Michael Brenner Kısa Yahudi Tarihi Alfa Yayınları PDF

Sevin Altneki, 1964'da stanbul'da dodu.
14 yana kadar Almanya'da yaad, stan

bul niversitesi'nde, ngiliz Dili ve Edebiyat eitimi ald. Almanca ve ngilizceden eviri
yapan Altneki; Margaret Atwood, Bassam Tibi, Mahmood Mamdani, Arthur Koestler,
Ursula K. LeGuin, Klaus Peter Mililer, Bruno B ettelheim,Jack London,Juli Zeh gibi ya
zarlarn yaptlarn ve makalelerini Trkeye kazandrd.
KISA
YAHUDi TARiHi
MICHAEL BRENNER
EVREN: SEVN ALTINEK
ji!#i
TAR i H
Alfa Yaynlan 2249

Tarih 5
KISA YAHUD TARH

Michael Brenner
zgn Ad: Kleine ]dische Geschichte

Verlag C.H. Beck, 2008
Almanca Aslndan eviren: Sevin Altneki
1. Basm : Ekim 2011
lSBN : 978-605-106-390-4
Sertifika No: 10905
Yaync e Gene/YaynYnetmeni M. Faruk Bayrak
Genel Mdr Vedat Bayrak
YaynYnetmeni Rana Alpz
Dizi Editr Hlya Hatipolu
Redaksiyon Nejat Arnasl
Dzelti Ahmet ztarhan
Kapak Tasanm Gkhan Burhan
Grafik Uygulama Kamuran Ok
Verlag C.H. Beck oHG, Mnchen 2008
2011,ALFA BasmYaym Datm San. veTic. Ltd. ti.
Kitabn Trke yayn haklan Akcal Ajans araaly/a Alfa BasmYaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.'ne
aittir.Yaynevinde yazl izin alnmadan ksmen ya da tamamen alnt yaplamaz,
hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaymlanamaz.
Bask
ve
Cilt
Melisa Matbaaclk
Tel: (212)
674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.
Ticarethane Sokak No: 53

Tel:
34410 Caalolu stanbul, Trkiye

(2l2) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00
www.alfakitap.com
info@alfakit>o.com
NDEKLER
HAR TALAR
NS Z
1.
UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN B R HALK
2.
SRGNDENVATANA D N: RAH PLERVE PEYGAMBERLER
23
3.
B RAN CEDENYUNANCAYA:AA GILAMA VE HAYRANLIK
33
4.
MODIIN'DEN KUDS'E: B RYAHUD DEVLET KURULUYOR,

YIKILIYOR
41
5.
KUD S'TENYAVNE'YE: D ASPORA KEND S N

MERULATIRIYOR
53
6.
MED NE'DEN BA GDAT'A: SLAM EGEMENLG ALTINDA OLMAK
65
7.
SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - BERYARIMADASI'NDA

YAHUD KLTR
77
8.
LUCCA'DAN MAINZ'A:AKENAZ - O RTA AVRUPA

YAHUD LGN N KKENLER
87
9.
L ZBON'DANVENEDK'E:KOVULMANIN SONULARI
105
10.
HAYBER'DEN ROMA'YA: MESH VE M ST K HAREKETLER
119
11.
BATIDAN DO GUYA:POLONYA'DA YEN B R MERKEZ
129
12.
DEZZAU'DAN BERLN'E:TARA YAHUD LER ,

SARAYLI YAHUDLERVE AYDINLANMACILAR
141
vi
KJSAYAHUD TARH
1 3.
GETTODAN SVL TOPLUMA: S YAS ZGRLEME VE

DN REFOrtM
157
1 4.
P OZNAN'DAN NEW OR.LEANS'A: AMERKA'DA YEN BR

BALANGI
1 73
1 5.
PLcNSK'TAN LOWER EAST SIDE'A: DOCU YAHUDLERNN

HAYALLER VE AMERKAN GEREG
1 83
1 6.
BUDAPETE'DEN TEL AVV'E: SON'DA ESK YEN LKE
207
1 7.
TETUAN'DAN TAHR.AN'A: SLAM DNYASINDAK
221
YAHUDLERN AVRUPALILATIRILMASI
1 8.
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR AR.ASI

DNEMDE S YAS KRZ VE KLTREL GELME
233
1 9.
HER Y ERDEN AUSCHWITZ'E: MHA
259
20.
JULIUS STREICHER'N FTLGNDEN KIBUTZ'A:

HOLOKOST'TAN SONRA YAHUD DNYASI
283
RAKAMLARLA YAHUD TARH
314
RESMLER.
31 6
KAY NAKA
31 9
D ZN
324
HARTALAR
Akdeniz
OBasor
c:::
c:::
Aleksandros oannaeos Krall (103-176)

zerk ehir (176)
Makabiler dneminde Filistin
10
ZO 30 -40
50km
viii
KISAYAHUD TARH
... Mmlman dnyasndaki Yatin.i1f1 lilli., "1

MWman lkelerden Huiuiyan
7.-10. yiily)da Hmbyao lkeler iinde
-- 11. ylyl)da emz Bab Slav lkeleri iinde
M
.._ 12. yzylda itibuen Rmya'ya Balbnbr'a ya'flbna
....,. 13. yzylda ingiltee'den 14. yzylda Fnma'dan kovulma
__.. 1391 1492'dcn sonra ispanya'dan kovulma
_.
Ortaadaki gler ve kovulmalar
HARTALAR
- -
..... ,
...
1492'deki kovulmann ardndan Sefarcli Diaspora merkezi
KISAYAHUD TARH
HUDSON KR.FEZI KUMPANYASI
" ?
... -.- .. _
?
- -
:;;.:;;,..,
Gl.<.:u.
'.,
,,_
Muron
Gl
'
\1
Mithigan
Gl
,......-','
r!.. . ,.
Erk/
"-'Go1
oxw
Clcvcland
''.170
Chicago
il UWAll
OClurleston
IJ)U
----------,
i
BATI FLORDA
---, .......
Atlas
Oltynusu
O St. Augustinc
IJ,\'Tf'/,IJRI(',
Meksika Krfezi
c:: y.1775'te yerleildi

c::::::J y. 1800'de yerleildi
7.13 Yahudi cemaat
13. smrgenin snn

1783 ban antlamasndan sonra
A.!JD
Federal devletlerinin bugnk snn
Kuzey Amerika'y a yerleme,
1 7.-1 9. yzyl
HARTALAR
: Yahudilere
OKunk
.
....
Karadeniz
o
oo
200
300km
Rusya'daki Yahudi Pale yerleimi.Yahudilerin says ve blgelerdeki nfusa oranla paylar
1897
ylma ait.
xii
KISA YAHUD TARH
HARTALAR
NSZ
1 7. yzyln sonlarndan bu yana Yahudilik tarihi daima farkl anlatlr.

Yahudilerin Eski Ahit dneminden sonraki tarihini ayrntl bir biim
de kayda geiren ilk tarihi, Hollanda'da srgnde yaayan Fransz bir
Huguenot'tu*. Jacques Basnage ve onu izleyen baka Hristiyan yazarlar
Yahudilerin hakiki inanc, yani Hristiyanl, tanmamalar nedeniyle ilahi
bir cezaya arptrlarak srgn edildiklerini gstermek istiyordu. Onlarn
yorumuna gre Yahudi tarihi, Hristiyanlk kapsamnda, ilahi takdirin bir
parasyd. 19. yzyln balangcndan bu yana, bilimsel yntemler zerin
den Yahudi tarihiyle uraan Yahudi tarihilerse bu tarihi baka sebeplerle
yazd. 19. yzyln balarnda birok Alman Yahudi biliminsan, yaadklar
ada,Yahudilerin zgrlemeyi hak ettiini kantlamak istedi. Bu nedenle
Yahudi tarihini, iinde yaad devlete uyum salayarak refahna katkda
bulunan bir dini aznln tarihi olarak anlattlar. Sonraki dnemlerin Do
u Avrupal Yahudi tarihileriyse Yahudileri, dier uluslar arasnda sayyor,
bal bana bir ulus olarak resmediyorlard; ancak bu ulusun kendi top
raklar yoktu, hatta toprak sahibi olmaya ihtiya da duymuyorlard; siyasi
zerklik,Yahudi cemaati kurumu iinde ifadesini buluyordu. Sonunda Si
yonist tarihiler srail topraklarna odakland. Onlar asndan Yahudile
rin baka halklarn iine dalmalar sadece bir ara aanayd. Onlara gre
*
Reform dneminde 1 6. ve 1 7. yzyllarda Fransa'da ortaya kan, genellikle Fransz

Protestanlar olarak tannan Kalvenci topluluk (ed.n.)
KISAYAHUDTMH
Yahudiler, nerede yaarlarsa yaasnlar, soylarnn vatan srail'e dnmeyi

beklediler.
Yahudi tarihiyle ilgili bunca farkb yorum karsnda sonunda "hakiki"
bir Yahudi tarihinin yazldn iddia etmek yersiz olur. Bugn artk her
tarihi, 19. yzylda Leopold Ranke'nin iddia ettiinin aksine, "gerek
te neler olup bittiinin" anlatlamayacan bilir. Tarihiler de herkes gibi
yaadklar dnernin, kkenlerinin, retmenlerinin, evrelerinin ve siyasi
grlerinin etkisi altndadr. Bir kayna, dierinden daha gvenilir kabul
edebilirler. nemli olan, nceki kuaklarn sorduklar sorularn farkna
varmalar, kendi yorumlarnda aykr kaynaklar dikkate almalar ve tarih
le ilgili grlerinin siyasi veya dini karlara hizmet etme riskine girdii
noktay grerek kendilerine eletirel baknalardr.
Yahudilerin tarihini anlatmak kolay deildir, nk dnyann nere
deyse her yerinde insanlar,Yahudilerle ilgili bir eyler duymakla kalmanu,
onlara dair kendi dncelerini de gelitirmilerdir. Hibir zaman dnya
nfusunun %1 'inden fazlasn oluturmanu bir grup iin bylesi bir erefe
sahip olmak azmsanamaz. Ama Yahudilerden, "Tanr'nn halk" veya "Tan
r katilleri" olarak sz edildiinde, "Yahudi akb"na bavurulduunda veya
"ulusal finans Yahudilii" tehir edildiinde, barbarln hkm srd
bir dnyada srail "uygarln kalesi" olarak vldnde veya barsever
bir dnyann ortasnda gaddar bir rejim olarak lanetlendiinde, tarihinin
gereken mesafeyi korumas zorlar.
Birok Yahudi, Hristiyan ve Mslman iin Eski Ahit -dolaysyla Ya
hudilerin kkeni- kuku gtrmez bir ilahi emirdir. Yahudi, Hristiyan
veya Mslman dnyasnda yetien dinden uzak kiiler de -ou zaman
seklerletirilmi ve zgn dini ieriinden kopuk halleriyle- Eski Ahit
hikayelerini ve szlerini bilir, byleceYahudilerin eski tarihiyle ilgili onla
rn da kafasnda belli eyler canlanr.Yahudilerin sonraki tarihiyse, zellikle
de Holokost'tan sonra, sk sk kurban olduklar bir zulmler dizisi olarak
alglanr. Bylece 20. yzyldaki Yahudi soykrm, onu nceleyen antise
mitizmin [Yahudi dmanl] mantkb bir sonucuymu gibi grnr. Ni
hayetinde gnmzde srail'1e ilgili medyadaki haberler,Yahudilerle ilgili
her tr ura glgeler. Sk sk Yakndou atmas perspektifi zerinden
ele alnr ve bu yzden de tarihleri sz konusu atmann trmanmasnn
nedeni olarak kabul edilir.
*
Sadece il. Dnya Sava'ndakiYahudi Soykmm iin kullanlan bir terimdir (ed.n)
NSZ
BirYahudi tarihi, ufkunu bu tr konularn tesine tamaldr. Bu kita

bn mevcut erevesi dahilinde 3000 yllk bu tarihin baz blmlerine sa
dece ihtiyatla deinilebilirken baka blmlerinden hi sz edilemez. Baz
konulara ise, aksine emsal tekil edecek ekilde daha ayrntl baklabilir. Bu
kitabn omurgas g zerine kuruludur.Yahudiler her zaman g etmedi;
ama g,Yahudi tarihini btn alar ve ktalar boyunca belirledi. Bu yz
den de her blm bir g hikayesiyle balar. Her blmn banda Pesah
Haggadas'ndan bir illstrasyon bulunur. ounlukla bol resimli verilen
kutsal metinler, efsaneler ve dualardan oluan bu derleme, Pesah (Hamur
suz) bayramnn balangcn temsil eden ve Exodus'u [Msr'dan k']
hatrlatan Seder akamnda aile iinde okunur. Her a ve her mekan bu
rada kendi ifadesini bulur ve bulmaya devam etmektedir. Bu kitap iin se
ilen izimler,Yahudi tarihinin ok ynlln temsilen tercih edilmitir.
Literatrn bolluuna baklacak olursa, bugn hibir tarihi Yahudi ta
rihinin btn alar ve corafi blgeleri konusunda uzman olamaz. Bu
yzden de, bu kitab baz blmlerini eletirel olarak incelemek zere
vakit ayran meslektalarma zellikle teekkr ederim. zellikle Eli Bar
Chen, Jrg Frey, Christoph Levin, Jrgen Matthaus, Michael A. Meyer,
Marcus Pyka, Daniel Schwartz, Avinoam Shalem ve Israel Yuval ile edi
trm Ulrich Nolte'ye eletirel ve iyi niyetli incelemeleri iin mteek
kirim. Son olarak da 2007-2008zademik ylmda konuk retim grevlisi
olarak dzenli eitim almalarmdan uzaklap bu kitab huzur iinde
hazrlayabilmemi salad iin United States Holocaust Memorial Muse
um yetkililerine de teekkr etmek istiyorum.
t C.'n"IV tn')McnM
1 Jll:::--t..,.n::>n-t Nt!7..-1
'"'>il t:: W:lNl o"'l?Jl
t-n,w p:.l,; 111::: n a

n, t:I"? "\Ul "' Cl"'\'ru:I
:',wn', :m- ;?11n ;y,, o
1''
1695 ylnda Amsterdam'da baslan bir Haggada'da ilk kez branjce bir harita yaym.land.
Yukardaki fotoraf 1712 tarih.Jj yeni baskdan alnmtr. Kutsal lke'nin haritasnn yn
douya bakyor. Sada aada Nil Deltas grnyor. eria Nehri soldan saa yatay olarak
akyor. Haritada srail halknn tarihindeki olaylar ve sembolier kaytl, mesela Exodus'un
........ .... ....
":r'l'Xl:uwlJXln m;
rT:i'Jl1U7o;i 'l;,.v
'U'1%'"'ln J'\
:t>' s
- ..,
n:m 12'
-tzi
ro vr 11:1
:-:l,. ,,
"'l::t}"l.>-:'I, no-, n
"'1:1'1'b )) :u'\"l 't'
-,;,:,'"in .,,
:u:r.;'\'>
r:a '"
"'91>"'1:0.
i
":"M"'ln"M"\
"" :
.,1,
'""' l'\
'\1 .., nl,
T'l"\M ..,,
:n-ut, :"ljln'):l 7T1
c.'"'1"1' : ':'ln 11
't'I an
.. ,
rl)"'\:nlQ "
n"' .,,,
"''"" "I\'
C.,.11'"11'
'>'O"l:l'al'
:Wary:Nl"IC:I. l"'l''lll'll .,, 'MMnm:ljl l'

:V"ll..,.,
m'ln.,.
[Msr'dan k] 41 dura gsteren bir tablo veYums Peygamberin binip kamak iste
dii gemi. Kartal, k 19:4' iaret ediyor:" . . . sizi nasl kartal kanatlar zerinde tad1m . . .
grdnz. " En solda evin verandasdaki ar kovanlar ve ortada yer alan inekler, st ile bal
ve burlar da Vaat Edilmi Topraklar' simgeliyor.
KISAYAHUDTAlH
Mantova'dan bir Haggada (1560) Yeu 24:2'deki bir metni ("atalarnz eski zamanda [F
rat] Irman te tarafnda otururlard") ima ederek brahirn'in gondol zerinde bir nehri
gemesini gsteriyor. Resim bylece Patriarklarn Mezopotamya'daki kkenlerine ve uzun
g tarihlerine gndermede bulunuyor.
1
UR'DAN KENAN LKESNE:
G EDEN BR HALK
Balangta g vard. lk insanlar Adem ile Havva, Gan Eden'den yani

Cennet Bahesi'nden kovulur.Tektanrcln kurucusu brahim,Tanr'nn
"Leh leha" ("Git") emrine uyup Mezopotamya'daki vatan Ur'dan Kenan

lkesine g eder; torununun olu Yusuf da buradan Msr'a gider. Birka
kuak sonra da Musa,Yahudileri, kendilerine ayrlan vatana, halkyla ayn
ad, yani srail adn, yani brahim'in torunu Yakub'un ikinci adn alacak
olan lkeye geri getirir.
En azndan Tanah, dnya edebiyatnn herhalde en baarl ve kukusuz
en etkileyici kitab, bu hikayeyi bize byle anlatr. Bu kitabn baar yk
s, bu belgenin antik an nemli uluslarndan Msrllar veya Asurlular,
Persler veya Babilliler,Yunanllar veya Romallar tarafndan deil de tarihi
boyunca btn bu halklarn egemenliinde yaayan kk bir ulus tara
fndan yazlm olmas nedeniyle daha da artcdr. Ama yine de Hristi
yanln ve Mslmanln yaylmasyla insanln byk bir blmnn
edebi ve dini mirasnn temel unsuruna dnen,Yahudilerin ite bu mi
rasdr. Eski Ahit'te sz geen Yahudilerin efsanevi kkenleri, bu mirasla
birlikte dnya apnda n kazand.
KISAYAHUD TARH
Daha sonralar Hristiyanlkta Eski Ahit adn alacak Tanah'ta yasal kai
deler, bilge edebiyat, ahlaki vaazlar, ak arklar ve mistik vizyonlarn yan
sra tarihsel olaylar da bize retmeye yeltenen kitaplar yer alr. Bunlar
genellikle tarihsel olarak dorulanabilen anlatlar deildir. Zaten yazarlarn
niyeti de tarihsel olaylar mmkn mertebe gereki bir biimde tasvir
etmek deildi. Teolojik yorumlar onlar iin ok daha temel bir nem ta
yordu. Hem sz edilen gler gibi efsanelerin ne zaman anlatlmaya
balacl hem de yazllarnn kesin tarihi bilinmiyor. Tarihsel aktarmn
z kukusuz srail ve Yahuda Krallklar zamanna uzansa da Tanah'n
blmleri, nihai ekillerine ancak Pers veYunan dneminde kavumutu.
Metinler zellikle de bu yzyllardaki srailoullar veYahuda halklarnn
durumunu gstermeleri asndan faydal ve bu balam dikkate alnarak
yorumlanmal. Ancak bu dnemden sonraYahudilerin tarihinden sz ede
biliriz. Bu kitabn, bu dnemin ncesinden balamasnn basit bir nede
ni var: Tarihsel gereklik paylarndan tamamen bamsz olarak Eski Ahit,
sonraki yzyllar ve binyllarda Yahudilerin bilincini yle eitli ynlerde
etkiledi ki, bu kitaplara dair bilgi birikim.imiz,Yahudi tarihini anlamanuz
asndan ok nemlidir. Bu nedenle kitabn bu blm, byk lde ta
rihsel kesinlik tayan olaylar deil,Yahudiliin ok tesinde anlam tayan
mitleri ve efsaneleri ele almaktadr.
Mitsel Balanglar
Eski Ahit srail'in tarihiyle deil insanln kkeniyle balar. Adem ile Hav
va ilk Yahudiler deil, ilk insanlardr. Eski Ahit'in dnya tasavvuruna gre
ilkel ada halklar yoktur. Babil Kulesi'ni ahlakszca ina ederek Tanr'ya
ulamak isteyen ve kendilerini dev aynasnda gren insanlar, ilahi mdaha
leye urar ve o ana kadar birlik olan insanolu, farkl dillere, farkl uluslara
blnr. Dnme uraclktan sonra brahim acln alan Abram figr de
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam'da oktanrclktan tektanrcla geii
ve bu haliyle de belki antik dnyann en byk devrimini temsil eder.
srail'in komular ve dmanlarna dnen halklar da brahim'in soyun
dan gelir. Burada zellikle en byk olu smail akla gelir; slami gelenee
gre smail, brahim'le birlikte Mekke'deki Kabe'yi ina etmitir.
Eski Ahit'in genel olarak daha kk oullarn meru miraslar oldu
unu belirtmesi, gl Asuri ular, Babilliler ve MsrWarn sk sk kendi ara-
UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN BR HALK
larnda top misali oynadklar bir konuma gelen srail'in durumunu yans
tr. shak, vey aabeyi smail'i;Yakub, ikizi Esav' izlerken Yusuf Yakub'un
on birinci oluydu ve Davud, sekiz erkek kardein en kyd. Btn
Eski Ahit anlatsnn bakahramanysa ne yukarda sz edilen kahraman
lardan biri, ne Msr kleliinden halkn kurtaran Musa, ne de aya ve
Yeremya gibi Eski Ahit'in en gl sesleri olan peygamberlerden biriy
di. Baaktrn bahsi ilk kez,Yakub'un Tanr'nn bir meleiyle kavgasnda
geer. Yakub bu kavgada srail'e, yani "Tanr'yla green"e dnr. Yeni
Ahit'teki sa'nn ve Kuran'n Muhammed'inin aksine Eski Ahit anlatla
rnn odanda bir topluluk, srail Halk bulunur. Bu durum Eski Ahit'i,
Aineias veya Odysseus gibi bireysel kahramanlar etrafnda dnen ada
Yunan efsanelerinden de ayrr.
Her kltrn kendi dou mitleri vardr. srail sz konusu olduunda
bunlar karmak ve eitlidir. Bugn "din" veya "ulus" dediimiz ey, bu
durumda en bandan beri birbirinden ayrlmaz biimde birlemitir. Bu
durum, birok Yahudi'nin bilinci asndan modern zamanlara kadar uza
nr: Eski Ahit onlara hem dini bir yaanun resmi kayna hem de szde
atalarnn tarih kitab olarak hizmet eder.
Yahudi geleneine gre babas Terah'n putperestliinden ayrlp tek ve
grnmez bir Tanr'ya tapnan brahim, Tanr'nn "ulusal" vaadinin muha
tabdr: Zrriyetinden, bizzat Tanr'nn setii byk bir halk doacaktr.
Bu seilmilik, Yahudilerin gelecekte kendilerine dnk alglarnda dier
halklara gre ahlaki olarak yceltildikleri anlanuna gelmez; her eyden
nce zellikle Tora'da, Musa'nn Be Kitab'nda, din yasalar balanun
da aklanan zel ykmllkler anlanuna gelir. Tanr'nn Sina Da'nda
emirlerini emanet ettii Eski Ahit'in Musa's, yeni bir din anlaynn ba
nda durur ve ayn zamanda da brani kleleri Msr'dan karp bir halk
olarak ekillendiren ana figrdr.
Musa'nn Be Kitab'nda anlatlan btn tarihsel olaylarda olduu gibi
Eski Ahit dnda kantlarn bulunmad Exodus [Msr'dan k] bl
m, izleyen kuaklarn kolektif bilincine nemli bir olay, srail halknn
ve Yahudi dininin adeta "ikinci douu" olarak yerlemitir. Gnmz
de de dnyadaki btn Yahudiler eitli bayramlarda bu g anar. Pesah
Bayranu'nda lde g edermi gibi hamursuz (mayasz ekmek) yer; Suk
kot Bayranu'nda srailoullarnn g srasndaki yaanun hatrlatmas iin
10
KISA YAHUD TARiH
Eski Ahit'teki anlatma gre

Yakub, Melekle savarken
srail'e, yani "Tanr'yla
green"e dnt, burada
1659 ylna ait Rembrandt'n

hayalinde canlandrdJ haliyle
resmedilmitir.
yapraklardan barakalar ina ederler. En etkileyici olanysa herhalde her yl

Pesah bayramnn Seder akammda her Yahudi'nin, klelikten kurtuluu
kendi varlyla ilikilenrurerek Msr'dan srail lkesine bizzat kendisi gel
mi gibi bir bilince sahip olacana dair yemin etmesidir. Bu sayede Eski
Ahit'te anJatlanlar yzyllar boyu sonraki kuaklarn tarih duygusu iin bir
paradigmaya dnmtr.
Yahuru yl dngs, Eski Ahit'teki olaylara dayanan bu tarih anlayna
katkda bulunur. Yahudiler, her ilkbahar Msr'dan k hikayesini okur
ken adeta Exodus'u [Msr'dan k] yeni batan yaarlar. Her k, M 2.
yzylda kinci Kuds Tapna'nn yeniden kutsanmasn hatrlatan tren
kandilleri* yakarlar. Her yl Ester Kitab'nda tarif edildii haliyle PersliYa
hudilerin kurtuluunu anarlar. Sinagogda her hafta okunan Tora blmleri
daha da nemlidir. Her yl ayn dnemde dnyann btn sinagoglarn*
Hanukka ( branice "Kutsama"), Iklar Bayraru olarak da bilinir. kinci Kuds

Tapna'na Zeus adna bir sunak eklenmesinden yl sonra (M 165) Tapnak'n
yeniden kutsanmasnn arnldJ bayram. Yeniden ele geirilen Tapnak'taki menora'y
yakmak iin bir gn yetecek kadar bulunan ya, 8 gn boyunca yanar. Bunun arnsna
bayram boyunca 9 kollu Hanukiya yakbr (ed.n.)
UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN BR HALK
11
M usa, Michelangelo'dan Rembrandt ve

ChagalJ'a kadar saysz sanatya eserlerinde
esin kayna oldu. Bu sreteYahudi ve
Hristiyan motifler karlkl olarak birbirini
etkiledi. Burada 1 9. yzyln Alman-Yahudi
sanats Moritz Daniel Oppenheim, Musa'y
kanun tabletleriyle gsteriyor.
da ayn blm okunduu iin tabiri caizse btn Yahudiler sonbaharda

dnyann yaradln, kn atalarnn biyografilerini, ilkbaharda da ldeki
g yaarlar.
Geleneksel Yahudi tarih anlaynda Eski Ahit sonras yzyllardaki b
tn olaylar ikincil nemdedir. Bir sonraki en nemli olay, gelecee erte
lenmitir: Yzyllardr umutla beklenen ve btn insanJarn bar iinde
birlikte yaayacaklar dnemi balatacak olan Mesih'in gelii. Eski Ahit'in
tarihncesi ile Mesih topyas arasndaki dnem -kinci Tapnak'n
70
lnda yok edilmesi gibi birka istisna hari- sadece uzun bir ara dnem
kabul edilir ve bu dnemde yaanan olaylar, yazlmak bir yana, hep birlikte
anlacak kadar deerli deildir.
Eski Ahit tarihi, g eden bir halk anlatr. "Halk" ve "g" kavramlar,
Eski Ahit'in tarihsel anlaynn ana unsurlar olarak Yahudilerin kendile
rini kavraylarn modern zamana kadar belirlemitir. Anlatlar, vatan ve
srgn etrafnda dner; srail'in Asurlularca yok edilii veya Yahudallarn
Babil'den srlmeleri, bu anlatlara damgasn vurur. Bu anlatlar, ne olursa
olsun sonraki dnemlerde yaanan srgn deneyimleri esnasnda Yahudi
lere teselli ve umut vermitir.
12
KISAYAHUD TARH
Geri Eski Ahit'te srail lkesi, brahim'e ve evlatlarna vaat edilmitir

ama bu vaat o kadar da kolay gereklemez. brahim, Mezopotamya'daki
Ur ehrinden Arami ehri Harran'a, oradan da Msr'a gider ve ancak daha
sonralar Vaat Edilmi Topraklar'a dner. Torunu Yakub, Aram'da kaynpe
deri Laban'n yannda yirn.i yl geirir, sonra dner ve yalhnda btn
ailesiyle birlikte oluYusuf 'un peinden Msr'a gider. Ancak 400 yl sonra
Musa ile Harun, kleletirilmi branileri tekrar srail lkesine gtrr.
Ama bu dn asla bir zafer alay deildir. srail halk yolda homurdanr;
yol boyu Msr'daki refahn hasretini eker. St ile bilin akmasnn bek
lendii lke, devlerin ve konuksever ok az insann yaad yabanc, kra
bir lkedir. Eski vatan, yabana dnmtr ve keif iin gnderilen on iki
ncden onu firavunun kendilerini on belayla kovduu o lkeye dnmek
ister. Nihayet srailoullar, Yeu'nun liderliinde yabanc vatan fetheder,
ama hem Musa'nn hem de krk yl nce yolculua kan kuan eria
lrma'n gemesi yasaktr. Nasl ki Odysseus, ancak saysz engel atktan
sonra vatan thake'ye dnyorsa, Yahudiler iin de vatana dn, engelli
bir koudur.
Yakub'dan srail'e
Vatan ile srgn arasndaki elikili iliki,Yahudilerin varlklarn belirle
meyi srdrd.
zamanlardan beri srail lkesiyle srekli duygusal bir
iliki iindeydiler, ama daha Eski Ahit zamanlarnda "srailoullar"nn

byk bir ksm, Msr'da ve Babil'de Pers, Yunan ve Roma egemenlii
altnda yayordu. Eski Ahit'in baz kitaplarna Diaspora'nn bak as
damgasn vurdu.
"srail" kavram farkh tanmlara aktr. Balangta "srail'', Kuzey
Krall'nn kendisine verdii isimdi. Oysa Eski Ahit'te anlatlanlara ba
kldnda kelimenin tam anlamyla nce sraiJ'e (Yakub) ve ocuklarna,
yani "srail'in Oullar"na karlk geliyordu. Eski Ahit'te aktanlanlara gre
fetihten sonra lkenin eria Irma'nn batsnda ve ksmen de dousunda
kalan ksmrn paylaan ve ynetici olarak tek tek hakimler, sonra da krallar
baa geiren on iki srail kabilesi bu oullardand. Kral Sleyman'n l
mnden sonra, diye devam eder Eski Ahit, lke bakent Kuds etrafnda
Kuzey Krall srail ve Gney KrallYahuda olmak zere blnd. Bun
dan sonra srail devleti, artk sadece "srailoullarnn" bir ksmn temsil
GRi
13
etmeye balar. Kuzey Krall srail, 722 ylnda Asurlu fatihlerce ele gei
rildiinde vatandalar srgne gnderilir veya kleletirilir. Gnmze
kadar bu on "Kayp Kabile"nin kaderine dair saysz efsane anlatlntr.
Evlatlarnn Dou Asya'dan ta Bat Afrika ve Gney Amerika'ya kadar
gittikleri sylenir. srail Krall'nn haritadan silinmesinden sonra Gney
Krall Yahuda, bu kralln geleneklerine ve kendini alglayna uyum
salayp kendisini "srail" olarak tanmlar. Bu ekilde "srail" kavram, 2500
yl sonra modern srail devleti kurulduunda da kullanlmaya balanmtr.
Ama Gney Krall Yahuda'nn geici olarak varln srdrmesiyle
"Yahudallar" veya "Yehudim", yani Yahudiler kavranu da arlk kazan
maya balad. Yava yava iki kavram i ie geti. Bunun yannda bazen
srail veya Yahudi halknn dilini de adlandran, yine Eski Ahit'te yer alan
braniler (ivrim) kavranuyla da karlarz.
Benzer bir kavram eitlilii srail blgesi iin de vardr. lk ad Kenan
lkesiydi. srailoullar lkeye srail veya Yahuda dediler. Asurlular fethet
tikleri Kuzey Krall srail'i, Samiriye eyaletine dntrdler; bu ba
kentlerinin de adyd.Yahuda da, Babil Kral Nabukadnezar tarafndan fet
hedilip Kuds'n 586 ylnda yklyla bamsz bir devlet olarak kme
sinden sonra nce Babil, sonra da Pers eyaleti "Yahud"a dnt. Yenilen
Yahudileri aalamak amacyla Antik Filistinlilerden* esinlenilen Filistin
kavranu ancak Romallar dnem.inde kabul grd.
Bir halkn farkl kabile topluluklarndan ortaya k her zaman ev
resinden yaltlmasyla kout bir geliim seyri izler;Yahudilerde bu durum
yzyllar getike artan bir dlanmaya yol at. Antik dnyann dier halk
laryla arasndaki belki de en nemli fark, tektanrl olmasyd (tek istisna,
ksa sre Akhenaton'un egemenlii altnda bulunan Msr'd) . Uzun bir s
rete gelien ve muhtemelen srgn deneyimiyle en saf haline kavuan tek
ve stelik grnmez bir Tanr'ya olan inanlar, srail'i evreleyen halklar
tarafndan anlayszlk ve sk sk ok net bir reddiye ile karlannt. Eski
Ahit'te tarif edilen baka snrlar daha nce ve daha tutarl biimde olumu
olabilir. Y iyeceklerle ilgili ok saydaki kstlama dnldnde erken
bir dnemde domuz etinin yasaklanmasndan zellikle sz edilmeli; n
k bu yasak srailoullarn, arkeologlarn yerlemelerinde saysz domuz
kemii bulduu komu halklardan ayryordu. Bu tr gndelik farkllk*
Philister (ed.n.)
14
KISAYAHUOTARH
Musa'nn Siyah tenli olarak

gsterildii modern bir
betimleme. Aaron Hicks'in
posteri.
!ar, ileride baka halklar da tektanrl dinlere balandklarnda,Yahudilerin

kendi kimliklerini korumalarn salad. Daha Eski Ahit'te bileYahudilerin
halklar arasndaki zel rolne birka kere iaret edilir; srail soyu dndan
gelen peygamber Karun Balam'n srail'i Saylar (lde Saym) Kitab'nda
(23:9-10) "Ayrca oturan bir kavmdr ve milletler arasnda saylmayacak

tr," diye tasvir etmesi, belki de bunun en belirgin halidir.
Nihayet bizzat Eski Ahit de Yahudilerin geleneklerinin olumasnda
belli bir rol stlendi. Msr'dan Vaat Edilmi Topraklar'a k, Yeu'nun
egemenlii altnda zorla topraklarn ele geirilmesi ve Davud'un ege
menlii altnda birlemi gl bir krallk hakknda hikayelere duyulan
inan, gnn birinde yeniden yaanabilecek gemi bir "Altn a"n
anlatld mitosta younlayordu. Bu Eski Ahit hikayesi, hem Yahudi
lerin bilinlerini hem de evrelerinin onlara dair alglarn binlerce yl
boyunca belirleyecek ortak bir mirasa dnt. lk kez bir din, hatta
bir halk, metinlerle, kutsal bir kitapla kendini tanmlayacakt. Zaman
GR
15
getike Eski Ahit hikayesi birbirlerinden olduka farkl kltrlerde

paradigmatik bir anlatya dnt. ster Osmanl Sultan Sleyman'n
yandalar bu anlatda Kral Sleyman'n bilgeliini grsnler, ister New
England'daki Priten gmenler kendi "Yeni Kenan lkeleri"ni ina et
sinler, isterse de V irginia plantasyonlarnda Siyah kleler dini arklarnda
Msr'dan k'tan bahsetsinler, Tanah'n Hristiyanlk ve slam tarafn
dan kabulyle eski srail'in tarihi, insanln byk bir blm asndan
tarih modeline dnt.
Efsaneden Tarihe
srail halknn nasl ortaya ktn sadece kendi kaynaklarndan, yani Eski
Ahit'le balantl kaynaklardan biliyoruz. lk asrlarnda sraiJ' in varoluun
dan dier halklarn sadece az saydaki belgeleri sz eder, bu yzden de ta
rihselliini sadece Eski Ahit anlatlarndan tretemeyiz. Fakat Eski Ahit'te
anlatlan bir olay d kaynaklar ve arkeolojik buluntularla desteklendiinde
durum farkl bir hal alr. srail'in varlndan sz eden ilk Eski Ahit d
belge inanlmaz bir ironi barndrr! Firavun Merneptah'n 13. yzyla ait
bir stelinde, o dnemde binlerce yllk tarihi henz balanu halkn yok
edilmesinden bahsedilir. O dnemde srail derken neyin kastedildii bilin
rruyor ama bu stel ile Kenan lkesinde bu adn verildii bir grup insann
varl kantlanni oluyor. Kkenleri nasld acaba?
20.
yzyl sonuna ait arkeolojik bulgular bize srail'in douuyla ilgili
makul bir resim sunuyor. Patriark hikayeleri, verimli Mezopotamya blge

sindeki kklerine ya da daha sonralar sraillilerin kklerinin nl Ur eh
rinde olduuna dair hayalleri dorultusunda gelitirdikleri dncelerine
de iaret ediyor olabilir. Msr'da kal, Sarru halklarn daha az ktlk tehdidi
altnda bulunan Nil'deki bu lkeye g etmelerine bal olabilir. Bu yz
den de tarihlerindeki bu blm, M 1 8. yzyldan itibaren Kenan lke
sinden gelerek Msr' egemenlikleri altna alan ve M 1570 ylna doru
buradan kovulan Hyksoslarn gyle birlikte anlmtr.Yeni aratrmalar,
Hyksoslar veya daha sonra Msr kaynaklarnda ortaya kan Habiru (adlar
branilerle benzerlik tayan aznlk gruplar) ile Eski Ahit'teki k ara
sndaki balantlara kukuyla yaklar. Zira, bu halkn gerekten var olup
olmad phelidir. Ne olursa olsun, M 13. yzylda kitlesel bir gn
gerekletiine dair hibir bulgu yok.
16
KJSA YAHUDTARiH
Tarihi M 1 230 olarak belirlenen bir stel

de Firavun Merneptah eitli halklar kar
1 O. yzyla ait Gezer Takvimi, bildiimiz

en eski uzun brani yazttr. iftinin ay
snda kazand zaferleri kutluyor. Hititler,
ay ekim, hasat veya ba yetitirme gibi en
Kenanllar ve Hurrilerin yannda burada ilk

kez Eski Ahit d bir kaynakta srail adn
nemli faaliyetleri kayt altna alnmtr ve

srail halknn gndelik yaanun ilk kez
dan sz edilmitir: " srail yerle bir edildi,
grmemizi salar.
tohumlar artk yok."
Gnmzde, aratrmaclar, srail halknn topraklar zorla ele ger

mediini, Kenan lkesinde kendiliinden ortaya ktn varsayar. Tek tek
gruplar gerekten de Msr'dan g etmi veya Msr'a dnm olabilir.
Arkeolojik bulgular, ilk sraiJoullarnn oban ve ifti olduuna, ou
nun da binyl dnmnde kendi kendine yeten ky topluluklar halin
de yaadna iaret eder. Eski Ahit'te sz edilen birka kavim, kendilerini
byk olaslkla yaknlarndaki corafi noktalara gre adlandran bu tr
geni aile topluluklarndan ortaya kt. srailoullarnn o dnemdeki dini
anlaynn daha sonra idealletirilen tektanrclktan ok farkl olduunu
dnmeliyiz.
srail'in Hristiyanlk ncesi ilk 1000 yln balangcna kadar uzanan
tarihi, byk lde bilinn.iyor. Hakimlerin kahramanlklar, Davud'un
GR.
17
(Yukarda) 9. yzyla ait Siyah Obelisk zerinde Asur kral ili. almanezer'in ilk seferle
rinden birka gsteriliyor. Obelisk'in ikinci sahnesi, srail Kral Yehu teslim ediliyor ve
Asurlulara vergi vermeyi teklif ediyor. Altndaki metin yle diyor: "Amri oluYehu'mn
vergisi."
(Aada) Ninive'de bulunan Sinahheriba Saray'ndaki bu duvar rlyefi, yalnayak srgne
giden, fethedilmi birYahuda ehri olan Lahis'ten bir aileyi gsteriyor.
18
KISAYAHUD TAIUH
Efsanede yaamaya devam eden Kral Davud: Grkemli saraynda betimlenmi devasa bir
figr, kendisine atfedilen Mezmurlar Kitab ve ald sylenen arpla birlikte. Bir bulutun
iinde "Rua Hakode", yani "Kutsal Ruh" kelimeleri grnr. 1740'ta Danimarka'ya ait
Altona'da yaratlan bu Hagdada'nn sanats Moravya, Liprikli Joseph ben David toplam
on i.i Haggada retti.
gl imparatorluu, Sleyman'n muhteem tapna ne arkeolojik ka

zlarla ne de Eski Ahit d kaynaklarla desteklenebiliyor. Hatta M 10.
yzylda birlem.i bir srail ve Yahuda Krall'nn var olduuna dair ka
nt da yok. Ancak M 9. yzyldan itibaren karanlk biraz aydnlanmaya
balar. Eski Ahit d kaynaklar kuzeyde glenmeye balayan, M 8. yz-
GR
19
ylda gitgide Asur basksna maruz kalan ve M 722 ylnda bamszl

elinden alnan bir srail krallna iaret eder. O tarihte az bir nfusa sahip
ve birka kentsel yapsyla askeri adan nemsiz bir devlet olan Gney
Krall Yahuda varln srdryordu. Kral Hezekiah (72 7-698) egemen
liinde Yahuda'nn ve zellikle de artk ilk kez nemli bir siyasi ve kltrel
merkeze dnen bakenti Kuds'n nfusu oald.
Ancak Yahuda'nn siyasi ykselii, lkenin byk blmn yakp y
karak Hezekiah ve ardllarndan yksek miktarda hara isteyen Asur kral
Sanherib'in (705-681) seferleriyle vahice kesintiye urad. Sonraki krallar,
zellikle de yarm yzyl boyunca hkm sren Manasse (698-642) Asur
mparatorluu'na boyun een vasallard; ancak mparatorluun 7. yln so
nunda ykl Yahuda' ya tekrar siyasi ve dini bir rol oynayabilecei bir alan
at. Bundan sonra Kenan lkesinde stnl Msrllar elde etti ve zel
likle ky eridiyle ilgilendiler.
Kral Yoiya (639-609) egemenliinde Yahuda nemli bir blgesel lek
kazand. Yoiya, resmi klt Kuds'te younlatrarak Yahuda'nn gcn
pekitirmeye urat. Dini-siyasi program, Kuzey Krall'nn bir zamanlar
nemli krallarn kralln yklndan sorumlu tuttu, nk Beyt-el ve
Dan tapnaklarnda srail Tanr'sna tapnulard. Bu savla srgne ve kleli
e maruz kalmam srailoullar da Kuds tapnak kltnn taraftarlarna
dntrleceklerdi. Uzak bir tarih ncesi zamanda birleik bir kralln,
srail' in ardl olarak Yahuda'nn hakimiyetini vurgulamak maksadyla y
celtildiini sylemek olas tarihsel yorumlardan biriydi. Bylece Yahuda
krallnn efsanevi kurucusu ve Yoiya'nn atas Davud, ayn anda iki kral
la da hkmetmi olacakt.
Bir zamanlar nemsiz bir yer olan Kuds'e uzun ve zengin bir tarih
atfedildi. O dnemde tasarlanan bu dini program daha sonralar, yani kin
ci Tapnak zamannda, odana Kuds'te tek ve grnmez Tanr olarak
srail Tanr'sna tapnmay yerletiren bir tarih imgesinin temeli oldu. srail
halknn ldeki g srasnda Altn Buza'ya tapnmasndan srail' in son
krallarnn putperestliine varana dek bu tanrdan uzaklamas, cezaland
rlmasna yol anut. Oysa Kuds'te srail Tanr'sna itaat etmek ve sadece
ona tapmak her zaman dllendirilmiti.
2 . Krallar Kitab'ndaki bir blm Yoiya'nn dini reformundan sz

eder.Yoiya'nn egemenliinin 1 8. ylnda, yani 622 ylnda, Kuds Tapna-
20
KISAYAHUD TARH
yenilenirken Tevrat'n bulunduu ileri srld; bu kitap Yoiya'ya hal

kyla Tanr arasnda yeni kurulan bir ban temeli olarak hizmet edecekti
(2. Krallar, 23:2-3). "Bulunan" bu kitap yaygn gre gre, Eski Ahit'e
zg tektanrcln veya monolatrizmin (baka tanrlar tanrken tek bir

Tanr'ya tapnma) temellerini, ayrca Kuds'te sadece Tanr'ya tapnmay,
Eski Ahit bayramlaryla ilgili talimatlar, saysz sosyal kanunlar ve ahlak
kurallarn ieren Musa'nn Beinci Kitab olan Tesniye'nin ilk ekliydi.
1.
ister haftalk dinlenme gn, ister klelerin alt yl sonra kurtarlmas, ister
komu sevgisi, ister mlk hakk olsun burada belirlenen dsturlarn ou

modern dnyann mirasna ve bugne kadar geerli olan kanunlarn te
meline dnt.
Yoiya 609 ylnda Firavun il. Neko tarafndan bilinmeyen nedenlerle
Megiddo'da ldrld. olu ve bir torunundan oluan drt ardl do
udan gelen ve tehlikeli yeni bir g olan Babil'i durduramad. Kuds'n
Babil Kral il. Nabukadnezar tarafndan ilk fethinden sonra, Kral Yehoya
kin, Yahuda'nn ileri gelenleriyle birlikte srgne gnderildi, amcas Tse
dekiya vasal kral olarak atand. Tsedekiya, Babillilerin dman olan M
srllarn etkisiyle koruyucu devletinden kurtulmaya alt. Bu abas fe
laketle sonuland. PeygamberYeremya,Yahuda imparatorluunun sonunu
getirecek bu intihar giriimini ngrerek uyarda bulunmutu. 586 ylnda
Nabukadnezar Kuds' kuatt, tapnayla birlikte Yahuda'nn altn bir
a yaayan merkezini yerle bir etti; sadakatsiz Kral Tsedekiya'nn gzlerini
kr ettirdi ve daha nce selefi Yehoyakin'de olduu gibi onu da srgne
gnderdi. Vali Gedalya da bir suikasta kurban gittiinde saysz Yahudal,
Msr'a kap orada yerleti.Yeremya, BabilliYahudilere buna benzer eyler
yazar: "Evler yapp oturun; bahe dikin ve meyvelerini yiyin. Karlar aln
ve oullar ve kzlar babas olun ve oullarnza karlar aln ve kzlarnz
kocaya verin de oullar ve kzlar doursunlar ve orada oaln ve azalma
yn." (Yeremya 29:5-6)
Yeremya'nn bu iar, sonraki yzyllarda Diaspora'daki Yahudi cema
atlerini kendi vatanlar dnda kk salmaya srekli zendirmitir. Buna
karn Eski Ahit'teki bir baka blm, yani Mezmurlar, Bab 13 7, srgnde
bile anavatana duyulan sadakatin deimemesini ngren bir kant olarak
kabul edilir ve daha sonra Siyonistlerce srail lkesi'ne dnn gerekle
rinden biri olarak alntlanr: "Babil rmaklar kenarnda, orada oturduk ve
GR
21
Sion'u andka aladk." Gelecek 2500 yl boyuncaYahudi tarihinin byk

bir blm bu iki kutup arasnda, yani eski vatana ballk ile yeni vatana
sadakat arasnda gecekti.
22
KISAYAHUD TARH
Pers egemenlii altnda yeniden ina edilen Tap nak, ok sayda yaldzl elyazmaya rnek
tekil etmitir. Tapnak her seferinde bulunduu evrenin mimarisini yanstr. 1350 yln
da Barselona'da retilen Saraybosna Haggadas'nda ortaaa zg bir spanyol atosunu
anmsatyor.
2
S R G N D E N VATANA D N :
RAH P LE R VE P E Y GA M B E R L E R
Kral 1. Artakserkses'in egemenliinin 20. ylnn Nissan* aynda bir gn,

Pers bakenti uan'da srgn Yahudallardan biri, saray hizmetkar Ne
hemya, cesaretini toplayp kralna bavurur. Ona bg- kadeh uzatrken yle
yalvarr: "Kraln houna giderse ve nnde ua merhamet bulmusa, beni
atalarmn gml olduu ehre,Yahuda'ya onu yeniden ina etmem iin
gnderir." Kralieye gz ucuyla baktktan ve Nehemya'nn tekrar Pers
sarayna dneceinden emin olduktan sonra kral, hizmetkarn gnderir.
Nehemya, Kraln askerlerinin korumas altnda, Frat Nehri'nin tesindeki
eyaletlerin valilerine hitaben yazlm sevk mektuplarn da yanna alarak
yola kar. Hemen ykk Kuds'n surlarn yeniden ina etmeye koyulur.
Bu dnemde Ezra da srgnden dnmtr; dnnn ardndan Yahudi
ve Yahudi olmayan halkn ayrtrlmasn ngren kat kanunlar koyar.
Restorasyon
Vaat Edilmi Topraklar'a dn, Tevrat kitaplar Ezra ile Nehemya'nn
banda anlatlr (ikisi de 5. yzyln ortasna denk gelir). Tanah'daki bu
*
Mart/Nisan aynda (ed.n.)
24
KISAYAHUDTARH
dn anlatlarnn ierdii ssl ayrntlar, efSaneler alemine ait olabi

lir; ama tarihsel bir z tadklar da tartma gtrmez. Asurlu ve Babilli
hkmdarlarn aksine, blgenin yeni hkmdarlar olan Pers krallarnn
fethettikleri eyaletlerde gttkleri politika, din zgrlne ve siyasi tat
mine dayanyordu. Dahas, Kuds Tapna gibi nemli kutsal yerler, btn
ihtiamlaryla restore edilecekti. Eski Ahit'te anlatlanlara gre Pers Kral
Kyros, hkmranlnn daha ilk ylnda (538) yeniden ina emrini verip
maliyetleri de stlenmiti. Sonunda sadece tapnan dini eyalarnn deil
srgne gnderilenYahudallarn da vatanlarna dnebileceklerine dair bir
ferman kard sylenir.
Btn yahudallar srgne gnderilmemiti.Yahuda'da kalanlar tapna
n harabelerinde ibadet ederek bir araya gelirdi. Ama srgnden dnen
lerin daha sonra anlattklarna greyse, srgn cemaati liderleri, etnik ve
dini zelliklerin korunmasna byk bir deer atfetmeselerdi, Yahuda'da
kalanlar byk oranda evreleri tarafndan asimile edilmi olurdu. Yahu
da'daki yeni iktidar ilikileri de bu gre gre dzenlenecekti. Dnenler
Kuzey Krall'nn evlatlarna sadece bir halkn ve bir dini cemaatin paras
gzyle baktlar. "Samiriyeliler" olarak Samiriye ehri zerinde, Tesniye
geleneine (1 1 :29) uygun olarak Tanr'nn srail halkn kutsad Gerizim
Da'nda kendi tapnaklarn ina ettiler. Bu tapnak Samiriyelilerin, g
neydeki Yahudallarla ayn halk ve ayn dinin bir paras olma ynndeki
-gereklemeyen- iddialarn gsteriyordu.
Msrl Yahudilerde durum farklyd. rnein Msr'daki Elefantin'de
yer alan Yahudi askeri kolonisinde M 6. yzyldan beri bir tapnak vard;
ama orada yaayan Yahudiler, Kuds'teki merkezin otoritesini kabul edi
yorlard. 408 ylna ait bir mektubun gsterdii zere Elefantinli Yahudiler,
Samiriyelileri de elbette din kardeleri olarak gryorlard. Bunun dnda
evrelerine uyum salamlard. Dilleri artk branice deil, ge Pers dn
yasnn linguaJrancas olan Aramcayd. Hem srail Tanr'sna hem de Msrl
Tanr Khnum'a dua ediyorlard.YakndouYahudilerinin aksine ve Msrl
evrelerine uygun olarak ok elilii yasaklam ve kadna da boanma
hakk vermilerdi. Msr'n ortamna mekansal ve kltrel yaknlklarysa
onlar ne yazk ki atmalardan korumad. Bu atmalar 4 1 1 ylnda, as
la bir daha ina edilmeyen Elefantin Tapna'nn yklyla zirveye ulat.
SRGNDENVATANA DN: RAHPLERVE PEYGAMBERLER
25
6. yzyla ait bu mhrde unlar
yazldr:"Sawas-sar-usur'un k
z Jehojischma'ya aittir." Mhrde
geen bu ismin diil nitelii, Babil
Srgn'nde ortaya knu olan bir
ismin sahibi olan kadna ait olabilecei
ynnde bir deerlendirmeye yol aar:
"Tanr dinleyecek." Babasnn ad el
bette bir Babil ad ve "ama kral ko
rusun" anlamna geliyor. Byk olas
lkla kltrel etkileim sreci esnasnda
halihazrda bir Babil ad verilen baba,
,
Yahudi kkenlerine ynelerek kzna
da branice bir ad vermek istemiti.
Ancak orada bulunan Yahudi askeri kolonisi varln srdrd ve daha

sonra Byk skender tarafndan ele geirildi.
Farkl Diaspora merkezlerinden ka srgnn dndn bilmiyo
ruz; ama Kuds'teki kinci Tapnak bittiinde bile byk bir blm Pers
mparatorluu'nda veya Msr'da kalmt. Nehemya gibi bakalar ise ileri
bittiinde Babil'e dnd.Yahuda'da Ezra hkmranlndaki yeni sekin
ler farkl inanlar badatran eilimlere kar koymak suretiyle gaddar
nlemler ald. Ezra, Eski Ahit'te "Gkler Tanr'snn eriat"n yrrle
sokmakla grevlendirilmiti.Yemek kanunlarn ve yedinci gn dinlenme
gn olarak uygulama talebinin yannda Yahudilerin, kalan halktan ayrl
mas da byk bir nem tayordu. Tanr'ya balanmann bir iareti olarak
snnet bu noktada dier halklarla, zellikle de Filistinlilerle aralarndaki
fark gstermeye yaram olabilir. Ama Ezra'nn Yahudallar ile dier halk
lardan insanlar arasndaki btn evlilikleri boama talebi daha nemliydi.
Oysa, Barahip Yehoya'nn Samiriyeli Vali Sanballat'n kzyla evlilii, bu
evliliklerin halkn en tepedeki snflarna varana dek olaan bir uygulama
olduunu gsteriyordu. Nehemya, bu yzden Yehoya'y Kuds'ten srd.
Ancak Ezra'nn kat taleplerini uygulattrmay baarp baaramad ku
kulu.
kinci Tapnak dneminde erkein kadn karsndaki temel konumun
da bir ey deimedi. Geri kadnlar da ana kanunlara balyd ama kurban
sunmak, dua etmek ve renim grmek gibi erkeklere tannan ykml
lkleri yoktu. Tanr'ya balanma ilk elden erkeklere zg snnet simge-
26
KISA YAHUD TARH
si zerinden gsterilmekteydi. Tam da saysz kltre kk salm cinsiyet

rollerini.n bu ekilde datlmas nedeniyle, erkeklerin egemen olduu bir
dnyada kadnlarn ne kan rollere brnebilmelerini kmsememek
gerek. Eski Ahit'te Hakim.Debora'nn eylemlerinin de gsterdii zere,
halklarn kurnazlk veya iddetle kurtaran kadn kahramanlar az deildi.
Eski Ahit'in birka kitabna bile Ester ve Rut gibi kadnlarn ad veril
miti. Bylece,Yahudilik kadnlara da, belki de zellikle kadnlara, belli bir
dzeyde ekici geliyor olmalyd; zira kaynaklara gre sonraki yzyllarda
grece ok sayda kadn Yahudilie geti.
Kuds'n Nehemya'nn etkisiyle yeniden ina edilmesi, Yahudilerin
evreden ayrlmalarn ngren ve Ezra'ya atfedilen kanunlarn yrrle
konmas, srail'in yeniden ekillenmesi asndan ok nemli admlard.
Yahudiler, birok malup ulusun aksine, kutsal yerlerinin yklmas ve dev
letlerinin yok edilmesi gibi felaketlerden bilhassa etkili bir tarih anlats
yaratarak kurtulmulard. Bizzat byk lde felaketin izlenimleri altnda
kaleme alnan Eski Ahit hayatta kalmak iin nemli bir temeldi. lk nesil
Eski Ahit kahramanlarnn kovulmas ve srgne gnderilip hayatta kal
m olmalar,Yahudilerin kaderlerini yanstyordu. Bu kahramanlar srekli
kendilerine vaat edilmi topraklara dnmlerdi, ayn ekilde onlar da ka
diri mutlak Tanr'nn yardmyla yeniden kendi devletlerini ina edebile
ceklerdi. Bylece, daha lk Tapnak'n yklnn ardndan, sonraki yz
yllarn Yahudilerinin baka felaketlerden kurtulmalarn mmkn klan
stratejilerden biri ortaya kmt.
Yeni bir kendini kavray
Srgn dneminde bile yeni bir kimlik ortaya kmt ve bu kimlik Ya
hudilerin kendilerine taktklar isme de damgasn vurdu. 500 yl sonra
Flavios osephos, Babil Srn'nden dnenlere artk srailoullar deil
de "Yahudiler" (veya "Yahudallar") demek gerektiini ileri srdnde
(II.5.7. Paragraf 1 73) muhtemelen pek de haksz deildi. Bu isim deiik
lii,Yahudilerin kendilerini alglama biimlerine ilikin kkl bir deiimi
yanstyordu.Yahuda'nn kalntlar, dnen sekinlerin liderliinde ve da
rdan bakldnda bir kan birlikteliinin iaretleriyle yeni srail' e dn
t. Ancak, srail'in asl karakteristik zellii kan bandan ziyade sadece
kendilerini balayan dsturlara dayal bir hukuku olan teokratik cemaat
olma ilkesiydi. "Yahudiler" veya "Yahudallar", sadece kendi blgeleri kap-
27
samnda etnik bir gruba mensup olmak anlamna gelmiyordu; artk ayn
zamanda Babil'den Msr'a kadar dank biimde yaayan belli ir kltn,
bir dinin destekilerine dair bir adlandrmayd.
Srgn sonras Yahudiler her ne kadar kendilerini alglama biimleri
dorultusunda srgn ncesi srail konusunda. bir srekliliin sz konu
su olduunu vurgulam olsalar da, bu ikisi arasnda nemli farklar vard.
Toplumdaki tayin edici g, bamsz bir devletteki krallar yerine artk
yabanc bir siyasi hkmranlk altnda yaayan din adamlaryd. Srgn
ncesi srail, insanlarn iine doduu bir toplulukken srgn sonras d
nemin Yahudileri toplulua balanlabilecek veya zor kullanlarak balan,-:
lan dzenekler gelitirdiler. Artk yabanclarla evlenmek yasakt. Tapnak'ta
hayvanlarn kurban edilmesine -nce uzaktaki Diaspora'da- sinagogdaki
toplu dua eklendi. Ama . bireysel duaya, meditasyona ve kutsal yazlarn
incelenmesine de daha ok deer verilmeye balad. kinci Tapnak dne
mindeki Yahudilik, bir kitap dinine doru evrildi: kutsal yazlarn kanon
latr].ld bir sre balad. Ayrca daha sonraki dnemin dini esaslar or
taya kt: lmn ardndan gelen, adillerin dllendirildii ve ktlerin
cezalandrld bir dnya fikri buna rnektir.
Din adamlar, Tapnak'n yklna kadar kraln memurlaryd. Artk
kendilerinin Musa'nn kardei Harun'dan geldiklerini syleyen hahamba
lar, en yksek . ruhani liderler olarak ayn zamanda yeni teokrasinin en
nemli temsilcileriydi. Siyasi temsilciler olarak .evre devletler ve halklar
la iyi ilikiler kurmaya almalar nedeniyle asimilasyon eilimleri gitgi
de artt; ,bu eilim Yahudi olmayan kadnlarla evlenmeleriyle de kendini
gsterdi. Ancak hahamba, dini grevi dorultusunda Yahudi kltnn
bamszln korumak zorundayd, bu yzden ayn zamanda evreden
soyutlanma eilimleri de mevcuttu.
Peygamber Malaki'ye inanlacak olursa, geri dnenlerin heyecan ve
inanc ksa sre iinde zayflayp ihmalkarla dnmt. Peygamber,
dini olarak uygun olmayan hayvanlarn kurban edilmesini, "kark" evli
liklerin yaplmasn ve daha gen kadnlarla evlenmek iin yal kadnlarla
evliliklerin iptal edilmesini eletiriyordu ..
Peygamberler
Dnten sonraki dneme ilikin Eski Ahit d kaynamz da ok az. Bil
diklerimizin. byk bir ksm; Eski Ahit'e ve burada da Ezra ile Nehemya
28
KISAYAHUD TARH
aya'nn, kllar saban demirine

dntrme hayali,Yahudi dnyasn
da aarak dnya barn temsil
eden evrensel bir simgeye dnt.
Rus sanats Yevgeni Vueti'in bu
heykelini (ateist!) Sovyetler Birlii,
Birlemi Milletler' e hediye etti.
Heykel, NewYork'taki BM binasnn
East River kenarndaki arazisinde
duruyor.
Kitaplar ile Tarihler Kitaplar gibi tarihsel metinlere dayanyor. Bu kay

naklar da tpk Haggay, Zekeriya ve Malaki Peygamberlerin Kitaplar gibi
srgn sonrasnn ilk dnemlerinde ortaya kmt. Sinagogda her hafta
Tora okunduktan sonra Peygamberlerin kitaplarndan da blmler oku
nur. Bylece Yahudilerin yzyllardr bu smrge sonras dneme attklar
bak, nemli lde peygamberlerin veya Peygamberler Kitaplarnn re
daktrlerinin etkisi altndadr.
Peygamberlere Tanr'nn sesini insanlara iletme yetenei bahedilmiti.
Btn antik Ortadou literatrnde benzer figrler mevcuttur, ama onlar
hibir yerde siyasi olaylar bu kadar dorudan etkilemezler. lyas veya Elia
gibi birka eski peygambere mucizeler atfedilmiti, ama daha ok siyasi h
kmdarlar uyarmakla meguldler. Kuzey Krall srail, 8. yzyln ikinci
yarsnda yklmadan nce Amos ile Hoea'nn hkm srd dnemler
de, belki de btn peygamberletin en by olan aya, Gney Krall
Yahuda'da ortaya kt. Tpk Amos ile Hoea gibi onun iin de toplumsal
mesajlar vermek n plandayd. Sonunda aya'nn mesaj, "kllar sapan de
mirlerine" (2:4) dntrldnde ve hibir halk sava eitimi yapmad
nda yaanacak son gnlerdeki dnya baryla balantl kalacakt. Bu ke
hanete gre Davud'un hanesinden, hkmranl altnda kurt ile kuzunun
29
bar iinde bir arada yaayaca (1 1 :6) adil bir kral ortaya kacakt. Bu,
dnya bar idealinin ve evrensel adaletin kkl bir ifadesidir.
Bir asr sonra Yeremya'ya gelindiinde zeletiri, byk bir nem ta
yordu. Btn halk gnah ilemi; bu _edenle Tanr, Kuds' yok etmeyi
planlamt. Bu yzden Nabukadnezar'a direnmek bounayd. Halk ancak
uzun bir srgnden sonra arndrlacak ve ardndan topraklarna dnebile
cekti. Kuds kuatmas srasnda ehirde kalan, Babilliler ehri fethettiin
de hayatta kalarak, zorla Msr'a gtrlen Yeremya'nn izi bundan sonra
kaybolur.
Srgn sonras Peygamber Kitaplarnda baka saiklerle karlarz. He
zekiel halk teselli eder. ocuklar anne babalarnn gnahlar yznden ac
ekmemelidir. Kuru kemikler nasl toplanp hayata dndrlyorsa srail
halk da vatanna dnp tapna yeniden ina edecektir. Hezekiel'in drt
Kerubili tanrsal tahtla ilgili hayali, taht arabasnn lleri ve Tanr'nn
insan biimindeki tasviri ileride saysz Kabalac speklasyonun temelini
oluturacaktr.
Bir Kanonun Douu
Pers dneminde sadece bugne kadar kullanlan brani kare yaz ortaya
kmakla kalmad, Tanah'n en nemli metinleri de kanon haline getirildi.
Bu sre Helen dnemine kadar srd. Bylece, kendisini onu evreleyen
kltrden ayr tutabilen ve buna ramen bir st toplum dzeninin paras
kalmay baaran zerk Yahudi cemaatinin hem teolojik hem de yasal te
melleri atld.
Tapnan yklmas ve kovulma, baka halklardaki benzer olaylarn ak
sine kendi tanrlarnn baka tanrlara kar bir yenilgisi olarak deil,Yahu
dilerin biricik tanrlarndan uzaklamalarnn sonucu olarak yorumland.
lk Emir'de belirlendii gibi bu grnmez Tanr'ya mutlak inan, devlet
sisteminin yklmasyla ekillenen dinin k noktasna dnt. Babilli
Yahudilerin srgn deneyimi Tora'y da ekillendirdi. Bu dorudan de
neyim gz nnde tutulduunda, anlatnn neden cennetten kovulmayla
balad, Vaat Edilmi Topraklar'dan saysz kere kovulmayla devam ettii
ve Msr kleliinden srail lkesine dnle bittii anlalr. Nasl ki Musa
zledii lkesine dnemeden ldyse Babil Srgn'nden dnenler iin
de yeni bir devletin kurulmas uzak bir hayal olarak kald.
30
KISAYAHUD TARH
1947 ylnda en nemli antik kutsal metin derlemelerinin bulunduu, Ltit Gl'ndeki
[ldeniz] Kumran Maaralar.
Pers egemenliinin sona ermesiyle Tanah'n kanonuna girecek metin

ler de yava yava kesinleti. Bu metinler, kademe srasna gre belirlenmi
blme ayrlr: Tora (Musa'nn Be Kitab: Pentateukhos), Peygamberler
(Hakimler,, Samuel ve Krallar gibi tarih kitaplar da dahildir) ve dier ya
zlar. Bu blmlerin branice adlarnn ilk harflerine gre (Tora

-
Nevi'im
Ketuvim) Tanah, "Ta.:.Na-Kh" olarak da adlandrlr.

Yahudi Diaspora'snn ortaya kmas karsnda ortak blgesel balar
paralansa da, Yahudileri en azndan ortak bir metnin birbirine balamas

ok nemli grnyordu. Bylece Yahudi saymna gre 24 kitaptan olu
an bir eser ortaya kt, ki bu say srekli ortaya kan 12 saysnn ift kat
olmas asndan herhalde sembolik bir deer olarak da yorumlanmaldr.
Bu saynn ortaya kmasnn nedeni Samuel, Krallar ve Tarihler Kitaplar
nn blnmemesi ve Ezra ile Nehemya Kitaplaryla birlikte on iki kk
peygamberin bir bfrim olarak kabul edilmesidir. Bundan sonra , artk bu
birime dokunulmayacaktr.
M 1 . yzyln sonuna doru Tanah'n nihai kanonu belirlendi. Burada
iki Makabiler Kitab,Yudit, Tobit ve Sirak Kitaplar ve baka kitaplar artk
SRGNDEN VATANA DN: RAHPLERVE PEYGAMBERLER
31
Tanah'n kanonuna dahil edilmese de Hristiyanlk kanonunun temelini

oluturan Yunan ve Latin derlemelere dahil edildi. leride "gizli" metinler
olduklar belirtilen bu "apokrifalar" ou kez Yahudilerin tarihiyle ilgili
tarihi deer tayan bilgiler ierir.
brahim, Musa veya Hanak gibi szde Eski Ahit yazarlarna gre ad
landrlan ve pseudepigrafa denilen baka Yahudi kaynaklar, baz vakalarda
Dou Kiliseleri tarafndan aktarld. Hatta bunlardan bazlar kayboldu ve
ancak 19. yzylda tekrar bulundu. Dou Kiliselerinde kutsal metinlerin
Septuagint (bkz. Bl. 3) ad verilen Yunanca evirileri kanonun temeli
olmay srdrrken, Hieronymus'un 5. yzylda hazrlad Latince Eski
Ahit tercmesi, dier adylaVulgata, Bat Kiliselerine temel oldu. Protestan
Reformu tekrar branice metinlere dnd. Bu yzden "Eski Ahit" denil
diinde her zaman ayn metin kast edilmeyebilir.
Nihai olarak 1 . yzylda belirlenen Eski Ahit metni, inanl Yahudiler
iin bugn de Tanr'nn kelamdr ve bu nedenle bu metinde hibir de
iiklik sz konusu olamaz. Tam metin byk lde, Taberiye Gl'nde
8. ile 10. yzyllar arasnda ilk sessiz harfli metni sesli harfler ve vurgular
ierecek biimde dzenleyen "Masoretler"e dayanr. Gnmzdeki en es
ki metinler, bir yandan 1 008 ylnda Kahire'de yazlan ve St. Petersburg'ta
bulunan Petropolitanus Kodeksi (eskiden Leningrad Kodeksi), dier yanda
da (1948'den beri eksik) Halep Kodeksi'dir. Samiriyelilerin Tora'snn en
eski elyazmas 12. yzyldan kalmadr. Bir baka nemli kaynak da 1 947
ylndan beri Lut Gl'ndeki (l Deniz) on bir Kumran maarasnda
kefedilen metinlerdir; 1 956 ylna kadar on bir maarada srdrlen ara
trmada bulunan yazma nshalar Ester Kitab dnda Tanah'n btn ki
taplarn ierir ve byk lde M ilk iki yzyldan kalmadr.
Yunanca biblion zerinden oluturulan Latince Biblia terimi bile bir
oulluu ima eder: Sz konusu olan bir kitap deil, bir kitaplar derle
mesidir. Bu anlamda "Kitaplarn Kitab", kelimenin tam anlamyla birden
fazla kitaptan oluan bir kitaptr.
32
KISAYAHUDTARH
Yahudiler, her yl Pesah bayramnda "Gezgin bir Sryaniydi babam, Msr'a indi" cmlesini
okur.Almanya'da 15. yzyln sonunda retilen bu Haggada'da (First Cincinnati Haggadah)
bu ifade sayfann sonunda yer alr.
3
B RA N C E D E N YUNAN C AYA :
A A G I LAMA VE H AY R A N L I K
lk Eski Ahit Tercmesi

"Babam gebe bir Arami idi ve Msr'a indi" denir Tesniye'de (26:5) .
Tora'nn Yunanca versiyonu Septuagint'te bu ayet serbest tercme edi
lir: "Babam Suriye'den vazgeti ve Msr'a indi." Yahudi efsanesine gre
Tanah'n yabanc bir dile bu ilk tercmesini, M 3. yzyln ilk yarsnda
Kral II. Ptolemaios'un giriimi zerine skenderiye'de 72Yahudi bilgin ha
zrlamt. Bu tercme, ayn zamanda siyasi bir belgeydi. Byk skender,
btn Yakndou'nun bir blm olarak Yahuda'y fethetmiti. skender,
323 ylnda ldkten sonra generalleri arasnda 301 ylnda mparatorluun
e blnmesiyle sonulanan haleflik savalar balad: Avrupa'daki Make
donya mparatorluu'yla birlikte Yakndou'da merkezi Suriye olan Selev
kos Hanedan ve Kuzey Afrika'daysa merkezi Msr olan Ptolemaios Hane
dan hkm srmeye balad. O ana kadar dikkat ekmeyen kk Yahuda,
artk mparatorluun bu iki blmnn atma alannn tam ortasnda
kalmt - nce 200 ylna kadar Ptolemaios, sonra da Selevkos hanedan
lnn egemenliine girdi. Septuagint, Yahudilerin atasnn Suriye'den ay-
34
KISAYAHUDTARH
rlp Msr'a gittiini anlattnda okurlar bu anlatdan Ptolemaios (Msr)

mparatorluu'nun Selevkos (Suriye) mparatorluu' na stn olduunu da
anlayabilirdi. Benzer biimde Yakub'un kt kaynpederi Laban, Suriye'nin
sembolne dnrkenYusuf kurtuluunu Msr'da buldu.
Yahudilerin en nemli kutsal metinleri Musa'nn Be Kitab'nn ve
ok ksa sre sonra da dier kutsal kitaplarn Yunancaya tercme edilmele
ri olaanst bir olayd. Antik an dier dinlerine ait dini kaynak metin
lerin benzer tercmeleri elimizde yok. Belki de Yahudiler bu nedenle "ki
tap ehli" adn aldlar; kitaplar ve bu yolla dinleri de baka halklar arasnda
gitgide daha fazla tannr oldu. Ancak, Eski Ahit' in tercme edilmesi bir
rastlant deildi. oktanrl kltlerin aksine tektanrclk her zaman evren
sel dzeyde kabul grme peindedir. Bizzat birok tanrya tapnan halklar,
genellikle baka halklarn tanrlarna hogrl davranp sayg duymakta
zorluk ekmezdi.Yahudilerin, daha sonralar da Hristiyanlarn ve Msl
manlarn kendilerine dair tektanrc anlaylarnda durum farkldr: Tek bir
Tanr varsa, bu Tanr, ideal durumda btn halklarn kabul etmesi gereken
gerek Tanr olmalyd. Din baka halklara yaylmalyd; yabanc kii bir
mhtedi, yani daha sonra gelen biri olabilirdi. Dinin bu evrensellik fikri
ilk kez aya 56:7'de sze dklr: "Rab yle diyor: Benim evime btn
milletler iin dua evi denilecektir." Oysa aralarnda Atinallarn da bulun
duu ou antik dnya halk, kendi tanrlarnn kltn kendi halklarna
sakl tutuyordu. Bizzat Eski Ahit'te, srgn sonras dnemdeki yabanclara
dnk tutumda bir tutarllk sz konusu deildir. Hem ayrm koyma hem
de btnleme adna kantlar bulunur. . Eski Ahit kanunlar saysz kere,
yabanclar kendi kanunlarna dahil etmeyi, onlara btn toplumun bir
paras gibi davranmay ve onlar "kendin gibi sevmeyi" (Levililer 1 9:34)
emreder. Ezra "kark evliliklerin" boanmasn ve etnik olarak ar bir top
lumu savunsa da ou Peygamber Kitab Yahudal olmayanlarn da Yahudi
olabileceine dair kuku brakmaz. Ancak ilk kez Talmut'ta Yahudilie ge
i iin resmi bir sre dzenlenir.
Tek grnmez Tanr gereini kabul etme anlamna gelen tektanrcl
n bu inanc, baka halklarn ve dinlerin yelerinin Tanr'nn merhame
tini hak etmedikleri anlamna m geliyordu? Bunun byle olmamas ge
rektiini Eski Ahit' in Yunus Kitab gsterir. Burada gnahkar ehir Ninive
tvbe eder, ardndan Tanr onu balar.Yahudi yazar gnahkarlar ehrinin
BRANCEDENYUNANCAYA: AAGILAMA VE HAYRANLIK
35
yok edilmesini isteyen Yunus figrn eletirir ve onun karsnda kendi

sine kurban verilmeyen, ruhlara da merhamet gsteren bir Tanr betimler.
Erken D nemlerde Konan Ayrm
Devasa Yunan mparatorluu'nda kck Yahuda ve Yahudi dinine da
ir alg balarda snrlyd. Ancak Yahudi Diaspora'snn yaylmas ve Yahu
di metinlerinin Yunancaya tercme edilmesiyle daha gl bir alg geliti.
Bir Yunanlnn Yahudilere dair yazd ilk metinde onlar hakknda hem
olumlu hem de olumsuz imalar bulunur. Abderal Hekataios 4. yzyldan
3. yzyla geite yazd Msr tarihinde Yahudileri, ocuklarn cesur ol
malar iin eiten bir halk olarak tasvir eder. Musa da byk bir zekaya ve
cesarete sahip bir kanun koyucu olarak tarif edilir. Ancak daha sonralar,
zellikle de Tacitus'un tekrarlad, Yahudilerin kendilerini evrelerinden
ayrp yabanclara dmanca tutumlar sergileyen bir hayat srdklerine da
ir serzeniler de bulunur. Hekataios elbette bu durumun, veba salgnnn
kmasndan sorumlu, tutulduklar iin baka yabanclarla birlikte kovul
duklar Msr'daki kt deneyimlerinin bir sonucu olduunu kabul etmi
ti. Hekataios, burada muhtemelen Eski Ahit'teki k geleneini Sami
Hyksoslarn Msr'dan kovuluuyla kartrd.
Sonraki Msrl Helen yazarlarn . tasvirleri o kadar lml deildi,
nk onlarda Yahudi kart polemiin ilk izleri grlebiliyordu. Ama
tasvirleri ou zaman sadece Diaspora'daki Yahudi yazarlarn dinleri
ni savunan yantlar zerinden muhafaza edilebilmitir; skenderiye'de
Philon'un veya Roma.'da Iosephos'un bu tasvirlere tepki verip kendile
rini Yahudilii alenen savunmakla ykml hissettikleri metinler buna
rnek tekil eder. Ne de olsa Yunan edebiyatnda btn Yahudiler iin
nemli olan k anlatsna bir tr kart hikaye yaylmt. osephos'a
' gre Heliopolis'te yaayan Msrl rahip Manetho, Yahudileri; liderleri
Osarsiph'in nderliinde Msr'n btn kanunlarn hie sayp Msr
firavunuyla savaa hazrlanncaya kadar ta ocaklarnda alan czaml ve
baka hastalklar da olan kleler olarak tarif ediyordu; daha sonraki bir
dnemde bir glossator* Osarsiphi Musa'yla zdeletii:e>ekti. Msr'dan
*
Ortaada, Roma hukuk metinlerini yorumlamada szck aklamalarna dayanma ve

bunlar notlar (glossa'Iar) biiminde satr aralarna ya da satr balarna yerletirme yn
temini uygulayan bilginlere verilen ad. 1 4. yzyldan sonraki ardllarna ''yorumcular"
denir. (ed.n.)
36
KISAYAHUD TARH
kovulan Kuds 'teki Hyksoslarla birlikte Msr' a kaq amansz bir sefere
girimilerdi. Flavios osephos'un aktard zere, Manetho, Yahudi kar
t polemikler yrten tek Msrl Helen yazar deildi. MS 10. yzylda
skenderiye'de yaayan dilbilimci Apion da Yahudilere saysz serzenite
bulunmutu. Yahudi abat'yla alay edip, onu Yahudileri alt gnlk bir
yryten sonra etkisi altna alp dinlenmeye zorlayan bir kask hastal
yla (sabbatosis) zdeletirdi.
Eski Ahit'in ierdii kitaplarn birka, en ak ekliyle de Ester Ki
tab, Yahudi kart eilimlerden sz eder; bu kitaba gre Yahudilerin

Pers mparatorluu'ndan kurtuluu, Yahudi Kraliesi Ester ve kuzeni
Mordekay'n mdahalesiyle gerekleecektir. Bu anlatda, hrsl memur
Haman, Mordekay'n kendisine sayg gstermemesi yznden ylesine f
kelenir ki, btn Yahudileri ldrmek ister. "Ve Haman kral, Ahavero'a
dedi: 'Senin lkenin btn vilayetlerinde olan bvmlar arasna dalm,
ayr yayan bir kavn vardr; ve onlarn kanunlar her kavmnkinden fark
ldr; ve kraln kanunlarn tutmyorlar; ve onlar kendi hallerine brakmak
krala gerekmez. Eer krala iyi grnrse onlar yok etsinler diye yazl
sn."' (Ester 3:8).
Elbette Ester Kitab zgn bir tarihi kaynak olarak okunamaz. Burada
ilgin olan, Tanah'n daha sonraki bir metninde,Yahudilerin evrelerinden
ayr durmalarnn onlara uygulanan zulmn bir nedeni olarak gsteril
mesidir. Ama bu blmn Septuagint'teki Yunanca tercmesini dikkate
aldmzda i daha da ilginleir. Septuagint'te Yahudiler, Haman'n sz
lerindcr "dman" bir halka, btn dier halklarn kanunlarn hie sayan
ve en kt sular ileyen bir halka dnr. Bir de osephos'un, Ester
Kitab'nn Yunanca ilavesiyle ilgili yorumuna bakldnda o dnemlerde
sz konusu olan ithamlarla ilikisi daha anlalr hale gelir: Burada btn
insanln dman olduu ileri srlen bir halktan sz edilir.
Burada dikkatli olmak gerek; bu, farkl ve ayr bir balam olarak ele
alnmas gereken modern antisemitizmle dorudan karlatrlmamal. A
ma modern antisemitizm de tarihsel bir boluktan domad, onun da baz
kkleri ok eskilere; hatta belki de Hristiyanlk ncesi gelenee dayan
yordu. Bu eski unsurlar arasnda Yahudilerin ayrmc ve insan dman ola
rak reddedilmeleri vardr. Bunu aklamak zor deil. Kendilerini Yunan
l olarak hissediyorlarsa, neden Yunanllarla ayn tanrlara tapmyorlard?
37
iraz'l ahin' in 17. yzyl

ran'ndan bir elyazmasnda
geen Ester yks. Bu sahnede
(Kral Ahavero' a karlk gelen)
Ardeir, kendine bir gelin
semek iin aralarnda Ester'in
de bulunduu lkenin en gzel
bakirelerini toplar.
oktanrl bir ortamda grnmez bir Tanr'ya tapmak anlalmazd, zel

yemek kanunlarn izlemek batl inan, haftann yedinci gnn dinlenme
gn olarak kutlamak da deerli alma sresinin heba edilmesi olarak
kabul ediliyordu.
Kaynaklarda kantlanan bu antipatiyle ilgili olarak iki husus unutul
mamal:Yunan ve Roma literatrnde baka halklar da pek iyi anlmazd,
zellikle de ciddi askeri arpmalara girilen halklar. Ama ayn zamanda
Yahudiler, ksmen reddedildikleri nedenler yznden sempati ve sayg da
gryorlard. Baz Yunan metinlerinde onlardan byk bir saygyla, filo
zoflardan oluan bir halk olarak bahsedilirdi. Daha sonraki asrlarda Yahu
dilie geen veya sempatiyle bakan ok sayda Yunanl ve Romal da bu
saygnn kantdr.
Bunun karlnda hem kk Yahuda blgesindeki hem de Diaspo
ra'daki Yahudiler, evrelerindeki Helen kltrn benimsemiti.. Ezekiel
38
KISA YAHUD TARH
Gney Yahuda'daki Tel Marea'da bulunan bir Yahudi mezar odasndaki Grek motifler,
kinciTapnak dneminde Yahudi kltr zerindeki Helen etkisini gsteriyor.
adndaki birYahudi yazarYunan dramlar, bakalar Yunan ideallerine bakp

tarihi raporlar yazmt. Hatta Eski Ahit kanonuna kabul edilen daha son
raki dnemin baz metinleri, Yunan dncesinin etkisine tanklk eder,
mesela "Vaiz" Kitabnn (Ecclesiastes) felsefi teatileri byle bir etki altnda
yazld. M 2. yzyln ikinci yarsnda yazlan ve Eski Ahit kanonuna da
hil edilmeyen Aristeas'n mektubu Helenizm ile Yahudiliin sentezine dair
baka bir rnek tekil eder. Aristeas, Septuagint'in nasl ortaya ktndan
ve Kral il. Ptolemaios'un, hem brani hem de Yunan literatrn ok iyi
bilen Yahudi bilgirilerin onuruna cmert yemekler eliinde yedi gnlk
bir sempozyum dzenlediinden bahseder.Yahudi bilginleri, genel konu
lardaki tm sorulara ok iyi cevap vermeyi bilirdi; Aristeas'ta hahamba
bile bir Yunan flozofu gibi grnr. Yine de Yahudi yemek knunlarna
uyulmas ve Tanah'n Yunan okurlara tantlmasna nem verir.
Elbette Yahudi gelenei ile Helen yaam biimi her zaman byle uyum
iinde deildi. Manevi, siyasi ve :hatta dini sekinler olan flozoflar ve ha
hambalar, Yunan yaam biimini benimsemiti, ama zellikle taradaki
39
ifti halk arasnda kendi dini uygulamalarn sorgulayan ve bu kadar kap

saml bir biimde Helenletirilmelerine kar bir direni olutu. 2. yzyln
ortasndaki sosyal gerilimler tam da bu temelde patlak verecekti.
40
KISA YAHUD TARH
!1p;1%"11;\ n,
:l1p:11''M ;' n'
. =S .Nn, . Nn-r NM.,1Mtf
, sm !l, Nn ,,x, N; Nn
;- . n p--r n n-r N'if \fJl
:11.,p 1l1111;1 M!i:=.:l M!ljQ.:l :.,p 1lr
?!'1T;'. :., r. :J ; n ;,
l.. ?;; M M1C1,
,.,
..
kinci Tapnak, MS 70 ylnda Romallar tarafndan yklana dek, be yz yl boyunca farkl

biinlerde Kuds 'te varln srdrd. Mesih beklentileri onun yeniden inasyla ilikilidir.
Bohemya'da 1728/1729'da retilen bu Haggada'da da byle bir durum sz konusudur.
4
M O D I I N ' D E N KUD S ' E :
B R YAH U D D E VLE T KURU L UYO R ,
Y I K I L IY O R
1 67 / 1 66 ylnn k aylarnda Suriyeli memurlar Yahuda vilayetine g
dip burada yaayanlara Tanr Zeus'a kurban vermelerini emretmiti. Ku

ds ile Yafa arasnda, Yahuda dalarnn eteklerinde bulunan kk ehir
Modiin' e geldiklerinde byk bir direnile karlatlar.Yerli bir rahip aile
sinden gelen Mattathias, emre kar kt, Suriyeli bir memurla birlikte ona
yaknlk duyan bir rahibi dverek ldrd ve put sunan yerle bir etti.
Be olu ve saysz taraftaryla, Kuds'te ortaya kan yeni bir kltn uy
gulanmasna kar bir direni hareketi balatt.Ykc bir gerilla savandan
sonra Mattathias'n Makabi ("eki") lakapl olu Yahuda, yl sonra
Kuds' e girdi ve Makabiler adyla bilinen Hasmonlar hanedannn siyasi
ve_ dini egemenliinin temelini att.
Hasmonlar
Bir tarafn siyasi bir terr eylemi, dier tarafn eziyet altndaki bir halkn
zgrlk sava olarak grd bu ayaklanma nasl ortaya kmt? 1 67

ylnda Selevkos Kral iV. Antiokhos, Kuds Tapna'nda Yunan tanrlarna
42
KISAYAHUD TARH
kurban verilmesini ve ayn zamanda da Musa kanunlarnn reddedilmesini

emretmiti. Snnet de, abat'ta dinlenmek de idam cezasna tabiydi.Yunan
tanrlarna-Kuds dnda da kurban verilmesi iin sunaklar ina edilip kur
banlk olarak da Yahudilerin kirli bir hayvan olarak grdkleri domuzlar
kullanlmaya balad.
Hasmonlarn ayaklanma giriimi hibir ekilde Yahudallarn toplu di
reniiyle karlamad, tam tersine, ayaklananlar ile egemen kltre byk
lde uyum salamaya hazr olan gler arasnda iddetli i sava balat
t Bu glere, Yahudi dininin birka temel ilkesine tutunan, ama bizzat
..
Helenletirme giriimini balatan. hahambalar da dahildi. Jason, Kral iV.

