ATATRK'N KTSAT ZHNYET

Dr. Hasan SABIR

stanbul niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi ktisat
Anabilim Dal retim Eleman
Atatrk'n "karma ekonomi dzeni" olarak ders kitaplarmza giren ancak
bu kavramdan daha geni ierikte olan iktisadi dnceleri, benimsedii
iktisadi prensipler, ada kalknma politikas ve stratejilerine yn vermi,
ayrca gelimekte olan lkelerin rnek alabilecei nemli bir ekonomik
model oluturmutur. Atatrk'n henz stiklal Savamzn tozu topra
ortadan kalmadan sylemi olduu "...askeri zaferler ne kadar byk
olursa olsun iktisadi zaferlerle talandrlmazlarsa kazanlacak zaferler
yaayamaz, ksa zamanda sner" sz ekonomiye ne kadar nem verdiini
gstermektedir. Maalesef Yce nder Atatrk'n bedenen aramzdan
ayrlndan sonra Atatrk Dnce Sisteminin gerekleri istenilen
dzeyde yerine getirilmemitir. Ulusumuzun henz Atatrkn ngrd
amalara ulaamam olmas bunun kantdr. Makalemizde Atatrk'n
iktisada dair fikirleri ve temel ald ekonomik prensipler irdelenmeye
allacaktr. Bylece, Atatrk sonras dnemde lkemizin kar karya
kald ekonomik skntlarn hep bu iktisadi ilkelerin gz ard edilmesi
sonucunda meydana geldii grlecektir. te yandan lkeleraras ticari
snrlarn giderek kaldrlmas yani serbest ticaret ideolojisinin dnya
ekonomisine egemen olmas, gelimekte olan lkelerin ve bu arada
Trkiye'nin de kalknma sorununu giderek daha nemli klmtr.
Dolaysyla, Atatrk'n iktisat siyasetinin temel zelliklerinin ortaya
konulmas ve hkmetlerin bu prensiplerden taviz vermemesi, kresel
ekonomiyle btnleme srecindeki Trkiye'yi bu srete daha etkin
klacaktr.
1. Cumhuriyet ncesi ktisat Politikalar
1.1. 1838 Serbest Ticaret Anlamas ve Osmanl Ekonomisi'nin
k
ktisat teorisinde Serbest Ticaret Kuramlar esas olarak Adam Smith'in ve
David Ricardo'nun fikirlerine dayanmaktadr. Adam Smith, "Uluslarn
Zenginlii" (1776) isimli kitabnda uluslararas ticaretin pazarlar byterek
i blmn gelitireceini ve bylece uluslarn zenginleeceini
vurgulayarak serbest ticaret dncesini savunmutur. ktisat Kuram'na
David Ricardo ile gelen yenilik ise ticarete giren taraflarn karlkl olarak
ticaretten kazan salamalar dncesinin yerlemesi ve dolaysyla
karlarn ahenklemesi olmutur. Ricardo "Ekonomi Politiin ve
Vergilendirmenin lkeleri" (1817) isimli kitabnda "...tam serbest ticaret
sistemi altnda, her lke sermaye ve emeini doal olarak kendisi iin en
yararl kullanmlarna ayracaktr" demektedir (Ricardo, 1997: 120). Yani
btn lkeler koruma duvarlarn karlkl olarak kaldrmaya, dolaysyla da
dezavantajl olduklar retim alanlarn terk ederek en ucuza rettikleri

