You are on page 1of 15



$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

RevistaBrasileiradeEducaoEspecial
OnlineversionISSN19805470

Rev.bras.educ.espec.vol.13no.3MarliaSept./Dec.2007

6HUYLFHVRQ'HPDQG
$UWLFOH
3RUWXJXHVH SGI

http://dx.doi.org/10.1590/S141365382007000300004

3RUWXJXHVH HSGI

RELATODEPESQUISA

$UWLFOHLQ[POIRUPDW
$UWLFOHUHIHUHQFHV

Autismoeensinodehabilidadesacadmicas:
adioesubtrao

+RZWRFLWHWKLVDUWLFOH

$XWRPDWLFWUDQVODWLRQ

Autismandteachingacademicskills:additionand
subtraction

6HQGWKLVDUWLFOHE\HPDLO

&XUULFXOXP6FLHQ7,

,QGLFDWRUV

&LWHGE\6FL(/2

$FFHVVVWDWLVWLFV

CamilaGraciellaSantosGomes
5HODWHGOLQNV

MestrandadoProgramadePsGraduaoemEducaoEspecial
UniversidadeFederaldeSoCarlosBolsistademestradodaCAPES
camilagsg@uol.com.br

6KDUH
0RUH
0RUH

3HUPDOLQN

RESUMO
Oensinodehabilidadesacadmicasparapessoascomautismotemrecebidopoucaatenodeestudos,
provavelmenteporqueoscomprometimentosclssicosdotranstornorelacionadoscomunicao,interao
socialecomportamentossovistoscomoprioritriosnodesenvolvimentodepesquisas.Porm,o
desenvolvimentodetecnologiasparaoensinodehabilidadesacadmicasqueatinjamessepblico
fundamental,principalmentenarealidadebrasileiraemque,comoadventodafilosofiadeinclusoescolar,a
educaodepessoascomnecessidadeseducacionaisespeciais,incluindoautistas,passouaserdirecionada
paraaescolaregular.Assim,crianascomautismoestocadavezmaisexpostasaoscontedosacadmicos
nassalasdeaularegulareseestratgiasdeensinoadequadasssuasnecessidadessofundamentaisparaa
entrada,permannciaeprogressodestaspessoasnaescola.Assim,estetrabalhodescreveoensinode
habilidadesdeadioesubtraoparaumaadolescentecomautismoeutilizouprocedimentosadaptadoscom
baseemdescriessobreoquadrodeautismo,princpiosdeaprendizagemdaanliseexperimentaldo
comportamento,tcnicasdeensinoeobservaodiretadorepertriodaparticipante.Paraastarefas
acadmicasforamutilizadosestmulosvisuaisgrficoseusodasmosqueindicavamrelaesvisualmente
bviasparaexplicarparticipantecomoasoperaesaritmticasdeveriamserrealizadas.Gradualmente,
aumentouseacomplexidadedasoperaesensinadas,medidaqueiaaumentandoonmerodeacertosdela
nastarefas.Essesprocedimentosforamrealizadosnodecorrerdenovesesses.Oserroseacertosforam
computadoseservirampararepresentaogrfica.Osresultadosdemonstramaaprendizagemgradativadas
habilidadesensinadasmedidaqueaintervenoocorreu.
Palavraschaves:autismoaprendizagemensinodematemticaadiosubtraoeducaoespecial.
ABSTRACT

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

Theteachingofacademicskillstoindividualswithautismhasreceivedlittleattentionfromresearchliterature,
probablybecausetheclassicaldeficitsincommunication,reciprocalsocialinteractionandbehaviorsareseenas
prioritiesinscientificinvestigations.Nevertheless,thedevelopmentoftechnologiesforteachingacademicskills
tothispopulationisnecessary,mainlyinthecontextofBrazilianschoolinclusion.Peoplewithautismarebeing
includedwithgreaterfrequencyinregularclassesand,consequently,needadequatestrategiestolearn
academiccontentsfortheirentrance,permanenceandprogressintheschools.Manystudiesdescribe
characteristicsanddifficultiesthatpeoplewithautismhave,whichcaninfluencethewaytheylearn.These
variablesneedtobeconsideredwhenplanningappropriateteachingstrategiesforthispopulation.Amongthese
variablesarethewaysinwhichtheseindividualsrespondtoenvironmentalstimuli,thewaytheythinkandtheir
typicalbehaviors.Thisstudydescribesstrategiesforteachingadditionandsubtractiontoanadolescentwith
autism.Theseteachingprocedureswereelaboratedbasedonthegeneralcharacteristicsofautism,principles
derivedfromAppliedBehaviorAnalysis,andtherepertoireoftheparticipant.Theresultsshowgraduallearning
ofthetaughtskills.
Keywords:autismteachingmathematicsadditionsubtractionespecialeducation.