Antiokhos'a yksek bir mebla para deyerek kendini Hahamba ilan
ettirdi; bunun karlnda Kuds' bir polis'e, bir Yunan ehrine dn
trmeye de hazrd. Burada Yahudi kanunlar ihlal edilerek gymnasium'da
-plak halde spor karlamalar yaplyordu. Jason'in .rakibi, daha da kk
tenci bir Helenci olan Menelaos, Antiokhos'a daha fazla rvet verdi.
Hahamba olmak iin tapnak hazinesini talan etmekten bile ekinme
di. Kktenci Helenciler evreye uyum salamak amacyla Antiokhos'un
kanunlarn hakl karmaya bile giritiler. Yunanllarda en yce Tanr ola
rak Zeus Olympios'a tapld gibi,Yahudi tanrsna en yce tanrsal var
ln ad altnda sembolik olarak hizmet edilebilirdi. Ayrca bir zamanlar
Musa'nn kard:kanunun yerine; neden, onun kadar bilge bir hahamn
kanununun geerlilii kabul edilmesi.hdi ki?
Halkn bir blm Yahudiliin bu ekilde yorumlanmasna iddet
le kar kmaya balad. Antiokhos'un benzersiz emri, isyann fitilini
ateledi. Mattathias ile be olunun etrafndaki grubun amac, Yahudili
i bamsz bir: din olarak korumakt. 166 sonunda veya 1 65 bandaki
lmnden sonra oullarnn ncs Yahuda onu izledi. listalilcla. ya
plan bir gerilla sava; baarl mzakereler ve nihayetinde byk Selev
kos . mparatorluu' nda baka huzursuzluklarn kmas gibi talihli olaylar
sayesindeYahuda ile birlii, 164 ylinda Kuds' tekrar fethedip kutsall
bozulan tapna restore etmeyi baard. Bu olay, sekiz gnlk Hanukka
Bayram ("Yeniden Adanma") araclyla Yahudilerin kolektif belleinde
korunarak gnmze kadar geldi.
164 ylnda cereyan eden olaylarla birlikte tekil ve. evrensel karlar
arasndaki atma patlak verdi.Yahudiler Yahudiliklerini korumak istiyor
MODIIN'DEN KUDS'E: BR YAHUD DEVLET KURULUYOR,YIKILIYOR
43
larsa, dini senkretizni ve evrensel' Helen kltrn okuluslu bir devletle

birlemenin gerekli unsurlar sayan Selevkos mparatorluu'nun politika
sna kar kmak zorundaydlar. Antiokhos iin Yahuda'nn bunu reddet
mesi siyasi ve dini itaatsizlik demekti. Anlalan,Yahudallar grnmez bir
Tanr'y Yunanllarn en yce tanrsndan stn gryorlard. MS 2. yz
ylda Romal tarihi Tacitus da bu duruma anlam verememiti: "Kral An
tiokhos, batl inanlarn yok edip onlara Yunanllarn adetlerini kabul et
tirmeye giriti, bylece halklarn en irencini dzeltebilecekti." (Hist V,8)
'
'
Oysa cepheler, resmi kaynaklarn bize aktarmak istedikleri kadar be

lirgin deildi; nk abartl bir Helenletirmeye kar kanlar da tam
ortasnda yaadklar Helenlemi dnyadan kendilerini kurtaramyorlar
d. Bu yzden sava sanatnn yannda Helen dnyasnn verili deerleri
ne uyum saland ve aslnda potansiyel dmanlar olan Roma ve Sparta
gibi baka devletlerle ittifaklar kuruldu. Hasmonlarn, tapnan yeniden
almasn bir bayram olarak kutlamalar bile o dnemde Helenletirme
sorununun ne kadar karmak olduunu tek bana gstermeye yeter. Ha
nukka Bayram,Tanah'n hibir kitabna dayanmayan ve bugne kadar s
ren tek Yahudi bayramdr. Askeri baarnn bir bayram gn erevesinde
anlmas, benzer Yunan uygulamalarnn bir taklididir. nk Perslilerin
hkmranl altnda kinci Tapnak'n yeniden inas bile Yahudi bayram
takvimine girmeyi baaramamt.
Hain olarak damgalanan Hahamba Menelaos idam edildikten sonra,
lml bir Helenci olan Alkimus ksa bir sre hahamba grevine getirildi.
Hasmonlar, ona da kar ktlar ve 159 ylnda lmnden sonra, bu es
nada sava alannda len Yahuda'nn kardeiYonatan' kendi hahambalar
olarak atadlar. Bylece lkedeki en nemli grev, aslnda bu grev zerin
de meru hibir hakk olmayan bir aileye geti.
Yahuda, Yonatan ynetiminde kuzeybat ve kuzeydouda ilk kez
nemli blgeler fethetti.Yonatan, Selevkoslularla yapt ittifakla iktidar ele
geirmiti. Ama onu iktidara getiren komplolarn aynlaryla iktidardan
indirdi. Sonunda, koruyucusu olan Selevkos kralnn dmanlar tarafndan
tutuklanp ldrld. Onu bir baka kardei, imeon, izledi; imeon da
Yahuda'y demesi gereken haralardan kurtarmay baard. 14 1 ylnda
da kendini prens (ethnarke) ilan ettirdi. Bylece Yahuda, Birinci Kuds
Tapna'nn 586 ylndaki yklndan sonra ilk kez tekrar bamsz bir
44
KISAYAHUDTARH
Aleksandros annaios'un (103-176)

hkmranlk dnemine ait bu
sikke, bir yznde bir tekerlein
ispitleri arasnda, dier yznde de
bir pann yannda kraln adnn
Greke karln gsterir. Bu
sembolizm ve iki dillilik, Helen
kltrnn Makabiler zerindeki
etkisine tanklk eder.
monari oldu; Birinci Makabiler Kitab'nn vakanvisi de imeon'un ta

giyme trenini tasvir ederken Kral Sleyman'n muhteem gnlerini bilinli olarak anar.
imeon kendi damad tarafndan katledildikten sonra yerine olu
oannes Hyrkanos geti. Yahuda, oannes Hyrkanos'un uzun sren ege
menlii altnda (134-104) komu devletlerin byk bir ksmn fethetti.
Artk kuzeydeki Samiriye ile Celile'nin yan sra gneydeki Edom da Ya
huda mparatorluu'nun bir parasyd. Kral unvann muhtemelen ilk kez
kullanan 1. Aristobulus'un ksa sren hkmdarlndan (104-103) sonra
Aleksandros annaeos (103-76) Yahuda'y en byk askeri gcne ve en
geni topraklara kavuturmay baard.
Geri Hasmon hanedannn ilk amacndan -yani Helen eilimlerinin
ortadan kaldrlmasndan- geriye ok az ey kalmt. O kuan Maka
bilerinin ad verme gelenei bile atalarnnkinden farklyd: Hepsi brani
adlarnn yannda Yunan adlar da tayordu (oannes Hyrkanos, Yahuda
Aristobolus, Aleksandros annaeos, ki oannes-onnai Yonatan'n ksaltl
m halidir). Ayrca Hasmonlarn paralara bastklar rlyefler de anlamldr;
bir tarafta antik, Davut kralln hatrlatan bir yazyla ulusal yazlar, dier
taraftaysa tekerlekten palmiyeye kadar Helenlerin olaan sembolleri. He
lenletirmenin gl bir biimde yaylmasn salayan katklardan biri de,
genileyen imparatorlukta yaayan halkn byk bir blmnn sadece
ksa bir sre nce Yahudilie genii olmasyd.Ama Hasmonlar dnemin
de daha sonralar Yahudilikte nem kazanacak fikirlerin tohumlar atld.
"Ioudaismos" (Yahudilik) kavram zaten ilk kez Makabilerin Kitaplarnda
ortaya kmt.
45
Salt Rabbinik gelenek olsayd o dnemdeki Yfudilerin tarihi hak

knda ok az bilgimiz olurdu. Tanah'a giren son kitap -her ne kadar Pey
gamberler Kitaplar iinde olmasa da- 165 ylnda tamamlanan apokalip
tik Daniel Kitab'dr. Tanah'n kanonuna girmeyen" iki Makabiler Kitab,
tarihsel kaynak olarak zellikle ilgi ekicidir, nk olaylar farkl bak
alarndan ele alrlar. Yahuda'da brani dilinde yazlan Birinci Makabiler
Kitab, Hasmon hanedanna younlarken tapnak klt ve Filistin co
rafyasyla ilgili ayrntlara byk bir ilgi gsterir. Buna karn Msr Di
aspora'snda Yunanca yazlan kinci Makabiler Kitab, hem ehrin kaderi
hem de hukuk sistemini ele alr. lk kitap, yani milli bir bak asndan
yazlan kitap.Yahudi olmayan btn hkmdarlar kt olarak kabul edip
btn halklarn Yahudilerden nefret ettiini ileri srer ve Yunanca kitabn
kozmopolit yazar Yahudilerin i gerilimlerini de tasv.ir ederken, hayrse
ver hkmdarlar,Yahudi olmayan evreyle iyi ilikileri vurgular ve Yahudi
topluluunu temel olarak uyumlu bir btn olarak grr.
Kitab Mukaddes sonras ilk yzyln en nemli iki Yahudi yazarnn,
yani tarihi Flavios osephos ve filozof skenderiyeli Philon'un yazlar da
tpk 2. Blm'de sz edilen apokrifalar ve pseudepigrafalar gibi sadece
Yahudi olmayan aktarmlar araclyla gnmze kalmtr. ki biyografi,
ilk yzylnYahudilerinin kaderiyle yakndan ilikilidir. ann en nemli
filozoflarndan biri olan skenderiyeli Philon'dan Yahudilerin Msr'daki
siyasi durumlaryla ilgili bilgi alrz. Kendisi, MS 38 ylnda Yahudiler ile
Yunanca konuan halk gruplar arasnda skenderiye'de meydana gelen
kanl bir atmann ardndan Roma mparatoru Caligla'y ziyaret eden
bir delegasyonda yer almt. Yzeysel olarak konu skenderiyeli Yahudile
rin yasal durumlaryla ilgili meselelerdi, Yunanca konuan skenderiyeliler
ehirdeki stn konumlarnn tehdit edildiini dnyordu. Oysa kanl
huz.ursuzluklarn asl nedenleri daha derindeydi. rnein, Philon sadece
Yahudilerin Yunanca konuan ehir sakinleri tarafndan vahi biimde kat
ledilmesini tasvir etmekle kalmaz, ayn zamanda Msr halknn Yahudilere
kar hissettii derin nefreti de anlatr. kan atmalarn sonunda Yahudi
mlkleri talan edilmi, sinagoglar yklp yaklm ve Yahudi halknn bir
blm vahice ldrlmt. Yahudiler gerek askeri gerekse diplomatik
direni gsterdiyse de ehrin farkl mahalleleri arasndaki bar bu olaylar
yznden uzun sre bozuldu.
46
KISA YAHUD TARH
Bir zamanlar Celile blgesinin Romallara kar ayaklanan birlikle

rinin komutan olan Flavios osephos, Titus'un yakn maiyetiyle birlik
te Roma'ya gtrld ve burada imparatorun sadk bir kulu olarak iki
bayaptn yazd: nce 80 yl civarnda Aramca olarak "Yahudi Sava"
hakknda ayrntl bir vakayiname hazrlad; gnmze bu eserin sadece
Yunanca tercmesi kald; on yl sonra da Romal okurlara ynelik ve Yu
nanca olarak, Yahudilerin nasl ortaya ktklarndan balayp Romallara
kar ayaklanmalarna kadar uzanan bir tarihi eser yazd; burada Yahuda'da
ki toplumun nasl gitgide daha da blndn ayrntl olarak anlatr.
Yahudi toplumunun b lnmesi
Daha Makabilerin ayaklanmas dneminde, doular M 2. binyln or
talarna tarihlenebilen grubun (osephos'ta: "mezhep") ilk ekilleri or
taya kt: Ferisiler, Sadukiler ve Esseniler. osephos bu balamda felsefi
ekolden bahseder; .bu ekol abat'n uygulanmas, yemek kanunlar ve
Kuds Tapna'nn nemi gibi temel sorunlarda ayn fikirleri paylayor
du. Peki, aralarndaki farklar nelerdi?
Ferisiler (branice: peruim, ayr olanlar) , Tevrat retilerini yeni tef
sirlerle (Tanr'nn "szl retisi", daha sonra Mina ve Talmud'da tekrar
kanunlar) zamanlarna uyarlamak ve bu retiler iin de mmkn oldu
unca ok renci kazanmak istediler. "Tevrat'n etrafna bir it" olutura
rak zlerini korumaya altlar. Oysa tefsirlerini, iinde var olduklar He
len ortamndan ayrmak mmkn deildi. Bunun en iyi rnei yeniden
dou retisidir. Tanah arada bir llerin yeniden douundan sz etse
de lmden sonra yeni hayat retisi, ancak Helen etkisiyle nem kazanr.
Bu dnyadaki hayatta gnahkarlarn neden her zaman adil cezaya urama
dklar ve faziletlilerin de neden hak ettikleri dl almadklar ancak bu
ekilde aklanabiliyordu. teki hayatta elbette bu durum telafi edilecekti.
Ferisilerin karsnda,Tevrat' a mmkn olduunca kelimesi kelimesine
bal kalarak yaamaya alan, hahanla bal Sadukiler (Zadok hane
dannn haham ailesinden tremilerdir) vard. Onlar iin ancak Tevrat'ta
yazl kelam balaycyd. Bu yzden onlarn retisinde bireysel yeniden
dou kavramnn yeri yoktu.Ancak, mezarlardaki arkeolojik bulgular, MS
1 . yzylda hahanlara yakn evrelerde lmden sonraki varolula ilgi

li olarak en azndan belirsiz tasavvurlarn bulunduuna iaret eder. Yoksa
47
hahamba Kayafa'nn mezarnda, kafatasnn iinde, neden bir sikkenin

bulunduu baka nasl aklanabilir? Bunun Yunan adetlerine uygun olarak
lnn yanna braklan bir eya, Styks Irma'ndan geirmek iin kayk
ya verilen sikke olduu ok ak.
Hasmonlarn baz apokaliptik dnceli dmanlar " In ocuklar"
ile "Karanln ocuklar" arasnda bir armageddon srdrmek istiyordu.
Lut Gl'ndeki Kumran Maaralarnda bulunan papirslerin kefiyle hak. larnda bolca kanta sahip olduumuz bu grup, ou kez osephos'un ta
rihinde ad geen Essenilerle zdeletirilir, oysa Esseniler daha ok birka
gruptan oluan heterojen bir akmd. Kumranl Esseniler, Lut Gl'nn
kuzeybat kys yaknlarndaki le gerilemi, burada manastr benzeri bir
ortamda yaayp zel mlkiyete izin vermemi ve hahambalarn tap
nak kltnden olduu kadar Hasmonlarn hkmranlndan da kkl
bir biimde uzaklamlard. Kumran grubu kendilerini, tapnan tekrar
arndrlp Tanr'nn dmanlarnn yok edilecei armageddon'da Tanr'nn
emir kulu olarak gryorlard.
Sonunda dier iki grubun nnde kendilerini kantlayanlar Ferisilerdi. Adlaryla dier halklardan ayrma propagandasn gtseler de bilhassa
evrelerindeki yeniden dou gibi yeni fikirleri benimsemeye hazr olu
lar sayesinde baarl olmulard. Kralie Salome Aleksandra (76-67) h
kmranlnda liderleri imon ben etah araclyla asl devlet ilerini
ynetinceye kadar Yahuda'daki siyasi iktidarla yakn iliki kurdular. Bunu
izleyen Salome'nin iki olu II. Aristobulus ile Hyrkanos arasndaki karde
savalarnda Hasmon'un bamszln sona erdirecek sre balad. Bir
birleriyle rekabet etmeleri sayesinde Pompeius ynetimindeki Romallar
lkenin kontroln daha kolay ele geirebildiler. Artk Yahuda, Romal bir
vasal devletten baka bir ey deildi.
Ferisiler asndan egemenlii kaybetmek almayacak bir felaket de
ildi. srail Kral olarak sadece Tanr'y kabul eden Eski Ahit blmlerine
bavurdular. Hakim Samuel, bu nedenle nceleri srail'in tepesine bir kral
koymay reddetti ve ancak dier halklar gibi olmak isteyen halkn uzun s
reli basklaryla bir kral atad. AmaYahudilerin meru kral sadece Tanr'ysa
ve Romallar onlara i ilerinde dini zerklik salyorsa o zaman Yahudi
retisi, belki de gzden den Hasmon krallarnn egemenliinde oldu
undan daha iyi uygulanabilirdi.
48
KISAYAHUD TARH
Bir aznln kendini korumas ile evresindeki ounlua uyum sala

mas arasnda her zaman bir denge bulunmas, Yahudiliin geliimini sr
drmesinde nemli bir etken olacakt. Hasmonlar, yabanc klt ortadan
kaldrmak amacyla ortaya ktlar, ama sonunda kktenci Helenciler ol
dular; oysa Ferisiler kendilerini evrelerinden soyutlamak zerinden ta
nmlarken bu evrelerin baz ana kavramlarn iselletirdiler. Benzer bi
irp.de gelecekte de Yahudilik, Babil veya spanya, Almanya veya Polonya,
Kuzey Afrika veya Amerika balamnda da bamsz ama evreden asla
izole edilmemi bir aznlk olarak kendini koruyacakt.
Ayaklanma ve Yok Olu
ktidarlarnn henz bandayken askeri bir ittifakla gl Selevkoslara
kar Hasmonlar iktidara getiren Romallarn, artk iktidarlarnn zirve
sindeyken Hasmonlarn sonunu hazrlayacak yumruu indirmeleri bir
yanyla da ironik bir durum. M 63 ylnda Pompeius hkmranl s
rasnda fiilen ortadan kalkan Yahuda'nn bamsz Hasmon devletinin son
kalntlar da bir eyrek yz yl sonra tamamen ortadan kayboldu. Roma
llar, o dnemde Edomlu Antipatros'u Yahuda'daki ba yneticileri olarak
atadklarnda hkmen de Hasmon hanedannn yerine getiler. Edomlular
Yahudilie daha yeni gemiti, yeni hkmdar eski elitler tarafndan son
radan grme olarak kabul ediliyordu. Olu Herodes'in Hasmon kralnn
torunu Miryam'la evlilii yeni hkmdarn meruiyetini vurgulamay
amalyordu.
Herodes bundan sonra Roma'nn ltfuyla yeni kral oldu ve bata ka
rs Miryam'n sllesi olmak zere acmaszca Hasmonlardan arta ka
lanlar ldrtt. Miryam'n kardei, son Hasmon hahamba Aristobul'u,
Ceriko'daki bir glde bodurttu, kars Miryam' da kaynvalidesi Alek
sandra ve bykbabas II. Hyrkanos'la birlikte idam ettirdi. osephos'un
Herodes'e dair tasviri btn bu hareketlerine uygun ykclktayd: "Hi
kimse arasnda ayrm yapmakszn ayn vahilikle davranan, fkesi l
tanmayan, kendini hukuk ve adaletin zerinde gren, bu srada da hi
kimselere nasip olmayacak denli ansn yzne gld bir adamd." (Ant.
17:8-1) Bu tatan miras, elbette bi. hkmdarn baka bir ynn de gs

terir:Yahuda'nn o gne kadar grd en byk mteahhidiydi, tapna
yeniden ina ettirmi ve yeni ehirler, zellikle de muhteem liman ehri
49
Caesarea ile Augustusun Yunan adyla Sebaste olarak yeniden adlandrlan

Samiriye'yi kurdurtmu ve burada imparatorluk kltn desteklemiti. Bu
giriimlerin yol ati. vergi ykleriyle birlikte despotluunun halk arasn
da hi de olumlu hatralar brakmamas artc deil.
Herodes M 4 ylnda ldnde oullarndan biri olan Arkhealos,
birka yl Yahuda'da hkm srebildi, ama artk dorudan bir iktidar sr
dren Romallar tarafndan MS 6 ylnda tahttan indirildi. Romallar el
bette yerel sekinlerin ibirliine muhtat ve iktidara ve zenginlie ulaan
byk toprak sahipleriyle bylesine bir ibirliine zaten sadece Herodes'in
hkmranli. altnda girebildiler. Eski sekinler, zellikle de yerel haham
ba ailesi, grevlerinden, hatta lkeen kovulmutu. "Yeniler" ise o ana
kadar devlette herhangi bir rol stlenmemi, baka bir deyile suni olarak
yaratlm siyasi sekinlerdi ve kendi toplumlarnda pek sayg grmyor
lard. Halkn ounluu yeni dini ynetimi gayrimeru gryordu. Eko
nomik koullar da Herodes'in lmnden sonraki yllarda deiti. Yoksul
ile zengin d:rasndaki uurum byd. Byk tapnak inaat tamamlan
dktan sonra isizlik artarken krsaldaki halk bereketsiz mahsuller yzn
den yoksullat. Buna bir de oalan ocuk says nedeniyle yksek bir
nfus art eklenmiti. Bu gelimeler karsnda .adaleti kendi ellerine alan
ve krsal halkn kimi kesimleri tarafndan destek bulan gruplar ortaya kt.
Btn bunlar otoritenin yava yava kmesinden, hatta neredeyse anari
koullarnn olumasndan kaynaklanyordu. Hissedilir bu ktlemeden,
Hasmonlular arasnda hala olaan karlanan halk toplantlarn devreye
sokmay reddeden Roma ynetimi sorumlu tutuldu.
Bu gelimeler karsnda 66 ylndaki halk ayaklanmasnn ortaya k
mas iin ani ve kk bir gereke yeterliydi. Byk lde Yunanl olan
Caesarea ehrinde birkaYunanl, ahat gnnde hemen sinagogun nn
de tavuk kurban etti. Romal birliklerin kendilerini yeterince korumama
larn protesto etmek amacyla birka gen haham, Romal hkmdarlara
sunulan olaan kurbanlar Kuds Tapnai.'na brakmaya karar verdi. Bu
nunla isyan iareti verilmiti. Sonradan bakldi.nda bir dnya gc olan
Roma'ya kar balatlan bu ayaklanmann baarsz olmaya mahkum ol
duu grlr. Yine de ayaklananlarn baarya ulaacaklarndan neden bu
kadar emin olduklarna dair rasyonel argmanlar ne srlemez. Kendi
Tanrlarnn Romallarn Tanrlarndan daha gl olduuna ve sonunda
50
KISAYAHUDTARH
Kuds' yenenlerin zafer alayn gsteren, Roma'daki Titus Tak 70 ylnda ina edildi.
Ganimetler arasnda Menora (yedi kollu amdan) ve dier tapnak nesneleri (altn bir masa
ve borazan) gze arpyor. Bu klt nesneleri Roma'daki bar tapnanda saklanyordu.
onlar zafere ulatracana dair derin inanlar nemli bir rol oynamt
belki de. Tanrlarnn mutlak kudretinden emin olan ayaklanmaclar, b
yk bir cretle olaan nlemleri bir kenara brakp kendilerini dman
larna olduklarndan daha glyr gibi gstermeyi baarmlard. Bu
durum ilk bataki artc baarlarn da aklyor. Ama gl Romallar
karsnda bu sava taktiiyle sonsuza dek elbette ayakta kalamazlard.
Ancak sadeceYahudallarn Romallara kar protestosuna bakmak me
seleyi basitletirir. Henz Makabiler zamannda bile ve daha sonra Bar
Kohba ayaklanmas srasnda olduu gibi yabanc egemenliine kar sr
drlen savaa, Yahudiler iindeki ok gl atmalar elik ediyordu. 67
ile 70 yllar arasnda Elazar ben imon, Giscalal oannes ve Simon bar
Giora'nn ban ektii birbirine rakip en az grup,Yahudi devletindeki
egemenlik iin birbirleriyle mcadele ediyorlard. Sikariler grubu, kitleler
arasnda ortaya kp mantolarnn altnda gizledikleri baklaryla cinayet
51
ilemeleriyle nlyd; bunu her zaman ideolojik heyecanlarndan dolay

deil para karlnda da yapyorlard.
Ayaklananlarn dikkate deer geici baarlarnn bir nedeni de ksmen
Roma dnyasnn iinde bulunduu karklklard. Ordu komutan Ves
pasianus, Neron'un 68 ylndaki lmnden sonra blgeden geri ekilmek
zorunda kalm ve bir yl sonra haleflikle ilgili iddetli arpmalarn ardn
dan imparator olmutu. Olu Titus, Kuds ehrini ve sakinlerini alt ederek
dize getirdi; ok ykcyd ve saysz kurban verildi. Birlikleri 70 ylnn
Austos aynda (9. Av'da) Yahudilerin hem dini simgesi hem de askeri di
reniin merkezi olan Tapnak' yakp ykt.Vahim sonular olan Romallar
karsndaki bu yenilgi, kolektif hatrada ve tarih yazmnda Yahudilerin
iddetli i atmalarn arka plana itti. Kuds'teki ayaklanmay 73 ylnda
son bir aba izledi: Lut Gl'ndeki (l Deniz) Masada Kalesi'nde sipere
yatan Zelotlarn kitlesel intihar.
Yahudilerin tarihindeki en arpc dnm noktas buydu. Yahudilerin
asli kutsal yeri yklmt. Kuds Tapna iin denen yarm ekellik ver
ginin yerine, Roma'daki Jpiter Capitolinus Tapna iin denenfiscus ju
daicus (Yahudi para kutusu) vergisi geti. Sava koca koca Yahudi kylerini
yok etmi,Yahuda'nn nfusu baz tahminlere gre te bir orannda azal
mt.Yahudiler dinlerini uygulamaya devam edebilseler de, bundan sonra
devlet egemenliini yeniden oluturmak birok asr boyunca gereki bir
seenek olmayacakt; Yahudiler, yabanc Roma egemenliine kar ayak
lanma stne ayaklanmaya giriseler de hepsi kanl bir biimde bastrld.
52
KISA YAHUD TARH
Tapnak'n ykld dnemde, szl reti gelenee uygun olarak rabbiler tarafndan ya
zya geirilmiti. Mina ile Talmud bunlardan olutu. Bu Haggada'nn bir blmnde be
rabbi Bene Berak'ta toplanm, Exodus'u [Msr'dan k] tartyorlar: Rabbi Eliezer,
Rabbi Youa, Rabbi Elazar ben Azarya, Rabbi Akiba ve Rabbi Tarfon. 1 470 ylna ait bu
Alman Haggada'snda ar kumalar, kadife ve brokardan yaplm ada kyafetler iinde
gsteriliyorlar.
KUDS'TENYAVNE'YE: DASPORA KENDSN MERULATIRIYOR
53
5
KUD S ' T E N YAV N E ' Y E :
D A S P O R A K E N D S N M E RULA T I R I Y O R
Talinud'daki bir efsaneye gre 1 . yzyln Yahudi din bilginlerinden Yoha

nan Ben Zakay, kuatma altndaki Kuds'ten bir tabut iinde dar kar ve
Romallarn karargahna snr. Yahudilerin Roma'yla savamasna kar
olan Yohanan,Yafa'nn gneyinde Akdeniz kylarna yakn Yavne kasaba
snda bir okul kurma isteini Komutan (ileride mparator) Vespasianus'a
iletir. Bylece Yahudiliin devamlln gvence altna alm olacandan
bihaberVespasianus bu istei onaylar.Tarihsel aratrmalar bu anlatnn ger
ek olmadn oktandr kantlamtr ve bunun Yavne okuluna dair da
ha sonra anlatlan bir kurulu efsanesi olduu dnlmektedir. Yohanan,
byk olaslkla Romallarn kabul gren bir konuu deil tutsa olarak
Yavne'deki bir ceza kampna getirilmiti: Ama yzyllar iinde yeni birYa
hudi bilincinin gelimesini salayan ey, ite bu tr efsanelerdir. Siyaset ve
klt oda olan eski devlet merkezi yklm, yerine entelektel bir merkez
ortaya kmt. nceleri Yavne'de, ama ksa sre sonra birok baka yerde,
Ferisilerin Tora'n szl retisi olarak adlandrdklar bir yorum kayda
geirilmiti.
54
KISAYAHUDTARH
Szl retinin yazya dklmesi

Yohanan'n bu efsanede l taklidi yapmas, yine yenilgiye urayan Yahu
dilerin bir baka hayatta kalma taktiine iaret ediyor olabilir. osephos ile
Philon, Yahudilerin cezalandrlmakla tehdit edildikleri ve buna karlk
da intihar etme tehdidinde bulunduklar olaylardan sz ederler. Bu tehdit
karsnda da ilgili hkmdarlar kendi tehditlerini geri ekip, ertelemiti.
Birliklerinin yenilgisinden sonra bizzat osephus, bir maaraya kapanp in
tihar seeneiyle kar karya kalmt.Yohanan da halknn hayatta kalma
sn salamak iin l taklidi yapt. Birinci Tapnak'n Babilliler tarafndan
yok dilmesi, kinci Tapnak'n kutsallnn Yunanllarca bozulmas ve ni
hayetYahudi devlet sisteminin Romallarca ortadan kaldrlmasndan sonra
Yahudiler, kelimenin tam anlamyla "hayatta kalma cambazlar"na dn' mlerdi. Her felakete baka bir tepki verilmeliydi. Birinci vakada etkili
bir entelektel gelenee bavurulmusa, ikinci meydan okumada isyanla
birlikte evreye uyum salanarak tepki verilmi, nc felakette de l
taklidi yaparak hayatta kalmlard.Yohanan,Yahudilerin siyasi bir g ola
rak yok olduklarn teslim edip varlklarn "sadece" entelektel anlamda
srdrmelerini talep ediyordu. Kutsal bir yaznn ortaya kmas bir kere
daha hayat srdrmenin bir reetesine dnt.
M ilk iki yzylda Romallarn (Filistiler lkesi anlamnda) Palaes
tina dedikleri blgede branice yazlan ve Yehuda Ha-Nasi'nin (Patriark)
son eklini verdii Mina ortaya kmt. Sonraki asrda Aramca ya
zlan Gemara iki merkezde ve iki versiyonda geliti: Birincisi Celile'de,
dieri ve daha nemli versiyonu da Babil'de. Gemara'ya Talmud da denir
ve Mina'yla birlikte Tora'dan sonra Yahudilerin en nemli yazl belgesi
dir. Talmud, uyulmas gereken kesin talimatlarn bulunduu bir kanunlar
kodeksi olarak grlmemelidir. Farkl kanun reticilerin arasnda geen
diyaloglar metnin yaps bakmndan daha tipiktir; metnin tarih-d hvi
yeti, yer yer farkl yzyllarda yaam olan rabbilerin birbirleriyle tart
yor olmasndan bile anlalabilir. Daha sonraki otoriteler kimin grnn
balayc olduuna karar vermi, ancak bu ekliyle aznlk grleri de
genellikle Talmud zerinden aktarlmaya devam etmitir. Bu metin yaps
diyalojik dnme ve kar ka dayal bir Yahudi renme biiminin
ortaya kmasna yol am, bu renme biimi de asrlar boyunca, farkl
ktalara yaylmtr.
55
Devletin yerine artk kitap gemiti ve Heinrich Heine'nin ileride sy

leyecei gibi Yahudilerin "seyyar vatan"na dnmt. Nerede yaanrsa
yaansn Eski Ahit ile Talmud hem gndelik yaamn esaslar hem de daha
derin felsefi sorulara dair bir rehber sunuyordu.Yohanan Ben Zakay,Yavne
okulunun kuruluuna dair bir gereke sunmadysa da sonraki efsane,Yahu
dilie devletsiz hayatta kalmay reten dncenin nasl iselletirildiini
olduka etkileyici bir biimde yanstr. Bu fikre duyulan kesin inan, bir
Diaspora halknn binlerce yl sren varoluunun srrn barndrabilir.
Bundan sonra rabbiler (retmenler, ayrca onursal unvan "rabban")
onlardan nce hahamlarn sahip olduklarna benzer biimde, olaanst
bir neme kavutular. kinci Tapnak dnemi iin henz kantlanmam
"rabbi" unvanYahudi toplumunun nemli bir unsuruna dnt; o kadar
nemliydi ki, balayan bu dneme ou kez "rabbinik dnem" de de
nir. Bir kii nasl rabbi olabiliyordu? Balangta zel bir almayla rabbi
olunuyordu; ama sonralar bu, daha ak bir retmen-renci ilikisi ve
alma dneminin sonunda da resmi atamayla gerekletirildi. Hahamlar
tapnakta dini grevleri yerine getirirken rabbiler eitim ve kanunlarn
yorumlanmasyla ilikilendirildi. Rabbinik Yahudilik, osephus'un szn
ettii mezheplerin arasndan Tapnak'n yklndan sonra hayatta kalmay
baaran tek mezhep olan Ferisilerden ortaya ktysa da Yahudi dininin
geliiminde yeni bir aamayd.
Doal olarak dini retileri, siyasi kavgalar ve askeri atmalarna na
zaran, Yahudilerin, kutsal mekanlar ykldktan sonraki zel hayatlarna
dair gnmze ok az ey aktarlmtr. Genel olarak bakldnda evre
sinden temelde farkl olmayan bir resim oluur. Byk lde Yahudilerin
yaad Celile'nin saysz ky ve birka ehrinde 2. yzylda neredeyse
btn meslek gruplarnn tarm, zanaat ve ticaretle ilgili olduklarna dair
kantlar var. Karmaklaan ticarette sarraflarn oynadklar rol nemlidir.
ehirlerde Yunanllarn agoras tarznda ina edilen pazarlar uzaklardan ge
len tccarlar ekmitir. Kaynaklar,YaJudi ile Yahudi olmayan halk arasn

da ticaretle snrl kalmayan hareketF alverileri belgeler.Yahudiler,Yahu
di olmayanlarla komu olabiliyor ve zel konularda da birbirlerine yardm
edebiliyordu. Ama yine de rabbinik tartmalar, sosyal hayatn snrlarn
izme ihtiyacnn bulunduunu gsterir.
56
KISAYAHUDTARH
MS ilk asrlarda Yahudilerin dili, evrelerinden pek farkl deildi. ev

releri gibi onlar da Yahuda ve Celile'de Aramca, Diaspora'da ise yaadklar
lkelerin dillerini konuurlard. Resmi yazmalardaYunanca sk sk kulla
nlrken saysz Yunanca kelime rabbilerin tartmalarna szd. Mina, bra
nice yazlm olsa da Eski Ahit'in dili konuma dili olarak nemini yitirip
asrlar boyunca kullanlacak eitim ve .dua diline dnt.
Kadnlarn yeri ounlukla ev ve aileyle snrlyd ama meslek sahibi
kadnlarn da olduuna dair elimizde saysz rnek var. Bu meslekler zel
likle ebelik gibi kadn meslekleriydi, ama gda sat ve hasada yardm gibi
erkeklerin icra ettikleri iler de vard. Her durumda erkek, karsna temel
eyleri salamakla ykmlyd. Bunlara beslenme, yatacak yer, ylda bir
kere yeni kyafet, mcevher takma ve arap ime hakk, belli bir cep har
lnn yan sra hamama gitme, arkadalaryla akrabalarn ziyaret etme ve
aile toplantlar ile cenaze trenlerine katlma gibi haklar dahildi. Geri Ya
hudiler arasnda okelilik kaldrlmamt ama muhtemelen nadir olarak
srdrlyordu.Yahudi olmayan evrede olduu gibi antik Yahudilikte de
erkek ocuk kzlara gre daha ok isteniyordu ama sz konusu evreden
farkl olarak Yahudilerin kz bebekleri ldrdklerine dair kaynaklar yok.
Baz Romal gzlemciler buna aryordu.
Yaz o dnemde yle nemli bir hale gelmiti ki, babann grevleri ara
snda ocuklarna bir meslek ve branice retmek de vard. lkretim
den sonra isteyenler, Bet Midra'ta, yani Midra okulunda eitimine devam
ederdi. Bu okul zel bir binada bulunmak zorunda deildi; eitim evlerde,
pazarda veYavne'den gnmze ulaan bilgilere gre zm balarnda bile
srdrlyordu. Hukuk ve bilgelik eitimi de verilirdi. Tapnak'ta olduu
gibi cemaatin kurban treni iin deil de dua etmek iin topland, belli
bir yere bal olmayan sinagoglar Tapnak' a elik etmeye balad: Grn
mez Tanr'ya manevi olarak yaknlama fikri, Yahudiliin evrensel bir din
olarak yaygnlamasn mmkn kld.
srail lkesi, Roma mparatorluu'min her yanna hzla yaylan Ya
hudi cemaati iinde nemli ilevini henz kaybetmemiti. Filistin'de,
Vespasianus'un birer Roma smrgesine dntrd Caesarea veya
ekem'in yaknlarndaki, Gerizim Da'nda yer alan muhteem Zeus Ta
pna ile Flavia Neapolis (bugn Nablus) gibi Helen ehirlerinin yannda
Yavne ve Lod gibi Yahudi ehirlerinden oluan bir a vard. Ana merkezi
57
Sanedrin* yeni kurulmutu: nce Yavne'de, sonra da Celile'de. Bu kuruldan

Yahudi halknn birlii adna takvimin belirlenmesi iin yeniayn saptan
mas gibi nemli kararlar kt. Ne de olsa dini birlik, ancak btn Yahu
diler bayramlarn ayn anda kutlad zaman blgesel merkezin dnda
da gvence altna alnm olurdu. Bu kararlara, Yahudi eriat Halaha'nn
kararlar da eklendi. nemli bir kanun retmeni olan Hillel'in takipisi
Rabban Ganalyel, MS 1 . yzyln sonunda srail ve dnda Yavne akade
misinin nderliini kabul ettirdi.
Mesele, Kuds'teki Tapnak'n ve siyaset merkezinin yerine getirdii i
levleri baka uygulamalarla ikame etmekti. Gnlk dua da, yeni yapland
rlan bayram trenleri de buna dahildi. Pesah bayram rnei bunu aka
gsterir. Tapnak dneminde bayramn en nemli blm Pesah kuzusu
nun kurban edilmesiydi. Sonra bu kurban ayinin yerini arife gecesinde or
tak yemek ald, bu yemek bir ayin ortamnda -Pesah Haggadas'nn okun
mas- gerekletirilecekti. Bir hafta boyunca mayasz ekmek (hamursuz)
yeme kural hala geerliydi.
lk balarda Kuds'n Roma mparatoru Hadrianus'un ynetimi altn
da (1 1 7-138) bir Yahudi ehri olarak yeniden ina edilebileceine dair bir
intiba sz konusuydu; bu izlenim, gtt siyasetin tersine dnmesine ili
kin emarelerin ortaya kmas ve Hadrianus'un, iinde Jpiter Capitolinus
tapna bulunan bir Helen ehri kurmaya karar vermesine kadar varln
korudu. Nadasa braklm bakentlerinin putperest bir kltn merkezine
dnme tehlikesi, 1 35 ylnda Yahudilerin vahi biimde cezalandrlmas
ve milli bir restorasyon umudunun nihai olarak yitirilmesi, Simeon Bar
Kosba liderliindeki ayaklanmann k gerekeleriydi. Daha nceki ayak
lanmalarda olduu gibi bu sefer de isyana Yahudilerin hepsi katlmad ve
Yahudiler arasndaki mcadeleler yeniden balad.
Balangta Bar Kohba'yla beraberindekiler artc baarlara imza att.
Romallarn kayplar o kadar yksekti ki Hadrianus, seferin bitiinden
sonra senatoya yazd mektubunda olaan tumturakl szlerden vazgeip
kendisinin ve birliklerinin iyi olduunu yazmakla yetindi. Ancak bir s
per g olan Roma'nn baars kam,lmazd.Yahudiler iinse bu yenilgi
Tapnak'n 65 yl nceki dnden sonra yaananlardan ok daha ar
sonular douracakt. Bar Kohba'nn Kuds'n gney batsnda bulunan
*
En yksek yasama ve yarg kurulu (ed.n.)
58
KISAYAHUDTARH
Sikke, ardak Bayram (Sukkot) iin hazrlanan bayram demetinin (Lulav) yannda
Tapnak' da resmetmenin yan sra, asilerin Romallara kar Bar Kohba Ayaklanmas'ndan
sonra Kuds'teki bir darphaneye girebildiklerini de gsterir.Ama bunun, Kuds' gerek
ten kontrolleri altna aldklar anlamna gelip gelmedii aka kantlanamamtr.
Betar'daki son kalesi de dtnde Yahudilerin kendilerine ait bir devleti

yeniden ina etme umutlar yklmakla kalmad, bununla balantl Mesih
umutlar da uzak bir gelecee ertelendi. Daha sonralar ldrlesiye i
kence grerek ehit olan Rabbi Akiba, Bar Kohba'y "Kral Mesih" olarak
selamladnda Rabbi Yohanan ben Torta'nn Kuds Talmud'unda kayde
dilen cevab u oldu (Taanit 4:8, fol. 68b): "Elmack kemiklerinden im
bitecek ve Davud'un olu yine de gelmeyecek."
Hadrianus, Kuds'n kalntlar zerine yeni bir kent ina ettirdi: Aelia
Capitolina. kinci Tapnak'n ykl gn olan 9 Av [Temmuz/Austos]
dda Yahudilerin buraya ayak basmas artk yasakt. Yahudi retisinin
ana talimatlar, snnet, ahat ve retim evleri Hadrianus'un buyruklary
la yasakland, bu buyruklarn ihlali lmle cezalandrlacakt. En nemli
kanun retmenleri Lod'da toplanarak resmi putperestlik, cinayet ve fuhu
kanunlar dnda hayatta kalmay gvence altna almak zere, olaylarn
basksyla btn kstlamalara boyun emeye karar verdi. Hadrianus'un
ardl Antoninus Pius'un hkmranlnda (138-161) neredeyse tm Ya
hudi kart kanunlar tekrar iptal edildi. Sadece Yahudilie gemek iste
yen kiilerle ilgili snnet yasa kald. Yahudiler artk dinlerini serbeste
uygulayabiliyordu. 2 1 2 ylnda mparator Caracalla, Roma mparatorlu- .
KUDS'TEJ'.IYAVNE'YE: DASPORA KENDSN MERULATIRIYOR
59
u'ndaki btn tebaay vatanda yaptnda Yahudiler de, mparatorluun

gz yumulan vatandalar olmaktan kp eit haklara sahip vatandala
terfi ettiler. .
Hristiyanln ,Ykselii
Tapnak'n ykl, bata Yahudi olan, sonra kurtulu dncesini alp siyasi
egemenliin yeniden oluturulmasndan kkten bir biimde ayran, daha
sonra da Hristiyanlk olarak ayr bir dine dnen tarikatn baarsn epey
etkilemi olabilir. Szn ettiimiz Eski Ahit, apokrifa ve pseudepigra
fk metinlerinin yan sra Yeni Ahit kanonuna giren yazlar da o dnemin
Yahudilik tarihinin nemli yazl kaynaklardr. Bu balamda, sz konusu
metinlerin tarihsel bir sa figr hakknda ne lde bilgi verdiklerinden
ziyade ilk sa taraftarlarnn kltrel gemiine dair ne syledikleriyle daha
ok ilgileniyoruz.
By ve kt ruhlar dualarla kovan yetenekleriyle tasvir edilen kariz
matik ifaclarn says, dnemin dinsel ynden oulcuYahudi cemaatinde
oktu; kezaVaftizciYahya'nn da aralarnda bulunduu ve sk sk vahiylerle
anlan kefaret getiren peygamberler de. Bizzat Celileli sa da lkede vaaz
vererek dolar ve zellikle de daha fakir tabakalara ve toplumun dna
itilmi gruplara hitap ederdi. Sadece mucizevi ifac olarak ortaya kmakla
kalmayp kendi kararlaryla Tora'nn da otoritesini sorguladndan Feri
siler ve Tapnak aristokrasisiyle gitgide daha fazla att, sonunda da onlar
tarafndan Romal yetkililere teslim edildi
Egemen evreleri kkrtan vaazlaryla sa, yakn zamanda beklenen k
yameti ve mevcut Tapnak'n yerine o zaman bizzat Tanr'nn daha iyi ve
mkemmel bir tapnak koyaca iddiasn bildiriyordu. Bu iddiann Kum
ran retileriyle belli benzerlikleri vard; ama bunlar, sa'nn bu gruplara
ait olmasndan ziyade kyamet inanlarnn poplerliiyle aklanabilir.
Romal vali Pontius Pilatus'un sa'nn armha gerilmesini enretmesin
den sonra bile taraftarlar,Yahudi nfusunun iindeki saysz tarikattan sa
dece biriydi. Ancak Yahudi olmayanlarn arasndan gitgide daha fazla -insa
nn Tora'nn emirlerine boyun emeyerek Hristiyan retiye katlmasyla
Yahudilikten kopu tam olarak gerekleti.Yahudiler asndan Kuds'n
ve Tapnak'n yklmas esiz bir milli felaketle zdeti; ama bu ykrnla.r,
Hristiyanlar asndan sa'nn lmyle yeni bir tarihsel dnemin balad-
60
KISA YAHUD TARH
na ve Tapnak'n kurbanlk kltyle birlikte gereksiz hale geldiine dair

inanlarn onaylar nitelikteydi.
Hristiyanlk, daha sonraki geliim seyri iinde,Yahudi tarihinin ekil
lenmesini belirleyici lde etkileyen unsurlardan biri olmutu; ancak, bu
na ranen bir ahsiyet olarak sa'nn, sonraki nesilYahudilerinin bilincinde
nemli bir konumu yoktu. Her ne kadar baz ortaa Yahudi metinleri,
Hristiyanlarn Yahudilere uyguladklar zulm iin, Hristiyanln kuru
cusunun tarihini arptarak intikam almaya alsa da, ,ou Yahudi iin sa,
olsa olsa herhangi bir kanun retmeni, en kt durumda da bir kafir ve
sahte bir Mesih'ti.Yahudi aratrmalar yapanlar Yahudi sa ve onun tarihini
ancak 1 9. yzylda ciddi bir biimde incelemeye balad.
Daha sonraki dnemlerin Hristiyan tarihileri, sk sk sa figr ve
etrafndakilere odakland. Bu tarihiler o dnemin Yahudi kaynaklarn,
Hristiyanln ortaya kn gz nnde bulundurup tek ynl yorum
ladlar, hatta daha sonraki metinlerin arasna szde sa'yla ilgili aklamalar
szdrp bunlarn gerek olduunu ileri srdler. Hristiyanlarn yorum
larnda ise Hristiyanlk, artk eskimi kabul edilen Yahudi dininin yerine
gemiti.
O dnemde Filistin'deki Yahudi din bilginleri ve yarg merkezi, ku
rumlaryla birlikte, lkenin kuzeyindeki Celile'yekaymt. Ua'da yeni bir
Sanedrin; Bet earim, Taberiye ve baka ehirlerde de yeni retim evleri
kurulmutu. Sanedrin nderleri, yani patriarklar (branice nasi) kendilerini
Hillel'in ardllar olarak kabul ederken Davud hanedanndan geldikleri
ne dair iddialarn da dile getirmi oluyorlard. Bir keresinde Origenes,
patriarklarn iktidarn krallarnkiyle zdeletirmiti. Kendi ilerine d
nk olarak yeni retmenleri atama yetkisine de sahip olan en st dzey
hakimler ve kanun koyucular; darya dnk olarak Filistin ve Diaspora
Yahudiliini yetkili makamlar karsnda temsil eden en yksek mercide
bulunan Yahudi memurlard.
Hristiyanln egemen g haline gelmesi iin 4. yzyla kadar bek
lemek gerekecekti. mparator 1. Constantinus, 3 1 3 ylnda Hristiyanl
kabul etti, bir sre sonra da devlet dini olarak onaylad. Artk Yahudiliin
karde bir dini, onun zerinde siyasi bir iktidar haline gelmiti. Yahudiler
asndan bu durumun elikili iki sonucu vard. Bir tarafta hem Hristiyan
imparator hem de Kilise Babalar, ana dinlerine zel bir zen gsteriyor;
61
19. yzyln sonundan itibaren

Yahudiler sa'y gitgide daha ok
dnemin Yahudi toplumunun
bir paras olarak alglamaya
baladlar. Max Liebermann'n
"On ki Yandaki sa Tapnakta"
resminde sa, 19. yzyla ait bir
sinagogda dua eden Yahudilerin
arasnda resmedilir. Resmin
ilk hali, portre karga burunlu,
yalnayak ve ellerini hiddetle
sallayan "Yahudi" bir sa'y
gsteriyordu. Liebermann,
Mnih'te sergilenen eserinin
halk tarafndan protestolarla

karlanmas, hatta Bavyera
Parlamentosu'nda bir tartmaya
yol amasndan sonra tasvirini
deitirdi.
ama taraftarlarnn er veya ge Hristiyanla getii putperest dinlerine

, ayn davranmyorlard. Dier taraftaysa tam da Yahudilie yakn olmas ne
deniyle ayrm, zellikle ok ak olmalyd; nk Yahudiler, Hristiyan
anlayna gre sadece Tanr'nn halk deil, ayn zamanda Tanr katilleri
nin de halkyd.
Hristiyanlar ile Yahudiler arasndaki iliki en bandan beri dengesizdi. 325 ylnda I. Nikaia (znik) Konsili iki din arasnda daha gl bir
ayrm amalayan bir dizi nleyici karar ald. Bayramlarn farkl biimde
hesaplanmasyla bu ayrm resmiyete dkld: Paskalya artk Yahudi Pesah
bayramyla ayn tarihte kutlanmayacakt. Eski sinagoglar kalabilirdi ama
yenileri ina edilmeyecekti. il. Theodosius hkmranlnda Yahudiler ni
hai olarak ikinci snf vatanda haline getirildiler. 429-438 yllar arasnda
derlenen Theodosius Yasalar'yla ordudan ve btn devlet makamlarndan
dlandlar. Hristiyan tebaa zerinde denetim uygulayabilecekleri grevle
re hibir ekilde getirilmeyeceklerdi. Bu ilke,Yenia'a kadar geerliliini
korudu. Ayn ekilde Theodosius Yasalar'nda, Yahudilerin sk sk heretik-
62
KISAYAHUDTARH
Frat kysnda bulunan Dura Europus'taki muhteem sinagog, 3. yzyl ortalarnda Yahudi
Diaspora'snn yaamna dair bir bak sunuyor. Daha sonraki sinagog sslemelerinin aksine,
Musa'nn nehirde bulunmasnn tasvir edilmesi gibi, kiileri resmetmeye dair hibir ekin
ce olmad grlyor.
ler ve putperestlerle ilikilendirilmesi de uzun sre boyunca geerliliini

korudu. Eskiden hem Hristiyanlar hem de Yahudiler iin kullanlan religio
(din) terimi artk sadece Hristiyanlk iin geerli olurken Yahudilik iin
kmseyici bir biimde superstitio, yani batl inan terimi kullanlr ha
le geldi. Buna ramen Theodosius Yasalar,Yahudilere kendi dinlerini icra
etme hakkn verip sinagoglar dahil olmak zere mlkiyetlerini korudu.
Ama daha birka yl nce (41 5) son Patriark VI. Gamalyel ayrcalklarn
kaybetmiti. 425 ylndaki lmyle patriarklk kurumu da sona erdi.
Hieronymus (347-429/420) ve Hippolu Aziz Augustinus (354-430)
gibi Kilise Babalar,Yahudilere kar srdrlen siyasetin teolojik temelini
att. Yahudiler, Eski Ahit'in zgnlne tanklk edebilmeleri ve dnya
nn sonu geldiinde inanlarndan dndrlebilmeleri iin hayatta kal
malyd. Ama ayn zamanda Hristiyanln hakikatinin dnya zerinde de
kantlanabilmesi iin aalanmalyd. Bu teolojik doktrinin bir sonucu da
1 .000 yl akn bir sre Yahudilere kar uygulanacak Hristiyan siyasetinin
63
u ilkesiydi: ldrlmeyeceklerdi ama grnr biimde ayrmcla tabi

tutulacaklard.
ou Yahudi, Hristiyan dnyasnn dna yerleti. 3. yzyln ban
da Mina'nn tamamlanmasndan sonra Yahudi yaamnn merkezi gitgide
douya kaymaya balad. Bylece Babil akademileri, zellikle de N ehardea,
Sura ve Pumbedita'dakiler Yahudi ilminde ncelik kazanmaya balad. Ba
bil Talmudu'nun (Talmud Bavli) Filistin veya Kuds Talmudu'ndan daha
nemli olduu kabul edildi; hala yledir. Bu yzden en nemli Yahudi
cemaatleri Hristiyan egemenlik alannn dnda, Partlar ile Sasanilerin
ynettii Babil'deydi. Burada zaten neredeyse 1 .000 yldr kalc birYahudi
yerleimi vard. Aramca konuan Babilli Yahudiler, elbette ki bir zamarlar
brahim'in Kenan lkesine doru yola kt ve sonra da yklan Yahuda
mparatorluu'nun sekirlerinin gtrld Mezopotamya'daki derin
kklerinin farkndaydlar. Yerel gelenekler, bu en eski Yahudi srgnnn
ilk gnleriyle kesintisiz bir sreklilik oluturmaya alyordu. srail'deki
patriarklk kurumu 2. yzyln sonundan bu yana, patriarklk ortadan kalk
tktan sonra da var olmaya devam eden Diaspora'daki Eksilarkla karlk
geliyordu. Kendi maiyetine sahip olmasna izin verilen. Eksilark (Re Ga
luta) da soyunu Kral Davud'a dayandryordu.
Yahudiler, Zerdtlk dinine inanan Sasanilerin egemenlii altnda
grne gre genellikle zulm grmeden yaayp Hristiyan aznla na
zaran daha iyi muamele grdler. 4. yzylda yaayan Hristiyan ruhban
Afrahat,Yahudilerin, daha aa statleri nedeniyle Hristiyanlarla alay et
melerinden ve Hristiyanlarn Tanrs'nn da bu gerek karsnda yardma
. gelmemesinden ikayet eder. Bu durumdan yola karak genel yarglara
varabilmek iin kaynaklarmz yeterli olmasa da Yahudilerin, Hristiyan
1ara gre daha iyi bir durumda olmalar daha mantkl; ne de olsa tehli
keli kabul edilmiyorlard nk saylar ok azd ve kendi devletleri de
yoktu. Yahudi ve Zerdt kltr arasndaki temaslar ve karlkl etkiler
konusunda da elimizde pek fazla bilgi yok. Babil Talmudu'ndan arlald
zere aralarnda yakn komuluk ilikileri vard. nk sk sk Yahudiler
ile Yahudi olmayanlarn ayn evde oturduklarndan, ruhbarlarn bayramla
rnda karlkl olarak birbirlerine hediyeler verdiklerinden ve saysz by
dncesinin birbirine epey benzediinden. sz edilir.
64
KISAYAHUD TARH
Gnmze kadar ulaan en eski Haggada, slam dnyas kaynakldr ve 10. yzylda yaa
m, en nenli din filozofu Saadia Gaon'un dua kitabnn bir parasdr. branice Kiddu
(kutsama) duasndan nce Arapa olarak ama brani alfabesiyle Seder aklanr.
6
ME D NE ' D E N B A G DAT ' A :
S LAM E GE M E NL G ALT I NDA O L MAK
kinci Tapnak'n yklndan sonra Yahudi olmayan bir insann yolculuu

Yahudi toplumunun en byk deiimine yol at. Muhammed 622 y
lnda Mekke'den Yesrib'e (daha sonraki Medine'ye) yola ktnda Ms
lmanln zaferi balad ve tek bir nesil iinde Dou Akdeniz, Kzldeniz
ve Basra Krfezi arasndaki blgenin tamamn ve bununla birlikte Yahudilerin byk bir blmn Mslmanln egemenlii altna soktu. 7.
ile 1 3. yzyllar arasnda Yahudilerin neredeyse %90' o dnemde kltrel
ve ekonomik adan Hristiyan Avrupa'dan stn olan Mslman bl
gelerde yayordu. Daha ncesinde eitli imparatorluklara dalm olan
Yahudiler, artk Mslman egemenlii altnda birleip kltr dili olarak
Arapay benimsediler. Talmud ile rabbinik yetkililerin M.ezopotamya'dan
Dou Akdeniz' e kadar evrensel bir geerlilie kavumalar, Yahudiliin
"stndartlama"sn destekleyen genel siyasi koullarla da balantlyd.
Muhammed'i kabul eden Medineliler arasnda ArapYarmadas'. nda ya
ayanYahudi kabilelerin bir ksm da vard.Ancak Muhammed'in doduu

570 yl civarnda Arap ehirlerind yaayan halkn byk bir blmn
oluturduklar kesin. Arapa konuuyor ve Arapa adlar tayorlard; yerel
66
KISAYAHUDTARH
kltrn bir prasydlar. Tpk blgede yaayan Hristiyanlarn gelenek

leri gibi Yahudi geleneklerinin kimi unsurlar da evrelerindeki kltre
szmt. Bu nedenle birok ada gibi Muhammed'in de. sadece Eski
Ahit anlatlarna deil, Kitab Mukaddes'tekiYahudi ve Hristiyan yorum
larna aina olmas da artc deil.
Muhammed,Yahudileri putperest toplumla mcadelesinde doal mt
tefikleri olarak grd. Eski Ahit'teki peygamberleri, Mslmanln da
peygamberleri olarak kabul etti.AncakYahudilerin de bu yeni dini, hakikat
olarak kabul etmelerini ummutu. ou Yahudi'nin Mslmanl kabul
etmeyi reddetmesi, iki Yahudi kabilesinin kovulmas ve nc kabilenin
de yok edilmesiyle sonulanan bir savaa yol at. Kuran'da, Eski Ahit'teki
Yahudilere duyulan saygnn yan sra Arabistanl Yahudilerle yaanan at
mann izleri de bulunur.
Teolojik ve hukuki temeller
Yahudilerin, Hristiyan egemenlii altndaki konumlarna nazaran, Msl
manln egemenlii altndaki konumlar, ilkesel bir hogr ile bununla
kout giden bir aalama arasnda sregiden bir gerilimle belirlenmiti.
Hristiyanlar ile Yahudiler arasndaki teolojik benzerlikse daha oktu; ne
de olsa Hristiyanln kurucusu bizzat bir Yahudi'ydi. Bu yaknlk, Ms
lmanlar ile Yahudiler arasnda ayn lde var olmayan bir srtme alan
yaratt. Yahudiler iin kutsal olan yaz, Hristiyanlar iin de kutsald ama
Hristiyanlar "byk kardeleri"ni onu doru yorumlamamakla sulu
yorlard. Hristiyan inancna gre Tanr'yla yaplan "Yeni Antlama", "Eski
Antlama"nn yerine gemi,Yahudiliin tarihsel rol sona ermiti. Ayrca
Yahudiler, sa'y armha germe sulamasyla Tanr katilleri olarak damga
lanmt.
Buna karn Yahudilik ile Mslmanlk arasdaki teolojik srtme
alanlar ok daha azd. Geri Mslmanlk kendini tektanrcln daha
saf bir ekli olarak alglyo;du -Hristiyanln leme (Teslis)* retisi
ve bu retinin kutsal bir biimde resmedilmesi aka daha kukuluy
du!- ve gerek Yahudiler gerekse Hristiyanlar kutsal yazy bozmakla su
lanyordu ama Kuran, Eski Ahit'in yerine gememiti, Mslmanlar da
*
Tanr'nn, birbirine aktarlamaz sfatlarla ayrt edilen Baba, Oul ve Kutsal Ruh olmak
zere kiilii bulunduu retisi (ed.n.)
MEDNE'DEN BAGDAT'A: SLAM EGEMENLG ALTINDA OLMAK
67
kendilerini "yeni"Yahudiler olarak grmyor ve lmcl Tanr katili su

lamasnda da bulunmuyorlard. Hristiyanlar ile Mslmanlar, Yahudileri
kendi dinlerine ikna edememi olmann hayal krkln paylayordu. Bu
arada Yahudiliin yaamaya devam etmesi Hristiyanlar iin ok zel bir
teolojik sorundu; ama Mslmanlar iin dinlerini btn halklara yayma
yolunda sadece sradan bir sknt tekil ediyoidu. Bunun dnda Msl
manlar,Yahudiliin tpk Mslmanlk gibi kendini bir hukuk dini olarak
tanmladn ve Halaha ile eriat arasnda epey benzerlik olduunu kabul
ediyorlard. Bu benzerlikler gndelik yaamda da vard, rnein hayvan
larn zel olarak kesilmesi de dahil olmak zere, yemek kanunlarna dair
benzer grleri paylayorlard. Bu benzerlikler karsnda eskiden Ro
ma mparatorluu'nun Hristiyan blgelerinde yaayan birok Yahudi'nin
Mslman fatihleri kurtarc olarak karlamas artc olmamal.
Peki, Mslmanlarn egemenlii altndaki Yahudi -ve Hristiyan- azn
lklarn hukuki konumu neydi? En bata ne Yahudilerin ne de Hristiyan:
larn elbette hukuksuz veya kanunun dnda olmadklarn belirtmek ge
rek. Aktarlanlara gre 634-644 yllar arasnda hkm sren ikinci Halife
mer'in n ayak olduu mer Anlamas bu konuda bir temel oluturdu,
bu anlamann ieriiyse ancak daha sonraki asrlarda dorulanabildi. Bu
belgede -ekline baklrsa Hristiyan topluluunun Mslrian egemenleri
ne yazd bir mektup- Hristiyan tebaa, Mslmanlarn egemenlii altnda
bar iinde yaayabilmek iin bir dizi kstlamay kabul ettiini garantiliyor
du. Bata Yahudiler ve Hristiyanlar gibi "kitap ehli" yelerinin bulunduu;
ama sonra dier dini cemaatlerin de dahil edildii zimmiler, Mslman
egemenlik blgesinde dinlerini icra edebilecekti. Ama yeni ibadet binalar
ina etmeleri ve ykldktan sonra eskilerini onarp yeniden kullanmalar ya
sakt, kullanlanlar da camilerden daha yksek olamazd.Ata binmeleri, silah
tamalar, Mslmanlara kendi dinlerini anlatmalar ve ibadetlerini halkn
grebilecei biimde sergilemeleri yasakt. Hristiyan-Roma kanunlarnn
Yahudi tebaa zerindeki etkisi ksmen de olsa aka grlyordu. Ama
Mslmanlarn da Hristiyanlar etkiledikleri anlalyordu. Zmmilerii,
dilleriyle ve giysileriyle evrelerinden ayr olduu anlalmalyd. Papa III.
Innocentius,Yahudilerin kyafetlerinde iaret tamalar emrini Mslman
lardan esinlenerek vermiti. Ayrca daha sonraki kanunlar gayrimslimlerin
devlet grevlerinde bulunamayacaklarn ngryordu.
68
KISAYAHUD TARH
Fuzuli'nin 16. yzyl sonlarna ait Hadikat's-Sade (Hz. Muhanmed'in ailesindeki ehit
lerin tarihini anlatan) adl Osmanlca bir el yazmasnda, Yahudi geleneinden farkl olarak
kurban alanna olu smail'i gtren shak deil brahim gsterilir.
69
Kuran'da da sz edilen ve btn zmmilerin gvenliinin salanmas

iin demeleri gereken vergi (cizye) ok nemliydi. Bu vergi, sadece mali
bir yk oluturmakla kalmyor, -grnen o ki- ayn zamanda gayrims
limleri aalama ilevi de tayordu. Tahsilat srasnda enseye vurma gibi
eitli aalayc uygulamalarn olduu da aktarlmtr. Yine de slamn
egemenlik alanndaki Yahudiler korunma haklarna sahip olduklarn vur
gulamak istediklerinde, cizye dediklerini ne srebiliyorlard. Yahudile
rin, slam egemenlii altndaki hukuki konumlar ile Hristiyan blgesin
deki konumlar arasndaki temel bir fark, Hristiyan blgesinde ou kez
onlardan baka Hristiyan olmayan aznln bulunmamasyd; yle ki, bu
blgelerde kendi "Yahudi yasalar" uygulanrd. Oysa slam egemenliinde
Yahudiler, ehlikitabn tm yeleri iin geerli olan genel hukuka tabilerdi.
Zmrni olarak Yahudiler, elbette eit haklara sahip vatandalar deildi
ama yine de slam dnyasndaki hukuki durum onlar asndan genellik
le nceki durumlarna gre statlerinde bir iyileme anlamna geliyor
du. Ama bir zamanlar gl imparatorluklarn efendileri olan ve imdiyse
kendilerini "ikinci snf vatanda" olarak buluveren Hristiyanlar ile Zer
dtler asndan durum epey ktlemiti. Belki de bu yzden Yahu
miti. Ayrca siyasi
dilerden ok daha fazla Hristiyan Mslmanlac
iktidar durumlar asndan da birbirlerinden farklydlar. Hristiyanlarn
arkalarnda Bizans mparatorluu gibi gl bir imparatorluk varken ok

daha ,kk Yahudi aznlnn bir devleti bile yoktu. Bu nedenle Ms
lman egemenlerin, Yahudi vatandalarnn sadakatsizlik edip ayaklanaca
ndan endielenmesine gerek yoktu ve bu yzden de onlarn Hristiyan
tebaalarna gre daha yksek grevlere gelmelerine izin verildi.
Sz konusu aznlk kanunlarnn ne lde uygulandysa iktidarla
ra balyd. Yakndou'daki Mslman egemenliinin ilk asrlarnda baz
kstlamalarn sklkla sadece kat stnde kaldn birok kaynaktan bi
liyoruz. Yahudilerin ata binmesi yasak olsa da Eksilark, grevine balar
ken grkemli bir kamu treniyle at stnde Badat' dolard. 1 0., 1 1 . ve
12. yzyllardan gnmze aktarlan belgeler, Yahudilerin komular olan
Mslmanlarla ayn ekilde giyindiklerini dnmemizi salyor. Nere
deyse Yahudilerin yaad her yerde yeni sinagoglar kurulmu; ayrca ka
nun hkmlerine harfi harfine bakldnda tekrar ina edilmesi yasaklan
m kimi kiliseler de yeniden ina edilmiti. Ama Mslman kanunlarnda,
70
KISAYAHUD TARH
bu yasaklar amann yollar bulunuyordu. Her eye ramen sinagoglarn

ina edilmeleri ve yenilenmeleri olaan deildi. 1 038 ylnda el-Fustatl
(Eski Kahire) Yahudiler yeni bir sinagog ina etmekle sulandklarnda,
sz konusu binann Mslman fethinden nce de var olduuna tanklk
edecek Mslmanlar bulmak zorunda kalmlard. Gayrimslimlerin dev
let grevlerine getirilmesi yasa da sklkla deliniyordu. Genileyen slam
mparatorluu ran'n yksek makamlarnda grevli Hristiyanlar ile Zer
dtler olmadan asla ynetilemezdi. Mslman spanya'da da ordudaki
bir komutan dahil olmak zere nemli Yahudi devlet adamlarndan sz
edilir.Ama yaplan ikayetler asl kanunlarn hibir ekilde unutulmadn
ve sonraki asrlarda kat bir biimde izlendiini gsteriyor.
Ekonomi yaam
1 9. yzyln sonunda el-Fustat'taki (eski Kahire) bir sinagogun genizasnda
yaplan esiz bir keif sayesinde, Akdeniz blgesindeki Yahudilerin orta
adaki ekonomik hayatna dair epey bilgi edindik. Geniza, tanrnn adn
ieren ve bu nedenle atlmas yasaklanan yazlarn depoland bir yerdir.
Bu yazlara sadece kutsal yazlar deil, genellikle "Tanr'nn adyla" diye
veya benzer atafatl szlerle balayan zel ve ticari mektuplar da dahildi.
Gnmzde St. Petersburg'tan NewYork'a, Cambridge'ten Kuds'e kadar
dank bir biimde muhafaza edilen Kahire Geniza's sayesindeYahudiler
le ilgili derli toplu bir resim oluturabiliyoruz; nl alim bn Meymun'un
zel mektuplarnn yan sra Yahudi ve Mslman tccarlarn ticari mek
tuplaryla birlikte rabbilerin kararlar da bu yazlar arasnda bulunmutu.
Yahudiler, gerek zanaat, tarm, ticaret alannda, gerekse doktor ve h
kmet memuru olarak Mslman hkmranl altnda neredeyse tm
meslek gruplarnda temsil edilmilerdi. Bu durum, Yahudileri dlayan
Hristiyan loncalaryla kyaslanamaz. Pazarlarda onlara zel yerler ayrl
mamt, genellikle Mslman tccarlarla ayn yerde ayn mallar satarlar
d. Hristiyanlkta olduu gibi ticaret olumsuz bir izlenim yaratmyordu;
kaynaklar da, d ticaret ve perakendecilik yapan Yahudilerin varln ve
Yahudiler ile Mslmanlarn iletmelerde birlikte altklarn gsteriyor.
Rabbiler bu durumlarda Yahudilerin cuma gnleri ve Mslmanlarn da
cumartesi gnleri almasna izin verirken, bu gnlerdeki kazan da hangi
ortak altysa ona ait olurdu. Bir yerden dierine sk sk giden Yahudi
71
882 ylnda Eski Kahire'de (el-Fustat) ina edilen Ben-Ezra Sinagogu'nda, 1 9 . yzyln
sonunda ortaaa ait en deerli Yahudi belge koleksiyonu bulundu.
72
KISA YAHUD TARH
tccarlar hi de nadir deildi. Ksacas, Hristiyan ortaa iin tipik olan

"yabanc" Yahudi rol, Mslman blgede geerli deildi. Sarraflk,* Ya
hudilerin Mslman blgede de icra etti saysz ticari etkinlikten biriydi;

ancak Avrupa'nn aksine, zellikle Yahudi cemaati iinde de icra edilirdi.
Kukusuz Yahudiler, tpk Mslmanlkta ve Hristiyanlkta olduu zere
ortaa toplumundaki her dini aznlk gibi toplum iinde daha aa bir
konumdayd. Ama bir boluktan yararlanp toplumsal adan nemli kq
numlara kmay baaran bireyler de vard.
Yahudilerin ou slam dnyasnn ehir merkezlerinde yaard. Her dini
ve etnik grup gibi belli caddelerde veya blgelerde younlarlard, ama "salt"
Yahudilerin yaad mahallelerden sz edilemezdi.Yahudilerin kat yemek
kurallar, Mslmalllarnkine ok benzedii iin Mslmanlar,Yahudi evle
rinde yemek yiyebiliyordu (ama Hristiyan evlerinde yiyemiyorlard) . Ms
lman dnyasnn kltrel kazanmlarna katlmak znmiler iin Hristiyan
kltrndeki "dinsiz"lere nazaran daha kolayd. Teolojik teatilerle gl bir
ilikisi olan Latinceyi Avrupa'daki ok az Yahudi renmiti. Oysa Arapa
birok Yahudinin konuma dili olmakla kalmam; birok Yahudi ilimin de
edebi dili olmutu. Saadia Gaon, Yehuda ha-Levi ve bn Meymun felsefi
yazlarn elbette Arapa yaymladlar. Hatta Saadia Gaon, Yahudiliin dini
kavramlar iin Arapa aklamalar kulland. rnein Tanr'dan "Allah" diye
sz eder,Tanah'a "Kuran" ve n duac hazan'a "imam" der.
Mslman dnyasnn kimi yerlerinde Yahudilie duyulan sayg, Av
rupal Yahudi gezginler tarafndan pr dikkat kaydediliyordu: rnein,
12. yzylda Hristiyan spanya'sndan Orta Dou'ya seyaat eden Tudelal
Benyamin, Mslmanlarn da Yahudi peygamberi Hezekiel' e sayglarn

sunup dua etmek iin mezarn ziyaret etmelerine arr. Bir sre sonra
gelen Ratisbonlu Petachia, Mina'da sz edilen nl Rabbilerin mezar
lklarnn bile Mslmanlar tarafndan ziyaret edildiini aknlkla fark
eder. Ortaan Mslman dnyasnda da Yahudi aznla zulm edilir
ve kovulurlard, ama bunlar istisnayd. Gnmze kadar sadece byk
zulm dalgasna dair bilgiler aktarlmtr. Saysz akld talimat verdii
iletilen ve baz adalar ve daha sonraki gzlemcilerce akl hastas kabul
edilen Fatmi halifesi Hakim'in (996-1022) hkmranl srasnda saysz
*
Deerli ta ve metaller ile bunlardan kesilen. sikkelerin ve banknot ya da tahvil gibi

deerli katlarn alm satmyla uraan tccar (ed.n.)
73
sinagog ve kilisenin ykld ileri srlr. Birok Yahudi kaar; dierleri

de Mslmanla geer. Ancak olu, Yahudilie dnmelerine izin verip
yaplan ayrmcl ortadan kaldrr. 1 066 ylnda en nl Yahudi saraylla
rndan Samuel ha' Nagid'in olu Yasef bin Nagdila'nn katliyle balantl
olarak Mslman Berberi devleti Grnata'da (Granada)Yahudi cemaatinde
katliam yaplr. Burada da zorbalklar grece ksa mrl olur ve Msl
man toplumunda byk saygnlk kazanan zmmilerin bile ne kadar krl
gan olabildiklerini gsterir. Kuzey Afrikal Berberi kabileler olan Muvah
hidlerin zulmleri daha uzun ve ard. 12. yzylda Muvahhidler, Kuzey
Afrika ve spanya'nn byk bir blmn egemenlikleri altna alp gerek
Yahudileri gerekse Hristiyanlar ya lm ya da Mslmanla gei ara
snda seim yapmaya zorladlar. 1 1 72 yl civarnda Yahudilere uygulanan
ve Yemen'de toplumun byk bir blmnn Mslmanla gemesiyle
sonlanan zulm, sadece Kurtuba'dan (C6rdoba) kaan bn Meymun'un
Yemen'deki din kardelerine yazd mektup sayesinde biliniyor. Bir btn
olarak bu zulmler, her zaman uyumlu olmasa da grece atmasz bir
ilikide bir istisna tekil ediyordu.
Ruhani yaam
Mslman egemenliindeki Yahudi cemaatlerinin ruhani yaamnn en
nemli merkezi, Eski Ahit zamanndan beri yzyllar boyunca srailo
ullar iin nemli bir rol oynayan, Frat ile Dicle Nehirleri arasndaki
Mezopotamya'yd. 8. yzyln ortasnda Emevil.er Abbasilere boyun e
mek zorunda kaldktan sonra hilafetin merkeii olarak Badat'n yerini
am ald. Bu Yahudi ilim merkezindeki Yahudi iktidar yapsn l bir
otorite belirliyordu.Yahudi topluluunun en yksek siyasi makamn igal
eden, daha nce de sz geen Eksilark'n (Re Galuta) yan sra, Sura
ve Pumbedita'daki en nemli Talmut akademilerinin yneticileri olan iki
geonim'in (tekil gaon) de byk etkileri vard. Bu iki akademiden ou kez

responsa eklindeYahudi dnyasnn drt bucana nemli hukuki kararlar
gnderilirdi. Bunlar, hukuk alimlerinin somut din hukukuna ait sorular
inceledikleri mektuplard. Bugne kadar bu responsa ekli (branice "ee
lot ve teuvot" yani "sorular ve cevaplar") korundu.
Atalar Kral Davud'a dayandrlan Eksilark'n hanedanlk makamnn
aksine geonim'in makam alimliklerine dayanyordu. Farkl makam sahip-
74
KISAYAHUD TARH
leri arasnda srekli atmalar ve yetkinlik ekimeleri yaanrd; bu eki

meleri en iyi nl gaon Saadia ben Yasef'in (892-942) kiiliinde grebi
liriz. Saadia ben Yasef, Arapa yazlan felsefe eserlerinin yan sra branice
mistik makalelerinin de yazaryd ve Eski Ahit'in birka blmn Arap
aya tercme etmiti.
Babil Yahudiliinin iktidar y;plar iinde hibir atmadan ekin
mezdi. Saadia ben Yasef en keskin saldrlarn, Yahu.di cemaati iinde 8.
yzylda ortaya kan ve kendi zamannda evresini genileten bir gruba
ynlendirdi. Karaimler, Talmud'un ilahi bir esinden kaynaklanan "szl bir
reti" olara,k kabul edilmesine kar karak sadece Eski Ahit'i "Kutsal
Yaz" olarak kabul' ediyorlard. Elbette Karaimler de Eski Ahit'i kelimesi
kelimesine kabul edemezlerdi ve bu yzden de zellikle de takvim hesab,
ahat kanunlar (rnein ahat baladktan sonra mumlar sndrrlerdi)
ve yemek kanunlaryla ilgili sorularda kendi tefsir ve uyarlamalarn geli-
tirmilerdi. Rabbinik ve Karaim gelenek gitgide birbirinden uzaklaarak
geliti. KaraimYahudileri ne gaonluu ne de Eksilarkl kabul ediyorlard,
kendi otoriteleri vard. Gaon Saadia, zellikle bu tarikata kar mcadeleye
ba koymutu, onun etkisiyle Rabbinik Yahudilik stn geldi. Karaimler,
en ok 10-12. yzyllar arasnda nce Filistin ve Msr'a; sonra da Bizans
mparatorluu ile Rusya'ya kadar yayldlar. Gnmzdeyse sadece Rusya,
Polonya, Trkiye, Amerika Birleik Devletleri ve zellikle de srail'de k
k Karaim cemaatleri var.
Saadiann Karaimlere. kar polemikleri gnmze sadece paralar ha
linde ulat. Buna karn felsefi yazlarnn byk bir blmne ve zellikle
bayapt "nanlar ve Fikirler Kitab"na sahibiz; bu kitapta ilk ortaa d
nr olarak, rasyonel Yunan felsefesini Yahudilik retileriyle -vahye_di
len akl olarak Tora- bir araya getirmeye alr. Bu eseriyle de ortaan
birok dierYahudi filozofu iin ve zellikle de Saadia'nn vatan Msr'da
asr sonra etkili .olacak bn Meymun iin bir, k noktas oluturdu.
Tora'nn doru tefsiriyle ilgili etin tartmalarn yan sra Mesih'in g
liiyle ilgili ateli mnazaralar da vard. O asrlardaki saysz Mesih hareketi
ne dair gnmze ok az kaynak ulaabildi. Genellikle dnyay kurtaracak
olan karizmatik bir figr Mesih ilan :edilirdi - beklenen tarih grnr bir
deiim olmadan gelip getiinde gndelik hayatn gerekliine dn
lrd. Bazen de bu srada Kutsal Topraklar'a doru yola kmak amacyla
75
sahip olunanlar satlr ve Yahudi olmayanlarn alaylarna maruz kalrlard.

O yzyllarn en nl vakas 1 2. yzylda Krdistan'da bir Mesih hareketi
balatan ve kollar ta Azerbaycan, ran ve Irak' a kadar uzanan David (asln
da Menahem) Alroy'du (veya al-Ruhi). Badatl Yahudileri belli bir gece
kanatlar zerinde Kuds' e tayacakt. Bunun zerine ok sayda insan,
mstakbel kurtulu umuduyla evlerinin atsna kt. Ertesi sabah hala
atda beklerlerken evrelerinin alayna maruz kaldlar.
Yahudilikte Yenia'a kadar grlen Mesih hareketleri baka bir ko
nuyu daha aa kavuturur: Birok Yahudi, asrlardan beri bulunduklar
yere kk salm olsa bile kendilerini hala srgnde hissedip umutla Kutsal
Topraklar'a dnmeyi beklerdi. srail lkesine ballk, gnde kere edilen
saysz duada da ifade bulurdu. Birou hayatlarnda en az bir kere srail' e
hacca, bazlar da lmeye giderdi. Bu derin isel ba kendini, oradaki Ya
hudi cemaatine yaplan mali destekte de gsterirdi. Ulaklar dnyann drt
bir yanndaki Yahudi cemaatlerine gidip srail'de yaayan Yahudiler iin
para toplard.
Filistin'de klik de olsa canl bir Yahudi cemaati varln srdryor
du. 10. yzylda zellikle Celile'de etkili olan Masoretler (masora: "gele
nek") byk nem kazanmt. Onlar sayesinde Tanah'n ikinci kez ka
nonlatn iddia etmek pek de abartl olmaz. Kukusuz, kutsal metinler
oktandr seilmiti; ama Masoretler bu kitaplarn birbiriyle yaran hangi
versiyonlarnn geerli olacana karar verdiler; brani harflerinin seslile
tirmesini -alfabe sadece sessiz harfler ierir:Lve Tora'nn alenen okunma
s srasndaki doru vurgulamay belirleyerek balayc bir okuma biimi
oluturdular. Masoretlerin harflerin altna ve stne ekledikleri noktalarla
birlikte noktalama iaretleri, bugn hala dua kitaplarnda ve Eski Ahit bas
klarinda kullanlr (ama sinagogda okunmak iin belirlenen Tora toma
rnda kullanlmazlar) . Her ne kadar Babil'in ve sonralar spanya'nn gl
Yahudi cemaatleriyle yaramasa da Filistin'deki merkez, 1 1 . yzyla kadar
Yahudi tarihinin ancak Hal Seferleri'nin yaratt kargaayla nemini
kaybeden ikincil bir sahasyd.
76
KISAYAHUDTARH
14. yzyl ortalarnda Barselona'da hazrlanan bu Haggada, 34 tam sayfalk tm sahnele

riyle, muhteem resimleri olan Altn Haggada'ya benzer, bu nedenle de "Karde Haggada"
ad verilmitir. Sahne, giri kaps sa altta kltlm olarak resmedilen sinagogda okuma
yapan kantoru gsteriyor. Haggada'nn zerinde unlar yazl: "Evin efendisi ve ailesi Hag
gada okuyor." Genellikle Haggada sinagogda deil evde okunduu iin burada sz konusu
olan durum az bilinen bir adet olabilir.
7
S U RA ' DAN KURT U B A ' YA :
S E FARAD - B E R YAR I MADAS I ' NDA
YAH U D KLT R
10. yzylda Mslman bir denizcinin, belki de nl bn Rumahis'in,

Sura ve Pumbedita'daki Babil akademilerinden drt rabbinin bulunduu
bir gemiyi ele geirdii sylenir. Bu rabbiler sz konusu iki akademinin
emriyle fakir gelinler adna eyiz paras topluyorlard. Alimler, Kuzey Af
rika'daki (el-Kayrevan ile skenderiye'deki) byk Yahudi cemaatleri ve
Kurtuba'daki cemaat tarafndan epey byk bir para karlnda kurta
rldktan sonra cemaatlerinde n kazanmlard. Rehinelerin arasnda
Kurtuba'ya vardktan sonra Talmud okuluna girip Rabbi Natan'n yann
da eitim gren Rabbi Moe bin Honeh de vard. Rabbi Natan'n, ye
ni rencisinin bilgece itirazlarn duyduunda hemen grevinden istifa
edip Rabbi Moe'yi yeni rabbi ve yarg olarak nerdii sylenir. Rabbi
Moe sayesinde . Kurtuba, Babil'deki merkezlerden bamsz olarak Yahudi
alimliinin bir merkezine dnmt.
12. yzylda Toledo'da yaayan filozof Abraham bn Daud'un Gelenek
Kitab'nda (Sefer ha-kabbala) yazya geirdii bu efsane, Yahudilik merke
zinin doudaki Mezopotamya'dan batdaki ber Yarmadas' na geiini ve
78
KISAYAHUDTARH
Babil'den ruhani bamszl simgeler. Gerekten de bu dnemde Kurtu

ba ile Toledo, Sura ile Pumbedita'nn mirasn devralmt.
Ama nce ortaadaki "spanyol Yahudilii"nin neyi temsil ettii so
rusu sorulmal. Ortaada dar anlamyla bir spanya'dan asla sz edilemez;
ne de olsa ber Yarmadas'nda srekli deien Mslman iktidarlar d
nda birka Hristiyan krallk -vard: Mesela Kastilya ve Aragon'la birlikte
kuzeyde Leon, batda Portekiz ve douda Navarra yer alyordu. ki taht
varisi ISabella ile Fernando'nun 1 469 ylnda evlenmelerinden ancak on
yl sonra o dnemde hala varln srdren son Mslman blge Grna
ta ilhak edildi ve bir spanyol devleti kuruldu. ber Yarmadas, birlemi
siyasi bir egemenlik olmadan da Yahudi terminolojisinde birletirici Sefa
rad* adn almt. nk Avrupa haritas ayn zamanda Yahudi bilincinde
Ovadya Peygamber'in (1 :20) tarif ettii gibi bir Eski Ahit haritasyd: "Ve
Kenanllar arasnda olan bu srail oullar ordusunun srgnleri Safad' a
kadar mlk edinecekler; ve Sefaradda olan Yerualimin srgnleri Cenub
ehirlerini mlk edinecekler." srail'den 'srlenlerin ulamalar gereken
Safad Fenike kylarnda, Ovadya'nn Sefarad da Anadolu'da bulunuyor
du. Daha sonralar Yahudiler Avrupa'ya yerletiklerinde gerek ikametleri
deiti ama muhayyilelerinde Eski Ahit dnyasna bal kaldlar. Bylece
Safad Fransa'ya, Sefarad da berYarmadas'na dnt. Bugn de modern
branicedeki bu Eski Ahit kavramlar iki Avrupa devletini, yani Fransa ile
spanya'y tanmlar;
Bir "Altn a'"m?
Daha sonraki gzlemcilerin byk bir blmnn "Altn a" olarak ta
nmladklar dnem, Mslman egemenlii altnda "el-Endls"te yaan
.
mt. 7 1 1 ylnda Mslmanlarn Jerez de la Frontera'da zafer kazanma
laryla, Vizigot Krall hzla fethedilmeye balamt;Yahudiler bu krallkta
Hristiyan konsillerinin saysz kanunuyla gl bir izolasyona tabiydi. Bu
tarihle karlatrldnda Badat'tan kovulan Emevilerin egemenlii altn
da gerekten de bir Altn a'n izleri grlr; genellikle bu dnem 929
ylnda III. Abdurrahman'n egemenliinde Kurtuba halifeliinin kurulma
syla balatlr. spanyol Yahudiliinin kltrel eserlerinin byk bir blm
Mslman egemenlii srasnda ortaya km olsa da, hogrl Mslman
*
branice S:farad: " spanya" (ed.n.)
SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - DER YARIMADASI'NDA YAHUD KLTR
79
ile hogrsz Hristiyan toplumu eklinde yaplan allagelmi ayrm faz

lasyla basitletiricidir. Yahudi dostu ve Yahudi dman yorumlar yapmak,
hem Hristiyan hem de Mslman egemenliinde, mmknd. Yeni Ahit
de, Kuran daYahudilere byk kardeler olarak sayg gsterilmesine izin ve
ren blmler sunuyordu; ayrca onlarn haklarnn ellerinden' alnmasna ve
marjinalletirilmelerine kant gsterilebilecek yeterince malzeme de vard.
. berya'nn yaklak 1 .000 yllk Yahudi tarihi buna epey tanklk eder.
Mslmanlar Vizigot Krall'n fethettiklerinde burada yaayan Yahudi
ler sz konusu fethi Hristiyan boyunduruundan kurtulu olarak gr
mlerdi. Sonraki asrlarda dinlerini grece zgr bir ekilde icra ettiler,
genel olarak genel toplumsal yaama da byk lde katldlar. Kuzey
Afrika'dan gelen, nce Murabtlar, sonra da Muvahhidler gibi daha kk
tenci Mslman egemenlerin zaferleriyle durum deiti. nceki asrlarda
Yahudiler, Hristiyan blgelerinden Mslman blgelerine kaarken, bu
sefer de Mslman gneyden Hristiyan kuzeye g ettiler. Ama ilerleyen
Reconquista* Yahudi hayatnn kendiliinden sona ermesi anlamna gelmi
yordu. Siyasi iktidarlar konusunda yaplan ayrmlar, ayn zamanda ok daha
karmak olan kltrel kimlikleri de ortadan kaldrd. Hristiyan blgesin
de de baz Yahudi ozanlar ve filozoflar Arapay kullanmaya devam edip
burada ortaya kan kltr srdrd.
Peki, szde "Altn a"n baarlar neydi? 10. ile 12. yzyl arasn
da ber Yarmadas'ndaki Yahudi cemaatler nemli ozanlar, filozoflar, Eski
Ahit tefsircileri, bilim insanlar' .ile devlet adamlar yetitirdi. Bu kiilerin
baarlarnn ayrt edici zellii tam da bir kiinin bu niteliklerin birkan
iinde barndrmas olabilir. rnein 1 0. yzylda Jaen doumlu Hisday
ibn aprut, Halife III. Abdurrahman'n sadece yakn bir siyasi danman,
gmrk dairesinde vergi denetisi ve Yahudi cemaatinin ba deildi, ay
n zamanda nemli bir tp el kitabn Ynancadan Arapaya evirmiti ve
branice dilini ve iirini destekliyordu. Halifelik ile Hristiyan egemenler
arasndaki mzakerelerde diplomatlk grevini yerine getirmi, Kurtuba
saraynda brani iirini ve dilini aratran bir bilim merkezi kurmutu. Bu
merkezde Gaon Saadia ile Masoretlerin balatt branice dil aratrmasn
ve Eski Ahit metnini tamamlama iini srdrd.
'
spanyolca "Yeniden Fetih". Ortaada ber Yarmadas'ndaki Hristiyan devletlerin,

Mslmanlarn elindeki topraklarn geri alnmas iin balattklar bir dizi sefer (ed.n.)
80
KISAYAHUDTARH
Yehuda ha-Levi'nin Sefer ha

Kuzari'sinin (Hazar Kitab) 15.
yzylda spanya veya talya'da
retilen bir elyazmasnda,
dnya dairelerinin bir tasla
grnr.
Bu srada Hasday saraynn iki alimi, yani Menahem ben Saruk ile
Duna ben Labrat arasndaki tartma 10. yzyln Yahudi cemaatinde de
Arapa ile branice arasndaki rekabet asndan bir rnek tekil eder. Ku
zey Tortosa'dan Kurtuba'ya gelen Menaheni, saysz iiri ve branice-bra
nice szl Mahberet (Not defteri") ile grnrlk kazand. Ona gre
Arap vezinli dize sistemi zerk braniceye aktarlamazd. Kurtuba'da yer
alan Hasday sarayndaki rakibi Fas'n Fez ehrinden gelen Duna ite tam
da bunu amalyordu. Onun iin Arap iiriyle birlikte Arapann dilbilgisi
braniceye model olarak hizmet ediyordu. Bu tartma, iki dilin ilahi kke
nine dair iddialarnn -Eski Ahit ve Kuran'da vahyedilmilerdi-Yahudiler
arasndaki tartmalara nasl yansdn gsteriyordu.
'Dnemin belki de ei ok ynl Yahudi siyasetisi ve alimi Kurtuba'da
doan ama Grnata'da etkili olan ve branice ad Samuel ha'Nagid (ef
Samuel) ile daha ok bilinenJoseph ibn Nagrela'yd. Grnata saraynda ve
zirlie ve bakomutanla kadar ykselmi,Yahudi cemaatinde Talmud ko
nusundaki alimliiyle ne kmt ve iirleri de ortaa brani iirinin en
byk deerlerindendi. iirlerinde hem sava sanatyla ilgili deneyimlerini,
SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - BER YAR!MADASI'NDA YAHUD KLTR
81
hem de Tanr'ya ve Yahudi dinine sadakatini ifade eder. "Piyyut", dini-ayin

iirleri, olarak dnyann her yerindeki Yahudi cemaatlerinin ibadetlerine
dahil edilen edebi eserlerinden bazlar gnmze kadar ulamtr. Ama
ailesinde Yahudi kaderinin trajedisi ve gvensizlii de grlr. Olu saray
entrikalarna kurban dmt. Bu olay, "Altn a"n sonunun balan
gcna iaret eder. Halifeliin tavaif-i mluk* yani saysz kk emirlie
blnmesi, siyasi istikrarszla yol am, lkenin Hristiyan kuzeyini g
lendirmi (Toledo, 1 085 ylnda Hristiyanlar tarafndan fethedildi) ve ni
hayetinde Kuzey Afrika'nn Berberi kavimlerinin, yani nce (1080 ylnda
Cebelitark Boaz'n geen) Murabtlarn ve sonra da Muvahhidlerin i
galin yol amt.
Ozanlar ve Filozoflar
12. yzyln en nemli Yahudi dnrleri Hristiyan Toledo'da yaayan
Yehuda ha-Levi ile Mslman Kurtuba'da doan bn Meymun'du (Moe
ben Maymon) . Yehuda ha-Levi'nin iirleri brani edebiyatnn en doku
nakl rnlerindendir. Bu iirlerde ha-Levi, srail lkesine duyduu zle
mini da vurur ve bu zlemi de aadaki, herhalde en bilinen satrlaryla,
ifade eder:
Ah Sion! Sormuyorsun boyunduruk altndaki sevgililerini,
Srlerinin kalann, sadece Seni soranlar?
Bat, dou, kuzey ve gneyden, - ah brak sylesinler selam
Btn eklemlerinin siin Sana sylesinler, uzaktan, yakndan.
Yehuda ha-Levi iin dini idrak, filozoflarn rasyonel anlayna gre
ncelikliydi.Yahudiler ile srail lkesinin insanlk tarihinde ne kan bir
nemi olduuna sk skya inanyordu. srail halk, tpk asil bir asma
gibiydi, ancak doru topraklarda (srail) ve doru bakmla (dini emirlere
uyarak) mkemmel zm verebilirdi. En nemli felsefe yapt "Hie sa
ylan inancn savunmas konusunda savlar ve kantlar kitab" adyla Arap
a yaymlanmt.Yehuda ha-Levi, Hazar kaan Bulan'n 8. yzylda din
*
1 1 . Yzyln balarnda Endls Emevilerinin dalmasndan sonra ortaya kan emir

liklere verilen toplu ad. Taife (oul tava!/) olarak bilinen eitli siyasal gruplarn kurdu
u ksa mrl bamsz emirlikler (ed.n.)
82
KISAYAHUDTARH
bn Meymun'un armlann Klavuzu nun az saydaki resimli elyazmalarndan biri, hekim

Menahem Bezalel'in Barselona'da sipari ettii ve byk olaslkla Hristiyan bir sanatnn
izdii eserdir. 2. blmn giriine ait illstrasyon, elinde bir usturlap tutan ve rencile
riyle tartan bir bilgini gsteriyor.
'
SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - BER YARIMADASI'NDA YAHUD KLTR
83
deitirmesini tarihsel bir ereve iinde anlatarak Yahudi dininin dier

dinlere ve felsefeye stnln kantlamaya alt. Bylece Diaspora'da
ki Yahudilerin . yeni bir zgven gelitirmeleri saland. Hazarlarn sekin
tabakas gerekten de Yahudi dinini kabul etmiti ve bu durum, baz ta
rihilerin Dou Avrupal Yahudilerin kkeninin, Volga'nn aa mecras

ve Hazar Denizi'ndeki bu imparatorluun olduunu sylemelerine yol
at.
Kurtuba kkenli bn Meymun'un ailesi de -(branice ad Rabbi Moe
ben Maymon'un ba harflerine dayanlarak) Rambam olarak da adlan
drlr- tpk Yehuda ha-Levi gibi, 1 158/59 ylnda ber Yarmadas'ndan
kat. Burada Muvahhidlerle birlikte daha az hogrl Berberi kavimler
egemenlii elde etmiti. bn Meymun 13 yana geldiinde Muvahhidler,
Kurtuba'daki btn kiliseleri ve sinagoglar kapatmlard. Da kar her
tebaa Mslman kabul ediliyordu; bn Meymun'un ailesi de. Sonraki yl
larda, neden zellikle Fas'n Fez ehrinde Muvahhidlerin egemenlii altn
da yaadklar belli deildir. Byk olaslkla orada din deitirenler daha
az denetleniyordu. Bu duruma bn Meymun'un babasnn 1 1 59 ylndaki
bir mektubu da iaret eder; bu mektupta zor kullanlarak Yahudilie srt
dnmek zorunda kalanlar cesaretli olmaya arr. Ayrca bu mektup, bn
Meymun'un din deitirmeye dair ileride yazaca mektuba bir model
tekil ediyordu. bn Meymun ise Fez'de Yahudilikle ilgili dersler ile tp
okumaya ve 23 yanda Mina ile ilgili yorumunu yazmaya balamt. So
nunda ailesi 1 165 ylnda Fustat'a, yani Eski Kahire'ye gitti, bn Meymun
burada sultann saray hekimi ve Yahudi cemaatinin lideri oldu.
bn Meymun, tbbi risalelerinin yannda Talmud hakknda ok sayda
branice yaz yazd; bu yazlarn en nemlisi sistematik bir kanunlar ze
ti olan Mine Tora idi; ayrca 1 190 yl civarnda tamamlanan Delalet'l
Hairin (armlann Klavuzu) ne kan Arapa felsefe yaptlarndan biriy

di. Bu dikkat ekici kitap, kk bir entelektel sekinler grubuna seslenir
,, ve bn Meymun burada Aristoteles'i temel alp Eski Ahit metninin iki
katman zerinden anlalmas gerektiini ileri srer: yani kendini herkese
gsteren kelime anlamyla ve sadece felsefi nbilgisi olan okurun grebil
dii alegorik anlamyla.
bn Meymun, Eski Ahit metninin daha derin anlamnn ancak felsefe
eitimiyle belirgin hale gelebileceini st kapal bir biimde ileri sr-
84
KISAYAHUD TARH
1300 civarna ait spanya

veya Kuzey Afrika kkenli,
brani karakterlerle ilenmi
Yahudi Arapas yaztlarn
bulunduu, yldz konumlarn
hesaplamak iin kullanlan bir
usturlap,Yahudi bilginlerinin
astronomiye duyduklar ilgiyi
gsteriyor. Yahudiler antik
usturlabn Arap dnyasndaki
geliimine byk katk
saladlar ve Aragon saraynda
usturlap rettiler.
mesiyle adalar ve zellikle sonradan doanlar arasnda birok dman

edinmiti. Yahudi geleneklerini modern dnceyle birletirmek isteyen
18. yzyln Yahudi Aydnlanma hareketinde armlann Klavuzu nemli
bir metin olarak yeniden kefedilecekti.
Ortaa spanya'sndaki birok Yahudi, ister astronomi, ister corafya,
isterse de tp zerinden olsun almalaryla kendilerini bilime adad
lar. ki kltr arasndaki araclar ve tercmanlar olarak da Yahudiler ber
Yarmadas'nda nemli bir rol oynadlar. Arapa yaptlar -aralarnda oriji
nalleri eskiYunanca olan saysz metin de vard- Latinceye (bazen de bra
nice zerinden) aktaran ve bylece Avrupal alimlerin eriimine sunanlar
ou zaman Yahudi tercmanlard.Yahudi tercmanlar II. Friedrich'in de,
Napoli' kral 1. Carlo'nun da saraynda etkiliydiler.
bn Meymun sadece hukuk bilgini ve filozof olarak deil Latince eser
leri btn Avrupa'ya yaylan bir hekim olarak da sayg gryordu, ama
onun retilerine kar kanlar da vard. Daha hayattayken baz bilginler
onun dini-hukuki kitaplarnn, zellikle de sistematik Mine Tora yapt-
SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - BER YARIMADASI'NDA YAHUD KLTR
85
nn, incelenmesiyle saysz kaynan incelenmesine gerek kalmad y

nndeki dncesini reddettiler.Ama rasyonel felsefe yazlarna kar daha
fazla direni vard. Felsefesine kar srdrlen bu mcadele lmnden
sonra da devam etti. Rakipleri, 1 233 ylnda Montpellier'deki Enkizisyon
mahkemesi yelerini onun yazlarnda, sadece Yahudilere deil, ayn za
manda Hristiyan toplumuna da felaket getirecek sapknlklarn bulun
duu konusunda ikna ettiler. Bununla da Yahudi yaptlarnn sistematik
olarak denetlenmesinin yolunu atlar, bu denetlemelerin sonunda bn
Meymun' un kitaplaryla birlikte Talmud da yakld.
86
KISAYAHUD TARH
14. yzyl balarna ait Ku Kafas Haggadas, gnmze kadar kendiliinden korunmu
tek, resimli en eski Akenaz Haggada'sdr. Muhtemelen, insanlarn resmedilmesi din gerei
yasak olduundan figrlerin balar ku kafas gibi resmedilmi. Figrler, Alman Yahudile
rinin takmak zorunda olduu Yahudi apkasn takyorlar.
8
L U C C A ' DA N M A I N Z ' A :
A KE N AZ
O RTA AVRU PA YA H U D L G N N
K KE N LE R
"Kalonimos olu, Rabbi Yahuda'nn olu Rabbi Moe, Lombardiya'dan

ayrlan [Kalonimos ailesinden] ilk kiiydi, kendisi ve oullar Rabbi Kalo
nimos ve RabbiYekutiel ile birlikte . . . nk Kral Karl onlar Lombardi
ya lkesinden yannda getirip Mainz'a yerletirdi, burada reyip oaldlar,
ta ki 1 096 ylnda kutsal topluluklarn tamam Tanrnn gazabna urayn
caya kadar."
Worms'lu nl Rabbi Flasar, 1 220 ylnda aile vakayinamesine bun
lar yazmt. 9. yzylda Kalonimidlerin Lucca'dan Mainz'a g, Alman
Yahudiliinin en nenli kurulu efsanelerinden biridir. Bin yl sonra
bu aileye mensup olduu sanlan, George-Kreis topluluundan air Karl
Wolfskehl'in bir yeeni kendi aile vakayinamesinde buna bir gndermede
bulunacakt: "Kalonimidler ailesini . . . 870 ylna kadar takip edebildim. O
zamanlar talya'daki Lucca'da, yal Moe ben Kalonimos yayordu, Kabala
gelenei Avrupa topraklarnda onunla balamt. . . atas gibi byk bir
filim olan Kalonimos ben Meulam, mparator il. Otto'nun hekimiydi.
88
KISAYAHUDTARH
13.7.982 tarihinde Torrente yaknlarndaki Cotrone'de Sarazenlerle yap

lan nit:harebede mparatorun hayatn kurtard. mparator da kranlarn
gstermek iin onu Almanya'ya getirip mezar tann bugn hfila ayakta
durduu Mainz'a yerletirdi." KarlWolfSkehl de 1 948'deki lmnden ksa
bir sre nce Hollanda'da srgndeyken "Utan ve Onur" adl iirini yaz
mt; burada o da Kalonimidlere kadar uzanan atalarndan sz eder:
Sizin imparatorlarnz benimdir de.
arlken*, hafif sert ve inanl,
Gneinin klar altnda
Ata Franklarn topraklarna
Magonz'a gitti. Olu, berrak valye
Rav Kalonimos
Sadakatini korumas, .
mparator soylularna sadakati iin
Korkun bir sefalet belini bkt iin
teki Otto'ya kendi atn verdi,
Ghibellinolarn en gereine
Krallarn kral Friedrich' e
Canla bala hizmet etmek iin,
Yahudi, Hristiyan ve llerin olu yetiti. (Kalonimos, 2002)
Kkenlerinin, imparatorun kaderine, hatta imparatorluun selametine
efsanevi bir biimde balanmasn belki sonraki nesiller uydurmutur ama
Akenaz'dakit Orta Avrupa Yaudiliinin kkeninin, gneyde, byk ola
slkla da Yukar talya'daki Kalonim idlere dayand kesindir.
Ecclesia ve Synagoga*
Nasl ki brani Sefarad kvram ber Yarmadas'n temsil ediyorsa Yahu

diler de ortaa Almanya'sm Eski Ahit kkenli bir kavramla anyorlard.
*
t
:j:
Roma-Germen mparatoru (ed.n.)

