Naslovna | O nama | Pomo | Kontakt

Moj Arte

Umetnik

Galerije

Ustanove

Izlobe

Aukcije

Pretraga

Aleksandar Kadijevi
Prati umetnika

Umetnici

Prodaja

Servisi

Sr | En

Info

Registracija

Pretraga

Email

(1963)

Umetnici

Lozinka
Login

Portfolio
Ukratko
Biografija
Bibliografija

Tekstovi (11)
Vesti
Kontakt
Posetioci zainteresovani za ovaj portfolio
posetili su jo:
Tijana Stojiljkovi
Marka Tomi uri
Aleksandar Tomaevi
Dragan Maleevi Tapi
Petar Lubarda
Lidija Bogdanovi
Jugoslav Ocokolji
Milica Joki
Stojan Aralica
Lazar Vozarevi

Arhitektura i urbanizam u Srbiji od 1854. do 1904. godine

Zaboravljena lozinka
Niste lan? Registrujte se

Prouavanje istorije novije srpske arhitekture, zaeto u pojedinim opisima F. Kanica, M. . Milievia, V. Karia i
S. Stojanovia,1 utemeljeno je tek u periodu izmeu dva svetska rata ogledom M. Kaanina u knjizi Srpska
umetnost u Vojvodini" (1927) i antologijskim delom N. Nestorovia Graevine i arhitekti u Beogradu prolog
stolea" (1937).2 U pionirskim radovima Branka Maksimovia tridesetih godina je zaeta i istorija naeg novijeg
urbanizma.3 Prouavanje ove sloene problematike u narednim decenijama upotpunili su B. Nestorovi, B.
Koji, D. Medakovi, D. uri-Zamalo, 3. Manevi, M. Jovanovi, . kalamera, B. Vujovi, V. Macura i drugi
istraivai naeg graditeljstva devetnaestog i dvadesetog veka.4 Uprkos nesumnjivim rezultatima, objavljenim
u monografskim i sintetikim studijama, mnogi spomenici iz tog perioda su ostali neistraeni, bitna pitanja i
dalje otvorena, pojedine ocene nezaokruene i nedoreene. U takvoj situaciji, optereenoj nedovoljno
iskristalisanim kriterijumima naune kritike, ni sluba za zatitu spomenika kulture nije mogla adekvatno da
zatiti sve znaajne primere srpskog graditeljstva tog doba.5
Razvoj naeg graditeljstva od 1854. do 1904. godine u velikoj meri je bio zavisan od primarnih drutvenih
potreba i kulturne politike voene na rascepkanom srpskom nacionalnom prostoru. Kako u samoj Srbiji, tako u
okupiranim krajevima, ostvarena je obimna graditeljska produkcija za potrebe srpske drave, crkve i naroda u
celini. Procvatom trgovine i industrije, uspostavljanjem ekonomskih veza sa zapadnom i srednjom Evropom, u
Srbiji je omoguen prosperitetan razvoj graditeljstva u svim njegovim domenima - drutvenim, tehnikim i
estetikim. Graditeljska delatnost se ubrzano unapreuje po uzoru na razvijene evropske sredine. Grade se
nove, obnavljaju i prepravljaju stare graevine. Uporedo sa borbom za osloboenje od turske vlasti, u srpskoj
kulturi druge polovine prolog stolea zamire orijentalna gra-diteljska praksa u korist evropskih metoda
graenja. Od 1861. do 1904. godine, pa i kasnije, odvija se proces rekonstrukcije grado-va.6 Oni se od
orijentalnih arija pretvaraju u moderne evrop ske varoi sa definisanim gradskim centrom i pravilnom
strukturom urbanistikih jedinica. Evropeizacija je mnogo bre i potpunije uticala na arhitektonsko oblikovanje
zgrada, dok je usvajanje zapadnoevropskih urbanistikih modela u irem smislu (lokacija javnih zdanja,
formiranje ulica, blokova, oblikovanje trgova), teklo neuporedivo sporije, uz dosta neujednaenosti,
improvizacija i kolebanja.
Potpuni preobraaj nasleene stare strukture Beograda i omoguavanje zdravijeg, funkcionalnijeg i
savremenijeg ivota u njemu, bio je teorijski i praktini cilj Emilijana Josimovia, naeg prvog urbaniste, koji je
preduzeo rekonstrukciju beograd-ske varoi u ancu 1867. godine. Ovaj istaknuti inenjer, urbanista i naunik,
predstavlja linost od prekretninog znaaja za nau urbanu kulturu u drugoj polovini prolog veka.
Utemeljujui urbanistiku praksu u Srbiji na iskustvima razvijenih svetskih sredina, Josimovi je doprineo
sazrevanju u svesti o potrebi stvaranja funkcionalnijeg i savremenijeg grada, bazira-nog na zdravijim i
humanijim principima ivljenja. Posebnu panju on je poklanjao ulozi zelenih povrina u rekonstruisanoj
prestonici, podjednako se zalaui za estetsko i tehniko osavremenjavanje nae gradske arhitekture.
Razvoj srpskog urbanizma pratila je odgovarajua urbanistika politika, voena iz centra, koja je regulisala i
principe naeg urbanistikog zakonodavstva. Pored Josimovia, u procesu rekonstrukcije srpskih varoi, kljunu
ulogu odigrali su strani inenjeri-urbanisti, zaposleni u Srbiji. Preduzete rekonstrukcije mogu se podeliti na
potpune i konzervativne. Potpune rekonstrukcije, kao dosledni nastavak perioda izgradnje novih gradova
(1831-1861), podrazumevale su brisanje stare uli-ne mree i postavljanje nove ortogonalne, uvoenje
pravolinijskog poretka i krunog trga kao dominante u planskoj kompoziciji, princip modularnosti u formiranju
stambenih blokova, usklaivanje arhitektonskog razvoja i komunalne mree u grado-vima (Kurumlija,
Dunavska padina Beograda, Prokuplje, Surdulica, delimino Ni i Leskovac, varoice Raka, Arilje, Kosjeri,
Vlasotince). Konzervativne rekonstrukcije, s druge stra-ne su bile prilagoene zateenoj ulinoj mrei i starim
blokovima (Kragujevac, Uice, Knjaevac, Jagodina, Vranje, Pirot, Zajear, Parain, abac, aak, Poarevac).
Nakon nestanka starih, orjentalnih zgrada javnog karaktera, javila se potreba za graenjem monumentalnih
profanih i sakralnih objekata, kao stoera urbanistikih kompozicija slobodnih srpskih gradova, to je
predstavljalo veliki izazov za arhitekte i urbaniste. I pored sporog, mnogim tekoama optereenog razvitka, u
veini gradova je do 1904. godine izvren manje ili vie korenit preobraaj urbanistike strukture. Taj
preobraaj, bio je propraen modernizacijom sanitarno-tehnikih, saobraajnih i drugih komunalnih uslova
ivota u gradovima. Nehigijenska gradnja i stihijnost karakteristini za urbanizam pod Turcima, pre-vazieni su
tokom plodnog i prosperitetnog perioda od 1861. do 1914. godine.
Nastava arhitekture u kneevini Srbiji zaeta je na Liceju 1841. godine uvoenjem predmeta Graanska
arhitektura", koju je predavao Anastasije Nikoli.7 Njega je 1842. godine zamenio Simeon Prica (umro 1845.
g.), koga e naslediti Emilijan Josimo-vi, pisac prvih udbenika za taj predmet. Prema novom Zakonu o Liceju,
1853. g. je osnovano Jestastvenoslovno-tehniko" odeljenje, na kome su se izuavale tehnike i prirodne
nauke. Ovo odeljenje je 1863. g. preraslo u Tehniki fakultet Velike kole,8 smeten u delu novoizgraenog
Kapetan-Miinog zdanja. Krajem stolea, dolazi do razdvajanja tehnikih i ue arhitektonskih studija. Na
Tehnikom fakultetu osniva se 1896. g. samostalan Arhitektonski odsek,9 koji e poetkom dvadesetog veka
postati znaajan segment Beogradskog Univerziteta. Budui da su studije arhitekture u Srbiji tokom prvih
decenija bile veoma skromne, pruajui nedovoljno, parcijalno obrazovanje, sve do potpune konsolidacije
beogradskog Arhitektonskog fakulteta, veina naih neimara se nakon zavrenih studija usavrila u stranim,
preteno srednjoevropskim univerzitetskim centrima (Be, Minhen, Berlin, Cirih, Budimpeta).10
Osim pomenutih kolskih ustanva, na razvoj graditeljstva u Srbiji presudan uticaj imala je arhitektonskourbanistika praksa organizovana pod okriljem drave, koncentrisana u resornim ministarstvima graevine,
vojske, prosvete i crkvenih dela, okrunim i optinskim slubama. Arhitektonski odsek Ministarstva graevina
nastao je nakon temeljne reorganizacije dravne uprave 1882. g. od postojee Glavne uprave graevina,
osnovane 1859. godine. U njemu e se okupiti vodei srpski nei-mari, koji e obeleiti period do Prvog svetskog
rata - Bugar-ski, Milutinovi, Ivakovi, ivanovi Ilki, Leko, Stevanovi, Nestorovi, Ruvidi, orevi,
Popovi.11 Kolektiv tog odeljenja, kontrolisan od politikih faktora, usmeravao je razvoj arhitekture,
prilagoavajui ga potrebama izgradnje mlade i poletne srpske drave. Centar je odreivao i pratio razvoj
graditeljstva u manjim sredinama, udaljenim od prestonice. Graditeljstvo u okupiranim srpskim krajevima,
razvijalo se pod jakim uticajem ustanova germanske i otomanske kulture, ali ne i bez uea arhitekata iz
matice. Uprkos jake konkurencije stranih strunjaka, pojedini neimari iz Srbije s uspehom grade u Sremskim
Karlovcima, Novom Sadu, Panevu i drugim vojvoanskim mestima.12 U samoj Srbiji privatna praksa je bila
potpuno nerazvijena. Prvi graditelj koji je osnovao samostalan arhi-tektonski biro bio je Milan Antonovi.13