1INTRODUO
SegundoO'ConnoreKlien(2004),oensinodehabilidadesacadmicasparapessoascomautismotemrecebido
poucaatenodeestudos,provavelmenteporqueoscomprometimentosclssicosdotranstornorelacionados
comunicao,interaosocialecomportamentos,sovistoscomoprioritriosnodesenvolvimentode
pesquisas.Porm,estesautoresressaltamque,comoaumentodonmerodepessoasdiagnosticadascom
autismonosltimosanos1,aumentousetambmonmerodepessoascomdiagnsticodeSndromede
Aspergereautismodealtofuncionamento,cujashabilidadescognitivasedelinguagemsomenos
comprometidasecujasnecessidadeseducacionaissomaisamplas,englobandohabilidadesdeleitura,escritae
matemtica.
Podesepercebertambmque,comoaumentodaeficciadasestratgiasdeensinoquepossibilitama
aquisiodehabilidadesbsicasequesuplementamasdificuldadesclssicasdotranstorno,crianascom
autismotmmostradoumganhonorepertriogerale,conseqentemente,tornamsehbeisaaprender
comportamentosmaiscomplexoscomoquelesnecessriosaoscontedosacadmicos.
Nestesentido,justificaseodesenvolvimentodetecnologiasparaoensinodehabilidadesacadmicasque
atinjamessepblico,principalmentenarealidadebrasileiraemque,comoadventodafilosofiadeincluso
escolar,aeducaodepessoascomnecessidadeseducacionaisespeciais,incluindoautistas,passouaser
direcionadaparaaescolaregular,evitandoseaexclusoemambientesespecficoscomoescolasespeciais
(MENDES,2006).Assim,crianascomautismoestocadavezmaisexpostasaoscontedosacadmicosnas
salasdeaularegulareseestratgiasdeensinoadequadasssuasnecessidadessofundamentaisparaa
entrada,permannciaeprogressodestaspessoasnaescola.
Muitosestudosdescrevemcaractersticasedificuldadesdepessoascomautismoquepodeminfluenciarna
aprendizagemdehabilidadesacadmicas,ressaltandoaspectosfundamentaisaseremconsideradosno
planejamentodeestratgiasdeensinoparaessapopulao(FRITH,1989HAPPFRITH,2006LOVAAS,etal.,
1971MESIBOV,SCHOPLER,HEARSEY,1994PEETERS,1998RIVIRE,1995RONCERO,2001,SPRANDLIN
BRADY,1999).Entreessesaspectosestoaformacomoessaspessoasrespondemaosestmulosdoambiente,
amaneiracomopensameoscomportamentostpicosdestapopulao.
Emrelaoarespostasaosestmulosdoambiente,vriospesquisadores,emorientaestericasdiversas,
descreveramlimitaesoualteraesnamaneiracomopessoascomautismorespondemaosestmulos.Lovaas
etal.(1971)perceberamquecrianascomautismogeralmenteaprendiamaresponderapartedeumestmulo
complexoenomantinhamaatenonoestmulocomoumtodo,ouseja,quandoeraapresentadacriana
umafiguracomplexa,commuitosdetalhes,elamantinhaaatenoemapenasumdosdetalhesenoviaa
figuracomoumtodo.Amesmareaotambmpdeserverificadanaapresentaosimultneadeestmulos
visuaiseauditivos(LOVAASSCHREIBMAN,1971apudSTROMERMCILVANEDUBEMACKAY,1993),
geralmenteumdoselementosdoestmulocomposto(estmulovisualouestmuloauditivo)exerciacontrole
discriminativo,ooutroeraaparentementeignorado.Aessefenmenoospesquisadoreschamaramdecontrole
restritodeestmulosesegundoDubeeMacIlvane(1999),tratasedeumproblemaamplonaeducaode
indivduoscomalteraesnodesenvolvimentocomonocasodadeficinciamentalouautismoe,apesarda
questosermuitodifundida,aindasopoucasasestratgiaspararemediarasituao.
Nestamesmaperspectiva,pormcomoutroreferencialterico,osexperimentosdeUtaFritheasformulaes
arespeitodateoriadacoernciacentralparecemdescreveromesmofenmenodocontrolerestritode
estmulos.Segundoapesquisadora,coernciacentralreferesehabilidadeinata,apresentadaporpessoas
comdesenvolvimentotpico,depercebercaractersticasdealgoecompreendlocomoumtodo.Nocasodos
autistas,estesdemonstramfalhanacoernciae,conseqentemente,tendnciaaprestaratenoemdetalhes.
Destaforma,tornasedifciloestabelecimentodarelaoentreasparteseotodo(HAPPFRITH,2006).
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

SprandlineBrady(1999)tambmdescreveramdificuldadesapresentadasporessapopulaonaintegraodas
informaeseaofazerumaanlisedocontroledeestmulosporcrianascomautismo,estesafirmaramque
autistasnecessitamderelaesmaisconsistentesentreestmulos,respostaseconseqnciasparaquepossam
adquirirnovoscomportamentosemantlosaolongodotempo.Ospesquisadoreslevantamahiptesedeque
muitosdossintomasdoautismosedevemaesteaspectoeafirmamque,comoestaspessoasnecessitamde
reforadoresconsistentesparaestabelecerrelaesentreestmulos,apenasreforadoressociaiscomoelogios
poderiamnosersuficienteparaaaquisioemanutenodehabilidades.
Outrosautoresdescrevemrespostasatpicasdeautistasfrenteaosestmulosdoambienteedificuldadesna
integraodassensaescaptadaspelosrgosdossentidos.Entreoscomportamentosrelatadosesto:muita
oupoucasensibilidadeaestmulossonoros,visuais,tcteiseolfativos,exemplificadospormuitatolernciaa
estmulosdolorosos,incmodoacertostiposdesonseexploraodoambientedeformainadequada,lambendo
objetosoucheirandopessoas(TULIMOSCHI,2002).Dentrodesteaspecto,Ludlow,WilkinseHeaton(2006)
descrevemrespostasidiossincrticasdeautistasfrenteacoresdiferentes,citandoorelatodeumaautistade
altofuncionamentosobrecomocoresdiferentesinfluenciavamnoseuhumor,sensaodeconfortoeacurcia
naformacomoelapodiaverascoisas.Estesautorespesquisaramoefeitodautilizaodecoberturascoloridas
sobretextosimpressosparaverificaroaumentodaprecisoevelocidadedaleituraempessoascomautismo
concluramqueorecursoteveumefeitopositivosutilnaqualidadedaleituranascrianasavaliadas.
Emrelaoaopensamento,Peeters(1998)afirmaque,apesarde80%dosautistasapresentaremdeficincia
mentalseveraoumoderada,oqueosdefineo"estilocognitivodiferente"umaformadepensarprpriado
transtorno.Esteestiloseriacaracterizadopelarigidezdospensamentosepoucaflexibilidadenoraciocnio,
demonstradapeladificuldadequeautistasapresentamemcriarcoisasnovas,fazerumraciocnioinverso,dar
sentidoalmdoliteral,associarpalavrasaoseusignificado,compreenderalinguagemfaladaegeneralizara
aprendizagem.Ressaltaqueaimaginaoeabrincadeirasimblicasorestritasoumesmoausentes:
Odesenvolvimentodaimaginao(adicionandosignificadonapercepo)edocomportamento
socialnoautistacompletamentediferente.Seconvidadosabrincar,procuramatividades
focalizadasnapercepopuracomoamontoarobjetosoucoloclosalinhadosemfilas.(PEETERS,
1998,p.16).
Grandin(1995),queautistadealtofuncionamento,ressaltaahabilidadedeautistasfrenteaestmulosvisuais
aoafirmarqueessapopulaoapresentaum"pensamentovisual",ouseja,estaspessoaspensameraciocinam
commaisfacilidadepormeiodeimagensesistemasvisuais,podendodemonstrardificuldadesemcompreender
estmulosauditivoseconceitosabstratosquenopossuemrepresentaovisual.
Outradescriodaformacomopessoascomautismopensamoferecidapelateoriadamente(FRITH,1989),
quesereferesestratgiasquecrianasdedesenvolvimentotpicoutilizamparainferirsobreosestados
mentais2deoutraspessoasepredizerocomportamentodasmesmasemfunodestesatributos.Nocasodos
autistas,estespodemnoprevercomportamentoshumanosenoatribuircrenasouidiasacomportamentos
observadosemoutraspessoas,falhandoemestabelecerumateoriadamente.
Emrelaoaoscomportamentos,pessoascomautismoapresentamtendnciaamanterrotinasresistncia
frenteamudanasdificuldadesnacompreensodalinguagemfaladacomprometendooseguimentodeordens
verbaiseinteressesrestritos.SegundoRoncero(2001),odesenvolvimentodestapopulaocaracterizadopor
umdesajustequalitativo,ouseja,umpadrodescoordenadocomdificuldadessignificativasemalgumasreas
comointeraosocialecomunicao,pormcomhabilidadesemoutras,comomemriamecnicaedestrezas
espaciais.Namaioriadoscasos,ashabilidadesdestaspessoasqueressaltamemseurepertriorelacionamse
principalmenteamemriavisual,estabelecimentoderelaeslgicomatemticase,principalmente,ao
seguimentoemanutenoderegraserotinas.
AUTISMOEAPRENDIZAGEM
Windholz(1995),fazendoumarevisohistricasobrepesquisasetratamentosvoltadosaoautismo,afirmaque
LovaaseSmith(1989)propemquatroprincpiosparaapoiaraintervenocomautistas:1)asleisda
aprendizagem3respondemadequadamenteparapessoascomaautismoepodemconstituirbaseparaseu
tratamento2)crianascomautismoapresentammuitosdficitscomportamentaisdistintoseos
comportamentosdevemserensinadosumaum,empequenospassos3)crianasautistasaprendem,desdede
quecolocadasemambientesespeciais4e4)ofracassodecrianasautistasemambientesnormaiseseu
sucessoemambientesespeciaisindicaqueseusproblemaspodemsermelhoradosatravsdemanipulaodo
ambiente.
Algunsautoresafirmamqueautistasrespondemmelhorapropostasdetrabalhoestruturadasqueasituaes
livreseaestmulosvisuaisqueaestmulosauditivos(LEWINSDELEON,1995).SegundoRivire(1995),o
conceitodeestruturadegrandeimportncianaeducaodestaspessoaseenvolveambientessimples,sem
muitosestmulos,quefaciliteapercepoecompreenso.Mesibov,SchoplereHearsey(1994)afirmamque
proverestruturavisualparacrianascomautismoajudaosaorganizarseeresponderdeformamais
apropriadaaoambiente:"Oquevisualconcretoeportantofcilparaascrianasaprenderemeentenderem"
(p.202)
Otrabalhoaserrelatadoaseguirdescreveoensinodehabilidadesdeadioesubtraoparaumaadolescente
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

