlar
gebeydi, ancak Zihler topraa balydlar. Bu da, (jar-ertoprak ve kaz-kes-kazmak, kesmek, bellemek, ilemekten)
Trki dillerde 'Jarkaz' olarak ifadesini bulmutur. Dilbilim
teorisine gre ve bir lde de Trkolojide j ve dj fonemleri ve
znin, yerine gre ve 's ye dntkleri bilinmektedir.54
erke eri-kes (cengaver), teriminin Trke asll olduu
kuramnn gereklikle daha ok rtt dncesindeyim.
Kavramn Trke oluu lehine aadaki nedenler saylabilir:
a) erke teriminin ortaya k dnemi Krmda MoolTatar fethi ve Tatarlarn buraya yerlemesi ile denk dmektedir.
Terimin ortaya k ve XIII. yzylda kullanm arasndaki
byk bir zaman aral Grek ve Iran kaynakl olarak varsaylmalarm yetersiz klmaktadr.
b) Bilinen btn kaynaklar Trkler ve Tatarlarn, Zihfer
(Adigelere) zellikle erke dediklerine tanklk etmektedir,
c) erke terimi Trk dili kurallar iinde kolay aklanabilmektedir. Bununla birlikte Folkerin, erke teriminin
kaynana ilikin temellendirdii ve Trkeden eri ile
Farsadan kes kklerinden trettii Trk-lran kuram da gz
ard edilmemelidir. Buna karn, Atalikovun, "erke terimi
ne, erke boylarnn topra ileme tarzndan treterek getir
dii aklama, Tatar ve Trk yazarlarnn erkcslerin cesaret ve
yiitlik hasletlerini ncelikle vurgulayp, onlar deerli bir
sava yedek g sayarak farkl bir yere koyduklarna da
baklrsa, o kadarda ikna edici bir neri gibi grnmemektedir.
Ayrca, kle ticareti erkeslerin ekonomik refahlarnn temeli
sayldndan, dier ekonomik uralarna pek deinilmez.
Aslnda, erke terimi bir etnik ad mdr? sorusu bile bal
bana ilgintir. Konu hakknda ilim sahibi olanlardan bazlar
17

(L. Lle, L. Lopatskiy, . nal-lpa, V. Atalikov) erke" terimi

ni bir ulus ad sayarlar. Ama bu durumda, Adige boylarndan
sadece birinin etnik adlandrmas olan bu ismin, Adigelere ok
uzak ve onlarla herhangi bir akrabalklar olmayan halklara bile
mal edilecek kadar bir yaygnla sahip olabilmesinin nedeninin
aklanmas zorlamaktadr. XVII. yzyldan itibaren btn
Kuzey Kafkas halklar erke szc kapsamnda deer
lendirilm ilerdir Bunun dnda. Gney UkraynalIlarn bir
blm ile Kazaklar (genellikle erkas" biimiyle) ve Krgzlar da erkaslar olarak adlandrlyorlard.35 Dr. Gelmontun ynetiminde yaymlanan insanlk Tarihi'nAc, Kazaklar iin
de erke denmektedir. Szkonusu kitapta, erke Kazaklan
ylesine n kazandlar ki sonralar btn Kazaklar erke diye
anlmaya baland, tespitinde bulunuluyor.36 Yukardaki alnt,
Kazak" szc zaten bal bana bir topluluk anlam tad
ve bu nedenle de baka bir etnonimin ona yaktrlmas tuhaf
olmaktan da te ayrks olduu iin ilgintir. erke halklarnn
(Adigelerin) erke terimini mutlak bir isim olarak tan
madklarn de ayrca belirtmek gerekir. rnein Karaaylar,
Adigelere erkesli, Grcler erkesi, Nogaylar erkesi",
eenler erkcso demektedirler.37 erke szcnn
yaygn olduu Kafkaslarn dnda, batya yakn lkelerde ve
Avrupada, zellikle de Trkiyede eenler, ngular,
Dastanllar kendilerini erke olarak tantrlar. Bunun gibi,
Trkiyede daha son zamanlara dek Abazalar, eenler ve dier
Kuzey KafkasyalIlar kendilerini erke kkenli Trk olarak
tanmlamaktaydlar.3*
Bu nedenle, erke teriminin, etnik deil de daha ok
sosyal bir anlam ierdii kantlarla temellenmi bir sav olarak
ortaya kmaktadr. L. Lavrov da, erke szcnn uzun
sre, Kazak-Kazah-Kasog terimi gibi, etnik deil de bir
18

tr sosyal anlam tadna iaret etmektedir.1'

erke szc, byle bir bak asyla, Arap" ya da
Krt szckleriyle bir tutulabilir.40
Arap ve Krt terimleri gibi erke terimi de Tatarlar
ve Trkler tarafndan sosyal anlamyla, onlar izleyenler ve ba
ka halklar tarafndan da savakan dal boylar tanmlamak iin
kullanlmtr. Bundan dolay erke teriminin, Trke kay
nakl sava, savakan olarak yorumlanmas yerinde olacak
tr. Arap ve Krt terimleri, erke terimiyle mevcut fark
na karn, Araplarn ve Kltlerin de kendilerini byle adlandr
malar nedeniyle, zamanla etnik ad anlamn kazanmtr. Ancak
erke terimi hibir zaman sosyal ve corafi ad olmann
erevesinin dna kmamtr. Bunun yzden, erke teri
mine, Ruslarn btn Kuzey Kafkas halklarn tanmlamak iin
kullandklar Dal adlandrmas daha uygun dmektedir.
erke teriminin, bu kadar yaygn olmasna karn, cidd bir
bilimsellii olmadm da belirtmeden gememek gerekir.
erke teriminin btn Kuzey Kafkas halklarna mal
edilmesinin nedenleri hakknda farkl grler vardr. Bazlar,
Adigelerin XIX. yzylda Kafkas Sava ncesine dek, en geni
etnik topluluk olduklarn teslim ederler.4 XVI, yzyldan iti
baren, Avrupah, Trk, ranl vb. yazarlarn Kuzey Kafkasyaya
ilikin verdikleri bilgilerde, erkcsislan ve erkeslcrc ncelik
tannmaktadr.42 Ama bu yazarlardan bazlarnn, Karadeniz ve
Hazar denizi arasndaki tm blgeyi dahil ettikleri erkesistann snrlarndan bile haberleri yoktu.
Baz aratrmaclar, erke teriminin bu kadar yaylm
olmasn Adigelerin, Karadeniz kys ve Bat Kafkasya'da mes
ken tuttuklar yrenin ok elverili bir konumda olmasna bala
maktadrlar. Kafkasyay dier lkelere balayan ticar yollar
Adige topraklarndan gemekteydi. Adigeler esirler, krkler vs.
19

sunarak Trklcr ve Tatarlarla btn teki Kafkas halklarndan

daha ok temasta olmulardr. Bu nedenle de yabanclarn Kaf
kasya aratrmalar, ncelikle, Kuzey Kafkas boylar hakknda
bilgilerin byk blmn edindikleri erke boylaryla
balard. Seyyahlar ve kaifler, sk sk deiik boy ve halklar
tam olarak ayrt edemeyip, hepsini tek bir erke ad altnda
tanmlar ve bu adla, yaam tarz birbirine benzeyen dal boy
larn tmn kastederlerdi. Osmanl mparatorluunda, daha
sonralar Rusyada da, bu durum erke cppesi giyen - er
ke birliinde kalplamtr. Trk yazar smail Berkok bu for
mle yle bir aklama getirmektedir: Her Adige erketir,
ancak her erke Adige deildir. Ve bugn bile bu olgu, gn
celliini korumaktadr.4-'
Nihayet, erke teriminin evrenselliini aklayan mevcut
bir gre gre, Kuzey Kafkas Mslman halklarnn XIX.
yzyl ortalarnda Osmanl mparatorluuna ynsal olarak
g ettirilileri srasnda. Kuzey Kafkas muhacirlerinin ezici
ounluunu Adige-erkesler oluturuyordu.44
Sonu olarak, XVI.-?CV1I. yzyllarda erke terimi ol
duka yaygnlk kazanm ve asl erkeslerle (Adigelcrle) akra
balk dzeyleri dikkate alnmakszn btn Kuzey Kafkas halk
larn tanmlamak zere kullanlmaya balanmtr erke
teriminin etnik olarak Tiirki kaynaklarla balantl oldua,
yaylmasn da Krm Hanl ile Osmanl mparatorluumun
salad tezi gereklie daha yatkndr. Kaynaklarda erke
terimine ilk kez XII). yzylda rastlanr. erke teriminin,
Kuzey Kafkasyann savakan dal halklarnn ve boylarnn
benzer yaam biiminin ne kard daha ok sosyal ya da
corafi bir anlam ierdii de ileri srlebilir. Bata sadece Adige
halklarna yaktrlan erkcslik, sonradan btn Kuzey
Kafkas halklarna mal edilmitir. erke terimi, bu almada
20

da XX. yzyla kadar gelen anlamyla, btn Kuzey Kafkas

halklarn tanmlamak iin kullanlm aktadr (R usa'da
"dallar).
Kafkas Sava ve Dallarn Trkiyeye Srlmesi
Devrim ncesi Rus tarih yazmnda Kafkas savalarnn balan
g tarihi 1799 olarak verilmektedir.45 Avrupa ve Trk tarih bel
gelerinde ise Kafkas savann balama tarihi Ruslartnkinden
epeyce farkldr. Batl kaynaklarda, temelde, Suvorov'un
1782de Nogaylar katletmesinin Kafkas savalarna giri
saylabilecei gr hkimdir.46 Avrupa tarihiliinde, eyh
Mansur syan ve onun 1785te Anapadan Kzlara dek cihat
ars, Kafkas savann asl ilk adm olarak grlr.47
Ayn ekilde, Trk tarih yazm da, Suvorovun Nogaylar
yoketmesi olaynn Kuzey Kafkaslar zerindeki nemli so
nularna deinerek, BabIli'nin eyh M ansuru Ruslara kar
"kkrtmasn Kafkas savann balangc olarak gstermekte
dir.48 Trk tarihileri, eyh Mansur syamnn, ilk kez tm
Kafkas boylarn birletirm eye yeltenerek Kafkasyann
kaderini deitirdii olgusunu zellikle vurgulamaktadrlar.4'
Gerekten dc, Kuzey Kafkas halklarna kar genel asker
harekt, Tmgeneral A.R Ermolovun Kafkas Ordusu Bako
mutanl vc Kafkas Blgesi Bayneliciliine tayn edildii an
dan itibaren, yani 1816da balamt.50 Sava, onun ynetimin
de, sonradan Rus birliklerinin Kuzey Kafkas boylarnn yerle
im blgelerine akn ve kylerin yaklp yklmas eklini alan,
yumuatlm partizanca taktiklerle yaplrd. Hasm tarafn bl
gesini ele geinnek vc zaptetmek gibi bir ama gdlmezdi.
Kafkas savalarnn seyrini dneme ayrmak, mmkndr:
1) lk dnem 1816-1846 yllar arasn kapsamaktadr. Bu,
21

Rus birliklerinin blgeyi igal etmedikleri ve elde tutmaya al

madklar. ancak tehlikeli kiileri tutuklamak zere tenkil mf
rezeleri yolladklar; dallarn Trkiye ile alveriine ve
Kafkasyaya silah sokulmasna engel olmak zere de Karadeniz
kordon boyunu oluturmaya baladklar dnemdir.
2) kinci dnemin (1846-1856) zellii, Rus birliklerinin
yava ilerleyii ve ele geirdii topraklar zaptederek Kazaklar
kordon boyuna g ettirmesidir.
3) nc dnem (1856-1864), Kuzey Kafkasya'y boyun
duruk altna alma plannn hazrland ve uygulamaya konduu
dnemdir. Bu dnemde dallar ynsal olarak stirgn edildiler,
"ruslatrlmaya tbi tutuldular ve ardndan da dalk toprak
lara Ruslar iskn edildiler.
Kuzey Kafkas halklarnn yerlerinden srlme planlar, Kaf
kas ordusu komutanlklar ve Rusya mparatorluu Genelkur
may tarafndan ancak Kafkas savann nc safhasnda ge
litirilmeye baland. Plan, blgedeki Rus egemenliinin sadece
Kuzey Kafkasya'nn tmyle fethi sz konusu olduu srada
deil, gelecek yzyllar iin de glendirilmesini amalyordu.
Ama ondan nce, 1840ta ar I. Nikola'nn emriyle, Rusya
tarafna gnll olarak geen dallar, Don Kazaklar ordusun
dan saylarak kordon boyuna yerletirildiler. 1845tcn itibaren
Rus tarafna katlan dallarn saysna ilikin dzenli rapor ve
istihbarat kaytlar tutulmaya baland.5 Buna gre, 1840dan
1849a dek Ruslarn tarafna yalnzca 120 kii gemiti.5: Mays
1855e dek kaytlara geen insan says 33 bin 200 idi (17 bin
187 erkek, 15 bin 900 kadn ve 113 ocuk).
Rus mparatorluu tarihinde, daha nce de, yerleik halkn
srlerek yeni elde edilen topraklarn ruslatrld ve bu bl
gelerin kendisine baland olmutur. Ama bu sadece Msl
man halklara ynelik bir uygulamayd. Rusya'daki Mslman
22

larn ynsal olarak Osmanl mparatorluuna ilk gleri, 1837

ylnda, 29 ailelik bir Krml Tatar grubunun Krm dan
Trkiyeye gme izni ald zaman balamtr.54 1856'da yer
deitirenlerin says 200 bin kiiye ulat.55 Tatar muhacirlerin
tanmas iin, sultann talimatyla, Gezlev, Ker ve Balaklava
limanlarna 12 gemi ve 13 yelkenli gnderilmiti.56
Ayrca, Osmanl hkmeti Krml Mslmanlarn naklini
Trk donanmasna ait gemilerle de gerekletiriyordu. Bu
nedenle, Osmanl donanmasnn te ikisi Tatar muhacirlerin
tanmas iin kullanld. 1860ta Trk hkmeti Krml 300
Tatarn daha uyruuna gemesine izin verdi.57 Sadece 1860n
Nisan-Austos aylar arasnda Krmdan g eden Tatarlarn
says 100 bindi.5* Rus yazar A. Andreyevin yazdna gre,
Ellilerin sonu ile altml yllarn balarnda (XIX. yy.- A.A.)
Tatar srgn ok byk boyutlara ulat: Tatarlar ynlar
halinde elik ubuklarn brakp adeta Trklere kouyorlard.
1863 ylna doru, srgn bittiinde, yarmadadan gidenlerin
says uzadka uzuyordu. Yerel bir istatistik komitesine gre,
gidenler, her iki cinsiyetten 141 bin 667 kiiydi. Tatarlarn ilk
gnde yer alanlarn ou dalyd, ama bu kez srlenlerin
neredeyse lamam dzlk yerlerdendi.59 Trk tarihisi Abdul
lah Saydam, Knm ve Kafkasyadan Osmanl mparatorluuma
ynsal srgnlere ilikin aratrmasnda, Krm savandan
1860 ylna dek (yarmadadan - A.A.) g edenlerin saysnn cn
azndan 141 bin 667 kii olduunu belirtmektedir. 1862 ylna
gelindiinde muhacirlerin says 369 bin 28c ulamtr. Bu
sayya sadece Krm 'dan gelenler dahildir.6" Trk tarihi
Kemal Karpatm verilerine gre, 1783-84 yllarnda Krmdan
Osmanl mparatorluuna 80 bin civarnda Tatar g etmi ve
bunlar Besarabya, Dobruca ve Anadolu'da iskn edilmilerdi.61
23

1861-64 yllarnda Krmdan 227 bin 627 kii daha g etti

(126 bin 2 erkek ve 101 bin 605 kadn).*2 Kemal Karpat, 1783
ile 1922 yllan arasnda Osmanl mparatorluu'na g etmi
olan Krm Tatarlarnn toplam 1 milyon 800 bin kii olduu
sonucuna ulamaktadr.*2
Krm statistik Komisyonunun resm verilerinde, sadece
yasal yollarla g etmi olan Tatarlarn, yani pasaport alm
olanlarn says grnyordu. Bunlardan bazdan daha sonra geri
dnmek istemiti. Bunun zerine, 7 Mays 1860 tarihinde.
Dilerinden stanbuldaki Rus Sefaretine geri dnmek isteyen
Krm Tatarlarna vize verilmesi talimat gnderildi.64
Krm Tatarlarnn ardndan, Nogay ve Kuban steplerinden
Nogaylar da, Gunib kynn Ruslara gemesi ve amilin tut
sak edilmesine sert tepki gstererek, Osmanl mparatorluuna
g ettiler. Nogaylarn toplu olarak Osmanl mparatorluu
topraklarna resm g, 1860 ylnda, hacca giderek Kbeyi
tavaf etm ek bahanesiyle yaplmtr. Nogaylardan GalauzSablinlerin, Betovokumlarn ve Galauz-Cemboyluklarn tama
m Trkiyeye g etmilerdir.65 ou Rusyaya birka kez geri
dnp tekrar g ettiklerinden, Osmanl mparatorluuna g
eden Nogaylarn saysn tam olarak tesbit etmek zordur. Trk
aratrmac Kemal Karpatn verilerine gre, bunlarn says 46
bin ile 50 bin arasndadr.66 Rus yazar Tomilovun verilerine g
re ise, Krm Savann ardndan 20 bin Nogay ailesi Rusyay
terketmi ve bunlar Adana ovasna yerletirilmilerdir. 1904
ylnda Trkiyede sadece 2 bin Nogay ailesi kalmtr.6
erkeslerin ynsal glerinde, Krml Tatarlar ve Nogaylarn Osmanl mparatorluuna gelmelerinin belirgin bir rol
olmutur. Herey bir yana. Krml Tatarlar ve Nogaylar, Kuzey
Kafkas Mslman boylara nc ve rnek olmulardr. Baz Trk
uyruklu Tatar ve Nogaylar, nce kendi kendilerine, sonralar ise
24

Osmanl hkmetinin tevikiyle, kendi rneklerini izleyerek hak

dininin halifesinin lkesine g etmeleri iin. Kuzey Kafkas
boylar arasnda hararetli bir ajitasyon balattlar. Bu propagan
da amacna ulat ve dallarn ou slm halifesinin lkesinde
mutlu bir yaam rivayetine kand. Mesel, 3864 g srasnda
pek ok mahrumiyete katlanan erkcslerin ou, kendilerini,
slm halifesinin lkesinde hepimizi bir tas pirin bekliyor"
dncesiyle teselli ediyorlard.68
ar hkmeti, Krm Savann ardndan dallarn srl
melerine ynelik projeleri mzakere etmeye koyuldu. Bu pro
jeler zellikle Dou Kafkasyann tam anlamyla teslim alnd
1859-60 yllarnda gndeme geldi. Bat Kafkasya Ordugh
Kurmay Bakan 20 Eyll 1860 tarihinde yle diyordu: "Da
kavimlerinin deniz kysna sktrlmalar, onlar (aralarnda
hibir ba olmasa da) bizim sunacamz artlara boyun emeye
zorlayacak ve yaklaan k harekt srasnda birliklerimizi da
larn tepelerine ymamz Kafkasya'nn sa cenahnn yattnlmas iin ok yardmc olacaktr.69 Balangta dallarn
gertilmelerine ilikin tartlan birka proje vard. Bunlar
dallarn yalnzca Trkiyeye deil, dzlklere ve Rusyann i
blgelerine de yollanmalarn ngryordu. Bat Kafkasyann
fethine ilikin tartlan projelerde ne kan ortak zellik, hep
sinin yerleik halktan kunulma gerei ve Rus ya da Hristiyan
e ile deiiminin kanlmazln temel almasyd. Dallarn
srgn edilmesinden baka alternatif ngrlmyordu. ar
hkmeti ve Kafkasya yneticileri bundan kanyorlard. Gene
ral L. Fadeyev, Rusya m paratorluunun o zamanki ynetici
lerinin dncesini, Kajkasya'dan Mektuplar'nda yle ifade
etmiti: Dou ve Bat Kafkasya arasnda kkl bir fark vard:
crkesler, denize ak konumlarndan dolay, asla, lem ana
yurtlarnda kalmay srdrp hem de Rusyann arkasnda sa
25

lam bir dayanak oluturamazlard. Karadenizde patlayacak ilk

silahn onlar yeniden ayaklandracan bile bile, birdnemcik
olsun bar iin, Kuban tesi halkn Rus ynetimine boyun
edirmek iin, srekli, kanl, olaanst pahalya mal olacak bir
savan srdrlmesi gerekirdi. Halk yeniden eitmek asrlar
srecek bir iti. Oysa zaman, Kafkasyann dize getirilmesinde
asl nemli enin ta kendisiydi. Karadenizin bat kysn Rus
toprana dntrmemiz gerekiyordu. Bunun iin de btn
sahili dallardan arndrmahydk.70
Bylelikle, Rus siyas evrelerinde. Kuzey Kafkasya'nn fet
hinin ba koulunun, o blgenin yerli halktan arndrlmas
olduu kanaati olutu. Bununla birlikte, generallerden bazlar,
zellikle Kafkasya savana katlm olanlar, bylesi bir nlemin
dallarn iddetli tepkisine davet olduu ve sava kanl, uzla
masz bir mezbahaya evirecei uyarsnda bulundular. 1857de
Tugeneral Milyutin, Savunma Bakanna ilettii Rus Kazak
larnn Kafkasyada iskn ve baz yerli boylarn yerlerinin
deitirilmesinde izlenecek yollar hakkndaki notta, dman
kabilelerin topraklarnn Kazaklara devredilmesini, buradaki
yerli halkn da, Don birliklerinin topraklarna gnderilmesini ve
oralarda dallar iin koloni benzeri ze! yerleim yerleri
kurulmasn tavsiye etmekteydi.11 Bu not, M ilyutirin teklif
ettii bu tedbirin dikkate alnmas iin, Kafkas ordusu birlikle
rine kumanda eden ar Yaveri General Koebu, ar Yaveri
General Homutov ve Tmgeneral Wolf'a yollanmt.2
Tmgeneral Wolf'un verdii yantta, Tugeneral Milyutinin pusulasnn, Kafkasyay tanm olan bir insan artmamasnn olanaksz olduu; teklif edilen nlemlerin kat ve zor
baca olmasnn yansra pratikte uygulanmasnn kolay olma
d, belirtiliyordu. "Daly bilen, onun, yurduna, dal deer
lerine ve yaam tarzna derin ballm ve dzle tamaca26

na lm tercih edeceini de bilirdi. Bir tekinin bile bu artlara

boyun emeyeceini kesin olarak sylemek mmkndr. Ger
ekte istenen (bu fikrin altnda yatan ve bu arada aklanmayan
niyet) dallarn tbi olmalar deil, telef olmalardr."73
a r Y averi G en eral K oebu d a, cev ab n d a, M ily u tin tarafn
dan nerilen tedbir, yani btn y le b ir bo y u n D o n blgesine
nakledilm esi, K afk asy ay k azandrm akla n o k talan acak yerde,
K afk asy a le d n d r lm e d ik e so n a e rm e y e c e k ve h er
zam ankinden daha iddetli b ir sav aa yol aacaktr. D allarn,
stelik sadece cem aatlerin deil, sahipsiz tek te k ailelerin bile
bu artlar karsn d a bo y u n e m eleri b e k len em ez .. K afkas boy
larnn R u sy a y a g n d erilm esi teklifine k esin olarak itiraz
ederek, K afk a sy a n n y attn lm as g r n t s a ltn d a b u nlem i
tehlikeli b ile bulm ak tay m 74 diyordu.

Ancak baz generallerin isteksizlii ve olumsuz yaklamlar,

hkmetin Kafkasyann batsndaki boylar anayurtlarndan et
me kararn deitiremedi. Nitekim, Kuban blgesi ordu komu
tan ve Kazak birliklerinin ba olarak atanan G raf Evdokimov,
Kasm 1860ta, bu yrede bir inceleme gezisi gerekletirerek
Kafkas ordusu bakomutanna, blgenin istilas yntemine ili
kin kendi grlerini zetleyen bir rapor sundu. Evdokimova
gre kesin zm, Byelaya ve Laba nehirleri arasndaki alann
tamam ile Karadeniz'in bat kysna Kazak kylerinin iskn
edilmesi, dallara da dzle inmelerinin ya da ekip Trki
yeye gitmelerinin teklif edilmesi idi.75 Evdokimov'ut neri
leri, Kafkas Ordusu Bakumandan Baryatinskinin taktirini ka
zand. Dou Kafkasyada Lczgilere ve eenlerc boyun edirten bu general, Bat Kafkasyada bylesi bir uygulamann ka
nlmaz olduunu varsayarak, "Bat Kafkasyada savan nihai
hedefi olarak, erkeslerin dalardaki smaklarndan kaytsz
artsz kovalanmasn" istiyordu.76 1860 ylnda, Rusya mpara
27

torluu Dileri Bakanlnn Kafkasya M slmanlarnn

Trkiyeye gertilmesi konusunda Savunm a bakanna gnder
dii yazlardan birinde, Prens Baryatinskinin, devletin yararn
gzeterek, Kafkas sradalarnn kuzey yamacndaki Mslman
boylarn Trkiyeye g etmeleri iin kesin ve ak olarak emir
vermi olduunu ve bu arada dallarn, Rusyaya kar din bir
tahamm lszlk ve dm anca bir yaklam la dolduklar
Trkiyeden geri dnlerini de tehlikeli bulduunu eklediini
belirtti.77
Temelde tartlan sorun uydu: Yerlerinden srlenlere,
Kuban, Don ya da Rusyann i vilayetlerinde toprak m veril
meliydi yoksa Trkiyeye g etme hakk m tannmalyd? Bu
nedenle daha 1857de mparator II. Aleksandr dneminde Kaf
kasya Komitesi kurulmutu. Bu komite bnyesinde kurulan bir
alt birim (bazen ayr bir komisyon olarak da tanmlanyordu)
Kuban tesi blgenin kolonizasyouyla ilgiliydi. Kafkas Komitesinin zmlemesi gereken sorunlardan biri de, Rusya mpa
ratorluumun, srlen dallarn yeniden iskn edilmesine
ayrlabilecek yeterli topra olup olmadnn aratrlmasyd.
Kafkas Komitesi bu konudaki dncelerini Bakanlar Kunluna sundu. Dallarn g ettirilecei yeter miktarda bo
toprak sorununa Rusya mparatorluu Bakanlar Kurulunda 25
Temmuz 1861'de zel bir oturum ayrlmt. Sonuta Bakanlar
Kurulunun konuyu grmesinin ardndan, Sadece Ural ve
Orenburg Kazak birliklerinin, byk dal cemaatlerini, Rus
yerleimlerinin arasna yerlclinneye yeterli olacak byklkte
topraklarnn olduu, ortaya kt.7* Bakanlar Kurulu kararnn
U. Aleksandr tavafndan onaylanm olduuna baklmakszn,
koca da boylarnn gertilmesine ilikin byk mali giderler
ve Sibiryada bir Kafkasya yaratmak gibi bu kadar geni apl
bir plann gereklemesinin byk zorluklar gz nne al
28

narak, her halkrda Baryatinski, Evdokimov vb.nin planlar

zerinde durulmas karar alnd: Dallara Kubana tanmak ya
da Trkiyeye g etmeyi teklif etmek. Evdokimov bu konuda,
insanl nce kendi adamlarmza; en son Rusun menfaali tat
min olduktan sonra, geriye, dallarn nne ksmetlerine ne
kalrsa koyma hakkn kendimde gryorum diyordu.
Bat Kafkasyann fethine ilikin sunulan plana nihai onay
vermek ve durumu ahsen yerinde grmek iin mparator II.
Aleksandr 1861 yl Eyll aynda Kuzey Kafkasya'ya geldi.
Daimi yerleim yeri olan Memruk O rada, arn huzuruna, apsuglar, Abazalar, Ubhlar ve baka baz Bat Kafkas boylarndan
bir delegasyon kt. Heyet, Rus ynetimine sadk kalacaklarna
yeminle sz vererek, ardan onlar doduklar yerlerden srgn
etmemelerini istedi. arn verdii yant ise uydu: Size bir
aylk bir sre tanyorum. Abazalar, ebediyen hkmran olacak
lar, kendilerine mill dzenlerini ve mahkemelerini kuracaklar
topraklarn verilecei Kubana gmek isteyip istemediklerine
karar versinler. Yoksa Trkiyeye gitsinler.*0
Bat Kafkasyann fethi operasyonunun bitirilmesine hazrlk
amacyla ve Trkiyeye gitmeleri iin son formaliteleri tamam
lamak zere dallarn Karadeniz kylarna gnderilmeleri
rgtlenirken kol oluturulmutu: Adagumlar, apsuglar,
Abazalar. Bu adlardan, hangi boylar kapsadklar belli.81
Dallarn toplu olarak srgn edilmeleri dncesini mm
kn klan nedenler vc artlar zerinde ksaca durulmasnn tam
yeridir.
Dallarn toplu olarak gzden karlmasnn asl nedeni,
Rusyann rahat durmayan, savakan, cesur ve enesine kadar
silahl da sakinlerinden kurtulma isteidir. Blge, insanlar bo
yun emek istemedji iin, srekli bir istikrarszlk ve dalgalan
ma oda olarak ortaya kyor, ar hkmetini Kuzey
29

Kafkasyada olduka byk bir ordu tutmak zorunda brakyor

du. Bu da byk masraflara yol ayordu. Ayrca, Rusyann
hedefi, Osmanl mparatorluumun Kuzey Kafkas Mslman
halklarm akn akn iskn ederek topraklarndaki Islm
nfusunu oaltmaya ynelik politikasna denk dyordu.
Knn Sava, imparatorluk savunmasnn en zayf blgele
rinden birinin Karadeniz kylar olduunu gstermiti. Rusya,
Osmanl mparatoruunun Kuzey Kafkasyadaki etkisi ve
dallarla balar gz nne aldnda, yeni bir Trk-Rus sava
kt takdirde Trk karma birliklerinin Karadenizin bat
kysn igal edeceklerini ve 1877-78 Trk-Rus Savanda
Abhazyada sk sk grld gibi Kuzey Kafkasya'da bir kez
daha genel bir isyan tahrik edeceini hesaba katmadan edemez
di. Kuzey Kafkasya tepeleri, zor ulalan da kylerinin varl,
dallara kar koyma imkn veriyordu. Bundan dolay, Kafkas
sava bittikten sonra bile, Kuzey Kafkas Mslman halklarnn
Rus ynetimine kar iin iin direni politikalarn srdrdk
lerini kantlayan bir baka olgu da, eenistan ve Dastanda,
yiitlik ve kahramanlk kisvesi altnda Ruslara kar sava eiti
mi veren tarikatlerin retilerinin mthi yaygn olmasdr. Bu
artlarda, ar hkmeti egemenliini salamlatrmak iin eti
sert nleme bavurmak zorunda kald: Kazak kyllerinin iskn
edilmesi yoluyla Kuzey Kafkasyann ruslatrlmas. Rusya
mparatorluk yasalarna gre her Kazak iin 30 desyatin (1
desyatin=l,09 hektar) toprak gerekiyordu.82 Oysa Rus Kazak
birlii 6 bin kiiden oluuyordu ve Kuzey Kafkasya'daki toprak
larn azl, sounun dallarn topraklarna el koymaktan baka
bir ekilde zlmesine izin vermiyordu.
Bat Kafkasya'nn jeostratejik konumunu ve denize knn
oluunu dikkate alan Rus ynetimi, abasn ncelikle Kafkas
yann bu ksmnda salam bir iktidar kurmaya yneltmiti. Bu
nedenle dc dallarn srgn edilmesi ve Kafkasyann rus30

latrlmas politikas youn bir biimde balatld ve asl olarak

Bat Kafkasya'da srdrld. Rus ynetimi 1865-66 yllarnda
ise, (bata eenya olmak zere) Dou Kafkasyay ele geirdi.
ar hkmeti Kuzey Kafkasyann bat blmndeki da
llarn toplu olarak srlmesine karar verdiinde, kendini bir
tercih yapma zorunluluu nnde buldu: Bu boylar Kubana
srmek ya da onlara Trkiyeye gitme hakk tanmak. kinci
seenek, g edenlerin yerletirilmesi iin ek harcama yaprlmasn ve onlara yetecek toprak, evlerin inas iin para ayrl
masn gerektirmeyecei iin, tercih nedeniydi. Btn bu gider
ler Trk hkmetinin omuzlarna ykleniyordu. Etraflar Rus
yerleimleri ile evrilse ve dzlklere ayr boylar halinde yerletirilscler bile, dallarn kendi aralarnda yeni yeni kar
gaalarn ortaya kmayacana dair ar hkmetinin elinde
hibir garanti yoktu. Tm bu koullar, ar hkmetinin ikinci
seenei tercih etmesinde belirleyici oldu.
te yandan, kar tarafn, Kuzey Kalkas boylar ve halklar
na smak sunacak hkmetin rzas olm adan dallarn
Trkiyeye gnn organize edilmesi olanakszd. Bu gn
rgtlenmesinde Osmanl mparatorluunun rol Rusyantnkinden az olmad gibi muhtemelen daha da fazladr. Baz tari
hiler g srasnda Rusya'nn rolne deinirken, aslnda ge
ilham verenin, amac olabildiince ok erkei kendine ek
mek olan Trkiye olduunu belirtirler.*3 Osmanl mparatorluu,
asr aan bir sre boyunca alttan alta dallar Rusyaya kar
savaa kkrtt; para vc silah yardmnda bulundu. erke boy
lar, stanbul vc Trabzonda daimi temsilci bulunduruyorlard.
Dallarn Osmanl m paratorluuyla ticar, din, siyas ve
asker balar, onlarn Trklerin yardmna baladklar umudu
arttrmt ve erkesler halifenin ahsnda tm Mslmanlarn
hamisini gryorlard. Yaklak yarm yzyl sren bir sava
boyunca hezimete katlandklar iin, kalan tek umutlar, Trkiye
31

idi. Rus yazar N. Dubrovin, erkesler Trkiyenin, nfusu ve

sath ile dnyann en kudretli sper gc olduuna ak yrekle
inanmlard diye yazyor ve yle devam ediyor: Onlar sul
tann tm Avrupa devletlerine hkmettiine ve son sava ba
latp Mslman tebaay rahatsz etmemek iin Franszlara ve
Ingilizlere Ruslar kovmalarn emretmi olduuna, inanr
lard.84 Trk tarihi Abdullah Saydam, Artk silahla kar ko
yacak halleri kalmadndan, yaknlarnn, tandklarnn yaa
d ve hkmdarna da halife olarak sayg gsterdikleri
Osmanl mparatorluunag, bu halklar iin tek kurtulu are
si saylyordu diye yazmt.85 Pariste yaymlanan Mousoulmanine (Mslman) adl gazetenin bayazar Mehmet Ecenh,
bu duruma ilikin gzlemini Kafkas Dallarnn Trkiye'deki
Rol adl makalesinde, OsmanlInn temsilcisi olup, pratikte
ky kylerinin amiri de saylan Anapa paasnn ahsnda
Trkiye ile ticar ve idari anlamda srekli iliki iinde olan
crkesle; Trkiyeyi, tehlike annda kendilerine destek kacak
z devletleri olarak grmeye almlard diye yanstmaktadr.86
Osmanl mparatorluunun Kuzey KafkasyalIlarn kendi
topraklarna aknmdan kan, erkesleri kullanarak zecei
aadaki stratejik amalarla aklanabilir
1) Hristiyan halkn yaad yerlerde Mslman varlnn
arttrlmas;
2) erkeslerin, egemenlik altndaki halklarn mill kurtulu
hareketlerinin bastrlmasnda asker g olarak kullanlmalar;
3) Trk ordusunun sava yeteneini arttrmak ve zellikle de,
Rus Kazak birliklerine kar koyabilecek sipahi birliklerinin
yaratlmas iin erkeslcrdcn yararlanmak.
Bylece, dallarn Kafkas sava sonrasnda kitlesel srg
nnde temel etken, Rusya ve Trkiyenin izledikleri siyasetler
ile bu konuda karlarnn akmas olmutur. Avrupal g
32

lerin, dallarn srgn sonm karsnda ald tavrn balarda

Trkiyeninkiyle ayn olduunu belirtmek ilgin olacaktr.
ngiltere ve Fransa Kafkasyadan yerlilerin gn tevik edi
yorlard. Bununla Rusyay zayflatp Trkiyeyi glendirmeyi
amalyorlard. Ancak dallarn g genci bir hal alp ardn
dan oraya Rus topluluklar yerletirilince, yani Rusyann bu
blgeyi daha gl olarak kendi arkasna alabilecei tehdidi
dounca, Krm koalisyonunun yesi de olan Avrupal glerin
yaklam deiti ve dallarn Trkiyeye gnderilmesi konu
sunda binbir engel karmaya baladlar. 1864 MaysTnda Lord
Stradford Redcliff Ingiliz Parlamentosunda dallarn g etti
rilmesi sorununu gndeme getirdi. Redcliff, ngiliz hkmetin
den, "srgn edilenlerin aclarn yattrmak amacyla gerekli
nlemleri almas iin Ruslar uyarmasn talep etti.87 Buna ra
men, ne ngiliz, ne de Fransz hkmetleri bu konuda hibir
etkin giriimde bulunmad.
Dallarn gne ilikin Rusya ve Trkiyenin izledii res
mi politikalarn dnda, gn apnn bu denli geni olmasna
yol aan baka etkenler de vardr. Bunlar:
1) Trk grevlilerinin din propaganda ve ajitasyonu,
2) M ekkeye hacca gitme grnts altnda Trkiyeye
tanma;
3) erkeslerin Osmanl mparatorluu ile ahs ilikileri
(harem politikas ve akrabalk balar),
4) erkeslerin sosyal yaps;
5) Dallara, Trkiye'ye zel serbest gei hakk tannmas;
6) Savatan sonra arlk memurlarnn ve Kazaklarn
erkeslere kt muamelesi.
Bunlardan bazlar zerinde durmak gerekir:
Din ortakl Trk sultannn bu konudaki eilimini
glendirdi: O ayn zamanda, slm dinine mensup Kafkas boy
larnn da halifesiydi. te yandan, dallarn padiah Msl33

mantarn ba olarak kabul etmeleri, onun siyas erkine boyun

emeleri iin yeterliydi.88 Bu durum (din ortakl ve halifelik),
grevlileri yoluyla dallar Mslman kardeliine aran
ve srgn halinde her trl ihsan vaadeden Trk hkmetinin
iine yaryordu.*19 Trk hkmeti, g srasnda bile hi ara ver
meksizin, dallar arasnda mollalar ve ajanlar araclyla,
aadaki iddialarla, ajitasyonu srdryordu;
1) Kfirlerin lkesinde, onlarn egemenlii altnda yaamak
imknsz. Bu durumda ya savap lmek ya da Mslman lke
lere g etmek gerekir.
2) G etmek, sinimizin yazgs. A llahn emri ile asla
elimez; M uhammed, M ekkeden M edineye g ederek,
slm 'da hicreti daha batan kendi balatmtr;
3) M slman lkelere hicret edin. Sonra geri gelip ana
vatannz kurtaracaksnz;
4 ) Gvur lkesinde lmek ve slm' riteller olmadan cenaze
kaldrlmas Mslmanla aykrdr. Bu durumda, lenlerin
ruhu ad olmaz.90
Kuzey Kafkas halklarnn Trkiyeye gnde din propa
gandann etkin bir rol olmutur. Rus tarih biliminin baz tem
silcileri, zellikle de Trk tarihileri, erkeslerin kitlesel olarak
Osmanl mparatorluuna gmelerinde din faktrnn roln
biraz fazla bytmektedirler. Oysa Ahmet alikovun isabetli
tesbitine gre, din fanatizm ona yklemeye altklar rol
oynasayd, o takdirde, dallarn g ncelikle dinciliin daha
derin kkler sald Dastanda olurdu. Orada eriat azatl
yenmiti, oysa erkeslerde eriat asla azatl kramamt .91
G hazrlayan koullara, Trk grevlilerinin, sadece din
deil, daha iyi bir kader umudu alayan ve ge ak ar olan
sosyal amal din propagandas da eklenebilir. Srgn srasn
da, 1 Haziran 1863 tarihinde, Trk grevli Muhammed Hasaret
34

crkeslere bir haber gelirdi: Ailelerinizi ve gerekli eyalarnz

aln, nk hkmetimiz sizlere ev ina etmeye urayor, tm
halkmz da bu ie katlyor. Uzayan ileriniz szleri bahara
kadar buralarda tutsa da, bitirir bitirmez sizden ncekiler gibi
hevesle tanmak iin acele edin.''' Yine o 1863 ylnda Trk
hkmeti Kafkasyadan g edecekler iin ba kampanyas
iln etti.9-1
Dallarn gnn bir baka biimi dorudan din faktrle
ilikilidir: M ekkeye giderek hac grevini yerine getirme grn
ts altnda Osmanl mparatorluuna g. Balarda bu gerek
eyle kitleler halinde ilk genler Nogaylar olmutur. Sonralar
Kafkas ynetimine erkeslerden de bu dorultuda pek ok istek
gelmeye balad. Haclar, alt aylk yurtd pasaportlarn elde
eder etmez, Trkiye'ye yollanyorlard. Burada pasaportlar za
man amna uraynca yetkililere teslim ediyor ve yerine hatnidiyeTerini alyorlard.94 G cdccck olanlar hacc ileri sre
rek yurt dna kmaya daha yatkndlar: Alt ay sreyle Rus
yurtta sayldklar iin isterlerse vatanlarna dnebilecekler
di.95 Halbuki Trk yetkililer, genellikle daha geerlilik sresi
dolmadan bu pasaportlar ellerinden alyor, onlar muhacir
iln ediyorlard.96 Trk hkmeti, Kuzey KafkasyalIlarn yasal
olm ayan yollardan g konusunu atnda. ar 11.
Alcksandr direktifine uyan stanbuldaki Rus elisi, Trk
ynetimine resmen u bilgiyi verdi: Mslmanlarntz, kendi
lerine nakilhanc yapmak zere deil Kabe'yi tavaf etmek iin
verilen izinle Trkiyeye gclmcktclcr. Biz, din inancn gerei
olan bu istein yerine getirilmesine kar koymay isteme
diimiz gibi kar kamayz da.97 Bunun yan sra Rus hk
meti, byk blmnn geri dnmediini gz nne alarak,
haclarn hacca gitmeden nce tm vergilerini ve borlarn
demesi gerektiine dair bir kararname kard. Tersi durumda
35

her hac, sresi iinde dnmedii takdirde, ardndan bor ve

m kellefiyetlerinin deneceine dair cem aatinin kefaletini
brakmalyd.98
Ge yol aan faktrlerden biri de, dallarn Osmanl mpa
ratorluu ile asrlardr varolan ili kisiydi. Birok erke, eski
den beri, daha XIX. yzyl ncesinde bile, Osmanl mparator
luumda yksek grevler edinmiti. 1584-85 yllarnda sad
razam mevkiinde bulunan kii, ordusu iki kez (1578 ve 1585 yl
larnda) Kafkas tesine saldrda bulunmu ve hatt Tebriz'i ele
geirmi olan zdemirolu erke Osman Paayd ." Daha
sonralar ise. Bat Karadeniz kylarnda birka asker harektn
ban eken eenzade Hac Haan Paa Trabzon valisi olarak
atand.100 XIX. yzyln ilk yarsnda ordu ve devlet arkndaki
pek ok yksek grevi erkcsler doldurmutu. Hatt II. Mah
mutun lmnden sonra, ksa bir sreyle lke ynetimi erke
ordu komutanlarnn eline geti.10' Abdimecit dneminin nl
mareallerinden ikisi, erke Hafz Mehmed Paa (lm 1866)
ve erke smail Paa (lm 1861) Kafkas kkenliydi.102
Osmanl mparatorluumun XIX. yzylda nl siyas kiilii
Hsrev Mehmet Paa, Abaza kkenli olup, esir olarak satn aln
m , Sultan III. Selim in saltanat srasnda (1789-1807)
Osmanl Donanmas Bakomutan dzeyine ykselmi, II.
Mabmud dneminde Osmanl Ordusu Bakomutanlna getir
ilmi, Abdim ecit dnem inde ise 1855tc lm ne dek
sadrazamlk yapmt.103
crkcslerin Osmanl saraynda szlerinin o kadar geme
sinde etkili bir baka zel neden de, harem politikas" olarak
adlandrlan siyasetti. Kuzey Kafkasya, M srda Memluklularn
ynetiminde olduu gibi, Osmanl imparatorluumda da, klehatayk salayan balca ticar kaynak olmay srdrmtr.
kisi arasndaki fark, Memluklulara koruma grevi iin gen
36

erkekler sunulurken, sultan ve paa haremleri iin Osmanl

mparatorluuma kz ocuklar ve gen kzlarn ihra edilme
siydi. A. Dubrovin, Haremler, satn alnmalar temelde Anapa
ve Suhumi kalelerindeki Trkler yoluyla daha da hareketlenen
erke kzlar ile dolup tayordu. Trkiyeye kadn nakli yle
byk saylara ulayordu ki, bazlar Trk neslinin slahn er
ke kadnlarn varlna balar diye yazmaktadr.104 Kuzey
Kafkas kadnlar yoluyla Trk rknn iyiletirilmesi fikri
Mehmet Eceruhta da yansmasn bulur: Dallar ve erkesler
Osmanl tipini asilletirerek, canl bir damar devlet ynetimine
de sokmulard. 105 erke kadnlar, ttihat ve Terakki ikti
darnn haremlerin datlmasna ilikin emrine (1909) kadar,
Osmanl haremlerindeki stn konumlarn korumulardr. Kaf
kas ynetiminin resm verilerine gre, her yl erkesistan'dan
Trkiyeye 4 bin kadn ve erkek kle gnderiliyordu.106
Haremlerde erke kzlarnn oalmas, III. M ustafa'dan
(1757-1773) itibaren Osmanl sultanlarnn neredeyse tama
mnn erke kadnlaryla evlenmelerine yol amt. III.
Selim in (1789-1807) annesi, II. M ahmutun (1808-1839) kars
ve ayn zamanda Sultan Abdlmecitin (1839-1861) annesi,
Abdlazizin (1861-1876) annesi ve V. M uratn (1876) annesi
olan Abdlmecitin kars ve II. Abdlhamidin (1876-1909)
kars hep erketi.107
Osmanl sultanlarnn kendilerini erkeslerle evrelemeleri,
baz tarihilere gre, iktidarn belli bir istikrara kavumasna yol
amtr. erkcslerin kana kan geleneinin Osmanl saraynda
da benimsendii dikkate alndnda durum daha iyi anlalr.
XIX. yzylda sultann zorla tahttan indirilme olay sadece bir
kez1 olmutur (1876da Abdlaziz). Buna karn, komploya
karanlarn hepsi, Mithat Paann evinde toplant yaptklar bir
srada devrik sultann akrabas olan erke Haan tarafndan
37

ldrldler.I0lf erkeslerde kan balarnn gl olmas,

Trkiyede saygn bir mevki sahibi olmay baaran bir erkein
akrabalarn etrafna toplayp, onlara olabildiince iyi bir yaam
dzeyi salamaya gayret etmesini gerektiriyordu. Yeni gelen
akrabalar da, yaam koullar dzelip sra kendilerine geldiin
de, geride kalan akrabalarn yanlarna ekiyorlard. Karadeniz
kordon boyunda grevli bir komutann klelerin Trkiye'ye
nakli konusundaki 6 Kasm 1843 tarihli raporunda belirttii
zere: Balangc tarihin derinliklerine uzanan bu utan verici
ticaret, dallara, Trkiyede sadece sradan kiilerle deil BabI
linin ileri gelenleriyle de balant kurma olana salamtr.
Dallar tarafndan kk bir bedel karlnda satlan erkek
ocuklarnn yksek makamlara ykselmeleri ve Osmanl mpa
ratorluumda yksek dzeyde devlet adam olmalar az rast
lanan bir durum deildi. Anapa civarlarndan bir Natuhay olan
Hafz Paa ve Gelcncik berisinden bir apsug olan Halil Paa
buna rnektir. 10^ Kafkas Genel Valilii tarafndan erkesistanda 1837de hazrlanan bir raporda, Trkiye'de nemli devlet
grevlilerinin crkesistanda e durumundan akrabalar bulun
duu nemle belirtiliyordu.110 Bu nedenle Kafkasya ile kaak
ticaret, BabIlinin koyduu yasak fermanlarna ramen, st
dzey yerel yneticiler tarafndan gizlenip, zeri rtlerek
kolaylk grmekteydi.
Kukusuz, damarlarndaki erke kan, Osmanl sultanla
rnn dallarn Trkiyeye nakli karsndaki tutumlarnn olu
masnda kendisinden beklenen rol yerine getirmi; erkeslerin
Osmanl saraynda nemli makamlar ele geirmelerinde, devlet
arknda ve orduda ge yaklalmasnda en nemli faktrler
den biri olmutur. Bu sbjektif yaklam, Trk tarih yazmnda,
dallarn Osmanl mparatorluuma glerinin bir nedeni
olarak ilenmektedir. Ancak, Trkiyedeki Kuzey Kafkas dias38

porasnn baz yaynlarnda, dallarn Trklerle youn bala

rnn olmas ve Trklerin g tevik etmeleri, Osmanl yne
timinin ge daveti olarak deerlendirilmektedir."1
erkeslerin gnn ynsallnn nedenlerinden biri olan
Kuzey Kafkas boylarnn sosyal yaplar zerinde zellikle dur
mak kanlmaz olmaktadr. Btn teki Kuzey Kafkas boy
larnda olduu gibi, erke halknn da kyller ve kleler ze
rinde ykselen kendi aristokratlan (Dou Kafkasyada prensler,
uzdenler-sarayl snf) vard. Bu yapya ilk darbe, ar yneti
minin kleliin lav emriyle vurulmutur. Son darbe ise, er
ke soylularna klelerini azad etmeleri konusunda verilen tali
mat oldu. Ancak erke cemaatine asl darbe, Rusyadaki feo
dal haklarn iptali ve erke prenslerinin ve uzdenlerinin
kyllere zgrlklerini iade etmek zorunda kalmalar olmutur.
Bu dnemde birok erke derebeyi, rzalaryla kyllerini
azad etmekten kanmak iin, tebaalaryla birlikte Trkiyeye
g karar almlardr. Bir erke prensinin, yetitirilmesi iin
olunu yollad kylk yre, geleneklere gre ona akrabalk
balaryla bal saylrd. Bundan dolay prens ve uzden ile bir
likte birka kyn btnyle g ettii grlmtr. Kafkas
savalarnda yer alm olan General R. Fadeyevin de kabul
ettii gibi: T rkiyeye g eden dallara derebeyliklerinin
mensuplarn da toplu olarak yanlarnda gtrmelerine izin ver
erek, ayn zamanda kendimizi, alkan, barl ve asla tehlike
li olmayan insanlardan oluan i grebilir bir kitleden mahrum
ediyorduk. " 2 Abaza Prensi Aba Trkiyeye g ettiinde, onu
bin akraba kyl izlemiti. 1864 ylnda Kafkas iktidarnda
Abhazyann yneticisi Mihail irvaidzenin, yanna 20 bin
AJjazay alarak Osmanl mparatorluuna gmeyi planlad
na dair bir phe uyanmt.113
erke asillerinin buna benzer geileri, dallarn gidiini
39

karna gren Kafkas iktidarnn, Trkiyeye kitlesel olarak

gei giriiminde bulunmalarna engel karmamas ile daha da
kolaylayordu. Hatt kruvazr tatbikat srasnda, Trk ker
vansaraylarnda mahsur kalan dallar gtrecek olanlara gei
izni verilmesi iin Rus gemilerine talimat verilmiti."4
G elverili klan faktrlerden sonuncusu da, Kazak a
vularn ve yerli Rus polis yetkililerinin, zellikle Kafkas sava
bittikten sonra igal altndaki yerli halka ynelik davranlarn
daki zorbalktr Kazaklarn, basit sular yznden erkesleri
ldrd, ancak cezasz kalm cinayet saysnn hi de az
olmad kaytlardan anlalmaktadr. erkesler, kendilerini pek
de dikkate almayan Rus makamlarna ikyette bulunmaktan
ekiniyorlard. Savunmasz kalmlk duygusu, Kafkas sava
bittikten yllar sonra bile, Kuzey KafkasyalIlar arasnda Trki
ye'ye g etme isteinin canl kalmasna yol amtr. Halk
iinde, savunmasz bir biimde Rus komularnn zulmne
terkedilmi olduklar kanaati kk salyordu. Bu durumda tek
kurtulu Trkiyeye g olabilirdi. R. Fadeyev, erke nfs
tan arta kalanlar kovmak gerekseydi, hkmet, adalet duy
gusunu zedelemeden baka yntemler de bulabilirdi diye
yazm t."5
erkeslerin Osmanl mparatorluu'na kitlesel glerinin
temel nedenleri ve bunu kolaylatran faktrler bunlard.
Dallarn zorunlu srgn karar alndktan sonra, ar hk
meti bu uygulamann diplomatik altyapsn oluturmaya ynel
di. Bu hazrla, 1858'de, ilk gnll gmen gruplarnn Ana
doluya geiiyle birlikte giriildi.116 1859 Hazirannda, Os
manlI mparatorluu Dileri Bakan, stanbuldaki Rus Elisi
Prens Lobanov Rostovski'yle yapt grmede, Son zaman
larda olaanst ivme kazanan ve BabIlide sknt yaratan,
Mslmanlarn Rusyadan Trkiye'ye g serbestisinin snr
40

landrlmas konusunda ricada bulunmutu.117 Grme srasn

da bakan, Rus hkmetinin, g ve Rus Mslmanlarnn Trk
uyruuna geileri konusundaki niyetini anlamak istemi ve
muhacirlerin ara vermeksizin hzlanan sel gibi ak karsnda
endielerini belirterek, bundan byle gn bir dzen dahilinde
yaplmasn, her iki hkmetin nceden karlkl anlamas ol
makszn gereklememesini" talep etm iti."8 Bu grmeyi
Osmanl mparatorluu Dileri Bakanl resm notas izledi.
Bu notayla Trk hkmeti, Rus tarafnn, Kafkas Mslman
larnn g vc Trk uyruuna kabul edilmeleri durumunda Rus
vatandalk haklarn kaybedip etmeyecekleri konusunda
grn bildirmesini resmen istedi.119
arlk hkmeti, bu notay Trk tarafyla Kuzey Kafkas
M slman halklarnn Trkiyeye g hakknda anlama
salayacak grmeler iin uygun bir ara olarak deerlendirdi.
Sorun mparator II. Aleksandr ve Kafkas Ordusu Bakomutan
l n n incelemesine sunuldu. Ardndan 26 Ocak 1860'ta,
Rusyann Osmanl mparatorluundaki temsilcisine, Trk
hkmetinin notasna verilen yazl cevap geldi. Eliye hitaben
yazlan nyazda ayrntlaryla unlar belirtiliyordu:
Hametmeaplar, aadaki maddelerin cevap olarak kabul
edilmesini buyururlar:
1) Biz hibir zaman, bizim dmzdaki devletlerin, hkme
timizin izni olmakszn bizden ayrlanlar tebaalarna alma hak
larn tartmadk ve hl da bu iddiada deiliz.
2) Bizim Mslmanlarmz, oraya yerlemek zere deil de,
Kbeyi ziyaret etmek iin Trkiyeye k izni talebinde bulu
nuyorlar. Biz, din inancn bir gerei olan bu istein yerine geti
rilmesine kar duramayz, durmay da istemeyiz.
3) Devletimizin hkmetinin onay olmakszn gidip herhan
gi bir devlete yerlemek olmaz. Burada bunun uluslararas
41

hukuk ilikileri kapsamnda aa kavuturulmas gereksizdir.

4) G izni, allm yurtd pasaportu ile deil, daima
yazl zel bir belgeyle verilmektedir.
G daima sresiz bir zaman iin gereklemektedir.
Bir kiiye izin verilmi olmasnn anlam, o kiinin kendi
liinden Rus tebaasndan km olduudur.
Bu kurallar ayrca tasdik gerektirmez.
... Hkmdar mparatorun yukarda iaret ettiklerine bir
ekleme daha yapmak uygun der:
Arzu ederiz ki, bizden ayrlanlar snrlarmza yakn yerlere
yerletirilmesin.
Babli ile olan dostluk ilikilerimize dayanarak sz konusu
giriimi nlemeye alnz. Trk hkmeti byle bir eye karar
verirse, bizim de haklar konusunda tellanmamz gerekmeye
cektir. 120
Lobanov Rostovski, bu yazy aldktan sonra Trk hkmeti
ile erkeslerin g konusunda grmelere balad. 1863 ba
harnda da Feld Mareal Baryatinski, Karadeniz kordon boyu
nun sol yamacndan 3 bin dal aileyi Osmanl mparatorluuna gndenneyi ngrd.12'
Trk hkmeti ile Kuzey Kafkas Mslman halklarnn ve
boylarnn gne ilikin grmeleri hzlandrm akla zel
olarak grevlendirilen Tugeneral M.T. Loris-Melikov stan
bula gnderildi. Ad. Bcrjenin de tanklk ettii gibi, Ona veri
len grev, Babli gmenleri kabul etmedii takdirde nmze
kabilecek zorluklarn neler olabilecei konusunda arn tem
silcisi Prens Lobanov Rostovskiyi aydnlatmakt. Tugeneral
M.T. Loris-Melikov bu grevi mkemmel bir biimde yerine
getirdi ve Prens Lobanov Rostovskiyle birlikte, Trkiyenin
snrlarmzdan uzaa yerletirmeyi taahht ettii 3 bin aile iin
gerekli izni BabIliden kopard. Bunun ardndan, g 1860,
42

1861 ve 1862 yllarnda da diplomatik yazmaya gerek olmak

szn srd .'22
Trk hkmetinin bata 40 bin ile 50 bin dalnn gne,
gn aamal olarak cereyan etmesi artyla, onay verdiini
belirtmek gerekir.123 Ancak, Trkiye G Komisyonunun veri
lerine gre, sadece 1863 yaznda Anadolu limanlarna ulaan
gmen says 80 bindir.124
16 Ocak 1860 ylnda Osmanl hkmetinin giriimiyle zel
bir g komisyonu, Muhacir Komisyonu, kurulmutu. Bu ko
misyonun bana erke asll Trabzon Valisi Hafz Paa getiril
di. M uhacir Komisyonu, kurulduu andan itibaren Ticaret
Bakanlnn ynetimine baland. Ama Temmuz 1861den iti
baren buradan koparak, bamsz almaya balad.125 Hafz
Paadan sonra komisyonun bana Trablus Valisi zzet Paa
getirildi. Ynetim kuruluna ise birka erke aayla birlikte,
ayn zamanda Edirne mutasarrf da olan Bidcan Paa girdi.126
Komisyonun grevleri arasnda, Kafkas muhacirlerin geldii
tm limanlarn kontrol, gmenlerin iae ve ibadeleri ve yer
letirilecekleri yerlerin tayini de vard.127 19 Mart 1875 tarihinde
kom isyon lavedildi ve ileri Bakanl bnyesinde bir
mdriyet oldu.'2X
Dallarn srgn konusunda diplomatik altyap hazr
lanrken, Rus hkmetinin nndeki balca sorunlardan biri de,
g sonrasnda, muhacirlerin geriye dnn engellemeye y
nelik alnacak nlemlerin gelitirilmesi olmutu. Kuban yresi
yneticisi, g etmi ahslarn Kuban blgesine geri gelme
lerinin, buradaki dal nfusun zihnini bulandracan dn
yordu.'29 Rus hkmeti, Trk propagandas ve Rusyaya kar
byk dmanlk alanm olduu ve bunun dallar arasnda
yeni alkantlara neden olaca dncesiyle, Trkiye'ye yer
43

lemi olan erkeslerin geri dnmesinden saknyordu. Ancak

muhacirler, Trk makamlarnn vaatlerini yerine getirmediini
grdkleri iin, gten hemen sonra geri dnme isteinde
bulunmulard. 6 Haziran 1861 tarihinde Kafkas Ordusu Komu
tan Prens Orbeliani Savunma Bakanl'na sunduu bir raporda
unlar yazyordu: T rkiye'ye farkl zamanlarda ve hatr
saylr kitleler halinde gnderilmi olan Kuzey Kafkas sakin
lerinden gmenlerimizin byk blm, beklenildii zere,
BabIlinin himayesi altnda kar ve rahatlklar konusunda ve
rilen vaatlerle aldatlmlardr ve bu nedenle de son zamanlarda,
srarla, yurtlarna dnmek iin frsat aray iindedirler. 130
Hatt 1902 ylnda, bir erke topluluu, Kafkasyaya gnde
rilmeleri talebiyle Samsundaki Rus Konsolosluunu igal
etmiti.131
Rusyann stanbul Elisi ignatyef ve Trabzon Konsolosu
Monov dallarn geri dnme isteklerini rapor ediyorlard,
ignatyefin erkeslerin Kafkasya'ya geri dnme talepleri
konusundaki bir raporu zerine ar, 18 Mart 1865 tarihinde bu
ie bir nokta koydu: Dallarn geri dn sz konusu bile
edilemez. Bunun zerine gnatyefe, konsoloslara dallarn
geriye gn reddetmeye ynelik, buna uygun nlemler alma
emrini vermesi iin talimat verildi.132 3 Nisan 1865te gnatyef,
Osmanl mparatorluumdaki Rus konsoloslara erke m uha
cirlerin geri dnn kesinlikle yasaklayan bir talimat gnder
di.133 gnatyef in talimatndan sonra Osmanl mparatorluundaki Rus konsolosluklar, Trk tebaasndaki erkeslerin pas
aportlarna vize vermem eye baladlar. erkeslere Rusya
mparatorluu topraklarnda ksa sreli bulunma izni bile ve
rilmedi. Bir erke muhacirin byle bir talebi zerine stan
buldaki Rusya Bakonsolosu konuya son noktay koydu:
Reddedildi. Bakonsolosluk m uhacirlerle hibir ekilde
44

muhatap olmayacaktr. 134

1883 ylnda stanbuldaki Rusya Elilii konsoloslara yeni
bir talimat gnderdi: Rusyaya gidecek olan Trk tebaallarm
pasaportlarna vize verilirken, Trk vizesi edinen Kafkas
kllarn, bu konuda ilgili makamlarn bir n pazarl olmak
szn, snrlarmza geri dnmemeleri iin olaanst bir dikkat
gsterilmesi... 135 1861den itibaren, Rusya mparatorluu Ba
kanlar Kurulu kararna uygun olarak, Trkiyeden yasad yol
lardan dn yapan dallarn geri gnderilmelerine ya da,
Urala veya Orenburga yerletirilmelerine karar verilmiti.136
Baz dallar kendi balarna Kafkasyaya dnyorlard. Kafkas
Ordusu Bakomutan Byk Prens Mihail, bu tankl abartl
saysa da, Kafkas ordusunun istihbarat birimlerinin verilerine
gre, 1860-65 yllar arasnda, bu yolla 200-300 kii geri dn
mtr.137 22 Eyll 1886 tarihinde, Kafkasyadaki Vatandalk
Dairesi Bamdr General Prens Dondukov-Korsakov, "Kaf
kasya Yresi Valileri, Blge ve evre Yneticilerine Gizli
Genelge yaymlad. Bu genelgede, Temelli yerlemek zere
g etmi olan KafkasyalI Mslmanlarn Trkiyeden geri
dnleri hakknda son yllarda ulaan istihbar bilgiler gz
nne alnarak. Sayn Valilerden ve evre Yneticilerinden,
kendilerine bal yerel polis grevlilerine, snrlarmz dahilinde
ortaya kan herkesi sk bir biimde gzetlemelerini ner
melerini rica ederim. Ama, daha nce geri gelmeme ykm
ll ile yurtdna g etmi kiilerden geri dnenleri tesbit
etmek ve bunlar derhal blgeden uzaklatrmaktr deniyordu.
Burada, Rusyann Kafkas m uhacirlerinin geriye g
konusunda taknd tavrn Trk tarafnn tutumuyla aktn
belirtmek gerekir. Ayn ekilde, Trkiye dc, dallarn Kafkas
y aya dnlerinin engellenmesine ynelik nlemler alyordu.
Mlteciler arasnda gelimekte olan memnuniyetsizlik ve geriye
45

dnme isteklerini ifade etmelerine had safhada olumsuz yak

layordu.139 Mesel, 1865 ylnda, Ardahan blgesine yerleti
rilmi olan bin 200 erke Kuzey Kafkasyaya geri dnme gi
riiminde bulunduunda, Trk makamlar bunlarn zerine
dzenli birlikler yollad.I4UBundan te, olabildiince ok Ms
lman) kendi topraklarna ekmekte kar olan Trk makam
lar, usulne uygun alt aylk pasaportlarla Trkiye'ye gelmi
olan dier Rus Mslmanlar bile pasaportlarna el koyarak
muhacir iln ediyorlard.141
Kuzey KafkasyalIlarn Trkiyeye g ettirilmelerinin diplo
matik hazrlk aamasnda, Trk ve Rus taraflar arasnda id
detli gr ayrl ve tepki yaratan konu, erkeslcrin Osmanl
mparatorluumda yerletirilecekleri yerlerdi. 1864-66 yllarn
daki een g srasnda zel bir gncellik kazanm ola bu
sorun, iki devlet arasndaki diplomatik yazmann ana konu
larndan biri olmutu.
Osmanl hkmetinin, erkeslerin Ermeni ahalinin youn
olarak yaad blgelere ve Rus snr yaknlarna yerleti
rilmesinden kar vard: Bir sava durumunda, Rusyaya kar
dmanlk duygular ile doldurulan Kafkasya dallarnn sava
deneyiminden yararlanacakt. Dallarn imparatorluk snr
yaknlarna yerletirilmelerinin ardndaki tehlikeyi farkeden Rus
hkmeti, bu uygulamaya olabildiince kar koydu. R usya'nn
sert ve olumsuz tepkisinin balca nedenlerden biri de, btn
Trk-Rus savalarnda, Rus ordularnn Asya sava sahnesinde
ki baarlarn, Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerin
Hristiyan sakinlerinin yardmna borlu olduunun bilincinde
olmasyd. Kafkas Mslmanlarnn bu blgelere yerletirilmesi
bylesine nemli bir stratejik dalm deitirecek gte bir
tehditti. Rusya'nn diplomatik basks sayesinde, 1860-64 yl
larnda, muhacirlerin nemli bir blmnn Kk Asyann i
46

taraflarna vc Balkanlara ynlendirilmesi saland. Buna karn,

Trk hkmeti Kafkas makamlarna, 1864-66 yllar arasnda
gecek olan 5 bin een ailesini, Erzurum ve Kars vilayetleri
dahilinde Soanlk sradalarndan Van glne kadar uzanan
alana yerletireceini bildirdi. Bu, Rus tarafnn iddetli tepki
sine yol at. Kafkas Ordusu Karargh Komutan General
Kartsev, 1864 yl Kasm aynda Tersk yresi yneticisi vc
een (K arabulaklar ve Nazranovlar) gnn organizas
yonunda ba ekenlerden biri olan General Loris M elikova,
Gelecek een gm enlere Erzurum Paalnn tesine,
Erzincan ve Diyarbakr snrlar dahilinde ve asla bizim
snrmza komu olm ayan bir topran tahsisi iin Trk
hkmetinin fikrini deitirmesi ynnde her trl gayreti
gsterm esinin stanbula gnderilen Rus elisine tembih
edildiini bildirdi.142 Ancak, Babli, Rus elisinin ileri srd
hibir gerekeye aldrmadan bu talebi reddetti ve eenlerle
Osetlerin bir blmn Soanl sradalarnn (Sarkam)
civarna yerletirdi.143 Bu bilgiyi alan ar hkmeti eenlerin
gnn btnyle durdurulmas tehdidinde bulundu ve hatt
bu konuda gerekli talimatlar yaymlad. stanbul'daki eli
gnatyevin de bildirdii zere: Ali Paay a,144 tekliflerim
kabul edilmezse Kafkas Genel Ynetiminin tek bir eeni bile
Trkiyeye gndermeyeceini bildirerek, son kozumu kullan
maya karar verdim. Bu bildirim beklenen etkiyi gsterdi. Trk
bakan nihayet bana Bablinin yukarda anlan 5 bin een
aileyi snrlarmzdan uzaa, Halep civarna yerletirmeyi kabul
ettiini haber verdi... 145 Varna visekonslnn akladna
gre: erkeslerin Rusyadan Trkiyeye glerinin ar
H azretlerince durdurulm asnn ardndan Trk hkmeti,
Bulgaristana eskiden yerletirilmi olan erkesleri gndermeye
bald. eenlerin Erzurum vilayetinden uzaklatrlacaklar ve
47

bu arada muhacirlerin gnderilecekleri baka yerlerin bilgisi bu

ilin valisi tarafndan Rusyann Erzurum Konsolosuna resmen
iletilmitir. stanbuldan aldm talimatlarda grld zere,
bu gmenlerin Viranehir ve Konya civarlarna* iskn edil
meleri iin gerekli dzenlemeler yaplmtr. Bu gmenlerin
yirmi gn nce Karahisar zerinden Sivasa gnderildiklerini
size bildirmeyi dostluk grevi sayarm. 14*
eenlerin Sarkamtan Res-ul Ayna naklinin ardndan
Dastanllar ve Osetler Soanl sradalar civarnda kaldlar.
Bunlarn oradan gnderilmesine ynelik diplomatik abalar
1870 ylna dek srd.147 Erzurumdaki Rus konsolosunun
bildirdiine gre, Diyarbakr ve Sivas vilayetlerine gnderilen
muhacirler, yerlemek zere btn aile efradlaryla Erzurum ve
Karsa geliyorlard.148 Erzurum vilayet yetkilileri ise, BabI
li'nin, Muhacirlere Erzurum vilayetinde yerlemeyi yasak
layan ilgili anlamalarn sadece een ve Lezgileri kapsad;
Dastanl boylara ve Kabartayllara ise arzuladklar yerlere
yerleme izni verilmesi konusundaki direktiflerine dayanarak
muhacirlere gz yumuyorlard.149 Rus konsolosun raporunda
belirttii gibi, Boylar arasnda yaplan byle bir ayrm, Trklerc, hem eenleri hem dc Lezgileri, 'Dastanl ve Kabartayi
ad altnda yerletirme olana veriyordu.150
Rus konsolosunun da dedii gibi, Trk makamlar karlar
na uygun grdklerinde, evrensel olarak kabul gren erke
terimini gzard ediyor ve Kuzey Kafkas halklar arasnda ayrm
yapyorlard.
Sonu olarak Rus hkmeti, dallarn Trkiyeye srlme
sinin diplomatik hazrlk aamasnda sorunu zm oldu:
1) Dallarn kabul ve iskn konusunda Trk tarafnn
onayn ald.
2) Dallarn geri dnn engellemeye ynelik nlem ald.
48

3)
Srgn edilen dallarn Rus snr yaknlarna yerle
rilmemelerini ve hali hazrda Rus mparatorluu snr boyunda
ki vilayetlere yerletirilm i bulunan erkeslerin Osmanl
mparatorluunun i blgelerine kaydrlmalarn salad.
Dallar Kafkasyadan srgn etme siyasetinde en nemli
safha diplomatik hazrlkt. Dallar srgn etme siyasetine
Kabartaydan balanmt. Daha 1780-1800 ve 1812-15 yllarn
da, buradan 60 bin civarnda erke, kk gruplar halinde
Osmanl mparatorluuna g etm iti.151 1837 ylnda Kabar
taydan ve erkesistandan Osmanl mparatorluuna g eden
370 aile, Karadeniz kysna yerletirildi.152 .V. Bentkovski'nin
iddiasna gre, 1860a dek, Kabartay ve Laba arasndaki
neredeyse tm dal ve Nogay nfus Trkiyeye gertilmitir.
Sorun bylece azalrken, iki mesele ne kt: Kalan dallarn,
Kuban nehrinin sol kysndaki zengin dzlklere gnderilmesi
ve Kafkasyann en nemli da dizisinin nnn, kyler dolusu
Kazakn yerletirilmesi suretiyle savakan Rus e tarafndan
iskn. 155
1860 ylnda Kabartay'dan Trkiyeye 237 aile g etti. Oy
sa g etmeyi isteyenlerin says bini ayordu.154 Kafkas yne
timinin resm verilerine gre, 1860-61 yllar iinde Osmanl
tmparatorluuna, her iki cinsten 10 bin 343 kiiden oluan 941
Kabartay ailesi gmt.155
1860 ylndan itibaren muhacirlikte bir hareketlenme gzlen
mektedir. Kafkasya Ordu Komutanl dallarn Trkiyeye
gnderilmesi srecini iki aamada ngrd:
1) Trkiyeye g etme istei gsteren ya da m ecbur edilen
erkeslerin da boazlarndan ve Kuzey Kafkas boylarnn
youn olarak yaad Karadeniz kylarndaki yerleim yer
lerinden srlmeleri;
2) Dallarn deniz yoluyla Trkiyeye gtrlmeleri.
49

Malvarlklarnn bir ksmn, asl olarak da srlerini yan

larnda gtrememeleri iin, dallarn Kafkas dalarn aarak
kara yoluyla g yasaklanmt.
M uhacir gruplarnn yurtdna karlmas iin ayrlan
limanlar, Suhumi, Soi, Tuapse, Novorosiysk ve Anapa idi.
Buralara Trk nakliye gemileri ve zel tekneler yanaabiliyor
du.ss 1863 ylnda Kafkas st ynetimi gayri resmi yollardan
g edilmesine engel olunmamas ynnde em ir verdi. Bylece
Trk kaaklar kyya yanama ve dallar gtrme olana
bulmu oldu.157
1860 ylnda Kafkas ordusu erkeslerin Osmanl mparator
luuma gnn ilk aamasn gerekletirmeye giriti ve onlar
dalardan kylara srd. Bu am ala ve e zamanl olarak
Adagum, apsug, Abadze ve Dahovsk birliklerinin erke ky
lerine basknlar balatld. Yllar sren savata gleri tkenen
Kazlbeygiller, Balbeygiller, Tamovgiller ve Beslenlerin bir
ksm 1859 ubatnda boyun eeceklerini iln ettiler; 1859da
Biceduklar, Austosta Temirgoylar, Mahoevler, Egeruklar,
Beslenler, akirevgiller ve Kuban tesinden Kabardinler;
Kasm 'da Abazalar; 1860 Ocak aynda Natuhaylar ve Pshovlar
tamamen teslim oldular.158 Bu boylarn hepsi, nakledilmek zere
Karadeniz kylarna srldler. Beslengiller srgn edilmeye
inatla direndiler, ancak 20 Haziran 1860ta aniden kuatldk
larnda teslim olmak zorunda kaldlar ve 4 bin Beslen ailesi
teki dal srgnlere katld.159
Yukarda ad geen boylarn srlm esinden sonra, 12
Temmuz 1861de, Kafkas Ordusu Bakomutan Byk Prens
Mihail, Savunma Bakamna u bilgileri veriyordu: Byk ve
Kk Zelencuk, Urupa, Laba ve Hodz nehirlerinin yukarlarn
da yaayan ve saylar ok fazla olmayan da boylar, adlarn
tam vermek gerekirse, Kazlbeygiller, Balbeygiller, Bagov50

giller, akirevgiller vc Tamovgiller, kendilerine Trkiyeye

tanma izninin verilmesi talebiyle Kuban vc Tersk blgesi ordu
komutanlna bavurmulardr. Bize dmanlk besleyen ve
yamalama alkanl olan bu boylarn, dalardaki bize ait
Kazak yerleimlerini srekli endie ve kayg iinde brakan
stnlkleri dikkate alnarak, cra dalk yerlerden dzlklere
srlm eleri ancak silah gc kullanarak m mkn oldu.
Yukarda anlan boylardan Trkiyeye gitmeyi isteyecek olan
lara yol vermesi iin General G raff Evdokimova izni, onlara
g ncesinde ebelda zerinden Suhum-Kaleyc yol almalar
iznini, insan ve zaman kayb olduunda sorulaca ak olduu
iin, ben verdim. Kendisine Kutais Genel Valilii grevi verilen
kiiye de, onlarn Trkiye snrlarna geirilmesine ynelik zer
ine den btn nlemleri almas iin em ir verdim.,6U
1864 M artna doru Rus birlikleri erkcslerin Kafkas da
larnn kuzey yamac ve Psezuapse'ye kadar olan ky blgesin
den srlmesini tamamlad.161 Mays 1864tc Bat Kafkas
ya'nn btn erke boylar, artk kontrol altna alnm, byk
ounluu Karadeniz kylarna gnderilmi ve Trkiyeye
gtrlmeyi bekliyordu. Bunun ardndan ar hkmeti, ikinci
aama olan erkeslerin Trkiyeye gnderilmesi safhasna el
att. Trkiye'ye gmeyi tercih edenlerin dnda, Kubaa yer
letirecek pek fazla kii kalmamt. Kafkas makamlarnn resm
verilerine gre, sadece 130 bin dal Kuban blgesine gitmi,
dierleri Osmanl mparatorluuna yerleme istei gster
miti.162 te yandan, Kubana yerletirilmi olanlardan bir bl
m de sonradan Trkiyeye g etme talebinde bulundu. 1864
ylnda onlar da gittikten sonra, Kuban blgesinde kalan da
llarn says 100 bin ile 80 bin kiiye dmt.161 1865 ylnn
verilerine gre ise, Kuban blgesinde sadece 60 bin dal
kalmt.164
51