rnlerde uzmanlamaya davet edilmektedir. Burada Ricardo'nun serbest

ticaret yaklamn genellemesini ve bundan evrensel sonular karmasn
grmekteyiz (Sabr, 2001: 51). Ancak uygulamada, sanayi devrimini ilk
gerekletiren ngiltere hari, bugnn gelimi lkelerinin hepsi koruma
duvarlar arkasnda sanayilemi ve daha sonra serbest ticaret fikrini
savunmaya balamtr.
Osmanl Devleti'nin serbest ticarete gei serveni ise 1838 ylnda
ngiltere ile Baltaliman Ticaret Anlamas ad verilen bir anlamay
imzalamasyla balamtr. Bu anlama ile Osmanl Devleti, iktisat
politikasn tam serbest ticaret rotasna oturtmutur. Osmanl Devleti'nin
uygulad serbest ticaret politikasnn ilk sonucu Avrupa mallarnn
Osmanl pazarlarn doldurmas, Osmanl Devleti'nin ak pazar haline
gelmesi olmutur. 1838 Ticaret Anlamas hereyden nce Osmanl
Ekonomisi'ne ldrc bir darbe indirmi, lkedeki geleneksel retici kesim
Bat rnlerinin rekabeti karsnda iktisadi hayattan silinmitir (Sayar,
1986: 213). Gmrksz giren ngiliz gelimi makina endstrisi mallar
Osmanl'nn korumasz el tezgah endstrisini ksa zamanda ezmitir.
Zamanla bir ok lke ile serbest ticaret anlamas imzalanmtr. Bu
olumsuz politika sonucunda Osmanl mparatorluu'nda yeni sanayi
atlmlar olmam, varolanlar da geliememitir. Osmanl sanayii
geleneksel el tezgahlarna, tarma dayanrken, serbest ticaret anlamas
yapt lkeler sanayi devrimi srecini tamamlam lkelerdi. Bylelikle
ihracatn ok stnde ithalat harcamalar yaplm, bu durum savalarla da
birleince devasa finansman aklar ortaya karak d borca muhta bir
lke haline gelinmitir.
1854 ylnda Krm Sava ile d borca balayan Osmanl Devleti 1875
ylnda borlarn deyemez hale geldii iin moratoryum ilan etmitir. Bu
tarihte ihracat geliri 19 milyon sterlinken, sadece ksa vadeli borlar 16,5
milyon sterlin, hkmet geliri ise 22,5 milyon sterlindir ( Kazgan: 1999:
39). D borlanma sreci Osmanl Devleti'nin yklna kadar devam
etmitir. Yanl ekonomik politikalar izlemesi nedeniyle lkeyi ar bir
fakirlie srkleyen Osmanl Devleti, Amerikan Dolar'nn 167 kuru olduu
yllarda 32 milyon Trk Liras d borcu yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti'ne
miras brakmtr.
1.2. Milli Mcadele Dnemi'nde ktisadi Politika
Milli Mcadele Dnemi'nde izlenen iktisat politikas zerine sylenebilecek
ve bugn iin de ibret alnmas gereken en arpc nokta, Atatrk'n
Kurtulu Sava'n sfr enflasyon ile gerekletirmi olmasdr. Milli
Hkmet Kurtulu Sava boyunca para basmna gitmeden, harbin
finansmann arttrlan vergiler ve halktan alnan balarla salamtr. Yani
Trkiye'nin bamszlk sava enflasyonsuz yrtlmtr.
Milli Mcadele yllarnda Anadolu'da kullanlan para Osmanl kaimeleriydi.
stiklal Sava'n T.B.M.M. hkmeti yrtyordu. Ancak emisyonun yani
para basmnn anahtar stanbul rejimindeydi. T.B.M.M. sava boyunca
kendi adna para basmamtr. Ayn parann iki ayr egemenlik alannda