comautismo,queutilizouprocedimentosadaptadoscombaseemdescriessobreoquadrodeautismo,
princpiosdeaprendizagemdeanliseexperimentaldocomportamento,tcnicasdeensinoeobservaodireta
dorepertriodaparticipante.

2MTODO
PARTICIPANTE
Participoudoestudoumameninadedozeanos,comdiagnsticodeautismo,denvelscioeconmicoalto,que
freqentavaumaescolaprivadadarederegulareestavanaquintasrie,emumaturmacompostaporalunos
commdiadeonzeanosdeidade.Emavaliaoprviaelaobtevepontuao35,00noCARS5(SCHOPLER
REICHLERRENNER,1988),sugerindoautismoleve/moderado.
Ameninaestavamatriculadanaescoladesdeassriesiniciaise,apesardeestarinseridanarotinadaescolae
relacionarsediariamentecomparesdaidade,elanoacompanhavaoscontedosacadmicosdesuaturma.
Namatemtica,enquantoaescolatrabalhavacontedosdemultiplicao,diviso,potenciaoeraizquadrada,
ameninaaindanohaviaaprendidoaresolveroperaesdeadioesubtrao.
Emrelaoscaractersticasdaparticipante,suasmaioresdificuldadesrelacionadasaoautismoestavamna
readacomunicao.Estaapresentavafalaeconseguiautilizlaparacomunicarsepormeiodepalavras
isoladasoufrasessimples,porm,namaioriadasvezes,afalamostravaserepetitivaeestereotipadaeera
comumqueameninafalassesobreomesmoassuntooufizesseamesmaperguntadiversasvezes.
Apresentavatambmalteraonotomdafala,trocadepronomesedificuldadesnaorganizaodefrases.
Compreendialiteralmenteordensverbaiseapresentavadificuldadesnacompreensodeordenscomplexase
conceitosabstratos,necessitandodeexplicaesmaissimplesediretas.Nocompreendiaconceitosque
necessitavamderelaesentreobjetosouquantidadecomo"maior","menor","mais"ou"menos".
Apresentavacomportamentosocialmenteaceitoeorganizado,compoucasestereotipiasmotorasqueeram
facilmenteinterrompidasquandosolicitada.Mostravainteressepelaspessoas,pormdeformapassiva,sem
muitainiciativa,apesarderesponderadequadamenteacumprimentos,aperguntasdointerlocutoredespedir
se.Tinhaautonomiaemrelaoaoautocuidadoenofaziausodenenhumamedicao.
Aprendeualernaescola,juntocomosparesdaidade,semanecessidadedeensinodiferenciado,enapoca
desteestudo,apresentavaleiturafluenteeescritacorreta,porm,mostravapoucacompreensodaquiloque
eralidoedificuldadesparainterpretartextos.Apesardeconseguirresponderaperguntassimplesoralmente,
noconseguiaresponderdeformaescrita.Demonstravainteressepeloscontedosdaescolaepassavaasaulas
copiandoaquiloqueeratrabalhadonasdisciplinas.
SITUAESEMATERIAIS
Assessesdeensinoforamrealizadasemconsultriodepsicologia,umavezporsemana,comduraode
aproximadamentecinqentaminutosdeintervenocomaparticipanteedezminutosdeorientaocoma
acompanhantedomsticaquetinhaafunodedesenvolvercomamenina,emcasa,atividadespedaggicasda
escolaetreinosdasatividadestrabalhadasnoconsultrio.Emrelaoaosmateriais,foramutilizadasfolhasem
branco,lpis,borrachaecaneta.
Aacompanhantedomsticatinhaformaoemmagistriodenveltcnico,freqentavaacasadaparticipante
desegundasexta,duashoraspordia,faziacomameninaprioritariamenteosdeveresdaescolaenotempo
querestava,treinavacomelaasoperaestrabalhadasnoconsultrio.Asorientaesaacompanhante
consistiamnaexplicaobrevedocontedotrabalhadoedamaneiracomoelefoiensinadomenina,almde
sugestesdeoperaesqueelapoderiatreinarcomaparticipanteemcasaparaevitarqueesquecesseoque
haviaaprendido.Destaforma,seramtreinadasnoambientedomstico,comaacompanhante,operaesque
ameninajhaviaaprendidonoconsultrio.
Procedimento
Antesdoinciodassessesdeensinodehabilidadesdeadioesubtrao,aparticipantefoiavaliadapormeio
detarefasdeadiosimples(comnmerosdeapenasumdgito),adiocomnmerosdedoisdgitos,
subtraosimples(comnmerosdeapenasumdgito)ediscriminaoentretarefasdeadioesubtrao.As
operaesforamapresentadas,umaporvez,emumafolhadepapel,sendosolicitadomeninaqueresolvesse
astarefas.Errosouacertosnoforamreforadosenenhumaajudafoioferecidaparticipante(Figura1).