Kada je Velika kola 1905. g. prerasla u Univerzitet,14 javila se potreba za novim profesorima, pa su se za
paralelne karijere nastavnika i graditelja opredelili M. Ruvidi, D. orevi, A. Stevanovi, N. Nestorovi, B.
Tanazevi.15
U drugoj polovini prolog stolea utemeljeni su i delimino profilisani pravci naunog rada u naoj arhitekturi i
urbanizmu.16 Pojavljuju se prvi udbenici i strune studije (E. Josimovi, D. Milutinovi). Konsolidacijom
arhitektonskih studija na beogradskoj Velikoj koli, smanjena je zavisnost domae sredine od stranih graditelja
i univerzitetskih centara. Go-dine 1890, osnovano je Udruenje srpskih inenjera i arhitekata.17 Ono je odmah
pokrenulo svoje struno glasilo Srpski tehniki list", u kome su osim tema i izvetaja iz inenjerske struke,
publikovani i prilozi o tekuoj arhiktektonskoj produk-ciji u Srbiji, predstavljeni novi projekti i konkursni
nateaji, saznanja o graevinskim materijalima i tehnikama primenjivanim u Evropi. Time su stvoreni uslovi za
daleko samostalniji i savremeniji razvoj graditeljstva na srpskim prostorima, nego to je to bio ranije sluaj.
Nikola Nestorovi u svojim seanjima navodi da je na palati Uprave fondova u Beogradu (1902) pri put
upotrebljen trek metal izmeu gvozdenih greda za izradu tavanica, a u sloju betona od 10 st, to se moe
smatrati preteom armiranog betona kod nas".18 Tavanice od armiranog betona javie se instovremeno i na
Antonovievom Grand" hotelu u Beogradu (1902).19 Armirani beton primenie se i pri fundiranju zidova
Beogradske zadruge Nestorovia i Stevanovia (1908).20
Do 1904. godine na arhitektonskoj sceni Kneevine, a potom Kraljevine Srbije, javlja se vie razliitih stilskih
tendencija, koji su uglavnom paralelno egzistirale, sa veom ili manjom prevlau u pojedinim decenijama. Sve
te pojave i orijentacije, pripadaju epohi istorizma, koja je obeleila arhitekturu najveeg dela devetnaestog i
prve polovine dvadesetog veka.21 Nakon prvog perioda srpskog klasicizma, zaetog jo u Miloevo vreme,22 u
treoj etvrtini stolea preovlauju romantizam kao glavni i najrasprostranjeniji stil. Usvajajui evropsku
arhitekturu, Srbija je polovinom devetnaestog veka prihvatila i njenu novu tendenciju - romantiarski duh.
Austrofilska politika Obrenovia posebno doprinosi brem i neposrednijem usvajanju popularnih romantiarskih
metoda graenja srednje Evrope. Okrenuti svetovima mate i istorije, arhitekti romantizma oivljavaju
vekovima zaboravljene oblike srednjovekovne arhitekture, u emu preteu seanja na romanske, gotske,
ranorene-sansne crkve i zamkove. Mada se romantizam u arhitekturi Srbije pojavio jo pre dolaska eha Jana
Novle (1812-1903), ba sa Novolom on dobija svog glavnog protagonistu (sagradio Kape-tan-Miino zdanje u
Beogradu 1863. g.).23 Romantizam je prema miljenju B. Nestorovia primljen i prihvaen u srbiji bolje od
klasicizma, jer je svojim romanskim elementima podseao na staru srpsku srednjevekovnu arhitekturu.24
Razvijajui se u doba drutvenih previranja i evoluciji nacionalne svesti, kada su traeni oslonci na staru
tradiciju, razumljivo je to se roman-tizam javio pre u crkvenoj, nego u profanoj arhitekturi. Stara medijevalna
arhitektura mogla se pre evocirati ugledanjem na postojee crkve i manastire, nego na malobrojne sauvane
primere profanog neimarstva.
Integritet fasadne povrine i slobodni, esto bizarni ornament, kao i tenja ka piramidalnoj kompoziciji masa,
bili su stalni romantiarski oponenti klasicistiki ustaljenom poretku u sistemu plastine dekoracije i strogoj
geometriskoj strukturalnosti kubine mase.25 U crkvenoj arhitekturi pre 1855. g. javljaju se romantiarske
forme, neretko izmeane sa klasicistikim i baroknim oblicima.26 Takva praksa nastavljena je i kasnije na
mnogim crkvenim graevinama u Srbiji do 1905. godine. Crkva u Velikom Graditu iz 1853. g., sa kubinim,
podunim volumenom izvedenim u duhu klasicizma, ima zvonik obraen u stilu romantizma.27 Celokupni
arhitektonski sklop crkve Sv. Trojice u Grockoj (1883), kao i obrada njenih fasada, zasniva se na klasicistikoj
koncepciji sa elementima roman-tizma.28 Crkva u abarima (1860), s druge strane, ima romanti arski
obraene fasade, zamiljene po uzoru na srednjovekovnu arhitekturu, ali i zvonik u baroknom maniru,29 kao,
uostalom, i hramovi u Aranelovcu (1862) i Gornjem Milanovcu (1867).30 U istije primere naeg romantizma
spada Vaznesenska crkva u Beogradu (1864),31 graena sa odreenim nacionalnim" stilskim ambicijama, kao
i hramovi u Natalincima (1860), Popoviu (1863-1864), Nemenikuama (1864-1868), Obrenovcu (1869-1870),
Ritopeku (1868), Konaticama (1878-1880).32