kullanld durumlarda emisyonu kontrol altnda tutan tarafn tartlmaz

bir avantaj vardr. Karlksz para baslmasyla balatlabilecek bir
enflasyon, satnalma gcnn stanbul yresinde toplanmasn salayarak
Kuvay Milliye'nin finansmann felce uratabilirdi. Neyse ki bu tehlike
gereklememi ve stiklal Sava enflasyonsuz gerekletirilmitir (Ergin,
1978: 183-184).
Grld gibi ne stanbul Hkmeti ne de T.B.M.M. ak finansman
politikas uygulamam ve Kurtulu Sava srasnda Anadolu'da enflasyon
problemi yaanmamtr. Bu noktada Milli Mcadele'yi baarszla
uratmak iin elinden geleni yapan stanbul Hkmetleri'nin neden
emisyon politikasyla Milli Mcadele'ye sekte vurmad tartlabilir.
Kanmzca stanbul Hkmetleri para politikasnn ne derece nemli bir
silah olduunun farkna varacak dzeyde iktisada hakim deildi. Aksi
takdirde, zaten her trl ihanetin iinde olan stanbul Ynetimi, para
basarak Kuvay Milliye'nin elindeki kaimelerin deerini drr ve Atatrk'e
kar iktisadi bir sava balatrd. Kukusuz bu uygulama da savan
sonucunu deitirmezdi, belki bir sre savan uzamasna sebep olabilirdi.
Atatrk'n iktisat siyasetinde makroekonomik istikrarn nemli bir yeri
olmutur. yle ki, enflasyonsuz para politikas Cumhuriyet tarihinde
sadece Atatrk zamannda uygulanabilmitir. smet nn'nn u szleri
ok enteresandr: "Hkmet olarak ylda iki kez deme yapamayacak
duruma dtmz olurdu. Gider konuurdum. Birka milyon liralk
emisyonun bizi ferahlatacan anlatmaya alrdm. Bir defa bile "evet"
dedirtemedim". Trkiye Cumhuriyeti'nde enflasyon problemi Atatrk'n
vefatyla balam ve bir daha da durdurulamamtr (Aysan, 2000: 37).
Sonu olarak Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunda enflasyonun yeri
olmamtr. Atatrk her zaman para deerinin istikrarna byk nem
vermi, stiklal Sava'nn en zor gnlerinde bile tedavle yeni para
karmamtr. Atatrk'n sk para politikas anlay Cumhuriyetin
kurulmasndan sonra da devam etmi, Atatrk dneminde Trkiye
Cumhuriyeti'nde karlksz para baslmamtr.
2. 1923-1938 Yllar Arasnda Ekonomik Reformlar
Osmanl Devleti'nden gen Trkiye Cumhuriyeti'ne kalan miras; fakirlik,
yerli sanayi olmamasndan dolay da bamllk, d bor ve retimin
olmad bir ekonomi idi. lkede kayda deer bir sermaye birikimi
olmadndan, bir baka deyile, yanl politikalar nedeniyle Trk burjuvazi
snf oluamadndan yatrm yapabilecek zengin yoktu. Ticaret Osmanl
dneminde arlkl olarak Rum, Ermeni ve Yahudilerin tekelinde olmutur.
Atatrk'n "...askeri ve siyasi bamszlk ancak ekonomik bamszlkla
talandrlrsa korunabilir" anlay Cumhuriyet Trkiyesi'nin kalknma
abalarnn temelini oluturmutur. Bu anlay erevesinde bir ok
ekonomik reforma giriilmi, daha sonra tm Cumhuriyet tarihi boyunca
yakalanamayacak ekonomik istikrar salanmtr.
2.1. zmir ktisat Kongresi

Atatrk lkenin d dmanlardan kurtarlmasndan sonra ekonomik

durumu grmek ve alnabilecek nlemleri saptamak zere zmir'de bir
iktisat kongresi toplamaya karar vermitir. Atatrk Kongre'nin al
konumasnda "Tarihin ve tecrbenin szgecinden arta kalm bir gerek
vardr. Trk tarihi incelenirse, gerileme ve knt nedenlerinin iktisadi
sorunlara bal olduu grlr. Kazanlm zaferlerin ve uranlm
baarszlklarn tm iktisadi durumla ilgilidir...Milletimiz dman ordularn
mahvetmitir. Tam bamszlk iin u kural vardr: Milli egemenlik, mali
egemenlikle desteklenmelidir. Bizleri bu hedefe gtrecek tek kuvvet
ekonomidir. Siyasi ve askeri muzafferiyetler ne kadar byk olursa olsun,
iktisadi zaferlerle talandrlmadka payidar olamaz" diyerek bundan
sonra mcadelenin ekonomik dzlemde gerekletirileceinin altn
izmitir (Ergin 1978: 184-185).
Kongre'de alnan kararlara gelince, nce lkedeki ekonomik yaplanmann,
uygulanacak iktisat siyasetinin rotasn izen bir "Misak ktisadi" kabul
edilmitir. Kongre'nin zerinde birletii politika; yurt sanayiini ve ticaretini
gelitirmeyi amalayan, zel giriime ncelik veren, onu koruyan, mlkiyet
haklarna saygl bir ekonomik dzeni, yasal erevesi ve kurumlaryla
oluturmak ve kkletirmektir (Demir, 1994: 51).
zmir ktisat Kongresi kararlarnda devletin iktisadi yaamda fiilen
stlenecei belirli ilevlerin olduu bunlarn da arlkl olarak altyap ile
ilgili olduu belirtilmitir. Devlet demiryolu, karayolu an kuracak,
limanlar ina edecektir. Haberleme rgtn gerekletirecek, eitim
ilerini stlenecektir. Ticaret ve sanayi bankalarnn kurulmasna ve
ortaklna nclk edecek, ancak buralardaki paylarn daha sonra zel
Kesim'e devredecektir. Devlet katksz bir liberal iktisat politikas yani
"braknz yapsnlar, braknz gesinler" yanls olmayacak ama, ekonomik
yaamn gereklerini bizzat stlenip gerekletiren de olmayacaktr
(Kuyucuklu, 1986: 174).
Kongre'de yabanc sermaye konusu da tartlm, yabanc sermayeye kar
olunmad nemle vurgulanmtr. Atatrk Kongre'nin al konumasnda
yabanc sermayeye kar olmadn sylemitir. Ancak, Trk yasalarna ve
rfne saygl yabanc sermaye istediini, yabanc sermayenin bundan
deiik bir dzenleme biimindeki varlna kesinlikle kar olduunun da
altn izmitir. Atatrk'n bu dncesi "Misak ktisadi" belgesinin 9.
maddesinde yer almtr. Bu maddenin gerei Ocak 1924'te yabanclarn
mlk edinmelerini serbestletiren bir yasa ile yerine getirilmitir. Ayrca
1927 Teviki Sanayi Kanunu'ndan yabanc sermayenin de yararlanmas
dnlmtr.
Yukarda aklananlara ek olarak unlar da Kongre'de alnan kararlar
arasndadr (Aydemir, 1981: 348):