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

Apartirdosdadosdaavaliaoinicial,optousepordividirashabilidadesaseremensinadasemoitocategorias
deoperaes:1)adiocomnmerosdedoisoumaisdgitos2)adiocomnmeroaserelevado3)
subtraosimples,comnmerosdeapenasumdgito4)subtraocomnmerosdedoisoumaisdgitos5)
discriminaoentretarefasdeadioesubtrao6)subtraocomnmerosmenoresquedeze7)subtrao
comnmerosentreonzeedezoito(maioresquedez).
Apsassessesdeensino,outraavaliaofoiefetuada,semelhanteavaliaoinicial,porm,ashabilidades
avaliadasforam:somacomnmeroaserelevado,subtraocomnmerosdedoisoumaisdgitos,subtrao
comnmerosmenoresquedezesubtraocomnmerosentreonzeedezoito.Asoperaesdeadio
simples,subtraosimples,adiocomnmerosdedoisdgitosediscriminaonoforamavaliadasporqueos
tiposdetarefasescolhidasparaaavaliaofinalabarcavamashabilidadesnecessriasresoluodestas
operaes(Tabela1).

Paraaavaliaoinicialameninafezumtotalde47operaesenaavaliaofinalforamnototal44operaes
apresentadasemseqnciaaleatria.OnmerototaldeoperaesdasSessesdeensinovarioudeacordo
comacomplexidadedatarefa,sendoqueonmeromnimodeoperaesefetuadaspelaparticipantefoide22
eonmeromximofoide81,tendocomomdia49operaes(Figura2).NasavaliaesenasSessesde
ensinohouvevariaotambmnonmerodetarefascomcadatipodeoperao,aparecendoemmaiornmero
acadaSesso,tarefascomotipodeoperaoensinada(Figura3).AsSessesseiniciavamcoma
apresentaodeoperaestrabalhadasnaSessoanterior,antesdoensinodenovasoperaes.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

SESSO1ADIOCOMNMEROSDEDOISOUMAISDGITOS
Aadioumaoperaocaracterizadapelasaesdejuntar,agruparoureunir,ouseja,necessrioquese
saibajuntarcertaquantidadeaumaoutraquantidadeparaobteroresultadoesperado.
Aparticipanteeracapazdefazercomprecisoadiessimplescomo:6+3=9eutilizavaosdedosdasmos
parafazerosclculos.Nocasoanterior,levantavaseisdedos,contavaatseis,levantavatrsdedos,
continuavaacontagemsete,oito,noveeassimchegavaaoresultado.Emoperaesmaiscomplexas,com
nmerosconstitudospordoisdgitosoumais,cometiamuitoserrosenecessitavadeaprimoramentomuitas
vezes,emvezdesomarosnmerosnavertical,somavatodososnmeros(Figura4):

Numprimeiromomento,aparticipantefoiensinadaasomarosnmerosqueestavamemcolunas,comeando
dadireitaeseguindoemdireoesquerda.Paraissoutilizouseumalinhafinaentreascolunasparaindicar
visualmenteaseparaoentreelas.Noresultadoerafeitoumcrculoemvoltadosnmerosparaindicar
visualmentequeestesdeveriamserconsideradoscomoumtodo,evitandoqueameninaosconsiderassede
formaisolada.Gradativamente,alinhaeocrculoforamesvanecidoseacomplexidadedastarefasfoi
aumentada(Figura5).Ocritrioparadiminuiodasajudaseaumentodacomplexidadedastarefasfoidecem
porcentodeacertoempelomenosumaseqnciadecincooperaesdomesmotipo.Ameninafezquatro
seqnciasdetarefaseprecisoudeajudasnasduasprimeiras.Cadaacertoeraelogiadoeessetipode
conseqncia,assimcomooprpriodesempenhonaatividade,pareciasersuficienteparamantlaatentae
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

motivada.

SESSES2E3ADIOCOMNMEROASERELEVADO
Oprximopassoeraensinaroperaesdeadioemqueasomadosnmerosdascolunaserasuperiora10.
Nestecaso,apenasosegundonmerodadezenacolocadoabaixodosnmerosdacolunasomada,enquantoo
primeironmerodadezenaelevadopartesuperiordaprimeiracolunaseguinte,esquerdadacoluna
somada,eestesomadoaosnmerosdestacoluna(Figura6):

Comoovalordasomadosnmerosdacolunatemdoisdgitos(exemplo:10),ensinousemeninaafazeros
seguintespassos:somarosnmerosdacoluna,escrevlonaoperaodemaneiraqueoprimeirodgito
ficassesobreaprimeiracolunaesquerdadacolunaemqueosnmerosforamsomadoseosegundodgito
ficasseabaixodestacoluna.Assim,elaescreviaoresultadocomdoisdgitosdeformafragmentada,sem
esquecerdeelevaroprimeirodgitoenemdecolocarosegundoabaixodacolunasomada(Figura7).