Na fasadama pomenutog Kapetan-Miinog zdanja, viefunkcionalnog prestonikog objekta,33 graenog sa
ambicijom da postane stoer urbanistike kompozicije kod velike pijace, upadljive su reminiscencije na
romansko, renesansno i orjentalno graditeljstvo, ukomponovane u simetrinu i skladnu, ali veoma ivopisnu
arhitektonsku celinu. Njegova kompozicija ili deko-racija izvedena iz morfologije raznih istoriskih stilova,
pribliava ga tada popuralnom bekom stilu polukrunog luka, jednom od smerova romantiarske
srednjoevropske arhitekture, oslonjenog preteno na romansko naslee. Nevolin saradnik, prerano preminuli
Kosta replovi (1836-1872), ponavlja neke bitne elemente beogradske palate na aranelovakom Starom
zdanju (1865-1872),34 letnjikovcu kneza Mihaila, bazirajui ga vie na romanskom, nego na renesansnim i
orjentalnim uhzorima. Zatvorenijeg volumena i umerenije, svedenije dekoracije, replovieva graevina
pripada naglaeno strukturalnijoj, stroijoj srpskoj recesiji srednjovekovnog romantizma, od slobodnije i
lepravije komponovane beogradske palate. Sala kneeva u Starom zdanju je po miljenju D. . Zamolo
najreprezentivnija dvorana tog doba u Srbiji.35 Uostalom, romantiarski elementi odredili su ranije
arhitektonski koncept dvorca kneza Mihaila u Beogradu iz 1860. g., takoe delu K. replovia, naknadno sruenom zbog podizanja Novog dvora.
Romantiarski bogenfriz i umereni ritam proelja odlikuje arhitekturu Varoke bolnice u Beogradu (1865-1868),
pri-pisane J. Frenclu.36 Bolnica se po disciplinovanosti strukture, strogosti dekoracije i umerenom izrazu
nadovezuje na re-plovievo aranelovako ostvarenje, dok je po akcentuaciji sre-dine proelja (kula) bliska
Novolinom motivu atike. Procvatu romantiarske profane arhitekture u srpskoj sredini doprineo je i talentovani
Andrija Vukovi, reprezentativnim hotelima Balkan" (1862) i London" (1868).37 Od ostalih primena
arhitekture romantizma u prestonici treba pomenuti Viu ensku kolu u ulici Narodnog fronta (1862-1864,
sruena oko 1930. g.), Krstinu mehanu u Ulici Knez Mihailovoj (1870), Izraelsko poslanstvo u Ulici Zmaj Jovinoj
24 (1870).38 U apcu je jo 1856. g. izgraena polugimnazija u duhu romantiarskog istorizma,39 sa
dominantnim neoromanskim karakterom. Od ostalih profanih graevina tog tipa u Srbiji izdvajaju se kola u
Svilajncu (1874-1876)40 i gimnazija u Negotinu (1876).41
Krajem sedamdesetih godina zavrava se prvo romantiarsko poglavlje u novoj srpskoj arhitekturi. Doba koje
sleduje nije sasvim lieno romantiarskih pojava, ali je ideal postao bitno drugaiji.42 Stvara se domaa
varijanta nacionalnog stila, koja traje sve do polovine dvadesetog stolea.43 Meutim, do 1905. g. u Srbiji e
se i dalje graditi u duhu zakasnelog romantizma, o emu svedoe brojne graevine, kao to su Oficirski dom u
Beogradu J. Ilkia (1895),44 Vojna bolnica u Beogradu45 i Inenjerijska kasarna u Niu D. Vladisavljenvia,46
sagraene poetkom dvadesetog veka, crkve u Ritopeku (1894),47 Kodelju,48 obnovljena crkva manastira
Sv. Prohor Pinjski (1898),49 crkva u Pridvorici kod Leskovca (1899)50 itd.
Iz spontane i matovite, nacionalne neoptereene arhitek-ture romantizma, pod uticajem prouavanja starih
srpskih spomenika i procvata nacionalne orjentacije u kulturi, u poslednjoj etvrtini devetnestog veka izrasta
domaa varijanta nacionalnanog stila. Graenje crkava u vizantijskom duhu, umesto Srbima toliko stranom
katolikom barokno-klasicistikom maniru, u Kneevini je bilo podsticano i zakonskim aktima (1862). Nakon
prve faze nacionalnog stila, u kojoj su se srpski srednjevekovni arhitektonski oblici meali sa romantiarskim
elementima (crkve u Smederevu, Niu i Sarajevu tajfe Damjanova),51 nastupa period neovizantiske varijante
srpskog stila (1874-1900), oli-ene u delima uenika uvenog bekog profesora Teofila Hanzena - velelepnoj
Preobraenskoj crkvi u Panevu, kapeli Hari u Zemunu, crkvi Sv. Nikole na beogradskom Novom gro-blju i
petokupolnoj crkvi Sv. Petra i Pavla u Jagodini S. Iva-kovia, crkvi Sv. ora u Kruevcu D. ivanovia, hramu
u Parainu i Domu Sv. Save u Beogradu J. Ilkia, kapelama na grobljima u Sremskim Karlovcima i Melencima V.
Nikolia.52 Oslanjanje na srednjoevropske metode istoriarskog zahvatanja u vizantijsku graditeljsku tradiciju,
obeleie srpsku arhitektu ru u dijaspori, naroito koncept crkva Sv. Spiridona u Trstu i Sv. Blagovetenja u
Dubrovniku.53
U novovizantijski tok srpske arhitekture poslednje etvrtine prologa veka, lien hanzenovskih motiva, moe se
svrstati crkva Uspenja Bogorodice u Kragujevcu,54 izvedena pod jakim uticajem ruske crkvene arhitekture K.
A. Tona, kod koga se njen neimar Andreja Andrejevi formirao. Pravougaoni oblik oltarske apside i kompozicija