Anonim irketlerin kurulmalarn kolaylatrmak,

Milli Bankalarn kurulmas,
Demiryollar inasnn hkmete bir programa balanmas,

Sanayiin teviki,
Yerli mal giyilmesi,
Amele denen i erbabna bundan sonra ii denilmesi ve sendika
hakk tannmas,
Memlekette ticaretin tamamen serbest braklmas.

Alnan kararlardan aka grlmektedir ki, uygulanacak iktisat

politikasnn liberal izgiye yakn olmas dnlyordu. Ancak bu
dnemde benimsenen liberal politikalarn zorunlu bir "laissez faire"
uygulamas olup olmad tartlabilir. Yeni Cumhuriyet Lozan Anlamas
gerei 1928 ylna kadar gmrkleri dzenleme yetkisine sahip
olmadndan, kamu otoritesinin serbest ticareti terk etme seenei yoktu
(Balkanl, 2002: 87).
Lozan Anlamas henz sonulanmam, milli mcadele sreci tm hzyla
devam ederken byle bir ekonomi kongresini toplam olmas dahi,
Atatrk'n iktisadi soruna ne derecede nem verdiini gstermeye
yeterlidir. Bandan sonuna Atatrk'n ynlendirdii Kongre'de iktisat
bakannn u szleri makroekonomik bir istikrarn formln verir
niteliktedir: "Gayemiz, istihsalimizi ihtiyacmza gre tezyid ederek kendi
kendimize kifayet etmeye doru gitmek olmaldr. Harice gndereceimiz
istihsalatmz da ihmal edemeyiz. thalatmzla ihracatmz arasnda
tevazn ancak bu suretle mmkndr. Aksi halde iktisadiyatmz iflas
tehlikesinden yakasn kurtaramaz" (kn, 1997: 222).
2.2. Kalknma Planlar
Dnyada ilk demokratik kalknma planlar 1931 ylnda Trkiye'de
uygulamaya konulmutur. Bu planlar Atatrk'n Trk Ulusu'na armaan
ettii nemli bir ekonomik reform hareketidir. Bu kalknma planlar eldeki
kt kaynaklarla halkn ihtiyalarnn en iyi biimde karlanmasna ynelik
olarak hazrlanmtr. Atatrk Birinci Kalknma Plan'n 1933-1938 yllar,
kinci Kalknma Plan'n ise 1938-1944 yllar iin hazrlatmtr. Her iki
kalknma plannn da temel amac, hammaddesi Trkiye'de olmasna karn
dardan ithal edilmek zorunda kalnan rnlerin lkemizde retilmesini
salamakt. Bu amala tekstil, iplik ve dokuma fabrikalar kurulmu,
devletin tevikiyle zel giriim olarak baz iftilerin de katlmasyla Alpullu
ve Eskiehir gibi baz eker fabrikalarnn kurulmasna giriilmi ve bunlar
gerekletirilmitir. 1925 Ylnda devlet sermayesiyle Sanayi ve Maadin
Bankas kurulmutur. Bankann amac fabrika kurup ynetmek olarak
belirlenmitir. Bu bankann desteiyle Kayseri-Bnyan plik Fabrikas TA,
sparta plik Fabrikas TA, Ktahya ini leri TA ve bunlar gibi bir ok zel
kurulu devletin de ortak olmasyla faaliyete gemitir (Kuyucuklu, 1986:
180).
2.3. Atatrk Dnemi'nde Balca Ekonomik Giriimler
Atatrk'n fiilen ekonomiyi ynlendirdii dnemde gerekletirdii somut
ekonomik giriimlerin bazlarn maddeler halinde sralamak, onbe sene