branice Akenaz "Almanya" (ed.n.)
V. Kari; Kutsal
Latincede Ecclesia "Kilise"; Synagoga "Sinagog". Avrupa sanatnda, Ecclesia kilisenin kii
letirilmi betimlemesi olarak, gotik sanatta bazen sinagogun kiiletirilmi betimlemesi
olan Synagoga ile birlikte kullanlmtr. Ecclesia karsnda yenilen Synagoga'nn gzn
de,Yenit Ahit'in mesajna krl temsilen bir gzba yer alr (ed.n.)
LUCCA'DAN MAINZ'A:AKENAZ - ORTA AVRUPAYAHUDLGNN KKENLER
89
Yaradl'ta* (10:3) Akenaz,Yahudi geleneinde kuzey halklarn atas ola

rak kabul edilen Nuh'un olu Yafes'in bir torunu olarak ortaya kar. Or
taada Akenaz'n en nemli Yahudi cemaatleri Ren blgesinde geliti; en
bata da Speyer, Worms ve Mainz ehirlerinin balang harflerini temsil
eden SHUM adl cemaat . vard (brani alfabesinde W ile U harfleri
ayndr) . Daha sonralar Yahudiler, Alman ehirlerinden ve blgelerinden
zellikle douya g ettiklerinde bu "Akenazim" tanmn da yanlarnda
gtrdler.
Ortaa Yahudileri arasnda, atalarnn Akenaz'da bulunularn Hris
tiyanlk ncesi zamana tarihleyen kurulu efsaneleri dolard. Yahudilerin
sa'nn lmnden sorumlu olduklarna dair Hristiyan sulamalarna kar
zr ieren bir tepkiydi bu. Madem atalar daha o dnemde Ren ve Tu
na nehirleri yaknlarnda yayorlard, sa'nn armha gerilmesinden nasl
sorumlu olabilirlerdi? Bu anlatlarn efsane alemine ait olduu ne kadar
ak:Yahudilerin gnmze ulaan en eski belgesi 321 tarihli ve Kln'deki
bir yerleime aittir. Ama Yahudilerin o tarihten sonra bu blgede srekli
bulunduklarna dair bir kant yok. Buna karn Fransa blgesinden daha 6.
yzyldan nce Paris ve Orleans'da sinagoglar ina ettiklerine dair elimizde
birka belge var. Ancak Karolenj mparatorluu sona erdikten sonra, ileri
de Almanya olacak blgede kalc olarak bulunduklarndan sz edilebilir.
Mesela, Charlemagne'n Frankenli iki soylunun yannda Yahudi shak' da
eli olarak Badat' a, Halife Harun Reid'e gnderdii sylenir. Saray pa
paz Bodo'nun Yahudilie geii byk bir sansasyon yaratmt: Roma'ya
hacca gitmek yerine ber Yarmadas' na yerleerek Yahudi bir kadnla ev
lenmiti. 825 yl civarnda Dindar Ludwig, Yahudi tccarlara imtiyaz
tand. Bu imtiyazlarla Yahudilere, hayatlarnn korunacan, vergilerden
muaf tutulacaklarn, dinlerini uygulayabileceklerini ve kendi ilerindeki
hukuki meselelerle ilgilenecek rabbinik mahkemelerin kurulacan vaat
etti.Yahudiler kar karsa putperest kleleri vaftiz edilmeyecekti.Yahudi
lerin Karolenj mparatorluu'nda grdkleri bu iyi niyetli muamele, Lyon
Bapiskoposu Aziz Agobard'n 822 ile 828 yllar arasnda gnderdii be
mektupta ifadesini bulan Kilisenin direniine yol at. Kilise'nin sonraki
saysz Yahudi kart polemiklerinin bir ksm, bu mektuplarda da bulu
nuyordu.
*
Tora'nn bir blm olan Tekvin'in ilk blm (ed.n.)
90
KISAYAHUDTARH
Gnmze dek ulaan bir sr "Judengassen" (Yahudi soka), ayn

ekilde Judenburg veya Villejuif gibi yer adlar da Yahudi topluluklarnn
ortaadaki yerlemelerine tanklk ediyor.Yine de btn ortaa boyunca
Akenaz'da sadece Yahudilerin ok kk bir aznlnn yaadn, dier
ounluunsa Mslman egemenliinde ve Hristiyanlar arasnda, nce
likli olarak da Bizans blgesinde bulunduunu unutmamalyz. 1 1 . yzyl
dan nce bunlarla kyaslanabilecek cemaatler, Akenaz'n hibir yerinde
yoktu.
Ortaa Avrupa'snda Yahudiler sadece ticaret deil, ayn zamanda ipek
dokumacl, cam imalatl ve boyaclk gibi alanlarda zanaatkarlk ya
pard. Baclk ve arap retimi, tpk hayvanclk ve atlk gibi Yahudilere
zg mesleklerdi.Yasal durunlar ncelikle bireysel imtiyazlar eklinde ta
nnlanmt; bu imtiyazlar Yahudi cemaatlerini de kapsayabilecek ekilde
geniletilebiliyordu. Yasal dayanaklarnn zayflamasyla mesleki yaplar da
1
deiti. Toprak ilemek iin bir Hristiyan and gerekli olduundan ksa
bir sre sonra Yahudi ifti kalmad. Zanaatlarda da sadece Hristiyanla
rn kabul edildii loncalar kuruldu. Yahudiler zanaatkarlklarn sadece az
saydaki byk Yahudi cemaatleri dahilinde srdrebildi; bu yzden de
bazen kendi loncalarn kurdular. Yahudilere zellikle ticaret alan kald.
1 179 ylndaki III. Laterano Konsili'nde vurgulanan ve Hristiyanlarn
baka Hristiyanlara faiz karlnda bor para vermelerini yasaklayan faiz
yasa Yahudi sarraflarn artmasna yol at. Bu ekilde zorla belli meslek
gruplarna ynlendirilen Yahudiler sadece dii deil, ekonomik olarak da
dlandlar. Birok blgede sadece tccar veya sarraf olarak alglanyorlard;
yani bir sr dman kazanlan bir meslek.
Ayrca Yahudiler byk merkezlerde genellikle sinagogun etrafna yer
leirlerdi. 1 084 ylnda mparator iV. Heinrich'in, PiskoJ?OS Rdiger ara
clyla Speyerli Yahudilere, mahallelerinin etrafna bir duvar ekmeleri
iin izin vermesi, o dnemde cemaate bahedilen imtiyazn' bir parasyd.
Piskopos, Yahudileri davet ettiinde, "Speyer kyn bir ehre dntr
dne" inanyordu. Daha sonra tarihi Sala Baron' un belirttii gibi, getto
kaplar nceleri dardan deil ieriden kilitlenirdi.Yine de insann aklna
u soru geliyor: Yahudiler ehir surlarna ilaveten neden bir duvar daha is
tediler? Bu sorunun cevab Speyer'deki imtiyazdan sadece birka yl sonra
dehetengiz bir biimde verilecekti.
LUCCA'DAN MAINZ'A: AKENAZ - ORTA AVRUPAYAHUDLGNN KKENLER
91
1 096 ylndaki ilk Hal Seferi,AkenaziYahudileri iin ykm, yok olu

ve sklkla da zorunlu vaftiz veya lm demekti. Kuds' Mslmanlar
dan kurtarmay amalayan iftiler ile maceraclardan oluan Hal ordusu
douya doru ilerlerken, birou henz yolda olduklar srada dini fana
tizme kaplmt. "Kafirler"in yok edilmesi iin Kutsal Topraklar' a ulamay
neden bekleyeceklerdi ki? Bu kafirlerden Avrupa'da da bolca vard nasl
sa! Kendisi de Hallarn tehdidine urayan Mainzl Bapiskopos Ruthard
gibi baz kardinaller, Yahudilere koruma ve snma salam; ama ou
kez bu da pek ie yaramamt. Vakayinameler, Hallarn vahice katlettii
Yahudilerden sz eder. Ratisbon'da Tuna'ya srlmler ve Hristiyanl
a dndrlmeleri iin zerlerine bir ha tutulmutu. Daha sonra mpa
rator, hayatta kalanlarn dinlerine dnmelerine izin verdi elbette; nk
zorla yaplan vaftizler dinen meru saylmyordu. Ren Nehri kysndaki
ehirlerde birok Yahudi, vaftiz yerine lm tercih edip Mainzl Rabbi
Kalonimos gibi intihar etti. Bu dnemde koskoca Yahudi. ceaatleri yer
yznden silindi. Yahudilerden alnan ganimet sk sk; Hallar, dnye
vi kurunlar ve kilise kurunlar arasnda paylald. Hallar, 1 099 ylnda
l(uds' e ulat zaman, oradaki Yahudi cemaatini de yok edip Yahudilerin

sndklar sinagogu atee verdiler.
Hal Seferleri esnasnda ehit denlerle birlikte Yahudilikte bugn de
geerli olan eitli anma trenleri kurumsallat. Hristiyanla zg liber
memorialis' e benzer biimde ehitlerin adlarnn ve lm gnlerinin der

lendii hatra defterleri ortaya kt. O dnemde yas tutanlar, eski_ Arami
Kaddi duasn yakn akrabalarnn ansna okumaya, lm yldnnlerini
zel trenlerle anmaya ve ylda drt kere lenlerin ansna zel bir dua
(Yizkor) okumaya baladlar. Bu dnemde akrabalarnn mezarlarn ziyaret
,, . .
etmeye de balamlard, bu ekilde hayatta olanlarn dertlerine dair medet
umuyorlard.
lk Hal Seferi'yle birlikte sonraki zulnler de Yahudilerin olduka
kk ve zayfbir aznlk olduunu ve imparatorun korumas altnda ol
malarna ramen mlklerinin kolayca alnabileceini gsterdi. Bu bilgi,
sadece sonraki Hal eferleri'nde deil, btn ortaa boyunca baz so
nulara yol aacakt. Gitgide daha tehlikeli hale gelen bu durum karsnda
Yahdilerin hukuki statleri zel bir anlama brnd:Yeni aratrmalarda
Hristiyan halkla karlatrldnda Yahudilerin hukuki statleriyle ilgili
92
KISAYAHUD TARH
grler eliiyor. Baz tarihiler,Yahudilerin yava yava haklarndan edil

melerine ve sonunda birok blgeden kovulmalarna yol aan Yahudileri,
toplumsal adan daha alt konuma iten statlerini vurgularken bazlar da
Hristiyan halka, yani serf olan iftilere nazaran Yahudilerin daha fazla
hakka sahip olduunu hatrlatyor. Feodal toplumda bu iftiler, efendile
rinin keyfiyetine maruz kalrd, ikametlerini deitirmeleri yasakt; ayrca
ktlk ekiyorlard. Oysa Yahudiler, mparatorluk'ta dorudan mparator'a,
dier devletlerde de ounlukla kraln iktidarna tabiydiler. Bu ekilde te
orik olarak en yce g tarafndan korunuyorlard: "Biz hizmetkarlarn
deil, krallarn hizmetkaryz." Ancak bu "dikey ittifak" ou kez daha
aadaki iktidar hiyerarileriyle yaanan "yatay atmalar" pahasna elde
edilmiti. Yice makamn bu korumas, genellikle etkili olamayacak kadar
uzakta kalyordu. zellikle de kral veya imparator lke dndayken veya
hkmdarlar aras dnemde Yahudilere ynelik iddet eylemleri yaplrd.
ou tarihi, ortaan sonuna yaklatka Yahudilerin hukuki statle
rinin yavaa ktletii konusunda hemfikirdir. mparator IV. Heinrich,
Hal Seferleri'nin tehdidi karsndaYahudilerin koruyucusu roln zel
likle vurgulamt. Zorla vaftiz edilen Yahudilere tekrar dinlerine dnme
izni verdi, alnan mallaryla ilgili yasal bir aratrma yaplmasn emret
ti ve 1 103 ylndaki Asayi Anlamas'nda hem Yahudilere hem de dier
aznlklara zel bir koruma verdi. II. Friedrich, 1236 ylnda bu ayrcal
n mparatorluk'taki tm Yahudileri kapsamasn salayarak onlardan ilk
kez servi camerae nostri (saraymzn hizmetkarlar) olarak sz edip Papa III.
Innocentius'un 1 205 ylnda kulland Yahudilerin (saray) klelii kavra
mn devrald. Geri servi kelimesinin olumsuz bir anlam vard; zellikle
de III. Innocentius Yahudilerin sa'nn lm karlnda srekli kle ola
rak grlmeleri gerektiini sylediinde. Ancak feodal toplum yapsnn
dnda olduklarndan bununla kleletirme veya serfletirme kast edilmi
yordu. II. Friedrich'in yeniledii ayrcalklar arasnda ticaret yapma zgr
l, dinlerini icra etme ve kendi kanunlarna gre ant ime haklar vard.
Ortaan sonlarna doru Yahudilerin dedii vergiler mparatorluk sara-
ynn gelirlerinin byk bir blmn oluturuyordu; bylece bir yandan
vazgeilmez olmular ama dier yandan da kimi imparatorun acmaszca
kulland bir sermaye kitlesine dnmlerdi.Avusturyal AridkV.Alb
recht, buna dair bir rnek tekil eder: 1 420-1421 'de ekonomik olarak artk
LUCCA'DAN MAINZ'A:AKENAZ - ORTA AVRUPAYAHUDLGNN KKENLER
93
karllklarn yitiren Yahudilerinden kurtulmutu. Yoksullar kovdurdu, en

zengin 200 Yahudi'yi devasa odun ynlar zerinde atee verdi. Mlkle
rini satt,Yahudilere borlu olanlarn borlarn sildirdi.
Daha 12. yzyldan beri eitli hukuki dzenlemeler,Yahudilerin orta
a toplumundaki sosyal statlerini ve onurlarn kstlyordu. 1 103 Mainz
Asayi Anlamas'nda homines minus potentes (korunmaya muhta kiiler) ilan
edilerek din adamlar, tccarlar ve kadnlarla -yani eli silah tutamayan in
sanlarla- e tutuldular. Yava yava bu durum mutlak silah tama yasana
dnt. 12. yzyln ilk yarsndan itibaren srekli yenilenen papa ferman
Sicut Judeis,Yahudilerin hem yaama ve ibadet haklar gibi temel haklarn

hem de Yahudi dinine bal kalan cemaate uygulanan ayrmcl ve aa
lanmay vurgulad. Kilise politikasnn sarkac ise her zaman ikinci yne,
yaniYahudileri marjinalletiren etkene meylediyordu. Papa III. Innocentius,
1215'te yaplan Drdnc Laterano Konsili'nde, Yahudilerin hibir resmi
grev icra edemeyeceine, paskalya dneminde sokakta grnemeyecekle
rine ve -tpk Sarazenler olarak tanmlanan Mslmanlar gibi- giysileriyle '
tannmalar gerektiine dair dzenlemeleri artrd. Bu son dzenleme, her
halde nceleri ngiltere'de, sonra da 15. yzylda mparatorluk'ta da uygu
lanan giysilerde eitli iaretlerin kullanlmasna yol at.
13. yzyldan itibaren kilise ile sinagog arasndaki ilikilerin ktleme
si Dominikenler ile Fransiskenlerin kurduklar yeni tarikatlardan kaynak
land. Bu tarikatlar, farkl inanlara kar daha kktenci bir tutum izleyip
Augustinus'un kilise doktrininden bu yana Yahudilere kar gelien msa
mahann altn oydu. Yahudilere kar ellerinde somut bir ey olmas iin
ilk nce Talmud'u sapkn bir yaz olarak damgaladlar.Yahudiler gndelik
yaamlarnda artk Kitab Mukaddes' in kutsal Eski Ahit'ine deil,Talmud'a
uyuyorlard; yani (en azndan Hristiyan anlayna gre) kendi dinlerinden
sapmlard. Bu yzden de Kilise, tabiri caizse "gerek Yahudiliin" koru
yucusu olarak mdahale etmeliydi. Bunun zerine mesela Papa IX. Gre
gorius, Talmud'u toplattrd, Fransa Kral IX. Louis, 1 242 ylnda Yahudili;
e kar szm ona bir dava olarak sahnelenen bir "din mnazaras"ndan
sonra yirmi drt araay dolduran Talmud'lar yaktrd ve Papa iV. Inno
centius, bu uygulamay devam ettirdi. Ortaaa ait, en ok incelenen bu
Yahudi yazlarndan sadece tek bir elyazmas eksiksiz bir halde gnmze
ulat. Bu yaz Mnih'teki Bavyera Devlet Ktphanesi'nde bulunuyor.
94
KISAYAHUD TARH
Yahudilere kar resmi ithamla

ra, Yahudi kart halk sylencele
ri de eklendi. 12. yzyldan itibaren
zellikle de ngiltere (nce 1 144'te
Norwich'ten) ve Fransa'dan ( 1 1 7 1 'de
Blois'dan) karak hzla Almanya'ya
yaylan (nce 1247'de Brandeburg'un
Beelitz kentinde) kan iftiras ve kutsal
ekmek kirletilmesine dair masallar do-
}ayordu. Bu masallara gre,Yahudiler
zellikle Paskalya ncesinde kk
Hristiyan ocuklar ldrp kanlarn
ayinsel amalarla kullanyor ve Hris
tiyanlar iin kutsal olan kilisedeki ek
mekleri alp bir bakla deliyorlard;
amalar da sa'nn bedenini bir kere
daha kirletmekti. Papalar, imparatorlar
.
ve krallar tekrar tekrar bu tr iftirala
ra inanlmamas gerektiini vurgulasa
da daha aa seviyedeki din adamlar,
tpk halk kitleleri gibi bu tr yanl
inanlardan vazgemediler. Ne de olsa
ocuk cesetleri veya kirletilmi kutsal
ekmeklerin bulunduu yerler hzla
hac yerlerine, yani ortaan turistik
elence merkezlerine dnp, lkeye
saysz ziyareti ve dolaysyla da para
getiriyordu. Ayrca Yahudiler 1 bu tr
sulamalardan sonra sklkla tutukla
np sadece ya para karlnda serbest
braklr ya da mlklerine el konul
duktan sonra ldrlrd. 20. yzyla
"Ursula Efsanesi Ustas" yzyl sonlarnda
birok kilisede bulunan, yenen Ecclesia [Ki
lise] ile yenilen Synagoga [Sinagog] iftini
resmediyor. Synagoga, yabanc zelliklerini
LUCCA'DAN MAINZ'A: AKENAZ - ORTA AVRUPA YAHUDLGNN KKENLER
kadar bu tr sylenceler kimi yerlerde

ortaya kmaya devam etti, gnmze
kadar ulaan kimi resimli tasvirler bu
sylenceler hakknda bize bilgi verir.
1 4. yzylda bu sulamalara, Ya
hudilerin kuyular zehirledii ve bu
ekilde vebaya yol atklar itham da
eklendi. Bu itham nce 1321 yln
da Fransa'da ortaya kt; Yahudiler
szm ona Berberi krallarn emriy
le czamllar kuyular zehirlemeye
zorlamlard. Bu rnekte ortaada
komplo teorilerinin nasl iledii
ni grrz: ounluun hayalinde,
toplumdaki her aznlk, ounlua
zarar vermek amacyla bir araya gelir.
Bu tr ithamlar sk sk Yahudilerin
kanl zulmlere, bazen de ok yaygn
bir biimde uygulanan basklara u
ramalarna sebebiyet veriyordu; tpk
1 298 ylnda Rintfleisch adl bir ele
bann ve 1 4. yzyln otuzlu ylla
rnda "Kral Armleder" (Deri Kolluk
lu Kral) adndaki, yoksullap vatann
dan srlm bir valyenin vukuat
larnda olduu gibi. ki iddet dalgas
Taubertal'daki Rttenbach'tan hzla
Gney Almanya'nn byk bir b
lmne yaylmt. zellikle vebann
hkm srd 1 348-1350 yllar
arasnda, zalimler ortal feci ekilde
kasp kavurmutu.
vurgulamak iin oryantal, trbanl kyafetiyle
resmedilmi. Gz ba Yeni Ahit'in mesajna
kar krl temsil ediyor.
95
96
KISAYAHUD TARH
Yahudilie dair tasvirler, hangi dinin zafere ulaaca, hangi dinin ise
boyun eecei konusunda kukuya yer brakmayacakt. Bu konudaki g
rnr iaretlerden biri saysz kilisede elinde ta ve asasyla muzaffer Ecclesia
heykelinin, (dini hakikate kar krl temsilen) gzleri bal ve (dnyevi
iktidar kaybetmesini temsilen) asas krk Synagoga'nn yanna yerletiril
mesiydi. Baka tasvirlerYahudileri, bir domuzu (Yahudi domuzu) emen ve
iblis gibi boynuzlu insan d varlklar olarak gstererek eytanlatrmtr.
Ortaa tasvirlerinde Yahudilerin canavarlatrlmasnn lleri yle ar
bir noktaya ulamtr ki kendilerine zg birfoeterjudaicus'tan (pis Yahudi
kokusu) sz edilmi ve Yahudi erkeklerin adet grd sylenmitir.
Yahudilerin uradklar teolojik ve szde teolojik sulamalara, sonunda
dlanmalarna ve sklkla da kovulmalarna yol aan ekonomik sebepler
de eklenirdi. Paralar olduu srece Yahudiler hkmdarlar iin yararly
d. Aldklar koruma karlnda zel harlar deyip ayrca gerektiinde
krallar ile prenslere bor vermek zorundaydlar. Yahudilerin artk harla
rn demedikleri veya para ticaretine pek katklarnn olmad durum
larda iler karrd. ngiliz Yahudileri, 1290 ylnda bu nedenle lkeden
kovulmutu. 1 4. yzylda onlar Fransa Yahudileri ve ortaan sonlarna
doru da birok Alman blgesindeki ve neredeyse tm Alman ehirlerin
deki Yahudi cemaatleri izledi. Kilise'nin ticarete kar taknd geleneksel
olarak _kmseyici tutum deimeye balad iin Hristiyan bir tccar
snfnn ortaya k desteklendi. Yahudiler de Hristiyan and iemeye
cekleri bahanesiyle ticaret loncalarndan dlandlar. Karmak bir hal alan
ticaret nedeniyle faiz nlenemedii iin Kilise, Hristiyanlar arasndaki faiz
yasan gevetebilmek
iin boluklar buldu. Yahudilere gitgide daha az
ihtiya duyulmaya balad; zellikle de ehirlerde artk istenmeyen rakipler

olarak grlyorlard. Hristiyan halkn zellikle ehirlerdeki ekonomik
durumu iyiletike Yahudilerin durumu ktleti. mparatorluk'ta Frank
furt, Worms ve Prag dnda, zellikle Hristiyan rakiplerinin srgn edil
meleri ynnde bask uyguladklar ehirleri terk etmek zorunda kaldlar.
1 499 ylnda Nrnberg, 1 5 1 9 ylnda da Regensburg, bu gelimenin son
istasyonlaryd.
Peki, eitli blgelerden srgn edilen Yahudiler nerelere gitmiti? Bri
tanya Adalar'n tmyle terk etmek zorunda kalmlard. Fransa'da Yahu
dilerin Avignon etrafndaki Papalk ve Provence Kontluu gibi snabile:-
LUCCA'DAN MAINZ'A: AKENAZ - ORT\ AVRUPAYAHUDLGNN KKENLER
97
Hartmann Schedel'in 1493 ylna ait dnya vakayinamesinde Trento'daki kan iftiras gei
yor; burada 1475 Paskalya dnemi civarinda iki buuk yandaki erkek ocuu Simon'un
cesedi bulunmu ve katledilmesinden Yahudiler sorumlu tutulmutu. Ayrntl bir soru
turmadan sonra hem piskopos hem de Papa Yahudilerin masum olduuna dair kesin bir
sonuca varm, ancak buna ramen iftira baka yerlerde olduu gibi burada da yzlerce yl
varln srdrmt.
cel<leri yerleim blgeleri vard. Alman devletlerinde de durum benzerdi:

Kk komu devletlerin kimi prensleri, Yahudileri kabul etmekle devlet
hazinelerini iyiletirebileceklerine inanyordu. bir btn olarak douya
doru, yani Polonya ynnde bir gn ortaan sonlarna doru ger
ekletii apak grlebilir.
Aznlk konumundaki Yahudilerin fiziksel olarak kendilerini etkili bi
imde koruma imkanlar yoktu. Ama gitgide artan nefret karsnda edil
gen de kalmadlar. Hristiyanlarn Yahudileri kmsedii gibi Yahudiler
de Hristiyanlar kmsedi. Bu adan da Yahudilik ile Hristiyanlk ara
sndaki atmalar, Yahudilik ile Mslmanlk arasndakilerden ok daha
fazladr. ou Yahudi byk lde resmi yasaklayan Mslmanl aka
tek tanrl bir din olarak grebiliyordu. Oysa sa'nn "Tanr'nn olu" ol-
98
KISAYAHUDTARH
1 427 / 1428'de Mainz'da retilen bu dua kitab, iki Kuds Tapna'nn yklnn anld
9 Av'da sylenen atlar ieriyor. Resimli tasvir, MS 2. yzylda, Antiokhos Epiphanes'in
zulmlerini gsteriyor; ayn zamanda Alman ehirlerinden kovulmalara da gnderme yap
yor. Bu dua kitabndaki atlar Wrzburg, Rothenburg ve Nrnberg'te katledilen Yahudiler
iin de sylenen dualar ieriyor.
duuna dair Hristiyan tanm, Meryem'in "Tanr'nn annesi" olarak be

timlenmesi, her yerde grnr ha ve azizlere tapnma, ou Yahudi'nin
gznde insanlarn Tanr'yla edeer grldne dair iaretlerdi. Ama
tam da Hristiyan egemenlik alannda yaayan Yahudiler, komularn put
perestler olarak tanmlamakta dikkatli davrandlar. Putperestlerle her trl
iliki, ticaret alanndakiler de dahil, ok snrlyd, bu yzden de kk bir
aznlk olarak hayatta kalmak neredeyse imkanszd. Yine de bu durum
onlar, bir kilisenin yanndan getiklerinde veya bir ha grdklerinde his
settikleri nefreti dile getirmekten alkoymuyordu. zellikle de Yahudileri!J.
Pers mparatorluu'ndaki zalimlerden mucizevi (ve epey vahi) kurtulu
unu kutlayan Purim Bayram'nda Hristiyanlara szle saldrrlard, ou
99
kez de bu saldrlar yaadklar aclar iin intikam alma ve bununla balan

tl kurtulu umuduyla ilikiliydi. Birok adan Hristiyanlarn karnaval
dnemine benzeyen amata dolu Purim Bayram, sklkla Hristiyanlarn
Paskalya ncesi yas dnemine denk geliyordu. Bu yzden de Yahudilerin
o gnlerde sarho olup nee dolu kutlamalarda bulunmalar elbette olum
suz bir etki yaratyordu. stne stlk ortaada Yahudiler, kendilerine
zulmedenlere kar duyduklar kzgnl ha zerinden de gstermek iin
kt adam Haman' sklkla sa'yla zdeletirirlerdi. Baarl karde dine
kar kmann bir baka ekli de polemiklerle dolu kitaplard; bunlar ara
snda sa'nn hayatn arptarak betimleyen Toledot Yeu adndaki erken
ortaa hikayeleri zellikle poplerdi. Ortaada Yahudiler ile Hristiyan
lar dosta, sayg dolu komular olarak hayal etmemiz modern hogryle
balantl yanl imgelerin hakim olduu bir resim oluturur. Ancak sadece
karlkl nefret ile hor grmeyi ne sren tam tersi dnce de ayn e
kilde yanl stereotiplerden kaynaklanr. Ortaada Yahudiler ou zaman
sinagogun yaknlarnda yaasalar da, kapal bir gettoda deillerdi. Yahudi
mahalleleri ou kez ehirlerin katedralleri ile arlarna epey yaknd.
Gndelik seviyede Hristiyanlarla kurulan ilikiler elbette vard ve bazen
bu salt ticari ilikilerin de tesindeydi.Yahudiler, genellikle Hristiyan ge
lenekleri ve adetlerini, baz Hristiyanlar da Yahudilerin geleneklerini bi
lirdi. Dier dini reddetseler de, dini hayatta bilind etkilenmeler oktu.
Okul hayatnn balangcna dairYahudi gelenekleri, Hristiyanlarn uygu
lamalarna benziyordu, Hallarn ayin motifleri, biraz deimi bir halde
ehit edilen Yahudilerin anlatld vakayinamelerde yer alrken kutsal yer
lerle ilgili kltler, iki dinde de benzerdi. 13. yzyldan kalma Alman Ya
hudi dindarlarnn, yani Akenaz Hasidilerinin en nemli kitab olan Sefer
Hasidim, bir yanda Hristiyanlk kart polemiklerle doluyken dier yanda
Yahudiler ile Hristiyanfar arasnda yaanan saysz etkileimi de yanstr.
Yahudi Cemaat Yaam
Yahudi cemaatlerinin idaresi, kat bir yapya sahipti; idarenin tepesinde
Parnas (bakan) ve Tuwej ha'ir (mutemet) bulunurdu. ama (cemaatin

hizmetkar) maal tek memurdu. Cemaat, para ile hapis. cezasndan tutun
kovulmya (herem), yani toplumdan aforoz edilmeye kadar uzanan cezalar
vererek yelerinin ihtilaflarnda epey kapsaml yasal bir zerklie sahipti.
100
KISAYAHUD TARH
En yksek eyalet makamlar bulunmadndan mahkemeler ile rabbiler,

eylemlerinde zgr ve bamszd. Henz fiili olarak profesyonel rabbilik
yoktu; ou rabbi baka meslekler de icra ederdi.
10. yzyldaki ve 1 1 . yzyl balarnda Akenazlarn en nl dini yet
kilisi Mainz'da grevli din bilgini Rabbenu Gerom, dier adyla Meor
Ha'Gola'yd ("Srgnn I", y. 950-1028) . Saysz responsa'lar (rabbinik
fetva) arasnda okelilii yasaklayan en nlsyd. Patriarklar ve ayn
zamanda Davud ve Sleyman gibi krallar da gz nne getirdiimizde,
Eski Ahit'te okevlilie izin verilmekle kalnmadn, yaygn olduunu
da unutmamalyz. Mslman eemenlii altndaki Yahudiler iin de o
kevlilik elbette olaand; stelik bu Yenia'a kadar srmt. Rabbenu
Gerom'un balarda sadece Mainz'da bulunan cemaat iin verdii karar,
uzun sredir geerli olan bir uygulamaya son verdi ve 10. yzyldan itiba
ren btn Akenazi Yahudileri tarafndan kabul edildi. Rabbenu Gerom,
ayrca erkeklerin artk kar.larn tek tarafl olarak boanamayacaklarn, on
sekiz aydan daha uzun sre seyahat edemeyeceklerini, bu srada karlarn
geindireceklerini ve dndklerinde en az alt ay evde kalmalar gerek
tii kararlarn da ald. Ortaa Akenaz'ndan kalma kadnlarla ilgili pek
belgemiz yok. Ama baz kadnlarn epey bilgili olduklar, gerek Tora'y
gerekse Talmud'u rendiklerine dair bilgiler mevcut.
Rabbenu Gerom'un, birok nl rencisi vard; bunlardan bazlar
Worms'taki Yeiva'y (Talmud akademisi) ynetiyordu. Ortaan en nl
Akenaz filimi Rabbi Shlomo Ben sak, dier adyla Rashi (1040-1 1 05) de
buraya almaya geldi. Kuzey Fransa'daki Troyes ehrinden gelerek, 1 473
ylnda baslan ilk branice kitap olan ve gnmze kadar en ok okunan
Eski' Ahit yorumunu yazd. Talmud yorumu da ksal ve karmak b
lmleri olabildiince basit aklama sanatyla ne kyordu. Torunlar ve
torunlarnn rencileri, Tosefot (laveler) adyla bilinen, Talmud'la ilgili
glossa'lar yazdlar. Bu kiilere bu nedenle tosefot yazarlar denir.

Ayn zamanda Tuna ile Ren nehirleri arasndaki blgede Yahudi mis, tisizmi de parlak dnemini yaad. zellikle Ratisbon'da (Yahuda ben Sa
muel, y. 1 1 50/1 2 1 7) ile Worms'ta (Elazar ben Yahuda, y. 1 1 65/1230) Ake
naz Hasidi merkezleri kuruldu. Bu "Akenazi Dindarlar" dini icraatlarnda
ilecilik ile din yolunda ehit olmaya byk bir rol atfettiler. Fransa'da
eitime odaklanan alimlerin aksine Alman-Yahudi mistikler, kendilerini
101
13. yzyl sonunda yaplan Darmstadt

Haggadas'ndan bir sayfa, erkeklerle
kadnlar ders alrken gsteriyor.
Eitim genellikle erkeklerle snrl
tutulsa da, baz kaynaklar gayet istisnai
durumlarn da sz konusu olduuna
iaret ediyor.
ap -dilenci tarikatna benzeyerek- kanunlarn ngrdnden daha faz

la yk tamak istediler.
13. yzyln en nl Alman rabbisi olan Rothenburglu Rabbi Meir (y.
1 2 1 5-1293) rneinde,AkenazYahudiliinin ortaa sonlarndaki belirsiz
durumunu grebiliriz. Arkasnda binin zerinde responsa'yla birlikte iir
ve Talmud yorumlar brakan Rabbi Meir, baz kaynaklarda btn mpa
ratorluun bir tr ba rabbisi olarak tanmlanr. Cemaatlerde ounlua
dayal seim sistemini kabul ettirip en yallarn ve alimlerin zel ayrca
lklarn ortadan kaldrmt. Almanya'da Yahudiler iin ekonomik durum
ktye gidip saysz Yahudi mparatorluktan ayrlmak istediinde Kral 1.
Rudolf lkeden kmalarn yasaklad.Ama Rabbi Meir, bu yasaa ramen
102
KISAYAHUDTARH
1395 ylna ait Coburg

Pentateukhos'tan bir okul
sahnesi: ubuu sallayan
retmen, rencisine
hukuk eitmeni Hillel'in

Tevrat'ta zetledii
ilkeyi okutuyor: "Sana
yaplmasn istemediin
eyi bakasna yapma."
Arka planda bir ortaa
ehri yer alyor.
Kutsal lke'ye seyahat etmek isterken yakalanp 1 286 ylnda hapse atld.
lmne kadar tutuklu kald ve din kardelerinin byk paralar karl
nda zgrln satn alma abalarna srarla kar kt.
Hmanizm ve Reform
Hmanizm anda braniceye, onunla birlikte de Yahudi kltrne kar
ilgi canland. Batini Yahudi mistisizmi, nam dier Kabala eitimi,.artk
Kabala'ya Hristiyan bir yorum getiren Hristiyanlar arasnda da yaylm
t. Giovanni Pico della Mirandola gibi baz Hristiyan bilginler, Kabala
retisini anlamak iin branice rendi. zgn metinli Tanah'a da daha
fazla ilgi gsteriliyordu.Ama bu ilgi her zaman Yahudilere kar olunlu bir
anlayla ilikili deildi. rnein byk hmanist Rotterdaml Erasmus,
Yahudi dman grleriyle tannrd. Buna karn filozofJohannes Re-
LUCCA'DAN MAINZ'A: AKENAZ - ORTA AVRUPA YAHUDLGNN KKENLER
103
uchlin (1455-1 522), Yahudilerin inanlarn deitirmelerini arzulasa da

knanmalar karsnda onlar savunurdu. Johannes Pfefferkorn vaftizli bir
Yahudi olarak Klnl Dominiken tarikat kardeleriyle, birlikte Yahudilerin
ellerinden kitaplarnn alnmasn talep ettiinde Reuchlin, ona iddetle
kar kp Talmud'u ve Yahudilere ait dier yazl eserleri mahkeme nn
de savunmak zorunda kald.
Martin Luther de balarda, ilk yazlarndan biri olan de "Hazreti saYa
hudi olarak domutur"* (1523) Yahudilerle ilgili olumlu szler sylemiti.
Ancak bekledii gibi yeni retisini izlemedikleri zaman slubunu keskin
bir biimde deitirdi.Yahudi kart yazlar, onlara ait sinagoglar ve evleri
yakmaya, rabbilerine eitim vermeyi yasaklamaya ve hareket zgrlkleri
ni kstlamaya ard "Yahudiler ve yalanlar hakknda"t (1 543) risalesiy
le zirve yapt. Bu hamlelerini elbette Papa'ya veya Trklere kar taknd
benzer kaba tutumlarla bir arada grmek gerekir. Ama bunlar elbette etkili
olmutu. Bunun zerine Protestanla meyilli ve Luther'e bal prensler,
hemen kat Yahudi kart ynergeler kardlar; mesela Saksonya'da Yahu
dilerin seyahatleri srasnda lkelerinden gemeleri bile yasakland.
Rosheim'lJosel (veyaJoselmann) (1480-1 554), yani "mparatorluktaki
Umumi Yahudiliin Komutan ve Hakimi", Alman Yahudilerinin szcs
(tadlan) oldu ve eitli durumlarda selametleri iin mcadele etti.Alsace'l

Josel, saysz kere mparator V. Karl'n huzuruna kt ve Yahudiler adna
koruma mektuplar ald, beklenen kovulmalar (rnein Alsace'tan) nle
yebildi veya en azndan kovulduklar blgelerden gemelerine izin veril
mesini salayabildi. 1 530 ylnda toplanan Augsburg Meclisi'ndeki tart
mada Yahudi kart bir hakaret yazs yazan ve bundan sonra Augsburg'tan
srlen dnek Antonius Margaritha'y tartmada yendi. Ayrca alenen
Luther'inYahudi kart yazlaryla ilgili dncelerini aklayp sulamala
rn rtt. RosheimlJosel'den nceki veya sonraki asrlarda baka hibir
Alman Yahudisi, mparatorluk apnda byle olaanst bir siyasi ve tem
sili ilev stlenemedi.
Das ]hesu.s
Christus ein geborner]ude sey (.n.)

Von den]uden und ren Lgen (.n.)
104
KISAYAHUD TARH
Yahudiler, 15. yzyln sonunda berYarmadas'ndan kovulduklarnda kltrel rnlerinin

bir ksmn da yanlarnda gtrdler. Bunlar arasnda 1350 ylnda Barselona'da retilen
ve kovulduktan sonra muhtemelen talya'da yeni bir yuva bulan en eski spanyol Hag
gadas bulunuyordu. 1 896 ylnda Saraybosna'daki Ulusal Mze'ye satld, burada birka
kere byk tehlikelerden kurtarld; rnein il. Dnya Sava'ndaki Alnan igali srasnda
ktphaneci tarafndan korumaya alnm; yine 1 991 Balkan Sava'ndan zarar grmeden
kurtarlmt. Resim sofrada oturan birYahudi aileyi gsteriyor.
9
L Z B O N ' DA N V E NE D K ' E :
KOVU LMAN I N S O N U LARI
Yitshak Abravanel, atalarnn kklerini ta Kral Davud'a dayandran en

nl Sefardi ailelerinden birine mensuptu. Yitshak'n atalar Sevilla'da,
Valencia'da ve Portekiz'de yaamt. Kendisi 1 437 ylnda Lizbon'da do
mu ve henz genlik yllarnda hem rabbinik bilgileri hem de felsefi
yetenekleriyle ne kmt. Ama pratik konularda da kendini erken bir
dnemde kantlam olsa gerek ki, Kral V. Alfonso, onu, maliyesini ynet
mekle grevlendirdi. Ska olduu gibi, kraln lmyle sarayda grd
itibar da sona erdi, nk kraln halefi II.Joao, Abranavel'in bir komplocu
olduuna inanyordu. Abravanel, 1 483 ylnda gyabnda lme mahkum
edildii Portekiz'den ayrld ve yine kraliyet saraynda sorumluluklarla do
lu bir grev stlendii, ailesinin vatan Kastilya'ya gitti. Hatta Grnata'daki
son Mslman blgenin, Katolik Kralie sabella ile Fernando tarafndan
fethedilmesine bile yardm etti. Btn bu hizmetleri, Kral ile Kralie birka
yl sonra Grnata'daki son Mslman blgeyi fethettikten sonra birleik ve
Hristiyan bir spanya kurmak istediklerinde ve Yahudileri de, ya vaftiz ol
ma ya da lkeden ayrlma seenekleriyle kar karya braktklarnda iine
yaramayacakt.Yitshak Abravanel, byk paralar da teklif ederek hummal
106
KISAYAHUD TARH
bir biimde kovulmay nlemeye alt. Ama spanyol kraliyetinin karar

deimedi. Abravanel yine bir krala hizmet etmek zere nce Napoli'ye
gitti. Ama ksa bir sre sonra ehri, imparatorluklarnda Yahudileri isteme
yen Franszlar fethetti.Yitshak bir kez daha yola kmak zorunda kald; n
ce Messina'ya, ardndan Korfu'ya, sonra 1 496'da Monopoli'ye ve nihayet
1503'te Venedik' e gitti. Burada Venedik Cumhuriyeti ile Portekiz Krall
arasndaki mzakerelerde kendisini. gsterdi. Torunlar talya, ngiltere,

Hollanda ve Osmanl mparatorluu'nda yaad ve bu halleriyle de ber
Yarmadas'ndan kovulanlarn yeni haritasn yanstm oldular.
Kovulma ncesi
Ortaadaki Yahudiliin bu en nemli merkezinden kovulmann nedenleri
neydi? Reconquista, yani spanyol topraklarnn Hristiyanlarca yeniden fethe
dilmesi, bu durumu . yterince aklamaz. Grdmz gibi baz Yahudiler,
yarmadann Mslman blgesinden Hristiyan blgesine de kamt. H
ristiyan spanya'snda da Yahudiler birka asr boyunca verimli bir biimde
varlklarn srdrmlerdi. Yahudi , zanaatkarlar kendi loncalarna sahipti, .
Yahudi demirciler, dokumaclar, iftiler ve tccarlar vard. zel Yahudi ia
retleri tama ynergeleri, Avrupann dier blgelerine gre daha sk gz
ard ediliyordu; tpk Mslman spanya'snda olduu gibi, alimlik, Hristi
yan spanya'sida da nemli bir merkez oluturdu ve sinagog inaat ve kitap
illstrasyonu sanat burada da ilerleme kaydetti. Baz Yahudiler, Hristiyan
saraylarnda yksek grevlere geldi, mesela Samuel ha-:Levi Abulafa, Kral
iV. Pedro (1350-1369) dneminde maliye bakanyd. Toledo'da bugn hala
ayakta olan saray daha sonralar El Greco'nun evi .oldu.

14. yzyl gerekten de ber Yarmadas'ndaki Yahudilerin durumlar
nn aniden deimesine tank olmutu. Dini fanatiklik hissedilir biimde
artmt, Reconquista' nn. beklenen tamamlanmasnn nnde sadece Ms
lmanlar deil.Yahudiler de bir engeldi. 14. yzyln sonu?-da fanatik gez
gin vaizlerin kkrtc konumalarndan. sonra durum daha da vahim bir
hal almt. 1 39 1 ylnda Sevilla'daki byk .birYahudi mahallesinin yakl
masyla blgedeki bir asrlk Yahudi yaam gnden gne artan bir ekilde
yklmaya balad.Vaftiz olan Yahudi Pablo de Santa Maria'nn destekledii
Dominiken papaz Vincente Ferrer'in nefret dolu vaazlarnn da etkisiyle,
reit olmayan Kastlya Kral il. Juan yerine hkm sren Kralie Catheri-
LZBON'DANVENEDK'E: KOVULMANIN SONULARI
1 07
ne, 141 2 ylnda KastilyalYahudilerin tm haklarn ellerinden alan, onlar

resmi grevlerden azleden ve Yahudiler ile Hristiyanlar arasnda kesin bir
toplumsal ayrm emreden bir genelge _kard. Bunun zerine Vincente
Ferrer, lke iinde dolap arada bir kendisine,elik eden fanatiklerle birlik
te hemen orackta kiliselere dntrd sinagoglarda din deitirmeye
dair vaazlar verdi. Birka yl iinde ou hayatndan endie duyan yaklak
20.000 Yahudi Hristiyanl kabul etti. Bu kitlesel vaftiz hareketiyle 1 5 .
yzyln daha ilk yarsnda spanyollarca conversolar (dnme) olarak adlan
drlan "Yeni Hristiyanlar" grubu dodu.
15 . yzyln ortalarndan itibaren bu Yeni Hristiyanlarn, gizlice Yahudi
geleneklerini uygulayp uygulamadklar ynnde denetleme abalar artt.
Sonunda 14 78 ylnda bu sorunla ilgilenmesi amacyla spanyol Enkizisyonu
kuruldu. Muhbirler, eski Yahudi komularn cumalar evlerini temizlemek,
cumartesi yeni ykanan kyafetler giymek ve domuz eti yememekle su
ladlar. Bu sulamalar "Yahudileme" nedeniyle sulanmak iin yetiyordu.
Enkizisyon'un elinde, inanlarna sadk kalan Yahudilere kar yasal bir ge
reke yoktu; sadece sapknlkla sulanan Hristiyanlar mahkum edebilirdi.
Enkizisyon arivleri, o dnemin gndelik yaamnn yeni bir bak asy
la yeniden gzler nne serilebilmesine olanak tanyan sulamalarla ve bize
mahkeme kararlarnn ne kadar gaddar olduunu gsteren dava dosyalaryla
doludur. Kilise iin, hknlerin, odun yn zerinde insanlarn yaklarak ve
bunun bir hillc lenine benzer bir gsteriye dnerek aleni bir biimde in
faz edilmesi (auto-daje'ler) yldrmak asndan ok neniliydi; bu infazlarn
"doruk noktas"yd. Baz vakalarda Enkizisyon, su iledikleri lnlerinden
sonra kantlanan lleri bile resmi olarak yakmak re mezardan karr
d. 1481 ylnda ilk auto-daje dzenlenni ve bir yl iinde sadece Sevilla'da
300'den fazla Yeni Hristiyan yaklmt. 19. yzyla kaldrlncaya kadar s
panya, Portekiz ve smrgelerinde yaklak 9.000 auto-daje dzenlendi.
Enkizisyon' a gre Yeni Hristiyanlarn inanlarna tekrar dnmeleri
ynnde onlar en ok ayartan ey, hala varlklarn srdren Yahudi ce
maatleri olduu iin, Enkizisyon lideri Torquemada, Saray btn Yahu
dileri spanya'dan kovmaya zorlad. Grnata'nn fethinden yaklak ay
sonra, yani 3 1 Mart 1 492 tarihinde Kral ile Kralie Grnata'daki Elhamra
Saray'nn Aslanl Avlusu'nda "Yahudilerin Aragon ve Kastilya'dan snr d
edilmeleri hakkndaki kararname"yi imzalad.Yahudilere Katolik dinine
dnmeleri ya da lkeden ayrlmalar iin drt ay, sre verildi.
108
KISAYAHUD TARH
Toledo'da Samuel Ha-Levi Abulafa tarafndan ina edilen El Tr:insito Sinagogu'nun duvar
ss. Abulafa saray entrikalarna kurban gitti, iftiraya urayp tutukland, serveti alnd ve
sonunda ikencede ld. Onun szde sularndan btn Yahudiler sorumlu tutuldu; 1355
ylnda Toledo'nun Yahudi mahallesine yaplan saldrda 1200'den fazla Yahudinin ld
rld syleniyor. Sinagog ve btn mlkleri krala geti.Yahudiler 1492 ylnda kovul
duktan sonra sinagog bir kiliseye dntrld. 1877 ylnda Ulusal Ant ilan edildi. 1970
ylndan beri de Ulusal Sefarad Mzesi olarak hizmet veriyor.
O dnemde 1 00-200 bin Yahudi'nin spanya'dan kat sylenir: B

yk bir blm nce karayoluyla ulaabilecekleri lkeler olan komu
Portekiz'e veya kk Navarra'ya gitmiti. Navarra, byk komusunun
basksna uzun sre dayanamayp 1 498 ylnda spanya'dakine benzer bir
kararname kard.Yahudilerin bata ksa bir sre kalabildikleri Portekiz'de
de Portekiz kral Manuel daha Aralk 1 496'da bir snr d etme kararna
mesi imzalad; kararnameye gre kalan Yahudiler Ekim 1497'ye kadar ya
lkeden gidecek ya da vaftiz olacaklard. Ancak Portekiz, spanya'dan fark
l olarak lkesinin ekonomisi iin nemli grd bu insanlar kovmak
istemedi ve bu yzden .de 1 497 ylnda, lkedeki Yahudilerin neredeyse
109
tamam, kitleler halinde zorla vaftiz edildi. ok sayda Yeni Hristiyan, es

ki mahallelerinde yaamaya, eski mesleklerini icra etmeye devam etti ve
sk sk da birbirleriyle evlendiler. ou, nesiller iinde Hristiyan oldu;
Yahudilikle tek balar uzak bir gemite kalan hatralaryd. Ama azn
lkta kalan bir grup, gizli gizli Yahudi geleneklerinin bir ksmm srdrd;
yerel halk da onlar aalayarak "Marrano"lar (domuzlar) diye adlandrd.
1 506 ylndan sonra g etmelerine izin verildi, ou da sonraki iki asr
iinde resmen Yahudilie geri dnd. 1 539 ylndan sonra Portekiz'de de
Enkizisyon mahkemeleri,Yeni Hristiyanlarn Yahudileme eilimlerinden
vazgeip gemediklerini kat bir biimde kontrol etti.
1 497 ylndan sonra ber Yarmadas'ndaki Yahudi yaam, asrlar kap
sayacak bir sre boyunca sona erdi. Bylece artk Bat Avrupa'mn hibir
yerinde Yahudi nfus kalmamt. Yine de, spanyol Enkizisyonu yzyllar
boyunca Hristiyan dininin "ari" kalmas iin urat; belli grevler ve ma
kamlar iin limpieza de sangre'yi (ari kan) zorunlu klan ilk rk kanunlarm
kard. Uygulamadaysa bu durum, yeni inanlarna ne kadar sadk olur
larsa olsunlar Yeni Hristiyanlarn, belli meslekler ve grevlerden dlana
caklar anlamna geliyordu.
Yenidnya 'da
Baz mlteciler, Atlas Okyanusu'nun br yakasndaki yeni smrgelerde
anslarn denedi. Bizzat Kolomb'un bir zamanlar zorla vaftiz edilen birYe
ni Hristiyan aileden geldiini kantlamak mn:krr deil. Ancak Yeni H
ristiyanlarn onun keif seyahatlerini finanse ettikleri, onu tercman olarak
destekledikleri ve onun da kefedilen lkeyi Eski Ahit corafyasnn bir
kopyas olarak alglad kantlanabiliyor. Sonraki nesillerde gerek Hristi
yanlarn gerekse Yahudilerin inandklar, Amerikan Kzlderilileri arasnda,
srail'in On Kayp Kabilesi'nin bulunduuna dair speklasyonlar srd.
1 6. ve 1 7. yzylda Yahudilerin Yenidnya'daki tarihi, baka iaretlerle
birlikte hem Yahudilerin Avrupa'daki varlklarnn yaratt bir sr eski
sorunlarn, hem de yakaladklar yeni bir hayat srme frsatlarnn izleri
ni tar. 1 492'de spanya'dan, 1 497'de Portekiz'den kovulmalaryla ortaya
kan durumun bu lkelerin smrgelerine de tanmas artc deil.
Enkizisyon, Latin Amerika'da epey aktifti; ama te yandan da Hollanda'mn
zgrlk politikas Yahudi tccarlarn Hollanda smrgelerinde yo-
1 10
KISAYAHUD TARH
unlamasna yol amt. Bu arada Brezilya'nn Hollanda'ya ait kuzey

blgesindeki Yahudi cemaati, Reife'nin 1 654'te Portekizlilerce fethine
kadar, 3.000 olduu tahmin edilen Beyaz nfusun yaklak yarsn olu
turuyordu. Hollanda'nn Curaao ve Surinam smrgelerindeki Yahudi
yerleiminin mr daha uzundu. 1 665-1 667'de bat yarkresinde Jooden
Savanne adndaki bir yerde mimari adan nemli ilk sinagog ina edildi.
1 8 . yzyln sonunda Surinam'n bakenti Paramaribo'nun 13.000 sakini
arasnda 1 .000'in zerinde Yahudi yayordu. Ayn zamanda Curaao'daki
Yahudi cemaatinin nfusu 1 .500 kiiydi. Bu rakamlar, Avrupa'nn Yahudi
cemaatleriyle karlatrldnda nenliydi: Yenia'n balarnda ok az
Alman ehrinde Paramaribo veya Curaao'dan daha fazla Yahudi yayor
du! Hollanda Karayipler'indekiYahudiler, Hollandallar ile spanyollar ara
snda araclk stlenerek de nem kazandlar.
Kuzey ve Orta Avrupa 'daki Sefardiler

ou mlteci, berYarmadas'n, elbette bat deil dou ve kuzey ynnde
ilerleyerek terk etmiti. Buralarda 1 6. yzyldan itibaren, rnein Hollandal
Kalvenci flozof Hugo Grotius'un temsil ettii Hmanizm ve Aydnlanma
ruhu yayld. Grotius,Yahudilie kar belirgin bir biimde olumlu davran
madan, pragmatik nedenlerle hogrl bir tutumu savundu. 1 6 1 5 ylnda
Hollanda devletleri ile Bat Frizya devletleri ondan bir rapor istedi. Burada,
hala tmyle ortaaa zg bir tutumla, nce Yahudilerin btn hatalarn
ve yanlglarn listeledi; bunlarn HristiyanlarnYahudi kart politikalarn
dan kaynaklandn ne srd ancak daha sonra Yahudilerin lkede yaa
ma hakkn savundu. Zorla dinlerinden dndrlemeyecekleri ve dinsiz de
braklamayacaklar iin dinlerini serbeste icra etme haklar vard. Ancak
Grotius, kstlamalarn srmesine destek verdi. ByleceYahudilerin says s
nrl kalacak, Hristiyan vaazlar dinlemeye zorlanacak ve resmi grevlere
gelemeyeceklerdi; ama bunun dnda meslek seimlerinde byk lde
zgr olacaklard.John Locke'un "Hogr Hakknda Mektup"* (1 689) ya
ptnda ne Yahudilerin ne Mslmanlarn ne de putperestlerin dinleri nede
niyle siyasi toplumdan dlanmamalar gerektiini daha kararl bir biimde
talep etmesine kadar bir yarm yzyl daha geecekti. Yahudilerin sinagog
ina etmelerine izin verilmeliydi, nk yle retorik bir soru soruyordu:
*
A Letter Concerning Toleration (.n.)
111
"Dinlerin, kamuya ak bir yerde uygulanmas zel evlerde icra edilmelerine

nazaran daha m iyidir, yoksa daha m kt?"
Kuzey Avrupa'da da converso'larn kabul edilmesiyle yeni Yahudilik
merkezleri olutu. ngiltere,Yahudileri kovan ilk Avrupa lkesiydi. Shakes
peare Venedik Taciri'nde Yahudi Shylock karakterini lmszletirdiinde
ngiltere'de henz resmi bir Yahudi yerleimi yoktu. Londra'da sadece yz
kadar Marrano yayordu; aralarnda da Kralie 1. Elizabeth'in saray dokto
ru olan Rodrigo Lopez vard, o da 1 594'te kralienin yaamna kast ettii
sulamasyla idam edilmiti. Siyasi ve ekonomik koullarn ktlemesiyle
1 609 ylnda bu cemaat de yok oldu.
Ancak 17. yzyln ortalarnda bir Marrano cemaati tekrar Britanya
Adalar'na yerleti. Lord Protector [Kral Vekili] Oliver Cromwell'in yne
timinde Yahudi halk sonunda tekrar lkeye kabul edildi. Elbette bu kararn
alnmasnda, spanyol kraliyetine duyulan ortak nefret gibi siyasi nedenler de
belli bir rol oynamt. Ancak n planda ekonomik ve dini nedenler vard.
Arnsterdarnl rabbi ve matbaac Manasse ben Israel'in, Latince tercmesini
ngiliz parlamentosuna ithaf ettii Esperana de Israel (1650) adl eserinde bu
iki sebep de ele alnmt. Manasse ben Israel,Yahudilerin Mesih'in nihai ola
rak gelmesinden nce dnyann drt bucana dalm olmas gerektiini
iddia etti; ama ngiltere'de Yahudi yerleimi yoktu. Monariyi ykan Crom
well taraftarlar, bu cokun mesihilie inanyordu. Her ne kadar Cromwell'in
Aralk 1655'te toplad Whitehall KonferansYahudilerin resmi olarak tekrar
gelmelerine dair bir karar almasa da, ngiltere'de kalan MarranolarnYahudi
liklerini alenen aklamalarna imkan tanmt. Bunun zerine Marranolar,
kendi sinagoglarn ve bir mezarlk kurdular.Yeniden kurulan monari, yava
yava byyen ve Akenazilerce ikame edilen bu Sefarad cemaate gz yumdu.
Eski spanyol Hollanda's, birka Marrano'nun snmasna izin vermi;
onlar da burada bata gayrresmi, sonra da aka atalarnn dininden ol
duklarn aklayabilmilerdi. Ancak 17. yzyln balarnda her Hollanda
ehri, Yahudi sakinlerinin yasal statsne kendisi karar veriyor, bu yzden
de ehirden ehre yasal statleri deiiyordu. Amsterdam'da Yahudiler eh
re yerleebilir ama bir loncaya kabul edilmezlerdi. Baz ehirlerde vatanda
da olabilirlerken baz ehirlerde ikamet bile edemezlerdi. 1 630'lu yllarda
Amsterdam, Sefadi Yahudilerin Bat diasporasnn en nemli merkezi olan
Venedik'in yerine gemiti. Sefardi gnn byk merkezlerinin oun-
1 12
KISAYAHUDi''ARH
dan farkl olarak Amsterdam'daki Yahudi cemaati yeniydi; zaten mevcut ge

leneklerle kar karya da kalmamt. Ayrca ou yesi iin Yahudilik de
yeniydi. Geri aile gelenekleri, Yahudiliin belli temel zelliklerini aktar
mt; ama bu kiilerin ounun atalar Katolik olarak vaftiz edilmiti,Yahudi
dinini uygulamyor ve elbette braniceyi de anlamyorlard. Bunun dnda
ou zaman ber Yarmadas'nda Katolik kalan akrabalaryla iletiimlerini
srdryor, ou Portekizce konuuyorlard; dini ierikli en nemli Yahu
dilik kitaplarn neredeyse kutsal bir yaz dili statsne kavuan spanyolca
ya da tercme etmilerdi. Anavatanlarnn kltrn ok nemseyip birka
spanyol tiyatro oyununu bir Amsterdam sahnesinde oynadlar. Bir ksm
spanyolca iir ve nesir yazd. Hristiyan komular gibi giyiniyorlard; bu
durum da sanat tarihilerini Rembrandt'n szde Manasse ben Israel portresi
nin gerekte bir Hristiyan filimini temsil edip etmedii konusunda kukuya
drd. Ancak, Rembrandt'n kimi Kitab Mukaddes figrleri iin Yahudi
komularn model olarak kulland kesindir. Frankfurt veya Venedik, Prag
ve Roma'da alk olunan bir gettolamadan Amsterdam'da sz edilemezdi,
ne de olsa Rembrandt da birYahudi mahallesinde oturuyordu.
"spanyol ve Portekiz Yahudi ulusu"nun yeleri nce birok cemaate
blnd. Bu durum, dini adan daha zgr dnen Yahudiler ile daha
kat Ortodoks Yahudilerin arasndaki farkllklar yanstyordu. 1649 yln
da kendi cemaatlerini de kuran AkenaziYahudilerine karysa kapalydlar.
Kltrel stnlk duygular o kadar ileriydi ki Akenazi kadnlarla evle
nen Sefarad erkekler, cemaatlerinden dlanrd. Amsterdam'daki Sefardi
cemaat, kendi geleneklerini yaratmak zorunda kalmasna ramen veya bel
ki de tam bu nedenle yaplar, eitimleri ve d grnleri itibaryla r
nek tekil ediyorlard. Bir anlamda ilk modern Yahudi cemaatiydiler. 1 675
ylndan itibaren o dnemde ina edilen Avrupa'nn en muhteem sinago
guyla da dardan da byle alglandlar. Daha eski sinagoglarn ounun
aksine bu "esnoga" hibir ekilde bir arka avluya veya sade d duvarlar ar
kasna (Venedik gettosunda olduu gibi) saklanmamt, tam aksine Kuds
Tapna'n rnek almasyla ve Brezilya'dan ithal edilenJakaranda ahaby
la yeni gelien bir bilincin gzle , grlen iaretiydi.
Amsterdaml Yahudiler gerek din alimliinde gerekse brani matbaac
l ve ekonomik etkinlikte, 17. ve 18. yzyllarda lider roller stlendiler.
Kurumlar arasnda o dnem, en iyi organizasyona sahip ve en modern
113
1 7 . yzyla ait bu anonim

bakr gravr, Elias Bouman
tarafndan 1 67 1 - 1 675
yllar arasnda ina edilen
Amsterdam'daki etkileyici
Sefardi sinagogunu gsteriyor.
1 7 . yzylda Avrupa'daki
en byk sinagogdu ve
Amerika'da yeni sinagoglarn
inasnda rnek alnd.
Yahudi okul sistemlerinden biri vard. Akenazi gzlemciler, ayr snflarda

branice ve dilbilgisi, Eski Ahit ve rabbinik edebiyatn sabah ve leden
sonra altar derste retildii bir eitim dzeninden ve sisteminden etki
lendiler. Daha yal birok cemaat yesinin yetitii spanya ve Portekiz'de
ki Cizvit okul sisteminin bu yapy etkiledii gzden kamad. Alman ve
Polonyal Yahudilerden oluan Akenazi cemaati, saysal olarak ksa srede
Portekiz cemaatini gese de daha nl yeler Portekiz cemaatindendi.
Manasse ben Israel'in ailesi de, Felemenkli flozofBenedictus (Baruch)
Spinoza'nn ailesi de bu gruptand. Portekiz'de yksek bir idari grevde
bulunan ve 1 6 1 6 civarnda Hamburg'daYahudilie dnen Uriel Acosta da
Yahudi dinini alenen uygulayabilmek iin Amsterdam'a gitti. Yahudi ce
maatiyle yaad anlamazlk, Yahudi gelenei dnda yetien Marranolar
nesli ile Yahudilik normlarna dair srar arasnda bulunan uurumu kkl
ve trajik bir biimde gsterir. Acosta, resmi Yahudi eitim ve kaynaklar
n inceleme frsat olmadan Hristiyan bir evrede yetimiti. Onun iin
Talmud'un ve rabbinik tefsirlerinin nemi yoktu, onun Yahudilii doru
dan Eski Ahit' e dayanyordu. Bunu alenen itiraf ettiinde Yahudi cemaati
onu aalayc bir ayinle aforoz etti. Aforoz edilen Acosta, sinagogun giri
eiine yatmak ve sinagoga girenlerin bedeninin zerinden gemelerine
izin vermek zorunda kald. Kovulma okunurken sanki bir kiinin hayat
sndrlm gibi sinagogdaki btn mumlar sndrld. Kovulanlarn
114
KISAYAHUD TARH
hem zel hem de ticari adan dier Yahudilerle iliki kurmas yasakt.
Geri Acosta piman olup cemaate geri dnd; ama vicdani adan bu
durumu iine sindiremeyip bir sre sonra intihar etti. lmnden ksa bir
sre nce yazd otobiyografisinde de tek amacnn Musa'nn emirlerl.ne
uymak olduunu,Yahudi cemaatininse yenilikler ile Eski Ahit' e dayal Ya
hudilikten uzaklatn yazmt.
Gen ada Spinoza da cemaatten aforoz edildi; ama modern a
da Hristiyanla dnmeden kendini Yahudi dininden kurtarabilen ilk
Yahudiydi. Dnr olarak bamszln korumak istedi ve Heidelberg
niversitesi'nde nlenmek yerine elmas kesicisi olarak almay yeledi.
Bu niversitede felsefe eitimi vermesi istenmiti, ama bamsz olarak ha
reket edip dnemeyeceinden korktu. "lahiyat ve Siyaset ncelemesi"*
adl eseri, inan deitirmenin ve bunun sonucunda ortaya kan zorunlu
luklarn iinde besledii kukularnn meyvesiydi.
Yahudilie dnen mlteciler ve ounun atalar da, spanya ve Portekiz'de
resmen Hristiyan olarak yaam, kiliseleri ziyaret etmi ve Katolik dini
nin ilkelerini renmiti. Ortaa Yahudileri veya baka kkenlerden gelen
adalarndan farkl olarak evrelerinin dinine, geleneklerine ve diline ai
naydlar,Yahudi dinini ve braniceyi ancak g ettikten sonra rendiler ve
ancak nesiller sonra tekrar Yahudilii aka icra eden cemaatlerle ilikiye
girdiler. Bu durum,Acosta'nn veya Spinoza'nn aykr retilerini ve Sefar
di cemaatlerin zel karakterini aklamaya hizmet edebilir.
Yeni Hristiyanlarn daha az nl saysz torunlar, bu kukular pay
laarak dzenli dini cemaatten uzaklatlar ve dncelerini felsefi bir
ekle sokamadan zgr dnrlere dntler. Buna ramen span
yol veya Portekiz Yahudilerinin torunlaryla, yani Naci6n'la dayana
rak, ilerinde zengin olanlar eitli yardmlarla kendilerine zg "ulus
duygusu"nu veya "etnik dayanma"y ifade etti. Aile balar araclyla
birbirleriyle, berYarmadas'nda kalan Marranolar ve yeni Yahudi cema
at yeleriyle ilikilerini srdrdler. Aralarndaki zengin tccarlar, sk
lkla blgelerinde Yahudi yerleimine izin vermeyen spanya ve Portekiz
hkmetlerinin eref unvanlaryla dllendirildi. Kuzey Avrupa'da, ber
Yarmadas'nda ve Karayipler'de birbirine bal verimli bir ticaret a
oluturup bu a da evlilik politikalaryla genilettiler. Abraham Diego
*
Tractatus Theologico-Politicus (.n.)
115
Texeira, Hamburg'taki evine tahttan ekilen sve Kraliesi Christina'y

kabul etti. Antonio Lopes Suasso olarak yetien Isaac Israel Suasso, yeni
vatan Bordeaux'ya g ettikten sonra spanya Kral il. Carlos tarafndan
gney Hollanda'da Avernas-le-Gras Baronu yapld. Az saydaki ailenin
efsanevi zenginlii, bu cemaatin algsna hakimdi ve ou Sefarad Yahu
disinin yeni vatanlarnda asla bu tr ekonomik ayrcalklara sahip snfla
rn yeleri olmadklarn unuttururdu.
Geri, Amsterdam Kuzey Denizi blgesindeki en nemli Yahudi ce
maatiydi; ama 17. yzylda Hamburg da Sefarad Yahudilerinin, ksa bir
sre sonra da Akenaz Yahudilerinin bir merkezine dnt. 16. yzyln
sonunda ilk spanyol-Portekiz Yahudileri, henz alenen dinlerini uygula
madan Hamburg'a yerleti. 1 7 . yzyln ortasnda saylar 600'e ulamt;
ama ehirde resmi olarak ibadet etmelerine izin verilmiyor, ibadetlerini sa
dece zel olarak srdrebiliyorlard. Sinagog ina etmeleri de yasakt. 1 697
ylnda ekonomik kstlamalarla karlatklarnda da ou Sefarad Yahudisi
Hamburg'tan g etti. Birka komu Danimarka'nn Altona ehrine yer
leti, ouysa Amsterdam' a gitti.
talya'da
ber Yahudilerinin kk bir blm Fransa'nn gneybatsna yerleti;
burada dinlerini zel alanda icra ettiler ama 18. yzyla kadar resmen H
ristiyan olarak kabul edildiler. En nemli mlteci akn, Akdeniz' e doru
gerekleti.Yahudi cemaatlerinin Hristiyanlk ncesi dnemden beri bu
lunduu talya, mlteciler asndan snlacak bir limana dnmt.
Roma, antik adan beri Yahudi cemaatinin kesintisiz varln srdrd
tek Avrupa ehriydi. talyan Yahudiler, ortaada zellikle de Gney
talya'da byk kltrel baarlara imza atmt. Bununla birlikte berYar
madas'ndaki gelimeler erevesinde kovulmalar burada da yaand. Sicil
ya, Aragon mlkiyetindeydi ve 1 492 ylnda kimi tahminlere gre saylar
40.000'i bulan Yahudi vatandan kovdu. 1541 ylnda spanyollarn eline
geinceye kadar ayn kaderi Napoli Krall da paylat. Saysz kk ehir
devletiyle Kuzey talya,Yahudiler iin bir yangn yerine dnmt: Padova
ile Mantova, Venedik ile Ferrara, Toscana ile Papalk Devleti. Ortaada
talyan Yahudilerinin ou ne Akenaz ne de SefaradYahudileriydi, kendi
lerine zg ayinleri ve gelenekleri vard. Ama 14. yzyldan itibaren gitgi-
1 16
KISAYAHUD TARH
de daha fazla AlmanYahudisi Kuzey talya'ya geldi ve birka nesilden son

ra 1 6. yzylda berYarmadas'ndan kaan Sefaradlarn varl egemendi.
Sinagoglarn saysal adan ok olmas gmenlerin eitliini yanst
yordu.Venedik'te yelerinin kkenine gre tanmlanan en az sekiz sinagog,
Roma gettosundaki bir binada da be sinagog vard: talyan,Akenaz, Sicil
yal, Kastilyal ve Katalan sinagoglar. 16. ve 17. yzyl elikili gelimelere
sahne oldu. Bir yandan 1 5 16 ylnda Venedik'te, eski demir dkmcler
mahallesinde (getto), daha sonralar adn dnya apnda benzer kurumlara
verecek olan getto dodu. Yahudi nfusunun says zaman iinde ok art
m olmasna ramen bu kk mahallenin iinde kaldlar ve bu yzden
de sadece binalarna kat kabildiler. Kardinallik dneminde Talmud'u ale
nen yakmasyla nlenen IV. Paulus'un papalk politibs,Venedik'in dnda
da bu tr gettolarn kurulmasn ksa zamanda kural haline getirdi. Papa
seildikten hemen sonra 1555 ylnda Cum nimis absurdum adl fermann
kard; bu fermana gre Tanr'nn cezalandrdklarna sabr ve sevgi gs
termek samayd. Yahudiler, geceleri ve Hristiyan bayramlarnda terk et
meleri yasak olan kendilerine ayrlm mahallelerde yaayacak; sar apkalar
takarakYahudi olduklarn belli edecek; onurlu meslekler icra edemeyecek
(sadece seyyar satclk ve eski kyafet ticareti yapabilecek) ve Hristiyan
hizmetkar altramayacaklard.
Emredilen bu toplumsal ayrma ramen zellikle talya'da Yahudi cemaa
tinin sk bir ekilde izole edilmesi baarlamad.Yahudi ve Hristiyan bilgin
lerin saysz bulumalarndan sz edilir;Yahudiler, kltrel Rnesans'a katlp
bu dnemin baarlarna da katkda bulunmutu. ok sayda Yahudi, dans
retmeni, arkc ve mzisyendi. 17. yzyln banda Salomone Rossi'nin
sinagog besteleri, dneminin mziini yanstr, ne de olsa MantovaAridk
nn orkestra efiydi.Tarih yazmnda ilk kezYahudi vakanvisler, dnyevi, Es
ki Ahit sonras tarihle ilgilenmeye balamt.Ama bu yeni ve eletirel alimlik
henz ok kk bir evreyle snrlyd; hatta baz rabbiler, bu metinlerin
okunmasn da yasaklamt.Tm kstlamalara ve aalamalara ramen Pado
va niversitesi'nde eitilen Yahudi doktorlarn says daha oktu. Cum nimis
absurdum ferman,Yahudi doktorlara sadece Yahudi hastalar tedavi etme izni

veriyor olsa da gerekte durum ou zaman daha farklyd.
Yahudi ile Hristiyan halkn temaslar, her adan tipik olnasa da, iki
nemli biyografide ifade edilir. Venedik'in en parlak bilginlerinden Leone
LZBON'DANVENEDK'E: KOVULMANIN SONULAR!
117
Modena, otobiyografisinde sadece simyaclndan ve kumara dknln

den bahsetmekle kalmaz ayn zamanda vaazlar iin saysz Hristiyan'n da
sinagoga geldii gereini gururla anlatr. 1 7. yzyln balarnda saysz yazl
tankl, iiri ve resmi bulunan az saydaki Yahudi kadndan biri, Sara Cop
pia Sullam'dr.Venedik'teki evine Yahudiler ile Hristiyanlar gelir gidiyordu.
16. yzyln sonundan itibaren Medicilerin yeni ina ettii Ak ehir
Livorno, talya'nn en nemli Sefardi cemaatlerinden biri olarak geliti.
Burada hogrl bir rzgar eserdi, Yahudiler zel iaretler tamak zo
runda deildi ve ev sahibi olabiliyorlard. Livorno getto'nun bulunmad
tek talyan cemaatiydi. Yahudi sakinlerinin says hzla artmt, aralarnda
spanyolca ve Portekizce konuuluyordu. 17. yzyln sonunda, Roma'dan
sonra talya'nn en byk cemaati olan bu liman kentinde yaklak 2.400
Yahudi yayordu.
Burada tarif edilen deiimler ortaa Yahudi cemaatinden erken Ye!
nia Yahudi cemaatine geii balatmt. Yahudilik merkezleri douya

odaklanmt: berYarmadas'ndan Kuzey Avrupa'ya, talya'ya, Polonya'ya
ve Osmanl mparatorluu'na. 1492 ile 1 497'de yaanan kovulmalar,Yahu
di cemaatine yeni bir hareketlilik getirmiti. Hristiyan kltryle yoru
lan Yahudilie dn yapanlarn ou Hristiyan dnyasnn unsurlarn,
yeniden bulduklar Yahudilikle btnletirerek melez bir kltr yaratt.
Yeni kanun derlemeleri, evrenin yeni bir biimde alm yapmasna
gsterilen bir tepkiydi, bu alm karsnda inancn korunmasna ynelik
yeni biimler yaratlmalyd. Matbaaclkla birlikte yaanan bilgi patlamas,
farkl Yahudi kltrleri arasnda kltrel bir alverie katk salad. Vene
dik basklar Brody'de, Konstantiniyye kitaplar Hamburg'da okudu. ber
Yarmadas ile Alman blgelerinden kaanlar arasnda brani unsurlarn ve
yazlarn evrenin konuma diliyle birletiren yeni konuma dilleri ortaya
ktL Btn bu gelimeler karsnda rabbilerin ve geleneksel cemaat yap
larnn otoritesi yok oldu.
Yenia balangcnda geleneksel otoritelere kar en byk meydan
okumaysa, nceki asrlarda bile Yahudilikte tamamen yok olmayan ama o
dnemde yaylan ve snrsz bir cokunlukla yaanan mesihi mistik hare
ketlerden geldi.
118
KISAYAHUDTARH
Mesih, Zekeriya 9:9'da vahyedildii gibi bir eek zerinde Kuds'e giriyor. Yahudi tari
hinde Mesih umutlar srekli ortaya kard ve 16. ve 17. yzyllarda bu umutlar zirvesine
ulat. Bu Haggada 1560 ylnda Mantova'da yaymlandnda talyan Yahudiler iin, szde
Mesih David Reuveni'nin hatras hfila tazeydi.
10
H AYB E R ' D E N RO M A ' YA :
M E S H V E M S T K HARE KE T L E R
1 6 . yzyldaki Yahudi mesihilii
16. yzyln kozmopolit Venedik'inin kendine ektii saysz tuhaf figr a

rasnda David Reuveni, kukusuz en garip olanyd. skenderiye'den gelen
Reuveni'nin oryantal giysiler iindeki ccelii, 1 523 ylnn sonbaharnda,
yedi yl nce bir getto'nun kurulduu ehirde, sansasyon yaratmt. K
kenine dair bile mitler vard. Hayber'in, yani Muhammed'in bir zamanlar
Yahudi kabilelerini kovduu ve o gnden beri de Yahudilerin ikamet et
tii bir yer olarak bir daha ad anlmayan Arap Yarmadas'ndaki o vahann
vatan olduunu sylemiti. Reuveni'nin kardeiYusuf'un, kayp Eski Ahit
kabileleri Ruhen, Gad ve Manasse'den geri kalanlardan oluan gl bir
Yahudi krallna egemen olduu iddias da sonraki tarihilere Bin Bir
. Gece Masallar'ndan km gibi gelmi olmal.Yine de Reuveni'nin do
udaki Yahudi imparatorluunun Trkleri kovacan sylemesine sadece
din kardeleri deil, Hristiyan dnyas da kulak vermiti.
Papa VII. Clement, Reuveni'nin beyaz bir at zerinde Roma'ya gir
mesine izin vererek huzuruna kabul etti. Yanna Portekiz kralna yazlm
120
KISAYAHUDTARH
bir tavsiye mektubu verdi ve Reuveni, Kasm 1 525'te ihtiaml bir dona'
nmla, resmi olarak artk Yahudilerin bulunmad bir kralla girdi. Bir
Yahudi krall temsilcisinin geliinin zorla vaftiz edilenYahudiler arasnda
mesihvari duygulara yol at aktr. Kraliyet saray memuru Diego Pires,
Doulu prensten yle ok etkilenmiti ki Solomon Molcho adylaYahudi
lie dnd, kendi kendini snnet etti ve Osmanl mparatorluu' na doru
yola karak Portekiz'den ayrld; burada da Selanik'te Kabala eitimi alp
kendini mesih ilan etti. Reuveni, vaatleri gereklemediinde ve ortaya
k Portekizli Marranolar arasnda mesih kaynakl huzursuzlua yol at
anlaldnda Portekiz'den kat. Birka yl sonra ikisi talya'da bulutu,
meclis toplants iin Ratisbon'a gidip aralarnda Rosheimli Josel'in de
bulunduu nde gelen AlmanYahudilerin uyarlarna ramen mparatorV.
Karl'la bulumakta direttiler.Ancak bu sefer giriimleri trajik biimde sona
erdi, Mantova'ya hapishaneye gnderildiler. Molcho, tekrarYahudilie d
nen bir Katolik olarak, Aralk 1 532'te bir Enkizisyon mahkemesi nnde
hkm giyip yakld. Reuveni de muhtemelen spanyol hapsinde ld.
Geriye Reuveni'nin kim olduu ve byle bir yky neden icat ettii
sorusu kalyor. Kendini gsterme arzusu mu, yoksa salt gerekliin bula
nk bir biimde alglanmas m? Ama byk olaslkla o dnemde gze
arpan mesih inanlarnn rol vard; bu inanlara gre Yeni Ahit'te sz
edilen dnya imparatorluklar Gog ile Magog* arasndaki sava, yani Kutsal
Makam'n da katlmasyla gereklemesi iin uralan bir dnya sava,
ancak kurtulu ana yol aabilirdi. Reuveni'nin szde kardeinin adnn
Yasef olmas da bu aklamay destekliyor. nk bir Yahudi geleneine
gre Davud hanedanndan dnya barn salayacak Mesih'ten nce,yasef
hanedanndan sava bir Mesih gelmeliydi.
Reuveni'nin gerekte nereden geldii speklasyon olarak kald, ken

disinin iddia ettii gibi Hayber'den gelmi olmas pek mantkl grnm
yor. Elbette Hindistan, in, Etiyopya ve Yemen gibi uzak blgelerde ele
Yahudiler yayordu; bu durum yal ktada ancak keifler anda yava
yava alglanmaya balad. Hindistan'da, zellikle gneyindeki Koin eh
ri civarnda, kkenleri Eski Ahit dnemine kadar uzanan baz cemaatler
vard. Anlald zere, in'de merkezi Kaifeng'de bulunan kk Yahudi
cemaatinin durumu, asrlar iinde halkn ounluunu tekil edenler ara*
Vahiy (20:8):Yecc ile Mecc (ed.n.)
HAYBER'DEN ROMA'YA: MESHVE MSTK HAREKETLER
121
snda tamamen asimile olacak kadar iyiydi. Etiyopyal Yahudiler, kkenle

rini Eski Ahit zamanna dayandryor, bazlar Eski Ahit'teki Kuzey Krall
srail'in on kayp kabilesinden geldiklerini iddia ediyordu. Aralarnda bn
Meymun'un bir mektubunun da bulunduu birka kaynak, Yemen'deki
Yahudi cemaatlerinin yandan sz eder. Reuveni, Avrupa'da egzotik ola
rak alglanan bu cemaatlerin birinden gelmi olabilir.
Osmanl mparatorluu 'nda
Reuveni'nin askeri adan ilgilendii ve Solomon Molcho'nun kendi
ni Mesih ilan. ettii Osmanl mparatorluu, siyasi ve ekonomik olarak
grnte durdurulamaz bir ykseliteydi. 1 453'te eski Hristiyan metro
pol Konstantinopolis, Fatih Sultan Mehmed'in eline gemiti. Ksa bir
sre iinde snrlar batdaki Cezayir'den doudaki Babil' e, Macaristan'dan
Yemen'e kadar uzanacak bir imparatorluun bakenti oldu. berYarmada
s mltecileri, Babali mparatorluu'na snmak istediinde, burada ok-:
tandr ksmen Bizans kkenli (Romanyot cemaatleri), ksmen n Asya ve
ksmen de Akenaz kkenli nemli Yahudi cemaatleri vard. Osmanllar,
yeni halk gruplarn bakente yerletirip bu bakentin daha da nemli bir
metropol olarak gelimesi ynnde bir politika izlediler. Baz mitlerin id
dialarna gre spanya'dan kovulanYahudilere resmi bir davet gitmese bile,
gmenlere stanbul ve Osmanl mparatorluu'nun dier merkezlerinin
kaplar akt. Byk ehirlerde, Katalonya, Endls veya Portekiz'den
gelen mltecilerin sinagoglar ve tesisleri etrafnda bir tr hemerilik bir
likleri eklinde rgtlendiler. 16. yzylda sadece Konstantiniyye'de 44
sinagogun bulunduu ileri srlr. 1 608 ylnda ehirde 1 .000 hanenin
zerinde 24 Romanyot cemaati, sekiz spanyol, drt talyan, iki Akenazi,
bir Macar, bir Karaim ve iki de tanmlanmam cemaat saylmt. 17. yz
yln sonuna kadar manzara kkl bir biimde deiti. Artk ehrin Yahu
di nfusunun te ikisinden fazlas Sefarad Yahudisiydi ve sadece yaklak
drtte biri Romanyot cemaatinden geliyordu. stanbul ile Selanik, yaklak
20.000 Yahudi sakiniyle, Amsterdam, Prag, Frankfurt ve Livorno'nun iki
kat byklkleriyle en byk Yahudi cemaatleriydi, Polonyal cemaatler
den sz etmeye bile gerek yok.
slam kanununa gre gayrimslim zimmiler iin geerli olan kstlayc
kurallar Osmanl mparatorluu'nun zellikle stanbul, Selanik ve zmir
122
KISAYAHUDTARH
gibi metropollerinde gz ard ediliyordu. Sultan iin Yahudilerin vergile

rini deyip ykselen imparatorlukta ekonominin inasna katkda bulun
malar ok neillliydi. Yahudiler, neredeyse tm meslekleri icra ediyordu.
ou kez ailevi balar, ortak kken ve dil ortakl sayesinde Akdeniz ve
Kuzey Denizi limalllarnda Sefardi tccar ailelerinden bir a olumutu.
Osmanl mparatorluu'nun dier merkezlerinde olduu gibi, ehrin en
byk etnik nfusunu oluturduklar Selanik'te tekstil retiminde ve teks
til ticaretinde lider bir rol oynuyorlard; ama ayn zamanda zanaatkarlk
ve balklk da yaparlard. Baz durumlarda kendi loncalarn kurar, baz
durumlarda da mevcut olanlara katlrlard.
Sefarad gmenleri arasnda, 1 5 1 O ylnda Yeni Hristiyan bir ailede do
an Dona Gracia Mendes (Beatrice de Luna Miquez) istisnayd. Lizbonlu
nemli bir banker olan kocas 1 535 ylnda ldnde serveti Dona Gracia'ya
kalmt. Portekiz'de Enkizisyonun kurulmasndan sonra 1 536 ylnda nce
Antwerpen' e, ksa sre sonra da aileninYahudilii aka yaayabildii Vene
dik ve Ferrara'ya g etmiti.Ancak Konstantiniyye'ye vardnda kendisine
ve yeeniYasefNassi'ye diplomatik sayg bahedildi. Portekiz'de Joao Miqu
ez,Venedik'te Giovanni Miches ve spanya ile Felemenk'te Juan Miguez ola
rak bilinen Yasef, ksa bir sre nce Venediklilerin elinden Naka'y alan il.
Selim tarafndan dk olarak atand. Gracia Mendes ile yeeni, dier blge
lerde takip edilenYahudilerle dayantlar. Mesela, 1555'te Papa iV. Paulus'un
Yeni Hristiyanlara iddet uygulamas nedeniyle talyan limanAncona'da bir
boykot dzenlemeye altlar. Nassi'nin lmnden hemen nce, Mesih ol
duuna dair umutlar domutu; nk ilk Yahudi olarakYahudilerin Kutsal
lke'ye, yani Taberiye Gl civarna yerlemelerini planlayp uygulamaya
balamt. Ancak planlar ne yazk ki baarsz olmaya mahkumdu, nk
ekonomik ekicilii bulunmayan topraklara pek fazla Yahudi gmen yerlemedi. Yasef Nassi ve Gracia Mendes'inki gibi saygn ve varlkl bir aile
elbette bir istisnayd; ama bu durum bile Osmanl mparatorluu'nda onlara
gsterilen greceli hogr sayesinde mmkn olabilmiti.
Yeni ortaya kan Sefarad diasporas, birok adan nceki ortaa ce
maatlerinden farklyd. Dini ve milli btnl amalayan ber devletle
rinden farkl olarak Osmanl mparatorluu'nda, farkl uluslarn dillerini
ve kltrlerini koruduu, ok kltrl bir devlette yayorlard. ber Ya
hudileri, eski vatanlarnn spanyolcasn srgne gtrp Yenia' a ka
dar aralarnda Yahudi spanyolcas veya Ladino olarak bilinen dille iletiim
HAYBER'DEN ROMA'YA: MESH VE MSTK HAREKETLER
1 23
Dona Gracia Mendes

Nassi, spanya ve Portekiz
kkenliYahudiler arasnda
"La Signora" olarak da
biliniyordu. Uluslararas bir
finans irketini ynetiyordu,
Venedik ve Osmanl
mparatorluu politikas
zerinde etki sahibiydi
ve Taberiye'yi tekrar bir
Yahudi yerleimi yapmaya
katkda bulundu. 1553
tarihli bu madalyon portresi,
talyan sanat Pastorino de
Pasterini'nin eseridir.
kurdular. spanya'dan kovulmalaryla o ana kadar gizledikleri Mesih bek

lentileri, gn yzne kt. Reveuni ile Molcho'yu benimsemek, belki de
Yahudilerin tarihin akna etkin bir biimde mdahale etme arzusunun
bir ifadesiydi ya da en ar aalamalarn telafi edilmesi.Ayn zamanda Ya
hudilerin ortaya ktklar lkede Yahudi mistisizmi sistematik bir biimde
yeniden yorumland ve bu yeniden yorum da ok .daha byk sonulara
gebe bir Mesih hareketinin yolunu at.
Ortaada bile . nemli rabbiler Avrupa'dan Filistin'e g etmiti. Bu
rada, btn Talmud kopyalarnn yaklmasyla sonulanan dini bir tart
madan sonra lkesini terk eden Parisli Yehiel veya yine Barcelona'd;:ki bir
.
tartmadan sonra Avrupa'dan kaan ve Rabbi Yehiel gibi Kuds'te ksa
bir sre kaldktan sonra Akka'ya yerleen Moe ben Nahman (Nahmanides veya Ramban) akla gelir. Filistin'in 1 5 1 7 ylnda Osmanllar tarafndan
fethinden sonraysa ok daha byk bir i g hareketi balad. Ekonomik
olarak tekrar gelien Yahudi cemaatleri, Kutsal lke'de zellikle diasporadaki din kardelerinin balaryla su stnde kaly?rdu. Filistinli eliler
(chilouhim), ekonomik olarak g koullarda yaayanYahudileri mali adan
desteklemeyi hayrseverlik olarak gren, dnyann her yanndaki Yahudi
'
'
cemaatlerini ziyaret ederdi.
124
KISAYAHUDTARH
17.
yzylda Kabala ve Mesihilik
16. yzylda zellikle Celile'deki Safad ehrinde yeni bir Yahudi ulema
merkezi ortaya kt. Burada yaklaan Mesih ana inancn da etkisiyle
bilgin Jacob Berav, 5 . yzyldan beri artk icra edilmeyen rabbinik atamay
(semiha) tekrar uygulamaya koymaya alt. Yahudi retisinin en nemli

hukuki yetkilisi Rabbi Yosef_Karo da burada etkindi. Eseri ulhan Aruh
(Kurulu Masa) hala dnyann her kesindeki Yahudilik uygulamalarnn
dayandYahudi eriatnn temeli olarak kabul edilir. Bu derleme, Krakov
lu Moses Isserles'in adn Mappa (Masa rts) koyduu Akenaz versiyo
nuyla tamamland.
Safad'da zellikle 16. yzyln en nemli Kabalistleri yaamt: Moses
Cordevero ve zellikle de Isaac Luria. Isaac Luria, 1 534 ylnda Almanya'dan
g eden bir babann ve Sefardi bir annenin olu olarak Kuds'te dnyaya
geldi; yeni bir misti dnce sistemi olan Luria Kabalasnn kurucusu
olarak kabul edilir. Mesihilikle ilgilenen retisi, o dnemde talya'daki
ilk branice matbaalar sayesinde yaygnlaan yeni dua kitaplarn biim
lendirdi. rencisi Hayim Vital'in ilettii ekliyle Luria,YeniaYahudilii
tarihinde en nemli Mesih hareketine entelektel bir omurga salad.
Bu hareketin umut taciri, 17. yzyln kukusuz en yanardner Yahu
di figr zmirliydi. Sabetay Sevi, 1 626'da gya 9 Av'da domutu, yani
Yahudi geleneine gre gerek Birinci gerekse kinci Tapnak'n yok edil
dii gn. Garip davranlar (biyografi Gerom alem onu manik depresif
kabul eder) ve mesihvari tavrlar, zmir'den ve daha sonra da stanbul ve
Selanik'ten srgn edilmesine yol at. Baz say speklasyonlarna gre .
gnlerin sonunu temsil eden ve Ukrayna'da korkun Yahudi katliamlar
nn yaand 1 648 ylnda, doduu ehirde ilk kez Tanr'nn kutsal, sy
lenmeyecek adn aka syleyerek kendini Mesih ilan etti.
Kahire ve Filistin'e yapt seyahatten sonra "peygamberi"ne balln
aklayp Sevi'yi 1 665 ylnda Mesih ilan eden Gazzeli Nathan ile karla
masnn ardndan bir hareket dodu. Livorno ile Amsterdam'dan stanbul
ile Lemberg'e kadar yaylan Nathan'a ait bir mektupta tanrnn plan tm
admlaryla nceden bildirildi: "Ey srail'deki kardeler, bilin ki Mesihimiz
zmir ehrinde dnyaya geldi, ad da Sabetay Sevi'dir. Trk Sultannn tac
n bandan alp kendi bana yerletirecek. Trklerin kral Kenan lkesinin
bir klesi misali arkasndan yryecek, nk onun, Sebatay'ndr iktidar.
HAYBER'DEN ROMA'YA: MESH VE MSTK HAREKETLER
1 25
Sahte Mesih Sabetay Sevi'nin

Amsterdaml Sabetayclarn
dua kitabnda (Tikkun keria le
kol laila ve-jom) ta giymi kral
olarak resmedilii. Meleklerle
. kuatlmt ve aslanlar tarafndan
korunuyor. Alt ksmda yeniden
bir araya gelen srail'in on iki
kavminin prensleriyle birlikte
gsteriliyor. Bask notuna gre
eser "Mesih'ten Sonra 5426
[-1666], 1 .Yl"da yaynlann.
Ama dokuz ay sonra Mesihimiz srail'in gzleri nnden yitecek ve hi

kimse hayatta
m,
l m bilemeyecek. Ama bilindii gibi hibir lm
lnn aamad Sambaktion nehrinin tesine geecek. Orada Musa'nn

kzyla evlenip buradan Musa efendimizle ve kayp btn Yahudilerle bir
likte Mesihimiz at stnde Kuds' e girecek . . . Kuds' e giriinden: sonra
Tanr, gkyznden altn ve deerli talardan yaplmi bir tapna aa
indirecek ve bu tapnak btn ehri aydnlatacak. inde Barahip olarak
126
KISAYAHUD TARH
Mesih ona kurban sunacak. Bunun zerine de btn dnyada ller me

zarlarndan karak dirilecek."
Hareket, ilk nce Filistin'deki mistik ynelimliYahudiler arasnda yayl
d. Kuds'teki dini otoritelerin aforozundan sonra Sabetay Sevi doduu
ehir zmir' e dnd ve orada taraftarlaryla birlikte Sefardi sinagogunu i
gal etti. Eski rabbiyi grevden ald, yeni bir rabbi atad ve sinagogun byk
bir blmn denetimi altna ald.
Bu arada Sevi, karizmatik kiilii usta havarileri ve dnemin bek- .
lenti dolu atmosferi sayesinde btn Yahudi dnyasnda taraftar buldu.
Polonya'dan Rheinland' a, Kuzey Afrika'dan Kuzey Denizi'ne kadar yerle
mi Yahudi cemaaleri bir yanda "Mesih"in taraftarlar dier yanda da d
manlar olarak ikiye ayrlmt. Kurtulua yaklam olma duygusu, ou
zaman tm rasyonel itirazlar ayordu. Birok insan varn younu satt ve
yakn gelecekte kurtuluun balayaca Kutsal lke'ye alnmaya hazrland.
Yahudilerin ngiltere'ye kabulnden: balayarak 1 648 ylnda Ukrayna'da
ki Kazak ayaklanmasndaki korkun katliamlar nceleyen btn olaylar,
Mesih ann iaretleri ve doum sanclar olarak grlyordu.
Sabetay Sevi asndan ise tarih olumsuz bir seyre girmiti. Grevine
inanarak Konstantiniyye'ye Sultann yanna gitti. Sultan, ona kar gste
rilen bitmek bilmeyen heyecan nedeniyle ve imparatorlukta huzursuz
luk kabilecei endiesiyle Sevi'yi ubat 1 665'te tutuklatt; ya lm ya
da Mslmanla gemeyi semesini istedi. Sabetay Sevi, Mslmanla
gemeyi setikten sonra birok taraftar yanldn anlad. Ama en sadk
taraftarlar, Sabetay Seyi'nin epey lks hapsinde 1 676 ylnda lmesinden
sonra da dncelerini deitirmedi. Din deitirmesini kurtulu srecin
de gerekli-bir adrr olarak yorumladlar ve Sabetay Sevi'nin Mesih olduu

inanlarn gizliden gizliye srdrdler.
Mesih hareketi hadisesi,Yahudilerin kurtuluu ne kadar ok bekledik
lerini, srail lkesi'ne ne kadar youn biimde bal olduklarn ve b
tn kltrel farkllklara ramen Sefardi ve Akenazi cemaatleri arasndaki
balarn ne kadar gl olduunu gsterir. Mesih hareketinden bir ey

daha anlalyor: Kabala, yani Yahudi mistisizmi, halkn byk bir blm
iin ok nemliydi. Sabetay Sevi'nin baars; Luria Kabalas'nn yaratt
etki olmadan dnlemez.Taraftarlar karmak bir kozmolojik . yapya
bavurarak onun Yahudilikten ayrln ve Yahudi eriatn eitli yollarla
HAYBER'DEN ROMA'YA: MESHVE MSTK HAREKETLER
1 27
ihlal etmesini teolojik olarak hakl karmaya altlar: Kozmik bir kaza
sonucunda yaratl sreci srasnda ilahi enerjilerin bir ksm uzayn de
rinliklerine yaylmt. Tanrdan bir parann o karanlk uurumda kalmas
gibi ktln iinde her zaman biraz iyilik vard.Ayn ekilde, kurtulua
ancak ilahi enerjinin son izleri uurumdan karlp kkenlerine gtrl
dnde ulalabilirdi. Bunun iinse iyiliin gleri ktln iine dal
malyd. Sonuta Mesih, ktlk diyarna gitmiti, amac da buradaki ilahi
kvlcmlar toplayp kurtuluun gereklemesini salamakt.
Bu kozmik teori, Yahudilerin srgnlk durumlarn da aklayabili
yordu. Kozmik kazadan sonra Tanr'nn kendini srgnde bulmas gibi,
insanlk da kendini cennetten, Yahudi halk da bal olduklar vatanlarn
dan srgn edilmi bulmutu. berYarmadas'ndan kovulma, o toptan da
lmann son perdesi olarak yorumlanyordu ve bu olay da artk btn
Yahudilerin lkelerinde toplanmas izlemeliydi.
Bu Mesih hareketinden kaynaklanan sarsntYahudi yaamn uzun sre
etkiledi. Baka mistik hareketler de ortaya kt, bunlar arasnda Hasidizm
en baarlsyd. David Reuveni ile Sabetay Sevi'de hala mevcudiyetini ko
ruyan Mesih beklentisi, bu felaketten sonra ne yazk ki belirsiz bir gelecee
ertelendi. Szde Mesih konusundaYahudi dnyasnda yaanan "inanllar"
ile "inanszlar" blnmesinin am olduu yaralar hzl iyilemeyecek,
daha sonraki asrlarda blnmenil snrlarnn tmyle farkl eksenler
zerinden gereklemesiyle yeniden alacakt.
128
KISAYAHUDTARH
Dou Avrupa'da ilk Haggada, 1592 ylnda Bistrovitz'te baslmt ve ehirde baslan tek
branice kitapt. Bu konuda matbaac Kalonymus ben Mordechai Jaffe, elinizdeki kitap
ta bastmz bu kapak sayfasnda bir aklama sunuyor. Bir Eski Ahit ayetine (Saylar/
lde Saym 17: 13) iaret ederek Lublin'den veba yznden kap ksa bir sre buraya,
Bistrowitz' e yerletiini aklyor.
1 1
B AT I DA N D O G UYA :
P O L O NYA ' DA Y E N B R M E RKE Z
Polonya doumlu srailli yazar ShmuelYosef Agnon, 1 9 1 6 ylnda yaym

lanan "Polonyal Yahudilerin Kitab"* adl eserine en nl kurulu efsane
siyle balar: " srail, aclarn nasl tekrarlandn, cezalandrmalarn nasl o
aldn, zulmlerin nasl arttn, esaretin nasl bydn, ktln
egemenliinin felaketleri nasl pei sra dizdiini ve kovulmalarn nasl st
ste yldn grd, yle ki ona kin gdenlerin karsnda artk ayakta
kalamayacakt. te bu noktada yollara dt ve etrafna baknp, adm atp
huzur bulaca doru yolun hangisi olduunu renmek iin dnyann
yollarn arad. Bunun zerine gkyznden bir kat dt: Polonya'ya
gidin lkenin adnn kutsal bir kaynaktan geldiine inananlar da vard:
srail'in dili. nk oraya geldiinde byle konumutu srail: po-lin, yani
burada gecele! Demek istedikleri de uydu: Tanr, srail'den dalanlar bir
kere daha bir araya getirinceye kadar burada geceleyeceiz."
Hogryle karlama
Bu popler efSanenin kkeni, ortaan sonlar ile Yenia'n balarnda
Bat ve Orta Avrupa'dan gelen Yahudi mltecilerin cmerte kabul edil*
Buch der polnischenjuden (.n.)
130
KISA YAHUD TARH
mesidir. Alman ehirlerinden spanya ve Portekiz'e kadar gitgide artan sa

yda blgeden' ne kadar ok Yahudi nfus kovulduysa Polonyal krallar da
o kadar ok Yahudiyi lkelerine yerletirmeye urat. Hristiyan Dou
smrgelerinin azalmasndan sonra Yahudiler, yerleimi az bu lkede e
hirlerin ve ticaretin inasna yardm edeceklerdi. Byk Polonya Prensi V.
Boleslaw, Kalisz Kanunu'nda (1264) Yahudilerin yerlemesini kolaylatr
dktan ve Kral 111. Kazimierz (Byk Kazimierz) 1334 ile 1 364 yllarna ait
iki fermanda Kk ve Byk Polonya'dakiYahudilere kapsaml ayrcalk
lar verdikten sonra gmen akn artk durmad. Ayn durum henz 1385
ylnda Hristiyanlaan Litvanya iin de geerliydi, burada kilise evreleri

nin direncinin az olmas bekleniyordu. Polonya ile Litvanya'daYahudilerin
yaam koullar Bat Avrupa'da kalan cemaatlerinkine gre daha iyiydi.
Mahkemelerde onlara adil kanunlar uyguland, sinagoglar ile mezarlklar
korumaya alnd,Yahudilerin zerklii geni anlamda muhafaza edildi. Kan
iftiralarnn yaylmas cezaya tabi klnd. 1534 ylnda Kral 1. Sigismund,
Sejm'in isteklerine kar karak, krallnda Yahudilerin kyafetleri ze
rinde zel iaretler tamak zorunda olmadklarn vurgulad. Bylece 1 6.