masa petokupolnog hrama, odjek su klasicistikih reminiscencija prisutnih na glavnom Tonovom delu,
romantiarski koncipovanoj crkvi Hrista Spasitelja u Moskvi. Poetkom dvadesetog stolea, sazreva specifino
srpska, preteno moravskim spomenicima inspirisana varijanta nacionalne arhitekture, u kojoj se mogu
prepoznati i odreeni uticaji secesije. Okretanje sopstvenim, umesto vizantiskim i akademskim
srednjoevropskim graditeljskim uzorima, pospeile su izlobe o srpskim starinama (Valtrovi i Milutinovi),55
kao i Inkiostrijevi apeli ka ulagledanju na vlastitu umetniku tradiciju.56
Glavne primene novomoravskog toka u crkvenoj arhitekturi s poetka veka, najavljene dvadesetak godina
ranije u Baevcima, Belom potoku i Vraniu,57 predstavljaju crkve u Trsteniku, Badnjevu i Radujevcu D.
ivanovia,58 hramovi u Kniu, Bresnici, Tumanu i Divljanu M. Ruvidia,59 crkve u Mladenovcu i Lapovu J.
Stanojevia.60 Kako bi oblik osnove, otvora i kompozicija masa, tako i u obradi fasada, ove crkve oivljavaju
duh sta rih moravskih zadubina. U profanoj varijanti srpskog stila znaajan je paviljon Srbije na izlobi u
Parizu 1900. godine, rad Kapetanovia i Rudovia,61 koji e uticati na procvat nacional-no opredeljene
arhitekture u prestonici i ostalim srpskim gra-dovima (v. dela B. Tanazevia - Telefonsku centralu, kuu brae
Nikoli i fasadu Ministarstva prosvete u Beogradu,62 niz ostvarenja J. Novakovia,63 prepravljenu kuu Laze
Lazarevia 1910).64 Procvat srpskog stila, lienog srednjoevropskog aka-demskog stega, naroito je
stimulisala nova dinastija Karaorevia, populariui ujedno ideje integralnog jugoslovenstva i oslanjanje na
tradicionalno jake ruskosrpske kulturne veze. Upravo je konkurs za podizanje mauzoleja dinastije Karaorevi
na Oplencu oznaio bitnu prekretnicu u naoj monumentalnoj crkvenoj arhitekturi.65 On je inicirao i znaajnu
polemiku o karakteru razvoja nacionalnog crkvenog graditeljstva, voenu izmeu A. Stevanovia i D. T. Leka
1904. godine.66
Kao to su krajem ezdesetih godina devetnaestog veka Srbi iz Vojvodine poeli da zamenjuju strance, tako
isto krajem devedesetih godina Srbi iz Srbije zamenjuju Srbe iz Vojvodine. Generacija roena od 1865. do
1870. godine preuzima poetkom devedesetih godina aktivnu ulogu u arhitekturi itave Srbije. Tek to se
pojavila, generacija je pokazala ne samo da je jedinstvena. Ona je nosila duboko u sebi konceptulane sukobe
razliitih kola u kojima se kolovala, pa i opte sukobe svog vremena: politike, nacionalne, socijalne. Jedni su
naginjali akademskom idealu, drugi romantinom, jedni su bili za opte-evropsku, drugi za strogo nacionalnu
umetnost. Najvie je bilo onih koji su sa jednog ideala prelazili na drugi, ili su se trudili da prevaziu njihove
otre granice, meajui elemente jedne sa drugima.67 Meu najsvestranijim autorima koji su se uspeno
oprobali u razliitim stilovima, naroito su se istakli J. Ilki, S. Ivakovi, D. ivanovi i A. Stevanovi.
Posle definitivnog odlaska Turaka 1867. g., kada se ivot poeo jae razvijati na svim poljima, kao protivtea
popularnim romantiarskim i nacionalnim stilskim stremljenjima, od 1870. godine u Srbiji cveta internacionalno
orjentisana arhi-tektura, okrenuta eklektikom tumaenju antikih, ali i novijih istoriskih stilova, kao to su
renesansa, barok i neoklasi-cizam. u eklektikom duhu preteno grade neimari formirani u vodeim
srednjoevrpskim centrima akademske arhitekture, Prvo Bugarski i Jovanovi, a potom Stevanovi, Nestorovi,
Iliki, orevi. Iako su u tadanjoj crkvenoj arhitekturi preovlaivale popularne romantiarske forme, kao
pokuaji ostvarenja nacionalnog stilskog izraza, pomenuti autori su u arhitekturi najreprezentativnijih profanih
zdanja preteno primenjivali akademski koncept, varirajui sa nejednakim uspehom elemente antike,
renesansne i barokne arhitekture. Bazirane na formalnoj perfekciji i strukturalnoj vrstini, njihove monolitne
graevine sa bogatom, eklektiki probranom dekoracijom, spadaju u najznaajnije primene akademske
arhitekture u jugoistonoj Evropi. To pogotovo vai za prestonike palate Starog dvora A. Bugarskog (1884)68 i
Narodne banke (1889) K. Jovanovia,69 koje predstavljaju najvie domete toga smera nae novije arhitekture.
Na veini akademski koncipovanih graevina u Beogradu preovlauje klasicistiki koncept (Narodno pozorite
Bugarskog 1867-1869, Ministarstvo pravde S. Ivakovia i S. Subotia 1883, eleznika stanica Fon Flatiha i D.
Milutinovia 1884, Ministarstvo vojno J. Ilikia 1894, Dom Ankera M. Anto-novia 1899, niz stambenih zgrada,
itd.).70 Na mnogim reprezenta-tivnim objektima moe se zapaziti i prisustvo baroknih motiva (palata
Krsmanovia 1885, zadubina N. Spasia 1889, kua J. Ristia 1891. i hotel Srpski Kralj").71 Osim prestonice,