gibi ksa bir zamanda devasa bir kalknma hamlesine giriildiini

gstermeye yeterlidir:

Trkiye Bankas alm ve bylece ulusal bankacln ilk adm

atlmtr.
Uakta eker fabrikas kurulmutur.
Kayseride uak fabrikas kurulmutur.
Bnyan Dokuma Fabrikas almtr.
Ereli Bez Fabrikas almtr.
Nazilli Bez Fabrikas almtr.
Aar vergisi kaldrlm ve Trk kyls ar bir ykten kurtarlmtr.
Anadolu Demiryollar satn alnarak ulusallatrlmtr.
Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu kurulmutur.
Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas kurulmutur.
Gemlik Suni pek Fabrikas, Bursa Merinos Fabrikas, zmit Kat
Fabrikas, Kayseri plik ve Bez Fabrikas, Eskiehir eker Fabrikas gibi
pek ok kurum ve kurulu oluturulmutur.
Ticaret ve Sanayi Odalar kurulmu, daha sonra da Trkiye Ticaret ve
Sanayi Odalar Kongresi toplanmtr.
statistik Umum Mdrl kurulmutur.
Hkmete iktisadi konularda fikir vermek amacyla eitli meslek
kurulularnn temsilcilerinden oluan Ali ktisat Meclisi kurulmutur.
Birinci ve kinci Kalknma Planlar oluturulmutur.
1927 Ylnda Teviki Sanayi Kanunu karlmtr.
1930 Ylnda Sanayi Kongresi, 1931 ylnda da Ziraat Kongresi
toplanmtr.

3. Atatrk ve Devletilik
Devletiliin iktisadi dzlemdeki grnm "karma ekonomi" anlaydr.
"Karma ekonomi" yaklam sosyalizm benzeri bir yaklam olmayp, esas
itibaryla, ekonominin gerekli altyapsn hazrlayp, kalknma srecine
paralel olarak piyasa ekonomisine geiin gerekletirilmesidir.
Atatrk'n Devletilik anlay bir kalknma modelidir. Atatrk Devletilik,
kamu hizmeti dndaki ticari ve snai teebbslerinin pazar ekonomisi
kurallar gereince kurulup iletilecei ve gn gelince geni bir mlkiyet
zemini zerinden zel kesime devredilecei, kalknmada devlet
ncln tanyan bir pazar ekonomisidir (Aysan, 2000: 35). smet
Giritli'nin yorumuyla Atatrk Devletilii "...sosyalizmin anlad manada
ve bir doktrin mahiyetinde olan devletilik deil, sadece pratik ve
pragmatik manada yani milli ekonominin zaruretleri, memleketin hzl
kalknmas ve bunun iin sanayilemesi ihtiyac ile snrl olan zel
teebbsn tam gvenlik ve istikrar iinde varln srdrmesini de
lzumlu bulan baka bir deyimle, karma ekonomi sistemine dayanan hzl
sanayilemeye dnk bir kalknmay gerekletirecek bir devletiliktir"
(Giritli, 1975: 298).