yzyln en nemli Polonya Yahudisi bilgin Krakowlu Rabbi Mose Isser
les unlar yazabildi: "Bu lkede bize kar Almanya'daki gibi iddetli bir
nefret yok. Dilerim ki Mesih gelinceye kadar durum byle devam eder!"
Papa'nn bir elisi de 1565 ylnda yle bildirdi: "Bu blgelerde dier yer
lerden farkl olarak hor grlmeyen Yahudiler, kitlesel bir biimde yayor.
Aalanm bir durumda yaamyorlar ve kk drc mesleklerle de
snrlanmamlar. Topraklar var, ticaretle urayor, tp ve astronomi eiti
mi alyorlar. . . zerlerinde ayrc iaretler yok, hatta silah bile tayabili
yorlar. Ksacas tm medeni haklara sahipler:' (Heiko Haumann, Geschichte
der Ostjuden, 4. bas. 1 998, 26,27)

Ama Yahudilerin grdkleri bu hogrl tutum, ta en bandan be
ri Katolik kilisesinin iddetli direniiyle karlamt. Daha 1267 Breslau
Konsili'nde Yahudilerin mekanlarnn Hristiyan halknkinden ayrlma
s, sivri apka takmalar, Hristiyanlarn banyolarn ve lokantalarn kul
lanmamalar ve resmi grevlere getirilmemeleri talep edildi. 1 5. yzyln
ortasndan itibaren Polonya burjuvazisinin ykselii ve sklkla Yahudilere
borlar bulunan soylularn Yahudi dman tutunlar nedeniyle ekono
mik rekabet ortam sertleti. Tpk ortaada Almanya veya Fransa'da ol-
BATIDAN DOGUYA: POLONYA'DA YEN BR MERKEZ
131
duu gibi burada da Yahudiler ile en yksek devlet iktidar, yani kral ara
sndaki "dikey ittifak"n krlgan ve gvenilmez olduu anlald. zellikle
de Polonya kral, 15. yzylda loncalar karsnda epey bir iktidar kaybna
urayacakt. Biraz daha ge de olsa Yahudiler, Polonya'da da yava yava
ticaret ve zanaattan uzaklatrlmaya, byk ehirlerden kovulmaya balad
lar. 1483 ylnda Varova'dan snr d edildiler, 1 494 ylnda Yahudi kart
taknlklardan sonraYahudiler, Krakow'u terk edip Kazimierz banliysne
yerlemek zorunda kaldlar. Ancak 1 867 ylnda birka istisna dnda tek
rar Krakow' a yerlemelerine izin verildi.
16. yzyl boyunca Polonya'da Yahudilerle ilgili standart bir yasama
dan sz etmek gitgide zorlar. Hristiyan ruhani meclislerinin yeni Yahudi
kart kararlarna (1 542 Petrikau) ve kan iftiras ve kutsal ekmei kirletme
sylentilerine ramen kraliyet, Yahudilerin konumunu ilkesel olarak ga
rantileyebilmiti. Kutsal Roma mparatorluu'nun aksine Yahudiler genel
olarak servi camerae [sarayn hizmetkar] deildi, farkl ehir ve blgelerde
farkl hukuki dzenlemelere tabiydiler. Bu gelime ayn zamanda kraliye
tin yava yava iktidar kaybettiini de yanstr. Daha 16. yzyln balarnda
krallarn iktidar soylularn lehine snrlanmt. Kral 1. Sigismund, soylu
lara blgelerindeki Yahudiler zerinde tasarruf sahibi olma hakk verdi.
ehirlerin iktidar da artmaya devam etti. Danzig, Varova ve Lublin gibi
baz ehirler Yahudileri kabul etmedi. 1 5 72 ylnda Jagiellon hanedannn
yok oluuyla, Sejm'de, yani mecliste kararlar soylularn ald seimli bir
monari ortaya kt. erideyse Yahudi aznl iin durum salamlat.
zellikle Litvanya ile Prusya'nn baz blgelerini Polonya devletler bir
liine dahil eden ve 1 569 ylnda ortaya kan Lublin Birlii, Yahudilerin
kendi ilerindeki yaamn olumlu etkileyecekti. Saysz milleti, dini ve
dil topluluunu kapsayan bir devlet dodu. Polonyal-Litvanyal impara
torluk, komu Ukraynallar ile Beyaz Ruslarn yan sra Almanlar ile tal
yanlardan oluan byk gmen topluluklarn da kendine ekti. Katolik
Polonyallarn dnda Protestanlar, Ortodokslar ve ok sayda Mslman
Tatar da vard. Bu eitliliin iinde Yahudiler, 17. yzyln ortasnda top
lam nfusun yaklak %3-5'ini ve ehir nfusunun da yaklak %20'sini
tekil ediyordu; bylece nfusun en fazla %1 'ini oluturduklar Avrupa'nm
dier blgelerine nazaran saylar burada ok daha fazlayd. Farkl tahmin
lere gre saylar 300.000'i bulan Polonya-Litvanya'dakiYahudiler, bylece
132
KISAYAHUDTARH
Avrupa'nn en byk Yahudi cemaati olmutu. Hristiyan nfusun byk

blm krsalda ifti olarak yaarken Yahudiler ehir nfusunun nemli
bir blmn olutururdu. ou kk ehirlerde farkl ticaret ve zanaat
alanlarnda alyordu. Polonyal soylular, lkenin dousundaki mlklerin
ounu Yahudilere kiralamlard. Bylece Yahudiler hem ynetici hem de
sk sk meyhaneci oluyor, baka bir deyile sadece alkol deil soylularn
mlklerindeki tm rnleri iftilere satyorlard. Genellikle erkekler ile
kadnlar ileri blyordu. ou zaman erkek, mali konularla ilgilenip
lkede dolarken kadn, pazardaki ileri yrtr, rehin verme ve kk
para ilerini takip ederdi. Meyhanelerde kadn yemei hazrlarken erkek
konuklara hizmet ederdi.
Birok adan Polonya'dakiYahudi cemaati, Hristiyan cemaatiyle para
lel yaayan bir toplumdu. Polonya'daki Yahudiler, evrelerinden sadece e
konomik faaliyetleriyle ayrlmazlard.Alman dil blgesinden gelirken yan
larnda getirdikleri kendi dilleri Yidii (Akenaz dili) konuurlard. Yidiin
nemli bir blm orta yksek Almancaya dayanr, brani ve Slav unsur
larla tamamlanr ve brani harfleriyle yazlr. Elbette Polonya'daki Hristi
yanlar ile Yahudilerin takvimleri, baka yerlerde de olduu gibi, farklyd.
Yahudiler kendi bayramlarn kutlard ve haftalk dinlenme gnleri pazar
deil cumartesiydi. Balarnda her yl btn vergi mkelleflerince yeniden
seilen cemaatin yallar (tovim) ve ilevleri itibariyle belediye bakan
na benzeyen cemaat lideri (parnas) bulunan zerk Yahudi cemaatleri, dine
uygun yemeklere dair yasalardan (karut) tutun da Yahudi mahallesindeki
yollarn iyiletirilmesine kadar kendi dini ve dnyevi meselelerine karar
verirdi. Cemaatler ortaadan bu yana yerlemi birok haktan yararlanrd;
bu haklar arasnda yabanc Yahudilerin cemaate girmelerine izin verilip
verilmemesi yetkisi de vard. Yahudi zerkliinin asln ise, kendi yarglar
oluturuyordu. Bu yargnn banda etkisi dini alann dna uzanan saygn
bir rabbi bulunurdu. Yahudi eriat, gndelik yaamn byk blmn
dzenlerdi, bu nedenle dini ve dnyevi dzeyde bir ayrm yapmak zordur.
zerklik sadece yerel dzeyde ifade bulmazd. Polonya-Litvanya'nn
zerk Yahudi cemaatlerinin 1581 ylnda ilk kez bir araya geldii zerk bir
birlik olan Vaad Arba Ha'aratzot ("drt memleket" Byk Polonya, Kk
Polonya,Volinya ve Podolya) , 1 8 . yzyla kadar yerelleri aan i anlamaz
lklarin dzenlenmesini ve resmi daireler ile dier d makamlara kar bir-
BATIDAN DOGUYA: POLONYA'DA YEN BR MEZ
133
19. yzyla ait bu resim,

Dinyester Nehri zerinde
yer alan Mogilyov, Podolya'da
18. yzylda ina edilen ahap
sinagogu, Roma-Katolik ve
Ortodoks Kilisesinin nnde
gsteriyor.
likte hareket etmeyi garantilemiti. Hem dnyevi cemaat liderleri hem de

dini yetkililer, ou zaman ylda iki kere olmak zere Lublin ve Yaroslav'da
bir araya geliyordu. lke apnda benzeri bir temsil baka hibir Avrupa
diaspora cemaatinde yoktu.
Bariz farkllklarn yannda Polonya'da Yahudiler ile Hristiyanlar ara
snda birletirici unsurlar da vard. Gndelik kltr, benzer kaynaklardan
beslenirdi. Halkn cinlere ve hayaletlere inanmas, sadece farkl klklara
brnmt. Tpk Yahudiler gibi Hristiyanlar da mucizevi ifaclara ba
vurur, tlsm tar, belli vecizelerin ve dua biimlerinin etkin gcne ina
nrd. Polonyal Yahudilerin kyafetleri evrelerinden esinlenmi, sinagog
mimarisi nemli kutsal ve dnyevi binalarn ina biimine uyum salam
t. zellikle de 18. yzyldan itibaren etkileyici duvar resimleri bulunan
ahap sinagoglar yaygnlamaya balamt. Yahudilerin "tipik Yahudi" ye
mekleri, ayinsel yemek kanuhlar ve birka zel gelenek dnda Polonya
mutfana ok yaknd Yahudi halk arklarnn melodileri, Dou Avrupa
evresinin mzik geleneklerinin bir parasyd.
134
KISAYAHUDTARH
Polonyal Yahudiler, birok adan Polonya'nn bir parasyd. Kendilerini hem topraklarna hem de krallarna bal hissediyor, evrelerindekilere
benzer siyasi yaplar ina ediyor, bunlar ekonomik adan tamanlyorlard
_
ve gndelik ticaretlerinde Hristiyan evrelerine, uzak lkelerdeki Yahu
dilere olduundan daha balydlar. Bu ballk hibir biimde idealize
edilmemeli. Polonya'dakiYahudiler ile Hristiyanlar birbirlerini her zaman
sevmezdi, dini farkllklar srekli gerilinlere yol ayordu.Yahudi kiraclar;

kendilerini sk sk soylular ile' iftiler, Polonyallar ile Ukraynallar arasn
da iki cephe arasnda bulurlard. Bu durum zellikle zulm dnenlerinde
ak bir hal alrd.
Ykl ve Yeniden na
1 648 ylnda Ukraynal Kazak lideri Bogdan Hmelnitski, Polonyal soylu
larn egemenliine kar ayaklanma balatt zaman, Dou Avrupa Yahu

dileri iin nenli sonular ortaya kacakt. Ayaklanmann birka unsuru
vard: Ulusal dzeyde Polonya mparatorluu'na kar ayaklanma, toplum
sal dzeyde iftilerin arazi sahiplerine kar mcadelesi ve dini dzeyde
de Yunan-Ortodoks Kilisesi'nin Roma Katolik Kilisesi'nin egemenline
'kar direnii sz konusuydu.Yahudiler, dini ve etnik adan dlanmlklan nedeniyle deil, ekonominin gnah keileri olarak da bu kavgann
hedef tahtas haline geldiler. Ukraynal iftiler, ou kez asl toprak sa
hiplerinin kim olduunu bilmez, sadece btn nefretlerini ynelttikleri
Yahudi araclarla iliki kurarlard. Huzursuzluklar srasnda yzlere Yahudi
cemaati yerle bir edildi, on binlercesi ldrld veya kle olarak satld. 20.
yzyla kadar yaanan en kanl Yahudi katliamyd bu. ada anlatnlar,
vahi olaylar ayrntlaryla tasvir edip (iki Kuds Tapna ykmna daya
narak) bunu "nc Ykm" olarak adlandrr.
Bu dnemde Yahudiler, Polonya'dan tekrar Alman blgelerine,
Amsterdam'a veya Osmanl mparatorluu'na kaarak batya g etmeye
baladlar. Bir ksm Polonya'nn bat blgelerine yerleirken bir ksm da
doduklar ehirlere dnd. Polonya'daki Yahudi cemaatinin bu dehetten
kp yaralarn bu denli ksa bir srede sarmas artcdr. 17. yzyln so
nunda tekrar sayszYahudi ulema merkezi kuruldu veYahudi nfusu hzla
artt. 18. yzyln sonuna kadar yaklak 750.000 kiiye ulaarak lkenin
kentsel nfusunun yaklak yarsn oluturdu.
1 35
Polonyal Yahudilerin bilginlik merkezleri de 1 648 katliamnda sadece

geici olarak ykld. Yeniaa kadar. Polonya, Polonya-Yahudi bilimini de
yaymalar iin rabbiler ile retmenlerin srekli batya arld gelenek
sel Yahudi eitiminin merkezi olarak kalacakt. Her Yahudi erkek ocuu,
veya drt yandan itibaren bir tr ilkokulda, ou kez retmenin oda
snda bulunan Heder'de (oda) en azndan Tevrat'a ve Talmud'a dair temel
. bir eitim alr, dualarla yasalar dnyasntanr ve branice okuyup yazmay
renirdi. Eitimin' kalitesi ve snfn bykl, ebeveynlerin retmene
deyebileceklerine balyd. Kzlar da temel bir eitim alabiliyordu. ama
bu eitirrleri ou kez Yidi dilinde olur, bir aile yesi veya zel ders
retmeni tarafndan verilirdi. Asl bilim merkezi Talmud eitiminin yan
sra, ortaa spanya'snda ortaya km, odak noktasn Sohar'n, olutur
duu mistik edebiyat metinlerinin de youn biimde retildii Yeiva'yd
(Yeivot). Sadece az sayda renci bir Yeiva'ya gitme frsatna sahipti, zi
ra ou henz gen yatayken almaya balard. Yeiva rencilerinin en

byk hedefi (balayanlara ne' arim, ileri olanlara bahurim denilirdi) Yahudi
hukukunun ayrntlarn renmekti. Normalde 1 8 yanda eitirrlerini
tamarrlar, haver unvann alp bir aile kurarlard. retmen veya Tevrat
yazman, vaiz, hatta rabbi olabilirlerdi. Rabbi . olmak iin birka yl daha
Yeiva'ya (veya Bet Midra renme evinin komn tesisine veya daha se
kin "hcre"ye, yani klois'e) giderler ve rabbinik bir atamaya denk gelen
morenu unvann alrlard.

Matbaann icadyla Talmud eitimi yayld; ayn zamanda . daha da de
mokratikleti. Polonya, 16. yzyldan itibaren; branice bask yapan en nem, li matbaalarn vatan haline geldi; bunlar da asl olarak Talmud basard.Yava
yava standart bir biime kavuan birTalmud sayfas, artk Mina ile Gemara
yannda son asrlarn en nerrli yorurrlarm da ieriyordu. renciler, es
kiden retnenlerin yorumuna balyken ve ok nadir dururrlarda kitap
lara kenileri sahip olabilirken matbaa, kaynaklara dorudan erimelerini ve
bylece kk bir sekinler grubu dndakilerin de aracsz alma yapma
. larn salamt. Daha az sekinci ierie sahip ve halk vaizlerinin popler
konumalar gibi daha az nl yazarlarn kitaplar da' halka ulat. Geleneksel
otoritelerin tekeli bylece gitgide daha fazla sorgulanr oldu.
Artk Yidi dilinde zel "kadn edebiyat" da baslyordu. nerrli Eski
Ahit metinleri ve efSanelerle ilgili en nl' ksa 'kitaplar, 1 7. yzyln ban-
136
KISAYAHUD TARH
da ilk kez baslan (ir Hairim 3: 1 1 'deki Tanah ayetinden -"Gelin dar
ve grn, Zion'un kzlar. . ."- tretilmi olan) Tseno Ureno ile saysz rabbi
hikayesi ieren Majsse Kitab 'yd (Hikayeler Kitab). Bunlarn yannda ka
dnlar iin nenli grlen, ama zellikle de evde, (muayyen dnemden
sonra temizlenmek iin her ay yaplan ritel ykanma) mikve'de ve mezar
lk ziyaretlerinde kullanlan dua derlemeleri olan Tineler edebiyat vard.
Tineler, kadnlara, erkekler dnyasna paralel olarak dini etkinliklere girme

frsat verirdi. Erkekler gnde kere sinagoga gitmek zorundayken ka
dnlar, ev ileri ve ticari grevleri nedeniyle toplu duaya katlmak zorunda
deildi, ama ayr bir odada gereklemesi kouluyla elbette bunu yapmalar
da yasak deildi. Evdeyse kadnlarn dini grevleri, hala (bir hamur para
snn piirilmek zere ayrlmas) ve hadlaka (ahat ve bayram munlarnn
yaklmas) yapmakt.
Ha si dilik
1 7 . yzyln ortalarndan itibaren Kabala, Dou Avrupa'da bereket sunan
muskalarn retiminden tutun yeni dualara, buradan da fiziksel uygulama
lara kadar hem teorik incelemelerde hem de uygulamada gitgide yaygn
lat. Kabalist adetler artk doum, evlilik veya lm gibi yaamn nenli
aamalarnda gndelik pratie egemen oldu. Hastalklarda bir ifacnn, ya
ni bir Baal em 'in tavsiyeleri nem kazand.
Bu mucizevi ifaclardan biri Baal em Tov (Kutlu Adn Efendisi) ady
la tannan srael ben Eliezer'di, yaam hakknda, kendi andan kalan
kaynaklar, Ukrayna'daki Miedzybuz kasabasnda yaayp Podolya'nn fakir
halkn yeni retilerine hayran brakmas dnda bize ok ey anlatmaz.
Hasidilik (Hasidim "dindarlar" anlamna gelir) ile Talmud eitimine odak
lanan Yahudi geleneine byk bir meydan okuma olan bir kitle hareketi
ni hayata geirmiti. Hasidi retisine gre insan sadece zorlu bir eitinle
deil, doayla yakn bir iliki, ark syleme ve dans etme gibi bedensel et-
kinlikler ve dua ederken ne arkaya sallanma gibi farkl yollarla da Tanr'ya
yaklaabilirdi. Neeye ve sevince tamamen farkl bir anlam yklenmiti.
Trans durumuna kadar ulaabilen duay iselletirme, duann okunmasn
dan ok daha nenliydi.
Baal em Tov'un 1 760 ylnda lmesinden sonra, hareketin kurucusu

nun aksine tannm bir filim olan ve Talmud eitimine Hasidlerin haya-
137
Macar ressam Isidor

Kaufmann, zellikle
Hasidi Yahudilerin
portrelerini yapyordu.
1 897 / 1898'de yapt
bu resim, duvarlarnda
renkli sslemeler bulunan
Slovakya'daki Jablonov'da
bulunan ahap sinagogdaki
bir Hasidi gsteriyor.
tnda daha nemli bir yer ayran dava arkada Meziricili Dov Baer [Byk
Vaiz] , bu kk taraftar grubundan sayg duyulan bir hareket oluturdu.
18. yzyl sona ermeden Hasidi hareketi, her birinin kendi ruhsal liderleri
rebbe veya tzaddik'i [Hasidi nderleri] izledii saysz kk gruba bln

d. retileri byk lde szl efsaneler eklinde aktarld; ama ba
z renciler ustalarnn nemli metinlerini yaymlad. Cemaatin setii
rabbinin aksine tzaddik soydan geliyordu. Kurallara gre babay en byk
olu, olu yoksa damad izlerdi. Rebbe'ye neredeyse doast gler atfe
dilmiti. Rebbe'yle sadece bedensel temas deil, onun tatt yemeklere ve
ieceklere dokunmak bile, ilahilerini sylemesi veya hikayelerini anlatmas
kadar kutsald. Hasidi evlerine yaplan haclar bu yzden ok poplerdi.
Belli bir anlamda rebbe Katolik azizlere edeerdi.
Geleneksel Yahudi evrelerinde Hasidi hareketi balarda gl bir dire
nile karlamt. Grne baklacak olursa, taraftarlar dua srasnda ga
rip grnen esrik hareketler yapyor, Kabalac unsurlarla zenginletirilmi
138
KISAYAHl.JDTARH
Sefardi ritelini geleneksel Akenazi riteline tercih ediyor ve Zohar' da

Talmud'u altklar cokuyla alyorlard. Ayrca ou Yahudi kasabnn
baklarm koer olmad gerekesiyle reddedip kendi baklarm kullanr
lard; sonunda da rabbilerin otoritesinden uzaklap kendi rebbelerine y
neldiler. Hasidiler ile kartlar (branice Mitnaggedim) arasndaki tartmann
temel bir nedeni de otorite sorunuydu. Yeni trelerin kullanlmaya bala
masyla artk birlikte dua edilemiyordu; yeni kasap baklar retilmesiyle
birlikte yemek yenilemiyordu ve yeni karizmatik rebbelerin ortaya kyla
da rabbinin szlerinin anlam kalmyordu. Bu yzden de "eski" otoritelerin
yeni harekete kar ellerindeki btn silahlar ekmeleri pek artc deil.
Ayrca Talmud almasnn ihmal edilmesi ve Hasidilerin neeli duygula
rm ou zaman yaama ihtiyac konusunda ztlatlar. Bylece Hasidiler
dmanlar tarafndan air alkol ve ttn kullanmakla suland.
ann en byk rabbinik otoritesi rabbi Eliya ben lomo Zalman,
yani "Vilna Gaon" bunlarn ban ekiyor, en .n safta yer alyordu. Zal
man, Vilna'daki Yahudi cemaatinin destekledii zel bir retmendi ve
btn hayatn byk bir yaltlmtk iinde Talmud almaya adamt.
1 772 ylnda Hasidi rebbeleri aforoz etti ve bunun zerine kendisi de on
lar tarafndan aforoz edildi. Yahudi cemaatlerinin liderlik iin verdikleri
iddetli mcadele onlar sk sk paralamt. Sonunda bu mcadele corafi
bir blnmeye yol at: Hasidiler dounun (Podolya, Volinya) ve gneyin
(Galiya, Macaristan) daha yoksul ve alimlerin daha az etkili olduu bl
gelerinde egemen kalrken Mitnaggedim de alimlerin yaygn olduu yer
lerde, Vilna'da ve Litvanya ile Beyaz Rusya'nn kalan kuzey blgelerinde
egemendi. Ortadaysa iki hareket arasnda iddetli bir rekabet yaanyordu.
Sahte peygamber Sabetay Sevi etrafndaki hareket, Polonya'da kendine
zg sansasyonel bir tepki yaratacakt. Sevi'nin din deitirmesinden ve.
lmnaen sonra bile Avrupa'nn birok yerinde kimi "inanllar" onun
Mesih oluu dncesinden vazgeirilemedi. Kimi Polonyal taraftar
lar, Habsburg mparatorluu ve Osmanl mparatorluu'ndaki Sabetay
hareketinin merkezleriyle iletiimi srdrd. Bunlardan biri de herhal.,.
de 1 750'li yllardan beri Sabetayc retileri yayan ve rabbinik Yahudilii,
Talmud'un Yahudi retisini bozmakla sulayan Jakob Frank'n ailesiydi.
Zohar ile baka Kabalac yazlara dayanarak retisine leme (Teslis)
retisi gibi Hristiyan unsurlar eklemiti. Tarik'atnn uygulamalar .arasnda
139
Yahudi eriatnn bilinli olarak ihlal edilmesi vard, mesela cinsel zevkuse
falar. Polonya'dakiYahudi otoriteleri, bunun zerine Hamburglu zel alim
Rabbi Jacob Emden'e dantlar. Emden, (herhalde hakl olarak) Sabetayc
uygulamalarda bulunduunu iddia ettii Hamburglu cemaat rabbisi Jonat
han Eybeschuetz'le kamuoyu nndeki kavgas nedeniyle Sabetay kar
tlarnn n saflarndayd. Emden, Kamenetzk-Podolsk Piskoposu'ndan
yardm alnmasn nerdi. Bu piskopos ise Frank'n tarafm tuttu ve onun
zorlamasyla 1 757 ylnda blge rabbileriyle Frankistler* arasnda kamuya
ak bir inan mnazaras toplad; bu mnazarann sonucu ortaada ol
duu gibi nceden belliydi. Piskopos, Frank' ve taraftarlarm galip ilan
etti,Yahudi cemaatlerine para cezas verdi ve Podolya'da eline geirebildii
tm Talmud kopyalarn herkesin gz nnde yaktrd.
Bu zaferle glenen Frank, kendini Sabetay Sevi'nin yan sra Kral
Davud'un da halefi olarak ilan ettirdi ve ardndan Katolik kilisesinin ku
cana oturdu. Frank ile 500 taraftarnn resmi olarak Hristiyanlamas
saysz Polonyal soylunun katlmyla 1 7 Eyll 1759 tarihinde Lemberg'te
gerekleti. Ertesi gn Frank, kendini Varova'da bir kez daha vaftiz ettirdi,
vaftiz babas da Kral 111.August'tan bakas deildi. Ama Frank'la taraftarla
r garip uygulamalarn devam ettirdikleri iin kilise, onlara pheyle bak
may srdrd ve sonunda da Frank vaftizinden bi yl sonra tutukland.
Hayatnn son on ylm Czestochowa'daki bir kalede, hapiste geirdi.
Saylar 20.000'in zerinde olduu sylenen Katlik Frankistlerin ou
gizlice belli Yahudi uygulamalarn srdrp oullarm snnet ettirerek
abat' kutlad. Yahudi cemaatlerinin iinde de 1 8 . yzyln bana kadar
.
birka aile gizliden gizliye Sabetayc veya Frankist geleneklere bal kald.
1 8 1 7 ylnda Rus ar Frankistleri resmen srailli Katolikler olarak ilan
ettiinde bunlarn ou oktan evreleri tarafndan asinile edilmiti. Ama
birou, nesiller boyunca kkenlerinin bilincini koruyup aile balar ve
ticari ilikilerle birbirine bal kald. Kukusuz, gerek Sabetayclar gerek
se Frankistler yekpare bir Yahudi cemaatinin daldna dair emarelerin
ortaya kmasna katkda bulundu ve dolayl da olsa hem farkl Yahudi
cemaatleri olumasnn hem de modern adaki farkl dini akmlarn te
melini attlar.
* Jacob Frank'n taraftarlar; Zoharclar (ed.n.)
140
KISAYAHUDTARH
Aa Ren'den gelen van Geldern ailesi -air Heinrich Heine'nin atalar- 18. yzylda hal.a
elyapm olarak retilen bir Haggada yaptran Yahudi st snfndand. Bu ev sahnesiYahudi
geleneini srdrmenin toplumda ykselmeyle nasl uyumlu olabileceini gsteriyor.Arka
planda evin etkileyici erevesini vurgulayan park benzeri bir manzara grlyor.
12
D E Z Z AU ' DA N B E R L N ' E : TA RA YA H U D LE R ,
SARAY L I YAH UD LE R V E AYD I NLANMAC I LAR
Allagelmi Yahudi tarih yazmnn, yenian blangcn tasvir et

mek iin on drt yandaki Moses ben Mendel'in 1 743 ylnda vatan
Dessau'dan Berlin'e yrynden daha ok sevdii bir motif yoktur. Bir
Tora yazmanlarnn olu olarak Talmud almasna devam etmek zere
retmeni rabbi David Frankel'i izlemiti. Btn din kardeleri gibi o da
eyalet snrlarnda aalayc Leibzoll* vergisini verip dier ayrmc kanun
lara boyun emek zorunda kalmt. Zengin fabrikatr Isaak Bernhard
onu retmen olarak ie ald iin de Berlin'de !<alabilmiti. Birka yl
iinde Moses ben Mendel, Aydnlanma ann en nemli filozoflarndan
biri olmu ve Moses Mendelssohn adyla Lessing'in yakn arkadalna ve
Kant'n yce takdirine erimiti.
lk modern Yahudi tarihisi Isaak Markus Jost'un anlatmnda,
Mendelssohn'un ortaya k "btnYahudilii rten youn karanlktan g
zel bir gnn afann domas" anlamna gelir. Mendelssohn,Jost iin yeni
bir Musa, Heinrich Heine iin Yahudilii yenileyen modern bir Luther'di.
* Yahudilerin Alman mparatorluu'nda bir blgeden dierine geerken gvenliklerinin
salanmas iin dedikleri vergi; ayn adlandrma hayvanlar iin denen gmrk ver
gisi iin kullanldndan aalayc bir tns vardr (ed.n.)
142
KISAYAHUDTARH
Dilenci Yahudiler ile Sarayl Yahudiler arasnda

Jost ve dier tarihilerin arzuladklar gibi k karanl yle birdenbire
yarmad. 18. yzyl Alman Yahudiliindeki deiimler daha erken ve da
ha yava balamt. Mendelssohn Berlin'e vardnda, Dessau'da arkasnda
braktndan farkl bir Yahudi cemaati bulmutu. 1 8 . yzyln Alman bl
gelerindeki Yahudi cemaatinde dini ihtilaflardan ziyade toplumsal ihtilaf
lar vard. Bir yanda eskiden imkansz gibi grnen toplumsal bir k
yaam ve sk sk imparatorlarn yakn danman olan az sayda sarayl
Yahudi bulunurken, dier yanda ehirden ehre giden ve din kardelerinin
yardmseverliine muhta dilenci Yahudiler vard. Bu iki grubun arasnda
ise ehirlerden kovulduktan sonra ve ticari rekabet nedeniyle kk apl
rehin ileri ve hayvan ticaretiyle snrl kalan meslekler icra eden Yahudi
cemaatinin byk bir blm vard.
Sadece erkeklerin bir meslek icra etmediini, kendine verdii adla
Glikl bas Juda Leib veya daha sonra yaynclan verdii adla Hamelnli .
Glueckel'in anlar kantlyor. Glikl Hamburglu iki tccarn kzyd. 1660
ylnda, on drt yandayken Hamelnli Chajim benJozef'le evlendirilmiti.
iftin on drt ocuu olmasna ramen Glikl, kocasnn dkkannda da
alt. Kocas 1 689 ylnda ldnde onun ilerini balangta tek bana,
sonra da ikinci kocas Lothringen'deki Metzli Hirsch Levy'le srdrd,
ama Levy, aileyi mali kntye srkledi. Bu Yahudi kadnn elimizde
olan ilk ayrntl hatralarndan sadece ticaret hayat hakknda deil, efsane
ler ve aile tarihleri hakknda da ok ey reniyoruz.Ayrca yenian ba
langcnda kimi Yahudi kadnlarn hemYahudilik zerine hem de dnyevi
eitim alabildikleri, zel kadn edebiyat (ounlukla kutsal metinlerden,
tarihi efsanelerden ve dualardan oluan ksa kitaplar) okuduklar ve dini
hayata katlabildikleri de anlalyor.
Mutlakiyeti devletin ekonomik alandaki siyaseti 17. ve 18. yzylda
Yahudilerin kaderini nemli lde etkileyecekti. Merkantilizm, devletin
ana karna uygun olarak aktif ticaret dengesini belirliyordu. Bu denge de
devlet gelirlerini ykselterek ve lkeye ekonomik yarar getirdikleri srece
yabanclarn gn kolaylatrarak elde edilmeye allyordu. Bu d
nemde ekonomik karlarla karlatrldnda dini sebepler gitgide arka
plana itildi.Yahudilerin devlete yarar getirebilecek vatandalar olabilecek
leri gitgide daha fazla idrak edildi ve Orta Avrupa Yahudileri arasnda yeni
ekonomik sekinlerin ortaya kmasna yol at.
DEZZAU'DAN BERLN'E:TARA YAHUDLER, SARAYLI YAHUDLER
...
1 43
Hamelnli Glikl'in olu Moses

Hameln tarafndan Yidi dilinde
yazlan anlarn kapak sayfas.
Otuz Yl Savalar'nn ardndan imparatorluun 0,toritesi saysz k
k prenslik saray lehine azaldnda, bu prensler, blgelerinin ekonomik
olarak kalknmas ve merkeziletirilmesiyle ilgilenmeleri iin deneyimli
.
sermayedarlar, ordu tedarikileri ve devlet tekeli altndaki iktisadi teeb
bslere kirac aramak zorunda kald. Ayrca bunlar snflar arasndaki m
cadelede tarafsz bir etken, kendi iktidarlarna ulama frsat bulunmayan
bir grup olacaklard. Yahudiler, bu durumda hkmdarlarn ideal ortak
laryd. "Sarayl Yahudiler" en zor dnemlerde bile kesim hayvanlarndan
mcevherlere kadar her trl rn tedarik etmeye hazrd. Daha Otuz
Yl Savalar srasnda bile kendilerini nemli ordu tedarikileri olarak
kantlamlard. Nihai olarak paye elde etmek iin gereken servet de
nemliydi. Saray tccar Behrend Lehmann'n kredileri olmasayd Polonya
144
KISAYAHUD TARH
Halka ak bir
gsteri olarak Jud
Sss'n 4 ubat
1738 tarihindeki
idam: Stuttgart
Richtplatz'ta, on iki
metre yksekliinde
bir daraacndaki
idanun binlerce kii
izlemiti. Kalntlar
alt yl boyunca ibret
olsun diye bir kafeste
sergilendi.
kral Gl August* ve Leffman Behrens'in destei olmasayd Hannover'li

Ernst August, elektr olamazd. Bir prens, saysz sarayl Yahudi altrabi
lirdi. 35 Frankfurtlu Yahudi aileden sarayl Yahudi, Gl August'a alt.
Ayrca, bir sarayl tccarn eitli saraylarda almasna da sk sk rastlanrd.
Frankfurtlu banker Moses Lob Isaak Kann, Mainz, Wrzburg, Bamberg ve
Viyana'da almt.
Bu ekilde kariyer yapanlar elbette ok az sayda zenginYahudiydi ama
onlardan 17. ve 1 8 . yzylda birok prenslikte bulunuyordu. Kovulmalar
dan sonra bir Yahudi cemaatinin ekirdeini oluturanlar yine bunlard;
aile yeleri, hizmetliler veYahudi yaam ekli iin rabbi, retmen ve kasap
gibi gerekli mesleklerle tamanlanrlard. Genellikle cemaatlerinde temsilci
de olurlard. Talmud okullar ve brani atbaalar gibi Yahudi kurunlarn
kurup finanse ederlerdi. Bir tarafta getto dnda ikamet, Leibzoll demek
zorunda olmamak ve fuarlarda Hristiyan tccarlarla eit olmak gibi zel
ayrcalklardan yararlanrlard. Bazen silah tamalarna bile izin verilirdi.
*
II August (ed.n.)
DEZZAU'DAN BERLN'E:TARAYAHUDLER, SARAYLIYAHUDLER
. .
145
Prense dorudan eriebilmelerine ramen yine de onun insafna kalm

lard. Sarayl Yahudilerin hizmetinin kymetini bilen prensler bile arada
bir kaba akalar yapard: Mesela Gl August bir yemek davetinde bizzat,
saraylYahudisi Behrend Lehmann'n sakaln davetliler nnde kesmiti.
Ancak ne yazk ki en byk mesele her zaman, tevecchnde olu. nan prensin lmyd. O anda durum tam aksine dnebilir, gzde kii
ertesi gn amar olanna dnebilirdi. Bu duruma en nl rnek Joseph
Sss Oppenheimer'in (1698-1738) kaderiydi. 1 732 ylnda Wrttemberg
Dk Karl Alexander onu saray tccarlna atam ve Oppenheimer ksa
sre iinde lkesinin en nemli bakan olmutu. Ancak Karl Alexander'in
lmnden sonra halkn Dk'e kar fkesi sarayl Yahudi zerine boal
d ve Oppenheimer zimmet ve baka sular nedeniyle tutuklanp lme
mahkum edildi. Ne sansasyonel sonu ne de hzl ykselii, saraydaki Ya
hudilerin oynadklar roller bakmndan tipik bir rnekti; bu yzden hem
ykselii hem de sonu Yahudilerin en yksek konumlardaki durumlarnn
bile ne kadar belirsiz olduunu gsterir.
Sarayl Yahudiler, ou kez birka nesil boyunca prenslikleri adna a
lyor ve bu srada sk sk din kardelerinin szcln stleniyorlard.
Yaam biimleri ve getto dnda ikamet etmeleri nedeniyle Yahudi ce
maatiyle artk pek bir ilikileri olmayacak denli uzaklamalar ok az va
kada sz konusuydu. ou zaman cemaatlerle yakn ilikileri vard ve bu
cemaatlerin glenmesine katkda bulunurlard. Yine de sahip olduklar
geni ayrcalklar onlar basit cemaat yelerinden ayrrd. Sklkla rabbinik
yargya deil, prensin saray yargsna tabiydiler; her zaman eyalet sahibine
eriebiliyorlard (annda iletiim) ve saysz snr geilerinde din kardeleri
dnda sadece hayvanlar iin denmesi gereken ayrmc Leibzoll'u de
mek zorunda deillerdi.Varislerinin birou Hristiyanla gemiti.
1 670 ylndaViyana'dan kovulmalarnda olduu gibi, ou zaman, tm
abalarna ramen tehlikeleri nlemeyi baaramadlar. Sarayl Yahudilerin
Avrupa ekonomisindeki rol genelde abartlmtr. Merkantalist sistemin
temel bir taydlar ama bu sistem Yahudiler olmasayd da yklmazd. Fug
ger gibi zengin Hristiyan tccar aileleri, onlardan ok daha byk ser
mayelere sahipti. Yenian eiinde sarayl Yahudiler, Yahudi cemaatinin
deiiminde nemli de olsa tek unsur deillerdi. Knigsberg, Magdeburg
veya Breslau gibi birok ehirde sarayl Yahudilerin ve ailelerinin gelme-
146
KISAYAHUDTARH
siyle Yahudi cemaatleri yeniden kurulmu, birok baka cemaat de onlar

sayesinde byk lde genilemiti. Ama o dnemde Yahudileri lkeye
.
almak iin baka sebepler de vard; mesela Sulzbach'l palatin hkmdar
Christian August, Kabala'nn Hristiyan yorumuyla ilgilendii iin brani
ce bir matbaa kurdu ve bu hareketiyle birYahudi cemaatinin temelini att.
Yahudilerin ubeyliin bir kyne yerletirilmesi baka cemaatlerin de
kurulmasna yol at. Mesela, Sulzbach blgesine ait pazar yeri Floss'ta ba
ka blgelerden de bildiimiz tipik bir Yahudi ky yapsna sahip zel bir
Yahudi cemaati dodu.Yahudiler ile Hristiyanlar bir arada deil daha ok
yan yana yayordu. Getto duvar olmasa da gzle grnr bir snr izgisi
vard. rnein bir nehir veya bir cadde, Hristiyan mahallesini Yahudi ma
hallesinden ayrabilirdi. Floss'ta "Yahudi Da" bu grevi stlenmiti; H
ristiyanlar kyn iinde yaarkenYahudi nfusun eteklerine yerletii daa
1 736 ylnda ilk kez resmen bu ad verilmiti. Birbirinden ayr iki idari yap
vard. Floss'taki Yahudi Da'nda yer alan Yahudi yerleimi, sadece Sulz
bach'taki Pfalz-Sulzbach eyalet dairesinin yasamasna tabiydi. 19. yzyla'
kadar, kendi belediye daireleri, muhtarlar ve delegeleri, kendi nbetileri
ve kendi itfaiyeleriyle siyasi olarak zerk bir belediye oluturmulard.
En ok temas, ekonomik hayatta kuruluyordu. Neredeyse tm Floss'lu
Yahudiler satcyd, mterileri de Hristiyan. Yahudi tccarlar arasndaki
rekabetin basks da byk olduu iin Sulzbach ynetimi, 1719 yln
da blgeyi, her birinde sadece bir tccarn etkin olabilecei farkl ticaret
alanlarna ayrmt. Bu alanlar,Yahudi tccarlar arasnda miras braklabilir,
satlabilir, kiralanabilir, takas edilebilir veya blnebilirdi. Hristiyan kom
ularn dier kltr alanlarna sayg gsterdikleri, bazen de kutlamalara
katldklar aktarlm olsa da bu kutlamalara sk sk byl ilevler de atfe
dilirdi. rnein Hristiyan iftiler, Yahudi klt nesnelerine hayvanlarnn
dourganlklarna katk saladklar iin zel bir anlam da atfederdi. Bir
eyler grlrd, ama bunlarn az bir ksm anlalrd, bu yzden yemek
kanunlar veya Yahudi cenaze treleriyle ilgili en garip efsaneler 20. yz
yla kadar anlatld.
Yenian balarnda AlmanYahudilerinin byk bir blm krsalda ya
arken, bir blgenin btn aile reislerini barndran taral Yahudi cemaatleri
olarak rgtlenmilerdi. Bu cemaatler ou kez ezici vergi demelerinin da
lmna karar verir ve d dnyaya kar temsilden sorumlu tara rabbilerini
...
1 47
Zizenhausen terra-cotta figrleri, 19. yzylda kk-burjuva evlerinde ok sevilirdi. Kilise

ressam Anton Sohn 1799'da, yaad ehirde bu figrleri retmeye balad ve kr hayatn
tasvir eden farkl sahneleri nostaljik bir biimde gsterdi. Bu sahnelerde Yahudiler, tpk
buradaki "ko pazarl" tasvirinde olduu gibi tccar olarak gsterilirdi.
ve muhtarlarn atarlard. Dou Avrupa tetl'inin edeeriyse yoktu. Sadece

Sdbaden ve Schwaben'da birka yz kiilik bykYahudi cemaatleri vard;
bazen de Rexingen, Gailingen ve Ichenhausen'da olduu gibi yerleimin
yarsn, hatta ounluunu oluturuyorlard. Ancak Yahudi cemaatleri ge
nellikle birka aileden oluur ve geni bir alana dalrd. ou zaman ok
uzakta bulunan mezarlklar kullanlrd. Zemin planlarnda "Yahudi yollar"
gsterilirdi; bu yollardan bazlar Yahudi eriatnn ngrd zere ahat
gnnde ksa ve zel olarak ayrlm yollar kullanma zorunluluundan do
lay ortaya kmt. ou durumdaysa bu yollarn ortaya kmasnn nedeni,
Leibzoll ve l vergileri gibi ayrmc kanunlar ya da komularn Yahudi kar

t komularn saldrlarndan kaynaklanan korkulard.
148
KISAYAHUD TARH
Hem Gney Almanya hem de Alsace'l Yahudiler, Dou Avrupal Ya

hudilerin bilmedii birok zellie sahipti. Bat Yidi lehesi (eskiden Ya
hudice-Almanca veya Yahudi Almancas denilirdi) konuuyorlard, bu leh
enin Dou Avrupal Yahudilerin diliyle ortak birok yn olsa da szck
daarc ve telaffuzda nemli farklar da vard. Holekra (ocua isim ver
me ayini), Tora rts (Tora rulolarnn sarld boyanm kuma eritler)
ve len yelerin adlarnn ve cemaatin geleneklerinin kaydedildii hatra
defterleri gibi baz gelenekler, Gney Almanya blgesiyle snrlyd. G

ney Almanya Yahudilerinin beslenmeleri de Dou Avrupa Yahudilerinin
kinden farklyd. Sauerbraten'den* patates kftesine, Noel kekinden erikli
keke kadar evrelerindeki yemeklerin yenilmesi daha caiz ekillerini kul

lanrlard. Balk dolmas, bagel veya puf brei gibi sevilen Dou Avrupa
yemeklerini Alman Yahudiler bilmezdi. Ama ahat gn yemek piirmek
btn Yahudilere yasak olduu iin, cuma akam frna (ou zaman yerel
ekmek frnna) konan ve cumartesi len karlan zel ahat yemekleri
piirmek nemliydi. Bu yemeklerin en nls fasulye, arpa, et ve patatesle

yaplan bir trl eidi olan olent'ti. Gney Almanya'da ale denilen ye
mekse (Heinrich Heine onu lmszletirecekti: "Ah Tanr'nn gzel k
vlcm ale . . . ") bir tatl eidiydi. Gney Alman Yahudileri, ahat ekmek
lerine Hallah deil, Bares derlerdi. Polonyal Yahudiler arasnda gelenekler,
telaffuz, ayin ve beslenme asndan nemli farkllklar sz konusuydu;
Badenl Yahudiler Schwabenllardan,Alsacel Yahudiler de Frankenlilerden .

farklyd. rnein, Hessenli Yahudiler trenlerde Frankfurt'taki geleneksel
ayine bal kalrken Frankenli Yahudiler Frth'teki ayini izlerdi.
Frankfurt, Prag ve Bedin

18. yzyla girilirken ok az ehirde byk cemaatle; vard; bu ehirler
arasnda ortaadan bu yana kesintisiz bir biimde varln srdren Prag, .
Frankfurt an Main ve Worms'taki cemaatlerin yan sra Hamburg, Ber
lin, Mannheim, Hanau veya Frth'te hzla oalan yeni cemaatler 1462
ylnda Frankfurt'taki Yahudilerin Yahudi sokanda zorla bir araya top
lanmasyla, Venedik'te getto adn alacak ey ortaya kmt: Bu, Yahudi
olmayan otoritelerin dardan kapatabildikleri, sadece Yahudilerin ikamet

ettii bir mahalleydi. Bylece Frankfurt ve Venedik, hatta Prag ve Roma
*
Sirkeye yatrldktan sonra kzartlan sr eti (ed.n.)
...
1 49
gibi ehirler,Yahudilerin birbirine yakn oturduu ama zorla kapal kaplar
ile duvarlar ardnda bir araya getirilmedikleri Orta ve Dou Avrupa'daki
ou Yahudi cemaatinden farklydlar. Daraltc yaam koullarna ramen

Frankfurt'un Yahudi sokandaki nfus srekli artmt: lk kaytl 1 10 sa
kin, 1 520 ylnda 250'ye, altm yl sonra 1 .200'e ve 1 6 1 0 ylnda 3 .000'e

ykseldi. Gettonun geniletilmesi yasak olduu iin,Venedik'te olduu gi
bi evlerin paylalmas veya kat kma gibi zmler retildi. Bu dnemde
cemaat ekonomik ve kltrel geliiminin en parlak dnemini yayordu.
Joseph Juspa Haln ve Jesaja Horowitz gibi Frankfurtlu rabbilerle birlik
te Talmud okulu ve rabbi mahkemesi btn Avrupa'da sayg gryordu.
Ancak alttan alta kaynayan atmalar, 1 6 1 4 ylnda bir gruhun Vincenz
Fettmilch liderliinde gettoya saldrmas, evleri ve dkkanlar yamala
yp Yahudileri ehirden kovmasyla birlikte gn na kt. mparator'un
emriyle sorun karlanlar yakalanp 1616 ylnda infaz edildi. Bunun ze
rine Yahudilerin dnmesine izin verildi. Ancak Napoleon'un birliklerinin

ehre girmesiyle Frankfurt'taki gettonun duvarlar ykld.
Orta Avrupa'da Frankfurt'u tek bir Yahudi cemaati glgede brakmt:
Prag cemaati. Bohemya metropol daha ortaadan beri Yahudi yaam

nn nemli bir merkeziydi ama Pragl Yahudi ehri denilen getto, ancak
1 6. yzylda AvrupaYahudiliinin merkezine dnt. 17. yzyla girerken
mparator il. Rudolf egemenliinde de, kltrel zirvesine ulat. Sade

ce Yahudi ehrinin byk bir blmn yeniden ina ettiren Mordehay
Meisel ve Habsburglar tarafndan aristokratlk mertebesine ykseltilen ilk
Yahudi Treuenburglu Jacob Bassevi gibi nemli yatrmclarn sarayla ba
lantlar yoktu. Astronom David Gans veya daha sonralar Golem, yani
yapay insan yaratt efsanesi atfedilen RabbiYudah Lw (Yehuda ben Bet
zalel Levai veya Maharal) de ok sayg gryordu. 18. yzyln balarnda

neredeyse drt Pragldan biri Yahudiydi.
Maria Theresia'nn dini gayreti, bu baar yksn, sonlandrmaya yel
tenmiti. 1 8 Aralk 1744 tarihinde bir kararname imzalad; Ocak 1745 sonuna
kadar btn Yahudilerin Prag' ve be ay sonra da Bohemya'y terk etmeleri

emrediliyordu. Bu kararnameye, Yahudilerin, Avusturya Veraset Sava'nda
Prag' zaman zaman igal eden Prusya birliklerine sempati duyduklarna

dair sylentiler vesile olmutu. Pragl Yahudilerin ikin tehlikeye kar gs
terdikleri tepki, aktif diplomatik hamlelere rnek tekil edecek niteliktedir
150
KISAYAHUDTARH
ve Yahudilerin kendi siyasi yaplarna sahip olmasalar da siyasi adan etkili

olabileceklerini gsterir. Cemaatin nde gelenleri, bir genelge yazp bunu
acil olarakViyana, Frankfurt,Amsterdam, Londra veVenedik'teki din karde
lerinin yan sra Augsburg'taki WolfWertheimer ile Nijmegen'deh Bendit
Gumperz adl saray tccarlarna gnderdi. Genelgeyi alanlarn ou, yaznn
kopyalarn hemen yayp Mantova, Mnih, Hannover ve Hamburg'a yollad.
Kovma emrinin imzalanmasndan yalnzca iki hafta sonra, kn tam or
tasnda, btn Avrupa'daki saysz Yahudi cemaati, binlerce Yahudi'nin ko
vulmak istendii ynndeki tehlikeye dair ayrntl olarak bilgilendirilmiti.
Dayanma duygularnn yan sra, kovulanlara zaten fazlasyla dolu cemaat
lerinde snma salamak zorunda kalma korkular da bu cemaatleri etkili
nlemler almaya yneltti. Nijmegen'de Bendit Gumperz, ngiltere kralndan
yardm istedi; Amsterdam'da Sefardi ve Akenazi elilerinden oluan ortak
bir delegasyon, meclis temsilcileriyle, bunlar da hemen elileri zerinden bir
dilekeyle Viyana saraynn huzuruna ktlar. WolfWertheimer, Mainz'deki
prenslik piskoposunun hizmetinde bulunan enitesi Moses Kahn'dan mda
hale etmesini rica ederken Wertheimer'in olu Itzig, Mainzli prenslik pis
koposunun kardei Bambergli Bapiskopos'a giden bir delegasyona nderlik
etti. Sonu: Kararnameden bir ay sonra Viyana Saray'na, ngiltere ve Dani
marka krallarndan, Hollanda Meclisi'nden, Mainzl prenslik piskoposun
dan,Venedik Senatosu'ndan, Hamburg ehrinin Belediye Meclisi'nden, hatta
Maria Theresia'nn annesinden bile Yahudilerin kalmas ynnde telkinler
ulat; bunlardan ou ekonomik gerekeler ne sryordu.
Grlerini iletenlerden birka, imparator tacnn Maria Theresia'nn
kocas Lorraineli Franz'a verilip verilmemesine karar verecek elektrlerdi.
Bunun iin Maria Theresia, elektrlerin desteini almalyd ve Yahudilerin
Bohemya'dan kovulmasn erteledi; sonunda da tmyle iptal etti. Prag'dan
kovulanlarn dnmelerine izin verildi. Bu hareketin baars iki eyi gs
termiti: birincisi Yahudi cemaatlerinin hi de pasif bir biimde kovul
malara katlanmadklarn ve ikincisi 1 8 . yzyln ortasnda siyasi rzgarn
onlarn lehine dndn.
17. yzyln sonunda Berlin'de bir Yahudi cemaatinin ortaya k da
daha geni bir balamda ele alnmal. 1 573 ylnda Yahudilerin, bir ubey
lik olan Brandenburg'dan kovulduktan sonra buraya tekrar yerlemelerine

izin verilmesi bir asr srmt. Daha Byk Elektr'n hkmranl
...
151
1780 civarndan, Prag Cenaze leri irketi'ne ait (Hebra Kadia) bir diziden alnan bu
resim bir lnn mezara tanmasn gsteriyor. Resimler, balarda irketin yllk yemeinin
dzenlendii oturum salonunda aslyd.
altndayken Berlin'deki cemaat bym ve Byk Elektr 1 688 yln
da ld srada da saylar krk aileye ulamt. Yerletirme siyaseti mer

kantilist karlarla balantlyd ve ak bir tanma sahipti. Sadece ticaretle
uraan zengin gmenler gelebilirdi.Yahudi gmenler iin ne srlen
koullar ayn dnemde gelmelerine izin verilen Huguenot'larn koulla
rndan ok daha katyd. Her aileden sadece bir ocuk kalabilirdi, lonca
lara girmeleri yasakt, ayinleri de zel yerlerde yaplacakt. Buna ramen
cemaat srekli byd ve 1700 ylnda 1 17 aileye ulat. On drt yl sonra
Heidereuthergasse'de ilk sinagoglarn amlard.
Brandenburg'daki hukuki durum 18. yzyln ikinci yarsnda hfila
daha az ve daha fazla imtiyazl Yahudi gruplar arasnda ayrm gdyor
du. il. Friedrich'in 1750 ylnda kard ve tadil edilen genel ayrcalkla
dzenleme, alt snf arasnda ayrm yapmt: "Genel ayrcalkllar" evler,
arsalar ve baz istisnai durumlarda vatandalk haklar bile edinebiliyordu;
zellikle deYahudilere ayrlan ikamet alanna kstlama olmakszn yerlee
biliyorlard. kinci gruptaki "Olaan Korumal Yahudiler" serbest yerleme
hakkna sahip deildi ve statlerini sadece bir ocua miras brakabilirlerdi.
"Olaand Korumal Yahudiler" ise, doktor, gzlk veya bakr ileme
cisi gibi "yararl meslekler" sayesinde kabul edilebilir ve ancak en az 1 .000

talerleri varsa bir ocuu "atayabilirlerdi". Drdnc snfta, rabbiler dahil,
152
KISAYAHUD TARH
cemaat memurlar bir araya getirilmiti. Onlarn altnda, ikamet edebil

meleri iin bir haminin korumsna ihtiya duyan "Msamaha Gsteri
len Yahudiler" vard. Sadece en st snflara mensup olanlarla evlenebi

lirlerdi. Altnc grupta da "genel ayrcalkllar"n hizmetlileri ve ulaklar
bir araya getirilmiti ve bunlar da ileri feshedilinceye kadar kalabilirdi.

Brandenburg'da geerli olan kurallar, dier blgelerin ounda aynen veya
benzer biimde geerliydi;Yahudilerin says mmkn olduunca az tutul
mal, ekonomik faydalarysa en yksek dzeyde olmalyd.
Mendelssohn ve Yahudi Aydnlanmasnn Balangc

Ayrmc kanunlar, kendisi kadar nl olmayan din kardeleri gibi Moses
Mendelssohn'u da etkilemiti.Varndan yirmi yl sonra II. Friedrich uzun
zamandr nl bir filozof ve Lessing'in yakn dostu olan Mendelssohn'a

"olaand korumal Yahudi" statsn verdi ama varislerinin yerleme
hakk yoktu. Mendelssohn, Dessau'dan Bedin' e yola ktktan sonra sadece
Talmud deil dil, felsefe ve edebiyat da alt. Ksa bir sre sonra kendi
felsefi aratrmalarn yazmaya balad; bunlarn en nls 1767 ylnda ya

ymlanan yapt Phiidon'dur. Alimler arasnda Almanya'da hibir Yahudinin
daha nce ulaamad bir saygya ulat. Almanya'da Aydnlanma anda,

zellikle Gotthold Ephraim Lessing'le balantl olarak Yahudilere ynelik
bak as deimiti. Lessing, daha genlik yllarnda Die]uden [Yahudiler]
(1749) adl tek perdelik oyununda Yahudilerin toplumsal entegrasyonunu

savunmu, otuz yl sonra da bu savunmasn Mendelssohn'un rnek aln
d Bilge Nathan'da daha karmak ve baarl bir biimde pekitirmiti.
irkin grnmyle -ksa boylu ve kamburdu- kimileri iin Yahudi
kart stereotipin onay olarak hizmet eden Mendelssohn, felsefe evre
lerinde eit haklara sahip biri olarak kabul edildi ve akademik rekabet
lerde parlad. Hatta kiisel dostluklar artk dini inancna bal deildi.
Mendelssohn ile Lessing'in dostluu sadece bir rnektir, yaync Friedrich
Nicolai'yla Mendelssohn'u da iten bir sevgi birletiriyordu. Ancak, iyi
niyetle yaklaan kimi insanlarnYahudilie ball nedeniyle sahip olduk
lar ekinceler varln korudu. lk modern Yahudi filozof Spinoza'nn ak
sine Mendelssohn, cemaatine bal kalmt. Tehdit edildikleri durumlarda
onlarn szcleri olmu ve Yahudi eriatna bal kalmt. Prusya Akade
misi otosansr uygulayarak onu ye olarak nermeyi reddetmi; sklkla
vaftiz olmas istenmiti.
...
1 53
1 769 ylnda svireli teolog ve dostu Johann Caspar Lavater,

Mendelssohn'a bir mektup yazd: ya Hristiyanla aka kar kmal ya
da ona katlmalyd. Diplomatik bir cevap veren Mendelssohn,Yahudiliin
bir misyoner dini olmadn ve baka dinlere inananlar inanlarndan

uzaklatrmay hi dnmediini syledi. Her inanan iin lmden son
ra bir hayat vard. Mendelssohn tartmay sonlandrmay umuyordu: Din,
ahsi bir meseleydi ve kamuoyu nndeki tartmadan uzak tutulmalyd.
Ancak 1 783 ylnda suskunluunu bozdu ve "Kuds veya dini iktidar ve
Yahudilik hakknda"* adl nemli dini-felsefi yaptn yaymlad. Bu eserini
yaymlamasnn nedeni, kamuoyunda ondan sk sk dini konumunu aka
belirtmesinin istenmesiydi.
"Kuds" iki blmden oluur. ann doa kanunlar teorilerine
dayanan birinci blmde, devlet ile din arasndaki genel iliki ele alnr.
Mendelssohn burada, iki alann kesin biimde ayrlmasn talep ederken,
dini mercilere hibir hukuki hak tanmaz; ona gre kiliseler veya Yahudi
cemaatleri, dini devler talep etme veya zorla elde etme hakkna sahip de
ildir. Kitabn ikinci blmnde Mendelssohn, Yahudilii vahyedilen bir

din olarak deil, vahyedilen bir kanun olarak tanmlamaya alr. Hristi
yanlktan farkl olarakYahudilikte mutlaka kabul edilmesi gereken dogma
lar, inan ilkeleri, teoloji yoktur. Dier yandaysaYahudiliin, Sina Da'nda
Tanr'nn Musa'ya vahyettii bir kanunu vardr, yani gndelik kanunu d
zenleyen ve izlenmesi gereken emirler ve yasaklar ama burada gnlllk
esast! Kurtulu bu adan inantan ok davranla ilgiliydi.
Mendelssohn, Alman Yahudilerin Alman toplumunun ve kltrnn
bir paras olmas gerektiine inanyordu. Bunu ncelikle dilsel olarak ba
armalydlar. Yidi dilinin sama bir dil olduunu dnerek reddeder
ken braniceyi elbette kabul edip 1758 ylnda Kohelet Musar (Ahlak Vaizi)
adnda ilk modern branice dergiyi kard. Ne var ki Almancayla zellik
le ilgileniyordu, zira yaptlarnn ounu bu dilde yazmt. Ayrca Byk
Friedrich'e Almanca yerine Franszca kulland iin sitem etmekten de
ekinmedi. Mendelssohn'un ynetiminde Pentateukhos'unt ve Tanah'n

dier blmlerinin ayrntl yorumlarla (biur) Yksek Almancaya tercme
leri yaynlanm, ama brani yazs kullanlmt; nk ou Alman Yahudi
* ]emsalem oder ber religise Macht und]udenthum (.n.)

t Yunancada "Be Kitap" (ed.n.)
154
KISAYAHUDTARH
baka yaz okuyamyordu. Geleneki rabbiler Mendelssohn'u, Eski Ahit'i

Almanca ders kitab niyetine kulland iin kutsalln bozmakla sulad.
Polonya ve Dou Avrupa'nn dier blgelerinden Bedin' e gelen ve
onunla hemfikir olan Yahudi Aydnlanmaclar, Mendelssohn'un etrafnda
toplanmaya balad. ok ynl giriimlerinde onu destekliyorlard. Yahu
di toplumunda deiiklikler daha bu Aydnlanmaclardan nceki nesilde
ortaya kmaya balamt. Rabbiler, zellikle de ehirli nfusun artk din
kanunlarna bilinli olarak uymadndan ikayet ediyor; cemaat liderle
ri, anlamazlklarda Yahudi olmayan mahkemelere bavurma uygulamasn
ayplyor; ahlak bekileri, Yahudiler ile Hristiyanlar arasndaki rahat ili
kiye pheyle bakyordu. Ama bunlar, 18. yzyln ilk yarsnda yeni bir
toplum konseptini yaratmadan eski dzenden kurtulma denemeleriydi.
Bu denemeler, Mendelssohn'un ve taraftarlarnn, nam dier (aydnlan
ma anlamndaki haksala, branice sehel [akl] kelimesinden tretilmi olan,
"Aydnlanmac" anlamnda branice keliine) Maskilim nesliyle birlikte ilk
kez sistematik olarak balamt.
Artk ilk kez Yahudi toplumunu modernletirmeye ve -ayrmc ka
nunlar erevesinde mmkn olduu kadar- entegre etmeye alan bir
hareket vard. Bu amala eitim kurumlar ve yayn organlar oluturul
malyd. Maskilim, sadece dini deil, dnyevi derslerin de verildii ve ilki
1778 ylnda Berlin'de alan modern "serbest okullar" ina etti. Ha-Meassef
(Koleksiyoncu) dergisi braniceydi ve bu nedenle de kltrel ynden se
kin olanlara ynelikti. Dergi, kesintilele de olsa 1 784-181 1 yllar arasnda
yaymland ve Eski Ahit tefsirinden doa bilimleri, iir, tarih ve gncl
Yahudi yaamyla ilgili bildirilere kadar ok ynl makalelere yer verdi.
1806 ylndan itibaren de Yahudi halknn byk ksmnda zaten gerek
leen dil deiimini yanstan, Aydnlanmaclarn Almanca dergisi Sulamith
yaymlanmaya balad.
Mendelssohn'u izleyen nesil, Alman toplumuna entegrasyonla birlik
te Yahudi eriatna olaan ball artk anlayamyordu. nk evre de
deimiti. Hogr ve Aydnlanmann yerine yeni milli duygular ve ro
mantizm gemiti. sterYahudi ister Fransz olsun "teki"ne yine kukuyla
baklyor, aznlklarn uyum salamas gerekiyordu.
Mendelssohn'un bir rencisi ve yzyl dnmnde Berlinli Yahudi
lerin en nemli temsilcisi olan David Friedlander, 1 799 ylnda Barahip
...
155
19. yzylda Moses

Mendelssohn'un
efsaneletirilmesi eitli ekillere
brnd. Burada ressam Moritz
Daniel Oppenheim tarafndan,
Lavater polemii ima edilerek
svireli papaz Johann Caspar
Laveter ile Mendelssohn
satran oynarken gsteriliyor.
Mendelssohn'un arkada
Gotthold Ephraim Lessing
oyunu izliyor.
Teller'e, irrasyonel olduklar iin reddedilen Hristiyan dogmalara biat et

mek zorunda deilse Protestan kilisesine gemeyi nerdi. Bu neri el
bette reddedildi. Ama Mendelssohn'un ocuklarnn ou -kars Fromet
Gugenheim'den alts hayatta olan on ocuu vard- bu vicdan azabn
paylamayp babalarnn lmnden sonra din deitirdiler. Torunlarndan
biri olan Felix Mendelssohn Bartholdy, ocukken vaftiz edildi ve Protestan
kilise mziinin en etkileyici paralarn besteledi. Bu nesil iin 19. yzy

ln banda bile ok uzaklarda grnen eitlik uruna verilen mcadelede
asl nemli olan, hukuki ve siyasi adan yol kat etmekti.
156
KISAYAHUDTARH
1 838 ylnda Kln'de yaymlanan bu Haggada, Kln'deki Yahudi cemaati kantoru Isaac
Offenbach'n mzik eklerini ieriyor. Giri metninde, normalde ounun brani harflerle
baslan Almanca metni okuyamad Alman-Yahudi cemaatinin hzl kltrel dnmn
den bahsediyor. Bu nedenle de metnin tam Almanca tercmesiyle birlikte yaymlanmasn

gerekli grmt. Dokuz ocuunun yedincisi olan Jakob, bu hzl kltrlenmeyi temsil e
diyordu: Jacques Offenbach adyla 19. yzyln en popler operet bestecilerinden biri oldu.
13
G E T T O DA N S V L T O P L U MA : *
S YA S Z G RLE M E V E D N RE F_O RM
1 920 ylnda yazd bir makalede, filozof Franz Rosenzweig yle diyor
du: "Peki, balayan zgrleme hareketinden bu yana Alman Yahudiliini
bir arada ne tutan ey neydi? ... Cevap, insan korkutacak cinsten. G
nmzdeki Alman Yahudilerinin hayatn zgrleme hareketinin balan
gcndan beri szm ona 'Yahudi bir hayat' iin bir arada tutan tek ey
var: bizzat zgrleme hareketi,Yahudilerin hak mcadelesi." zgrleme
mcadelesi 1 9. yzyl Yahudilerine, kendi bana bir ama haline gelecek
kadar damgasn vurmutu. 20. yzyln banda, en azndan Orta ve Bat
Avrupa'daki Yahudiler, devletlerinde eit haklara sahip vatandalar haline
gelmiti. Ancak dini uygulamalarndan ve Yahudi kkenleriyle zdele
melerinden geriye ne kalmt? Evrensel topluma dahil olmalarna sk sk,
tekil Yahudi kimliklerinden vazgeme grevi veya en azndan bunlarn
gerilemesi elik etmiti. Kimi tarihiler, "bir zgrleme szlemesi"nden
* 1 Yazar burada "brgerliche Gesellschaft" kavramn kullanyor; balamna gre farkl

anlamlar ieren kavram; hem bir kentte yaayan kent (bur) vatandalar toplumu hem
de burjuva toplumu anlamna gelir. Civil kelimesi hem bir uygarla hem de vatandal
a gndermede bulunduu iin evirmen burada "sivil toplum" kavramn kullanmay
tercih etmitir (ed.n.)
158
KISAYAHUDTARH
sz ettiler: Yahudiler, Avrupa toplumuna katlmann karlnda daha n

ce gndelik yaamlarnn tamamn belirleyenYahudilii,:sadece zel alan
ilgilendiren bir mezhebe dntrmeliydiler. Aralk 1789 tarihli Fransz
Genel Meclisi'nde* J{ont Clermont-Tonnerre'in sznn ardnda bu bek
lenti saklyd: ''Bir ulus olarak Yahudilerden her eyi saknmal, birey ola
rak ise Yahudilere her eyi salamalyz." Kurumlara deil bireylere dayal
modern bir toplumda Yahudiler artk "devlet in:de devlet" olarak kendi
yarglar, kendi dilleri ve kyafetleri, kendi ekonomik yaplaryla yaamaya
devam edemezlerdi.
Fransa: Devrimin bir sonucu .olarak tam zgrleme

Yahudilerin zgrlen;esi btn ,Avrupa'y ilgilendiren bir meseleydi.
lk teorik yazlar Prusya, ilk dikkatli kanunlar Avusturya kaynaklyd; asl
uygulamaysa Fransa'dayd. Aydnlanmac bir Prusya memuru olan Prus
ya devlet maviri Christian Wilhelm von Dohm, 1781-1 782'de dostu
Mendelssohn'un tevikiyle, ':Vatandalk AsndanYahudilerin Durumu
nun yiletirilmesi Hakknda"t balkl bir yaz yaymlad. Bu yazda ve d
nemin birok adan benzer dier yazlarnda, Yahudilerin nasl "daha iyi
ve yararl vatanda" klnabilecekleri konusu ileniyordu. Dohm,Yahudile
rin sefil durumlarn dinlerinde veya doutan zelliklerinde cisimlemi
" '
olarak deil, yzlerce yl sren dlanmalarnn ve zulm grmelerinin bir

sonucu olarak grmt. " . . . bir zamanlar ne srld zere Yahudi
lerin daha fazla ahlaksz olmalar, yzlerce yldr iinde bulunduklar: ezik
ruh hallerinin gerekli ve 'doal bir sonucudur." Dohm'un yazsndaki bir
argman,Yahudilere .devletlerinde.. yararl vatandalar olduklarn gsterme
frsat verildii takdirde yararl da olacaklarn ne sryordu.
Neredeyse ayn tarihlerde Avusturya mparatoru II.Joseph,Katolik ol
mayan tebaas iin "msamaha beratlar,,nn ilkini kard: Farkl eyaletler
iin farkl zamanlarda karlan bu kararnameler,.Yahudileri elbette eit
haklara sahip vatandalar yapmad ama Leibzoll gibi aalayc kanunla
rn iptal edilmesini, modern eitime ve snrl bir zerklie kavumalarn
salad.
*
Etats-Generaux. Devrim ncesi dnemde toplumsal snflarn temsilcilerinden oluan

ve kraln arsyla toplanan genel meclis (ed.n.)
ber die brgerliche Verbesserung der]uden (.n.)
GETTODAN SVL TOPLUMA: SYAS ZGRLEME VE DN REFORM
159
1 4. yzylda kovulmalarnn ardndan sadece Avignon etrafndaki bir
papazla ve Bordeaux ehrine yerleebilen, sonra da Alsace ve Lorraine'in
ilhak sayesinde epey byyen kk bir Yahudi cemaatinin bulunduu

Fransa'da,Yahudiler, Avrupa'da ilk kez gerekten eit haklara sahip oldular.
zgrleme, devrimin neden olduu genel siyasi gerekliliklerden ortaya
kt. nsanlara (en azndan erkeklere) dair eitlik ilkesi tutarl bir biimde
hayata geirilecekse, o zaman btn dinlerin yeleri iin geerli olmalyd.

Oysa Fransa'da Yahudilerin eit haklarna dair entelektel kkenler, Les
sing ve dier Aydnlanmaclarla birlikte olduka Yahudi dostu tutumlarn
bulunduu Alman devletlerindeki kadar belirgin deildi.Voltaire, Diderot
ve dier Fransz Aydnlanmaclarn tutumlar, kararl bir biimde Yahudi
dmanlyd. Dictionnaire Philosophique' e Yaliudilerle ilgili yazd madde

de ve dier yazlarnda Voltaire, gerici olmakla sulad geleneksel Yahudi
kart Hristiyanla deil -ite bu noktada tam bir Aydnlanmacyd- an

tik Roma dnemindekiYahudi kart unsurlara dayanr.Augustinus'tan zi
yade Tacitus, Cicero ve zellikle Apion'a bavurur.Yahudilerin tecridinde,
teki kltrlere kar batl inan ve doutan bir nefret grr. Geleneksel
dinlerinden kurtarlabilseler bile toplumla btnletirilemezlerdi. Kesin
likle Yahudi dostu olmayan Voltaire'in, istei dnda onlarn eit haklara
sahip olmalarn mjdeleyenlerden biri olmas, Aydt?-lanmann ok ynl
diyalektiinin bir parasdr. Bilhassa Voltaire'in etkisiyle, bireylerin dini
ile bu dinin devletteki konumu arasnda ayrm yapan ve ilkini dierinin
temeli klmayan siyasi bir gr ortaya kabilmitir.
Paris'te ise Berlin'den yaylan Haskala ve zgrleme dnceleri dev
rimin arifesinde heyecanla kabul grmt. Kont Mirabeau, blmden
oluan Yahudi zgrlemesine dair bir deerlendirme yazd: bu blm
lerden biri Mendelssohn'un biyografisi, dieri Dohm'un zgrlemeye

dair dncelerinin popler bir biimde anlatm ve sonuncusu da ngil
tere'deki Yahudilere kapsaml haklar veren 1 753 tarihlijew Bili ile ilgili bir
tartmayd.
Yahudi zgrlemesi tam da bu dnemde hzland; nk 1 787 yln
da Metz'deki Kraliyet Akademisi, "Fransa'daki Yahudileri daha yararl ve

mutlu klmann aralar nedir?" sorusunu sorarak bir dl koydu. dl
alan yapt, Nancy'den bir Protestan avukata, Katolik bir din adamna
(Abbe Gregoire) ve Polonyal bir Yahudiye (Zalkind Hourwitz) aitti. Bu
1 60
KJSAYAHUDTARH
1802 ylna ait bir resim Napoleon'u

inan zgrln ilan ederken
gsteriyor. Btn dinlerin temsilcileri
gkyznden gelen kla aydnlatlan
krala minnetlerini sunuyor.
yazlar, he.rhalde Fransa'da Lessing ile Dohm'un yazlarnn Prusya'da yol
atkla:ndan daha somut sonulara yol aamazd. Ama devrim olaylar,

Fransa'dakiYahudi zgrleme hareketini dier Avrupa devletlerinden ay-.
racak bir sre balatmt.
Prusya'da ve dier Alman devletlerinde karlan kararnamelerYahudi:
lere yava yava onlar sadk vatanda olarak eitecek belli haklar vermiti.
Fransa'daysa Yahudiler, deyim yerindeyse bir gecede (Bordeaux'daki Sefa
radYahudiler iin 1790'da ve Alsace-Lorraine'deki AkenazYahudileri iin

1791 'de) vatanda haline geldiler ve bu yeni rollerini hak edip etmedik
lerini ancak bundan sonra gstermeleri gerekecekti. Napoleon da Fran
sz Yahudilerinin Fransz vatanda olmay hak edip etmediklerini elbette
denetledi ve bu amala 1806 ylnda toplad sekinler toplantsnda ve

bir yl sonra da antikYahudi mahkemesine gre adlandrlan Sanedrin'deki
GETTODAN SVL TOPLUMA: SYAS ZGRLEMEVE DN REFORM
161
Yahudi yetkililerin Fransa'yla ilgili tutumlarnn ne olduunu sordu. 1 808

ylndaysa nihayet Yahudilerce decret infame olarak adlandrlan bir kanun
la mesleklerini kstlamaya alt. Ama devrimin kazanmlar artk geriye
dndrlemezdi: Alman devletlerinde 1 871 ylna kadar ksmen uygulan
d gibi Fransa'da da artk ikinci snf vatandalara dndrlmeleri mm
kn deildi.
Almanya: Evrimin sonucu olarak

yava ilerleyen zgrleme
Alman devletlerinde 19. yzyln yirmili yllarnda Yahudilerin huku
ki durumunda nemli bir iyileme balad. 1 8 1 2 Prusya, 1 8 13 Bavyera
ve dier devletlerdeki kararnameler, birok adan bir r at ama yasa
karsnda tam bir eitlik salamad. Geri Prusya'da Yahudiler, "yerliler ve

Prusya vatandalar" olarak ilan edilip belediye meclislerine seilebilmi
lerdi ama daha uzun bir sre boyunca devlet memurluklarndan dlan
dlar. Bavyera'da 1 861 ylna kadar bir yerleime kabul edilebilecek azami
Yahudi saysn belirleyen nfus kt kanunlar vard. Bir aile, nfus
ktnde ngrldnden daha fazla ocuu olduunda eyaleti terk

etmek zorundayd.
Yeni haklarla birlikte yeni ykmllkler de geldi. dnlerin en

nemlilerinden biri, silah altna alnmakt: Yahudiler, Napoleon'a kar
srdrlen kurtulu savalarnda cepheye gittiler, hatta Avusturya'da il.
Joseph'in daha 18. yzyln seksenli yllarnn banda gerekletirdii re
formlardan beri bunu yapmak durumundaydlar. Geleneksel kanunlara sa
dk kalanYahudiliin en byk otoritesi olarak kabul edilen Pragl Barab
bi Jecheskel Landau bile, bu durumu onaylamak zorunda kalp askere ilk
arlanlar kutsad. Onlardan iyi asker olduklarn kantlamalarn istedi,
"Bylece bugne kadar ezilen ulusumuzun, hkmdarn ve hkmetini
sevdii ve acil bir durumda hayatn vermeye hazr olduu grlecektir,"
dedi; ama ayn zamanda Yahudi yemek kurallarna ve kutsal ahat' a bal
kalacaklarn da ifade etti.
Bu ilerlemelerin birou kardevrim anda geri alnd. 1 8 1 5 Viya
na Kongresi mzakereleri tutanaklarnda yer alan bir kelime, nemli bir
fark yaratt. Yahudilerin "mnferit federal devletler tarefndan kendilerine
. verilen haklar" m yoksa "mnferit federal devletler iinde kendilerine ve-
162
KISAYAHUDTARH
Hanaulu ressam Moritz Daniel Oppenheim, toplumsal entegrasyon dnemlerinde Alman

Yahudilerini resmediyordu. Resimleri bir yandan inanlarna bal kaldklarn, dier yan
dan da Alman toplumu ve kltrnn bir paras haline geldiklerini gsterir. 1833/1834
ylnda yaplan "Gnllnn Dn" resmi, Alman Yahudilerinin vatanseverliini sergi
lerken" Yahudi bir svarinin, Napoleon'a kar yrtlen zgrlk savalar srasnda ahat
gnnde geleneksel yuvasna dnn gsterir.
rilen haklar"
alacaklar konusu tartld. Yahudi temsilciler "iinde"
kelimesini istediler, nk bu kelime Fransz hkmdarl dnemini ie

riyordu, oysa "tarafndan" kelimesi Fransz egemenliindeki haklarn deil
de egemen devletlerin haklarnn verilmesi gerektii eklinde yorumland.
Sonuta bu kstlayc ekli kabul edildi; bylece Napoleon egemenliinde
elde edilen saysz kazanm geri ekildi, Lbeck ve Bremen gibi baz dev
letler de Yahudilere kaplarn bir kez daha sonuna kadar kapad. Bir darbe
de Prusya'dan geldi: 1 8 1 2 ylnda kan kararname geerliliini srdrse de
Prusya'nn yeni kazand blgelere geniletilmedi. Prusya'l Yahudilerin

ou tam da orada, zellikle de Poznai'da yayordu.
1 63
Restorasyon a (181 5-1 848) da Alman devletlerindeki Yahudiler iin

iyi bir dnem deildi . Bu a,Wrzburg'da 2 Austos 1 8 1 9 tarihinde bala
yan iddet dolu Yahudi kart taknlklarla dodu; bunlar sonradan Alman
devletlerinin byk bir blm zerinden Kopenhag ve Amsterdam' a ka
dar uzand. Bu taknlklar, halkn byk bir blmnn o ana kadar sa
dece Hristiyanlara verilen ayrcalklar, kskanlkla ekonomik "zppeler"
ve sosyal "sonradan grmeler" olarak grdkleri, 1 8 1 6 ve 1 8 17'deki eko
nomik krizden sorumlu tuttuklar Yahudilerle paylamak istemediklerini
gsterdi. Napoleon birliklerinin Yahudileri, Alman gettolarndan kurtar
m olduu gerei, halkn gznde Yahudileri, nefret ettikleri Franszlarn
mttefiki yapmt. Bunlara bir de modern bir antisemitizm unsurlary
la birleen geleneksel, dini sebepleri olan Yahudi stereotipleri de eklendi.
Atlan sava lklarndan esinlenerek olaylara "Hep-Hep Kargaalar" ad
verildi ama bunun "Hierosylma est perdita" ("Kuds dt") iin bir k
saltma m, (Yahudilerin sakallar ima edilerek) kei melemelerinin taklidi
mi, yoksa brani (Almanca: Hebraer) iin bir ksaltma
olduu pek belli
deil. Bu tr iddet dolu taknlklar, 19. yzyl boyunca 1 830 ve 1 848

. yllarnda olduu gibi her siyasi istikrarszlk dneminde tekrarlanacakt.
Prusya devletinin lks de Restorasyon dneminde pekiti ve ironik
bir biimde en nl teorisyenini, vaftiz edilen bir Yahudi olan, Erlangen
niversitesi'nde eitim veren hukuku Julius Stahl'n kiiliinde buluver
di. Her greve kaplar aacak olan vaftize ekseriyetle en yksek veya en
alt tabakalardaki kiiler karar verirdi. Aralarnda Moses Mendelssohn'un
ocuklar gibi nller de vard. Karl Marx ile Felix Mendelssohn
Bartholdy'nin ebeveynlerinde veya bir niversite kariyeri yapmak isteyen
Heinrich Heine'de olduu gibi kariyer, ou zaman vaftiz iin nem
li bir gerekeydi. Heine iin vaftiz sadece, "Avrupa toplumuna bir giri
bileti"ydi; o, "asla ykanarak yok edilmeyecek bir Yahudi" olarak kalmt.
19. yzyl balarnda Bedin entelektel toplumunun merkezinde bu
lunan, ou Yahudi kkenli kadnlara ait edebiyat salonlar bal. bana bir
olaydr. Humboldt, Jean Paul ve Friedrich Schleiermacher'in kardeleri,
tpk diplomat Karl August Varnhagen von Ense ile evli yazar Rahel Le
vin gibi vaftiz olan Henriette Herz'in salonuna urard; Levin'in salonunu
daha sonralar Heinrich Heine, Ludwig Brne ve Eduard Gans gibi din
deitiren Yahudiler de ziyaret etti. Salonlar, Yahudiler ile Hristiyanlarn,
164
K!SAYAHUDTARH
Henriette Herz, Berlin edebiyat

topluluunun ilk salonlarndan
birini ynetiyordu. Yahudi bir
doktor ve Kant'n rencisi olan
Marcus Herz'le evliydi ve onun
lmnden sonra Protestan olarak
vaftiz oldu.
kadnlar ile erkeklerin bir araya geldikleri ilk mekanlard. Kadnlarn en

telektel zgrlemesi iin belli bir nem tasalar da Yahudiler ile H
ristiyanlarn karlamas sklkla Hristiyanla gemekle sona ererdi. Bu
durum filozof Moses Mendelssohn'un kz Dorothea Veit iin de geerli
dir; Henriette Herz'in salonunda mstakbel kocas Friedrich Schlegel ile
karlap nce Protestanla, sonra da Katoliklie gemiti.
Birok Yahudi, Yahudiliinden vazgemeye hazr deildi ama

kltrlenmeye,* yani hem Alman olmaya hem de Yahudi kalmaya hazr
dlar; bu Yahudi kalmak da Yahudiliin yeni ve anlaml bir tanmn barn
dryordu. Tebaadan vatandala gei, Alman devletlerindeki Yahudilerin
kendilerine dair alglarn belirlemiti ve bu alg yava yava deiiyordu.
Sklkla pek Yahudi dostu olmayan imparatorlara kar duyduklar tebaa
*
Akkulturation: Kltrel ilikiler sayesinde bir kltrn dierinden etkilenmesi. Bireylerin yesi olduklar toplumun kltrn edindikleri renme sreci (ed.n.)
1 65
sadakati, genellikle amaca uygun dncelerden ortaya kyordu; byle
ce yabanc olarak hissettikleri devlette gvenli olmalarn garantileyecekti.
Oysa mstakbel vatanda olarak iinde yaadklar devleti kendi vatanla

rym gibi benimseyecek durumdaydlar. Kendilerini gittike daha fazla
Alman ulusunun bir paras olarak grrken Yahudilikleri daha ok dini
inanlara zel alanla snrl kald. Daha sonra Frankfurt Halk Meclisi'nde
bakan yardmcs olan Hamburglu noter Gabriel Rieser, bir elikiyle
karlamakszn u tespiti yapmt: "Yahudi uyruu artk sadece anlarda
yayor . . . Gerekteyse ld."
Hak elde etmeleri, elbette ykmllk sahibi olmalarndan daha uzun
srd. Mesela Prusya'da Yahudilerin subay olmas mmkn deildi. Tek is
tisna Meno Burg adndaki bir subayd; o da kaideyi bozmad.Avusturya'da
durum farklyd: Burada Yahudi subaylar da, yedek subaylar da vard, ayrca
aristokratla ykselmek de sz konusuydu. Bavyera'da da az saydaYahudi,
vaftiz olmadan subay olabiliyordu. 19. yzyln ilk yarsndaysa genellikle
Yahudilerin devlet hizmetinde istihdam edilmeleri mmkn deildi, zel
likle de sz konusu olan meslekler yarglk veya profesrlk gibi yksek
memurluklar olduu zaman. 1 848 ylndan nce yerel merciler haricinde
Yahudiler iin siyasi bir grev stlenme hakk yoktu.Yahudiler eyalet mec
lislerine seilemezdi, hkmette sorumluluk almalar dnlemezdi bile.
Burada da 1 9 1 8 ylndan nce kaideyi bozmayan bir istisna vard: Badenl
Maliye Bakan Moritz Elstatter.
Yahudiler, bu nedenle 1 848 ylndaki devrimci olaylara zellikle iki
anlamda byk bir umut balamt: En nl Yahudi devrimcilerden biri,
Knigsbergli liberal Johann Jacoby bunu, "Nasl ki ben hem bir Yahudi
hem de bir Almansam, iimdekiYahudi Alman olmadan,Alman da Yahudi
olmadan zgr kalamaz" diye ifade etmiti. Viyana'da 1 7 Mart 1 848 tari
hinde yaplan bir cenaze treni sembolik adan etkileyiciydi. Barikatlarda
arprlarken verilen be kurban arasnda iki Yahudi de vard; bu nedenle
tren srasnda bir Katolik papaz, bir Protestan rahip ve bir Yahudi rab
bi uyum iinde yan yana durdu. Ama bu, ksa mrl bir ilerlemeydi.
zellikle Gney Almanya'nn tarasnda devrimine Yahudi. kart iddet
dalgalar elik etti. Hukuki gelimeye gelince, Yahudilerin Almanya'da ilk
kez eit haklara sahip olacana dair sz verilmesine ramen devrimin ba
arszla uramasyla verilen sz daha uygulamaya konmadan geri alnd.
166
KISAYAHUDTARH
Yahudiler bu yaananlardan sonra Mart Olaylar'nda gerekten de tam

eit kabul edilip edilmedikleri veya eski barikat savalarnn onlara sadece
msamaha m gsterdiklerinden de emin olamadlar. Richard Wagner bu
konudaki grlerini, "Yahudilerin zgrlemeleri iin savarken aslnda
somut bir vakadan ziyade daha ok soyut bir ilkenin savalarydk.: Nasl
ki liberalizmimiz lks bir dnce oyunu, yani halk tanmadan halkn
zgrl iin tarttmz bir oyun olduysa hatta halkla gerek her te
mastan tiksinerek;, ite .bu nedenle Yahudilerin eit haklara kavumas iin
gsterdiimiz aba da gerek bir sempatiden ok salt dncelerimizin
bizi iteklemesinden kaynaklanyordu; ne de olsa Yahudilerin zgrlemesi
iin yaptmz onca konuma ve yazdan sonra Yahudilerle gerek, somut
bir temastan her zaman gayri-ihtiyari tiksinirdik." diye ifade etti.
1 848 ylndan sonra bir kez daha geriici bir dnemi yaanm, ama bu
defa ksa srmt. Bundan sonra daha yz yl nce Fransa'da hukuki
eitliin ortaya kmasn salayan nedenlerle Ren Nehri'nin dousunda
da bu eitlik geerli olmak zorundayd: Eitlik, genel bir toplumsal zorun
lulua dnmt. 1 862'de Baden'da ve 1864'te Wrttemberg'de olduu
gibi devletlerde .teker teker kabul edilen zgrleme kanunlar, o srada
Yahudilerin 'kltrlenmesinin .dllendirilmesinden ziyade btn vatan
dalara hukuki olarak eit hak verme ilkesinin gereiydi. Bunu 1867 y
lnda Avusturya-Macaristan, iki yl sonra da Kuzey Almanya Birlii'ndeki
devletler izledi ve 187:1 ylnda da yeni mparatorluun anayasas btn
dini cemaat yelerinin kanun nnde eitliini onaylad.
Dini Reformlar
Orta ve Bat Avrupal Yahudiler asndan 19. yzylda sadece hukuki
ereveler deil btn yaam biinleri de deimiti. Neredeyse sadece
tarada oturan, seyyar satclar, rehinciler ve hayvan tccarlarndan oluan
bir nfus, iki- nesil iinde zellikle ticaret ve zanaatla parasn kazanan
ve dine dayal yaam biimini gitgide sekiilerletiren burjuva bir nfusa
drit. Bu durum hem liberal Yahudilii yaratan reformcular hem de
topluma entegrasyona ramen eriata bal kalp kendilerine Yeii Orto
dokslar diyenler iin geerlydi.
Reformcular veya liberal Yahudiler, btn o ra'bbinik Talmud ve yo
rumlar geleneinin artk iiahi bir kkenden gelmediini, yemek ve a-
GETTODAN SVL TOPLUMA: SYAS ZGRLEMEYE DN REFORM
1 67
bat kanunlar gibi nemli emirlerin zamana uygun olmadn dnerek

reddetti. Onlar iin.esas nemli olan mesele Yahudi retisinin ahlaki y
kmllkleri, arada bir Tapnak dedikleri ve bununla da Tapnak'n onlar
iin artk Kuds'te deil Hamburg veya Berlin'de olduunu kast ettikleri
sinagog ayinlerindeki estetik deiikliklerdi. Da doru sinagoglar, merke
zi konumlar ve etkileyici mimarileriyle zgrleme ruhunu soluyacakt.
Mimari olarak sklkla Endls Emevi sanat stili* seilirdi. mekan da
deiikliklere urad. Dualar artk sklkla Almanca okundu; Sion'a d
nle ilgili dualar tamamen ort;dan kalkmalyd; rabbiler, Protestan , din
adamlar gibi giyindi ve Tora'nn okunduu krs, mekann ortasndan
douya, Tora tomarlar.mm durduu sandn yanna kaydrld. On iki-on
yandaki kz ocuklar iin sk sk on yandaki erkek ocuklaryla
, birlikte ortak bir konfmasyont kutlamas.yapld.
ok nemli bir yenilik de orgun kullanlmasyd; ilk orgu, IsraelJacob
son 1 8 1 0 ylnda kuzey Alman kasabas Seesen'de kurmutu. Geleneksel
bir ayinde byle bir eyLhayal etmek bile imkanszdl.' nk; bir:yklan
Tapnak'a duyulan matem yznden sinagogta mzik alnamazd, iki: H
ristiyan ayinin bir kopyas olarak grlrd; : org.almak_ alma olarak
kabul edildiinden abat'ta zaten alnmas yasakt.
Liberal Yahudiliin en nemli rtemsilcisi Abraham Geiger'di; Geiger,
nce .Wiesbaden'da, sonra Breslau'da ve en son olarak .da . Frankfurt ve
Berlin'de rabbi olarak etkili oldu ve "Muhammed Yahudilikten Neleri
Almtr?"+ yazsyla slam bilimcisi olarak da n plana kt.Yahudilikte di
ni uygulamalarda deiikliklere yol aan srekli! bir gelime grn tem

sil etti; ama kendisi yemek kanunlarna ve birok baka geleneksel talimata
bal kald. Reform: hareketinin daha kktenci temsildleri, Hristiyan ev
reye daha fazla uyum salanmasn, yeni doan erkek ocuklarnn snnet
edilmemesini ve dinlenme gnnn cumartesiden pazara alnmasn talep
ettiler. Bu akm uzun sre' baarl olamazd nk Hristiyan mezheplerle
aradaki farklar fazlasyla. mulaklard.
*
t
:j:
En nl rnei Kurtuba Ulucamisi'dir. Granada'da da Elhamra Sarayi bu sanatn rne

idir (ed.n.)
Latincede Confirmatio "Pekitirme'".Vaftizle kurulan insan ve Tanr ilikisini glendir
me amal ayin (ed.n.)
Was hat Mohammed aus dem Judentume aufgenommen? (.n.)
1 68
KISAYAHUDTARH
Aslnda Ortodoksluk da Reformcularn yeniliklerine bir tepki ola

rak 19. yzylda gelimiti. Ortodoksluk dendiinde akla' gelen ad, en son
Frankfurt an Main'da etkin olan Samson Raphael Hirsch'ti. Onun da Do
u Avrupa'daki gelenekilerle ortak yn azd. rnein dnyevi eitimi
reddetmeyip Yahudi din kanununa gre yaamak ve yine de evre kltr
ne tamamen katlmak anlamna gelen "Dnyann yolunda Tora"* diyerek
yeni bir yol nerdi. Ortodoks rabbiler de giysileri, sz konusu lkenin
dilinde dzenli vaazlar vermeleri ve belli dualarn kaldrlmasyla evre:
lerine uyuni salad. Birou, Alman klasiklerini iyi bilir ve rencilerine
sabahlar Talmud, leden sonralar da felsefe ve edebiyat dersi verirdi.Yeni
talimatlar hem Ortodoks, hem de liberal sinagoglar iin geerliydi; bylece
bireysel olarak okunan duann yerine sk sk erkek korolarnn arklaryla
desteklenen kantorunt duasnn getii dzenli bir ayin ngrld.
Yeni Ortodokslar, bir tek meseleden vazgemediler: Yahudi eriatnn
bir paras olan her ey Tanr'nn kelamyd ve deitirilemezdi. zellikle
yemek ve ahat kanunlarna uyulmaya, bayramlarda kstlama olmakszn
kutlama yaplmasna ve btn dualar branice sylemeye devam edildi.
19. yzyln ikinci yarsnda Samson Raphael Hirsch, gitgide liberalleen

cemaatlerden kmaya ardnda Ortodoksluk blnd. Artk vergi pa
ralar ile ayinde org gibiYahudi kanununa aykr uygulamalarn desteklen
mesi vicdana samazd. Hirsch, "srailli Din Cemaati" ile Yahudi cemaa
tinin genel erevesinden ayrlmak istedi ve 1 876 ylnda Prusya Eyalet
Parlamentosu, bir yerde iki farkl Yahudi cemaatinin bulunmasna izin ve
ren bir kanunu onaylad.Ama Ortodokslarn bir ksm Hirsch' e kar kt.
Onlara gre Birlik lkesi (klal israe, btn zel karlardan ncelikliydi.
Wrzburglu rabbi Selignan Baer Bamberger'in liderliindeki bu akm,
"Cemaat Ortodoksluu":t halinde ekillendi; geri bu cemaat "Ayrlk
Ortodoksluk" gibi dini teamllere kat bir biimde balyd; ama Yahudi
cemaatinin kalanndan ayrlmak istemedi. Bu gelimenin bir sonucu olarak
birok Alman ehrinde, kendi rabbilerine sahip eit sinagog ortaya k
t: Bunlar, liberallerin, Cemaat Ortodoksluunun ve Ayrlk Ortodoks*
t
:j:
Tora im derech eretz (.n.)