Dallarn Trkiyeye nakledilmesinde balca engel, ta

mak iin yeterince tekne bulunmamasyd. Bu yzden erkesler,
aylar boyunca Karadeniz sahilinde ak havada beklemek zorun
da kalyorlard. Bu da, birok daly, zellikle de kadn ve
ocuklar telef eden salgn hastalklarn yaylmasna neden oldu.
1864 M artnda Byk Prens Mihail Savunma Bakanna u bil
giyi aktaryordu: Kafile bakanlarndan alman istihbarata gre,
tanma, imdilik Trk takalar ve Trabzon konsolosunun bize
gndermi olduu tek bir Trk gemisi ile gerekletirilmekte.
Sz konusu aralar bu denli snrl olsa da, sadece Tuapse'den,
getiinvz ay 14 bin can yollanmtr. Cuba nehri aznda,
Konstantinovsk, Anapa ve Tamandaki takviye ile, nakliye ufak
ufak da olsa, epeyce anlaml boyutlarda srmektedir. 165
4 Nisan 1864 tarihli telgrafta Prens Mihail, ardan u ricada
bulunuyordu: Fetih ii, yurtdna karma ileminin kolay
latrlmasna sk skya baldr. Kumpanya ve sava gemi
lerinin bu ite kullanlmas iin srarla izninizi rica ederim. 166 6
Nisan 1864 tarihinde. Savunma Bakan General Milyutin, Prens
M ihaile arn cevabn iletiyordu: Hkmdar mparatorun,
mparatorluk Alteslerinin Karadenizin bat sahilinin asi yer
leimcilerden nihai olarak arndrlmas konusundaki arnz
zel bir memnuniyetle okuduunu, Cihanmul Ltufkrn,
Hametmeaplarnzm, g eden dallarn Trkiyeye nakli iin
gereken harcamalarn yaplm asna izin verilmesini buyur
duunu, bununla birlikte, masraflarn olabildiince kstl tutul
m asna zel bir ilgi atfedileceinden btnyle msterih
olduunu, bilgilerinize sunarm. 167
Bu am ala Rus Gemicilik ve Ticaret irketi ile yaplan
grmeler bata iyi gitti ve dallarn nakli iin byk gemi
ayrld: Anapa, Elbrus ve Redut-Kale. Ancak sonralar
anlama bozuldu. Rus Gemicilik ve Ticaret irketinin bu iten
52

vazgemesinden sonra, Kafkas ynetimi, Kuzey KafkasyalIlarn

Trkiye'ye nakli iin donanmaya ait gemilerin kullanlmasna
niyetlendi. Bunun iin gemilere ticari bandra ekilecekti.
Ancak bu konuda gr sorulan Amiral Glazenapann, Ticar
bandra ekilmesi son derece zordur: Gemi evraklarnn bam
sz zel bir kii ya da kurulu zerine yaplmas gerekir. Tama
Trk gmrk muhafzlarnn kontrolne tbi olacak ve onlarn
devlet mal olduklarn gzden karmak mmkn olmayacak
tr cevab vermesi zerine bu nlemden de vazgeilmek zorun
da kalnd.168
Sonunda Kafkas ynetimi u karara vard: Dallarn nakle
dilme iini Trk gemilerine teklif etmek ve zel tekneler kirala
mak. 17 Nisan 1864te ar hkmeti, Kafkasya Genel Valisinin
dallarn nakli iin Trk gemilerini kullanma nerisine, silahl
olmamalar (sz konusu tekneler - A.A.) artyla izin verdi.169
zel teknelere gelince, 1862 ylnda Kerte, buharl gemiler
kii bana 4 ruble 40 kuru, yelkenli gemiler ise kii bana 4
ruble tama fiyatyla kiralanmt.170
Bat Kafkasya dallarnn g tamamlandktan sonra, Rus
hkmeti Dou Kafkasyadan, zellikle de eenistandan ben
zer bir srgn balatmaya niyetlendi. Blgede, boyunduruk al
tnda ancak tam anlamyla barllamam ve Rus ynetimine
srekli huzursuzluk kayna olan mthi kalabalk bir nfus
vard.171 eenlcr ve ngular arasnda lkeden gp gitme
hareketliliini yaratan giriim Tersk blgesi yneticisi Tuge
neral Loris M clikovdan geldi. Eskiden ar ordusunda hizmet
etmi bir subay olan ve Trkiyede yaayan General Musa
Kunduhov bu ite ona yardmc olmay vaad etmi, 3-4 bin.
een ailesini Osmanl mparatorluuna gmeye ikna ede
ceine sz vermiti.72
Kunduhovun ajitasyonu, een nfusun tam da Rus yne
53

timine daha tehlikeli grnen ve srgn edilmek zere mimlen

mi olan kesimi arasnda baarl olmutu. alikov, ustalkla
yerletirilen aa dtler diye yazar.173
Loris Melikov ve Musa Kunduhovun marifeti sonucunda
1865-66 yllarnda, her iki cinsten 23 bin 57 kiiden oluan 4 bin
989 een ailesinin (Karabulaklar ve Nazranovlar) Trkiyeye
g balad.174
Son olarak, Osmanl mparatorluuna g ettirilen Kuzey
KafkasyalIlarn niceliine ilikin verileri gzden geirmek
kantlmazdr. erke halklarnn tarihine stamblak uehue
(Byk G) ad ile kaznm olan 1857-1864 gnden sonra
Bat Kafkasya nfusu yzde 90 azalmtr.175 O dnemin resm
belgeleri gmenleri kategoriye ayryor:
1) Taman, Anapa, Novorossiysk ve Tuapscden, zel Ko
misyon denetiminde g edenler. Bu kategoride olanlar parasal
yardm alyorlard.
2) Bat Karadenizin farkl noktalarndan Trk tekneleriyle
Kafkasyay terkeden gmenler. Bunlarn saysnn ancak bir
ksm tesbit edilebilmitir.
3) Resm makamlarn denetimine tbi olmakszn Trk
tekneleriyle Tu, Neepsuho, Cuba ve Pad nehirleri yoluyla
giden muhacirler.17''
Kafkasya Genel Vaiiliinin resm verilerine gre, 1863-64
yllarnda Bat Kafkasyadan Trkiyeye 312 bin kii gtrl
mt.177 Kuban blgesinden (Byk ve Kk Kabarda ve Don
Rostovuna kadar olan topraklardan) 1858-64 yllarnda gt
rlenlerin says yaklak 398 bin kii olarak kabul ediliyor.7<
Resm verilere gre, 1858-64 yllarnda, Kuzey Kafkas
yalIlarn gne ilikin toplam harcama, nemli blm tekne
sahiplerine denmi olan 289 bin 678 ruble 17 kurutu.174
R. Fadeycvin verilerine gre, 1864 ylnda Trkiyeye
54

gm olan dallarn says (gzden kaan 15 bin gmen

dahil) 210 bin kiidir.180 Ona gre, 1865 ylnda, 40 bin civarn
da insan sgn edilmiti ve gidenlerin says genel olarak 250
bin kiiye ulam aktayd.18' B irleik Kafkasya gazetesinin,
1964teki birinci saysnda tercmesi yaymlanan, R. Fadeyevin arn Generali Kafkasyada adl makalesinde, bu say
1 milyon kiiye kmt.182
Ad. Berje, 1858-64 yllar arasnda Trkiyeye 493 bin 194
dalnn gm olduunu sylyor.183 Ad. Berjenin belirtti
ine gre, 1864 ylnda, G agradan Kuban nehri azna kada
Kafkaslarn balca da dizilerinin tm sakinleri Osmanl
mparatorluuna yollanmt....184
Rus ve bu arada Sovyet tarih bilimi, g eden Kuzey Kaf
kasyalIlarn ortalama saysnn tesbiti iin, Kafkasya Genel
Valiliinin resm istatistik verilerini temel alyorlard. 1864ten
sonra g eden dallarn says, L.G. Lopatinski'ye gre 500
bin kiiyi amaktadr.185 A.H. Kasumov, 1858 ile 1867 arasnda
resm kaytlarda da 500 bin olarak gsterilen ve 470 bini Adigeerkes olan Trkiyeye g eden Kuzey KafkasyalI dal
saysn pheli bulduunu aklayarak, XIX. yzyl ortalarna
doru Kuzey Bat Kafkasyada bir milyondan fazla Adigenin
yaadna, Kafkas Sava ve Trkiyeye srgn sona erdikten
sonra ise bu halktan sadece 100 bin kii kaldna iaret ediyor.'*6 Tarihi ve etnograf D.F.. Ercmcev, 1.8 milyona yakn
dalnn Trkiyeye g ettiini, ancak tanma esnasnda zor
koullarn ve alkn olmadklar iklimin yaratt hastalklar
nedeniyle nemli bir blm telef olduu iin, 1875-76 yllarn
da 1 milyon civarnda olduklarn hesaplamaktadr.'87 Ancak
baka bir aratrmac, Alcxandre Grigoriantza gre ise, 1863
ylnda, birka ay iinde Trkiyeye gnderilmek zere 500 bin
55

civarnda erke ve 120 bin Abaza toplanmt ve gmenlerin

toplam says sadece 1864 ylnda 750 bin kiiydi.188 Resm ver
ilere gre, 1883te Kafkasyada, sadece 56 bin 423 erke, ki
bunlardan 16 bini Abazayd, 1 2 b in B ic ed u h v ea n ca k 2 b in 5 0 0
apsug yayordu.189
ada Rus yazan R.G. Landa, farkl kaynaklara dayanarak,
g eden Kuzey KafkasyalIlarn saysnn 1 ile 3 milyon arasn
da gidip geldiini sylemektedir.190 Ayn yazar, Osmanl mparatorluu'nda gmenlerin, XIII. yzylda gitmi olan Trkmenlerin, Krm Tatarlarnn iyi kt, am a en ok da erkeslerin, mill bilinlerini koruduklarn da yazmaktadr.191
Baka iki Rus yazar, V.E. Davidovi ile S.Y. Suiy, Gney
Rusya m n Kltr Oluumunda Etnik ve Yresel Faktrler adl
ortak aratrmalarnda, birok aratrmacdan edindikleri ve
rilere gre, farkl etnik topluluklara ait 350 bin ile 700 bin
kiinin Rusyay terkettiini belirtmektedirler.192
Bu suretle gen dal says, Rus ve Sovyet tarih yazmnda
500 bin ile 1 milyon arasnda grnmektedir.
Osmanl hkmetinin Kuzey Kafkasyadan gelen muhacir
saysna ilikin resm verileri Takvim-i Vekayi gazetesinin bir
saysnda yaymlanmt.'93 Gazetenin verdii bilgiye gre, padi
ahn, 1870 ylnda, BabIliye ziyaretlerinden birinde, lkenin
genel gidiat tartld srada, ona Kafkas muhacirlerine ilikin
zel bir rapor sunulmutu. Bu rapora gre, boylar halinde gen
ve 1272 ( i 3.IX. 1855-31 .X. 1856)den 1280 (17.VI.1863)e dek
Osmanl mparatorluu vilayetlerine yerletirilenler toplam 311
bin 333 kiiydi.194 1280 (18.VI.1863- 18.VI. 1864)de gelmi
olan muhacir says 283 bindi.195 Bylece resm Osmanl verile
rine gre, gmenlerin says 1864 Haziranna dek 595 bin
kiiyi bulmutu. Bu sayya sadece yerletirilmi olanlar dahildir.
56

Halbuki, o srada, 1281 (6.VI. 1864-26.V. 1865) ylnda Anado

luya 87 bin muhacir daha gelmiti.196
Trk tarih yazmnda, (bu lkede yaayan Kuzey Kafkas
cemaatinden aratrmaclarn almalar da dahil) Osmanl
mparatorluuna g eden dallarn saysnn 1 milyon ile 2
milyon kii olduu kabul edilmektedir. Trk tarihi Ali Meram
Kemal, Sadece 1860 ile 65 yllar arasnda Kafkasya ve
Krm 'dan 1 milyon insann srgn edilmi olduunu ele alr
sak, Balkanlara gnderilmi olan 300 bin muhacir ile Suriye'ye
ve rdne nakledilenler karldnda, sadece Anadoluda 600
binden ok gmenin yerlemi olduu ortaya kar demekte
dir.197 Kafkasya tarihi aratrmacs General smail Berkok, bu
sayy 1 m ilyon kii olarak belirlemektedir.198Bir baka Trk ya
zar Erel erefettin de bu say iin, 1 milyon kii der.199 Aratr
mac Fuad Dndara gre, 1859-1879 yllarnda Kuzey Kaf
kasya'dan 2 milyon dal ayrlm, bunlardan sadece 1,5 mil
yonu Osmanl topraklarna ulaabilmitir.200
Kemal Karpatn kanaatine gre, 1859'dan 1879 ylna dek
olan dnemde, ounluu erke, 2 m ilyon insan Rusyay terketmi, bunlardan ancak 1 milyon 500 bini hayatta kalabilmi ve
Osmanl mparatorluunda yerletirilmiti. 1881'den 1914e
kadar bir kez daha Rusyadan, ou Kuzey KafkasyalI olan,
Kazanl Tatarlar ve Ural M slmanlarndan 500 bin kii
ayrlmt.201
Trk tarihi Ahmet Hazer Hzal, Osmanl mparatorluuna
I milyon 500 bin kiinin gtn kabul ederken,202 Ahmet
Cevad Eren sadece 600 bin demektedir.201 1865-66 yllarndaki
een gnn ban ekenlerden biri olan Musa Kunduhov'un
anlarnda da, 600 bin says ile karlalr.209
Rumeli'den Trk Gleri adl kitab hazrlayan Bilal im
57

ire gre, Osmanl mparatorluuna 1 milyon 500 bin erke

gmt.205 Kafkas kkenli Trk aratrmac General Salih
Polatkan, 1 000 000 civarnda insan yurdunu terketmek zorun
da kalmt demektedir.200 Trk tarihi Ahmet Cemal ener,
baz kaynaklarda gmenlerin saysnn 500 bin kii, bazlarn
da ise 2 milyon kii civarnda verildiini yazmakta.207
Bir dier Trk tarihi olan Abdullah Saydam, Osmanl
hkmetinin istatistik verilerini temel alp muhacirlerin yzde
25-30'lara ulaan lm orann ve 1865 sonrasnda gelenleri de
ekleyerek, Osmanl mparatorluuna 1856-1876 yllar arasn
da Krm ve Kafkasyadan 1 milyon - 1 milyon 200 bin muha
cirin geldiini hesaplamaktadr.208
Trkiyede yaymlanan slm Ansiklopedisi ile Trk Ansiklo
p e d isin d e verilen saylarn olduka farkl olmas ilgin bir
olgudur. slm Ansiklopedisi sayy 1 milyon 500 bin gmen
olarak verirken,200 Trk A nsiklopedisinde sadece 500 bin kii
den sz edilmektedir.210 Trk dergisi Nokla'da, Byk g
srasnda, Osmanl mparatorluuna 2 000 000 kii g etti
denmitir.2"
Trkiyede ve Ortadouda yaayan erke yazarlarn ak
ladklar saylar aynca ele almak gerekir. nemli erke tari
hilerinden, ayn zamanda Trkiyedeki Kafkas diasporasnn
faal bir ncs olan zzet Aydemir, G / Kuzey KafkasyalIlarn
G Tarihi balkl aratrmasnda sayy 1 milyon 500 bin kii
olarak verir.212 Kafli Kadircan, Anadoluya 1 milyon 616 bin
Kuzey KafkasyalInn getiini hesaplar.21'' Psimaho Kosok
(K ctsev), Kuzey K afkasyadan ancak 1 milyon erke
muhacirin ayrldn ve 200 bin kadar Oset ve een muhacir
olduunu tahmin etmektedir.21,1 Vassan Giray Cabagi, sayy,
dierlerinden biraz eksik, 780 bin kii olarak veriyor.215 erke
58

Tarihi'mn yazarlar Hayri Ersoy ve Aysun Kamac, yaygn olan

verilerin 1 milyon ile 1 milyon 500 bin gmenden szettiini
belirtmektedirler.216
ttihat ve Terakki dneminde stanbulda kan erke gaze
tesi Guazenin yazdna gre, 1 milyon 760 bin erke, Os
manlI mparatorluunda ikinci bir anavatana kavumutu.217
rdnde yaayan erke yazar M oham m ad Kheir
Haghandoqa ise, 1858-78 yllar arasnda Kuzey Kafkasyadan
1 milyon 500 bin muhacirin ayrldn ve bunlardan 600 bininin
erke olduunu tahmin etmektedir.218 Shaukat Mufti (Habjoko)
sayy 500 bin olarak belirtse210 de, Hayati Biceye gre, 185979 yllarnda Anadoluya g eden Kuzey KafkasyalIlarn says
2 milyondu.220 Bu say, Nihat Berzeg'in saptad sayy tut
maktadr.221
erke aratrmac R. Trahonun ilk kez 1959 ylnda
Mnihte yaymlanan erkesler adl kitabnda, 1859-1864 yl
lar arasndaki gmenlerin I milyondan fazla olduu belir
tilmektedir.222
Bat tarihiliinde, 1859-1864 yllar arasndaki Kafkas mu
hacirlerinin saysnn I milyon kii olduu gr hkimdir.
Petcr Alford Andrevvs de, Trkiye Cumhuriyetinde Etnik
Gruplar adl almasnda, sayy 1 milyon gmen olarak belir
ler.22'1 R. Konqvcst ise, Kafkasyadan 600 bin kiinin ayrlm
olduunu hesap etmitir.222 Alman yazar Saks da ayn sayy
vermektedir.225 Amerikal yazar Justin Mc. Carthynin verdii
bilgiye gre, Rusya vc Balkanlardaki btn muhacirlerin gitme
siyle birlikte Anadolunun Mslman nfusu 1878dcn 1911 c
dek yzde 50 orannda artmt.226
En dk gmen says, 200 bin kii, ran kaynaklarndadr.227
59

Bylece, ortaya farkl veriler koyup, birok da kaynak ince

lendiinde, yolda ve Karadenizin Anadolu kylarndaki geici
muhacir kamplarnda telef olanlar da hesap edilince, 1857-1866
yllarnda Osmanl mparatorluuna yerlemi olan Kuzey
KafkasyalIlarn saysnn 1 ila 1,5 milyon kii olduu sonucuna
ulalabilir.

Kuzey KafkasyalIlarn
Osmanl mparatorluunda Yerletirilmeleri
Trk hkmeti Kuzey Kafkasya gmenlerini karlamak zere
u limanlar amt: Trabzon, Samsun, Sinop, Akakoca, M u
danya, anakkale, Gelibolu, Selnik, Kstence, Varna ve stan
bul.223 stanbul liman, sadece transit gei noktas olarak grev
yapyordu, nk 1865 ylnda Trk hkmeti erkeslerin
bakente giriini yasaklamt. erke muhacirlerin buraya
gelilerinde, mutlaka, stanbulda ikamet edecekleri sreyi
belirten bir zel izin belgesine sahip olmalar gerekiyordu.229
Trabzon evresinde byk bir muhacir kamp oluturulmu
tu. Nisan 1864'te buraya 18 bin erke tayan 34 tekne ya
nat.230 Zaten o srada limanda 20 bin muhacir bulunuyordu. Bu
durum zerine Vali Emin Paa, sadece 6 bin erkee kyya
inme izni verince izdiham yaanm ve 100 kadar insan ezilerek
lmt.231 Buna ramen, yeni gelen teknelerin ounda belir
lenen snrn iki misli yolcu vard. Bu yzden yolda yer dar
lndan havasz kalarak ya da ezilerek 134 kii lmt.232 1864
Mays aynda 27 bin kii daha Trabzona geldi.233
Bu srada ortaya kan tifo ve suiei nedeniyle muhacirler
arasnda lm oran ok ykselmiti. Trabzon'daki Rus kon
solosu, 1864 ylnda gnderdii raporda, srgnn banda
Trabzon ve civarna 247 bin cann ulatn, ancak 19 bininin
60

ldn, gnde ortalama 180-250 kiinin lmekte olduunu,

imdilerde ise 63 bin 290 kiinin kaldn bildiriyordu.334 Trab
zona ulaabilenler kara yoluyla Samsun ya da Erzincana yn
lendiriliyorlard.
Aada verilen saylar g eden dallarn lm orann yan
stan saysz gstergeyi kantlayan rneklerdir: 1864 ylnda
Trabzona gelen bir gemideki 600 yolcudan sadece 370 kii can
lyd.235 Trabzondakinden sonra gmenlerin topland ikinci
byk kamp olan Samsunda (110 bin kiilik) tifo salgn srasn
da lm vakas gnde 200 kiiye kadar ykselmiti.236 Alman
gazetesi AUgemeine Zeitung'ta unlar yazlyordu: lmler,
sadece erkesler arasnda deil, yerli halk arasnda da duyul
mam boyutlardayd ve 50 000e yakn ceset gmlmt.237
1864 ylnda Kbrsa yanaan gemide, 2 700 kiiden sadece 1
344 karaya inmiti, kalan ise ya lmt ya da geminin iinde
lmek zereydi... Her gn, krk elli yolcu lyordu; karaya
klarn drdnc gnnde bile bu byleydi.238
erkesler, var limanlarndaki kamplarda bir sre tutulduk
tan sonra yerletirilmek zere i vilayetlere ynlendiriliyorlard.
Daha nce zerinde durulduu gibi, padiah hkmeti, yer
letirilecekleri yerlerin seiminde stratejik dncelerle hareket
ediyordu. Hristiyanlarn yaad vilayetlerde, M slman
enin glendirilmesi ve oaltlmas; savakan erkeslerin,
egemenlik altndaki uluslarn, ncelikle de Hristiyan olanlarn,
kurtulu hareketlerinin bastrlmasnda kullanlmas ve merkez
iradenin gsz ve padiah hkm ancak temsili kald iin
dken yerli Mslman halkn srekli ihtilaf iinde olduu
yerlere erkeslerin yerletirilmesi amalanyordu. Avrupadaki
topraklar (Balkanlar), Ermeni vilayetleri, M ezopotamya ve
O rtadounun bir ksm bylesi blgelerden saylyordu.
Bununla birlikte, erkeslerin Anadolu'da iskn srasnda Trk
61

hkmetinin bir baka duruma daha hkim olmas gerekiyordu:

Muhacirleri sk bir hat iinde ve youn olarak yerletirmemek.
Bu, erkeslcrin kendi aralarnda dayanma salayarak bir
dirence yol aabilirdi. Bu nedenle erkeslcr adeta serpitirilerek
yerletirildi.
Kafkas dallarnn Osmanl mparatorluuna gertilmesiylc birlikte, Trk hkmetinin karsna, imparatorluun ar
mal artlan iinde bir de muhacirlerin geimlerini temin etme
sorunu km oldu. Bu sorun, daha 1852 ylnda stanbula
gelen 47 dalnn, Trk hkmetine kendilerine parasal yardm
yaplmas iin mracaat ettikleri srada Bablinin grme
gndeminde yer almt.239 28 Ekim 1852 ylnda (14 Muharrem
1269) BabIliden kan kararda, zellikle, Bize gelen erke
muhacirler parasal yardm dileinde bulunmaktalar. Ancak,
gelmekte olan baka muhacirler iin rnek tekil eden bu yn
tem hazine iin ar bir klfet getirecektir. Byle bir tasarruftan
kanmak arttr. Bu nedenle gelenlere devlet mlk (miri
arazi)den bo toprak tahsis ederek, evlerini ina etmelerine ve
menkul mallar edinmelerine, mesel 4-5 yllna kendilerini her
trl vergiden m uaf tutarak yardmc olmal. Bylece hem
onlarn madd ihtiyalar karlanacak hem de bo topraklar ihya
edilecektir" denmekteydi.240 BabIlinin ald bu karar, erke
muhacirlerin isknnda temel alman siyaset oldu. BabIli'nin
karar uyarnca erke muhacirler, on yl sreyle asker ykm
llk vc vergiden m uaf sayldlar; kendilerine ev ya da
inaatnn bedeli, aile bana da iki kz verildi.241 Ayrca, g
menlerin Hristiyan kylerinde meskun kiilerin evlerine yer
letirildikleri, yanlarna yerletirildikleri ailelerin ise muhacir
lerle megul olmaya, evlerini bedava ina etmeye, ailelerinin
bakmn ve tanmalarn kendi ceplerinden salamaya zor
landklar sk sk grlmekteydi.242
62

Trk hkmeti, erke isknn dzenlemek zere

komisyon kurdu: Balkanlar, Kk Asya ve Ortadou lkeleri
iskn komisyonlar.
KafkasyalI muhacirlerin Balkanlara yerletirilmesi iiyle
erke kkenli Nusret Paann nclndeki bir komisyon
ilgileniyordu. Onun abalar ve becerikli ynetimi sayesinde
erkeslerin Balkanlara yerletirilmesi ok ksa sre iinde ve
nemli bir kayp olmakszn gerekletirildi. erkesler Trab
zondan Bulgaristan'daki limanlara ulayor (zellikle de
Varnaya), buradan da yerlemeleri gereken yerlere gidiyorlard.
Varnaya 1864 Aralk ay banda 7 bin, Aralk sonunda da 7 bin
400 erke daha geldi.243 Gleri srasnda herhangi bir lm
vakas tesbit edilmedi.244
Kuzey Kafkasya Mslmanlar, Balkanlarda Dobruca bl
gesinin kuzeyine ve merkezine, Tula, Babada, Boazky
(emavoda), Kstence ehirlerinin civaryla Varna yaknlarna,
Tuna, Rusuk, Nikopolis, Vidin, Silistre, Kolarovgrad ehir
leriyle, Sofya ve Ni evresine yerletirilmilerdi.243 erkesler,
Makedonya ve Trakyadaki Selnik, Larissa ve Screze yer
letirildiler.144 Bunlarn dnda, erkesler ayrca Kosova ve
Filibe ovalarna da yerletirilmilerdi.247
Osmanl mparatorluunun Avrupadaki vilayetlerine yer
letirilen Kuzey KafkasyalIlar, Kemal Karpata gre, genel
olarak 12 bin aile,248 zzet Aydemir'c gre ise, 200 ile 400 bin
kiilik 50 bin aileydi.249 OsmanlInn resm istatistik kaytlarn
da ise, Bulgaristan vc Srbistan snrna yerletirilenlerin, 200
bin kiiden oluan 70 bin aile olduu belirtilmektedir.250
Kafkas gmenlerinin byk bir blm Kk Asya,
Anadolunun bats ve ortasna yerletirilmiti. Mc Carthynin
de teyit ettii gibi, aslnda erkesler Anadolunun her tarafna
63

yerletirilmilerdi.251 Halbuki, 1877-78 Rus-Trk Sava nce

sinde Osmanl makamlar, Rus hkmeti ile yaplan anlama
gereince, erkesleri Rus snr yaknlarna ve Ermeni ahalinin
youn olarak yaad blgelere iskn etmiyordu. Tek istisna,
1866-67 yllarnda Osetlerin (15 aile-350 kii) Sarkama ve
nemsiz sayda eenin Kars ve Erzuruma yerletirilmesiydi.252 Trk yazan A. Saydamn da vurgulad gibi, Elimizde
bulunan dnemin belge ve gazetelerinden edindiimiz kanaat
gmenlerin gnderilmedii tek bir vilayet kalmaddr. Bir tek
Kuds, Basra, kodra, Hersek, Yemen ve Hicaza gnderildik
leri sylenemez. Bu vilayetlerin dnda kalan yerlere deiik
sayda muhacir gnderilmiti.252
erkesler Anadolu'da Erzurum, Sivas, orum, ankr,
Adapazar ve Bursaya gnderilmilerdi.254 Kafkasyann farkl
Mslman halklarnn Osmanl m paratorluunda yerletirili
leri etnik adan ele alndnda ortaya kan tablo yledir;255
Abazatar
apsuglar
Ubhlar
Biceduhlar
Natuhaylar
Temirgoyevler
Mahoevler
Kabardinler
Beslenevler

Samsun, Tokat, Sinop, Balkesir

Samsun, Balkesir, Bolu, Aydn, Sakarya
Balkesir. Bolu, Sakarya, Samsun
anakkale (Biga)
Kayseri
Bolu (Dzce)
Samsun (Alaam)
Kayseri, Tokat, Sivas
orum. Amasya

1866 ylnda Osmanl mparatorluuna g eden 4 bin 989

een aileden bin 200 Res-ul Ayna gnderilmi, geriye
kalan ise aada gsterildii gibi yerletirilmilerdi:256

64

Sivas evresine
(arkla, Aziziye, Elbistan blgelerine)
Amasya blgesine
Halep, ardak (Habur) blgelerine
Adana blgesine

47 aile
25 aile
90 aile
46 aile

Erzurum ve Mu blgelerine

14 aile257

Hns blgesine

24 aile

Kars blgesine

47 aile2!S

erkeslerin bir ksm da Diyarbakr, Mardin, Halep ve

am259 vilayetlerine ve 1868de ilk erke grubunun geldii
rdne2*0 yerletirilmilerdi. Gmenlerin en kalabalk ksm
apsuglar, Kabartaylar, Abazalar ve Biceduhlardan oluuyor
du.261 Gmenler, rdn'e Beyrut zerinden deniz yoluyla ya da
Halep ve am zerinden kara yoluyla ulayorlar, Ammana 50
km uzaklkta olan Cera haricinde, Amman'n 12-15 km yakn
larndaki her yere yerleiyorlard.262 erkeslerin rdnde kavimlerine gre yerletirilmeleri yleydi:
Amman
Bade ehir
Sveley
Cera
Ruseyfa
Zagra

apsuglar, Kabardinler, Abazalar

apsuglar, Biceduhlar, Abazalar
Kabardinler
Kabardinler
Kabardinler
Kabardinler (1902-05 gnde)

Naur

Abazalar. Biceduhlar263

erkeslerin rdn ve Suriye'ye yerletirilmelerinin zel

nedeni, padiah hkmetinin muhacirleri Bedevi kavimlerine
kar kullanmaya eilimli olmasyd. erkeslerin, resmen hzi
neye ait grnen ama aslnda Bedevilerin olan topraklara yer
letirilmeleri, iki halk arasnda dmanln annda kvlcmlan65

masna neden olmutu.264 erkeslerin, padiah topran gebe

Bedevilerin aknlarndan korumalar iin kentlerin etrafnda
halka oluturacak biimde iskn edilmelerinin nedeni buydu.
Ayn amala, sonralar am-Hicaz demiryolu boyunca da
erke yerleimleri ortaya kt.
1867den itibaren bir Kuzey Kafkas kavmi daha Trkiyeye
ge koyuldu: Abazalar. Nisan 1867dc Trk hkmeti 4 bin
Abaza ailesinin g etmesine izin verdi.265 Abazalar Trabzon,
Sinop, Samsun limanlarna getiriliyor, oradan da zmit, Mudan
ya, zmir, Mersin, Samsun, Silifke ve skenderun zerinden
Kocaeli, Viranehir, Karahisar, Ktahya, Manisa, Denizli, Ni
de, M ara, Kayseri, Erzincan, M aden, Konya, Burdur ve
Urfaya doru ynlendiriliyorlard.266 Abazalarn bir blm,
bin 32 kii, Bulgaristanda iskna tbi tutulmulard.267 1867
ylnda g etmi Abazalarn says genel olarak 10 bin 865
kiidir.268 Abazalarn, Trklerin kkrtmas ile balattklar an
cak baarsz olan isyanlarndan sonra topluca (200 bin kii)
Trkiyeye srlmeleri ise 1878de olmutur. .D. Inal-pann
da belirttii gibi, muhacirlerin srlmesinin ardndan, bir tek
Megreli snrnda Samurzakan Abazalar ile biraz Abzuy ve
Bzb kalmt.259
Bylece, 1857-66 yllar arasnda Osnanl mparatorluuna
g eden erkcslerdcn 200 ile 400 bini Balkanlara, 1 milyonu
Anadoluya, 25 bini Suriye ve rdne, 10 bin kadar da (asln
da Cihetler, biraz da Ubh) Kbrsa yerletirilmilerdi.271
Trk hkmetinin Kuzey KafkasyalIlar iskn planlan Hris
tiyan tebaa arasnda kukuyla karlanyordu. Rusyann Edirne
konsolosunun 12 Aralk 1860taki raporunda, vilayete Kafkas
muhacirlerin gelmesinin yerli Hristiyanlar arasnda ok olum
suz bir izlenim yarattn belirtmesi buna bir rnektir. Kon
solos, Akl mantk kalmad diye yazyor, i geldi Rusyaya
66

kar mesnetsiz, kt niyetli sulamalara dayand: Bir yandan,

lkede snmekte olan Mslman halk yerleimini desteklemek
ve Trkiyeyi taze bir orduyla donatmak, dier yandan da
Bulgarlara Rusyaya gmeleri iin davet karrcasna dalka
vukluk ederek Hristiyanl zayflatmak.271
Yunanistann Epir blgesine bin erke ailesinin iskn
edilmesinin olumsuz sonularna yredeki Rus konsolosu yle
iaret ediyordu: Epirde tamamen Hristiyan nfus meskundur.
Buradaki dallarn arasna ok sayda Mslmann sokulmas
ok kt bir etki uyandracak ve akllara durgunluk verecek
sonulan olacaktr.272
Endie artyordu; nk gelen muhacirler silahlyd, yerel
Trk makamlarnn gz yummasyla da, Hristiyanlarn diledik
leri saldr nesnesi olduklarn farkediyor, apulculuk ve ya
malamaya giriiyorlard. Varnadaki Rus konsolosu, bir grup
muhacirin yerine ulatn bildirirken, En kayg verici olan
gelen erkeslerin tutumu. Salnm olduklar her yerden yama
ve zorbalk ykleri duyuluyor. Geri Hristiyanlar adet olduu
zere Trklerdcn daha ok ekiyor ama onlara da aman vermi
yorlar diyordu.273 Trabzondaki Rus konsolosu, yerel makam
larn muhacirler karsndaki iradesizliini, erkeslerin ze
rinde hibir yaptrm yok ve yerel makamlar onlardan korkuyor
cmlesiyle ifade ediyordu.274 Blgeye ulaan ok sayda silahl
erkein, isknlarna ayrlan yerin garnizonunun yetkisine
tecavz ettii, Larnakadaki gibi olaylar da oluyordu.275
Kuzov KafkasyalIlarn Osmanl m paratorluum a g
yksnde 1877-78 Trk-Rus Savann ve ardndan gelen
1878deki Berlin Konfcransnn anlam byktr. Bu konfe
ransta padiah hkmeti, Rusyann basksyla, daha nce
Balkanlara yerletirdii erkeslerin yerini deitirmek ve
imparatorluun i blgelerine, Anadolu'ya ve Yakn Douya
67

ekmek zorunda kalmt. erkesler de, bir kitlesel ig dne

mi olarak tanmlanabilecek olan 1879u G Yl olarak kabul
etmektedirler.276
1876da Bulgaristanda Trklere kar, Trk ordular tarafn
dan, oraya yerletirilen erkeslerin de etkin desteiyle, annda
bastrlan bir isyan patlamt. erkesler, Dranov yaknlarnda,
Hariton isyannn ban eken byke bir Bulgar birliini yok
etmilerdi.277 Tm Hristiyanlara kar dmanlkla dolu er
kesler, koca koca kyleri kltan geirerek bakaldr odaklarn
acmaszca eziyorlard. Filibe sancanda erkesler ve ba
bozuklar (Trkiyenin dzensiz sipahi ordular) tarafndan
birka gn iinde 15 000 kii kltan geirilmiti; ldrmelere
eziyetler ve her trde kirletme elik ediyordu.278
Bablinin, savakan ve kapal bir topluluk olarak yaayan
Kuzey KafkasyalIlarla Balkanlarn demografik yapsn deiti
rerek, Slav halklarnn kurtulu hareketlerini ezmek zere tkr
tkr ileyen bir dzenek kurma giriiminden zaten rahatsz olan
Rus hkmeti, erkeslerin Balkanlardan uzaklatrlmas iin
bir bahane aryordu. Filibe katliam bu frsat yaratt. 18 Aralk
1876da, stanbul K onferansnn beinci oturumunda Osmanl
mparatorluu nezdindeki Rus sefiri erkeslerin Balkanlardan
uzaklatrlmasn resmen talep etti. stanbul Konferans tavsiye
kararlarnn drdnc maddesinde, erkeslerin Bulgaristanda
ikamet etmeleri men edilmektedir, daha nce yerletirilen er
kesler de Asyadaki vilayetlere gnderilmelidir deniyordu.27'7
1877-78 Trk-Rus Savanda yenilgiye urayan Osmanl
mparatorluu muzaffer tarafn artlarn kabul etmek ve Kuzey
KafkasyalIlarn Balkanlardan ekilmesi konusundaki isteini
yerine getirmek zorundayd.
Berlin A ntlam asnn imzalanmasnn hemen ardndan er
kesler Balkanlardan srlmeye baland. Sultan II. Abdlhamid,

anlarnda erkeslerin Balkanlardan srlmesi hakknda unlar

yazyordu: Ben dindamz olan bu muhacirlerin iskn ve m
dafaas iin elimden gelen hereyi yaptm. stanbuldan Halepe
muhacir yerleimleri kurdum. Onlarn yerletirilmeleri iin yap
lan masraflarn ounu feragatla kendi cebimden dedim.280
Balkanlardan srlen erkesler Edime, Selanik ve Kosova
vilayetine geliyorlard. Edime srlenlerin toplama merkezine
dnrken, Selanik limanndan Anadolu lim anlarna ve
Suriyeye gnderiliyorlard. 1879 yl Mays aynda Edirnede
41 bin 38 kii birikmiti. Bunlardan 176s Romanyadan, 4 bin
352si Bulgaristandan, 26 bin 613 kii de Bat Rumeliden
geliyordu.281
18 Nisan 1879da Babli, imparatorluun Asya vilayet
lerinin valilerine, erkeslerin Balkanlara geri dnmesine engel
olunmasn yazl olarak bildirdi ve bir nota ile bu uygulamasn
byk devletlere duyurdu.282
Balkanlardan nakledilen erkeslerin says genel olarak 300
bin kiiydi.283 Bunlar aadaki vilayetlere ve blgelere yer
letirilmilerdi:
Aile Says

nsan Says

Yerleim Yeri

10 000
5 000
5 000
2 000
2 000
1 000
1 000

50 000
25 000
25 000
10 000
10 000
5 000
5 000

Halep, Deyr-7.or
am Vilayeti
Adana Vilayeti
Konya Vilayeti
Kbrs
Kastamonu
Ankara Vilayeti

900

4 500

100

500

Samsun ve A m asya284
Cezayir

69

Balkanlardan gen erkesler, bu yerlerin dnda ayrca

Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelere yerletiril
m ilerdi. Berlin A ntlam asnn 61nci maddesi uyarnca
padiah hkmetinin Ermenilcri erke ve Krt saldrlarndan
koruma ykmll olmasna ramen, Ermeni vilayetlerinde
ki erke saysn arttran bu son uygulama, Ermeni nfus ve
Patrikhanenin iddetli protestosuna yol amt. Bunun zerine,
1879 Ocak aynda 40 bin erke Diyarbakr zerinden Res-ul
Ayna gnderildi. Bu ailelerden 4 bin ile 5 bini Trk hkmeti
tarafndan Diyarbakr vilayetine yerletirilmiti. Bu nedenle,
Diyarbakr Ermeni Piskoposu ngiliz konsolosu ile bululu ve
ondan bu kararn geri alnmas iin uramasn rica etti.285
Adapazar'ndaki Ermeni ve Rum cemaatlerinin temsilcileri,
kente 40 bin erkein yerletirilmesinin nnn alnmas iin.
Haziran 1879da stanbuldaki ngiliz Elisi Layarda mracaat
etmilerdi.28'1 Gene o sralarda M ua 4 bin Kuzey Kafkas
yalInn yerletirilmesini protesto etmek iin Ermeni Patrii
Nerses de Layarda bavurmutu.287
Balkanlardan Ermeni ahalinin youn olarak yaad bl
gelere nakledilen erkeslerden Oset ve een olanlar Hns
ovasna ve Varto kazasna, erkesler ise Malazgirt, Bulank,
Ahlat ve (Vana bal) Adilcevaz kazalarna ve B itlis'e bal
Gene yerletirilmilerdi.288 Daha sonraki yllarda Kuzey Kaf
kasyadan gruplar halinde gelen yeni muhacirlerin hemen he
men lepsi Ermenilerin yaad vilayetlere, ncelikle de M ua
vc Mu sancana yerletirilmiti.289 Erzurum'daki Rus konsolo
sunun verdii bilgiye gre: "Btn Kafkasya kkenlilerin
Erzurum vilayetinden gnderilmeleri konusundaki srarl talep
lerime hazrcevapla ve vaadle karlk veriliyor ancak herhangi
bir nlem alnmyor; hatt valilerin onlarn bu blgeye tan
masna vesayet ettiklerini bile syleyebilirim.290
70

Aada 1857-66 ve 1879 ylndaki glerinden sonra Kuzey

KafkasyalIlarn Kk Asyada yerletirilmelerine ilikin tablo
verilmektedir:
Blge
Kars
Bitlis
Mu
Erzurum
Mardin
Gmhane
Gaziantep
Sivas
Samsun
Amasya
Tokat
Hatay
Adana
Kayseri
Sinop
orum
Yozgat
Mersin
Krehir

Say
5 000
2 500
2 500
3 000
1 000
i 000
17 000
49 000
60 000
6 000
33 000
1 500
13 000
35 000
10 000
16 000
7 000
1 000
2 000

Blge

Say

Ankara
Konya
Bolu
Antakya
Afyon
Eskiehir
Sakarya
Ktahya
Bilecik
Kocaeli
Burdur
stanbul
Denizli
Balkesir
Manisa
Aydn
anakkale
zmir
Kastamonu

60 000
12 000
32 000
1 500
5 000
14 000
35 000
3 000
1 000
15 000
10 000
100 000
1 500
35 000
2 000
9 000
10 000
10 000
5 0002

Karadeniz kylarna yerletirilen erkeslerin saysnn

Osmanl mparatorluu verilerinde Lazlar ve msimanlam
M ingrellcr (Grcler) de dahil edildii iin abartl olmas sk
karlalan bir durumdu. Bu iki halkn yaam tarz birbirine
benzedii iin Karadenizin Anadolu sahiline yerletirilen
erkeslerin bir ksm Lazlarla kartrlmt. 1881 de Lazlarn
says 200 bin kiiydi.292 Lazlarn esas blm, nfusun yzde
71

l l ini oluturduklar Trabzon vilayetinde yaamaktayd.23

Kafkas dallarnn Osmanl mparatorluuma g sonraki
yllarda da srd ve 1917ye dek devam etti. Kuzey Kafkasya
Mslmanlar fazla byk olmayan gruplar halinde ya da 20-30
evlik kk partiler halinde Trkiyeye gei yapyorlard. Tr
kiyenin grevlendirdii kiilerin yapt propaganda, 18801917 arasndaki gte nemli rol oynad. Buna karn Rus hk
metinin ald tavr nedeniyle, artk bir daha dallarn ynsal
olarak g ettii grlmedi. XIX. yzyln ikinci yarsnda, 60T
yllarda dallarn Anadoluya g etmeleri konusunda ar
hkmetinin taknd tavr esasl deiiklik geirdi. Kuzey
Kafkasyada koca blgelerin btnyle insanszlamasnn
ileride yarataca tehlikelere karn, etraf byk bir Rus kitle
siyle evrilen ve datlan dallarn artk eskisi gibi tehdit olu
turm am as bu siyasetin nedenini aklamaktadr. 1867'de
Kafkasya Genel Valisi Byk Prens Mihail, Kuban blgesinde
ki bir turunu, Trkiyeye gn artk tamamen son bulmas
gerektiini dallara ahsen bildirerek noktalad.24 Bundan
sonra kylerin (avul) tamamnn Trkiyeye gmek zere izin
talepleri Kafkasya makamlarnca kabul grmedi. G iznini
ancak dal kk gruplar koparabiliyordu. Bunun dnda, baz
crkesler kendi balarna Trkiye'ye gitmeyi baaryorlard.
Bylece 1873 sonbaharnda Kuban blgesinden 420 aile (3 bin
400 kii) Trkiyeye gitmek zere snr dna kt.25 15 Ocak
1890da Trabzondaki Rus konsolosu, Batum yresinden
byk partiler halinde gmenlerin gelmekte olduunu ve
birka geminin bunlar tamakta olduunu bildirdi.3 Mart
1895te sadece Tersk yresinden 2 bin 108 aile (toplam olarak
16 bin 708 kii) g etmek iin dileke verdi.2 Yine 1895 yln
da Kuban yresinden Karamurza, Urup, Konokov, Kuronov
avullar (647 ev-2 bin 59 kii) Trkiyeye g izni alabildiler.
72

Trk hkmeti bunlar Boazana iskn etti.298 Bir blm

Bayburta yerletirilmiti.299
Trkiye'ye g etme taleplerinin artmas Rus hkmeti
tela drd. 1899 yl banda ileri Bakanl bnyesine
g zorlatrmaya ynelik bir nlemler paketi zerinde al
cak olaanst bir danma kurulu topland. Hazrlanm olan
ar II. Nikolann 1901de onayndan geen nerilere uyg
olarak, gmek isteyenler, Trk hkmetinin kendilerini sn
larna ve Trk tebaasna kabul ettiini gsteren bir belge su
malydlar. M uhacirler ancak byle bir belge edindikten som
yerel valilik makamlarna dileke verip onay almak, R
uyruundan kmak ve gitmeden nce arkalarnda kalabilec
btn bor ve vergilerini temizlemek durumundaydlar. stel
btn tanma masraflarn da kendi ceplerinden karlamak
gerekiyordu.300
Danma Konseyinin ald kararla snr dna kma s
cininin zorlatrlmas bile ge engel olamyordu. 1900-191
yllar arasnda, Nalik dolaylarndan 4 bin 392 Kabart:
Trkiyeye gmt.301 1901de Konyaya 242 erke, ec

Dastanl, ngu ve Kabartay ailesi (bin 210 kii) geldi.302 f

muhacirlerden 20 aile Sivasta, biri Bigada (Gelibolu), 12
Beyehir'de (Konyann bir ilesi), 19 aile de Nidede isk
edildi. Dierleri Konyada kald. II. Abdlhamidin talimaty
Konyada kalan erkeslcr (K onyadan balayan) Bad
demiryolu boyunca yerletirildiler.303
25 Haziran 1901de 2 bin een daha Rus hkmetin

verdii srekli ikamet izniyle Trkiyeye gitti.302

1900 ylnda erke gmenler Trkiyeye vardklar and:
itibaren ama yneliyorlar, oradan da ya am vilayeti civar
da ya da Amman evresinde yerletiriliyorlard.305

KafkasyalIlarn Trkiyeye bylesi kitlesel g ilk Rus bur

juva devrimi yllarnda (195-7) da grlmt. ar hkmeti,
1905 Mays aynda 260 Kabartay ailesine Trkiye'ye gidi izni
vermiti. Bu ailelerin tm am vilayetinde iskn edildiler.306
1905 ylnn Haziran-Austos aylarnda stanbula yasal olma
yan yollardan bin 517 kii (81 aile) daha ulat.307 Kafkas yne
timi onlar istenmeyen kii iln edince, stanbul'daki Rus kon
solosunun abalaryla Trk makamlar bu erkeslere Anado
luda yerleme izni kard.306
1906 ylnda Kafkasya'dan 200 Mslman aile Bitlis vila
yetinde iskn edilmiti.300
Kafkasyada grlen srekli g sreci bu blgenin gelime
sine byk bir darbe vurdu. Buna karn Trk propagandasnn
etkisinde kalarak g eden erkcslcr, ok az istisnayla, ok
abuk d krklna uradlar ve umduklarn bulamadlar.
Osmanl mparatorluuna g sorunu, gerek Avrupada gerekse
Osmanl imparatorluumda yaymlanan (1908 Jn Trk darbe
sinden sonra) erke gazetelerinin sayfalarnda ve erke ya
ynlarnda durmadan ilendi. Pariste yaymlanan Mousoulmanine gazetesinin bir saysnda yer alan Ac Soru balkl
makalede yle deniyordu: Dal Mslmanlarn z vatan
larnda ekonomik durumlarn dzeltmelerini, eitimi, kltr
ve hereyi etkileyen bal bana engel, geen yzyln 60l yl
larndan balayarak dzenli olarak srekli krklenen
Trkiye'ye g sorunudur.310
Osmanl mparatorluumda nemli mevki sahibi Kuzey
Kafkas cemaatinden pek ok kiinin sylemleri, yurttalarnn
olmadk umutlara bel balamamalar ve g etmemeleri ko
nusunda uyarcyd. Bunlardan Muhammed Eceruh yle yaz
yordu: Benim birok akrabam vc tandm artk yeni
hkmette mmtaz m evkiler tutmu bulunuyor. Ancak buna
74

ramen, hep dediim ve durmadan yinelediim gibi; sevgili d

kardelerim, Trkiyeye g etmekten saknn: Pek az bir isi;
na dnda sizleri orada bekleyen tek ey souk bir mezard
Yeni bir hayatn gmenlerle hibir alkas yoktur... Olayla
etkisi altnda kalarak, belki de en temiz emellerle bize koanl
imdi Boazii sahillerine ayak bastklar o gne lanet yad:
yorlar.1''
Ancak, tm uyanlara karn, dallarn Trkiyeye g
nemsenmeyecek saylarda da olsa 1910dan sonra da deva
edecekti.
Kafkas muhacirlerinin Trkiyede meguliyet alanlar z
rinde ksaca durmak gerekir. Muhacirler, gten hemen soru
Kafkasya'da srdrm olduklar yaam tarzn, yeni vata
1arnda tutturmaya yneldiler. erke yerleimleri bu neder
iine kapanklklaryla gze arpyordu. Kuzey Kafkasya'
edindikleri detler, yallara sayg vb. bu kapal evrelerde uz
yllar boyunca aynen korundu. Kyde tm sorunlarn zmle
mesi iin bir ihtiyar meclisleri vard. erkesler, bu konuda zat'
pek istekli olmayan yerel resm makamlarn kendi toplulu
larnn i ilerine karm alarn snrlam aya altyord
Dolaysyla erke kyleri kendine zg bir i zerklikt
yararland.
erkesler temelde devlet grevlerinde yer aldlar, zellik
de ordu, polis ve jandarmada. Ormanl ynetimi onlar bu t
ilere faal bir biimde yneltiyordu. 1867de Varna'daki R
konsolosunun raporunda, Trk ordusunun saflarna katlr
olanlar bir yana, crkcslcrdcn ou yerli Trk konaklarn
koruma grevlisi olarak almaktalar deniyordu.31"
erkesler, tarm dnda hayvanclkla (at yetitirme) '
urayorlard. Bu konuda, en ok da erke at ile yerli trle
m elezletirerek iki hara kurmu olan Adana vilayetinde

muhacirler baar kazanmlard.315

Kafkas muhacirler Osmanl mparatorluumda daha ok
gzpek ekya ve at hrsz olarak bilinirlerdi. Rus Genelkur
m ay Albay V.N. F ilipovun edindii izlenim yleydi:
Dallar yerleik bir yaam tarz srdrmekteler ve buday
ekimi ile meguller; ancak hereye ramen hrszlk nde gelen
uralar, zellikle de, sistemletirilmi at hrszl. Bu yle
sine grkemli bir organizasyona dnm ki, rnein Sivasta
alnan bir at, bir hafta sonra 400 verst (1 verst=l,06 km) uzak
lktaki A nkarada ortaya kyor .51'1 1904 ylnda Adana
vilayetinde bulunmu olan Rus Genelkurmayndan bir baka
subay, Yarbay Tomilov da, Dallarn hrszlk ve talana olan
eilimleri nedeniyle yerli nfus tarafndan sevilmediklerini
belirtiyordu.515
Son olarak, Osmanl mparatorluumda nfus kaytlar din
aidiyet kstas gzetilerek tutulduu iin erkeslerin says
konusundaki bilgilerin de Osmanl mparatorluumdaki dier
Mslman halklarnki gibi nispi olduunu dikkate almak kou
luyla, buralara gelmi olan AvrupalI gezgin ve konsoloslarn
verilerinden yararlanarak, Erm eni ahalinin youn olarak
yaad blgelerde ve Kilikyadaki erkeslerin genel nfusu
zerinde durmak yerinde olacaktr.
1912 ylnda Avcryanov vc Filipovun verdikleri bilgilere
gre Anadolu'daki erkeslerin toplam says 400 bin kiiydi.316
Ancak bu say olduka az gsterilmitir. Yarbay Tomlovun
kaydettii verilere gre, Adana vilayetinde 13 bin 200 erke
yayordu, ki bu genel nfusun yzde 3,2siydi.511 Ayn kaynaa
gre, erkesler Kuzey Suriyede genel nfusun yzde 2sini
oluturuyorlard. erkesler Habura semtinde, eenler ise Res
ul Aynda yayorlard.5'8 Ayrca, diye yazyor Tomilov,
onlara birok baka kentte de rastlanabilir: erkeslerin ou
76

ordularda subay ve de jandarm a (zaptiye) olarak hizmet ve

inektedir.31
erkesler, Halep vilayetinde aadaki kazalarda yerleti
rilmilerdi:
Kaza
Kilis
Antakya
Harim
Membic
Toplam

nsan Says
1 500
3 000
3 000
1 500
9 OOO320

erkesler, Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerde

Erzurum, Sivas, Diyarbakr, Van, Bitlis ve M ua yerletirildil
er, Mu ovasndakilcr 1894 ve 1904 Ermeni isyanlarndan sonr;
Sasuna iskn edildiler.
stanbuldaki Ermeni Patrikhanesinin verilerine gre, 1912
13 yllarnda Ermeni vilayetlerinde yaayan erkeslerin says
62 bindi.321
Avrupal yazarlarn ve konsoloslarn aklam olduu eitl
bilgi ve verilere dayanarak Rusya mparatorluu Diler
Bakanl, 1913te erkeslerin, Ermeni ahalinin youn daral
yaad blgelerde nereye, ne kadar yerletirildiklerine dair bi
tablo hazrlamt.

Yl

nsan Says
Erzurum Vilayeti

1881 yl
1913 yl

1 202
7 000
Sivas Vilayeti

1881 yl
1913 yl

88 820
45 000
Diyarbekir Vilayeti

1892 yl

10 000
Bitlis Vilayeti

1892 yl

10 000
Van Vilayeti

1881 yl
1892 yl
1899 yl
1912 yl

750
500
122
100322

H albuki bu veriler, ze llik le de Van v ilay etin e ilik in olanlar,

tam deildiler, n k R u sy a D ileri B ak an l , aratrm ac
M a e v sk in in v e rd i i b ilg ile re d a y a n y o rd u . O n a g re ise
erkcslcr, Van v ila y e tin d e sad e c e iki san cak ta y a am aktaydlar:
Van ve H akkari. G en el say lar da 122 k iiy d i.UJ B u arada, 1894
isyanndan sonra Z ek i P a a nn V an 'a 5 0 0 dcn fazla erke
naklettii bilin m ek ted ir. D ah a n ce de, 18 6 5 'tc B ab li 5 bin
erk ein V an 'd a iskn e d ilm e sin e izin v erm iti.24
1914'te k arlan b ir bak a istatistik le. E rm en i v ilayetlerinde
78

yaayan deiik halklar hakknda daha gvenilir veriler bulun

maktadr. Buna gre 1914 ylnda Ermeni vilayetlerindek
erkeslerin dalm yleydi:
Yer

nsan Says

Erzurum Vilayeti

10 000

Bitlis Vilayeti
Bitlis sanca
Mu sanca
Van Vilayeti
Van sanca
Diyarbekir Vilayeti
Diyarbekir sanca
Mardin sanca
Argana sanca

3 048
l 568
1 480
976
10000
3 334
3 312
3 354m

Bylccc 1914 yl iinde Ermeni ahalinin youn olaral

yaad blgelerdeki btn vilayetlerde iskn edilen erke
lein saysnn 70 bin kii civarna ulat grlmektedi
Ermenilerin yaad blgelere yerletirilen muhacirlerin toplan
says konusunda, Trk aratrmac Taner Akamn nat
H aktan ve Ermeni Sorunu adl almasnda yle denmektedir
Sadece 1878-1904 yllarnda youn olarak Ermenilerin yaa
makta olduu blgelere yerletirilen muhacirlerin saysnn 85(
bin kiiyi bulduu akla getirildiinde gmen sorunu v
sonularn alglamak mmkn olur." 2' Ancak bu Tiirk tarih
inin c srd veriler baka aratrmaclar tarafndan destek
lcnmemcktcdir.

BRNC BLMN NOTLARI

1 Narodi Rossii, Ensiklopedia, Moskva, 1994, s.395
2 N-G. Volkova, Etnonimi i plemeniye nazvaniya Severnogo Kavkaza,
1973, s.23
3 Geografya, Strabona v semnadsati knigax, Perevod s greceskogo s predisloviem 1 ukazatelem R-R- Mienka, Moskva, 1879, s.503
4 M.V. Skrjinskaya, Severnoye Priernomoriye v opisanii Pliniya Starego, Kiev, 1977, s. 100
5 ora Bekmurzin Nogmov, Istoriya Adixeyskogo narada, sostavlenayapo
predaniyam kabardinlsev, Tiflis, 1861, s.21
6 .D. nal-pa, Voprosi etno-kulurnoy islorii abxazov, Suhumi, 1976,
S. 189
7 .H. Kalmkov, Cerkesi. Istoriko-entografteskiy oerk, erkesk, 1974,
s.37
8 L.t. Lavrov, lstoriko-etnografieskiye oerki Kavkaza, Leningrad, 1978,
s.38
9 N.G. Volkova, a.g.e., 1973, s.23
10 L.. Lavrov, a.g.e., s.40
11 N.G. Volkova, a.g.e., s.23
12 V.i. Abayev, Isforiko-etimologiesky slovar osetinskogoyazika, tom 1,
Moskva-Leningrad, 1958, s.303
13 Ayn yerde
14 Max Fasmer, Eimologieskiy slovar russkogo yazika, tom IV,,
Moskva, 1987, s.344
15 J. Marquart, Clber das Volksum der Komanen, Leipzg, 1914, s. 180
16 ibid., s.180-181
17 Farsa'dan alnan spah=ordu. Metinde bu szck sipaga=sava olarak
geer, Fars dilindeki sepah=sava. asker karl.
Bkz. Penidsko-Ruaskiy Slovar, tom ll, Moskva. 1970. s. 19
Ermenicede spa" (ayn biimde Farsa'dan alnma) - subay-asker"
18 Eriddio Dortclli d'Askoli, "Karadeniz ile Tataristann Betimlen
mesi", Adige. balkarci i karaaevci v izvesiiyax evropeyskix iinde,
(Der.) V.K. Gardanova, Nalk, 1974, s.63
19 Anlamlarndan biri "eytan olan Trke "er/r szcnn yanl
yorumlanmasnn b durumda pay olduu anlalyor.
Bkz. Trke-Rusa Szlk, stanbul, 1994. s, 199

20 Voenniy sbornik, SP 6, Mart I 870, no 3, s. 147

21 Bkz. Adige, balkarci i karaaevci v izvestiyax evropeyskbt, s.38
22 V.M. Atalikov, Stranitsi istorii, Nalik, 1987, s.l 8-19
23 volgare - talyanca
24 Bkz. Adige, balkarci i karaaevci v izvestiyax evropeyskix, s.46-47
25 Dorusu, Farsada be anlamnda pencj" olmal.
26 Bkz. A dige, balkarci i kara a evci v izvesiiya x evropeyskix, s.l 04
27 Evliya elebi, Krtiga puteeslviy, vipuks 3, Moskva, 1983, s. 40
28 Stepanos Orbelyan, Suniki patm utyvn, Erivan, 1986, s.322
29 N.G. Volkova, a.g.e., s.24
30 Raid-ad-Din, Sbomik letopisey, tom I kniga vtoraya, M.-L., 1952,
s.68,298
31 Giovanni del Plano Carpini, Isloriya mongalov, Guillaume de
Rubruque, Puteestviye v vostoniye strani, Moskva, 1957, s.48, 72.
32 Ayn yerde
33 N.G. Volkova, a.g.e., s.23
34 V.M. Alalikov, Stranitsi istorii, Nalik, 1987, s.22
35 Rus tarihi ve etnograf N. Dubrovin, Kafkas savann raporlarn ve
grg ahitlerinin anlarn okurken, edinilen izlenim, Kafkaslar'da
savam olduumuz yalnzca iki halkn yaamakta olduudur - bunlar
dallar ve erkeslerdir tespitinde bulunuyor.
Bkz. N. Dubrovin, erkesi, Nalik, 1991, s.8
36 Bkz. Isloriya eloveeslva, tom 5, 1896, SPb, s.543.
37 Bkz. Narodi Rossii, Enciklopediya, Moskva, 1994, s.76
38 Bkz. Nokta, 17 Haziran 1990, yl: 8, say: 24, s.18-19
39 L.. Lavrov, a.g.e., s.40
40 Bilindii zere, Asur-Babil kaynaklarnda ve Tevrat'la Arib ve
Arap szckleriyle eitli gebe boylar, bu arada birbirlerinden
hem corafi olarak uzak hem de birbirleriyle kan ba ya da birlik ili
kileri bulunmayan topluluklar da kastedilir. Romallar ve BizanslIlar
Arap szcn, gebe savalar anlamnda, bir sava terimi
olarak kullanrlard.
Bkz. P.A. Gryaznevi, Araviya i arabi (k istorii termina al'arab) - v
knige slam: religiya, obsestvo, gosudarstvo, Moskva, 1984, s. 122124, kitabndaki Al-Arab teriminin yksne giri.
Ancak Arap terimi, corafyaclar ve tarihilerin almalar sayesinde
ok sonralar bir etnik ad anlam kazanmtr.
81

Ayn ekilde, Krt szcnn de geliimi, terimden etnonime doru

olmutur. Kerket-iret-erkes zincirinin benzeri, akademisyen N.
Marr tarafndan, fonetik olarak birbirine yakn etnik terimlerden, ok
tutulan Kard-Kurd-Gord takm eklinde ortaya atlmt.
Bkz. O. Vilevski, Krdi / Vvedenie v etnieskuyu istoriyu kurdskogo
naroda, Moskva-Leningrad, 1961, s.70
KOt teriminin kaynana ilikin baka bir nermeye gre de, bu terim
Karduh boyunun adndan gelmekledir. O. Vilevski ise, Krt ve
Karduh terimleri arasnda yzeysel bir ses benzerliinin dnda hibir
genetik ba bulunmadna dair ispatlayc kantlar ileri srer.
Bkz. a.g.e., s.112.
V. Minorski ve O. Vilevskinin ileri srdkleri ve temellendirdikleri sava
gre, balangta Krt terimi etnik bir adlandrma olmayp sosyal
anlam tayor ve ayn sava kabile yaps iindeki ran dili konuan
gebelerin tamamn tanmlamaya yaryordu. Krt terimi, etnik
isim olarak anlamn, ancak ok sonralar yaygnlk kazandnda
edinmi oldu.
41 t.H. Kalmkov, erkesi. Istoriko-elnografeskiy oerk, erkesk, 1974,
s.36
42 V.M. Atalikov, Stranitsi islorii, Nalik, 1987, s.58.59
43 smail Berkok, Tarihte Kajkasya, stanbul, 1958, s.65
44 A.V. Kuhabiyev, Nacionalno-osvoboditelnaya voyna narodov
Severnogo Kavkaza i problemi muxadjirstva kitabnda erkeslerin
Suriye ve rdne yerletirilmelerinin yks, Nalik, 1994, s.234
45 Voenniy sbornik, Kasm 1864, no 10, s.283; S.M. Solovyev, teniya i
rasskazi po islorii Rossii, Moskva, 1989, s.696; R.A. Fadeyev,
Sobraniyesoineniy. tom I, SPb., 1889, s.3, 16
46 W.E.D. Ailen, History o f the Georgian Peoplc,/rom the begining down
lo the Russian conguesl in the ninteenth century, London. 1932. s.209.
47 Ayn kaynak, s. 210
48. Dr. Abdullah Saydam, Freedom Movemems in Norihern Caucasia",
Eurasian Studies, cilt 2, no I, 1995 Spring. s.93
49 Dr. Mustafa Budak, The Caucasos in lle Otloman-Russian Relalions,
Eurasian Studies, cilt 1, no 4,1995 Vinter, s. 109
50 Voenniy sbornik, no 10, Kasm 1864, s.288
51 Rusya Devlet Askeri Tarihi Arivi / RGVA / F.38, Genelkurmay, op.7
d. 167, s.22 arka taraf /a.t/
82

52 Ayn kaynak, s.2

53 Ayn kaynak, s.17
54 Rusya mparatorluu D Siyaset Arivi (AVPR), f.16 1. SPB Genel
Ariv I. -13, op.63, d, 1837 yl, s. 1-7
55 Otet po Glavnomu Upravleniyu Namestnika Kavka.skogo za pervove
desetileliye upravleniya Kavkazskim i Zakavkczskim kraem Ego Imperatorskhn Visoestvom Melikim Knyazem Mhailom Nikolayevlem , 6
dekabrya 1862 - 6dckabrya 1872, Tiflis, 1873, s. XVI
56 Abdullah Saydam, Knn ve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara,
1997, s.86
57 Russkiy Vesinik, tom 28, 1860, s.372
58 Abdullah Saydam, a.g.e., s.86
59 A.R. Andreev, Isloriya Krima. Kralkoe opisaniye prologo Krimfcogo
po/uostmva, Moskva, 1997, s.200-201
60 Abdullah Saydam, a.g.e.. s.86
61 Kemal Karpat, Onaman Populaion 1830-1914. Demographic and
Social Characierisiics, Madison, 1985, s.65
62 ibid
63 Ayn kaynak. Gle gelen Krm Tatarlarnn byk blm OsmanlI
mparalorluunun Avrupadaki vilayetlerine yerletirilmilerdi: Bul
garistan, Makedonya, Srp snn yaknlar ve Hdime vilayeti. Edir
ne'deki Rus konsolosunun belirttii zere: Sultan hkmetinin ka
rna Tatarlarn Trkiye'ye gnden daha uygun bir ey olamazd: Bu
Avrupa Trkiyesinde Mslman yerleimlerinin younluunu arttran
bir eydi.
AVPR, Fasikl 149, Trk masas (eski), op. 502a, d.4467, 1857-67
yllan, ss.1-32 a.t.
64 AVPR, Fasikl 149, Trk masas (eski), op. 502a. d.4545, 1860 yl,
sayfa I a.l 2
65 Mouslaumanine, no 3, Paris, 1910, s.12
66 Kemal Kapat, a.g.e., s.66
67 Olel o poezdke po Azialskoy Turisti Generatnogo $taba podpo/kovnika Tomi/ova v 1904 godu. Sanki Pclerburg, 1907, s.36
68 kibine Doru, 26 Ocak 1992, s.44
69 RGVA, f. 450, Trkiye, op. 1, d.64, s.79
70 R. Fadeyev, Pisma s Kavkaza, k Redaktr Moskovskix Vedonostey, SPb, 1865, 74-75
83

71 RGVA, f.38, Genelkurmay Blm, op.7, d.351, s.4-29.

72 Ayn kaynak, s.3
73 Ayn kaynak, ss.34,34 a.t.
74 Ayn kaynak, ss.30,32 a.t.
75 Semen Esadze, Pokoreniye Zapadnogo Kavkaza I okonaniye
Kavkazskoy voyni, Tiflis, 1914, s.109
76 R. Fadeyev, a.g.e., s.74
77 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d.64, s.10
78 RGVA, f.38, Genelkurmay blm, op.7, d.382, s.52 a.t.
79 R. Fadeyev, a.g.e., s.76
80 Semen Esadze, ad geen kaynak, s.119-120. Sonralar, II. Aleksandr
iin, Memruk Ora (Taman)da, n tarafndaki kitabede 16 Eyll
!861'de, bu yerde, Kuzey Kafkasyann fetih sistemi niyeti Hkmdar
mparator tarafndan kesin olarak tasdik edildi" yazl, bir ant dikildi.
Bkz. l.V. Ventkovski, a.g.e.. s.14
81 Semen Esadze, a.g.e., s. 109-110
82 RGVA, f.38. Genelkurmay blm, op.7, d.341, sayfal2 a.t.
83 G.A. Dzidzarya, Maxadjirslvo I problemi isiorii Abxazii XIX v
Suhumi, 1975, s. 9
84 N. Dubrovin, erkesler, Voenniy sbornik, Sankt Petersburg, Nisan
1870, no 4 ,s,3 9 0
85 Abdullah Saydam, a.g.e., s.81
86 Moussoulmanine, Paris, 1910, no 6, s. 12
87 Rusky invalid, 27 Mays (8 Haziran) 1864, no 118, s.3
88 AVPR, f. 149, Trk masas (eski), op.502 a, d.4504, 1831-1868 yllar,
s. 14 a.t.
89 G.A. Dzidzarya, Maxadjirstvo 1 problemi isiorii Abxazii X IX v., Suhu
mi, 1975, s. 199
90 Kafkasya zerine Be Konferans, stanbul, 1977, s.137-138
91 Ahmet alikov, a.g.e., s. 14
92 Ad. Berje, Dallarn Kafkasya'dan Srgn", Russkaya Siarina der
gisi iinde, tom XXXIII, Sankt Pelcrburg, Ocak 1882, no I,s.l7 6
93 Golos, Sankt Peterburg, 12 (24) Austos 1876, no 221, s. 1-4.
94 Trk Sultan II. Abdlhamid'in adn tayan ve Rusyadan genlere
verilen Trk pasaportunun ad Hamidiye idi.
95 AVPR, f.249. stanbul Bakonsolosluu, op.616, d.814, 1904 yl, s.89
84

96 a.g.k., s.10
97 RGV1A, f.450, Trkiye, op. 1, d.64, s.l I ob.
98 A.H. Kasumov, Razniye sudbi, Nalik, 1967, s.29.
99 Evliya elebi, a.g.e., s.3U
100 Kemal Karadenizli, Trabzon Tarihi, Ankara, 1954, s.l 12-114.
101 S.H. Hotko, a.g.e., s. 149
102 brahim Alaeitin Gvsa, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul,
1940, s.94
103 Ali Kemal Meram, Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Ynelen
Devirmeler, stanbul, 1997, s.612-613.
104 A. Dubrovin, "erkesler (Adige), Voenniy sbornik iinde, Sankt
Peterburg, Nisan 1870, no 4, s.342.
105 Mehmet Eceruh, Kafkas Dallarnn Trkiye'deki Rolleri ,
Mousoulmanine dergisi iinde, no 6, Paris 1910.
106 amil-stavlenik padiahskoy Tureii i angliykuc kolonizatorov. Sbornik
dokumenialnix materialov, Tiflis, 1953, s.127
107 Ali Kemal Meram, a.g.e.. s.545-627; S.H. Hotko, a.g.e.. s. 148
108 S.HrHotko, a.g.e., s. 149
109 AVPR, f. 149, Trkiye masas (eski) op.502a, d.4504, 1831-1868 yl
lar, ss. 14 a.t.,15.
110 amil-stavlenik padiahskoy Tureii i angliykh: kolonizatorov. Sbornik
dokumenlaInix malerialov, s. 127
111 Kajkasya zerine Be Konferans, stanbul, 1977, s. 139-140
112 R. Fadeev, Sobraniye soineniy, tom I, Sanki Peterburg, 1889, s.69
113 Maieriyali I Zapiski po voprosu o vladelskix l imuselvenix pravax
potomkov svel. Knyazya Mixaila irvaidze, poslednego pravitelya
Abxazii, Venden, 1913, s.35
114 S. Smolenski, a.g.e. s.208
115 R. Fadeyev, a.g.e., s.71
116 Buna gre, 1859 Aralk aynda stanbula Kuban'dan bin 60 erke
ve Nogay ulat. 19 Haziran-23 Kasm 1859 dneminde ise stanbula
vasl olup, Anadolu ve Rumelinin eitli yerlerine sevkedilen erke
muhacirlerin says ise 2 bin 727 hane (17 bin 971 kii)ye ulamtr.
Bkz. Abdullah Saydam, Krm ve Kaflcas Gleri (1856-1876).
Ankara, 1997, s.85-87.
117 RGVA, f.450,Trkiye, op.l, d.64, sayfa 9.
118 Ayn kaynak, s.9 a.t.
85

119 Ayn kaynak, s.l I.

120 Ayn kaynak, ss.H-12 ob.
121 Ad. Berje, Dallarn Kafkasya'dan Srgn", Russkaya Siarina der
gisi, Sanki Pelerburg, (om XXXIII, Ocak 1882, no I, s.341
122 Ayn kaynak, s.341-342.
123 Kemal H. Karpat, Ottoman Populalion 1830-1914. Demographic and
Social Characierisiies, Madison. 1985, s.67
124 ibid
125 Abdullah Saydam, a.g.e., s. 106
126 a.g.e., s. 108
127 Nacionalno-osvobodilelnaya voyna narodov Severnogo Kavkaza I
problemi muxadjirstva, Nalik, 1994, s.76
128 AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.4805, 1892-1905 yllar,
s.33
129 AVPR, f.249, stanbul Bakonsolusluu, op.616, d.79, yl 1874, s.7
130 RGVA, f.38. Genelkurmay blm, op.7, d.382, s.22
131 AVPR, f.180, stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4312, yl 19001902, s.l 1.
132 Ayn kaynak, s.l
133 AVPR, f. 180. stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4805, 1892-1905
yllar, s.97
134 AVPR, f.249, stanbul Bakonsolosluu, op.616, d.814,1904 yl, s.6
135 AVPR, f. 180, stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4805, 1892-1905
yllar, s.82
136 RGVA, f.38. Genelkurmay, op.7, d.382, ss.44, 52 a.l.
137 RGVA. f.38. Genelkurmay, d.499.1865 yl, ss.26, 26 a.l..
138 AVPR, f.180. stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4805, 1892-1905
yllar, s. 191.
139 RGVA. f.38. Genelkurmay, ob.7. d.499, ss.2. 2 a.t.
140 A.H. Kasumov. a.g.e-, s.4l
141 AVPR, f.249, stanbul Bakonsolosluu, op.616, d.781,1903-1906,
ss.7.3-74
142 (i. A. Dzagurov, Pereselcniye gonsev v Tmisivu. Materiyali po islorii
gorski.r namdov, Roslov-Don, 1925, s.35-36
143 AVPR, Trk masas (eski) op.502 a, d.4468. 1861-70 yllar, ss.142,
142 a.t.
144 Osmanl mparatorluu Dileri Bakan
86