Grld gibi, Atatrk'n Devletilik lkesi esas itibaryla bir kalknma

modeli olup, kat bir ideoloji olarak alglanmamaldr. Atatrk'n Devletilik
lkesi deerlendirilirken dnemin ekonomik koullar gz nnde
bulundurulmaldr. Falih Rfk Atay'n u szleri Devletilik ilkesinin
zaruriyetten doduunu aka gstermektedir: "Yeni Trkiye'de
Devletilik, bir ekonomik meslek olarak domamtr: Bir tarihi zaruret
olarak domutur. Yaplacak eyleri devletten baka yapabilecek olan
yoktu. Mesele bundan ibaret. Yeni Trkiye, kendi yapmak veya hi bir ey
yaplmamasna boyun emek arasnda semeli idi" (Atay, 1984: 452).
Atatrk dneminde uygulanan devleti iktisat politikasnn, 1930'lu yllarda
arlk kazanmas, devletilik ilkesinin zaruriyet sonucunda ortaya kt
tezini dorulamaktadr. nk, zmir ktisat Kongresi'nde benimsenen,
liberal izgiye yakn politikalar beklenen sonucu dourmamtr. zel
teebbs istenileni verememi, mit edilen sanayileme
gereklememitir. Aslnda dnya konjonktr de o yllarda devletilik
ilkesinin uygulanmasna msayitti. "Laissez Faire"ci liberal iktisat
politikalar ABD bata olmak zere gelimi Bat lkelerinde baarszla
urayarak byk bir ekonomik bunalma dnmt. Bat ekonomilerinde
ortaya kan bu bunalmn esas nedeni [ Arz>Talep] olgusuydu. ktisat
biliminin temel gayesi Arz-Talep eitliini salamaktr. nl iktisat Keynes
1936'da yaynlad "stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi" isimli
kitabnda bu eitliin ancak devlet mdahalesi yoluyla salanabileceini
savunmu ve bu mdahalenin teorik altyapsn hazrlamtr. Devlet
otonom yatrm harcamalar yoluyla milli geliri arttrarak Arz-Talep eitliini
kurmalyd. Trkiye'nin temel ekonomik sorunu ise kalknma problemi
olduundan, esas savan talep cephesinden ziyade arz cephesinde
verilmesi gerekiyordu. Trkiye'nin 1930'lardaki "karma ekonomi" modelinin
bu nedenle iktisat biliminin alt dallarndan olan kalknma iktisadnn ncs
olduu rahatlkla sylenebilir. Atatrk, ekonominin arklarn dndrmek
iin devlet mdahalesinin nemini Keynesden nce grm ve gereklerini
hayata geirmitir. Bu nedenle Atatrk, kan ve atele rl bir yokluk
ortamnda, Trkiyenin bamszln ve varln gerekletirme
mcadelesini srdrrken, gerekli grd ilkeler arasna Devletilii de
yerletirmitir.
Atatrkn Devletilik politikas, yalnz iktisat politikas ile ilgili bir kazanm
deildir. Devletilik politikas, ayn zamanda, tam bamszlk ilkesinin
btnlenmesidir. Atatrk, siyasi bamszln ancak ekonomik
bamszlkla srdrlebileceini syleyerek gelecekteki yneticileri
uyarmtr. Ancak daha sonra gelen kadrolar bir kalknma modeli olan
Devletilik lkesini devam ettirememiler ve yanl kalknma stratejileri
izleyerek ekonomimizi da baml bir hale getirmilerdir. Bugn
yaadmz srete ekonomik bamszlk-siyasi bamszlk arasndaki
ilikinin ne derece nemli olduunu daha iyi grmekteyiz.
Atatrk Devletiliinin CHP'nin Mays 1931 Kongresi'nde saptanan
programndaki tanm yledir: "Bireysel alma ve ileri temel tutmakla
birlikte olanakl olduunca az sre iine ulusu refaha ve lkeyi bayndrla
eritirmek iin ulusun genel ve yksek karlarnn gerektirdii ilerde