Sinagog ayinlerinin lideri (ed.n.)
Aln. Gemeindeorthodoxie (.n.)
Aln. Austrittsorthodoxie (.n.)
GETTODAN SVL TPLUMA: SYAS ZGRLEME VE DN REFORM
1 69
luun sinagoglaryd. Drdnc grup olarak da Berlin'de ayinlerini pazar

gnleri yapan kktenci "Reform Tapna" saylabilir.
Reformcular ile Ortodokslar arasnda kendini "pozitif-tarihi" olarak
adlandran ve gnmzde ABD'de kullanlan tanma gre "muhafazakar"
(veya srail'de masorti, yani geleneksel) olarak adlandrlan lml bir ara
grup ortaya kt. Reformcularla karlatrldnda daha fazla zellii ko
rumak istiyorlard ve Dresdenli rabbi Zacharias Frankel liderliinde, b
ranicenin dua dili olarak ortadan kaldrlmasna ve dier yeniliklere kar
ktlar. 1 854 ylnda Breslau'da kurulan "Yahudi lahiyat Fakltesi" adl
modern bir rabbi yksek okulu ilk bu grup kurdu. Burada rabbiler, bilim
sel aralar vastasyla geleneksel Talmud okullarndan ok farkl bir eitim
grd. Ayrca bu eitimlerine paralel olarak niversitede doktora alma
lar yaptlar. Bunun zerine "Doktor Rabbi" olgusu ortaya kt. Liberaller
Abraham Geiger'in nemli bir katksyla 1 87 1 ylnda Berlin'de Yahudilik
Bilimi Yksek Okulu'nu; iki yl sonra da Ortodokslar, Ortodoks kalesi
Halberstadt'tan gelen rabbi Esriel Hildesheimer liderliinde yine Berlin'de
Hildesheimer Rabbi Fakltesi'ni kurdular. Dier rabbi faklteleri Padova,
Bu?apete,Viyana, Londra, Metz ve Paris'te kuruldu.
Yahudilik Bilimi
Fakltelerde Yahudilik hakknda verilen bilimsel bilgiler 1 8 1 9 ylnda Ber
lin niversitesi'ndeki gen Yahudi renciler Birlii'nden ortaya kmt;
bu genler,Yahudi tarihi ve kltr unutulmadan nce, zellikle yazlar ve
belgelerle ilgilenmek istiyordu. "Yahudilerin Kltr ve Bilimi Birlii"nin
1 8 1 9 ylndaki kuruluuyla bizzat tarih, bir tr kutsal kaynaa dnt.

Kendi tarihleri ve kltrlerine dair bilgi edinmeleriyle zellikle sekler
leen Yahudiler arasnda yeni bir Yahudi kimlii ortaya kacakt. Yahudi
lik bilimi ayrca zgrleme mcadelesini de ilerletecekti: Birliin bakan
hukuku Eduard Gans, "Avrupa'da artk kimin Yahudi, kimin Hristiyan
olduunun sorulmayaca bir zaman gelecek," demiti.
Hristiyan Prusya'sndaki gereklikse bundan ok daha uzakt. Birlik
ksa srede iptal edildi, Gans, ayn birlikten Heinrich Heine gibi vaftiz
oldu ama yelerinin bazlar yeni bilimin ncleri haline geldi. Leopold
Zunz,Yahudi edebiyatyla ilgili saysz makale yazd ve Isaak Markus Jost,
170
KISAYAHUDTARH
1866 ylnda Berlin'deki Oranienburger Caddesi'nde alan "Yeni Sinagog", "Endls

Emevi sanat stili"yle, Berlinli Yahudilere, "altn" spanyol-Yahudi ortaan, Yahudile
rin evreleriyle baarl bir ortak yaam yaratmalarna dair bir rnek olarak gsterecekti.
Almanya'da birok sinagogYahudilerin Dou kkenlerini ima eden bu stilde ina edildi.
birka ciltlik Geschichte der Israeliten* (1 820-1828, 1 846) ile ilkYahudi yazar
oldu. Ama sonraki nesilde Heinrich Graetz'n yapt, Jost'un bu eserini
glgede brakt. Graetz, 1 853 ile 1 876 yllar arasnda gnmze kadar
*
srailoullarnn Tarihi (.n.)
171
19. yzylda Yahudi tarih yazmnn klasik eseri olarak kabul edilen Gesc
hichte derJuden'i* on bir cilt halinde yaymlad. Graetz, zellikle ciltlik
Volkstmliche Geschichte der ]udenf (1888) ile Yahudi tarihinin belki de en
ok okunan tarihisi oldu. Birka nesil iinde, zellikle de Almanca ko
nuulan blgede, tarih ve edebiyat bata olmak zere youn bir aratrma
etkinlii balad. Ama Alman niversitelerinde Yahudilikle ilgili krslerin
kurulmas iin gsterilen aba nafileydi. Bunun yerine, dier Avrupa lke
lerinde Yahudilerin gemiiyle bilimsel olarak ilgilenenlerin says artt; bu
aratrmalar da neredeyse sadece Yahudiler tarafndan ve akademinin d
nda gerekletirildi. Macar, talyan, ngiliz ve FranszYahudilerinin kendi
ulusal tarihlerini yazmalar, kendi cemaatlerini Yahudi tarihinin odana
yerletirip kendi evrelerini Yahudi hayatnn geliiminde verimli bir yer
olarak gstermeye almalar dikkat ekici bir husustur. Tarih yazm, z
grleme srasnda ortaya kan yeni Yahudi kimliklerini yanstan gerek
bir aynayd.
1 9 . yzyln sonunda Avrupa'daki Yahudi toplumu epey deimiti. Do
uda ve gney doudaYahudilerin byk bir blm Ronanovlar, Habs
burglar ve Osmanllarn imparatorluklarnda grece geleneksel koullarda
yaarken batdaki Yahudiler, Yahudi dinine sahip Alman, Fransz veya tal
yan vatandalar haline geldiler.Yahudilikleri resmen bir din olarak tanm
land, milli olan her eyi anmsatan unsurlar ortadan kaldrld. Ancak 19.
yzyln ikinci yarsnda yeni, rk zerinden tanmlanan bir antisemitizmin
balamasyla zgrleme hayali hzla sona erecekti.
Yahudilerin Tarihi (.n.)

Yahudi Halk Tarihi (.n.)
172
KISAYAHUDTARH
1851 ylnda yaymlanan bu Haggada'nn kapak sayfas baba ve olunu zarif kyafetleriyle
gsteriyor. Basm yeri NewYork, ama matbaann ad Almanca yazlm ve o yllardaki ou
Amerikal Yahudinin Alman kkenlerine iaret ediyor. branice "Bu geceyi dierlerinden
farkl klan nedir?" sorusu nc bir kltrel unsuru oluturuyor.
14
P O Z NAN ' DA N N E W O RL E A N S ' A :
AME R KA ' DA Y E N B R B A LA N G I
"Dayanlmaz kederim, yoksulluum ve utancmdan kamak ve ailemin
ltfuna banl olmamak iin Amerika'ya gmeye karar verdim. kinci
karm ve ocuklarm, aile evinde ve iinde iyi bir biimde geinlerini

salyorlar; en byk ocuumu, annem ile babama gtrdm. Austos
1852'nin sonunda karma daha uygun bir geim yeri semek iin bildiim
bir blgeye -Danzig, Marienwerder- gideceimi syledim.Yanma sadece

25 taler seyahat paras ile en zaruri amarlarm aldm ve karma seyahat
planm aktrmadm. Danzig'e deil, Hamburg'a gittim; karm ve be
ikteki iki ocuumu yreim kan alayarak terk etmek zorunda kaldm.
Param gemi biletine yetmedi, gm saatimi ve altn yzm sattm.
Eyll ortasnda yelkenli bir gemiyle, ara guvertede 28 taler karlnda
yola ktm. 44 zdrapl gnden sonra New York'a demir attk." (Monika
Richarz, Jdiscles Leben in Deutsclland. Selbstzeugnisse zur Sozialgescliclte,
1 780- 1 871, Stuttgart, 1 976, 473.)
Tara Yahudiliinin g
Poznah eyaletinde yoksul bir ailenin yesi olan buday tccar Isaak
Bernstein, 1 840 ile 1 91 0 yllar arasnda Amerika'ya gitmek iin Orta
174
KISAYAHUDTARH
Avrupa'dan ayrlan yaklak 250.000 Yahudi gmenden biriydi. Son

raki alt yl boyunca ansn eitli mesleklerde denedi ve New York'tan
Savannah'ya, New Orleans'tan Massachusetts'teki Bedford'a kadar dolat.
Nihayet Avrupa'daki kars ve ocuklarna dnerken birok gmen de
ailelerini Yeni Dnya'ya getirdi. Onlar ok daha byk bir Alman g
men dalgasnn bir parasydlar. Hristiyan komular gibi onlar da siya

si basklardan, yasalar karsnda maduriyetten ve ekonomik skntdan
kamlard. Almanya'dan g eden Hristiyanlarn ou orta snfa ait ve
aileleriyle birlikte gelmiken, tipikYahudi gmen gen, yoksul ve bekard.
ki gmen grubunun corafi arlk merkezi de birbirinden farklyd.
Mesela, ayrmc nfus kt kanunlarnn yerlemelerdekiYahudi saysn
hala snrlad Bavyera'dan g eden Yahudilerin oran, Hristiyanlardan

ok daha yksekti. zgrleme Wrttemberg'de de gereklemi olmasna
ramen, 1 860'l yllardaki saylar kat daha yksekti. Kyler yar yarya
boalmt, ehre ve okyanus tesine ifte gn sonucu olarak taradaki
baz Yahudi cemaatleri birka yl ierisinde kayboldu. Wrttemberg'in Je
benhausen yerleiminde, 1 838 ylnda yerleik 537Yahudi toplam nfusun
neredeyse yarsn olutururken 1871 ylnda kyde 127 Yahudi kalmt;
yzyln sonunda ise ayn yerde sadece 9 Yahudi yayordu.
Amerikan Yahudiliinin balanglar

Henz 1 820 y civarnda bile, yani Reife'den gelen ilk Hollandal Yahu
dilerin Yeni Amsterdam'a gelilerinden 150 yl sonra, Birleik Devletler'de
topu topu 3.000Yahudi yayordu. Atlas Okyanusu kylar boyunca sekiz
cemaate ayrlmlard. Altm yl sonra, sadece New York'ta yirmi olmak
zere lkenin her ynne dalm 300 cemaatte yaklak 250.000Yahudi
yaamaya balamt bile.
19. yzyln banda Yahudi cemaatlerinde ne rabbi ne de bir Yahudi

dergisi vard. nanlar aras saysz evlilik ve zayf organizasyon yaps nede
niyle belirgin zlme belirtileri grlyordu. Cemaatlerin ekirdei Se

fardi kkenliydi; ama ksa srede ou Akenazi oldu. 1 8 . yzylda cema
atin tek ruhani lideri Gershom Mendes Seixas, kendisine NewYork'taki
Shearith Israel cemaatinin "papaz" diyordu (burada Bamszlk Sava'nn
srd yllarda etkiliydi ve 1784'te Philadelphia'daki geici bir grevden

sonra buraya tekrar dnd) .Ama byk bir bilgin deildi. Geriye brakt
,
POZNAN'DAN NEW ORLEANS'A:AMERKA'DA YEN BR BALANGI
175
belgelerden braniceyi byk yanllarla yazd anlalyor.Ama Seixas,Ya

hudi cemaatinin dnda sayg gren, birok onur unvan alan ve Columbia
niversitesi'nin mtevelli heyetinde olan biriydi. Bu durum, Yahudilerin
Amerikan toplumundaki statlerine dair ok ey anlatyor. Fransa'dakiYa
hudilerden bile nce, hi kimsenin dini inanc nedeniyle ayrmclk gr
memesini ngren Amerikan Anayasas sayesinde, kanunlar nnde eit
haklara kavumulard.
Amerikal Yahudiler, ngiliz egemenlii altnda bile 1 740 ylndaki

Plantasyon Kanunu'yla dier v:atandalarla eit haklara sahip olmulard. Bir
tek Maryland ile New Hampshire'da resmi grevlere seilemiyorlard. A
merika Birleik Devletleri'nin 1 776 ylnda bamszln kazanmasndan
sonra (en azndan Beyaz erkekler iin geerli olan) kanunlar nndeki bu
eitlik, genel olarak hogrl bir siyaset erevesinde onaylanmt.Aus
tos 1 787'de oluturulan Anayasa'nn VI. Maddesi'nde, Birleik Devletler'de
resmi bir greve atama ileminin dini nkoullara dayandrlmas iptal edil
di: "Amerika Birleik Devletleri'nde herhangi bir makama veya kamu g
venine yeterlik olarak hibir dini snamaya gerek duyulmayacaktr."
Bakan Washington'un N ewport ehrini ziyareti srasndaYahudi cema
atini selamlama konumas, bu ilkeleri iyi niyetle onaylamtr: "brahim' in
kabilesinin bu lkede yaayan ocuklar, herkes kendi asmas ve incir aac
altnda oturup kimse kimseyi korkutmadan, dier vatandalarnn saygs
ve iyi niyetiyle karlamaya devam etsinler."
Yahudiler, gmenliklerinin balangcndan beri Amerika ile klelik
ten kurtulma hayalini birbirine balyordu. Kimi spanyollar ile Portekiz
lilerden, kimi Alman devletlerinin ayrmc kanunlarndan kamt; daha
sonra arlk Rusya'snda yaanan pogrornlar da bir ana itici g olacakt.
Yahudilerin kurtuluuna dair Mesih hayalleri ile yeni ktada devlet ege
menliklerini yeniden kurma hayalleri birlemiti. rnein, "Amerikan ba
mszlnn 50:Yl"nda New York'ta High Sheriff olan Mordechai Im
manuel Noah, 1 825 ylnda btn Yahudilerin snabilecekleri bir yerin

kurulmasyla ilgili olarak, "st ve bal dolu bir lke, srail'in asmalar ve
incir aalar!'altnda, yeniden bar iinde yaayabilecei bir lke" akla
masn yazd. Bu lke eria Irma'nn kylarnda deil, Grand Island'daki
Niagara elaleleri'nin yaknlarndayd. Noah Buffalo'ya yerlemi, burada

sinagog olmadndan 1 5 Eyll 1 825 tarihinde St. Paul Kilisesi'nde pro-
176
KISAYAHUDTARH
jesinin sembolik temelini atmt. Noah'n eylemi uluslararas basnda ve

Yahudi dnyasnda fark edilse de, en bandan beri gereki olmayan bir
macera olarak reddedilmiti. Noah, Grand Island' a akn edecek Yahudileri
bouna bekledi.
Reform planlar
Bu tarihte Amerika Birleik Devletleri'ndeki Yahudi cemaati henz k
kt. Bu durum ancak 19. yzyln altml yllarndan sonra Orta
Avrupa'dan gelen youn gle deimeye balad. Bundan sonra, rnein
zellikle yoksul Yahudi gmenleri dinlerinden dndrmek isteyen ve
bunun iin de 1820'de American Society for Meliorating the Condition
of the Jews derneini kuran Hristiyan misyonerlere kar daha bilinli
davranlar da gzlemlenir. Bu dernein kuruluuna tepki olarak The Jew

(1 823-25) dergisi yaymlanmaya ve yoksul Yahudi ocuklar iin cretsiz
okullar kurulmaya balad. Burada Yahudi kzlarn da eitimiyle ilgilenen
ve Yahudi pazar okullarnn yannda daha 1 8 1 9 ylnda bile, bir sinagog
dnda, Philadelphia'da Female Hebrew Benevolent Society adndaki ilk
hayrsever rgt hayata geiren Rebecca Gratz olaanst bir rol oynad.
Dini reformlar, deien bir evrede Yahudiliin icra edilmesini daha
ekici klacakt. 1 824 ylnda Charleston'daki Beth Elohim cemaatinde
balatlan reformlar dini anlamda ilk deiiklii tetikledi. Cemaatteki ge
nel dini kaytszlk ngilizce dualar ve vaazlarla, ayrca ayinin ksaltlmasyla
almaya alld. 1 840'l yllarda yava yava Amerikan Reformcu Yahu
dilii geliti. 1 841 ylndaysa ilk org, Charleston'da kuruldu. Yeni sinagog
binasnn alnda kantor Gustav Poznanski yeni bir Amerikan-Yahudi
bilincini ifade eden szler etti: "Bu sinagog Tapnak'mz, bu ehir Ku
_
ds'mz, bu mutlu lke Filistin'imizdir." Ama 1 850 ylndan nce sadece
reform cemaati vard: Charleston'da Beth Elohim, Baltimore'da Har
Sinai ve New York'ta Emanu El. Aslnda bir yerleimde sadece bir Yahu
di cemaatinin bulunduu Eskidnya'nn aksine Yenidnya'da birbirinden
bamsz hareket eden congregations veya sinagog cemaatleri ortaya kt.
Bylece kaplar dini oulculua alm oldu. ABD'deki Reformcu ce
maatler, sk sk erkekler ile kadnlarn bir arada bulunduu bir oturma d..:
zeni kullanmaya balad; fakat geri kalan hususlarda Alman devletlerindeki
gelimeleri srdrdler. lk rabbiler Almanya'dan geldi, Almanca konuup
1 77
vaaz verdiler. Rabbi makamnn maa dkt ve din adam olmayanlar

dan oluan ynetimin merhametine balyd. Artk hukuki sorunlar z
mek iin rabbilere ihtiya yoktu; gitgide daha ok bir vaizin ve rahibin
ilevlerini yerine getiriyorlard.
Reform hareketinin baarsnn devam asndan etken nemli hale

geldi: sosyal ykselme, Amerikanlama ve zellikle de Amerikan Yahudili
inin eitli dzeylerde kurumsallamasn salayan bir liderin ortaya k.
Bu lider de Bohemyal Isaac Mayer Wise'd, daha 1 850'den nce Albany
cemaatinde reformlar uygulam_ ve 1 854'te lml Reformcu olarak Cin
cinnati'deki B'naiYeshurun cemaatinin rabbisi seilmiti. The Israelite der
gisini (daha sonr American Israelite adn alacakt) Almanca eki Die Deborah
ile birlikte yay1?1ad. 1 856'da Amerikan-Yahudi cemaatleri iin ilk dua

kitabn, Minhag Amerika'y ("Amerika Riteli") bastrd. Gnmzde de
geerliliini srdren rgtlenme yaplarnn ortaya kna nclk eden
bu dnem, 1970'lerde balad: 1873 ylnda Union of American Hebrew
1
Congregations ve 1 875 ylnda da Cincinnati'de Hebrew Union College

rabbilerin eitimine balad. 1 889 ylnda onlar Central Conference of
American Rabbis izledi.
Wise, bu kurumlarnAvrupa'daki gibi Ortodokslar ve Reformcular olarak
blnmesini nleyerek yeni bir Amerikan Yahudilii yaratmalarn ummutu.
Ancak Anerika'da bir aznlk olan Ortodoks Yahudiler, reform nerilerini
kabul etmediler. BuYahudilerin ilk szclerinden biri Westfalen kkenli Isaac
Leeser'di, Philadelphia'nn Sefardi cemaatinde kantorluk yapyordu. Tanah'n
ilk popler ngilizce tercmesini gerekletirdi ve Birleik Devletler'de ulu
sal neme sahip ilk ngilizce Yahudi dergisini, Occident'i yaymlad. Wise'n
1855'te Cleveland'da toplad ve Amerikan Yahudiliindeki tm akmlar
birletirmeye alan, Tora'nn ilahi kkenine ve Talmud'un balayc zellii

ne dair Ortodoksluktan ayrlan yorumlarn ounluu elde ettii konferansta,Wise ile Leeser'in Ortodoks gruplar arasnda bir atlak olutu.
Dier taraftan, Baltimorelu rabbi David Einhorn'un (eskiden Meck
lenburg-Schwerinli tara rabbisi) liderliindeki radikal akma gre reform
lar yeterince geni apl deildi. Bu grup, pazar ayinini uygulamaya balad
ve toplumsal reformlar talep etti. Onlar iin ii haklar, kadnlarn seme
hakk, dnyada bar talebi modern teolojinin ana konularyd. Bir baka
grup daha da ileri gidip "Etik Kltr Topluluu"nu kurdu. NewYork'taki
178
KISAYAHUDTARH
'
Montana'daki Yahudi yerleimciler, 1890 civar.
zarif Emanu-El tapna rabbisinin olu Felix Adler, kendisini, rgtl Ya

hudiliin deil de social justice movement'in (sosyal adalet hareketinin) bir
paras olarak gren ve gitgide grnr hale gelen kapitalist smrye
kar kan bu topluluun bandayd.
Amerikan Yahudileri arasnda en nemli akm olarak kendini kabul
ettiren Reformcu Yahudilik, 1885'te "Pittsburgh Platformu" araclyla
din ve dind hayatn btn alanlarn ilgilendiren kendine ait kurallar
gelitirdi. NewYork'taki Beth El cemaatinin rabbisi Frth doumlu Kauf
mann Kohler, daha sonra Hebrew Union College'n bakan olarak hayata
geirmeye alt bu kurallarn spiritus rector'u, yani fikir babasyd. Sadece
Eski Ahit'in ahlak kanunlar zorunlu olacakt. Modern uygarlkla elien

ler deitirilebilirdi. Bylece yemek kanunlarnn ve kyafet talimatlarnn
balaycl ortadan kalkt. Pittsburgh Programnn ilkelerine gre artk
Sion'a dn beklenmiyordu, nk .Mesih hedefleri modern an iinde
gerekleiyordu. Yahudiler artk bir ulus deil, btn tektanrl dinlerin

artlaryla balantl olarak srekli kendini gelitiren bir din cemaatiydi.
1 79
Seyyar Satclar ile B ankerler

Dou kysYahudi nfusunun merkezi olmay srdrse de (1 860'da Ame
rika'daki 1 50.000Yahudi'den 40.000' NewYork'ta yayordu; sonraki b
yk merkezler Philadelphia ile Baltimore'un her birinde de 8.000Yahudi

yayordu) bat ile gneyde yeni merkezler ortaya kmaya balad. Cincin
nati ile New Orleans'a 1860 yl civarnda 5.000-8.000Yahudi yerleti; San
Francisco'ya da yle.
Amerika Birleik Devletleri, bireycilerin lkesi olarak kabul ediliyordu.
Eskidnya'da toplumsal ve yasal engeller nedeniyle imkansz olan frsat
lar burada vard. Bulaklktan milyonerlie veya seyyar satclktan ban
kerlie ykselme hayali, birok Yahudi gmen iin gereklemesi uzak
bir hayal olarak kalsa da, sonraki gzlemcilerin genel olarak gmenlik
. hareketine dair alglarn bu imge belirlemiti. Joseph Seligman'n kaderi
burada zellikle olaand kabul edilmeli. 1 837'de Baiersdorf'tan Birleik
Devletler' e g eden Frankenli Seligman' 1 940'larda sekiz erkek, kz

kardei izledi. ou geimlerini seyyar satc olarak kazanyordu. Birikti
rilen parayla nce bir tekstil imalathanesi, sonra da bir banka kurdular.
Sava srasnda ordu birliklerinin her trl ihtiyacn tedarik ettiklerinde
ellerine byk bir frsat geti. Savan sonunda devlet onlara 1 milyon
dolar borlanmt. Bir baka rnek de, svire'nin Lengnau kynden g
eden terzi Simon Guggenheim'd; ailesi bir sre sonra Bavyeral Benjamin
Bloomingdale gibi ksa srede lkenin finans aristokrasisine girdi. Gug
genheim mzeleri ile Bloomingdale maazalar, gnmzde de bu ailele
rin adlarn yaatmay srdryor. Ayn ekilde Frankenli Buttenheim'den
gelen jean kral Levi Strauss'un ykselii de efsanevidir: O da kariyerine
seyyar satc olarak balad, altna hcumu izleyerek San Francisco'da yer
leenler iin nce adr kumandan dayankl i kyafetleri, ardndan da
Rigal orta Jacob Davis ile indigo mavisi boyal bir tr pamuklu kuma
olan denimin patentini ald.
Bunlara daha birok baar yks eklenebilir. Genel resim iinde orta
snfa toplumsal ykselile ilgili elbette ok daha az grkemli hikayeler var.

Mesela Boston'da 1850'li yllarda birok Yahudi vergi mkellefi 200 dola
rn altndaki gelir snfna dahilken, 10.000 dolarn stnde gelirle, toplam

nfusun %13'n oluturan en yksek vergi snfnda hibirYahudi yoktu.
1 80
KISAYAHUD TARH
Kot fabrikas Levi Strauss

& Co.'nun San Francisco,
Battery Street 14-16
adresindeki irket merkezi
nnde alanlaryla
ekilmi fotoraf. Bina,
1906 ylnda San Francisco
depreminde ykld.
Yeni vatanda reddedilme

Amerika'ya g, bireyler iin genel anlamda kukusuz toplumsal bir iyi
leme demekti. Alt orta snfa ykseli bile birok gmen iin byk bir
baaryd, ocuklar da toplumsal merdivende ok daha ykseklere trma
nabiliyordu. Ama Yahudiler, Yenidnya'da da Eskidnya'nn Yahudi kart
duygularn hatrlatan gericilikten muaf deildi. Amerikan Sava'nn
kahramanlarndan biri, General Ulysses Grant, 1 7 Aralk 1 862 tarihinde
bir talimatta ("General Order Na. 1 1 ") genelleme yaparak Yahudileri ti

caret kanunlarn ihlal etmekle sulad ve ileride Tennessee, Mississippi ve
Kentucky olacak blgelerden snr d edilmelerini emretti. Bakan Lin
coln, bu talimat iptal ettiinde ve Grant bu talimatn arkasnda durma
dnda, Yahudilerin kaderlerinde gvenli vatan Amerika'da bile kovulma
tehlikesi bulunduu izlenimi baki kald.
Birka yl sonra yksek sosyetenin tatillerini geirdii Saratoga
Springs'te, o dnemde belki de Amerika'nn en nl Yahudisi olan Banker.

Joseph Seligmann'la ilgili tartmal bir olay meydana geldi. Her yl olduu
gibi 1 877'de de New York finans aristokrasisiyle birlikte tatil yapmak iin
kendi tren vagonu ve arkada evresiyle gelmiti. Grand Union Oteli'nde
ki odasna gemek istediinde kendisine rezervasyonu olmad bildirildi.
Bu Protestan Anglosakson kurumunun zengin mterileri, Yahudileri ve
sklkla da Katolikleri aralarnda grmek istemiyordu. Sekin oteller ile

kulpler onlara kapalyd. Daha iyi konut alanlarna biraz fazla Yahudi yer
letiinde Hristiyan komular tanyordu, bylece resmi bir planlama ol-
POZNAN'DAN NEW ORLEANS'A:AMERKA'DAYEN BR BALANGI
181
madanYahudi mahalleleri oluuyordu. 2 0 . yzyln ilk yarsndaYahudi

renci saysn azaltmak amacyla en itibarl niversiteler kota uygulamasna
geti. Sekin evrelerden gelen Yahudiler, sosyal anlamda dlansa da siyasi
antisemitizm asla gerek bir tehlikeye dnmedi. Bahtsz talimatndan on
yl sonra Ulysses Grant'in artk Birleik Devletler'in bakan olarak,Joseph

Seligmann' a hkmetinde bir bakanlk grevi teklif etmesi gereinden
baka hibir ey, bu konuda daha aklayc deildir. Seligmann teklifi red
detmi, bankerlii srdrmt. Amerikan hkmetinde bir Yahudi'nin
bakan olmas iin, her ne kadarTheodore Roosevelt hkmetinin 1 905'te
Oscar S. Straus'u atamasn beklemek gerekecekse de, artk Yahudilere en
yksek siyasi grevler akt.Yerel mercilerdeyse daha ok resmi grevlere
gliyorlard ve birok ehirde belediye bakan seilmilerdi.
Tpk Avrupa'da olduu gibi kendi kulplerini ve kurumlarn olu

turmalar, zengin Protestan evrelerin, Yahudileri toplumsal alandan d
lamalarna kar bir tepkiydi. 1 843 ylnda Odd Fellows Lodge'a ye ol

malar reddedildiinde bir grup gen Yahudi, kendi hayrsever kurulula
rn; B'nai B 'rith* rgtn kurdular. Bu rgt hzla birok yere yaylp
yzyln sonuna kadar AmerikanYahudilerinin en nemli sekler kurumu

olmay srdrd. ne kan amalarndan biri, gmenlerin Amerikan
toplumuna uyum salamasyd.
1 9. yzyln sonunda (birou Polonya, Bohemya ve Macaristan k
kenli) "Alman"Yahudiler Amerika'ya yerlemiti. Sinagoglardaki Almanca
vaazlarn yerini ngilizce metinler alm, reform hareketi kendi ideoloji
siyle uygulamasn gelitirmi, seyyar satclar, maazalar olan tccarlara,
hatta avukat ve doktorlara dnmt. Amerika Birleik Devletleri on
larn vatan, ocuklarnn vatanyd. Bir sonraki, ok daha byk Yahudi

gmen dalgas baladnda bu sre henz tamamlanmamt. zellikle
de arlk Rusya'sndan kaan Dou Avrupal Yahudiler, Alman Yahudileri
oktan kk salm bir kesim olarak gryordu.
branice "Ahit'in Oullar" (ed.n.)
1 82
KISAYAHUD TARH
Chicago kaynakl bu Haggada (1 883, ilk kez 1 879'da basld) Amerikan Yahudilerinin iler
leyen asimilasyonunu gsteriyor. Geleneksel giysiler iindeki baba, kars ve drt oluyla
sofrasn paylayor. Resmin sa kenarnda kutlamalar srasnda yaramaz oul kkrtc bir
biimde sigara iiyor; bu da gmen nesilleri arasndaki uurumu iaret ediyor.
15
P t ON S K ' TA N L OWER E A S T S i D E ' A :
D O G U YA H U D LE R N N H AYALLE R V E
AME R KA N G E R E G
"Neden bizim de bu karanlk lkeden gitme imkanmz olmasn? ... Her

insan zgr bir varlk gibi yaamay, glmeyi ve nefes almay zlemez mi?
. . .Varmz youmuzu satacaz; Amerika'ya gideceiz. Her gn beyaz ek
mek ve et yiyeceiz; Amerika'da!" (Gerald Shapiro, Yay., American Jewisl
Fiction, Lincoln 1 998, 1 8) . 1 920 ylnda yaymlanan How_ I Pound America

adl hikayesindeki kahraman gibi Anzia Yezierska da, yzyl dnmn
de on be yandayken Varova yaknlarndaki Ploisk kasabasndan, Dou
Avrupal Yahudilerin "Goldene Medine" ("Altn lke") dedikleri lkeye

g etmiti.Yezierska'nn kahramannn ailesi varn younu satmadan n
ce, kahraman karsn Amerika'ya getirmek isteyen su taycs Gedalje
Mindel'in bir mektubunu okur. Sokak satcs olarak gnde iki dolar kaza
nyordur, aile iin bu hayal edilemez bir rakamdr ve vatanda olduunda
oyu, " en byk milyoner Bay Rockefeller'n" oyu kadar deerli olacak
tr. En iyisi, "Amerika'da ar yok"tur Deniz yolculuunda "oras"nn nasl
olaca hayal edilir: "Amerika'da ne istersen syleyebilirsin, Kazaklardan

korkmadan sokakta dncelerini ifade edebilirsin. Amerika'da herkes iin
1 84
KISAYAHUDTARH
bir vatan var. lke, senin lken. Rusya'daki gibi deil, hani doduun ve
bydn kyde, babann ve bykbabann gmld kyde kendini
yabanc olarak hissettiin gibi deil." Ne ar, ne Kazaklar, ne de pogromlar;
btn bunlar bile gmenler iin paha biilmez bir beklentiydi. Ebeveyn
lc:;r ile byk ebeveynlerin yaayp gmldkleri yeri terk etmek iin ye
terli bir nedendi.Yezerskia, dier kardeleriyle birlikte 1900 ylnda, on yl
nce g eden erkek kardelerini izlediinde dnemin en byk Yahudi
g hareketinin bir paras olmutu.
arlarn ynetiminde
Yahudiler, tam bir asr nce arlarn egemenliine girmilerdi. 1 772 y
lnda balayan Polonya devletinin dalma sreci, eski. Polonya'nn byk
Rusya, Avusturya ve Prusya imparatorluklar arasnda paylald 1 795'te
tamamlanmt. Bu siyasi iktidarlarn her biriYahudiler zerinde artk ken
di siyasetini yrtyordu. Galiya'y alall' Avusturya'da ve Poznah ile Ba
t Prusya eyaletlerini alan Prusya'da halihazrda Yahudi cemaatleri varken,
arlk Rusya'snda Yahudi cemaatlerine resmen izin ,verilmiyordu. Ama
Orta ve Dou Polonya, Litvanya'yla birlikte sadece Polonya devletinin en
byk blmn almakla kalmam, ayn zamanda birden bire yaklak
750 bin yesiyle dnyann en byk Yahudi cemaatini de barndrr hale
gelmiti.Viyana Kongresi'nden sonra arlk Rusya's Beyaz Rusya, Ukray
na ve Litvanya'dan oluan dou blgelerini ilhak etti ve resmi olarak ba
msz Orta Polonya ("Kongre Polonyas") zerindeki kontrol elde etti.
Rus siyaseti,Yahudi aznlkla ba etmedeki gvensizlii ve eksik dene
yimi yanstr. Bu siyaset, medeni haklarn cmerte verilmesi ile iddet-'
li bir biimde reddedilmesi arasnda gidip gelmiti. Almanya kkenli il.
Yekaterina'nn siyaseti, balarda Aydnlanma fikirlerine dayanyoru. 1 762-'-
1 796 yllar arasnda hkm sren arie,Yahudileri iyi vatanda yapmak

istedi ve bunu da Prusya'da Dohm veya Avusturya'daki il. Joseph'in yap
t gibi bir eitim politikasyla baarabileceine inand. Bylece 1 772'de
ki ilk blnmeden sonra Yahudilere zel haklar verilmedi. Halkn dier
kesimleriyle ayn muameleyi grdler. Ama onlar, Rusya'nn toplumsal
sisteminin kat snflamalarna dahil etmekte zorluk ekiliyordu.Yahudiler
ne aristokrasiye aittiler, ne de zgr kyl veya serftiler. Yekaterina, onlar
ehirli kategorisine soktu ama bu durum da gerei ksmen yanstyordu,
PLcNSK'TAN LOWER EAST SIDE'A: DOGUYAHUDLERNN HAYALLERVE
...
1 85
nk ou Yahudi tarada yayordu. Oysa ehirliler, ehirde yaamalyd.

Balangta kt niyet tamayan bu snflandrma onlarn taradan kovul
malarna kap aralad. Hkmet, 1808 ve 1 823'te gerekten de Yahudi ky
nfusunu ehirlere tamaya alt ama iki giriim de baarsz oldu.
Yekaterina'nn 1791 ylndaki bir talimat daha nemliydi. Bu talimat

herhalde rekabetten korkan Moskoval tccarlara sayg gsterme amac
n tayordu ve Yahudilerin mparatorluun ilerinde deil bir zamanlar

Polonya'ya ait olan eyaletlerde ve yeni kazanlan Karadeniz blgelerinde
yerlemelerini emrediyordu. Bylece "Pale Yerleimi" denilen bir blge
ortaya kt ve arlk Rusya'snda neredeyse sadece Yahudilerin yaad
bir vatana dnt. Kstlanan yerleme frsat ile asimilasyon siyaseti dene
mesi birbirine kout bir biimde ilerliyordu. 1 804 ylnda karlan kanun,
zgrleebilmeleri iin Yahudilerin nce bir eitim srecinden gemeleri
gerektiini belirledi. Bu sre, dinlerinden vazgemeye zorlanmakszn il
kokuldan niversiteye kadar modern eitim kurumlarna eriim salama
larn mmkn klp meslek yaplarn deitirecekti. Bu, baz alardan
Batl lkelerdeki benzer nlemleri hatrlatyordu. Yahudilere soyadlar

verilecek, resmi belgelerde Yahudi olmayan "yksek dil"ler kullanlacak,
rabbileri de zel bir denetime tabi klnacakt. Baz konular, zellikle Do
u Avrupa'daki duruma deiniyordu: zellikle kyller zerindeki etki
lerinin zararl grlmesi nedeniyle Yahudi meyhanecilerin bu meslekten

mmkn olduunca tamamen uzaklatrlmalar iin urald.
Daha sonraki nlemlerle birlikte bir adm daha atld. 1. Aleksandr'n
(180 1 -1825) Aydnlanma ile despotluk arasnda gidip gelen iyi niyetli siya
setinin yerine, 1. Nikolay'n (1825-1855) ak ama kat izgisi geti. Eitim
srecinin sonunda Yahudi cemaatlerinin zerklii ortadan kaldrlacak ve
kendileri de ideal olarak Ortodoks kilisesine geeceklerdi. Bunun iin de
en iyi arac, "kantonistler"in uzun eitim sresiydi: On iki yandaki erkek
ocuklar, yirmi be yllk bir askeri hizmetle sonulanabilecek askerlik n
cesi bir eitim almalar iin ailelerinden koparld. Bu yllar boyuncaYahu
di kanunlarna uygun bir biimde yaama frsatlar olmad; askerlie zorla

alnan yaklak 50.000 ocuun byk bir blm, sonunda kendini Or
todoks Kilisesi'nin kucanda buluverdi.Yahudi cemaatleri hkmete kar

grevlerini yerine getirmenin derdine dp, askerlik a gelen genle
rin izini srmek iin Chapper'leri (mbairler) gnderirlerdi. Bu durum i
186
KISAYAHUDTARH
gerilimlere ve cemaat otoritesinin altnn oyulmasna yol at.Yahudilerin

zorla asimilasyonuyla ilgili nlemler karsndaki direni dikkate deerdir.
Anne babalar askerlie alnmamalar iin ocuklarn saklyor veya uzakta
yaayan akrabalarn yanna gnderiyorlard; baz gen erkekler Yahudilie
zorla yabanclamak yerine kendilerini sakatlamay tercih ediyordu. 1 844
ylnda zerk Yahudi cemaat ynetimi Kahal'n feshi emredildi ama bu
emir uygulamaya geemedi. Ayn durum, cemaatlerin dini adan yen
mesi uygun et ve ahat mumlar iin aldklar vergiler iin de geerliydi.

Yzyln ikinci yarsnda ar 11. Aleksandr'n egemenliindeYahudi kart
nlemler gevedi. Ama 1 870 ylndaki reformlardan sonra bile Yahudilerin
(nfusun ounluunu olutursalar da) belediye meclisi koltuklarnn en
ok te birini almalarna izin veriliyordu ve belediye bakan grevine

gelmeleri yasakt.
Dini yenilenme ile seklerleme arasnda

Aydnlanma fikirlerinden etkilenen Yahudi aznlk bir ksrdngyle kar
karyayd. Bir yandan Yahudi cemaatinin deimesi gerektiine inanyor,
Hasidilerin "batl" gelenekleriyle alay ediyor, Talmud eitimine ilaveten
sekler bir eitim talep ediyor,Yahudilik d dillerin kullanmn vaaz edi
yor ve Yahudilerin meslek seimini deitirmeleri gerektiini savunuyor
lard. Dier yandan da bu nlemlerin birounu sadece Ortodoks Yahudi

leri, Ortodoks Hristiyanlara dntrmek iin bir bahane olarak kullanan
bir hkmetin yardaklarna dnfl}lek istemiyorlard.
Hasidi olmayari Yahudilerin entelektel ve dini yaamlar iin Litvan
ya'daki yeni Yeivalann (Talmud okullar) kuruluu ok nemliydi. Vilna
Gaon'un rencisi Volozhinli Rabbi Chaim 1 803'te Volozhin Yeiva'sn
kurdu, bu Yeiva lkenin drt bir yanndan renciler ekerek, mali adan
destekledi.Volozhin bilginleri uzun sre kanun yorumlar ve hayatn nasl
srdrleceine dair konularda en yksek otorite olarak kabul edildi. Bu
okulda, Tora ve Talmud'la ilgili ak ve rasyonel bir metin yorumu destek
leniyor ve ou kez kendi yerlemelerinde entelektel sekinleri oluturan
ve gerek Hasidim gerekse Aydnlanmaclarla mcadelesinde Rabbinik Ya
hudiliin direklerinden biri olan bir yksek eitimliler tabakas oluuyor

du. Mir, Telz ve Slobodka'da Volozhin modelini rnek alan baka nemli
yeivalar da kuruldu.
PLcNSK:TAN LOWER EAST SIDE'A: DOGUYAHUDLERNN HAYALLER VE
...
1 87
1 8 1 0 ylnda Kovno'da doan Israel Salanter, Mussar hareketini kura

rak, Maskilimler tarafndan artrlan. seklerlemeye olduu kadar salt Tal
mud eitimiyle yetinmeye kar kmaya alt. Mussar, ahlak veya etik
anlamna gelir; Salanter ile rencileri yorumlarn odak noktasna eriatn
etik anlamn koymulard, istirak ile tvbeyi Hasidilerin duygusallna

ve Aydnlanmaclarn salt akl inancna alternatif olarak gryorlard. Sa
lanter, Hasidim ile. Ortodoks dmanlar Mitnaggedim arasnda, ikisini de
eletirerek denge kurmaya almt: '"Dini eitim iin neden bir kitaba ihtiyacm olsun ki, benim rebbem var,' der Hasid, buna kar Mitnaggedim
de, 'Dini eitim iin bir kitabm var, rabbiye neden ihtiyacm olsun?' diye
cevap verir."
Maskilim, yani Aydnlanmaclar byk bir adm daha atmt; ancak,
bunlarn tm 1 828 ylnda meslek deitirme ve eitim reformu arsn
(Te'uda be'Israel, "srail'de Tanklk") ar Nikolay'a adayan Isaac Baer Le

vinsohn gibi hkmeti cokuyla karlamyordu. Aydnlanmaclar, arkala
rnda ocukluklarnn inancna duyduklar kukuyu anlatan birka duygu
dolu belge brakmlardr. 19. yzyln ikinci yarsnn en nemli brani
yazarlarndan biri olan Moe Leib Lilienblum, 33 yandayken 1 876'da

kaleme ald otobiyografisinde unlar yazyordu: "Bu barma gnnde
sanki bir gk grltsyle sarslm gibi hissediyorum kendimi . . . Kantar
dua etti: 'Buradaym ite, iyi ilerden yoksun: Cemaat, sesi karsnda tit
redi. Herkesin elleri ile yreklerini Tanr'ya doru uzattklarn grdm,
bense - ah, neredeydi benim Tanrm? Yzm dua rtsyle rttm, gz
lerimden yalar akyordu." Lilienblum nce kt dncelerden kurtulup
Talmud almasna giden yolu bulmaya, birYeiva kurmaya ve rencilere
eitim vermeye almt. Atna ksa srede sektiler kitaplar okuduu, sap
kn dnceleri olduu konuulmaya balad. Gammazland, kavuturuldu
ve hem brani edebiyata hem de sosyalizm ile Siyonizm fikirlerine yneldi.
Genel kltr ve Yahudilik d diller renmenin yannda branicenin
gelitirilmesi Dou Avrupal ,Maskilim'in en nemli hedeflerinden biri
haline gelmiti. Bylece yzyl ortalarndan ;itibaren branice romanlar ve
Alexander Zederbaum'un 1 860'da kurduu ve air Juda Leib Gordon'un
yaymlad Ha-Meliz ("Avukat") , Peretz Smolenskin'in 1 868'de hayata
geiidi'i Ha-Schachar (','TanVakti") veya Ahild Ha'am'n 1 896'da kurduu
(adn Eski Ahit'teki Kuds su havuzundan alan) Ha-Schiloach gibi branice
1 88
KISAYAHUDTARH
Maurycy Gottlieb, 1878 ylnda Galiya'daki vatan Drohobycz'deki Yom Kippur ayini
.
ni resmetti. Dua edenlerin arasnda, dnyevi bilgiyle kar karya kalan birok Aydnlan-.
mac gibi kendisi de inancndan kuku duyar gibidir. Gottlieb 15 yanda Viyana Sanat
Akadernisi'nde eitim grmt ve Krakowlu ressam Jan Matejko'nun rencisiydi. Bu
portreyi yaptktan yalnzca bir yl sonra 23 yanda ld. Tora kapanda, sanki lmn
ngrm gibi unlar yazldr: "Vefat eden retmen Mosche Gottlieb'in ansna balan
mtr, unutulmayacaktr, 1878."
...
189
dergiler ortaya kt. Bu yeni fikirlerin yaygnlamas -ki Litvanyal muha
bir Elieser Ben-Yehuda bunun iin ilk modern branice szl hazrla
d- branice okuryazar halk arasnda yaygnlatrlmas, yzyln son yirmi
ylnda siyasi ve kltrel Siyonizmin ortaya k asndan olaanst b
yk bir nem tayordu.
Odessa, sekler bir Yahudiliin orta kmasnda ok nemli bir mer
kezdi ve Dou AvrupalYahudi entelektellerinin merkeziydi. 1 9 . yzylda
liman ve ticaret ehrine dnen ve yeni fethedilen Gney Rusya'daki bu
ehir, farkl millet ve dinden insanlarn vatanyd. Burada Ruslar ile Uk
raynallarn yannda Yunanllar ile Ermeniler ama zellikle de Yahudiler
yayordu. 19 . yzyln sonunda 400.000'lik nfusun yaklak 1 40.000'i
Yahudiydi. ehirdeki doktorlarn ve bankerlerin te ikisi; avukatlarn ya
rsndan fazlas Yahudiydi. Ama Yahudilerin te biri ehrin proletaryasn

dand, sanayi iisi veya gndelikiydi. ehir, Maskilim'in gerek anlamda
etkili olduu ve lkenin baka blgelerinden kendine birok Maskilim
eken ilk cemaatti. Ytizyl dnmnden sonra Odessa, Siyonist hareketin
oluumunda nemli bir rol oynad. brani iletmelerin yan sra 1 860 yln-
. da ilk Rusa Yahudi dergisi de burada dodu (Rasswet, "Tan Vakti") .

arlk Rusya'sndaki Yahudilerin ou asndan ne brani ne de Rus
kltrne giden yol belirleyiciydi. Dahas Dou Avrupa'dakiYahudi kitle
ler,Yahudilie sadk kalp Yidi dilinde konumay srdrd. 1 897 ylnda
Rusya'da anket yaplan Yahudilerin %97'si Yidi dilinin anadili olduunu
sylemiti. Bu nedenle artan sayda Yahudi yazarn Yidi dilini kullanmas
da tutarl bir gelimeydi. Mendele Mojcher-Sfojrim (alem Yankev Ab
ramowitz), Yahudi edebiyatnn "bykbabas" (Sejde) unvann alp 1 863
ylndan itibaren Odessa'da ilk Yidie dergiyi (Kol mevasser) yaymlad.
O da bata dergiyi branice yaymlamt; daha sonraki yazlarnda Yidie
geiinin gerekelerini de yle aklad: "Halkmn nasl yaadn gz
lemledim ve kutsal dilde hikayeler yazmak istedim ama birou bu dili an
lamyor.Yidi dilini konuuyorlar. Halka yarar dokunmuyorsa yazarn ya
pt ve dncelerinin ne yarar var? Kimin iin altm? Bu sorular bana

rahat vermeyip beni bir ikileme drd. Benim zamanmda Yidi, sadece
glnle, insanlar gibi konuamayan ve adlar ktye km budalala
rn takrtlarna peke ekilen bo bir kapt. Ne okuduklarn anlamadan
kadnlar ve en basit insanlar bu samal okurdu. Bazlarysa baka bir
190
KISAYAHUDTARH
dil bilmeseler de Yidi okuyup geri kalmlklarn gstermeye utanrd:"

Daha ilerideYitshak Leib Peretz ile alem Alehem,Yidii bir edebiyat dili
rtbesine ykseltmeye katkda bulunacakt. Sekin bir kltrn tayclar
olmak istemiyor, halkn ounluu tarafndan anlalmaya zen gsteri
yorlard. Bu. da sadece Yidile mmknd. Yidi, arlk Rusya's Yahudi
lerini, Dou Avrupa'nn dier blgelerindeki Yahudilerle birletiriyordu.
Aralarndaki btn siyasi ve hukuki farklara ramen, gneydeki Romanya
ve Macaristan'dan Slovakya ve Galiya zerinden ta yukarlardaki Beyaz
Rusya ve Litvanya'ya kadar Dou Avrupal Yahudiler arasnda kltrel
balar srd.
Habsburg mparatorfou'nda
Habsburg mparatorluu, 19. yzyln sonunda yaklak 2 milyonYahudiy

le dnyann ikinci en byk Yahudi cemaatini barndryordu. Galiya'da
ki Yahudi nfus, Polonya'nn blnd dnemde yaklak 200.000'den,
19. yzyln sonunda 800.000'in zerine kmt. Yahudiler, ounluu
Katolik Polonyallar ve Ortodoks Ukraynallarn oluturduu blgede g
rece sabit bir biimde nfusun %10'undan biraz fazlasn oluturuyorlard.
Brody gibi baz . ehirlerde nfusun %90'n, Lemberg'in (Lvov) merke
zinde bile te ikisini olutururlard. Dou Yahudiliin yaam alannn bir
paras .olan Galiya, ayn zamanda Viyana'da hkm sren Aydnlanma
ve btnleme fikirlerinin de etkisi altndayd. Geleneksel Yahudi , yaam
biimi, burada zellikle iddetli bir biimde dinsel ve kltrel reform a
balaryla kar karya kalmt. Bir taraftan Hasidi miras burada zellikle
glyd. Neredeyse btn dindarYahudiler, kendilerini saysz Hasidi ha
nedanndan birine bal hissediyordu; bu hanedanlarn liderleri Beiz, Zanz
veya Sadagora gibi kk yerlemelerde deyim yerindeyse saray hayat s
ryordu ve evleri, inananlar iin hac yerlerine dnmt.
Dier taraftan da Yahudi Aydnlanmas Haskala, 1 9 . yzyl Galiya'snda
zellikle daha byk ehirlerde kk salmt. Haskala'nn balangc bir
yandan Moses Mendelssohn'un evresine, dier yandan da mparator il.
Joseph'in eitim politikasna dayandrlabilir. Moses Mendelssohn'un a
lanlarndan biri olan Bohemyal Herz Homberg gibi Yahudi Aydnlan
maclar; Galiyada nce zellikle kat bir reform siyaseti gtt. ocuklara
sadece Almanca retilmeyecek, ayn zamanda Protestanla dayanan il-
PLcNSK'TAN LOWER EAST SIDE'A: DOGUYAHUDLERNN HAYALLER VE
...
191
mihallerle yeni bir Yahudilik retisi de verilecekti. Buna hem Yahudile

rin gndelik yaam kltrnn belli inan retileriyle snrl tutulma
s hem de mparator ve devlet odakl vatanseverliin aktarlmas dahildi.
Homberg'in balatt okul sistemi daha 1806'da kaldrld. Nefret edilen
ilmihallere dayal Almanca yaplan bir snav, resmi evliliin sklkla kanl
maya allan bir nkoulu olarak kald. Dini adan yenmesi uygun olan
etler ve ahat mumlarnn vergilendirilmesi de yoksullaanYahudi halkn
mali adan gitgide zora soktu.
Homberg okul reformunun baarszlndan sonra nemli birka Ay
dnlanmac, eitim reformu iin yeniden kollar svad.Joseph Perl, 1813'te

Tarnopol'da "cretsiz Yahudi Okulu"nu kurdu; hicivli polemiklerinde
alay ettii Hasidi hareketinin en iddetli muhaliflerindendi. Yidi ve b
ranice yazlarnda rasyonel Yahudilik retisini talep eden Mendel Lefn
de kendini Hasidilikle mcadeleye adad. Bu nedenle de bn Meymun'un
armlarn Klavuzu'nu* modern branice ekliyle yaymlad. bn Mey

mun, Aydnlanmaclarn en sevdii Yahudi filozoftu ve birden fazla Mas
kilim nesline rnek olmutu. Salomon Maymon, adn bu byk bilgin
den esinlenerek almt. Nachman Krochmal da Almanya'daki Yahudilik
bilimini etkileyen ve en nemli temsilcisi Leopold Zunz'un, Krochmal'in

lmnden sonra yaymlad, bn Meymun'unkini hatrlatan amzn
armlarnn Klavuzut adl tarihsel bir felsefe eseri gelitirdi.

Alman rneine gre dzenlenmi bir dini reform fkirlerineyse ou
Dou Avrupal Maskilim uzak durdu. Bu fikirler ou zaman Almanca
konuan blgeden gelen rabbilerce ithal edilirdi. Bat Bohemya doumlu,
uzun sreVorarlberg'in Hohenems ehrinde alan rabbi Abraham Kohn,
Lemberg'deki yeni cemaatinde hem vaazlarn Almanca verdi, hem de
dzenli bir ayin ve koro arklar kullanmaya balad. Almanya'da Orto
doks Yahudiliin bile benimsedii bu yeniliklere Lembergli Yahudiler o

kadar iddetle kar kt ki bazlar kutsall bozulan sinagoga duyduklar
zntnn bir iareti olarak bir cenazedeymiesine kyafetlerini yrtt.
Kohn, geleneksel cemaatini Bar Mitzva'nn yerine erkek ve kz ocuk

lar iin Protestan rneine uygun bir konfrmasyon ayini dzenleyerek
kkrtt. Bu reformlar, bat blgelerindekilere nazaran lml olsa da, Ha*
t
More nevihum (.n.)

Moreh Nebukhe ha-Zeman (.n.)
1 92
KISAYAHUD TARH
sidi halk, Kohn'dan o kadar ok nefret etti ki 1 848 ylnda zehirlenerek

katledildi.
1 848 yl, Dou Avrupa'dakiYahudiler asndan geici umutlarn yly
d; ksa mrl devrim, Habsburg mparatorluu'nda da zgrleme bek
lentilerine yol amt. ehirlerde 1devrimci Bohemyallar, Macarlar veya

Polonyallarla birlikte burjuva snfndan Yahudiler de otoriter imparator
lua ve milli aznlklarn urad basklara kar yrttkleri mcadelede
barikat bana getiler.Ama Galiya'da eitliin uygulanmaya balamas za
man alacakt.Yahudiler, yerel ve blgesel dzeyde daha hzl tanndlar. r
nein, btn blge dikkate alndnda 1 874'te blgesel parlamentolarda
7 1 Yahudi, Galiya Sejm'inde [Parlamento] 155 delege arasnda 5 Yahudi,

1 O Yahudi belediye bakan ve 261 Yahudi belediye meclisi yesi vard.
Macaristan'daki hukuki durum da ayn dnemde iyilemiti. Burada
1 848 ylnn devrimci olaylarna ok saydaYahudinin katlmas nedeniyle
Yahudi cemaatlerine para cezas verilmesine ve 1 850'li yllarda gayrimen
kul satn almalarnn yasaklanmas. veya evlenmeden nce zel bir snav
gibi hukuki ayrmclklara katlanmak zorunda kalmalarna ramen 1 8591860 tarihinde bu hukuki hkmlerin ou ortadan kaldrld ve 1 867
Macaristan-Avusturya Uzlamas'ndan sonra MacarYahudilerine de btn
haklar tannd. Saylar, zellikle de Galiya'dan gelen gle birlikte 1 850
ile 1 869 arasnda 340.000'den 540.000'e kt. ! . Dnya Sava'nn arifesin
de Macar Yahudi cemaatinin yesi 900.000'in zerindeydi, Budapete'de
yaayanlarn neredeyse drtte biri Yahudiydi. lkedeki btn tccarlarn,
avukatlarn ve doktorlarn yaklak yarsn oluturuyorlard.
steli Macar Yahudileri, ok heterojen bir topluluktu. Avusturya ve
Moravya snrndaki Yukar Blgeli Yahudiler, Almanca veya Yidi konu
urdu; en geleneksel cemaatler kuzey doudayd (Aa Blge) ve dilsel,

kltrel ve dinsel adan Galiya Yahudiliine yaknlard; Orta Macaristan
ve bakent Budapete'deki Yahudilerin ou Macarca konuup kendile

rini nce Macar olarak gryordu. Dini adan da nemli farklar vard'.
rnein, Macaristan'n kimi blgeleri, Bratislaval rabbi Moses Schreiber,
nam dier Hatam Sofer'in geleneini izleyen Ortodoks Yahudiliin ka
lesi olarak kald; Moses Schreiber'in slogan da yleydi: "Tora dndaki
yeni olai her ey yasaktr" (hadash assur min ha-tora). Hatam Sofer, her
tr reform abasna ve Talmud'un ilahi kkenini sarsmaya alan herkese
...
1 93
kar zellikle iddetli bir mcadele srdrd. Eer bu bilgi daha yce bir
amaca, yani dini eitime veya ekmek kazanmaya hizmet edecektiyse, selef
lerinin birou gibi dnyevi bilgi edinmeye elbette akt. zgrlemeye

ise pheyle bakard, ne de olsa bunun geleneksel Yahudi dnyasn sona
ereceini dnyordu. 19. yzyln ikinci ylnda da bu gr, Ortodoks
Macar rabbiler arasnda, zellikle de Akiba Schlesinger'de yanksn bul
du. Schlesinger, dilleri, adlar ve kyafetleri ile ilgili olarak evrenin taklit
edilmesine kar kt ve bylece Yahudilerin geleceinin tehlike altnda
olduu gerekesiyle zgrleme projesini tmyle reddetti.
Macaristan'n kuzey dousunda Sighet ve Munkacz'da kendi hane
danlar bulunan Hasidi merkezler vard. Dini reform hareketiyse sonunda
hzla kk salmt. ou zaman Neolog olarak adlandrlan temsilcileri Al
manya'dakilerden ok daha lml kktenciydi. Ama Ortodokslukla ihtilaf

lar o kadar keskindi ki hkmet 1868 ylnda birYahudi Kongresi toplad;
Neologlar ile Ortodokslar anlaamayarak, kavga ettiler. Ortodokslar tpk
Almanya'daki gibi kendi cemaatlerini kurma iznini kabul ettirdiler. Bu iki
grubun yannda iki kampa da bal olmayp Kongre'den nceki statsn
srdrmek isteyen ve bu nedenle de kendilerine "statko cemaatleri" di
yen nc bir grup da varln srdrd.
Romanya Yahudileri, hukuki adan Habsburg mparatorluu'ndan
ziyade arlk Rusya'sna daha yaknd. Hem meslek icralarnda hem de
gayrimenkul sahibi olma konularnda imkanlar kstlyd. Romanya ba
mszlk savanda Yahudi entelektellerinin rol nemsiz olmasa da ve

1866 ylndan beri ynetimde olan Kral I. Carol (Hohenzollern-Sigma
ringen Prensi Karl) medeni haklarn verilmesini savunsa da, bu duruma
kar kan halk bu ynde atlacak admlar engellemeyi baard. Bunun

sonucunda birka istisna dikkate alnmazsa, sadece Hristiyanlar Romanya
vatanda olabilirdi. Komu Avusturya-Macaristan'da 1 867 Uzlamas'yla
Yahudilerin zgrlemesi tamamlanmken ayn yl Romanya Yahudileri

,
kylerinden kovuldu. RomanyaYahudilerinin byk bir blm ehirler
de yayor ve bu ehirlerde nfusun byk bir blmn oluturuyorlard.
Ya'ta nfusun %40', hatta Bkre'te %1 5'iYahudiydi. 1 868 ylnda Galati

ehrinde iddet dolu Yahudi kart pogromlar yaand, bunlar birka yl
sonra da baka ehirlerde tekrarland. Romanya'daki Yahudilerin durumu
uluslararas sansasyon yaratarak 1 878 Bedin Kongresi'nde bir sorun olarak

ele alnd. Bulgaristan ve Srbistan'la birlikte Romanya da btn vatan-
1 94
KISAYAHUDTARH
dalarna eit haklar tandn aklamak zorunda kald. lk ikisi bu vaa
di yerine getirirken (Srbistan Parlamentosu ancak 1889 ylnda onaylad)
Romanya hkmeti karar gz ard etti. Bedin Kongresi'nde srasndaki
tartmalarda Yahudilerin zgrlemesi uluslararas bir ilke olarak beyan

edildi. Ama bu aklama Romanya Yahudilerinin pek iine yaramad. Yz
yln sonunda yaklak 300.000Yahudiyle Avrupa'nn en byk cemaatle

rinden biriydi; ama sadece birka yz kiinin medeni haklar tannmt.
Srbistan'daki Yahudi nfus, 5 .000 kiiyle olduka azd, Hrvatistan ile
Bosna'daysa ayr ayr 100.000Yahudi yayordu. Bulgaristan'daki 30.000Ya

hudiyle birlikte Bosna'dakiler byk oranda Sefardiydi ve Yahudi spanyol
cas konuuyorlard.
Pogromlar
arlk Rusya'snda Yahudilerin varolu esaslar ar 11.Aleksandr'n 1 Mart
1881 tarihinde ldrlmesiyle dramatik biimde ktleti. Suikast sonra
sndaki durum, bu tehlikeyi birka faktrn birlikte yarattn gsterir.

O yl Paskalya ile Yahudi Pesah bayram ayn gnlere denk gelmiti. Tanr
katili sulamas ile ortaaa zg kan iftiras birbirine kart. Ayrca sui
kastlarn evresinde birYahudi kadnn da bulunduu gereine dayanan

gericiler, Yahudi halknn tamamn devrimcilerin sempatizan olmakla
sulad. Bunu izleyen, Rusa "pogrom" olarak ifade edilen Yahudi kart
atmalar, hkmetin iine yarad; bylece Yahudileri patlayan toplumsal
huzusuzluklarda paratoner olarak kullanabildiler.
1 881 ylnn pogromlar 1 5 Nisan'da nce Yelizavetgrad'dan [bugn
Kirovograd] balayp hzla 200-250 ehre yayld. Bunlar,Yahudilerin ar-
lk Rusya'snda kar karya kald ilk iddet olaylar deildi. 1 859 ve
1871 yllarnda da Odessa Yahudileri fiziksel bir iddet dalgasna maruz
kalmt. Ama 1881 ylndan sonra pogromlar birbirini izledi. Hala Pale
yerleimiyle snrlanan Yahudilerin ekonoiik ve hukuki adan zaten sal
lantl olan durumlarna fiziksel iddet korkusu da eklendi. En iddetli o
laylar, 3 Nisan 1903 tarihinde (yine Paskalya dneminde) Kiinev ehrinde
patlak verdi ve gn srd. Bir hafta nce bir muhabirin yaymlad ve
eski kan iftiralarn yeni komplo teorileriyle ilikilendiren bror, kitleleri
kkrtt. Bu pogrom, 50 kiinin lm, 500'den fazla kiinin yaralanmas
ve 2.000Yahudinin evsiz kalmasyla sonuland. Evler ve maazalar yklp
...
1 95
Polonyal Yahudi ressam Maurice Minkowski, "Pogromdan Sonra" adl resminde (yaklak
1910) evlerini kaybedenYahudi halkn iddetten kan resmetmitir. Birou umutsuzlu
a derek Atlas Okyanusu zerinden kamay tercih etmiti.
yamaland. Rus ordusu ve polisi bu iddeti hzla sona erdirebilirdi ama

bilinli olarak arka planda kald. Siyasi ve ekonomik adan ylm kitleler,
fkelerini devlet otoritesine deil, Yahudilere kusmay tercih etti. idde
_
te eilimli kalabalkta sadece Ruslar yoktu. Odessa'da Yunan kkenlilerin
Yahudilere saldrmas gibi Kiinev'in Romen halk da yamalara ve cina
yetlere hevesle katld.
Kiinev pogromu uluslararas protestolara da yol amt. Daha sonra,
milli ozan Hayim Nahman Bialik'in nl "Kym ehrinde" iirine esin
kayna oldu. Bu iir,. terre kar szlanmakla yetinmeyip Yahudi kurbanla
rnn edilgenliinden de ikayet eder veYahudilerin sadece kendi devletle
rinde gvenli olabileceklerine dair Siyonist fikri de tetikler;
lk kez Rus muhalifler ile entelekteller de yksek sesle Yahudi kart
iddete kar kp olaylardan hkmeti sorumlu tuttu. 1 880'li yllardaki
pogromlar karsnda sessiz kalan Lev Tolstoy, bu sefer hem hkmetin
hem de kilisenin halk cahil ve fanatik bir durumda brakmalar karsnda
196
KISAYAHUDTARH
hissettii tiksintiyi ifade etti. Komplo teorileri, arlk Rusya'snda pop

lerlik kazand; zellikle de gnmze kadar gelen ve "Siyan Bilgeleri
nin Protokolleri" nin bahsettii, Yahudilerin szde dnyaya hakim olmay
planladklarna dair teoriler. Bu protokoller ilk kez Rusada 1 903 ylnda
Snamja ("Bayrak") dergisinde, herhalde kayp Franszca zgn metninden

evrilip ksaltlarak yaynland.Yayncs, daha nceleri Kiinev pogromu
nu sahneleyenlerden biri olan fanatik antisemitist Pavolatsi Kruevan'd.
Sonraki tercmeler ve ilemelerin dayandklar zgn metin, 1 905 ylnda
dinci fanatik Sergey Nilus tarafndan yaynland. Paris'teki Rus gizli ser
vis evrelerinden gelen yazarlarn amac, ar' ve etkili siyasetileri1 ak
, ,
bir biimde Yahudi dman bir siyasete ynlendirmekti. Protokoller daha

sonra saysz dile tercme edilip otomobil fabrikatr Henry Ford tarafn
dan da ngilizce olarak datma sokuldu.
Kiinev'deki kanl olaylardan sonra komplo teorileri ve kan iftiralar
Dou Avrupa halklar arasnda varln srdrd. 1 9 1 1 ylnda Kiev'de bir
Hristiyan ocuun lmnden sonra bir tula atlyesinde alan Yahudi
Mendel Beilis'e uzun sren bir dava ald, oysa devletin yetkili makanlar
gerek sulunun kinliini biliyordu. ar II. Nikolay'n da ie karmasyla
adalet bakannn destekledii iddia makam, srekli yeni kantlar oluturup
Yahudilii genel anlamda mahkum etmeye alt. Sonunda Beilis serbest
brakld, ama Yahudilii aklayacak szler edilmemiti.
Kan iftiralar Orta ve Dou Avrupa'nn dier lkelerinde de yeni
den ok yaygnlamt. Sadece 19. yzyln son on ylnda bu konuy
la ilgili 70'den fazla vaka yaand biliniyor. Bu vakalarn en nlleri,
Macaristan'n Tiszaeszlari ehrinde ve Kuzey Bohemya'da yaand; burada
Yahudi kundurac kalfas Leopold Hilsner, bir kzn ldrlmesi nedeniyle
_
nce lme mahkum edildi, sonra affa urayp mr boyu hapse arptrl
d. 1 899 ile 1 9 1 6 yllar arasnda hapis yatt.Almanya'da da ortaa masalla
r yeniden hortlatlm, en nl vakalar 1 891 'de Rheinland'daki Xanten ve
1 900'de Bat Prusya'daki Knitz'de yaanmt. Her iki vakada da sulular
serbest braklm olmasna ramen evleri ve varlklar yok edildi. Knitz
civarnda Yahudi kart ayaklanmalar yllarca srd. Her iki vakada da kan
iftiralar ile dini adan yenmesi uygun hayvan kesimiyle ilgili Yahudi kar
t stereotipler birbirine kart.
...
1 97
Daha douda, arlk Rusya'snda, 1881 ylndan sonra Yahudiler iin

sadece fiziki deil, hukuki durum da belirgin lde ktlemiti. 1883
ylnda "Yahudiler iin geerli devlet kanunlarnn yeniden incelenmesine
dair en yksek komisyon" veya bakanlarndan esinlenerek Pahlen Ko
misyonu olarak adlandrlan komisyon,Yahudi aznln dier halkla yava
yava eitlenmesini nerdi. Ama III. Aleksandr (1881-1 894) bu tavsiyeye
uymay reddedip yasal kstlamalarn srdrlmesini savundu. Yeni ka
nunlar,Yahudilerin niversiteler ve yksek okullardaki saylarm snrlad,
avukatlk mesleinden men etti, yeni yerleimleri ve kira s_zlemelerini
yasa.klayp yerel dzeyde seilme haklarm ellerinden ald. 1891 ylnda
Moskova'ya yerleme izni alan sayszYahudi, ehirden ve vilayetten kovul
du. Yahudiler seme hakkm ancak 1905 devriminden sonra elde ettiler,
1 9 1 5 'te 1. Dnya' Sava srasndaki askeri durumlardan tr Pale yerlei
mi feshedildi. Daha nce Pale yerleiminin dna, sadece istisnai durumlar
da -rnein en yksek snftan tccar, zanaatkar veya asker olduklarnda
yerleebiliyorlard.
Dou Avrupa Yahudileri arasndaki ekonomik yaplanma da huku
ki kstlamalarla birlikte gittike kutuplat. ehirlerde ekonomik gc
olan bir sekinler snf ortaya kt, aralarnda Lodzlu tekstil fabrikat. r Poznanski'nin, "demiryolu krallar" Poljakov ile Bloch'un ya da St.
Petersburg'da yerleme hakk elde eden ve yzyl sonuna kadar 20.000
kadar bir nfusa (halkn %1 ,S'i) sahip zengin tccar, akademisyen ve
zanaatkardan oluan kk bir cemaat vard. 1 863 ylnda ehirdekiYahudi
hayrseverler ve Aydnlanmaclar, Banker Leon Rosenthal ve Baron Joseph
Gnzburg etrafnda, "Rusya'daki Yahudiler Arasnda Kltrn Desteklen
mesi Birlii"ni kurdular; bu birlik eitim reformlar, meslek deitirme
ve Rus (ama ayn zamanda brani ve Alman) dili ile kltrnn tevi
kiyle ilgilenip toplumsal bir reform ve Ruslatrmamn tayclar olarak
grdkleri rencilere saysz burs verdi. Byk ehirlerde bir finans ve
entelektel aristokrasisi geliirken orta snf gitgide yoksullat. tetl man
zarasna gitgide kk zanaatkarlar, seyyar satclar, eitimsiz ve mesleksiz
"bota gezen insanlar" hakim oldu. Bota gezen insaclar birok yerde Ya
hudi nfusunun te biri ila yarsn oluturuyordu.
1 897 ylnda arlk Rusya'snda 5 milyon, yani lkedeki toplam n
fusun yaklak %5'i ve dnya zerindeki btn Yahudilerin yars kadar
198
KISAYAHUD TARH
Yahudi yayordu.Yahudilerin %90'ndan fazlas toplam nfusun %1 1 ,5'i

ni oluturduklar Pale yerlemesinde yaamaya devam ediyordu. Polonya,
Beyaz Rusya ve Ukrayna'da ounluu oluturduklar saysz tipik Yahu
di tetl vard; rnein Berditiv'de nfusun %87,5'i, Plinsk'te %80'i ve
Bialystok'ta %66's Yahudiydi. Geim derdine den giderek daha fazla Ya
hudi byk ehre gidiyordu.Varova'da 1. Dnya Sava'nn arifesinde n
fusun neredeyse %40'n oluturan 337 .OOOYahudi vard, Lodz'da 480.000
olan nfusun %36's Yahudiydi ve Odessa'daki 150.000Yahudi btn ehir
nfusunun te birini oluturuyordu. Resmi olarak Yahudilere kapal St.
Petersburg'ta bile 35.000Yahudi yayordu. Byk ehirlerde ou Yahudi
kendi mahallelerinde yaayp, toplumsal olarak ou kez bir arada bulu
nuyordu.
Modern bir Exodus
1 1 Austos 1881 tarihinde Baron Horace Gnzburg'un Petersburg'taki
evinde, arlk Rusya'snn en etkili ve zengin Yahudilerinden bir grup bir
araya gelerek RusYahudilerinin beklenen kitlesel gyle ilgili honutsuz
luklarn dile getirdi. Hkmetin iinin bu ekilde kolaylat syleniyor
du; Yahudileri yeterince kkrtmak yetiyor, onlar da lkeden ayrlyordu. .
Oysa Gnzburg ile arkadalar, Rus Yahudilerinin geleceinin Bat Avru
pa'daki gibi btnleme ve kltrlenme ilkelerini barndrmas gerektiini
hayal ediyordu. Ortodoks rabbiler de Bat'ya kan yarataca asimilasyon
tehlikesini alglayarak bu Yahudi ileri gelenlerini destekliyordu.
Rus Yahudiliinin iki taraf da II. Aleksandr suikastndan ve bunu izle
yen pogrornlardan beri iddet, ekonomik muhtalk ve hukuki bask ne
deniyle Bat'ya ve zellikle de Atlas Okyanusu yoluyla kamaya alan g
isteklilerinin yaratt dalga karsnda aresizdi. 1881 ile I. Dnya Sava
arasnda 2 milyondan fazla Yahudi arlk Rusya'sn terk etmiti. Bu g
menlere Habsburg mparatorluu'ndan birka yz bin ve her drt Yahu
diden birinin vatann terk ettii Romanya'dan da 75.000Yahudi eklendi.
Hamburg, Bremen veya Rotterdam limanlarna ulamak iin gnlerini
trenlerde geirdiler. nc snf gemi biletleri iin gerekli olan rubleleri
zar zor biriktirmilerdi. Alman ve Avusturyal Yahudiler, gemiye binile
rine kadar olan zorlu yolculuu hafifletmek amacyla, gda ve konakla
ma salayan yardm rgtleri kurmulard. Bu asil yardmclarn bazlar,
...
199
Yahudi yeni yl bayramyla ilgili esprili bir Yidi kartpostal (yaklak 1914), "hayat neh
: rinde 120 yllk gidi dn seyahati iin geerli", altta bulunan zgrlk Heykeli'yle,
Amerika'ya giden gmen gemilerini ima ediyor.
200
KISAYAHUD TARH'j
belki de yoksullaan Dou Avrupal kitlelerin en ksa srede yanlarndan

gemeleri, henz yeni zgrleen Alman din kardelerinin kesin olarak
onlarla kartrlmamalar iin onlara yardm etmek istemilerdi. Nedenleri
her ne idiyse, davranlar gmenler asndan byk bir anst, hatta baz,
durumlarda hayat kurtarcyd.
Dou'dan g edenlerin bir ksm Avrupa'da kald. Ne de olsa 1. Dn
ya Sava'n.dan nce Byk Britanya'ya gelen 250.000 Yahudinin %80'i
son otuz yl iinde Dou Avrupa'dan gelmiti, Fransa'daysa yeni g

edenler 1 50.000 kiilik Yahudi cemaatinin yarsndan fazlasn olutu
ruyordu. 1. Dnya Sava'dan nce doudan gelen 70.000 Yahudi, Al
man mparatorluu'nda kaldysa da btn Yahudilerin sadece %15'ini

oluturuyorlard. Byk ounluk Avrupa'dan kamak istiyordu. Kimileri
Avustralya'ya, Gney Afrika'ya, Gney Amerika'ya ve Kanada'ya gitmek

istiyordu; %85'i tek bir hedefi gzne kestirmiti: " Goldene Medine" (Altn
lke), yani Amerika Birleik Devletleri.
Bylece, Avrupa'da zellikle Londra ile Paris'e, Avustralya'da Sydney
ile Melbourne' e, Gney Amerika'da Buenos Aires, Montevideo, Sao .Paulo
ile Rio de Janeiro'ya yerletikleri gibi, Amerika Birleik Devletleri'nde
de New York metropol onlar kendi,ne ekmiti. 1. Dnya Sava kt
nda ABD'de 3 milyondan fazla Yahudi yayordu, bunlarn yars New
York'tayd, dnyann en ok Yahudi nfusunun bulunduu ikinci en b

yk ehir olan Varova'dan be kat daha fazla Yahudi nfusu vard. Var
limannn yaknndaki karanlk, rutubetli ve ar youn apartmanlaryla
Manhattan'daki Lower East Side, ok sayda neslin geici yuvasna dn
mt; Yzyln banda 285.000 ve 240.000 kiiyle dnyann en byk'

nc ve drdnc Yahudi cemaatine dnen ve Viyana, Bedin ve Bu
dapete'deki byk Avrupa cemaatlerinden daha fazla Yahudi barndran
Chicago ile Philadelphia'da da byk Yahudi merkezleri kuruldu.
Bir-iki nesildir Amerika'ya yerlemi Yahudi cemaatleri, yeni gmen
lere yardm etmeyi kendilerine grev edinmiti. Ayn zamanda Dou Av
rupal Yahudiler kendi kendilerine de yardm etmeye baladlar. 1 881 'de
yeni gmenlere giysi, barnma ve gda salayan Hebrew lmmigrant Aid
Society* (HIAS) derneini kurdular. Bunun dnda kendi hemerilik.bir
liklerini de kurmulard.Yeni metropode, terk ettikleri neredeyse her eh*
brani Yardmlama Topluluu (ed.n.)
...
201
rin ve her kyn kendi hemeri birlii vard. Bu kurumlarn ilki 1 886
ylnda kurulan Bialystok Mutual Aid Society'ydi.
Gmenlerin kendilerine ve zellikle de ocuklarna salayabildik
leri en byk yardm, onlar eitim yoluyla sosyal ykselmeye hazrlan
makt. Daha 1 9 . yzylda birok sekler Yahudi, geleneksel dini eitimin
yerine akademik eitim almaya balad. ster dini, ister sekler olsun,_
eitim gelenei Amerikal Yahudiler arasnda da geerliliini srdrd.
Burada devlet okullarnn ve niversitelerin kaplar onlara akt. Henz
1 905 'te bile New York'taki City College rencilerinin yars, 1 9 l'da
da Amerikan niversitelerindeki tp rencilerinin neredeyse drtte biri
Yahudiydi. New York devlet okullarndaki retmenlerin, zellikle de
kadn retmenlerin byk bir blm, Yahudi gmenlerinin ocuk
laryd. Dou Avrupa'daki dini gelenein bekileri g edenlerin hzla
evreleriyle asimile olacaklarndan ve artik Yahudi eriatna uygun yaa
mayacaklarndan endie ediyorlard. .nl bilgin Israel Meir ha-Kohen
gibi birka, Amerika'ya g bile yasaklad. Gerekten de gmenlerin
bir ksm daha gei srasnda ya da varlarndan ksa bir sre sonra dini
gelenekilerden zgr dncelilere, sosyalistlere ye anaristlere dn
mt. Ama byk bir blm, dinleri ile yeni yaamlar arasnda uyum
salamaya alt. Jewish Theological Seminary, 1 886 ylnda kuruldu;
amac Ortodoksluk ile Reform hareketi arasnda duran ve kendilerini
muhafazakar olarak gren rabbileri eitmekti; ayn srada ileri bir tarihte
Yeiva niversitesi'ne dnecek olan Isaac Elchanan Yeivas, modern
evre karsnda ak bir Ortodoksluu savunuyordu. Bu okulda kapsam
l bir Yahudi ve sekler yksek retimin temeli atld.
Byk ehirlerde barabbiler atama denemesi, tpk bir yerde btn
Yahudileri kapsayan bir cemaat oluturma abalar gibi baarsz oldu. Dini
cemaatler, gnll birlikteliklerdi; dini adan yenmesi uygun etle ilgili
denetim de bylece zel rekabete brakld. zel gda reticileri, otoritesi
mterilerce ya kabul edilen ya da itiraz edilen bir rabbi altrmaya ba
ladlar.
Lower East Side'da
tetl'in gvenli dnyasndan kopula birlikte Lower East Side'daki zor top
lumsal yaam koullar, fuhu ve sular iin ideal bir ortam oluturmutu.
202
KISAYAHUD TARH
Yahudi Lower East Side: Sokak

satclaryla Hester Caddesi
manzaras; 1900 civar.
Ama ayn zamanda, Eskidnya'nn baa;larn devam ettiren kltrel bir

an da gelimesini salad. Bir dzineden fazla Yidi tiyatro kuruldu; sah
nelenen yaptlarn birou Yahudi dinini eletiriyor, hatta reddediyordu;
ele aldklar konular da Yahudi geleneklerinden besleniyordu. alem Ak:
hem ve J. L. Peretz gibi Yidi klasik yazarlarn yannda Shakespeare'den
Ibsen' e, Moliere'den Schiller' e kadarYidi uyarlamalar da sahnelendi.
Amerika'da da Yidi dilini sonraki nesle iletme abalar eksik deildi. .
ki yzn zerinde Y.idi pkulunda 1 6.000'den fazla renci kaytlyd. Bu
okullar sekler, hatta ou, kez ciddi bir biimde din kartyd ve Arbeter
Ring gibi sosyalist kurulularca destekleniyordu. Ama Amerika'da doan

lar. iin Yidi, ngilizce konuan topluma alma yolunda bir engeldi. Yidi
kltrnn zengin hazinesi, sava yllar arasnda yava yava azalacakt; bu
nedenle de kitlesel bir fenomen olarak sadece gmenlerle snrl kald.
Almanya'da doan Yahudilik bilimi de Amerika'da yava yava ken
dine yeni bir merkez buldu. Birka niversitede. branice krsleri al-
...
203
Farkl milletlerden NewYorklu

tekstil iileri 1913 ylnda kt
alma koullar ve cretlere kar
grev yaptlar. Bir gsteride birlik
ve beraberlik and itiler.
d; Philadelphia'daki Dropsie College, Yahudilik biliminde uzmanlat ve

Cambridge niversitesi'nden Jewish Theological Seminary 1902 ylnda
Solomon Schechter'le dnya apnda ne sahip bir bilgini yneticisi yapt.
Yenidnya'daki bilimsel baarlar, 1 901 ylnda New York'ta yaymlanan
]ewish Encyclopedia, yani Yahudiliin ilk kapsaml ansiklopedisiyle taland.
Yidi yazarlar, Dou Avrupal Yahudilerin farkl bir yere tanan dnyala
rnda anslarn denediler. En nl Yidi yazar olem Alehem, 1. Dnya
.
Sava'nda mrnn son iki yln New York'ta geirse de Yenidnya'ya
uyum salayamad. 1. Dnya Sava'nn arifesinde bir baka Yidi yazar, o
lem A New York'a geldi. Yidi edebiyatnda tetl temalarn aan ve ilk
Yidi yazar olarakYahudi olmayan bir dnyada uluslararas ne kavuan A
da,Yenidnya'da kendini evinde hissetmeyip 1 920'li yllarda geici olarak
Polonya'ya dnd.
Gten sonraki yllarda, yaklak 1 50 Yidi gazete ve dergi yaymlan
d. 1 897 ylnda Abraham Cahan'n kurduu Forverts, 20l.OOO tirajyla 1.
204
KISAYAHUDTARH
Dnya Sava srasnda dnyann en byk Yidi gnlk gazetesi ve Ame

rika'daki en yksek tirajl gazetelerden biri oldu. Cahan, sosyalizm fikir
lerini Yahudi gelenekleriyle dengelemeye alt. Mesela, Forverts'teki d
neminden nce, bir baka Yidi gazetesinde "Proleter Vaiz" adn tayan
bir kede Eski Ahit'in sosyal baarlarn iaret ettii makaleler yazmt.
srailli kleleri, firavunun talep ettii vergileri reddetmeye aran Musa,
ilk grev lideriydi.
Okurlar, en sevdikleri gazete stununda, "A Bintel Brif'"te ("Bir deste
mektup"), gndelik yaamlarnda karlatklar sorunlarla ilgili sorular ile
bu sorulara verilen cevaplar yaymlayan Forverts'in yayncsna bavurur
du. Mesela, iilerine eziyet eden bir iverene nasl davranmal? Kocas
n Amerika'ya kadar izleyen ve onun bir baka kadnla birlikte yaamaya
baladn gren bir kadn ne yapmal? ocuklarla hangi dili konuma
l? Okurlarn cevap arad sorunlar, yaamn neredeyse btn alanlarn
ilgilendiriyordu. Gazetenin sosyal demokrat anlay, ou zaman lkeye
varr varmaz "Golden Medine" hayallerini kaybeden Yahudi gmenler
arasndaki siyasi ruh halini yanstyordu. Gmenlerin ou, ehirli sanayi
iilerinin neredeyse yarsnn girdii tekstil sektrnde dk cretli iler
buluyordu.Vasfsz iiler sweatslop denilen zel evlerde istif ediliyor, kt
ve salksz alma koullarnda daha fazla saat almak zorunda kalyor,
ama bunun karlnda ahat gnnde almyorlard. Aralarnda, sadece
NewYork'ta, 60.000 ocuk vard.
Birok ii, sosyalist rgtlere ve sendikalara girmiti. On alt yanda
New York'a gelen ve New York niversitesi'nde hukuk okuyan Meyer
Landon, ilk NewYorklu sosyalist milletvekili olarak Parlamento'ya seildi.
Be kere Kongre'ye baarsz bir biimde aday olan Morris Hillquit, 1 888
ylnda United Hewbrew Trades'i kurdu; ama Yahudi iiler iin bu birle
ik sendika kurma giriimi uzun vadede baarsz oldu. Bu sendika, banda
Hollanda kkenli Yahudi, Londra doumlu Samuel Gompers'in bulun
duu American Federation of Labor (AFL) iinde eridi. Gompers, 1 900
ylnda lnternational Ladies' Garment Workers' Union'un kuruluunda da
nemli bir rol oynad. 1 909 ylna kadar saylar 20.000' e ulaan yeleri
arasnda Yahudi kadnlar byk bir ounluu oluturuyordu. Bu kadn
lar, fabrikalardaki haftada 60-70 saatlik insanlk d alma koullarna
kar kp, Eyll 1 909'da dnemin en byk iletmesi Triangle Shirtwaist
...
205
Company'de balayan ilk kadn ii grevini dzenlediler. Bir buuk yl

sonra, kt salk koullarna sahip bu iletmede 25 Mart 1 9 1 1 tarihinde
kan bir yangnda 147 kadn ve 21 erkek ld. Triangle yangn, sendika
larn, ou Yahudi erkek ve kadndan oluan iilerin haklar iin verdii
mcadeleyi tetikledi. Bu mcadele byk lde Yahudiler aras bir at
mayd, nk ou. tekstil fabrikasnn sahibi de Alman Yahudisiydi. Parla
yan her eyin altn olmad, sonunda "Goldene Medine" de de anlalmt.
Anzia Yezierska'nn bu blmn banda tandmz, How I Pound
America adl hikayesindeki kadn kahraman da ayn anlaya varmt. "Ha

yallerimin altn lkesi nerede?" Tm aksiliklere ramen vazgemeyip ha
yallerinin Amerika'sn aram ve sonunda onu arayn kendisinde bul
mutu: "Hepimiz Amerika'y aryoruz. Onu bu araymzda buluyoruz.
Araymzn nitelii hangi Amerika'y yarattmz belirliyor:' Gmen
lerin manevi ve maddi eyler, yeni bir, vatan ve zellikle de ocuklar iin
gvenlik araylar srasnda aradklarn bulmalarn salayan ey herhalde
kendilerini bu ekilde yeniden yaratmalaryd.
206
KISAYAHUD TARH
' 1
1930 ylnda Tel Aviv'de baslan bu Haggada parodisinin kapak sayfasnda, I. Dnya Sava
srasnda Britanya hkmeti adna Yahudilere Filistin'de ulusal bir vatan sz veren, yeni
vefat eden Britanya Dileri Bakan Lord Balfour Cennet' e admn atyor ve melek The
odor Herzl tarafndan karlanyor. kisi de Balfour Deklarasyonu'nun yerine getirmedii
vaade dair hayal krklklarn ifade ediyor.
16
B UDAPE TE ' D E N T E L AV V ' E :
S O N ' DA E S K Y E N LKE
Budapete, Habsburg monarisinin kk blmnn bakentiydi, 1 867

Uzlamas'ndan sonra buradan Macarlara, Slovaklara ve Hrvatlara hk
medildi. O tarihte Theodor Herzl yedi yandayd. Daha sonralar be
vatandatan birinin Yahudi olduu, Herzl'in doduu bu ehre antise
mitistler Yudapete dediler. Dori ilk antisemitist deneyimlerini ocukken
Budapete'de yaamt, ama zellikle ailesiyle birlikte imparatorluun b
yk blmnn bakentine tanmalarndan sonra Theodor, hukuk
rencisiyken doutan Yahudi olmakla damgalanmann ne anlama geldiini
anlayacakt.Viyana renci Birlii "Albia"ya kabul edilmesine ramen k
sa bir sre sonra bu birlik "Ari Maddesi"ni kabul edip aka antisemitist
olduunu belli etmiti.
Modern Antisemitizm
Szde bilimsel bir kelime olan antisemitizm, artk dini deil, yeni ve r
ka dayal Yahudi nefretini tarif eden bir kelime olarak ilk kez bu yllarda
ortaya kt. Bu kelimeyi ilk kez muhabir Wilhelm Marr, 1 879 ylnda
"Yahudiliin Almanl Yenmesi. Mezhepi olmayan bir bak asndan
208
KISAYAHUD TARH
bakarak"* balkl Yahudi dman bir yazsnda kullanmt. Ayn yl, daha sonralar "Berlinli Antisemitizm Kavgas" olarak nlenen bir tartma
yaand. Muhafazakar tarihi Heinrich von Treitschke, saygn Preu}Jische
]ahrbcher'de "Doulu pantolon satan genlerin" szde aknna kar uyar

larda bulunup, daha sonralar kkrtc Der Strmer gazetesinin kullanaca
"Yahudiler bizim talihsizliimizdir" ifadesini halkn diline dolad. Treitsc
ke, antisemitizmi salonlara sokarken 1. Wilhelm'in saray vaizi Adolf Sto
ecker de saraya soktu. Stoecker, 1 878 ylnda sosyal demokrasinin elinden
ii snfn almaya alan bir Hristiyan Sosyal i Partisi ( 1 88 1 ylndan
itibaren: Hristiyan Sosyal Partisi) kurmutu. ileri safna geirmeyi ba
aramadnda da zellikle kk burjuva katmanlara ynelip Yahudileri
toplumdan dlanmay hedefledi. Treitschke gibi Reichstagt yesiydi; bu
rada 19. yzyln son yllarnda onlardan daha da kktenci antisemitistler
kendi hizip partileriyle temsil edildi.
Siyasi antisemitizm bu yllarda Berlin'de deil Herzl'in ikinci vatan
Viyana'da byk baarlara imza atmt. Georg Ritter von Schnerer'in
Alman milli antisemitizmi ile Karl Lueger'in antisemitizmi birbirleriyle
yaryordu ve zafere ulaan ikincisi olmutu. 1 891 'deki ilk seim zaferinin
ardndan Mays 1 895'tekiViyana seimlerinden sonra ilk kez oylarn mut
lak ounluunu kazanp mparator Franz Joseph'in iki yl boyunca von
Schnerer'i atamay reddetmesi zerine 1 897'de sonunda belediye bakan
olmutu.
Herzl'in yazar olup Burg Tiyatrosu iin dram yazma hayali sadece ks-:
men gerekleti. Oyunlarn birka gerekten de ama snrl bir baar ka
zanmt. Buna karn 1891-1895 yllar arasnda Paris'te muhabiri olarak
alt Viyanal Neue Freie Presse'de olduka baarl bir yazar olduunu
kantlad. Paris'teyken Yahudi Fransz subay Alfred Dreyfus skandalna
tank olduunda, Yahudilerin Avrupa toplumlaryla btnlemesine dair
tad umut tmyle yok olmutu. Rtbesi vatana ihanet sulamasyla
resmen indirilen Dreyfus, sonra da kitlelerin fkesine maruz braklmt.
Herzl'in Paris'ten aktardklarndan anlald gibi sokaa dklen kitle
ler Dreyfus'a ynelik ahsi saldrlarla yetinmeyip "Mort aux juifs" (Ya*
Der Sieg des ]udenthums ber das Germanenthum. Vom nichtconfessionellen Standpunkt aus
betracltet (.n.)
mparatorluk Meclisi (ed.n.)
BUDAPETE'DEN TEL AVV'E:SON'DA ESKYEN LKE
209
hudilere lm) diye baryordu. Fransz toplumunu Dreyfus taraftarlar

ve dmanlar olarak ikiye blen ve yllarca sren tartmalardan sonra,
Dreyfus'un masumiyeti kantlanp saygnl iade edildi. O ana kadar Herzl
antisemitizmin zgrln vatannda bile kk salabildiini oktan anla
mt elbette.
Fransa'da da Yahudi kart duygularn kkleri derindi ve bunlar elbette
gerici siyasi kamplarla snrl deildi. Tpk Almanya'da Karl Marx'n ilk
yazlarndan biri olan "Yahudi Sorunu zerine"* olduu gibi, Yahudiler
ile sermayeyi bir tutanlar, zellikle de Charles Fourier, Alphonse Tous
senel veya Pierre Joseph Proudhon gibi erken sosyalistlerdi. Saysz an
tisemitist slogailar, hakaret yazlar ve siyasi brorler arasnda Edouard
Drumont'un, 1 887 ylnda halk basks ve 1 892 ylnda resimli baskyla
yaymlanan ve ok yaylan antisemitist yapt La France juive (1886) n
de geliyordu. Alman ve Fransz antisemitistlerin krkledii korkular, o
uilukla birbirine benziyordu. Wilhelm Marr, tuvale Yahudilerin hakim
olduu bir Almanya tasavvurunu izerken Drumont, "Yahudilemi" bir
Fransa'nn arptlm bir resmini tetiklemi ve Treitschke de Dou Yahudi
gmenlerinin ayrtrc etkisinden endie duymutu. Daha 1 850 ylnda
Richard Wagner (ilk nce anonim, daha sonra 1 869'da adyla yaymlanan)
Da;judenthum in der Musik [Mzikte Yahudilik] adl brornde,Yahudile

rin (aralarnda Protestan olarak vaftiz edilen Felix Mendelssohn Bartholdy
de vard) mzik zerindeki zararl etkilerine dair uyarlarda bulunmutu.
Btn bu akld korku senaryolarnn ortaya k nasl aklanabilir?
Avrupa toplumu 1 9. yzyln ikinci yarsnda birok insan iin gvensiz
liklerin ve korkularn elik ettii hzl bir dnm geiriyordu. Gelenek
sel toplumsal konumlar, ilerini kaybetmeleri veya ehirlere tanmalar
sorgulanmaya balamt. Halkn geni kesimleri proleterleiyordu. Avru
pa toplumunun bu temel dnmnde Yahudiler ykselen gruba aitti.
Oysa eskiden beri Hristiyan olarak tanmlanan bir toplumda onlara en
alt sra ayrlm; artk, eit haklara sahip vatandalar olmaya balamlard.
Ortaadan bu yana zorla ynlendirildikleri ticaret ve tefecilik gibi mes
leklerin Yahudilerin ekonomik ykseliinde ara olduu anlalmt. Ksa
sre iinde Yahudi komu, artk Hristiyan toplumun en alt tabakasndaki
birinin bile kmseyemeyecei biri oluverdi.
*
Zur]udenfrage (.n.)
210
KISAYAHUDTARH
Alfred Dreyfus'un rtbesinin herkesin

nnde drlmesi, 13 Ocak 1895
tarihli Le Petit ]ournal dergisinde.
Toplam nfusun %1 'inden azn oluturan Yahudi toplumunun ne