Destaforma,utilizousedeestmulosvisuaiserelaesvisualmentebviasparaexplicarmeninacomoa
operaodeveriaserfeitae,gradualmente,aumentouseacomplexidadedasoperaesensinadas,amedida
emqueiaaumentandoonmerodeacertosdelanastarefas(Figura8).Ocritrioparadiminuiodasajudase
aumentodacomplexidadedastarefasfoidecemporcentodeacertoempelomenosumaseqnciadecinco
operaesdomesmotipo.AmeninafezdezseqnciasdecincooperaesnasSesses2e3eprecisoude
ajudasnasduasprimeiras.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

Apsaaprendizagemdasdiversaspossibilidadesdeoperaesdeadio,iniciouseoensinodasubtrao.O
objetivoeramanterashabilidadesdeadioeensinarhabilidadesdesubtraosemqueasprimeirasfossem
suprimidas.
SESSO4SUBTRAOSIMPLES
Asubtraocaracterizadaporoperaesdetirar,compararecompletar,ouseja,aaodeencontrara
diferenaentredoisvalores.Asparcelasdasoperaesdesubtraosochamadasdeminuendo,subtraendoe
diferena(Figura9).

Comofoidescritoanteriormente,aparticipantefaziacontasdeadioutilizandoosdedosdasmos,assim
partiusedestepontoparaoensinodasubtrao,porm,invsdelevantarosdedos,ameninafoiensinadaa
levantaraquantidadereferenteaominuendoeabaixaraquantidadedosubtraendoparaobteroresultado
(Figura10):

Asinstruesverbaisdadasmeninaforam:"quantovoctemaqui?"(mostravaaelaominuendoeesperava
elamostraraquantidadedededos),"quantosdedosvocvaiabaixar?"(mostravaosubtraendoeesperavaela
abaixaraquantidadedededosreferente)e"quantosdedosficaram?"(esperavaarespostaoralepediaaela
paraescrevlanafolha).Ameninaaprendeurapidamenteegradativamenteasorientaesverbaisforam
retiradasparaqueelapudessefazerasoperaessemajuda.Ocritrioparadiminuiodaajudaeaumentoda
complexidadedastarefasfoidecemporcentodeacertoempelomenosumaseqnciadecincooperaesdo
mesmotipo.Ameninafezquinzeseqnciasdecincoopereseprecisoudeajudasnasduasprimeiras.
SESSO5SUBTRAOCOMNMEROSDEDOISOUMAISDGITOS
Apsaaprendizagemdeoperaesdesubtraosimples,trabalhousecomoperaesconstitudaspornmeros
dedoisoumaisdgitosenoincio,utilizouseumalinhadivisriaentreascolunas,comonaadio,paraajud
laaseorganizar,querapidamentefoiesvanecidanamedidaemqueonmerodeacertosaumentou.Nofoi
necessriaautilizaodocrculoemvoltadoresultadocomonaadio.Ocritrioparadiminuiodasajudase
aumentodacomplexidadedastarefasfoidecemporcentodeacertoempelomenosumaseqnciadecinco
operaesdomesmotipo.Ameninafeztrsseqnciascomcincooperaescadaeprecisoudeajudanas
duasprimeiras.Atesseponto,todososvaloresdosubtraendoerammenoresdoqueominuendo(Figura11).

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

Comoinciodostreinosdesubtrao,asatividadesdeadioforamtemporariamentesuspensasparaevitar
queameninaconfundisseasoperaes,porm,comooobjetivoeramanterashabilidadesdeadioassim
comoensinarasdesubtrao,voltousecomtarefasdeadioparalelamenteaostreinosdesubtrao,ento,
percebeusequeameninanoidentificavaquaisoperaeseramdeadioousubtraoeassimtarefasde
discriminaoforamorganizadas.
SESSES6E7DISCRIMINAO
Primeiramente,osinaldaadiocomeouaserapresentadoemazul,odesubtraoemvermelhoeaseguinte
regrafoitreinada(Figura12):

Pediusemeninaqueescrevesse,algumasvezes,aregra,primeirocopiandoomodelodadoe,
posteriormente,tendoquelembrlafrenteaossinaisdemaisedemenos,escritosemazulevermelho,
respectivamente.
Umasequnciadeatividadesfoiprogramada,comeandocomtarefadeadio,emseguidadesubtraoe,
posteriormente,emordemaleatria.participanteforamapresentadasastarefascomasseguintesquestes
verbais:"quesinalesse?"(respostaoralesperada:mais/menos)."Oquevocdevefazer?"(respostaoral
esperada:levantar/abaixar).Asperguntasforamgradualmenteretiradasnamedidaemqueamenina
apresentavamaiornmerodeacertos.NasSesses6e7,ossinaisdemaisedemenosapareceramemazule
vermelho,respectivamente,sendoque,naSesso6,aparticipantefezdozeseqnciascomcincooperaes
emcadaeprecisoudeajudaapenasnaprimeiraenaSesso7.Foramdezseqnciascomcincooperaes
cadasemanecessidadedeajudaemnenhumadelas.NaSesso8,ossinaisdemaisedemenosforam
apresentadosnamesmacorameninafezcincoseqnciascomcincooperaesemcadaeprecisoudeajudas
apenasnaprimeiraseqncia.
SESSES8E9SUBTRAOCOMNMEROSMENORESQUEDEZ
Oprximopassorelacionavaseaoensinodeoperaesemqueominuendoerainferioraosubtraendo.Neste
caso,tnhamosduassituaes:aprimeiraquandoeranecessriosubtrairdenmerosatdezeasegunda
quandoonmeroasersubtradoencontravasenointervaloentreonzeedezoito.Asegundasituaoeramais
complexa,poisameninautilizavaosdedosdasmosparafazerosclculose,comoessetipodeoperao
exigianmerossuperioresquantidadedededosdasmos,entoeranecessriopensaroutrorecursopara
queelaconseguissefazerasoperaes(Figura13).