zellikle ekonomik alanda devleti eylemli olarak ilgilendirmek nemli

ilkelerimizdendir." (Alp, 1998: 243).
Grlyor ki Devletilik (karma ekonomi) = devlet + zel sektr'dr.
Devletin, "karma ekonomi" politikasna gre kurduu sanayi kurulularna
ve ortaklklara Kamu ktisadi Teebbs (KT) denilmektedir. Smerbank
(1933) ve Devlet Sanayi Ofisi (1932) bunlardan en nemlileri arasndadr.
Dnya Ekonomisi, tarihinin en ar ekonomik krizini yaarken, Trkiye
Atatrk'n aklc ekonomi politikalar sayesinde bu buhran en hafif biimde
atlatmtr. 1929-39 Dnya sanayii retim art %19 iken Trkiye'de %96
olmutur (Tekin, 2001: 186-187).
Buraya kadar olan aklamalarmzdan u sonular karmamz
mmkndr. ncelikle, Devletilik lkesi iki ana hedefe odaklanmtr: i)
"ktisadi Bamszlk", ii) Hzl Kalknma. Bu hedeflere o dnem koullar
iinde pr liberal bir politika ile ulama olana yoktur. Atatrk serbest
piyasa ekonomisine kar olmayp, zaman iinde zel sektrn geliip
devlet sektrnn stlendii ilerin bir ksmn devralmasn istemitir. Bu
nedenle, Devletilik lkesi "ekonomide btn ileri herzaman devlet
yapacak" anlamna gelmemektedir. Dolaysyla, bazlarnn ne srd
gibi, "Devletilik lkesi artk sona erdi" szleri bu ilkenin anlamn
kavrayamamaktan veya Atatrk Sistem'e kar nyarglardan ileri
gelmektedir.
4. Atatrk ve Ekonomik stikrar
Atatrk srdrlebilir bir kalknma iin ekonomik istikrara ne derecede
nem verdiini politika ve uygulamalaryla gstermitir. Atatrk
dneminde d ticaret a olmadan, enflasyona bavurulmadan, dengeli
ve istikrarl bir kalknma salanmtr. Atatrk, para skntsna bir zm
yolu olarak emisyona bavurulmas nerilerine her defasnda kar
kmtr (Erolu, 1981: 50-51).
Atatrk'n 1 Mart 1922 Tarihli T.B.M.M. al konumasnda "Trk paras
salam deerini tutmaktadr. Hkmet bu siyasaya ok deer vermektedir;
bundan byle bu siyasadan ayrlmayacaktr" szleri istikrarl bir para
politikasndan yana olduunu gstermektedir (Balkanl, 2002: 87). Baslan
parann retim karl olmaldr. lkenin retiminde art olmakszn para
baslmas, yani ak finansman politikas talebi arttracaktir. Arz-Talep
dengesi Talep lehine bozulaca iin byle bir politikann ilk sonucu
fiyatlarda srekli art yani enflasyon eklinde kendisini gsterecektir.
Enflasyon verimli yatrmlarn yaplmasn engeller, yksek talep ithalat
arttrrken ihracat caydrr, dolaysyla d ticaret a byr, enflasyonist
politikalar gelir dalmndaki dengesizlikleri arttrr. retim eitli
darboazlarla kar karya kalr ve uzun vadede enflasyonlu bir bymeyi
srdrmek olanakl deildir.
Enflasyona yol amamak iin devletin giderlerini para basarak deil, vergi
gelirleriyle karlamas lazmdr. Dolaysyla istikrarl bir ekonomide i

dengenin salanabilmesi iin G (Devlet Harcamalar) = T (Vergiler)