145 G.A. Dzagurov, a.g.e., s.38

146 AVPRf, f. 149, Trk masas (eski) op.502 a, d.4468,1861 *70 yllan, s.
98, 101
147 RGVA, f.450, Trkiye, o p .l, d 533, s.52 a.t.
148 AVPR, f. 149, Trk masas (eski) op.502 a, d.4468,1861-70 yllar, s.
145
149 Ayn kaynak, s. 145 a.t.
150 Ayn kaynak
151 zzet Aydemir, G. Kuzey KafkasyalIlarn G Tarihi, Ankara, 1988,
s. 129
152 amil..., s.127
153 .V. Bentkovski, imperalor Aleksandr I v nijne-faroskom otryade, na
Severnom Kavkaze, v 1861 godu. SPb. 1887, s.3
154 A.H. Kasumov, a.g.e., s.10
155 Kabardin-Balkar Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi (MDAK.BC)
f.40, o p .l, d .1, ss.28-29
156 Kafkasya zerine Be Konferans, stanbul, 1977, s.145.
157 Voenniy sbornik, ton SH, no 7, Temmuz, SPb., 1876, s.208
158 Ad. Berje, a.g.e., s.347
159 Semen Esadze, a.g.e., s. 110-111
160 RGVA, f.38, Genelkurmay, op.7, d.382, ss.69-70
161 Ad. Beje, a.g.e., s.351
162 RGVA, f.38, Genelkunnay, op.7, d.382, s.10.
163 Ayn kaynak, s.10
164 Ayn kaynak, s.49
165 Ayn kaynak, s.6 a.t.
166 Ayn kaynak. Burada sz konusu edilen Rus Gemicilik ve Ticaret
Tophluunun gemileridir.
167 RGVA, f.38, Genelkunnay. op.7, d.448, s.19
168 Ayn yerde
169 Ayn yerde
170 Ad. Bcjc, a.g.e., s.350
171 RGVA, f.38, Genelkurmay, op.7, d.470, s. 1 a.t.
172 Ayn kaynak, s.27
173 A. alikov, a.g.e., s.21
174 G.A. Dzagurov, a.g.e., s. 147
175 Nacionalno-osvohodilelnaya voyna narodov Severnogo Kavkaza I
87

problemi mtaadjirstva, Nalik, 1994, s.76

176 N.G. Volkova, Etnieskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v
XVIII - naale X IX v., Moskva, 1974, s.221.
177 Grcistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Tarih Arivi (SG1A RG),
f.416, op.3d. 146, s. 6
178 Ayn yerde
179 Y. Abramov, a.g.e., s.7
180 R. Fadeyev, a.g.e.. s. 152
181 Ayn yerde
182 Birleik Kafkasya, stanbul, 1964, no 1, s. 12
183 Ad. Berje, Dallarn Kafkasya'dan Srgn", Russkaya Starina der
gisi iinde, tom XXXIII, Sankt Pelerburg, Ocak 1882, no I, s. 167
184 Ad. Berje, Einografeskoe obozreniye Kavkaza, Sankt Peterburg,
1879, s. 12
185 L.G. Lopatinski, Zametki o narode adige voobe i kabardintsev v astnosti, XII. Bask, SMOMPK, 1891, s.5
186 A.H. Kasumov, a.g.e., s. 13
187 D.E. Eremeev, Etnogenez turok, Moskva, 1971, s. 171.
188 Alexandre Grigoriantz, Kafkasya Halklar, Tarihi ve Etnografk Bir
Sentez, stanbul, 1999, s.96.
189 Ayn kaynak
190 R.G. Landa, slam v istorii Rossii, Moskva, 1995, s. 113
191 Ayn yerde, s. 149
192 V.E. Davidovi ve S.Y. Suiy, Etnieskiye / regionalniye faklori v
formirovaniyi kulturi yaa Rossii, Sivilizasii i kulturi kitabnn iinde,
3. Bask, Moskva, 1996, s.212
193 Abdullah Saydam, Krn ve Kafkas Gleri (1856-1876), Ankara,
1997,s.91
194 ibid
195 ibid
196 ibid
197 Ali Kemal Meram, Trk-Rus likileri Tarihi, stanbul, 1969, s.460
198 smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul, 1958, s.529
199 Erel erefeltin, Dastan ve Dastanllar, stanbul, 1961, s. 128.
200 Fuad Dndar, ttihat ve Terakki 'nin Mslmanlar skan Politikas
(1913-1918), stanbul, 2001, s.56
201 Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and

Social Character'slics, Madison, 1985, s.69

202 Hza! Ahmed Hazer, Kuzey Kafkasya, Ankara, 1961, s.49
203 Ahmed Cevad Eren, Trkiye 'de G ve Gmen Meseleleri, stanbul
1966, s.34
204 Musa Kunduhov'un Hatralar, stanbul, 1978, s. 15
205 Kmeliden Trk Gleri, cilt 1-2, Ankara, 1989
206 General Salih Polatkan, Kafkasya'dan Osmanl mparatorluun;
Yaplan Gler, Kuzey Kafkasya dergisi iinde, yl: 11, say 66-67
Mart-Nisan-Mays 1987, s.7
207 Cemal ener, erke Ehem Olay, stanbul, 1997, s.22
208 Abdullah Saydam, a.g.e., s.9i
209 slm Ansiklopedisi, erkesler", s.354
210 Trk Ansiklopedisi, cilt 10, s.465
211 Nokta. 24 Haziran 1990, yl: 8, say: 25, s.94
212 zzet Aydemir, G, Kuzey KafkasyalIlarn G Tarihi, Ankara, 1988
s. 109
213 Kafti Kadirean, Trkiye'ye Gler, stanbul, 1966, s.30
214 Psimaho Kosok, Kuzey Kafkasya: Hrriyet ve stiklal Sava
Tarihinden Yapraklar, stanbul, 1960, s.3l
215 Vassan Giray Cabagi, Kajkas-Rus Mcadelesi, stanbul, 1967, s.73.
216 Hayri Ersoy-Aysun Kamac, erke Tarihi, stanbul, 1994, s. 119
217 Gaze, 10 Nisan 19! 1, yl: I, say: 2, s.2
218 Mohammad Kheir Haghandoqa, The Circassians. Origin, History
Customs, Tradilions, immigration toJordan, Amman, 1985, p.29
219 Shaukat Mufli, Heroes and Emperors in Ci/tassiar History, Beirul
1972, p.269
220 Hayati Bice, Kafkasya'dan Anadolu'ya G, Ankara, 1959, s.51-52
221 Nihat Berzeg, Tehcir al-Sirakasat, Amman, 1987, p.82.
222 R. Traho, Cerkesi, Mnih, 1959, s.118
223 Peler AJford Andrews, Ehnic Groups in the Republic o f Turke)
Wiesbaden, 1989, s.237
224 R. Konqvest, The Sovie Deportaiion o f Peoples, London, 1960, p.8
225 K. Saks, Geschiche desZerfalts die Turkei, Vien, 1908, s.372
226 Justi Mc. Carthy, Muslims and Minorities. The population o f Oto
man Anatolia and the E n d o fth e Empire, New York-London, 1983, p.l
227 Loghatname Dehkoda, cilt 5, Tehran, 1373 (1995), s.2215
228 Kafkasya zerine Be Konferans, stanbul. 1977, s.145

229 Nikolayevskiy Vestnk, 21 Haziran (2 Temmuz) 1865, no 46, s.194

230 Ruskiy invalid, 26 Mays (7 Temmuz) 1864, no 117, s.4
231 Ayn yerde
232 Ayn yerde
233 Moskovskiye vedomosli, 5 Mays 1864, no 99, s.3
234 Russkaya Slarina, tom XXXIII, Sankt Peterburg, Ocak 1882, no 1,
s.353
235 Moskovskiye vedomosli, 5 Mays 1864, no 99, s.3
236 Russkaya Starina dergisi, lom XXXIII, Sanki Peterburg, Ocak 1882,
no I, s.353
237 Ruskiy invalid, 23 Eyll (5 Ekim) 1864, no 10, s.3
238 Ruskiy invalid dergisine ek. Sankt Peterburg, 9 Kasm 1864, no 40,
s. 1-2
239 Abdullah Saydam, a.g.e., s.96
240 A. Saydam, a.g.e., s.96
241 Averyanov, Elnografeskiy i voenno-poliiieskiy obzor aziatskix vladeniy Ottomanskoy imperii, Sanki Peterburg, 1912, s.22
242 AVPRI, f. 149, Trk masas (eski), op.502a, d.4467, 1857-67, s. 62. a.t.
243 Ayn yerde, s.51-53
244 Ayn yerde, s.53
245 Kemal H. Karpat, a.g.e., s.69
246 ibid
247 Nacionalno-osvoboditelnaya voyna narodov Severnogo Kavkaza I
problemi maadjirstva, Naltk, 1994, s.77
248 Kemal H. Karpat, a.g.e., s.69
249 Izzel Aydemir, a.g.e., s.136
250 yeslnik Evropi, tom III, Sanki Peterburg, Eyll 1867, no 9. s.84
251 Justin Mc Carlhy, a.g.e., s.7
252 AVPR, f.149. Trk Masas (eski), op.502 a, d.4468, 1861-70. s.142
253 Abdullah Saydam, a.g.e., s.52
254 Kemal H. Karpat, a.g.e.. s 70
255 zzet Aydemir, a.g.e., s.112, ayrca. Hayi Ersoy-Aysun Kamac,
a.g.e., s. 121-132
256 General Salih Polatkan, Kafkasya'dan Osmanl mparatorluuna Ya
plan Gler, Kuzey Kajkusva, Mrt-N>san-Mays 1987, y*l 11, say
66-67, s.8
90

257 1872 ylnda Rus hkmetinin basks sonucunda Tilrk makamlar bu

een ailelerini Suriyede Der-es Zor blgesine yerletirdiler. Kaynak:
AVPR, f. 149, Tiirk Masas (eski), op.502 a, d.4468, 1857-67, s. 117.
258 General Salih Polatkan, a g e ., s.8
259 Kemal H. Karpat, a.g.e., s.70
260 Mohammad Kheir Haghandoga, The CircassUmss, Amman, 1985,
# s.31
261 ibid., s.3i
262 ibid., s.41
263 ibid., s.41
264 Otel o poezdke po Azia/skoy Turisii Generalnogo laba podpolkovnika Tomilova v 1904 godu. Sankt Pelerburg, 1907, s.87
265 AVPR, f 149, Trk masas (eski), op.502a, d.4468, 1861-70, s.77.
266 Ayn yerde, s.78
267 Ayn yerde, s.80-80 a.t.
268 Ayn yerde, s.80 a.t.
269 .D. nal-pa, Voprosi elno-kulltrnoy istorii abxazov, Suhumi, 1971,
s.7-8
270 Salih Polatkan, a.g.e., s.8
271 AVPR, f. 149, Trk Masas (eski), op.502 a,d.4467, 1857-67, s.5
272 AVPR, f.149, Trk Masas (eski), op.502 a, d.4468, 1861-70, s.47
273 Ayn yerde, s.62.
274 Russkayu Slarina. ton XXXIII, Sankt Pelerburg, Ocak 1882. no I,
s.356
275 Ruskiy invalid dergisine haftalk ek, Sankt Pelerburg, 9 Kasm 1864,
no 40, s.2
276 Rumeli'den Tiirk Gleri, cilt 2, Ankara, 1989, s,XXlll.
277 ibid.. s.GX.
278 Isioriya diplomatii. lom 2. Moskova. 1945, s.28.
279 Rumeliden Tiirk Gleri, cilt 2, Ankara, 1989, s.Cl.V
280 Ahdiilhamidin Haln Defleri, stanbul, 1996, s. 17.
281 Rumeli'den Tiirk Gleri, cilt 2, Ankara, 1989. s.294
282 ibid., s.250
283 zzet Aydemir, a.g.e., s. 137
284 Salih Polatkan, a.g.e., s. 10
285 Rumeli'den Trk Gleri, cilt 2, Ankara, 1989, s. 124-126
286 ibid., s.328
91

287 ibid., s.330

288 Averyanov, a.g.e., s.22
289 Ayn yerde
290 AVPR, f. 149. Trk masas (eski), op.502a, d.4468, (861-70, s. 117 a.t.
291 Salih Polatkan, a.g.e., s.9
292 G. Veapeli, Turetskaya Gntziya. Lazistan, Trapezund I oroxskiy
kray, Moskva, 1916, s.27
293 RGVA, f.2000, GUG, op. I d.2!40, s. 36.
Trkiyede, Karadeniz kylarnda yaayan Mslman milli aznlk
larn (Laz ve erkeslerin) ortak bir adlandrma ile Karadenizli ola
rak tanmlandklar son yllarda gzlenen bir eilim.
Bkz. Nokta, 3 Kasm 1991, say: 44, s.26-30.
294 R usskaya Starna, lom XXXIII, Sankt Peterburg, Ekim 1882, no 10,
s.2
295 Ayn yerde
296 RGVA, f.450 Trkiye, o p .l, d.70, s.52
297 A.H. Kasumov, a.g.e., s.23
298 Mur, Tiflis, Temmuz 1895, no 7, s.1038
299 Mur, Tiflis, 1895, Eyll-Ekim, no 9-10, s.1335
300 AVPRj, f.180, stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4312, 1900-1902
yllar, s. 19
301 Kabartay Balkar Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi, f.6, op. I, d.596,
s.4
302 AVPR, f. 180, stanbul Bykelilii, op.517/2, d.4805, 1892-1905
yllar, s. 150
303 Ayn yerde, s. 151
304 Ayn yerde, s. 152
305 Mohammad Kheir Haghandoqa, The Circassians, Amman, 1985, p.43
306 A.H. Kasumov, a.g.e., s.27
307 AVPR, f. 249, stanbul Bakonsolosluu, op.616, d.893, 1905, s.8-9
308 Ayn yerde, s.9
309 RGVA, f.2000, GUG, op.l, d. 1001, s.63
3 i 0 Mousoulmanine, Paris, no 10, s. 15
3 11 Mousoulmanine, Paris, no 2, s.45
312 AVPR, f. 149, Trk masas (eski), op.502a, d.4468, 1861-70, s.98
3 13 RGVA, f.2000, GUG, op. 1, d. 1000, s.3
314 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d.533, s.53
92

3 15 Otet o poezdke po zilskoy Turisii Generalnogo iaba podpolkov-

nika Tomilova v 1904 godu, Sankt Peterburg, 1907, s.36

316 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d.533, s.47
317 Otel o poezdke po Azialskoy Tursil Generalnogo iaba podpolkovnika Tomilova v 1904 godu, Sankt Peterburg, 1907, s.87
318 Ayn yerde, s.105
3J9 Ayn yerde, s.228
320 Ayn yerde, s.436
321 AVPR, f . 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.3733, 1913 yl, s.43
322 Reformi v Armenli 26 Noyabrya 1912-10 Maya 1914. Sbornik diplomatieskix dokumentov, Petrograd, 19(5, s.273-289
323 AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.3733, 1913 yl, s.36
324 Kajkasya zerine Be Konferans, stanbul, 1977, s.140
325 AVPR, f.15 1, Polit. Ariv, op.482, d.4333, 1914, s.13
326 Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu, stanbul, 1999, s. 149

93

K N C BLM
11. Abdlhamid ve ttihat ve Terakki Dneminde
Osmanl mparatorluu Devlet Erkinde erkesler

II. Abdlhamid'in erke Siyaseti

Kuzey Kafkasya Mslman halklarnn Osmanl mparator
luuma toplu gleri Sultan Abdlmecid (1839-1861) ve Sultan
Abdlaziz (1861-1876) dnemlerine rastlar. Ancak erkeslerin
Osmanl mparatorluu iktidar arklarnda g kazanmalar 11.
Abdlhamid ( 1876-1909) dnemindedir ve bu, Trk padiahnn
uygulad, devlet ynetiminin her kademesinde, zellikle de
tebaa halklarn zgrlk mcadelelerinin bastrlmasnda er
keslerin etkin olarak kullanlmas politikasyla da olduka
balantldr. erkeslerden etkin yararlanma politikasnn temel
leri her ne kadar nceki iki padiah dneminde atlmsa da, II.
Abdlhamid, erkeslerin devlet siyaseti dzeyindeki grevlere
kabul edilmelerini dzene soktu. Bunun iin nlem ler alarak bu
siyasete sistematik bir yap kazandrd. Kuzey KafkasyalIlar
bylece, i siyas kararlarn uygulanma mekanizmasnn nemli
bir paras haline getirilmi oldular. Onun ynetiminde er
keslerin Osmanl mparatorluu iindeki rolleri nem kazand;
orduda ve hkmette yksek grevlerin ou Kuzey Kafkas
yalIlarn eline geti. 1910 ylnda Mousoulmanine gazetesinde
yle yazlyordu: ... dallar ve erkesler taze bir kaynak
olarak devlet ynelimini ihya eltiler. En iyi vc en becerikli sava
komutanlarnn hepsinin erke olduunu kim bilmez ki? a
da Trkiyenin herhangi bir kurumuna girin, Osetten bala
yarak, Kumklar da dahil olmak zere mutlaka bir dal bulur
sunuz. 1 Gerekten de, Abdlhamidin erke siyaseti, onun
95

dneminde erkeslerin imparatorluun en etkili, zellikle de

padiaha en yakn Mtisiman e olmasyla kendini gstermi
oldu. Trkiyeli Kuzey KafkasyalIlarn kendileri bile, Trkiyede
erkeslerin Altn a olarak andklar Osmanl mparator
luumun bu dneminin, aslnda 1908 Jn Trk darbesiyle ba
ladn ve 1923te Lozan A ntlam asnn imzalanmasna kadar
srdn savunurlar.2 Bugn Trkiye'de Kuzey Kafkas diasporasnn saygn ve etkin cemaat liderlerinden olan Mfit Kandemir de, 1923 ylna dek, bu islmi unsurun (Kuzey Kafkas
yalIlar kastediliyor. A.A.) ok nemli bir faktr olduunu
belirtmektedir.3
Bilindii zere, II. Abdlhamid, hkmetteki btn nemli
memuriyetlere gvendii Mslman halktan nerilen kiileri
tayin ediyordu; bunlar, erkesler, Am avutlar ve Kltlerdi. erkesler ve Am avutlar padiahn yakn evresini de oluturuyor
lard. Trk yazar Ylmaz ztunann da yazd zere, Padia
hn sadece Mslman aznlkla iyi ilikileri vard. Krtler, er
kesler ve Abazalar II. Abdlhamidi ok severlerdi.4 Sultann
yakn evresinde Mslman aznlklarn arlkl olmas, Jn
Trkler tarafndan padiah aleyhtar propagandada epeyce kul
lanlmt.
II.
Abdlham id'in Balkan halklarnn ve Ermenilerin mill
kurtulu mcadelelerini ezme politikas, aslnda bu halklarn
nefretini topluyordu. Bu yzden Ermeni siyas partileri birok
kez padiaha kar suikast giriiminde bulunmulard. mpara
torluk iinde zgrlk reformlarn bastrlmasna ynelik
politika da, II. Abdlhamid'in yeni yeni domakta olan Trk
(Anadolu) burjuvazisi ve aydnlarla ilikisini germiti. Ayrca,
Yemcn'dcki sava ve Arap lkelerinde yrtlmekte olan bl ve
ynet divide et impera politikas, sultann Araplar arasnda
sevilmemesine neden oluyordu. Bu artlar altnda, sadece er96

keler, Amavutlar ve Krllcr, ilikilerinde padiahn ezici deil

de kayrc politika uygulad Mslman halklar oldular. Bunun
nedeni, bu halklarn ayrlk eilimlerinin olmamasyd.
II. Abdlhamid'in erkesleri kullanma amac kendisinden
nceki padiahlar tikiyle aynyd: erkcsler araclyla impara
torluun Mslman ahalisinin giderek oaltlmas ve glen
dirilmesi; Hristiyan vilayetlerin mslmatlatrlmas; sava
kan ve gzpek Kuzey KafkasyalIlarn bnyesine alnarak ordu
nun glendirilmesi; erkesler araclyla tebaa halklarn mill
kurtulu hareketlerinin bastrlmas ve d politikada Rusya ile
ilikilerde kullanma. erkeslerin darlkl oluu, II. Abdlhamidin uygulad panislamizm politikas ve trkln
temelleri erevesinde olduka anlaml bir olguydu. Bylelikle,
padiaha kran hissiyle bal ve onu dini iman olanlarn kale
si, hak dininde olanlarn efendisi sayan bir yabanc unsur
olarak grlcbiliyorlard. erkcsler arasnda, ancak sadk hiz
metleri karlnda yksek grevlere ve mevkilere ulaabile
cekleri fikri yaygnd. Saraya yakn erke beyleri de yurttalar
arasnda, Osmanl mparatorluumda hak dininin efendisinden
baka crkeslcre arka kacak kimse olmad dncesini
yayarak byle bir hava estiriyorlard.
Abdlhamidin crkeslerlc ilikisini ve bu iliki sonucunda
ortaya kan siyaseti tahlil ederken, II. Abdlhamid'in her trl
i muhalefet hareketine kar, Hristiyan vilayetlerde ve
Yemcndeki dalgalanmalar yattrmak iin yrtmekte olduu
sert i politika ile, evredeki eitli vilayetleri Osmanl mpara
torluu snr dahilinde tutmak iin trl manevralar ve byk
devletlerin iine karmasndan, Avrupa devletlerini, birinin
karm tekinin nne koyup kar karya getirerek kanmaya
ynelik d politikasnn ortak izgisinin bu siyaseti yn
lendirdii sonucuna ulaabiliriz. Temcide bu sylediklerimizden
hareketle, Abdlhamidin erke p o litikasn erkeslerin,
97

imparatorluun devlet arknda ve ordudaki rolnn glend

rilmesinin de bir sonucu olarak yorumlamak kanlmaz olmal
tadr. II. Abdlhamidin erke politikasrrn gidiat u fo
deflerle zetlenebilir:
1. erkeslerin siyas-idar arklara etkin olarak dahil edilm
sine ve onlarn imparatorluk iinde bakanlk ve benzeri yks
grevlere getirilmelerine ynelik siyaset;
2. Kuzey KafkasyalI Mslmanlarn orduda ve jandarman
etkin olarak kullanlmas, zel sipahi erke birliklerinin kuru
mas, erkeslere generallik rtbesinin verilmesi politikas (1
bunun sonucunda yava yava Trk ordusunun kumanda kadri
larnda Jn Trkler dnemindeki hatr saylr erke tabakas
mn olumasnn temelleri atlmt.5 Bu durum, baz deiikli!
lerle yakn zamanlara kadar sregelmitir ve Osmanl mpar;
torluu'na g etmi Kuzey KafkasyalIlarn torunlarnn say
bugnk Trk ordusunun general kadem elerinde de s
deildir.);
3. Kafkasyadan yeni gmenler ekmeye ynelik dze
lemeler ve erkeslerin Ermeni ve Arap vilayetlerine iskn pol
likasnn srdrlmesi ve ayn zamanda onlarn egemenlik alt
na alnm halklarn m ill kurtulu mcadelelerini ezme iine
ve bu arada gerektiinde Krtlere kar da etkin kullanlmalar
4. D politikada, Rusyada panislamizm fikirlerinin prop;
gandasun yaplmas iinde erkeslerden yararlanma.
Bununla birlikle, erkeslerin daha nceki padiahlar taraf
dan da devlet ve ordu grevlerine getirilmi olduklar halde n<
den zellikle II. Abdlhamid dneminde bylesine ayrcalk
bir konuma ulatklar incelendiinde, bunu biimleyelim,
ynetim iplerinin ahsen padiahn ve sarayn ellerinde toplat
d ynetim tarz olduu grlr.6 lkede padiahn sert otor
ter ynetimi altnda kurulmu olan bu rejim, zulm rejim
98

olarak adlandrlmt. Zulm rejiminin zelliklerinden biri de,

hkmetin ilevinin iyiden iyiye azalm olmasyd. Hkmetin
roln, bakan olarak da tayin edilebilen ama genellikle onlarn
yerini tutan ve sarayda grev alan padiaha yakn simalar yerine
getiriyorlard. stanbuldaki Rus elisi bu durumu yle anlat
yor: Geri Trkiyede resm olarak bir hkmet ve bakanlar
kurulu ve avrupa tarzda her yrtmenin banda bir bakan mev
cut, am a gerekte btn iler sarayda, burada alan ajanlarn
aracl ile kararlatrlyordu. D politika da, ayn ekilde do
rudan doruya padiah tarafndan, dileri bakannn gyabnda
Trkiyenin dardaki temsilcileriyle alveri iinde ve birinci
ktibin yardmlaryla idare ediliyordu. 7 Padiahn imparatorluk
iindeki tm sorunlar kendi kontrol altnda tutma gayreti
iinde olduu bu dnemde, Babli, sarayda alnan kararlarn
basit bir uygulaycsna dnmt. Hkmetin ilevinin
zayflamasyla, sultann yakn evresi ile danmanlarnn rol
gleniyordu. Gerekte imparatorluu onlar ynetiyordu.
Bylece, bir dizi nesnel ve znel neden, erkeslerin
Abdlhamid saraynda nemli kilit mevkileri igal etmelerine
yol at. Bunlar arasnda, Abdlhamid ynetiminde yer alarak
tarihte iz brakan Mahmut Cemalettin Paa, Ahmet Paa vd.lerii sayabiliriz.
Mahmut Cemalettin Paann annesi Abdlhamidin st
annesiydi ve Mahmut Cemalettin Paa ok erken yalarda
prensin oyun arkada sfatyla saraya alnmt. Mahmut
Cemalettin Paa temel eitimini Abdlhamid ile birlikte saray
da alm, daha sonra ise subay okulunu bitirerek, mesleinde,
otuz yalarnda Trk ordusunda general olacak kadar hzla yk
selmiti. Mahmut Cemalettin Paa, onu romanlarndan birinin
kahraman yapan Claude Farrcre sayesinde de Abdlhamid
Trkiye'sinin sekin siyas simgesi oldu. Cemalettin Paann
byk olu Sabahattin, Jn Trk hareketinin ideologlarndan
99

biliydi vc Jn Trk darbesinden sonra da ttihat ve Terakki

Partisinc kar Ademi Merkeziyet Cem iyetinin lideri oldu.
Adige prensi Tarhan Hacrmkovun olu Haan Hacmukov
Mahmut Cemaleddin Paa'nn himayesi altnda Trkiye Askeri
Okullar Genel M drlnc getirildi vc uzun yllar bu grevde
kald.8 Ordudaki Jn Trk gruplamalar Haan Hacmukov
sayesinde ortaya karld ve birok Jn Trk subay Yencndc
hareket halindeki orduya gnderildi.
Padiahn gizli hafiye tekiltnn bandaki Ahmet Paa.
Trkiyeye gen yata g etmi ve zel yetenei sayesinde sul
tann gizli polis tekiltm ynetecek makama ykselebilmiti.
Yardmcs Ziya Beyin naklettiine gre. apsuglar kavilin
den erke kkenli Ahmet Paa, grece ksa bir zamanda sul
tana en yakn kii olmutu vc bu yal erkein her gn padia
ha neler fsldadn kimse bilmezdi. Bakanlar ve genelde tm
memurlar bu gzde kiiden korkar ve bu ihtiyar hakknda
padiahn nnde tek sz sylenemezdi.9
Ahmet Paa uzun yllar boyunca gizli polis tekiltnn ban
da kald ve lkede Abdlhamidin otoriter ynetimini glen
dirmek iin ok ey yapt. Ahmet Paa casus alarnn genile
tilmesine zel ilgi gsterdi. Onlar araclyla kastl hazrlklar
nceden renir, tersine evirirdi. Hatt Ahmet Paann byk
glerin stanbul'daki eliliklerinde alan grevlileri bile satn
ald ve bu lkelerin ataca admlar nceden rendii dc
olurdu. rnein, stanbul'daki Rus Sefareti tercman Rossolato
araclyla elilikte olup bilenden haberdar oluyordu.111
Ahmet Paa, ekesieri polis ve jandarm a tekiltnda top
lam, ayn zamanda crkeslcr, Krtler ve Trkicrdcn oluan
zel deneki (aburlar oluturmutu. Bunlar ihtiya halinde
ehirlerdeki savunmasz Hristiyan ahaliye bask yapmakla
ykmlydler. Bir dizi ehirde Ermeni katliamn dorudan
100

rgtleyenlerden biri, Ahmet Paan greve ald crkeslerden, yardmcs ve sonralar da hafiye tekiltnn bana geen
erke Ziya Beydi. Abdlhamid dneminde ileri Bakanl
grevinde, 1908 Jn Trk darbesinden sonra tutuklanm olan
erke Memduh Paann bulunmas da dikkat ekicidir."
Kendini bu kadar adatn ve bu kadar sadk olmasna ramen
Ahmet Paa'nn da Abdllamid'in phecilii ve evhamlhndan dolay gzden dmesi kanlmazd. 1880 ylnda Saray
erkesleriin Komplosu ortaya karld. Padiahn korun
masndan sorumlu saray muhafz komutan, bir dizi yksek mer
tebe erke general ve devlet grevlisi de bu ie kartrl
mlard. Bu komplonun esas uydu:
Sultan Abdlaziz zamannda, sarayn i gvenliini ve ahsen
padiahn korunmasn Dastan Taburu denilen ve yalnzca
erkeslerdcn oluan bir birlik salyordu. Dastan Taburunun
subaylar padiahn saygn maiyetini oluturuyorlard. Abdlaziz
dneminde Sipahi Dastanl Birliinin banda, amilin mirli
va (tm general) snfndan byk olu Gazi M uhammed
bulunuyordu.12 11. Abdlhamidin yaknlarndan biri olan Ali
Saidin anlattklarna gre, Dastan Birliinin savalar ok
beceriklidir, atllar aslan yreklidir, imek hzyla komakta olan
bir atn srtna srarlar, hem nden hem arkadan silah ekebilir
ler, eilip drtnala giden atn brnn altna gizlenirler, at
koarken atlar, tekrar zerine binerlerdi. Bunun gibi insan
hayrete dren birok ustalk sergilerlerdi. Hepsi de scilmicsinc uzun boylu ve gl beden yapsna sahipti. Dastan
Birlikleri, kendisini tahttan indirmek zere komploya katldk
larndan phe eden Abdlhamid tarafndan datld.13
Dastan Birliklerinin bir komplo kurduklarna dair ilk sy
lentiler, daha 1880 ylnda Abdlhamidc ulamt. Buna gre,
Dastan Birliklerinin komutanlar, onu tahttan indirip yerine
101

kardei V. M urat karmak zere bir komplo iindeydiler.

evresindeki kiilerden birinin, Bakan Mahmut Nedim Paa'nm
kard ve Abdlhamide kadar ulaan dedikodulara gre, sul
tann yakn evresinden yksek dzeyde birok kii bu komp
loya dahildi. Sadrazam Kk Sait Paa, gizli polis tekiltnn
ba Ahmet Paa, apsug kkenli Mareal Fuad Paa vb. kom
plonun iinde saylyordu. II. Abdlhamid, Mahmut Nedim
Paanm ihbarna kanarak, yukarda ad geen zatlarn ev hap
sinde tutulmasn emretti ve soruturmalar bizzat kendisi yapt.
Vezir-i azam Kk Said Paa bu olay yle nakleder: Padia
hn nne karldmda, hi de alm olduum arlamay
grmedim. Hametmeaplar oturmam buyurmad, kendisi de
ayakta kald. Bir eyrek saat sonra beni sitemlere bodu, sonra
da bir kt uzatt. Bu, Cevdet Paanm, Mahmut Nedim in
huzurunda kaleme ald ve bir gn nce sarayda tutuklanan
hain Mareal Fuad Paa hakknda sulamalar ieren bir soru
turma ve tahkikat iddianamesiydi. Daha bu belgeyi okumaya
balar balamaz padiah aramzda bir adm kalncaya dek hzla
yanma yaklat ve bana fkeli baklar atarak hemen cevap ver
memi talep etti."14
Tutuklandktan 18 saat sonra, azledilen Sadrazam Kk
Said Paa serbest braklm ve grevine yeniden tayin edilmiti.
Ahmet Paa da ayn ekilde grevine iade edildi vc 1897de
azledilene dek bu yerini korudu. Azledilince yerine, eitimsiz
biri vc 1908 Jn Trk darbesine kadar gizli polis servisinin
banda kalacak olan yardmcs Ziya Bey getirildi. Dastan
Taburunun kumandan Mehmet Paa azledilmi ve Badata
greve gnderilmiti. Onun yerine sultana yakn bir Dastanl
olan Tahir Paa atanmt.15 Ancak !902'dc saraydaki muhbirler,
Abdlhamidc, Tahir Paanm rejime muhalif kiilerle ilikide
olduunu, belki de padiah aleyhtar bir komploda yer aldn
102

jumallediler. Bunun zerine Abdlhamid, Tahir Paann gizlice

bodurulmasn emretti.
Abdlhamid dneminin etkin kiilerinden biri de, Tunus Vezir-i azami ve 1861de Tunus A nayasasnn yazar olan, ancak
1870li yllarn sonlarnda Osmanl mparatorluuna Sadrazam
yaplan Abaza kkenli Hayreddin Paayd (Hayreddin atTunusi).16 Hayreddin Paann sadrazam olduu srada ve son
rasnda da, deniz konseyinin ve deniz hukuku mahkemesinin
bakanlklarn Muhammet Paa (Abaza Aharua slalesinden)
yrtyordu.1
II. Abdlhamidin gvendii kiilerden biri de, takma ad
Kabasakal olan erke Mehmet Paayd. Mehmet Paa, 31
Mart 1909daki gerici ayaklanmay Abdlhamid adna rgt
leyen ve stanbulun ayaktakmn kkrtanlardan biri olarak
nlenmiti. Jn Trk ordusunun stanbula ayak basmasndan
sonra yakalanm ve Jn Trkler tarafndan Sultan Beyazt
M eydamnda aslmt.18
II. Abdlhamidin zellikle gvendii bir kii olan gvenlik
efi (Ser-hafye-i Hazret-i ehriyari) Birinci Ferik Ahmet
Cemaleddin Paa, Jn Trk hareketi tarihinde belirgin bir rol
oynamt. Ahmet Cemaleddin Paa, 1899 ylnda zel bir g
revle - Jn Trk hareketi saflarna ayrlk sokmak zere - Parise
gnderilmiti. Jn Trk liderleriyle buluan Ahmet Cemaleddin
Paa, padiah adna onlara affedilme ve yksek grevlere atan
ma nerisi getirmiti. Paamn gizli grevi baar ile taland.
Jn Trk hareketinin birok yesi padiah tarafndan nerilen
mevkileri kabul ederek, tekilta srtlarn dndler. '9
Ahmet Cemaleddin Paann Osmanl mparatorluundaki
Kuzey KafkasyalI cemaatin yaamnda da ok olumsuz bir rol
oldu. II. Abdlhamid dneminde Yeni OsmanlIlar hareketinin
nde gelen kiilerinden biri olan tarihi Ahmet Mithat (apsug
103

Hagur slalesinden), kendi giriimiyle birka meslektan bir

araya getirmi ve erkeslein tarihini yazmak zere bir komis
yon oluturmutu- Ancak Ahmet Cemaleddin Paann ihbar
sonucunda padiah bu giriimi engelledi.20
Abdlhamid'in, erkesleri iktidar yaplanmas iine ekme
ve imparatorluktaki en yksek grev ve makamlara onlar getir
me politikasna ramen, erkeslerin padiah kart hareketler
iinde her zaman aktif olarak yer alm olduklarn belirtmek
ilgin olacaktr. Kuzey KafkasyalI aydnlardan ou, lkede
sertlik yanls otoriter bir rejimin yerletirilmesinin, egemenlik
altndaki halklarn mill kurtulu hareketlerinin ezilmesinin ve
byk d gler arasnda kar entrikalar evrilmesinin fazla
uzun sremeyeceini, lkede honutsuzluun patlak vermesiyle
ok kt sonlanacan anlyorlard. Hatt yksek mevkilerde
bulunan erkeslerden bazlar, Abdlham id'e kar, lkede
reform vaadeden bir erke Partisi bile kurmulard.21 Bu
erke Partisinin banda, Osmanl mparatorluumun en
yetenekli kuvvet komutanlarndan biri olan Mareal Fuad Paa
Thugo (Deli Fuad) vard.
Mareal Fuad Paa, ayn zamanda Osmanl mparatorluum
daki Kuzey Kafkas cemaatinin yneticilerinden biriydi. 1861
ylnda Suriyede sipahi ordularna kumandan olarak tayin
edilmi, burada Bedevi kabilelerine kar baarl aknlar dzen
lemiti. 1863te stanbul'a dndnde, Tophane'de toplanmak
ta olan erke Mcclisindc yer ald. Onun dnda bu mecliste,
gemite amilin naibi olan Mulammed Emin, son Kafkasya
savanda Kuzey Kafkas boylarnn yneticileri olan Zanoka
Kara Batr, smail Barakay, Ba Haan Efendi, Ahmet Ali bn
krit ve brahim Ali vard.22 erke M eclisimde, Kafkasyada
savamakta olan dallara yardm rgtlenmesi, erkeslerin
Trkiyeye g gibi konular grlyordu. Fuad Paa, bunun
104

ardndan bir sre, stanbul'da 1841den 1922ye dek etkin olan

erke Komitesinin de bakan oldu.23
Fuad Paa, daha I896da stanbuldaki Ermeni katliamlar
srasnda Kadky semtinde bir kyam dzenlenmesine izin ver
medii iin ilk pheyi zerine ekmiti.24 Padiah, emrine uy
mayan ve ok popler olan mareali yerinden etmeye bir trl
karar veremeyerek, srekli gz nnde tutmak ve onun vas
tasyla erke beylerini kazanmak iin yaver yapt. Ancak Fuad
Paa, 1902 ylnda, sultana hitaben, yrtlmekte olan siyasetin
eletirildii vc lkenin bu ekilde ynetilmesine tahamml edile
meyeceini bildiren bir muhtra metni hazrlaynca btn grev
lerinden azledildi, am 'a gnderildi vc burada hapsedildi.25 Fuad
Paa, alt yl hapis yattktan sonra, Jn Trk darbesinin ardndan
serbest brakld ve btn unvanlar ve eski mevkii kendisine
iade edildi.2'' Fuad Paann am dan stanbula dn, ad
zulm rejimine kar mcadele ile zdelemi olduu iin, gs
teriye dnmt.27 Fuad Paa, ttihat ve Terakki dneminde
erke ttihat ve Teavun Ccmiyetinin bakan olmasna ramen,
bir dizi sorun nedeniyle onun grleri Jn Trklerin kurduu
ttihat ve Terakkininkilerden hep farkl olmutur.28
erke Partisinin etkinlii padiah hissedilir biimde rahat
sz ediyordu. Abdlhamid srekli olarak yaamna kastedilmesinden korktuu iin, erke Partisi yelerinin kendisini
devirmek amacyla sarayn gvenliini salayan blklerle itti
fak kuracaklarn sanyordu. Padiah kart erke eylem adam
larnn yapt ilerin sonularndan biri de, Abdlhamidin bir
sre iin birok erke beyine gvensizlik beslcmesiydi.
Halbuki Trkiye'deki Kuzey KafkasyalIlarn genel durumu iin
bu sz konusu deildi. 1888 ylnda Rus Genelkurmay Albay
V. Fippovun istihbarat raporunda bu duruma dikkat ekiliyor:
Son zamanlarda, erkesler, hkmete kar her komploda yer
11)5

alarak kendilerini sk sk itibardan drdkleri iin, anlala

ca gibi, sultann phecilii ve gvensizlii nedeniyle, idari
adan geici bir takibata maruz kalyorlar.20
Abdlhamid rejiminden memnuniyetsizliin artt balca
g odaklarndan biri de, Jn Trklerin gl etkisi altndaki
orduydu. Geleneksel olarak orduda kilit mevkilerde bulunan
erke zadegan snfnn temsilcilerinin, ayn biimde gvensiz
lik havas iinde olmalar ve deiim istemeleri tesadf deildi.
Abdlhamid rejiminden honut olmayan ounluun pasif
protestolarn tesine geemeyerek padiahn siyasetini aka
eletirm edikleri koullarda, padiah yaveri General zzet
Paann padiahn yrtmekte olduu siyasete dorudan eletiri
yneltmesi toplumda byk bir yank uyandrmt.
Kasm 1896da General zzet Paa padiaha bir yazl rapor
sundu.30 Bu metinde, dal budak saran ihbar ve ispiyonculuk sis
teminin ortadan kaldrlmas ve 1876 A nayasasfnn yeniden
uygulamaya konmas zorunluluuna parmak baslyordu. Bu
raporda, zzet Paa, danmanlarnn srekli olarak padiahn
yaamna kast edileceine dair temelsiz endie uyandrdklarn
ve uzaklatrlmalar gerektiini de belirtmiti.31 stanbuldaki
Rus askeri ajannn bu konudaki szleri yleydi: zzet Paa
Ermeni sorununu da anmsatarak Ermenilerin derin kltrl
oluu ve Trklerin geri kalmlna deinirken, birincilerin
taleplerinin haklln kabul eder gibiydi...32
zzet Paa bu muhtra metni yznden tutukland ve ola
anst asker mahkemeye verildi. Mahkeme onun tm unvan
larn elinden alarak, bir kalede mr boyu hapse mahkm elti.
Ancak Savunma Bakanlfnda dn ay tutuklu kaldktan sonra
cezas hafifletilerek 5. Sipahi Bl kumandan olarak Halcpe
gnderildi.'3
erkesleri, Abdlhamid dneminde imparatorluun dar
106

ilerinde ve iktidar yaps iinde temsil oranlar olduka yksek

ti; ancak hem savakan zellikleri nedeniyle, hem de izlenen
politika gerei askerlik ileri, asl etkili olduklar alan olarak
kalmtr. BabIlinin erkesleri askeri amala kullanma eili
mine, dneminde epeyce dikkat ekilmiti. rnein Averyanov,
Trk hkmeti Rus Mslmanlarn, zellikle de Kafkas
dallarn kendine ekerek bu savakan vc fanatik unsurdan
sava alannda faydalanmay hesaplyordu; hatt Trkler, 187778 yllarndaki son savata Kafkas dallarndan koskoca bir
sipahi kolordusu kurabilmilerdi. Babli, ayn zamanda Kafkas
dallarndan, sahnelenmesi olas sava harektlarna etnografik
hazrlk amacyla da yararlanmakta diye yazyordu. erkcslerin Osmanl mparatorluuma kitlesel gleri Bab- ahaneye
mkemmel bir olanak salyordu:34 Sava yetenei olan harika
birlikler, zellikle de savaabilir atl taburlar kurmak. Bu neden
le, erkesler 1864 ylnda toplu olarak g ettiklerinde Trk
hkmeti bunlardan 25 bin kiilik bir keskin nianc alay olu
turmaya kararlyd.35 Osmanl mparatorluunun Rusya ile sa
va deneyimi Trk ordusunun en zayf yerinin, Ruslarn Kazak
birliklerine kar durabilecek, sava yeteneine sahip bir svari
alaynn olmamas olduunu aa karmt. Bab- ahane,
1877-78 Rus-Trk Sava ncesinde, hazrlk olarak, svari bir
liklerinin oluturulmas iin erkesleri orduya yazlmasna hz
verdi. Ruslarla sava tecrbesi olan erkeslerle kara ordusunu
da mkemmelletirdi.
II. Abdlhamid ynetiminin ilk gnlerinde, ferik unvann
alan am iFin olu Gazi M uham m ed, Sadrazam Mithad
Paann teklifiyle erke gnlllerden II bin svarilik bir
tmen kurmaya giriti.30 Zaten kendisi de Anadolu ordusunda
savam ve Ruslarn zaferiyle sonulanan Bayazd kalesi
muhasarasna katlmt.
107

Karzck Dilavcr Paam kumandas altnda kurulan bir dier

erke svari kolordusu Balkan cephesinde kahram anca
savaarak, Silistre ve Plevnc nlerinde Kazak birliklerine diren
miti. Rus Genelkurmayndan Albay V. Filippovun da ahit
olduu gibi, "Son savataki bu kt deneyim, Trk ordusundaki
erkeslerin esiz svariler olduklarn gsterdi.'7
Bu iki blkten baka, sadece Trabzondan 21 bin erke
Trk ordusuna asker olarak kaydedilmiti.
Trk hkmeti, 1877-78 Trk-Rus Sava srasnda, Kafkas
muhacirlerinden Dastan, ecnistan ve Abhazyadakt Rus
Kafkas ordusu bnyesinde isyankarm ak iin de yararlanmaya
alt. Gazi Muhammed bu amala, Erzurumda, ehre gizlice
gelen baz Dastanl liderlerle grm ve Trk ordusunun
Kafkas tesine baskn dzenleyip uhum blgesine karma
yaparak yardm edeceini vaadedip onlar ayaklanmaya tevik
etmiti. Trk hkmetinin vaatlerine kanan Dastan nder
lerinden efi Bey, Kafkas halklarn Ruslara kar ayaklanmaya
aran zel bir bildiri bile datmt.58 Dastan kavimlerinin
kkrtlmas iin Kafkasyaya Trk ordusundan muhacir subay
lar gnderilmiti: Ahmet Bey, Ahberdil Muhammed ve Osman
Bey. Bunlar Dastana szdlar ve Gunib avulunun yaknlarnda
kk bir yerleim yeri olan Anadada gizli bir toplant dzen
lediler. Birok Dastan boyunun nderi bu toplantya katld.'9
Trk tarih yazmnda Trk ajanlarnn etkinlikleri sralanrken,
bunlarn ounun, Osmanl tmparatorluuna mam am ilin
tutuklanmasndan sonra g etmi ve Trk ordusunun baz birunleinde kk grevlere getirilmi kiie olduklar, sonralar
ise zel firmalar tarafndan tehiz edilip yanlarna bir miktar
para verilerek Kafkasyada istikrarszlk yaratmak iin doduk
lar ehirlere geri gnderildikleri belirtiliyordu.4"
Anadadaki toplantda, Dastan'da bir ayaklanma dzcnlcn108

racsi iin yaplacaklar belirlenmi ve bu ii gercklelirecek

kiiler seilmiti. Bu kiiler, eyh Cemaleddin Gazikumukun
halefi olan Hac Surgat ile Ali Elden'di. syan, 9 Mays 1877de
Rus garnizonuna yaplan basknla patlad. Ayaklananlarn pek
byk olmayan Rus garnizonuna epeyce zarar vermelerine ve
hatt Gazi-Kumuhu ele geirmeyi baarmalarna karn isyan
ksa zamanda bastrld. Bu giriim, 600den fazla kyn datl
mas, 500 isyan liderinin cezalandrlmas ve 10 bin kiinin
Sibiryaya srlmesiyle sonuland.'
Trk hkmetinin kkrtt bir baka isyan da Abhazyada
patlak verdi. Ban Haan Bey ekiyordu. Gazi Muhammed Ha
an Bcye silah yardm yapmt. Ayaklanma balar balamaz
Suhumiye karma yapan Trk birlikleri ile isyanc Abazalar
Suhuni ve civarn ele geirdiler. Ancak esasnda nemli olma
yan bu baar, savan gidiini ctkilcyemeyecek ve maceraya
dnecekti. Bunun sonucunda ayaklanan kyler ykld,
Abazalar da toplu olarak Osmanl mparatorluuna gtler.
1877-78 Rus-Trk Sava bitince Osmanl hkmeti, olum
suz sonularn ve Trk ordusunun zayf kaldm hesaplayarak,
orduda kanlmaz reformlar gerekletirme karar ald. En
bata da, Hamidiye Alaylarnn kurulmasna ilikin fermanda
sz edilen Rus Kazak birliklerine kafa tutacak hafif svari
alaylarn kurdu.42 Gazi Muhammed, Musa Kunduhov ve sul
tann akrabas olan IV. Ordu Komutan Mareal Zeki Paamn
hafif svari alay kurulmas iin ortaklaa hazrladklar proje
sonunda Abdlhamidc sunuldu ve onayland. Baka kaynaklara
gc, Hamidiye Alaylarnn fikir babas bir baka erke,
Mareal ak ir Paayd. Rus Kazak Birlikleri konusunda uz
man saylan bu kii, gerekten de Hamidiye Alaylarnn yaratl
masnda ok etkin bir rol oynamt.4'
Baz kaynaklardan anlaldna gre, ilk balarda ortaya
109

kan projede hafif svari alaylarnn erkesler ve Krtlerden

olumas ngrlmt. erke yerleimlerinin imparatorluk
snrlar iindeki dankln ve saylarn gz nne alan padi
ah hkmeti, bu tr alaylar sadece Rus snrnda deil, erke
muhacirlerin yerletirildii ve Ermeni ahalinin youn olarak
yaad blgelerle, am, Halep ve Adana vilayetlerinde de
kurma karar ald. Ancak, 1905 ylnda Suriye erkeslerini
askere alma giriimi bu kitle arasnda dalgalanmaya yol am,
padiah hkmeti de bu niyetinden vazgemek zorunda kal
mt.44 Bu nedenle Hamidiye Alaylarnn kuruluunda u for
ml uygulanmt: erke Kumandan-Krt Alay. A. Kasum ovun da belirttii gibi, olabildiince fazla erkesi Hamidiye
Alaylarna alabilmek iin Trk hkmeti erkeslcrin sz
geen st kesimleri ile daha sk bir iliki iine girdi. Bunun iin
erke asilzadelerine cmerte mevkiler, nianlar, unvanlar ve
para ihsan edildi.45
Osmanl hkmeti 1891 ylnda Hamidiye Alaylarn kur
maya koyuldu. M ir Zeki Paa, IV. Ordu garnizonunu kez
bizzat dolaarak oluturulan alaylara sancaklarn teslim etti.46
1892 ylnda, 35 Hamidiye Alay iin gerekli atlar zabtla
tavlalara alnmt.47 1899 yl sonunda bunlarn says 63 alaya
(257x100) ykselmiti. Bu alaylardan 50'si (200x100) Krtler
den, 9 u (40x100) Araplardan ve 1i de (5x100) Trkmcnlerdcn
oluuyordu.411 Hamidiye Alaylarnn varolduu btn zaman
zarfnda bir kerede bir alayn tamamnn grevlendirildii hi
olmamt. Bar zamannda sadece 10 alay, Beyazd, Karakilise,
Elekirt, Hasankale ve Erzurum 'da konaklatlarak hazrda bek
letiliyordu.4'7 Btn Hamidiye svari snfnn bana erke
Sleyman Paa getirilmiti.5" Daha sonra deitirilerek, yerine
yine bir erke olan Ferik Hac Ahmet Paa getirildi ve 1908
110

Jn Trk darbesine kadar bu grevde kald.5' Zeki Paann

nfuzu sayesinde Hamidiyc Alaylar, vilayet valilerine deil
dorudan IV. Ordu Kumandanna tbiydiler. Zeki Paann
himayesi, barl Ermeni nfusa saysz ktlk eden ve ayn
zamanda Hamidiye Alaylarnn iinde de birok gaddarl
grlen Krtlerin cezasz kalmasna yol at. 1906 ylnda stan
bul'daki Rus asker ajan unlar belirtiyordu: Hamidiyeliler
ayn zamanda sivil makamlar ve btn ahali iin katmerli bir
cezayd; Hamidiyelilerin zorbal ve soygunculuuna maruz
kalanlar artk sadece Ermeniler deil, Osmanl Trklerinin biz
zat kendileri de madur durumda. ok ayrcalkl bir konuma
sahip olan ve ancak asker mahkemelerde yarglanabilen Hami
diye Krtleri, alaca kararlarn kendi karlarna olacandan
emin olduklar iin, imdilerde sadece miri kendilerine amir
olarak grmektedirler. Onlara gre sivil makamlar, ki bunlara
valiler de dahil (general valiler), kuru grlt. Bu sadece airet
beyleri iin deil, en dkn, baldrplak, sradan atl Krt iin
de byle.52
Hamidiye Alaylar kurulduktan sonra Ermenilerin Krtler
tarafndan yamalanmas ve Ermeni kylerine yaplan basknlar
aniden hzland.53 Buna karn Hamidiyc Alaylar onlara ba
lanan umutlar da boa karmt. Hi de Rus Kazak Birlikle
rinin karsna kacak kadar gl olamadklar iin, temelde
Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerdeki Ermeni
halka kar kullanldlar. Ermenilerin buna kar silahlanmaya ve
isyana yneldii blgelerde ise (Van, Mu, Sasun, Zeytun vb.)
Trk hkmeti, bu bakaldrlar, sonuna dek babozuk nite
liini koruyan Hamidiyc Alaylar ile deil ancak dzenli ordu ve
topular ile baarabilm iti. Jn Trk devriminin ardndan
Hamidiye'Mere kar tutum ksa zamanda deiti. M ir Zeki
Paa, Hamidiye Alaylarnda zor kullanm soruturmasna dahil
111

dilerek sorgudan geirildi. 1908 Haziran sonunda ileri

Bakanl ndan IV. Ordu Kolordu Komutanlna ulaan bir tel
grafla, su ilemi Hamidiye subaylarnn hepsinin mahkemeye
verilmesi istenmiti.54 Hatt Jn Ttirkler bir ara Hamidiye Alay
larna eki dzen verip, onlar dzenli svarilere dntrmeyi
de tasarlamlard. Ancak 1909 ylnda bu konudaki tm giri
imlerinden vazgetiler.55 Abdlhamidin politikasn aynen
srdren Jn Trklcr de, 1911 den itibaren Hamidiye Krtlerini
Ermeni ahaliye kar kullandlar.
Trk hkmeti, neredeyse Hamidiye Svari Alaylarnn
kurulmasyla e zamanl olarak, Ermeni ahalinin youn olarak
yaad blgelerdeki jandarma alaylarn yeniden dzenlemeye
karar vermiti. 1876 Balkan olaylarnda, mill kurtulu hareket
lerinin ezilmesinde erkesleri bir araya getirmenin ne denli et
kili olduu kantlanmt, bu yzden, jandarma kuvvetlerinde
erkesleri etkin olarak kullanma eilimi ayn biimde srd
rld. Yaamakta olduklar blge vilayetlerinden uzak yerlerde
grev yapma konusunda tamamen isteksiz olan Kltlerden fark
l olarak, crkesler, imparatorluun herhangi bir vilayetinde
almaya hazrdlar; stelik, gerektiinde Krtlere kar da kul
lanlabilirlerdi, rnein, Musa Kunduhovun ordularnn zm
leyici bir rol oynad eyh Ubeydullah ayaklanmasnn bastrl
masnda olduu gibi. 1881 ylnda Gzcldere (Bitlis)te Krtlcr
ve erkcslcr arasnda atma km, sonuta baz erkcslcr
tutuklanmt. Bunun ardndan, crkesler 150 kiilik bir ete
oluturmu, Mu yolunun altndaki Ralva adl bir yeri elc geir
mi, iki vilayet arasndaki haboleieyi kesmi, birka Krt
ldrerek Krt atllarnn aknm pskrtmlerdi. Bnun sonu
cunda Bitliste, crkeslerin basknndan ekinen Krt ahali
arasnda panik bagstcrince, ilgili makamlar uzlamaya gitmek
zorunda kaldlar.56
112

Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerdeki jandar

ma birliklerinin organizasyonunun yenilenmesine 1903 ylnda
baland. Padiahn zel emriyle jandarmann baz birimlerine
yalnzca erkesler alnd. Erzurum daki Rus Konsolosu N.
Skriyabinin gnderdii istihbarat raporunda, Btn vilayet
iin, neredeyse hepsi Rusya'dan Trkiyeye ya kaarak gelmi
ya da g ederek Trk tabiyetine gemi Kafkas kkenli Mslmanlardan 300 jandarma alnacak deniyordu.57 Bu giriim, hem
merkez idarenin Ermeni ahalinin youn olarak yaad blge
lerdeki gcn pekitirmeyi, hem de Babli nezdindeki saysz
protestolarnda, Kltlerden oluan jandarm a makamlarnn yan
dalarnn Ermenilerin katledilmesine aktif olarak katldklarn
tekrarlayp duran byk glerin konsoloslarn rahatlatmay
ngryordu. Jandarma subaylarnn byk blm eitimsizdi,
okuma yazma bilmezdi.5"
Filistinde de zel erke Jandarma Birlikleri kurulmutu.
erke Mirza Paa, 1900de Ammana gitmi, Amman-Medinc
demiryolu hattnn korunmas iin erke Jandarma Birlikleri
kurmaya koyulmutu.59 lgin bir nokta da, am vilayeti polis
efinin erke Hsrev Paa olmasyd.60 Osmanl hkmeti,
erkesler sayesinde bu vilayetlerde demiryolu hatlarnn
inasn tamamlayabilmi ve Bedevi kabilelerini de hissedilir
biimde darbeleyerek etkisizletirmeyi baarmt.
erke Jandarma Birlikleri kurulduktan sonra padiah h
kmeti, Krtlerden vergi borlarnn tahsili iini de onlarn srt
na yklemeye yeltendi, ancak bundan sonu alamad. Bu amala
1903 ylndan itibaren IV. Kolordu tabur ve blklerinde erke
muhaciri piyade vc svari neferleriyle zel birimler oluturul
maya baland. Bunlar Ermeni Feda Birliklerini izlemek vc i
dzeni salam akla ykmlydler. Kltlerin m em nuniyet
sizliinin bastrlmas ve onlardan vergi toplanmas da bu kap
113

samdayd.01 erkeslerin bu blklere akn etmesini tevik etmek

(Trkede bunlara serbaz, atlgan deniyordu) vc 'huysuzluk
larn gidermek iin kiilerin malvarlndan kendilerini dl
lendirme hakk tannmt. Bu, bir anlamda, karlnda ceza
olmayan yamalama hakkyd.62 Birka serbaz" bl, Sasun
civarnda Zarikanl ve Blikanl Krt airetlerinden hara ve ver
gi borcu almaya yollanmlard.63 Bu airetlerin ikisi de Harid\yeye girmilerdi. Bu giriim baarl olmu, serbazlar
birka yllk hara ve vergi borcunu tahsil edebilmilerdi. Sade
ce Zarikanl airetinden alnan para 1 milyon 70 bin lirayd.64
Abdthamid dneminde bylece, erkeslerin orduya celbi
ve onlarn savakan niteliinden yararlanmak zere hafif svari
alaylar oluturulmasna ynelik etkin nlemler alnm oldu. Bu
giriim, sonralar Kltlerden oluan svari Hamidiyc Alayla
rna ve jandarm a blklerinin yeniden dzenlenmesine yol
am, daha sonra sras geldiinde de, Ermeni ahalinin youn
olarak yaad blgeler, Suriye ve Filistinde salt erkeslerdcn
oluan zel jandarm a birlikleri kurulmutu.
Osmanl ordusundaki erke subaylara gelince, bunlarn iki
kategoride olduklarn grrz: Rus ordusunda hizmet etmi ya
da Kafkas savama katlm olup somadan g eden Kafkas
yalIlar, bir de Osmanl m paratorluum da dom u, Harp
Okulunu bitirmi ya da ekirdekten orduda yetimi olanlar. Rus
ordusunda hizmet etmi olup Osmanl mparatorluuna g
eden erkesler, memnuniyetle Trk ordusuna alnyor ve kendi
lerine otomatik olarak Rus ordusundaki rtbeleri veriliyordu.
rnein Kaikas savana bizzat katlm olan Kuzey Kafkas
boylarnn nderlerine paa unvan verildi. lk kategoride, Gazi
Muhammcd, Musa (Kunduhov) Paa, Zeki Paa, Mehmet Fazl
Paa, Mehmet M uzaffer Paa, Abuk Ahmet Paa gibi, Tr
kiyede n kazanm generaller vardr. (Bkz. Ek.l)
114

erkeslerin Osmanl ordusundaki rolleri ve terfi basamak

larn hzla trmanlarna bir dizi olgu elik etmekteydi. 1904
ylna dek Trk ordusunda general sfat vard: mirliva, ferik
ve mir. 1904 Ocak aynda ferikten mire geite, birinci ferik
olarak adlandrlan yeni bir general unvan tesis edilmiti.*5 Bu
yeni unvana lyk grlen ilk kii Seyfullah Paa oldu. Kafkas
kkenli bu kii iyi derecede Rusa, Franszca vc Rumca konu
uyordu, von der Goltz Paann rencisiydi; Yunan-Osmanl
sava ncesinde Atinada asker ajan olarak bulunmu, bu
savata sahra karargh komutan yardmcs olarak yer alm, iyi
hizmet etmiti.66 Seyfullah Paa, 1903 ylnda 33. R edif Bl
nn kumandan ve III. Ordughn 17. S nf R edif Blklerinin
Genel Mfettii olmutu. te bu grev ona tugay ferii
unvann salamt."67
1897 Trk-Yunan Sava srasnda, Yunanistanda asker ajan
iken bir saldr plan dzenleyen Trk Genelkurmay albay er
ke Ahmet Beyin nemli bir rol olmutu. Ethem Paa, onun
plann uygulayarak Larissa'ya girmiti.68
Osmanl ordusunun subay yaps incelendiinde, erke su
baylarn olduu gibi general rtbesidekilerin de, daha ok
Ermenilerin ve Krtlerin youn olarak yaad blgelerdeki
asker birliklerde (IV. ve III. Ordularda) bulundurulduklar ve bu
durumun mill kurtulu mcadelelerinin bastrlmas politikas
ve II. Abdlhamid dnemindeki Ermeni katliamlaryla doru
dan balantl olduu grlecektir. (Bkz. Ek.Il)
Mill aznlklar bastrma siyaseti Abdlhamid dneminde en
yksek noktasna ulat. Mesel 11. Abdlhamid, Ermeni ahali
nin youn olarak yaad blgelerin, bu halktan arndrlmasn
amalamt. Bu, sadece her Ermeninin tek tek yok edilmesi
yoluyla deil, onlar ge tevik ederek de gerekletirilecekti.
Buna karn, II. Abdlhamidin erkeslerin bu ilerde kul
115

lanmasnda nc olduu sylenemez. Trk makamlar, Ermeni

ahalinin youn olarak yaamakta olduu blgeleri ele geirdik
ten sonra, dalk blgeleri durmadan denetim altna almaya
uratlar ama baaramadlar. Zeytun (Sleymanl), Sasun ve
M utaki Ermcniler vergi demeyip, yar-bamstz statlerini
korumay srdrdler. Osmanl ynetimi, Krt ve Trkmen ai
retlerinin yardmyla, srekli olarak Zeytuna boyun edirmeye
urat. Ancak bu gayretler hep boa kt.
Kuzey KafkasyalIlar ynsal olarak Osmanl mparalorluu'na gnce, Trk makamlar, dal Ermeniler zerinde
muktedir olmak iin, onlara kar kendileri gibi dal olan, da
boazlarnda sava yrtmeye alkn olanlar kullanarak yeni
giriimlerde bulundu. 1858-1860 yllarndaki ilk g dalgasyla
gelen crkeslerin byk blm, Zeytuna yakn olan Mara
sancanda iskn edildi. Burada erkeslere verimli toprak ve
tarlalar verildi. 1858de Trk hkmetinin dorudan kkrtmas
ile Zeytun Ennenileri ve erkesler arasnda 1860da da sren,
1861-62'dc glenen ilk atmalar alevlendi. Osmanl ordusu
hep crkeslerin yannda yer alyordu. Ancak 1861-62 at
malarndan sonra da Zeytun Ermenileri kendi konumlarn
koruyabilmilerdi.69
Zeytun Erm enilerinc kar crkeslerin kullanlmasnn,
Krtlerin ve Trkmenlerin vergi toplama sorununda kullanl
masndan ok daha etkili olduunu deneyimle gren Babli, bu
uygulamay. Ermeni ahalinin youn olarak yaad baka bl
gelere de, zellikle de Sam sun, Mu, Van ve Erzurum
vilayetinin birka yresine daha yayd. Saylan btn bu yer
lerde, Ermeniler, baka halklara gre etnik ounluu olutu
ruyorlard. Bylccc bu blge, Ermcnilcrin karlm as vc
Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerin mslmanlatrlmas politikasna kar koyulan bir dayanak noktasna
dnt. Bu nedenle Ermcnilcrin mill kurtulu hareketinin
116

ezilmesinde darbeyi gene onlar yedi.

14-16 Austos 1896 tarihinde Tanaklarn Osmanl Banka
s n igal etmesinin ardndan, stanbuldaki Ermeni katliamnn
rgtlenmesinde balca rol Ahmet Paamnd. Yardmcs Ziya
Bey, anlarnda, Ben, Ermenilerin kesilmesine izin veren me
hur Ahmet Paann yazhanesinde alrdm demektedir.70
Btn nl tarihiler, Abdlhamid dneminde Enneni vila
yetlerindeki Ermeni katliam ve srgnlerinin rgtleyicisi ve
yneticisi olarak M ir Muhammed Zeki Paa'y gsterirler.
Zeki Paann ad, ilk kez 1890larda, Ermenilerin sktrld
olaylardan birinde duyulmutu: Sahte bir ihbar nedeniyle Sanasar Okulu binasnda arama yaplmas Erzurum Ermcnilcri
arasnda infiale yol am, Ermenilerle Mslmanlar kar kar
ya getirmiti.71 stanbul'daki Rus Bykelisi Zinovycv, Ekim
1901 tarihli acil notunda yle yazyordu: Edindiim bilgilere
gre, son zamanlarda Mu ve Sasunun Ermeni ahalisinin maruz
kald zulmn bayneticisi Zeki Paadr. Zeki Paann hiz
metlerine ok nem veren padiahn dikkatini bu duruma ekme
frsatn yitirmedim, buna karn M u ve Sasunlularn Trk
snr yaknna ylmakta olduklarna dair sylentilerin, Ermenilere ynelik alnan sert nlemleri gzmzde hakl karmak
zere, IV. Piyade Kolordu komutannn telkini ile kasten uydu
rulmu olduundan da hi phem kalm ad72 Ziovyev'in bu
telgraf haberi Ermenilerin youn yaamakta olduu blgelerin
Rus konsoloslarndan ald bilgilere dayanyordu. M utaki
Rus Konsolosu Tumanski, 1901 ylnda unlar yazyordu:
Trk askeri vc sivil makamlarn tekilt son derecede kt.
Ermcnilcr zerinde bask kurulmasn tevik edip, baka devlet
m akamlarnn yerel ynetim e iyi kt bir dzen verme
abalarn nleyen M u evresinde yerleik IV. Kolordu Ku
mandan Zeki Paann, zellikle vilayet ilerinde ok kt bir
117

etkisi olmaktadr. Erzurum Bakonsolosu Skriyabin de, 1902

ylnda, Burada, yrenin bayneticisi, bizzat Erzincanda ya
ayan M ir Zeki Paadr. Onun ardndan vilayette g sahibi
ikinci kii dc, Erzurumda ikamet eden blk komutan General
Mnir Paadr. Vali, bu iki kiinin denetimi olmadan tek bir
eye dahi karar vermemektedir. Bu nedenle de olduka nemli
birok i ya batan srncemede kalmakta ya da vali Erzincan
ile temasa gemektedir. Bunun dnda, snr ileri olarak adlan
drlan konularda, validen tamamen bamsz, Erzurum'da otu
ran ve mirin dorudan ast olan bir snr komiseri, Tmgeneral
Tcvfik Paa faaliyet gstermektedir diye yazyordu.74
Sultann himayesinden ve blgedeki sonsuz yetkilerinden
yararlanan Zeki Paa, vilayetlerde ve valiler arasnda iine gelen
ynetim deiikliklerine de gitti. Bylece, Erzurum Valisi
Haan Hayri Paa, Zeki Paann sraryla 1892 ylnda grevin
den alnmt. Zeki Paa, padiahn nnde Haan Hayri Paay
Hamidiyelerin kuruluunda kendisine destek vermemek ve
Mslman din adamlarna kaba davranlarda bulunmakla su
lamt.75 Halbuki vali ile mir arasndaki dmanln asl
nedeni. Haan Hayri nin, vilayetin refah zincirinde nemli bir
halka sayd Ermcnilerin ezilmesi politikasna kar olmasyd.
Zeki Paa, Ermcnilerin yaad vilayetlerdeki nemli makam
larn tmne ya kendi akrabalarn ya da kendisine ahsen sadk
kiileri tayin etmeye alyordu. Tabi bu ile kken de olduka
nemliydi. Bylcce, 1889 ylnda Bayazd mutassarflua Zeki
Paann kardei Ahmet Bey tayin edilmiti. Trabzon valisinin
Ermcnilere msamahakr yaklamndan haberdar olan Zeki
Paa onun azledilmesini salad. Yeni Trabzon valiliine ise,
1895 ylnda Trabzondaki Ermeni katliamn hazrlayan eski
Van valisi erke Bahri Paa getirildi. Bahri Paann Ermenilere kar gaddarlklar o kadar gze batyordu ki, onun
118

valilikten alnmasnda srarl baz stanbullu evrelerin honut

suzluunu ekmiti. Ancak Bahri Paa, Zeki Paann himayesi
sayesinde 1900e kadar Trabzon valilii makamnda kalacak,
ondan sonra da yine Zeki Paann emriyle Hamidiye Alay
larnn bana getirilecekti.77
Abdlhamid ynetimi srasnda, Ermenilerin m ill kurtulu
hareketlerinin ezilmesi iinde Zeki Paann dnda, baka iki
erke daha nemli rol oynamt: M u ve Sasundaki ayaklan
malar (1904 ylnda) bastran Abuk Ahmet Paa ve Salih Paa.78
Ermeni ahalinin youn olarak yaad blgelerin merkezi
olan Erzurum vilayeti, Trk ordular ve Krtlcrin, Ermeni
Fedaleriyle kar karya geldii balca merkezlerden biri
olmutu. Erzurum vilayetinde Feda birliklerine kar mcade
leyi Abuk Ahmet Paa yrtyordu.79 Fedalerle srekli savan
ancak 18-25 Eyll 1903 tarihlerinde km olmas atmalarn
younluu hakknda fikir vermektedir. Bu atmalarda Trk
tarafnn kayb Hamidiye Alaylarndan 200 Krt, dzenli ordu
lardan ise 100 subay ve asker olmutu.80
1904 Sasun isyannn bastrlm asnda tem el rol Salih
Paanmd. Salih Paa ynetimindeki Krt Hamidiye Alayla
rnn gc yetmediinden, bu isyann bastrlmas iin 14 piya
de alay istenmiti, ki bal bana bu say bile isyann ciddiyeti
ni ve Trk ynetiminin kaygsn yanstmaktadr.81
Abdlhamidin erkeslcri ve Krtleri Ermenilere kar kul
lanmas, erkeslerin Arap ve Drzilere kar kullanlmasnda da
olduu gibi, igal altndaki halklara arka kmak zere byk
batl glerin ie karmalarn engellemi, arlk ve gaddar
ln tm sorumluluu, vahi vc savakan dal airetlerin
srtna yklmt. Balkanlarda da grlen bu uygulama, ilk
zamanlarda baar kazanm olsa da, erkeslerin bu blgeden
uzaklatrlmasyla, Osmanl imparatorluunun Avrupa vilayet119

terindeki erke faktr son bulmutu. Ermeni ahalinin yo

un olarak yaad blgelerdeki erke faktrnn ok son
ralar da hizmeti gemi, 1878 Aya Stefanos ve Berlin antla
malarna da yanstld gibi, Trk hkmeti, Ermenilerin
ezilmesinin basulusu olarak, erkesleri ve Krtleri ne sr
mt.1 M. Kalmann da zerinde durduu gibi Osmanhlar,
Ermenilere yneltilen iddete ilikin sorumluluu Krtlere ve
erkcslere ykarak kendilerini susuz gsteriyorlard. Halbuki
Osmanl hkmeti, Ermenileri sktran ve ldren Krt bey
lerine hamilik ediyordu. Bunun dnda, bu blgede, Osmanl
hkmetini temsil grevine tayin edilenler de aalard. Bu
nedenle Ermeni milliyetileri, Osmanl hkmetine ve Avru
palIlara tepki gsterirken, erkeslerin ve Krtlerin, Ermenileri
ayrmak zere getirilmi halklar olduklarn aa karmak
gayretindeydiler.8'
Son olarak, erke unsurunun, II. Abdlhamid dneminde
d siyas sorunlarn zlmesinde kullanlmasnn, Osmanl
mparatorluunun sz konusu dnemin d politikalarnda
Panislamizm doktrini ve de Rus etkisinin nn kesme amacy
la dorudan balantl olduunu da gzden karmamak yerinde
olacaktr. yle grnyor ki, uyank ve uzak grl bir poli
tikac olan II. Abdlhamid, panislamizm fikirlerinin hem ngil
tere, Fransa vc Rusyann boyunduruu altndaki milyonlarca
Mslmann din duygularn harekete geireceini hem de
kendi mslman tebaas iinde olas karklklardan da koru
yarak Trkiyenin konumunu glendirmeye yarayacan ve
ayn zamanda byk glerin Osmanl mparalouunun
blnmesine ynelik ak politikalarn srdrmelerine engel
olacan ok iyi kavramt. Osmanl mparatorluu iin asl
nemli olan Rusyann tavryd. nk asl tehlike tehdidi onun
ynnden geliyordu. II. Abdlhamid bu nedenle, panislamizm
120

fikrinin Rusyann Mslman nfusu arasnda, ncelikle dc Tr

kiye snrna yakn Mslman topraklarnda yaygnlatrlmas
na zel bir nem veriyordu. Kafkasya ve Orta Asyaya saysz
Trk ajan yollanmt. Bunlar, panislamizm dncelerine
kaplan, etkin olarak bu dnceleri reten haclar ve
Trkiye'de m olla eitimi aldktan sonra tekrar Rusyaya dnen
kiilerdi. 1903 ylnda Erzurumdaki Rus Konsolosu Skriyabinin de saptad gibi: Trk hkmeti, Rusyadaki ajitasyon
faaliyetlerini gerekletirmek zere, Kafkasyadan Mslman
haclar semektedir. Bu kiiler daha hac toprandayken eyhler
tarafndan bu ama iin yoklanarak etki altnda braklyorlar.84
1896 ylnda Rusya mparatorluu ileri Bakanlna sunulan
yazl raporda, Son zamanlarda, Mslman din adamlarmzn,
stanbul ve Karadeniz limanlar arasnda Rus feribotlaryla gidi
gelilerinde grlmemi bir hareketlenme gzlenmektedir
deniyordu.85 1896dan itibaren Trk grevliler, Rus Mslmanlarna slm yararna ba yapma arsnda bulundular. Bu
balar genellikle Osmanl m paratorluuna silah salamak
iin kullanlyordu. Bu paralarla, Almanya ve Fransadan gemi
ler dolusu m odem silah satn almyordu.86
Panislamizm propagandas en ok taraftar Kafkasyada
toplad. Rusyann i ilerine pek karmad Orta Asya hanlk
lar yar-bamsz zelliklerini korudular. Bu nedenle oralarda,
Tk padiahna o kadar da ihtiya duyulmuyordu. Kuzey Kaf
kasyada ise, dallar, Kafkas sava sona erdikten sonra bile
Rus ynetimine kar koymay srdrdkleri iin Trkiyenin
yardmna muhtatlar. Bu yardmn panislamizm, panlrkizm
veya baka herhangi bir kisve altnda olmas ok da nemli
deildi. 1901 ylnda Trkistan Genci Valisinin bilgi notunda da
belirtildii gibi: Eer padiah halife konumunun siyasal yans
mas ile cihat iln etmeyi aklna koymusa, o zaman byle bir
121

arnn onun kendi snrlar dnda, hatt Kafkasyada da,

gerek bir cevap bulamayacan rahatlkla vurgulayabiliriz.
Ancak sultan belki de, slm veya baka herhangi bir bahaneye
snmadan da, Trkiyede kendi bamszlklarna kavuabilme
umudunu gren Kafkasya Mslmanlarn! zaten kendi tarafna
ekebilecekti.87
Panislamizm fikriyatnn Rusya K'iparatorluu'nun Msl
man halk arasnda, zellikle de Kuzey Kafkasyada yaylmas
ve Trkiye'nin Kafkasya evresindeki Mslman nfus bl
geleri arasnda durumunun salamlamas erke faktrifnn
d yansmalarndan biriydi. Trkistan Genel Valisinin yukarda
anlan notunda da belirtildii zere: Kafkasya dallarnn
Trkiyeye g gibi bir dizi faktr, herkeste olmasa bile Rus
tebaasndaki Mslmanlar arasnda stanbul ve halifenin, Avru
pa medeniyetinden irenen ve ona alamayan, almak da iste
meyenlerin gvenli sna olduu grnn yerletirilmesine
yaryordu.88

ttihat ve Terakki'nin erke Siyaseti

23 Temmuz 1908deki Jn Trk darbesi erkeslerin Osmanl
mparatorluundaki durumuna esasl dzeltmeler getirdi.
erkesler, daha 1908dek.i g deiimi ncesinde. Jn Trk
tekiltnda yer almlard. Bunlardan bazlar ise olduka etkin
liklerde bulundular, rnein, 1889'da ilk Jn Trk oluumunu
kuran Asker Tp Okulunun drt rencisinden biri, bir erke
olan Mehmet Reit idi ve Jn Trk darbesinden sonra Trabzon
ve Diyarbckir Valiliinde bulunmutu.8'' 1897dc Brkselde
yaymlanan Albania gazetesinde unlar yazlyordu: Jn Trk
Partisi m ill anlamda stanbullu Trklerden olumaktadr.
Bunlarn arasnda erkesler ve Suriyeliler ve de btnyle yok
122

edilmi halklarn temsilcileri de vardr.90 Jn Trklerin de 1908

devrimine dek temel dayana orduydu ve ierideki Jn Trk
merke 2nin (Selanik) asl ilgisi Trk ordu subaylar arasnda ajitasyona ynelikti. erkesler de, zaten geleneksel olarak ordu
hizmetinde bulunduklar iin, Jn Trk rgt saflarna gir
milerdi.
Temmuz devrimi sonrasnda anayasa yenilendiinde, tti
hatlarn gerekten de i ve d siyasette, hem de erkeslerc
ynelik uygulanmakta olan siyas izgide kkl deiikler
yapma niyetinde olduklar ortaya kt, ittihatlarn imparator
luk iinde yaayan halklartn eitliini salama ve Ermeni siyas
partilerinin Ermenilerin elinden alnm olan topraklarn iadesi
ynndeki taleplerini yerine getirme vaatleri ve kararll erkesleri elbette ki rahatsz etmiti. 1909da Jn Trk gazetesi
Tanin bu durum a parm ak basarak yle yazmt: Arap
zzetleri, erke Memedler ve Tahsinler hl muhteem saraydalar. Zeki ve Rahmi Paalar hl azledilmediler.91 1909'daki
gerici devrim olaylarnda yer alan ve tan olan Cevat Atilhan,
Tanin gazetesinden alnan yukardaki satrn yazarnn da Hseyin Cavit- bir Trk olmadn vurgulamt.92
mparatorluktaki tm halklarn eitliinin iln edildii art
larda, ayrcalkl bir unsurun durumunu koruyamayaca akt.
1909 sonuna dek ttihatlarn att baz siyas adm lar
crkcslerin kayglarn glendirdi. Bunlardan biri de orduda
reform giriimiydi. Jn Trkler, ilk ve en nemli grevlerinin
ordu kuvvetlerini yetitirmek olduunu aka sylyorlar.
Geriye kalan idari reformlar, eilim, baka uluslarla ilikilerin
belirlenmesi bu nedenle hep ertelenmekte ve ikinci planda
kalmaktadr"; 1912'dc Trkiye'yi ziyaret eden A. Trkovamn
edindii izlenim buydu.9-' II. Abdlhamid dneminde Osmanl
ordusunda mektepli ve "alayl subaylar arasnda kendine has
123

bir rekabet gzleniyordu. Jn Trk subaylar mektepli snfndand. II. Abdlharid, batl tarzda eitimin liberal grlerle
dorudan balantl olduuna inand iin mekteplilerc
gvenmez, okuma yazmalar olmad iin liberal fikirler edinemeyeceklerine gvenerek terfilerde hep alayiriar tercih eder
di. Alayl subaylara orduda kadro d terfiler verilirken,
m ekteplilerse harekt halindeki Yemen ordusuna tayin emri
alr, yllarca terfi sralarnn gelmesini beklerlerdi. Bu nedenle
I908de Jn Trklerin ordu reformunda attklar ilk adm,
zamansz subay terfilerinin iptali ve tm subaylarn ayn rtbeye
ekilmesi konusunda verdikleri emirdi. nceleri bu emrin ne
erke ne de Arnavut kart bir yn vard. Ancak, usulsz ter
filer en ok onlara verildiinden olmal, zellikle saray iindeki
muhafz birliklerinde grev yapanlar bu emre kar ktlar.
Jn Trklerin ordu reformlarnn hayata geirilmesi iin
attklar bir sonraki adm da erkesleri harekete geirmiti. Jn
Trkler, ynetime geldikleri ilk gnlerde, Hamidiye Alaylarn
ve erkeslerden oluan jandarm a birliklerini ortadan kaldr
maya niyetlenmilerdi. Yeni alan Osmanl Meclisinin daha ilk
oturumunda Ermeni mebuslar, Hamidiye Alaylarnn feshi
konusunu tartmaya atlar. Ermenilerin taleplerini destekleyen
Rum ve Arap mebuslarn bir blm de, erkeslerden oluan
hafif svari alaylarna da yeni bir dzen verilmesi sorununa
deindiler. Atlacak her adm, ttihatlarn, zel ordu birlik
lerinin ayrcalnn ortadan kaldrlmas vc btn Trk ordu
sunu eit duruma getirme niyetine denk dt iin, Ermeni,
Rum ve Arap mebuslarn tavr mecliste ounlukta olan ttihat
ve Terakki Cemiyeti yanllarndan da destek bulacak gibiydi.
Ancak ittihatlar, erkcslcr vc Krtlerle ilikilerinin gergin
lemesinden ekindikleri iin baka bir yol setiler: zel birlik
lerin im tiyazlarm kaldrarak aslnda onlar reform a tbi
etmeyip, ayn prensip iinde onlar ncelikle ordu mekanizmas
124

iine aldlar. Osmanl meclisinin 108. oturumunda Hamidiye

Alaylar konusu grld ve ttihatlar, Ermeni mebuslarn
kar koymasna aldtrmakszn, meclis ounluklarndan yarar
lanarak bu alaylarn korunmas konusunda bir karar kardlar.94
Hamidiye Alaylar sonralar Krt H afif Svari Alaylar ady
la Trk ordusunun asl bnyesi iinde yer ald. Suriye ve
Filistindeki erke muhafz birlikleri gibi, Ermenilerin ikamet
ettikleri blgelerde tutulan ve erkeslcrden oluan zel jandar
ma birlikleri de reforma tbi tutulmadlar.
ttihatlarn, erke beylerinin houna gitmeyen bir baka i
siyas eylemi de, 1909 Nisan'ndaki gerici ayaklanmann ardn
dan Sultan Hamidi tahttan indirme karar ve onun hareminin
ancak bir blmn yannda gtrmesine izin veren kararna
meydi. ttihat ve Terakki hkmeti, padiahn elerinin akra
balarna, onlar saraydan almalarn teklif etti. stanbul gazete
sinin bildirdiine gre: Onlar almaya gelen -ou erke- ak
rabalarn sevinmesi iin bir neden yoktu. nk Osmanl mpa
ratorluumda padiah sarayna kz sunmak krl bir i sayl
maktayd. Hem kzlar hem de akrabalar, devrime ve Jn Trklere beddualar ederek, evlerine dnyorlard.95 1909 yl sonun
da ttihat ve Terakki hkmeti, btn imparatorluk topraklarn
da haremi yasaklad. Gerekte, erkesler haremlere verdikleri
kzlan araclyla etkili balar ve tandklar edinebildikleri iin,
haremlerin ortadan kaldrlmas, crkeslerin imparatorluun
yksek mevkilerdeki nfuzuna indirilen byk bir darbeydi.
Bununla birlikte, sadece erkeslerin kalburst takmn
deil II. Abdlhamid dneminde Ermenilerin taciz edilmesine
katlm ve onlarn topraklarna ve mal varlklarna el koymu
alt katmanlardaki erke ahaliyi dc kayglandran bir baka
nemli durum da, Ermenilcrden aldklar topraklar iade etmek
zorunda kalmalar ihtimaliydi. stelik, Ermeni siyas partileri,
125

ttihatlarla ilikilerinin gelecei asndan bu sorunun z

mne byk nem verdikleri iin, daha Jn Trk darbesinin ilk
gnnden itibaren konuyu gndeme getirmilerdi. Ermenilerdcn
gasp edilen topraklarn iadesi konusu, Ermeni partilerinin gz
den geirdikleri yeni siyas programlarnda da ayn n seim
heyecan gibi yank buldu. Azatamart gazetesi, Ermcnilere ait
topraklara Kuzey KafkasyalI muhacirler tarafndan el konmas
konusuna deinerek yle yazyordu: Bu yerlerde, zellikle de
M u ovas ve evresinde -Sasun, Hut, Bmaen ve Polanegdc-,
devlet grevlisi kiiler tarafndan srekli yinelenen yamalarn
ve dayanlmaz zorbalklarn yer ald kanl olaylar, bask ve
alktan kurtulmak iin strap iindeki Ermeni nfusu ocuk
larn alp kamak zorunda brakmt. Bundan yararlanan erkcsler ve Krtler Ermeni mlklerinin sahibi oluverdiler. Bundan
te, yerel makamlar Ermenileri ge mecbur etmek iin, Kaf
kasyadan gelen Mslman gmenleri zorla onlarn arasna
iskn etmekteydiler. Gcham,% 4 Temmuzda ileri Bakanna,
Mu ovasndaki Vardenis, Amiyar, Drmirt, Aplpuar, Koms,
Tehut, Votnor, Hokelt, Kozak, Yoncal ve Hamzach kyle
rine yerletirilmi olan gmen erkeslerin oralardan derhal
karlmas ve Ermcnilere hak sahibi olduklar yerlere ayak
basma izninin verilmesi iin bir dileke verdi. Bage (Bitlis)
valisi cevap vermekte hl tereddtl ve bunca acya katlanm
yerli iftileri memnun etmeye istekli deil.
Geham. Papazyan ile birlikte dn bir kez daha ileri
Bakahna gitti. Ermeni mebuslar cumartesi gnne kadar
kendilerine bir cevap verilmedii takdirde bu taleplerini meclise
tamak zorunda kalacaklarn bildirdiler.97
Epeyce etkili bir Ermeni siyas parti olan Danaksutyun
erke sorunu (1908-1912) konusunda iki taleple ne kt.
Bunlar, ittihatlar ve Danaksutyun arasndaki grmelerde
126

zaten srekli gndemde olan konulard:

1. Yasa d yollardan edinilmi, talan edilmi topraklarn
iade edilmesi ve bu yolla yaratlm byk toprak aalklarnn
ortadan kaldrlmas.
2. Yerli iftilerin talepleri yerine getirilene dek ve gerekten
msait kamu alanlar bulunmadan gmenlerin yerletirilme
mesi ve halihazrda yerletirilmi olanlarn da, karlp yeterli
miktarda gerek bo topraklarn bulunduu yerlere gnde
rilmeleri.^
Toprak sorunu, II. Abdlhamid dneminde Rusyaya g
eden Ermenilerin, 1908-1910 yllar arasnda topraklarnn
kendilerine iade edilmesi artyla anayurtlarna geri dnmek
istemeleri ardndan iyice iddetlendi. 1909 Ocak aynda, Adilcevaz ve Erci kylerinden birka bin Ermeni ailesi dn yapp
yapamayacaklarn ve topraklarnn kendilerine iade edilip edil
meyeceini renmek zere mebuslarn Vana yolladlar.
Valinin cevab olumluydu.1
1908-1910 yllarnda Ermeni siyas partilerine destek ver
mekte menfaati olan ttihatlar, Erm enilerve gmen erkesler
arasnda toprak sorunuyla ilgili bir dizi tartmaya adilne
zm getirme niyetlerini ifade ediyorlard. Baz olaylarda, top
raklar yasal sahiplerine iade edilmiti. 11 Aralk 1909 tarihinde,
ileri B akanlndan Erm enilerin yaad valiliklere,
Despotizm dneminde gmen Mslmanlarmza devredilmi
olan Rusya'ya gm Ermenilerin topraklan ve evleri nceki
sahiplerine iade edilmelidir; Mslman gmenleri de baka bir
yolla iskn edip tatmin etmeniz gerekecektir diyen bir telgraf
yollanmt.1 1909un Kasm aynda, g etmi Ermenilcre ait
muazzam toprak alanlarn sahiplenen Krt eyhi Hseyin Paa
tutukland ve Erzincana sevk edildi. Elinden alnan btn
topraklar yasal sahiplerine iade edildi.101 1909 Aralk ay ban-

J27

da Varto kyndeki erke gmenlerin hepsi boaltld. Bu

erke gmenler bir mektupla valiye bavurdular: Evleri
mizin ilk sahipleri olan ve Rusyadan dnen Ermeniler ile kasa
ba Ermenileri onlar elimizden almakta, bizler ise akta, gk
yznn altnda kalmaktayz. Size yalvarrz, ya ldrlmemizi
ya da bize bir yer gsterilmesini emrediniz.102 Ancak toprak da
valar her zaman bar iinde hallolmuyordu, ounlukla kanl
atmalara dnyordu. Hkmet olaylarn ouna hi mda
hale etmezdi. 1909 Ocak aynda M u sancana bal Yoncal
kynde Ermeniler ve gmen erkesler arasnda kan bir
atma sonucunda her iki taraftan pek ok yaralanan olm utu.,0>
Ancak 1910 ylndan itibaren, ttihatlarn Ermeni siyas
partilerinin adalet taleplerini karlama ve topraklarn yasal
sahiplerine iade .edilmesi siyasetinde kkl bir krlma gzlen
mektedir. 1910dan sonra topraklarn ve II. Abdihamid dne
minde el konulan mlklerin iadesi gibi olaylara ait kayt yoktur.
Tersine ttihatlar aka, II. Abdihamidin Ermeni vilayet
lerindeki Ermeni etnisitesinin her anlamda bask altna alnmas
siyasetine geri dnmlerdi. 1910 ylnda Erzurumdaki Rus
Konsolosu trittcrin de yazm olduu gibi: Ermcnilerin,
Krtler ve Trklerle toprak ilikileri, Ermenilerin srekli
ikyetine neden olmaktadr. Balarda anayasaya gre onlara
topraklarn iade eden Jn Trk hkmeti de, imdilerde bunu
her anlamda geri almaya uramaktadr. Eski rejim srasnda
olanlar, kyllerden tahl harac alnmas gibi eitli basklar
tekrar su yzne kmak zeredir.104
erke sorunu karsnda Ermeni siyas partileri ile tti
hatlarn engele takld bir baka nokta da, Ermeni siyas par
tilerinin erke ve Kltlerin silahlanmasna kar kmalaryd.
1909 ylnda Danaklarla ttihatlarn ibirlii ve ittifak iin
gr alveriinde bulunduklar dnemde, Danaklar Krt ve
128

erke airetlerinin silahtan arndrlmas ya da hayatlarn ve

mallarn onlarn saldrlarndan korumak zere Ermenilere silah
tama hakknn verilmesi gerektiini ileri srdler ve adlar
daha sonra sunulacak olan sulularn, Ermcnilerin yaad bl
gelerden uzaklatrlmasn talep ettiler.'05 Bu grmelerin
ardndan, ttihatlar, Danaklarla 1911 ylnda yeni bir ittifaka
girecekleri iin, bu istekleri kabul etmek zorunda kaldlar.
1912dcki meclis seimlerinde Danaklar ttihatlarla ayn
bloktayd.
11. Abdlhanid ile ttihatlarn izledii mill siyasette fazla
bir fark olmadn alglayan erkesler, ekincelerinden sy
rldlar ve ttihat ve Terakki hkmetini etkin olarak destekle
meye baladlar. Sonuta imparatorluk yaps iinde crkcslcrin
oynad rol, ttihatlar dneminde daha da geliti. erkesler,
Osmanl mparatorluumun mill politikasnn deimez oldu
unu asl olarak, 1909 ylndaki Adana olaylar sonucunda iyice
kavradlar. Bunun ardndan erkesler ve ttihatlarn iliki
lerinde iyice hareketlenme gzlenir. Jn Trk darbesinin, Tr
kiyedeki Kuzey Kafkas cemaatinin tarihinde Altn an
balangc olarak adlandrlmas da bouna deildir. Tarihi
Lowell Bezanisin de vurgulad gibi: ttihatlarn iktidar
dnemi Trkiyede yaayan Kuzey KafkasyalIlarn en dinamik
gelime dnemi olmutu. Bu sre iinde bir dizi sosyal ve siyas
Kuzey Kafkasya rgt kurulmutu. Bunlarn en nemlisi
erke ttihat ve Teavun Cemiyetiydi. 10'1
Hem Jn Trk oluumunun eitli kademelerinde hem de
hkmette nemli mevkiler igal eden crkcslcrin says az
deildi. Bunlardan, Talt Paa kabinesinde ileri Bakan olan
smail Canpolat, ttihatlarn nl simalarndan Hseyin Tosun,
Hseyin Kadri, Zekeriya Zihni, Eref Scncer Kuuba, Selim
Sami, Haan Vasf, mer Naci, Aziz Msri, brahim Sreyya,
129

Mmtaz, Yakup Cemil, Yenibaheli kr ve kardei Nail vb.

gibi daha biroklarnn ad verilebilir.107
Hatt ittihat ve Terakki iinde erkeslerin nemli ilev
grd gizli bir rgtlenme vard. Bu rgt Feda Cemiyeti
olarak adlandrlyordu ve ttihat dmanlarn bertaraf etmeye
yaryordu. rnein, Nisan 1909dan Temmuz 1911e dek
FedaFlerin merkez komitesinin kararyla, m uhalif gaze
tenin bayazarlar Haan Fehmi Bey, Ahmet Samim Bey ve
Zeki Beyin ldrlmesi planlanm ve gerekletirilmiti. Polis
katil olarak iki erkei yakalamay baarmt: Nzm ve
Ahmet. Anlan olaylarn grg ahidi M ustafa T urann
dediine gre: Bakrkyde Zeki Bey'i ldrenler, cemiyetin
fedaleriydiler. ,0
Feda Cemiyeti byk bir etkiye sahipti ve ttihat ve Terakki
Merkez Komitesinin iktidarn salamlatran gl bir manive
layd. Trkiyede gizli devlet oluumu zerinde alan Suat
Parlar, Feda Cemiyetiin g ve etkisini u duruma balamak
tadr: ttihat ve Terakki, masonluun dinsel mistisizmine ve
jakoben milliyetiliin sert metotlarnn deimez sabit biim
lerine dayanyordu. Hkmet, terrist Fedai Cemiyetini bu
temelde kullandnda rgte g ve etki kazandryordu. 109
II. Abdlhamid dnemi ile karlatrldnda ttihat ve
Terakki ynetiminin bir dizi farkl zellii ortaya kar. Aslnda
erkeslerin Osmanl mparatorluu'nda daha da faal olmala
rnn balca dayana olan liberalizasyon ile avrupa eitlik ve
zgrlk ilkelerinin biimsel olarak iln edilmesi bunlardan en
nemli olanlardr. Jn Trklcrin imparatorluun liberalizasyonu ve avrupalalatnlmas genel politikalarnn kapsam iin
de erkeslere ynelik olanlar aadaki zellik ve imtiyazlarla
ayrt edilebilir:
1) erke topluluu iindeki kltrel-aydnlanmac eilimin
130

canlandrlmas ve imparatorluk iindeki erkeslerin kltr

dzeyinin ykseltilmesini amalayan, Trke ve bat dillerinde
yaynlar yapan kltrel-aydnlanmac cemiyetlerin kurulmas.
erke alfabesinin karlmas iin ilk giriim;
2) erke ttihat ve Teavun Cemiyeti ve imal Kafkasya
Cemiyet-i Siyasyesi gibi siyas erke cemiyetleri ve dernek
lerinin ortaya k;
3) erkeslerin, ttihatm i yapsnda, kontrgerilla ve
Tekilt- Mahsusa gibi zel birimlerdeki rollerinin glen
dirilmesi;
4) erkeslerin Balkan savalarnda vc ardndan Rumlarn
oradan ve Kk Asya sahil blgelerinden srlmesindeki etkin
rolleri;
5) Kafkaslardan Balkanlara g vektrnn deimesi;
6) Ordudaki erke etkisinin apnn bymesi ve erkes
lerin ordudaki konumlarnn glenmesi.
ttihatlar dneminde btn Savunma Bakanlar erkeslerden kmt. (Tek istisna [1913-1918] Enver Paa'dr.) Trki
yede, 1909-1911 yllarnda erke Mahmut Paann fiili dik
tatrl yaanmt. Trk ordusu iinde erke faktrnn ne
denli ciddi olduu, ilk kez 1913 ylnn Ocak aynda, atalca
ordu kararghndaki erkesler arasnda, yurttalar Savunma
Bakan Nzm Paann ldrlmesi zerine kan alkantlarda
ortaya kmt.
Kuzey Kafkas halklarnn toplu olarak Osmanl mparatorluuna g etmesinden 1908 Jn Trk darbesine dek erke
topluluunun tek bir cemiyeti vard: 1841 ylnda stanbulda
kurulmu olan erke Komitesi.
lkede ttihat ve Terakki ynetimi kurulduktan sonra, Jn
Trk siyasetinin bir baka sonucu da Trk olmayan halklarn
siyas rgtlerinin, Krt, Arnavut, erke kulplerinin kurul
mas, Trke ve imparatorlukta konuulan baka dillerde gazete
131

vc dergilerin yaymlanmas olmutur.1"' Bu srada birok siyastoplumsal ve kltrel-aydnlanmac erke dernekleri kuruldu.
Bunlar kendi gazete vc dergilerini karyorlard. Trkiyedeki
Kuzey Kafkas diasporasna ilikin olarak vurgulanmas gereken,
bu topluluun, siyas-toplumsal ve kltrel-aydnlanmac yak
lamlarnn birbirinin ayn olduudur. Bunun sonucunda siyasloplumsal oluumlar aydnlanma sorunsalna ilikin hedefler
ediniyorlard. Kltrel ama gden biroklar ise, ayn biimde
bask altnda kalnca, sonralar ttihatlarn yaylmac faal i
siyasetini uygulamaya ynelerek, siyas rgtlere dnmler
di. 1910-12 yllarnda Trkiye'de, ayn zamanda Muhacir Ko
misyonu olarak adlandrlan bir Abaza-erkes Komitesi kuruldu.m Bu komisyon balarda kltrel-aydnlanmac yapda
sorunlarla urayordu: alfabe ve okuma-yazna kitaplarnn
hazrlanm as. Kuzey Kafkasya kavim lcrinin imparatorluk
topraklarnda isknnn incelenmesi, mill oyunlarn organizas
yonu... Ancak sonralar bu kurulu Kafkasyada ttihatn siya
setini gden bir siyasal organa dnt.
Trkiyedeki btn erke rgtleri iinde en nemlisi. 1908
Austos aynda stanbulda kurulan erke ttihat vc Teavun
Ccmiyctiydi. Bu cemiyetin bakanlna Mareal Fuad Paa
seilmiti. Cemiyetin resm al tarihi, Osmanl Meclisinin
al ile ayn gne (5 Aralk 1908) denk gelmiti. Bu cemaatin
15 erke'ten oluturduu bir blk svari, Kafkas cepkenleri
iinde, II. Abdlhamide tren srasnda, gidi gelilerinde vc
meclis al trenlerinde refakat ediyordu."3 Cemiyet tz
nn ilk maddesine gre: erke Teavun Cemiyeti, erkcscrc kltr ; bilgi vermek, erkesler arasnda ticareti destekle
mek ve ilenecek toprak tahsisini salamak gibi amalara, ayn
zamanda da anayasal ynetimin, danma ilkesi vc temel
yasalarn korunmasna hizmet iin kurulmutur.114 Cemiyet
132

hedef olarak kltrel-aydnlanmac amalar edinmi, bir dizi

okul kitab ve alfabe yaymlamt. emscddin Tlcseruk Paa
(1855-1917), erke alfabesinin hazrlanmas ile ilgileniyordu
ve 81 harf ve iaretten oluan bir alfabe projesi neriyordu.
Acak cemiyetin dil ve alfabe komisyonu erke alfabesi iin
42 harf ngren bir proje zerinde duruyordu."5 Cemiyet
tarafndan hazrlanan alfabenin son ekli 38 harften oluuyordu
ve 1919 ylnda baslmt."6
1911 ylnda erke ttihat ve Teavun Cemiyeti, ilk erke
gazetesi olan Guaze'yi Trke ve Kabartay dilinde (Arapa
alfabe ile yazlan) yaymlamaya balad. Redaktr Mehmet
emscddin Paayd. Cemiyetin zengin ktphanesinin yaratl
mas ve Trkiyede Adige dilinde kitap yaymlama giriimi de
Mehmet emseddin Paann adyla anlr.117 1911 ylnda
anadilde eitim veren ilk erke okulu, ze l erke rnek
Okulu ad altnda yine bu cemiyet tarafndan kurulmutu.1"* Bu
okul yalnzca Osmanl mparatorluumun eitli ehirlerinde
ube am akla kalmam. Kuzey Kafkasyada da bir ube
am t.'"
erke ttihat ve Teavun Cemiyeti, kltrel-aydnlanmac
hedeflerin yan sra siyas am alar da gdyordu: Osmanl
mparatorluumda yaayan erkcsleri etrafnda toplayarak,
onlar adna sz sahibi olan ve onlarn karlarm temsil eden tek
rgt vasfna ulap Jn Trk hareketinin kararlarn crkcslcr
arasnda hayata geirmek. ttihat ve Terakki, d siyaset alann
da, cemiyet araclyla Kuzey Kafkasyay da etkisi altna
almay hedefliyordu.
Daha kurulduu andan itibaren cemiyet ttihat ve Terakki ile
sk iliki iine girdi. 1909 Nisan aynda stanbulda gerici isyan
patladnda erke svarilerinin ve saray alaylarnn II. Abdlhamide sadk piyade neferlerine katlmam olmalarnda
133

erke ttihat ve Teavun Cem iyetinin rol nemliydi. Cemiyet,

ayn zamanda, 17 Nisan 1909da kurulan, partileraras bir rgt
olan ve btn II. Abdlhamid kart gleri birletirerek stan
bula doru ynelen Jn Trklerin Hareket Ordusunun zafere
ulamasn amalayan almalarna da katlyordu. Osmanl
ttihat K om itesinin yeleri, Osm anl ttihat ve Terakki
Cemiyeti, Ermeni siyas partisi Danaksutyun, Ahrar Partisi,
Arnavut kulb Baskn, Krt Yardmlama Kulb, erke
ttihat ve Teavun Cemiyeti ve Bulgar kulbnden oluuyordu.12"
ttihat ve Terakki iktidar kurulunca Osmanl ttihat Komitesi
de dald. Bu komisyonun ilevi, ancak erke ittihat ve
Teavun Cemiyeti, Osmanl mparatorluundaki dier halklarn
kurduu rgtlerle dayanma iine girdiinde grld. Gerici
isyan bastrldnda erke rgt ilikilerini sadece Jn Trk
kulpleri ve ttihat M erkez Komitesi ile srdrd. 1914 ylnda
erke ttihat ve Teavun Cemiyeti ve Muhacir Komisyonu
temel alnarak, imal Kafkasya Cemiyct-i Siyasyesi adyla bir
siyas rgt kuruldu. Bu cemiyetin ttihat ve Terakki hkmeti
ile balan skyd ve Kafkasyann fethedilmesi iin, oralarda
Jn Trk siyasetinin hayata geirilmesine yardmc olacakt.121
erke ttihat ve Teavun Cem iyetinin kurulmasnn ardn
dan bir baka erke rgt daha kurulmutu: erke Kadnlar
Teavun Cemiyeti. Trk tarihi Tark Zafer Tunayann da belirt
tii gibi: crkeslerin kurduu her birlik bamszlk ya da
zynetim taraftar deildi ve sadece Osmanl mparator
luundaki crkeslerin refahlarn iyiletirme amacn hedefli
yordu. 122
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi rgt, yukarda
anlan erke kurulularndan farkl olarak, daha kurulduu ilk
andan itibaren kendini ttihat ve Terakki Cemiyetinin d
siyasetteki eylemlerini Kuzey Kafkasyada hayata geirmek
134

zere oluturulm u bir rgt gibi grd. Bu nedenle de

Trkiyedeki muhacirlerin sorunlaryla ilgilenmiyor, tm dikka
tini Kafkasyada yaplacak propagandaya hasrediyordu. Bu
rgtn etkinlii dorudan doruya pantrkist politikaya ve
Kuzey Kafkasyann, Rusya ile Turan lkesi arasnda bir
engele dntrlmesi fikrine balyd.
Daha 1908 devriminden nce Jn Trkler K afkasyadaki
devrimci rgtler ve Mslman glerle ilikiye gemilerdi.
Bu nedenle gerekli durumlarda panislamist sloganlar da kul
landlar. P aristeki Jn Trk M erkezinin Bakan Ahmet
Rza'nn Kafkas M slmanlarna hitaben yazd 25 Mart 1906
tarihli mektupta Rusya Mslmanlar, ttihata katlmaya ve
Rusyann zalim ynctim fne kar ortak savaa arlyor
du.123 Bu mektubunda, Dmanmz ve Rus boyunduruundan
kurtulu yolumuzun nndeki en byk engel olan Ermenilerin
zayf drlmesi iin dzgn bir program zerinde aln
emrinin verilmi olmas olduka dikkat ekicidir.124 Bu mektup,
ttihatsn daha balang evrelerindeki almalarnda panis
lamist sloganlara yabanc olmadnn gstergelerinden biridir.
ttihat ve Terakki dneminde panislamist propaganda sadece
yaygnlk kazanmakla kalmad, panislamizmin kendisi de daha
saldrgan bir yn edindi. Batl byk glerin bak asna
gre, Jn Trklerin panisiamizmi iki nedenden dolay daha da
tehlikeli saylyordu. 1) Jn Trklerin panisiamizmi pantrkist
fikirlerle i ieydi ve bu iki gr birbirini tamamlamaktayd;
2) Balang evrelerinde Jn Trkler, m ill kurtuluu bir nite
lik atfederek panisiamizmi reforma tbi tutmay denediler.
B oyunduruk altndaki M slman halklarn gznde Jn
Trklerin panisiam izm i daha cazipti. stanbuldaki Rus
Konsolosu arkovun yazd gibi, Abdlhamidin tevik
ettii dinsel panislamizden farkl olarak, Jn Trk propagan
135

dasnn fanatizmi din deildir ve siyas-zgrlk bir karak

ter tar.125
ttihat ve Terakki hkmeti Trkiyede yaymlanmakta olan
panislamist yaynlarn bir blmnn saysn arttrmt. stan
bul'da panislamist dorultuda neni gazetesi, Srat- Ms tahkim,
Tearuf-ul Miislimm ve Hikmet dergileri gibi yayn organlar
kyordu.I2,i 1910 Ekim inde Selanikte yaplan ttihat ve Te
rakki 111. Kongresinde sz alan meclis grup bakan Halil Bey
konumasnda, zellikle, B iz Mslman halklar zerinde
yarattmz ekimin daha da kklemesini salamalyz, byk
gler ne derse desin, bu bize byk siyas kr getirecektir di
yordu.127 Buharal 12 kiilik bir grup, onun bu szlerini tasdik
edercesine ttihat ve Terakki kongresinde hazr bulunuyordu.12*
Bu arada gizli ajanlarn says da epeyce oalmt ve aralarn
da erkesler az deildi. randaki panislamist ve pantrkist
propaganda Naci Bey, Sadk Bey ve Nafd Beyler tarafndan
y r t l y o rd u .B u n u n dnda Kuzey Kafkas diasporasnn
Kafkasyada bulunan itibarl akrabalar ile ilikileri de Jn
Trkler tarafndan etkin olarak kullanlyordu. uhum kenti
bayneticisi Tavdgcridze de, Trkiyedeki akrabalar kanalyla
Jn Trkler tarafndan angaje edilm iti.120
ttihatn 1911 deki kurultaynn, pantrkizm doktrininin
benimsenmesi ve ttihatlarn erke politikas asndan
byk nemi vardr. Bu kurultayn gizli sonu belgelerinde,
Mslmanlarn yaad btn lkelerde, zellikle de Rusya'da
ve randa ttihat ve Terakki Ccmiyetinin ubelerinin almas
na zel bir nem atfediliyordu. Rusya Mslmanlar, Rus asker
ler arasnda devrimin propagandasn yrtmeye tevik edilme
liydiler.131 Komitenin halihazrda Kalkasyada ve Trkistanda 8
ube amay baarm olmas memnuniyetle karlanan bir
136

durumdu.132 ttihat ve Terakki IV. Kongresi'nin ardndan lkede

pantrkist rgtlerin geliimi hz kazand. Bunlarn denetimini
ttihat ve Terakki M erkez Komitesi yapyordu, daha dorusu
denetim iki merkez yesinin elindeydi: Ziya Gkalp ve Doktor
Nzm. 1912dc kurulan ttihad- slm rgt bu amala
kurulan rgtlere bir rnektir.1,3
Pantrkist fikirlerin propagandasnda Kuzey Kafkasya
kkenli iki yazarn belirgin rol olmutur: mer Scyfcddin ve
Ahmet Mithad. Ahmet M ithad, ayn zam anda Trk
Demcinin de kurucusuydu (8 Ocak 1908). 31 Mays 1911de
Ziya Gkalple birlikle T rk Yurdu Ccmiyctlerini kuran yine
oydu.134
1914 ylnda ttihat ve Terakki Merkez Kom itcsinin ola
anst karar ve ttihat hkmetinin emriyle imal Kafkasya
Cemiyet-i Siyasyesi kuruldu. Bu kuruluun yelerinden biri
olan General M ustafa Butbay, anlarnda unlar naklediyor:
imal Kafkasya Ccmiyet-i Siyasyesi ttihat hkmetinden ve
zellikle de Enver Paadan madd yardm alyordu. Bu nedenle
yeni ye kayd ok gizli yrtlyor ve ancak ttihatTn gveni
ni kazananlar ye olabiliyordu. Bu zgl kurulu, Trkiye'de
Kafkas politikasyla ilgilenilen bir odakt ve bu ilgi milliyetiy
di. Bunun dnda baka bir ama olsa da, bu, ikinci planda
kalrd. rgt Enver vc Talt Paalarn ynetimi altndayd. Bu
paalardan birinin islmc dierinin ise m illiyeti olduu
dnldnde, Kafkasya C em iyetinin gerekte bu iki davay
birletirdii yargsna varlabilir! 135
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi'nin yeleri arasnda
Trkiyenin tannm simalarndan Met zzet Paa, ileri
Bakan smail Canpolat, Hseyin Tosun, Fuad Paa gibi isimler
vard.13* rgtn amalar. Kuzey KafkasyalI dallar arasnda
propaganda faaliyeti yrtmek, Rus ordusu bnyesinde isyan
137

karmak ve Kuzey Kafkasyay Rusya ile Trkiye arasnda bir

tampon blgeye evirmekti. Cemiyet iinde, bu amala, Kaf
kasyaya mdahale edecek zel birimler oluturuluyordu.137
Erzurum da bulunan 9. Ordu Komutanl Kurmay, cemiyete
yardmc olmak maksadyla, Kafkasyaya ve Kafkas tesine
gnderilmek zere 100 kiilik bir casus a oluturmutu.138
Kafkas Cemiyeti, ayrca, Tekilt- M ahsusam n dou vilayet
lerindeki birimleriyle sk bir dayanma iindeydi.
imal Kafkasya Ccmiyct-i Siyasyesi 1914 savann ba
larnda Acaristanda bir ayaklanma balatabildi. Ancak baars
bununla kald. Cemiyet, 1917 ylnda Kafkasyadaki (Tiflis,
Ababa, Beyzade, Sulaver, Markuz ve Kutuzdaki) erke
nderleriyle isyan karma konusunda faal bir yazma yrt
yordu.13 Bu amala, Trk ordusunda subay olan erkeslerden
Haan Bey, Yzba Kk Ali Bey, Rza Abati, Murat Haan
vc Bekir aps Kafkasyaya gnderilmiti.140
Kuzey Kafkasyada topyekun isyan hazrl, I Austos
1917de Berlin'de yaplan gizli bir toplantda tartld. Alman
tarafn. Atman Dileri Bakan Kulman, Gclferich, Trk tara
fn ise ttihat ve Terakki M erkez Komitesinden Doktor Nzm,
Ziya Gkalp ve Enver Paann zel sekreteri Seyfeddin Bey
temsil ettiler. Bu toplantda yalnzca, erke kkenli yeni ajan
larn, isyan hazrlamak ve Rusya ordu birliklerinde propaganda
yapmak zere Kafkasya'ya gnderilmesi karar alnd.141 Rus
istihbarat rgtnn verilerine gre, sadece 1917 ylnn
Austos banda Kafkasyaya, Dastandan brahim Ramil,
Kramyatlardan Hoca Osman, Babtum dan Ali Rza, Karstan
Mcvlud ve daha biroklar ajan olarak gnderilmiti. Bu arada
ajanlarn, yapacaklar propaganday, gl devletlerce kabul
edilen, halklarn kendi kendilerini ynetme hakkna dayandr
malar gerekiyordu.143 ttihat ve Terakki M erkez Komitesi ve
138

iileri Bakanlnn ald ortak karar uyarnca, 1917de

Kafkasya istikll Komitesi kurulmutu.143
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi, Trkiyenin Kafkas
ya ve Kafkasya tesi taarruzuna faal bir biimde katlmt.
Mustafa Butbayn yazd gibi: 'T rk hkmeti, ileride Kuzey
Kafkasyada, Rusya ve Trkiye arasnda bir koruma duvar
oluturacak olan bir islmi hkmet kurdurma siyasetini yerinde
buluyordu. Bakde, Azerbaycan hkmeti bu am ala kurul
mutu. Met zzet Paa kumandasndaki bir Trk birlii kuzeye
doru ilerledi. Trkiye bu ilerleyii ile. Dal hkmetinin
kurulmas iin yardm da bulunacan dallara gstermek
istemiti. 144
imal Kafkasya Ccmiyet-i Siyasyesi Rusya gmenleriyle,
bu arada Bolcviklerle de ilikiler kurdu. Trk kaynaklarnn da
teyit ettii gibi, cemaat yelerinden Aziz Meker, Viyana ve
Berlinde Rus Bolcvikleriyle, bu arada Lenin ile de bir araya
geliyor ve onunla Kafkas sorunlarn gryordu.145
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi almalarn Mondros
Mtarekesine kadar srdrd vc tilaf kuvvetleri stanbul'a
girdikten sonra, ttihat'n birimi saylarak ngiliz Kumandanl
tarafndan datld.
ttihat ve Terakki Cem iyetinin ileyi mekanizmasnda
erkeslerin rollerinin glenmesi, onlarn sadece ordudaki etki
leri ve Feda rgtne bal deildir. Bu, ayn zamanda Hare
ket Ordusu Kumandan, Savunma Bakan ve nc Ordu
Mfettii sfatyla, yl boyunca asker alanda imparatorluun
mutlak diktatr olan hemehrileri Mahmut evket Paamn
ahsnda bulduklar etkin himaye sayesindedir.146 Gerekten de
1909-1911 yllarnda Osmanl m paratorluunda M ahmut
evket Paa dzeyinde bir baka siyas etkinlik adam yoklu.
Politikada etkin olduu kadar, iktidarn tm kumanda yetkisini
139

kendinde toplad iin baz tarihilerin asker diktatr say

dklar Osmanl mparatorluumu 1911 ylna kadar tek bana
ynetmiti. erke subaylar, yksek makamdaki bu hemehri
lerinin himayesi sayesinde, kariyerlerinde hzla ykseliyorlard.
Mahmut evket Paa 1856 ylnda Badat'ta dodu. Atalar
Kafkasyadan g etmilerdi ve een asllydlar.IJ7 Babas
Basrada mutasarrft, sonralar ise Mahmut evkct'in askeri
okulu bitirdii stanbula tanacakt. Mahmut evket 1883te
Askeri Akademiden mezun oldu. Bu srada Osmanl ordusunun
reformu iin stanbul'a gelmi olan Alman Generali von der
Golzun rencilerinden biri oldu ve Almanyada on yl sreyle
eitli askeri okullarda renim grd.
Mahmut evket Paa, Almanyadan dndkten sonra Msr,
Hicaz, Girit ve Arnavutluktaki ordu birliklerine kumanda etti.
23 Temmuz 1908dcki Jn Trk darbesine katld. Zamanndan
nce usulsz edinilen rtbelerin iadesi konusundaki emre uydu
ve gnll olarak mir unvanndan vazgeerek bakalarna
rnek oldu. 31 Mart 1909 olaylarndan sonra M ahmut evket
Paa, Selanikteki Hareket Ordusunun bana geti ve stan
bula yryn ban ekti. Devrik Sultan II. Abdlhamidin
Sclnike srgn edilmesi de M ahmut evket Paann iiydi.148
syann bastrlmasndan sonra Hareket Ordusu datlmad ve
stanbuldaki asker konumu 1911e kadar aynen devam etti.
Mahmut evket Paa da, bakentin askeri kumandan iln edil
di. Ayn zamanda, Hakk Paa kabinesinde Savunma Bakan
l n a da getirilmiti. Mahmut evket Paann gc, Savunma
Bakanl, bakomutanlk ve Avrupa Trkiycsinin ordunun
bamfettiliinde edindii haklar bir arada kulland iin,
mutlaklam!!.149 Konumundan memnun olan Mahmut evket
Paa, 1910 da kendisine teklif edilen sadrazamlk grevini red
detti. Zaten bavezir, nceden onunla gzden geirmeden hibir
140

nemli karar alm azd.'1" Bunun da tesinde, rnein 1910 yln

da Talt ile ztlamas, Taltn, M akedonyadaki balca ttihat
kulplerinin Mahmut evket Paann tarafn tutacaklarn
anlamas ve onunla ilikisini bileyerek ttihat ve Terakki Merkez
Komitesinde kendi durumunu zayflatmay gze alamayp i
leri Bakanl grevinden istifa etmek zorunda kalmasyla
sonuland.151
ttihatlarn Selanik grubu. Savunma bakannn grevden
alnmas iin, orduda zor kullanm konusundan yararlanmak
zorunda kald. Bu, bir anda btn ttihat ve Terakki tekiltna
yansd ve Savunma bakannn sorgulayc hitap tarzyla tm
hkmete vekilliini dayatmasndan rahatsz olan mecliste,
Mahmut evket Paa'nn durumunu zayflatt. Bu nedenle mu
halefet de, ttihat iktidarnn ketalarndan sayd Savunma
Bakan Mahmut evket Paann emekli edilmesinde srarlyd.
Onun uzaklatrlmasyla ttihatlarn ncelikle orduda ve h
kmetteki konumunu zayflatacaklard. Haan Amca, Mahmut
evket Paann ekilme kararm, ttihat ve Terakki Merkez
Komitesinin basks ile vermi olduunu yazyor. Merkez
Komite, istifasnn, ordu levazm grevlerinde zor kullanm
konusundaki soruturmann meclis gndeminden kalkmasna
yardmc olacana dair onu ikna etm iti.152 Ancak grnen
gerek u ki, Mahmut evket Paa'nn grevden alnmasnn
asl nedeni, orduda, ttihatlarn izledikleri i ve d politikalar
dan kaynaklanan ve giderek byyen honutsuzluktur.153
Mahmu* cvketin alnmasnn ardndan Savunma Bakanl
grevine, Trk ordusunda ok popler olan bir baka erke,
Nzm Paa atand.154 lk Balkan Savanda (1912) Osmanl
ordusunun tilaf ordularm atalca hattnda durdurabilmesinde
Nzm Paann etkisi kesindir. Nzm Paa, geri ekilmekte
olan Trk ordularna ate emri vererek ve askerlerin gz
141

nnde eline geirdii bastonla cepheden kaan subaylar dve

rek savunma hattna bizzat nclk etm iti.155 Nzm Paa, tti
hat konusunda, bu kuruluun bir daha iktidara gelmesini engel
leyecek sert nlemler alnmasna ynelik konumalar yapard.156
ttihat liderleri Edirnenin dman eline gemesinden yararla
narak hkmeti devirmeye kalktklarnda (10 Ocak 1913),
Enver ve Taltn yan sra ieri dalan erke asll gen bir
subay, Yakup Cemil, Nzm Paay bu yzden ldrmt.
Sevdikleri Savunma bakannn ldrlmesi orduda, zellikle
de erkesler arasnda infial uyandrmt. erkeslerin atalcadaki birliklerinde yaanan alkant, ttihatlara, ilk kez
erkeslerin ordudaki etkisinin ne denli cidd olduunu gster
miti. Ordu iindeki erkeslerin bu honutsuzluu, 16 Ocak
1913te, Rus gazetesi Novoe Vremya ( Yeni Zaman)'a, zel
muhabirin kaleminden yle yaymlanmt: Baz bilgilere
gre, Osmanl ordusunda grevli ok sayda erke, yine kendi
leri gibi erke kkenli olan Nzm Paanm ldrlmesinde
parma olan herkesten intikam alacaklarna bir azdan yemin
ettiler. atalcada konulanan birliklerde, iktidar deiiklii ve
Nzm Paa'nm ldrlmesi konusunda bakentten ulaan
haberlerin etkisiyle ttihat ve Terakki yandalar ile kartlar
arasnda atmalar alevlendi. Her iki taraftan ok sayda kayp
var. Sadece stanbula gnderilen yarallarn says 45 kiiyi bul
maktadr.157 atalcadaki birliklerden stanbul'a gelen ve ken
disi de erke olan Ahmet zzet Paa,158 ordunun, Nzm Paann ldrlmesi iine bulam olan Enverin ve yandalarnn
asker mahkemeye verilme talebini ttihat ve Terakki Cemi
yetine iletti.l5v Hkmetin buna cevap olarak. atalca ve
Geliboluda hareket halindeki orduda bulunan Nzm Paa yan
da subaylarn tutuklanmas iin emir vermesi, ordu birlik
lerindeki honutsuzluu daha da arttrd.160 ileri Bakanl da.

ayn srada, cezalandrmakla tehdit ederek, ordu mensuplarnn

tutuklanmas ve yksek ve alt rtbede yeni tayinler hakknda
herhangi bir ey yazlp baslmasn yasaklad.161 Hareket Ordusu'nda durum o kadar ktlemiti ki, Enver Paa, atalcada
konulanm birliklere doru yola karak mevzilerin bana
bizzat geme karar verdi. Ancak daha birliklere ulamadan,
geici olarak ordu komutanl grevinde bulunan Abuk Ahmet
Paa ve Garnizon Komutan Yaver Paa tarafndan yolu kesildi.
Bu paalar, ona, katillerle ortak hibir ileri olamayacam ve
ordunun yakn zamanda anl adm lekeleyenlerden tem i
zleneceinden emin olduklarn bildirdiler. Komitac kahra
mana, rahmetli Nzm Paa gibi erke olduklarn hatr
latarak, atalca mevzilerini terk etmesini tavsiye ettiler. Bunun
zerine, Enver, ayn gece stanbula geri dnd. 162
Ordunun hissiyatn ve durumun kontrolden kmakta oldu
unu gren komplocular tela dtler ve ordunun taleplerini
her an yerine getirmeye hazr hale geldiler. Bu nedenle Mahmut
evket Paann sadrazam iln edilmesi, ayn zamanda yurt
talarna babakanlk sunarak erke subaylarn tepkisini hafi
fletme ve ordu iindeki gerginlii yumuatma abas olarak da
deerlendirilebilir. ttihatlar bata sadrazamlk makamna
E nveri getirm eyi planlyorlard. Ancak M ahmut evket
Paann sadrazam iln edilmesi, Hareket Ordusundan gelecek
bir kar-devrim tehlikesini uzaklatrmad ve gerginlik devam
etti. Bu yzden Mahmut evket Paa, 20 Ocak I9 I3 de, tepkili
subaylarla ahsen buluup grmek zere atalca tahkimatna
gitti. Karadenizden M armaraya kadar birlik ylan btn
savunma hattn dolaarak birliklere birleme ars yapt.
Ordular Savunma bakannn arsn ltfedip kabul ettiler ve
ihtill elebalar iin sava sonuna dek herhangi bir mahkeme
talep etmeyeceklerini akladlar.'16' Orduda bar salanmasn
143

da Mahmut evket Paann kimliinin zel bir rol olduu

grlyor. Ayn durum. atalca savunma hatlndaki mem
nuniyetsizlerin temsilcisi ve yine kendisi de erke olan Ahmet
zzet Paann, Savunma Bakanl'na getirilmesinde de sz
konusudur.
kinci Balkan Sava srasnda ortaya kan elverili durum,
ttihatlarn 1913 Ocak aynda hkmeti devirmesi srasnda
talep ettikleri Edirnenin Trklcrc iadesini salad. Mahmut
evket Paa, bu artlar altnda bir kez daha ttihat ve Terakki
Merkez Komitesinin uygun grmedii kii olmutu. nk,
Talt ve onun dava arkadalarnn, valilerin ve bir nceki
hkmetin tayin ettii btn yksek memurlarn izlenmeye tbi
tutulmas isteklerine kar kyor ve bylesi bir tedbirin halk
kitleleri arasnda honutsuzlua yol aacan ve hakl olarak,
ttihatlara dmanlk besleyen insanlarn saysn arttracan
savunuyordu. Bunun iindir ki, 11 Haziran 1913tc Mahmut
evket Paann ldrlmesi bir engeli ortadan kaldrd ve ayn
zamanda ttihata muhalefeti denetim altnda tutma ve EnvcrTalt-Cemal lsnn ahsnda lkede ttihat ve Terakki te
kiltnn diktatrln yerletirme olanan da yaratm oldu.
Mevcut baz veriler, ttihat ve Terakki M erkez Komitesi
yelerinin evket Paa suikastndan haberdar olduklar halde
nne gemediklerine dair kukuyu glendirmektedir. Devrik
Sultan II. Abdlhamid, anlarnda, Mahmut evket Paann
ldrlmesinin, bir atta iki ku vurmu olan ttihatlar asn
dan krl bir i olduunu, hem an kendilerini glgede brakan
nl kahramandan kurtulmu olduklarn hem de muhalefet ile
hesaplama frsatn bulduklarn yazmt.164 Mahmut evket
Paann ldrlmesinden sonra orduda tekrar huzursuzluk
iaretleri belirdi. Subaylar arasndaki alkant, honutsuzluu
glendirdi ve Abuk Ahmet Paa ynetiminde 120 subaydan
oluan bir muhalefet grubu ortaya kt. Hkmet bir komployu
144

aa karmay ve birka subay, bu arada da iki erke gene

rali, Yaver Paa'y ve kr Paay tutuklamay baard.16,1 On
larn tutuklanmas ardndan m uhalif subaylar tm umutlarn bir
baka erkee, 4. Kolordu Kum andan evki P aaya
baladlar, am a ttihat ve Terakki hkmeti her kprdanma
iaretini acmaszca ezdi, zellikle de Tekilt- M ahsusann
kurulmasndan sonra nfuzlu erke subaylarn byk blm
ttihat safna geti.166
Balkan savalarnn bitmesine bal olarak Srbistan, Bul
garistan ve Yunanistan topraklarndan ayrlanlarn yaratt yeni
bir g dalgasyla Trkiyeye yine muhacirler gelmiti. XIX.
yzyl sonundaki gten farkl olarak, bu kez ttihat ve Terakki
sayesinde Balkanlardan nemli bir kitle gelmiti. Bu, ttihatlar
dneminde Trkiyenin Avrupada sahip olduu hemen hereyi
yitirmesinden kaynaklanan bir durumdu. stelik, bu g
organize edenlerin ou da Balkan doumluydu (Talt, Nzm,
Bahaeddin akir vb...). Srgn edilen Hristiyanlarn yerine
Balkanlardan gelen Mslman gm enler yerletiriliyordu.
1914 M aysnda Canik sancandaki Hristiyan kylerine
Makedonyadan g eden 12 bin Mslman yerletirilmiti. Bu
durum geride kalan Hristiyan nfus ile yeni gelenler arasndaki
ilikilerin gerginlemesine neden oluyordu.167 Sadece 1914 Mart
aynda, M akedonyadan Kk Asyaya 243 bin 807 Mslman
g etmiti. Trk hkmeti, srlen Hristiyanlardan, gitmeden
nce, gnl rzas ile lkeyi terk ettiklerine ve bir daha geri
gelmemeyi taahht ettiklerine, geride braktklar ve kendile
rine ne satma ne de yanlarna alma izni verilen mal varlklar
zerindeki haklarndan vazgetiklerine dair imza alyordu.16*
Balkanlardan gelen Mslman muhacirler de Ermeni ahali
nin youn olduu blgelere yerletirildi.IwMesel, 1913 ylnda
Erzurum vilayetindeki Ermeni kylerine, Balkan kl170 150
145

Mslman aile yerletirildi.'71 1913 ylnda, Ermeni Patrik

liinin hazrlad bir belgede, Mslman muhacirlerin Ermenilerin yaad vilayetlere yerletirilmemesi zellikle talep
ediliyordu.172
Son olarak, erkeslerin hem ttihat ve Terakki hkmetinde
hem de muhalefet hareketlerinde temsil edildikleri belirtilmeli.
1908-1910 yllarnda erkeslerin asl dayana, Mahmut Celaletttn Paann olu ve Ademi Merkeziyet ve Teebbs-i ahs
cephesinin kurucusu Prens Sabahattindi.173 ttihat safnda,
Selanik merkezine etkin olarak cephe alanlardan biri de, son
ralar M ahmut evket Paann yaratt sempatiden yararla
narak itilaf Frkas n kuran Albay Sadk't.174
Ermeni sosyal demokrat Hnak Partisi, tilaf Frkas ile aktif
ibirlii iindeydi. 3 ubat 1912'de iki parti arasnda imzalanan
ibirlii anlamasndaki 6. ve 7. maddeler erkeslere ilikindir:
Madde 6. Zor kullanlarak insanlarn elinden alnan toprak ve
mlk olaylar takip edilmeli ve bunlar yasal sahiplerine iade
edilmeli
M adde 7. sknlar, yerli ahalinin zel mlkiyetine zarar ver
memesi iin, gmenler, sadece msait devlet arazilerine yer
letirilmelidirler.175
Sosyal demokrat Hnak Partisinin srar ile tilaf hkmeti,
erkesler ve Kltlerin Ermenilere ait topraklara el koyma olay
larn yerinde incelemek zere, Ermenilerin youn olarak
yaad blgeye zel bir komisyon gnderdi. Ancak bu komis
yonun almalar herhangi bir sonu elde edilmeksizin yarda
kesildi.

146

KNC BLMN NOTLARI

1 Mousoulmanine, no 6, Paris, 1910
2 Nokia, erkesler: Kafkasyaya Dnyoruz", 17 Haziran 1990, yl 8,
say 24, s. 18-19
3 Mfit Kandemir, erke Aydn ve TV, Yedi Yldz, 1994, say 5, s.20
4 T. Ylmaz ztuna. B alangcndan Z a m a n m za K a d a r Trkiye Tarihi,
cilt 12, stanbul, 1967, s.153
5 Sultan Devlet-Giray'n verilerine gre. OsmanlI ordusunun kumanda
kademelerinin yzde 30u erkeslerden oluuyordu.
Bkz. G.A. Dzidzarya, Maxadjirslvo I problemi isorii Abxazii X IX v.,
Suhumi, 1975, s.478
6 Daha 1870li yllarda Rus konsoloslarnn raporlarnda, "Babli bizden
gedcnlcri bir sredir okamaya koyuldu" deniyordu. Bu, BabIli
den zel bir tekdir-name"nin mevcudiyetiyle aklanyordu.
Bkz. AVPRj, f. 149. Trk masas (eski), op.502a, d.4468, 1861-70,
s. 142
7 AVPR, f.151, Polit. Ariv, op.482, d.3145, 1908, s.3
8 A.H. Kasumov, Razniye sudbi, Nalik, 1967, s.43
9 M.B. Hacetlae, Ubiyca na trone. (Zapiski Naafnika (aynoy policii v
Turtsii), Petrograd, 1918, s.7
10 AVPR, f.249, stanbul Bakonsolosluu, op.616, d.554, 1889, s.180
11 AVPR, f. 15J, Polit. Ariv, op.482, d. 1029, 1908, s.1135
12 Tark Mmtaz Gztepe, im am a m il-D atslan A slan, drdnc kitap,
Kafkasya m n Byk Harp ve htilal Kahraman mn Esavli ve lm,
stanbul, 1950, s. 155
13 Ali Said, Saray Halralar, Sallan Abdlhamid'in Hayal, stanbul,
1994, s.77
14 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.3145, 1908, ss.8-9
15 Tahsin Paa,Abdlham id/ Yldz Hatralar, stanbul, 1931, s.97
16 G.A. Dzidzarya, a.g.e., Suhumi, 1975, s.487
17 ytyn yerde, s.488
18 brahim Alaeftin Gvsa, Trk Mehurlan Ansiklopedisi, stanbul,
1940, s.94
19 T. Ylmaz ztuna, a.g.e.. s.173
20 zzet Aydemir, Muhaceretteki erke Aydnlar, Ankara, 1991, s.68
21 Bu kuruluun bir baka ad da erke Komitesi" idi.
147

Bkz. AVPR, f.]5 1. Polit. Ariv, op.482, d. 1030, 1008, s. 165

22 RGVA, f.38. Genelkurmay Blm, op.7, d.422, ss.5 ,5 a.t.
23 R. Traho, erkesi (Circasians-Northern Caucassiats), Nalik, 1992,
s.121
24 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d.l 13, s. 102.
25 AVPR. f. 151. Polit. Ariv, op.482. d. 1030, 1908, s. 166
26 Ayn yerde
27 Ayn yerde
28 Haan Amca, Domayan Hrriyet 1908-1918, stanbul, 1958, s.58
29 RGVA. f.450, Trkiye, op.l, d.533, s.53
30 apsug kkenli
31 RGVA, f.450,Trkiye, op. 1, d.113, s. 104.
32 Ayn yerde, s. 104 a.t.
33 Ayn yerde, s. 104 a.t.
34 Averyanov, Etnografieskiy i voennv-polilieskiy obzor aziatskix
vlacieniv Ottomaskoy imperii, Sankt Petcrburg, 1912, s.21
35 A.H. Kasumov, a.g.e., Nalik, 1967, s.56
36 Tark Mmtaz Gztepe, a.g.e., s. 158
37 1877-78 Rs-Ttirk Sava'ndan sz ediliyor
38 Dr. Mustafa Budak. The Caucasus in the Ollomaan-Russian Relations, Eurasian Studies. vol. 1, no 4, Winler, 1995, s. 122
39 Dr. Abdullah Saydam, Freedon Movements in Northern Caucasia",
Eurasian Studies. vol. 2, no 1, 1995 Spring, p.93
40 ibid
41 ibid
42 A.G. Avagyan. Husiskovkascineri (erkezneri) deri Arevmfyan Hayastonum "Hamidiye " gnderi ev jandarmakn zorkeri himnadrman yort
sun!, Professor Con Kirakosyani 70 amyakin rvirvals gitajoxovi
zekutsumneri tezisneri joxovalsu", Yerevan, 1997, s.37-40
43 Sual Parlar, Osmanl 'dan Gnmze Gizli Devlet, stanbul, 1997, s.32
44 RGVA, f.2000, GUG, op.l, d. 1000, s. 43.
45 A.H. Kasumov, a.g.e., Nalik, 1967, s.43
46 RGVA, f.2000, GUG, op.l, d.1000. s.3.
47 Ayn kaynak
48 Ayn kaynak
49 AVPR. f. 180, stanbul Elilii, op.517/2. d.3944, 1908-1912, s.4.
50 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.1635, 1899, s. 12 a.t.
148

51 AVPRt, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.3944. 1908-1912. s.29

52 RGVA, f.2000, GUG, o p .i, d. 1006, s. 16 a.t, 17.
53 AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.3176, 1894, s.9
54 RGVA, f.2000, GUG, op.I, d. 1002, s.200
55 RGVA, f.2000. GUG, op.l,d.3779, s.10.
56 AVPR, f. 151. Poli. Ariv, op.482, d. 1625, 1881-84, ss. 129-130.
57 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d. 1639, 1903, s. 165
58 RGVA, f.2000, GUG, op. I, d.870, s. 16 a.t.
59 Mohamnad Kheir Haghandoqa. TheCircassians, Amman, 1985, p.4l42
60 ibid, p.42
61 AVPR, f.151. Polit. Ariv, op.482, d .1639, 1903, ss. 165-166
62 Ayn kaynak, s.166
63 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d. 1640, 1904, s.5
64 Ayn kaynak
65 RGVA, f.450, Trkiye, o p .l, d. 133. s.9
66 Ayn kaynak, ss.9, a.t, 10
67 Ayn yerde, s. 10
68 Mousodmanine, no 6. Paris. 1910, s. 12

69 AVPR, f. 343, Ermeni leri, op.461, d.71, 1865-1888, s.47

70 M.B. Hacetlac, a.g.e., Pctrograd, 1918, s.7
7 1 RGVA, f.450, Trkiye, op. i , d. 111. ss.8-12
72 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.3454, 1901, s.48.
73 Ayn yerde
74 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d. 1638, 1902, ss. 134-35
75 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d. 1630, 1839-1894, ss.154 a.t, 155
76 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.376, 1902, s.4 a.t
77 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d. 127, s. 15
78 Zeki Paa 1908 Agustos'unda azledilmi, yerini bir baka erke.
Abdullah Paa alnt.
Bkz. AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.3944,1908-1912 yllar,
s.4
79 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d. 1639, 1903, s. 121
80 Ayn yerde, s.128
81 AVPR. f.l 80, stanbul Elilii, op.517/2, d.3919, 1907-1913 yllar, s.
3 a.t
82 Dogovori Rossii s drugimi gosudarstvami, IH56-I9I7, Moskva, 1952.
149

s.168-169, 205
83 M. Kalman, Ban Ermenistan (Kiirt likileri) ve Jenosid, stanbul,
1994, s.35.
84 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.1639, I903.S.I53.
85 AVPR, f.151. Polit. Ariv, op.482, d.3066, 11896-97, s.6.
86 Ayn yerde, ss.2, 2 a.t.
87 Ayn yerde, s.49,49 a.t.
88 Ayn yerde, s.54 ob
89 Y.A. Petrosyan, Miadoturetskoye dvijeniye, Moskva, 1971, s.166 ve
V.. pilkova, Mladolurelskava revolutsiya 1908-1909, Moskva, 1977,
s.33
90 G.M. Bikerman ynetiminde yaymlanan Turelskiy sbornik (Kk
Asyadaki olaylara ilikin)dcn alnt, SPb, 1909, s. 164-165
91 Cevat Rfat Atilhan, lim Inda ve Tarih nnde 31 Mart Facias,
stanbul, 1956, s. 12 1
92 ibid, s. 122
93 Aryanda Trkova, Staraya Turtsiya I mladoturki, God v Konstanlinopoie. Pclrograd, 1916, s. 15
94 Azatamart, Haziran 26/9 Temmuz 1909, no 15
95 G.Z. Aliev, Turtsiya v period pravleniya mladoturok (1908-1918),
Moskva, 1972, s.246
96 1908-1911 yllarnda Osmanl meclisi mebusu Gcgam Ter-Garabetyan
(Geham diye geer)
97 Azatamart, Temmuz 1909, 1/14, no 19
98 Atom, Petakan veranorogutyun u hoxayin harise, Konstantinopolis,
1910, s.66

99 RGVA, f. 2000, GUG, o p.I, d.1002, s.203

100 Ayn yerde, s.222
101 Ayn yerde, s.20l a.t.
102 Ayn yerde, s.222
103 Ayn yerde, ss.238, 238 a.t.
104 AVPR, f. 15 1. Polit. Ariv, op.482, d. 1646, 1910. ss.41-41 a.t.
105 N.N. Goloborodko. Turtsiya, Moskva, 1912, s.239
106 Lowell Bezanis, Soviet Mslim Bnigrees in tbe Republic o f Turkey, Centraal Asian Survey iinde, vol. 13, no I, 1994, p.41
107 Muhittin nal, Kurtulu Savanda erkeslerin Rol, stanbul, 1996,
s.14
150

108 Ayn yerde, s.5l

109 Suat Parlar, a.g.e, s.49-50
110 1908den I918e kadar olan on buuk yllk bir dnemde Trkiyede
918 gazete ve dergi yaynlanmaktayd. En ok gazete ve dergi 19081909 arasnda kmt: 353 ayr isim altnda
Bkz. Hfc Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, stanbul, 1973, s. 105
111 G.A. Dzidzarya, a.g.e., Suhumi, 1975, s. 489
112 Ayn yerde
113 Haan Amca, a.g.e., s.58-59
114 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler, stanbul, 1952, s.607
115 zzet Aydemir, a.g.e., s.86
116 ibid
117 Kafkasya Gerei, Nisan 1993, say 12, s.56
118 Nokia. erkesler: Kafkasya'ya Dnyoruz, 17 Haziran 1990, yl 8,
say 24, s. 19
119 ibid
120 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s.275-276
121 Mustafa Butbay, Kafkasya Hatralar, stanbul, 1990, s.2
122 Tank Zafer Tunaya, a.g.e., s.607
123 Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl imparatorluunda nklap Hareketleri
ve Milli Mcadele, stanbul, 1959, s.411-412
124 ibid, s.412
125 AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.4222,1901-1908 yllan, s.
55
126 AVPR, f. 180, stanbul Elilii, op.517/2, d.4226, 1910-1913 yllan,
ss. 106-109
127 Ayn yerde, s. 171
128 Ayn yerde, s.65
129 Ayn yerde, s.54 a.t.
130 Ayn yerde, s.276
131 Ayn yerde, s.313
132 Ayn yerde, s.313
133 AVPR, f. 149, Trk masas (eski), op.502 a, d.4556, 1913 yllar, s.l.
134 zzet Aydemir, a.g.e., s.68
135 Mustafa Butbay, a.g.e., s.2
136 ibid, s.3
137 AVPR, f.iS i. Potil. Ariv, op.482, d.4073, 19J4-J9J7, s.3
151

138
AVPR, f. 151. Polil. Ariv, op.482, d. 1648, 1912-1914, s.230
139AVPR, f.15 1. Polil. Ariv, op.482, d.4383, 1917, s.13
140 Ayn yerde, s. 16
141 AVPR, f. 151. Polit. Ariv, op.482, d.4383, 1917, s.17
142 Ayn yerde, s. 15
143 zzet Aydemir, a.g.e., s.89
144 Mustafa Butbay, a.g.e., s.2
145 Muhittin nal, a.g.e.. s. 129 vc zzet Aydemir, a.g.e., Ankara, 1991,
s.89-90
146 Haan Amca, a.g.e., stanbul, 1958, s.79
147 Kafkasya Gerei, say 12, Nisan 1993, s.4
148 Sina Akin, Jn Trkler ve Iihal Terakki, Ankara, 1998, s.200
149 AVPR, f .l 51. Polit. Ariv, op.482, d. 1038, 1910, s.5
150 AVPR. f.151. Polit. Ariv, op.482, d.1038, 1910, s.196,419
151 Ayn kaynak, s.419
152 Haan Amca, a.g.e., s.83-84
153 AVPR. 1.151. Polit. Ariv, op.482, d. 1045, 1912, s.209
154 Ayn kav nak
155 Hsancdin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1957, s.82
156 AVPR, f.l51. Polit. Ariv, op.482, d. 1045, 1912, s.304
157 Nom e Vremya, 16 Ocak (29 Ocak) 1913, no 13236
158 Ahmet zzet Paa 1910-1913 yllarnn Genelkurmay bakanyd ve
Yemen'deki savan bandayd.
159 AVPR, f. 151, Polit. Ariv, op.482, d. 1047, 1913, s.20
160 AVPR, f.l51. Polit. Ariv, op.482, d. 1047, 1913, s.21
161 Ayn yerde, s.78
162 Novoe Vremya, 17 Ocak (30 ocak) 1913, no 13237
163 Novoe Vremya, 21 Ocak (8 ubat) 1913, no 13241
164 smet Bozda, Sultan Abdiilhamid'in Hatra Defteri, stanbul, 1996,
s. 155.
165 AVPR, f.151. Polit. Ariv, op.482, d. 1050, 1914, ss. 13. 13 a.t.
166 RGVA, f.2000, GUG, op.l, d. 7410, s. 19
167 Ayn yerde, s.41
168 Ayn yerde, s.127 a.t.
169 Ayn yerde, s.354 a.t, 355
170 AVPR, f.l51. Polit. Ariv, op.482, d.1047, 1913, s. 136 a.t.
171 AVPR, f.151. Polit. Ariv, op.482, d.1648, 1912-1913, s.63a.t.
152

172 AVPR, f. 151. Polil. Ariv, op.482, d.1047, 1913, s.119

173 Sabahattin Osmanl mparalorlutnda domu ikinci kuaktan bir
erke'ti.
174 AVPR, f.151. Polit. Ariv, op.482, d.1041, 1911, s.157
175 Sapah-Gulyan, Patavcanatuere, Peyrut, 1976, s.312.

153

NC BLM
erkeslerin Mill Kurtulu Hareketine Katklar
( 1919- 1923)

Mill Kurtulu Hareketinin Karakteristik zellikleri ve

erkeslerin Ynsal Katlm Nedenleri
Osmanl m paratorluu'ndaki erkeslerin M ill Kurtulu
Savanda etkin yer almalar, bu hareketin zelliine, ortaya
k artlarna ve erkeslerin ynsal katlmn salayarak
onlar Kemalist hareketin balca itici gc durumuna getiren ve
1919-1923 arasnda Trkiyede gelien olaylarla dorudan
balantldr. erkesler, Mill Kurtulu Hareketi tarihindeki
etkin rolleri, birbirlerine tutkunluklar, farkl direni gruplan ve
cepheler oluturmadaki giriimcilikleri ve hem Kemalistler
hem de padiah hkmetinden yararlanma becerileriyle, gerek
ten de, zerk bir unsur olabilmilerdi. Bu nedenle Mill Kurtulu
Harcketinin karakteri, ortaya k koullar, Kemalistlerin
mill siyaseti ve erkeslerin bu harekete kitlesel katlmnn
nedenleri zerinde ksaca durm ak gerekecektir. Ancak,
erkeslerin Kemalistler safnda olduu kadar, Anzavur ayaklan
masnda olduu gibi padiah hkmetinin yannda ve onlara
kar da savam olduklar, zellikle de belli bir evrede padiah
taraftan erkeslerin domakta olan hareket iin en cidd tehdit
olduu zellikle dikkate alnmaldr. Bu arada, Kemalist hareket
iinde gazi unvanna resmen lyk grlen 20 eylemciden 11i
erketi.1
erkeslerin Kemalist harekete ynsal olarak katlmalarnn
nedenlerini tahlil edebilmek iin, ncelikle, bu hareketin zel
liklerini ayrntl olarak ele almak gerekir. Bu harekete tek ynl
155

anlam olan bir zellik yaktrmak zordur. Gereklie daha

uygun den, bu hareketi, tartlmaz biimde m illi zgrlk
olmasnn yan sra, Ermeniler ya da Rumlar gibi mill Hristi
yan aznlklar sz konusu olduunda, milliyeti renkler de
tayan, zor, ok dzlemli bir hareket olarak ele almaktr. Baz
topraklarn Ormcnilere ve Rumlara braklmasn ve Anadoluda
byk Ermeni ve Rum devletlerinin kurulmasn ngren An
tant planlar, Mslmanlarn kenetlenmesine yol am ve onlar
M ill Kurtulu M cadelesinin en nemli dayana haline getir
mitir. Ermenilerin ve Rumlarn yaad alanlar, Trklerin
yaam alanlaryla i ieydi. Bu nedenle Ermeniler ve Rumlar,
Kemalist hareketin nderleri tarafndan zaten doal dman
olarak grlyorlard. Trk Mill Kurtulu H areketinin Erme
niler ve Rumlara ynelik olduu Trk tarihileri tarafndan da
kabul grmtr. Trk tarihi Alev Cokun, 30 Ekim 1918de
Mondros M tarekesinin ardndan ayn yl iinde kurulan be
protesto rgtnden Ermenilcre, dier ikisi ise Rum azn
lklara kar ortaya kmt. Bu kurulularn izledikleri tek
ama, bunlarn ortaya ktklar blgelerin tarihsel, corafi ve
nfus asndan Trklerc ait olduklarn ispatlamak, bylecc
Osmanl toplumunun blnmezliini salamakt demektedir.2
Balkesirden balayp Sivas'ta son bulan btn Kemalist kong
re belgeleri bu konuda tanklk etmektedir. Bunlarda ngiltere,
Fransa, Amerika ve talyaya dorudan cephe alan bir sylem
yoktur, sadece Erm enistan'a dou blgelerinin, Yunanistana ise
toprak ilhakna izin verilmemesine dair maddeler vardr.2 Bu
yzden, Erzurum Kongresi, (K aradeniz sahilinde Trabzon bl
gesinde) bir Pontus Rum devletinin kurulabilecei ve Ermeni
Cumhuriyetine birka vilayet terk edilebilecei tehlikesini
dikkate alarak Ermenilcre ve Rumlara kar koyacak yerel bir
rgt kurulmasna ilikin bir karar ald.4 Trk tarihi Doan
156

Avcolu, Kar koyu dorudan doruya ngiltere ve Antant

devletlerine kar deildi. Ermeni ve Rum hkmetlerinin kurul
masna karyd diye yazmaktadr.5 Trk aratrmac Fikret
Bakaya da, Milli Mcadele srasnda anti-emperyalist ideolo
ji ve byle bir bilin sz konusu bile deildi.. Bunun iin ne
teorik e de pratik bir imkan vard dedikten sonra, Silahl
savaa neden olan, Ermenilerin, Franszlar tarafndan ele gei
rilen Kilikya'y geri gelileri,ile Yunanllarn zmire karma
yapmas ve Rum tacirlere geri dn artlarnn domasyd
diye devam etmektedir.6 Baskn Oran, Mill Kurtulu Hareketindeki ideoloji, bu mcadeleye katlanlarn sosyal yaps ve
Kcmalistlere destek vermelerinin nedenini tahlil ederken, Bu
hareketin, igalcilere kar yrtlmeyip mill aznlklara kar
olduu iin kurtuluu bir yannn olmad sonucuna ula
maktadr.7
Bundan da te. Antant ordular tarafndan alnan yerlerde ilk
evrelerde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ve kar koyma anla
mnda herhangi bir k gzlenmiyordu. Sava yllar boyunca
can kan Mslman halk, Mondros Mtarekesini kurtulu
gibi alglad iin birleik ordulara kar hibir tepki gster
memiti.1 Yunanllarn zmiri igalinden sonra durum kkten
deiti.
Trk tarihiliinin Mill Kurtulu Harekctinin balamasn
balad Kilikyada, ngiliz igali srasnda da her ey sakindi.
Hatt Mslman nfus ngiliz ordular ile fiilen ibirlii yap
yordu. Bu blgedeki milliyeti rgtler, ancak, ngiliz igal reji
mi Fransz ynetimine devredildikten sonra ortaya kmaya
balad. Fransz birliklerinde epeyce Ermeni asker bulunduu
iin, byk bir Ermeni tmeni bile oluturulabilmiti. Fransz
Komutanl, daha nce tehcire gnderilmi olan Ermenilere
geri dnme ve mal-mlklcrini alma izni dc vermiti. Jiu olayda
157

bile Mslman ahalinin kar kt Fransz ordular ve

memurlar deil, Ermenilerdi. Trk tarihi Doan Avcolu'na
gre: Trklerin, Fransz igaline ilikin ilk gsterdikleri tepki,
dorudan Franszlara yneltilmi bir kar koyu deildi. O
kadar ki, Beyaztzade eraf Franszlar M arata dostluk gster
erek karlam, ereflerine yemek bile vermiti.10 Kilikya'daki
dier blgelerin Mslman aalan da, Fransz igalini, gnde
rilen birliklerde Ermemle*in yerine sadece Franszlarn ya da
Kuzey Afrikal Mslman askerlerin bulunmas artyla, ayn
biimde memnuniyetle karlamlard. Kemalist hareketin ye
lerinden biri olan Halide Edip anlarnda unlar demektedir:
Kilikyann Franszlar tarafndan igal edilmesi ve Fransz
larn Ermenilerden oluan birlikler kurmas byk zntye
neden olmu, ayn zamanda kanl olaylar kmasna hizmet
etmiti. " Halide Edip, Mttefiklerin iki giriiminin Kurtulu
M cadelesi'ne neden olduunu yazmt. Bunlar, dou vilayet
lerinin Ermeni tehciri ve meskun Ermeni ahalinin toptan yok
edilmesinden nceki haliyle Ermenistana katlmas, Batda ise
baz topraklarn Yunanllarn eline gemesiydi. Mttefikler bu
iki durumdan kanm olsalard, tarih bugn btnyle farkl
geliecekti diyordu Halide Edip.12 Antep ve evresinde Fransz
ordularna kumanda eden Abadi de, anlarnda, Ingiliz igalinin
hibir durumu deitirmediini, Trklerin sakin olduunu, ngi
liz K um andanlnn yerel ynetimin ilerine karmadn,
ngiliz igalinin Fransz igali ile el deitirmesinin, balarda,
grnrde duruma hibir deiik getirmediini belirterek,
Ancak Ermeni tmeninin kurulmas hereyi deitirdi diye
yazyordu. Ermeni tmeni, igal yllarnda, Hristiyanlara
ynelik tehlikeyi savuturmak ve oransal ilikileri deitirmek
zere oluturulmutu. Bu da Trkleri ok incitmi ve sava
nedeni olmutu.13
158

Kemalist hareket srasnda, Ankaradaki Sovyet Rusya elil

iinde grevli bulunan Sovyet yazar Mihail Pavlovi (M. Veltmann) da, Kurtulu M cadelesinin balamasn Ermeni ve
Rumlara balamaktadr: zmirde Yunan ordularnn ekyalk
hareketleri ile Kilikyada Danaklarn rgtledii Ermeni gnl
l milisler, Kk Asyann Mslman ahalisi arasnda byk
tepkilere yol ayordu. gal ordular ile mcadele etm ek zere
her yerde isyan birlikleri oluturulmaya baland. Anadoluda
mahsur olan Trk ordularndan geriye kalanlar da bu isyan bir
liklerine katlmt. 14
Kcmalistlerin, asl dman olarak Rumlar ve Ermenileri
grdklerine, fazla nemli saylmayacak ama zel bir durum
olan sava tutsaklarna yaklam tarz da tanklk etmektedir.
Mihail Pavloviin belirttiine gre, Trk askerleri ve gnll
lerinin, yakalam olduklar ngiliz ve Fransz esirleri salverdik
leri sk sk grlse de, Rumlar ve zellikle de Ermenileri, d
nek ve hain' saydklar iin acmaszca ldrrdler.1^ erke
Ethcm de anlarnda, Elimize esir den Yunanl asker ve su
baylar adet olduu zere ldrrdk diyordu.16 Sovyet Rus
yann Trkiye Sefareti Birinci Sekreteri Upmal-Angorski, 8
Kasm 1920 tarihli raporunda unlar yazyordu: Kendi
tebaalarndan olanlara, hibir ekince duymadan, sistematik
zulm uygulam aktadrlar. Bundan en ok ekenler de
Ermenilerdir. Ermeniler, eskiden olduu gibi kovalanmaya
maruzdurlar.17
18 Kasm 1920de Trkiye Byk M illet M eclisinde
konuan zmir M illetvekili M ahm ut Esad (B ozkurt)un,
Hristiyanlara asla itibar edilmemesi ve onlarn hakkndan
gelinmesine ynelik ars, Hristiyanlarn tmnn (Ermeni
ve Rumlar) hain olarak grldklerine ve onlara hainlere lyk
davranlmas gerektiine kanttr: Onlar bu lkenin yurt159

taln reddettiler, haince silah ekerek ondan vazgetiler.