Nasoperaescomnmerosatdez,ensinouseparticipanteatransformaronmerozeroemnmerodez,
colocandoonmeroumembaixodaprimeiracolunaesquerdadacolunacomozeroesubtraindoojuntoaos
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

nmerosdestacoluna(Figura14).Gradativamente,aumentouseacomplexidadedastarefasnamedidaemque
aparticipanteiaacertandoasoperaes.NaSesso8,ameninafezseteseqnciasdecincooperaese
precisoudeajudaemcincodelas,jnaSesso9elafezseisseqnciaseprecisoudeajudasapenasna
primeiraenaterceira.

SESSO10SUBTRAOCOMNMEROSMAIORESQUEDEZ
Nasegundasituao,asoluoencontradaparaqueameninafizesseosclculosfoiensinlaafazertraos
pequenos,correspondentequantidadedominuendo,cortaronmerodetraoscorrespondentesaosubtraendo
eobteroresultadoatravsdaquantidadedetraosquerestavam(Figura15).

Nestasesso,ameninafeztrsseqnciasdecincooperaesenoprecisoudeajudaemnenhumadelas.A
discriminaoentreoperaesdesubtraocomnmerosatdezeoperaescomnmerosmaioresdoque
dezocorreunaturalmente,jqueamenina,aotentarfazerastarefas,tinhaasmoscomoreferncia,assim,
nenhumtreinoadicionalfoinecessrio.

3RESULTADOS
AFigura16mostra,emgrficosrepresentativosdecadasesso,onmerodeoperaesefetuadaspela
participanteeseusrespectivosnmerosdeacertos.Foramconsideradososresultadosemnmerosabsolutos
devidovariaononmerodetarefasporsesso.Asbarrasempretoindicamonmerodeoperaes
oferecidomeninaeasbarrasemcinzaindicamonmerodeoperaesqueelaacertou,sendoconsideradas
comocorretasquelasemqueaparticipantenoprecisoudedicasouajudasparaexecutlas.Podese
observarquenemtodosostiposdeoperaesocorreramemtodasassesses,porm,medidaquenovas
operaesforamsendoensinadas,tarefascomostiposdeoperaestrabalhadasanterioresforamoferecidas
meninaparaverificarefavoreceramanutenodashabilidadesaprendidas.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

NaSesso1,emqueforamensinadasoperaesdeadiocomdoisoumaisdgitos,ameninaacertoutodas
astarefasdeadiosimpleseametadedasoperaesdeadiocomnmerosdedoisoumaisdgitos.Nas
Sesses2e3,nasquaisforamtrabalhadasoperaesdeadiocomnmeroaserelevado,aparticipante
acertoutodasasoperaesdeadiocomnmerosdedoisoumaisdgitoseacertouemtornode65%das
operaesdeadiocomnmeroaserelevadonaSesso2.NaSesso3,apresentouquase100%deacerto
nasoperaesdeadiocomnmeroaserelevado.
NaSesso4,operaesdesubtraosimplesforamtrabalhadaseameninaapresentou100%deacertonas
poucasoperaesdeadiocomnmeroaserelevado,80%deacertonasoperaesdesubtraosimplese
nenhumacertonastarefasdediscriminaoentreoperaesdeadioesubtrao.NaSesso5,operaesde
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

subtraocomnmerosdedoisoumaisdgitosforamensinadaseaparticipanteapresentounovamente100%
deacertonaspoucasoperaesdeadiocomnmeroaserelevado,demonstrandoamanutenodesta
habilidade,50%deacertonasoperaesdesubtraosimplesenasoperaesdesubtraocomnmerosde
doisoumaisdgitos.
NasSesses6e7foramtreinadasoperaesparaqueameninaaprendesseadiscriminartarefasdeadioe
subtrao(sinaisemazulevermelho).NaSesso6,aparticipanteapresentou100%deacertoetodosostipos
deoperaesdeadiooferecidaepraticamente100%deacertonasoperaesparadiscriminao.NaSesso
7,apresentounovamente100%deacertoemtodosostiposdeoperaesdeadioenasoperaesde
subtraosimples,50%deacertonasoperaesdesubtraocomnmerosdedoisoumaisdgitose100%de
acertonasoperaesparadiscriminao.
NasSesses8e9foramtrabalhadasoperaesdesubtraocomnmerosmenoresquedez.NaSesso8,a
participanteapresentou100%deacertoemtodosostiposdeoperaesdeadioesubtraocomnmerosde
doisdgitos,75%deacertonasubtraosimplesenadiscriminao(sinaisempreto),almde30%deacerto
nasoperaesdesubtraocomnmerosmenoresquedez.NaSesso9,foramemtornode100%deacerto
nastarefasdeadiocomnmerosdedoisoumaisdgitos,adiocomnmeroaserelevado,subtraocom
nmerosdedoisoumaisdgitosediscriminao,almde50%nasoperaesdesubtraocomnmeros
menoresquedez.
NaSesso10,naqualforamtrabalhadasoperaesdesubtraocomnmerosentreonzeedezoito,amenina
apresentou100%deacertonasoperaesdeadiocomnmerosdedoisoumaisdgitos,adiocomnmero
aserelevado,subtraocomnmerosdedoisoumaisdgitosesubtraocomnmerosmenoresquedez,
almde85%deacertonasoperaesdesubtraocomnmerosentreonzeedezoito.
Naavaliaofinal,naqualfoipedidomeninaqueresolvesseoperaesdeadiocomnmeroaserelevado,
subtraocomnmerosdedoisdgitos,subtraocomnmerosmenoresquedezesubtraocomnmeros
maioresquedez,aparticipanteapresentoupraticamente100%deacertoemtodasastarefas(Figura17).

Osdadosmostramaaprendizagemgradativadashabilidadesensinadasmedidaqueoensinoocorreuno
consultrio,sugerindoqueestaintervenofoiaprincipalresponsvelpelaaprendizagem.Emalgumas
situaespodeseperceberqueaparticipanteapresentouumnmerodeacertosinferiora100%emalgumas
tarefas,comonocasodaSesso2,nasoperaesdeadiocomnmeroaserelevado,eacertosprximosa
100%naSessoseguinte,comonocasodaSesso3,comomesmotipodeatividade.Isso,provavelmente,se
deveadoisfatores:1)ameninacomeavaerrandoasoperaesnoinciodaSessoeosacertosapareciam
apsalgumastentativasesemantinhamatofimdaSesso,seestendendoparaaSessoseguintee2)os
treinosqueocorriamemcasa,comaacompanhantedomstica,ajudaramamelhoraraperformanceda
menina.Amesmadiscussotambmpodeserfeitaemrelaomanutenodashabilidadesadquiridasque
podeterocorridodevidosdiversasoperaesefetuadasemtodasasSessesdeensino,assimcomoaos
treinosemcasa.