itavu Srbiju preplavljuju objekti u aka-demskom duhu, meu kojima se izdvajaju osnovne kole u Valjevu
(1871) i Aleksincu (D. ivanovi i D. orevi, poetak dvadesetog veka), gimnazije u Kraljevu (1875-1880),
Kragujevcu (1885-1887), Leskovcu (V. Nikoli 1902), Zajearu (1892) i Pi-rotu (M. Ruvidi, poetak dvadesetog
veka), okruna naelstva u Smedervu (A. Bugarski 1885.), Poarevcu (F. Gizel 1888), Kruevcu i Kragujevcu
(N. Nestorovi 1900 i 1901) i Leskovcu (S. Stojanovi stariji 1904), okruni sud u Kraljevu (sedma decenija
devetnestog veka) i aku (1875), Dom Miloa Velikog u Gornjem Milanovcu (N. Nestorovi 1902), dvorac
Belimarkovia u Vrnjakoj Banji, stara optina u Despotovcu (poetak dvadesetog veka), crkve u apcu
(obnovljena 1857), Velikoj Motanici (1858) i Negotinu (1872-1876).72 Poetkom dvadesetog stolea
akademizma u Srbiji potpada pod uticaj francuske dekorativistike arhitekture, promovisane na izlobi u Parizu
1900. godine,73 (palata Beogradske zadruge 1907. n Nestorovia i A. Stevanovia, Zgrada SKA orevia i
Stevanovia 1914-1924).74 Klasicistiki koncept monumentalne palate narodne Skuptine,75 (konkurs zavren
1902. godine pobedom J. Ilkia, graena od 1906. do 1933. godine), obogaena neorenesansnim i
neobaroknim elementima, sugerisao je proverene vrednosti klasinoh ukusa i simbole autoriteta drave,
podstakavi razvoj monumentalne akademske arhitekture u kasnijim decenijama.76
Srpski stil, akademizam i pozni romantizam koegzistiraju u naoj arhitekturi do 1900. g., kada je zapljuskuje
neizbean talas secesije i pomenute francuske dekorativistike arhitekture. Hotel Kren" u aku (1898-1900),
arh. Paula Branga i kua s apotekom Jovana Smederevca u Beogradu (1901), spadaju u prve primere secesije
u Srbiji.77 Njihove klasino komponovane, slojevite akademske fasade, sa naglaeiim uglom, obraene su
secijski, jer su prekrivene floralnim i geometriskim motivima, karakteristinim za ovaj popularni beki stil.
Secesija se u arhitekturi Beograda i Srbije javlja se preteno na profanim objektima sa novim, originalnim
ornamentom senzibilnih, izvi-jenih ustreptalih linija i floralnih i geometriskih stilizacija koje zamenjuju klasian
dekorativni repertoar. Najreprezentativniji i najpravedniji primeri secesije u srpskoj arhitekturi ostvareni su u
periodu izmeu 1906 i 1914. godine (hotel Moskva", kua trgovca Stamenkovia i Robni magazin u Beogradu).
Secesija e imati svoje recidive u arhitekturi izmeu dva svetska rata.
Secesijko okretanje prirodi u ornamentisanju fasada i rastvaranje usiljenih kompozicionih shema akademizma,
samo su delimino sprovedeni u naem graditeljstvu do Prvog svetskog rata. Umesto da izvri radikalnu,
funkcionalnu reformu srp-skog neimarstva, secesijska metodologija graenja ostala je podreena
kompozicionoj i strukturalnoj logici drugih stilova. Iako nepotpuno pripremljeni, secesijski elementi su obogatili
srpsku arhitekturu, doprineli veoj dinamici proelja i meovitoj dekoraciji tradicionalno zatvorenih
arhitektonskih volumena. Naa konzervativna sredina, optereena sporim prevazilaenjem orjentalnog naslea
i provinciskog mentaliteta, poslovino nepoverljiv prema novinama sa strane", sa zakanjenjem je prihvatila
konstruktivne i tehnike inovacije iz razvijenih sredina, ostavljajui sve do 1928. godine prilino indiferentna
prema pojavi bezornamentalne, fukcionalne moderne arhitekture78.
1 F. Kanic, Srbija - zemlja i sanovnivo /-//, Beograd 1986; M. . Mili-evi, Kneevina Srbija 1-N, Beograd
1876; Isti, Kraljevina Srbija, Beograd 1884; V. Kari, Srbija, Beograd 1887; S. Stojanovi, Srpski neimar,
Beograd 1912.
2 M. Kaanin - V. Petrovi, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927; N. Nestorovi, Graevine i arhitekti u
Beogradu prolog stolea, Beograd, 1937.
3 B. Maksimovi, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938.
4 Videti glavne radove pomenutih naunika: B. Nestorovi, Razvoj arhitek-te Beograda od,Kneza miloa do
prvog svetskograta (1815-1914), GGB I, Bsograd 1954, 159-174; Nosioii arhitektonske misli u Srbiji XIX veka,
Saoptenja IAUS 2, Beograd, 1969, 49-55; Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka, Saoptenja
RZZZSK X, Beograd, 1974, 141-169; Graditelji Beograda od 1815. do 1915. Godine, u Istorija Beograda (2)",
Beograd, 1974, 335-347; B. Koji, Varoiie u Srbiji XIX veka - regionalno-urbanistika studija, Beograd, 1970;
Stari balkanski Gradovi, varoi i varoice, Beograd 1976; D. Medakovi, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX
veka, Prilozi KJ1R XXXIII, 3-4, Beograd, 1967, 197-211; Srpska umetnost u XIX veku, Beograd, 1981, 69-72,
256-274; D. uri-Zamolo, Beograd, 1898-1914; Iz arhive Graevinskog odbora, Beograd, 1980; Graditelji

Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu, Beograd, 1988; Graditelji u Srbiji u
XIX veku, u Putevi srpskog ininjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994, 18-27; 3. Manevi, Jedna polemika
iz 1904. godine, Arhitektura-urbanizam 50, Beograd, 1968, 114-115; Promenljivi ideali srpskih arhitekata u 19.
veku, Saoptenja IAUS 2, Beograd, 1969, 57-63; Novija srpska arhitektura, u Srpska arhitektura 1900-1970",
Beograd, 1927, 7-38; Srpska arhitektura XX veka, u Jugoslovenska arhitektura XX vijeka", Beograd, Zagreb,
Mostar, 1986, 19-31; Palate na tlu Srbije u devetnaestom veku, u Okruno zdanje 1889-1989", Poarevac,
1989, 5-6; Romantina arhitektura, Beograd, 1990; Sukob izmeu ipinog i atipinog u srpskom crkvenom
Graditeljstvu novijeg doba, u Tradicija i savremeno srpsko crkveno graditeljstvo", Beograd, 1995, 135-140; M.
Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzetika" i Hanzenovi srpski uenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Srpsko
crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba, Beograd-Kragujevac, 1987; Oplenac, Topola, 1990; Me javom i
med snom, Beograd, 1992, 205-213, 276-284; . kalamera, Secesija u arhitekturi Beograda 1900-1914,
ZLUMS 3, Novi Sad, 1967, 315-342; Obnova srpskog stila"u arhitekturi, Zbornik Narodnog Muzeja, HI-2,
Beograd, 1985, 7-13; B. Vujovi, Crkveni spomeniii na podruju Grada Beograda II, Saoptenje ZZZSKGB 13,
Beo-grad, 1973; Beograd u prolosti i sadanjosti, Beograd, 1994; V. Macura, arija i gradski centar, NiKragujevac, 1984; O naem graditeljstvu ovog razdoblja u razliitim publikacijama i naunoj periodici takoe su
pisali M. Mini, O. Mi-ni, I. Zdravkovi, M. Kolari, M. S. Filipovi, J. Kruni, Lj. Niki, J. Seku-lovi, K.
Tomovski, P. Vasi, L. Pavlovi, S. Nedi, S. Bogdanovi, Lj. Babi, G. Gordi, B. Duranci, K. M. Cvijin, A. FolgiKorjak, Lj. Pui, R. Findrik, D. St. Pavlovi, N. Kurtovi-Foli, 3. ipka-Ergelaev, M. Vojinovi, 3. Jakovljevi, J.
uri, B. Andrejevi, O. Noini, M. Lei, B. Mili, B. Deljanin, S. Marko-vi, J. Milievi, M. Dabii, B. Kosti,
Lj. Konstantinovi, V. Trifunovi, V. Kasalica, N. Pei-Maksimovi, M. urevi, D. Radovanovi, G. Mitrovi, M.
ivkovi, D. Jovanovi, N. Makuljevi, A. Kadijevi.
5 O stepenu i obimu zatienosti znaajnih primera srpske arhitekture od 1855. do 1905. godine videti:
Kulturno naslee Srbije, Zatita i ureenje, Beo-grad, 1982; videti i pojedine elaborate u Zavodima za zatitu
spomenika kulture, kao i publikovane izvetaje u asopisima Glasnik drutva konzervatora Srbi-je",
Saoptenja RZZZSK", Graa za prouavanje spomenika kulture Vojvodine", Starine Kosova i Metohije", itd.
6 O razvoju urbanizma od 1855. do 1905. g. i kasnije v.: E. Josimovi, Obja-njenje predloga za regulisanje
onogdela varoi to lei u ancu, Beograd, 1867; B. Maksimovi, Urbanizam u Srbiji, Beograd, 1938; Isti,
Urbanizam u Srbiji -osnivanje i rekonstrukcija varoi u XIX veku, Beograd, 1962; Isti, Idejni razvoj srpskog
urbanizma, Beograd, 1978; Isti, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda
1830-1941, Beograd, 1983; V. Macura, arija i gradski cenar, Ni-Kragujevac, 1984; 3. Manevi, Novija
srpska arhitektura, u Srpska arhitektura 1900-1970", Beograd, 1972, 7-38; Isti, Plate na tlu Srbije u
devetnestom veku, u Okruno zdanje 1889-1989", Poarevac, 1989, 5-6.
7 O tome opirnije v.: V. Anus, Profesori visokog ehnikog obrazovanja u Srbijido 1914. Godine: Licej,
Indinirska kola, Velika kola, Univerzitet, u Putevi srpskog inenjerstva tokom XIX veka", Beograd,
1994,129-147 (sa starijom literaturom).
8 Isti, nav. delo, 133-143. 9Nav. delo, 141-143.
10 O kolovanju i usavravanju naih graditelja u inostranstvu, v.: N. Nesto-rovi, nav. delo, 3. Manevi, Novija
srpska arhitektura... 13, 36; D. uri-Za-molo, Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; Isti, Graditelji u
Srbijiu H1Hveku, u Putevi srpskog inenjerstva tokom XIX veka", Beograd, 1994,19-20; Lj. Trgovevi, Srpski
inenjeri na studijama u inostranstvu do 1918, u Putevi srpskog ininjerstva tokom XIX veka", Beograd,
1994,148-167; V. Anus, nav. delo.
11 O tim autorima v.: N. Nestorovi, nav. delo; . kalamera, Secesija u ar-hitekturi Beograda..., Novi Sad,
1967; Isti, Obnova srpskog stila"..., Novi Sad, 1969; 3. Manevi, Novija srpska arhitektura..., Beograd, 1972;
3. ipka-Erge-lave, Pera J. Popovi, ivot i delatnost, ZLUMS 16, Novi Sad, 1980,159-202; D. uri-Zamolo,
Graditelji Beograda 1815-1914, Beograd, 1981; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzenatika " i Hanzenovi srpski