Onlar Osmanl tarihinin vefasz ocuklardr ve onlarn bu
(lkede hibir hakk kalmamtr. Onlar bu lkede kendi hak
larn korumak isterken emperyalizmin ua olup vatan ele
verdiler. "1
Hristiyanlara kar asrlar boyu alanan kin, Osmanl
mparatorluunun bana gelen her belnn onlardan bilinmesi,
imdi de savata alnan yenilgi ve kalan son Hristiyan vilayet
lerin de lkeden kopartacana ilikin bir gerek tehdidin ortaya
kmas Mslman eyi harekele geirmi ve ne pahasna olur
sa olsun olaylarn byle bir senaryo dahilinde gelimesine izin
vermeme kararllna ynlendirmiti. Buna karn, hareketi
mill aznla ynelten, crkeslerin Trkiye Mill Kurtulu
Hareketi iinde yer atma nedenlerinden biridir. crkeslerin
hareket iinde yer almalar ve btn cephelerde ve Kemalist
hkmette etkin rol stlenmelerinin cidd birka nedeni daha
vardr. Balcalan unlardr:
1) Mill Kurtulu Hareketi iinde ttihat faktr.
2) Birinci Dnya Sava yllarnda. Ermeni ve Rumlarn yok
edilmesinin sorumluluu.
3) Birinci Dnya Sava'nn toplumda yanda bulmamas ve
erkesler arasnda ok sayda asker kaa bulunmas.
4) erke aristokrasisi ve aalarnn rol.
5) Kemalistlerin mill politikas.
ttihat faktr ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Mill
Kurtulu Hareketi'nin ynetimindeki rol hl ok az incelen
mi ve tartmal konulardan biridir. Son yllarda bu konuya
byk bir ilgi gzlenmektedir. Trkiye ve Bat tarih yazmnda
bu konuda ok deerli baz aratrmalar yaymlanmtr. Alman
tarihi E. Zrcherin esasl bilgiler ieren incelemesi bu rnek
lerden biridir.19 Z rcherc gre, byle bir hareketin ve
160

Anadoluda direniin rgtlenmesi fikri ttihatlarn ynetici

kadrolar arasnda Balkan Harbinden hemen sonra olumutu.20
Mill Kurtulu Hareketi, ilk evrelerinden itibaren, ttihatm daha
1915te zerinde alm olduu plana gre geliti. Bunu u
olgular da kantlamaktadr:
M ondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra, 1 Kasm
1918de stanbulda ttihat ve Terakki Partisinin son kongresi
yapld. ttihat ve Terakki rgtnn tamamen datlmas ve
yeni bir partinin, Teceddt Ftrkasnn kurulmas karar alnd.
Kongrenin alm olduu kararlardan biri de, ttihat ve Terakki
rgtnn olanaklarnn lkenin kar iin kullanlmasn
ngren maddeydi.21 Bu kararn ardndan lkenin her yanna
yaylm olan ttihat kulpleri Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerine
dnt. Bu cemiyetlerin kuruluunda ve lkede Mill Kurtulu
H areketinin balatlm asnda en nemli rol iki Jn Trk
rgtne aittir: Tekilt- Mahsusa ve onun temelinde kurulmu
olan Karakol. ttihat liderlerinin stanbuldan kamalarndan iki
gn nce, Enverin Kuruemedeki yazlnda, Enver, Talt,
Cemal, Kara Kemal ve Tekilt- M ahsusa Bakan Hsamettin
Ertrk'n katld bir toplant gerekleti. Toplantda direnme
odaklarnn oluturulmas ve ortaya kan yeni koullar altnda
Tekilt- M ahsusann alma taktii kararlatrlmt.22
Bu ttihat rgtlenmesi, Kemalist hareket yllarnda, tti
hatlarn Anadoluya geirilmesi, eteler oluturulmas, onlara
silah salanmas ve yeni direni odaklar yaratlmasnda nemli
bir rol oynamt. Bylece Tekilt- M ahsusann dorudan
kontrol altnda ve btnyle Tekilt- Mahsusa yelerinin
katlmyla Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurul
du.23 Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin al
malarnda erke Fuad24 ile bu cemiyetin kurucularndan olan
ve 10 Ekim 1918de Trakya Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini
161

kuran Haan Tahsin (Argun) Beyin etkin rolleri olmutu.25

kinci rgt, Karakol, mmtaz ttihatlardan Kara Vasf ye
Kara Kemal tarafndan, ikisinin de lkabndan gelen bir ad ile
kurulmutu. Bu kuruluun ynetiminde, hepsi de Tekilt-
Mahsusa birimlerinin banda bulunmu kiilerden 7 ye daha
vard: Ali etinkaya, Yenibaheli kr, erke Reit ve dier
leri.26 Karakol ayrca, Anadoluya para, silah ve ttihat tay
ordu. Halide Edipin verdii bilgiye gre, Karakol araclyla
Anadoluya, Mttefiklerin stanbul ve dier yerlerdeki depo
larndan alnan 320 mitralyz, bin 500 tfek, bir topatar, 200
sandk cephane ve 10 bin niforma aktarlmt.27 Erzurum
Kongresi'nin hazrlanmasnda da Karakolun nemli hizmeti
olmutu.28 E. Zrcher'in tehisine gre, Karakol rgtnn
almalar iki yndeydi:
1) zlenmekte olan ttihatlar kurtarp Anadoluya sevk
etmek ve 2) lkenin deiik yerlerinde direni hareketini
rgtlemek.29
Ankaradan bamsz olarak Sovyetlerle dorudan iliki ku
ran Karakol, 1920 Nisannda Atatrk tarafndan lavedildi.30
ttihat olgusu iinde gzlenen, ou milliyeti nderin, ki
M ustafa Kemal de bunlardan biriydi, Jn Trk rgtnn yesi
olmalardr. Bunlardan bazlar, ttihat iktidar srasnda partide
sorumlu makamlar igal etmi, ttihatn zmirde sorumlu
ktib-i umumisi, daha sonralar ise Trkiyenin nc cum
hurbakan olan Celal Bayar gibi lke ynetiminde nemli rol
oynam kiilerdi. M ustafa Kemal Anadoluya getiinde, orada
ttihat ve Terakkinin daha nce oluturduu ve ilerde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine dnecek olan direni rgtleri zaten
mevcuttu. ie gemi bu gruplardan tek bir ama, yurdun
yabanc igalcilerden kurtarlmas hedefini benimseyen bir g
rgtlemi olmasn M ustafa Kemalin en nemli hizmeti sayan
162

Tekilt- M ahsusanm bakan Hsamettin Ertrk, bu konuda,

yoksa mill hareket M ustafa Kemalin Anadoluya gelmesin
den nce de balamt diye yazmaktadr.31 Daha nemlisi, ona
gre, M ustafa Kemal, ttihat ve Terakki liderlerinden biri
sayesinde bu hareketin bana gelebilmiti. Hsamettin Ertrk
ve Kara Vasfa, M ustafa Kemali, en yetkili bakomutan
olarak kabul etmeleri ve ona destek kp etrafnda toplanmalar
zel emrini gnderen bu kii, Talt P aayd.32 ttihat ve Terakki
liderlerinden bir dieri, Enver Paa, M ustafa Kemalin sadece
balangta lider olacan, ancak kendisi Anadoluya dner
dnmez liderlii devralacan umuyordu.33
erkcslerin Kurtulu Sava iinde yer almalarnn neden
lerinden biri de, 1915-1916 yllarndaki Ermeni soykrmnn
sorumluluu ve Antant devletlerinin bu konuda izledikleri poli-.
likayd. Osmanl mparatorluu ykldktan sonra, Mttefikler,
Ermeni soykrmndan sorumlu olan ttihatlar tutuklamaya v
mahkemelere sevk etmeye baladlar. Lyod George bu konuda
unlar yazyordu: Bu suikastlar dzenlemeleri iin Trklere
asl bizim frsat verdiimizi dikkate aldmz iin, tarihin bizi
daima sulayaca ve bizden kaynaklanan bu hakszl dzelt
mek amacyla nmze kacak ilk olaydan yararlanarak, elim
izde olduu lde, byle facialarn tekrarlanmasn imknsz
hale getirmenin ahlk ykmll zerimizdeydi. 34 Mtte
fiklerin igali altndaki blgelerde, bu tr sularn yarglanaca
mahkemeler kuruluyor ve Hristiyan mlk sahiplerine mal
larnn iadesi ynnde kararlar alnyordu. Boazlyan Kay
makam Kemal, Entenilerin kitlesel olarak katlinden sorumlu
olduu iin, 10 Nisan 1919da, padiah mahkemesi tarafndan
aslarak idam edilmiti. Bayburt Kaymakam Nusret de ayn
sulama ile 5 Austosta aslmt. Crmleri, bu katliamlar
rgtleyen ttihat ve Terakki hkmetinin bile gz yumamaya
163

ca kadar canavarca olduu iin 1915 te grevden alnm olan

Diyarbekir Valisi erke Reit Bey ise intihar etmiti.
Bu tutuklamalar ve Mttefiklerin kararll lkede byk bir
korku salyordu; nk Mslman nfs Ermeni soykrmnda
etkin olarak yer alm ve ldrlen ya da srlen Hristiyanlarn
mal varl da Mslman burjuvazisi ve ky aalarnn eline
gemiti. Osmanl mahkemelerinin kurulmas ve aldklar karar
lar, ttihatlarda byk rahatszlk uyandryordu. Tek kurtulu,
stanbuldan Mttefik ordularnn elinin yetiemeyecei uzak
yerlere, yani Anadolunun i blgelerine kamak ve Mustafa
Kemalin bakanlndaki Ankara hkmetinin etrafnda kenet
lenmekti. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, en nemlisi de Kuvay
Milliye denilen halk kuvvetleri Hristiyan katliamnda aktif
olarak yer alan ve bununla sulanan kiilerden oluuyordu. Trk
tarihi Taner Akam, Kemalist hkmet birimlerinin ounun,
Ermeni katliamn dzenleyen Tckilt- Mahsusa yelerinden,
meydana getirildiini belirtmektedir.35 Bu birlikler, asker kaak
lar, haydutlar, ttihatlar ile Ermenilcrc dzenlenen suikatler
nedeniyle aranan kiilerden oluuyordu.36 Taner Akam, Mill
Kurtulu Savann rgtlenmesinde ve baarsnda Ermeni
jenosidinin byk rol olduu sonucuna varyor,.57 Bir baka
Trk tarihi Alev Cokun da, ayn ekilde, Mill birimlerin
iinde babozuklarn ve haydutlarn saysnn az olmadm,
bunlarm bu mfrezelere, ceza grmeksizin soygun yapabilme
olana verdii iin girdiklerini, halkn ise onlara hi sempati
duymadn. kabul ediyor.3* Daha 1920nin Aralk aynda
stanbul gazetesi Peyami Sabah, Kemal'in en iyi alaylar
mahkemelerden kaan profesyonel suikastiler ve komitaclar
dan oluuyor. Bunlarn her biri gemite cn az yz kii katlet
mitir. Bu beylerin balca megalesi, yama,.brszlk, cinayet
tir. ehirler ar bombardman altndayken oralarda yaayanlar
164

snglenmekte. Meskun halk istese de istemese de bu barbar

rejime boyun eeceini biliyor diye yazyordu.5
Mustafa Kemal birliklerini dolduran, daha dorusu milliyeti
gc oluturan ana malzemelerden biri asker kaaklaryd. Ge
rek Ege blgesinde gerekse Karadeniz blgesinde bunlarn ezici
ounluu erkeslerden oluuyordu. Bilindii zere. Kurtulu
Sava da zaten bu blgelerde gelimiti. Sorun, Osmanl mpa
ratorluum un dnya savana girmesinin bu blgelerdeki
erkeslerin houna gitmemi olmasyd. Trk ordusu saflarna
arlan sradan birok erke tarafndan Osmanl mparator
luu topraklan uruna lnecek vatan saylmyordu hl. erke
unsuru iinde, elinde silah daa kan, eteler oluturan, evre
deki btn ahaliye korku salan ok sayda asker kaa olmas da
bunu gsteriyordu zaten. 1917 ylnda erkesler, Sinop bl
gesinde, farkl kkenlerden gelen tepkili unsuru iine alan birka
ete oluturmulard. Hatt byle bir ete, esir den ngiliz sub
aylarn Trklerin elinden alp Ruslara satmt.40 1918de Tr
kiyede, dalarda saklanan ve etelere katlan 300 bin asker
kaa vard.41 1918-1920 Trkiyesinin en nemli sorunlarndan
biri asker kaaklaryd. Hem Mttefik devletler hem de Kemalist
rejim, asker kaaklarndan oluan etelerin yaratt anari
karsnda, bu olgu ile mcadele etmek durumundayd. 1919
Mays aynda igale balayan Yunan ordusu, ele geirdii bl
gelere eki dzen vermeyi kararlatrd ve asker kaaklarnn
peine dt. Yunan Komutanlnn bu hareketi sonucunda
asker kaaklar derhal Kemalist hkmetin safna geti. Sra
kendine geldiinde, Kemalist hkmet de, asker kaaklarna
kar sert nlemler almak zorunda kald. Buna karn, M. Kemal
hkmeti asker kaaklarn bizimkiler ve yabanclar diye
ayrtyordu. Milliyetilerin safna geenler bizimkiler olarak
adlandrlyor, bunlar tam bir affa uruyor, ama bu kez, yalnz
165

Ermeni ve Rumlardan deil Trklerden de alp rpma imkn

na yeniden kavuuyorlard. Bir yere balanmayp bamszlk
larn koruyanlara kar ise, yine bir ncekiler gibi asker kaak
larndan ve zeybeklerden halk kuvvetleri oluturuluyordu.
nl blikll Mahkemelerimin kurulmasnn balca nedeni, as
ker kaaklar ile mcadele etme zorunluluudur Bu mahke
melerin kapsam ok sonralar genilemitir.42 1920nin Temmuz
aynda, kemalist hkmetin asker kaaklaryla ilgili zel bir
kanun karmasndan sonra, asker kaaklarnn says hzl bir
ekilde dmeye balad. nk bunlar kovuturmaya katlanmaktansa Kemalist ordunun safna girmeyi tercih ediyorlard.43
Asker kaa erkeslerin Kemalist rgt saflarna girme
gerekesi kovuturmadan kurtulmak arzusu olmakla birlikte,
erke beyleri ve aalarnn Mill Kurtulu Mcadelesini des
teklemeye ynelmeleri, daha nce de deinildii gibi, Birinci
Dnya Sava yllarnda Hristiyanlarn ldrlmesinin sorum
luluundan kamak iindi. ttihat ve Terakkinin fiili ynetimi
sonucunda erke aristokrasisinde iki eilim belirdi. Byk ks
mnn ttihat ile balar vard, ttihat ve Terakki hkmetinde ve
orduda yksek makamlarda bulunuyorlard ve Ermeni soykr
mna katlmlard. erkeslerin bir ksm ise padiaha balln
srdryordu. Ayn durum, Anadoluda iskn edilen erkcsler
arasnda da gzlenmektedir. rnein, Dzce, Adapazar erkesleri saraya daha baldrlar, Kemalist cepheye gemi olan
Manisa ve Kuadas erkeslerinden farkl olarak, sultan destek
lerler, kendi aralarnda beslenen padiah yanls duyarllk zel
likle gldr. Bey ve aalara bal adamlarn davranlar ise,
onlarn kararlarna bamlyd. Mihail Pavloviin yazdklar
buna tanklk ediyor: Geri kalm, kara cahil kyller beylerini
en yksek varlk olarak grrlerdi. Bu beylerin emrinde silahl
mfrezeler vard ve kendi evrelerindeki durumlarn olgusal
166

hkimiydiler. Bey savaa giderken evresindekileri de yannda

gtrrd." Gerekte, 1919>20 yllarnda M ustafa Kemalin
konumu henz glenmeden nce Anadolu, Ankara hkme
tinin iktidarn, her birinin ayr cemaat olarak kabul ettii bl
gelere ayrlyordu. Aslnda yerel iktidarlar, kendi silahl
mfrezeleri ve finans kaynaklar olan bey ya da aalarn
elindeydi. Sovyet Rusya Eliliinin iki grevlisi, randust ve
Buayev tarafndan Trkiyenin i politikas ve Anadoludaki
durum konusunda hazrlanan raporda, zellikle bu tip insanlar
zerinde durulmutur: Trk gereklii asndan, ynetici snf
oluturan ve bask uygulayan brokrasi, subaylar ve jandar
mann yan sra, her trl mill ve din slogan ve fermanla, bu
arada padiah ve halifeyi anmay da unutmadan, ilerini rahata
yrten, hibir Trk usul ve yasasnn uzanamad, i politikay
balarna buyruk, tamamen kendi bildikleri gibi yrten, devlet
iinde devlet olan, her anlamda gller snfndan zgn tipler
vardr. Genellikle gemite haydut olsalar da, bugn onlara
klece boyun een, sadk koca bir evre ya da blgeden yarar
salamakta olan bu karakterde bir yn insan mevcuttur.
Bunlarn gcn hesaba katan hkmet, onlar lke kanunlarna
tbi tutmaz, em ir vermez, onlarla ya anlar ya da ikna eder.45
Yine Irandustun gzlemlerine gre: Bir dizi bamsz yerel
nder ya da gnll birlik komutan (eteciler), Anadolunun
farkl blgelerinde kyll kendi evrelerinde rgtleyip,
meskun halk keyiflerince haraca balayp yam a seferleri
dzenleyerek, bamsz ynetimler kurmaya uramaktadrlar.
Bunlardan bazlar da, erke Ethem Bey (Eskiehir ve Konya
blgesi), Osman Aa (Giresun) gibi, siyas, stelik olduka sol
sloganlar ieren programlarla ne kyorlar.46
Bylece yukarda saydmz nesnel olgularn mevcudiyeti
erkeslerin kitlesel olarak kurtulu hareketinde yer alma art
167

larn oluturdu. Bu katlmn rgtlenmesi ve bir dzen iinde

yrtlmesi ise, Kemalist hkmetin uygulad ve temelinde
Mslman nfusu mcadeleye katmak olan mill politika iinde
belirginlik kazand. Mustafa Kemalin 1919-1923 yllarnda
uygulad mill siyaset, herhangi bir mill aznl kendi kk
lerinden gelenlere kar kullanma zelliini tar. M esel,
Kastamonu ve Boludaki erke ayaklanmas Atatrke sadk
erkesler ve Karadenizliler tarafndan bastrlmt.41 Doan
Avcolu, Atatrkn, Mill Kurtulu Hareketinin balangcn
daki mill politikasn yle tanmlar: Atatrk, gayretleriyle bir
yandan airet liderlerini, eyhleri ve eraf yanna ekmi, bir
yandan da blgelerdeki etnik farkllklar ile partideki eitli
fikirlerden yararlanma yoluna gitmiti. Atatrkn Erzurum
Kongresine giderken, Hrriyet ve tilaf Frkas ile hkmetin
kendisine kar bir nlem alacandan ekinerek Sivasta fazla
oyalanmayp yola kmas buna rnektir. Hrriyet ve tiIaFn
nde gelen eylem adam erke Em ir Paa ile Tokat'n nfuzlu
erke beyi Bekir Samiyi kendi tarafna ekmeye ok nem
vermiti. Bolu ve Dzcedeki ayaklanma srasnda, tarafsz
olanlar, erkesler zerinde etkili olan Kuuba Eref gibi
beylerin araclyla kendi safna ekmeye byk nem verdi.
Blgede saraya sadk erkesler zerinde avantaj salamak iin
Karadenizlilerden baz mmtaz temsilcileri mill hareket saflar
na katmay kararlatrd.48 Bu mill siyaset onu hakl kard.
Karadenizliler meselesine gelince, sadece Lazlarn M ustafa
Kemale Rumlarla savaacak 30 bin kii verdiklerini belirtmek
yeterli olacaktr.49
1919-1920 yllarnda, erkeslere ilikin siyaset meselesinde,
Atatrk onlar kendi tarafna ekmeyi ncelikli sayyordu,
nk erkesler hl birlikteliini korumu gerek bir g
olmay srdryorlard ve bir direni rgtleyecek olanaklar
168

vard. stanbuldan ayrlmadan nce ve Anadoluya ayak bastk

tan sonra da ayn siyaseti yntemle srdrd: 1) ze l iliki
leri ve rnein snf arkada Ali Fuad Cebesoy, R auf Orbay
Bekir Sami gibi erke dostlar araclyla; 2) erke kuru
lular, bata da erke ttihat ve Teavun Cemiyeti zerinden vc
3) ttihat ve Terakki kurulular Tekilt- Mahsusa ve Karako
vastasyla.
Dolaysyla, erkeslerin Kurtulu Hareketine zveriyle
katlmalarnn nedenlerini sralarken, Kemalist hareketin sahip
olduu baz zelliklerin bu nedenleri kendi iinde tadn da
syleyebiliriz. Bu, Hristiyan m ill aznlklara, Ermenilere ve
Rumlara cephe alnmas, Ermeni katliamnda ve Rumlarn
srlmesinde erkeslerin sorumluluu, erkeslerin ttihat ve
Terakki ile balants, kurtulu hareketinin balad blgelerde
erke asker kaaklarnn saysnn ok olmas gibi sorunlara
yaklam dr. M ustafa Kem alin m ill siyaseti, btn bu
gerekelerden olabilecek en etkin bir biimde yararlanlmasna
izin vermi ve erkesleri, Kemalist ordu oluana dek, ilk
evresinden 1919-20iere kadar Mill Kurtulu Mcadelesinin
balca itici gc haline getirmitir.
erkeslerin topluca Kemalist harekete girmelerinin neden
lerini tahlil ederken, nce erkeslerin nasl bir gc temsil ettik
leri ve M ustafa Kemalin Anadoluya geene dek onlarn
desteini salama abasn anlamak gerekir.
M ustafa Kemal, 1918de Suriyeden stanbula dndkten
sonra, kendisini ne karmaya yarayacak kiilerle iliki kur
maya balad. R auf Orbay bunlardan biriydi, yurttalar da yeni
kurulan hkmette nemli grevlerdeydi. Bunun dnda, stan
bulda bulunduu srada, Mttefikler tarafndan datlan imali
Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesinin yeleriyle kurduu yaknlk,
M ustafa Kemale erke aristokrasisi ile temasa gemek iin
uygun bir frsat verdi.

169

Bar antlamas imzalandktan sonra imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi, ttihat ve Terakkinin, Kafkasyada olduu
gibi, ngiltere ve Fransann Mslman smrgelerinde de
Antant kart byk bir propaganda faaliyeti yrten rgt
lerinden biri olarak Mttefiklerin gr alan iine girmi oldu.
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesinin smail Canpolat,
Hseyin Tosun, Ressam smail gibi nl eylem adamlarndan
ou, ayn zamanda ttihat ve Terakki'nin st dzey yeleriydil
er. ngiliz komiserin basksyla stanbul hkmeti Beiktataki
erke okulunu kapatm, mal varlna el koymutu. Bu okul
da tutulmakta olan ve Kuzey Kafkasya Cemiyeti yelerine ait
olup el konulan evrak says 765ti.50
ngiliz komiserin ve padiah hkmetinin bu tasarrufu stan
buldaki yksek erke aristokrasisi iinde byk bir rahatszlk
yaratt. Snacak yeri kalmayan cemiyet yeleri, ileride hangi
ilerin ele alnmas gerektiini tarttklar toplantlarn ahs
evlerde srdrdler. Bu toplantlara katlm olan General
M ustafa Butbay, anlarnda, katlmclarn mcadelenin kanl
mazl sorunsal zerindeki grlerinin farkl olmas nede
niyle, bu toplantlarn genellikle sonu alnmadan bittiini yaz
mt. Bir kez Fuad Paazade Hidayet Beyin Pera Palas'taki
evinde toplandmz srada, hi unutmam, rahmetli Met zzet
Paa, Bekir Sami B eyin bir fikr tartmasn alkla kar
lamt. Bu alk Bekir Sami Bey'i kzdrm ve sert bir kfr
leme domutu. Sanrm Bekir Sami bu alk ince bir taklma
sanmt. Bana kalrsa, gizli bir toplantda alkn yersiz olduu
varsaylsa da bunun iin deerli bir kumandan kk drmek
doru olmamt.51
erke kumandanlar ve siyas simalarnn buna benzer gizli
toplantlarndan biri de, 24 ubat 1919da, erke ttihat ve
Teavun Cemiyeti binasnda, Mareal Deli Fuad bakanlnda
170

yaplmt. Toplantda, lkenin iinde bulunduu durum deer

lendirilmi ve be paadan oluturulacak bir heyetin lkeyi kur
tarmak zere hazrlanacak bir nlem ler paketini padiah
sunarak, onunla mzakere etmesine karar verilmiti. erke:
Mareal Deli Fuad Paa, Mareal Berzek Mehmet Zeki Paa
Abuk Ahmet Paa, Karzek Sleyman Paa ve Kazak Sleyma
Paadan oluan heyet ayn gn bir araya gelmiti.32
erke paalarn bu kna tepki padiah hkmetinder
deil de Mttefiklerden geldi. erke ittihat ve Teavun Cemi
yetinin faaliyeti stanbuldaki ngiliz komiserin emriyle derha
yasakland. Bundan bir sre sonra, Hseyin Tosun, Zekeny
Zihni, Hseyin Kadri, smail Canpolat gibi pek ok cemiye
yesi tutukland.53
stanbulda yukarda sz edilen olaylar cereyan ederken
Anadolu'da direnii ve Mill Kurtulu Mcadelesini hareketi
geirecek planlar zerinde almakta olan gizli komite i ban
dayd bile. Bu komiteye, dnce dzeyinde deil de daha ol
birbirine dostlukla balanm drt kii girmiti: M ustafa Kemal
Kzm Karabekir, Ali Fuad Cebesoy ve R auf Orbay. Bunlardar
ikisi, Ali Fuad Cebesoy ve R auf Orbay erketi. Hseyin Rau
Orbay (1881-1964) Mondros M tarekesini imzalayanlarda!
biriydi. R auf Orbay, "Hamidiye zrhlsnn kumandan olaral
daha 1913 ylnda halkn saygsn kazanm, orduda ve donan
mada byk otoritesi olan bir kiiydi. Ancak Rus Elisi Ara
lovun anlarnda anlattna gre, R auf Orbay erke kken
lerinin hatrlatlmasndan hi holanmazd.34 Orbay, 1918 yln
da Brest-Litovsk Antlamas grmelerine de, yine bir erke
olan zzet Paa kabinesinin Denizcilik bakan sfatyla katl
mt. R auf Beyin ayrca, Anadolu'ya geii srasnda, zellik
le de Erzurum ve Sivas kongrelerinde salad destek M ustaf
Kemal iin vazgeilmez olan Kara Vasf ile ok sk bir ilikis
17

vard. KafkasyalIlarn sekin temsilcileriyle R auf Orbay arac

lyla iliki kurulmutu. R auf Orbay, ttihat ve Terakkinin yer
alt rgtleri Tekilt- Mahsusa ve Karakol ile olaanst ili
kileri olan smail Canpolat, Rafet Bey ve Bekir Samiyi zellik
le yanlarna ekmiti. Daha stanbulda bulunduu srada
Mustafa Kemalin evresinde, yava yava mill hareketin lider
liine ykselen kiilerden bir grup olumaktayd. erkeslerden
Bekir Sami Bey, Esad Fuad, Ressam evket ve Mustafa Nevzat
bu gruba R auf Orbay kanalyla girmilerdi.55 Zaten, 1919 yln
da direni odaklarnn rgtlenmesi ve u veya bu kiinin ne
karlmasnda akrabalk ya da arkadalk ilikilerinin rol
bykt. zellikle de Kuzey KafkasyalIlarn akrabalk iliki
lerinin salaml ve igal ettikleri yksek makamlar hesaba
katldnda, M ustafa Kemalin onlar kendi evresine topla
maya ve desteklerini salamaya neden yneldiini anlamak
mmkn olacaktr. E. Zrcher, 1919da M ustafa Kemal'in
Anadoluya gemesini ve Mill Kurtulu Hareketinin lideri
seilmesinin koullarn hazrlayan yakn evresini yle tanm
lar: Nuri ve Fethi Okyar, M ustafa Kem al'in iki eski dostuydu.
Nuri, Tekilt- M ahsusann ilk yneticisi Sleyman Askerinin
(l. 1914) kaynbiraderiydi. Sleyman Askeri, Tekilt- Mahsusa'nn liderlerinden biri olan Kuuba EreFin ve 1918-1919
yllarnda ttihat ve Terakkinin yeralt tekilt Karakol
rgtnde nemli ilevi olan Yenibaheli krnn yakn arka
dayd. Ali Fethi de, Karakolun lideri Kara V asfn Harp
Akademisinden snf arkadayd. 1919da Anadolu direni
hareketinin iki ncs Ali Fuad Cebesoy ile Kzm Karabekir
arasnda da akrabalk vard. Ali Fuad, M ustafa Kemalin Harp
Akademisinden yakn arkada olduu gibi K. Karabekir de,
daha sonra Ankarada Byk Millet Meclisi bakan olan Kazm
zalp ile sra arkadayd.56 M ustafa Kemal ve yakn evre
172

sinin oluturduu programa gre, Anadoluda direni odaklar

yaratmak iin Kzm Karabekir ve Ali Fuad Cebesoyun tmer
komutanl grevlerini yerine getirmek zere geri dnmeleri
ngrlyordu (Kzm Karabekir ordugh Erzurum da bulunar
15. Kolordu, Ali Fuad Cebesoy ise 20. Tmenin komutanyd)
R auf Orbay ile Bekir Sami de, direni odaklar rgtlemek
zere, m utlaka milliyetilerin tarafna ekilmeleri gereken
erke Ethem ve kardei Reit Beyin zaten halihazrda birlik
lerinin olduu Bat Anadoluya gideceklerdi. Bekir Sami'nin
Bat Anadoluya yolculuu, R auf Orbay araclyla, bu blgede
yer deitiren 17. Tmen kumandan vekili olarak atanmasyla
ayarlanmt. B yleceoda21 Mays 1919daB andrm a'yado
ru yola kt. Rauf Orbay da, ayn ekilde, 7 ubat 1919da Ana
doluya gemeyi planlam ve emekli edilmesi iin bir dileke
vermi, ancak talebi ayn yln Mays aynda cevaplanmt.57
M ustafa Kemalin bizzat kendisi de, 3. Ordu Mfettii olarak
tayin edildii iin Anadoluya geme hazrl iindeydi. Bu
tayin ona, Anadolunun eitli blgelerine seyahat asndan
geni olanaklar salyordu. M ustafa Kemalin bu greve getir
ilmesinde fiilen R auf Orbayn hizmeti gemitir.58
Anadolu'ya kt ilk gnlerden balayarak M ustafa Ke
m alin temel sorunsal, milliyetilerin eylemlerinin gvenliini
salamak ve kongrelerin organizasyonu iin Amasya-Samsur
izgisindeki erkcsleri yanna ekmekti. 1919 Haziran ayndan
itibaren padiah tarafnn kendisine ynelik tavrnn deimesi
nedeniyle, direni odaklar oluturma abalarnn, sadece o bl
gelerde yaayan crkeslerin yardmyla canlandrlabilcccini
dnyordu. M. Kemal, Samsundaki makamlarn kendisine
kar nlem alabileceini bildii iin hemen Amasya'ya ynel
miti. Bu kentte 19-20 Haziran 1919da Mutala Kemal ve Rauf
Orbaym ortak abalar sonucunda, "Amasya Tamimi" olarak

bilinen Mill Kurtulu Mcadelesinin ilk belgesi domu oldu.

Bu metinde, lkenin tehlikede olduu ve devletin toprak btn
lnn korunmas iin birlemenin kanlmaz olduu belir
tiliyordu. M. Kemal, R auf Orbay ve Ali Fuad Cebesoy tarafn
dan gerekletirilen bir mavere toplants yine Amasyada ya
plmt.60 Trk tarihi Alev Cokunun da belirttii gibi: Mill
Kurtulu Mcadelesi gnlerinde M ustafa Kemalin en yakn
dostlar R auf Orbay ve General Ali Fuad Cebesoy olmutu.
Zaferden sonra Rauf Orbaya an olsun diye hediye ettii foto
rafnn zerine Mustafa Kemal yle yazmt: ok muhterem
kardeime, Trkiye'nin kurtarlma iinde gerek yardmc ve
destek, kardeim Raufa .61
M. Kemal, R auf Orbay ve Ali Fuad Cebesoyun Amasya'da
bulunduklar srada, Karadeniz kylarnda da Rumlar Pontus
devletini kurmak iin harekete gemilerdi. Ayn yerde yaayan
erkesler, Rumlara kar koyacak ilk mfrezeleri olutur
mulard. erke aas Ekrem Bey, bunun iin 200 yurttandan
oluan bir ete topladktan sonra Mustafa Kemal ile K avakta
bir araya geldi ve ona Karadenizde direni odaklan oluturma
iinde tam bir destek vaad etti.
R auf Orbay, Mustafa Kemal ve teki mill liderlerin yolcu
luklarnn tehlikesiz gemesini salamak iin, Amasyadaki da
tlan 5. Kafkas Tmeninin Komutan Yarbay Cemil Cahit ile
ilikiye geti. O da erke kkenliydi. Hazr olan Cemil Cahit
hemen arya yant verdi ve M ustafa Kemal ve beraberindeki
lerin korunmas iin iki erkein, emsettin ulara ve Osman
Onarak, kumandasnda byk olmayan bir birlik gnderdi.62 M.
Kemalin Amasyada gvenliini salamakla grevli bir baka
alt birim de, yine bir erke ve sonralar Kemalist hareketin
etkin bir katlmcs olan Binba m er Bey ynetimindeki jan
darma blyd.63
174

Hareketin liderleri kongreye katlmak zere Amasyadan

Erzuruma yneldiler. Ancak Kemalistler daha Erzurum 'a var
madan, padiahn Mustafa Kemali Dou Ordular Mfettilii
grevinden aldna dair emirden haberdar oldular. Bunun ar
dndan R auf Orbay da grevinden istifa etti ve gnderdii dilek
ede, vatan padiahlk ve halifelikten kurtarmak iin sonuna
kadar Mustafa Kemalin yannda kalarak alacan bildirdi.64
Sonu bildirgesinde Rumlar ve Ermenilere kar sava karar
alan Erzurum Kongresi, 23 Temmuzdan 7 Austos 1919a ka
dar srd. Bu kongrede alman kararlan hayata geirmek iin
Heyet-i Temsiliye olarak adlandrlan bir komisyon seildi. Bu
temsil heyetine giren simalar unlard: Mustafa Kemal, Hseyin
R auf Orbay, Kzm Karabekir, Hoca Raif, Bekir Sami Kunduk,
Servet Bey, eyh Fevzi, zzet, Sadullah ve Hac Musa. Erzurum
Kongresinde erkeslcrden, Hseyin R auf Orbay, Bekir Sami
Kunduk, brahim Sreyya Igit, M uzaffer Kl (Atatrkn
yaveri), Hakk Bey, smail Hakk, Bekir Kubat ve Osman Nuri
Tufan delege olarak yer almlard.65
Erzurum Kongresi delegelerinden, Gmhane delegesi
Zekinin ban ektii baz delegeler Mustafa Kemalin Heyeti Temsiliye bakanl aday olmasna ve seilmesine kar k
tlar. M ustafa Kemalin bakan seilmesi Rauf Orbay, Kzm
Karabekir ve Hoca R a if in srar sayesinde oldu.66
Sivas Kongresi oturumlar 4-11 Eyll tarihleri arasnda ger
ekletirildi. Atatrkn bizzat tespit ettii gibi: Sivas Kong
resi, herhangi bir deiiklik yapmakszn Erzurum Kongresi
kararlarnn tamamn kabul etmiti. Sadece, ayn mill dayan
ma ile btn Anadolu ve Rumelinin kcnctlcmilin icyi
ederek kapsamn geniletmiti.^7
Sivas Kongresinde ayrca, Trkiye'nin milli Miulnm, /< n
Misak- Mill belirlenmiti.1'"

M ustafa Kemal Sivas Kongresi'nde bakan seilmi, yardm

clklarna RaufOrbay ve smail Fazl Paa getirilmilerdi. Sivas
Kongresinde ayrca, gelecekte Ankarada kurulacak hkmetin
prototipi olan 14 kiilik bir Heyet-i Temsiliyc seilmiti. Bu
temsil heyetine 5 erke girmiti: Hseyin R auf Orbay, mer
Mmtaz Tanbay, Bekir Sami Kunduk, Hakk Behi ve brahim
Sreyya.69 Sivas Kongresinin almalarna katlan 38 dele
genin 12si erketi: Hseyin R auf Orbay (Abaza), Bekir Sami
Kunduk (Oset), Hakk Behi (Adge), brahim Sreyya (Abaza),
Em ir M aran Paa (Abaza), Hikmet Bey (Abaza), mer
Mmtaz Tanbay (Kabartay), M uzaffer Kl (Abaza), Osman
Nuri Tufan (Dastanl), Osman Bey (Abaza), Yusuf Bey
(Adge) ve Kamil Polat (Kabartay).7"
M. Kemal ve Orbayn nemli bir siyas hamlesi de Emir
Maran Paay kendi taraflarna ekmeleriydi. Bu, onlara, o
evredeki tm erkeslerin, zellikle de savakan Uzunyayla
ky beyleri ve dierlerinin desteini salamt. Emir Paa'y
milliyetilerin yanma ekebilmek, padiah hkmetinin hareket
liderlerini tutuklama giriimlerini bertaraf etmek asndan da
byk nem tayordu. Em ir Maran Paa Hrriyet ve tilaf Partisinin Sivas ubesinin bakanyd ve ttihatlara muhalifti.
Ama M. Kemal, Rauf Orbay ve Bekir Sami'nin etkisinde kalan
Emir Maran Paa, tilaf Partisinden ayrlarak Kemalistlere
katld ve evredeki erkeslerden birlikler oluturma iinin ba
na geti. Emir Marann Sivas Kongresine katlmas evrede
ki erke beylerinin Kcmalistleri desteklemesine ve ahsen
Samsuna gelerek Mill Kurtulu Hareketine ballklarn ka
ntlamak istemelerine neden olmutu. Bu ok nemliydi, nk
Sivas Kongresi alm alarn srdrd srada, padiah
hkmetinin ileri Bakan Ali Bey ile Savunma Bakan efik
Paa, Elaz Valisi Ali G alipe Sivas Kongresinin baslmas ve
176

btn Satlanlarn tutuklanmas konusunda em ir vermiti.71 An

kara Valisi Muhiddin Paa da benzer bir em ir almt. Ancak
Emir Paanm ve o civardaki erke beylerinin destei Ali Galipin planlarn bozmutu. Dier yandan 15. Tmen Kumandan
erke tlyas Beyin kendisine kar kmas da Ali Galipi
engellemiti. erke Ilyas Beyin att bu admda, yine Emir
Maran Paamn basks vard. Bylece Emir Maran Paann
ve civar erke beylerinin destei Ali Galip'in giriimlerinin
nn kesmi oldu. Emrindeki ordular da, erke beylerine
kusur ederek savamak istemedikleri iin, kendiliklerinden
dalverdiler.72
Sivas Kongresinin ardndan Hristiyanlara kar Mslman
unsurun birlik ve uyum iine girmesi iin Kemalist ynetim,
Trkiyenin blnmez yaps iinde btn Mslman halka en
geni haklarn verilecei vaadiyle ne kt. Bu vaat M. Kemal
tarafndan TBM M de 22 Nisan I920de yapt bir konumada
dile getirilmiti: Bu snrlarn (TBM M de iln edilen Trkiye
snrlar, A.A.) izilmesi konusundaki maddede nemli bir
nokta vardr: Sz konusu olan lkemizde yaamakta olan her
Mslman halk topluluuna, corafi ve etnografk artlarn
belirledii ve gelenekler ve yaam tarzna ilikin zel haklarn
tannmasdr. Bu nokta oy birliiyle kabul edilmitir. Bu
konunun ayrntl bir biimde ilenmedii belli, ancak imdi
zerinde daha fazla durmann sras deil. Bu konunun zeri,
kardelerimizle ortak bir karara varabileceimiz kurtuluumuza
kadar da rtlmeyecektir.73 M ustafa Kemalin konumasndan
bir gn nce, 23 Nisan 1920de Emir Paa'nn, TBM M deki
konumasnda, Bu lkede Trkten baka kimse yaamyor mu
sanki? Rica ederim, sadece Trkler adna konumayn, nk
biz burada Trkler olarak toplanm deiliz. B u lkede
erkesler, eenler, Krtler, Lazlar ve daha birok Mslman
177

halk da yayor. Bunu unutmak olmaz... demesi dikkat eki

cidir.74 Bu konumasndan sonra Emir Maran, erkesi Paa
lakabn ald.75
erkeslerin Mill Kurtulu M cadelesine destek verme
lerinde Mslman halklara haklar sunan maddenin ok nemli
bir rol olduu, Trkiyedeki Kuzey Kafkas topluluunca da
kabul edilmektedir.76 O dnemde padiah hkmetinin kkrt
t Dzce ve Adapazarl erkeslerin sahneye klar Mill
Kurtulu Mcadelesini tehdit eden en cidd tehlikelerden biri
olduu iin, 1919-1920 yllarnda Kemalistler asndan, saraya
sadk erkesleri kendi taraflarna ekmek ok byk nem
tayordu. Ali Fuat Cebesoy, Kemalist hkmetin siyasetini
tanmlarken yle yazyordu:
zm it, Sapanca, Adapazar, Hendek ve Dzccnin er
kesleri, zellikle de Abazalar padiah destekleyecek bir teki
lt kurmulard. Onlara kar, ayn blgede yaayan Karadeniz
lileri tarafmza ekip onlardan silahl kuvvetler oluturmak
kanlmaz bir gereklilikti.
Kocaeli blgesinin Karadenizlilerini Abaza ve erkeslere
kar ayaklandrmak kolay i deildi. Kyllerden, padiaha,
halifeye, hkmete kar bir rgt kurmak imknsz gibi g
rnyordu. Adapazarna, orada yaayan Hopal Kaptan Ramiz,
Kaptan R aif ve Trabzondan Doktor Raik ile birka arkada
ynlendirildiler. Bunlar orada Meto Hseyin ve Mehmet Bey'in
de yardm laryla m ill birlikler kurdular. Adapazarndaki
kuvvetlerin kumandasn zerine alan Kuuba E ref de daha
sonra arkadalaryla bu blgeye geldi.77
Doan Avcolu, Atatrkn Dzcedeki olaylarn Sivas
erkeslerine de sramasndan ok kaygl olduunu ve Kzm
Karabekire yazd 19 Nisan 1920 tarihli bir notta bu konudaki
endiesini ifade etmi olduunu belirtiyor. Karabekir, 16 Mays
178

1920de u cevab verir: rnein Aziziye gibi pheli bl

gelere Sivasl Emir Paa gibi kiileri gndererek, erke ahaliyi
yanmza ekmek mmkndr.78
27 Aralk 1919da Heyet-i Temsiliye Sivastan Ankaraya
geldi. Ankaraya, Heyet-i Temsiliyenin 14 yesinden sadece
11 i gelmiti, bunlardan 5 i erketi.
Ankara'ya gei srasnda, Kemalist ynetimin cidd ordu
birlikleri yoktu. Mustafa Kemalin giriimiyle Kl Ali ile bir
likte Kilikyadan gelen 70 atlyla Ankara garnizonu olutu.74
Kl Ali anlarnda bunu, Ankaraya, 70 atldan oluan bir s
vari bl ile gelmitim. O srada Ankarada bu blkten
baka herhangi bir ordu yoktu. Benim blm o gnlerde
gerekten nemli bir gt diye anlatmaktadr.80
Ankaraya geildii andan itibaren meclis seim almalar
balamt. M ustafa Kemal stanbula gitmedi, onun yerine
Kemalist hkmetteki ikinci kii Rauf Orbay gnderildi. Orbay
2-3 ubat 1920de stanbulda Ahmet izzet Paa, eyh Atabey
ve Karakol rgtnn yeleriyle bulutu.81
12 0 cak 1920de stanbul'da meclis al treni yapld. 140
delegeden oluan mecliste, 80 milliyeti mebus hemen bir araya
gelerek Felah- Vatan (Vatan Kurtarma Grubu) oluturdular.
Bu grubun banda Rauf Orbay vard. Mecliste ayrca, snrlarn
belirlenmesine ynelik Misak Mill zerinde alacak bir
komisyon da kurulmutu. 11 kiiden oluan bu komisyona da iki
erke girmiti: brahim Sreyya ve mer Mmtaz.82 Meclisin
basksndan dolay Ali Rza hkmeti istifa etti. Bavezirlie bir
Dastanl, Karzek Salih Paa atand. Karzek Salih Paa, Ahmet
izzet Paa kabinesinde eyh-l Islm mevkiindeydi.
16 Mart 1920 tarihinde Mttefikler stanbuldaki meclisi
dattlar, ve ittihat yelerin ounu tutuklayarak Malta adas
na srgn ettiler. Bunlarn arasnda R auf Orbay, Hseyin Tosun,
179

smail Canpolat, Hanc Ltf Bey ve daha baka erkesler de

vard. Bunun zerine Tekilt- Mahsusa ve Karakol marifetiyle
gizlenen ttihatlarn Anadoluya geileri balad. Bu geite
balca yollardan biri de Bekir Sami kumandanlndaki 56.
Tmenin bulunduu Bursa gzerghyd. Karakol tarafndan
kullanlan bir baka yol da, erkeslerin youn olduu zmitDzcc-Bolu hatlyd.
Datlan Meclis-i Mebusan yeleri, yeniden seilerek bu
kez, Ankarada, 23 Nisan 1920de al treni yaplan Trkiye
Byk M illet Meclisinde toplandlar. Bir sonraki gn de M us
tafa Kemal meclis bakan seildi. Ankara Meclisine arlan ilk
delegelerden (toplam delege says 120ydi) 25i, erketi.
Bunlar arasnda en ok bilinenleri, Kemalist hareketin aktif
katlmclar olan u isimlerdi:
stanbul Mebusu
Mara
Mara
Mentee-Mula
Denizli
Ankara
Sivas
Sivas
Adapazar
Saruhan
Saruhan
Bursa
Yozgat
Yozgat
Sinop
stanbul

Hseyin Rauf Bey

Arslan Toguzat
Rt Bozkurt
Mahmut Hendek
Hakk Behi
m er Mmtaz
Bekir Sami Kunduk
Emir Maran Paa
Fuad Carm
brahim Sreyya
Raid Bey
eyh Servet Akda
Mehmet Hulusi Akyol
Yusuf zzet Paa
Hakk Hami Bey
Ahmet kr Ouz83

3 Mays 1920de Ankaradaki meclis ilk Kemalist hk

metin kadrosunu onaylad. Bu hkmette dc iki erke vard:
Dileri Bakan Bekir Sami Kunduk ve Maliye Bakan Hakk
Behi.
1921de yaplan Londra Konferansnn ardndan, tngilizler,
1921 Kasm aynda Malta adasnda tuttuklar 72 ttihaty sal
verdiler. M alta'dan dnen ttihatlar arasnda nl erke li
derlerinden Hseyin R auf Orbay, Albay Mrsel Bak, General
Ali Sait Akbaytogan, Edim e eski Valisi Zekeriya Zihni Bey,
ileri eski Bakan smail Canpolat, Hseyin Kadri, Hseyin
Tosun ve Hac Ltf de vard.84 Bunlardan ou Kemalist hk
mette ve orduda sorumluluk tayan grevler aldlar. Ankaraya
iki kez gelen Ali Sait Akbaytogan Dou Cephesi 1. ve 2. Ordu
M fettiliine tayin edilmiti. Hakk Mrsel ise 6. Svari T
meni kumandan oldu. Hseyin R auf Orbay da Ankaraya gelir
gelmez TBMM bakan vekilliine getirilmi, Temmuz 1922de
ise, o srada Mustafa Kemal ile fikir ayrlklar artk su yzne
km olmasna ve muhalefetin onun ahsnda kendi liderini
grm esine ramen, Kem alist hkmetin babakan iln
edilmiti.
Buna karn M. Kemal ile R auf Orbay arasndaki gr ayr
l Lozan Konferansndan sonra daha da artt. Bu, padiahlk
ve halifelik sorununa yaklamlarnn farkl olmasndan kay
naklanyordu. Rauf Orbay halifeliin korunmasndan yanayd.
Aralarndaki bu dnce farkll, Orbayla, Atatrkn des
tekledii nn arasndaki gr ayrlklaryla daha da derin
leti. 15 Nisan 1923'te Orbay babakanlk grevinden istifa etti
ve resmen meclisteki muhalefetin bana geti.
Mill Kurtulu Hareketinin ilk evresinde (1919-1920 yllar)
Ankara ve stanbul hkmetleri arasnda balar oluturmakta
erkesler nemli rol oynamlard. 1918dc bar salandktan
sonra kurulan btn padiah hkmetlerinde birka nemli
181

mevki, 1920 ylnn balarnda Dastanl Salih Paann padi

ah hkmetinin banda olmas gibi, hep KafkasyalIlarn elinde
oldu. VI. Vahdeddinin saraynda nemli etkisi olan erke ordu
kom utanlarnn banda M areal Deli Fuad hatrlatm ak
kanlmazdr. Daha 17 Eyll 1919da M. Kemale gndermi
olduu mektupta Fuad Paa, hkmetine tam destek ifade
etmiti. Fuad Paa, Ekim 1919da, anti-Kemalist Damat Ferit
Paa kabinesinin dmesinde de nemli bir rol oynamt.85 12
Austos I921de, Fuad Paann nclnde stanbulda bir
erke kongresi toplanmt. Bu kongre, M ustafa Kemalin
desteklenmesi ve Mill Kurtulu Mcadelesine aktif katlm
karar almt.86
R auf Orbay, Deli Fuadm dnda, stanbul ile Ankara
hkmetleri arasndaki ilikilerin yumuatlmasna ve bu iki
hkmetin yaknlamasna yol aan baka iki erketen daha
sz eder: Abdlkcrim Paa ve Prens Mehmed Sabahaddin.87Abdlkerim vc Sabahaddin, !919'un 27 Eylln 28c balayan
gece, M ustafa Kemale yolladklar telgrafla ibirlii yapabile
cekleri hususlar bildirmilerdi.
Bylcce, Mill Kurtulu Harekelinin ilk evresinde (19191920) erkcslerin desteinin salanmas, Kcmalistlere Sivas
Kongresini gerekletirme ve padiah hkmetinin Anadoluda
Mill Kurtulu M cadelesi'nin nn kesme giriimlerinden
korunma olanan vermiti. Etkili erke beylerinin vc ordu
kumandanlarnn destei sonucunda Mustafa Kemal, Orta Ana
doludaki erke ahaliyi kendi tarafna ekmeyi baarm ve
crkeslcrden sava kabiliyeti olan ordu birlikleri oluturabilmiti. Hareketin ilk dneminde bu birlikler milliyetilerin
elindeki en nemli sava gt. 1919-1920 yllarnda Ankara
hkmetinde ikinci adam. Mill Kurtulu Harekctiin Ana
dolu'da etkin hale getirilmesinde az emei gemeyen Hseyin
182

R auf Orbayd. Rauf Orbayn dnda, Kemalist hareket iinde

General Ali Fuad Cebesoy, Bekir Sami Kunduk, E ref Kuuba ve daha biroklarnn nemli hizmetleri olmutu. Erzurum
ve Sivas Kongre delegeleri arasnda, ayn zamanda da TBMM
ve Ankara hkmetinde yer alan erkcslerin says az deildi.
Trk tarihiliinde Mill Kurtulu Savan ayr cepheye
ayrmak kuraldandr: lerleyen Yunan ordusuna kar savalan
as! cephe ya da Bat Cephesi, Ermenistan Cumhuriyeti'ne kar
(1918-1920) Dou Cephesi, Fransz birliklerine kar Kilikya ya
da Gney Cephesi. Cephelerin ynetimi Kemalist hkmet
tarafndan gerekletiriliyordu, kumanda tarznn ise baz zel
likleri vard. Kilikyada M ustafa Kemal ve Ankara hkmetinin
etkisi tamd. Buradaki yerel direni odaklar bir araya gele
memi, glerini younlatramam olduklar iin M. Kemale
bavurmulard. Bunun zerine Kilikya Cephesinin Genel
Kumandanl iin oraya Kl Ali gnderilmiti. Kzm Karabekir komutasndaki Dou Cephesinde Trk ordusunun sava
kabiliyeti olan birlikleri epeyce korunmutu. Bunlar Mondros
M tarekesinin imzalanmasndan sonra Oltu hattna kaym
ama dalmamlard. Kzm Karabekir harektn ilk evresinde
Atatrkn sadece liderliini kabul etmekle kalmayp, onun
Mill Kurtulu Mcadelesinin yneticisi olmas iin de ok
uramt. Bu yzden. Kzm Karabekirin emrindeki ordu bir
liklerinde yapt yeniliklerden kaynaklanan baz nemsiz olay
larn dnda, Dou Cephesi Komutanl ile herhangi bir uyum
suzluk ve srtme kmamtt. Balarda Kemalist hkmetin
dzenli ordusunun bulunmad Bat Cephesinde iler daha
karkt. Bat Cephesinde kendi komutanlarnn kumandas
altnda farkl birok silahl ete etkindi. En by erke
Ethem 'in etesiydi. A nkara hkmetinin erke Ethem
zerindeki gc snrlyd. Ancak erke Ethem TBM M 'de
kendine taraftarlar edinmiti. Bunun iindir ki, M. Kemal, Bat
183

Cephesinde, ilk balarda manevral ve tavizkr bir siyaset izle

mek durumundayd. Btn bu zellikleri dikkate alarak, bata
Bat Cephesi olmak zere her cephenin ayr ayr ele alnmas
gerekir.

Bat Cephesi
Btn Mill Kurtulu Sava boyunca Bat Cephesi en nemli
blge olmutur. Balca olaylar burada cereyan etmi ve Ke
malist hkmetin gelecei de bu cepheye bal olmutu.
Bat Cephesine ilikin olarak, bu cephenin kuruluunda
erkeslerin rolnn nemli olduunu rahatlkla iddia etmek
mmkndr ve 1919da Ankara hkmetinin dzenli ordular
kuruluncaya kadar Yunan ordularna kar mcadele edenler,
temelde erkeslerden oluan ve erke kumandanlarn komuta
ettii partizan birlikleriydi. Bu istikamette, erke Anzavur
ynetiminde halife ordularnm kurulmas. Dzce ve Ada
pazar erkeslerinin ayaklanmas ve bunlarn yine erke g
leri tarafndan ezilmeleri gibi en nemli olaylar, yle y a da
byle hep erkeslerle ilikilidir. Bat Cephesinde yaanan olay
lar, gerek padiah hkmetinin gerekse Kemalist ynetimin u
ya da bu biimde hep erkeslerden yararlandklarn net olarak
ortaya karmtr.
stanbulda alnan kararlara bal olarak, daha nce de belir
tildii gibi, Yunanllarla mcadeleyi rgtlemek zere Bekir
Saminin Bat Anadoluya gitmesi gerekiyordu. Ali Fuad Cebesoy'un da zerinde durduu gibi, Bekir Sami, Bat (Ege) Cephesinin kurulmasnda ok nemli bir rol oynamtr.83 Yunan
ordusunun zmire ktnn beinci gn, 21 Mays 1919da
Bekir Sami, yerli Rumlarn artk her yere Yunan bayraklar
astklar ve Yunan ordusunu bekledikleri Bandrmaya gelmiti.
Yerel Trk makamlarndan kimse Rumlara kar kmazken,
w

yerli Mslman ahali de olup bitene kaytszd ve bir direni

rgtlemeyi aklna dahi getirmiyordu. Oraya varnn ertesi
gn Bekir Sami, tfek dipii darbesiyle, sille tokat ve silah
tehdidiyle Yunan bayraklarn indirtti. Camide dzenledii bir
mitingle halka hitap ederek, Silahlara sarln! Bgn ne devlet
ne hkmet kald! Sizler artk hem devlet, hem de hk
metsiniz! arsn yapt.89
Bekir Saminin yan sra R auf Orbay da Bandrm a'ya git
miti. Yunanllara kar direni odaklar oluturmak amacyla
Balkesir-Manisa-Alaehir-Afyon Karahisar blgesini dolat ve
bu yerlerde ttihat ve Terakkinin yeralt rgt yeleriyle bir
araya gelerek gerekli talimatlar iletti. Oradan da, Mustafa
Kemale Ege blgesindeki durum konusunda gerekli bilgileri
vermek iin Ankaraya gnderildi.90
1919 balarnda Bat Anadoluda, blgeyi igal eden Yunan
llara gerek bir diren gsterebilecek Trk ordusu mevcut
deildi. Gerek g, asker kaaklan ve soygunculardan oluan,
blgeye hkim ve hibir iktidara boyun emeyen ekyalarn
elindeydi. O civarda iktidar, ete reisinin iki duda arasndayd.
Kemalist harekete katlm olan eref Gralpin de yazd gibi:
B alkesir yresinde erke Ethem ve kardeleri, Salihli
yresinde de Sar Edip Efe (Atatrke suikastten zm irde asld)
etkindi. Balkesir yresinde Yzba olak brahim Beyin bir
bl, Afyon Karahisarda da Yzba A rif Bey'in yz atldan
oluan bir taburu vard... Anadolu'nun daha baka birok
yerinde kkl bykl eteler i bandayd. Bu etelerin
yzde 90, sava srasnda silahlaryla birlikte askerden kaan
lardan oluuyordu. imdi artk onlar eteci ad altnda, kahra
man gibi ortalkta dolayorlard. Hakiki kuvvetler ortada
olmad iin, Anadolu hkmeti bunlara msamaha gstermek
zorundayd. Onlar ise gnllerince asp kesiyorlard.91 Yuka
185

rda anlan etelerin hepsinin de banda bir erkein bulun

mas ve temel olarak. erkeslerden meydana gelmi olmalar
ilgintir. Yine eref Gralpn verdii ilgin bir ayrntya gre,
btn eteciler Kafkas cepkenleri iinde dolarlar ve halk
tarafndan da sevilmezlerdi. Halk onlara sadece korkudan boyun
eerdi.1'2
Bat Anadolu'da faal silahl gruplarn en by erke Ethem in etesiydi. Bu nedenle 1919 balarnda, Kemalistlerin
balca sorunu erke Ethemi kendi saflarna ekebilmekti.
Doan Avcolu bu konuda unlar yazyordu: Ksa bir zaman
iinde M ustafa Kemale direnecek en byk kuvvetin komutan
olan erke Ethem in ordularnn kurulu hikyesi de ilgintir.
Bandrmada pek byk saylmayacak bir blkle etecilik
yaparak geinen erke Ethem ve aabeyi, onu daha Birinci
Dnya Savandaki slm Devrimi gnlerinde Albay Bekir
Saminin kolordusunda kumandanlk yapt zamandan beri
tanyan R auf Orbay n isteiyle milliyeti harekete dahil oldular
[kisi de erketi], Bunun bir nedeni de, Ethem, Reit ve Tevfikin Tekilt- Mahsusa yesi olmalar ve Balkesir, Gnen,
Krmasti, Bandrma, Bursa ve Salihlideki erkcsleri etrafna
toplayan Kuuba E reften etkilenmeleridir.93
R auf Orbay anlarnda, Bandrmaya geliinin asl nedeninin
Ethem ve kardeleriyle bulumak olduunu aklyor. R auf Or
bay, onlarn gemilerinden Tekilt- Mahsusa ajan sfatlaryla
sz ederken, n de partizan sava uzman olarak tanml
yor.94 Ethem in iftliinde gerekleen grmede Ethem,
Tevfik, Reit ve R auf Orbay bulunuyordu. Rauf, kardelere yak
lamakta olan Yunan ordusuna kar savunma hatt oluturmann
kanlmazln aklarken, Salihli'nin mutlaka zaptedilmesi
gereken e nemli ve en tehlikeli yer olduunu belirtmiti.
Kardei Ahmet Kuuba vastasyla R auf Orbay ile yazmaya
186

balayan Kuuba E re fin iftlii de Salihlideydi.5 E re f

daha savan balarnda Enver'in giriimiyle, Anadoluda b
ok gizli silah ve asker mhimmat deposu oluturduu, T<
kilt- M ahsusa'nn para kaynaklar konusunda da bilgi sah
olduu hesaba katldnda, onun Salihli'de bir cephe olut
mada yardm ve erke Ethcm birliklerini desteklemesi y
doldurulamayacak nemdeydi. R aufO rbayn abalar sonuc
da E ref Kuuba Ethem e her adan destek olmutu. B
Cephesindeki somut olgulara gemeden nce, Kuuba Ei
ve Tekiltl M ahsusann Adapazar-Salihli hatlndaki etele
kurulmasna dahli zerinde ksaca durmak gerekir.
Birinci Dnya Sava srasnda Kuuba Eref ngilizU
esir dm ve ancak Mondros Mtarekesinin imzalanmas
dan sonra dnebilmiti. stanbula dner dnmez, kendini gi
ttihat rgtlerinin kurulmas iinde buldu. zellikle de Ka
k o fu n kurulmasnda nemli katks oldu. Harp Akadcmisin
ayn devreden arkada Yenibaheli kr ile karlamasn
ondan zmir blgesindeki durumu, erke Ethcm in Kocaeli'
ete rgtlemi olduunu, kardei Rcitin de zmirli ttih;
larla (zellikle Celal Bayar ile) zmir vilayetinde ete kunna
altn rendi.96
stanbuldan Adapazarna gelen Kuuba Eref, eski T
kilt- Mahsusa yelerinden bir blk yaratmaya koyuldu. I
refin etrafn yava yava Tekilt- Mahsusann eski fedal
ald. Bunlar, Sadk Baba, Binba Sar Mustafa, Binba Hur
vc amur lakabyla nl zzet Bey gibi kiilerdi.97
Bu arada, Adapazar evresinde yaayan Abazalar padi
safnda yer alyor ve bir isyan karmaya hazrlanyorlard. I
bakaldrnn bastrlmas iin Eref, Adapazar halk kuvv
lerinin kumandan tayin edilmiti.
Bekir Sami Bandrmaya giderek yeralt tekiltnn tems

ileriyle grtkten sonra, Ege sahil blgelerinde, ilk kez

zmirde kurulan Reddi lhak gibi Kemalist rgtlerin kurul
mas srecine hz verildi. Bu cemiyetler Yunanistann toprak
ilhakna kar kyorlard, tik cemiyet, pantrkist Trk Oca
nn zmir ubesi yeleri tarafndan kurulmutu.98 Milliyeti
cemiyetler ounlukla ete reisleri tarafndan kuruluyor ya da
onlar tarafndan halka kabul ettiriliyorlard. eteler halka bu
cemiyetleri benimsetiyor, dcsteklettiriyordu." rnein, 61.
Tugay Kumandan Kazm zalp, A nkarada Reddi lhak
Cemiyetinin kurulmas iin, oraya erke Ethem i yollamt.
erke Ethem kente gelince, kaymakam, hkimi ve sz dinle
nen yurttalar bir araya getirip, onlara bu cemiyeti kurdurtmutu (15 Haziran 1919).'00
Ankara hkmetinin silahl kuvvetleri de. Reddi lhak ve
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kuruluu ile ayn srada,
Kuvay Milliye ad altnda oluturulmaktayd. Mill Kurtulu
Hareketi srasnda iki tr silahl kuvvet yaratlmt: Halk ordusu
Kuvay Milliye ile dzenli ordu Kuvay Nizamiye. lk evrede,
1920de, Boleviklerin yardmyla dzenli ordu ortaya kana
dek Kuvay Milliye etkindi. Bu halk kuvvetlerinin neyi temsil
ettiklerini kavrayabilmek iin, bunlarn kurulu ilkesini incele
mek yeterlidir. Kuvay Milliye dzenli ordularn kurallarna
uygun olarak meydana getirilmemi, tmenler ve alt birimlerine
ayrlmamt, alay ve taburlar mevcut deildi. Olgusal olarak
bunlar, ete olarak adlandrlan komitac mfrezeler ya da parti
zan kollaryd. Genelde her biri 50 kiiden oluuyordu. Her et
ede, danman sfatyla bir ya da iki tane kadrolu subay da
bulunuyordu. Her etenin kendi kumandan vard. Birleik
eteler ise, cephe kumandan denilen tek bir ortak kumandann
komutasnda olurlard.101 Her ete, bann emirlerine uyarak,
fiilen bamsz alrd. etebalarna Rumeli ve Kocaelinde
188

Kaptan, Bat Anadolu ve Egede ise Efe denirdi.102 lk ete!

Ege blgesinde grld, sonra da Kocaeli, Karadeniz
Kilikyada.
Tm Ege sahil blgesindeki direni rgtlerini birletiren
Kuvay M illiyede toplamaya ynelik Kemalist kongre 31 Te
muz 1919da Bandrmada gerekleti. Bu kongreyi Kaz
zalp, M ustafa Necati, Vasf nar, Hamdi, Hayrettin Muhidd
ile kardei Hcim dzenlemilerdi.103 M ustafa Necati'nin d
da hepsi erke kkenliydi. Balkesir Kongresini, Kuva
Milliyelerin ete olmadklarn vurgulayan ve yaklamakta ol
Yunan ordusuna kar cepheler oluturma arsn ieren ;
maddelik bir sonu bildirgesinin kt Alaehir Kongresi (1
26 Austos 1919) izledi.104 Trk tarihileri, zellikle erk
jbrahim in (Tahta Kl) Alaehir Kongresi'nin organizasyonu
daki rol zerinde dururlar. erkeslerden Ethem, Demir
Mehmcd Efe, Sar Edip ve Refet Bey de, bu kongre srasnda'
kararlarnn hayata geirilmesinde etkin olan kiilerdi.105
Bu iki kongre, Bat Anadoluda Kuvay M illiyenin orta;
knn balangc olmutu. M ustafa Kemal hkmeti B
Anadoluda erkeslerin konumunun nemini hesaplayarak I
blgedeki btn kumanda makamlarna erkesleri tayin etmi
Bylece Bat Anadoludaki tm Kuvay M illiyenin ba
kumandan olarak Ali Fuad Paa (Cebesoy), Aydn-Salihli ce
hesinin bana da Miralay Refet getirildiler. Kuvay M illiyen
genel ynetimi, Balkesirde bulunan Miralay Kazm zalp
brakld.106 M. Kemal, 17 Nisan 1920de yaymlad bir emi
le, Bat Cephesinin ynetimini tam yetkiyle Kazm zalp
Bekir Sam i'ye devretti.107
erkeslerin, ilerlemekte olan Yunan ordusuna kar B<
Anadoluda eitli direni odaklarnn (Trk tarih yazmm
bunlar cephe olarak geer) rgtlenmesinde oynad r

zerinde ksaca durmak gerekir.