olmaldr. D dengenin forml ise X (hracat) = M (thalat)'tr. Dolaysyla
makroekonomik bir istikrar iin vergilerden ve ihracattan elde edilen
gelirlerin devlet harcamalar ve ithalat harcamalarnn toplamna eit
olmas gereklidir. Atatrk dneminde bu ekonomik istikrar ilkesinin
benimsendiini ve yaama geirildiini gryoruz. 1930-1938 Yllar
arasnda kalan dnemde (1938 yl hari) X - M hep pozitif rakamlar
olurken, [ T + X = G + M] de byk lde salanm yani ekonomik
istikrar korunmutur. Atatrk bugn uygulamakta zorlandmz istikrar
politikasnn en baarl uygulaycs olmutur. Atatrk'n d ticarete ilikin
olarak 1 Kasm 1934 tarihinde T.B.M.M.'nin alnda yapt u konuma
d dengeye ne kadar nem verdiini gstermektedir: "D ticarette takip
ettiimiz ana prensip, ticaret muvazenemizin aktif karakterini muhafaza
etmektir. nk tediye muvazenesinin en mhim esasn bu tekil eder".
Atatrk bir baka konumasnda da "...stiklal-i maliyenin mahfuziyeti iin
art- evvel, btenin bnye-i iktisadiye ile mtenasip ve mtevazin
olmasdr..." demektedir. Yani maliye politikasnda da bte denklii
prensibini esas almaktadr. Grld gibi Atatrk'n iktisat anlaynda
ne kan unsur istikrarl ekonomi politikasdr. Atatrk'n ekonomik istikrar
konusundaki hassasiyeti, Kurtulu Sava'nn en zor anlarnda bile para
basma yoluna gitmemesiyle aka grlmektedir. Enflasyon sorununu en
zor anlarnda bile yenen bu byk ulus ne acdr ki, byk nderin
bedenen aramzdan ayrlndan sonra bir daha bu dertten yakasn
kurtaramamtr.
5. Sonu
Bu almada Byk nderimiz Atatrk'n benimsedii iktisadi ilkeler ana
hatlaryla ortaya konulmaya allmtr. Atatrk'n temel ekonomik hedefi
btn toplumun mmkn olduu kadar ksa srede kalknmasn salamak
olmutur. Osmanl'dan alnan kt miras bu yolda byk bir dezavantaj
oluturmu ancak yine de Byk nderimizin deyimiyle "az zamanda ok
byk iler yaplmtr". Atatrk'n grne gre btn toplumun
mmkn olduu kadar ksa bir srede kalknabilmesi iin istikrarl iktisat
politikalar uygulamak arttr. Bunun iin gerek i gerek d iktisadi
dengeler gzetilmeli, karlksz para basma gibi kolayc yollara
saplmamal, kesinlikle enflasyonist bir politika izlenmemelidir.
Atatrk, devlete pazar ekonomisine geite nc ve destekleyici bir rol
vermitir. Atatrk dneminde devlet, kalknmann adeta motoru ilevini
grmtr. 1923-1938 Yllar arasnda geen onbe yl boyunca fiyat
istikrar bozulmadan ve bte aklarna gidilmeden ok byk iler
baarlmtr. Burada nemli olan nokta udur; bir kalknma hamlesine
giriilirken ne yaplacann hesaplanp, yatrmlarn nasl finanse
edileceinin planlanarak rasyonel bir ekilde hareket edilmesi gereklidir.
D borla, karlksz para baslarak, enflasyonist politikalarla giriilen
kalknma hamleleri tkanmaya mahkumdur. Atatrk bunlarn hibirine
tenezzl etmemi, gerekletirilen tm ekonomik baarlar ve yaplan
yatrmlar o dnemin kendi gelirleriyle, lkenin geleceinden yenilmeksizin
elde edilmitir. Gerek baar da budur zaten.

Kaynaka
ALP, Tekin, Kemalizm, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998.
ATAY, Falih Rfk, ankaya, Bate Yayn, stanbul, 1984.
AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 1981.
AYSAN, Mustafa, Atatrk'n Ekonomi Politikas, Toplumsal Dnm
Yaynlar, stanbul, 2000.
BALKANLI, Ali Osman, Trkiye'de Ekonomik Gelime ve Kriz, Filiz Kitabevi,
stanbul, 2002.
DEMR, Glten, Devlet-Ekonomi likisinde Dnm, Beta Basm Yaym,
stanbul, 1994.
ERGN, Feridun, K. Atatrk, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, stanbul,
1978.
EROLU, Hamza, Atatrk ve Devletilik, Ankara, 1981.
GRTL, smet, "Kemalizmin Sosyo-Ekonomik Yn", Atatrk Devrimleri I.
Milletleraras Simpozyumu Bildirileri, .. Atatrk Devrimleri Aratrma
Enstits Yaynlar, stanbul, 1975.
KAZGAN, Glten, Tanzimattan XXI. Yzyla Trkiye Ekonomisi, Altn Kitaplar
Yaynevi, stanbul, 1999.
KUYUCUKLU, Nazif, Trkiye ktisad, Beta Basm Yaym, stanbul, 1986.
KN, A. Gndz, Trkiye ktisat Kongresi, Sermaye Piyasas Kurulu
Yayn, Ankara, 1997.
RICARDO, David, Ekonomi Politiin ve Vergilendirmenin lkeleri, Belge
Yaynlar, stanbul, 1997.
SABIR, Hasan, Dnya Siyasetinde Kresel Rekabet Sistemi ve Politikalar,
Derin Yaynlar, stanbul, 2002.
SAYAR, Ahmet, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, Der Yaynlar,
stanbul, 1986.
TEKN, Nil Trker, Anahatlaryla Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, antay Kitabevi,
stanbul, 2001.