uenici, ZLUMS 21, Novi Sad, 1985, 235-260; Isti, Srpsko crkveno Graditeljstvo i slikarstvo novijeg doba,
Beograd-Kragujevac, 1987; A. Kadijevi, Jedan vek naiionalnog stila u srpskoj arhitekturi (sredina XIX- sredina
HHveka), rukopisi doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu,
1995.
12 M. Kaanin - V. Petrovi, nav. delo; P. Vasi, Umetnika fotografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad, 1978; Isti,
Umetnika fotografija Sombora, Novi Sad, 1984; M. Jovanovi, Srpsko irkveno Grditeljstvo i slikarstvo novijeg
doba, Beograd-Kragujevac, 1987; P. Vasi, Umetnika topografija Paneva, Novi Sad, 1989.
13 O radu M. Antonovia v.: D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda... 17-19 (sa starijom literaturom).
14 V. Anus, nav. delo, 143-145.
15 O linosti i delu ovih graditelja v.: D. uri-Zamolo, Graditelji Beogra-da 1815-1914, Beograd, 1981, 88-90,
36-39, 96-99, 79-83,100-102.
16 O tome v.: D. uri-Zamolo, nav. delo; V. Anus, nav. delo; Lj. Trgovevi, nav. delo; A. Kadijevi, Arhitekti
nauniii u novijoj srpskoj arhitekturi, Flogiston 2, Beograd, 1995,131-139.
17 V. Anus, nav. delo, 137-138.
18 N. Nestorovi, Graevine i arhitekti..., 76.
19 3. Manevi, Novija..., 36.
20 Isti, nav. mesto; O razvoju konstruktivnih metoda graenja u naoj novijoj arhitekturi v.: 3. manevi,
Novija..., 36; M. Ivkovi, Osvrt na savremeno kon-strukterstvo Beograda, Izgradnja 9-10, Beograd, 1984, 636; A Kadijevi, Shvatanje konstruije u novijoj srpskoj arhitekturi, Univerzitetska misao 2, Pritina, 1994,1521; M. urevi, Shvatanje konstrukiije u posleratnom srp-skom Graditeljstvu, Univerzitetska misao 2, Pritina,
1994, 2-26.
21 O istorizmu u srpskoj umetnosti tog vremena v.: D. Medakovi, Istorizam u srpskoj umetnosti XIX veka,
Prilozi KJIF XXXIII, 3-4, Beograd, 1967,197-211; M. Jovanovi, Istorizam u umetnosti XIX veka, Saoptenja
RZZZSK HH-HH1, Beograd, 1988/1989, 275-284.
22 O klasicizmu u srpskoj arhitekturi v.: M. Kolari, Klasicizam kod Srba: Graevinarstvo, Beograd, 1966; 3.
Manevi, Novija srpska arhitektura..., 7-8; D. Medakovi, Srpska umetnost u XIX veku..., 69-72; B. Vujovi,
Umetnost obnovljene Srbije 1791-1848, Beograd, 1986,101-180.
23 O radu J. Novole u Srbiji v.: B. Nestorovi, Pregled siomenika..., 154; D. . Zamolo, Graditelji Beograda...,
73-76.
24 B. Nestorovi, Nosioci arhitektonske misli..., 50.
25 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 59.
26 O elementima romantizma u srpskoj crkvenoj arhitekturi pre 1855. godine v.: B. Vujovi, Umetnost
obnovljene Srbije..., 101-180; M. Jovanovi, Srpsko irkve-no Graditeljstvo..., 97-98.
27 B. Nestorovi, Pregled spomenika..., 144.
28 B. Vujovi, Crkveni spomenici na podruju Grada Beograda..., 124-125; B. Nestorovi, nav. delo, 135.
29 B. Nestorovi, nav. delo, 146.
30 Isti, nav. delo, 142,145.
31 O Vaznesenskoj crkvi v.: G. Gordi, Arhitektonsko naslee Grada Beograda, Saoptenje ZZZSKGB, Beograd,
1966, 25; 3. Manevi, Novija..., 11; B. Nestorovi, Pregled..., 143; Lj. Konstantinovi, Arhitektura Vaznesenske
crkve u Beogradu, u Vazneenska crkava u Beogradu", Beograd, 1984, 24-31; M. Jovanovi, Srpsko crkveno
graditeljstvo..., 99, 102; A kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila..., 23-24.
32 O tim crkvama v.: B. Vujovi, nav. delo, 242-247, 196-202, 203-109, 290-269, 165-176; B. Nestorovi,
nav. delo, 147-151.
33 O Kapetan-Miinom zdanju v.: G. Gordi, Arhitektonsko..., 26; B. Nesto-rovi, Nosioci..., 50; Isti, Pregled...,
154; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 589-60; Isti, Novija srpska arhitektura..., 9-10; D. . Zamolo, Graditelji
Beo-Grada..., 74; D. Medakovi, Srpska umetnost u XIX veku..., 258; M. Jovanovi, Me javom i med snom,
Beograd, 1992, 207,280.
34 O delu K. replovia v.; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 60; Isti, Novija..., 10; B. Nestorovi, Nosioci..., 50;
D. Medakovi, nav. delo, 260; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda..., 110-111; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22.
35 D. uri-Zamolo, Gradielji u Srbiji..., 22.
36 O Varokoj bolnici v.: J. Sekuli - . kalamera, Arhitektonsko naslee Grada Beograda II, Saoptenje
ZZZSKGB 4, Beograd, 1966, 22-23; B. Nestorovi, Pregled..., 154; 3. Manevi, Novija..., 10; D. uri-Zamolo,
Graditelji Beograda..., 115; Isti, Graditelji u Srbiji..., 22.
37 O graevinama A. Vukovia v.: B. Nestorovi, Nosioci ahitektonske misli..., 50; D. . Zamolo, Graditelji