Yunan igal ordusuna ilk kurunun skld dem i ilk dire
ni oda oldu. Bu blgedeki Kuvay Milliye, ittihat ve Terak
k in in zmir'deki ktib-i umumisi Celal B ayarn srekli tali
matlar altnda kurulmutu. Celal Bayar, Sar Efe ile birlikte,
Mttefik ve padiahlk mahkemeleri tarafndan zmir blgesin
deki Ermeni vc Rumlarn tehcir edilmeleri sulamasyla aran
d iin, saklanmak zorundayd. demiteki ttihat kulbnn
banda ise, Rumlara zulm etmekle sulanan Kaymakam Zht
Bey vard.10* demite mfrezeler oluturma iiyle srekli erkesler ilgileniyordu: Jandarma Yzba Tahir, Mestan Efe, Halil
Efe vc Gken Efe.109 R auf Orbay, 27 Mays 1919da demii
ziyaret etti. Burada kurulmakta olan Trk Mill Merkezi
yeleriyle bir araya gelip, onlara Yunan ordusuna kar koy
makta kararllk gstermelerini telkin ederek, her anlamda ibir
lii vaadetti."0
Ayvalkta Kemalist glerin temelini 172. Alaydan arta
kalan birlikler oluturuyordu ve balarnda erke Ali etinkaya vard. Asker kaaklndan dolay Ali etinkayanm ku
mandas altnda topu topu 500 kii kalmt. Bunlar Ayvalk
Kuvay M illiyesinin temelini attlar.1" Ali etinkaya, erke
kyleri Altnova, Muradeli ve Burhaniye ahalisini seferber ede
rek, 29 Mays 1919da Yunan igal birliklerini geri pskrtmeyi
bilen Ayvalk Cephesi etesini tekiltlandrd. Ali etinkayann ordu kurmay Muradeli kynde konulanmt."2
Bat Cephesinin en nemli blgelerinden biri Bergama yresiydi. Bu kent, Anadolunun i blgelerine ilerleyebilmek iin
gerekli nemli bir stratejik yo! zerinde bulunduu iin, Yunan
ordusu Bergamay 12 Haziran 1919da ele geirdi. Ancak,
evredeki etelerin saldrs nedeniyle buray terk etmeye
mecbur oldu (14 Haziran 1919). Ali etinkaya, kendi etesinin
190

bir blmn Bergamadaki mfrezelerin yardmna gnder

miti. Bergama cephesine kumanda eden BalIkesirli Kemal
komutanlar erke Hamit avu (tilaf Frkas yesi), Bekta
ve Tuzcu Efelerle birlikte Yunan ordularna esir dm, ancal
sonradan kaabilmilerdi.113
Akhisar, Salihli ve Pazarck cepheleri, erke Ethem tarafn
dan rgtlenmiti ve yine bunlar tarafndan savunuluyordu
Bozdadaki cephe ise erke Demirci Efenin savunmas altn
dayd. Bozdada, ayn zamanda, erke Sar Efenin mfreze
si de dvyordu.
1919-1920 yllarnda, dank ordu birlikleri dnda, Kema
stlerin safnda fiilen vuruan ve Yunan igalinin nn kese
iki ordu vard: Demirci M ehmet Efenin Zeybekler Ordusu v
erke Ethem in Uan Mfrezeleri.
Demirci Mehmet Efe, Nazilli yaknlarnda Piribeyli kynd
dodu. Kafkasya gmeni Abazalar burada iskn edilmilerdi
Babas demirciydi; Mehmet de bu meslei rendi ve bunda
dolay Demirci lakabn ald. E. apolyoya gre, Mehmeti
sava srasnda askerden kaarak zeybek olmasnn nedeni, or
dudaki Ermeni subaynn ona bir tokat atmasyd."4
Dalara knca, evresine o civarn zeybeklerini toplam
birka efenin etesini de bnyesine katarak byke bir et<
oluturmutu. Demirci Efenin birlikleri Aydn Zeybekler Or
duu olarak nlendi."5 Zeybekler Ordusunun silahlar, Teki
lt- M ahsusa araclyla, srekli olarak Trk ordusunun silal
depolarndan salanyordu. Aydn ve Nazilli savunmasnd
Zeybekler Ordusunun rol belirleyici olmutur.
Yunan ordusu Nazilliyi ele geirdiinde, Demirci Efey
general rtbesi ve kraln nian vaad edilerek Yunanistan taraf
na gemesi teklif edildi, ancak Demirci Efe reddetti."6
Tarih yazmnda, 1919-1920 yllarmda Bat Cephesinde er

19

kelerden sz edilirken, erke Ethem ve ordusuna zel bir ilgi

gsterilir. 1919-1920 yllarnda bu cephenin ayakta kalmas ve
Bat Anadolu'daki Ankara hkmetine kar yaplan bakal
drlarn bastrlmas onun sayesinde olmu, ancak sonralar
Atatrk hkmetinin en tehlikeli dmanna dnmtr. er
ke Ethem in ordular da, asl olarak erkeslerden oluuyordu.
erke Ethem, R auf Orbay ve Bekir Sami tarafndan Mill
Kurtulu Hareketine sokulduu zaman, kardelerinden farkl
olarak, asker eitimden gemi deildi. Ancak Balkan Sava
srasnda erke rksulu Mahmud Paann svari birlik
lerinde savamt. Buna karn. Birinci Dnya Savanda ise,
Tekilt- M ahsusada E ref Kuubamn emrinde grev yap
m, Iran ve Afganistanda Trk casusu olarak bulunmutu.117
Ethem, Kazm zalp ile Tekilt- M ahsusada grev yaptklar
gnlerden tanyordu."8 1918de iftliine dndnde, ak
ak haydutluk edecek bir ete kurdu. Ethemin bu dnemde ses
getiren ilerinden biri zmir Valisi Rahmi Beyin olunu karp,
53 bin altn lira (baka kaynaklarda bu i iin 20 bin altn ald
yazldr) karlnda iade etmesidir. R auf Orbay ile karlatk
tan sonra, erke Ethem 400 atl ile Salihliye doru yola kt.
Yolda kendisine Alaehirden Mustafa Beyin eteleri de katld.
Sar Efe de ona kk bir grup yollad."9 Salihli cephesi, Et
hem in birlikleri gelmeden nce Demirci Efe ve Mestan Efenin
eteleri sayesinde ayakta duruyordu.120 Ethemin ilk kurmay
toplants Kuuba E re fin Salihlideki iftliinde yapld.121
Demirci Efe, Mestan Efe, Sar Edip Efe ve dier erke
eteleriyle bir araya gelen erke Ethem birlikleri, nce, iler
lemekte olan Yunan ordusunun bir ksmn Bozdada bozguna
uratarak durdurmay baard. erke Ethem, 1919 ytl
M aysndan Kasm na kadar, sadece kendi kuvvetleriyle.
Yunan ordusunun ilerlemesine engel olmu vc tm cepheyi
192

tutabilmiti.122 1919 Ocak aynda Ethem, emrinde sadece 3 bin

eteci olduu halde, 30 bin kiilik Yunan ordusuna kar koya
bilmi, gzle grnr zayiat verdirmiti.123
Salihli cephesi olutuu andan itibaren Ethemin ordularna
insan akmaya balad. evrede bulunan btn erke eteleri
ona katld. Bunun dnda Ethem, Tekilt- M ahsusaya zg
bir yntemle, suikast timleri oluturdu. Bastrd isyanlarn
ardndan ise, yakn zamana dek dman olduu insanlar da
ordusunun bnyesine katabllmiti.124 Mesel Ethem, Ktahyay
eline geirdikten sonra, hapisanedeki btn sulularn saln
masn emretmi, bunlardan 400 kii toplamt. Onlara silah
datp, yanlarna da kendi atllarndan 150'sini katarak, bana
Hafz Beyi geirdii yeni bir tabur oluturmutu. Ethem in
kendi anlarnda, Bu taburun ezici ounluu, parmaklklar
ardnda yllar geirmi olan canilerden oluuyordu. Dmana
kar fedakrca dvtkleri takdirde, en ksa zamanda affa u
rayacaklarn vaadettim onlara, yazldr.125 Yozgatta bastrd
ayaklanmann ardndan, bakaldrm olan Aleviler, kefaret de
me ad altnda Etheme, tam tehizatl 400 atl verdiler. Bunlar,
ayr bir Alevi kol kuvveti sfatyla, nl Uan Mfrezelere dahil
edildiler.126
Upmal, raporunda, Ethem in Uan Mfrezelerinin zellikleri
konusunda bilgi verirken, eteciler, gnll partizan
mfrezeleri, eski apulcular ve igal edilen yerlerdeki btn
gayri mslimlerin kafasn kesenlerdendi. Bu artk eski ve kk
salm bir uygulama ve gelenekleri. Ethem Beyin etecilerinin
(aldm bilgilere gre olduka salam bir ekip, abartl da ola
bilir ama saylar 6000'e ulamakta) Bolevizmden tek anladk
lar, u veya bu yeri ele geirdiklerinde her Rum ve Erm eninin
(asker ya da sivil olmas fark etmez) kafasn kesmeyi bor
bilmeleri ve ldrdkleri insann giysisini kardktan sonra
193

kendi zerlerine giyerek, zellikle zerinde olan paras, kar

snn, aile bireylerinin altn, gm taklar, ksaca neyi varsa
hepsini kendine mal etmesiydi diye yazyor.127
erke Ethemin Uan Mfrezeleri 1920 sonuna kadar
Kemalist hkmetin en nemli gcyd. Ethem birliklerinin
silahlar, 16 hafif, 4 ar top ve hafif ateli silahlardan oluuyor
du.128 Ethem, Uan Mfrezelerinin iaesi iin gerekli paray,
blge halkn aka soyarak temin ediyordu. Mustafa Kemal de,
Upmal ile grmesi srasnda, Ethem in etecilerinin, gittik
leri her yerde, kylnn elinden kalan son hayvann almaktan,
soyup soana evirmekten, stne stlk evini de yakmaktan
geri durmadklarn, halk zerinde, had safhada kt, arzu
edilmeyen intiba braktklarn, bu nedenle halkn kendisini d
dmann soygunundan kurtarmaya urarken bir yandan da
kendi etecileriyle soymakta olan hkmete kinlcndiini kabul
ediyordu.129 Ethem, tm bunlarn dnda zorbalkla para elde
edebilmek iin bal bana bir sistem gelitirmiti. Mesel,
M anyasta, akrabalar 5 bin lira getirinceye kadar Arnavut Galip
Paann hapsedilmesini emretmiti.130 Alaehirde ise, topra
kazdrp yeni gmlen kadn ve kzlarn cesetlerini, srf eteci
lerin ziynetlerini almalar iin mezarlarndan karttrmt.131
Ethem, etecilerinin nafakas iin gerekli paray bir de Mdafaai Hukuk Cemiyetinden temin ediyordu.'32
Salihlide Yunan ordusunu hezimete urattktan sonra, Et
hem in pozisyonu glendi. Ayrca Ethem in, kendi otoritesine
boyun emeyen ete reisleriyle acmaszca hesaplam olmas
da buna olanak tanmt. Ancak Ethem in Mill Kurtulu
M cadelesine asl hizmetinin, Ankara hkmetine kar olan
Bat Anadoludaki erke ayaklanmalarn bastrmas ve erke
Anzavur ynetimindeki padiahlk kuvvetlerini yenmesi olduu
da kabul grmektedir.
194

zmit, Dzce, Adapazar, Hendek ve Boludaki erke ayak

lanmalarnn nedenleri yle sralanabilir: Bu blgelere iskn
edilen Kuzey KafkasyalIlarn saray ile balarnn daha sk ol
mas ve glerini Mill Kurtulu Hareketini ezmek iin kullan
may kararlatran padiah hkmetinin etkisi altnda kalmalar.
Dolaysyla, bu erkesler arasnda ttihat ve Terakkinin muhal
ifi tilaf Frkas yesi pek ok erke beyi vard. erkeslerin
isyan etmesinde, Kemalist hkmetin hara almas ve vergi
lendirmesinin rol de az deildi. Bu koullar, padiah yneti
minin Kemalistleri Allahsz ve padiah kart olarak tant
mas iin uygun bir ortam oluturmutu. Bu yzden de, padiah
hkmeti ve mollalarn, Kemalistlerin slmn kutsal artlarna
kar Rus Boleviklerle ittifaka girdiklerine dair yaptklar pro
paganda erkesler arasnda epeyce etkili oldu. erkeslerin asr
lk dman Rus imgesi, Trkiyeli Kuzey KafkasyalIlarn zih
ninde hl tazeydi.
Anmsatlmadan geilemeyecek ve sadece erkesler iin
anlaml bir baka durum da, Mill Kurtulu M cadelesi'ndeki
ttihat faktrnn padiah hkmeti tarafndan kullanlmasdr.
zellikle Damat Ferit Paa ynetimi srasnda padiah hk
meti, erkesler arasnda, Kemalistlerin herkesin bildii tti
hatlar olduu ve iktidara geldikleri takdirde erkeslerin de
Ermeniler gibi tehcire urayacaklar ve yok edilecekleri pro
pagandasn yapyordu.1 erke aristokrasisi iinde, Trki
yede Amerikan mandas yanllar da az deildi ve bunlar, bu
konuda M ustafa Kemali ayakba olarak gryorlard. Bunlar
arasnda padiah hkmetinin Genelkurmay Bakan Ccvat
Paa, rksulu Mahmut Paa ve Ahmet zzet Paa gibi isimler
saylabilir.134
Tm bu durumlar ve Kemalist hkmetin Kuzey Kafkas
yalIlardan etkin olarak yararlanma deneyimini dikkate alan
195

padiah hkmeti de, ayn biimde erkesleri Kemalistlere

kar kullanma karar ald. Padiah hkmeti bu amala, pek ok
deiik propaganda yntemiyle birlikte sultan-halifenin fetva
larn da kullanarak bir Halifelik Ordusu kurmaya kalkt. Bu
ordunun bana yine bir erke olan ve Sadrazam Damat
Feridin yakn arkada Ahmed Anzavur getirildi.135 Damat
Ferid'in himayesi sayesinde Ahmed Anzavura paa unvan
da verildi. ngizler, boazlara yakn olan anakkale, Bursa ve
B alkesir'e zel nem veriyorlard ve Kemalist mevzilerin
buralarda g kazanmasn istemiyorlard. Bu nedenle padiah
hkmeti, ngilizlerin ynlendirmesiyle, Anzavur'u erkeslcr
arasnda isyan karmak zere bu blgeye yollad.
Anadolu'ya gelen Anzavur'a, sadece tutucu erkesler deil
dier bir Mslman unsur, Arnavutlarn bir blm de katld.
Bylece ordularn kuvvetlendiren Anzavur, ncelikle Biga'y
ele geirdi; milliyeti rgtlenmeyi gerekletirmek iin buraya
gnderilmi olan Kaymakam Hamdi B ey'i yakalayp ast.13'1
Hamdi Bey, Mttefiklerin Akba'taki depolarna baskn dzen
leyen kiiydi.137 Bunun ardndan, 19]9un sonbaharnda Gnen
ve Bandrmada Kemalist hkmete kar isyanlar patlad.
Blgenin yaknndaki yerler de huzursuzdu ve ayaklanma tehdi
di vard. 1919 sonbaharnda Bandrmal ete reisi Bekir Adapazarna geldi vc ehirde Kemalistlere kar bir isyan hazrl
na koyuldu. Bunun ardndan Ahmet Anzavur, Bandrmadaki
erke beylerinden biri olan Aznok Ahm et'i Dzceye gnde
rerek halk ayaklanmaya ard.w
Ankara hkmetinin isyan bastracak gc yoktu. Biga ve
evresini eline geiren Anzavur, Yusuf zzet Paa'nn kendisine
kar gnderilen 7 bin kiilik takmm krp geirmi, bir ksm
da onun tarafna gemiti.139 Bu zafer Anzavura cesaret verdi.
Mart 1920de Dzce'de ayaklanan erkeslerin Ankarann
196

kendilerine kar yollad taburu bozguna uratmalar, Kema

list hkmette byk bir rahatszla yol at.140 Bat Anado
luda, A nzavur'un karsna kabilecek ve onu alt ederek isyan
lar bastracak tek g Ethem in Uan Mfrezeleriydi. Ali Fuad
Cebesoyun hatralarna gre: Anadoludaki isyanlar Ethem
B ey'in ordularnn dnda hibir g bastramazd, bu nedenle
tehlikenin gn be gn bymekte olduu, bu tehlikenin Ankara
iin dorudan bir tehdit olduu varsayldnda, her durumda,
Ethem kuvvetlerini bir ordu bnyesinde toplamak ve bana
nl kumandanlarmzdan birini getirmek kanlmaz grn
yordu. Gerekten de, bylelikle birok sorunu ama olanamz
douyordu. M aalesef byle yaplamad. Anadoludaki isyanlar,
Ethem Bey ve partizanlar tarafndan, ba buyruk ezildiler.141
Ancak o srada Kemalist hkmetin, isyanlar bastrdnda
bizzat Ethem in de kendilerine ynelik bir tehdit haline gelecek
kadar gleneceini dnecek hali yoktu. Durum ok zordu ve
Mill Kurtulu Hareketinin varl dorudan tehdit altndayd.
Anzavur, zellikle de 1920 Mart ayndaki ikinci isyandan sonra,
ayaklananlarla birleerek A nkaraya ynelebilirdi. Yolu
zerinde nn kesecek cidd herhangi bir engel yoktu.
Anzavurun ilk isyan Ethem tarafndan 20 Kasm-2 Aralk
1919da bastrld. Ethem bu i iin Salihli cephesindeki kuvvet
lerinin bir blmn buraya kaydrmak durumunda kald. Ayak
lanma ezildikten sonra, Ethem adamlaryla Salihliye dnd.
Saklanmakta olan Anzavur da, 1920 balarnda alevlenecek olan
yeni bir isyan kkrtmaya koyuldu.
10 Mart 1920de, Kzm zalp bir telgrafla Ethem e, Anza
vurun Karacabeyi ele geirdiini ve iki koldan Bandrmaya
doru ilerlemekte olduunu bildirdi.'42 zalp, Durum ciddidir.
Bu nedenle, yeterince kuvvet alp bizzat balarna gein ve hzla
Balkesire gidin. Ordularnz, Akhisar istasyonundan trenle
197

Balkesire gtrlebilir diye yazmt.14'

Telgraf aldktan iki gn sonra Ethem, sz konusu blgeye
hareket emri verdi. Kardei Tevfkin ynetimindeki ilk birlik
Balkesire yolland. Bu srada Biga ve Gnen, Anzavurun
kontrolndeydi, erke isyan ise Beypazar-Ankara hattnda
hzla yaylyordu. stanbul'daki ngiliz depolarndan silah
landrlm olan A hm et A nzavur kom utasndaki Halife
Ordusu, 1920nin Nisan sonu ile M ays banda zm it ve
civarn ele geirmiti. Ethem in anlarnda unlar belirtiliyor:
Durum ylesine ciddiydi ki, Anzavur yanls propaganda
Balkesirde bile yaygnd ve kamuoyunu zehirliyordu. Hatt
Anzavuru karlamak zere gizli hazrlk bile yrtlmekteydi,
kendisi de bundan haberdard.144
Ethem ve Anzavur birlikleri arasndaki atma Susurlukta
cereyan etti. Her iki taraf oluturan erkesler fiilen birbirleriyle
vuruuyorlard. Kemalistlerin mill politikasnn baars da
buradayd: Ayn ulustan bir blm, kendi yurttalarna kar
kullanmak. Sonuta, 10 saatlik iddetli bir meydan muharebesi
ardndan Anzavur ordular bozguna urad ve ordusundaki top
lar, makineli tfekler Ethem in eline geti. Saldrsn genileten
Ethem, Bandrm aya kt ve sokaklarda srdrlen sava sonu
cu bu kenti de zaptetti. Anzavur Gnen ve Biga ynnde geri
ekildi.145 Ancak A nzavurun Susurlukta bozguna uratlmas,
Kemalist hkmete ynelik tehlikeyi ortadan kaldrmamt.
Dzce ve Adapazar isyanlar da byk tehlike oluturuyordu.
Dzcedeki asi erkeslerin banda, Sefer Bey ve Hac Kamil
gibi Kuzey KafkasyalIlar arasnda byk itibar olan ve saraya
yakn erkesler vard.146 1920de Kuuba E ref'in mfreze
leriyle birlikte zmitten Boluya gitmesinden sonra, Adapazarl
erkeslerden Kanbulat Said, Kemalistlerc kar bir ete olutur
du ve Hendeki ald. Burada btn jandarma kuvvetlerini ast.147
198

Dzcede ayaklanan (13 Nisan 1920) isyanclarn ban eken

erke smail Pehlivan, Abaza Topal Ali, Abaza Parmaksz
N azif 4 bin kiilik bir asi ordusu kurdular. Padiah hkmeti de.
Halife Ordusunun birliklerini oluturmak zere D zceye bir
heyet gndermiti.148
19 Nisan 1920de Kemalist hkmetin Genelkurmay Ba
kan smet nn, Susurluktaki zaferinden dolay, M ustafa
Kemal adna kendisini kutlad bir telgraf gndererek Ethem le
ilikiye geti ve Dzce, Bolu ve Yozgattaki isyanlarn bastrl
mas iin saldr emri verdi. smet nn, ayn zamanda, mm
kn olan her imknla kendisine yardm etmesi iin Cebesoya
gerekli emirlerin verilmi olduunu da bildirmiti.149
Ethem bu telgraf alr almaz, Geyve ve Adapazar tarafna
yneldi. 24 Mays 1920de Adapazarn ele geirip isyanclar
dattt, elebalarn iddetle cezalandrd, 12 kiiyi idam etti.150
Hendekten Dzce'ye geen Ethem in Uan Mfrezeleri, 25
M aysta isyanclar Dzce nnde hezimete uratt. 26 Maysta kente girdiklerinde Ethem isyann elebalar ile eylemci
lerin hepsinin aslmasn emretti. Asilerin lideri Avukat erke
Behab ile Abaza beyleri Ko ve skender de lme mahkm edi
lenler arasndayd.151 Ethemin Uan Mfrezeleri bundan sonra
B olu'ya yneldi.
D zce-H endek-A dapazar-S apanca-G eyve-B olu-G erede
hatlndaki asker harekt tamamladktan sonra Ethem, ordu
larn Eskiehirde toplad. Bu birlikler resm olarak Bat Cep
hesi Kumandan Ali Fuad Cebesoyun emrinde bulunuyorlard.
Ancak Cebesoy onlar Bursa cephesine yollamaya karar verince,
Ethem kar kt ve ordularyla birlikte Yunanllarn elinden
almak iin Demirciye yneldi. Bu, Kemalistlerin o dnemde
Yunanllara kar tek zaferi olmutu. Ethem cephede bir baka
baary da, 17M art 1920de daha Adapazarna girmeden nce,

199

Ingiliz birliklerini Afyon Karahisardan ekilmek zorunda

brakt zaman elde etmiti.152
syanlar bastrldktan sonra Ethem, Mustafa Kemalin da
veti zerine, 1920 Hazirannda kahraman olarak karland
Ankaraya gitti. Ethem TBMM salonuna girdiinde, M ustafa
Kemal dahil, btn meclis, onu sevin gsterisiyle ayakta
alklad. Ethem 20 Hazirana kadar Ankara'da kald. Buradan,
apanolu kardelerin elebalk ettii anti-Kemalist ayaklan
may bastrmak zere Yozgatta gitti. Bu kentte konaklayan
mill glerin silahlarn ellerine geiren apanolu kardelerin
gc, sadece Yozgata deil bir baka ehir otan Zileye de
yetiyordu. Bu isyan dzenleyenlerden biri de Abaza Rfat
Beydi. syan bastrmak zere gnderilen erke Kl Ali ile
Refet Beylerin komutasndaki ordular bozguna uram ve geri
ekilmek zorunda kalmlard. Ethem in birlikleri, ancak bun
dan sonra, isyanlar bastrmak iin blgeye srlmt. 23
Haziran 1920de drt saatlik bir mcadeleden sonra Ethem
Yozgat ald. ehirde 200 kiilik bir birlik brakan erke
Ethem, isyanclar Alacaya kadar kovalad. Buray da 24
Haziranda ele geirdi. Ethem, 27 Haziran 1920de bu blgede
ki isyanlar tamamen bastrm, her zaman olduu gibi halk
soymaya ynelmiti. eref Gralp bu durumu yle tanmlyor
du: Bu tarz ayaklanmalar bastrma iinde pien Ethem kuvvet
leri, arkalarnda, ekirge srs gemiesine bir l brakarak
A nkaraya dnm lerdi. Ankara hkm eti, baka gc
olmadndan, ister istemez onlarla ibirlii yapmaya urayor
du, 1
Ethemin Yozgat'a girii srasnda, Buazlyandaki isyan
bastrmak zere gnderilmi olan Kl Ali, ona, Kayseriden bir
telgraf ekerek, taburunun isyanclar tarafndan tamamen
ezildiini ve b ir ksmnn da gnll olarak isyanclara
200

katldn bildirdi. Boazlyandaki isyan, daha sonra, bir baka

erke, General Cemil Cahit Toydemir tarafndan bastrld.
Yozgattaki isyan bastrldktan sonra, Ethemin emriyle,
isyann nedenleri ve kkrtclarn aratrlmas iin zel bir
asker mahkeme kuruldu. Bu mahkemenin mahkm ettii baz
isyan elebalar asld. Sra apanolu isyanna gelince, erke
beylerinin ona arka kmas ve araya girmesi sayesinde
apanoullar Ethemin ahs affna uradlar.154 Ancak asker
mahkeme Ankara Valisi Yahya Galip hakknda sulamada
bulunduu zaman da, Mustafa Kemal ve smet nn ona arka
kmt. Ethem, Galipi tutuklayp asmak istiyordu. Ancak M.
Kemal G alipi kurtard. Sonunda, Ethemin kardei mebus Reit
Bey araclyla bu olay kapatld ve Ethem niyetinden vazgeti.
Buna karn Yozgatl baz mebuslar, Ethem in, Kemalin olaya
karmasndan dolay fkeli olduunu ve gya, Ankaraya
dndmde Millet Meclisi bakann meclis binas nnde
kendi ellerimle asacam dediini M ustafa Kemale duyurdu
lar.155 Ethem, anlarnda byle bir ey sylemi olduunu kesin
likle reddediyor. Bu rivayetin, daha sonralar srf Ethem e ilikin
politikay ve ona bal Uan Mfrezelerin datlmasn hakl
karmak amacyla ortaya atlm olmas da muhtemeldir.
Trk tarihisi Cemal enere gre, Atatrk o dnemde sade
ce siyaseten iktidardayd. Asker g btnyle Ethem in elin
deydi. M ustafa Kemal de Yalya Galip iini, zellikle kendisini
hedef alan bir teebbs olarak gryordu. Galip ile hesaplaabildiinde Ethem neler yapabileceini snam olacak, Ankara
ya hareket ederek btn iktidar eline geirecekti. M eclis oun
luunun desteini zaten kazanmt.156 Atatrk'n evresinde,
Ethemin, bir ok kez, stersem hereyi kendi elime geiririm.
Bana kim engel olabilir ki? szlerini tekrarlayp durduu
syleniyordu.157
201

Bat Anadoludaki isyanlar bastrdktan ve Demircide Yu

nanllar, Afyon Karahisarda ngilizlere kar sava alanlarnda
elde ettii zaferlerden sonra Ethem in prestiji ve etkisi olaan
st artmt. Yalnzca ad bile dehet uyandrmaya yetiyordu.
1920 sonbaharnda Konyada zorla askere alma uygulamas
nedeniyle Kemalist hkmete kar isyan kt zaman, Ethem
ve yine bir baka erke, byke bir etenin reisi olan Recep,
ortal yattrmaya gnderilmiti. Ethem in etecileri isyan
clarla yle bir hesaplat ki, kent ahalisinin ileri gelenleri, der
hal M. Kem al'e bir telgraf ekerek hkmetin Ethem 'i geri ek
mesi halinde her arta boyun eeceklerini bildirdiler.58
1920 Temmuzunda Byk Millet Meclisi Ethem e Umum
Kuvay Milliye Komutan unvann verdi. Ethem, valilere ol
duu gibi ordu birliklerinin kumandanlarna da kendi imzasyla
talimatlar ve emirler yadryordu.159 Ethem, ordularnn ka
rarghn Dere kyne (Ktahyada) tayarak, Bat Cephesi
Komutanlna fiilen tbi olmuyordu. Sovyet tarih yazmnda
Ethem, Kemalist devrimin M ahnosu* olarak tarif edilmekte
dir.60
O dnemde, zellikle M ustafa Kemal yandalar ile Ethem i
destekleyen ttihatlar arasndaki ilikilerin bak srtnda
olmas ve Enverin Trkiyeye dnme olasl gibi gerek bir
tehdidin varl sz konusu iken, Ethem ve Uan Mfrezeleri
Kemalist hkmet iin cidd bir tehlike haline gelmiti. Bu
nedenle, M ustafa Kemal ve Ethem arasndaki ilikiler, 1920
yaznn ortalarndan itibaren gerginlemeye balad. Ankara
hkmetinin giderek g kazanmas iin Ethemin ordular ya
* Nestor vanovi Mahno: UkraynalI anarist, krsal kesimde eylemler
yapt, 1917 Devriminden sonra igal kuvvetlerine ve toprak sahiplerine
kar silahl sva yrtt. Kar devrimcileri pskrtt. Siyas atmalar
da yenildi. Fransa'ya kat ve orada ld, (.n.)
202

dzene sokulacak ya da datlacakt. Bylece, Yunan ordu;

igale balarken, partizan sava yntemleri ve sadece Kuva
Milliye ile dmann ilerleyiinin durdurulamayaca, dzer
ordunun art olduu aklk kazanm oldu. Dzenli ordu;
kar olanlarn ban eken Ethem di. Cephe hattmdaki etki
ligini zayflatacak ve serbeste hkm srmesine engel otac
bir Kemalist dzenli ordunun g kazanmas, Ethem iin t
tehlikeydi.
Mill Kurtulu Hareketinin bir baka sayfas daha erk
Etbem adyla anlr: Boleviklerle iliki ve komnist eilirr
Yeil Ordunun kuruluu.
1919-1922 yllarnda Trkiyede Bolevik propaganda b
hayli glyd ve nfusun birok katmannda ve baz nen
Kemalist liderler zerinde etkili olmutu. Mustafa Kemal, ke.
dii sosyalist olmamasna karn, Boleviklerle iliki kurmak '
onlardan yardm alabilmek iin bu akmdan yararlanmt.,6
Sadece Kemalin ordular deil, Topal Osm an'n kuvvetle
de Boleviklerden silah salyordu. Kemalistler iinde Bolev
yanls eilim. Yunanllarn Bursay igalinden sonra daha <
glendi. Millet M eclisinde pek ok mebus Mill Kurtuh
Hareketinin baarszlkla kar karya olduu kansndayd'
ak ak Sovyet Rusyann orduya yardmn tek k yo
olarak gryorlard. Hatt o dnemde Millet M eclisinde k
bir tartmada baz mebuslara gre, Bolevik olursak, o zam
Bolevikler gelir bizi kurtarr sav geeriiydi,'62 Meclis krs>
snden hiap eden Kemalist hkm etin Dileri Bak
Yardmcs Ahmet Muhtar, hkmetin, Rus Boleviklerinin tal
plcrine uygun bir siyaset izlemesi gerektiini sylyordu.
Batum delegesi Ahmet Fevzi de onunla hemfikirdi ve taleple
ni u temele oturtuyordu: Trkiye nfusu, Yunanistan, Enn
nistan ve onlar desteklemekte olan Antant devletlerine ka

koyabilmek iin yeterli deildir, bu nedenle de Rusyadan Ms

lman akm gerekmektedir.164 Biroklan da umutlarm, Azer
baycandan gelecek Bolevik birliklerine balyordu. M ustafa
Kemal bile muhalefete kar bu kozu kullanyordu.
Bolevik eilim Kemalistlerin yksek rtbeli generalleri
arasnda da g kazanmt. Bolevik yanls tutum iinde olan
lar arasnda Ali Fuad Cebesoy, Kzm Karabekir ve hatt Celal
Bayar vard, rnein Cebesoy, Boleviklerin subaylar ve asker
ler arasnda fark gzetmeme ilkesini kendi birliklerinde de yer
letirmek iin, subaylarn askerlerle birlikte yemek yemelerini
em retmiti.'65 Celal Bayar, kylerde Kari M arxn ve Bolevik
lerin fikirlerini yayyordu.166 Ama Boleviklie hepsinden ok,
Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir yatknd. Kzm
Karabekir, 1920 Austosunda bir emirle komutasndaki birlik
lerde ayrt edici btn rtbe ve apoletleri kaldrd. Ama 27
Austos 1920de Kemalist hkmetin Genelkurmay Bakan
smet nnden bu konuya ilikin sert bir uyar ald. Karabekir
ise, nnye verdii yantta. Kzl O rdunun Azerbaycan ve
Nahvan'a girmesi zerine, ordularnn Boleviklerle dorudan
temas ettii ve ayn onlarda olduu gibi apolet ve farkllk vur
gulayan her trl iarete kar Trk ordusunda da bir tepki do
duu iin byle bir karar aldn savunuyordu.16 Ayrca, 1920
yl Austos aynda, M ustafa Kemale ve Dileri Bakan Bekir
Sam iye yazd mektupta, Bolevizmin Trkiye iin kabul
edilebilir bir ideoloji biimi olduundan sz eden Kzm
Karabekir, Bolevik slm Kurtulu Ordusu kurulmas fikrine
de kaplm t.168 Upm ala gre, Karabekir'in Bolevizmi benim
sedii, Dou O rdusunda yapt deiikliklerden ok,
Erm enistan'da igal edilen topraklardaki Ermeni Bolevikleri
desteklemeleri konusunda subaylarna talimat vermesiyle belli
olm utu.169
204

Paalarndan farkl olarak daha uzak grl olan Atatrk,

Trkiyedeki komnist hareketin byme srecini kontrol altn
da tutmaya gayret ediyordu. Mesel, M ustafa Suphinin Kom
nist Partisine karlk, arlkl olarak kendi tayin ettii kiilere
bir resm Trk Komnist Partisi kurdurmutu.
Ethem i de komnist hareket iine sokan Atatrkn kendisiydi. 1920 Eyllnde Etheme aadaki ierikle bir mektup
yollamt: Gereklere uygun olarak, Ankarada III. Entemasyonal'e bal bir merkez kurduk. Bu tekilta ben, siz ve Refet
Bey dahiliz. Yeni Dnya gazetesi kurulu fikrini ifade etmekte
dir. Tekiltn genel sekreterliine Hakk Behi Bey getiril
mitir. Bu nedenle bilgi, tecrbe ve ciddi almak gerekmekte
dir. Ortak karlarmz bunu talep etmektedir. Program hazr
lanr hazrlanmaz size gnderilecektir. Program elinize geti
inde, parti ubelerinin almasna gayret gstermenizi rica ede
rim. Ankara'da yaynlar yaplacak ve size gnderilecek.170

Ethem, bu mektubu anlarnda nakletmiti.171 Ethcm 'in Bolevik

yanls faaliyetlere bu denli srklenmesinde Kemalist hkme
tin pay olduuna, Ethcmin Trkiye Komnist Partisi saflarna,
parti merkez komitesinin kararyla ve hatt kendisinin haberi
bile olm akszn alnm olduunu syleyen Rus Elilii
Sekreteri Upmai da ahitti.17-2 Atatrk ise, Upmal ile 24 Ocak
1921'deki syleisinde, Ethem i Trkiye Komnist Partisine
sokann kendisi olduunu reddederek, Ethem ve adamlar par
tiye bizzat Hakk Bey tarafndan ve bana danlmadan alndlar.
Ethem ahs menfaatleri ynnde hareket ediyordu" diyordu.173
Bundan da te, 8 Ocak 1921 dc Millet M eclisindc krsye
kan ve Bat Cephesinde, erke Ethem ile kardei Tevfikin
Uan Mfrezelerinin kumandanlarnn faaliyetleri hakknda bir
konuma yapan Atatrk, Ethem 'i ve kardelerini Bolevikleri
kandrmaya uramakla sulamt: Bu insanlar Bolevikleri
205

artmaya alyorlard. Kendilerini Bolevik olarak tantp,

kom nist giysiler kuanarak, B olevikler nezdinde, sanki
Trkiye bir kargaaya dm ve acilen bir devrim gerek
letirmek iin btn olanaklar varm gibi bir izlenim uyandr
maya alyorlard. 174 Atatrk, bylelikle bir anda iki sorunu
zm oluyordu: Ethemin mfrezelerini yok etmi, onu da,
Trkiyede komnist rejimin kurulmas iin btn artlarn
olumu olduuna dair Bolevikleri yanltan ba sulu olarak
gstermiti.
Bir biimde Trkiye Komnist Partisine kabul edilmesi
ardndan Ethem, kendisine verilen yetkilere dayanarak, tabi ki
kendi giriimiyle de olabilir, kontrol altndaki blgelerde bu
partinin ubelerini kurmaya balam, ayn zamanda da islmi
Bolevik Yeil Ordunun kurucular arasnda yer almt. Et
hem in kendi ordusu bnyesinde de, Abaza smail Hakk'nn
kumandas altnda bir "Bolevik Taburu vard.'75
Bu olaylarn iinde olan Rza N urun belirttiine gre, Yeil
Ordu kurma fikri Boleviklere aitti ve Rus Bolevikleri iin
"Azerbaycan ele geirmekte kolaylk salamak iin gerekliy
di.176 Yeil Ordunun oluturulmas biraz da Enverin slm
Bolevizm hareketinin faaliyete geirilmesi ve Mill Kurtulu
Hareketinin bana gemek zere Trkiye'ye dn planlarnn
bir parasyd.177 Trkiyede Yeil Orduyu kuranlar 14 kiiydi
ve aralarnda nl ttihatlardan Doktor Nzm, Adnan Advar,
Eyb Sabri, Yunus Nadi, Celal Bayar ve erkeslerden de Hakk
Behi, Hsrev Sami, brahim Sreyya, M uhiddin Baha vard.17*
Bu ordunun kuruluunda ayn ekilde Ethem ve kardeleri de
yer almt. Kurucu yelerinin ezici ounluu Trkiye Millet
M eclisi m ebuslarndan oluuyordu, aralarnda Kem alist
hkmet bakanlarndan Adnan Advar, Hakk Behi ve Celal
Bayar gibi isimler de vard. Kurucularnn niyeti, Yeil Ordu206

nun, Trkistan, ran ve Azerbaycanda devrimci Mslman

komitelerle ilikiye gemesiydi. ln edilmi olan -Bolevik
Rusya ile balarn glendirilmesi- amacna baklmakszn,
slm Bolevizminin kurulmasnn altndaki gerek neden,
Enverin Anadoluya dnn ve Mill Kurtulu Hareketi li
derliini eline geirmesini salamasydt. Enverci saylan Yeil
Ordu, yegne etkin ve gerek kumandan Ethem girince, Trk
tarihi Doan Avcolunun ifadesiyle, Ethemist bir partiye
dnt.179 Gerekten de, Yeil Ordunun ekirdei Ethem ve
Tevflkin mfrezelerindeki etecilerden oluuyordu.180 Mustafa
Kemal, Yeil Ordunun kuruluunda Ethem in roln u ekilde
tanmlamt: Yeil Orduyu biz hep birlikte, lkeye yaran
dokunsun diye kurduk. Ancak bu tekilt zam anla Ethem ve
kardelerinin tesiri altna girdi. Bu nedenle Yeil O rduyu dat
m a mecburiyeti dodu. Bununla birlikte, Ethem ve kardeleri bu
tekilt gizlice korudular ve gelitirdiler. 18'
Yeil Ordunun kurulmasyla ttihat ve Terakkinin yeralt
faaliyetleri hzlanmt ve Enverin dn iin de etkin bir
hazrlk balatlm t.182 Enver Anadoluya kabilseydi, Mill
Kurtulu Hareketi'nde liderlik byk ihtimalle deiecekti.
Enver'in lke iindeki m evzileri ok glyd. Kemalist
hkmette bile Enver taraftarlar vard. M ustafa Kemal bu
nedenle onlardan birini, Refet Paay ileri Bakanlndan
azletmiti.
M ustafa Kemal, Ethem in daha Tekilt- M ahsusa dne
minden beri Envercilerle iliki iinde olduunu ve bunlarn
baarsnn Ethem in desteine bal olduunu hesaplayrak
Uan Mfrezeleri datma karar ald. Ethemin dzenli bir ordu
kurulmasna engel oluturmas ve Ankara hkmetinin hkimi
yetine boyun emesinin de aslnda greceli olmas buna anak
tutmutu, Atatrkn belirttii gibi: Dzenli ordumuz, ete207

ilere muhta olmayacak kadar glenir glenmez, hemen

btn etecilerin snrlandrlmasna ve eritilmesine giritik. 183
Atatrk, etecilerle birlikte Envercilerle de kyasya hesaplat.
Ekim 1921de Bat Cephesine seyahatlerinden birinde, emri
uyarnca 30 kadar ttihat ve Terakki yanls subay, grevlerinde
crm iledikleri bahanesiyle kuruna dizilmiti.184
Uan Mfrezelerin datlmasna hazrlk olarak ilk yaplan,
Ethem i destekleyen Bat Cephesi Kumandan Ali Fuad
Cebesoyun bu grevden alnarak Moskovaya eli olarak tayin
edilmesiydi. Bat Cephesinin yeni kumandan, Ethem in ili
kisinin, daha Yozgat isyan srasnda gerildii smet nnyd.
smetin tayininden sonra, cephe gerisindeki btn hatlarn
ynetim i Genelkurm ayn eline geti. Bu durum , oradaki
nfusun yama edilmesini, sonuta da Ethem in etecilerinin
servet kaynaklarn zora sokmutu.
Alnan nlemlerin sonucunda, Ethem in Uan Mfrezelerine
yeni kuvvetlerin katlmasnn nne geildi. Yeni Bat Cephesi
Kumandanl, Ethemin etecileriyle birlikte dzenli Kemalist
ordulara katlmasn isteyen, aksi durumda, Uan Mfrezelerin
hkm et kararyla datlacan bildiren bir resm davet
kard. Ethem bunu reddetti. Bunun zerine Ankarada Ethem
aleyhtar propaganda seferberlii balatld. Mecliste Ethem
yandalarnn ve kardei R eitin mebus erke liderlerden biri
olduunu gz nnde tutan Kemalist hkmet, erkeslerle
Trkler arasnda cepheleme yaratldna vurgu yaparak erke
kartna oynad. Ethem, Uan Mfrezeleri asl olarak erkcslerden oluturmak ve adamlarn seerken milliyete gre davran
makla sulanyordu.185 Ancak Ethem 'e ynelik asl sulama,
Ktahyada bamsz bir devlet kurarak, bu devletin hkimiyeti
ni Afyon Karahisar, Konya ve Eskiehire kadar geniletme
eilimi ve Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetini kovduktan
208

sonra da iktidarn btn lkeye yayma niyetiydi.186 Bununla

birlikte Ethem, M. Kemali ldrmeye teebbs etmekle de
sulanyordu.187 Kl Ali, Ethemin Ankarada bulunduu sra
da M ustafa Kem al'i ldrmeyi iki kez denediini, ancak her
ikisinde de baarsz olduunu yazyordu.188
Btn bu Ethem aleyhtar propaganda, onu desteklemekte
olan mebuslarn konumlarn zayf drd. Bu yzden Mustafa
Kemal hkm eti, meclisten Uan M frezelerin datlma
kararn geirebildi. Etheme bir ans tanmak iin de iki bar
komisyonu gnderildi. lk komisyonun Ethem ile grmesin
den bir sonu kmamt. kincisi daha Eskiehire yeni
gelmiti ki, Ethem ile nnnn kuvvetlerinin att haberini
alarak geri dnd. Ethem, gnderilen bu komisyonlar, or
dunun son darbeyi vurma hazrln tamamlayana kadar ken
disini oyalamaya alt eklinde deerlendiriyordu.189 smet
nn, saldrya gemeden nce, Uan M frezeler iinde, bu
savan etecilere deil sadece Ethem ve kardelerine kar
olduunu gstermek zere, dzenli ordulara katlma arsn
ieren ilnlarn datlmasn emretmiti. Sonuta Ethemin
ordularnn byk blm kat, yannda sadece 200 civarnda
kii kald. Cebesoya gre, Ethem in eteleri, zaten o Bat Cep
hesi Komutanlndan alnr alnmaz dalmaya balamt.190
Ethem, gerek g dengelerini gzden kararak, bu konuda
byk bir hesap hatas yapmt. Gerekte, Ethemin kiisel
prestijinin dnda, komutas altndaki Uan M frezelerin
saygnl ve prestiji olduka dkt.91
27 Aralk 1920de Jsmet nn kuvvetleri, Ethem in Uan
Mfrezelerine saldr dzeni aldlar. Ksa srede tmn dat
tlar ve Bat Cephesinde etecilik iine son verdiler. Ethemin
nnde iki seenek kalmt: Ya nn ordusuna tutsak olacak ve
stikll Mahkemesinde yarglanp aslacakt ya da dman
209

Yunanllarn tarafna geecekti. kinci kta Ethemin hayatta

kalma ans vard ve 1921 ubatnn sonunda Yunan Kuman
danlna teslim oldu.
Bat Cephesinde 1919-1921 arasnda olanlar tahlil ederken,
Ethemin Trk Mill Kurtulu Mcadelesinin anahtar kiilik
lerinden biri olduu sonucuna ulalabilir. Onun yapt, aslnda
Uan M frezeleriyle birlikte fiilen Bat Cephesini yaratmak ve
Yunan ordusunun ilerlemesini bir sreliine de olsa durdura
bilmekti. Ethem in cephede grd i, Kemalistlerin dzenli
bir ordu kuracak zaman kazanmasna izin vermiti. Bir baka
hizmeti de, Bat Anadoludaki anli-Kemalist isyanlar bastr
makt. stelik de bunun iin kendi asi soydalarn acmaszca
ldrmesi gerekmiti. Sonuta Ankara hkmeti, btn isyan
larn bastrlmas ile, Bat Anadoluda iktidarn kurabilmiti.
Zaten 1919-20 yllarnda Kemalistlerin Ethemin ordusundan
daha gl kuvvetleri yoktu.
te yandan, ttihat ve Terakkinin yeralt rgt Tekilt-
M ahsusaya bal kalan Ethem ile Uan Mfrezeleri ve kont
rolne ald Yeil Ordu Enverci komplo kadrosunun en nemli
unsurlaryd.192 yle grnyor ki, Kemalist hkmet asndan,
Ethemin komploya dahil edilme olasl vard ve cephe geri
sindeki denetlenemez ynetim tarz tehlikeliydi. Ethem, Kema
list rejimin ke tandan en tehlikeli dmana dnmt. Bu
nedenle de Ethem e bal Uan Mfrezelerin lavedilmesi
Atatrk hkmetinin ncelikli sorunu olmutu.
Ethem teslim olduktan sonra, Yunan Komutanl, Ethem
gibi bir erke lideri ellerinde olduu iin, Bat Anadolunun
erke topluluunu kullanabileceklerine karar verdi. ngilizlerin
de desteiyle 24 Ekim 1921 de zmirde, erkeslerin Yunan
ordusuna desteini salamak amacyla bir erke Konferans
dzenlendi. ark Garip erkeslerin Temini Hukuk Cemiyeti, bu
kongrenin dzenlenmesini hi duraksamakszn stlendi. Bu
210

cemiyetin bnyesinde, Yunanllarn igalindeki 19 vilayette

yaayan 17 farkl Kafkas kavminin temsilcileri bulunuyordu.19
Kongrede erke Ethem bir konuma yapt. Kongre bildirisinde
erkeslere ynelik Trk politikas tespit ediliyordu. Bu bildiriye
gre, OsmanlIlarn (Trklerin) kt ynetimi olmasayd, 1921
ylnda Anadoludaki erkeslerin says, 2 milyon deil 6 mil
yon olurdu. Kongrenin sonu bildirgesinde, ittihatlarn Trk
lk hareketi ve zorla Trkletirme politikas, aka erke
halknn yok edilmesi politikasyd. erkesler dnya savana
zorla itilmilerdir deniyordu.194 ngiliz Yksek Komiserlii
tarafndan bildirildiine gre, zmirdeki erke Kongresi'nde
ayrca, ngiltereye hitaben, Anadolunun Karadeniz ky bl
gesinde, ngiliz himayesi altnda bir erke otonomisi kurma
talebi dile getiriliyordu.195
Kongrenin ardndan zm irdeki erke kulb, Yunan or
dusu iinde, 150 atl ve 400 piyadeden oluacak bir erke bir
lii oluturma karar ald.196 Ermeni gazetesi Cagatam ari'm bil
dirdiine gre, erke birlii aslnda cephede savamak zere
Bandrmaya gnderilecek olan 300 piyade ve 400 atldan olua
cakt.197 Yunan Kumandanl bir sonraki erke kongresini
Adapazar Genel Valisi M ustafa Beyin bakanlnda, Bandrm ada yapmay tasarlyordu.
Bir baka Ermeni gazetesi olan Azatamart' n verdii habere
gre ise, 1921 Temmuzunda, Balkesire bal 169 erke k
ynn temsilcileri Yunan Bakan Keotokis ile grm ve ont
Yunan ordusu bnyesinde savaacak bir erke svari alay kur
may teklif etmilerdi. erke temsilciler, Trk tabiyetinder
karak Yunan nfusuna girmek istediklerini bildirmilerdi
Gazetenin bildirdiine gre, Keotokis, erke temsilcilerin tek
lifini yantsz brakmt.198 Oysa Yunan ordu kaynaklarndar
edinilen bilgilere gre, birka atl grup oluturan Bandrma ve

211

Izmir erkesleri, Yunan saflarnda arparak az baar elde

etmemilerdi.199
Yunan Komutanl ve Ingilizler, onlar kendi taraflarna
ekmeye yarayacak artlar olumad iin, erkeslerden yarar
lanamadlar. Otonomi vaadiyle erkesleri batan karma
umudu geree dnmedi, nk erke rgtlerinin bu ynde
bir talepleri yoktu: Mslmanlk temelinde cemaatilik fikrinin
baskn olduu erkeslerin mill bilinlerine gre deildi bu.
zmir erke Kongresinin yaratt etki, 12 Austos 1921de
stanbulda yaplan erke Kongresinde, Kemalist hkmete
destein dile getirilmesi ve Izmir Kongresinin protesto edilme
si ynnde alnan kararla bir lde krtabildi.200
erke Ethem ile Ankara hkmeti arasndaki ztlamann,
Ethem e destek vermi olan erkesler asndan zc sonular
oldu. Ethm teslim olduktan sonra, Kemalist hkmet, M an
yasa bal 14 erke kynn ahalisini Douya srd.201 Baz
kaynaklara gre, byle bir giriime iki erkein, R aufO rbay ile
Hn Ali Saidin nclk etmesi ilgintir.202
Mill Kurtulu Haraketi iinde erkeslerin rol, 1919-1920
yllar arasnda Bat Cephesinde, bylelikle, aka grlm
oldu.
Kilikya
M ill Kurtulu Hareketi iindeki ttihat ve Terakki faktr, dier
yerlere gre Kilikyada daha belirgin bir biimde ortaya kt.
Sava yllarnda blgedeki Ermeni halkn yok etme sorumlu
luundan kama eilimi, hareketin ortaya kma nedenlerinden
biriydi. Kilikyadaki Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinin btn
lider ve yneticileri, blgedeki ttihat kulplerinin de yneti
minde olan ve Ermeni halknn katline fiilen katlm kiilerdi.
212

Kilikyadaki eteler, Suriye llerinde Ermeni soykrmn

rgtleyenler tarafndan kuruluyordu. rnein, M arata Franszlara kar ayaklanma rgtleyenlerden biri, Deyr-Zor ve Res
ul Aynda katld katliamlarla an ve hret kazanan, hazin
bir n sahibi Aslan Beydi. Yine Kilikyadaki ete balar
arasnda, tehcir edilen Ermeni gruplarna refakat etmi olan jan
darma subaylar ezici ounluktayd.
Kilikyada Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri Adana, Mersin,
Tarsus, M ara, Urfa, Antep ehirlerinde kurulmutu. 20 Nisan
1919da Adanada, kurulu amac Ermeni kymndan kurtulu
ve Adana savunmas olarak aklanan Kilikyallar Cemiyeti
kurulmutu.203 Kuvay M illiye ise Urfa (Ali Saip komutasnda)
ve M arata (Aslan Bey, Kl Ali, Nuri Bey komutasnda)
kurulmutu. Antepte Kuvay Milliye Genel Komutam Kl
Aliydi; ete yneticileri ise zdemir efik, ahin Bey ve Kamil
Polatt.204
Mill Kurtulu Hareketi'nin Anadolu'nun baka yerlerine
gre K ilikyada daha hzl gelimesi, Suriye'nin alnmas
srasnda Fransz ordusunda grevli Ermeni Lejyonu asker
lerinin Res-ul Aynda yaayan eenlerden, 1915-1916 yllarn
da Ermenilerin toplu imhasnn intikamn almaya birka kez
kalkmalarnn harekete geirici etkisiyle olmutur. Katliam
rgtleyenlerden jandarm a subay Aslan ve kardei Ahmet
Selim Kilikyaya kamlard. Suriyedeki olaylar, Ermenilerin
imhasna dorudan katlm olan Kilikyadaki Mslmanlarn
bir ksmnda Ermeni askerlerin intikam eylemlerinde bulu
nacaklarna dair endie uyandrmt. Bir baka kayg nedeni de,
Fransz Kum andanlnn destei altnda geri dnen Ermnilerin nal-mlklerini geri alnak isteyecekleriydi. Bylcce Mara
blgesinde, Trklerin Franszlara aka kar kma kararll
na, eski Sivas valisi ve M ara mutasarrf smail Kemalin
213

Ermeni tehcirine katlmak ve mal varlklarna el koymakla

sulanmas ve yarglanma sreci nayak olmutu. smail Kemal,
her ne kadar daha Franszlar gelmeden nce kentteki ngiliz
makamlar tarafndan tutuklanm olsa da, isyanclar tahrik
eden, Fransz Kumandanl'nn onu Halepe naklederek orada
hapsetme karar almasyd.205
Kilikyada Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri 1918 sonlar-1919
balarnda ortaya kmasna ramen, Mill Kurtulu Hareketi
ancak Sivas Kongresinden sonra fiiliyata geti. Hareketin ba
na, Kemalist hkmetin tayin ettii ve Ankaradan gelen tali
matlara gre hareket eden kiiler geldi. Yar baml ve bt
nyle bamsz etelerin ounlukta olduu Bat Cephesi ile
mukayese edildiinde, Kilikya ok daha merkeze balyd. Bat
Anadolu ve Karadeniz ky blgesindeki gibi, K ilikyada
devlet iinde devlet olmad. 30 Ekim 1919da Sivasta, Kozan
ttihat kulb yeleri, M ustafa Kemal ile bir araya gelerek,
ondan yardm ricasnda bulundular. Konuyu Cebesoy ile tarttk
tan sonra, Ccbesoyun tavsiye ettii, daha Tekilt- Mahsusa
dnem inden partizan sava konusunda deneyimli birka
erke, Kilikya etelerinin bana gnderildi. Tekilt-
Mahsusa yesi bu erkeslerin hepsi takma adlar almlard.
Binba Kemal Doan Bey, Yzba Osman Nuri Aydnolu
Tufan Bey, sttcmcn Asaf Kl Ali, Yzba Kamil
Polat adlarn kullanyorlard.2nh
Kilikyadaki mcadelenin balca merkezleri Antep, Mara
ve Urfa kentleri oldu.
Bu ehirler iinde en iddetli mcadele Antepte cereyan etti.
Fransz birlikleri 29 Ekim 1919da Antepc girmiti. Fransz
ordularnda, piyade alaylarndan 412 tabur, bir Afrikal avcpiyade takm, Ermenilcrden oluan tabur ve ayrca bir mill
Ermeni alay (Filay Saint-Marie komutasnda) vard.207 An214

tep'teki Fransz birliklerinin komutan Abadi'nin belirttiine

gre, Fransz birlikleri iinde Ermeni taburu olduu iin
Hristiyan ahali, Fransz ordularn iekler ve bayraklar asarak
sevinle karlamt.208
Mslman nfus iinse Ermeni taburunun gelii, tam tersine,
honutsuzluk yaratmt. Bunun zerine, Antep ve ona yakn
Kilis ve N izipte Mdafaa- Hukuk Cemiyetleri kuruldu.209 Antcpteki Mdafaa- Hukuk Cem iyetinin bakan, ehirdeki tti
hat kulbnn de bakan olan Blblzade Hac Abdullah
Efendi oldu. Kadrosu ise. Hoca Fahreddin, Hoca Arif, eyh
Mustafa, Ubeydullah, Byk Nuri Bey, Abdullah Namk,
Ahmet Muhtar, Misrizade Nuri, Seyyafzade Abdo, Mftzade
Hayri, zrapzade efik, Kerkepzade akir, Ubeyrizade Kamil,
Doktor M ecid ve daha bakalarndan oluuyordu.210
Kilisteki Mdafaa- Hukuk Cem iyetinin bana eski ulema
snfndan, ttihat mebus Hac M ustafa geldi. Cemiyet iinde
yer alanlar ise, Aslan, slm, smet, Neet, Canbolatzade Nuri,
Ali ve Tahir Bey, Hulusi gibi isimlerdi.2"
Nizipteki Cemiyeti slmiyenin yeleri Hac Ahmet, Hac
Mehmet, Habe akir ve daha baka kiilerdi.212
Antepte kurulan Mdafaa- Hukuk Cemiyeti yeleri arasn
da, Ermenilere kar yrtlecek mcadele ve Fransz makam
larna kar davran biimi konusunda fikir ayrl domutu.
Bunun dnda, alelacele toparlanan etelerin balarna buyruk
hareket etmeye balamas nedeniyle anari bagsterdi. Kendi
bana mill harekete dzen verecek durumda olmayan Mdafaa- Hukuk Cemiyeti M. Kemale bavurdu. Bylece Mara
ve Antepte ynetimi ele almak zere, "Antep ve Civar Kuvay
Milliye Kumandan unvan ile Kl Ali gnderildi.212 Atatrk,
25 Ocak 1920de Kl Aliye yazd mektupta, Kilikyadaki
Fransz ordularna kar yrtlecek olan ve asl olarak partizan
215

savann belirlendii sava taktiinin genel hatlann izmiti.214

Kl Ali, Kilikyadaki Mill Kurtulu M cadelesinin ba
kahraman olmutu. Bu blgenin bir tr erke Ethem iydi.
Antep halk glerinin yaratlmasnda ve ehrin savunulmasnda
ok nemli iler yapt. Buna karn, Antep ve evresindeki
kylerde Ermeni katliamnn rgtlenmesinin sorumluluu da
onun omuzlarndadr. Kilikyada Mill Kurtulu Hareketi'ni
rgtleme almalarna Atatrk tarafndan yksek deer ve
riliyordu. Kl Ali 1923'n Ekim aynda 1 no.lu stikll
Madalyas ile taltif edildi.2'5
Asl ad Asaf olan, 1887 doumlu Kl A linin de milliyeti
erketi. 1908 Jn Trk darbesinden sonra girdii ttihat ve
Terakki saflarnda cemiyet fedasiydi. Sonralar Enver Paann
kiisel korumas oldu. Kl Ali, Birinci Dnya Sava yllarn
da Tekilt- Mahsusada grevliydi ve Azerbaycanda savat.
Daha sonra da Nuri Paann yaveri oldu.216
1919da Kemalist harekete giren Kl Ali, dierlerine katl
mak zere Sivas'a doru yola ktnda, Ali Fuad Cebesoy,
Hakk Behi ve Saim Beyle birlikte Salihlide drt gn erke
Ethem e konuk oldu.217
Kuvay Milliye komutan olarak Antepe gnderildii za
man, ie Maratan balad. Marata zellikle de Ermeni lejyonerlerle meydana gelen atmalar sonucunda, Antepte artk
ad tannan bir kiiydi. Trk tarihi Sahir Uzelin dncesine
gre, Kl Ali'nin Antepteki hareketin bana getirilmesinde
bir ama vard: K ilikya'da dank durumdaki ttihat direni
rgtlerini bir araya getirerek Mustafa Kemalin denetimi altna
sokmak.218 Antepe gelmeden nce Kl Ali, ehirde direni
rgtlenmesinin nn kesebilecek baz d odaklar etkisiz
letirmeye alt. En nemli engel, Sakagez kynn aas
erke Hurit A ann tavryd. Bu ky, Antep-M ara216

Fevzipaa-tslahiye kavanda nemli stratejik konumu olan bir

yerdi. Adanay teki vilayetlere balayan yol da bu kyn iin
den gemekteydi. Kynn bylesine nemli bir stratejik nemi
olmas nedeniyle Hurit Aa, o evredeki en etkin simalardan
biri olmutu ve emrinde 200 kiilik bir etesi vard. evrede
iktidar adna sadece kendi sznn getii artlar iinde yaa
maya alm olan Hurit Aa, Osmanl mparatorluunun y
klmasndan sonra tam anlamyla zerkliin tadna varmt. Bu
blgede Kemalistlerin mi Franszlarn m egemen olaca, bir
ok ynyle, onun alaca tavra balyd. Fransz Komutanl,
byk olu smail Hakk Fransz ordusuna kaydedilen Hurit
Aay rvetle kendi tarafna ekebilmiti.219 Bu yzden. Kl
Ali, daha A ntep'e gitmeden nce Hurit Aa'y kendi tarafna
ekmeyi hedefledi. Bu amala, bir gn aniden, etecilerinin
banda Sakageze gitti, tehditler ve inandrc konumalarla,
Franszlarla bir atma olduunda tarafsz kalmas iin Hurit'i
ikna etmeyi baard ve Antep-Akakoyunlu yolunu korumak
zere etesiyle birlikte Yzba Esad (o da erke kkenliydi)
orada brakt.220
Kl Ali, Hurit Aa ile anlamaya vardktan sonra, 31 Mart
1920de, Antep yaknlarndaki Bur kyne gitti. Burada nem
li iki sorunu zmeye alt: 1) Dank durumdaki farkl rgt
lenmeleri yeniden dzenleyerek tamamen kendi kontrol altn
da tutmak, ve 2) Antepteki Kemalist kart akmlar ezmek.221
Bunu gerekletirebilmek iin, Antepteki btn Mdafaa- Hu
kuk Cemiyeti yelerini ve ehirde sz geen adl sanl vatan
dalar Bur kyne ard. O zamana kadar Mill Kurtulu
M cadelesine ya cephe alm ya da tarafsz kalan etkin simalar
etki altna alp desteklerini salar salamaz, Ermenileri himaye
politikalarna kar protestosunu, Fransz Kum andanlna yol
lad. I920nin Nisan banda Kl A linin Antepe gelmesiyle
217

birlikte, Fransz ordular ile Trkle arasnda ak ak

srtmeler balad. Kl Ali kendisine vekil olarak yine bir
erke olan Aslan Beyi tayin etti.
Kl Ali ncelikle, ehirdeki Ermeni nfs ile Fransz Ku
mandanl arasna nifak sokmaya alt. Bunun iin, 6 Nisan
1920de ehirdeki Ermeni Birliine hitaben bir not gnderdi.
Bu yazda Erzurum ve Sivas Kongresi kararlar aktarlyor, esas
dmann Franszlar olduu iln ediliyordu. Bu nedenle, 600
yldr yurttamz olan Ermeniler, Franszlara yardmc olma
maya ve Kemalistlerle birlemeye davet ediliyordu.2"2 Tabi ki
bu, Kl Ali asndan sadece bir taktik admd; kentteki Er
meni halk da, Kemalistlerin hedef tahtasnda kimler olduunu
ok iyi bildii iin aklanan taleplere srt evirdi. Bunun da
tesinde Ermeniler, 1920 Nisan aynda kendilerini savunmak
zere, Abadinin szleriyle, byk bir cesaret ve fedakrlkla
uzun sre Franszlarn yannda vuruan 150 kiilik bir mfreze
oluturdular.223
ehirdeki atmalar 10 Nisan 1920den sonra balad. Er
meni gnlller, bir ara Trkleri yenerek Ermeni semtine komu
gney kesimlerini ele geirdi.224 Ermeni gnlllerin baars
Mslman ahaliyi ok heyecanlandrd. Kl Ali ehrin Ermeni
nfusuna bir ltimatom verdi: Ya Trk bayraklarn asar, Trklerin artlarna katlanr, teslim olursunuz ya da Ermeni semti
ar bombardmana tutulacak. Bunun ardndan, bombardman
emri verildi. Ermeni semti yar yarya ykld ve yand. ehir
iinde sokak savalar balad.
8 Austos 1920de, efik Al) zdemir, Civar ehir Cephe
leri Komutan olarak tayin edildi. O da, sava srasnda, Tekilt- Mahsusa bnyesinde Arap eteleri kurmakla uramt.
zdemir, Antep olaylarnda, 8 ubat 1921e kadar gelmekte
olan Fransz birliklerine kar kent evresinin savunmasn
218

ynetmekteydi. 8 ubat 1921 de efik Ali, M ehmet avu ve

Elbistanl Hoca ile birlikte, 200 kiilik bir eteyle ehir dnda
bir savunma hatt oluturmaya alt, ancak bozguna urad ve
Fransz ordular A ntep'c yaklat.22*
Bu kadar yakna gelmi olan Fransz birlikleri ehri ele
geiremedi ama kuatt. Kl Ali, Kemalist mcadele tarihine,
kuatmaya birka gn dayanarak, takviye kuvvetler gelene
kadar ehri Franszlara teslim etmeyen sava kumandam olarak
gemitir. Kl Ali bunun iin stikll Madalyasna lyk gr
len ilk kii olmu, Antep ise Gazi unvann almtr.26
Taze takviye kuvvetleri aran ve uaklar kullanan Franszlar, ehir iindeki Trk etelerini yenmeyi ve hayatta kalan
Ermeni nfusu kurtarmay baardlar.
3 Mays 1920de Kl Ali Antep mebusu seildi ve kuman
danl Aslan B ey'c devrederek A nkara'ya doru yola kt.227
Kl Ali, Ankarada bir baka erke olan hsan ile birlikte,
stikll Mahkemelerinin tekiltlandrlmasna balad. stiklal
Mahkemesi Bakan Vekili olduktan sonra zellikle Rumlara ve
asker kaaklarna kar katl ile tannd.228 Mart 1925te Kl
Ali, Ankara stikll Mahkemesi yeliine seildi.m Sovyet
Rusyann Trkiye Elisi Aralov, Kl Aliyi yle tanmlar:
Mustafa Kemale kendini feda derecesinde sadk, onun ba
muhafz olarak tannr, dn vermez bir milliyeti olarak nl
dr. Sadece ad bile hemehrilerinde kayg yaratr.2' 0
Kl Ali Ankara'ya gitmek iin ayrldktan sonra, Antepteki
mill glerin bana, 1886 ylnda Fndk kynde (Gksn
ilesine bal) bir een aiiesinin ocuu olarak doan Aslan
Bey geti. Asl ad Yusuf Rzayd.231 Aslan Bey, Birinci Dnya
Sava yllarnda Halep polis tekiltnda bakomiserdi ve
Ermenilerin tehciri ve imhasnda yer almt. Bu nedenle Aslan,
bartan sonra M araa kam, burada ilk direni rgtn
219

kurup bana gemi, o srada da Mara kuatmasnn banda

bulunmutu. M arata Kemalist ynetim salannca Antepe git
mi, orada Kl Ali ile birlikte Kemalist glerin bana gemi
ve Adana Mdafaa- Hukuk Cemiyetinin glendirilmesinde
belirgin bir rol olmutu.232
Mill Kurtulu Hareketi asndan Kilikyada Antepten son
ra nemli olaylarn cereyan ettii ikinci yer Marat. Aslnda,
geri dnmekte olan Ermenilere ve Fransz ordularna kar dire
ni M ara'ta, Antepten daha nce balamt. Ancak Antepteki
direni daha sert bir biim ald ve daha uzun srd.
M arata direni, Ermeni tehcirine katlan ttihat St
mam tarafndan balatld. ttihat kulb, 25 Aralk I919da
M arata yeniden alm ve hareketi ynetmeye koyulmutu.233
Mara vilayetinde birka erke ky vard. Bunlardan en b
y olan ardak, kendisine zel bir ete kurdu.
avu Emin Ali ve olu smail Kemale Ermeni tehcirine
katldklar iin alan dava M arata byk rahatszlk yaratt.
Her ikisi de mahkm olmu ve Halepte hapse yollanmt. Bu
nun dnda, kente dnen Maral Ermeniler, tehcirin rgtlen
mesi iine bulam ak ve gidenlerin mallarna elkoym akla
suladklar 100 kadar Mslmann uzaklatrlmasn talep
etmilerdi. Bu Mslmanlarn iinde, mebus Kadolu Hac,
gazete sahibi Hdaiolu Tahsin, Sarkatipolu Mehmet ve Dok
tor Mustafa gibi ehrin sekin isimleri de vard.234 Ermeni nfu
sun bu talebinin ardndan, birinci Ermeni taburunun da M arata
konulanmas zerine, Ermeniler ve Fransz ordularyla aka
mcadele iin youn bir hazrlk balad. Abadinin anlarna
gre: M arataki Ermeniler toptan imha tehdidi ile kar
karya idiler. Trkler aka Ermeni evlerine iaret koymaya
balamlard. Kemalistler ak bir eylem balatmlard.235
Trk tarihilii, Uzun Oluk hamamlarnn yaknnda cereyan
220

eden olaylar M arata ak savan balangc olarak kabul eder.

Ermeni taburundaki Ermeni askerler, hamamdan kmakta olan
Trk kadnlarna saldrnca, etraftaki kahvelerden koup gelen
Trkler tabancalaryla askerlere ate amlard.236 1919 yl
Aralk ay ortasnda Aslan Bey, Pazarckta bulunan Kl Ali
den ald talimatla M araa geldi. Burada Mslman etelerin
silahlandrlmas iine giriti. Silahlar Elbistan'dan satn aln
yordu. Buradaki jandarm a blnn komutanyla yaplan
anlama uyarnca, jandarm aya ait silah depolarndan 460 mav
zer alnd ve Kemalistlere datld.237
Mill Kurtulu Mcadelesinde bir baka nemli blge de
Kilisti. Kilis, Mara ve Antepteki Fransz birliklerinden bir
ksmn oyalayarak ve bu ehirde savamakta olan Fransz ve
Ermeni birliklerine takviye kuvvetler gnderilmesini engelle
yerek az i baarmad. Kilis cephesi 1920de kurulmutu.
Buradaki Kuvay Milliye kumandan "Polat lakapl Sask
Kamildi.23* Birinci Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusa
kadrosunda erke Ethem, Reit ve m er Naci ile birlikte ran
ve Azerbaycanda dven Kamil, etelerini hep yerli halktan
oluturma abas iinde olmutu.

Karadeniz Sahilleri ve Dou Cephesi

Karadeniz kylarndaki Mill Kurtulu Hareketi ve bu blgede
ortaya kan olaylar, temelde tek bir kii ile ilikilidir: Topal
Osman Aa ve onun Lazlar, erkesler ve Trkleden oluan or
dusu. Kemalist hareketi ayakta tutanlardan ve Atatrkn en
yakn mcadele arkadalarndan biri olan Topal Osman daha
hayatta iken m ill kahraman saylyordu.
Trabzon, Giresun ve O rduda Kemalist hareketin yaylmas
na, bakenti Trabzon olacak bir Pontus Rum devletinin kurul
22)

masnn tasarlanmakta olmas yol amt. 4 Mays 1919 da (Yu

nanistan'n bamszlk gn), Trabzon, Samsun ve baka ehir
lerdeki Rum ahali Pontus Cumhuriyetinin kurulmasn talep
eden mitingler dzenlemiti. 18 Aralk 1919da Batumda Pon
tus Cumhuriyeti hkmeti kurulmu, bu hkmet bir Yunan
kongresi dzenlemeye girimiti. 19 Temmuz 1920de Batum da yaplan bu kongreye Anadolu, Kafkasya ve Gney Rusya
daki Rum cemaatlerinin temsilcileri katlmt. Kongrenin nce
likle ele ald konu Pontus Cumhuriyeti idi. Kongre sonular
stanbuldaki Rum Patrikhanesine gnderilmiti. stanbuldaki
Patriin himayesi altnda, fiilen Pontus Cumhuriyetinin iln
edilmesi ynnde ura veren Rum rgtlerini ynetmek ve
Karadeniz ky blgesinde kurulan Rum etelerine silah sala
makla ykml M avrimira adnda bir cemiyet kurulmutu.239
Karadeniz sahillerinde bir Rum Cumhuriyeti kurulmas tehli
kesi bu blgede Mdafaa- Hukuk Cemiyetinin kurulmas sre
cini hzlandrd. Trabzonda kurulan Mdafaa- Hukuk Cemi
yeti, tek amacnn, Trabzon vilayetinin Rumlara devrini engelle
mek olduunu aklyordu. Cemiyet, bu i iin Mslman ahali
den toplad 30 bin lira ile Paris Konferansna, Trk ulusunun
menfaatlerini temsil etmek zere kendi saflarndan setii
delegeyi gnderdi.240 Buralarda ayn zamanda Kuvay Milliyeler
de kurulmaya balamt ve bunlarn banda Tekilt- Mahsusa
yesi Topal Osman bulunuyordu.
Topal Osman 1884te Giresunda dodu. Balkan Sava sra
snda Kuuba E re fin ast olarak, Gmlcinede grev yapt
ve burada partizan savann nasl yrtlecei konusunda zen
gin deneyim kazand. Birinci Dnya Sava srasnda Topal Os
man, Kafkas Cephesinde Ruslara kar vurutu. 1918 ylnda
doduu ehre dnd zaman, Giresun'a ynetici tayin edildi.
Burada kendi parasyla bir ete kurarak, saysn ksa zamanda
222

bir alay dzeyine kard.241 Topal Osmann, ancak, sava sra

snda Ermeni ve Rumlar srd sulamasyla tutuklanmas
iin stanbuldan bir emir gelmesi ardndan, Rumlara kar
mcadele bayran ykseltmi olmas ilgintir.242 Topal Osman,
arptrlaca cezadan kanmak iin, etesini alarak dalara
km, M ustafa Kemale bir mektup yazarak emrine girmiti.
Bunun zerine Kemalist hkmet onu, Giresun Kuvay Milliye
Kumandam yapt.245
Osman Aann ordusu asl olarak Lazlardan oluuyordu,
ama aralarnda erkesler de vard. Samsun yresinde, Berzeg
Kazm Bey, Berzeg Ekrem Bey, Zeo Tahir ve eton M usann
ynetim inde Rumlara kar eylemler yapmakta olan erke
eteleri de onun ordusuna dahil olmutu.244 Trk tarihiliinde,
balang evrelerinde, Osman Aann silahlar stanbuldaki
depolardan kendi parasyla satn almakta olduu belirtilir.245
Ancak iin asl, Topal O sm ann, Trabzondaki Rus Konsolos
luu araclyla Rus Bolevikleri tarafndan silahlandrlmakta
ve tehizatlandrlmakta olduudur. Rusya Federasyonu D
Politika Arivlerinde muhafaza edilen bu konudaki istihbarat
raporuna gre, 17 Eyll 1920de Trabzondaki Rus Konsolosu
Bagirov, Tuapsedeki Askeri Devrim Komitesi bakanna un
lar yazmaktadr: "... Trk halknn temsilcisi ve nderi Osman
Aamn, daha nce bildirdiim ve imdi tasdik ettiim gibi,
askerleri iin gerekli silah ve mermisi yoktur. Bu nedenle cep
heye gerektii kadar insan sevk edememektedir. Osman Aa en
etkin ve enerjik emekilerden biridir. Onun askerleri - Lazlar,
savalarn en iyisidirler. Kendisinin yaamakta olduu Giresun
ehrinde, m frezeler oluturulmaktadr ve Bolevizm iin
Trkiyede uygun zemin vardr. Trk halk btn umutlarn
emeki Rus halkna balamtr, yardmndan emindir. Onlara,
miktar ne olursa olsun, cephede kullanlmak zere, benzin,
223

silah ve mermi gndermek gereklidir. Osman Aa, buna karlk

size elinden gelecek hereyi vaadediyor, rnein, dokuma, eker
ve benzerlerini. Siz bunlar Osman A ay temsilen gnderile
cek olan Yzba llyas ile gzden geirin. Bunun iin sizden
ricam, Trk ordusu iin, en ksa zamanda, olabildiince benzin,
silah ve mermi gnderin. Osman Aa'nn Tuapsede herey iin
ayrntl bilgi verebilecek bir temsilcisi bulunmaktadr.246 1
Nisan 1920de Bagirov, Ankaradaki Sovyet Rusya Elilii
Sekreteri Polyakova u bilgiyi veriyordu: Osman Aa Gire
sunda bulunuyor ve burada etecileri eitiyor. Onun bize kar
davran, gnll milisleri iin bizden silah elde edebilmek
umudu ile yzmze glmek.247
Silahlan teslim alan Topal Osman, Rum etelerine kar
geni apl bir harekt balatt. Osman Aa kuvvetleri hem Rum
etelerinin peine dyor hem de Rum nfusu acmaszca
katlediyordu. 1920 ylnda Osman Aa, byke bir Rum etesi
olan Teoflos etesini imha etti. Sonra ordular Terme kazasnda
(Samsun) Ermeni partizanlarm kovalamaya balad. Ermenilere bu kazadaki Ermeni okulunun retmeni olan Serop ku
manda ediyordu. Serop yaraland, Osman Aa etelerine esir
dt ve Amasyada idam edildi.248
Trk tarih yazmnda, Topal Osm ann en nemli hizmeti
olarak Karadeniz blgesinde Rum mfrezelerini yok etmesi ve
iln edilen Rum Pontus Cumhuriyetini lavetmesi kaydedilir.
Topal Osman bunu gerekletirirken, sadece Rum ve Ermeni
halkna deil, onlar kadar Mslman nfusa da gaddarlk etti ki,
M ustafa Kemal onu Giresun valiliinden almak zere An
karaya ard. Ancak baka blgelerdeki Mslman halk yol
boyunca ylesine byk tezahratla karladlar ki, O sm ann bu
kadar popler olmasn dikkate alan Atatrk niyetinden vaz
geti.249 Bunun yerine Topal Osman, eteleriyle birlikte Dou
224

Cephesine gnderildi ve 1920deki Ermeni-Trk Sava'na

katld. 1920 Eyll aynda Osman ve etecileri Kars blgesine
gnderildi.250
Topal Osman da, Ethem gibi, lke iindeki isyanlarn bast
rlmasnda kullanld. Topal Osman, emrindeki Laz birlikleriyle
mraniyede M ustafa Oulara Paann elebalk ettii Krt
isyann bastrd. Mustafa Paa'ntn dnda, Krt airet beyleri
Alian ve Haydar Ouiaralann da ban ektii ve Oularalar
syan olarak bilinen bu kalkma, Topal Osman tarafndan
yle acmaszca bastrld ki, kadn ve ocuklar da dahil airetin
yars kltan geirilmi, geriye kalanlarn hepsi, bir tek kii
braklmadan, aslmt.251
mraniye ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra Topal Os
man Giresuna dnd. Ancak ksa bir sre sonra, Atatrkn
srar ile Sakarya Meydan M uharebesine katld, ardndan da
Atatrk koruyan ve Lazlardan oluan zel gvenlik biriminin
bakan -oldu. Mill Kurtulu Hareketi dnem indi'Trkiyede
bulunmu olan randust, Topal Osm ann karakteristik zellik
lerini, "Giresun-Ordu blgesi tam anlamyla Osman A ann
babasnn iftlii gibiydi. Orada aklna geleni yapabilirdi.
Rumlarn ve o yerlerde bir zamanlar (sadece birka yl nce)
yaam olan Ermenilerden arta kalanlarn msaderesi ve imhas
ile megul oldu. evrede btn yaayanlara dehet sald. Osman
Aann istekleri ve keyfi blgede kanun yerine geerdi. eteci
leri halktan soyulanlarla karnlarn doyururlar. Hkmet ondan
lke iinde kvlcmlanan yerleri bastrmakta, talan edilebilecek
yerlerde yararlanyor. M frezeleri bu gnlerde, Erzincan vilaye
tinde, Krtlerin ayakland blgede operasyonda. Sadece
Krtlere korku salmyor, etesine maa dentisi olarak her
kesten 10 lira kestii iin, mfrezesiyle konaklad yerlerdeki
Trk nfusu da diye anlatyordu.252
225

Atatrk, Ankarada Topal Osm ann kendisine olan bal

lndan, ona havale ettii basmlarnn mebusluktan uzak
latrlmas gibi birtakm nazik ilerde yaraland. Topal Osman,
ya onlarn ldrlmesi iini organize etti ya da ahsen ldrd.
Mesel, sadece 1921 in Nisan aynda 9 mebus ya kurunlanm
y a d a boularak ldrlmt.253 Mays 1921de, Yozgat mebu
su smail Fazl}, Topal Osm ann bizzat kendisi bomutu.
Korumalarndan biri de, skdarl mebus Selahaddin Beyi vur
mutu. ldrlen her iki mebus da Enverci olarak biliniyordu.254
Bu mebus cinayetlerinin st uzun zaman rtl kalyor ya da
Atatrkn mdahalesiyle hibir kovuturma yaplmyordu.
Ancak Osm an'n tamamen kiisel giriimi ile ldrd son
mebus hayatna mal oldu. A tatrk'n zel koruma birliinin
bakan Topal Osman, 26 Mart 1921'de muhalefetin (ikinci grup
olarak adlandrlan) lideri Trabzon milletvekili Ali kr Beyi
ldrmt.255 Cinayet bu kez siyas nitelikli olmaktan ok, kii
sel bir zellik tayordu; Ali kr, Trabzondaki Mdafaa-i
Hu-kuk Cemiyetinin kurucularndan ve nl bir ttihat olan
Yahya K hyann ldrlmesi konusunu mecliste amaya hazr
lanyordu. Yahya Khya, tahmin edilecei gibi, 1921 baharnda
Topal Osman tarafndan ldrlmt. Bazlar ise, bunun do
rudan doruya Atatrkn emriyle yapldn savunuyorlard.256
Yahya Khya ve kardei Osman Khya Tekilt- M ahsusa
yesiydiler ve 1918de Enverin emriyle Trabzonda, Kuzey
Kafkas dallarna yardm etmek amacyla Kafkasyaya gnde
rilmek zere ete oluturma iine giritiler.257 Ancak bu planlar,
Osmanl mparatorluumun Birinci Dnya Savatnda hezimete
uramasyla bozulmu, Yahya da bylece, blgede mkemmel
bir biimde silahlandrlm ve tehizatlandrtlm en byk
etelerden birinin ba olmutu.258 1920 ylna doru Yahya
Khya, artk Trabzondaki kayk ve teknelerin yarsyla kendi
226

eliyle ldrd Rum ve Ermenilere ait saysz evin sahibiydi.