Almanya'da ne de Fransa'da kolektif bir tehdit oluturmamas, hatta hibir
biimde kendini kapal bir toplum olarak tanmlamamas nemli deildi.
Ekonomik sorunlar ve sosyal hakszlklar iin yeni bir kara koyun bulmaya
gerek yoktu, eski dini nyarglar yeni bir szde bilimsel temele dayandrl
d ve 19. yzylda ortaya kan rklk da sloganlar salad. Artk nemli
olan inan deil, kand. Alman ya da Fransz ortamna ne kadar uyum
salarlarsa salasnlar, hatta din bile deitirseler; Yahudiler bir kez bir rk
olarak tanmlandklarnda, bunlarn hibirinin nemi kalmyordu.
Bu durum da Yahudi toplumunun derin bir biimde siyasilemesine
yol at. Antisemitistlerin ortak sulamasyla, ancak ortak bir cevap ve
rerek etkili bir biimde ba edilebilirdi. Bunu uluslararas dzeyde dene
yen ilk siyasi rgtlenme 1 860 ylnda Paris'te kurulan "Alliance Israelite
Universelle"'di; bu birlik ok sayda antisemitist olaydan sonra kurulmu
BUDAPETE'DEN TEL AVV'E:SON'DA ESKYEN LKE
211
ve zaman iinde kendini zellikle de Dou lkelerindeki ve Balkanlar'daki

Yahudilerin eitimine adamt (bkz. 17. Blm). Doksanl yllar da ken
dilerini antisemitizme kar savunmaya ve tam toplumsal btnlemeye
adayan yeni Yahudi rgtlerin kurulmasna tanklk etti.
1 893 ylnda kurulan "Yahudi nanc Tayan Alman Vatandalarnn
Merkez Birlii"nin mesaj isminde yazlyd: Alman Yahudiler, btn di
er Almanlar gibi vatandat; Protestan veya Katolik komularndan sadece
dinleri farklyd. Almanya mparatorluu'min anayasas onlara eitlik tan
mt. Ama antisemitistler buna itiraz ettikleri iin onlarla yayn ve huku
ki yollarla mcadele edilmeliydi. Ksaca CV olarak adlandrlan Merkez
Birlik bunun iin gerekli olan donanm salad. Temsilcileri, antisemitist
leri iftira attklar gerekesiyle mahkemelerde dava ettiler, antisemitist si
yasetilerin yalanlarn ortaya kardlar ve Yahudiliin esaslar hakknda
brorler yaymladlar. Ama bu abalar toplamda ne yazk ki snrl l
de baarl olmutu. Yahudi olmayanlarn kurduu "Antisemitizme Kar
Savunma Birlii"nin aktif bir yesi olan tarihi Theodor Mommsen, bu
durumu u ekilde aklad: "Bir eyleri dzeltebileceime inanmakla hata
ediyorsunuz . . . . Her ey bouna. Size tek anlatabileceim sadece nedenler
dir, mantkl ve ahlaki argmanlar. Tek bir antisemitist bile dinlemez bun
lar. Sadece kendi nefretlerini ve hasetlerini, zararl igdlerini dinlerler.
Baka hibir eyi umursamazlar.Akla, hukuka ve ahlaka kulaklar tkaldr."
Merkez Dernek, buna ramen vazgemeyip en byk Alman-Yahudi rgt haline geldi. Yahudiliklerini din olarak tanmlayan ama dindar
olmayan Yahudileri de gitgide daha fazla kapsam olmas ilgintir. Alman
Yahudiler ile Hristiyan komular arasndaki fark, birinin pazar gn ki
liseye dierinin de cumartesi gn sinagoga gitmesiyse, cumartesileri si
nagoga ve pazarlar kiliseye gitmeyen insanlar arasnda nasl bir fark vard?
Theodor Mommsen gibi antisemitizmin kararl bir dmannn bile Ya
hudiltre tavsiye ettii zere, Hristiyan ounluk toplumuna resmen ge
me admn Alman Yahudilerinin sadece kk bir blm (ou kez en
nlleri) atmaya hazrd. Ayinlerini artk uygulamasalar da ou Yahudili
e bal kalmt. Kimisi hala zulme urayan bir topluma srtn dnmeyi
bir saygszlk olarak gqryor, kimisi de bin yllk bir kltrle balarn
koparmay reddediyordu. Merkez Dernek, sinagog ve geleneksel Yahudi
cemaati dnda Yahudi deerleriyle zdeleme, zgrlemenin tamam-
212
KISAYAHUDTARH
lanmas mcadelesini Yahudi kimliinin bir paras olarak grme frsat

sunmutu. Kendini Yahudi inancna sahip Alman vatandalarnn temsilcisi
olarak gren bir rgtn bu ekilde sektiler bir.Yahudi cemaatinin lideri
olmas ironiktir.
Dou Avrupa'da Yahudi toplumunun siyasilemesi farkl ekillere b

rnmt. Burada Yahudiler zgrlemeden ok uzakt. Kendilerini sade
ce dini deil, ayn zamanda kendi dili ve kltr olan milli bir topluluk
olarak gryor ve dardan da bu ekilde grlyorlard. Burada da se

klerleme ilerleyip, ou zaman da bir proleterlemeyle bir arada ger
ekletiinde Yahudiler kendi dillerini ve bununla balantl kltrel ifade
biimlerini korumulard. Bylece tarihi Simon Dubnov, kendi Yahudi
halk partisi (Folkspartey) ile kendi blgesi olmayan ama bir milletin dier
btn zelliklerine sahip Yahudi aznlk adna zerklik haklar talep ede
bilmiti. Buna karn Rus sosyal demokrasisinden de nce, Rusya'nn en
eski sosyalist partisi olarak 1 897 ylnda Riga'da kurulan Genel Sosyalist
i Birlii (Allgemeiner Sozialistischer Bund) daha baarlyd. Bundular
iin Yidi dili ve kltr kendine yeten bir ama deil, snfsz toplum
yolunda sadece bir arat.Yahudi dini onlara gre halkn afyonuydu, tpk
Rus Ortodoks Hristiyan silah arkadalar iin olduu gibi. Kkrtmak
iin herkesin nnde Yahudi eriatn ihlal edip rabbilere lanet okudular.
Buna ramen bir Yahudi dilinde iletiim kurmalar ve Yahudiliin sosyal
deerlerini seklerletirmeye almalar itibaryla birer Yahudiydiler. Di
er taraftan 1 9 1 2 ylnda Ortodoks Yahudiler, 1 9 1 8-1939 dneminde Po
lonya Parlamentosunda, yani Sejm'de, kendi milletvekilleriyle temsil edil
dikleri Agudat Israel'i kurdular.
Theodor Herzl ve Siyasi Siyonizmin Balangc

Yeni Yahudi nefretine cevap olarak Theodor Herzl 1 896 ylnda "Yahudi
Devleti. Yahudi sorununa modern bir zm denemesi"* yazsnda kk
tenci bir neri yaymlad. Herzl sektiler bir ailede domutu. 1 3 yanday
ken Bar Mitzva treni yaplmam ve olu Hans' da snnet ettirmemiti.
Ne braniceye ne de toplu dua ayinine ainayd. Hem anne babasnn hem

de kendisinin hedefi,Almanca konuan topluma ve onun kltrne kar
makt.Yeni antisemitizm Yahudilerin burjuva toplumuna giriini bile sor*
Der]udenstaat. Versuch einer modernen Lsung derjdischen Frage (.n.)
BUDAPETE'DEN TEL AVV'E: SON'DA ESKYEN LKE
213
guluyordu. Herzl'in asimilasyon hayalinden uyann doru bir biimde

yarglayabilmek iin nce bu asimilasyonun urad baarszlktan duy
duu derin acy anlamak gerek: "Her yerde itenlikle etrafmz saran top
luma girip sadece atalarmzn inancn korumaya altk," diye yazmt1
Judenstaat'ta. "Buna izin vermiyorlar. Bouna sadk, hatta baz yerlerde ii
iine smayan vatanseverleriz, bouna birlikte yaadmz dier vatanda
larla ayn biimde malmzdan ve canmzdan fedakarlk ediyoruz, bouna
sanatta ve bilimde vatanlarmzn nn, zenginliini ticaretle, ilikilerle
ykseltmeye alyoruz. Yzyllardr yaadmz vatanlarmzda yabanc
olarak yuhalanyoruz . . . Keke rahat braksalar bizi . . . Ama sanrm rahat
braklmayacaz."
Herzl,]udenstaat'ta pragmatik bir "Yahudi Toplumu" (Society ofJews)
resmi izdi, bu toplumun ekonomik olarak hayata geirilmesi amacyla bir
"Yahudi irketi" Gewish Company) kurulmalyd.Yahudi devletinin nere
de, Filistin'de mi yoksa Arjantin'de mi olacaysa henz belirsizdi.
Herzl yazsn yaymlamadan nce planlaryla zengin Yahudi hayrse
verlerini fikirlerine ikna etmeyi umdu. Bylece "Jewish Colonization As
sociation" derneiyle, ezilen Dou Avrupal Yahudilere Gney Amerika'da
tarm yerleimleri satn alan, Paris'te yaayan Mnihli milyoner Maurice
de Hirs.ch'le bulutu. Ama Hirsch, Herzl'in birYahudi devletine dair siyasi
planlarna snamad.Viyanal Yahudiler arasnda da Herzl'in fikirlerine ilgi
duyanlarn says azd. Gazetesi Neue Freie Presse'nin iki Yahudi yayncs,
planlarn yaymlamay reddetti ve Viyanal Barabbi Max Gdemann'sa
Herzl'in Siyonizmi aleyhinde bir yaz yaymlad.
Birok Yahudinin Herzl'in planlarna bata kar kmasnn birka
nedeni vard. Dindar Yahudiler iin Tanr'dan nce bir Yahudi devletini
kurma planlar neredeyse Tanr'ya kfretmek demekti. Bir de bu devletin
Herzl gibi asimile olmu bir Yahudi tarafndan gerekletirilmesi muhte
melen meseleyi olumlu etkilemedi. Ortodoks gre gre ancak Mesih
geldiinde Yahudiler tarihi vatanlarna dneceklerdi. Herzl gibi asimile
olan Yahudiler iin Siyonizm, antisemitistlere gereksiz bir cephane salad.
Yhudiler, yaadklar ve kendilerini ait hissettikleri lkelere sadk birer
. vatanda olarak yerlemek istiyorlard. Baka bir devlete duyacaklar her
tr sadakat, iinde yaadklar devletin sadakatlerinden kukulanmasna yol
aard. Nihayetinde Yahudiliklerini, Fransz Devrimi'nin taleplerine uygun
214
KISAYAHUD TARH
Theodor Herzl'in en nl fotoraf,

onu Basel'deki "Drei Knige" otelinin
balkonunda gsteriyor. Fotoraf 1901 'de
toplanan 5. Siyonist Kongresi srasnda
Ephraim Moses Lilien ekti ve pekok
ekilde kullanld.
olarak salt bir dini cemaat olarak tanmlamlard. Herzl, bir Yahudi halk
nn varoluundan tekrar bahsederek,Yahudiliin bu ekilde alglanmasnn
sorgulanmasna yol amt. Asla sinagoga gitmese de bir Yahudinin Yahu
di kaldn biliyordu: Bu hem bakalarnn gznde, ama hem de ou
zaman insann kendini alglay asndan geerliydi. Herzl' e gre btn
Yahudileri birletiren ey ortak kkenleri, kendi tarihleri ve iinde yaadklar toplum tarafndan bir aznlk olarak dlanmalaryd.
Viyanal eletirmen Karl Kraus'ta olduu gibi, karlat itirazlar her

zaman sert olmad: Kraus, Siyonistleri, antisemitistlerin "Defolun,Yahudi
ler!" sava lna, "Hayhay, defolalm biz Yahudiler!" cevabn vermekle
sulad. Ancak rgtl Yahudi cemaati de, Mnih'teki ilk Siyonist kongre
sini hazrlarken Herzl' e onu reddettiklerini hissettirdi. Yerel srailoullar
Kltr Cemaati'nin ve Genel Alman Rabbi Birlii'nin iddetli direnii
nedeniyle Herzl toplant yerini aniden Basel' e tamak zorunda kald.
Austos 1 897'de toplantnn odak noktas tek bana Herzl'di. Kongre

katlmclar Herzl'in bir kral gibi kutlandn anlattlar. Karizmatik bir
hatipti; ama zellikle de dahiyane bir organizatrd. 200'n zerindeki
BUDAPETE'DENTEL AVV'E: SON'DA ESKYEN LKE
215
katlmc (aralarnda yaklak 20 kadn da vard) tam olarak arzulam oldu

u seyirciler deildi: Ne Hirschler ne de Rothschildler, nemli kimse yok
tu,
Paris, Viyana veya Bedin Yahudi evrelerinden de yle. Max Nordau,
, uluslararas ne sahip tek katlmcyd, yzyl dnmnde en ok okunan

kltr eletirmeniydi ve "Kltr insanlnn geleneksel yalanlar"* (1 883)
makalesi on be dile tercme edilmiti. Herzl belli bir gururla bir araya ge
tirdii "dilenciler ordusu"idan sz ediyordu, oysa delegeler dilenci deildi;
Cezayir'den Birleik Devletler'e kadar yirmi lkeden doktorlar, avukatlar,
gazeteciler, yazarlar ve on bfr rabbiydi. Sadece Rusya'dan 63 delege gel
miti ve Batl delegasyonlarn kimisi de baka lkelerde eitim gren ve
alan Rus Yahudilerinden oluuyordu.
Herzl ilk Siyonist deildi. Kuds'te Mesih' e dair umutlarla balantl ve
Yahudi halknn tarihi vatannn sembol olan Sion'a dn fikri, binlerce
yllk srgnde bile varln srdrmt. Btn dnyadaki Yahudiler, her
gn kurtulular ve Sion'a dnleri iin dua ediyordu. Ortaa ozanla
r bu zlemi iirlerde Herzl'den nceki nesilde de bir Yahudi devletinin
kuruluunu, modern milliyetilie verilecek doal bir cevap olarak gren
baz yazlar yaynlanmt; bu yazlar arasnda Karl Marx'n dava arkada
Moses Hess'in 1 862'de yaynlanan ve pek bilinmeyen "Roma ve Kuds"t
yazs vard.
Yahudiler iin zellikle Dou Avrup'da ar'n suikast ve 1881 pogrom
dalgasnn ardndan durum ktletikten sonra Yahudi devleti kurma fikri
siyasi adan itici bir g kazanmaya balamt. Burada da ilk feryad aslnda
iyi entegre olmu bir Yahudi atmt: Odessal saygn doktor Yahudi Leon
Pinsker, "Kendi Kendini zgrletirme"+ (1882) brornde asimilasyon
ynteminin baarszla uradn yazd ve asimilasyon yerine Yahudile
rin ulus olarak kendilerini zgrletirmesini talep etti. Pinsker'in yazsyla
Herzl'in]udenstaat'i arasndaki benzerlikler arpcyd ve Herzl daha sonra
Pinsker'in yazsn bilseydi ]udenstaat'i herhalde yazmam olacan ileri
srd. Pinsker ayrca Filistin' e g etmek isteyen gruplarn ( Chovevei Zi
on evresi) siyasi bir hareket olarak birletirilme abasna nenli katklar

salad .
.*
t
:j:
Die conventionellen Luegen der Kulturmenschheit (.n.)

Rom und]erusalem (.n.)
Auto-Emandpation (.n.)
216
KISAYAHUDTARH
Odessal entelekteller arasnda Theodor Herzl'in eline su dkebilecek

tek parlak kii Aervar'd:Asher Ginzberg, nam dier Ahad Haam ("Halk
tan Biri"). Herzl, Sion'u kefetmeden ok nce de Siyonistti. Herzl bir
Yahudi devleti isterken Ahad Ha'am Yahudi bir devletin propagandasn
yapyordu. kisi de bu devletin dini bir devlet olmamas gerektii konu
sunda hemfikirdi; 'ama Ahad Haam yeni Yahudi cemaatinin merkezi olarak
yeniden canlandrlan bir brani kltrn hedeflerken Herzl'in amac,
Yahudileri fiziksel tehditten kurtarmakt. Ahad Haam iin Herzl'in plan
kolektif bir temelde asimilasyon demekti. Yahudiler, btn dier milletler
gibi bir devlet kuracaklard. Mesela gerekli bir n adm olarak, Yahudi
kltrnn yenilenmeye balayaca Filistin'de ruhani bir merkezin ku
rulmasn Ayrca Ahad Haam,Arap halkyla yaanabilecek gerilimlere kar
uyarlarda bulunan ilk Siyonistlerden biriydi.
Ahad Haam ile Herzl arasndaki fark,Theodor Herzl'in topik roman
Altneuland'n 1902'de yaymlanmasyla zirveye ulat. Bu romanda Herzl,
Yahudiler ile Araplarn bar iinde yaad, neredeyse hi siyasi atma
nn olmad ideal bir toplum resmetmiti; bu, btn Avrupa lkelerinin
en iyi zelliklerini alan bir toplumdu: ngiliz mekteplerini, Fransz opera
salonlarn ve elbette Avusturya kahvesi ve simitlerini. Ahad Haam bunlar
reddetti: "Burada . . . hibir milli zgnlk iermeyen mekanik bir yknme var. . . "
Herzl'in ]udenstaat'inin, gerekten de sakinleri dnda Yahudilikle il
gisi ok azd. Avrupa'da henz bilinmeyen seme ve seilme hakk dahil
kadnlarn eit haklara sahip olduklar modern bir sosyal devlet olacakt.
Herzl'in izdii bayra, yedi saatlik i gnn simgeleyen yedi yldz ss-.
1
lyordu. Bir baka devrimci yenilik olarak, palmiyelerde "elektrikli sokak
lambalar . . . camdan yaplm kocaman meyveler gibi" aslyd. Herzl'e g
re yerli Arap halk, siyasi ve sosyal olarak mkemmel olan bu sisteme elbette
ak olacakt.
Yiuv - Filistin'deki Yahudiler
19. yzyln balarnda, farkl tahminlere gre toplam nfusun 150.000
ile 300.000 arasnda olduu Filistin'de en fazla 10.000 Yahudi yayordu.
En bykYahudi cemaati (4.000) lkenin kuzeyindeki Safad'dayd; burada
ayn zamanda yerli halkn ounluunu oluturuyorlard. Taberiye ile El
217
Halil'de [Hebron] geleneksel baka cemaatler bulunuyordu. Kuds, Filistin

Yahudi cemaatinin merkezi, yani Yiuv'u olarak gitgide daha fazla ne
kyordu. 1 880'de, yani ilk g dalgas* (Aliyah) balamadan nce yaklak
17 .000 Yahudi uzun zamandan beri ilk kez ehirde ounluu oluturu
yordu. Hayfa ile Yafa'da daha kk cemaatler de ortaya kmt;
Siyonist g dalgas balamadan nce Filistin'dekiYahudi halk, zellik
le Yahudi Diaspora'snda onlar iin toplanan parayla, yani haluk;z'yla gei
niyordu. Filistin'deki yaam koullar hi rahat olmasa da Kutsal lke'deki
yerleim dini bir emir olarak kabul edildii iin haluka srail lkesinde
.
yaamay stlenen kardelere yaplan bir tr hayrseverlikti. Ama gn
balamasyla haluka sistemi, gitgide verimsiz bir yaam biiminin destek
lenmesi olarak sulanmaya balad. Filistin'deki tarmsal yerleimlerin ilk
aamas, 1 870'deYafa'nn gney dousundaki tarm oklu "Mikve srail"in
kurulmasyla balad. Rothschildler'in ve Baron Maurice de Hirsch'in gi
riimleriyle mali adan garantiye alnan baka yerleimler de kurulacakt.
Paris'ten Alliance Israelite Universelle veya Jewish Colonization Associa
tion gibi kurumlar tarafndan ynetilen bu yerleimler de, Kuzey ve G
ney Amerika'daki projelerle benzer ilevlere sahipti. Bu proje giriimcile
ri Herzl'in bir Yahudi devletine ilikin siyasi planlar hakkndaysa bir ey
duymak istemediler.
alarn srailliler tarafndan nasl blndne bakacak olursak, srail
lkesine ilk g dalgas veya aliyah (ykseli) 1 881-1882'de balamt, yani
Herzl'in ortaya kmasndan ok nce. Diaspora'dan gelen ba paralaryla
yaayan "Eski Yiuv"un tersine "Yeni Yiuv" Siyonistleri, Yahudi halknn
retkenliini salayacaklard, arlk da tarmda olacakt. Burada da Rus
sosyal devrimcilerinin ve romantiklerin etkisinin grlmesi pek artc
olmasa gerek. Filistin'dekiYahudi toplumunun asl temelleri ideolojik a
dan ok daha gl kinci Aliyah (1905-1914) erevesinde atld.
1 904- 1 9 1 4 yllar arasnda Dou Avrupa'dan Kuzey Amerika'ya yak
lak 850000 Yahudi g etti. Ayn dnemde Filistin'in Yahudi nfusu
50.000'den 80000'e ykseldi; yine de bu on yl iinde hem personel hem
de ideolojik olarak Filistin'deki Yahudi nfusunun gelecekteki kalknma
snn yolunu at. Yirmili ve otuzlu yllarda Filistin'deki Yahudi siyasetine
*
Eskiden Kutsal Topraklar'a "ykselmek" anlamn tayan terim, gnmzde gmen

lerin baka topraklardan srail'e "ykselmesi"ni ifade eder (ed.n.)
218
KISAYAHUD TARH
Yahudi yeni yl bayram

iin hazrlanan boyutlu
kartpostal 1912 ylnda
Almanya'da basld,Yidi
"Tel Aviv Panoramas"
yazsyla, "ilk Yahudi ehri"
idealize ediyor. Deniz
kenar ile palmiyeler
arasnda henz yl
nce kurulan ehrin-tarihi
merkezi grnyor.
hakim olan ve daha sonra gen srail Devleti'nin siyasi sekinlerini olutu
ran erkeklerin ou 1. Dnya Sava'ndan nce g ederek gelmi ve ben
zer ekilde sosyallemilerdi: Bunlarn arasnda ilk babakanlar David Ben
Gurion ile Levi Ekal, sonraki devlet bakanlar Yitzhak Ben-Zvi ve Zal
man Shazarla birlikte Berl Katznelson ile Yitzhak Tabenkin (1 887-1971)
gibi hakim sosyalist kesime mensfip birok baka kii de vard. Rusya'daki
sosyalist geleneklerin etkisi altnda kalsalar da ak bir parti sistemini savu
nan bir demokrasi anlay gelitirdiler.
Tarmn kutsallatrlmasnn yannda bu gmen nesli iin brani dilinin
yeniden canlandrlmas ideali nemliydi. kinci Aliyah srasndaYosef Haim
Brenner, A.D. Gardan, Samuel Josef Agnon (ne yazk ki on yl akn bir
sre Almanya'ya gidecekti) ve dier branice yazan Dou Avrupal yazarlar
Filistin' e gelmiti. Elbette branicenin yeni kurulan Yahudi eitim kurumla
rnda resmi dil olarak kabul edilmesi tartmasz deildi. 1 9 1 2 ylnda Alman
Yahudilerinin yardm dernei, Hayfa'daki teknik yksek okulu Almanca
ders verilmesi kouluyla kurduunda iddetli bir dil kavgas patlak vermiti.
Dernek, bu duruma tepki olarak, 1. Dnya Sava'ndan nce 3.000'den fazla
rencisi bulunan branice eitim verilen kendi okul sistemini kurdu.
219
lk Kibutz 1910 ylnda, o n erkek ve iki kadnn Taberiye Gl kyla

rnda bir ekonomik ortaklk idealini gerekletirdikleri Degonya'da kurul
du. Kibutz yeleri, kendi meselelerini dardan denetlenip ynetilmeden
zerk bir biimde idare ettiler. lk Kibutzlar, zel mlkiyet, kapitalist kazan
biimleri, ehirli yaam ekli, ekirdek aile gibi geleneksel burjuva yaam
biimlerinden ayrlmak isteyen yirmi ila elli yelik kk birimlerden olu
uyordu. ocuklar ebeveynlerinin yannda m yoksa Kibutz'daki kolektif bir
ocuk evinde mi bymeliydi? Kadnlar erkeklerle ayn tarm iini yapabi
lirler miydi ve ynetimde eit haklara sahipler miydi? Kibutz kendi kendine
yetip btn temel ihtiyalarm kendisi mi karlamalyd? Bu sorularn her
zaman tek bir cevab olmad iin ksa bir sre. sonra, zellikle de I. Dnya
Sava'ndan sonra artan Kibutzlar arasnda birka akm ortaya kt.
Ancak yerlemek iin yine de ehirler seilmiti. ehirler arasnda da
Tel Aviv'in geliimi esizdir. lkbahar Tep esi anlamna gelen ad, Eski Ahit' e
dayanan kaynaklardan esinlenmitir, ama dorudan Theodor He'rzl'le de
ilikiHdir, ne, de olsa bu isim Altneuland romannn branice balyd. Ro
man yaymlandnda ehir henz yoktu. lk "Yahudi ehri" ancak 1 909
ylnda Yafa'nn kuzeyinde kurulmutu. Ortaya k saysz efsaneye vesile
oldu: Bunlar, ilk altm araziyle. ilgili ehir kurucularnn arasnda ekiliin
nasLyapld, kydan yukarya doru ilk kumlu yollarn nasl ina edildi
i, etraflarna da ehrin ilk kurumu "kiosk"un nasl yerletirildii ve.birka

yl iinde maazalar ve okullarla birlikte altyapnn nasl bir olutuuna
dair efsanelerdir. Theodor Herzl, esin kayna olduu ehrin kuruluunu
gremedi.' 1 904 ylnda daha 44 yandayken ld 3 Eyll 1 897 . tarihinde
gnlne yazd giri neredeyse vahiy gibiydi: "Basel Kongresi'ni zet
lemem gerekirse . . . yle demem gerek: Basel'de Yahudi devletini kurdum.
Bugn bunu yksek sesle syleyecek olsam herkes bana gler. Belki be yl
sonra,, belki de elli yl sonra herkes bunu kabul edecek:' sraiLDevleti'nin
kuruluuna kadar tam tamna elli bir buuk yl geecekti.
Devletin kuruluuna dair ilk somut diplomatik taviz I. Dnya Sava
srasnda, Filistin Britanya denetimine girdiinde verildi. 2 Kasm 1 9 1 7
tarihli bir yazda .Britanya Dileri Bakam Lord Balfour, hkmetinin
Filistin'de Yahudi halkna bir yurt verilmesine olumlu baktm ve bu he
defe ulamak iin elinden geleni .yapacam belirtti; Bu ok mulak bir
ifade olmasna ramen ilk: kez bir sper g,Yahudilerin kendi. devletlerini
kurma talebine karlk bir .sz .vermiti; .
220
KISAYAHUD TARH
19. yzylda Irakl Yahudiler, ticari ilikilerini gelitirip Hindistan'a yerletiler. Burada hali
hazrda Bombay ve dier ehirlerde bulunan Yahudi c emaatleriyle karlatlar. 1874 ylnda
Pune'de baslan bu Haggada dil, kyafet ve grenekler asndan Hintli Yahudilerin evrele
rine ne kadar bal olduklarm gsteriyor. Resmin alt ksm, Hintli-Yahudi kadnlar sariler
iinde ve tipik Hintli oturu ekliyle Mazze piirirken gsteriyor.
17
T E T UA N ' DAN TAH RA N ' A : S LAM
D NYA S I NDAK YAH U D L E R N
AVRUPA L I LA T I R I LMAS I
1892 ylnda Dou d?yasndaki Yahudilere yardm eden en nemli r

gtlerden biri olan Alliance Israelite Universelle'in memuru Ma!r Levy,
Fas'n kuzeyindeki Tetuan ehrinden gerekleen ge dair ayrntl bir
rapor yazd: "Tetuan hibir zaman burada yaayan 6.000 Yahudi can bes
leyemedi. Buras ne bir ticaret ehri ne de bir sanayi ehridir. Burada yaa
yan Yahudiler bata doduklar ehirden uzaa gitmediler.Ya lke ilerine
ya da Alcazar, Larache, Kazablanka ve Tanca'ya gittiler. . . Ama bakalar
gitmeye devam etti . . . Bugn Cebelitark'taki Yahudi cemaatinin oun
luu gmenler ile torunlarndan oluuyor. ehrin btn ticareti onlarn
elinde." Tetuan'daki baka Yahudiler, daha da uzak hedefler koydular ken
dilerine. Fransz denetiminde bulunan Cezayir'e veya Rio de Janeiro'ya,
Buenos Aires'e ve Caracas'a gittiler, burada sosyal ykselme frsat ve Batl
eitim onlar bekliyordu: "On drdnde servet sahibi olmay hayal ettiler.
On altsnda veya on yedisinde seyahate kmlard bile . . . Nasl ki 25 yl
nce Cebelitark veya Oran'a gidildiyse bugn de yle kolayca Caracas'a
doru yola klyor." (Norman A. Stillman, The jews ofArab LAnds in Mo
dern Times, Philadelphia 2003, 203)
222
KISAYAHUDTARH
slam dnyasnda durgunluk
:ve
dnm
1 8. yzyln balarnda Kuzey Afrika ile Yakndou'da yaklak 370.000;Ya

hudi, yani Avrupa'daki Yahudi nfusunun yaklak yars kadar Yahudi. ya
anut. Ytiz yl sonraysa slam dnyasnn yarm milyonluk Yahudi nfusu
artk dnyadaki btn Yahudilerin sadece %20'sini ve 20. yzyl balarn
daysa sadece %1 0'unu oluturuyordu. :AmaYakndoulu ve Kuzey Afrikal
Yahudiler sadece. Hristiyan Avrupa'yla karlatrldnda deil gndelik
yaamlarnda da nemli deiimler geirmilerdi. Bat'nn gitgide artan
siyasi ve kltrel etkisi,Yahudi aznl Mslman ounluktan daha fazla
etkilemiti. Avrupa smrgecilii, birka nesiliinde,yetitirilme tarzlarn,
dillerini, .kltrel ve dini deerlerini deitirdi.,: Bunun so?ucunda cema
atleri ,saysz elikiler barndrmaya balad:Yahudi cemaati, Dou'nun bir
paras. olarak kald, ama evreleri onlar Batl olarak tanmlad; bir dizi
derin reformlar geirse de Akenazi Yahudileri tarafndan gerici olarak al
gland; Avrupa'nn yardnuyla slamc"'-Yahudi kart geleneklerden kur
tuldu ama Bat'mn naklettii bir antisemitizmin hedef tahtasna dnt.
Tetuanli Yahudilerin e . sevdikleri hedeflerden: biri .olan Cebelitark,
blgenin ilk Batl anklavlarndan* biriydi. spanya'nn gneyindeki kaya
nn ngiltere'ye verildii 1 7 1 3 Utrecht Antlamas aslndaYahudilerin kra
liyet smrgesinden kalc olarak s_rgn edilmelerini ngryordu. Ama
daha 1 729 ylnda 'Fas'"Siltani 'ile ngiliz hkmetiYahudileri : ticari ama
larla geici olarak kabul etmeye karar verdi. Kalc bir yerleimin domas
da uzun srmedi. Yirmi yl iinde Cebelitark'n sivil halknn te biti
Yahudi oldu. spanya ile Portekiz'.de Yahudilerin yerleme yasa srerken,
ber Yarmadas'ndaki bu, anklavda:\Yahudiler birka sinagogda 'dinlerini
zgrce icra edebildi.
Genel olarak bakldnda slam dnyasndaki zimmilerin kaderi orta
adaki durumlaryla karlatrldnda bozulmutu. Avrupal gezginler
19. yzyl boyunca neredeyse sz birlii etnieSine onlarn durumunun
Hristiyan dnyasna;hatta otoriter arlk Rusya'sndakine gre ok daha
zorlu olduunu belirlediler. Durumlar zellikle Bat etkisinin en az oldu
u yerlerde sallantdayd. Bu durum, Yahudilerin tek gayrimslim aznl
oluturulduklar ve lke iinde dank bir biimde yaadklar ran,Yemen
, ve Fas iin geerliydi.' ran'da sokak ortasnda szl ve fiiksel saldrya
*
Yabanc topraklarla kuatlm blge (ed.n.)
TETUAN'DANTAHRAN'A: SLAM DNYASINDAKYAHUDLERN
...
223
urarlar, zerlerine tkrlrd.Yarnurda sokaa kmalar yasakt nk

mundarlklarmn akp Mslmanlar kirletebileceklerinden korkulurdu.
Zaten fakirYemen'de Yahudiler halkn en yoksul kesimiydi. Tuvalet temiz
lii gibi kk drc ileri yapabilirlerdi, iki kat aan evler ina etmele
ri yasakt, Mslmanlarn sol tarafndan yrmek zorundaydlar ve sadece
eeklere, stelik kadnlar gibi eyerde yan oturarak binebilirlerdi. Mslman
otoritelere kar her trl eletiri lm cezasna yol aabilirdi. 1 839 ylnda
ngilizler Aden'i fethettiklerinde yeni smrge bu nedenle Yemen'in dier
blgelerinden birok Yahudiyi kendine ekmiti. Baka Yemenli Yahudiler
de Filistin'e g etti. Sadece Kuds'te 1 908 ylnda yaklak 2.SOO Yahudi
yayordu. Yemen'den farkl olarak Fas, Osmanl mparatorluu'nun de
netiminin tamamen dndayd. Burada Arap dnyasnn en byk Yahudi
cemaati, genel olarak kk drc koullar altnda yayordu. Sadece
koyu renk kyafet giymek, yaln ayak yrmek zorundaydlar ve gettolara
(mellali) sktrlmlard.Tetuan ve Fas'n dier ehirlerindeki sayszYahu

dinin Batl veya en azndan Bat etkisinde olan dnyaya g etmeye hazr
olmalarnn nedeni buydu.
Yahudilerin
zellikle
Mslman
spanya'da
grece
hogr
l bir ortamda yaadklar ve daha sonra ber Yarmadas'ndan Osmail

mparatorluu'na snabildikleri ortaadan bu yana durum, bir bakma
tersin dnmt. Artk birok Yahudi slam dnyasndan tekrar Hristi
yan dnyasna g ediyor veya kaderlerini Hristiyan kltrne yaklaarak
iyiletirmeye alyordu.
slam
egemenlii
altndaki
Yahudilerin
byk
bir
blm,
Balkanlar'dan Basra Krfezi'ne, Marip'ten Arap Yarmadas'na uza

nan Osmanl mparatorluu'nda yayordu. 19. yzyl srasnda Osmanl
mparatorluu' na gitgide daha fazla Batl dnce szarken burada da Ya
hudilerin hayatlar etkilendi. 1 839 ylnda reform dkn Hariciye Nazr
Mustafa Reid Paa'nn "Tanzimat" ad altnda balatt reformlar, hayatn
btn alanlarnda kkl deiikliklerle sonuland. Bu deiiklikler, Batl
kyafetlerin giyilmesinden mimaride yeni biimlere ve toprak reformuna
kadar uzand. Ayrca, en azndan teorik olarak, gayrimslim vatandalara
mparatorluk'ta sadece Mslman ounluun kulland medeni haklar
verildi. Ayn zamanda Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler gibi "millet" olarak
tanmlanan eitli etnik-dini gruplar, Bat'dakinden farkl olarak daha b-
224
KISAYAHUD TARH
1 832 ylnda Kuzey Afrika'y ziyaret edip buradaki yaam Avrupal bir bak asyla resme
den ressam Eugene Delacroix'nun izimiyle Fas'ta birYahudi dn.
yk lde zerkliklerini koruyabildiler. Bu ekilde, blgede gitgide daha

etkili hale gelen Batl glere uyum salamak isteniliyordu. 1 856 ylnda
gayriml!slimlerin eit haklara sahip olmalar onayland. Btn zel vergi
ler, zellikle kk drc nitelikteki "cizye" (bkz. Blm 6) kaldrld;
onlarn yerine Hristiyanlar ile Yahudileri askerlikten muaf tutan yeni bir
vergi kondu. Bir baka nemli reform da Yahudilerin i yaplanmalarnn
sklatrlmasyd. 1 837 ylnda nce stanbul, sonra da baka ehirler ve il
ler iin,Trk makamlaryla iliki kuracak en yetkili kii olan barabbi -yani
Hahamba- atand.
Smrgeletirme
En nemli deiiklikler, Avrupal glerin Mslman dnyasn giderek
daha fazla smrgeletirmesiyle birlikte gerekletirildi. Cezayir, bu konu
daki en radikal rnekti. Burada 1 830 ylnda daha sonra bir vilayete dn-
TETUAN'DANTAHRAN'A: SLAM DNYASINDAK YAHUDLERN
...
225
en bir Fransz protektoras kuruldu. 1 845 ylnda nemli idari reformlar

gerekletirildi; bunlar arasnda kendi barabbilerine sahip "konsistoryum"
denen Yahudi ynetim makam kuruldu ve bu makamlar sadece dini
eitimi denetlemekle kalmayp cemaat yelerini tarm gibi "yararl" mes
lekler edinmeye tevik edecekti. Avrupa'daki zgrlemenin rotasn be
lirleyen tartmalar bylece Kuzey Afrika'ya srad. Cezayirli Yahudilerin
hukuki statlerinde 1 870 ylnda nemli bir deiiklik yaand; Cezayir'in
kuzeyindeki 30.000 Yahudi (Sahra'da yaayanlar hari) bir gecede Fransz
vatanda ilan edildi. Bylece ilk kez Mslman egemenlik blgesindeki
bir ksm Yahudi, bir Avrupa devletinin eit haklara sahip vatanda haline
geldi. Fransz protektorasnn 1 88 1 'de Tunus'ta ve 191 2'de Fas'ta balama
sylaYahudi halknn Avrupallamas burada da ilerlemeye balad.
Bata bahsi geen Tetuan, baka bir adan da yol gstericiydi. Burada
1 862 ylnda Alliance Israelite Universelle ilk okulunu kurdu. ki yl n.
ce Fransz Yahudileri tarafndan kurulan ve uzun bir sre Adalet Bakan

Adolphe Cremieux'nn ynettii yardm rgt, gitgide artan bir anti
semitizm karsnda Yahudilerin karlarn dnya apnda temsil etmeyi
kendine ama edinmiti. Niyeti de zellikle Mslman egemenlii altn
daki Yahudilerin eitimini Bat standartlarna ekmekti. Bu "uygarlatrma
misyonu"nun (mission civilisatrice) amalarn gerekletirmek zere, yzyl
dnmne kadar yzden fazla okul kuruldu; bu okullarn says 20. yzyl
da daha da artt. Bu okullarda gerek dini gerekse sekler dersler veriliyor
du; eitim dili genellikle Franszcayd. Ayrca yaygn kz okullarna yne
lik eitim sistemi de dikkate deerdi. Bu ve dier nlemler zaman zaman
bizzat blgedeki geleneksel dini otoritelerin direniiyle karlat. Buna
karn Fransa'da okul sisteminin geniletilmesine ncelik tannd. Alliance,
1 867 ylnda Paris'te kendi okul sistemi iin retmenlerin eitildii kendi
retmen okulunu kurdu.
Bylece Tanca ile Badat, Tunus ile Tahran arasnda bir nesil iinde,
Yahudilerin hayatn sadece slam dnyasnda deil Balkanlar'da da nemli
lde deitiren modern bir Fransz-Yahudi eitim sistemi dodu. Mo
dern Hristiyan okullarn mezunlaryla birlikte Alliance sisteminde eiti
len Yahudi renciler, ticaret ve serbest mesleklerde kendini kantlayabilen
yeni orta snfn direi oldu.Yahudiler iin bu birok adan Bat ve Orta
226
KISAYAHUDTARH
Alliance Israelite'in Tunus'taki bir okuldaki raklar, 1901 .
Avrupa'da bir-iki nesil nce yaanan bir gelimeye denk, en alt sosyal taba
kadan kp hzl bir biimde ykselmek demekti. Ama burada da sosyal ve
ekonomik baarnn bir bedeli vard. Batl eitim, Yahudileri Mslman
evreye yaklatrmad gibi daha da uzaklatrmt. slam dnyas, Yahu
dileri artk yabanc bir madde olarak grlen Avrupa smrge gcnn
mttefikleri olarak kabul ediyordu.
Seklerleme taradan saysz gmenin gitmek istedii, zellikle de
Osmanl mparatorluu'nun Selanik, zmir, skenderiye ve Beyrut gibi li
man ehirlerinde ilerlemiti. Sk sk ticaret ve d ticaret yapan gayrims
lim aznlklar, bu ehirleri byk lde etkilemiti. Baz blgelerde Ya
hudilerin ou, birka ehirde younlamt. Tunus'ta 20. yzyln banda
20.000 Yahudi nfusun yaklak bete birini, Kazablanka'da 6.000 Yahudi
ehirlilerin drtte birini olutururken, o dnemde Badat'ta 50.000, yani
nfusun te biri kadar Yahudi yayordu.
Selanik, Osmanl mparatorluu'nda Yahudilerin iz brakt ehirler
arasnda zel bir konuma sahipti. Burada 1 882 ylnda 48.000Yahudi ehir
nfusunun yarsn ve Rumlara ve Trklere gre nfusun ok daha byk
...
227
bir blmn. oluturuyordu. "Balkanlar'n Kuds"nde birok maazayla

birlikte ehrin en byk ekonomik kayna olan liman da ahat gnle
rinde kapal kalyordu; nk liman iilerinin ou Yahudiydi. Bu Yahudi
cemaatinin canl bir kltrel yaam vard; zellikle spanyolca, arada da
Franszca ve branice, konuulurdu. Selanikli Yahudilerin spnyolcas e
hirde o kadar youn konuuluyordu ki, Yahudi olmayan kimi kiiler de
bu dili renmiti. 1 9 1 2 ylnda Yunanistan'n ilhakna uramalar, bunu

izleyen nfus mbadelesi ve sonunda 50.000Yahudinin evsiz barksz kald:-'
1917 yangnyla Osmanl mparatorluu'nun bu geleneksel cemaatinin
altn a sona erdi. Yahudi nfusunun byk bir blm Yahudi kart
nlemlere bavuran Yunan egemenlii yerine Trk egemenliinde yaama
y tercih ederek ehirden ayrld.
Mslman egemenliindeki seklerleme sreci Avrupa'daki ka
dar kkl olamasa da ada gzlemciler iin gemiten keskin bir ko
puu temsil ediyordu. Gelenek ile yenilik arasndaki uurum, zellikle
Cezayir'de hzla alacakt. Burada yzyl dnmnde Yahudi ren
cilerin ou artk Yahudi okullar yerine Fransz okullarna gidiyordu.
Cezayir'in Yahudi cemaati arasnda, gen nesli kendi bykanneleri ile
bykbabalarna kar kelimenin tam anlamyla dilsiz brakan, ou kez
alamayan bir uurum ortaya kmt. Dilbilimci Marcel Cohen 20. yz
yl balarnda unlar yazd: "Bykanne ve bykbabalar. kendi aralarnda
ve ocuklaryla Arapa konuurdu. Franszcay ya az ya da hi anlamyor
lard. Ebeveynler, yani orta nesil; iki dilliydi. Evde, okulda rendikleri
Franszcann yan sra sk sk Arapa da konuuyorlard. Ama ocuklarn
yetitirdikleri dil Franszcayd ve bu yzden de tor:unlar sk sk bykan
neleri ve bykbabalaryla iletiim kuramyordu." (Stillinan, ]ews ofArab'
Lands in Modern Times, 28) Bykanneler ile bykbabafarn Arapas,

evrelerinde konuulan Arapaya ok benzeyen. birYahudi-Arapa leh
esiydi ama telaffuzu farklyd ve branice kelimeler ierip branice harf
lerle yazlyordu. Ayn durum ranl Yahudilerin Yahudi-Farsas iin de
geerliydi. Krt Yahudiler de Talmud'un yazld antik Aramcann eitli
farkl lehelerini geli.tirmilerdi. Fas'n baz blgelerinde Yahudiler, Ber
beri dillerini konuuyordu. Yahudilerin sfam blgesindekic dil' eitlilii,
neredeyse Mslmanlarnkiyle ayniyd.
228
KISAYAHUD TARH
Bombay'daki, yani bugnk Mumbai'nin merkezindeki Elphinstone Koleji ve David Sas

soon Ktphanesi 1 870 ylnda tamamland.
Balkanlar'da, Trkiye'nin ve Yakndou'nun geni kesimlerinde ve

Fas'n kimi ehirlerindeki ber Yarmadas Yahudilerinin torunlar sk sk
yanllkla Ladino olarak adlandrlan Yahudi-spanyolcasna (Sefardi dili)
bal kald. Aslnda (spanyolca iin ortaada kullanlan nuestro !atin tan
m) Ladino, sadece yaz iin olarak kullanlan ve kutsal amalarla branice
ye uyarlanan bir spanyolcay ifade eder.Judeo-Espafiol, nam dier udez
mo, 19. yzyln sonunda deiti. braniceden aktarma kelimeler azald ve

neredeyse sadece dini terinlerle snrl kald; dier yandansa dile, Trke ve
Bat Avrupa dillerinden aktarlan gitgide daha fazla kelime szd. 1840'1ar
dan sonra zmir, stanbul, Selanik ve Balkanlar'da Yahudi-spanyolcasyla
yazlm nenli gazeteler yaynland. Ama eitinli nfus arasnda uzun
vadede Franszca yaylmaya balad. Birok Livornolu Yahudinin yerletii
ve talya'yla yakn ticari ilikilerin bulunduu Libya'da,Yahudiler arasnda
eitim dili olarak talyanca hakimdi.
...
229
Avrupal smrgeci glerin gitgide artan etkisi beraberinde sadece

sosyal ykselme frsatlar ve yeni eitim olanaklarn getirmedi. Antisemi
tizmin Histiyan gelenekleri de Avrupa'dan ithal edildi; zellikle de kan
iftiras. Suriyeli Yahudiler, 1 840 ylnda bu durumu dramatik bir biim
de fark ettiler. Sardinya kkenli bir Kapuin rahibin am'da kaybolmas
zerine makamlarn sorguladklar Yahudi bir berber, ar bir ikenceden
sonra cinayeti itiraf etti. Bunun zerine rahipler Yahudi cemaatini sz ko
nusu Rahip Tomaso'yu ayinsel amalarla ldrmekle suladlar. am'daki
Fransz konsolosunun aktif mdahalesiyle nde gelen cemaat liderleri tu
tukland. Biri ikencede ld, bir dieri Mslmanla geti, dierleri de
ne istenirse onlar syledi. ngiltere'nin ve bir lde de Avusturya ile
Prusya'nn destekledii arnl Yahudilerin Fransz hkmetine gnder
dikleri dilekeler sonu vermedi. Adolphe Cremieux, Fransz oryantalisti
Salomon Munk ve ngiliz hayrsever Sir Moses Montefiore gibi nl Av
rupalYahudilerden oluan bir delegasyon blgeye gitti ve Msrl Muham
med Ali Paa'nn hala tutuklu olan Yahudileri serbest brakmasn salad.
stanbul'daki Sultan* ise daha sonra kan iftirasn yalan olarak lanetledi. Ne
yazk bu iftira sonraki yllarda Balkanlar'da ve Levant'ta sk sk tekrar ortaya
kt. Fas veya ran gibi Hristiyan halklarn bulunmad blgelerde bu
. iftira bilinmese de Yahudi kartl hi de az deildi.
arnlYahudiler lehindeki bu ilk uluslararas yardm eylemi, Alliance'in
ve 1 87 1 ylnda kurulan Anglo-Jewish Association, 1 873'te kurulan Viya
na'daki Israelitische Allianz, 1901 'de oluturulan Alman Yahudileri Yardm
Dernei ve 1 906 ylnda ortaya kan American Jewish Committee gibi
dier Yahudi yardm rgtlerinin ncl olarak kabul edilebilir.
slam dnyasndaki Yahudiler, Hristiyan Avrupa'sndaki gibi heterojen
bir gruptu. Grece tecrit edilmi olarak yaayan Yemenli Yahudilerin ve
Fransz egemenlik dnyasna uyum salayan CezayirliYahudilerin yaadk
lar ok farklyd. Badat, Beyrut veya skenderiye gibi ehirlerde kk bir
Yahudi grubu, toplumsal ve ekonomik sekinler snfna ykselmiti. ou
Msrl Yahudi henz 1 9 . yzylda Kuzey Afrika'nn veYakndou'nun di
er blgelerinden g etmi, kimi tekstil ticaretinde ve bankaclkta epey
zenginleirken dierleri de avukat ve doktor olarak saygnlk kazanmt.
*
I. Abdlmecid (ed.n.)
230
KISAYAHUDTARH
Yahudi st snf zerindeki Bat etkisi, yetitirme biimi, beslenme ve

kyafetlerde kendini gsteriyordu. Toplumsal olarak ykselen Yemenli Ya
hudiler, Osmanl fesini takarken Irakl Yahudiler, ngiliz kraliyet ailesine
yknerek Edward veya Victoria gibi adlar almlard.
. Sosyal yelpazenin _dier tarafndaysa Fas'n birok ehrinde Yahudiler,
Bat dnyasndan etkilenmeden kapal gettolarda (mellah) yayordu. Lib
ya'daysa yaalniarn, modern uygarln el demedii maaralarda srd
ryorlard. Ama ayn blge iinde zengin ile yoksul, dinci ve seklerlemi,
uluslararas . dnyay bilen ile mahallesinden dar adm atmayan Yahudiler
arasnda dnya kadar fark olabiliyordu. Tunus'ta Arapa ve talyanca konu
anYahudilerin kendi sinagoglar ve mezarlklar vard ve sadece kendi ara
larnda evlenirlerdi.Tunus'un Cerbe Adas'.ndakiYahudiler, bakenttekilere
oranla Fransz smge gcnden ok daha az etkilenmiti. Fas'ta ber
Yarmadas'.ndan kovulanlar (megoraim) ile eskiden beri Afrika'da yaayan
(toavim) .ailelerin torunlar arasnda bir ayrm vard.

'B adat'taki Yahudilerin yaklak yars yoksulluk snrnn altnda veya
snrnda yaarken bazlar btn Asya ktasna yaylan aile imparatorluklar
kurdu. Bu adan Irak'tan Bombay ve anghay'a kadar ubeler aan ban
ker .ve ;tccar ailesi Sassoon kadar baarls yoktu. eyh Sassoon Salah, 19.
yzyln banda Badat .paasnn maliye bakanyd. Gney Asya'ya kadar
uzanan ticareti aileye "Dou'nun Rothschildleri" lakabn kazandrmt.
Olu David, Bombay'da genileyen Yahudi cemaati iin muhteem bir si
nagog 'ina edip ehirdeki yetimhane, hastane, okul, mze ve ktphanele
re cmerte balarda:bulundu.
Sassoonlar Uzakdou'da neyse, Camondolar da Yakndou'da oydu.
Padiah'la yakn ilikileri bulunan Abraham Salomon Camondo ve kardei
Isaac;stanbul'daki en baarl bankalardan birini kurdular. Banka, Osmanl
:111paratorluu na verdii kredilerle Krm Sava'nn byk bir blmn
finanse etti. Abraham Camondo, Avusturya ve teekkrlerini gstermek
iin onu aristokratla ykselten talya hkmetlerine danmanlk yap
t. Camondo ailesi, tramvay sistemi ve ehrin dier teknik baarlarnda
nemli bir etkiye sahipti. Abraham'n olu Mo"ise, Paris'e yerleip nem
li bir ssleme sanat 'koleksiyoncusu . oldu. Camondolarn son torunlar
nn, yani Dou'nun Avrupallatrlmasnn byk destekilerinin bizzat
TETUAN'DANTAHRAN'A: SLAM DNYASINDAK YAHUDLERN
...
231
Avrupa'nn krban olmas, Yahudi ve Avrupa . tarihinin trajik ironilerin

den biridir. Mo1se de Camondo'nun olu Nissim, Fransz askeri olarak 1.
Dnya Sava'nda ehit dt; kz Beatrice, kocas ve iki ocuuyla bir
likte Nazi imha kamplarnda katledildi. Camondolarn bir zamank i n
. ne . gilnmzde stanbul'daki Camono Merdivenleri veya :P.aris'te Pare
Monceau'da dekoratif sanatlar mzesi olarak donatlan Hotel Camondo
gibi sadece tatan kalntlar tanklk ediyor.
232
KISAYAHUD TARH
Konstrktivizmin kurucularndan Rus avangart El Lissitski, 1919 ylnda Pesah

Haggadas'nn bir paras olan "Had gadia" arks iin resimler yapmtr. Lissitski, en
nemli Sovyet avantgartlarndan biriydi ve sanatyla Rus Devrimi'ni destekledi. Yahudi
kitap sanatna dair bu rnek,Yahudi gelenei ile ada sanatn birlikteliinin sunduu yeni
olaslklar temsil ediyor.
18
E R N OV S T ' D E N C E R NAU T ' Y E :
S AVA LAR ARA S I D N E M D E S YA S K R Z VE
KLT R E L G E L M E
okuluslu devletten ulus-devlete

Rose
Auslander,
Avusturya-Macaristan'da
okumu,
ilk
iirlerini
Romanya'da yaymlam, kendini Almanlarn denetiminde ina edilen bir

gettoda bulmu ve savan sonunu Sovyetler Birlii'nde' yaamt. Bunlar
iin doduu ehri terk etmek zorunda kalmamt. Deien, ehrin bizzat
kendisiydi: ernovits ad 1919'da Cernauti (Rumence) , 1940'ta ernovit
si (Rusa) , 1 941 'de tekrar Cernauti, 1 944'te bir kez daha ernovitsi olarak
deitirildi ve 1991 'den itibaren Ukrayna'nn bir blm olarak ernovtsi
adn tayor. ernovits'in nfusunun yarsnn Yahudi olduu 1 9 1 8-1939
aras dnem belirsizliklerin ve dnmn dnemiydi. Lemberg, Lw6w
(Lehe; sonra Ukraynaca Lviv); Posen, Poznai (Macarca) ve Pozsony da
ha nce Pressburg' a dnp bugn Bratislava oldu. Eski imparatorluklar
dt, yeni devletler kuruldu. Arada vatanndan ayrlp Amerika'ya g
eden ancak birka yl sonra en nl ernovitsli air Paul Celan' a iin
234
KISAYAHUD TARH
"insanlarla kitaplarn yaad" Bukowina'ya dnen Rose Auslander iin

de durum aynyd,
1. Dnya Sava yllar btnYahudi dnyasn adan nemli lde
deitirmiti. Birincisi, birok Yahudinin entegrasyonun tamamlanmasna

balad byk umutlar sava srasnda yok edildi. kincisi, sava hi bi
linmeyen boyutta fiziksel iddet ve rk dncelere yol at. ncs,
devletlerin,k ve ykseliiYahudilerin siyasi geleceini nemli lde
etkiledi. Birok Yahudi savan banda Romanovlarn, Habsburglarn ve
Osmanllarn okuluslu devletlerinde yaarken, kendilerini yeni ulus-dev
letlerde buldular. stne stlk ngilizler, Filistin zerinde denetimi ele
geirmi ve 1 9 1 7 Balfour Deklarasyonu'nda Yahudilere "Filistin'de milli
bir yurt" hakk vaat etmilerdi.
1. Dnya Sava balayana dek Yahudilerin kendilerini tam anlamyla
btnlemi hissetmedikleri lkelerde, yasalarn baaramadn siperler

baaracakt; ortak cephe deneyimi mevcut son farklar da amaya yardm
edecekti. 85000 Alman Yahudisi; imnarator ve vatan adna savaa gitti,
12.000'i bir daha dnmedi. Benzer durumlar dier lkelerde de yaand.
rnein, Fransa'dak i Heine Belediyesi ve Cezayir 46.000 askeri seferber
etmiti, bunlardan 6AOO' dm ve 40.000'in zerinde ngiliz:-Yahu
& askerden , 2.000'den . fazlas hayatn kaybetmiti. Yahudilere her zaman
olumlu davranmayan ar'n ordusunda da 600.000Yahudinin asker olarak

savat ileri srlr. Katoliklerin Katoliklere ate etmesi gibiYahudiler de
din kardeleriyle kar :karya kalmt. .
Buna ramen: sava srasnda, siperlerde bile, ksa, srede antisemitist
saldrlarn hedef tahtasna dnmlerdi, ne kadar vatansever olduklarnn :
nemi yoktu. Fransa ve ngiltere'de Yahudi cemaatleri byk lde,Do
u Avrupal gmenlerden oluuyordu. tilaf Devletlerinde, arlk reji

minden kamalarna ramen nasl Rusya'nn safnda savarlar, deniliyordu.
Kozmopolit olduklar sulamas her yerde duyulabiliyordu.Vatanseverlik
lerine inanlmyordu, oysa en nemli AlmanYahudisi filzof' Hermann
ohen, "Almanlk ile Yahudilik" simbiyozunun propagandasn yapyor

du; nasyonalizm asndan almaz "Hassgegang gegen England" (ngiltere'ye ,
Nefret arks] Ernst Lissauer'in kaleminden kmt ve inanl Siyonistler
bile iinde yaadklar devletler adna savaa gidyordu. Savan sonunda
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR ARASI DNEMDE SYAS KRZ .

..
235
Lovis Corinth: "Makabi - Hermann

Suasso, Isaac Israel " (1915). Hermann
Struck, Ortodoks birYahudi ve
inanl bir Siyonistti.Yine de
vatansever bir Alman olarak Prusya
niformasyla Rusya'ya girdi. Orada
Litvanyal Yahudilerle dorudan
temas etmesiyle Das ostjdische Antlitz
kitabnn izimlerinin esin kaynan
buldu; yazar Arnold Zweig da bu
kitaba Dou Yahudilerinin dnyasn
idealletiren metinleriyle katk salad.
ou Yahudi toplumsal adan takdir grmedi. Onlarn anlarnda da, si

perlerdeki antisemitizmin byk arl vard.
Buna karn bu sava deneyimiyle,Yahudi cemaat duygusunun snrlar
nn alm alnas gariptir. zellikle de asirnile olnu ailelerden gelen Alman
Yahudisi askerlerin, zgn grnen Dou Avrupal Yahudilerle karlamas,
onlar kendi kkenleri hakknda yeniden dnmeye itmiti. Bu karlama,
nce maddi olarak Dou Avrupa'nn eziyet iinde yaayan Yahudi nfusu
iin birka yardm komitesinin kurulmasyla sonuland. Ama manevi ola
rak da kimi Alman Yahudilerinde derin izler brakt. Yahudi zanaatlar ile
Talmud bilginleri kendi evrelerinde artk bilinmiyordu; manya'da Yidi
byk lde yok olnutu, ak yaananYahudilik bir yenilikti.
Savata yaananlar, btn Avrupal Yahudiler arasnda en ok Dou
Avrupal Yahudileri vurmutu. Alk ve salgn hastalklarn yannda res
mi dairelerin keyfiyetinin de kurban oldular. Nisan 1 9 1 5 'te Litvanyal
Yahudilerin ou, Rus askeri makamlar tarafndan tahliye edildi. arlk
236
KISAYAHUD TARH
ordusunun istilasndan sonra birok Galiyal Yahudi de benzer bir kaderi

paylat.Yidi dilleri ve Alman kltrne duyduklar hayranlk, DouluYa
hudilerin, Alman ve Avusturyal birliklerin potansiyel mttefikleri olarak
grlmesine yol amt. Ancak ubat 1 9 1 7'de arn devrilmesiyle ksa bir
sre soluklanabildiler ama sonrasnda devrim karmaas ve i sava yeniden
kurban vermeye balad.
Avrupal bir Yahudilik?

1 9 1 7-1 920 arasndaki devrim yllarnda yaanan olaylar, birka Yahudiyi
Avrupa tarihinde hi olmad bir ekilde siyasi olaylarn tam ortasna at.'..
mt. Rosa Luxemburg'un Yahudi cemaatiyle oktandr yollarn ayrm
olma, Mnih ve Budapete'deki Yahudi cemaatlerinin, Eugen Levine ve
Bela Kun gibi devrimci liderlerden iddetle uzak durmalar ve Lev Da
vidovi Brontayn'n, nam dier Troki'nin, Yahudi cemaatine hibir bi
imde aidiyetlik hissetmemesi antisemitistlerin umurunda deildi. Ancak
Yahudiler her eyin farkndayd:Trokiler dnyay alt st etseler de bunun
bedelini Brontaynlar deyecekti. O gnlerde halkn dikkatini eken ey,
Yahudilerin ilk kez nemli siyasi aktrler olarak gn yzne kmalaryd.
BerlinliYahudi Kurt Eisner'in henz bir gnlk Bavyera babakan olduu
8 Kasm'da Thomas Mann gnlne, bir "Yahudi alayn" yneten "Ya
hudi afacanlar" diye yazmt.

Ancak Yahudi kitleleri de, Ortadou Avrupa'daki, zellikle Ukray
na'daki sava sonras karmaalar srasnda, bir kez daha olaylarn ortasnda
kalmt. Bu lkede sren i savataYahudiler kendilerini btn cephelerin
arasnda buldular.Yahudi kart iddet, 1 9 1 9-1 920 Petlyura hkmeti sra
snda on binlerce Yahudinin lmne yol at. Ukrayna ehri Proskurov'da,
ubat 1919'da bir ahat gn 1 .500Yahudi Kazaklar tarafndan katledildi.
Polonya'da sadece 1 9 1 9 'da 1 06 pogrom gerekleti. Bu yzden de antiko
mnistYahudilerin, Kzl Ordu'yu bata kurtarc olarak karlamas elbet
te anlalr bir durumdu. Ama bu ordu ille de Yahudi halknn dostu deil
di. Rus Yahudisi air Isaak Babel, 1 1 Temmuz 1 920 tarihinde gnlne u
kayd dt: " . . . o eski ark, Yahudiler . . . Sovyet gcn kurtarc olarak
beklediler ve birden bire grlt, krba sesleri, pis Yahudiler."
Bat Avrupa'da buna benzer kitlesel bir katliam yoktu. Ama kk d
rc yenilgi ve bunun sonularnn damgasn vurduu Almanya'da ar
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR ARASI DNEMDE SYAS KRZ
...
237
saclar, ei benzeri grlmemi baarlar elde ettiler. Fransa'da antisemitist

"Siyan Bilgelerinin Protokolleri" bror yayld ve ou Yahudinin g
men olduu Byk Britanya'da yabanc dman sesler gitgide duyulur
hale geldi.Avrupa'nnYahudilerini artk isel deerlerden daha ok antise
mitizm bir arada tutuyordu. En ok asimile olan Yahudiler bile artk bun
dan kanamyordu. Bazlar Yahudi nefretine tepki olarak, 1 898'de Pro
testan olan Avusturyal besteci Arnold Schoenberg gibi Yahudilie dn
setiler. Schoenberg'in dn, Avusturya'da bulunan bir tatil yresindeki
otelde ad Yahudiye benzedii iin reddedildiinde balad ve 1933'te Pa
ris'teki bir sinagoga resmen yeniden girerek tamamland. Aradaki dnem
deyse Yahudilie youn bir biimde yaklap, Siyonist bir tiyatro oyunu ve
Musa ile Harun adl operayla yaratclnn zirvesine ulamt.

Ama antisemitizm dnda Avrupal Yahudileri bir arada tutan eyler
azd. Avrupa devletler dnyasnn dnm genel anlamda Yahudilerin
lehine gereklemiti. Artk ok sayda devlete dalmlard.Yzyl banda
toplam 1 1 milyon Yahudiden 8 milyonunun yaad okuluslu devlet
iinde, saysz ulus, din ve kltrden biri haline gelmilerdi. Polonya ve
Litvanya, ayrca snrlar epey geniletilen Romanya gibi ulus devletlerde
durumlar sava ncesine gre daha belirsizdi. Egemen ulus topluluuna
ait deillerdi ama Alman, Macar veya Rus aznlklarn tersine, karlarn
koruyacak bir lkeye de sahip deillerdi. ekoslovakya veya Yugoslavya
gibi yeni kurulan yapay devletlerde ou kez yeni oluturulan bu devlet
biiminin tek gerek temsilcileri olarak grlrken ekler veya Slovaklar,
Srplar, Hrvatlar veya Bosnallar tekiletiriliyordu.
Yahudiler Balkanlar'da, daha 1. Dnya Sava'ndan nceki yllarda et
nik olarak yeniden dzenlenen Avrupa haritasyla ilk deneyimlerini ya
amilard. Balkan Sava'nn ardndan yz binlerce Trk Dou'ya kaar
ken, Rum topluluklar, Bat Anadolu'dan kovulup Yunanistan'a yerlemiti.
Avrupa'nn en byk Yahudi cemaatlerinden birine sahip olan Selanik,
Trk egemenliinden Yunan egemenliine girmi ve burada yaayan Ya
hudiler, yzlerce yl barndklar ehirlerinde mi yaayacaklarna yoksa ber
Yarmadas'nda kovulduktan sonra kendilerini kabul edip. koruyan Os
manllara m sadk kalacaklarna karar vermek zorunda kalmlard. Bir an
lamda Balkan Sava, sonular asndan Yahudilerin 1. Dnya Sava'ndan
sonraki durumuna rnek oluturuyordu. Yahudiler kimdi ve yeni devlet
238
KISAYAHUDTARH
dzenine nasl uyum salayabilirlerdi? Selanikli Yunanllar Ortodoks H

ristiyan, Trkler Mslmand; Yahudilerse, Yahudiydi ite. Polonya'da da
benzer bir durum vard; Polonyallar Katolikti, ou Alman Protestan; Uk
raynallar Ukrayna Ortodoksu veya Yunan Katoliiydi. Yahudilerse Dou
ve Gney Dou Avrupa'da gerek dini gerekse etnik olarak Yahudiydi. Bu
nedenle de aznlk durumlar birok adan dier aznlklardan farklyd.
Bu durum da 1919 Paris Bar Konferans'nda belirginlemiti; Dou Av
rupal Yahudiler ulusal aznlk olarak haklarn talep ederken Bat Avrupal
Yahudiler, bu tr bir aznlk durumunu reddettiler. zgrln saland
lkelerdeYahudiler kendilerini birYahudi dini cemaatin yeleri olarak g
ryordu. Dier lkelerdeyse ulusal bir aznlk olarak kabul ediliyor, byk
lde Yidi veya Yahudi spanyolcas gibi evreden farkl bir dili konuu
yor, kyafetlerinden tannmaya devam ediyorlard ve Yahudilie zg mes
lekleri vard. Bu zellikler, 1 9 1 8-1939 dneminde yava yava zlmeye
balad ama yine de belirgin olmay srdryordu.
Avrupa'da Yahudi kimliini blen izgi, en belirgin biimde ekoslo
vakya rneinde gsterilebilir. Bohemyal Yahudiler Bat modeline uygun
olarak kltrlenmeyi izleyip byk lde Almanca veya eke konu
urken en doudaki Yahudiler kltrel adan Ortodoks Dou Avrupal
Yahudilerin parasydlar ve byk lde Yidi konuuyorlard. 1921 n.:.
fus saymnda,Yahudi cemaatine ait Bohemyal Yahudilerden sadece %15'L
kendilerini birYahudi ulusunun yeleri olarak grdklerini belirtmiti
(neredeyse tamam kendilerini Alman veya ek olarak gryordu), ancak
ekoslovakya'nn dousunda bunu belirtenlerin says %87'ydi. Aradaki
Moravya ve Slovakya gibi blgelerde Yahudilerin yaklak yars uyrukla
rnn Yahudi olduunu belirtmiti. Epey byyen Romanya'da da Yahudi
nfus arasnda nemli ayrmlar vard. Romanya Krall'ndaki eski Romen
cemaatleri, evrelerine kltrel adan byk lde uyum salamt; ye
ni elde edilen Moldova, Besarabya, Bukovina ve Transilvanya eyaletlerin
deki Yahudi cemaatleriyse ok daha geleneksel bir hayat sryordu.
1918-1939 dnemindeki en byk Yahudi cemaati olan Polonyal Yahudiler de olduka heterojendi. Polonya, 1. Dnya Sava'ndan sonra siyasi
bir birim olarak yeniden kurulduunda iine ald blgelerin bir ksm,
Yahudilerin kaderinin yz yldan fazla bir sre boyunca ayr derelerden
akt farkl devlete .aitti. Galiyal Hasidileri, Polonya'ya ait Vilna'da-
...
239
ki Mitnaggedim'e (Kartlar) kyasla Romanya'nn Besarabya'sndaki Ha

sidilerle daha ok ey birletiriyordu ve Almanca konuan Posenli (artk
Poznai:) Yahudileri de, Bialystok'taki din kardelerine kyasla Berlinli Ya
hudilerle birletiren daha fazla zellik vard. Krakow'da Lehe baslan tek,
Varova'daysa Yidi baslan iki Yahudi gazete yaymlanyordu. Polonya'nn
kimi byk ehirlerinde kltrlenen sekinlerin ziyaret ettii modern "ta
pnaklar" varken kk ehirlerde geleneksel dua odacklar olan ibtl'ler
daha fazlayd.
Avrupal Yahudiler birok adan blnmt. Geleceklerini nerede
gryorlard:Avrupa'da m,Amerika'da m, yoksa Filistin'de mi? Hangi di
li konuacaklard: Bulunduklar lkenin dilini mi,Yidi mi yoksa branice
mi? Siyasi olarak liberalizme, sosyalizme, komnizme, Siyonizme mi yoksa
ilgili devletlerin milliyetiliine mi sempati duyuyorlard? Dinlerini gele
neksel, modern Ortodoks veya liberal biimde mi icra ediyorlard ya da
hi mi icra etmiyorlard? Dmanlarla mcadele dnda onlar birbirlerine
balayan neydi?
ehir ve tara
1920'ler ve 1930'larda Yahudi nfusunun ounluu Avrupa'da yaamaya
devam ederken Yahudi merkezleri gzle grlr biimde kaymaya ba
lamt bile. 1900 ylnda (%69'u sadece Dou Avrupa'da olmak zere)
%82'si Avrupa'da yaarken, 1925 ylnda bu oran sadece (%51 'i Dou
Avrupa'da olmak zere) %62'ydi ve 1939 ylna kadar da paylar (%46'si
Dou Avrupa'da olmak zere) %57'ye dt. Kuzey Amerika ve biraz daha
az oranda Filistin,Yahudiliin yeni merkezleri olma konumuna ykselmi
ti. 1930'larn ortasnda en yksekYahudi nfusa sahip iki ehir ABD'deydi:
NewYork ve Chicago.
Yahudi nfus hareketlerinde devamllk gsteren bir zellik de 19. yz
ylda balayan kentlemeydi. Lodz'daYahudi cemaati 1 9. yzyl ortasndaki
2.700 kiiden 1920'li yllarda 150.000'e, Moskova'da da ayn dnemde
300'den 132.000'e ykselmiti. Orta ve Bat Avrupa ehirlerinde de ben
zer bir manzara sz konusuydu. Nfuslar,Viyana'da 4.000'den 200.000'e,
Berlin'de 10.000'den 170.000'e ve Londra'da 6 .000'den 200.000'e yksel
miti. 1 930'lardaYahudiler ounlukla byk ehirlerdeydi; baz lkelerdey
se neredeyse sadece bakentlerde bulunuyorlard: rnein, Danimarka'da
240
KISAYAHUD TARH
(%92), Fransa'da (%70), Avusturya'da (%67), Byk Britanya'da (%67) ve

Hollanda'da (%60) . Almanya'da 1933 ylnda btn Yahudilerin yars (
te biri sadece Berlin'de olmak zere) on byk ehirde yaarken bir nesil
nce ou Yahudinin kk ehirlerde bulunduu Sovyetler Birlii'nde
btn Yahudilerin %40' Moskova, Leningrad, Odessa, Kiev, Harkov ve
Dnyepropetrovsk olmak zere alt ehirde yayordu. Polonya'daysa tm
Yahudilerin drtte biri, Litvanya'daysa te biri hala kk ehirler ile
kylerde bulunuyordu. ou lkedeyse bir zamanlar hakim olan tara Ya-.
hudilii yok olma tehdidi altndayd.
Dou Avrupa'nn Yahudi nfusu belli blgeler ve ehirlerde younla
mt. ehirleri ziyaret edenler Yahudilerin varln gzle
grebiliyordu.
Polonya'daki Pinsk'te nfusun %75'ini, Ukrayna'daki Berdiev'de %65'ini

ve Romanya'daki Kiinyov ile Ya'ta %60'n oluturuyorlard.Almanya'da
ki baz kylerde bile, rnein Hessen'deki Rhina'da olduu gibi,Yahudiler
hala nfusun yaklak yarsn oluturuyorlard. Avrupa apnda da Yahu
dilerin varl byk ehir merkezlerinde fark ediliyordu. Varova'da
kiiden biri, Selanik'te drt kiiden biri, Budapete'de be kiiden biri ve
Amsterdam Yahudiydi; Viyana ve Sofya'daysa saylar nfusun %10'unun
zerinde kalyordu.Almanya'daysa Frankfurt %6 ile bir bykehirdeki en
yksek Yahudi nfusuna sahipti. Bat Avrupa Yahudileri, byk lde st
orta snf blgelerinde younlamlard ama yoksul gmen blgelerinde
de youn birYahudi nfus vard.
Yahudi cemaatlerinin yaps lkeden lkeye deiiyordu. Almanya'da
Yahudi cemaatleri, Hristiyan kilise cemaatleri gibi mali kazanlarn yele
rinden alnan vergiler zerinden elde ediyordu.Weimar Cumhuriyeti'nde
Yahudiler,Yahudilikten kmadan yerel cemaatten ayrlabilse de bir yerle
ime kayt srasnda Yahudi olduklarn belirttiklerinde ilk bata otomatik
olarak cemaatin yesi oluyorlard. Fransa ile Byk Britanya'daysa Yahu
dilerin dini cemaate ye olmalar salt gnll bir hareketti ve derneklerde
olduu gibi yelik creti denirdi. Bylece Berlin'de bir Yahudi Cemaati
Kurumu varken saysz Yahudi rgtnn yan yana var olabildii Londra
ve Paris'te bunun bir karl yoktu.Almanya ve Dou Avrupa'daki byk
Yahudi cemaatleri, kendi hayrsever kurulular, eitim kurulular ve spor
kulpleriyle ou zaman "ehir iinde bir ehir"diler. Selanik'te 30 sina
gog, birka hastane ve eczaneyle birlikte bir dizi okul vard. Cemaat tem-
..
. 241
silcileri, Dou ve Orta Avrupa'da Siyonistlerden Ortodokslara, liberallere

ve sosyalistlere kadar farkl listelerin birbirine kar etkin bir seim yar
srdrdkleri cemaat seimleriyle belirlenirdi.
Yahudilerin mesleki yaps lkesine gre birbirinden olduka farklla
yordu. Selanik'te Yahudi liman iileri, Anvers ile Amsterdam'da elmas ke
siciler,Alsace ile Gney Almanya'da hayvan tccarlar vard. Ama her y.;rde
Yahudilerin says ticaret alannda fazla ve tarmda belirgin biimde azd.
Bu alanda tarihsel koullar uzun bir sre sonra etkisini gsterdi. Sovyet
ler Birlii'nde Yahudilerin proleterlemesi hzla artt; iilerin says 1 926
ile 1935 yllar arasnda e ka.tland. Orta Avrupa'nn bykehirlerinde
zellikle Yahudi doktor ve avukat says yksekti. 1930'larn banda Yahu
diler Budapete ve Viyana'daki doktorlar ile avukatlar arasnda ounluu
oluturuyordu; sz konusu ehirlerin niversitelerindeki Yahudi renci
lerin saysnn yksek olmas da bu durumun bir izdmyd.Yahudile
rin devlet memurluuna al:mas konusunda fiili ayrmclk hala srd
iin Yahudi profesrler, hakimler ve retmenlerin says belirgin biimde
daha azd. Mesela iki avukattan birinin Yahudi olduu Macaristan'da, tm
hikiinlerin %4'nden az Yahudiydi. Zanaattaysa Bat ile Dou Avrupa
arasndaki izgi zellikle belirgindi. Loncalarn yz yllar boyu Yahudi
leri dladklar Bat Avrupa'da ok az Yahudi zanaatkar alrken Dou
Avrupa'da ok sayda Yahudi terzi, ayakkabc, frnc ve kuyumcu vard.
Btn Avrupa'da Yahudi halk ekonomik kten ikayet etmeye ba
lamt. Polonya ile Macaristan'da antisemitistlerYahudi iletmelerine kar
ykc boykotlar dzenledi; ayn zamanda niversitelerdeki Yahudi ren

cilerin says da kstlanacakt. Peki, Avrupa'y neden daha ok Yahudi terk
etmiyordu? Bunun nedeni g olanaklarnn snrl olmas deildi. ou
Yahudi, yaad lkede Hristiyan komular gibi kendisini evinde hisse
diyordu; ehrine veya kyne duygusal adan balyd ve dmanlklarn
artn geici bir darbe olarak gryorlard. Ayrca byk b.ir bask altnda
olan tek halk grubu da deillerdi. Polonya'daki Ukraynallar, Romanya'da
ki Macarlar ve ekoslovakya'daki Almanlarn hepsi de ounluun hakim
olduu bir ulus devlette aznlk olarak yayordu. Katolikliin veya Protes
tanln egemen olduu bir blgede Protestan veya Katolik olarak yaamak
da her zaman ho deildi. Sosyalistler ile milliyetiler sokaklarda savayor
du ve ekonomik kriz milyonlarca isiz yaratyordu. Byle geni bir bak
242
KISAYAHUDTARH
asndan bakldnda, Yahudilerin zel durumu genel olarak zaten daha

karanlk bir durumun parasyd. ou Yahudinin gndelik yaamna, ne
fiziksel iddet ne de devlet zulm damgasn vuruyordu. Yahudi olmayan
komular gibi onlar da geimlerini kazanmak, ailelerini beslemek, dini
cemaatlerinin, belediyelerinin ve vatanlarnn bir paras olmakla megul
d. Baka ktalara g etmek ou iin son areydi.
Vatandalk
ve
snrlar
1. Dnya Sava'ndan sonra Avrupal Yahudilerin durumu ou lkede
kat stnde dzelmiti. Avrupa'nn sava sonras toplumlarnn ou

nun anayasasnda dini nedenlerle ayrmclk yasaklanm ama yeni anaya
salarn bu vaatleri nadiren uygulamaya geirilmiti. Aznlk haklar ou
zaman sadece yabanc -zellikle de Amerikan- basksyla anayasalara so
kulmu ve halk tarafndan fazla benimsenmemiti. Sovyetler Birlii'nde
antisemitizmin anayasada knanmas, devam eden Yahudi kart duygular
ve siyasi nlemler zerinde somut etkiler yaratmamt. Hem Rusya'da
hem de Almanya'da Yahudiler ilk kez en yksek devlet grevlerine yk
selebilmiti. 1917'de Komnist Parti, Merkez Komitesi'nin 21 yesinden
S'i Yahudi kkenliydi. Ama bu grevlerden Yahudiler, ykseldikleri gibi
ortadan da kayboluyordu. Alinanya'nn en nl Yahudi siyasetisi, Di
leri Bakan Walther Rathenau, arlk yanllarnn hedef tahtas olmu ve
grevinde geirdii birka aydan sonra da bir suikasta kurban gitmiti. Or
ta Avrupa'nn dousundaki pek ok devlette Yahudilerin en yksek dev
let grevlerine ykselmeleri hfila hayal bile edilemiyordu. Bat Avrupa'da
benzer engeller yoktu. ngiltere'de Yahudiler birka liberal kabinede, hatta
Lloyd George'un sava kabinesinde temsil edilirken Fransa'da 1930'larda
U:on Blum babakan olarak grev yapmt. talya'da Nasyonal Sosyalist
lerin (Nazilerin) etkisiyle ancak 1938'de antisemitist kanunlar yrrle
koyan Faist Parti'de,Yahudiler bile vard.
Avrupa'daki nlYahudi siyasetilerin says genel olarak snrl kalrken
Yahudilerin kltr hayatnda oynadklar rol gz ard edilemiyordu.Alman
edebiyat Franz Kafka, Franz Werfel, Stefan Zweig, Arnold Zweig, Alfred
Dblin, Arthur Schnitzler, Jakob Wassermann veya Lion Feuchtwanger
gibi adlar olmasayd ne halde olurdu? Walter Benjamin ve Siegfried Kra
cauer gibi eletirmenler Leopold Sonnemann'n Frankfurter Zeitung unda
'
...
243
veya Mosse ve Ullstein ailelerine ait byk Bedin gazetelerinde makale

ler yaymlyorlard. Arnold Schnberg'in mzii, Max Reinhardt'n tiyat
ro ynetmenlii, Elisabeth Bergner'in oyunculuu, Max Liebermann'n
resmi ve Erich Mendelssohn'un mimarisi Weimar Cumhuriyeti kltr
zerinde belirgin izler brakt. Albert Einstein ile. Sigmund Freud, kendi
alanlarnda yeni bak alarna yol atlar. Almanca konuan dnyann d
nda nl Yahudi entelekteller, bilim insanlar, yazarlar ve sanatlar liste
si sonsuzca uzatlabilir. Bunun iin Rusya'da Osip Mandelstam, Fransa'da
Henri Bergson, talya'da Italo Svevo veya Polonya'da Bruno Schulz'u an
mak yeterli. "Frankfurt Okulu", tpk Mamburg'taki Aby Warburg evresi
ve psikanalizin byk bir blm gibi Yahudi adlarla ilikiliydi.
Yahudilik bilimi, 1919 ylnda antik tarihi Eugen Taubler ynetiminde
Berlin'deki Yahudilik Bilimi Akademisi'yle birlikte ilk kez nemli bir se
ktiler aratrma kurumuna sahip olmutu.AncakYahudi aratrma merkez
leri 1920'lerde gitgide baka lkelere kayd. Vilna'daki Yahudi Bilim Ens
titsYIVO,Varova'daki Yahudi Aratrmalar Enstits gibi Polonya'daki
yeni aratrma merkezlerine aitti. Kuds'teki Yahudi Aratrmalar Ensti
ts, yeni kurulan brani niversitesi'nin zyd. Ama Modern Yahudi
Aratrmalar, Yahudi Felsefesi iin Harvard niversitesi ve Yahudi Tarihi
iin NewYork Columbia niversitesi'nde olmak zere kendi krslerini
ilk kez Kuzey Amerika'nn saygn niversitelerinde elde ettiler.
Amerika Birleik Devletleri'nde zellikle gmen ocuklarnn A
merikanlatrlmas, 1918-1939 dnemine damgasn vurdu. 1920'ler ve
1930'larn dergileri, tiyatrolar ve film prodksiyonlaryla Yidi kltr
hala canlyd. Yahudi sahnesi ve daha sonra da Yidi filmlerinin yldzlar zellikle de Boris Tomashefsky ile Molly Picon- gmenlerin kahraman
larna dnt. Ama eilim akt: Yidi dili yava yava yerini ngilizceye
brakacakt. Bu durum zellikle NewYork'un dnda aka grlyordu.
1924 ylnda Chicago'da iki, Cleveland ve Philadelphia'da da birer Yidi
gazete vard. Krkl yllarn sonunda sadece New York'ta bir Yidi gazete
kalm ve tiraj da srekli azalmt.Yidi tiyatrolar kapanyor veya kl
yor, seyircileri de yalanyordu.
Ayn zamanda gitgide daha ok Yahudi, Birleik Devletler'in popler
kltrne dahil oluyordu. George Gershwin ile Benny oodman, m,
zikte yeni bir r temsil ederken Yahudi bir kantorun olunun kaderini
244
KISAYAHUD TARH
anlatan Al Jolson'l The]azz Singer (1927) ilk sesli filmdi; Hank Greenberg
nl bir beyzbol yldz olmutu. Warner Brothers veya Louis B. Mayer
gibi Hollywood'daki byk film stdyolar Yahudiler tarafndan kuruldu.
Yine de Amerikan toplumuna girmek iin almas gereken birok engel
vard. Amerikan niversiteleri Yahudi rencilerin kabuln zorlatryor
du. Sanayici Henry Ford, The Dearborn Independent dergisinde ad km
Siyon Bilgelerinin Protokolleri'ni The International ]ew: The VVorld's Fore
most Problem* balyla yaymlamt. Gney eyaletlerinde Yahudiler Siyah

larla birlikte Ku Klux Klan'n hedef tahtasyd. Dier taraftaysa 1935 'teki
sokak atmalar srasnda, zellikle Harlemli Siyahlar tarafndan Ekono
mik Buhran'dan sorumlu tutuldular. Peder Charles Coughlin'in radyodaki
antisemitist tiratlarn da yaklak 30 milyon insan dinledi.
Buna bir de Avrupa'daki akut tehdide kar nasl davranlmas gerektii
sorusu da eklendi. Nasyonal Sosyalistlerin ykseliine Amerikan Yahudi
rgtlerinin sokak protestolar elik etti. Bu protestolarn ana dzenleyi
cilerinden biri, reform yanls rabbilerin eitimi iin New York'ta Jewish
Institute ofReligion' kuran ve 1936 ylnda hayata geirilen DnyaYahu
di Kongresi'ne bakanlk eden reform rabbisi ve Siyonist Stephen Wise'd.
Avrupa'dan g sryordu ve zellikle 1 930'larda Amerika'ya nemli en
telekteller ve bilim insanlar getirmiti. Albert Einstein, aralarndaki en
nlsyd. New Yorker New School for Social Research byk lde
gmenlere dayanrken rabbi fakltelerinde ve Cincinnati'deki Hebrew
Union College'de eitimcilerin byk blm mltecilerden oluuyordu.
1918-1939 dneminde btn Avrupa'da g etmek iin nedenler oktu.
Dou Avrupa'da, vaat edilen zerklik, byk lde bir hayal olarak kalm
t. Polonya'da Yahudilerin maazalarn pazar gn amalar yasakt ve bu
durum birou iin gelirlerinin altda birini kaybetmek anlamna geliyordu,
nk onlar da ahat yznden cumartesileri kapalyd. Eitim alannda
Yahudiler Yidi veya branice eitimle kendi okullarn ynetebiliyorlard
ama devlet tarafndan mali olarak desteklenmiyor ve ou zaman da mezu
niyetleri devlet tarafndan kabul edilmiyordu. 1934 ylnda Polonya Aznlk
Szlemesi'ni resmen geersiz ilan etti. Litvanya'da aznlk haklar daha yir
mili yllarda ortadan kaldrlmt.Yahudilerin aznlk haklaryla korundukla
r devletler sadece ekoslovakya ve birka kstlamayla da Letonya'yd.
*
okuluslu Yahudiler: Dnyann En nemli Sorunu (ed.n.)
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR ARASI DNEMDE SYAS KRZ ..