4DISCUSSOECONCLUSES
Aavaliaoinicialforneceudadosimportantessobreashabilidadesdaparticipante,principalmentenoquese
refereaousodosdedosdasmospararesolveroperaesdeadiosimples.Estahabilidadefoiaproveitada
empraticamentetodososmomentosdoensino,excetonocasodasubtraocomnmerosentre11e18.A
baixacompreensodeordensverbaisdemonstradapelameninaeasdificuldadescomconceitosabstratos
indicavamanecessidadedeorientaessimples,diretas,concretasequefossempreferencialmentevisuaise
bvias.
Aorganizaovisualdastarefasatravsdousodelinhasecrculosfavoreceucomqueaparticipante
conseguissesepararascolunasesomar/subtrairdemaneiracorreta,almdeveroresultadocomoumtodo.
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

Esterecursopossibilitouqueelaolhassecorretamenteparaosestmulosnecessriosresoluodasoperaes
e,conseqentemente,asexecutassecorretamente,evitandoqualquerpossibilidadedequeelamantivessea
atenoemdetalhes,comonocasodocontrolerestritodeestmulos,eerrasseasoperaes.Oesvanecimento
gradualdessessinaisvisuaisajudouaparticipantearesolverasoperaessemessesrecursoscom
pouqussimoserrosduranteoprocessodeaprendizagem,oquefavoreceucomqueelasesentisseconfiante,
motivadaedispostaduranteasSesses.
Relaesvisualmentelgicastambmforamutilizadasnoensinodaadiocomnmeroaserelevadoeno
ensinodasubtraocomnmerosatdez.Ousoderegrasfoidefundamentalimportncianadiscriminao
entreossinaisdemaisemenos,assimcomoentreoscomportamentosaserememitidoscomasmosnas
situaesdeadioesubtrao.Ousodesterecursofoiescolhidodevidohabilidadedepessoascomautismo
noseguimentoemanutenoderegras,principalmentequandoestassosimples,clarasediretas,comofoio
casodasregrasutilizadasnestetrabalho.Nadiscriminaodossinais,almdasregras,utilizaramsetambm
coresdiferentesrecursoescolhidoemfunodedescriesdaliteraturaarespeitoderespostasdiferenciadas
deautistasfrenteaosestmulossensoriais.Destaforma,pensouseque,seautistaspodemresponderde
formasdiferentesfrenteacoresdiferentes,comonocasodoestudodeLudlow,WilkinseHeaton(2006),talvez
fossepossveldirecionaresteaspectonoensinodadiscriminaoentreossinaisdemaisedemenos,assim
comoentreoscomportamentosaserememitidosemcadaoperao.
Outroaspectoimportanteaserobservadorefereseaprendizagemconsistentedashabilidadesdeadioe
subtraoesuamanutenoaolongodasSesses.Portratasedehabilidadesqueso,decertaforma,uma
contrriaoutra,eraesperadoqueaparticipanteapresentassemuitasdificuldadesquandoasubtrao
comeouaserensinada,devidoadescriesdaliteraturaarespeitodo"pensamentorgidoepoucoflexvel",
caractersticodoquadrodeautismo,almdasprpriascaractersticasdaparticipantequeindicavamesse
aspecto,principalmentepelasdificuldadesqueelaapresentavacomconceitosabstratos,tendnciaamanter
rotinaseinteressesrestritosrepetitivos.Aaprendizagemdaadioedasubtrao,nestecaso,sugereque,
apesardapoucaflexibilidadedoraciocnio,osprocedimentosdeensinoutilizadospodemtersuplementado
essasdificuldades.
Oensinoocorreupassoapasso,partindosedehabilidadesmaissimplesparaasmaiscomplexas,
gradativamente,edeacordocomodesempenhodaparticipante,seguindoasobservaesdeLovaaseSmith
(1989),citadosporWindholz(1995),arespeitodaaprendizagemdepessoascomautismo.Osdadossugerem
queasadaptaesfeitaseaseqnciaescolhidaparaoensinofavoreceramaaprendizagemeamanuteno
dashabilidades.Assim,tratasedeumaexperinciaeducacionalefetiva,quetrouxebonsresultados,garantiua
aprendizagemdashabilidadesensinadas,emumtempodeensinorelativamentepequeno.Osbenefciosda
aquisiodestescontedospelaparticipantesograndesepermitiramqueelaestivessemaisprximade
acompanharaoscontedosdematemticaofertadospelaescola.
Apesardosresultadosalcanados,oestudomostraselimitadoemrelaogeneralizaodosdadospara
outraspessoascomautismo,porapresentarapenasumaparticipante,almdeproblemasnocontrolede
variveisquepodemterinfluenciadonosresultadosatingidos,comonocasodastarefasqueaacompanhante
domsticafaziacomaparticipantenacasadela.Seriaimportantequeoestudofossereplicadocomumnmero
maiordeparticipantes,comumcontrolemelhordasvariveis,almdautilizaodeumdelineamentomais
adequado,comonocasododelineamentodelinhadebasemltipla(ALMEIDA,2003TAWNEYGAST,1984).O
usodessetipodedelineamentoentreashabilidadestrabalhadasseriamaisinteressante,poisalmde
possibilitarumcontrolemaiordasvariveis,permitiriaacompanharodesempenhodosparticipantesaolongo
detodooprocedimentodeensino,emrelaoshabilidades,antesqueelasfossemensinadas,duranteeaps
oensino.