Trabzondaki Rus Konsolosluu, onun iin, O kadar ok yan
da vard ki, Trk kanunlarnn ona etkisi yoktu. rnein, gm
rkten mal sokarken yaplan ticar ilemlerde, ondan gmrk
resmi sorulmazd. Evinin karsnda, kendisine ait ve koru
malarla evrili bir zel iskelesi var; askere alma, seferberlik
ileri hep ondan sorulur. Bu tarz insanlar var ve tamamen keyfi
bir biimde ynetiliyorlar.259
Yahya Khya bunun da tesinde, Envere yakn kiilerden
biri olarak, onun Anadolu'ya dnmesi iin kurulan komploda da
etkin oldu. eteleri, Enverin etrafnda gruplaacak ilk ordu ola
cakt. Khyamn en yakn sava arkadalar Sleyman lifi, lyas
ve Haan Satarolu, daha Enver ayan Anadoluya atmadan,
eteleriyle birlikte Kemalistlerden kopmu ve Enveri karlama
hazrlna balamlard. Bu etecilerin k Bat Cephesi
ordular tarafndan bastrlm, soruturma srasnda Khya ile
dorudan balantl olduklar ve onun talimatyla hareket ettik
leri ortaya kmt.260 Yahyann tasfiyesini, Enverci yeralt
rgtlenmesinin tasfiye edilmesine ynelik, nasl olaca Kemal
tarafndan planlanan ve blgenin en etkili gcnn kumandan
Topal Osmann hayata geirdii tedbirler izledi. Atatrk kendi
iktidarn pekitirmek iin, byk ete elebalar arasnda fikir
ayrln zellikle krkler, hasmlarn kendi arkadalarnn
elleriyle ortadan kaldrrd. Ali kr, Yahya Khya cinayeti
sorununu aarak, bunu ileride Atatrke kar kullanma kararn
dayd. Bu da krnn lmne neden olmutu.
krnn katlinden sonra meclis kukuya dt ve mutlaka
katilin bulunarak cezalandrlmasn talep etti. ldrenin kimlii
ortaya knca, Atatrk meclis ile, zellikle de ikinci grupla
bir srtme yaamamak iin en yakn adamlarndan birini kur
ban etti. Topal Osman jandarmalarla attma srasnda vuruldu
227

ve J?a kesik cesedi meclis nnde aslarak tehir edildi.261

Topal Osm ann mfrezeleri slah edildi. M ecliste kopan
kyamet yattktan sonra, Topal Osmann cesedi Atatrkn
emriyle Giresunda trenle gmld, kendisi de Cumhuriyet
ehidi iln edildi.262
Mill Kurtulu M cadelesinin ilk evresinde, Dou vilayet
leri, dzenli Trk ordusunun kalntlarnn korunduu tek yer ol
du ve Ermenistan ordularna asl kar koyu, Karabekir kuman
dasndaki Trk ordusu ile gerekleti. Bu nedenle, bu blgede
ete hareketi, baka blgelerde olduu gibi fazla boyutlu
olmamt. Oysa, daha nce de belirtildii gibi, asker kaakl
ve etelerin olumas, erkeslerin ynsal olarak Mill Kurtulu
M cadelesi'ne katlm alarnn nedenlerinden biriydi. Dou
Cephesinde, ancak, bu blgedeki tm ete hareketinin dzenli
orduyla el deitirdii 1920 yazna dek etelere yer vard. O
srada bu blgedeki ete hareketleri, Kzm Karabekirin en
yakn yardmclarndan biri olan 9. Kafkas Bl Kumandan
erke Halit Bey tarafndan rgtlenmekteydi.26'
Deli Halit, 1883te stanbulda, erke Ahmet B eyin
ocuu olarak dodu. 1903tc Harp Okulundan mezun olduk
tan sonra Yemene gnderildi, burada gzpeklii nedeniyle
Deli lakabn ald. I912de M ustafa Kemal ile birlikte
Trablusta dvt ve orada da Beni T aaf adnda bir ete rg
tledi.264 Trablus'tan sonra Balkan Savanda yer alarak ete
cilere kumanda etti. Birinci Dnya Sava yllarnda Yakup
C em il'in alayndaki bir tabura komuta etti ve Ardahana ilk
saldran oydu. Bu nedenle Ardahann Mslman halk ona
Ardahan Fatihi unvann lyk grd.265
1920 ylna dek, Kars ve Erzurum vilayetlerinde ete olu
turmakla ykmlyd. Bu grevlendirme, Deli Halit'in Trablus
ve Balkanlarda edindii ete kurma deneyimi gz nne al
228

narak yaplmt. Bylece onun kurmu olduu ve iki erkein,

Yasin Haimolu ile erke afinin ynettii ete, 25 Mart
1918de Oltuyu ele geirdi.266
Deli Halit, 5. Kafkas Bl Kumandan erke Mrsel
Bak ile birlikte, Kars Mslman hkmetinin kuruluunda yer
ald. Ancak bu hkmet, Ermeniler K ars ele geirince Erzu
rum a kat, Deli Halit de Gnll KafkasyalIlar Svari Taburunun oluumuna nclk etti.267 Bu taburun asl hedefi KarsAleksandropol demir yolunu ele geirmek ve elde tutmakt. Bu
arada birka erke etesi de oluturulmutu. Mesel, bir Oset
ky olan Bozat, Deli Halite 60 atl yollad, Hamaml ve Selim
kyleri de bir o kadarn verdiler.
Ermeni-Trk Sava bitince Deli Halit mebus seildi, ancak
mecliste 12 ubat 1925te kan bir kavgada, yine bir baka er
ke olan Ali ctinkaya tarafndan kurunland.268
erkeslerden oluan svari birlikleri ve eteler Olura ve Oltu
civarnda vuruuyorlard. Dou Cephesinde svari birliklerine
komuta eden Kuzey KafkasyalIlar arasnda, Bekir Kubat, Yz
ba Mehmet Ali ve Yzba Tahsin saylabilir. Hepsi de Kars
civarnda iskn edilmi Osetlerdendi.269
Dou Cephesi, Mill Kurulu Mcadelesi iinde erkeslerin
en az etkinlik gsterdii blge olmutur.

D Siyas likilerde Kuzey Kafkasya ve

erke Sorununun Kemalistler Tarafndan Kullanlmas
Mill Kurtulu Hareketi srasnda Rus-Trk ilikileri ereve
sinde de erkeslerden faal olarak yararlanlmtr. Kuzey Kaf
kasyann, Ouz Diyar (Trkiye ve Azerbaycann bir araya
gelmesiyle) yaratmaya ynelik pantrkist programn aktif bir
paras ve aka ele geirilecek bir ama gibi grld ttihat
229

ve Terakkinin iktidarda olduu dnemin dnda, Kuzey

Kafkasya, Kemalist siyasette, Trkiye ve Rusya arasnda bir
tampon blge ve ayn zamanda Rusya etkisinin yaylmasna
engel olacak vastalardan biri olarak grlyordu. Bu blge,
Rusyadan destek alarak silah ve sava gereleri salamak ve
bununla birlikte Kafkas tesi topraklara ilikin, rnein
Azerbaycan ile ortak bir snr yaratlmasndaki pazarlkta, Rusya
zerinde bask yaratmak iin kullanlan aralardan biri oldu.
Kemalist hkm et bu konudaki amalarna ulaabilm iti.
Bolevik hkmet ise, Kuzey Kafkas sorununun Kemalistler
tarafndan kullanlmasn etkisizletirm ek ve Kemalistleri
basklamak iin ttihatlar arasndaki farkl eilimleri, zellikle
de Enveri ve Anadoludaki ona bal yeralt rgtlenmesini
kullanmaya ynelmiti.
Sovyet Rusyann yardm Kemalist hkmet iin hayat
nem tayordu. Daha 1920 balarnda, Rusya Bolevik hk
metinin giriimiyle Komnist Partisi Kafkas Blge Komitesinin hazrlam olduu Trkiye raporunda, Mill hareket,
kendi z gcyle, herhangi bir destek, d yardm olmakszn
Mttefik glerle baarl bir mcadele yrtebilir ve Kk
Asyay igalden tamamen kurtarabilir mi? sorusu soruluyor ve
birok olgunun tahliline dayanlarak olumsuz yant veriliyordu.
Temel olarak Kk Asyada silah fabrikalarnn ve iliklerin
bulunmamas ve Antant Devletlerinin Kk Asyann Akdeniz
limanlarn igal etmeleri nedeniyle, lkeye mal girii iin kalan
tek yolun Rusya olduu sonucuna ulalyordu.270 Paragrafta
yer alan Trkiyeye Sovyet Rusya tarafndan ne tr yardm
gerekiyorsa ifadesi yle amlanyordu:
a) Hereydcn nce silah yardm ve asker malzemeye
ihtiya vardr...
b)
kincisi, her trl gelir kaynandan, d ticaretten, kendi
sine ait en byk ticaret merkezlerinden yoksun braklan ve
230

ancak Kk Asya'nn kyl nfusundan toplanan paralarla

ayakta durabilen Trkiyenin, 10 yldr sren savalar ve bu
savalarn neden olduu vergi ve hacizler yznden perian olan
halkn da artk ok az verebildii para yardmna acilen ihtiyac
vardr...
c) ncs, halihazrda douda elindeki silahl gcn drt
te birini tutmakta olan Trkiyeye, Ermeni Cephesi yok edilerek
de yardm edilmelidir.
d) Drdncs, Trkiyeye taze g destei gerekmektedir.
Bu, Rus ordusunu Kk Asya snrlarna sokmadan da gerek
letirilebilir. u anda Rusyada ok sayda Trk sava esiri
bulunmaktadr. Bunlardan 12 bin kadar Kuzey Kafkasyadadr.
Bu esirler toplanp Rus silahlaryla silahlandrlarak Kuvay
M illiyeye tam anlamyla destek olacak bir tmen oluturula
bilir. Bunun dnda Azerbaycan Cumhuriyeti ordular ile de
Trkiyeye yardm edilebilir. Sovyet ynetimi tesis edilmeden
nce orada 2 tugaylk tmen kurulmu ve Petrovsk Gnllleri
tarafndan teslim edilen hatr saylr silah yedeklenmiti. Bu
yedekleri kullanarak 2 tugay, ayrca Kzl Ordunun 9 alaydan
oluan tugaylar rnek alnarak 2 tugay daha oluturmak
mmkndr. Azerbaycan genlii rksal ve dinsel olarak akra
bas olan Trkiyeye hevesle yardma gidecektir.271
Raporun bu maddeleri Kemalist hkmete yardm plannn
temelini oluturdu. M ustafa Kemal hkmeti ile anlama yapl
dktan sonra, Bolevik hkmet ncelikle, Ankara hkmetine
para transferine balad. Trkiye Babakanlk Arivinden al
nan verilere gre, Trkiye Sovyet Rusyadan 11 milyon Rus
altn rublesi ile 100 bin Osmanl altn liras almt.212
Sra, Sovyet Rusyann Trkiyeye verdii silah ve ordu
mhimmatna gelince, tarihi Stefanos Yerasimosun Trkiye
Babakanlk Arivinden yararlanarak yapt dkme gre,
231

Rusyadan alnan tfekler, Kemalist mcadele boyunca Trk

ordusundaki tfeklerin drtte biriydi.273 Bunun yan sra Trk
ordusundaki sava mhimmatnn yardan fazlas, mitralyzlerin
drtte biri, toplarn te biri Rusyadan temin edilmiti.274 Ateli
silahlar, genel olarak Tuapse ve Novorosiyskten Trabzona tes
lim ediliyordu.275 3 Ekim 1921de Bolevikler, Trkiyeye Jivoy
(evik) ve Jutkiy (Dehetli) adlarnda, her biri 14 ton hacminde,
tam tehizatl 2 de hcumbot vermilerdi.276 Trk tarihi Cemal
enerin ortaya kard verilerde ise, Sovyet Rusya, 15 Mays
1919 ile 2 Ekim 1923 tarihleri arasnda Trkiye'ye 45 bin tfek,
52 bin adet yedek mhimmat, 166 bin 910 adet eitli pat
laycnn yan sra Trkiyenin 1920-21 askeri btesi byk
lnde (toplam tutar 82 milyon Trk liras) asker yardm
aktarmt.277
Sovyet Rusya hkmeti, silah dnda, rnein Bulgar,
Rumen ve Yunan ordular hakknda asker istihbarat raporlar da
veriyordu.278
Trkiyeye yardmn nedenlerinden biri, Mslman dnya
snda onun nfuzundan yararlanmakt. Bu nedenle Bolevikler,
ttihat ve Terakkinin kaak liderleri Enver, Cemal, Hilmi ve
Nzm aktif bir biimde kullandlar. ierin, Lenine yazd
bir mektubunda, ancak Cemal Paa sayesinde Afganistan ile bir
anlamaya vanlabildiini yazmt.279 ttihat ve Terakkinin eski
liderleri, m ill hkmet iindeki konumlarn glendirmekte
Boleviklerden yararlanmaktaydlar. A tatrkn E nverden
daha tehlikeli dman yoktu ve Enverin Anadoluya geme
tehdidi, herhangi bir bir konuda M ustafa Kemal zerinde bask
yapmak gerektiinde Bolevikler tarafndan hemen stlmak
tayd. rnein, Antant devletlerin temsilcileriyle grmelerde
sorun ktnda.
Enverin kendi yerini alaca korkusu Atatrk ok dikkatli
232

bir i siyaset izlemeye itiyordu. Bir yandan Envercilerin lke

iindeki konumunu zayflatm aya, dier yandan da onu
Boleviklerin gznden drmeye alyordu. Boleviklerin,
M slman dnyaya kar E nverin nfuzunu kullanm aya
altklarn bildii iin, Atatrk, izgisinden, kendi hkme
tinin Mslman dnyadaki arlnn Enver ve mcadele
arkadalarnkinden daha az olmadn Boleviklere ispatlama
ynne sapt. Atatrk, bu amala, Boleviklere, Kuzey Kaf
kasya gibi Sovyet Rusya iin stratejik nemi yksek blgede
Ankara hkmetinin istediinde zorluk karabileceini ya da
tersine onlara Kuzey K afkasyadaki sorunlarn zmekte
yardmc olabileceini gstermek iin, Trkiyenin Kuzey
Kafkasyadaki etkisinin gerekliliini gz nne ald. Kemalistler, anti-Bolevik propaganda yrtmekte olan Enverin
kardei Nuri Paann Kafkasyada bulunmasndan da yararlan
maktaydlar. Kemalistler, Moskovadaki mzakereler srasnda,
Kafkasya tesinde birtakm iltimaslar karlnda Boleviklere
Kuzey Kafkasyada tam destek vaat etmilerdi. Bu iltimaslardan
bazlar Ermenilerle toprak sorunu ve Nahivann ilhakyd.
zellikle Kuzey Kafkasyann, Kafkaslar tesinde baz ayr
calklar karl B oleviklerle pazarla let edilm esi,
Kemalistlerin, Boleviklerle ilikilerde erkesleri kullanma yol
unu semesine neden olmutu. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya
hkm etlerinin kurulm asnn K afkasyada T rk yaylm a
clnn hedeflerinden olduunu anmsatmadan geemeyiz.
1918 sonlarnda, Dal Cumhuriyeti temsilen Hkmet Bakan
Abdlmecid ermoyev ve Dileri Bakan Haydar Bamata ile
Abazalardan Simon Basarya nderliinde oluan delegasyonlar
stanbula bir ziyarette bulunmulard.230 Daha o dnemde,
imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi ile Dal Cumhuriyeti,
ayn zamanda da Trk erke rgt ile Kafkasyadaki eitli
g odaklar arasnda iliki salanmt. imal Kafkasya
233

Cemiyet-i Siyasyesinin faaliyeti yasaklannca yelerinden

ou mill harekete yneldiler; Kemalistler de ttihat ve Terakki
liderleriyle dzeltilen ilikilerden yararlanmay kararlatrdlar.
1919da M ustafa Kemalin talimat ile, M ustafa Butbay, smail
Hakk Berkok ve Aziz M ekerden oluan bir delegasyon Kuzey
Kafkasyaya gitti. Aziz M ekerin delegasyonda yer almas, ona
Bolevik liderlerle olan eski ilikilerini tazeleme imkn ver
m iti.28' A ncak bu yolculuk beklenen sonulan vermedi.
Bolevik hkm et, K em alistlerin Baku ve D astandaki
M usavvatlar, zellikle de Koevi destekledikleri ve onlara
yardm ettiklerinin farkndayd.282
Trkiye erkeslerinin tarih anavatanlaryla balantlarnn
Bolcviklerle ilikilerde kullanlmas, Ali Fuad Cebesoyun
M oskovaya eli olarak atanmasndan sonra daha da sistematik
hale getirildi. Cebcsoy dneminde, Moskovadaki Trk Byk
eliliinde ok sayda erke grevli vard. rnein, Konsolos
Fuad Carm, Aziz Meker, ikinci sekreter Zeki Bey, Tahsin Rt
Bey.285 Baz tarihiler bunu Cebesoyun ahsna balamaktalar,
ancak KafkasyalIlarn buraya, Kuzey Kafkasya ile srekli ba
lant salamalar iin kasten tayin edilmekte olduklar, geree
daha uygundur. Cebesoyun da M oskova'ya eli tayin edil
mesinde, Kemalin, o srada Kafkasyada bulunan Enverin
Rusyadaki faaliyetlerini kontrol altnda tutma eilimi yatar.284
Kemalist hkmetin Dileri Bakan Bekir Saminin Kuzey
Kafkasyaya seyahati Bolevik hkmette byk rahatszla
yol amt. 5 Ekim 1920de ierinin, Rusya Komnist Partisi
Merkez Komitesine bilgi yazsnda yle deniyordu: Bekir
Sami Vladikafkasa kz kardeini grmeye gittiini syledi.
Mttefikimizin bu isteini reddedemezdik. Ancak ben yine de,
kz kardeinin onu Rostov'da beklemesi konusunda Menjinski
ile anlatm. Bekir Samiyi Rostovdan teye brakmamak iin
234

karmaklklar olduunu syleyecek. Bunun daha nce nede

yaplmadn da anlam deilim. Ordjonikidzenin szn
baklrsa, Sami ngular arasnda bamszlk kkrtcl yap
yormu. Bu sulamann, szm ona dallara sadece ekonomi!
yardm gerektii ynndeki bak alarn yalanladn gzde
rak tutmamal. Radek diyor ki: Dallara bamszlk deil do
lazm. Eer hakikaten bu byle olsayd, Bekir Sam inin ajita
syonu bizi rahatsz etmezdi. Ama yle grnyor ki, dalla
iin biri ne denli gerekliyse, teki de bir o kadar gerekli. Kafkas
yada durumun zorlat gz nne alnarak Yolda Stalini
oraya yapaca ziyaretin hzlandrlmasn srarla neririm.2*5
Bekir Sami, Kafkasya dn 5 Ekim 1920de ierin'
hitaben, Kuzey Kafkasyadaki duruma ilikin gizli bir mektu]

kaleme ald. Bu mektubunda Bekir Sami,2** ak ak, Sovye

iktidar kurulduktan sonra Kafkasyada terr havas estiini
kimsenin yaamndan, m al-mlknden em in olamadn
Olaanst Kom itenin (.K.) basit bir ihbarla insanlar
yakalayp kuruna dizdiini, evleri soyduunu, aklna kin
eserse peine dtn yazyor ve mektubuna yle devan
ediyordu: Kafkasyada uygulanmakta olan terr sistemi, tel
kelimeyle, halkta sadece Sovyet ynetimine tepki ve gvensiz
lik uyandrmakta. Bu durum dallar skunet bulmayan d
manlara dntrmektedir. Herkesin ortak kanaati olan bu duru
mu size btn itenliimle aktaryorum. 2*17
Mektubun ana fikri, btn dallar iine alan ve merkez
Moskova hkmeti tarafndan tannacak bamsz bir Sovye
Kafkas Cumhuriyeti kurulmasyd... Dallar, Byk Federati
Sovyet Cumhuriyetlerinin yesi kalarak siyas bamszlk isti
yorlar. Her ayr halkn kendi yerli Sovyeti olabilmeli. SSCB ili
bu kck cumhuriyet arasnda ister ekonomik isterse asker
olsun btn ilikiler, zerlerinde ne kadar bask olursa olsu

23:

dallarn zgrce aralarndan seebilecekleri temsilciler ve

karlkl rza ile tayin edilmeli idi.288
Bekir Sami mektubunun ilerleyen satrlarnda, Kuzey Kaf
kasya dalarnda 30 bine yakn kiinin gizlenmekte olduu ve
Mttefik devletlerin pekl onlar kullanabilecei ve Kafkas
yay ayrabilecei uyarsnda bulunuyor ve bu nedenle Sovyet
hkmetinin, biricik aklc zm olarak dallara bamszlk
vermeye raz olmas gerektiini sylyordu.289
Bekir Sam i'nin Rusyann Bolevik hkmetine yapt Ku
zey Kafkasyaya bamszlk verme teklifi tesadf deildi ve
ierinin Van vilayetinden baz topraklarn Ermenistanla bir
letirilme talebine bir kar atakt. Bekir Sami cevap olarak,
peinen razym gibi zellikle u art koymutu: Osetlere
bamszlk verirseniz, ben de meclis onay ile Van' Ermenilere
brakrm.290 Kukusuz ki M. Kemal hkmeti Van Erme
nistana brakmay aklna dahi getirmemiti, am a erke faktr
bu durumda da, ksmen Bekir Saminin kkenleri zerinden
fiilen kullanlm oldu. Atatrk daha bata ierinin Vanda
dn teklifine nasl baktn resmen aklamyordu. Grnen o
ki, Atatrkn pozisyonu belliydi. Dileri bakannn azndan
Vana karlk Osetlerin bamszl ifade edilmi olsa ve bu
teklif Sovyet Rusya hkmeti tarafndan sert bir tepki ile
karlansa ya da kabul grse bile, Bekir Sam inin teklifini onun
Kafkas kkenlerine balayarak, iin iinden syrlmak daima
mmkn olabilirdi. stelik, M ustafa Kemalin sorunlar, u
veya bu siyas kiiliin kkenlerine dayanarak zd defalar
ca grlm bir durumdu. Bylece Kemalist hkmet, ie
rinin Ermenistana toprak verme teklifini nemsizletirmek
iin, hem resm notayla, hem de Dileri Bakan Vekili
M uhtarm Upmal ile grmesi srasnda bu yndeki talebin
aslen Ermeni olan Karahan ve A vanesofun ahs tasarrufu
236

olduu ve bu tavrn Bolevik hkmetin dier yeleri tarafnda

paylaamadndan emin olduklarn bildirmiti.291
Atatrk bunun zerine Bekir Samiyi Paris Bykeliliim
atad. Bekir Sami 1921 ylnda Trkiyenin Paris elisiyken
Atatrkn talimatyla, Ermenistan Tanak hkmeti, Grcista
M enevik hkmeti ve Kuzey KafkasyalI dallarn temsilci
leriyle bir araya geliyor, fikir alveriinde bulunuyordu.292 Be
kir Sam i'nin grmeleri Sovyet Rusya hkmetinde rahatszli
yarattt. Bunun zerine Atatrk, btn grmeleri Beki
Saminin kiisel giriimi olarak niteledi ve onu emekli etti.293
Kuzey Kafkas sorunu, 1920 M artnda M oskovadaki mza
kereler srasnda Trk delegasyonu tarafndan epeyce kul
lanlmt. Trk heyeti, anlama metnine Kuzey Kafkas dal
larnn Trkiye'ye toplu olarak g etmelerine izin verildiim
dair bir maddenin eklenmesi iin resm bir neri sundular. B
maddenin anlamaya dahil edilmesi ok cidd sonulara yol aa
akt. Konunun Rusya Olaanst Komitesine (VK) yans
mas ardndan, 9 Mart 1921 de, ierinin gizlice dikkati ekil
di. VKnn konuya ilikin yantnda, Mslmanlarn topl
gnn dzenlenmesinin tamacln harap durumda bulun
mas ve dorudan haberleme imknnn da olmamas nedeniyk
teknik adan olanaksz olduu bildiriliyordu.294 Ancak as
engel, konunun siyas ynyd. VK hassasiyetini u szlerlt
aklyordu: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin k,
gvenlii asndan, Trkiye ile yaplan anlamaya dahil edilc
Mslmanlarn kitlesel g, ellerinden alnamayacak haklar
olduu iin, zaten fiziki artlar nedeniyle yola kmak dimi
munda olmayan Mslmanlarla ilikilerimi/'i seiletece
aktr. Mslmanlar, hemen gidemeyeceklerine da (latkirk.
imknszl, daha nceki taleplerimle de lep olduu ph. vok
farz ederek mlklerini satmaya balar, yelenmlc olulats. I

durum, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile federatif ba

lar olan Mslman cumhuriyetlerde m ill servet asndan eko
nomik knty hzlandrabilir- Nihayet, Trkiye ile M sl
manlarn g konusundaki anlama, Trkiyeye, uluslararas
ilikiler erevesinde i ilerimize karma hakk ve Mslman
dinine iman eden kendi yurttalarmzn menfaatlerinin temsil
cisi ve koruyucusu olarak ne km a olana verecektir. Bu
nedenle kabilecek bir sr srtme, Trklerin, uygun gre
cekleri bir anda, Mslmanlara bask yaptmz bahanesiyle
bizimle olan szlemelerini yrtmasna yol aabilecek, bylece
de Dou politikamzn gelecei ve bamszlmz, Trklerin,
hatt muhtemelen Mttefiklerin iyi niyetine kalacaktr. Bu
durumda, ilikiler kopma noktasna geldiinde btn kozlar
Trk hkmetinin eline geecektir.295
1921 Martndaki M oskova grmelerinde, Trk delegas
yonunun, hep Kuzey Kafkas Mslman halklarna, zellikle de
Nahvan konusunda arka kan bir tavr sergilediklerini belirt
mek gerekir. Trk heyeti bu dorultudaki hedeflerinin ounu
elde etmeyi baarp, Nahvan blgesi ve arur-Daralaazn
Azerbaycana balanmasn saladktan sonra, artk Kuzey
Kafkasya dallarnn g konusunda daha fazla srar etmedi.
Trkiye, aslnda, Kuzey Kafkasyada etkisini koruma, stelik de
orada Trk yanls bir devlet kurulmas konusunda herhangi bir
ansnn olmadnn pekl farknda olduu iin, Moskova
mzakerelerinde erkesleri yardmc bir bask arac olarak kul
lanmt. Amacna baka bir ynde (Kafkasya tesi) ulaan
Trkiye, Kuzey Kafkasyada siyas-ekonomik olmaktan ok
din-kltrel plandaki konumundan resmen feragat etmi oldu.
16 Mart 1921 de Moskova Anlamas imzalandktan sonra
erkeslerden uluslararas arenada yararlanmann Trk-Rus
ilikileri asndan ne denli kazanl olduunu gren Kemalist
hkmet, Trkiyeye g etmi dallardan taze ordu birlikleri.
238

asl olarak da, Kuzey KafkasyalIlarn zelliklerini hesaba k(

tarak, svari alaylar kurmaya ynelerek, bu faktr Sovyt
Rusya zerinde bask unsuru olarak kullanmay srdrd.
Bekir Sami, 1920 Ekim aynda Kafkasyaya gerekletirdi^
seyahat srasnda, Dal Cumhuriyetinin eski bakan Haydt
Bamat ile Tifliste gizlice bir araya gelmiti. Grmesi srasr
da Bekir Sami, onu, Kemalist hkmetin dallarn serbest
Trkiyeye g edebilmeleri iin mmkn olan her trl yard
m yapacana ikna etmiti.296 Bu konuma sonucunda 1920 y
Aralk aynda, Koevin bakanlnda byk bir dal grub
Trabzona gelmiti. Dallar Trk makamlarnn tam desteir,
den yararlanm; Trk ynetimi bu yeni gelenlerden 6 May
1921 'de bir mfreze oluturmu ve onlar Rusyadan alna
silahlarla donatmt.297 1921 sonbaharndan itibaren Kuze
Kafkasyadan Trkiyeye, dallardan ve Sovyet ynetin
muhaliflerinden byk akn balad. Kemalist hkmet onlar
yardm elini uzatm ve serbeste Trkiyeye gei haki
tanmt.
Kemalistlerin Dal Kafkas gmenlere ilikin siyaseti, her
Sovyet Rusya hem de Mttefiklerle oynamakta olan Kemalis
lerin, Bolevikler karsnda arlk koymak iin Kafkasyada!
ilikilerinden yararlanacaklarn varsayan Sovyet ynetimir
rahatsz etmekteydi. Bu ngrnn hi de mesnetsiz olm ad|
Kuzey Kafkasyadaki Gitzinski syan ile aka ortaya kmt
Ankaradaki elilik Kemalist hkmetin bu yndeki tm faali
yetini izlemekle grevliydi. Rus eliliine Trk hkmetini
zellikle de Kafkasyadaki devrim kart unsurlara ve Musav
vatlara yardmda bulunmamas iin cidd bir gzelim yapln
konusunda direktifler verilmiti. icrin'i. Nal/atvus'a 1
Haziran 1921 tarihli mektubumla dorudan doruyu, lllky
ile aramzdaki iliki, byk lde Tkve'm lu/ beyu

zlarmza (Beyaz Ruslar kastediliyor, .n) kar alaca tavrla

belirlenecektir deniyordu.298
Natzarenus da, Trabzondaki Rus konsolosuna ektii tel
grafta unlar diyordu: Blgenizde ok sayda beyaz ordu
kaa, Mslman ve Mslman olmayan dal bulunmaktadr.
Bunlar silahszlandrlmam ve enterne edilmemi, be yz
kiilik mfrezeler oluturabilecek drmdalar. Rus silahlar
tayan bu kiilere Albay anacv komuta etmektedir. Trabzon
yaknlarnda Koev nderliinde beyazlardan oluan bir grup da
ayn biimde silahszlandrlmam ve Trk yetkililer tarafndan
Trk subaylar dzeyinde maaa balanmlardr. Bu istih
baratn dorulanmas iin gerekli btn aratrmalar yaplsn ve
ayrntlaryla ortaya karlmas iin hemen btn nlemler aln
sn. Sonucu acilen telgrafla bildirin.299
Yerletirme ve dal gmenlerle ilikilerin koordinasyonu
ile Kzm Karabekir meguld. Eskiden Dal Cumhuriyeti h
kmetinin bakan olan Koev (Kabartay) ile maiyetinde bulu
nan Albay Musanayev enirindeki alt subay, Karabekirin tali
matyla Tokata yollanmlard. Tiflis 11. Kzl Ordu tarafndan
ele geirilince, Kafkas Kurtulu Komitesi Trabzona yer
lemiti. Azerbaycan Musavvat Partisi yesi Alihan Kantemir
ve Haydar Bamat da bu komiteye dahildi. Btn bu gmenlerin
ibade ve iaesi btnyle Kemalist hkmet tarafndan kar
lanyordu.30" Bylece, Karabekirin talimat zerine, Trabzon
valisi, Ekim 1921 de Azerbaycan Musavvat Partisi yesi Doktor
Sultanova AzerbaycanlIlardan bir mfreze rgtlemesi iin 2
bin lira, am ilin torunu Said Bey'in ajan olan drt een'e de
200er lira deme yapmt. Ancak vali onlara, bu demeleri
yaparken, Kafkas Mslmanlar iin yeni bir a balam
olduunu ve ksa zamanda bunun farkna varacaklarn aka
iln etmekten geri kalmamt.301
240

192] in Ekim aynda Karabekirin giriimiyle, Trk yet

kilileri, Samsun'daki erkeslerden Karsta grev yapacak bir
mfreze oluturmaya giritiler. Bata bu kolun bin kiiden olu
mas ngrlmt, ancak sonralar bu say arttrld.302 Kaf
kasya'dan kaanlar Samsuna ynelmekteydiler. eyh amilin
torunu Said amil Bey de buraya gelmiti. Trkler onun
Kafkasya'da olas bir isyana nderlik edeceini hesaplyorlard.
1921 Austosunda Said Bey Karsa geldi ve alt gn boyunca
Dou Cephesi Kumandan Kzm Karabekirin evinde kald ve
onunla Kafkasyada bir isyan karma konusunda mutabk kal
d.303 Ancak, 1921 Austosunda Trabzon'daki Rus Konso
losluu, Karabekir ile Said Bey arasnda geen bu grmenin
istihbaratn ald. Karabekir bunun zerine, amilin torunundan
Kars terk ederek Erzuruma tanmasn rica etmek zorunda
kalm, kararn daha sonra bildirme sz vermiti.304 Said Bey
Erzurumda gmen dallar arasnda propaganda yapmay
srdrd ve bunun karlnda, geimi iin Trk makamlarn
dan aylk 700 lira maa ald. Said iki ay sonra, hl haber ala
mad Karabekire bir mektup yazd.
Karabekir, bu kez fazla ara vermeden, kendisine yakn adam
larndan biri olan erke Ruad Bey vastasyla Saide bir mek
tup yollad. Kzm Karabekir adna gren Ruad Bey. Kafkas
Mslmanlarnn Trk hkmetince unutulmndn syleyerek
Said Beyi teselli ederek. Yunanllarla cereyan etmekte olan
savan Bolevik boyunduruu alluk bilki den Kafkas
yadaki kardelerimize fiilen yardm el meye i/ vermediini
bildirdi.305 Karabekir ise mektubumla Said'i, /el bu "Dal
Komitenin oluturulduu stanbula gitmesi iin izin venyo.
bunun da tesinde Parise giderek Bekir Sami Kudlmv ile bu
konular grmesini neriyordu. Bekir Saminin ayn Aitanda
Fransann Kafkasyada bir ayaklanmay nasl karlayacam
241

da aydnla kavuturmakta yardm olabilecekti.306

Kendisine verilen bu grevden memnun olan Said Bey
adamlarm isyana zemin hazrlama greviyle Kafkasyaya gn
derdi. Bu zemin iin, Kafkasyada Trklerle Bolevikler arasn
da bir sava ihtimali dikkate alnarak propaganda yaplacakt.
Said amil Beyin ajanlar Kafkasyada kk mfrezeler olu
turmaya ve ykl erzak satn alarak da tepelerindeki aullarda
(Kafkas kyleri) depolamaya koyuldular. Saidin ajanlarndan
bir ksm da, mfrezeler oluturmak zere erkeslerin ve
Kafkas gmenlerinin yaad Anadolunun sahil kentlerine
dald. Bu mfrezeler denizi aacak ve Kafkasyaya karma
yapacaklard. O srada Trabzonda, Dastan Cumhuriyeti eski
Savunma Bakam Albay M usanayev komutasnda Dastanllar
dan bir baka mfreze daha kurulmutu.''07 Yine Trabzonda
bulunan Azerbaycan M usavvat hkmeti yelerinden Sultanov
ve amhorski de Mttefik temsilcileriyle grmelerde bulun
mak zere stanbul'a doru yola kmlard.308
stanbul dnnde Sultanovun karlat manzara uydu:
Dallar ve Azerilerden bizzat kendisinin kurduu mfrezede,
Dastanl ve eenler ounlua gem i, ancak birka
AzerbaycanlI kalmt. Dalan mfrezesinin yerine, Karabekirin kurmaylaryla ilikide olan kaaklardan bir komite
oluturulmutu.309 Komite ayn zamanda stanbuldaki kaak
larla da ilikiye gemiti. Azerbaycandan kaanlar vastasyla
ise Trabzondaki Rus Konsolosluu alanlar gizlice takip
ediliyordu.30
Karabekirin inisiyatifi ile Kars-Erzurum blgesinde 2. er
ke Svari Bl oluturulmaya baland. Ancak, Sultanov
vastasyla, sz konusu ble katlmalar iin davet karlm
olmasna karn, AzerbaycanlIlar bu konuda herhangi bir heye
can gstermediler.3" Bunun ardndan, Samsun zerinden dn
242

yapmakta olan Vrangel askerleri de erke blne ekilmeye

alld am a sonu alnamad. Sonunda bir erke bl ye
rine, Bat Cephesine gnderilen tek bir hcum kolu kurmak
mmkn olabildi.
Kemalist hkmet daha sonralar da erkeslerden yararland.
1923 ylnda stanbulda Yeni Kafkasya adnda bir gazete
karlmaya baland. Kafkasyadan g edenlerin kontrol artk
resmen hkmet dzeyinde ele alnyor ve Trkiye Genelkur
may Bakan General Fevzi akm akn ynetiminde yrtl
yordu.312 Kafkas gm enleri, Trk rgtlerle ve Trk
Ocaklar ile dayanma iindeydi. Kafkas gmenlerine destek
verme sorunu, Trk Dileri Bakan ile SSCB Elisi Suritz
arasnda Ekim 1926da yaplan grmelerin ana konulardan
biriydi. Suritz, Trk hkmetiyle Kafkasyadan genler arasn
da kurulan ilikileri kantlayan btn olgular sergileyerek, bu
tarz yardmlara, ileriye dnk olarak da, son verilmesini talep
etti.3'3 Trkiye Dileri Bakan Tevfik Rtnn verdii sze
ramen, Kafkas diasporasnn birka yayn durdurulmakla ka
lnd, SSCB'nin talebi zerine cemaatin birka ileri geleni tutuk
lanp brakld, ancak ciddi bir adm atlmad.
Kemalistlerin Sovyet Rusya hkmetine kar izledii d
politikada erkesleri kullanarak kurduu bask Kafkasya
tesinde daha fazla taviz koparlmasnda ezici bir rol oynad ve
Enverin Trkiyeye gemesine engel oldu. Dal gmenleri
yedek sava gc olarak kullanm a giriimleri ise, tahmin
edildii kadar etkili olamad.

1926da zmir ve Ankara Sreleri

1921de erke Ethemin Uan Mfrezeleri datlp Bat Cephesinde de zaferler elde edilince, Trkiyede Kemal Atatrkn
243

otoriter rejimi pekiti. Rejim sonuta, saltanat kurununum

1923te, halifeliin 1924'te lavedilmesi ve Atatrkn Cum
hurbakanlna seilmesiyle daha da g kazanm oldu.
Mill Kurtulu Sava'ndan sonra yaanan olaylar Kemalistler arasnda krlmaya yol at. Mill Kurtulu Hareketinin
birok nde gelen eylemcisi, Atatrkn en yakn mcadele
arkadalar muhalefet safna geti. Bunlar arasnda, rnein
Kzm Karabekir, R auf Orbay, Ali Fuad Cebesoy vard. Eski
ttihatlardan Nzm, Cavit, Rahmi, smail Canpoiat gibi yk
sek grevlerde bulunmu biroklar da muhalefet cephesinde
yer aldlar. Kemalist harekete etkin olarak katlan erke komu
tanlarn ou da Atatrk rejiminin yannda olmadlar. Bu durum,
K em alist hkmetin uygulam akta olduu siyasetten kay
naklanan bir dizi neden ve Mslman mill aznlklarn d
krklna uram olmalaryla aklanabilir.
Yunan ordusuna kar zafer kazanlmas ve 1922de Mudan
ya Antlamasnn imzalanmasndan sonra Kemalist harekelin
mill kurtuluu dneminin tamamlanm olduu kabul grr.
Daha nceki vaadlerine ramen, Kemalist hkmet, Mslman
aznlklara sadece eit haklar vermemekle kalmad, kat ve kap
saml bir trkletirme siyaseti izlemeye balad. Btn devlet
kurumlarnda yazmalarn sadece Trke yaplmas karar
yrrle kondu (Savatan nce Franszca kullanm ok
yaygnd). Lozan A ntlam asyla kabul edilmi olan mill
aznlk (Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler) dnda Trkiyede
sadece Trklerin yaamakta olduu resmen iln edildi. 1923ten
itibaren, devletin tam desteini alan ve lkenin tek etnisiteye
indirgenmesinde katklar beklenen Trk Ocaklar bir yeniden
dou sreci yaadlar.314 Mslman mill aznlklara ana dilleri
ni konumak yasakland. 1926 Eyllnde Trabzon Trk Oca
yeleri, blgedeki Laz kylerini dolaarak, sakinlerinin Laz dili
ni kullanmamalarn istediler. Hatt Trk Ocann Trabzon
244

ubesi bir teori gelitirerek, Laz diye bir ey olmadn, LazIarn aslnda Trk olduklarn ve bunun iin de trkle dn
meleri gerektiini iddia ettiler.315 1923 M ays sonuna kadar
Anadolu'nun eitli vilayetlerinde Trk Ocann 43 ubesi
ald.316 Trklk propagandas dnda, yelerinin Kemalisi
rejime sadakat yemini ettikleri Trk Oca, Kemal Atatrkn
otoriter rejiminin temel direine dnmt.317 23*25 Nisan
1924te Trk Ocaklarnn, hzl bir trkletirmeye tbi tutulan
Lazlar, erkesler, Kltler ve dier Mslman m ill aznlklarn
Trk asll unsurlar olarak tanmland ilk kongresi yapld.3'3*O
srada Trk Ocaklar tekiltnn artk lke apnda deiik
vilayetlerde 71 ubesi mevcuttu. Bunlarn says ikinci kongreye
kadar (1925 Nisan) 135e ulat.319 Trk Ocaklarnn ikinci kon
gresine doru lkede eyh Sait syan henz bastrlmt.
Kongre delegeleri kendisini grmeye gittiklerinde Babakan
nn, onlara hitap ederken u nasihatte bulundu: Trk oun
luk nnde baka unsurlarn herhangi bir nemi yoktur. Bizim
vazifemiz Trk vatannda yaayan herkesi Trk yapmaktr. Biz
Trklere ve Trkle kar duran unsurlar kesip atarz. Vatan
hizm etine arlan bir kii m utlaka Trk ve Trk
olmaldr.320
Mslman aznlklarn zgnlklerini inkr etmek, zellikle
de onlarn Mill Kurtulu Hareketine byk katksndan sz
etmemek, 1926'dan sonra Atatrk nezdinde, resm ideolojinin
ana maddelerinden biriydi. Trk yazar Mahmud Esad Bozkurtun da tasdik ettii gibi: Trk devrimi saf kan Trklerin
elinde kalmalyd. Elbette ki btnyle... En kt Trk, en iyi
Trk olmayandan her zaman daha iyidir. Gemite Osmanl
mparatorluumun bana felaketler gelmise, byk lde onu
ynetenler Trk olmad iindir.321
kinci bir nokta da, halifelik kuruntunun ortadan kaldrl*
245

masnn erkeslcr arasnda honutsuzluk dourmu olmasyd.

nk Kafkasya'y terk etlikten sonra erkesler, mill deil din
bilin ve slma aidiyet gelitirmilerdi ve geleneksel olarak
halifenin ahsnda bir hami grmlerdi.
cs ise, nl erkeslerin muhalif olmalarnda ttihat
faktr ile ttihata aidiyetleri nemli rol oynamt. Atatrke
gre, otoriter rejimi ve tek partili sistemi yerletirme yolundaki
tek engel, eski ttihatlard. Bu nedenle Atatrk, ayn zamanda
ttihat faktrn de ortadan kaldrmaya yneliyordu.
nemli ttihatlarn ban ektii Atatrke kar muhale
fet, daha Mill Kurtulu Mcadelesi srasnda su yzne k
maya balamt. Daha 1921 ylnda Trkiye Byk Millet
M cclisindc, iki erkein, Bekir Sami ile Rcfetin etrafnda bir
muhalefet grubu olumutu. Din evrelerle temas iinde olan
mebuslar ve eski ttihatlarn bir ksm bunun iindeydi. Grupta
Mustafa Kemale kar muhalefet daha belirgin bir biimde
ekillenmiti; baz nemli sorunlar, rnein 1922de orduya
yeni bir dzen verilmesi konusunda bu grubun fikirleri, M.
Kemal ve onu destekleyen ounluktaki milletvekillerinden
farklyd.'22 Kar gr benimseyen milletvekili grubu, ikin
ci grup olarak adlandrlyordu ve Bekir Saminin ardndan
grubun bana Ali kr gemiti.
Mecliste bir muhalefet partisi bulunmadn gz nne alan
ezici bir mebus ounluu Atatrk tutuyordu. Atatrk ise.
Mill Kurtulu M cadelesinin ak iinde ulat pozisyonu
glendirmeyi hedeflerken, mecliste kendisiyle ayn gr
paylaanlardan oluturduu ounluk ile onu btnyle
destekleyen Mdafaa-i Hukuk Cemiyctlcrini bir siyas partiye
dntrd. Atatrk, bu partiden destek alarak, hem lkeyi hem
de siyas sistemi yenilemeyi srdrebilecekti. Bu amala, 6
Aralk 1922de Halk Frkasnn kuruluunu iln etti. 8 Nisan
1923te ise, bu partinin seim kampanyas kapsamnda, Cum
246

huriyet Trkiyesi siyas sisteminin temelini oluturan nl 9

ilkesini yaynlad.323 Btn Atatrk taraftarlar, cephe kuman
danlar, erke milletvekilleri, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ye
leri bu partiye girdiler. Ancak, Atatrk'n nerdii reformlarn
etrafnda farkl grte insanlar bir araya getiren m ill parti,
sonraki olaylarda, kendisine balanan mitleri hakl karmad.
Hereyden nce kurtulu mcadelesinin nemli simalar, Kzm
Karabekir, Ali Fuad Cebesoy, R auf Orbay, smail Canpolat gibi,
halifeliin bu kadar abuk kaldrlmas, Cumhuriyetin iln
edilmesi ve lke iinde her alanda kkl deiikliklere gidilme
si konularnda, Mustafa Kemalin grlerini tam anlamyla
paylamyorlard. Halk Partisi iindeki gr ayrlklar cum
huriyet iln edilmesi hususunda daha da derinleti.324 Cum
huriyetin ilnna, parti iinde asl muhalefet, bu adm erken vc
aceleci sayan R auf Orbaydan geldi. Ona gre, "Halk, olaylarn
byle gelimesine henz hazr deildi .325
Orbayn bu tutumu, Halk Frkas'nn meclis grubunda tart
maya alarak mahkm edildi. Ancak Orbay'm , cumhuriyet
dman olmad ve sadece kanatini dile getirdiini akla
masndan sonra ikna olan meclis grubu, yine de R auf Orbay'
parti kararlarna uymas gerektii konusunda uyard.326 Bu olay
dan sonra Halk Partisi iinde, kar fikirli mebuslar Orbaym
evresini almaya baladlar. Bunlar arasnda Kzm Karabekir,
Ali Fuad Cebesoy, Refet ve daha bakalan vard.327 Bu kiiler
halifeliin kaldrlmasna ilikin kanun mecliste oylanmadan
nce birka kez stanbula giderek halife ile grm, halifelik
kurumunun kaldrlmasna kar olduklarna dair onu temin
etmilerdi.323 Halk Partisi iinde beklenen atlama, 9 Kasm
1924te R auf Orbayn yan sra dokuz arkadann partiden
ayrlmasyla belirginleti. Sonra onlara katlan birka mebus
daha oldu.329
247

lke ynetimindeki partinin iyinde gelien muhalefetin yan

sra, Atatrke kar muhalefet, parti dnda da, eski ittihat li
derlerinin etrafnda g kazanmaktayd. Ocak 1922de Kara
Kemal ile Kk Talt stanbulda ttihat ve Terakkiyi can
landrmaya soyundular. 29 Kasm 1922de eski ittihatlar stan
bulda gizlice toplandlar. Atatrk, byle bir giriimi nlemek
iin, Kara Kemal ile grmek zere hsan ve Kl A li'yi stan
bula gndermiti, ancak bu grev baarszla ulat. 15 Nisan
1923te Mustafa Kemal Hakimiyeti Milliye gazetesine verdii
demete, Hepimiz ttihat ve Terakki yesiydik. Sonra bu parti
Teceddd Frkasna dnt. Teceddd yelerinin ezici oun
luu ile ttihat ve Terakki tekiltnn yeleri, Rumeli ve
Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde bir araya geldi ve
onun programn kabul etti demiti.330
Kara Kemali kendi tarafna ekmeye alan Atatrk, onun
la zmitte buluarak ttihat ve Terakkiyi canlandrma teeb
bsne son vermesini istedi, am a sonu alamad.331
ittihat ve Terakkinin st ynetim kademeleri ve kurtulu
mcadelesinin nde gelen eylemcileri, lke iinde yerletiril
mekte olan otokrat rejime ynelik muhalefet iinde bir araya
geldiler. Ulatklar gr birlii sonucunda 17 Kasm 1924te
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn kurulduu iln edildi.
Program Kara Kemal tarafndan oluturulan partinin bana
lkede yksek nfuzlu kiilerle Mill Kurtulu Hareketinin eski
cephe kumandanlar getirildi.332 Parti bakanlna Kzm
Karabekir, vekilliine de Hseyin R auf Orbay seildi. Ad
geen son ikisinin dnda, partinin kuruluunda iki erke daha
yer almt: Hatko smail Canbolat ve Bekir Sami.333 Bu partinin
kurulmasndan sonra M. Kemal hkmeti, bir daha herhangi bir
isim altnda ortaya kamasn diye, Ittihata son noktay koy
may amalyordu.334 O srada hassas bir blnme meydana
248

gelmi, ikinci kuak ittihatlar M. Kemalin safna gemiti.

Bunlar kendilerine Kemalist diyerek M. Kemal ile birlikte
Cumhuriyet Halk Partisini kurmaya yneldiler. nl birok
ttihat ve ikinci kuaktan baz kiiler de Terakkiperver
Cumhuriyet Frkasnda birletiler.
M ustafa Kemal hkmeti muhalefeti ezmek iin, zamannda
ttihat ve Terakkinin 31 Mart 1909 ayaklanmasnn ardndan
kulland ynteme bavurdu: btn hasmlarn gerici iln etti.
Kemalist hkmete gre, Dou Anadoluda 13 ubat 1925teki
eyh Sait syan, her ne kadar slm bayra altnda eriatsz
yaam haram sloganyla yaylmsa da, bu, keskin Krt mil
liyetiliinin bir ifadesiydi ve rol 1909 ayaklanmas ile ayny
d.335 Ortaya kan bu son durum, Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasnn izledii trklk siyaseti nedeniyle, ayaklanmaya
destek veremeyeceini gstermiti. Atatrk hkmeti, isyan
bastrdktan sonra bir dizi olaanst kanun kararak, btn
dikkatini yine Cumhuriyet Halk Partisine verdi.536 eyh Said
syan, Kemalist hkmete, sadece asilerle deil, muhalefetin
bir blm, zellikle de din evrelerle hesaplama imkn
verdi. Dmanlar ve Kemalist rejime kar eilimi olan evreler
gerici iln edildiler. eyh Said syannn dier m ill aznlk
lara yansmas, ncelikle Kemalist hkmet tarafndan hazr
lanan, aznlklarn yerlemesinin ana hatlar hakknda kanun
taslanda grld. Bu taslaa gre, rnein Ermenilerin
Samsun-Silifke hattnn dousuna, Araplarn Suriye snrndaki
vilayetlere, Grclerin Rize ve Ardahan civarna yerlemeleri
yasaklanyordu.337
3 Haziran 1925te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas stikll
Mahkemesi kararyla yasakland.338 Arkasndan, Hseyin Cahidin stanbulda kard ve ttihat ve Terakkinin yar resm
yayn organ olan Tann gazetesi kapatld.339
249

Ancak partinin kapatlmas umut edileni salamad. tti

hatlar ak faaliyetten Atatrk'n fiziksel olarak uzaklatrl
mas ve iktidar ele geirmeye ynelik planlarla yeralt alma
sna getiler. Hkmet ve bizzat Atatrk, daha 1926 balarnda,
kendisini devirme hazrlndan haberdar olmutu. Muhbir,
datlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yelerinden biriydi
ve Kemalist hkmet hazrlanmakta olan bu suikast teeb
bsn muhalefeti ortadan kaldrmak iin kullanma karar
ald.340
16 Mays 1926da M ustafa Kemal zmire gidecekti, ancak
zmir Valisi Kazm Dirikten gelen acil bir telgrafla Mustafa
Kemalin yaamna kast eden bir komplonun aa karld
bildiriliyordu. Komplonun ban ekenler KafkasyalIyd:
Ziya Hurit, Laz smail ve Grc Yusuf.341
lk olarak Ziya Hurit tutuklanm, aram a srasnda bomba ve
silahlar ortaya karlmt. Ziya Huritin tutuklandn stikll
M ahkemesine bildiren Babakan smet nnyd. Mahkeme
bunun zerine toplanarak, tam kadro zmire gitme karar
ald.342 Laz smail ve opur Hilm inin tutuklam, stikll M ah
kemesi yelerinin zmire ulamasndan sonradr.
lk sorgularn ardndan, mahkeme yeleri, datlm olan
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasfnn yelerini de komploya
dahil etmeye altlar. Basn, Atatrke kar bir komplonun
ortaya karldna dair ilk resm aklamay, stikll Mahkem esinin zmire hareket etmi olduu haberiyle birlikte, 18
Haziran 1926da verdi.343 zmir gazeteleri verdikleri haberlerde
komployu dorudan douya Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
ile ilikilendiriyorlard. 23 Haziran 1926 tarihinde yaymlanan
bir makalede, Ziya Huritin Ankaradayken Terakkiperver
Cumhuriyet Frkasndan baz arkadalaryla birlikte, zelde ise
Ordu milletvekili Faik Bey ile, bir darbe plan zerinde alt
250

belirtiliyordu.344
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yelerinin, stikll Mal
kem esi'nin emriyle, daha mahkeme Ankara'dan yola krm
mken, yani bu partinin yelerinin iin iinde olduklar dab
ortaya karlmadan tutuklanmalar ilgintir.345 Bu, gereklet
rilmemi suikast olgusunun abartlarak muhalefetle hesapla
mak ve tek kii iktidarn yerletirmek iin kullanldn g:
teren kantlardan biridir. Kzm Karabekir, Cebesoy, sma
Canpolat, Bekir Sami, Nzm, Cavit ve daha biroklar da tutul
lanmlard. nceden hazrlanm bulunan bir pheliler liste:
ve daha soruturma balamadan tutuklamalar olmas, hkmeti
byle bir mahkeme srecini balatma konusunda nceden haz
lk yaptn gsteriyor.
29 Haziran 1926 gn Anadolu Ajans, Atatrke suika:
dzenlemek ve komploya katlmaktan tutuklananlarn bir (is
tesini yaynlad. Listede 49 isim vard.346 simler, suikastn ba
dzenleyicileri, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas yeleri, esi
ttihatlar ve sade pheliler olarak snflandrlarak sralar
mt. Tutuklananlar arasnda ok sayda erke vard: Sar Ef<
Lazistan Mebusu Ziya Hurit, Laz smail, Grc Yusuf, op
Hilmi, eski Lazistan Mebusu Necati, zmit Mebusu kr
olak Selaladdin, Afyon Mebusu Kamil, Gmhane Mebus
Zeki, Tokat Mebusu Bekir Sami, stanbul Mebusu sma
Canpolat, Ziya Huritin kardei Fazl ve Hseyin Avni.34
zmir mahkemeleri srasnda, M ustafa Kemale suikast plar
layan ve uygulamaya koyanlarn erkesler olduklar belli old
Ziya Hurit, bunun iin bata kendi akrabalar ve fkirda so>
dalann bu ie sokmutu. Asl suikast plann Ziya Hurit il
Abdlkadir hazrlamlard.348 Laz smail ve Grc Yusuf is

parasal destek salam ve zmirdeki otelde yer ayrtmlard.3'

erkcslerin kurulan dzene kar honutsuzluu ttihatl

25

tarafndan da kullanlmt. Buna karn stikll Mahkemesi, tm

mahkeme srecinde, ittihatlar ile (, erk esler arasnda bulunduu
ne srlen balantya ilikin dorudan kant bulamad.
zmir mahkeme sreci 26 Haziran 1926'da balad. ddi
anameye gre Ziya Hurit, 1925 ortalarnda Atatrke suikast
dzenlemeyi aklna koymu ve bu fikri eski Ankara Valisi
Abdlkadir ile paylamt. Bu arada Laz smail ile Grc Yusuf
da bu komploya dahil edilmilerdi. Bu drdnn suu kantlan
m, kendileri de bunu mahkeme srasnda itiraf etmilerdi.
nde gelen ttihatlarn ve zellikle de M ill Kurtulu
M cadelesinin Karabekir, Orbay, Cebesoy gibi nemli komu
tanlarnn bu ie kartklarn kantlamak olduka zordu. ste
lik onlara yneltilen btn sulamalar, komplo iinde ad geen
kiilerin, onlarn da suikast hazrln bildiklerine ilikin donlanamayan itham larna dayanyordu.550 B erliner Tageblatt
gazetesinin haberine gre, muhalefetin komploda yer aldna
dair hibir kant bulunamamt. General Kzm Karabekir, Ali
Fuad Cebesoy, Rcfet Paa ve Rt Paann (son erketi)
sorgulanmalar srasnda, gerekten de, hazrlanan komplodan
haberlerinin olm ad ortaya km t. Kzm Karabekir,
mahkemede, bunun da tesinde, btn bu yarglama srecinin
aslnda hayal olduunu ve ttihat ve Terakkinin tam da bu
nedenle, herhangi bir farkl gre tahamml edemedii iin
battn sylemiti.551 Ancak mahkeme, Ziya Huritin Anka
ra da, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kulbnde kalm ol
duuna ve Terakkiciierin ou ile tantna dayandrlmt.352
zmir ve Ankarada mahkemenin srmekte olduu gnlerde
Avrupa basn aka davann hayal olduunu yazyordu. 23
Haziran 1926da ngiliz gazetesi D aily Telegraph, Karabekir,
Cebesoy ve Orbay gibi simalarn toplum iinde edindikleri ko
numdan, onlarn gem ite olduu gibi halen de yabanc
252

devletler ve fnans gruplan ile iliki iinde olmalarndan rahat

szlk duyan Kemalist hkmetin, cumhurbakannn ldrl
meye kalklmasn, Trkiyede M ustafa Kemalin uygulamak
ta olduu politikalara kar honutsuzluun byd bir srada,
bu kiilerin tutuklanmas ve srgne gnderilmesi iin uygun bir
frsat olarak grdn yazyordu.353
Ayn gazete, komplonun ortaya karlmasnda en nemli
rol, SSCB ile ilikilerin glendirilmesine kar kan Karabekir, Cebesoy ve Bekir Saminin yarattklar etkiden rahatsz
olan SSCBnin oynam olduunu da yazyordu. Karabekir,
SSCBnin 1925'te, Trkiyenin dou vilayetlerinin polis
gvenliinin salanmasn zerine alma teklifine sert tepki
gstermiti.354
Ingiliz basn, sulananlarn ounun Trk olmayp Kafkas
yalI oluuna dikkat ekiyordu.355 rnein Times gazetesi, Kema
list hareketin aktif eylemcisi nl erkeslerden ounun, cidd
temelleri olmasa da, sulanmakta olduklarn yazmt. rnein,
Rauf Orbayn komplo liderleriyle stanbulda bulutuuna dair
sulamann asl astan yoktu, nk Rauf'un o srada sz konusu
ehre hi gitmedii ortaya kmt.356
zmirde mahkemeler srerken, davaya erke kart tavrn
yn verdii belli oluyordu. Komplonun ban erkeslerin
ekmesi buna dayanak oluturuyordu. Kemalist hkmet ise,
byk nfuzu olan ve Mill Kurtulu Hareketinin tamamnda
anlaml bir rol oynayan bu yaygn ve gl gruplamay artk
datmaya karar vermiti. zmirdeki mahkeme srecinde, nl
erkeslerin destekledii, Atatrkn yaamna kast sula
masnn altnda, ak bir kurgu gzlenir. Toplumun olumsuz
tepkisinden ekinen stikll Mahkemesi, gazetelerde, dava sre
ci ve tutuklamalar hakknda resmen verilmemi bilgilerin
yaynlanm asn yasaklad.357 Davann anti-'crkes ynne
253

ilikin bundan daha parlak rn e k le rd e n biri de, Sar Edip Efeye

yneltilen sulamayd. Sar Efe'ye kar btn iddialar, onun
hazrlanan suikastten haberi olduu halde bildirmedii ek
lindeydi. Buna dayanarak kendisine idam cezas verilmiti. Sar
Edip, byle bir hkm verilmesinde, Kemalist hareket iindeki
hizmetlerinden sarf- nazar edildiinde srarlyd. Bu konuda.
Kzm Karabekir de onu destekledi.13* istikll Mahkemesi
bakan, Sar Edipten, Kemalist hareket iindeki hizmetlerinin
mutlaka hesaba katlacana emin olmasn istemesine karn,
mahkmiyet kararnn okunmasnn ertesi gn. Sar Edipin
cezas aceleyle infaz edildi.339
zmirdeki mahkemede, ttihat'n gzde yelerinden ou
nun M. Kemalin fiziksel olarak ortadan kaldrlmas ve iktidar
ele geirme ynnde planlar gelitirdikleri ispat edilmiti. 29
Haziran 1926da gazetelere verdii demete, stikll M ahke
mesi Bakan Ali Paa, ttihat) kastederek bir sulamada bulun
du. ttihatlarn yaplan sulamalarla ilikisini ortaya koyan
yeni deliller salandktan sonra, stanbul, Ankara ve zm ir'de
eski ttihatlarn topluca tutuklanmasna baland. Midhat
kr, hsan Cavit, Doktor Nzm, Hilmi, zzet, Rfat, Cevat,
Kara Vasf, Hsn, Ahmet Nesimi, Eyp Sabri, Doktor Rusuhi,
olak Selahaddin, Doktor Hseyinzade Ali, Muhtar, Hseyin
Avni, Azmi, Ali hsan tutuklananlar arasndaydlar.360 Jn Trk
hkmetinde Maliye Bakan olan Cavitin tutuklanmas, Avru
pa'daki mason evrelerinde byk tepki yaratmt.361 Avrupa ve
Amerikann nde gelen siyas kiilikleri, onun serbest brakl
mas iinaf talep ettiler, ama talepleri Kemalist hkmet tarafn
dan geri evrildi.362
6 Temmuzda C avid'in mahkemede ifade vermesinden sonra
stikll Mahkemesi Bakan Ali Bey bir konuma yaparak,
Atatrke kar terr eylemi planlam olan ve gerekletirmeye
254

yeltenen grup ile amac hkmeti devirmek ve iktidar ele

geirmek olan zel ve gizli bir Kara ete kurmu olan eski tti
hatlar arasnda ince bir ayrmdan sz etti.363 Sulamalarn cid
diyetini gz nne alan Ali B eyin ttihatlarn davasn ayrma
teklifi, stikll Mahkemesi tarafndan kabul edildi.364
13 Temmuz 1926 tarihinde stikll Mahkemesinin kararyla,
kr, Sar Edip, Arif, Abidin, Hafz, Mehmet, Halis, Turgut,
smail Canbolat, Ziya Hurit, opur Hilmi, Laz smail, Grc
Yusuf, Baytar Rasim ile Rt Paa zmirde aslarak idam
edildiler.365
Kemalist hkmetin erkesleri niin bu kadar srarl bir
biimde zayf drmeye altnn nedenlerini tahlil ederken,
nm ze yle bir tablo kar: 1923 ylndan itibaren
Atatrkn reformlar yrrle girdikten sonra, devlet ideolo
jisi sorunu gndemin ba konusu olmutu. Kemalist hkmet,
trklk ideolojisini silah kabul ederek, srekli vc kat
trkletirme siyaseti izlemekle, tek uluslu bir devlet yaratmak
amacn gdyordu. Yunanistan ile halkn mbadele edilmesi ve
Hristiyan aznlklarn yaam koullarnn tahamml edilmez
klnmas, asimilasyonu zor olan bu halklar bktrp Trkiyeyi
terk etm ek zorunda brakmaya ynelikti. Mslman aznlklar
hzl bir asimilasyona tbi tutuldular. Trk Ocaklarnn 3.
Kongresinde (Nisan 1926) delegelerden zzet Ulvi, erkesler,
Lazlar gibi i ie yaayan m ill aznlklarn ana dillerini kullan
malar ve geleneksel mill kyafetlerini giymelerinin yasaklan
mas ynnde bir ar yapm, Trk hkmetinin bu konuda
gerekli destei salayacan umut ettiini sylemiti.366 Baka
bir delege, M ustafa Reit, "erkeslerin baz yerlerdeki stn
ln biz sadece tesadf olarak gryoruz. Dileimiz onlara
kar nlemlerin alnmasdr. Dillerinin yasaklanmas nlemin
ta kendisidir diyordu.361 Kongrede mill aznlklara kar al-

255

nacak nlemler arasnda g ettirilmeleri ve baka blgelere

yerletirilm eleri suretiyle i ie yaam a alkanlklarnn
deitirilmesi gibi konular da tartlmt.
Trklk ideolojisi iinde, tarihin yeniden gzden geiril
mesi ve yorumlanmas en nemli yeri tutuyordu. Atatrk hayat
ta iken, Mill Kurtulu Savafnn resm yorumu gelitirilmi ve
gerek olaylardan biraz farkl bir tarihin temeli atlmt. Trk
devleti, Mill Kurtulu Mcadelesini tamamen bir Trk hare
keti olarak sunma amacn hereyin nne koyuyordu. Bu kap
samda erkesler zel bir tehlikeydiler. nk Kemalist hare
ketin ve devrimin savakan kuvvetlerinin esas dokusu onlardan
oluuyordu. Bat Cephesi (Ege), Kilikya ve Karadeniz ky bl
gesinde (Lazlarla birlikte) direniin rgtlenmesinde erkeslerin nemli bir rol vard. Bu nedenle de hereyden nce
erkeslerin hareket iindeki roln gzden geirerek, bu rol
azaltmak ve tarihi yeniden yazarak tashih etmek gerekiyordu.
Yaplan da bu oldu. erkeslerin Kemalist hareket iinde oyna
m olduklar roln azaltlmasndaki zorluk hesaba katlm,
onlarn gzden drlmesiyle, tek tarafl ve kestirme bir
seenee bavurulmutu. 1927de Atatrk'n yapt 32 saatlik
nutkun iinde, bunun rnekleri vard. Bu konumada erke
Ethem ve Uan Mfrezelerinin Mill Kurtulu Mcadelesindeki
rol nemsizletirilmiti. Atatrk sadece erke Ethem ve
mfrezesinin bize baz hizmetleri olmutur demekle yetiniyor,
asl vurguyu Ethcmin ihanetine yapyordu.369 Bilindii zere,
Atatrkn 1927deki sylevi, Trk tarihiliinin Kemalist
hareket hakkndaki kavramsal temelini oluturmaktadr.
erkeslerin itibarnn drlmesine ynelik bir dier gi
riim de zmir'deki mahkeme srecidir. zmir yarglamasnda
erkesler gerici, laisizm dman ve ttihat yanls olarak tan
tlmlard. Trk tarihilii de, erkeslerin srtna gericilik,
256

cumhuriyeti yaplanma ve Kemalist reformlara dmanlk yaf

tasn geirirken zmir mahkemesini temel alr. Dolaysyla,
erkeslerin Kemalist hareket iindeki rol, ittihat faktr ve
gericilikle balants asndan gzden geirilip yeniden anlamlandrlmtr. zmir mahkemesi, iin z itibaryla, birka
erke ya da ttihatnn davas olmann tesinde erke unsu
runun yargland bir srece dnt. Bu yarglamadan sonra
erkesler, temelde ya hain (erke Ethem) ya da gerici ve
Cumhuriyet dzeninin dman olarak grldler. erkeslerin
Kemalist hareket iindeki rolleri hl o konum iinde sunul
maktadr. erkeslerin, Anadolu'daki anti-Kemalist, padiah
yanls isyanlar n planda tutulmakta, yaptklar onca destek ve
Kemalistlerin yannda verdikleri mcadelelerin ise ya st
rtlmekte ya da KafkasyalIlarn izledikleri ortak bir tavr ola
rak deil de mnferit olaylardan saylarak, herhangi bir nem
atfedilmeksizin geitirilmektedir. ubat 1994te erke kken
li Trkiye Byk Millet Meclisi milletvekili Haan M ezarcnn,
Atatrk eletiren ve ana maddelerinden biri de 1926 zmir
yarglamasnn gzden geirilmesi olan bir konuma yapmas
tesadf olmasa gerek.
zmir mahkemelerinin karar sonucunda Kzm Karabekir,
Cafer Tayyar, Ali Fuad Cebesoy, Refet Mersinli, Sabit, Mnir
Hsrev, Faik, Bekir Sami, Kamil, Zeki, Halit serbest bra
klmlar, tutuklu olan ttihatlar da, bu kez ttihat davasnn
grlecei Ankaraya nakledilmilerdi.370 Profesr Ergn Aybarsn belirttii zere, zmir mahkemesinden sonra, O zamana
dek srekli iktidar ele geirme denemeleri olan ttihat ve
Terakkinin btnyle siyas arenadan silinmesinin sras
gelmiti.371
ttihat davasnda bu tekiltn 59 yesi tutuklanm, daha
sonra 36 ttihat temize kmt.372 Tutuklandklar dnemde
257

Kara Kemal intihar etmi, nde gelen ttihatlardan olan Rahmi

SSCBye kamt.
Basnda kkrtlan byk polemie katlan stikll Mahke
mesi yeleri, 27 Temmuz 1926da, ttihat ve Terakki Partisi'nin
tamamnn yargya muhatap olmadn, onun adn kullanan
Kara ete"nin sz konusu olduunu belirtmilerdi. Ancak,
ertesi gn, 28 Temmuz 1926da, daha nce verdikleri demele
elise de, stikll Mahkemesi yeleri, hkmetten gelen
basklar sonucunda, ttihat ve Terakkiyi resmen suladlar ve
Almanyann yannda lkeyi savaa sokmakla ve sava srasn
da yelerinin servet edinmesi iin yiyecek sknts yaratmakla,
btn ttihatn ayn ekilde sulu grldn akladlar.373
Atatrk, 22 Haziran 1926da ttihat yneticilerini, sava
srasnda Hristiyan tebaamz toplu olarak kyma urattklar
iin de sulamt.374
ttihat davasnda mahkmiyet karar 26 Austos 1926da
okundu. ttihatn bir suikast rgt olduu iln edilerek, N
zm, Cavit, Hilmi ve Nail Beyler aslarak idama mahkm edili
yorlard. M ahkeme karar ayn gece uygulamaya konmutu.375
Ankara yarglamasndan sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti,
Trkiyenin siyas arenasndan ekildi. Kemalist hareketin iin
deki ttihat olgusu ise, Trk tarih yazmnda suskunlua
mahkm bir izgi izledi.

258

NC BLMN NOTLARI
1 Muhittin nal, Kurtulu Savanda erkeslerin Rol, stanbul, 1996,
s. 13
2 Alev Cokun, Kuvay Milliye nin Kuruluu, En Uzun 15 Gn, demi
Direnii, stanbul, 1997,a.91.
3 Kemalist rgtlerin oluum srecini tamamlayan ve tek merkezden
ynetilmelerini ngren Sivas Kongresi 4 Temmuz 1919da yapld.
Ondan nce yine ayn yl iinde alt kongre yaplmt: 28 Haziran
1919'da Balkesir Kongresi, 23 Temmuz 1919'da Erzurum Kongresi,
26 Temmuz 1919da Balkesir'de ikinci bir kongre, 6 Austos 1919da
Nazilli Kongresi, 16 Austos 1919da Alaehir Kongresi ve 8 Austos
1919da Mula Kongresi.
Bkz. Alev Cokun, a.g.e., s.68-69
4 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, birinci kitap, stanbul, 1974, s.l 1
5 ibid.
6 Fikret Bakaya, Batllama, adalama, Kalknma / Paradigmann
flas / Resmi ideolojinin Eletirisine Giri, stanbul, 1991, s.42
7 Baskn Oran, Atatrk Milliyetilii / Resmi deoloji D Bir nceleme,
Ankara, 1988, s.146
8 Doan Avcolu, a.g.e., s.8
9 D.S. Zavriyev, K noveyey islorii severo-vostonix vilayetov Turtsii,
Tiflis, 1947, s. 115-116.
10 Doan Avcolu, a.g.e., s.8
11 Halide Edip Advar, Trkn Atele m tahan/Kurtulu Sava Anlar,
stanbul, 1959, s.25
12 ibid., s. 14
13 Abadi, Trk Verdun' Gaziantep / A ntepin Drt Muhasras,
Gaziantep, 1959, s. 18-19
14 Mihail Pavlovi (M. Veltmann), Revolutsionaya Turtsiya, Moskva,
1921, s.67
15 Ayn kaynak, s.67
16 erke Ethem, Anlarm, stanbul, 1998, s.9
17 Rusya Federasyonu D Siyaseti Arivi (RFDSA), f.04, ierin
259

Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52993, 1921 yl, s.16

18 Samet Aaolu, Kuvvay- Milliye Ruhu, stanbul, 1999, s.77
19 E. J. Zrcher, The Unionist Factor, The Role o f the Committee o f Union
and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926, Leiden,
1984
20 ibid., s. 104
21 Celal Bayar, Ben de Yazdm / Milli Mcadeleye Gidi, Cilt 1, stanbul,
1967, s.108-109
22 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1957, s. 163-164
23 H. Blent Demirba, Bat Trakya Sorunu, stanbul, 1996, s.69
Baka kaynaklara gre bu tekiltn kurulmasnda balca rol, 1918'de
Sofya dnnde Edime valisi ile buluarak, ona, 1913te Gmlcine'de sahnelenen olaylar tekrarlayabilecek rgtn kurulu emrini
vermi olan Talt Paaya aittir.
Bkz. Tcvfik Byklolu, Trakya'da Milli Mcadele, Cilt I, Ankara,
1955, s.124-125
24 H. Blent Demirba, a.g.e., s.69
25 Tevfik Byklolu, a.g.e., s. 125
26 ibid., s.88
27 Halide Edip Advar, a.g.e., s.26
28 RFDSA, f. 132. Trkiye Referanslar, op.4, dosya 7, d.24, 1921 yl, s.
3
29 E.J. Zrcher, a.g.e., p.82
30 ibid., p.85
31 Hsamettin Ertrk, a.g.e., s.190
32 ibid, s. 164, 323
33 evket Sreyya Aydemir, Makedonya'dan Orta Asya'ya Enver Paa,
(1914-1922), cilt 3, stanbul, 1999, s.561
34 David Lyod George, Pravda o mirnix dogovorax, tom 2, Moskva,
1957, s.390
35 Taner Akam, Turetskoe nacionalnoye "Ya" i Am yanskiy vopros,
Moskva, 1995, s. 137.
36 ibid.
37 ibid., s. 144
38 Alev Cokun, a.g.e., s.90
39 RFDSA, f.132, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 2, d. 18, 1920-1921
yllar, s.72-73
260

40 RGVA, f.2000, GUG, op.t d.2199, s. 76.

41 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, nc kitap, stanbul, 1976,
s.34 ve Ergim Aybars, stiklal Mahkemeleri, stanbul, 1998, s.34
42 Ergn Aybars, a.g.e., s.18
43 ibid., s.52-53. Trk tarih yazmnda az incelenen temalardan biri de
stikll Mahkemeleri sorununun gerekten aydnla kavuturul
masdr. Trk tarih yazmnda, Milli Kurtulu Hareketi srasnda 19191923 yllarnda cephelerde lenlerin, istikll Mahkemelerinde
mahkm edilen insan saysndan daha az olduunun hatrlatld ok
enderdir. Bu mahkemelerin kararyla 150 bin kii kuruna dizilmi ya
da aslmt.
Bkz. Fikret Bakaya, a.g.e., s.47
Karlnda halk ounlukla pasif bir tavr iindeydi. Trk tarihi Doan
Avcolunun belirttii gibi 'Dnya savandan had safhada tkenmi
olarak kan Trk halk, sava yanls deildi. Kurtulu mcadelesi iin
gerekli asker ve para, eyhler, airet liderleri, aalar ve mftler tara
fndan temin ediliyordu. Halk tarafndan deil.
Bkz. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, nc kitap, stanbul,
1976, s. 1027
44 Mihail Pavlovi, a.g.e., s.97
45 RFDSA, f.OI32, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 102, d.J5, 1920-22
yllar, s. 143
46 randust, Dvijuiye sili kemalistkoy revolutsii, Moskva-Leningrad,
1928, s.71
47 Aren Avagyan, Genezis kavkazskogo faktora, Moskva, 1998, s.20
48 Doan Avcolu, a.g.e., s. 1017
49 M . Pavlovi, a.g.e., s.82
50 Mustafa Butbay, Kafkasya Hatralar, Ankara 1990, s.3
51 ibid.
52 Muhittin nal, a.g.e., s .l5
53 ibid., s. 16
54 S.. Aralov, Vospominaniya sovelskogo diplomata, Moskva, 1960,
s. 175
55 Muhittin nal, a.g.e.. s.16
56 E. Zrcher, a.g.e., p.48-49
57 Ali Fuad Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1958, s.67
58 Halide Edip Adtvar'n da zerinde durduu gibi, Mustafa Kemal'in
261

Doudaki ordu birliklerinin teftii ile grevlendirilmesi, Kzm Karabekirin Ermenilerle savamalar iin Dou blgesindeki nfusu si
lahlandrmakta olduu ynnde padiahn ald duyumlar sonucu
Mttefiklerin tepkisinden korkarak Mustafa Kemal'i Dou blgesine
bir dzen verme grevine tayin etmesiyle hz kazanmt.
Bkz. Halide Edip Advar, a.g.e., s.21
59 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal (1919-1922, Cilt
2, stanbul, 1999, s.40-42
60 ibid., s.43
61 Alev Cokun, a.g.e., s.92.
62 ibid., s.47
63 ibid., s.48
64 ibid., s.51
65 ibid., s.53
66 Rza Nur, Milli Kyam, Milli Mcadelenin Yz, stanbul, 1994, s.40
67 Kemal Atatrk, Izbraniye rei I vistupleniya, Moskva, 1966, s.49
68 Ylmaz Glcan, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), stanbul, 2001,
s.7
69 Muhittin nal, a.g.e., s.59
70 ibid.
71 Kemal Atatrk, a.g.e., s.50
72 Ayn yerde, s.5l
73 Kemal Atatrk, a.g.e., s.47-48
74 zzet Aydemir, Muhaceretteki erke Aydnlar, Ankara, 1991, s92
75 ibid.
76 Nokta, 17 Haziran 1990, yl 8, say 24, s. 19
77 Ali Fuad Cebesoy, a.g.e., s. 376
78 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, birinci kitap, stanbul, 1974,
s.995-996
79 Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul, 1955, s.39
80 bid. Kl Ali de erke kkenliydi ve gerek ad Asaf't.
Bkz. RFDSA Arivi, f. 132, Trkiye Referanslar, o p .ll, dosya 78,
d.33, 1926 yl, s.427
81 Muhittin nal, a.g.e., s .107
82 ibid., s.108
83 ibid., s.120-121
84 ibid., s.132
262

85 Doan Avcol, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 1, stanbul, 1974, s. 158

86 Ayn yerde
87 Cemal Kutay, Yzylmzda Bir nsanmz (Rauf Orbay n Anlar), Cilt
4, stanbul, 1992, s.409.
88 Ali Fuad Cebesoy, a.g.e., s.67
89 Alev Cokun, a.g.e., s.22.
90 Ayn yerde
91 eref Gralp, istiklal Savann Yz, stanbul, 1958, s.29-30
92 ibid., s.30
93 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 3, stanbul, 1976, s.1017
94 Cemal Kutay, a.g.e., s.355
95 Muhittin nal, a.g.e., s.23
96 Hsamedin Ertrk, a.g.e., stanbul, 1957, s. 191
97 ibid.
98 Enver Behnan apolyo, Kuvay Milliye Tarihi, Gerilla, Ankara, 1957,
s.12-13
99 Mdafaa-i Hukuk Cer.iyetlerinin kurulmas, Kuvay Milliye'nin
amalarndan birinin iln edilmesiydi.
Bkz. Alev Cokun, a.g.e., s.82
100 ibid., s. 14
101 ibid., s.48
102 ibid., s.49
103 ibid., s. 14-15
104 ibid., s.64-65
105 ibid-, s.65
106 Alev Cokun, a.g.e., s.69-70
107 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.l, dosya 1, d. 18, s. 13
108 Enver Behnan apolyo, a.g.e s.56
109 Ali Fuad Cebesoy, a.g.e., s.178
110 Alev Cokun, a.g.e., s.2!6
111 Enver Behnan apolyo, a.g.e.. s.59.
1919da asker kaakl yle boyutlardayd ki, rnein 15. Tmenin
varl ortadan kalkmt. Bu tmenin komutan demi'teki C ebi
Bayar'a. zmirin igaline ilikin panik ve askerden kama cereyan
bizim birlie de ulat. Koca birlikten bir ben ve tek makineli tfekle
subay Mehmet Efendi kald diye yazyordu.
Bkz. Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 3, stanbul, 1976,
263

s.971
112 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.61
113 Ayn yerde, s.66
114 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.84
115 Ayn yerde
116 Ayn yerde
117 erke Ethem, a.g.e., s. 7
118 Cemal ener, erke Ethem Olay, stanbul, 1997, s.31
119 erke Ethem, a.g.e., 1998, s.9
120 ibid.
121 Muhittin nal, a.g.e., s.170
122 Ayn yerde, s. 174
123 Hsamettin Ertrk, a.g.e., s.458
124 erke Ethem, a.g.e., s. 15
125 ibid., s.60
126 ibid., s.52
127 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52993, 1921
yl, s. 42 a.t., 43
128 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.215
129 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52996, 1920
yl, s. 9 a.t. 10
130 erke Ethem, a.g.e., s.27
131 ibid., s.14
132 ibid., s.8
133 Muhittin nal, a.g.e., s.239
134 Alev Cokun, a.g.e., s.194
135 Muhittin nal, a.g.e., s.175.
Ahmet Aznavur erke beyleri Bigi'lerin slalesinden geliyordu.
Bkz. Mustafa slamolu, Anadolu Halk syanlar (1919-1921), stan
bul, 1998, s.34
136 erke Ethem, a.g.e., s. 17
137 Doan Avcolu, Mitli Kurtulu brihi, birinci kitap, stanbul, 1974,
s. 148
138 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.202
139 erke Ethem, a.g.e., s. 18,
140 eref Gralp, a.g.e., S.56
141 Ali Fuad Cebesoy, a.g.e., s.56
264

142 erke Elhem, a.g.e., s. 19

143 ibid., s.20
144 ibid., s.20
145 Ahmet Anzavur, 23 Nisan 1921 de bir arpma srasnda, etoli kenti
halkyla birlikte ldrld. 1921 sonbaharnda stanbul hkmeti artk
fiilen Atatrk destekliyordu ve daha yakn zamanlarda Anzavur'dan
kurtarc olarak sz eden stanbul gazeteleri, onu hain olarak
tanmlyorlard.
Bkz. RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.4, dosya 27, d.27, 1921
yl, s.71
146 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.202
147 Ayn yerde
148 Ayn yerde, s.202-203
149 erke Ethem, a.g.e., s. 19
150 Ayn yerde, s.29
151 eref Gralp, a.g.e., s.61
152 RFASA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.l, dosya 18, s. 13
153 eref Gralp, a.g.e., s.62
154 Cemal ener, a.g.e., s.49
155 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 2, stanbul 1976, s.563
156 Cemal ener, a.g.e., s.52-53
157 ibid., s.53
158 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 2, d.3, s.75
159 Enver Behnan apolyo, a .g .e., s.216
160 randust, a.g.e., s.109
161 Rasih Nuri leri, Atatrk ve Komnizm, Kurtulu Sava Stratejisi,
stanbul, 1999, s.27
162 ibid., s.430
163 ibid., s.431
164 ibid.
165 ibid., s.449
166 ibid., s.457
167 ibid., s.449-450
168 ibid., s.454-455
169 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52993, s.38
ob
170 Sz konusu olan Trkiye Komnist Partisi'dir.
265

171 erke Ethem, a.g.e., s.79

172 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52996, s.21
173 Ayn kaynak
174 Kemal Atatrk, Izbraniye rei 1 vislupleniya, Moskva, 1966, s. 123
175 erke Ethem, a.g.e., s. 121
176 Rza Nur, a.g.e., s.51
177 Kzm Karabekir, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat Terakki
Erkan, stanbul, 1990, s.96
178 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, Cilt 2, stanbul, 1976, s.555
179 Doan Avcolu, a.g.e.. s.56l
180 Mustafa Kemal, Put novoy Turtsii, Cilt 3, Moskva, 1931, s. 101
181 erke Ethem, a.g.e., s.42
182 Kzm Karabekir, a.g.e., s.200
183 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52996, s. 10
184 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52992, s.24
185 erke Ethem, a.g.e., s.92-93
186 Kemal Atatrk, Izbraniye rei i vislupleniya, Moskva, 1966, s. 120121

187 Kl Ali, a.g.e., s.42-43

188 ibid., s.44-45
189 erke Ethem, a.g.e., s. 111
190 Ali Fuad Cebesoy, a.g.e., s.470
191 Doan Avcolu, a.g.e., Cilt 2, s.565
192 Kzm Karabekir, a.g.e., s.200-201
193 Cemal ener, a.g.e., s.25
194 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler, stanbul, 1952, s.607
195 Doan Avcolu, a.g.e.. Cilt I, s. 157
196 Erkir, 3/3-1922
197 Cakatamar, 12/3-1922, N.1011/2832
198 Azatamart, 1817-1921, N. 17/69
199 Azatamart, 18/7-1921, N.17/69
200 RFDSA, f.132 Trkiye Referanslar, op.4, dosya 27, d.24, s.94
201 Metin Sever, Kafdatm n Bu Yz, Trkiye'deki Kajkas Kkenliler,
stanbul, 1999, s.32
202 Ayn yerde
203 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.24
204 ibid. s.52
266

205 Adil Bagdadlolu, Uzun Oluk (stiklal Harbinde Mara), stanbul,

1941, s.29-30
206 Muhittin nal, a.g.e., s.81
207 Abadi, a.g.e., s.19
208 Ayn yerde, s.22
209 Nizipte Cemiyeti slmiye kurulmutu.
Bkz. Sahir zel, Gaziantep Sava nm yz, Ankara, 1952, s.10
210 Sahir zel, a.g.e., s.10
211 ibid.
212 ibid.
213 ibid., s.22-23
214 Sadi Borak, Atatrk. Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme.
Yazma ve Syleiler, stanbul, 1998, s.341-343
215 RFDSA, f.132. Trkiye Referanslar, o p .il, dosya 78, d.33, s.428
216 Kl Ati, a.g.e., s.5
217 ibid. s.8
218 Sahir zel, a.g.e,, s. 23
219 ibid., s.23
220 ibid.. s.24
221 ibid., s.25
222 ibid., s.33-34
223 Abadi, a.g.e., s.9
224 Ayn yerde, s. 12
225 Muhittin nal, a.g.e., s.86
226 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanstan, op. 11. dosya 78, d.33, s.428
227 Sahir zel, a.g.e., s.61
228 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op. 11, dosya 78, d.33, s.428
229 Ayn kaynak
230 Ayn kaynak
231 Muhittin nal, a.g.e., s.81
232 Ayn yerde, s.82
233 Abadi, a.g.e.. s.30
234 Adil Bagdadlolu, a.g.e.. s.29-30
235 Abad, a.g.e., s.30
236 Adil Bagdadlolu, a.g.e., s.29-30
237 Ayn yerde, s.6
238 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s. 162-163
267

239 irandust, a.g.e., s.68.