Beograda..., 32-33; Isti, Hoteli i kafane H1Hveka u Beogradu, Beograd, 1988, 9-13, 44-46.
38 O objektima v.: G. Gordi, Arhitektonsko naslee Grada Beograda, Sa-optenje ZZZSKGB, Beograd, 1966,
28-29; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 11.
39 B. Nestorovi, Pregled spomenika..., 167.
40 Isti, nav. delo, 166.
41 Nav. delo, 163.
42 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 61.
43 O Nacionalnom stilu u srpskoj arhitekturi novijeg doba v.: . kala-mera, Obnova srpskog stila"u
arhitekturi, ZLUMS 5, Novi Sad, 1969,191-236; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, hanzenatika"'..., Novi Sad, 1985;
Isti, Srpsko irkveno Graditeljstvo i slikarstvo..., 99-242; Isti, Oplenac, Topola, 1990; 3. Manevi, Promenljivi...,
59; Isti, Novija..., 15,19-21; Isti, Romantina arhitek-tura, Beograd, 1990, A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog
stila u srpskoj arhitek-turi..., Beograd, 1995.
44 J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 26-27; D. . Zamolo, Gradielji BeoDada 1815-1914..., 48.
45 3. Manevi, Novija..., 14; B. Nestorovi, Pregled..., 158; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 29-30.
46 3. Manevi, Novija..., 14; B. Nestorovi, Pregled..., 164.
47 B. Vujovi, Crkveni spomenici na podruju Grada Beograda..., 290-292.
48 A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila... 75-76.
49 Isti, nav. delo, 75.
50 Nav. delo, 76.
51 O Graevinskoj delatnosti tajfe Damjanov u srpskim krajevima v.: M. S. Filipovi, Andreja Damjanov iz
Velsa, zograf i neimar, Muzeji 2, Beograd, 1949, 33-50; K. Tomovski, Majstor Andreja Damjanov, Skopje, 1966;
3. Manevi, Promen-ljivi ideali..., 59; Isti, Romantina arhitektura..., 5-6; M. Jovanovi, Srpsko crkveno..., 97101; Isti, Me javom..., 207-210; A. Kadijevi, Jedan vek..., 12-22.
52 O uticaju Henzenove arhitekture na razvoj nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi v.: B. Nestorovi,
Nosioci..., 52; M. Jovanovi, Teofil Hanzen, han-zenatika" i Hanzenovi srpski ueniii, ZLUMS21, Novi Sad,
1985,235-247;: Isti, Me javom i me snom..., 279-282; 3. Manevi, Romantina..., 6-8; A. Kadijevi, Je-dan
vek..., 31-61.
53 O tim hramovima v.: M. Jovanovi, Srisko crkveno..., 99,102-105; A. Kadi-jevi, Jedan vek..., 28-30.
54 B. Nestorovi, Pregled spomenika arhitekture..., 147; M. Jovanovi, Srp-sko irkveno..., 129-130; 3.
Manevi, Romantina arhitektura..., 6; A. Kadijevi, Jedan vek..., 28-30.
55 O naunoj delatnosti D. Milutinovia i M. Valtrovia i njihovom uticaju na razvoj naeg nacionalnog stila v.:
S. Bogdanovi, M. Valtrovi i D. Milu-tinovi kao istraivai srpskih starina, u Izlozi Srpskog uenog drutva",
Beograd, 1978; 3. Manevi, Romantina..., 8; A. Kadijevi, Jedan vek..., 30-31.
56 O ulozi D. M. Inkiostrija u srpskoj kulturi prve polovine dvadesetog veka v.: X. Lisii, Dragutin Inkiostri Medenjak, ZLUMS 1, Novi Sad, 1965, 337-350 S. Vuleevi, Dragutin Inkiostri (rukopisi magistarskog rada na
Ode-ljenju za istoriju umetnosti filozofskog fakulteta u Beogradu, 1994).
57 O tim crkvamav.: B. Vujovi, Crkveni spomeniii..., 24-31, 37-40, 91-113; A. Kadijevi, Jedan vek..., 64-65.
58 O tim crkvama D. ivanovia sa poetka dvadesetog veka v.: B. Nestorovi, Pregled spomenika...,
143,147,151,153; A. Kadijevi, Jedan vek..., 77-78.
59 O crkvama M. Ruvidia v.: B. Nestorovi, nav. delo, 144,146; A. Kadijevi, nav. delo, 79-80.
60 O crkvama J. Stanojevia v.: B. Nestorovi, nav. delo, 147-148; A. Kadi-jevi, nav. delo, 81-82.
61 O paviljonu Srbije na pariskoj izlobi v.: Srbija na pariskoj ilobi, Brankovo kolo, Sremski Karlovci 1900,
505; . kalamera, Obnova..., 207-208; 3. Manevi, Romantinna arhitektura..., 8; V. Dukovi, Srbija na
svetskoj izlo-bi u Parizu 1900, Beograd, 1995; A. Kadijevi, Jedan vek nacionalnog stila..., 66-69.
62 O Tanazievim beogradskim objektima v.: G. Gordi, Arhitektonsko..., 49, 74, 77, 82, 83, 92; . kalamera,
Obnova...,220-223; 3. Manevi, Novija..., 16; Isti, Romantina..., 8-9; D. . Zamolo, Graditelji Beograda...,
100-102; A. Kadijevi, Jedan vek..., 85-90.
63 O beogradskim objektima J. Nokovia u nacionalnom stilu v.: G. Gordi, nav. delo, 78, 91; . kalamera,
nav. delo, 224; D. . Zamolo, nav. delo, 84-85; A. Kadijevi, nav. delo, 91-93.
64 O arhitekturi Laze Lazarevia v.: J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 30; S. Nedi, Kua Laze Lazarevia,
GGB XXVI, Beograd, 1979,151-157.
65 O arhitekturi crkve Sv. ora na oplencu v.: M. Jovanovi, Oplenac, Topola, 1900; A. Kadijevi, Jedan vek...,
71-75.
66 3. Manevi, Jedna polemika iz 1904. Godine, Arhitektura urbanizma 50, Beograd, 1968,114-115.
67 Isti, Novija sriska arhiekura..., 13.
68 O Starom dvoru v.: J. Sekuli, . kalamera, Arhitektonsko naslee..., 32; B. Nestorovi, Nosioci..., 51; Isti,
Pregled..., 154; 3. Manevi, Promenljivi ideali..., 61; Isti, Novija..., 12; D. . Zamolo, Graditelji Beograda...,
23-24.
v9_ O palati Narodne banke v.: 3. Manevi, Novija..., 13;: B. Nestorovi, Pre-Gled siomenika..., 156; D. .
Zamolo, nav. delo..., 56.
70 O ovim graevinama v.: B. Nestorovi, Pregled..., 155-157; D. uri-Za-molo, Gradielji Beograda...,
12,18,23-24, 4445,49.
71 J. Sekuli - . kalamera, nav. delo, 27-28; B. Nestorovi, Pregled..., 155; D. uri-Zamolo, nav. delo,
49,56,; Isti, Hoteli i kafane..., 91-96.
72 O tim graevinam v.: B. Nestorovi, Pregled siomenika..., 153-167; Okru-no zdanje 1889-1989, Poarevac
1989; D. uri-Zamolo, Graditelji u Srbiji u XIX veku..., 23-24; M. Vojinovi, Zgrada Okrunog suda u
Leskovcu, zatita i revitalizacija, Glasnik DKS 19, Beograd, 1995, 207-209.
73 D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 13-14; V. Dukovi, nav. delo.
74 O ovim palatama v.: B. Nestorovi, Pregled..., 158,160; D. uri-Zamolo, Graditelji Beograda..., 37-38. 9798; Isti, Graditelji u Srbiji..., 25.
75 B. Nestorovi, Pregled..., 158; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..., 48.
76 3. Manevi, Novija..., 17-19, Isti, Jueranje Graditeljstvo I, Urbanizam Beograda, 53-54, Prilog 9, Beograd,
1979; B. Nestorovi, Postakademizam u arhitekturi Beograda (1919-1941), GGB XX, Beograd, 1973, 339-382;
. kalam-era, Arhitekta Nikola Krasnov (Moskva, 1864 - Beograd, 1939), Sveske DIUS 14, Beograd, 1983,
209-229; A. Kadijevi, Doprinos ruskih neimara - emigranata srp-skoj arhitekturi izmeu dva svetska rata, u
Rusi bez Rusije. Srpski Rusi", Beograd, 1994, 243-254.
77 O secesiji u srpskoj arhitekturi v.: . kalamera, Secesija u arhitektu-ri Beograd 1900-1914, ZLUMS 3, Novi
Sad, 1967, 315-342; Isti, Secesija u srpskoj arhiekuri, Zbornik Narodnog muzeja HI-2, Beograd, 1985, 7-13:
3. Manevi, Novija..., 16-17; D. . Zamolo, Graditelji Beograda..,, 13; A. Fogli-Korjak, Seiesija u aku,
Zbornik Narodnog muzeja HP-2, Beograd, 1985, 33-43; B. Kuli -K. M. Cvijin, Ag1 Ioiueai 5(u1e t Uioz1au1a A tgueu o/ 5esetotz1 AgIesge t Ui%oza, u Ag11oiueai/Jiep 78) O pojavi moderne arhitekture u Srbiji v.:
U. Martinovi, Moderna BeoDada, Beograd, 1972; 3. Manevi, Novija..., 21-28; Isti, Pojava moderne
arhitekture u Srbiji (rukopis doktorske disertacije na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u
Beogradu, 1979); A. Brki, Znakovi u kamenu. Srpska moderna arhitektura 1930-1980, Beograd, 1992, 89116.

J. Nevole, Kapetan-Miino zdanje u Beogradu (1863), izgled proelja

K. replovi, Staro zdanje u Aranelovcu (1865-1872), izgled proelja
278
A. Bugarski, Narodno pozorite u Beogradu (1867-1869), izgled proelja
F. Gizel, Okruno zdanje u Poarevcu (1889), izgled proelja

K. Jovanovi, zadubina Nikole Spasia (1889), izgled proelja

280

S. Ivakovi, crkva Sv. Nikole na beogradskom Novom groblju (1893),

izgled sajuga
281
J. Ilki, crkva u Parainu (rekonstrukcija i dogradnja 1894-1900), zvonik,
izgled sa zapada
282

V. Azriel, Robni magazin u Beogradu (1907), izgled proelja

Arte media | Takovska 20, 11000 Beograd, Srbija | Tel: +381 11 32 41 641, Fax: +381 11 32 41 414 | E-mail: info@artemedia.rs

Copyright 2007 Sva prava zadrana.