REFERNCIAS
ALMEIDA,M.A.Metodologiadedelineamentodepesquisaexperimentalintrasujeitos:relatosdealgunsestudos
conduzidosnoBrasil.In:MARQUEZINE,M.C.ALMEIDA,M.A.OMOTE,S.(Org).Colquiossobrepesquisaem
educaoespecial.Londrina:Eduel,2003.p.63100. [Links]
ASSOCIAOAMERICANADEPSIQUIATRIA.Manualdiagnsticoeestatsticodetranstornosmentaistexto
revisado.4.ed.PortoAlegre:ArtesMdicas,2002. [Links]
DUBE,W.V.MCILVANE,W.J.Reductionofstimulusoverselectivitywithnonverbaldifferentialobserving
responses.JournalofAppliedBehaviorAnalysis,n.32,p.2533,1999. [Links]
FILIPEK,P.A.etal.Thescreeninganddiagnosisofautisticspectrumdisorders.JournalofAutismand
DevelopmentalDisorders,n.29,p.439484,1999. [Links]
FRITH,U.Autism:explaintheenigma.Oxford:Blackwell,1989. [Links]
GARGIULO,R.M.Personswithautismspectrumdisorder.In:GARGIULO,R.M.Specialeducationin
contemporarysocietyanintroductiontoexceptionality.Belmont(CA):Wadsworth/ThomsonLearning,
2006.[Links]
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

GRANDIN,T.Thinkinginpicture.NewYork:VitageBooks,1995. [Links]
HAPP,F.FRITH,U.Theweakcoherenceaccount:detailfocusedcognitivestyleinautismspectrumdisorders.
JournalofAutismandDevelopmentalDisorders,n.36,p.525,2006. [Links]
LEWIS,S.M.SDELEON,V.C.ProgramaTEACCH.In:SCHWARTZMAN,J.S.ASSUMPO,F.B.Autismoinfantil.
SoPaulo,1995.p.233263. [Links]
LOVAAS,O.I.SCHREIBMAN,L.KOEGEL,R.REHM,R.Selectiverespondingbyautisticchildrentomultiple
sensoryinput.JournalofAbnormalPsychology,n.77,p.211222,1971. [Links]
LUDLOW,A.K.WILKINS,A.J.HEATON,P.Theeffectofcolouredoverlaysonreadingabilityinchildrenwith
autism.JournalofAutismandDevelopmentalDisorders,n.36,p.507516,2006. [Links]
MENDES,E.G.Colaboraoentreensinoregularespecial:ocaminhododesenvolvimentopessoalparaa
inclusoescolar.In:MANZINI,E.J.(Org.).Inclusoeacessibilidade.Marlia:ABPEE,2006.p.2941.
[Links]
MESIBOV,G.BSCHOPLER,E.HEARSEY,A.Structuredteaching.In:SCHOPLERE.MESIBOV,G.B.Behavior
issuesinautism.NewYork,PlenumPress,1994. [Links]
O'CONNOR,I.M.KLEINP.D.Explorationofstrategiesforfacilitatingthereadingcomprehensionofhigh
functioningstudentswithautismspectrumdisorders.JournalofAutismandDevelopmentalDisorders,n.34,p.
115127,2004. [Links]
PEETERS,T.Autismo:entendimentotericoeintervenoeducacional.RiodeJaneiro.EditoraCulturaMdica,
1998. [Links]
RIVIRE,A.Odesenvolvimentoeaeducaodacrianaautista.In:COLLJ.PALACIOSA.MARCHESI.
Desenvolvimentopsicolgicoeeducao:necessidadeseducativasespeciaiseaprendizagemescolar.Porto
Alegre:Artesmdicas,1995.v.3.p.274297. [Links]
RONCERO,R.V.Puedenaprenderaleeryescribirlaspersonascomautismo?In:VALDEZ,D.Autismo:
enfoquesactualesparapadresyprofesionalesdelasaludylaeducacin.Argentina:EditoraFundec,2001.
TomoII,p.81120. [Links]
SCHOPLER,E.REICHLER,J.R.RENNER,C.CARSTheChildhoodAutismRatingScale.LosAngeles:Westerm
PychologicalServices,1988. [Links]
SPRADLIN,J.E.BRADY,N.C.Earlychildhoodautismandstimuluscontrol.In:GHEZZI,P.WILLIAMS,W.
CARR,J.Autism:BehavioranalyticPerspectives.Reno:ContextPress,1999.p.4965. [Links]
STROMER,R.MCLVANE,W.J.DUBE,W.V.MACKAY,H.A.Assessingcontrolbyelementsofcomplexstimuliin
delayedmatchingtosample.JournaloftheExperimentalAnalysisofBehavior,59,p.83102,1993.
[Links]
TAWNEY,J.W.GAST,D.L.Singlesubjectresearchinspecialeducation.London:Bill&TowellCompany,1984.
[Links]
TULIMOSCHI,M.E.Apsicopedagogiadoautismo.Pirassununga:CEDAP/APAEUnidadeII,2002. [Links]
WINDHOLZ,M.H.,Autismoinfantil:terapiacomportamental.In:SCHWARTZMAN,J.S.ASSUMPO,F.B.
Autismoinfantil.SoPaulo:Memnon,1995.p.179210.[Links]

Recebidoem28/02/2007
Reformuladoem04/10/2007
Aprovadoem31/10/2007

1SegundoFilipekecolaboradores(1999)osdadospreliminaresapontavamparaaprevalnciade45casosde
autismoemcada10.000pessoas,ouumautistaemcada2.000pessoas.Comaampliaodofentipoclnicoa
prevalnciaestimadacresceupara1020emcada10.000ouseja,umautistaemcada5001.000pessoas.Os
nmerosaindasocontroversoseapesardoDSMIVTR(AssociaoAmericanadePsiquiatria,2002)considerar
aestimativade15casosemcada10.000indivduos,outrasfontesoferecemvaloresmuitodiferentescomono
casodaAutismSocietyofAmericaqueapontapara40casosemcada10.000pessoas,ouumautistaemcada
250indivduos(Gargiulo,2006).
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6





$XWLVPDQGWHDFKLQJDFDGHPLFVNLOOVDGGLWLRQDQGVXEWUDFWLRQ

2crenas,desejos,conhecimentosepensamentos.
3CombasenaAnliseExperimentaldoComportamento
4"ambientesespeciais"entendidoaquicomoespaosquefavorecemaaprendizagemenonecessariamente
escolaouclasseespecial.
5ChildhoodAutismRatingScale

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

Av.HyginoMuzziFilho,737
CaixaPostal181
17525900MarliaSoPauloBrasil
Tel.:1434021366
revista@abpee.net

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6



You might also like