Trk tarihi apoiyodan aldmz ve grnd kadaryla yksek
tutulmu sayya gre, Pontus dalarnda etkin Rum etelerinin says
25 bini buluyordu. Bunlara, rnein Samsun blgesinde, Ermeni ete
leri de yardmc oluyordu.
Bkz. Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.132
240 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.23
241 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.130
242 Giresun, Dn, Bugiin, Yarn Giresun, 1997, s.24 .
Ayrca bkz. Mustafa Balcolu, Tekilat- Mahsusa'dan Cumhuriyete,
Ankara, 2001,s.!79
243 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s. 132
244 Muhittin nal, a.g.e., s.47
245 Bu konuda rneklerden bazlar: Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.130
ve evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, stanbul, 1986, s.250
246 RFDSA, f.0301, Trabzon Konsolosluu, op.l, dosya I, d.I, s. 12-13
247 RFDSA, f.0301, Trabzon Konsolosluu, o p .l, dosya 1, d .l, s.97
248 Enver Behnan apolyo, a.g.e., s.131
249 RFDSA, f.132, Trkiye Referanslar, op.4, dosya 27, d.24, s.19
250 Giresun, Dn, Bugn, Yarn Giresun, 1997, s.25
251 RFDSA, f.0132, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 102, d .15, s.144
252 Ayn yerde, s. 143
253 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 2, d.3, s.147
254 Ayn kaynak
255 Kandemir, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler, stanbul, 1955,
s.40-45
256 ibid-, s.38
257 Suat Parlar, OsmanlI'dan Gnmze Gizli Devlet, stanbul, 1997, s.72
258 ibid.
259 RFDSA, f.OI32, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 10 2, d. 15, s.143
260 RFDSA, f.0301, Trabzon Konsolosluu, op.l, dosya 2, d .16, s.607
261 Kandemir, a.g.e., s.52-54
262 Giresun, Dn, Bugn, Yarn Giresun, 1997, s.25
263 Muhittin nal, a.g.e., s.88
264 ibid., s.90
265 ibid-, s.9\
266 ibid-, s.9l
268

267 ibid-, s.9l

268 ibid-, s.91
269 ibid-, s.91
270 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.4, dosya 27, d. 224, s.9
271 Ayn kaynak, s.9-10
272 Ayn kaynak, s.10
273 Stefanos Yerasimos, Trk-Sovyet likileri / Ekim Devriminden Milli
Mcadeleye, stanbul, 1979, s.635
274 ibid.
275 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op.3, dosya 2, d .18, s.35
276 RFDSA, f.0301, Trabzon Konsolosluu, op.2, dosya 3, d.4, s.3
277 Cemal ener, a.g.e., s.74
278 RFDSA, f.132, Trkiye Referanslar, op.39, dosya 233, d.5302l, s.34
279 Ren Kazanciyan, Boleviki I mladolurki. Noviye dokumenti o
rossiysko-turetskix otnoeniyax (1920-1922), Moskva, 1996, s. 17
280 Mustafa Butbay, a.g.e., s.6
281 Muhittin nal, a.,g.e., s.129-130
282 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52994, s.l.
283 Muhittin nal, a.g.e., s.129
284 Rza Nur, anlarnda, 1921 ylnda Moskovaya resm bir ziyaret yap
t srada, Eliliimiz erke merkezine benziyordu. Moskovadaki
Tatarlar bana Buras Trkiye Elilii mi, erke Elilii mi?' diye
soruyorlard demektedir.
Bkz. Rza Nur, a.g.e., s.350
285 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52987, s.40
Bekir Sami Kafkasyadan dndkten sonra, akrabas olan 200 Osset
ailesinin Trkiyeye gne izin verilmesi iin Sovyet ynetimine
bavurdu. Halk Komiserlii Brosu buna kar deildi, ancak bu konu
da nihai karar J. Staiin'e braklmt.
Bkz. Rusya Sosyal-Siyas Tarih Devlet Arivi (RGASP), f.558, J.
Stalin, op. I, d. 1992, s. 10; d.5581, s. I
286 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52991, s. 13.
287 Ayn yerde, s. 13
288 Ayn yerde, s. 14
289 Ayn yerde, s. 14-16
290 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, birinci kitap, stanbul, 1974,
s.231
269

29! RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52991, s.2.
292 Bekir Sami Pariste Kuzey Kafkas da kavimlerinden temsilcilerin
yansra Azerbaycan Musavvat Partisinin temsilcileriyle de gr
mekteydi. Tartlan konulardan biri Kafkasya'da bir konfederasyon
kurulmasyd.
Bkz. G. Avetisyan, Voprosi Konfederativnogo obedineniya kavkazskix
respublik i Turisiya (1921-1922), Patna banasiraken handes, Erevan, 1999, no 2-3 (151-152), s.366-387
293 Doan Avcolu, a.g.e., s.233-234
294 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52992, s.25,
25 a.t.
295 Ayn yerde, s.25 a.t.
296 RFDSA, f.030l, Trabzon Konsolosluu, op.l, dosya 2, d. 17. s. 1
297 Ayn yerde, s.68
298 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.52994, s.l
299 RFDSA, f.0301, Trabzon Konsolosluu, op.l, dosya 2, d .16, s.76
300 Ayn yerde, s.88
301 Ayn yerde, s.422
302 Ayn yerde, s.423
303 Ayn yerde, s.424
304 Ayn yerde, s.430
305 Ayn yerde, s.437
306 Ayn yerde, s.437
307 Ayn yerde, s.524
308 Ayn yerde, s.524
309 Ayn yerde, s.533
310 Ayn yerde, s.533
311 Ayn yerde, s.563
312 RFDSA, f.Q8, Karaban Sekretaryas, op.10, dosya 38, d.265, s. 14
313 RFDSA, f.08, Karahan Sekretaryas, op.9, dosya 21, d .125, s.3-5
314 Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Tiirk Milliyetilii: Trk
Ocaklar (1912-1931). stanbul, 1997, s.125
315 RFDSA, f.0132, Trkiye Referanslar, o p .ll, dosya 78, d.33, s.39
316 Fsun stel, a.g.e., s.132
317 Ayn yerde, s.140
318 Ayn yerde, s .l52
319 Ayn yerde, s. 174
270

320 Ayn yerde, s. 173

321 Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilali, stanbul, 1967, s.215-216
322 RFDSA, f.04, ierin Sekretaryas, op.39, dosya 232, d.53020, s.1415
323 Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriyetimin Kuruluu (1923-1924).
stanbul 1998, s.38
324 Ayn yerde, s.75
325 Ayn yerde, s. 106
326 Rauf Orbay'n sulanmasnn ve kendisini aklamak iin yapt ko
numann ayrntlar iin, bkz. Faruk Alpkaya, Trkiye Cumhuriye
timin Kuruluu (1923-1924), stanbul, 1998, s.135-160
327 Ayn yerde, s. 130
328 Ayn yerde, s.77-78
329 Ylmaz Glcan, a.g.e., s.93.
330 ErgUn Aybars, a.g.e., s.384
331 ibid., s.384
332 ibid-, s.385
333 Metin Sever, a.g.e., s.46-47
334 4 Ekim 1921 tarihli mektubunda Hilmi, Enver'e, Hatrlar msnz, bi
gn Merkez Komitedeki Doktor Baha, Mustafa Kemalin, Eer bit
gn iktidar elime geerse, hepsini sallandrrm' dediini sylemiti de
omuz silkinitik. Hakikatte onun yapt da, yapaca da bu. Bu etimle
bugn de yarn da onun zdr diye yazmaktadr.
Bkz. RFDSA, f.04, jerin Sekretayas, op.39, dosya 232, d.52992,
s.51
335 Ylmaz Glcan, a.g.e., s.99
336 Ayn yerde, s.100
337 D.S. Zavriyev, a.g.e., s.128
338 Ali Fuad Cebesoy, Siyas Hatralar, 1J. Ksm, stanbul, 1960, s.202
339 bid., s.164
340 Ali Fuad Cebesoy, Milli Mcadele.....s.202
34! Kandemir, zmir Suikastinin Yz, Cilt 1, stanbul, 1955, s.27
342 Ergn Aybars, a.g.e., s.365
343 Ali Fuad Cebesoy, Milli Mcadele..., s.20l
344 Ergn Aybars, a.g.e., s.367
345 Ayn yerde, s.365
346 Ayn yerde, s.370

271

347 Ayn yerde, s.369-370

348 Ali Fuad Cebesoy, Siyas Hatralar, II. Ksm, stanbul, 1960, s.211
349 ibid,
350 Ergn Aybars, c.g.e., s.370
351 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, op. 11, dosya 78, d.35, s.390
352 Kandemir, a.g.e., s.38-39
353 RFDSA, f.132, Trkiye Referanslar, op.11, dosya 78, d.38, s.346
354 Ayn yerde, s.346
355 Ayn yerde, s.347
356 Ayn yerde, s.347
357 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, o p.II, dosya 79, d.38, s.60
358 Ali Fuad Cebesoy, Siyas Hatralar, II. Ksm, stanbul, 1960, s.213
359 ibid.
360 Kandemir, a.g.e., s.8
361 RFDSA, f.132, Trkiye Referanslar, op.l I, dosya 78, d.35, s.358
362 Ayn yerde, s.358
363 Ergn Aybars, a.g.e., s.376
364 Ayn yerde, s.376
365 Ayn yerde, s.383
366 Fsun stel, a.g.e., s. 199
367 Ayn yerde, s.200
368 Ayn yerde, s.200
369 Mustafa Kemal Paa, Put novoy Turisti, (om 3, Moskva, 1932, s.101
370 Ergn Aybars, a.g.e., s.378-379
371 ibid., s.385
372 ibid., s.386-387
373 RFDSA, f. 132, Trkiye Referanslar, o p .ll, dosya 79, d .3 8 ,, s.64-65
374 Harut Sassunian, The Armenian Genocide / Documents and Declarations 1915-1995, Los Angeles, 1995, s.28
375 Ergn Aybars, a.g.e., s.391

272

SONU

Sonu olarak, XIX. yzyln ilk yars ile XX. yzyln ilk
eyrei arasnda erkeslerin Osmanl mparatorluu ve
Kemalist Trkiyenin devlet sistemindeki yeri ve oynadklar
roln temel zelliklerini yanstmaya almak yerinde olacaktr.
Rusyann, Kafkas M slman halklarndan m mkn ola
bildiince fazlasnn gitmesinden yarar ummas, buna karlk
Osmanl Imparatorluunun da, XIX. yzyln ilk yarsnda
Kuzey Kafkasya Mslmanlarn tebaasna kabul etmekte siyas
ve sosyal kar grmesi, bu kavimlerin toplu olarak Osmanl
mparatorluuna g etmelerine ve Yakn Dou lkelerinde
yeni bir etnik-sosyal topluluun ortaya kmasna neden olmu
tur. Osmanl mparatorluu yneticilerinin savakan Kuzey
Kafkasya halklarnn temsilcilerini, zellikle hkimiyet altnda
ki halklarn milli zgrlk hareketlerininin bastrlmas ve
imparatorluun demografik yapsnn Mslman unsur yararna
deitirilmesinde kullanm a siyaseti, im paratorluk sathnda
devlet ve ordu ynetim mekanizmas iinde erkeslerin rol
lerinin glenmesine yol amtr.
erkeslerin toplu olarak yer deitirmeleri ve bunu kolay
latran koullarn deerlendirilmesi sonucunda, ortaya yle bir
tablo kmaktadr: Kafkas ordusu ve Rusya mparatorluu
Genelkurmay tarafndan, Kuzey Kafkas halklar ve kavimlerini
snr d etme planlarna, Kafkas savann ancak son evresinde,
Kuzey Kafkasyann nihai fethi ve Rus egemenliinin son yz
yl boyunca orada g kazanmasnn tartma konusu olmasyla
balanmt. Rus imparatorluk hkmeti, daha nce zaptedilen
yerlerin fethini gerekletirirken, yerleik halkn srlmesi ya
da ruslatrlmas ile ortaya kabilecek sonular gz nnde
273

tutard. Rus mparatorluunda bu uygulama, daha nce Krm

Tatarlar (1783-84 vc 1860-64) ve Nogaylarda (1860) grl
d gibi, sadece Mslman milletlerle ilikilerde benimseni
yordu. Kuzey Kafkasyann bat ksmndaki dallar toplu
olarak snr d etmeye karar veren arlk hkmeti bir seim
yapmak zorunda kalmt: Bu kavimleri Kuban'da iskn etmek
ya da onlara Trkiyeye serbest gei hakk tanmak. kinci
seenek daha uygun bulunmutu, nk g ettirilenlerin yer
letirilmeleri iin ek harcama, onlara yetecek miktarda toprak,
evlerinin inas iin parasal kaynak ayrmak zorunluluu gerek
tirmeyecekti.
Dier yandan, dallarn Trkiyeye tanmasnn organizas
yonu, kar tarafn, yani KafkasyalIlara snma vaat eden lke
nin onay olmakszn mmkn grnmyordu. Osmanl mparatorluunun ge n ayak olmaktaki rol, Rusyann rolnden
az olmad gibi, muhtemelen daha fazladr. Osmanl mparatorluunun KafkasyalIlarn byk aknndan kar, Trk hkme
tinin, erkeslerden yararlanarak zmeye urat aadaki
stratejik sorunlarla aklanabilir:
1. Hristiyan halklarn yaad blgelerde Mslman unsu
run glendirilmesi.
2. Hkimiyet altndaki halklarn kurtulu hareketlerinin
ezilmesinde erkeslerin silahl g olarak kullanlmas; er
keslerden, Trk ordusunun sava kabiliyetini arttrmak iin,
zellikle de Rus Kazak birliklerine kar koyabilecek svari
ktalar yaratma iinde yararlanma.
Rusya ve Trkiyenin siyasetiyle dorudan balantl olan
larn dnda, dallarn Trkiyeye kitlesel olarak g etmeleri
ne yol aan bir dizi etmen daha vardr: Bunlardan bazlar yle
sralanabilir.
1. Trk gizli ajanlarnn din propaganda ve ajitasyonu.
2. M ekkeye ha grnts altnda g.
274

3. erkeslerin Osmanl mparatorluu ile kiisel balar (ha

rem politikas ve akrabalk ilikileri).
4. erkeslerin sosyal yaps.
5. Dallara Trkiyeye serbest zel gei hakk tannmas.
6. Kafkas savandan sonra arlk memurlarnn ve Kazak
larn erkeslere davran tarz.
lk erke gmen gruplar I858de Anadoluya gelmeye
balad. Kitlesel g, 1859-1866 arasndaki dnemi kapsar. Bir
ok kaynaktan elde edilen veriler karlatrlarak deerlen
dirildiinde, seyahat srasnda yollarda ve K aradenizin
Anadolu sahilindeki geici kamplarda len muhacirler de dahil,
1857-1866 yllar arasnda Osmanl mparatorluuma yerleen
Kuzey KafkasyalI saysnn yaklak olarak 1-1,5 milyon kii
olduu sonucuna ulalabilir. Kendi stratejik karlarm esas
alan Trk hkmeti, Kafkas muhacirlerini, Mslman nfusun
orann ykseltmek amacyla, gitmeye zorlad Hristiyanlarn
ounlukta olduu vilayetlere yerletiriyordu: Balkanlar,
Ermcnilerin yaad dou blgesi ve ayn biimde, kapal bir
yaamlar olan Arap unsuru iinde Trk egemenliine gl bir
dayanak yaratmak amacyla, Suriye ve rdne. Trk hkmeti,
erkeslerin isknnn rgtlenmesi iin komisyon kurmutu:
Balkan Komisyonu, Kk Asya Komisyonu ve Orta Dou
lkeleri Komisyonu. 1857-64 yllar arasnda Osmanl mpara
torluuma g eden erkeslerden 200 ile 400 bin kadar
Balkanlara, 1 milyon kadar Anadoluya ve 25 bini Suriye ve
rdn'e yerletirilmilerdi. Ayrca, 10 bin gmen de (temel
olarak Digetler ve bir ksm da Ubh) Kbrsa yerletirilmiti.
1877-78 Rus-Trk Savandan sonra, Trk hkmeti, daha
nce Balkanlara yerletirdii erkesleri oradan ekmek ve
Anadolu ile Suriye'ye yerletirmek zorunda kald.
erkesleri etkin b<r biimde Osmanl mparatorluu devlet
sistemi ile siyas-idar ve askeri arklar iine ekme siyaseti, II.
275

Abdlhamid dneminde (1876-1909) zirveye kt. Bu durum,

bir ok adan, padiahn devlet ynetiminin btn kade
melerinde Kuzey KafkasyalIlarn kullanlmas politikas ile
ilikilidir. II. Abdlhamidin erke siyasetinin temeli, aada
ki ynde younlamt:
1. erkesleri etkin bir biimde Osmanl mparatorluumun
siyas-idar arklarna ekmeye ynelik politika ve erkeslerin
bakanlklar gibi imparatorluun yksek makamlarna tayini;
2. erkeslerin etkin olarak orduda ve jandarmada kullanl
mas, zel erke svari birliklerinin kurulmas, erkeslere
general rtbelerinin verilmesi;
3. Kafkasyadan yeni gmen celbi iin nlem alnmas,
erkeslerin, Ermeni ve Araplarn yaamakta olduklar vila
yetlere iskn ve egemenlik altndaki halklarn mill kurtulu
hareketlerinin bastrlmasnda aktif bir biimde kullanlmas;
4. Kuzey Kafkas cemaatinden ve tarihsel ana vatanlaryla
ilikilerinden d siyasette yararlanma, erkeslerin Rusyada
panislamizm fikirlerinin yaylmas iinde kullanlmas;
II. Abdlhamidin, erkeslerin, imparatorluun siyas-idar
arklar ve orduda etkin olarak kullanlmasna ynelik ilgisinin
altndaki balca neden, imparatorluk sathndaki mill kurtulu
mcadelelerini ezme ve zulm siyasetidir. Padiahn bu tavr,
Trk aydn kesimi ve Anadolu bujuvazisi ile arasnn almas
na yol amt. Bu artlar altnda, Kuzey KafkasyalIlar gibi
dardan getirilen bir unsur, daha da nem kazanmt. Kuzey
KafkasyalIlar, madd refahlarnn artmasyla birlikte padiaha
kar dorudan ykmllk altna girmi ve bu yzden de saray
ile yaknlk kurmulard. Ayrlk eilimlerinin bulunmamas ve
hzl asimilasyona yatknlklar Kuzey KafkasyalIlar cemaatinin
kymetlenmesine ve ttihat ve Terakki dneminde de imparator
luun iktidar yaps iinde yer edinebilmelerine neden olmutu.
Trk unsurundaki cokunun yatmas, ordudaki savakan276

l da azaltyor, dardan heyecan dolu yeni elemanlarn gel

mesi gerekiyordu.1 Bu ihtiya, erkeslerin imparatorlua kitle
sel gleri ile sk sk gideriliyordu. Osmanl hkmeti erkesleri orduda etkin olarak kullanrd. Birok adalar, Trk ordu
sundaki sava yetenei en yksek birimlerin, bizzat erkesler
tarafndan oluturulan birlikler olduunu belirtmektedir. II.
Abdlhamid dneminde erkesler, o yllarda kurulan Hamidiye
Alaylarnn bana gemilerdi. 1903te ise, padiahn emriyle,
Ermenilerin yaad dou vilayetlerindeki jandarmala, bu
vilayetlere yerletirilen erkesler alnyordu.
Osmanl ordusunda bulunan erkesler iki kategori iinde
deerlendirilebilir; Byk g dneminde ve son yllarda Rus
ordusunda hizmet etmi ve unvanlar edinmi erkeslerin, derhal
Trk ordusuna ayn rtbe ya da det olduu zere daha yksek
bir rtbe ile alnmalar. Gazi Muhammcd, Musa Kunduhov vd.
Osmanl ordusundaki bu kategorideki generallerdendir. kinci
kategorideki erkesler ise, Osmanl imparatorluuma g eden
lerden ya da dorudan burada doup byyen ve asker okullar
dan mezun olanlar ile alaylardan yetierek orduda yksek kari
yer edinenlerdi. Muhammed Zeki Paa, Hac Ahmed Paa vd.
bu snfland.
erkesler, Abdlhamid tarafndan, Ermeni katliamlarn d
zenlemekte olduu gibi, Suriye ve rdnde Arap kavimlerine
kar da kullanlmlard. II. Abdlhamid dneminde rgtlenen
Ermeni katliamlarnda Hamidiye Alaylarn kuran IV. Kolordu
Kumandan Muhammed Zeki Paann rol aktr.
II. Ablhamidin m ill kurtulu hareketlerini ezme ve zel
likle Ermenilerin youn yaad vilayetlerde gze arpan mslmanlatrma siyaseti, yeni gmen akn gerektiriyordu.
Ana gmen temin merkezi, her zaman, Kuzey Kafkasya
olmutu. Gmenlerin asl kitlesi Ermenilerin youn yaamak
ta olduu blgelere yerletirilmi, kendilerine Ermenilerin
277

topraklar verilmiti.
erkeslcrin II. Abdlhamid tarafndan Ermenilere ve Krtlere kar kullanlmas, Araplar ve Drzilere kar kullanl
m alarnda olduu gibi, hkimiyet altndaki halklara arka k
mak zere byk batl glerin ie karmasn engellemi,
arlklarn ve zulmn btn suu vahi, kavgac dal boy
l a r n zerine yklabilmiti. Osmanl hkmeti, Ermenilere
bask uygulayanlarn erkesler ve Krtler olduunu ileri sr
m ve bunu San Stefano ve 1878 Berlin antlamalarna yan
stmay baarmt.
II. Abdlhamid dnemi ile karlatrldnda, ttihat ve
Terakki'nin Kuzey Kafkasya topluluuna ilikin siyaseti, u
zellik ve farkllklar gsterir:
1. mparatorluk iindeki erkeslerin kltr dzeyini ykselt
meyi amalayan kltrel-aydnlanmac rgtlerin ortaya k
mas, bunlarn temelde Trke ve Avrupa dillerinde kendi
yaynlarn karmas;
2. erke Ittihad ve Teavun Cemiyeti, imal Kafkasya
Cem iyet-i Siyasyesi gibi siyas cemaat rgtlenmelerinin
ortaya kmas;
3. ttihat ve Terakki bnyesinde, kontrgerilla rgtlenmesi
ve Tekilt- Mahsusa iinde olduu gibi, erkeslerin rolnn
g kazanmas;
4. Gn Kafkaslardan Balkanlara yn deitirmesi;
5. erkeslerin ordu iindeki etkilerinin ve kazandklar mevzi
lerin glenmesi. ttihat ve Terakki iktidar boyunca btn Sa
vunma bakanlar (Enver Paa dnda 1913-1918) erketi. 19091911 yllarnda Trkiyede erke Mahmut Paann fiili diktatr
l kurulmutu. erkeslerin Trk ordusundaki konumlarnn cid
diyeti, ilk kez 1913 ubatnda, atalca mevzilerinde, Savunma
Bakam erke Nzm Paann ldrlmesine bal olarak
erkesler arasnda kan karklklar srasnda ortaya kmt;
278

6.
1915teki Ermeni soykrm ve Rumlarn srlme
siyasetinin hayata geirilmesinde erkeslerin etkin olarak kul
lanlmas.
ttihatlar, ilk evrelerinde (1908-1910), Ermeni siyas parti
lerine, desteklemekten karlar olduu iin, erkeslerin kul
lanlmasnda baz dnler verdiler. Ermeni siyas partilerinin
ncelikli taleplerinden biri, erkeslerin Ermenilerin elinden
aldklar topraklarn iade edilmesi ve erke ve Krt nfusun
silahtan arndrlmasyd. Toprak sorunu, Osmanl meclisindeki
Ermeni mebuslar tarafndan durmadan dile getiriliyordu. 1910
ylna dek Ermenilerin youn yaad vilayetlerde, erkeslerin
blgeden karlarak Ermenilere topraklarnn iade edildiine
dair birka olay kaytlara gemiti. Ancak 1910dan sonra tti
hatlar, tekrar II. A bdlham idin politikasna dndkleri
zaman, erkeslerle ilikilerini tekrar gzden geirdiler.
Osmanl mparatorluu erkesleri iin, altn alarnn
balangc olarak adlandrlan ttihat ve Terakki iktidar dnemi,
ayn zam anda, Abaza-erkes Kom itesi, erke ttihat ve
Teavun Cemiyeti, imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi gibi
erke dem ek ve rgtlerinin ortaya kt dnem olm a zel
liini de tar. imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi dnda,
btn erke rgtleri, herhangi bir ayrlk niyet gtmeden,
temelde kltrel-aydnlanmac amalar tayordu. Bu kuru
lularn etkinlikleri sayesinde ilk erke gazetesi Guaze k
maya balam, zel erke rnek Okulu gibi erke
okullar kurulmutu.
erke ttihat ve Teavun Cemiyeti, tarihinde yalnzca bir kez
Osmanl mparatorluundaki dier halklarn siyas partileriyle
ibirliine, 1909 gerici ayaklanmas srasnda btn dier II.
Abdlhamid kart akmlarla birlikte Osmanl Ittihad Komitesine girerek, yanamt.
1914 ylnda ttihat ve Terakki hkmetinin zel giriimi ile
279

imal Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesi kurulmutu. Bu rgtn

yelerinden biri olan General M ustafa Butbaym tanklna
gre, Bu zel rgt, Trkiyede Kafkas siyaseti ile ilgilenilen
yerdi.2 im al Kafkasya Cemiyet-i Siyasyesinin yeleri
arasnda, Trkiyenin tannm etkin simalarndan General Met
zzet Paa, Talt Paa kabinesinde ileri Bakan smail
Canbolat, Hseyin Tosun, Mareal Fuad Paa da bulunuyordu.
rgtn amalar arasnda, Kuzey Kafkasya dallar arasnda
propaganda faaliyeti yrtmek, Rus ordusu bnyesinde isyan
karmak ve Kuzey Kafkasyann Trkiye ile Rusya arasnda bir
tampon blgeye dntrlmesi saylabilir. Bunlar gerek
letirmek iin rgt bnyesinde Kafkasyaya szacak zel kollar
oluturuluyordu. Bu zel birimler, 1915 te Ermeni tehcirini
dzenleme iinde de kullanldlar. imal Kafkasya Cemiyet-i
Siyasyesi, 1914'te Acaristanda isyan karmay baarm,
Kuzey Kafkasyaya 1918deki Trk taarruzuna da etkin olarak
katlmt.
[ttihadn i yapsnda da erkeslerin, Feda rgt bii
minde etkin rolleri olmutu. Daha sonra Tekilt- Mahsusa bu
Feda rgt temel alnarak kurulmutu. ttihat ve Terakki te
kiltnda erkeslerin g kazanmas, sadece onlarn ordudaki
etkisine ve Feda rgtne bal deildir. erkesler, Hareket
Ordusu kumandan, Savunma Bakan ve nc Kolordu M
fettii sfatlaryla yl boyunca lkenin askeri diktatr olan
memleketlileri Mahmud evket Paann ahsnda bulduklar
ok etkili himaye sayesinde ttihatlar nezdide g kazan
mlard.3 erke subaylar, arkalarndaki yksek mevkili ulusdalar sayesinde orduda hzla ykseliyorlard. Onlarn orduda
ki nfuzunu arttran bu durum, aslnda, orduda erkesler arasn
da kabilecek bir alkantnn ne kadar tehlikeli sonular yarata
bileceine bir iaretti.
280

erkeslerin, 1915 Ermeni soykrmnda yer almalar ve

sorumluluktan kamaya ynelmeleri, kitlesel olarak Mill Kur
tulu Hareketine katlmalarna yol aan nedenlerden birini
oluturmaktadr. Dier nedenler yle sralanabilir:
1) Mill Kurtulu Hareketindeki ttihat etmeni.
2) Halkn savaa ilgi duymamas, erkesler arasnda ok
sayda ordu kaann bulunmas.
3) erke aristokrasisi ve aalarn rol.
4) Kemalistlerin Trkiyedeki btn Mslman halklara eit
haklar da ieren mill politikas.
erkeslerin M ill Kurtulu H areketine katlm a oram,
Trkler de dahil baka mslman halklara kyasla, yksekti.
Kemalist hareketin, "Gazi rtbesine lyk grlen 20 nderin
den 11 i erketi.4 Mustafa Kemal, Anadoluya ayak bast ilk
gnden itibaren erke aalarn kendi tarafna ekmek iin ge
reken hereyi yapmt. Mill hareketin ilk evresinde erkes
lerin desteinin salanmas, Kemalistlere, Sivas Kongresini
gerekletirme ve padiah hkmetinin Anadoluda Kemalist
hareketin faaliyete gemesini engelleme giriiminin nn
kesme olanan vermiti. Sonuta, etkili erke beylerinin ve
komutanlarnn destei, M ustafa Kemale, Bat ve Orta Ana
dolu'daki erke nfusu milliyetilerin tarafna ekebilme ve
savan ilk evresinde Kemalistlerin tek gerek savakan gc
olan erkeslerden sava yetenei yksek ordu birlikleri yaratma
imknn vermiti.
Asl cephe olan Bat Cephesinin kurulmas da erkeslere
bal oldu. Bu dorultudaki btn nemli olaylar; erke
Ethem in Uan Mfrezelerinin kuruluu, Halife Ordusunun
erke Anzavur tarafndan ynetilmesi, Dzce, Adapazar ve
Yozgat'ta erkeslerin ayaklanmas ve yine onlarn kendile
rinden olan erke kuvvetleri tarafndan ezilmeleri, yle ya da
byle hep gerek Kemalistler gerekse padiah hkmetince kul281

latlabilen erke faktr ile ilintilidir. Kemalistlerin deneyimi

ni dikkate alan Yunan Komutanl, stanbuldaki Ingiliz
Komiserliinin de desteiyle 1921de ayn ekilde Kuzey Kaf
kas cemaatini kullanmaya kalkm am a sonu alamamt.
Kilikyada Mill Kurtulu Hareketinin rgtlenmesinde
Kl A linin, Aslan Bey ve baka erkeslerin rolleri ne kar.
Ancak Kilikyadaki hareketin ttihadn yeralt yaplanmas ile
ilikide olmas ve Ankara hkmetince ynetildii dikkate
alndnda, erkeslerin, burada Bat Anadoludaki kadar etkili
ve muktedir olamadklar grlr. Karadeniz kys ve Dou
Cephesindeki Kemalist hareket iinde Topal Osman, Yahya
Khya ve Deli Halit nemli rol oynamlard.
erkeslerin Kemalistlere verdikleri ynsal destek, bir
yerde, Anadoludaki Mslman enin Rumlar, Ermeniler ve
Mttefik devletlere kar direniini salamak iin, Mslman
halklara eit haklar vaat eden M. Kemal'in mill siyasetine de
balyd. M. Kemalin ayn ekilde gtt bir baka siyaset de,
bir mill aznln bir ksmna kendi z yurttalarna kar cephe
aldrmakt. M. Kemal, d siyaset alannda da, Boleviklerle
ilikilerinde yine erkeslerden ve Kuzey Kafkas sorunundan
yararlanmt. M. Kemal, Kuzey Kafkasya sorununda tavizler
karlnda, Kafkas tesinde anlaml dnler koparabilmiti.
1921 'deki M oskova m zakerelerinde Kemalistler, Kafkas
Mslmanlarn himaye dorultusunda ne kmlard. Kema
list hkmet, Trkiyeye gelmi Kafkas muhacirlerinden (Sov
yet ynetimine kar) ordu birlikleri kurmaya da giriti.
Kemal Atatrk, trkletirme siyasetinden hareketle I926da
erkesler ve ttihatlara kar zmir ve Ankara yarg sreleri
ni balatm , bunun ardndan, Kemalist hareket iinde
erkeslerin rol, Trk tarihiliinin zerine eilecei cazibesi
en dk konulardan birine dnmtr.

282

NOTLAR
1 Onlar [Trkler] hilalli bayraklar altna, mevkiyle dinlerini deitiren
hrs dolu herkesi toplarlard. 8u onlar ksa zamanda, hzl baarlara
ulatrrd.
L.N. Gumilev, Drevnyaya Rus i Velikaya Step, Moskva, 1992, s.567
2 Mustafa Butbay, Kafkasya Hatralar, stanbul, 1990, s.2
3 Haan Amca, Domayan Hrriyet 1908-1918, stanbul, 1958, s.79
4 Muhittin nal, Kurtulu Savanda erkeslerin Rol, stanbul, 1996,
s.13

283

EK LER

E ki
II. Abdlhamid Dnemindeki erke Komutanlar
Musa Kunduhov
Musa Kunduhov Paa, Trkiyeye ilhak etmeden nce Rus ordusunda
hizmet etmekteydi ve general rtbesine kadar ykselmiti. Trkiyeye
g etmesinden sonra otomatik olarak paa rtbesine getirildi. 1866
een gnn ba dzenleyicilerinden biri olarak, 1885 ylnda Dou
Anadoludaki 8. Tm en'in Kumandanlna getirildi.1 Musa Kun
duhov, teslim olmaya zorlad eyh Ubeydullah nderliindeki Krt
Isyannm bastrlmasnda ok nemli rol oynad.2 1882de ferik
unvann ald; 1888de ise Badat vilayetine, Hamanda ve amardaki
Arap-Krt kavim lerindeki alkantlar yattrmaya gnderildi ve bu
grevi baaryla sonulandrd.3
Trk ordusundaki nfuzunun byklne ve padiahn yakn
evresi ile ilikide olmasna karn, ayn zamanda Rus ajanlar ile de
balant kuran ve onlara gizli4 nitelikli bilgiler veren Musa Kunduhov,
Trk-Rus yaknlamasnn en faal yandalarndan biri olmutur.5

Meltmed Fazl Paa

1845le Dastanda doan M ehmed Fazl Paann kdem basamak
larn hzla trmanmasnda. Gazi M uhammedin einin kardei olmas
belirgin bir rol oynad. Eitimini Rusyada alm olan Mehmed Fazl,
Trkiyeye snm ve burada katld Trk ordusu saflarnda 187778 Trk-Rus Savana Kafkas Cephesinde katlmt. 1882'de padi
ah yaverliine ve Dastan Alaynn Kumandanlna getirilmi
olma-sna karn, sonralar Gazi Muhammed ve kendisine yakn baka
Kafkas nderleriyle birlikle stanbuldan uzaklatrlm, Badat'ta 6.
Ordu Kararghna tayin edilmiti. 1907de ferik unvanna lyk
284

grlm, 1908 Jn Trk darbesinin ardndan da mUir unvann alm

ve 6. Kolordu kumandan olmutu. 1909da ayn zamanda Badat
valilii de yapmt. Birinci Dnya Sava balarnda M ehm ed Fazl,
III.
Ordu Svari komutan olarak atanmasna karn, alt ay sonra rak
cephesine tayin edildi. Burada Krt airet alaylar oluturmakta byk
hizmeti geti. 1916da ngilizlere kar arprken vuruldu. -

Mehmed Muzaffer Paa

Tannm bir Abaza slalesi olan Aharuvadan gelmektedir. Suhum ide domu, stanbulda Deniz Harp O kulundan mezun olmu, iki
yl boyunca ngiliz donanmasnda grev yapmt. 1878-1908 yllarn
da Osmanl donanmasnda deiik grevlerde bulunmu, amirallie
ykselmi, Osmani imparatorluu Deniz K onseyinin bakanln
yapmt. Ynetim Jn Trklerin eline geince senatr seilmiti.
Kemalist hareketin nl eylem adam R aufO rbay'n ve Trablus Sava
ehidi ttihat Haan Murat B ey'in babasdr.

Mehmed Ltfi Paa

Adge kkenli olan Mehmed Ltfi Paa, Harp O kulundan m ezun olur
olmaz H icaz'a gnderildi. Birka yl iinde paa rtbesine ulat ve 5.
Ordu komutan oldu. M ehmed Ltfi Paa, 1893 ylnda, Trkiyede
olduu kadar snrlar dnda da, Arap isyann gaddarca bastrmas ile
n kazand. Onun ad bile yerli Berberi kabileleri arasnda dehet
uyandrmaya yeterliydi.

Mirza Vasfl Paa

rdne yerleen bir Adge ailesinden gelen Mirza Paa, Osmanl
devlet aygtnda birok grevde bulunmutu. Hicaz-am demiryolu
hattn korumakla grevli zel erke svari alay onun komutasnda
yaratld. 1910 ylnda Kerekadaki Arap isyann bastrd. Golan tepe
lerinde yaayan erkeslerin Arap kabilelerinin basknlarndan korun
mas iin, onun giriimiyle gnll erke birlikleri kurulmu.
285

Araplarla mcadelede memleketlilerine byk yardmlar dokunmu

tu- M im Paa, erkesieri rdn ve Suriyeye ekmek ve buralarda
yerletirilmeleri iin etkin siyaset yrtmt.6 Drz katliamm
rgtleyenlerden biridir. Birinci Dnya Sava srasnda gnll
erke sava birliklerinin bana geerek Msr, rdn ve Suriyede
ngilizlere kar dvt. Suriye Franszlarn igaline girince, Kral
Faysaln talebi zerine, erke birlikleriyle birlikte Franszlara kar
mcadelede yer ald. Sonralar rdnde erkes-Gmen Komitesinin bakanln yapt.7

286

Ek II
(V. Kolordu'daki erke Subaylar
1910-1911*

IV. Kolordu Nizam Kumandan ve IV. Ordu Karargh Komutan

Mir Muhammed Zeki Paa
Eitimi: Mektepli
Asker greve 1859da tayin edilmi, padiah yaveri general
olmu. Sultan II. A bdlhamidin kars olan kz kardei sayesinde
1886da m ir unvanm alm t.
D ersim de K zlba nderleriyle grm eler yaplm aktayken
rvet almaktan sulanarak. Austos 1908de grevinden alnmtr.

7. Tmen Nizam Bakan ve Erzurum Kalesi Kumandan

Ferik Abuk Ahmet Paa
renimi: Mektepli ve Genelkurmay
Daha 5 yandayken babas ile birlikte Kislovodsktan Trkiyeye
g etm esine karn, asl geliri, kendisine kardeinin yollad
Rusya'daki mlklerindendi.
1891de binba rtbesiyle, bir asker grevle Belgrata, sonralar
ise benzer bir grevle Viyanaya gnderildi ve burada yl kald.
1903 ylnda 14. Tugay (Erzurum) Komutanlna aland.
1906da 7. Tmen Nizam Komutan ve Erzurum Kalesi Kuman
d an l n a tayin edildi.
Mirliinin getirdii mevkiden byk yarar salad.

S. Tugay Nizam Komutan Mirliva Yaver Paa

Eitimi: Alayl
I907de Bitliste 16. Tugay Nizam komutan iken, valinin srarl
talebi zerine Vana arlm. Iran snrnda grev yapmt. Snr
geen milislere kar etkin abas ile kendini fark ettirdi ve mirliva
unvanna lyk bulundu.
1908 ylnda I S. Tmen Nizam kumandan olarak tayin edildi.

287

31. Redif Tugay Kumandan Mirliva Mehmed Paa

Eitimi: Mektepli
1909'da 31. Redif Tugay Kumandan olarak atand.

II. Svari Dgay Kumandan Mirliva Reid Paa

Eitimi: Mektepli
erke kkenli, V ladikafkas'ta dodu.
Mays 1910da 11. Svari Tugay Kumandan olarak atanmt.

14. Tugay Nizam Kumandan Mirliva Said Paa (1908)

Eitimi: Mektepli

16. Tugay Nizam Kumandan ve Mu Garnizon Komutan

Ferik Salih Paa
Eitimi: Mektepli
1851 de Kuban blgesinde dodu ve 8 yanda iken Trkiyeye
g etti. Aslan Bek-zade Hac Yakup Beyin oludur.
1871 de asker renim grd stanbuldan Rumeliye tayin
oldu ve burada 1877-78 Rus-Trk Savana katld.
Sava bitiminden sonra binba rtbesiyle Erzincana atand ve 18
yl boyunca Van'da ve ran snrnda grev yapt.
Daha sonra Bitlise alnd ve Bitlis evresi Ordu K um andanlna
aland, 1904te ise ferik rtbesiyle Mua gnderildi.

17. Tugay Nizam Kumandan Mirliva Mehmed Bey (1908 yl)

renimi: Alayl
Erzurumda, askerlerine Ermenilere ate etm e emri vererek Ermeni
katliamna katld.

4. Svari Tmeni ve Hamidiye Alaylar Genel Komutan

Ferik Hac Ahued Paa
Eitimi: Mektepli
1864 gyle gelen erkeslerden.
M ir Muhammed Zeki Paann kz kardeiyle evliydi.
Rus asker ajannn raporuna gre: "Batl itikatlar yle kuvvetliy*
288

di ki, evinden karken, nne ilk kan bir Hristiyan olursa, bu kadar
kt bir tesadfle balayan o gn lnetli sayar, o gn evine kapanr
hibireye karar vermezdi.

Vanda S. Hamidiye Tugay Kumandan Mirliva Seyd Paa

renim i: Alayl

25. Tugay 13. Redif Tmeni Kumandan Mirliva Fuad Paa

Eilimi: Mektebli
1908de vefat etmi.

14. Redif Tmeni Kumandan Ferik Sleyman Paa

Eitimi: Mektebli
Kafkasyada domu, 14 yana dek St. Peterburgdaki liselerden
birinde tahsil grmt.

Erzurum ehri Merkez Kumandan Mirliva Mehmed Paa

Eitimi: Mektebli

XIII. Piyade Kolordu (Musul) Komutan Yasuf Paa (1911)

V.

Kolordu (am) Kurmay Bakan Fuad Bey (1910)

289

EKLERN NOTLARI
1 AVPR, f.151, Polit. Ariv, op.482, d-1626,1885 yl, s.47.a.t.
2 AVPR, f. 151, Polit. Ariv, op.482, d.1628, 1887 yl, s.68
3 Ayn yerde, s.67
4 RGVA, f.450, Trkiye, op.l, d.107, s.73
5 AVPR, f. 151, Polit. Ariv, op.482, d.1625, 1881-84 yl, s.58 a.t.
6 Mohammad Kheir Haghandotja, The Circassians, Origin, History,
Customs, Traditions. Imnigration to Jordan, Amman 1985, p.42
7 Kafkasya Gerei, say J2, Nisan 1993, s.54-57
8 RGVA'dan salanan bilgiler temel alnarak oluturulmutur.
Fon 2000, G G , liste 1, d.77J4. ve AVPR, fon 180, stanbul Elilii,
liste. 517/2, d.3919, 1907-1913 yllar, d.3944, 1908-1912 yllan; fon
151, Polit. Ariv, liste, 482, d.1639, 1903 yllan, d. 1642, 1906 yl.
9 RGVA, fon 200, GUG, liste 1, d.7714, s.297

290

YARARLANILAN ARVLER

Arxv Vneney Politiki Rossiyskoy mperi (AVPR)

Rusya mparatorluu D Siyaset Arivi
Fon.151, Polit. Ariv; liste 482; dd.376, 1038, 1039, 1041, 1045, 1047,
. 1050, 1648, 1639, 4333, 3145, 1029, 1030, 1635, 1625, 1639, 1643,
1640, 1626, 1628, 3445, 2442, 1633, 1642, 3454, 1638, 1630, 1646,
3066,4073,4383.
Fon. 180, stanbul Sefareti; liste 517/2; dd.4805,4312, 2603, 3740, 3733,
3944, 3176, 3944,3919,4315, 3807,4222,4226,4009.
Fon 249, stanbul Bakonsolosluu; liste 616; dd.79, 554, 781, 814, 893.
Fon 149, Trk Masas (eski), liste 502a; dd.4502,4505,4504,4545.4467,
4468, 4556.
Fon 161, SPb Ba Ariv 1-1; liste 781, dd. 17,37. SPb Ba Ariv 1-13; liste
63, d.3.
Fon 343, Ermeni leri; liste 461; d.71.

Rossiyskiy Gosudarstveniy Voenno-istorieskiy Arxv (RGVA)

Rusya Devleti Asker Tarih Arivi
Fon 38, Genel Kurmay Daire Bakanl (GUG); liste 7;dd. 5, 6, 17, 351,
521,69, 171, 167, 352,382,499,448,470,422.
Fon 450, Trkiye; liste 1; dd.64, 533, 70, 113, 132, 107,133, 111, 127.
Fon 2000, Genel Kurmay Daire Bakanl Merkezi (GUG); liste 1;
dd.870,1000,1001,1006, 1002,2140,3779,2199,7410.
Fon 482, Ordu-bilim Arivi koleksiyonlar; liste 1; d.60.

Arxiv Vneney Politiki Rossiyskoy Federacii

Rusya Federasyonu D Siyaset Arivi ( RFDSA)
Fon 04, ierin Sekretaryas, liste 39, dosya 232, d.5299i, 52993, 52992,
52996, 52994, 52987, 53020; liste 39, dosya 233, d.53021.
Fon 132, Trkiye Referanslar; liste 1, dosya 1, d. 18; liste 3, dosya 2, dd.3,
291

18; liste.4, dosya 7, d.24, liste 4, dosya 7, d.24; liste 4, dosya 27, dd.24,
27; liste 11, dosya 78, dd.33,35; liste 11, dosya 79, d.38.
Fon 0132, Trkiye Referanslar; liste 3, dosya 102, d. 15; liste 3, dosya 2,
d.3.
Fon 0301, Trabzon Konsolosluu, liste 1, dosya 1, dd.1,10, 17; liste 1,
dosya 2, dd.16,17; liste 2, dosya 3, d.4.
Fon 08, Karahan Sekrelaryas, liste 9, dosya 21, d. 125; liste 10, dosya 38,
d.265.

Rusya Devlet Sosyo-Polltik Tarih Arivi (RGASP)

Fon 558, J. Stalin, Liste 1, d.1992, 5581.

Ermenistan Cumhuriyeti Devlet Merkez Tarih Arivi (SGARA)

Fon 57, liste 5, dd.5, 6.

Grcistan'Cumhuriyeti Devlet Merkez Tarih Arivi (SGARG)

Fon 416, liste 3, d .146.

Kabartay-Balkar Cumhuriyeti Devlet Merkez Arivi (SGAKBRRF)

Fon 6, liste 1, d.596.
Fon 40. liste I, d. 1.

292

BBLYOGRAFYA

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920'), Ankara, 1994

Osman Selim Hocahanoglu, Iuihad ve Terakki'nin Sorgulanmas ve
Yarglanmas (1918-1919), stanbul, 1998
Rumeliden Trk Gleri, cilt 1-2, Ankara, 1989
Adige, balkarci i karaaevci v izvestiyax evropeyskix, avtorov pod redak
siey V.K. Gardanova, Nalik. 1974
Armyanskiy vopros i genocid armyan v Turcii (1913-1919). Materiali arxiva Minislerslva inostranix del kayzerovskoy Germanii, V, Mikaetyan,
Erevan, 1995
Genocid armyan v Osmanskoy mperrii, Sbomik dokumentov i naterialov pod redaksiey M.G. Nersisyana, Erevan, 1982
Germanskie istoniki o genocide armyan, Sbomik dokumentov i maicrialov v 2-x tomax pod redaksiey S. Stepanyana, tom I, Erevan, 1991
amil-slavlenik padiahskoy Turcii i angliyskix kolonizalorov, Sbornik
dokumentalnix materialov, Tiflis, 1953
Dogovori Rossii s drugimi gosudarslvami 1856-1917, Moskva, 1952
Reformi v Armenii 26 Noyabrya 1912-10 Maya 1914, Sbornik diplomatieskix dokumentov, Petrograd, 1915

ERMENCE
Atom, Pelakan veranorogutyun u hoxayin harise, Konstantinopolis, 1910
Avagyan, Aren, Panturkizmi gaxaparaxosutyan yndunume "Miutyun ev
aracadimutyun" kusaklsutsyan errord ev corrord hamagumamerum Hayots cexaspanutyun. Patcamer ev daser, h.3, Erevan, 1995
Avagyan, Aren, Hyusiskovkascineri (erkezneri) dere Arevmtyan
Hayastanum Hamidiye gnderi ev jandarmakan zorqeri himnadrman
gortsum - Profesr Con Kirakosyani 70-amyakin nvirvats gitajoxovi
zekutsumneri tezisneri joxovatsu\ Erevan, 1999
Orbelyan, Stepanos, Suniki pamutyun, Erevan, 1986
Sapah-Gulyan, Patasxunatunere, Peyrut, 1976

293

RUSA

Abayev, V.I., Isloriko-elintologieskiy slovar osetinskogo yazika, t.l,

Moskva-Leningrad, 1958
Abramov, Y., Kavkaskiye gorisi, Krasnodar, 1927
Akam, Taner, Turetskoe nacionalnoye "Ya " i Armyanskiy vopros, Moskva, 1995
Aliev, G.Z., Turlsiya vperiodpravieniya mladoturok (1908-1918), Moskva, 1972
Andreev, A.R., htoriya Krima. Kraikoe opisaniye prologo Krimskogo
poluoslrova, Moskva, 1997
Aalov, S.., Vospominaniya sovelskogo diplomata, Moskva, 1960
Aryanda, Trkova, Staraya Turlsiya I mladolurki, God v Konslantinopole.
Petrograd, 1916
Atalikov, V.M., Siranitsi isorii, Nalik, 1987
Atalrk, M. Kemal, Izbraniye rei 1 vistupleniya, Moskva, 1966
Avagyan, A.G., Genezis kavkazskogo faklora, Moskva, 1998
Avagyan, A.G., Genocid 1915 g. Mexanizmi prinyatiya 1 ispolneniya
reeniy, Erivan, 1999
Avagyan, A.G., Cerkezkiy faclor v Osmamkoy mperii 1 Turisti (vioraya
polovina XIX - pervaya eiverl XX vv.), Erivan, 2001
Avagyan, A.G., K voprosu o politizacii Severokavkazku kultumix obsesiv v Turcii - Aktualniye problemi mejdmarodnix otnoseniy", Mosk
va, 1998, ss. 23-39
Avagyan, A.G., Masonslvo v ryadax lttixad ve Terakki, Vestnik
obesivenix m uk, no.5 (588), Ocak-Mart 1994, Erivan, s. 130-14).
Averyanov, Etnografieskiy i voenno-politieskiy obzor aziaiskix vladeniy
Ottomanskoy imperii, Sankt Peterbrg, 1912
Bentkovski, I.V., mperator Aleksandr 1 v nijne-favskom otyade, na
Severnom Kavkaze. v 1861 god, SPb. 1887
Beje, Ad., Etnografieskoe obozreniye Kavkaza, S. Peterburg, 1879
Davidovi, V.E. ve Suiy S.Ya., Emiyeskiye 1 regioalniye faktori v
formivvaniyi kulluri yuga Rossii. Moskva, 1996
Dubrovin, N., erkesi, Nalik, 1991
Dzagurov, G.A., Pereseleniye gorisev v Turtsiyu. Maleriyali po istorii
gorskix narodov, Rostov-Don, 1925
Dzidzarya, G.A., Maxadjirsivo 1 problemi istorii Abxazii X IX >, Suhuni,
294

1975
Eremeev, D.E., Etnogenez lurok, Moskva, 1971
Esadze, Semen, Pokoreniye Zapadnogo Kavkaza I okonaniye Kavkazs
koy voyni, Tiflis, 1914
Fadeyev, R.A., Sobraniye soinehiy, tom 1, SPb., 1889
Fasmer, Max, Etimologieskiy slovar russkogo yazika, tom IV., Moskva
1987
Geografiya. Strabona v semnadsati knigax, Perevod s greeskogo s pre
disloviem I ukazatelem R.R. Mienka, M., 1879
Goloborodko, N.N., Turisiya, Moskva, 1912
Gryaznevi, P.A., Araviya i arabi (k istorii termina alarab) - v knig
slam: religiya, obestvo, gosudarstvo", Moskva, 1984
Gumilev, L.N., Drevrtyaya Rus i Velikaya Step, Moskova, 1992
Hacetlae, M.B., Ubiyca na trone. (Zapiski Naalnika taynoy policii '
Turtsii), Petrograd, 1918
nal-pa, .D., Voprosi etno-kulturnoy istorii abxazov, Suhumi. 1976
Irandust, Dvijuiye sili kemalistkoy revolutsii, Moskva-Leningrad, 1928
Istoriya Adueyskogo naroda, sostavlenaya p o predaniyam kabardintse>
Sora Bekmurzitt Nogmovim, Tiflis, 1861
Istoriya diplomata, tom 2, Moskva, 1945
Jstoriya eloveestva, tom 5, 1896
Kazancyan, Rem, Boleviki l mladoturki. Noviye dokumenti o rossiysko
turetskvc otnoeniyca (1920-1922), Moskva, 1996
Kalmkov, I.H., erkesi. Istoriko-etnografeskiy oerk, erkesk, 1974
Karpini, Giovanni del Plano, Istoriya mongalov, Guillaume de Rubruque
Puleestviye v vostoniye strani. Moskva, 1957
Kasumov, A.H.. Razniye sudbi, Nalik, 1967
Landa, R.G., slam v istorii Rossii, Moskva, 1995
Lavrov, L.., Istoriko-elnograjieskiye operki Kavkaza, Leningrad, 1978
Lyod, George David, Pravda o mirnix dogovorax, tom 2, Moskva, 1957
Materiyali I Zapiski po voprosu o vladelskix I imuetvenix prava;
potomkov svet. Knyazya Mixaila irvaidze, poslednego pravitely;
Abxazii, Venden, 1913
Mustafa Kemal Pa^a, Put novoy Turtsii, tom 3, Moskva, 1931
Narodi Rossii, Enciklopediya, Moskva, 1994
Nacionalno-osvoboditelnaya voyna tarodov Severnogo Kavkaza Iproble
mi muxadjirstva, Nalik, 1994

29 :

Otct po Glavnomu Upravleniyu Namestnika Kavkazskogo za pervoye

deseliletiye upravleniya Kavkazskim i Zakavkazskim kraem Ego
Imperatorskim Visoeslvom Velikim Knyazem Mixailom Nikolayeviem 6 dekabrya 1862 - 6 dekabrya 1872, Tiflis, 1873
Otet o poczdke po Aziatskoy Turtsii Generalnogo laba podpolkovnika
Tomilova v 1904 godu, S. Peterburg, 1907
Pavlovi, Mihail (M. Veltmann), Revolutsionaya Tursiya, Moskva, 1921
Petrosyan, Y.A., Mladoturetskoye dvijeniye, Moskva, 1971
Traho, R., erkesi, Mnih, 1959
Skjinskaya, M.V., Severnoye Priemomoriye vopisaniiPliniya Starego,
Kiev, 1977
Solovyev, S.M., teniya i rasskazi po istorii Rossii, Moskva, 1989
pilkova, V.., Mladoturetskaya revolulsiya 1908-1909, Moskva, 1977
Veapeli, G., Turelskaya Gruziya. Lazistan, Trapezund 1 oroxskiy kray,
Moskva, 1916
Vilevski, O-, Krdi / Vvedenie v elnieskuyu istoriyu kurdskogo naroda,
Moskva-Leningrad, 1961
Volkova, N.G., Etnonimi i P/emertiye nazvaniya Severnogo Kavkaza,
Moskva, 1973
Volkova, N.G., Etnieskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIII naaleXIX v., Moskva, 1974
Zavriyev, D.S., K noveyey istorii severo-vostonix vilayetov Turtsii,
Tiflis, 1947

TRKE
Abadi, Trk Verdn Gaziantep t Auep in Drt Muhasaras, Gaziantep,
1959
Advar, Halide Edib, Trkn Atele mtihan / Kurtulu Sava Anlar,
stanbul, 1959
Aaolu, Samet, Kuvay Mitliye Ruhu, stanbul, 1999
Akam, Taner, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu / ttihat ve Terakkiden
Kurtulu Savana, stanbul, 1999
Aktra, Yusuf, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII ve XIX asrlar
da), stanbul, 1940
Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara, 1998
Alpkaya, Fank, Trkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluu (1923-1924), stanbul.
1998
296

Altnay, Ahmed Refik, ki Komite ki Ktal, stanbul, 1992

Amca, Haan, Domayan Hrriyet 1908-1918, stanbul, 1958
Atay, Falih Rfk, Zeytinda, stanbul, 1981
Atilhan, Cevat Rfat, Hm nda ve Tarih nnde 31 Mart Facias, stan
bul, 1956
Aveoglu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, cilt 1-3, stanbul, 1974-1976
Aybars Ergn, stiklal Mahkemeleri, stanbul, 1998
Aydemir zzet, G / Kuzey KafkasyalIlarn G Tarihi, Ankara, 1988
Aydemir, zzet, Muhaceretteki erke Aydnlar, Ankara 1991
Aydemir, evket Sreyya, nklap ve Kadro, stanbul, 1986
Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, stanbul, 1997
Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, cilt 1-3, stanbul,
1999-2001
Aydemir, evket Sreyya, Makedonya 'dan Orlaasya 'ya Enver Paa, cilt
1-3, stanbul, 1999
Aykol, H., erke Ethemin Gerek Yaam yks, stanbul, 2001
Badadloglu, Adil, Uzun Oluk (stiklal Harbinde Mara), stanbul, 1942
Balcoglu, M., Tekilat- Mahsusa'dan Cumhuriyete, Ankara, 2001
Bakaya, Fikret, Paradigmann flas / Batllama, adalama, Kalkn
ma / deolojinin Eletirisine Giri, stanbul, ] 991
Bayar, Celal, Ben de Yazdm / Milli Mcadeleye Gidi, cilt l, stanbul,
1967
Berber, Ergin, Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ve Vahdettin / ddialar
- Yantlar, Ankara, 1998
Berkok, smail, Tarihte Kafkasya, stanbul, 1958
Byklolu, Tevfik, Trakya 'da Milli Mcadele, cilt 1-2, Ankara, 1955
Bice, Hayati, Kafkasya 'dan Anadolu 'ya G, Ankara, 1959
Borak, Sadi, Atatrk / Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme, Yaz
ma ve Syleiler, stanbul, 1998
Bozda, smet, Sultan Abdlhamid'in Hatra Defteri, stanbul, 1996
Bozkurt, Mahmut Esat, Atatrk htilali, stanbul, 1967
Butbay, Mustafa, Kafkasya Hatralar, stanbul, 1990
Cabagi, Vassan Giray, Kafkas-Rus Mcadelesi, stanbul, 1969
Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953
Cebesoy, Ali Fuat, Siyas Hatralar, i l ksm , stanbul, 1960
Cebesoy, Ali Fuat, Moskova Hatralar, stanbul, 1955
Cokun, Alev, Kuvay Milliyenin Kuruluu / En Uzun 15 Gn demi

297

Direnii, stanbul, 1997

avdar, Tevfik, Talat Paa >Bir rgt Ustasnn Yaamyks, st-, 2001
een, Anl, Kemalizm, stanbul, 1999
erke Ethem, Anlarm, stanbul, 1998
Demirba, Blent H., Bat Trakya Sorunu, stanbul, 1996
Dndar, Fuat, ttihat ve Terakki'nin Mslmanlar skan Politikas (19131918), stanbul, 2001
Erel, erefettin, Dastan ve Dastanllar, stanbul, 1961
Eren, A. Cevad, Trkiye'de G ve Gmen Meseleleri, stanbul, 1966
Erkan, Aydn O-, Tarih Boyunca Kafkasya, stanbul. 1999
Ersoy, Hayri - Kamac, Aysun, erke Tarihi. stanbul, 1994
Ertrk, Hsameddin, ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1957
Giresun /D n, Bugn, Yarn, Giresun, 1987
Grigoriantz, Alexandre, Kafkasya Halklar / Tarihi ve Etnografik Bir
Sentez, stanbul, 1999
Gke, Cemal, Kafkasya ve Osmanl mparatorluunun Kafkasya Siya
seti, stanbul, 1979
Gvsa, t. Alaettin, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul, 1940
Gztepe. Tark Mmtaz, imam amil - Dastan Aslan, cilt 4, stanbul,
1950
Glcan, Ylmaz, Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1946), stanbul. 2001
Gralp, eref, stiklal Savan Yz, stanbul, 1958
Hazer, Hzal Ahmed, Kuzey Kafkasya, Ankara, 1961
leri, Rasih Nuri, Atatrk ve Komnizm / Kurtulu Sava Stratejisi, stan
bul, 1999
nan, Afet, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Ankara, 1959
slam Ansiklopedisi - erkesler
slamolu. M-, Anadolu Halk syanlar (1919-1921), stanbul, 1998
Kadircan, Kaili, Trkiye'ye Gler, stanbul, 1966
Kafkasya zerine Be Konferans, stanbul, 1977
Kalman, M., Bat Ermenistan (Krt likileri) ve Jenosid, stanbul, 1994
Kandemir, Cumhuriyet Devrinde Siyasi Cinayetler, stanbul, 1955
Kandemir, zmir Suikastnn Yz, cilt 1-2, stanbul, 1955
Karabekir, Kazm, istiklal Harbimiz, stanbul, 1938
Karabekir, Kazm, stiklal Harbimizde Enver Paa ve ttihat Terakki
Erkan, stanbul, 1990
Karabekir, Kazm, stiklal Harbinin Esaslar, stanbul, 1981
298

Karadenizli, Kemal, Trabzon Tarihi, Ankara, 1954

Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul, 1955
Kl, Smer, stiklal Mahkemeleri Adil miydi? I zmir Suikast / la
aname ve Kazm Karabekir 'in Savunmas, stanbul, 2000
Kosok, Psimaho, Kuzey Kafkasya: Hrriyet ve stiklal Sava Tarihine
Yapraklar, stanbul, 1960
Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanl mparatorluunda nklap Hareket-/
ve Milli Mcadele, stanbul, 1959
Kutay, Cemal, Yzylmzda Bir insanmz (R auf Orbay 'm Anlar), cilt
stanbul, 1992
Meram, Ali Kemal, Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devir-mel
stanbul, 1997
Meram, Ali Kemal, Trk-Rus likileri Tarihi, stanbul, 1969
Musa Kunduhov'un Hatralar, stanbul, 1978
Oran, Baskn, Atatrk Milliyetilii / Resmi ideoloji D Bir ncelen
Ankara, 1988
ner, etin, u Bizim erkesler, stanbul, 200!
zkan, Tuncay, Bir Gizli Servilin Tarihi / Milli stihbarat Tekilat. sli
bul, 1999
ztuna, Ylmaz T., Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi, t
12, stanbul, 967
Parlar, S., Osmanh'dan Gnmze Kadar Gizli Devlet, stanbul, 1997
Rza Nur, M h Kyam / Milli Mcadele hin Yz. stanbul. 1994
Said Ali, Saray Hatralar / Sultan Abdlhamid'in Hayan, stanbul, 19*
Sanhan.Zeki, erke Ehem 'in ihaneti, stanbul, 1998
Sever, Metin, Kafdanm Bu Yz / Trkiye'deki Kafkas Kkenlil
stanbul, 1999
apolyo, Enver Behnan, Kuvay Milliye Tarihi / Gerilla, Ankara, 1957
ener Cemal, erke Ethem Olay, stanbul. 1997
Tahsin Paa, Abdlhamid/ Yldz Hatralar, stanbul, 1931
Tokpnar Cemil, zmir Sikastinin Yz, stanbul, 1994
Topu2 Hfz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, stanbul, 1973
Tunaya, T. Zafer. Trkiye 'de Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul 1952
Tunaya, T. Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, cilt 1-3, stanbul, 1984-19
Turan. Mustafa, Taktlada 31 Mart Facias, stanbul, 1964
Trk Ansiklopedisi, cilt 10
nal, Muhittin, Kurtulu Savanda erkeslerin Rol, stanbul, 1996

stel, Fsun, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk

Ocaklar (1912-1931). stanbul, 1997
zel, Sahtr, Gaziantep Savann Yz, Ankara, 1952
Yerasimos, Stefanos, Trk-Sovyet likileri Ekim Devriminden Milli
Mcadeleye. stanbul, 1979
BATI DLLER

Ahmad, Feroz, The Young Turks / The Committee o f Union and Progress
in Turkish Politics 1908-1914. Oxford, 1969
Ailen, W.E.D., History o f he Georgian Peoplefrom the Beginning down
to the Russian Conquest in the Nineteen Century, London, 1932
Andrews, Peter Alford, Ethnic Croups in the RepuhHc o f Turkey,
NViesbaden, 1989
Baddeley, John F., The Russian Congest cif the Caucasus. London, 1908
Gldenstadt, J.A., Beschreibung den Catcasischen Lander, Berlin, 1834
Haghandoqa, Mohammad Kheir, The Circassians / Origin, History, Customs. Traditions. Immigration tojordan, Amman, 1985
Hini, Ph. K., History o f the Arahs from the Earliest Times to the Presen!.
New York-London, 1%7
Karpat, Kemal H., Ottoman Population 1830-1914 t Demographic and
Social Characteristics. Madison, 1985
Konqvest. R., The Soviyet Deportation o f Peoples, London, 1960
Marquart, Jos., berdas Volkstum der Komanen, Leipzig, 1914
McCarthy, Justin, Muslims and Minorities. The Population o f Ottoman
Anatolia and the E nd o f the tm pire. New-York*London, 1983
Miller, William, The Ottoman Empire 1801-1913. Cambridge, 1913
Mufti, Shaukat. Heroes and Emperors in the Circassian History, Betrut,
1972
Peyssonel dc M Traite sur la Commerce de la Mer Noire, vol. 1-2, Paris,
1787
Saks, K-. Geschichte tes Zerfalls die Trkei, Vien, 1908
Sassounian, Harul, The Armenian Genocide / Documents and Dectarations 1915-1995, L.A., 1995
Zrcher, E.J., The Unionist Factor / The Role o f the Committee o f Union
and Progress in the Turkish National Movement 1905-1926. Leiden,
1984
300

FARSA VE ARAPA
Loghatname Dehkoda, cilt 5, Tehran, 1373 (1995)
Nihat Berzeq, Techir al-Sirakasat, Amman, 1987

SREL YAYINLAR
Vestnik Evropi, tom 111, Eyll, no 9, Sanki Petersburg, 1867
Azalamart, no 15, Haziran 26/9 Temmuz 1909
Azatamart, no 19, Temmuz 1/14 1909
Azalamart, no 17/69, 18/7- 1921
Birleik Kafkasya, no I, stanbul, 1964
Cakatamart, no 1011/2832, 12/3 - 1922
Cakalamart, no 2163,28/3 -1921
Central Asian Survey, vol. 13, no 1, 1994
Eritir, 3/3 - 1922
Ruskaya Starina, tom XXXIII, no I, Sanki Peterburg, Ocak 1882
Ruskaya Starina, tom XXXIII, no 10, Sankt Peterburg, Ekim 1882
Eurasian Sludies, vol. 1, no 4 , Winter 1995
Eurasian Sludies, vol. 2, no 1, Spring 1995
Golos, no 221, Sankt Petersburg, 1876, 12 (24) Austos
Guaze, yl l.say 2, 10 Nisan 1911
Ikibine Doru, 26 Ocak 1992
Kafkasya Gerei, say 12, Nisan 1993
Kuzey Kafkasya, yl 11, say 66-67, Mart-Nisan-Mays 1987
Moskovskiye vedomosti, no 99, 5 Mays 1864
Moskovskiye vedomosti, no 65, 24 Mart 1865
Mousoulmamne, no 2-3-6-10, Paris, 1910
Mur, no 7 ,9 -1 0 , Tiflis, 1895
Nikolayevskiy kesmik, no 46, 21 Haziran (2 Temmuz) 1865
Nokia, say: 24-25-44, 1990-1991
Voeniy sb o m ik , no 3, Sankt Peterburg, Mart 1870
Voeniy sbornik, no 10, Sankt Peterburg, Ekim 1864
Voeniy sbornik, tom CX., no 7, Sankt Peterburg, Haziran 1876
Voeniy sbornik, no 4, Sankt Peterburg, Nisan 1870
Ruskiy invalid, -Haftalk ek, no 40, Sankt Peterburg, 9 Kasm 1864
Ruskiy invalid, no 117, 26 Mays (7 Temmuz) 1864

301

Ruskiy invalid, no 10, 23 Eyll (5 Ekim) 1864

Ruskiy Vestnik, tom 28,1860
Tarih Konuuyor, cilt 3, say 13, stanbul, ubat 1965
Yedi Yldz, say 4, stanbul, 1994
Yedi Yldz, say 5, stanbul, 1994
Novoe vremya, no 13236, 16(29) Ocak 1913
Novoe vremya, no 13237, 17 (30) Ocak 1913
Novoe vremya, no 13241,21 Ocak (8 ubat) 1913
Novoe vremya, no 13486, 27 Eyll (10 Ekim) 1913

302