.
245
Litvanya doumlu, ocukken Amerika' ya g eden Ben Shahn, toplumsal gerekiliin en

nemli ressamlarndan biriydi. 1936-1938 yllarnda New Jersey'deki bir zamanlar Yahudi
tekstil iileri iin planlanan Jersey Homesteads yerleimine (bugn Roosevelt) bir duvar
resmi siparii ald. Bunun iin de Haggada'y anmsatacak ekilde blmden oluan ve
Avrupa'da egemen olan klelikten balayarak, g ile kurtulua, buradan da Roosvelt'in
Yeni Dzen'i zerinden kurtulua kadar uzanan bir resim yapmay seti. Buradaki birinci
blm, iinde anaristler Sacco ile Vanzetti'nin naalarnn bulunduu tabutlarn altnda
Albert Einstein ile Shahn'n annesinin ban ektii bir gmen grubunu, Ellis Adas'ndaki
gmen dairesi ve Lower East Side'deki atlyelerin nnde gsteriyor.
Londra Whitechapel, Paris Marais, Viyana Leopoldstadt ve Bedin Ale

xanderplatz etrafnda olduu gibi, Bat Avrupa metropollerinde Dou Av
rupalYahudiler 1. Dnya Sava' ndan sonra daha ok grnr hale gelmi
ti. ngiliz Yahudi cemaati, FranszYahudi cemaati gibi byk lde Dou
Avrupal gmenler ve onlarn ocuklarndan oluuyordu. Ama ikinci ve
zellikle de nc nesil bu yeni gettodan kamaya alyordu. Birou
yemek kanunlarnn bir ksmna sadece evde uyuyordu ve sadece nemli
bayramlarda sinagogu ziyaret ediyordu, Yahudi adlarn deitirip ngiliz
. veya Fransz evrelerine asimile olmaya alyorlard. zellikle st snflara
kabuln snrlar vard: Golf kulpleri ve sekin yatl okullar Yahudileri
kolayca ye olarak kabul etmiyordu.
246
KISAYAHUDTARH
Weimar Cumhuriyeti, birok baka alanda olduu gibi toplumsal en

tegrasyon konusunda da Dou Avrupa'daki gelimelerle Bat Avrupa dev
letlerindeki gelimeler arasnda kalmt.Artan ve radikalleen bir antisemi
tizme ramen ou Alman Yahudisi kendisini Almanya'ya entegre olmu
hissediyordu.Yahudi olmayanlarla yaplan evliliklerin hzla artmas,Yahudi
olmayan toplumun bir kesimi ile Yahudiler arasndaki snrlarn yava yava
mulaklatna dair bir iaret olabilir. Kimi Yahudiler 1. Dnya Sava'ndan
nce erimeleri imkansz grnen toplumsal konumlara ykselebiliyordu.
Bylece Max Liebermann, Prusya Sanat Akademisi'nin bakan ve Ernst .
Cassirer Hamburg niversitesi rektr olmutu. Ama ikisi de antisemitist
hakaretlerle kar karya kald. ou Yahudi, genel spor derneklerine veya
kltr rgtlerine yeydi. Byk ehirlerde adacklar halinde geleneksel
yaam biimini srdren kk Ortodoks Yahudi cemaatleri vard; tara
da geleneksel yaam biimlerini srdrenler kentlere nazaran ok daha
azd. ou bykehirlerdeki orta snfa dahildi, Aydnlanma'nn liberal
gelenekleriyle zdeleiyor, Goethe ile Schiller okuyup " 1920'lerin Altn
a"nn parlak kltr ortamnn keyfine varyordu. Gitgide glenen
ar sa partilerin temsil ettii ve sokakta Yahudilere veya kaplca ziyaret
ilerine kar sokak iddeti eklinde seyreden antisemitizme kar kaytsz
deillerdi ama bunlarn, devletin emrettii Yahudi kart nlemlere yol
aacan kimse dnemiyordu.
Yahudilerin Sovyetler Birlii'ndeki durumu daha az karmak deildi.
arlk Rusya'snda, btn devlet kstlamalarna ve srekli yaanan p'og
romlara ramen dinlerini zgrce icra edebilmilerdi. Bolevik egemen
liinde pogrom korkusu ortadan kalkmt ama artk dinlerini rahatsz
edilmeden icra edemiyorlard. ahat' a riayet etme, yeni doan erkeklerin
snnet edilmesi ve dini adan yenmesi uygun olan gdalarla beslenme
zel alana atlmt ve sklkla gizli gizli uygulanyordu.Yahudilerin, bir uy
ruk olarak tannmamalarna ramen dier milli aznlklarn aksine aznlk
haklar yoktu. Sadece Siyonistler ile liberal Diaspora milliyetileri deil,
"Bund" gibi sosyalist Yahudi partiler de yasakt.
Bolevikler nce Yahudi meseleleri iin bir komiserlik, sonra da Kom

nist Partisi'nde birYahudi seksiyonu ("Yevsekziya") kurarak gelenekselYa
hudi cemaat yapsnn dalmasna zemin hazrladlar. ki kurumun grevi,
uzun vadede zerk Yahudi kltrn ortadan kaldrp Yahudileri "yararl
...
247
vatanda"lara dntrmekti. Sovyet egemenliinin ilk on ylndaysa hala

elikili eilimler vard. Yidi kltr, Yidi konuan kitleleri siyasi olarak
etkilemek amacyla ksmen desteklenmiti. Ksa vadeli olarak hem Yidi
Devlet Tiyatrosu hem de "Habima ha-'lvrit" (brani Sahnesi) tiyatrosu,
Moskova'da etkin olabildi. Habima Tiyatrosu, 1920'lerin balarnda Sov
yetler Birlii'ni terk etti,Avrupa'da gerekletirdii baarl turneden sonra
yeni kurulan Yahudi devletinin milli tiyatrosu olarak Kuds'e yerleti. Si
yonist giriimlerin karsna kendi blgesel Yahudi projesini koymaya al
an Stalin, 1928 ylnda Uzak Dou'da bulunan az gelimi Birobican bl
gesini zerk bir Yahudi blgesi olarak ilan ettirdi. Burada bir tala iki ku
vurmak istenmiti: Bir yandan Filistin' e bir alternatifsunmak, dier yandan

da nfusu az olan bir blgeyi parlayan bir Sovyet eyaletine dntrmek.
Ama in'e snr olan bu blge, Yahudilere pek ekici gelmemiti. 1933
ylna kadar 8.000Yahudi Birobican'a tansa da aslabu ehrin toplam n
fusunun %20'sinden fazlasn tekil etmediler.
Btn kstlamalara ramen asimilasyon, baarnn bir lt olarak
kabul edilecek olursa Sovyet-Yahudi deneyimi baarl bir yk olarak
.
deerlendirilebilir. Yeni Sovyet toplumunun bir paras olmak isteyen ve
bunun karlnda da Yahudiliklerinden vazgemeye hazr olan Yahudiler,
bunu o ana kadar ei benzeri grlmemi bir lde yapabildiler. Yeni
sekinlerin ounun Yahudi olmamasna ve ou Yahudinin de yeni yne
timle bir zdelik kuramamasna ramen, yeni devletin ynetici snfnda
yer alan Yahudilerin oran nispeten yksekti. Bunun nedenleri apak or
tadadr. Eski ar egemenlii tarafndan dlanmlard ve en yksek eitim
dzeyine sahip snfa mensuptular. Sovyetler Birlii'nde ykselme, eitim
le gerekleecekti. Grece yksek Yahudi nfusa sahip blgelerde, akade
mik olarak eitilmi meslek gruplarnn ounluunu Yahudiler oluturu
yordu. Ukrayna'da il. Dnya Sava'nn arifesinde di hekimlerinin %70'i,
eczaclarn %59'u, avukatlarn %45'i ve niversite profesrlerinin %33'
Yahudiydi. Sovyetler Birlii'nin uluslararas ne sahip mzisyenlerinin ve
satran oyuncularnn neredeyse tamam Yahudi kkenliydi. Yahudi ko
mnistlerin ou Yahudi kkenlerini arkasnda brakmay nemsemese de
evreleri ou zaman Yahudi olduklarn hatrlatyordu. 1930'larn ikinci
yarsnda Stalin'in kendi ynetim kademesini kkl bir biimde yok et
mesiyle birlikte etkili siyasi konumlarda ok az Yahudi kalmt.
248
KISAYAHUDTARH
Marc Chagall'n ber Witebsk (Vitebsk zerinde) adl resmine dair bu incelemede g e
den Yahudilerin kaderi, ehrin zerinde szlen birYahudi glgesiyle temsil ediliyor. Cha
gall, nceleri devrime ilgi duyup 1918 ylnda doduu ehirde, Beyaz Rusya'da yer alan
Vitebsk'te El Lissitski, Kazimir Malevi, van Puni ve baka avangart sanatlarnn etkili
olduu bir sanat okulu kurdu. Devrimin hayal krklna uratt Chagall, 1922 ylnda
Sovyetler Birlii'ni terk etti.
Yahudiler,
gerek Weimar
Cumhuriyeti'nde
gerekse
Sovyetler
Birlii'nde, tarihi Fritz Stern'in bir zamanlar dedii gibi, "baarlarnn

bedeli"ni dyordu. inde yaadklar toplumla btnletikleri lde ra
dikalleen nasyonalist Yahudi kart unsurlar tarafndan reddedilmilerdi.
Bilimsel bir dil veya popler romanlar kisvesi altnda k senaryolar
ortalkta dolayordu. 1. Dnya Sava'nn arifesinde Alnan Siyonist, yazar
ve doktor Felix A. Theilhaber "Alman Yahudilerinin k"* almasn
yaymlamt. Ona gre en azndan AlmanYahudiliinin birka nesil iinde
zlmesine yol aacak olan ey antisemitizm deil, asimilasyondu. Yirmi
yl sonra komnist Otto Heller byle bir zlmeyi ideal zm olarak
Der Untergang der deutschen]uden (.n.)
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR ARASI DNEMDE SYAS KRZ.
..
249
grd. "Yahudiliin k"* kitab, "Yahudi Sorunu"nu kkten zecek

olan snfsz bir toplumu savunuyordu.
Yahudi Rnesans' ve Siyonist Siyaset

Birileri
kten, dierleri yeniden doutan sz ediyordu. Yahudi
Rnesans', ilk nce Martin Buber gibi kltrel Siyonistler tarafndan bir
slogan olarak kullanlmt; 1920'ler boyunca da herkes tarafndan kullanl
maya balad. Bu kavramla, asimile olmu ailelerden geleh ok sayda Ya
hudinin tekrar Yahudiliklerine dnmeleri kast ediliyordu. Gitgide artan bir
anonimleme ve yabanclama anda gen Yahudiler, antisemitizme tepki
olarak ama ayn zamanda da yeni kesinlik ve ortak ba araynn ifadesi ola
rak tutunacak yeni bir dal aryordu. Gitgide daha fazla ocuk Yahudi okul
larna gidiyor, genlerYahudi genlik dernekleri kuruyor, yetikinlerYahudi
yetikin eitiminin eitli biimlerine katlyordu. Almanya'da bu trden gi
riimlerin en baarl rnei, 1 9 1 9 ylnda Frankfurt'ta alan ve baka ehir. lerde de taklit edilen cretsizYahudi retim eviydi. Bu retim evi, kendisi
de tam vaftiz olmak zereyken, nce terk etmek istedii dini aratran filo
zof Franz Rosenzweig'le yakndan ilikiliydi. Aratrmasndan sonra Martin
Buber'le birlikte Pentateukhos'u ve modern Yahudiliin en nemli felsefe
yaptlarndan biri olan Stern der Erlsung'u [Kurtuluun Yldz] tercme et
mi ve modern Yahudi yetikin eitiminin kurucusu olmutu. Artk rabbiler
ve din retmenleri gibi "profesyonel Yahudiler" deil, bizzat Rosenzweig
gibi Yahudilie "evreden merkeze doru" tekrar yaklaanlar retmenlik
ilevini yerine getirecekti. Bu konsept baarl olmutu ama Rosenzweig'n
ar bir hastala yakalanmasyla birka yl sonra aniden kesildi. Eski Ahit
tercmesindeki yol arkada Martin Buber,Alman Yahudiliindeki ikinci en
byk entelektel kiilikti. Onun din felsefesine dair yazlar, zellikle Al
man Yahudilerin gen nesli iinde klt konumuna ulat.
Batda Yahudi kltr oul kimliklere bir baka alann daha eklenmesi
demekti. Mesela Lion Feuchtwanger'in Yahudi temalar ileyen romanla
r, hem Alman hem de Yahudi kltrnn parasyd ve Yahudi olmayan
okurlara da ulayordu. Bu durum, her ne kadar ada, davurumcu ei
limlerin etkisinde olsalar bile Dou Avrupa'da sadece Yahudilerin eritii
Yidi kltrnn aka tersiydi.
*
Der Untergang des]udentums (.n.)
250
KISAYAHUD TARH
Polonya'da, Siyonist ynelimli branice konuulan okullardan tutun

farkl zelliklere sahip dindar Ortodoks okullara, buradan da sosyalist .
Bundularn kktenci sekler okullarna kadar farkl ynelimlere sahip
bir Yahudi okul sistemi ama din alannda da gerek batda gerekse douda
nemli hareketler vard. Rusya dini hayatn merkezi olma konumunu kay
betmi olsa da Hasidilik merkezleri, Polonya'da ve Dou Orta Avrupa'nn
dier lkelerinde varlklarn srdryordu ve ABDgitgide daha fazla Ha
sidi rbbeyi taraftarlaryla birlikte kendine ekti. Lublin'deki "Yeiva Hah
mei Lublin" Talmud eitiminin yeniliki bir merkezine dnt. Weimar
Cumhuriyeti'nde birka Ortodoks dnr kendinden sz ettirdi, ama Al
man rabbiler arasnda ne kan kii, ok net bir biimde Leo Baeck'ti. Ba
eck sadece yazlaryla (Das Ui?sen des ]udentums [Yahudiliin z], 1905)
ne kmam, deiim annda Alman Yahudiliinin manevi lideri de oldu.
O, ortann adamyd; Siyonist olmadan Siyonizme iyi niyetle bakyor ve
Ortodoks olmadan Ortodoks yaam biimine sayg duyuyordu. Yahudi
cemaatlerinde, 1933'ten nceki yllarda siyasi liderlik iin iddetli bir m
cadele yaand. Almanya'nn en byk cemaati,Yahudi Halk Partisi olarak
ortaya kan Siyonistler, Berlin'de Ortodokslarla birlikte uzun sredir tar
tmasz bir biimde ynetimde bulunan liberalleri 1926 ylndaki cemaat
seimlerinde yenmi ama 1930 ylnda tekrar muhalefete itilmilerdi.Viya
na'daysa Siyonistler cemaat meselelerine 1930'larda hakim oldular.
Siyonizm, 1917 Balfour Deklarasyonu'ndan sonra Yahudi dnya
s iinde artk gz ard edilemeyen bir olgu haline gelmiti. Almanya ile
Avusturya'da baars (olduka az) gmen saysndan ziyade Yahudi hal
knn kendine dair algsnn deimesi, Yahudi eitim sisteminin baarl
biimde gelimesi ve Yahudi cemaatlerinin ksmen geni "halk cemaat
leri" halini almasyla llebiliyordu. Siyonist "Gegenwartsarbeit"in, ya:ni
"bugn iin alma"nn nemli bir direi de Yahudi spor derneklerinin
kurulmasyd. Max Nordau'nun bir "kuvvetli Yahudilik" kurma talebine
dnlerek yzyl balarndan beri, Makabi ("Makabiler") , Hakoah ("Kuv
vet") veya Hagibor ("Kahraman") gibi kahramanlk tns tayan adlarla /
dernekler kuruldu. Birok Yahudinin gurur kayna olan Hakoah Wien,
1 925 ylnda Avusturya futbol ampiyonu oldu ve birok uluslararas baa
rya imza att. Aka Siyonist olan derneklerin yannda taraftarlarn zel
likle Austria Wien veya MTK Budapete gibi burjuva Yahudi ortamndan
...
251
kazanan ve "Yahudi kulpleri" olarak adlandrlan kulpler de vard. 1932

ylndaYahudi bir bakan ve antrenrle Almanya ampiyonluunu kazanan
EC. Bayern Mnchen de zaman zaman bir "Yahudi kulb" olarak adlan
drlmtr. Kas ve beyin gc arad bir ortaklk kurard. Mesela Friedrich
Torberg, Hagibor: Prag takmyla ekoslovakya sutopu ampiyonu oldu,
dier yandan da herhalde bir sutopu roman (Die Mannschaft, 1935) yazan
tek yazard. Siyonizmin Orta Avrupa'daki bir baka baars da saflarna
Siyonist olmayanlar da ekmesiydi; zellikle Filistin kurulurken. rein,
bu amala 1920 ylnda: .kurulan Keren Hayesod Yahudi Filistin Fonu, Si
yonizmi olumsuz ve kukucu bir ortamda "salonlara soktu".
Sovyetler Birlii'nde, balangta branice ve Yahudi kltrn destek
leyen giriimlere kar ksa sreli bir aklk politikasndan sonra "Yevsek
ziya" ile her trl Siyonist etkinlik yasakland. Orta Avrupa'nn dousu
nun ou blmnde ortam, Siyonist hareket asndan neredeyse idealdi.
ekoslovakya'nn en dousu veya Romanya'nn Maramure ehrindeki
gibi kat Ortodoks nfusun bulunduu, Bohemya ve Macaristan'n kimi
blge:leri gibi Yahudi nfusun grece gl bir biimde asimile olduu
blgeler, birer istisnayd. Ama genel olarak Orta Avrupa'nn dousu, dnya
savalar arasndaki dnemde sadece Siyonist etkinliklerin deil Filistin'e
gn de merkeziydi. Buna, L Dnya Sava'ndan sonra .Estonyallar ve
Litvanyallar gibi kk halklarn bamszlklarn elde etmeleri ve eski ,
Polonya ulusunun yeniden oluturulmas gibi tevikler eklendi. Bu ortam
da birok kiiye gre Siyonistlerin de zaman. glmi gibi grnyordu.
Belediye salonlarnn fethinden sonra imdi en nemli ama braniceyi
Diaspora'ya kltrel olarak yaymak ve gen nfusu g iin seferber et.:.
mekti.
ekoslovakya'da Siyonizm, Cumhurbakan Tomas Masaryk'in gster
dii sempati sayesinde. bir sreliine sekinlie bile ulat. 191 8-1939 d
neminde ek topraklarnda (Karlovy Vary ile Pragh) Siyonist kongre
yaplrken, Macaristan'da Siyonist Birlik ancak 1 927 ylnda yasal bir stat
ye kavutu. Gerekten g edenlerin says iki lkede snrl kald, ayn du
rum Parlamento'ya Siyonist milletvekillerinin seildii komu Romanya
iin de geerliydi.Ytizde olarak en ok aktif Siyoniste ve.Filistin gmeni
ne sahip olan lke, gitgide Yahudiler arasnda kaybolmaya yz tutmu bir
kesimin egemen dil ve kltrle zdeletii kk Litvanya'yd.
252
KISAYAHUDTARH
Siyonist etkinliklerin odanysa yaklak 3 nilyonluk Polonyal Ya

'hudiler oluturuyordu. Polonya Parlamentosu Sejm'de zaman zaman 30
Siyonist milletvekili oluyordu, ok sayda Yahudi basn organ genellikle
Siyonizm taraftaryd, Siyonist genlik hareketinin 100.000 yesi vard ve
40.000'in zerinde renci, branice konuulan Tarbut okullarnda oku
yordu. Filistin' e g edenlerin says 1919-1942 yllar arasnda yaklak
140.000 Polonya Yahudisiyle snrl kald. Ayn zamanda Polonya'da ise Ya
hudiler aras siyasi farklar Bat Avrupa'dakinden ok daha belirgindi. Epey
paralanm Siyonist gruplarn karsna asinilisyon taraftarlar, Ortodoks
lar, sosyalist Bundular ve zerklik taraftarlar kmt; bunlarn arasnda
1920'lerde ciddi sayda taraftar toplayan Vladinir Jabotinsky'nin burjuva
revizyonistleri de bulunuyordu. Revizyonistler sadece Gney Afrika'da
benzer bir neme sahipti; burada grece kk bir Yahudi nfus arasn
da Siyonistler zellikle glyd. 1 920'lerde Gney Afrika'nn Keren
Hayesod' a [Vakf Fonu] kii bana katlm dnya apndaki en yksek
orand. 1930 ylnda Gney Afrikal Siyonistler Birlii' ne 200 farkl rgt
dahil olmutu bile.
Amerikan Birlii, 1918-1939 dneminde saysal olarak en gl Si
yonist lke birlii katna ykseldi. Dou Avrupa'dan farkl olarak burada
Filistin' e g etmeyi gerekten isteyenlerin says azd. ou zaten k
sa bir sre nce Amerika'ya g etmiti. stisnalardan biri Kiev'de doup
Milwaukee'de byyen, gelecein srail babakan Golda Meir'di; 1921
ylnda Filistin'deki bir Kibutza yerleniti. Oysa genelde Amerikal Si
yonistler, aktivist tutumlarndan ziyade hayrseverlikleriyle ne kyordu.
Dou Avrupal Yahudi gmenlerin, Alman-Yahudi kurumlarnn ak
direniine kar kurduklar ABD'deki Siyonist rgtler, ncelikle toplum
sal takdir elde etmek iin mcadele etnilerdi. u nedenle de daha 20.
yzyln banda New York'taki Siyonist Ahavah Kulb'nde etkin olan
saygn erkeklerin yan sra Harvard, Tufts ve Boston Universitesi gibi say
gn Boston niversitelerinde Siyonist evrelerin ortaya kmas zellikle
nemliydi. 1916 ylnda Birleik Devletler'in Ytice Divan'na atanan ilk
Yahudi olarak nl avukat Louis D. Brandeis'n 1914 ylnda Federation
of Arnerican Zionists'e bakan seilmesiyle Amerikan Siyonizni nihayet
ciddiye alnmas gereken bir g olarak ortaya kmt.
Sava yllarnda merkezi geici olarak tarafsz Kopenhag' a nakledilen
Dnya Siyonistler rgt (World Zionist Organization) sava sonunda
...
253
Londra'da yeni merkezine ve Chaim Weizmann ile yeni bakanna kavutu.

1920 ylnda dzenlenen bir konferansta Weizmann ile Brandeis'in farkl
kiilikleri kar karya gelmiti. Brandeis, Siyonizmin ana siyasi talebinin
Balfour Deklarasyonu'yla gerekletiine ve bu:dan sonra da artk t
myle Filistin'in inasna younlamak gerektiine inanyordu. Brandeis,
Filistin'in ekonomik inasna dair planlar ve Kuds'n Londra'dan deil
mmkn olduunca ademimerkeziyeti bir biimde ynetilmesi gerekti
ine dair dnceleriyle Weizmann'a ve dier Avrupal Siyonistlere sz ge
iremiyordu. 1 921 ylnda taraftarlar Federation of American Zionists'in
ynetimini de kaybettiler. Saysal olarak grece kk kalan ama Siyonist
hareket asndan en nenli mali kayna salayan Amerikal Siyonistlerse
1920'ler ve 1930'larda saysz i kavga yaad. Avrupal Yahudilerin acil bir
kriz yaad bir dnemde ancak liberal rabbi Stephen Wise ve Abba Hillel
Silver'in enerjik ynetimiyle tekrar etkin bir grev stlenebildiler.
Bu arada Siyonizmin hemen sava sonras dnemdeki diplomatik ba
arlar balarda ilerleme kaydetmiti. San Remo Konferans, 1920 ylnda
Balfour Deklarasyonu'nun esaslarna dayanarak Milletler Cemiyeti'nde
Filistin'in manda ynetiminin Byk Britanya'ya emanet edilmesini ka
rarlatrmt. Bylece Britanyal dileri bakannn Yahudiler iin ulusal
bir vatan yaratma sz, uluslararas bir devletler hukuku temeline oturtul
mutu. Sonraki yirmi-otuz yl, Siyonistler verilen szn yerine getirilmesi
iin mcadele edeceklerdi ve bu srada da Lord Balfour'un verdii szn
tanmnn epeyce esnek olduunun farkna varacaklard.
Yine de bu balang elbette ok ey vaat ediyordu. Filistin'in OETA
(Occupied EnemyTerritory Administration)* tarafndan ynetildii 19171920 arasndaki bir gei dnemi esnasnda, Byk Britanya ilk vali olarak
Lord Herbert Samuel'i atad. Bir Yahudinin Filistin valisi olmasn birok
Siyonist olunlu bir iaret olarak grmek bir yana yeni bir an balan
gc olarak deerlendirdi. Mandann ekonomik, siyasi ve baka meseleler
konusunda ibirlii yapacak bir "Yahudi Gndemi"ni resmi bir kurum
olarak ngrmesi de olunlu ve yeni bir balang olarak deerlendirildi.
Ama Britanya'mn politikasnda hzla baka eilinler de ortaya kmaya
balamt. Dnemin Smrge Bakam Winston Churchill, 1 922 tarihli
bir "Beyaz Rapor" da, ngiltere'nin Filistin'i "ngiltere'nin ngiliz olduu
*
gal Edilen Dman Topraklar daresi (.n.)
254
KISAYAHUDTARH
Romanya'dan g eden Reuven Ruhen srail'de, yerleimcilerin yaadklar yere ballk

larn vurgulayan yeni bir sanat biimini temsil ediyordu. "Yafa'daki Portakal Bahelri"
(1928) Yaludi gmenlerin ina edecei devletin iek aan topraklarn gsteriyor, ifti
ler ve traktr "Yeni Yahudi"yi simgeliyor.
kadar Yahudi yapmaya" niyetli olmadn aklad. Geri Yahudilerin g

etmelerine izin verilecekti ama saylar lkenin ekonomisinin karlaya
bileceinden fazla olmayacakt. O ana kadar Filistin'e bal Mavera-i r
dn [Transrdn], "Beyaz Rapor"un sonucu olarak mandadan ayrln ve
bamsz bir devlet olmutu. Lord Samuel, g geici olarak durdurarak
1921 ylndaki huzursuzluklara tepki verince Siyonistleri . kzdrd.
kinci Aliyah (g dalgas) 1. Dnya Sava'nn arifesinde mstakbel
siyasi sekileri Filistin'e getirmi ve iki dnya sava arasndaki dnem
de toplumun ideolojik temellerini atn olmasna ramen bamszln
gelitirilmesi iin gerekli sayya ancak sava sonras gle ulald. Artk
Britanya'nn Filistin'i ynetmesi, 1919-1920'de Ukrayna'da yaplan pog-
ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR ARAS! DNEMDE SYAS KRZ
...
255
Leopol Pilichowski, 1 Nisan 1925 tarihinde Kuds brani niversitesi'nin aln tam da
Lord Balfour'un konumas srasnda kayda geirdi. Lord Balfour'un arkasnda Filistin'in iki
barabbisi,Ytiksek Komiser Sir Herbert Samuel ile Chaim Weizmann grlyor.
romlar ve Bat Avrupa'da gitgide saldrganlaan siyasi antisemitizm nede

niyle Yahudi gmenlerin says ok artmt. nc Aliyah'daki (19191923) 35.000 gmen, ideolojik olarak hala ii hareketinin etkisi altn
dayd. Birou Avrupa'da Hehalutz (nc) hareketinin .etkisi altnda tarm
ilerinde hazrlanm ve Filistin'deki Kibutz sistemini glendirmilerdi.
Yirmili yllarn ortasndan itibaren yaanan Drdnc Aliyah'sa tama
men farkl nedenlerle gerekleti. ABD'de 1921 ve 1924 yllarnda yrr
le sokulan yeni kanunlar, o ana kadar Dou Avrupa'daki Yahudi mlte
cilerin byk bir ksmn kabul eden lkede gmenlerin saysnn nemli
lde kstlanmasna yol amt. Ayrca ou sosyalist gmenin geldii
Sovyetler Birlii'nden g, nemli lde zorlatrlmt. 1920'lerin ikinci
yarsnda burjuvalarn arlkl olduu -ou Polonya'dan gelen- gmen
ler, Filistin'de ehirli orta snflarn olumasna yol at. Bu snflar da otuzlu
yllarda yaanan Beinci Aliyah srasnda Nasyonal Sosyalistlerin egemen
olduu Orta Avrupa'dan gelen saysz mlteciyle daha da glendi. 1936
ylnda Yahudi nfus neredeyse 400.000' e ulaarak Filistin'in toplam n
fusunun te birini oluturdu. Siyonist ii hareketi, Filistin'in daha ok
edilgen ve yardma baml Yahudi nfusunu yllar iinde kendi kaderini
belirleyen etkin bir gce dntrmeyi baard. Bu srada tarm yerleim
leri ideolojik adan nemli bir konumdaydlar nk Aydnlanma'dan bu
256
KISAYAHUDTARH
yana srekli talep edildii gibi Yahudilerin fiziksel olarak yenilenmesini

temsil ediyorlard.
Yine de 1. Dnya Sava'ndan sonra Filistin'in Yahudi nfusunun
%90'ndan fazlas byk lde yeni kurulan ehirlerde yayordu. Burada
Tel Aviv'in zel bir yeri vard; ok sayda yazar bu ehrin geliimini ede
bi olarak kayda geirmiti. Bu yazarlar arasnda Gestern, Vorgestern [Dn
ve nceki gn] yapt ile Samuel Josef Agnon veya Auftakte [Balanglar]
yaptyla S.Yishar vard; bu ikinci roman, Tel Aviv'in ilk caddelerini, tarm
sal-lonca yaamndan kentsel-burjuva yaama geii ve yazar Josef Cha
im Brenner'in hayatn kaybettii 1921 ylnn ar pogromlarn youn
biimde tasvir eder. Bahelerden oluan Yafa banliys, birka yl iin
de kafeteryalar ve k maazalarla canl bir Akdeniz metropolne dn
m, nfusu da 1914 ylnda 2.000'ken on yl sonra 34.000'e ve 1935'te
de 120.000'e ulamt. 1 925 ylnda sendikann yaymlad etkili Davar
gnlk gazetesi ve Ohel Tiyatrosu'yla iki nemli kltr kurumu dodu.
1 930'larda bunlar filarmoni orkestras ve Tel Aviv Sanat Mzesi izledi.
Moskova'da kurulan ve saysz turneyle uluslararas ne kavuan Habi
ma Tiyatrosu da nihai yurdunu Tel Aviv'de buldu. 1 920'ler ve 1930'lar da
dier ehirlerdeki, zellikle de kuzeyde yer alan Hayfa'daki gelimelerin
nemli bir aamasna tanklk etti ve Kuds, 1925'te brani niversitesi'nin
resmi alyla modern Yahudi akademik sisteminin merkezi oldu.
brani niversitesi, Chaim Weizmann'n daha 1. Dnya Sava'nn arife.:..
sinde dier Siyonistlerle birlikte gelitirdii bir hayaldi.Weizmann'n dier
baarlarndan biri Siyonist olmayan nl kiileri Yahudi Ajans'na dahil
etmi olmasyd; bu ajansn Kudsl yneticileri Filistin' e g, arsa alm
ve kltrel inayla ilgilenecekti. Bu kiilerin arasnda Albert Einstein, ms
takbel Fransz babakan Leon Blum ve American Jewish Committee'nin
yllarca bakanln yrten Louis Marshall bulunuyordu. Ancak, Aus
tos 1929'da Yahudi Ajans'nn kurulmasnn yaratt coku, sonraki birka
hafta iinde yok oldu. Louis Marshall ksa bir sre sonra ld; Wall Street
borsasnn k Filistin'in inasn etkiledi ve Filistin'de Austos 1929'da
manda dneminin balamasndan bu yana en byk huzursuzluklar patlak
verdi. Bu huzursuzluklarn vesilesiyse Alama Duvar'nn statsnn sor
gulanmasyd. Daha nceki yllarda da Mslman makamlar, yallar iin
sandalyelerin konulmasn ve kadnlar ile erkekleri ayran bir duvarn ina-
...
257
sn statkonun ihlali olarak grmt. Bunun zerine Alama Duvar'nn

etrafndaki Arap inaatlar Yahudi halkta fkeye yol atnda birka yz
Yahudi gen protesto gsterilerine kmt. 23 Austos'ta huzursuzluklar
dier ehirlere srad ve bir hafta iinde toplam 133 Yahudi ;drld ve
birka y kadar da yaraland.
Austos 1929'ta yaanan bu olaylar ve Kuds mftsnn onaylad

iddet, otuzlu yllarda , Filistin'de yaanan tm siyasi ilerlemeleri glgele
yecekti.Yeni bir Yksek Komiser, yani Sir John Chancellor'n temsil ettii
Britanya ynetimi de bu atmay balar balamaz ortadan kaldracak du
rumda deildi. Londra'dan Filistin'e gitgide daha fazla komisyon gnde
rildi, hepsinin de amac blme planlar eklinde zmler gelitirmekti
ama nihayetinde hepsi sonusuz kald. Austos 1929'daki huzursuzluklar
dan sonra Britanya Smrge Bakan Lord Passfeld, bir inceleme komis
yonu atad ve bu komisyonun raporu -Shaw Report- katliamda Araplarn
sorumluluunu vurgularken blgedeki istikrarszln nemli bir faktr
olarak byk Yahudi gn de ne kard. Britanya hkmetinin siyasi
izgisi, fiilen Balfour Deklarasyonu'ndan vazgeildii anlamna geliyordu.
Bundan Siyonist hareket de etkilendi. Weizmann gitgide daha fazla Bri
tanya yanls olmakla suland. Weizmann, 1931 Siyonist Kongresi srasnda
basna verdii bir mlakatta, Filistin'de birYahudi ounluun olumasna
dair talebinden uzaklat; bu gr ona kar gvenoyuna gidilmesi y
nndek i talebin delegelerin ou tarafndan onaylanmasna vesile oldu.
Ama dmanlar blnm ve taraftarlar hala en byk fraksiyon olduu
iin, Nahum Sokolov'un ban ektii ve Weizmann'a olumlu bakan yeni
bir ekip olutu. Weizmann, drt yl sonra bir kez daha Dnya Siyonistler
rgt'nn bana seildi. Siyonizm ise artk en zor aamasn yaayacakt:
Avrupa'da milyonlarcaYahudi tehdit altndayken ngilizler Filistin'in kap
larn gitgide daha ok kapatyordu.
258
KISAYAHUD TARH
c ' n
..,. ..
n c
,.
"l f l
- T
.,p
-.'1
-
Toplama kamplarndan kurtarldktan hemen sonra hayatta kalan Yahudiler tekrar kitaplar
basmaya balad. Aralarnda 1948 ylnda hfila taze olan aclar hatrlatan Mikl6s Adler'in
ahap gravrl Mnih Haggadas da bulunuyordu. Msr'daki klelik burada bir Alman top
lama kampna dnyor. Seme ilemi temsilinin altnda Haggada'daki sz okunabiliyor:
"Firavun sadece erkek ocuklarn lmn emrederken Laban hepsini yok etmek istedi."
19
H E R Y E R D E N AU S C H W I T Z ' E : MHA
Viyolosel alan kadn sanatlar Belika, Macaristan ve Yunanistan'dan, ka

dn ellistler Almanya'dan, kadn arkclar Fransa ve ekoslovakya'dan, ka
dn akordeoncu da Hollanda'dan geliyordu. Bu gen kadnlar Avrupa'nn
drt bir yanndan lmn kabul salonuna postalanmt. Auschwitz'in
toplu katliamyla yz yze kalan kadnlar orkestrasnn yesi bu kadnlar,
ii gruplar kampa girer ve karken alar, SS timine pazar konserleri;
verir, SS doktoru Dr. Mengele nnde alard; hatta bir keresinde Hein
rich Himmler'in nnde bile almlard. Bu gen kadnlarn kkenlerine
bakldnda, kampn bir aynas olduklar anlalr. Orkestrada akordeon
alan Esther Loewy (Bejarano) Saarbrcken'de yetimiti. Babas, annesiyle
birlikte Kasm 1941'de Litvanya'nn Kaunas'na (Kovno) srlmeden ve
byk olaslkla drt gn sonra da katledilmeden nce SaarbrckenYahu
di cemaatinde ba kantordu. arkc Fania Fenelon (Goldstein) Paris'teki
mzik yksek okuluna gitmi ve anson arkcs olarak sahneye kmt . .

Annesinin Katolik bir Fransz olmas onu Auschwitz'e gnderilmekten
kurtaramad. ellist Anita Lasker (Wallfsch), tutuklanp Auschwitz'e g
trlmeden nce bir avukat ile bir kemanc annenin kz olarak Breslaulu
burjuva bir ailede bymt.Viyanal Alma Rose orkestra efiydi,.Gustav
260
KISAYAHUD TARH
Mahler'in yeeni ve Viyana Filarmoni Orkestras'nn efi Arnold Rose'nin

kzyd. Nisan 1 944'te Auschwitz'te lmne kadar kadnlar orkestrasn
ynetti. Gerek mzik gerekse her an beklenen lm tehdidi, farkl diller
de iletiim kuran ve farkl dini cemaatlerin yesi olan bu gen kadnlar
birletiriyordu.
Oswicim
zgrle enin ellerinden alnmas
1 930'larn
ortasnda,
1918
ylna
kadar
Habsburg
mparatorluu'nun bir paras olmu sessiz sakin bir Polonya ehriydi; Avus
turya imparatoru bir zamanlar kendisini "Auschwitz Dk" olarak tanmla
mt. Nfusunun yars Yahudi'ydi. O srada hi kimse bu ehrin adnn on
yl sonra insanlk tarihinin en kt lm makinesinin simgesine dnece
ini tahnin etniyordu. 30 Ocak 1 933 tarihinde Adolf Hitler'in yal Cum
hurbakan Hindenburg tarafndan mparatorluun babakan olarak atan
masnn ne anlama gelecei tam olarak ngrleniyordu. Nasyonal Sosyalist
i Partisi'nin* (NSDAP) 1 920'deki parti program,Yahudilerin artk yurtta
ve bu nedenle de vatanda olamayacam belirsiz bir ekilde ilan etniti.
Bu hedefe nasl ulalaca ve Yahudileri Nasyonal Sosyalist (Nazi) ynetim
altnda neyin bekledii hi belli deildi. Naziler, an Yahudilerin Alman
toplumundan kesin bir biimde dlanmas gerektii konusunda kararlyd.
Bunun ne anlama geldiini -ikinci snf vatandalk, kovulma veya fiziksel
olarak imha- 1 933 ylnda kimse ngreezdi.
Almanya, 1 9 1 8- 1 939 dneminde Yahudi dman kanunlar kabul eden
ilk Avrupa devleti deildi. Romanya'da daha 1924 ylnda, 1 9 1 8'den nce
Besarabya'da veya savatan nce Bukovina ve Transilvanya'da yaadklar
m kantlayamayan Yahudilerin vatandal iptal edilmiti. Macaristan'da
1 920'lerin sonundan itibaren niversiteye kabul edilme babann mesleine
baland; bylece Yahudi renci saysnn aka azaltlmas hedefleniyor
du. Polonya makamlar, Polonya niversitelerindeki Yahudi renci says
nn 1 923-1 937 yllar arasnda te bir azaltrken Macarista1,1'daki saylar
1 9 1 8-1 932 yllar arasnda %32'den %10'a dmt. 1 930'larn ortasn-
dan itibaren baz Polonya niversiteleri dersliklerdeYahudiler iin ayrlm
"getto sralar" kullanmaya balamt. Kat zerinde eit haklara sahip
vatanda olmalarna ramen Orta Avrupa'nn dousunda yer alan devlet*
Nationalsozialische Deutsche Arbeiterpartei (ed.n.)
HERYERDEN AUSCHWITZ'E: MHA
261
!erdeki Yahudiler neredeyse hibir zaman devlet memuru olamamlard.

Yahudi kart belagatler Macaristan, Romanya, Polonya ve Baltk lkele
rinde azmsanmayacak bir rol oynuyordu.
Yine de 30 Ocak 1933 tarihi, nemli bir dnm noktasyd. lk kez
kendini Yahudiler ile kktenci bir mcadeleye adam bir partinin temsil
cisine, byk bir Avrupa devletinin ynetim ileri emanet edilmiti. On
yldan fazla zamandr talya'ya egemen olan faizm, kararl bir biimde
antisemitist deildi. Hatta Mussolini'nin partisinde birka aktifYahudi ye
bile bulunuyordu. Buna karn Hitler'in zaferi btn Avrupal antisemi
tistleri heyecanlandrmt. Bu zaferle birlikte Polonya'da Yahudilere kar
fiziksel iddet artt, 1936'da dini adan yenmesi uygun olan etlerin kesimi
yasal olarak kstland. Romanya'da 1937'de, kendini antisemitist ilan eden
siyaseti Octavian Gaga, ksa bir sre iktidara geldi; Macar hkmeti Ma
ys 1 938'de Yahudilerin farkl meslek gruplarndaki saysn belli kotalara
balayan Yahudi kart kanunlar kabul etti; talya, Almanya'nn basksyla
1 938'de kendi rk yasalarn yrrle koydu. 1930'larn sonunda Polon
ya'daki Endeks, Macaristan'daki Ok ve Ha Partisi, Slovakya'daki Hlinka
Muhafz Ktas ve Romanya'daki Demir Muhafz Ktas gibi faist gruplar,
byk bir canlanma yaad. 15. yzyln sonundan itibaren Yahudilerin ne
redeyse hi yerlemedii spanya ile Portekiz'de, Yahudilerin yerlemesini
reddeden iki otokrat, Franco ve Salazar iktidara geldi.
Geri Sovyetler Birlii'nde henz Yahudi kart kanunlar yoktu ama
1930'larn ortalarndan sonra dikkat ekici sayda yksek rtbeli Yahudi
parti yolda, siyaset sahnesinden srld. 1930'larda grece huzurlu yerler
sadece Bat Avrupa'da kalmt ama burada da endie duymak iin nedenler
vard. 1936 ylnda Leon Blum'la ksa sreli olarak Yahudi bir babaka
nn greve geldii Fransa'da ulusalc Action Franaise'in kampanyalar da
artmaya balad. Birleik Krallk'ta ise Yahudi komplolarnn tehlikelerine
dair gitgide daha ok tartma duyulur olmutu. 1932 ve 1933 'te Leeds ile
Liverpool'da sinagoglara zarar verildikten sonra, British Union of Fascists
yelerinden oluan bir gruh Londra'nn Yahudi mahallesi East End'deki
maazalar ykp "Down with the Yids!" (Kahrolsun Yahudiler!) diye ba
rd. Benelks lkeleri* ile skandinavya'da bile ar saclara daha fazla
kulak kabartlr oldu.
*
Belika-Hollanda-Lksemburg (ed.n.)
262
KISAYAHUD TARH
Antisemitizm Avrupa apnda ilerlese de 1930'larda hibir yerde Al

manya'daki gibi sistematik ekillere brnmemiti. Nazi egemenliinin
ilk yllarndaki hedef akt: Yahudilerin tecrit edilip g ettirilmesi. Siyasi
ve toplumsal aygt ayn hizaya getirildikten sonra, 1933 ylnda Yahudiler
meslek alanndan da dlanmaya balad: Ekonomik kaynaklar da ellerin
den alndktan sonraki admlar da lkeyi terk etmek olacakt. SA'nn* 1
Nisan 1933'te dzenledii Yahudi iyerleri boykotunu alt gn sonra, 2
milyondan fazla devlet ve ehir memuruna hizmet eden sistemden Yahu
dilerin ve siyasi muhaliflerin dlanmasna temel oluturan devlet memur
luunun yeniden yaplanmas kanunu izledi. Bu kanunun 3. fkras, "Ari
rktan olmayan memurlar emeklilie sevk edilecektir," diyordu; bunun iin
de "ari kkenli olmayan" bir byk ebeveyn yeterliydi. Dier bir deyile
Yahudiler, ta en bandan bir dini cemaatin yeleri olarak deil rk bir
bak asndan hareketle tanmlandlar. Nisan'da ayrca yksek okullardaki
Yahudi renci saylarn kstlayan kota dzenlemeleri yrrle kondu.
Ksa bir sre iinde Alman niversitelerindeki, aralarnda kimyager
Fritz Haber veya fiziki James Franck gibi Nobel dl sahiplerinin de
bulunduu nl aratrmaclar iten karld. Prusya Sanat Akademisi'nin
eski bakan Berlinli ressam Max Liebermann, asimilasyon ryasndan u
yandn fark ettikten ksa bir sre sonra, 1934 ylnda ld. Dul ei, yedi
yl sonra srlecei zaman intihar etti. Liebermann'da olduu gibi hakkn
da saysz anekdotun aktarld Albert Einstein'in farkl ekillerde aktar
lan u sz sarf ettii sylenir: "Teorilerim doruysa eer Franszlar iin bir
Avrupalym, Almanlar iin bir Almanm; ama yanlsa Franszlar iin bir
Almanm, Almanlar iinde bir Yahudiyim." Teorilerinin doru kmas ve
neslinin en nemli biliminsan olmas, Nazileri pek rahatsz etmedi. Mays
1933'te onun da yazlar yakld, bir yl sonra da vatandalktan karld.
Daha 1929 ylnda Almanya'daki entelektel hayatn "Yahudilemesi"ne
kar uyarda bulunan, Freiburg niversitesi'nin yeni rektr filozof Mar
tin Heidegger, aktif olarak Ariletirme srecine katlp bundan sonra Ya
hudi rencilerin doktora almalarn desteklemeyi reddetti. Akl hocas
Yahudi Edmund Husserl ile her trl ilikisini kopard. Yine de Yahudi
*
Almanca Sturmabteilung, "Frtna Ktas", Alnan Nazi Partisi'nin (NSDAP), yar askeri
rgt. Kahverengi gmlek giydikleri iin Kahverengi Gmlekliler olarak da adlandrlr
(ed.n.)
263
meslektalarn desteklemeye abalayanlar vard. Ayn Heidegger, tp dok

toru Siegfried Thannhauser'in iten karlmasna kar km, Mnih'te
bir mektup yazan , on iki meslekta filozof Richard Hnigswald'n kal
masn savunmu ve Heidelberg'te tp fakltesinin baz yeleri bir daya
nma eylemi gerekletirmiti. Ama Alman akademisyenlerin byk bir
blmnn sessizce veya destekleyerek sorumluluunu paylat bir sre
iinde, bu aklamalar istisna olarak kald. renciler arasndaki ortam da
ha da aryd. Alman rencilerin ou daha 1931 'de Naziydi ve Yahudi
doentleri daha Weimar Cumhuriyeti srasnda birok yerde rgtl
rencilerin kardklar zorluklara maruz kalmt. 1 O Mays 1 933 tarihinde
Almanya'nn byk ehirlerinde kitaplarn yaklmas ise, sac ve iddete
hazr rencilerin radikallemesini geici olarak durdurmutu.
Yahudi kart nlemlerin banda kendilerini bamsz veya etik mer
ciler olarak grenlerin aka protestoda bulunmamas, bu nlemlere ma
ruz kalanlar zellikle hayal krklna uratm olmal. Bu durum, zel
likle kiliseler iin geerliydi. Protestan kiliseler byk lde, ksa srede
kaytsz artsz Nazi siyasetinin arkasna snp kiliseyi Eski Ahit kkle
rinden ayrmak isteyen Alman Hristiyanlarn ynetimine gemiti. Nazi
Ludwig Mller'in Eyll J 933'te mparatorluk Piskoposu olarak seilmesi,
bu ynelimin altn izmiti. Nazizme Bekennende Kirche [Taraf tutan Ki
lise] bile muhalefet ederken mesele Yahudi zulmleri olduunda kararsz
kalarak genellikle kendini "ari olmayan Hristiyanlar", yani Hristiyanla
geen Yahudileri ve ardllarn desteklemekle snrlamt. Katoliklerin du
rumu da ok farkl deildi. Geri ou Deccal olarak grlen Hitler'i ve
rk antisemitizmini reddetmi ama yeni sisteme uyum salayp geleneksel
bir Yahudi kartln kesintisiz savunmulard. Eyll 1933'te Vatikan, Hit
ler Almanya'syla bir arilama yapt.
Alman Yahudileri giderek artan tecritlere, ilk balarda kendilerini g
lendirerek cevap verdiler. lk kez kendilerini imparatorluk dzeyinde
siyasi olarak temsil eden bir rgt kurdular. Bu rgt Alman Yahudileri
mparatorluk Temsilcileri Birlii* (daha sonra, Almanya'daki Yahudilerin
mparatorluk Temsilcileri Birliit) rgtyd ve banda da Berlinli Rab
bi Leo Baeck vard. Alman Yahudileri ac ektikleri yllarda bata dikkate
*
Reichsvertretung der deutschenjuden (.n.)

Reichsvereinigung der Juden in Deutschland (.n.)
264
KISAYAHUDTARH
deer youn bir Yahudi kltr etkinlii gsterdiler. Nasyonal Sosyalist

Almanya'da yetikin eitim programlarn genilettiler, yaynclk etkinlik
lerinin yaplarn deitirip kendi tiyatrolarn ina ettiler.Yahudi yazarlarn
kitaplar alenen yaklp Alman ktphanelerinden dlanrken, Yahudi ya
yn evleri Kafka'nn eserlerini bastlar;Yahudi tiyatrosu, Nasyonal Sosyalist
Almanya'da Lessing'in Bilge Nathan* oyununun sahnelenebildii tek yerdi.
Zulm dnemindeYahudi kltr etkinliklerinin bu son kvlcm belki .
de elikili grnr. Ancak bu etkinlikler Nazilerin,Yahudileri Yahudi ol
mayanlardan ayrma politikasnn sadece mantkl bir sonucuydu. Nasyona!
Sosyalist makamlar, Yahudi Almanlar ile Yahudi olmayanlar birbirinden
ayrmaya hizmet ettii srece Yahudi kltrne gz yummaya, hatta belli
bir dereceye kadar desteklemeye hazrd. Devlet okullarndaki reddetmele
re ve dlanmalara tepki olarak sayszYahudi okulu ve yetikinYahudilerin
eitimi iin bir merkezin kurulmasyla ilk kez btn Almanya'y kapsayan
bir a olumutu. 1933 lkbahar'nda Martin Buber'in giriimiyle kumlan
merkez,Yahudi retmenler veYahudi genlik hareketinin temsilcileri iin
"Yahudi eitim gnleri" dzenlemi veYahudilik BilimiYtiksek Okulu'yla
(artk tekrar "Eitim Kurumu" adn almt) ibirlii yapmt.
Alman tiyatrolar ile orkestralarn "Arilemesinin" sonucu olarak
1 933'te binlerce Yahudi oyuncu ve mzisyen isiz kald. Birou, daha ay
dnlk bir gelecek aray iinde g etti; ancak bazlarnn durumu da
Almanya'dan ayrlmaya msait deildi veya ayrlmak istemiyorlard. Bun
lar da Temmuz 1933'te AlmanYahudileri Kltr Birlii'ni (1935'ten sonra
Yahudi Kltr Birlii) kurdular. Bu kltr birliinin konserleri, tiyatro
oyunlar ve konumalar, sadece Yahudiler tarafndan dzenlenip ve sadece
Yahudi seyirciler (elbette kanlmaz Nazi ispiyoncular dnda) tarafndan
izleniyordu. Yahudiler arasndaysa bu getto kltrne katlma konusunda
kukusuz fikir ayrl vard. ou iin strap dneminde fevkalade gerekli
bir avuntu olurken, bakalar -rnein sve srgnnde yaayan yazar
Kurt Tucholsky- nihayetinde bu avuntuda gn hayat kurtarcln gz
ard ettiren aldanmay gryordu.
Alman halknn ounluu Yahudi kart nlemlere etkin biimde ka
tlmasa da Yahudilere yardm da etmedi. ou pasif davranp yeri doldu*
Gotthold Ephraim Lessing'in 1779'da yazd ve eski dostu Moses Mendelssohn'u

anlatt "dramatik iir" (ed.n.)
265
Berlin'de byyen sanat Charlotte Salomon, 1939 ylnda 22 yandayken Alnanya'y

terk edip Gney Fransa'daki bykannesi ve bykbabasnn yanna tand. Alman birlik, !erinin igalinden sonra, Ekim 1943'te kocasyla birlikte Auschwitz'e srldnde be ay
lk hamileyken herhalde hemen ldrld. 1 .325 gua resminde, 1940-1942 yllar arasnda
davurumcu stilde "Hayat m? Tiyatro mu?" balyla yaamn resmetti.Yukardaki resim,
Yahudi Kltr Birlii'nin mstakbel yneticisi Kurt Singer'i, Propaganda Bakan Joseph
Goebbels' e giderken gsteriyor. Metin yle diyor: "Propaganda bakanym ben, gece gn
dz iim var, dinlenmeye vaktim yok. Buyurun, buyurun. (Evet, bu proje gzel, adamm
da olurdu belki. Ne yazk ki Yahudi - bir bakaym, belki de onu onursal Ari yapabilirim.)"
266
KISAYAHUD TARH
rulmas gereken meslektatan, mobilyalar ucuza kapatlabilen komudan

ve maazasn boaltmak zorunda olan iletme sahibinden faydaland. 1933
ylnn balarnda bile Yahudi kart, iddet ieren nlemler alnyordu.
Bu nlemler arasnda maazalar ile evlerin boyanmas, lkeden kmak
isteyenlerin taciz edilmesi ve tek tek Yahudilerin, balarda hfila siyasi tu
tuklulara ayrlan toplama kamplarna hapsedilmeleri vard. 1935'ten sonra
fiziksel saldrlar aka artt.
Gitgide daha fazl keyfi hale gelen Yahudi kart uygulamalar kar
snda, Almanya'da kalan Yahudilerin hukuki d_urumlarnn sistematik bir
biimde dzenlenmesi de parti ynetiminin iine geliyordu. Eyll 1935'te
dzenlenen NSDAP'nin ulusal kongresinde Gring'in, "NrnbergYasala
r" adyla bilinen. dzenlemeleri okumasyla bu konuda bir eyler yapma
konusunda bir frsat ortaya kmt. mparatorluk Vatandal Kanunu*,
bundan sonra btn siyasi ve medeni haklarn verilecei "1mparatorluk
vatandalar" ile salt "vatandalar" arasnda ayrm yapyordu. Bir kez daha
rklk zerinden tanmlanan Yahudiler, imparatorluk vatanda olamazd.
Yahudiler, zgn NSDAP parti programna uygun olarak, artk kendi l
kelerinde bir tr yabanclar hukukuna dahil edilmilerdi. "Alman kannn
ve Alman onurunun korunmas hakknda kanun"Yahudiler ile Yahudi ol
mayanlar arasndaki . evlilikleri ve evlilik d ilikileri yasaklyordu. Ayrca
Yahudilerin, evlerinde 45 yan altnda Hristiyan hizmetli altrmalar
yasakt.
Naziler, birinci ve ikinci derece, ayrcalkl ve ayrcalksz olmak ze
re melezlere dair saysz kategori oluturdular.Yahudileri "ari" toplumdan
ayrma ilemi son srat sryordu. Bu ayrtrmann nasl olaca ise tar
tmalyd. Kimi st dzey parti grevlilerinin aklamalar, amalarnn o
dnemde Yahudileri toplumdan zorla uzaklatrmak deil gettolara sok
mak olduuna iaret ediyor. Bakalarysa ya snr d etme yoluyla ya da
artan basyla Yahudilerin kendiliinden kamalarn garantileyecek, Al
manya dndaki bir zm istiyordu.
1936 0limpiyat Oyunlar ortamnda Yahudi kart hava, geici olarak
yumuatldktan sonra 1938 ylnda hzla radikallemeye balamt. 1938
Mart'nda Avusturya'nn "ilhak"yla 190.000 Yahudi daha Nazi egemen
lie girdi. "Eski mparatorluk"ta , birka yl sren dlama sreci, burada
*
Reichsbrgergesetz (.n.)
HER YERDEN AUSCHWITZ'E: MHA
267
Dresdenli Ortodoks bir aileden gelen ressam Lea Grundig, erken bir dnemde Komnist
Parti'de faal olmaya balad. Sergi yasa, hapis cezas ve Slovakya'daki bir mlteci kampn
daki gzalt sonrasnda yine de 1941 ylnda Filistin'e gidebildi. Savatan sonra nce Prag'a,
sonra da Dresden'e dnd ve Demokratik Almanya Cumhuriyeti'ndeki Almanya Sosyalist
Birlik Partisi'nin merkez komite yesi oldu. 1936 ylna ait bir resminde Yahudilerin Alman
toplumundan gitgide artan tecridi grlyor.
birka ay iinde Ariletirme, tutuklama, konutlara el koyma ve snr d

etme yoluyla gereklemiti.
1938'de yeni Byk Alman mparatorluu'nda Yahudilerin ekonomik
varlklar da gitgide ellerinden alnd. Zorla Ariletirmeler yayld, yeni
meslek yasaklar kalan doktorlar ile avukatlar isiz brakt veya onlar sa
dece Yahudileri tedavi veya temsil etmeleri dorultusunda snrlandrd.
Austos 1938'de Yahudiler kimliklerine zorla Sara veya Israel adlarn ek
lemek orunda kald, iki ay sonraysa mlteci dalgasndan korkan svire
hkmetinin basksyla pasaportlarna kocaman bir krmz ''J" [Almanca
da,Jdisch'in (Yahudi) baharf] damgas vuruldu.
Bu radikalleme dalgas 9-1 O Kasm 1938 gecesinde iddet do
lu olaylarla zi.rvesine ulat. Ekim sonunda 16.000 Polonyal Yahudinin
Almanya'dan Polonya'ya snr d edilmesinden ve geici olarak Polon-
268
KISAYAHUDTARH
ya ehri Zbaszyn'in yaknlarndaki sahipsiz topraklara varmasndan sonra,

anne babas da bu ekilde kovulan Herschel Grynszpan, Paris'teki Alman
eliliinin Birinci Sekreteri Ernst vom Rath' vurarak dnyaya olup bi
tenleri duyurmak istemiti. Bu olay, btn Almanya'da Yahudilere kar
uzun zamandr planlanan ve halk arasnda, sanki masum bir eylemmi gi
bi gsterilerek (sokaklara salan krk camlardan esinlenilerek) "Kristal
Gece"* diye adlandrlan pogroma vesile oldu. Daha 1938 yaznda, Mnih
ve Nrnberg'teki byk sinagoglar yerle bir edildikten sonra o gece b
tn mparatorluk'ta 250'den fazla sinagog atee verilmi, yaklak 7 .500
dkkan tahrip edilmi, yzlerce Yahudi ldrlm, 30.000'den fazla Ya
hudi erkek toplama kamplarna gtrlmt. Nfusun byk bir bl
m bu gzle grlr iddete karyd ama Goebbels gnlne u notu
dmt: "Otele giderken camlar krdyor. Harika! Harika! Kocaman
eski kulbeler gibi yanyor sinagoglar.Alman mallar tehlikede deil." G
ring, zarar Yahudilerin karlamak zorunda olduunu ve katk olarak 1
milyar reichsmark demelerini emretti. Bu eylemlerle Yahudi zulm yeni,
daha iddetli bir aamaya gemiti. Alman Yahudilerine, vatanlarnda ter
rn sona ermesini bekleyemeyeceklerini aka gstermilerdi.
Yurtdna G
1933'ten sonraki ilk yllarda,AlmanYahudilerinin sadece az bir ksm yurt
dna g etmeye karar vermiti. ou Hitler'i geici bir hortlak olarak
grm veya varolular tehlikede olmad srece ikinci snf vatandalk
statleriyle yetinmiti. Almandlar ve vatanlarndan ayrlmak istemiyorlar
d. Ayrca imparatorluktan ka vergisi, yurtdna gte ekonomik bir
engel de oluturuyordu, yabanc lkelerde entegrasyonun dilsel ve kltrel
engelleri de ayr bir konuydu.
Almanya'dan kaan Yahudilerin says, Kasm pogromundan nceki ay..:.
!arda artan hak mahrumiyetinin sonucu olarak aniden artmt, stelik g
edilecek yerler de gitgide azalmt. Bakan Roosevelt'in Temmuz 1938
tarihinde Fransz Evian Kaplcas'nda toplad ve 32 lke temsilcisinin
katld uluslararas bir konferans, kalan tm hayalleri de ortadan kaldrd.
Yahudileri kabul etmek isteyen bir yer yoktu. Sadece Dominik Cumhu
riyeti diktatr Rafael Trujillo cmert bir jest yapmt ancak bu jest de
*
Almanca Krista/lnacht, Krk Cam gecesi olarak da bilinir (ed.n.)
269
gereki deildi. Avrupal Yahudilerin gzle grlebilir hale gelen strab

karsnda byk ve demokratik devletlerin hibiri kaplarn amaya hazr
deildi.Tam tersine, ngilizlerYahudilerin Filistin'e glerini daha da snr
lamak zereydi, AvustralyallarYahudi gn "kendi rklar"nn tehlikeye
dmesi olarak gryordu ve bu toplanty bakan Roosevelt dzenleme
sine ramen Birleik Devletler gmen kotalarn ykseltmemiti. Bylece
Avrupa'dan kamaya hazrYahudiler iin gidebilecekleri, Gney Amerika,
Dou Afrika, en sonunda da anghay gibi lkeler kalmt. lhaktan sonra
Avusturya'da Yahudi cemaatinin inisiyatifiyle kurulan "Yahudi Gmenlik
Merkezi" araclyla g hzlandrld. Bir yl iinde Avusturyal Yahudi
lerin yarsndan fazlas lkeden ayrlmti bile. Almanya'dan ise 1933-1937
yllar arasnda 130.000'den fazlaYahudi g etmi, 1938 ve 1939 yllarnn
her birindeyse onlar bir o kadar daha izlemiti. Komu lkeler Fransa,
Hollanda ve ekoslovakya'ya kaan gmenlerin ou Naziler tarafn
dan daha sonra tekrar topland. Ayn durum, Mays 1939'da pahalya satn
alnan bir giri vizesiyle Kba'ya doru yola kan ve Kba hkmeti
nin giri belgelerini geersiz ilan ettii "St. Louis" yolcu gemisindeki 900
yolcunun bir ksm iin de geerliydi. Mltecileri almay Amerikallar da
reddedince, onlar da savan patlak vermek zere olduu Avrupa'ya dn
dler. Bunlarn bir ksm 1940-1941 yllar arasnda Eski mparatorluk'taki
13.000 kadarYahudiyle birlikte yurtdna kabilmiti.
oa: mha
Oysa sava srasnda Almanya'nn fethettii blgelerdeki Yahudiler artk
g etme olanana kavuamayacakt. Durumlar ne olacakt? Nazile
rin bu konuda eitli dnceleri vard, mesela onlar Madagaskar'a ve
ya Dou Avrupa'ya bir tr "Yahudi blgesine" srme planlar da vard.
1939 Sonbahar'nda Polonya'nn byk bir blmnn fethedilmesinden
sonra, orada yaayan Yahudiler gettolara toplanp ar ilere verildi. ubat
1940'tan itibaren nce Szczecin, sonra da eski Avusturya ve ekoslovakya
kkenli Alman Yahudileri zorla Polonya'daki gettolara yerletirilmeye ba
lad. Baden, Pfalz ve Saarland kkenliler Fransz kamplarna tand. Eyll
1941 'den itibaren de mparatorluk'taki tm Yahudiler, zerinde "Yahudi"
yazs bulunan sar yldz, kyafetlerinin grnebilecek bir yerinde ta
maya zorlandlar, birka ay sonra da bu yazy evlerinin kapsna asmak
270
KISAYAHUD TARH
zorunda kaldlar. Scak tutan kyafetlerini vermek zorundaydlar, sadece

birka temel rn iin yemek karnesi aldlar ve toplu tama aralarn
kullanmalar da yasakt.
Yahudilerin toplumdan tecridi, Almanya'nn igal ettii veya denetle
dii devletlerde de hzla ilerlemiti. Bylece Vichy'deki Fransz hkmeti,
1 940/ 41 'de Almanya'daki 1 930'larn tecrit srecini sadece birka ay iinde
gerekletiren bir dizi yasay kabul etti. Hollanda'da Kasm 1 940'a kadar '
btn Yahudiler kamu grevlerinden uzaklatrld, hatta lkenin yksek
mahkemesi Yahudi olan kendi bakann bile grevden ald. Bununla bir-:
likte burada yksek okul retmenlerinin dayanma eylemleri ile iilerin
grev eylemleri gibi kararl direni rnekleri de vard.Yahudilerin kamusal
yaam alanlarndan uzaklatrlmalarna daha 1 940 Sonbahar'nda balayan
Belika'da, Nisan 1 941 'de pogrom benzeri olaylar yaand. Burada rk
yeni antisemitizm, geleneksel Katolik senaryolarla birleti. Tam da Paskal
ya -Pazartesi- gnnde, gruh birka sinagogu ve Anvers'teki barabbinin
evini atee verdi. Olaylar ncesinde ''Jud Sss" adl kkrtc film gste
rilmiti. Nazilerin,Yahudi kart nyarglarn yeni rk retiyle birleti
rilmesini ieren dini amalar, Dou Avrupa'daki mttefiklerinin Yahudi
kart eylemlerinde de gzlenebilir. Romanya'daki Demir Muhafzlar,
Hrvat Ustaa ve Slovak Hlinka Muhafzlar, antisemitist eylemleriyle ou
zaman Almanlardan da nce harekete geiyordu.
1 941 yazndaki Rusya seferi, yeni bir radikalleme aamasn balat
t. Sonraki olaylar, Yahudilerin gettolatrlmasna veya srgn edilmesine
alternatif olarak fiziksel imhalarn gitgide daha gereki klyordu. Do
udaki igal edilmi blgelerde 1 941 yazndan itibaren Yahudiler kitle
sel olarak kurunlanarak katledildi. Eyll ve Ekim 1941 'de bir SS hare
ket birliinin yeleri Alman ordusunun etkin katlmyla, Kiev'deki Babi
Yar Uurumu'nda 50.000'den fazla Yahudiyi bu ekilde katletti; bunlarn
33.000'den fazlas Eyll'n son iki gnnde ldrlmt. Aralk 1941'e
kadar ou Ponary ehri dnda olmak zere, Vilnal bir o kadar Yahu
di daha katledildi. Ekim 1941 'de Viyana, Bedin, Prag ve Lksemburg'tan
ilk srgn trenleri 20.000 Yahudiyle L6dz gettosuna girdi. Kasm'da bunu
Riga, Kaunas ve Minsk' e toplam 22.000 Yahudinin bulunduu 22 nakil
izledi. Bundan nce yeni gelenlere yer_ almas amacyla bu ehirlerdeki
yerel Yahudi halk topluca katledilmiti.
271
Osnabrck'te byyen Felix Nussbaum,Yeni Nesnelcilik akm ressamlarndand. 1937 y

lnda Belika'ya g etti, burada 1940 ylnda Almanlarn istilasndan sonra tutukland ama
bir Fransz toplama kampndan kap Brksel'de saklanabildi. Haziran 1944'te Alman or
dusu tarafndan tutukland ve karsyla birlikte Austos 1944'te ldrldkleri Auschwitz' e
gtrld. Zulm dnemine ait birok resmi kurtarlabildi, tpk muhtemelen 1943 ylnn
sonunda yapt ve kendisini duvarla kapatlm bir sokak kesinde budanm bir aacn
nnde, sar yldz ve Yahudi olduunu belirten kimlikle birlikte resmettii bu otoportresi
gibi.
272
KISAYAHUD TARH
Nakledilen Yahudilerin ou gettolara ulamadlar bile, varr varmaz

civardaki ormanlarda kurunlandlar. Aralk balarna kadar Riga getto
sunda bulunan Yahudilerin neredeyse tamam katledilmiti. 1941 ylnn
son aylarnda fiziksel imha, Yahudilerden kurtulmaya dair dier seenek
lere nazaran ncelikli bir konuma geldi. Hitler bylece 1 939 Ocak'nda
yapt konumada dile getirmi olduu, yeni bir dnya sava durumunda
"Yahudi rknn imhas" tehdidini yerine getirmiti. 1941 Sonbahar'nda
hem kamuya ak hem de gizli konumalarda Yahudileri imha konusunu
gitgide n plana karp, dnyann sonuna dair beklentilerden sz ederek
konumalarn radikalletirdi: Ekim'de, "Bu haerenin kkn kuruttuu
muzda insanlk adna yle bir fiili yerine getiririz ki, dardaki insanlarmz
u anda bu fiilin nemini hayal bile edemez," demiti (Saul Friedlander,
Das Dritte Reicl md die ]uden, Mnih 2006, II, 301).

Japonlarn Aralk'ta Pearl Harbour'a saldrmalarndan sonra Amerika
llarn savaa girmesiyle Yahudi kart sylemler keskinleti. 1941 Sonba
har'nn toplu katliamlarn daha da sistematik nlemler izledi. Demiryol
larndan kimya sektrne kadar farkl blmler bldrme aygtna dahil
edilmeliydi. Bu amala mparatorluk Gvenlik Bakanl'nn yneticisi
Reinhard Heydrich'in daveti zerine, on drt yksek memur ve SS su
bay 20 Ocak 1942'de Bedin Wannsee'de, sessiz sakin bir villada bulutu.
Burada tartlan, "Yahudi sorununun nihai zm" ile "tasfiye edilecek"
1 1 milyon kadar insann mmkn olduunca etkili biimde fiziksel im
hasyd. Savan ortasnda esiz bir imha aygt kuruldu. Hi kimse, ne bir
Yahudi sava gazisi, ne birYahudi Nobel dl sahibi, ne birYahudi kadn
ve ne de birYahudi ocuu, imha planlarndan dlanmayacakt.
Gaz odalarnn ve ilave krematoryumlarn inasyla ldrme oran
nemli lde ykseltilecekti. 1 939 ylndan sonra zihinsel ve bedensel
engelliler gazla ldrlm, 1941 Sonbahar'ndan itibaren SS, hareketli gaz
arabalar kullanmaya balad. Aralk 194 1 'de Chelmno mha Kamp'nda
ilk kez sistematik bir biimde gaz kullanld. Burada gnde yaklak 1 .000
insan, hareketli gaz arabalarnda ldrlyordu. Mart 1942'den itibaren
SS, Belzec Kamp'nda insanlar ilk kez sabit gaz odalarnda katletti. lm
lerin en youn olduu dnemde Auschwitz-Birkenau Kamp'nda gnde
12.000 kadar insan gaz odalarnda katledildi. Kitlesel kurunlamalar ldr
me sreci gaz odalaryla sanayiletirildikten sonra da devam etti.
273
Sonraki yllarda btn Avrupa'dan Yahudilerin tand saysz srgn

treni, (Hollandal, Belikal ve Fransz Yahudileri iin Westerbork, Malines
veya Drancy gibi) toplama kamplarnda ara verildikten sonra Auschwitz,
Majdanek, Treblinka, Belzec, Sobibor ve Chelmno imha kamplarna git
ti. Belzec'te 1942 sonuna kadar 434.000 Yahudi katledildi, sadece iki kii
savatan sa kt. Sobibor'da daha ilk ayda 100.000 kadar Yahudi kat
ledildi. Ekiri 1943'e kadar Belzec, Sobibor ve Treblinka adl kampta
yaklak 1 .7 milyon Yahudi ldrld. Auschwitz'teki gazlamalar ubat
1942 ortasnda balamt. 26 Mart'ta Slovakya'dan Auschwitz'e ilk tren
999 gen kadnla yola kt. Ertesi gn onu Fransz Compiegne'den 1 .000
Yahudilik bir tren izledi. Bir sre sonra yakndaki Birkenau'da daha byk
gaz odalar ina edildi. Kampn Kzl Ordu tarafndan kurtarlmasna kadar
burada Siklon B adl haere ilacyla, du olarak maskelenen gaz odalarnda
yaklak 900.000 Yahudi katledildi. Dier imha kamplarnn tersine Ausc
hwitz ayn zamanda bir toplama kampyd, burada alabilecek durumda
olanlarn bir blm kle ii olarak veya SS doktoru Josef Mengele'nin
denetiminde vahi tbbi deneyler iin kullanld.
nsanlar kamplara gelmeden nce tarif edilemeyecek eziyetlerle, kayda
deer havalandrma olmadan ve biriken dklarn ortasnda fazlasyla dolu
yk vagonlarna istiflenerek tanyordu. zellikle bebekler ve yallar da
ha nakil srasnda lyordu. Ardndan Auschwitz'deki nbeti personelin
barlar, oban kpeklerinin havlamalar ve tren istasyonundaki gzleri
kamatran kla "karlama" geliyordu. Ayrma ilemi srasnda gaz odala
rnda hemen lme gnderilenlere, dezenfekte edilecekleri syleniyordu.
Cesetler zerindeki en korkun ii, zel komando olarak atananYahudiler
stlenmek zorundayd; bir kerpetenle cesetlerin altn dilerini karyor,
salarn kesiyor ve kpelerini koparyorlard. Bir sre sonra bunlarn da
ou gaz odalarna gidiyordu.
mha srecinin ayrntlar sivil halktan gizlenmeye allmt.Ama do
.
u cephesinden dnen askerler ve ziyaretten dnen eleri, gettolardaki ve
toplama kamplarndaki durumu veYahudilerin katledilmesini anlatyorlar
d. Ancak toplu katliamlarn farknda olmayanlarn gzlerini dier iaret
lere kapatmalar mmkn deildi. Kasm 1938'de yanan sinagoglar herkes
grmt. Eyll 1941 'den itibaren mparatorluk'ta kalanYahudiler kyafet
lerinde sar bir yldz tamaya baladnda, bu da pek kimseden gizlene-
274
KISAYAHUD TARH
memiti.Yahudi komularn gnll olarak ehirlerden kaybolmadklar ve

bebeklerle yallarn almaya gnderilmedikleri akt. 1 942'den itibaren
Hitler ve dier devlet temsilcileri Yahudi rknn yok edilmesi gerektiini
alenen sylemeye balamt; bu szleri ciddiye almamak iin de bir neden
yoktu.
ou insan ortadan kaybolan Yahudilerin bana ne geldii bilmek is
temiyor veya soykrm, Ari stn rk tehdit eden Yahudi parazitlere kar
zorunlu bir hayatta kalma mcadelesi olarak hakl karyorlard. Naziler
yllar boyu sren propagandalarylaYahudilerin insan olduklarn inkar et
milerdi. Kkrtc Der Strmer gazetesi, onlar hayvans suratlarla izdi,
Der ewige Jude gibi propaganda filmleri onlar haarat olarak tasvir etti,
propaganda bakan Joseph Goebbels, 2 Kasm 1 939'da L6dz gettosundan
getikten sonra gnlne u' notu dt:"Arabadan inip her eyi ayrntl
biimde tefti ediyoruz. Tarif etmesi imkansz. Bunlar insan deil, bunlar
artk birer hayvan. Bu yzden de grevimiz insani deil, cerrahi. Burada
kesikler atlmal, hem de derinden. Yoksa Avrupa Yahudi hastalna ye
nik decek." (Friedlander il, 47) Alman ordusunun Polonya'ya giriinden
sonra devlet ve parti organlarnn dier nde gelen grevlileri de benzer
ifadeler kulland. Fiziksel imhaya dair ekincelerin engelleri yava yava
ortadan kaldrld. Bu Yahudiler artk insan deilse haarat gibi yok edile
bilirlerdi, her tr insani duygu yersiz grlrd.
Yaylan ahlaki sapknlk, belki de en ak biimde Heinrich Himmler'in
4 Ekim 1 943 tarihinde Poznah'da SS generallerinin nnde yapt ko
numadan anlalr; bu konumada kadnlar ile ocuklar dahil olmak zere
Yahudi halknn katledilmesini biyolojik olarak hakl karp, insanlarn
yaknlk hissetmesini salayabilecek her trl ahlaki kaygy bu ekilde u
nutturmaya almt. Himmler' e gre insan, binlerce insan ldrp yine
de "namuslu" kalabilirdi. Buna karn llerden "sadece bir krk, bir saat,
bir sigara" alarak kiisel zenginlemeyi, sert cezalar gerektiren bir hakszlk
olarak gryordu.
Almanlarn igal ettii veya denetledii blgelerdeki halklarn ounun
ibirlii yapmas imha ileminin nemli bir parasyd. Tpk Hollanda po
lisi gibi Fransz polisi de Fransa'nn gerek igal edilmi, gerekse igal edil
memi blgesinde Yahudileri tutuklarken Almanlara epey koltuk ktlar.
SS, Dou Avrupa lkelerinde, imha ilemine etkin biimde katlan gnll
275
yardm ekipleri bulmakta sknt ekmedi. Hatta baz vakalarda Polonyal,

Ukraynal veya Litvanyal ky sakinleri Almanlar istemeden Yahudi kom
ularn katletti.
Buna karn Nazilerin Avrupa gettolarna yerletirdikleri, ou zaman
Yahudi heyetleri olarak adlandrlan ihtiyarlar heyetlerinin grevini deer
lendirmek daha zor. TemsilcileriYahudi halk ile Nazi makanlar arasndaki
irtibat salayan kiilerdi. Gettodaki gndelik yaamn srdrlmesini sa
lamalar ve ka kiinin bulunacan nceden belirten srgn listelerine
adlar yazmalar gerekiyordu. Birok vakada, hayatlar pahasna rakanlar
drmek iin pazarlk yapyor veya srgnleri ertelemeye alyorlard.
Neredeyse hibir zaman eller.inden bir ey gelmiyor, ksa bir sre sonra
da sra kendilerine geliyordu. Polonya senatosunun eski yesi ve Varova
gettosu ihtiyarlar heyeti bakan Adam Czerniak6w'un veda mektubu, bu
konudaki nenli bir belgedir. 22 Temmuz 1942 tarihinde "douya" na
kil iin her gn aralarnda ocuklarn da bulunduu 6.000 kiilik listeler
hazrlama grevi kendisine verildiinde, artk bir pazarlk yapamayacan
anlayp ertesi gn hayatna son verdi:"Kendi ellerinle halkmn ocuklar
n katletmemi istiyorlar benden. lmekten baka arem yok . . . Bunu kor
kaklk veya ka olarak grmeyin. Elimden bir ey gelmiyor, zntden
ve vicdan azabndan yreim kan alyor, ama buna artk dayanamyorum.
Eylemim herkesin gerei grmesini, belki de bu yolla doru davranlma
sn salayacak. Size ar bir miras braktmn bilincindeyim."
,
Direni
Yahudi zulmne ve katliamna direnmek her zaman hesap edilemez bir
risk demekti.Yine de Almanya'da ve zellikle de Almanya'nn igal etti
i Avrupa'da, Yahudileri kurtarmak iin hayatlarn srekli ortaya koyan
birka insan oldu. Kimileri onlar evlerinde gizledi, kimileri sahte kinlik
retiminde yardm etti, bakalarysa snrdan gizlice geirdi. Etkili olmak
iin her zaman bu tr olaand kahramanlklara da ihtiya duyulmu
yordu. Madurlar asndan herkesin resmi Yahudi politikasn onaylama
dna dair bir iaret almak nenliydi. Yolda yryen birisi, sar yldzl
bir Yahudi kadnn yanndan geerken, "Metin ol" diye fsldadnda, bir
frnc sadece ucuz siyah ekmek hakk olan bir Yahudiye bir somun beyaz
ekmek verdiinde veya hava saldrs koruma nbetisi resmi direktiflere
276
KISAYAHUDTARH
ramenYahudileri bir hava saldrs srasnda kilere aldnda, btn bunlar

dlanmlarn anladklar ve takdir ettikleri gndelik iaretlerdi. Ne yazk
ki ok nadirdi.
rgtl direni gruplarnn kendileri de ou kez antisemitizmden
arnm deildi. 20 Temmuz Suikast'na katlan erkekler, "Yahudi soru
nu" sz konusu olduunda farkl dncelere sahipti, birou "Nrnberg
Yasalar"na dayanarak Yahudilerin tecrit edilmesini elbette onaylyor ama
1
katledilmelerini aka reddediyordu. En sorunlusu herhalde resmi kiliselerin tutumuydu, "Ari olmayan Hristiyanlar"n dlanmasn srekli pro
testo etmelerine ramen birka istisna dnda Yahudilerin kaderine sessiz
kaldlar. Oysa zellikle kilise hiyerarisinin st dzey makamlar onlarn
durumunun ne kadar tehlikeli olduunu biliyordu.
Yahudilere uygulanan imha sreci yurtdnda da sr olarak kalmam
t. Basn, toplu kurunlamalar ve imha kamplarn bildiriyordu, ama ou
kez sadece birok haber arasnda sradan bir haber olarak. Buna New York
Times'in 21 Haziran 1942 tarihinde, Polonyal sosyalist Yahudi direni sa
valarnn imha srecine dair kesin bilgilerin verildii ve o ana kadar
katledilen Yahudilerin saysnn 700.000 olduunu belirten ayrntl rapo
runa 5. sayfada kk bir haber olarak yer ayrmas tipik bir rnekti. Ce
nevre'deki Dnya Yahudi Kongresi'nin bro mdr Gerhart Riegner, 8
Austos 1942 tarihli bir telgrafnda trajedinin kapsamna iaret edip,Avru
pa Yahudiliinin yeryznden silinmesi planlarndan sz etmiti. Ama ona
ne ngiltere ne de Amerikan hkmeti inand. Varova gettosuna kaak
giren ve durumu Polonya'nn Londra'daki srgn hkmetine bildiren
Jan Karski'nin raporu da somut admlar atlmasna yol amad. Devletler
sadece savaa younlamak istedikleri iin Yahudilerin imhas bu savan
sadece bir yan sahnesi gibi grlyordu. Uluslararas Kzl Ha rgt
bile, bir delegasyonu kendilerine bir kamp cennetinin sahnelendii "r
nek kamp" Theresienstadt' ziyaret ettiinde yanltlmasna izin vermiti.
Bohemya'daki Theresienstadt, yal ve nl tutuklularn kamp olarak ina
edilmiti, ama oraya getirilenlerin ou iin Auschwitz veya Treblinka'ya
giden yolda sadece ksa bir ara istasyondu.
Baka devletler zulmedilen Yahudilerle dayanma iinde bulunma
spa ramen, tek _banadiplomatlar koruyucu kimlikler kararak bir
ka yz, hatta birka bin Yahudiyi kurtarabilmiti. Buna en nl r-
277
nekler Japonya'nn Litvanya'daki Kaunas konsolos yardmcs Chiune

Sugihara'nn ve sve'in Budapete'deki sefaretinin birinci sekreteri Raoul
Wallenberg'in faaliyetleridir. ki diplomat da srlmesi beklenen ok sa
yda Litvanyal ve Macar Yahudiyi kurtarmt. kisi de bunun iin byk
bir bedel dedi. Sugihara sava sonunda diplomatlk hizmetinden ayrlmak
zorunda kald,Wallenberg'se Sovyetler Birlii' ne karld ve bundan sonra
kayp kabul edildi.
Yahudilerin bizzat direni gsterme olanaklar ok azd.Yine de birok
getto ve kampn Polonyal veya Baltk lkeleri yeralt rgtleriyle temas
kurduklar bildiriliyordu, olaanst gl dmana kar her ne kadar
aresiz grnseler de Almanlara kar silahli mcadeleyi ve farkl biim
lerde kamay deneyen Yahudi direni gruplar olumutu. Direniin temel
biimlerinden biri kendini insanlktan karttrmamakt. Bylece gettolar
da mmkn olduunca ve .en korkun koullarda mzik alnyor, gizlice
ders veriliyor ve dua ediliyordu.Varova gettosunda tarihi Emanuel Rin
gelblum ynetiminde kurulan "Oneg Sebt" (ahat bayram) grubu, gizli
bir arivde gelecek kuaa aktarmak zere korku dnemine ait belgeler
toplad.
Silahl Yahudi direniinin en nl vakas kukusuz, Nisan 1943'te Var
ova gettosundaki ayaklanmayd.Yllar iinde gettodaki durum gitgide ge
rilmiti. 16 Kasm 1940 tarihinde "Yahudi mahallesi" kapatld. Mahalle
"ari" bir cadde zerinden geen ahap bir kpryle birbirine balanan iki
blmden oluuyordu. Burada sadece Yahudilerin yaamasna izin veril
miti, bata saylar 380.000'di. Srgnde lenlerin okluuna ramen say,
Mays 1941 'de 445.000' e kmt. Ortalama olarak bir odada yaayanlarn
says yediyi buluyordu, bazen de otuzu. O ana kadar srgnden kurtulan
lara alk, souk ve aresizlik damgasn vurmutu. Gnlk ekmek istihka
k 100 gramn altnda belirlenmiti, ekmek ou zaman kum veya talala
piiriliyordu.Austos 1941 'de resmi kalori istihkak kii bana 177'ye indi.
Sokaklar dilencilerle doluydu, aralarnda birok ocuk da. vard. Bazlar
kendilerine atlan ekmei yerden alamayacak kadar gszd. Alktan ve
souktan lenlerin cesetleri sokaklarn olaan manzarasyd.
22 Temmuz'da gettonun tahliyesi balad. Varova'dan gelen srgn
trenleri, yeni kurulan Treblinka mha Kamp' na girmeye balad. Her gn
binlerce getto sakini toplama noktalarnda bir araya getirilip yk vagonla-
278
KISAYAHUD TARH
Theresienstadt'ta, Helga Weissov:i'nn izdii bir ocuk resmi. Theresienstadt'ta binlerce

resmi arkalarnda brakan ocuklarn ou Auschwitz' e gtrlp annda katledildi.
ryla lme gnderiliyordu. Aralarnda bebekler ile yallar vard ve kimse

bunlarn almak iin gnderildii hayaline kaplmyordu. ki ay iinde
Varova gettosundaki 265.040 Yahudi Treblinka'da gazlanm, 1 0.380'i de
daha gettodayken ldrlmt. Gettoda kalan yaklak 60.000Yahudinin
bir ksm kendilerini savunmadan teslim olmak istememiti. Getto etrafn
daki asl mcadele, srgnler 19 Nisan 1943'te devam ettirilecei zaman
balad. Yahudi mcadele rgtleri, Almanlardan alnan ve Polonyal ye
ralt rgtlerinden pahalya elde edilen birka silahla, zellikle de gettonun
altndaki snaklar ve kanalizasyondan umutsuz bir mcadele balattlar ve
getto dndaki Polonya halkndan fazla yardm almadan bir ay boyunca
direndiler. Sonunda Almanlar gettoyu yakp iinde yaayanlarn byk bir
blmn ldrd. 1 6 Mays'ta SS takm komutanJrgen Stroop, direnii
Byk Sinagogu havaya uurarak sembolik olarak sona erdirdi. Hayatta
kalan Yahudiler Treblinka ile Majdanek mha Kamplarna tand. Treblin
ka'daki tutuklularn 2 Austos 1943'te gerekletirdii ayaklanma, alma
kampnn bir ksmnn yanmasna yol aarken 800 tutuklunun yaklak
yarsnn kamasn salad. Ancak birka saat sonra byk bir blm
279
ne yazk ki yeniden yakaland. Baka kamplarda da, mesela Ekim 1943'te

Sobibor'da birka kiinin zgrle kaabildikleri tutuklu ayaklanmalar
yaand; ama bu ayaklanmalar her zaman ksa bir sree bastrld.
Polonya'daki son byk getto L6dz'dayd. Burada, 1944 yaznda yakla

an Sovyet birliklerinin kendilerini kurtarmasn uman' yaklak 77.000Ya
hudi yayordu.Ama Austos sonunda onlarn kaderi de belirlenmiti. o
u Auschwitz' e tand. Ocak 1945'te L6dz ehrinin kurtarlmas srasnda
gettoda 877 Yahudi bulundu. Sava balamadan nce Polonya'da yaayan
3,3 milyonYahudiden lkede sadece en fazla 40.000'i hayatta kalabilmiti.
Son
Avrupa'nn dier birok lkesinde de durum daha iyi deildi. Savan son
yllarnda lme mahkumlar olanlarla doldurulmu trenler ktann drt bir
yanndan imha kamplarna gidiyordu. Almanlar ile mttefik olan baz h
kmetler, "kendi"Yahudilerini Nazi lm makinesine maruz brakmaktan
korkuyordu. Hatta talyan faistleri baka yerlerde (rnein Selanik'te) Ya, hudileri srgne kar korumaya altlar. Ancak talya'nn Almanlar ta
rafndan igal edilmesinden sonra talyan Yahudileri Auschwitz' e srld.
Macar Yahudileri de Macar hkmetinin zorlamasyla balarda korundu,
ama sadece Alman ordusunun Mart 1944'te geliine kadar. 9 Temmuz'a
kadar 438 .000 Macar Yahudisi Auschwitz' e srlm, %90'n da hemen
gazlanmt. Sadece Budapete'de nemli sayda Yahudi hala direniyordu.
Geri Bulgarlar yeni fethedilen Trakya ve Makedonya blgelerindeki Ya
hudileri pek nazlanmadan Almanlara teslim etmilerdi, ama Bulgaristan'n
ana blgesindeki Yahudileri deil. Kamusal protestolar ve zellikle de par
lamentonun ve Bulgar Ortodoks Kilisesi'nin direnii glyd. Neredeyse
btn Yahudilerin kurtarlabildii tek lke Danimarka'yd, burada halk
arasnda artan direni ve srgn planlarnn szmasnn sonucu olarak, 2
Ekim 1943 tarihi iin planlanan nakilden nceki gece Danimarkal 7 .000
Yahudinin tamam botlarla tarafsz sve'e tanmt. Theresienstadt'a s
rlen yaklak 700 Danimarkal Yahudinin de ou hayatta kalabildi.
Avrupa'daki son Yahudinin de katledilmesini ngren mkemmellik
taknts, Finlandiya rneinde kendisini gstermiti. Buraya dier Avru
pa lkelerinden yaklak 150-200 Yahudi kamt ve Hihmler, Temmuz
1942'de Helsinki ziyaretinden sonra bunlarn mutlaka Almanya'ya teslim
280
KISAYAHUDTARH
edilmesini istedi. Bu talebin arkasnda ne ekonomik ne siyasi yarar var..:

d, tek neden Yahudi katlini eksiksiz yerine getirme konusundaki ideo
lojik takntyd sadece. Finlandiya hkmeti kamusal protestolardan son
ra sadece kk bir grubu gnderdi. 8 Yahudi 6 Kasm 1942 tarihinde
Finlandiya'dan Estonya'ya srld, 7'si savatan sa kamad.
Almanlarn igal ettikleri blgelerde mttefik hkmetlere danlma
dan srgnler gerekleebiliyordu. Yiz yllardr Selanik'te yaayan cemaat
birka hafta iinde tasfiye edilmiti. 1943 lkbahar'nda Almanlar, 50.000
Yahudiden neredeyse 45.000'ini bir engele taklmakszn Auschwitz'e sr
d. Birka yl sonra onlar AtinalYahudilerin izlemesi gerektiinde byk
direnile karlatlar. Yine de en kk Yunan adalarnda yaayan ok az
saydaki Yahudi bile Auschwitz' e srld.
Hitler ve takipilerinin sorumlu olduu tek ey insanlk tarihindeki
en acmasz soykrm deildi. Avrupa'y devasa bir ykntya dntrm,
Almanya'y siyasi bir birlik olarak haritadan silmi ve milyonlarca insan
deli samas bir fikre kurban etmilerdi. Sularn itiraf etmeyi aklndan
bile geirmeyen Hitler iin hayatnn son anna kadar Yahudilerin imhas
ncelik tad. Eva Braun'la birlikte hayatna son vermeden nce Siyasi
Vasiyetnamesinde, yerle bir edilen Alman halkna gelecekteki en nemli
grevini hatrlatmay unutmamt: "zellikle de ulusun ynetimine ve
takipilerine, rk kanunlarn zenle yerine getirmelerini ve btn halklar
zehirleyen uluslararas Yahudilie kar acmaszca direnmelerini emredi
yorum."
Mttefiklerin kefettikleriyse en korkun sava deneyiinlerini ayordu.
Kurtarlan ilk imha kamp, Kzl Ordu'nun 1944 Temmuz aynn sonunda
ulat Majdanek'ti*. Auschwitz 27 Ocak 1945'te kurtarld. Toplu katlia
mn izleri her yerde hala tazeydi. Tutuklularn birou kurtulutan birka
hafta nce lm yrylerine gnderilmiti. Yetersiz beslenmi ve ince
cik kyafetlerle k souunda yzlerce kilometre boyunca hfila Alman de
netiminde bulunan blgelere srlmlerdi. Bergen-Belsen, Buchenwald,
Flossenbrg, Dachau ile Matthausen toplama kamplar ve bunlarn d
kamplar, savan son aylarnda Dou Avrupa'dan binlerce Yahudi tutuk
luyla dolmutu. Birou burada ya da lm yrylerinde ld. Bazlar
bunca uzun sre beklenen kurtulutan hemen sonra kt beslenme ve
*
Polonya'nn Lublin kentinin gneydou banliys (ed.n.)
281
hastalklara yenik dt. ngiliz ve Amerikal kurtarclarn ou kez yapa

bildikleri tek ey, ceset ynlarn ortadan kaldrmakt. Sava srasnda Na
ziler tarafndan katledilen Yahudilerin says 5,6 ile 6,3 milyon arasndayd.
Avrupa, hayatta kalan Yahudilerin ounun algsnda bundan sonra hibir
Yahudi hayatnn filizlenemeyecei devasa bir mezarla dnmt.
282
KISAYAHUDTARH
1968 ylna ait bu Kuds Haggadas, Alt Gn Sava'nda elde edilen baar ve Kuds'n
yeniden birletirilmesiyle ilikili Mesih umutlarn ifade ediyor. Setler akamnn sonunda
sylenen "Gelecek Yl Kuds'te" cnlesi, burada yerine gelmi gibi grnyor.
20
J U L I U S S T RE I C HE R ' N F T L G N D E N
K i B U T Z ' A : H O D O KO S T ' TA N S O NRA YAH U D
D NYAS I
Eski Franken blge nderi ve antisemitist propaganda dergisi Der Strmer'in

yayncs Julius Streicher Nrnberg'te idamn beklerken, yaknlarda : yer
alan ve el konulan mlk Pleikershof' a 1946 balarnda Holokost'tan kur
tulan yaklak 1 50Yahudi snmt. Bu Yahudiler, burada 1. Dny?- Sava
'ndaki bir Siyonist ajngrubuna dayanarak, Kibutz Nili olarak' adlandr
dklar bir, tarm kolektifi kurup Filistin'e,g, etmeye hazrlandlar. Tam
da Streicher'n mlknde Yidi dilinin konuulmas, gamal han yerine
DavudYldz'nm g;mesi ve Yahudi ocuklarn doumlarnn kutlanmas
. tarihin cilvelerinden biridir. Esther .Barkai, Mays .1946'tan 1 947 Snba
har'nn sonlarna kadar Pleikershof'ta yaad. Onunfokaysi cbirok ift

lik sakininkini temsil ediyordu. 1 9 19'da Varova'da domu, Varova getto
ayaklanmasndan ve 'MajdanekToplama Kamp'ndan sa kmt; savatan
sonra da Amerikan blgesinde srail devletinin kuruluunu bekliyordu.
Mays 1948'de srail'e g edip bir Kibutza,yerleti. "Bir ey akt benim
iin," diye hatrlyordu daha sonra, "ektiklerimizden sonra sadece kendi
lkeme, bir vatana giderim . . . Kibutz Nili benim iin bir eitim kampy-
284
KISAYAHUD TARH
d." Oim G. Tobias, Der Kibbuz auf dem Streicher-Hof Die vergessene Geschich
te derjdischen Kollektiifarmen 1 945-48, Nrnberg 1 997,61)

Yolculuk devam ediyor
Esther Barkai, sava sonras Avrupa'sndaki yaklak 250.000 Yahudi Disp
laced Persons'dan [Yerinden Edilmi Kiiler] biriydi. Sava sonrasnda ken

dilerini yenilen glerin blgesinde bulan mltecilere bu ad verilmiti.
1 940'larn ikinci yarsnda Almanya, Avusturya ve talya'da siyasi zerklik,
Yidi gazeteleri, dini eitim, tiyatro oyunlar ve spor etkinlikleriyle zengin
bir Yahudi yaamnn altyapsn yaratmlard. ou, ailelerinin tamamn
yitirdii ve kurtulutan sonra batan balamak zorunda olduu iin bu yeni
yaama istei daha da artcyd. Dou Avrupa'daki vatanlarna dnmk
istemiyorlard nk orada onlar yeni dmanlklar bekliyordu. Mlkle
rini bakalar ele geirmiti; bunlar ele geirenler imdi de bu hrszlk ga
nimetini iade etmek zorunda kalacaklarndan korkuyorlard. Polonya'nn
birok ehrinde geri dnen Yahudilere kar iddet uygulanmt. Bu olay
lar Kielce pogromuyla zirveye ulat, burada 4 Temmuz 1 946 tarihinde
ehre dnen 200Yahudiden 40' ldrld. Sava ncesi dnemde olduu
gibi imdi de dini ve siyasi nedenler birbirine karmt. Kan iftiras yine
ortada dolayordu, ayn zamanda aralarnda nemli konumlarda bulunmu
kiilerin de olduu Yahudiler, toptan yeni komnist iktidar sahipleriyle
zdeletiriliyor ve onlara kmseyerek Yahudi Komn (Zydokomuna)
deniyordu.
Displaced Persons ifadesi sadece Avrupa'nn yenilen devletlerinin blge

sindeki kiileri tanmlasa da, Dou Avrupa'daki vatanlarnda kalan Yahu
dilerin byk bir blm de kendilerini byle hissediyordu. Cemaatleri
yaklp yklm, aileleri katledilmiti, komnizm altnda dini bir Yahudi
hayat geliemezdi. Ama Dou Avrupa'daki 250.000'den fazla Yahudi ne
reye gidecekti? srail Devleti henz yoktu, Amerika Birleik Devletleri
kstl sayda gmen kabul eden yasalarn deitirmemiti. Dnyann bir
blmnn soykrmdan sonra bile hayatta kalanlar iin srail Devleti'nin
kurulmasna kar kmas,Yahudilerin gzlerini amt. ngiliz manda gc, Churchill'in muhafazakar hkmeti yerine iktidara gelen i Partisi
hkmeti, 1 9 1 7 Balfour Deklarasyonu'nda vaat edildii gibi Filistin'in bir
ksmn Yahudilere brakmay reddetti. Bu durumda, Alman kamplarnda
JULIUS STREICHER'N FrLGNDEN KIBUTZ'A: HOLOKOST'TAN SONRA
...
285
tutulmu olan Yahudiler, kendilerine ait bamsz bir devlet mcadelesin

de manevi bir silaha dnmler, 4.SOO'den fazla yolcu tayan "Exodus
1947" Hagana gemisimn yolculuu da bu durumun simgesi olmutu. n
gilizler geminin Temmuz 1947'de Hayfa'ya demir atmasna izin vermedi
ve mrettebattan kiinin lmne neden olan drt saatlik bir mcade
leden sonra yolcular Avrupa'ya dnmeye zorladilar.Yolcularn byk bir
ksm, dikenli tel ve nbeti kuleleriyle evrili Lbeck civarndaki kamp
larda tutuklu olarak tutuldu. Avrupa'dan binlerce baka Yahudi mlteci,
ngilizler tarafndan Kbrs'ta tutukland. Soykrmdan kaabilenler her
.
ne kadar lm kamplarndan kurtu_lmu olsa da hi de zgr deillerdi.
Exodus trajedisinden sonra atlan sesiz lklar duyuldu. Hem bu dnem

hem de Yahudilerin savatan iki yl sonra iine dt genel umutsuzluk,
Filistin'in geleceine dair kararda sonusuz kalmayacakt.
Hitler Almanya'sna kar sava devam ettii srece Filistinli Yahudiler
zorunlu olarak ngilizlerle mttefikti. Kaderleri, Mttefkler'in Kuzey
Afrika'da Rommel . liderliindeki Alman birliklerini yenmelerine ba
lyd. Ayrca Filistinli Araplarn siyasi lideri Bamft Muhammed Emin
el-,Hseyni, Nazi politikasn aka desteklemi, Berlin'i mesken semi
ve Kasm 1941 'de Hitler tarafndan kabul edilmiti. Filistinli Yahudiler bu
sempatileri elbette fark etmilerdi. Hatta savan son aylarnda Filistin'den
bir Yahudi tugay Birleik Krallk ordusunun bir paras olarak savam
t. Ama sava bittikten sonra Birleik Krallk manda gcne kar silah
l direni balamt. Yahudi yeralt ordusunun daha byk, lml blm
"Hagana"* terr nlemlerine kar karken Menahem Begin komutasn
daki kk, radikal "rgun"unt, 22 Temmuz 1946'da ngiltere ynetimi
tarafndan kullanlan ve 91 kiinin lmne yol aan King David Otel'ine
ynelik bombal saldrs ile ngilizlere kar saldrlardan sorumluydu.
ngilizler sonunda Filistin'in geleceini yeni kurulan Birlemi
Milletler'e brakt. 29 Kasm 1947 tarihinde gerekleen Birlemi Millet
ler Genel Kurulu, Filistin'i Yahudi bir devlete, Arap bir devlete ve Kuds
ile Beytlehem'deki kutsal yerler etrafndaki uluslararas bir blgeye ayra
cak bir blme plann kabul etti. Kendi beklentilerine uygun olmasa da
*
branicede "Savunma". 1920-1958 arasnda, Filistin'deki Yahudilerin ounluunu

temsil eden Siyonist askeri rgt (ed.n.)
rgun Zvai Leumi, branicede "Ulusal Askeri rgt". Yahudilerin 1931 'de Filistin'de
kurduklar sac yeralt rgt (ed.n.)
286
KISAYAHUDTARH
Alnanya'da Yaayan Holokost Kurtulanlar Siyonist Dernei ve Siyonist Genlik

Dernei'nin bu posterinde, Yahudi. Displaced Persons'a, geleceklerine giden yol gsterili
yor. New York'un karanlk, tehditkar silueti ve tereddt eden gmenin zerinde u Yidi
metin yazl: "Unuttu bile, yeni bir srgne gidiyor. Unutma Yahudi, her srgn yok olua
gtrr!" Resmin sa tarafnda gnein yansd srail kylar ve kararl gmenin ze
rindeyse unlar yazl: "Yeter artk! Yuvama gitmek istiyorum." Bu resmin arka plannda,
Holokost'tan kurtulup hayatta kalanlarn byk bir blmnn, atmalarla sarslan: Filis
tin yerine ABD'ye vize bavurusunda bulunmas yatyordu.
David .Ben Gurion liderliindeki Siyonistler, plan kabul etti. Arap . dn

yasysa Filistin'iri blnmesine kesin bir' biimde kar, kt. lgenin be
Arap. devleti, srail' e bamszlk gnnde, 14 Mays 1 948 tarihinde, sava
ilan etti. Bu sava 1949'da sona erdiinde srail kendisine verilen blgeler
. dnda Bat Kuds dahil olmak zere kimi ek blgeler kazanmti. Tapnak
Da'nn etrafndaki kutsal yerlerse Yahudilerin Alama Duvar'na ve hatta
Kuds eski ehrine eriimlerini engelleyen Mavera-i rdn (Transrdn)
tarafndan fethedilmiti. Arap-Filistin devleti kurulnam, dahas (bundan
sonra adn. rdn olarak..,deitiren) 'Mavera-i rdn Bat eria'y ilhak
etmi, Msr Gazze eridi'ni ynetmeye balamt.
Sava srasnda neredeyse 750.000 Filistinli, ksmen Arap DeyrYasin k
yndeki gibi Yahudi yeralt rgtlerinin iddetinden ve srailli birliklerin
JULIUS STREICHER'N FTLGNDEN KIBUTZ'A: HOLOKOST'TAN SONRA
...
287
hedef seilerek yaplan kovmalarn, ksmen de Arap yneticilerin arlar

sonucu vatanlarndan kat. Filistinli Araplar iin srail' in bamszl, an
larnda Nakba, yani "felaket", olarak kald. srail'in bamszlk ilan yeni
devletin Yahudi zelliini anlatrken, yeni devletin "btn vatandalarna
din, rk ve cinsiyet ayrm yapmakszn sosyal ve siyasi eitlik garantileye
cei" konusunda kuku brakmyordu. Ancak teori ile uygulama srekli
birbiriyle eliti; mesela Arap tanmazlarna el koyma ve srailli Araplar
askerlikten dlama konularnda bylesi bir eitsizlik sz konusuydu.
1950 ylnda srail Parlamentosu Knesset, btn Yahudilerin otomatik
olarak srail vatandal almalarn salayan zel bir "Dn Kanunu"nu
yrrle koydu. Sonraki yirmi-otuz yl boyunca srail, zellikle Dou
Avrupa ve Arap dnyasndan milyo:llarca Yahudi mltecinin yeni vatan
oldu. Kuruluundan sonraki ilk be yl iinde srail'e yaklak 700.000Ya
hudi g ederekYahudi nfusunu ikiye katlad. 1956 ylna kadar nfus 2, 1
milyona ulamt bile.
1950'larn ilk yarsnda Dou Avrupa'da hala nemli Yahudi cemaatler
vard. Romanya'da 32 Talmud-Tora okulunun bulunduu 126 cemaat
te yaklak 220.000 Yahudi yayordu. Polonya'da Yahudi cemaatin nfu
su 45.000 ile 75.000 arasndayd. 1955 ylnda yedi Yahudi ilkokulu ve
lise vard, eitim dili Yiditi, ama dini mfredatlar yoktu. Yidi dilin
de ylda yaklak 30 kitap yaynlanyordu.Yidi tiyatro gruplar ve basn
vard. Koullar daha olumlu olsayd Holokost'tan sonra bile, sava ncesi
cemaatlerin Romanya, Macaristan ve Polonya gibi lkelerde sadece gl
geleri bile olsa Yahudi yaam geliebilirdi. Ama siyasi koullar buna izin
vermedi. Antisiyonizm bahanesiyle komnist devletler dnyasnda Stalin
egemenliinin son dneminde, antisemitist "temizlik"ler yaand ve bun
lar 1952/1953 yllarnda Sovyetler Birlii ve ekoslovakya'da gstermelik
durumalarla son buldu. srail Devleti'nin doum annda ekoslovakya
silah tedarikleriyle mttefikleri desteklemi olsa da, artk Sovyet siyaseti
nin ynlendirmesiyle srail'le mcadelede Arap devletlerini destekliyordu.
"Siyonist" ve "Kozmopolit" kelimeleri Yahudi kart parolalara dnt.
1951 ylnda aralarnda Genel Sekreter Rudolf Slinsk)r'nin de bulundu
u on drt yksek st dzey parti yesi tutuklanp baka eylerin yan
sra srail'le dayanma gstermekle itham edildiler. Slinskfle birlikte bu
parti yelerinin on biri Yahudiydi. Antisemitist unsurlarla dolu "Slinsky
288
KISAYAHUDTARH
lk srail Babakan David Ben Gurion, 14 Mays 1948 tarihinde Theodor Herzl'in portresi
altnda srail'in bamszlk bildirgesini okuyor.
Davas", 3 Aralk 1952'de infaz edilen on bir idamla son buldu. Yahudiler
parti bnyesinden ve dier nemli konumlarda_ uzaklatrld, benzer bir
kampanyayla ayn ey Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nde de yaand.
Bunun zerine batya doru bir Yahudi g hareketi balad.
Sovyetler Birlii'ndeyse, 1948'de sevilen Yidi oyuncu Salomon
Michoels'in devlet onayyla katledilmesi ve dier Yahudi entelektelle
rin ortadan kaldrlmasyla tehditkar boyutlara ulaan Yahudi kart dal
ga, Stalin'in lmnden nceki aylarda, Mart 1 953'te zirvesine ulat. Her
felaketin ardnda Yahudi komplosu arayan antisemitist gelenee uygun

olarak Stalin, en yaknlarndan bazlarnn lmlerinin Yahudi doktorlarn
komplosu olduunu dnp bir ksmn tutuklatt. Daha ileri gidecek
uygulamalar byk olaslkla Stalin'in lmyle engellendi. Dou Avru
pa'daki (Sovyetler Birliinin dnda) en byk Yahudi cemaatinin kat
Romanya'da, 1953 ve 1954 yllarnda Siyonist eylemcilere davalar ald;
bularn da ou uzun hapis cezalarna arptrld. Sonraki yllarda rejim,
tutumunu deitirip Yahudilerin -bol cret karlnda- srail'e g et-
...
289
nesine izin verdi. 1950'lerin ortalarndan itibaren komnist devletlerde

gitgide artan Yahudi kartl ve o zaman da antisemitist siyaset kar
snda, Do Avrupa'nn az saydaki nemliYahudi cemaati neredeyse istis
nasz olarak ortadan kalkt. Ronanya'da hayatta kalan 420.000Yahudiden
273.000', Polonya'daki 215.000 Yahudiden 170.000'i, Bulgaristanda'ki
49 .000 Yahudiden 42.000'i srail' e . g etti. Sadece Macaristan'da, hayatta
kalan 145.000Yahudinin o lkede kald, ama burada da 1967 ylndan
nce yaklak 25.000Yahudi srail'i yeni vatanlar olarak seti.
1950'ler ve 1960'larda nemlerini hala srdren slam dnyasndaki
Yahudi cemaatleri de Do Avrupa gne paralel olarak, boald. Kimisi
lkenin kltr ve siyasetine gl bir ekilde kk salmt; zellikle Irak'ta.
lkenin komnist partisi, Irakl Yahudilerle ok yakn bir iliki iindeydi
ve Salina Murad ve Nazn el-Gazali gibi Yahudi arkclar lkenin en
nl nzisyenleridendi. Bir istisna hari, Irak' 1 932'de Kahire'de yaplan
ilk Arap Mzik Festivali'nde temsil eden tm nzisyenlerYahudiydi ve
Irak Radyosu da Yahudiler tarafndan kurulmutu. Badat'ta 1950 bala
rnda hala drt kiiden biri Yahudiydi. Ama Arap milliyetiliinin srail
Devleti'ni sert bir ekilde reddetmesi, Ekim 1949'da yaanan bir tutuklama
dalgasnda Siyonist liderlere kar alnan nlemler ve Yahudilerin hepsinin
bu dman devletle zdeletirilmesi, Arap lkelerinde iddet dolu takn
lklara ve Yahudi cemaatlerine kar resmi nlemler alnmasna yol at.
Irak, Mart 1 950'de Yahudi halknn g etmesine izin verdi. 1951 sonuna
kadar, 1 1 5.000 Irakl Yahudinin %90' srail'e g etmi, mlklerine de
byk lde el konmutu. Irak'ta sadece 6.000 kadarYahudi kalmt.
Suriye'de 1947'de Yahudi kart pogromlar yaand ve bunlarn sonu
cunda Yahudi nfusunun te ikisi lkeyi terk etti. an ve Halep'in Ya
hudi mahallelerine Filistinli mlteciler yerletirildi. Bir dizi Yahudi kart
kanunlar ve srail' e g edenlerin akrabalarna alan davalar durumu daha
da gerdi. 1948'den sonra Yahudilerin saysnn geici olarak artt tek Arap
lkesi, Lbnan'd; Lbnan'n kk Yahudi cemaatinin says Suriye ile
Irak'tan gelen Yahudi mltecilerle yaklak 9.000'e kmt; ama 1958'de
ilk i savan balamasndan sonra srail'e buradan da g balad. Suriye ve
Irak'ta oldu gibi yzyl sonunda Lbnan'da da artk rgtl bir Yahudi
hayat yoktu. 1949/1950'de,Yenen'den sansasyonel bir hava kprs eyle
miyle yaklak 49.000Yahudi srail'e getirildi.
290
KISAYAHUD TARH
Yemenli Yahudiler,
1949/1950'de "Uan Hal
Eylemi" araclyla srail' e
getirildi. Bu resimde,Tel
Aviv'in dousundaki ky
eridinde yer alan Lod'daki
. bir grup Yemenli Yahudi
yeni vatanlarnn haritasna
bakyor.
Aralarnda dier Arap lkelerinden ve Avrupa'dan da ok sayda g

menin bulunduu Msrl Yahudiler, 20. yzyln ilk yarsnda epey entegre
olmu haldeydi. Msr sinemasnn gelimesine nemli katklar salam
lard; mzik alannda da nl Yahudiler vard. Abdlnasr'n ynetiminin
arifesinde Msr'n en nemli arkcs Mslmanla geen, babas Irakl,
annesi de Polonyal bir Yahudi olan Leyla Murad't. srail'in kurulmasy
la burada da Yahudi kartl artmt, ama zellikle 1954 ylnda Cemal
Abdlnasr iktidara geldiinde patlak verdi. 1 953 ylnda Msr devriminin
resmi arkcs ilan edilen Leyla Murad da bir yl sonra kariyerine son
noktay koydu.
Fas'ta, srail Devleti'nin kuruluundan ksa bir sre sonra 7 Haziran
1948'de Cerada ve Ucda'da 43 Yahudinin ldrld Yahudi kart id
det patlak verdi. Yine de Yahudilerin ou lkede kalmay srdrd; bu
nun bir nedeni srail'de yal, hasta ve yoksul gmenlere baz engeller
karlmas, bir dieri de Fas'n 1 956'daki bamszlndan sonra lkenin
resmi politikasnn hibir ekilde Yahudi kart olmamasyd. nde gelen
bir Yahudi olan Leon Ben Saken, ilk Fas kabinesinde bakan oldu ve baka
Yahudiler de ynetimde ve hukuk sisteminde nemli grevlere geldi.Ama
dier Arap devletlerinin basksyla srail' e g yasad ilan edildiinde du-
JULIUS STREICHER'N FfLGNDEN KIBUTZ'A: HOLOKOST'TAN SONRA
...
291
rum ktleti. 1956 ve 1961 yllar arasnda yaklak 25.000Yahudi yasad

yollarla srail' e g etti ve gn yasallat 196 l yln izleyen ylda,
90.000 kii daha gitti. Bylece Fasl Yahudilerin ou srail'de yeni bir va
tan bulmutu.Yahudilerin neredeyse hi zulm grmedikleri Trkiye'den

de Yahudilerin ou srail' e g etti. Ancak srail, baka seenekleri olma
yanlar iin bir g hedefiydi. ounluu Fransz vatanda olan 135.000
Cezayirli Yahudi, tpk Tunuslu Yahudilerin ou gibi yeni vatanlar olarak
byk lde Fransa'y seerken Libyal Yahudilerin bir ksm talya'ya
gitti. slam devriminden sonra ran'dan birok Yahudi Amerika Birleik
Devletleri'ne kat..
srail Devleti'nin kuruluu ise, Yahudi hayatnn Diaspora'da sona er
mesi anlamna gelmedi hi. Sovyetler Birlii'nde,.Yahudilik aidiyetleri
kimliklerinde "uyruk" blmnde belirtilen ama dinlerini serbeste ic
ra edemeyen 2 milyondan fazla Yahudi kald. Stalin'in lmnden son
ra dorudan fiziksel tehdit ortadan kalkrut ama iyerinde ve gndelik
yaamda ayrmclk srd,, yurtdna knalar yasakland. 19671deh AJt.
Gn Sava'nda Sovyetler Birlii ve uydu devletleri srail'e kar Arap dev
letlerini destekledi ve ondan sonra da (Romanya hari) Yahudi Devleti'yle
diplomatik ilikilerini kestiler. SovyetYahudi entelektelleri, devletin ser
giledii ayrmclk karsnda ve Polonyallarn,Volga Almanlar.mm ve Ko
relilerin "vatana dn"ne benzer bir biimde, srail'e g etme hakk
talep etti. Beklenmedik biimde gerekten birka yz seyahat izni verildi
inde, zellikle Baltk'taki Sovyet cumhuriyetlerinden makamlara hcum
edildi. Sovyet ynetimi 1970'1erin lml politikasnn, ardndan geici ola
rak geri adm atarak, yaklak 250.000 Yahudinin g etmesine izin ver-
di. Bu hareketle zellikle Amerika Birleik Devle.deri, ile ticari. ilikilerin
iyilemesi umuluyordu.Ancak 1970'lerin ikinci yarsnda Sovyetler Birlii
seyahat olanaklarn bir kez daha kat biimde kstlad. lkedeki huzur
suzluklardan Yahudileri sorumlu tutan bir devlet kampanyasndan sonra,
1968 ylnda aralarnda komnist aktivistlerin de bulunduu;, kelimenin
tam anlamyla lkede kalan sonYahudi: de. ka,t.
il. Dnya Sava'ndan sonr.aki yllarda, BatAvrupa'daki Yahudi hayat a;
rtc biimde yeniden canland. Londr.a ile Paris, her ne kadar bu iki mer
kezdeki yaam, sava; ncesi, merkezlerden ok daha az gzle grlr olSa da,
Yahudi yaamnn merkezi olar.ak Berlin, Viyana, BudaI?ete ve,Varova'.nn
292
KISAYAHUDTARH
yerine geti. Hem ngiltere hem de Fransa'da gl asimilasyon eilimleri

grld. Sava bittikten on yl sonra Paris'te hala Yidi gazete yaymla
nyor ve yal gmen nesli arasnda Yidi hala konuuluyor olsa da, yeni
nesilde durum tamamen farklyd. 1 955'te 300.000 FranszYahudisi arasn
dan yaklak 40.000'i okula gitme zorunluluu olan ocuklard, ama sadece
400' Yahudi okuluna gidiyordu ve 1 .300' de haftada bir-iki kere din der
sine giriyordu. Ancak 1 960'larda, Kuzey AfrikalYahudilerin yksek saylarla
g etmesinden sonra manzara nemli derecede deiti. Sonraki otuz-krk
ylda yeni Yahudi okullar ina edildi, zellikle Gney Fransa'da yeni cema
atler kuruldu, sinagoglar ina edildi ve koer (dini adan yenmesi uygun)
yemeklerin yapld restoranlar ald. Fransa'da Alain Finkielkraut, Andre
Glucksmann, Bernard-Henri Levy veya Albert Memmi gibi tannan ente
lekteller ak akYahudiliklerini ilan ettiler.
1 960'larn banda ngiliz cemaatlerinde asimilasyon henz ok ilerle
memiti. ngiliz Yahudilerinin ikinci ve nc esli, Dou Avrupal g
menlerin hem dini hem de sekler-Yidi mirasndan uzak olmasna ra
men 1 963 ylnda 9.000 kadar Yahudi ocuk 48 tam gn okuluna gitmeyi
srdryor ve btn ocuklarn %57'si bir tr resmi Yahudi eitimi alyor
du. ngiltere ve' Galler'de 1 960'larn balarnda 400 sinagog ve alt Talmud
okulu (Yeiva) vard. Ancak ngiltere'deki gelime Fransa'dakinin tersi ol
du. Yahudi renciler ile akademisyenlerin byk bir blm 1 960'larda
hibirYahudi organizasyona bal deildi. GelenekselYahudi yatl okullar
kaplarm kapatmt. G dalgas yaanmyordu ve Yahudi cemaati sadece
otuz yl iinde 400.000 yesinin drtte birini kaybetmiti, bunlarn ou
Fransa'da olduu gibi bakentte yayordu.
Almanya, Avusturya, hatta Yunanistan ve Hollanda'da da tekrar kk
cemaatler oluabilmiti; ama Berlin,Viyana, Selanik ve Amsterdam gibi e
hirler artk ok ynl bir Yahudi yaamyla ekillenmiyordu. Tek istisna
Belika'daki Anvers'ti; burada savatan sonra elmas kesicilii etrafnda canl
bir Ortodoks-Hasidi cemaat kuruldu. Sava sonras dnemin Avrupa'daki
en nl Yahudi siyasetisi uzun yllar boyunca (1970-1983) Avusturya an
slyesi Bruno Kreisky'ydi, amaYahudi kkeniyle arasna nemli bir mesafe
koyarken srail Devleti'yle ilikileri ok gergindi. Avusturya siyaseti, 1 986
ylnda Kurt Waldheim cumhurbakan seildiinde, Yahudi rgtlerinin
odak noktasna yerlemiti. Oysa Waldheim gen bir subayken Selanik'te
...
293
Yahudilerin srgn edilmelerinden haberdard ve yllar boyunca inatla bu

nu bildiini inkar etti. Kiilii etrafnda sren mnakaalar Avusturya'da
uzun sre devam eden "Nasyonal Sosyalistlerin ilk kurban" imajnn kap
saml bir biimde irdelenmesine yol at.
Almanya'da 1960'lardaYahudi cemaati yaklak 25.000 kiiydi, bunlarn
%90' Federal Almanya Cumhuriyeti'nde yayordu. Arnold Zweig, Anna
Seghers, Stefan Heym veya Stephan Hermlin gibi nl yazarlar' srgnden
dnp Demokratik Almanya Cumhuriyeti' ne yerletiler ama rgtl Ya-:
hudi yaamnn dnda kaldlar. Ernst Bloch, Alfred Kantorowicz ve Hans
Mayer gibi baz entelekteller Demokratik Almanya Cumhuriyeti'nde
yeni elde ettikleri akademik grevlerini terk edip Federal Almanya
Cumhuriyeti'ne yerleti. Buraya Theodor W. Adorno ve Max Horkheimer
gibi baz nl entelekteller, ayrca .Fritz Kortner ve Therese Giehse gibi
oyuncular oktan yerlemiti bile. Bunlar ve birka baka ad dnda bir
zamanlar zengin Alman-Yahudi kltr neredeyse yok olmutu. Bu du
rum,Yahudiler arasndaki hayatn geliimi iin de geerliydi. Sava sonras
Alman Yahudilii bundan sonra bir Martin Buber, Franz Rosenberg veya
Leo Baeck kadar etkili Yahudi filozoflar ve teologlarn ortaya karamad.
Artk Almanya'da yaayanYahudilerin ou iin bu adlarn bir anlam yok
tu. ou Displaced Persons'd, srail'e mi yoksa Amerika'ya m gidecekleri
ne karar veremiyorlard veya daha sonra Dou Avrupa, ran veya srail'den
buralara g etmilerdi. "Failleri.n lkesi"nde olduka kark duygularla
yaadlar ve Yahudi dnyasnn dier kesimi tarafndan uzun sre aalan
dlar. DnyaYahudi Kongresi sava sonras yapt ilk toplantsnda,Alman
ya'daki Yahudi yaamndan phe duymutu ve srail Devleti de bu gr
paylayordu. 1950 ylnda btn Yahudi cemaatlerin at rgt olarak
kurulan "Almanya'daki Yahudilerin Merkez Konseyi"nin ad, gemiten
bir kopuu yanstyordu. Kendilerine dair yeni alglar artk "Yahudi inan
cna sahip Alman vatanda" olmakla ilikili deildi,Almanya'da yaayanYa
hudilere dairdi. Geri 1950'ler ve 1960'larda yeni sinagoglar almt ama
geici bir var olma duygusu gnmzde bile hakim olmay srdryor.
Ancak btn sonularyla birlikte Sovyetler Birlii'nin dalmasyla
yeni bir r ald. 1990'dan sonraki yllarda 1 00.000'in zerinde Yahudi
gmen, aileleriyle birlikte Almanya'ya gelerek, gnmzdeki Yahudi ce
maatlerinin ounluu oluturdu. Avrupa'nn birok dier lkesinde ol-
294
KISAYAHUD TARH
duu gibi Almanya'da da ou sinagog, yelerinin ounun byk lde

sektiler yaamasna ragmen Ortodoks ayinleri devam ettiriyor. 1960'lardan
sonra birka liberal cemaat ve ilk kadn rabbi de vard. Rabbilerin, kan
tarlarn ve din retmenlerinin eitilmesi iin 1979 ylnda Heidelberg'de
(Almanya'daki Yahudilerin Merkez Konseyi'nin mali desteiyle) Yahudi
Aratrmalar Yksek Okulu ve 1999 ylnda da Potsdam'da (World Union
of Progressive Judaism ile balantl olarak) Abraham-Geiger Koleji kurul
du. Avrupa'nn dier yerlerinde, mesela Londra, Paris, Budapete, Roma ve
Amsterdam'da kk rabbi yksek okullar var.
il. Dnya Sava'nda tarafsz kalan sve ve svire, kk cemaatleri
ni mltecileri kabul ederek biraz bytebildiler, ama burada Yahudi yaa

m iin nenli merkezler geliemedi. Her iki devletin de hayvanlar din:i
adan uygun bir biimde kesme (ehitil) yasa, Ortodoks Yahudilerinin
ayinsel yemek kanunlarna uymalarn zorlatryordu. Grece sreklilii
olan bir Yahudi tarihine sahip, eskiden Alman igalinde bulunan tek iki
lke Danimarka ve .talya'yd. Danimarka'daki cemaatin neredeyse tama
m Ekim 1943'te sve'e kap kurtulabilmi ve sava sona erdikten sonra
sa salim dnmt. talya'da Yahudilerin ou, zulm dneminde hayat
.ta kalmay baard; .birou kiliselerde ve manastrlarda gizlendi ve vaftiz
olmak zorunda kald. savatan sonra .Sadece bir ksm Yahudilie dnd.
Din deitirmenin en sansasyonel vakas Roma barabbisi, Galiyal Israel
Zolli'nin (Zoller) din deitirmesiydi. 1943'te Almanlar ehre girerken ce
maatini .terk .edip Vatikan'a snmt. Roma kurtarldktan sonra .cemaati
onun barabbi olarak dnmesine kar kt ve kendisi de bunun zerine
Katoliklii seti. Aksi ynde din deitirmeye dair heyecan uyandran bir
vaka da vard; Puglia'daki San Nicandro kynden 23 ifti ailesiYahudili
e gemi ve ou da 1949 ylnda srail'egmt. Hayatta kalan talyan
Yahudilerine 1945 yilnda Dou Avrupa'dan gelen ve lkede kalan Disp
laced Persons'.n :bir ksm katld. 1 960'larn ortasnda talyan Yahudilerin

%40'ndan fazlas Roma'da, kalan da dalm olarak yirmi farkl cemaatte
yayordu. talya'daki Yahudiler .toplam nfusun %0,0S'iyle kck bir
cemaat dluturmalarna ragmen aralarnda yine de yazarlar Albertc; Mo
ravia, Giorgio Bassani, Italo Svevo, Carla Levi ve Primo Levi gibi nenili
entelekteller vard. talyanYahudileri de zellikle Libya ve ran'dan gelen
gle artt ve :bu ekilde yaklak 35.000 kiilik bir cemaati sabit tutabildi.
...
295
Yeni Ktalar
il. Dnya Sava'ndan sonra Avustralya, Gney Afrikq, Kanada. ve Latin
Amerika gibi grece yeni . cemaatlerde, zellikle youn bir Yahudi haya
t geliti. Bu lkelerdeki Yahudilrin ou Dou Avrupalyd ve gmen
nesline veya lkede doan ilk nesle aitlerdi. Burada Yidi dilinin kullanl
d adacklar, baka yerlere nazaran oktan gelimeye' balamt ve Yahudi

okullarna daha ok Yahudi renci gidiyordu.
Avustralya'da 1 840'lardan beri rgtl Yahudi cemaatleri .vard. !. Dn
ya Sava'nda Avustralyal kuvvetlerin bakomutan General John Monash
bu cemaatlerden birine mensuptu. Bu dnemde lkedeki yaklaik20.000
Yahudi, nfusun %0,4'n oluturuyordu. Cemaat ancak sava bittikten
sonra, zellikle Holokost'tan kurtulanlarla nemli bir g ald. 1960'larn
banda bu say, ou Melbourne ile Sydney'de yaayan 60.000 kiiye yk
selmiti. Bat Avrupa ve Amerika Birleik Devletleri'nin tersine Avustral
yal Yahudi cemaati gelime gsteren bir asimilasyon tehdidi altnda deil
di ok fazla. Avustralya'da tam gn eitim veren Yahudi okullarnn says
yksek.ve inanlar aras evliliklerin says da dkt. 2004 ylnda btn
Yahudi ocuklarn %60' Avustralya'daki tan gn eitim veren 1 5 okula
gidiyordu.
Gney Afrika'da da benzer bir durum sz .konusuydu; ilk Yahudi
ler, Hollanda Dou Hindistan Kumpanyas ile daha 17. yzylda lkeye
. gelmilerdi. Ama ' buradaki . rgtl Yahudi hayat 1 880'lerden sonra 'Rus
Yahudilerin g etmesiyle balad . .1880, ylndaki 4.000 Yahudiye sonra
ki otuz ylda 40.000 Yahudi gmen. daha eklendi. Alman Yahudisi g
menler 1 930'larda cemaati glendirdi. 193 6 ylna kadar Yahudi cemaati
ikiye katlanp 90.000'e, 1 960'a kadar da 115.000'e ulat.Apartheid* devJetinde Yahudiler btn .dier ;Beyazlar gibi ayrcalklyd; ama zellikle
Ulusal Parti'nint (NP) milliyeti evrelerindeki rk dncelerin etkisiy
le antisemitist eilimler geliti. Apartheid . devletini . reddeden medeni :hak
savunucular arasnda . nispeten ok Yahudi .vard; mesela yazar ve Nobel
dl sahibi Nadine 1 Gordimer, 1961..:1974 yllar ,arasnda Gney Afri
ka ' Parlamentosu'nda jlerici Parti'nin:l: (PP) tek temsilcisi, . siyaseti Helen
*
Afrikaner dilinde " ayrlk". Gney Afrik'da Beyaz aznlk ile Beyaz olmayan ounluk
arasndaki ilikilere yn veren siyasi uygulama "(ed.n.)
t National Party (ed.n.)
:j: ' Progressive Party (ed.n.)
296
KISA YAHUD TARH
Suzman ve komnist olarak yirmi yl srgnde yaayp dndkten sonra

ilk Beyaz olarak Afrika Ulusal Kongresi* (ANC) bakanlna seilen Joe
Slovo vard. Gney Afrikal Yahudilerin siyasi liderlerinin arasnda rejimle
anlaan Apartheid politikas taraftarlar da bulunuyordu. Gney Afrika'nn
Yahudi cemaatinin ayrc bir zellii Siyonizm ve srail Devleti'yle o
lan kuvvetli balaryd. Gney Afrika'da herhangi baka bir devlete gre
yzde olarak ok daha fazla Yahudi kendilerini Siyonist saflarda sayyordu.
Gney Afrika ile srail Devleti arasndaki ilikiler de srailli siyasetilerin
Apartheid politikasn resmi olarak knamasna ramen olumluydu. Be
yazlarn egemenliinin sona ermesiyle saysz Gney Afrikal Yahudi de
lkeden ayrld.
lk Yahudi cemaatinin 18. yzyl ortalarnda kurulduu Kanada'da da
dnm noktas 1880'lerde on binlerce Rus Yahudisi gmenin lkeye_ s
nmasyd. 1880-1900 yllar arasnda Yahudi cemaat 2.500'den 20.000
kiiye ulat. Kanada'nn zellikle Fransz blmnde antisemitizm gn
delik yaamn bir paras olsa da cemaat hzla byyp 1941 'de 170.000' e
ulat. Savatan sonraki ilk on yl iinde Holokost'tan kurtulan yaklak
35.000 Yahudi Kanada'da yeni bir yurt buldu. 1960'larn banda lkede
yaklak 250.000 Yahudi yayordu. Kuzey Afrika'nn Frankofon dnya
sndan Yahudi gmenleri de kendine eken daha eski merkez Montreal'i,
yava yava yeni merkez Toronto yakalayp geti. ou Yahudi iki ehirde
de byk lde Yahudi blgelerinde yayordu; eitli akmlara ait tam
gn eitim veren Yahudi okullar ve sinagoglar barndran gelimi bir
sistem vard. 1990 ylnda Toronto'daki btn Yahudi ocuklarn yaklak
%90' bir ekildeYahudi eitimi almt. Kanada, binyl dnmnden sonra
da srekli byyen az sayda Yahudi Diaspora cemaatlerinden biri olmay
srdrd.
Latin Amerika'daki durum ngilizce konuulan lkelere nazaran biraz
daha farklyd. Burada da Yahudi hayatnn balangc 19. yzyl sonlarn
daki Rus Yahudilerinin gne kadar uzanr ve zellikle Arjantin'de eitli
tarmsal projeleri ierir. spanyolca konuan sekinlerinYahudi gmenleri
ie almalar, ou kez en azndan alttan alta rk saikler tayan, nfusun
renginin "almas" siyasetiyle istenmiti ama bu toplumdaki Katolik inan
tekeliyle eliiyordu. En byk cemaat, Avrupallarn egemen olduu l*
African National Congress (ed.n.)
...
297
kelerde ve yine Arjantin'de, zellikle de bakent Buenos Aires'te, olutu;

burada 200.000 Yahudiyle dnya apnda en etkin Yahudi cemaatlerin
den biri geliti ve Yahudilerin kltrel etkinliklerinin son anklavlarndan
biriydi. Rio de la Plata'nn kar kysnda, Uruguay'n bakenti komu
Montevideo'da da 20. yzylda nemli bir Yahudi cemaati geliti. Urugu
ay'daki 50.000 Yahudi, Latin Amerika'nn nc en byk Yahudi ce
maatiydi ve oran asndan da bir Latin Amerika devletinin en byk Ya
hudi nfusunu oluturuyordu. Latin Amerika'nn ou lkesi grece ok
yksek sayda Alman Yahudisi gmen kabul etti, 18.000 Orta Avrupal
Yahudinin Yahudi cemaatinin ounluunu oluturduu ili, bu anlamda
en bata gelen lkeydi. Brezilya'nn Yahudi cemaati, temel olarak sadece
bir nesil iinde kuruldu ve antisemitizmin tehdit ettii eitli blgelerden
mltecileri kendine ekti. Nfuslar 1928 ylnda 6.000'den alt yl sonra
42.000'e ve 1940'larn sonuna kadar da 1 10.000'e ulat ve en nemli
merkezleri Sao 'Paulo ile Rio de Janeiro'ydu. 1958 ylna kadar zellikle A
rap lkelrinden yaklak 35.000Yahudi daha Gney Amerika'ya g etti.
Yahudi hayatnn ok ynll sava sonras yllarda yaklak 40.000
Meksikal Yahudinin byk bir blmnn yaad Mexico City rne
inde grlebilir. Yedi farkl cemaatte rgtlenmilerdi: Halep'ten gelen
Arapa konuan bir Yahudi cemaati, am'dan gelen yine Arapa konuan
birYahudi cemaati, Balkanlar'dan gelen Ladino konuanYahudiler, Alman
ca konuan bir cemaat, Macarca konuan, ngilizce konuan ABD'li ve
Yidi konuan Dou Avrupal cemaatler. Bu cemaatlerin ou, uzun sre
iine kapand; evlilikler kendi aralarnda oldu ve kendi ayinlerine bal
kalnd. Mexico City'deki btn Yahudi ocuklarn %85'i Yahudi okulla
rna gidiyordu, cemaat merkezlerinin ou toplumsal alveriin ve spor
etkinliklerinin gerekletirildii yerlerdi. Latin Amerika'daki btnYahudi
cemaatlerindeki ba grece ok, srail destei geleneksel olarak epey gl
olduu iin bu durum askeri diktatrlk veya byk ekonomik zorluklar
yaayan devletlerden ok sayda insann gmesiyle kendini da vuruyor
du.
BtnYahudi akmlarn birbirine balayan bir baka unsur da, eski Nas
yonal Sosyalistlerin kabul edilip entegre edilmelerine kar yrtlen m
cadeleydi. Arjantin'de saklanan NS Nazi sava sulusu Adolf Eichmann'n
1960 ylnda srail gizli servisi tarafndan karlmas, dnyann dikkatini
298
KISAYAHUD TARH
Latin Amerika tarihinin, bu blmne ekti. Askeri diktatrlklere ya

kn duran ar sa evrelerde antisemitizmin rol hi de nemsiz deildi.
Arjantin'de iktidara geldikten ksa bir sre .sonra, 1966 ylnda Yahudileri
devlet memurluklarndan karp nde gelen Yahudi iadamlarn ve Bu
enos Aires niversitesi'ndeki Yahudi iprofesrler ile rencileri tutuklatan
General Ongania'nn ynetimi zellikle karanlk bir dnemdi.
Amerika!y Yurt Bilmek

Stalin'in doktorlar komplosu, ekoslovakya'daki Slansky davas ve
Romanya'da Siyonist liderlere kar kampanyayla neredeyse ezamanb ola
rak.ABD'de de, Yahudi ift Julius ile Etliel Rosenberg' e sansasyon yara
tan bir dava ald. Sonraki gzlemciler, davay Amerikan Dreyfus Davas .
olarak adlandrsalar, da o gstermelik . antisemitist davalar ile_ karlatr
lamazd. McCartliy - dneminin belki de en sansasyonel : vakasnda bu iki
komnist aktivist, Amerikan atom programnn ayrntlarnn Sovyetler
Birlii'.ne ifa,etmeleri nedeniyle lme mahkum edilip, 19 Haziran 1 953
tarihinde idam edildiler. Sadece davallar deil, bu davadaki yarg ile savc
da Yahudiydi . McCarthy dneminin davalarna kasten Yahudi kart bir
kampanya elik etmiyordu, ama btn Yahudi cemaatinin sulanabilecei .
korkusu liissediliyordu.American Jewish Committee gibi AmerikanYahu
di rgtleri idam. savundu ve mmkn olan her ekilde davallarla aralaT
rna mesafe koydu,
Rosenberg Davas; Amerikal Yahudilerin Amerikan toplumuyla hala
btnlemeye alitklar bir dnemde yaanmt. Hala sekin kulpleri
Yahudileri dlyor ve nde gelen niversiteler Yahudi renleriiii gi
rilerini snrlyordu. Buna. tepki . olarak 1 948 ylnda; Baston yaknlarnda
Amerikan Ytice Divan'nda .ilk;,Yahudi hakim:olin Louis Brandeis'in adn
tayan Brandeis niversitesi 'kuruldu. Btn inanlara :akt ve amac .da
zellikle baka yerlerde kabul' edilmeyen Yahudi rencilere bir,yuva sa_,_
lamakt. 1960'lardansonraYahudilere lkenin btn niversitelerine snr
sz eriim olanaverilf, 20. yzyhn;sonunda Yahudi renci saysn, on
be-yirmi yl nccunrlam olan bu iiversitelerde artk birkaYahudi
bakan vard.Yahudi aratrmalar alanndaki"art zellikle dikkat ekiciy:
di Birok gen Yahudi, gnmzde ilk kez kendi . dinleri ve kltrlerine.
dair temel:bilgiyi niversite.erevesinde reniyor: Tam gn eitim .veren
...
299
Yahudi okullarnn saysndaki art, daha ok sayda rencinin erken bir

dnemde Yahudilik ve kkenleri hakknda temel bilgilerin yan sra brani
dilini neredeyse mkemmel biimde edinmelerini de mmkn klmtr.
'Yahudi siyasetiler Amerikan siyasetinde 1970'lerden itibaren milli si
yasette gitgide daha fazla grev almaya balad. En nl kiiler arasnda
Richard Nixon'n Cumhuriyeti ynetimde dileri bakanlna ykselen
Alman Yahudi gmeni Henry Kissinger ve 2000 ylnda Demokratlarn
bakan yardmcs aday olan ve kendini lml Ortodoks kampa ait hisse
den Senatr Joseph Lieberman vard. Dileri Bakan Madeleine Albright,
Nasyonal Sosyalistlerin zulmnden kamak iin Katoliklie geen ek bir
Yahudi ailesinden geliyordu. 2008 ylnda 13 senatr ve 30 kongre yesi
Yahudi kkenliydi; bir istisnayla kongre yelerinin tamam Demokrat Par
ti yesiydi. Sosyal profillerine bakarak tipik Cumhuriyeti semen olabi
lecekleri sonucuna varlsa da bu durum, ou Amerikal Yahudinin neden
Demokrat Parti'yi kesintisiz olarak desteklediini gsteriyor.
Yahudilerin Amerikan siyasetindeki varlklar grece yeni bir gelime
olsa da kltr alannda ok daha ncelerden balayarak derin izler brak
t.
20. yzyln Almanca konuan entelektelleri ve sanatlar gibi Yahu
di yazarlar, oyuncular ve mzisyenler son 50 yln Amerikan kltrnn

ekillenmesine katk saladlar. Saul Bellow, Bernard Malamud ile Chaim
Potok gibi yazarlarn yan sra zellikle Philip Roth, Newark'taki ocuk
luk evresindeki srail-Diaspora ilikileri zerinden, Florida'daki Yahudi
emeklilerinin dnyasna kadar romanlarna her trl Yahudi temasn sok
mutur.
Yahudiler ilk balardan beri Amerikan film sektrnde toplanmt ve
2 1 . yzyl balarnda da bu durum pek deimedi. Hollywood, aralarnda
bir dizi gmenin de bulunduu Yahudl yapmclar, oyuncular ve ynet
menler olmasayd bugnk durumuna gelemezdi. Baka hibir sinema
c Woody Allen kadar, nevrotik New Yorklu Yahudi imajndan sorumlu
deildir. Spermen figrn Clevelandl iki Yahudi sanatnn yaratmas
tesadf olabilir. Spermen'in, zayflarn gller ile mcadelesiyle ou
Yahudinin ideallerini temsil etmesi de evrensel bir biimde yorumlanabi
lir ama Kripton gezegeninde adnn aslnda Kal-El olduu gerei sadece
branice "Hafif olan Tanr" adyla aklanabilir ve yaratclarnn kkeniyle
gerekelendirilebilir.Volkanl Mr. Spock'n Yahudi din adamlarnn takdi-
300
KISAYAHUDTARH
Aktr Leonard Nimoy,

Mr. Spock olarakYahudi..
din adamlarnn takdisine
dayanan Vulkan selamn
veriyor.
sini yanstan selam iaretinde de buna benze bir durum vardr; oyuncu Le
onard Nimoy, Dou Avrupa Yahudi gmenlerin ocuu olarak bu iareti
sinagog ayinlerinde grmt.
Savatan sonraki ilk yllarda New York Filarmoni Orkestras'nn efi,
srail Filarmoni Orkestras' na yakn olan veYahudi temal bir dizi beste de
yapan Leonard Bernstein gibi mzik sahnesini etkileyen baka pek kimse
yoktur. Yahudi temalar Barbra Streisand ile Neil Diamond gibi popler
Amerikal arkc ve oyuncularn yaptlarnda da grlr. Tm zamanla
rn mzik listelerinde kendisini sadece Elvis Presley'nin getii Streisand,
Yahudi kkenine en belirgin ekilde Isaac Bashevi'nin Singer anlatsna
dayanlarak ekilen Yentl filminde yaklamt. Dou Avrupa Yahudisi bir
tetl'in Amerikan gzlnden baklarak portresinin izildii bu filde
Streisand, erkek klna girmi Talmud rencisini oynamakla kalmayp,
filmin senaryosunu yazm, filmin ynetmenliini ve yapmcln da st
lenmiti. Neil Diamond da ilk sesli film The ]azz Singer'n (1927) yeni yo
rumunda (1 980) Yahudi evresinden kp Broadway yldz olan bir genci
barol karakteri olarak oynadnda, film denen olgu vastasyla Yahudi or
tamna dnmtr.
Birok Amerikan entelektel ile sanatnn Yahudi kkenleriyle kar
mak ilikilerine, Diamond ve Streisand gibi 1940'larn banda doan
Folk ve Rock mzisyeni Bob Dylan
en
iyi rnektir. Robert Ailen Zim
merman olarak Minnesota'nn Duluth ehrinde bymt; buradaYahu-
...
301
Bob Dylan, olu Jesse'nin

Bar Mitzvas srasnda
Kuds'teki Alama
Duvar'nda, 1983.
di bir cemaat yoktu. Annesiyle babas Bar Mitzva treninden bir yl nce
Brooklyn'den bir rabbinin Hibbing' e (ailesi buraya tanmt) gelmesini ve
ona Yahudi dinini tantmasn salad. Bob Dylan, kendisini hayranlarnn
ve medyann gznde bir peygambere ve neslinin szcsne -;hu sfatlar
iddetle reddetmitir- dntren ak ve protesto arklar yazd. 1970'le
rin sonunda Hristiyanla yaklatnda mzii dini temalardan esinlendi.
Bundan ksa bir sre sonra neslinin anlam arayna uygun den [Rus
kkenli] Lubavitcher Hasidileriyle kurduu ilikilerden etkilenerek tekrar
Yahudilie dnd.
Bu Mesihi hareketin (nam dier Habad Hasidilii) manevi lideri ve
Lubavitcher Hareketi'nin 44 yl boyunca rebbesi olan rabbi Menahem
Mendel Schneerson, 1994 ylnda arkasnda ocuk brakmadan 92 yan
da ld. Taraftarlarndan bir ksm, ocuk sahibi olmamasn onun Mesih
olmas gerektiine dair bir kant olarak grp bir halef semediler. Mesih
ann balangcn yksek sesle ilan ettiler. Ayn zamanda Lubavitcher

Hareketi, tek Hasidik grup olarak sadece srail ve ABD'deki sektiler Ya
hudiler arasnda deil, yeterli Yahudi altyapsna sahip olmayan blgelerde
de misyonerliini daha youn biimde srdrd. Mesela 21. yzyln ba
larnda Dou ve Orta Avrupa'nn yan sra Uzak Dou'da da yeni Yahudi
cemaatlere Habad egemen oldu. Bu cemaatlere Yahudi altyaps salayp
Brooklyn'deki merkezlerinden rabbilerini dnyann drt bir yanna gn
deriyorlar. 2007 ylnda yetmi lkede 3.300 Habad merkezi vard.
302
KISAYAHUD TARH
Schneerson, Ukrayna'da bym, Paris Sorbonne'da matematik oku

mu, sonra da il. Dnya Sava srasnda, 1941 'de son gemilerden biriyle
Atlas Okyanusu'nu geip Brooklyn'deki Crown Heights'te Hasidi blgesine
yerlemiti. Onun gibi' Amerikan Yahudilerinin dini lider snfnn byk
bir ksm savatan sonra Avrupa'dan gelmiti Rabbiler Aaron Kotler,Joseph
Soloveitchik ve Moshe Feinstein Dou Avrupa Ortodoks Yahudiliin di
reklerindendi; ayn zamanda da Rabbi Joseph Breuer, bykbabas Samsan
Raphael Hirsch'in AlmanYahudilii geleneine uygun olarak NewYork'un
Washington Heights Mahallesi'nde Ortodoks bir cemaat kurdu. Sadece Or
todoks Yahudiliin resmi olarak kabul edildii srail'in aksine, Amerika Bir
leik Devletleri, tartmasz olarak Yahudilikteki dini oulculuun merkezi
olarak kald. Reform hareketinde de nde gelen birka ruhani liderAlman
ya'dand (mesela Rabbi Joachim Prinz ile Alexander Schindler). Reform
hareketi ve muhafazakar Yahudilik gelimeye devam ederken, din filozofu
Mordecai Kaplan'n retilerine uygun olarak 1968 ;de bir rabbi yksek
okulunun kurulmasyla Amerikan Yahudiliinde drdnc bir akm olarak
Reconstructists (Yeniden naclar) olarak bilinen bir akm ortaya kt. El
li yldan uzun bir sredir New York'taki Yahudi Teoloji Fakltesi'nde ders
veren Kaplan, Yahudilii . dini bir uygarlk olarak tanmlad; bu kapsamda,
Tanr'ya salt soyut bir rol atfediliyor ve gerek muhafazakarlarn gerekse Re
formcu Yahudilerin teolojik ilkeleri sorgulanyordu.
Berlin'de eitim gren Polonyal din felsefecisi Abraham Joshua Hesc
hel, Kaplan'n uzun yllar meslektayd ve ayn zamanda ruhani adan
onunla taban tabana zt bir noktada duruyordu. Hristiyan-Yahudi diyalo
unun en nemli savunucularndan,Vietnam Sava'n iddetle reddeden
ve Amerikan medeni haklar hareketini destekleyen en nl Yahudi teo
loglardand.
Heschel gibi Amerikan Yahudileri, rk ayrnnn kararl dmanlaryd.
ou Avrupa'dan g etmi, ayrmclk ve rkln sonularn yaant.
Yahudiler ile Siyahlar ilikileri, mesela demokrat siyaseti Jesse Jackson
1 984 ylnda New York'u "Hymietown" olarak tarif ettiinde ve Nati
on of Islam lideri Louis Farrakhan Yahudilie kar saldrgan bir tutum
takndnda, -birka darbe ald. Gerilimler 1991 ylnda Afroamerikan
bir ocuun Hasidi bir src tarafndan ezildiinde ve bunun zerine
Brooklyn'de Ortodoks Yahudilere kar sokak iddeti yaanp sonucunda
...
,. 303
birYeiva rencisi baklandnda zirvesine ulat. Bu gerilimlerin ta de

rinde yatan nedenleri, bir zamanlar zulme uram bu iki toplumun eit
olmayan bir ekilde gelimesi olabilir.Yahudiler birka nesil iinde zellik
le, eitim yoluyla sosyal ykselie geerken Afroamerikan nfusun byk
blm alt tabakalarda saplanp kalmt.
Din alanndaki en nemli Yahudilik ii gelime, kadnn sinagogdaki
konumuyla ilgilidir. Liberal Alman Yahudiliinin tersine kadnlar birok
Amerikan sinagogunda daha 19. yzyldan itibaren erkeklerle birlikte
oturuyordu. Ama artk aktif grevler de alyorlard, minyan'dan (cema
at duas iin gerekli olan on yetikin) saylyor ve Tora'ya arlyorlard.
1968 ylndaki reformla rabbi yksek okuluun ilk kadn rabbi renci
kabul edildi, 1985 ylnda da ilk muhafazakar kadn rabbi atand. kisinin
de Almanya'da bir selefi vard: 1 935 'te ilk kadn olarak atanan, ama asla
bir cemaat almayan ve birka yl sonra da Nasyonal Sosyalistlerin Yahudi
katliamna kurban giden "Fraulein" rabbi Regina Jonas.ABD'deyse kadn
larn rabbi ve daha sonra da kantar olarak entegrasyonu hzl bir ilerleme
kaydetti, 1994 ylnda 400'den fazla kadn rabbi vard. Kadnlarn atanmas
Ortodoks Yahudilikte tartma konusu olmasa da, burada da kadnlar ayine
daha fazla dahil edilmeye alld, sinagogda vaaz vermelerine izin verildi
ve dini olarak reit olan kzlar iin Bat-Mitzva treni uygulanmaya balad.
Amerikan Yahudiliinin dini geliimindeki bir baka dnm noktas,
Reform Yahudiliinin, olagelen uygulamann tersine Yahudi babalarn ve
Yahudi olmayan annelerin ocuklarn da Yahudi cemaatine alma karary
d. Bylece Yahudi aidiyetiyle ilgili iki farkl lt olutu. "Yahudi kimdir?"
sorusu, Ortodoks Yahudiliin, Ortodoks olmayan rabbiler araclyla Ya
hudilerin din deitirmesini otomatik olarak . kabul etmemesi gereiyle
karmaklat. ABD'de Yahudilie geenlerin says 1954 ylnda yaklak
3.000'den, yirmi yl sonra 1 0.000'e ykseldi. Aralarnda Sammy Davis Jr.,
(yazar Arthur Miller'le evliliinden sonra) Marilyn Monroe ve (arkc Ed
die Fisher'le evliliinden sonra) Elizabeth Taylor gibi birka nl Ameri- kal da vard. yle bir durum olutu ki, kimin Yahudi olarak grlebilece
i, ilgili ltlere ve tanma bal hale geldi. Nihayetinde sra, 2 1 . yzyln
balarnda homoseksellerin Yahudilikte heteroseksellerle ayn ilevleri
stlenip stlenemeyecekleri sorusuna geldi. Bu soruda da muhafazakar
Yahudilik, reform hareketini izleyip homoseksellerin rabbi eitimini al-
304
KISAYAHUD TARH
Rabbi Abraham Joshua Heschel (sadan ikinci), 21 Mart 1965 ylnda efsanevi, Selma'dan
Montgomery'ye yrynde Martin Luther King'in (sadan drdnc) yannda yrd.
malarna ve grev yapmalarna izin verdi. Bir baka nemli gelime de,
farkl dinlerden gelenlerin evliliklerindeki Yahudi olmayan elerin ve bu
evliliklerden ortaya kan ocuklarn entegre edilmesi ve Yahudi cemaati
ierisinde sosyalletirilmelerine dnk abalard.
Savatan sonraki ilk birka on yl iindeki Amerikan Yahudiliinde or
taya kan nemli demografik gelimeler, byk ehirden banliylere, do
u kysndan batya ve gneye geile ilgiliydi. Byk ehirlerdeki Lower
East Side ve dier Yahudi mahallelerine Uzakdou ve Latin Amerika'dan
gelen Yahudi olmayan gmen nesiller yerleti. Bu arada Yahudilerin ou
orta snfa ykselmiti; ehirdeki dar dairelerinden [kentin dnda ou
zaman mstakil evlerin bulunduu ve refah seviyesi grece yksek olanla
rn yaad] banliylerde kendi evlerine kamaya alyorlard. ehirdeki
i
toplam Yahudi nfusun yaklak te biri, savatan sonraki ilk yirmi ylda
New York'un Teaneck ve Englewood veya Chicago'nun Highland Park
ve Skokie gibi banliylerine tand ve burada ou bir Yahudi evresinde
...
305
kald. Dini uygulamalar azalsa da Hristiyan halkn bir kiliseye bal ol

mas gibi sinagoga girmek de iyi bir izlenim salyordu. Sinagoglar artk
toplumsal vesileler ve aile kutlamalar iin buluulan cemaat merkezlerine
dnmt. 1960'larn sonundan itibaren, rgtl dini akmlarn dnda
renci hareketlerinden esinlenen bir kar hareket yayld: byk sinagog
larn daha kk, ak gruplar halinde yerinden ynetimini savunan Ha
vurah hareketi. Bu gruplarda etkinlikler rabbi, kantar veya cemaat bakan

tarafndan ynlendirilmeyip Havurah yeleri arasnda bltrlecekti.
1 940'larn sonunda Amerikal Yahudilerin te ikisi, ABD'nin kuzey
dousunda, Bostan ile Washington arasnda yayordu. Elli yl sonra sadece
yars kalmt. NewYork, Chicago, Philadelphia ve Boston'un yannda Los
Angeles ve Miami, Amerikan Yahudiliinin yeni merkezleri haline geldi.
Gemite California'da dini yaam zellikle gevekken, 1970'lerde New
York ve Cincinnati'deki btn byk rabbi yksek okullar Los Angeles'da
ube amt. California'nn "yeni"Yahudileri arasnda sadece dou ky
sndan deil baka lkelerden de g eden Yahudiler vard: Byk bir ran
l Yahudi cemaati, eski Sovyetler Birlii'nden Yahudiler ve maddi refah ve
huzur dolu bir yaam arayyla "Goldene Medine"ye g eden, Yahudi
Devleti'nden giderek daha fazla srailli.
Uruna Mcadele Edilen Vatan srail

srail'se bamszlk sava sona erdikten sonra da Yakndou atmasnn
merkezi olmay srdrd. Komu Arap devletleriyle atma, sonraki yl
larda baka savalarla srd: 1 956 Svey Sava, 1 967 Alt Gn Sava, 1973
Arap-srail Sava, 1982 Lbnan Sava. zellikle srail ordusunun Suri
ye'deki Galan Tepeleri'ni, rdn'deki Bat eria'y ve Msr'dan da Gazze
eridi ile Sina Yarmadas'n fethettii 1 967 Sava'nn etkisi uzun srd.
Kuds yeniden birleti ve srail Devle.ti'nin bakenti ilan edildi. Ama ayn
zamanda srail denetimindeki Arap nfusu ok artmt. srail, blgeleri il.
hak etmedi ama kasti bir yerleim politiksyla bu blgelerin ileride Filistin
Devleti'ne teslimini zorlatrd.
Bamszlklar iin mcadele eden Filistinliler, 1980'lerin ortasndan
itibaren de gl bir direni gsterdi ve 1 987-1 993 yllar ve 2000-2005
yllar arasnda iki ayaklanma (Arapa: intifada) gerekleti. lk balarda
srail'i kesin bir biimde tanmay reddeden Arap dnyasnn tutumu, 1977
306
KISAYAHUD TARH
ylnda Msr Cumhurbakan Enver Sedat'n ilk Arap devlet bakan ola
rak srail'i ziyaret etmesiyle yumuad. 1 978'de Msr ile, 1994'te de rdn
ile yaplan bar antlamalarnn yan sra, 1 995'te Filistinliler ile yaplan
bir ara antlama, bar iinde bir arada varolu iin perspektifler salar!cen,
srail ordusunun Lbnan'n gneyinden ve Gazze eridi'nden ekilme
si, srail'in Filistin devletinin kurulmasna scak bakmas umutlar artrd.
Ancak iki taraftaki iddetin artmas, igal edilen blgelerdeki yerleim po
litikasnn srdrlmesi ve Filistin ynetiminin slamc Hamas hareketiyle
radikallemesi, nihai bir bar zmn srekli engelledi.
Yahudi tarihini inceleyen bir kitapta Yakndou atmas tarihine
sadece dokunulabilir ve bu tarih, kendine ait bir anlatma ihtiya duyar.
Ama bir Yahudi devleti olarak srail, 20. yzyln ikinci yarsnda Yahudi
tarihinin gidiat zerinde Yakndou atmas'n aan bir etkiye sahip
oldu. 2.000 yldan sonra ilk kez birYahudi devlet sistemi daha ortaya kt;
stelik de Avrupa'dakiYahudi yaam merkezinin yok edilmesinden hemen
sonra. srail, varoluundan sonraki ilk altm ylda gmenlerden oluan
bir devletti, yle de kald. Daha 2006 ylnda nfusunun te biri g
mendi ve kalan te ikisinin ou da gmenlerin ocuklaryd. Yemen
ile Almanya, Fas ile Rusya gibi farkl devletlerden gmenleri birletiren
bir toplumda, kltrel atmalar kanlmaz. eitli lkelerden gelen bu
gmenler eski evrelerinin her birinde belli birYahudi bilincini paylam
olsalar da, kendi toplunlarnn bir parasydlar; kendi dillerini konuur,
kendi mutfak geleneklerini srdrr, farkl giyinirlerdi ve brani dini ayin
/
lerinde kendilerine has trenler gelitirmilerdi. Baz gmen gruplar daha

basknd, dierleri kendilerini bask altnda hissederdi. Polonya Yahudileri
uzun bir sre srail' in siyasi kurunlarna, Alman Yahudileri ise adalet sis
temiyle ilgili kurunlara ve akademi hayatna hakim oldular. Buna kar
lk, zellikle Arap devletlerinden gelen gmenler kendilerini ayrmcla
uram gibi hissettiler. 1 970'lerde, aralarnda Amerika Birleik Devletle
ri'ndeki Afroamerikanlarn rneine uygun olarak bir toplumsal protesto
hareketi olan "Kara Panterler"* ortaya kt. Akenazi Yahudilerinin siyasi
alanda ve etkili ii se_dikas stadrut'taki egemenlikleri, 1977 ylndaki si
yasi depremin nedenlerinden biriydi: Milliyeti Menahem Begin, Doulu
*
ngilizce Black Panther Party, asl ad Kara Panterler z Savunma Partisi (Black Panther
Party for Self-Defence).ABD'de Siyahlarn haklarn savunan devrimci parti (ed.n.)
JULIUS STREICHER'N FTLGNDEN KiBUTZ'A: HOLOKOST'TAN SONRA
...
307
Yahudilerin yk.sek oyuyla o zamana kadar kesintisiz ynetimde bulunan

Sosyal Demokratlarn yerine geti. lk sa ynelimli bu hkmet toprak
tavizleri vererek, Msr Cumhurbakan Enver Sedat'n Kuds' srpriz
ziyaretinden ve bunu izleyen Camp David Bar Antlamas'ndan sonra,
Sina Yarmadas'n Msr'a iade etti.
Yllar ierisinde Avrupal ile Doulu Yahudiler arasndaki etnik at
malar sakinleirken siyasi kamptaki blnme byd. Gerginliin zirve
yapmasnn en belirgin iaretleri, Babakan zak Rabin'in bar srecinde
ki inisiyatifleri srasnda kar karya kald ve 4 Kasm 1995'te ar bir
milliyeti tarafndan katledilmesiyle sonulanan dmanlklard. zellikle
de Filistinlilere verilen tavizler ve bununla balantl Bat eria (branice:
Yahuda ve Shomron/Samiriye) sorununda grler ikiye ayrlmt. Kendi
kampnn iddetli direniine ramen babakan olarak Gazze eridi'nden
geri ekilmeyi kabul ettiren, yine taviz vermeyen biriydi; Savunma ::akan
Ariel aron, Hristiyan-Lbnanl milislerin 1 982'de mlteci kamplar Sab
ra ile atilla'daki katliamlardan sorumlu tutulmutu. Siyasi kutuplama s
rekli artyordu. Bu kutuplama, bir yandan 1967 Sava'ndan sonra gitgide
g kazanan yerleimciler hareketi, dier yandan da 1 982 Lbnan Sava' na
kar kitlesel protestolar srasnda zirveye ulaan "Peace Now" bar hare
ketiyle karakteristik zelliklerini gsterdi.
srail toplumunun bir baka atma alan da dini alandr. Sekler bir
ounluun karsnda gitgide artan ve militanlaan dini bir aznlk yer
alyor. srail, kendini Bat rneine laik bir demokrasi olarak gryor; ev
lilik ve boanma kanunlar gibi birka alan dinin egemenliinde. srail'de
medeni evlilik yok, bu nedenle lkede yalnzca ayn dini cemaate mensup
olanlar evlenebilir; ama yurtdnda gerekleen evlilikler srail'de kabul
edilir. Bir baka alan da,Yahudi tatil gn olan cumartesi gnlerinde kamu
tamaclna getirilen kstlamalardr. Birok otobs o gn almaz, resmi
srail uak irketi El Al de yle. Birok baka alanda olduu gibi burada
da boluklar bulunuyor; rnein zel otobsler Tel Aviv'den geiyor veya

El Al ile balantl bir kiralk uak irketi, cumartesi gnleri uu trafiini
hallediyor. Genel olarak ele alndnda srail Devleti'nin ilk altm ylnda
bu sektrde de bir kutuplamann sz konusu olduu gz ard edilemez.
Balarda ou srailli belli dini geleneklere uyarken, bugn gitgide katla
an bir Ortodoksluun karsnda ksmen aka din kart veya dinle hi
ilgilenmeyen sekler bir kamuoyu var.
308
KISAYAHUDTARH
srail-Arap atmasna ilaveten ortaya kan btn bu atmalara ra

men srail'in baarlar gz ard edilmemeli. Bunlar arasnda ok ynl
ama yine de kendini bir btn olarak hisseden bir toplumun olumas,
daha nce pek gelimemi olan bir lkenin modernlemesi ve ekonomik
baarlar var. 2 1 . yzyln balarnda nfusun sadece %3' eskiden ide
al olarak grlen tarmda alrken srail ileri teknoloji sektrnde lider
konumundadr. Portakal yerine artk mikro-ip ihra ediliyor. Kltrel
alanda da srail nemli baarlara imza att; braniceyi modernletirdi ve
bir Nobel edebiyat dl sahibi (Samuel JosefAgnon, 1966) ve Amos Oz,
A.B. Yehoshua ve David Grossman gibi bu lkede doan yazarlar ortaya
kard. Bu yazarlar yaptlarnda srail Devleti'nin Yahudi kimliini srekli
sorgulamaktan da geri durmadlar.
srail, 20. yzyln sonunda da zulm gren Yahudiler iin en nemli
g lkesi oldu. 1 980'lerden beri neredeyse 1 00.000 Etiyopyal Yahudi,
nam- dier Beta srael veya Falailer (aslnda yabanclar iin aalayc bir
terimdir) eitli hava kprleriyle srail'e getirildi. Kendi geleneklerine
gre bu Yahudiler, antik ada Etiyopya'ya yerleen Yahudi kavimlerden
gelseler de Yahudi dnyasnn dier blmlerinde gelimi olan rabbinik
geleneklere aina deiller. Barabbilik, gmenlerin resmi olarak din de..:
itirmesini talep ettiinde srail'de byk tartmalar yaand. Benzer tar
tmalar Sovyetler Birlii 'nden gelen ok daha byk g dalgas srasnda
da yaand; nk gmenlerin Yahudilie aidiyetleri her zaman kesin bir
biimde belirlenemiyordu. Sovyetler Birlii'nin dalmasyla yaklak 1
milyon Yahudi g etti, bunlardan yaklak 750.000'i srail'e yerleti; yani
devletin balangcndan bu yana en byk g hareketiydi. 1990'lardan
itibaren g ederek gelen bu Rus, Baltk, Ukraynal ve Grc Yahudiler,
Yahudi dini hakknda ok az ey biliyorlard, Siyonist olarak sosyalleme
milerdi ve braniceyi anlamyorlard. srail'de medyay, mzii, sanat ve
gndelik yaam gzle grlr ekilde ekillendiren kendilerine ait bir Rus
kltr ina ettiler.
Klasik ekliyle Siyonizm, Yahudilerin sadece Yahudi devletinde bir
gelecekleri olaca gereinden yola kmt. A:ma birka on yl sonra
Etiyopyal (Siyah) Yahudiler. Kendilerine Beta srael (srail Ailesi) adn verirler ve Seba
Melikesi Belks ile Sleyman Peygamber'in olu 1. Menelik'in soyundan geldiklerini
ileri srerler (ed.n.)
...
309
Diaspora'nn hayatn srdrebildii, baz lkelerde zulmedilenYahudilerin

srail yerine Fransa ya da Amerika'ya g etmeyi tercih ettikleri, hatta gitgi
de daha fazla sraillinin lkeyi terk ettii anlaldnda srail'deki Yahudiler
ile Diaspora arasndaki ilikiyi tanmlamak iin yeni kavramlar gelitirildi.
Bu konuda saysal olarak kk ama 1 9SO'ler ve 1960'larda srail'de kulak
arkas edilemeyecek olan "Kenanllar" hareketi, zellikle radikal argmanlar
ne srd. air Yonathan Ratosh'un nderlik ettii bu hareket, bir yanda
srailliler dier yanda (srail dndaki) Yahudiler arasnda kesin bir izgi izi
yordu. Taraftarlar, srail'i Eski Ahit ncesi geleneklere ("Kenan lkesi'ne")
dayandryor ve Batllam, srgnde kalan Yahudiler ile aralarndaki me
safe karsnda doudaki Arap komulara ballklarn vurguluyorlard. r
gtl bir hareket halini alan bu dnce biiminin hzla inie gese de,
dinci olmayan srailliler iinde Yahudiler ile srailliler arasndaki ayrm git
gide daha fazla geerlilik kazand. Yerleimciler hareketi etrafndaki ev
reler dnda, dinlerini New York ve Londra'da tpk Tel Aviv ve Kuds'te
olduu gibi uygulayabilen ve bu nedenle de Diaspora'nn "Mesih ncesi
dnem"deki hayatlarna ilkesel olarak ok daha ak duran saysz dindar
sraillinin aksine sekler birok srailli iinYahudi olmak, zellikle, hatta sa
dece srailli olmak demekti.Yahudi devletinin dndaki birYahudi varoluu
bylece kendi yolunu sorgulamaya balar. Baka sraillilerse Yahudi Diaspo
ra'sn, zellikle Kuzey Amerika'daki Diaspora'y srail'in devletler dnya
syla daha 'iyi ilikiler kurmas iin bir kaynak olarak gryor. Diaspora'nn
srail gerekliine daha youn bir biimde dahil edilmesine dair neriler,
Diaspora'danYahudilerin topik ikinci bir parlamento kurmalarndan dn
yann drt bir yanndaki gen Yahudileri srail'i ziyaret etmeye davet eden,
hayata geirilen "Birthright" programna kadar uzanyordu.
En byk Diaspora cemaati ve srail'le en yakn ilikilere sahip bir dev
letin vatandalar olarak Amerikal Yahudilerin kukusuz srail Devleti'nin
desteklenmesinde zel bir rol var. Amerikal Yahudilerin her zaman Ya
hudi Devleti'ne ballklarn aka bildirmemi olmalar, tpk balarda
ABD'nin srail'e kar kukusuz belirsizliklerle dolu konumu gibi, bugn
sklkla unutuluyor. 1 950'ler ve 1 960'larn balarnda Amerikan Yahudile
rinin ou, kendilerini bir din cemaati olarak tanmlayp zellikle bireysel
entegrasyon ve tannma iin urayorlard. srail'le zdeleme byle bir
tannmaya fayda salamyordu. Ancak 1 970'lerden sonra ABD'de gle-
310
KISAYAHUDTARH
nen etnik oulculuk, -mesela "Black is beautiful*" gibi sloganlarla veya

spanyolca okullarn merulatrlmasyla ifade edilen- etnik bir z Yahudi
tanmlamay mmkn kld; bu tanm da gcn srail'le ilikisinden al
yordu.
srail adna ABD'de gerek maddi gerekse manevi destei glendiren
esas olay, 1967 Alt Gn Sava'yd.Yahudi devletinin varoluuna dair Msr
Cumhurbakan Abdlnasr'n saldrgan belagatleriyle tetiklenen korkular,
tahmin edilemeyen lekte ani yardm eylemlerine dnt. Daha sonraki
on yl iinde bu korkular beslenmeye devam etti; mesela FK'nn say
sz terrist saldrs, 1 973 Arap-srail Sava, Siyonizmi rklkla eit tutan
BM'nin 1 975'te ald karar, 1 976 Entebbe Havaalan'nda srailli rehinele
rin sansasyonel biimde kurtarlmas gibi eylemlerle. srail'in zel bir siyasi,
hatta askeri bir bask altnda bulunduu 1 960'larn sonlar ve 1970'ler Di
aspora Yahudilerinin srail'le en gl dayanmay gsterdikleri dnemdi.
zellikle de ABD'de, Holokost dneminde olduu gibi baka lkelerde
tehdit altnda bulunan Yahudilere yeterince yardm etmemi olmakla bir
daha sulanmak istememeleri bunda bir rol oynam olabilir.
srail'le dayanma dalgas 1 960'larn balarnda azalmaya yz tut
mu gibiydi. Menahem Begin'in ve sac Likud cephesinin seim zafe
ri ve yeni hkmetin yrtt politika, Msr'la yaplan Camp David
Antlamas'yla yaanan ksa umutlu dnemden sonra yaplan daha ok
olumsuz bildirimler, srail'de de tartmalara yol aan Lbnan Sava, rk
(Brooklyn doumlu) Meir Kahane'nin 1 984'te Knesset'e [Parlamento]
seilmesi ve srail toplumunda gitgide artan i blnme buna katkda bu
lunmu olabilir. Uzun vadedeyse Amerikan Yahudileri srail'le her zaman
dayanma iinde oldu ve kriz dnemlerindeki ani yardm eylemleriyle
kendini gsterdi. En nemli Amerikan lobi rgtlerinden biri hala, ABD
ile srail arasndaki ilikilerin zor olduu Eisenhower hkmeti dnemin
de kurulan ve srail'in menfaatleri iin abalayan Amerikan-srail Kamu
leri Komitesi'dirt (AIPAC) .
srail toplumunun, zellikle siyaset ve din konularnda derinden b
lnmesi Diaspora Yahudileri arasnda da iz brakt. Ancak aralarnda
ok az srail Devleti'ni dilbilimci Noam Chomsky gibi kkten eletir*
t
"Siyah gzeldir" (ed.n.)

American Israel Public_ Affairs Committee (.n.)
JULIUS STREICHER'N FTLGNDEN KIBUTZ'A: HOLOI<'.OST'TAN SONRA
...
311
di. Amerika'nn Ortodoks olmayan Yahudileri, Ortodoksluun sadece

srail'de deil srail dnda da Yahudilie geilerin onaylanmas ve evlilik
lerle ilgili sorunlar zerindeki hakim etkisine gitgide daha fazla endieyle
bakmaktadr. Bunun dnda siyasi gr bildirirken sakrl.madan sz alanlar
tam da reform hareketinin temsilcileriydi. Bylece 1980'lerden sonra y
netimdeki ilgili srail hkmetine kar eletiriler gitgide daha yksek sesle
duyulmaya balad.ABD'deki kktendinci ve ou zaman da misyoner H
ristiyan gruplarnsrail'le koulsuz dayanmas da baka mttefikleri tercih
eden birok liberal Yahudiyi rahatsz ediyordu. Berkley renci isyannn
aktivistlerinden biri olan Rabbi Michael Lerner'in, 1 986 ylnda kurduu
Tikkun dergisiyle ou zaman srail'i eletiren bir Yahudi forumu dodu;

. bu forumun karsndaki kutup da, evresinde nde gelen Amerikan ye
ni muhafazakarlarn sosyalletirildii, Yahudilere hitap eden saygn dergi
entelektel-muhafazakar Commentary vard.
Kuds, Brooklyn ve birka baka merkezdeki Ortodoks adalarn d
nda, Yahudiler arasndaki dini uygulama ve dini bilgiler ok azald. Buna
karn Yahudi kinlii her zaman olduundan daha gl bir biimde d
ardan gelen tehditle tannlanmaya balad. Artk mahkemelerdeki dava
lar, belgesel ve kurgu flnler, Kuds'teki Yad Vaem Ant, Washington'daki
Birleik Devletler Ulusal Holokost Ant Mzesi veya Berlin'deki devasa
oa Ant gibi ant ve mzelerin inasyla kamuoyunun bilincine giderek
daha fazla yerleen gemiin korkular burada da, Yahudiler iin gn
mzde ve gelecekte devletlerindeki olas tehlikelere dair tarihsel bir ders
olarak hizmet edecekti.Ayn zamanda Nobel dllerinin Holokost'tan sa
kan yazarlar Elie Wiesel (1986 Bar) ve mre Kertesz'e (2002 Edebiyat)
verilmesi, 2000'de Stockholm'deki Uluslararas Holokost Konferans'na
44 devlet temsilcisinin katlmas veya Auschwitz'in kurtulu gn olan
27 Ocak tarihinin birok devlette Holokost'u Anma Gn olarak kabul
edilmesiyle kendini gsteren Holokost hatras evrenselleti.Yine de, arala
. rnda ran Cumhurbakan Ahmedinecad gibi bir devlet bakanlarnn bile
bulunduu Holokost'u inkar edenler, hala var.
Halihazrda varln srdren tehditler 2 1 . yzylda da Yahudi kim
liini biinlendiriyor. Yahudi cemaat merkezlerinin yksek gvenlik
blgeler olduu, yaknlarndaki polislerin varlyla ou zaman uzaktan
anlalyor. .Yahudi cemaat merkezlerine terr saldrlar Viyana'dan Cerbe
312
KISAYAHUD TARH
Adas'na, stanbul'dan 1 995 ylnda bir Yahudi merkezine yaplan ve 85

kurban verilen en kanl saldrnn gerekletii Buenos Aires'e kadar yaa
nyor. 2 1 . yzyl balarndaki terr, hem ar sac milliyetilerden hem de
kktendinci slamclardan kaynaklanrken artk Yaknou atmalarndan
da ayrlamyor. srail'in dnyann drt bir yanndaki Yahudiler iin gven
li bir snak; ama ayn zamanda birok Yahudi entelektel tarafndan da
Diaspora'daki Yahudiler iin bir tehlike kayna olarak grlmesi tarihin
ironilerinden biri.
Yahudi cemaati, uzun sre kendisini farkl klan ok ynll ve ulus
lararas olmas nedeniyle ok ey yitirdi. Neredeyse yz kadar lkede Ya
hudi cemaatleri olmasna ramen birou birka yz yesiyle yok olmann
eiinde. Bir zamanlar altn an yaayan Arap dnyasndaki Yahudi ce
maatinden geriye neredeyse tmnn Fas ve Tunus'ta yaad ve ounu
da yallarn oluturduu yaklak 5.000Yahudi kald. slam'n egemen ol
duu devletlerde birka daha bykYahudi cemaatinin bulunduu lkeler,
20.000 Yahudiyle Trkiye ve 1 0.000'in biraz zerindeki Yahudi nfusuy
la ran'dr. Sovyetler Birlii'nden sonra ortaya . kan devletlerdeki Yahudi
nfus eskisine oranla ok azalmtr. Dou Avrupa'nn Yahudi cemaatleri,
Macaristan hari, saysal olarak artk pek bir arla sahip deil. Rusya ve
Trkiye dahil olmak zere Avrupa genelinde bugn sadece 1 ,5 milyon
Yahudi yayor. Buna karn btn Yahudilerin %80'inden fazlas srail ve
Amerika Birleik Devletleri'nde yaarken, buYahudilerin de te birinden
fazlas Tel Aviv ile NewYork'ta bulunuyor.
Resmi bir istatistie gre, 2006 ylnda srail'dekiYahudilerin says (5,3
milyon) ilk kez ABD'dekiYahudilerin saysn (5,2 milyon) at. 1948 yln
da btn Yahudilerin sadece %5 kadar Yahudi devletinde yaarken, altm
yl sonra bu say %40'a ulat. Ama bu istatistiklerde 21 . yzyl Yahudilii
nin temel bir sorunu kendini gsteriyor: "Yahudi kimdir?" sorusuna genel
olarak geerli bir cevap vermek imkansz hale geldi. Sadece Yahudi anne
mi, yoksaYahudi baba, da m geerli?Yahudilii kabul etmek mi, yoksa k
ken mi yeterli? HangiYahudilie geme biimi meru? Btn bunlar kesin
bir cevab olmayan sorular. Bylece baz istatistikler 5,2 milyon Amerikal
Yahudiden sz ederken, dierleri 6,4 milyondan bahsediyor.
Avrupa'da, Yahudisiz Yahudi kltr veya sanal Yahudi kltr ola
rak tannlayabileceimiz bir olgu yaylyor. Zengin Yahudi gemii olup
...
313
gnmzde nemli bir Yahudi varl bulunmayan merkezlerde Klezmer

mzii dinleniyor,Yahudi mzeler kuruluyor, restoranlara Yahudi tarihin
deki kiilerin adlar veriliyor, Yahudilik programlar hayata geiriliyor ve
Yahudi kitabevleri kuruluyor.Avrupa bu ekilde, tarihin gitgide daha fazla
.
bilincine vard amaYahudi yaamnn ne yazk ki pek katkda bulunama
d bir boluu dolduruyor.
2 1 . yzyln banda 1 3 milyon Yahudi, 6,5 milyarn zerindeki dnya
nfusunun ok kk bir blmn oluturuyor. Yine de Yahudilik te
masna ilgi, ok eitli tezahrlerle kendini gstermeyi srdryor. Din
alannda Hristiyanlk ile Mslmanlk, Yahudi kkenleriyle kendilerini
aklamaya devam ediyor. Siyasi sylemde srail Devleti, uluslararas ilgiyi
neredeyse btn dier lkelerin toplamndan daha fazla zerinde tutuyor.
2002-2007 yllar arasnda edebiyat alannda verilen alt Nobel dlnn
drdnn Yahudi kkenli kiilere verilmesi, kltrel eser alannda Yahudi
varlnn hala gl olduunu vurguluyor. Ancak, Yahudi kart mitler
de henz solmad ve Siyon Bilgelerinin Protokolleri gibi antisemitist bir eser,
saysz lkede ve [Trke dahil] saysz dilde yaymlanmaya devam ediyor.
2 1 . yzyldaki Yahudilerin gelecekleri her neye benzerse benzesin, tarih
leri daha birok nesil boyunca insanln ilgisini ekmeye devam edecek.
314
KISAYAHUDTARH
RAKAMLARLA YAHUrii T1fRI

y. 1898'de en byk Yahudi
y. 1930'da . en byk Yahudi
'Cemaatlerine sahip lkeler
cemaatlerine sahip lkeler
Rusya
5.700.000
1 .860.000
AVtsturya-Macaristan
1 .000.000
ABD
Almanya
568.000
466.000
Osmanl mparatorluu
300.000
Romanya
150.000
Fas
120.000
Etiyopya (Falaalar)
100.000
Byk Britanya
97.000
Hollanda
72.000
Fransa
(ilaveten Fransz Fas' ve Tunus) (93.000)
ABD
Polonya
Sovyetler Birlii
Romanya
Almanya
Macaristan
ekoslovakya
ngiltere
Avusturya
Fransa
Arjantin
Filistin
Litvanya
Hollanda
Fas
Kanada
4'.228.000
2.980.000
2.673.000
900.000
564.000
476.000
400.000
300.000
250.000
220.000
200.000
175.000
155.000
150.000
1 43.000
1 26.000
2006'da en byk Yahudi

1948'de en byk Yahudi
(toplamda btn Yahudilerin %97'si)
ABD
Sovyetler Birlii
srail
Romanya
Arjantin
ngiltere
Fas
Fransa
Kanada
Macaristan
Cezayir
Brezilya
Gney Afrika
5.000.000
2.000.000
750.000
380.000
360.000
345.000
286.000
235.000
180.000
174.000
130.000
1 10.000
100.000
srail
ABD
Fransa
Kanada
ngiltere
Rusya
Arjantin
Almanya
Avustralya
Brezilya
Ukrayna
Gney Afrika
Macaristan
Meksika
Belika
5.315.000
5.275.000
492.000
373.000
297.000
228.000
185.000
1 18.000
1 03.000
97.000
80.000
72.000
50.000
40.000
31 .000
RAKAMLARLA YAHUD TARH
1948'de en byk Yahudi nfusa sahip,
y 1930'da e, ,bjiykYahudi n(usa

sahip ehidr
NewYork
Varova
Chicago
Phil;delpfa.
Budapete
Londra
Viyana
Berlin
ehirler
t.765.000
309.000
305:000
270.000
2 1 8 .000
21 0 000
202.000
.
173,000
LqdZ,
156.000
Odesssa
Paris
Kiev
Moskova ..
Buenos Aires,
153.000
15 0 000
.
140.000 '
NewYork .
Ghioago
Tel Aviv
2.000.000
300.000
250.000
245.000
234.000
225.000
165.000
1 6 0.000
137.000
125.000
1 10.00Q ,
100.000
Philadelphia
Londra
Los Angeles
Bumos Air!!:f
Bkre
Boston
Paris
Budapete
Kazablanka
132.000 , ;
1 10.000
2006'dLen bykYahudi nfusa sahip
ehirler.,
Tel Aviv
NewYork
Kuds
Los Angeles
Hayfa
Miarni,_
B.eerSheva .
Philadelphia
Paris
Chicago
Boston
San Francisco
Londra
Toronto
Washington
Buenos Aiies .
3J 5
srail ve ABD'deki Yahudi nfusu ,
2.75 1 .QOOn
1 .750.000 '
670.000
Kaynak: American jewish Yearbook,
668.000
657.000
498.000
349.000
285.000
284 . 000
265.000
235.000
218.000
1 95 . 000
1 80.000
1 66.000
1 65 .000
1945
1970
2006
isl:ill :
565.000
2,6 Milyon
5;3'Milyom
ABD
4,3 Milyon
5,4 Milyon
5,2 Milyon
RESMLER
akg-images: Sayfa 1 1 , 40, 58, 6 1 , 82, 97, 104, 1 13, 155, 164, 210, 288, 304
akg-images/Steffens Resim arivi: Sayfa 108
akg-images/British Lihrary: Sayfa 52, 68, 76
akg-images/Suzanne Held: Sayfa 30
akg-images/Erich Lessing: Sayfa 10, 17 stte, 17 altta, 18, 44, 50, 71, 224
akg-images VG Bild-Kunst, Bonn 2008: Sayfa 248, 271
Andover-Harvard Tehological Lihrary, Camhridge MA: Sayfa 156
The Art Archive/British Lihrary: Sayfa 102
Art Resource, NewYork: Sayfa 62
Associated Press, Fotoraf: Zavi Cohen: Sayfa 301
Eli Barnavi: Universalgeschichte der Juden.Von den Ursprngen his zur Gegenwart - ein
historischer Atlas'den, dtv, Mnih 2004: Sayfa 226
Bihliotheque Nationale, Paris: Sayfa 123
Bildarchiv Preufscher Kulturhesitz, Berlin: Sayfa 101, 162, 170
The Bodleian Lihrary, Oxford: Sayfa 64
The Bridgeman Art Library: Sayfa 16 sol
The British Lihrary Board: Sayfa 1 8
Brown Brothers, Sterling, PA: Sayfa 203
Colver Pictures ine., NewYork: Sayfa 202
The Ghetto Fighters' House in Memory of ltzhak Katznelson, Kihhutz Lohamei Haghe
taot: Sayfa 286
Nachum T. Gidal: Die Juden in Deutschland von der Rmerzeit his zur Weimarer
Repuhlik'ten, Knemann Verlag, Kln 1997: Sayfa 144
Groeningenmuseum Brgge, Fotoraf: Lukas Art, Gent: Sayfa 94, 95
The Gross Family Collection,Tel Aviv: Sayfa 218
Harvard College Lihrary, Camhridge, MA: Sayfa 128, 172
Hehraische Universitat von Jerusalem: Sayfa 255
Aaron Hicks/www.twinhicks.com: Sayfa 14
Hulton-Deutsch Collection/Corbis: Sayfa 290
Images ofAsia, San Franciso: Sayfa 228
Israel Department ofAntiquities and Museums,Jerusalem: Sayfa 25, 38
Israel Museum,Jerusalem/Moshe Caine: Sayfa 86
The Jewish Museum, New York, Lester S. Klein armaan, Fotoraf: Scala Floransa: Sayfa
195
The Jewish Museum, New York, Leonard ve Phyllis Greenberg armaan, Fotoraf: John
Parnell/Scala, Floransa, Sayfa 232
Klau Library, Hebrew Union College, Cincinnati OH: Sayfa 32
Levi Strauss & Co. Archives, San Francisco: Sayfa 180
The Library of Congress: Sayfa 206
The Library of the Jewish Theological Seminary ofAmerica, NewYork: n giri, Sayfa 6,
37, 1 1 8, 125, 220
Montana Historical Society Archives, Helena MT: Sayfa 178
Musees de la ville de Paris SPADEM: Sayfa 160
The Nasser D. Khalili Collection, Nour Foundation, London, Fotoraf: Ch. Philips: Sayfa 84
RESMLER
317
Nationalmuseum Sarajevo,Bosnien-Herzegowina: Sayfa 22

Nationalmuseum Warschau: Sayfa 33
Paramount Pictures: Sayfa 300
picture-alliance/dpa: Sayfa 28
picture-alliance/ Delius/Leemage: Sayfa 2 1 4
Zev Radovan,Jerusalem: Sayfa 99
Rubin Museum, Tel Aviv: Sayfa 254
Sammlung Jdisches Historisches Museum, Amsterdam Stiftung Charlotte Salomon:
Sayfa 265
Sammlung Maurice Sternberg, Chicago: Sayfa 1 37
Scala, Floransa: Sayfa 245
Emilie G. L. Schrijver/Falk Wiesemann (Yay.) : Die Van-Geldern-Haggadah und Heinrich
Heines "Der Rabbi von Bacherach"'tan,Verlag Brandstatter,Viyana 1997: Sayfa 40
Staatliche Galerie Moritzburg Halle, Landeskunstmuseum Sachsen-Anhalt, Fotoraf: Re
inhard Hentz, Halle VG Bild-Kunst, Bonn 2008: Sayfa 267
. Staatliches Jdisches Museum, Prag, Fotoraf: Dana Cabonova: Sayfa s
Staatsbibliothek z u Berlin Bildarchiv PreuBischer Kulturbesitz, Orientabteilung: Sayfa
80
Staats- und Universitatsbibliothek Hamburg: Sayfa 98
Stadtmuseum Stockach: Sayfa 147
Stadtische Galerie im Lenbachhaus, Mnih: Sayfa 235
A Survivor's Haggadah'tan, She' erith Hapletah, American Joint Distribution Committee,
Mnih 947: Sayfa 258
Te! Aviv Museum ofArt, Sidney Lamon armaan, NewYork, 955: Sayfa 88
Universitatsbibliothek Frankfurt am Main, El yazmalar blm, Ms.hebr.oct.2: Sayfa 143
Helga Weissov.1-Hoskovi, Prag: Sayfa 278
Widener Library, Havard College Library, Harvard: Sayfa 182, 282
Kartpostallar:
Tasanm: Peter Paln Kaynaklar: Sayfa vii: Kleiner historischer Bibelatlas, yay.
-
G. Ernest Wright ve FloydV. Filson, Calwer, Stuttgart 1960, Karte XII; Sayfa viii: Neues
Lexikon des Judentums, yay. Julius H. Schoeps, Bertelsmann, Gtersloh/Mnih 998,
S. 577;
Sayfa ix:
Sayfa x:
Sayfa xi: Die
Georg Bossong, Die Sepharden, C.H.Beck, Mnih 2008;
Universalgeschichte der Juden, yay. Eli Barnavi, dtv, Mnih 2004, S. 53;
Geschichte derJuden in Deutschland, yay.Arno Herzig ve Cay Radermacher, Ellert &

Richter, Hamburg 2007, S. 56
KAYNA KA
Yahudi tarihiyle ilgili yaynlarn says son yllarda o kadar artt ki, birka sayfada sistematik
bir genel bak sunmak pervasz bir giriim olur.Aada ad geen yaptlar asla tamamlan
m bir ey olma iddias tamyor; burada ama, daha fazla okumaya tevik etmek. Burada
sadece Almanca veya ngilizce yaymlanan yaptlar tantlmaktadr.
Genel Bak Salayan Yaptlar

19. yzyln (Isaak Markus Jost, Geschichte der Israeliten seit der ait der Makkahiier his auf un
sere Tage, 10 cilt, Berlin, 1 820-28/47 ve zellikle Heinrich Graetz, Geschichte derjuden. Von
den iiltesten Zeiten his aifdie Gegenwart, 1 1 cilt, son elden kan basknn yeni basm, Leipzig
1908, Berlin, 1 998) ve 20. yzyln (Simon M. Dubnow, UHtgeschichte desjdischen Volkes.
Von seinen Uranfongen his zur Gegenwart, 1 O cilt, Berlin, 1928 ve Salo W. Baron, A Soda/ and
Religious History ofthe]ews, 3 cilt, 1. bas., NewYork, 1937; ayrca 18 ciltlik 2. bas., NewYork,
1952-1 983) genel bak salayan byk yaptlarn yannda son dnemlerde zellikle Yahudi
tarihi ve kltrn ele alan antolojiler yaymland. Louis Finkelstein (Yay.) ,
Thejews. Their
History, Culture, and Religion.
3. bas. New York, 1960 ile bir Amerikan-Yahudi perspektifini

temsil ediyor. Klasik Siyonist tarih yorumu Haim Hillel Ben-Sasson'un (Yay.), Geschichte
des jdischen Volkes, 3
cilt, Mnih 1978-1980, yaptnda ifade buluyor (Michael Brenner'in
Cultures of the jews. A New

History, NewYork, 2002 yaptnda, postmodern etkiler dikkate alnmtr. Robert Seltzer,
jewish People,]ewish Thought, NewYork, 1980 yaptnda younluklu olarak psiko-tarihsel bir
giri sunuyor. Almancada u yapt yaynlanmtr: Elke-Vera Kotowski vd. (Yay.), Handhuch
zur Geschichte der]uden, 2 cilt, Darnstadt, 200 1 . Daha yeni tarih iin ayrca baknz:]. Fri
edrich Battenberg, Das europiiische aitalter derJuden, 2 cilt, 2. bas. Darnstadt ,2000; Viktor
Karady, Gewalteifahrung und Utopie:]uden in der europiiischen Moderne, Frankfurt a.M., 1999;
Lloyd Gartner, History ofthejews in Modern Times, Oxford, 2001 ve Howard M. Sachar, The
Course ofModernjewish History, geniletilmi bask, New York, 1990.
bir nszyle tekrar basm, Mnih 2007). David Biale (Yay.) ,
Yahudi tarih yazmyla ilgili yaptlar

Baron, Salo Wittrnayer,
History andjewish Historians. Essays and Addresses hy Sa/o W. Baron,
Philadelphia, 1964.
Brenner, Michael,
hundert,
Propheten des Vergangenen.Jdische Geschichtsschreihung im 19. und 20.Jahr-
Mnih, 2006.
Geschichte und ihre Deutungen, Frankfurt a.M., i 995.

Ideas of]ewish History, Detroit, 1987.
Myers, David N./ Ruderman, David B. (Yay.), The jewish Past Revisited. Rejlections on Mo
dernJewish Historians, New Haven, 1998.
Rosman, Moshe, How]ewisl isjewish History?, Oxford, 2007.
Schorsch, Ismar, From Text to Context. The Turn to History in Modern judaism, Hanover, NH,
Funkenstein, Amos, Jdische
Meyer, Michael A.,
1994.
Yerushalmi, Yosef Hayim,
Bedin, l 982.
Zaclor: Erinnere Dicl!]dische Geschiclte undjdisches Gediicltnis,
320
KISAYAHUD TARH
Eski Ahit Tarihi ve Antik a

The Jews of Palestine. A Political History from the Bar Kokhba Wr to the Arab
Conquest, Oxford, 1976.
Collins,John J., Between Athens and]erusalem.Jewish Identity in the Hellenistic Diaspora, New
York, 1983.
Cohen, Shaye J. D., From the Maccabees to the Mishna, Philadelphia, 1987.
Donner, Herbert, Geschichte des VOlkes Israel und seiner Nachbarn in Grundzgen, 3. bas.,
Avi-Yona, M.,
Gttingen, 2000.
Feldman, Louis H . , Jew and
Gentile in theAndent IMJrld.Attitudes and InteractionsfromAlexan

der to justinian, Princeton, 1993.
Finkelstein, lsrael/Silberman, Neil A., Keine Posaunen vor]ericho. Die archiiologische Whrheit
ber die Bibel, Mnih, 2002.
Gager, John E., The Origins ofAnti-Semitism: Attitudes Toward]udaism in Pagan and Christian
Antiquity, NewYork, 1985.
Gruen, Erich S., Diaspora.]ews amidst Greeks and Romans, Cambridge, 2002.
Levin, Christoph, Das Aite Testament, 3. gzden geirilmi bas., Mnih, 2006.
Maier,Johann, Zwischen den Testamenten. Geschichte und Religion in der Zeit des zweiten Tempels,Wrzburg, 1 990.
Miller,]. Maxwell/Hayes,John H., A History ofAndent Israel andJudah, Philadelphia, 1986.
Oppenheimer, Aharon (Yay.), ]dische Geschichte in hellenistisch-rmischer Zeit, Mnih, 1999.
Schafer, Peter,Judeophobia.Attitudes toward the]ews in the Andent IMJrld, Cambridge, Mass.,
2. bas., 1998.
Schubert, Kurt,
Die Kultur derJuden im Altertum, Wiesbaden, 1970.

to the Roman Destruction ofthe Temple, 2.
Shanks, Hershel (Yay.) , Andent Israel. From Abraham

bas., Washington D.C., 1999.
Hristiyan Ortaa ve Erken Yenia

Baer,Jitzchak Fritz, A
History of the]ews in Christian Spain, 2 cilt, Philadelphia, 1978.

Life in Renaissance Italy, Berkeley, 1994.
Chazan, Robert (Yay.) , Church, State and]ew in the MiddleAges, NewYork, 1980.
Cohen,Jeremy, The Friars and theJews: The Evolution of Medieval Anti-Judaism, Ithaca, 1982.
Cohen, Mark R., Unter Kreuz und Halbmond. Die]uden im Mittelalter, Mnih, 2005.
Gerber,Jane S., The jews of Spain. A History of the Sephardic Experience, NewYork, 1992.
Idel, Moshe, Kabbalah. New Perspectives, New Haven, 1988.
Israel,Jonathan, European ]ewry in the Age ofMercantilism, 1550-1750, Oxford, 1.985.
Katz,Jacob, Exclusiveness and Tolerance.Jewish-Gentile Relations in Medieval and Modern Times,
Bonfl, Robert, ]ewish
NewYork, 1961 .
, Tradition und Krise. Der ng derjdischen Gesellscheft in die Moderne, Mnih, 2002.
Rituals of Childhood. Jewish Acculturation in Medieval Europe, New Haven,
____
Macus, lvan G.,

1996.
Wurzeln des Antisemitismus, Berlin, 1981.

The]ews in the Renaissance, Philadelphia, 1959.
,
Scholem, Gershom, Major Trends in]ewish Mystidsm,3. bas., NewYork, 1954.
Sabbetai Sevi:The Mystical Messiah, Princeton, 1973.
Toch, Michael, DieJuden im Mittelalterlichen Reich, Mnih 1998.
Yuval, Israel, Zwei Vlker in deinem Leib, Gttingen 2007.
Oberman, Heiko A.,
Roth, Cecil,
_,
_
_
_
KAYNAKA
321
slam egemenliinde Yahudiler
11eJews ofMoslem Spain, 3 ilt, Philadelphia 1 973-84.

Die Geschichte der sephardischen]uden, Bochum 2005.
Bossong, Georg, Die Sepharden, Mnih 2008.
Cohen, Mark R., Unter Kreuz und Halbmond. Die]uden im Mittelalter, Mnih 2005.
Goitein, Shlomo Dov, A Mediterranean Sodety, 6 Cilt, Berkeley, 1967-1 993.
_,Jews andArabs, 3. Bas. NewYork 1974.
Lewis, Bernard, Die]uden in der islamischen ffi/t, Mnih 1987,Yeni bas. Mnih 2004.
Rodrigue, Aron, French ]ews, Turkish ]ews, Bloomington 1990.
Stillman, Norman A., 11e]ews ofArab l.Ands, Philadelphia 1979.
Ashtor, Eliyahu,
Benbassa, Esther/Rodrigue, Aron,
_
_
_
Stillman, Norman A., 11e]ews
ofArab l.Ands in Modern Times, Philadelphia
1991.
Yenia'da Orta Avrupa Yahudilii

Battenberg,J. Friedrich,
Diejuden in Deutschland vom 1 6. his zum Ende des 1 8. Jahrhunderts,
Mnih, 2001.
Brenner, MichaeI, ]dische
Elon, Amos,
Kultur in der ffiimarer Republik, Mnih, 2000.

Zu einer anderen Zeit. Portriits derjdisch-deutschen Epoche, 1 743- 1933, Mnih,
2003.
Haskalah - jdische Aujkliirung, Hildesheim, 2007.

Brgertum. Frau, Familie und Identitiit im Kaiserreich,
Feiner, Shmuel,
Kaplan, Marion, Jdisches

1997.
Katz,Jakob, Aus
Hamburg,
dem Ghetto in die brgerliche Gesel/scheft.Jdische Emanzipation 1 770- 1 870,
Frankfurt a.M., 1986.
, Tradition und Krise. Der weg derjdischen Gesel/scheft in die Moderne, Mnih, 2002.
11e Making of Czech]ewry, NewYork, 1988.
Meyer, Michael A. (Yay.), Deutsch-jdische Geschichte in der Neuzeit, 4 Cilt, 1996-98.
, Von Moses Mendelssohn zu Leopold Zunz.]dische Identitiit in Deutschland, 1 749-
____
Kieval, Hillel J.,

____
1 824, Mnih, 1994.

Reinharz, Jehuda,
Fatherland or Promised l.And:11e Dilemma of the German]ew,
1893-1 9 1 4,
Ann Arbor, 1975.

Rrup, Reinhard, Emanzipation
und Antisemitismus, Gttingen, 1975.

Die jdische Aujkliirung, Mnih ,2002.
Sorkin, David, 11e Transformation of German]ewry, 1 780- 1840, Oxford, 1987.
Volkov, Shulamit, Die]uden in Deutschland 1 780- 1918, 2. Bas., Mnih, 2000.
Wistrich, Robert S., Diejuden Wiens im Zeita/ter Kaiser Franz]osephs, Viyana, 1999.
Zimmermann, Moshe, Die deutschen]uden 1914- 1945, Mnih, 1999.
Schulte, Christoph,
Yenia'da Dou Avrupa Yahudilii

Dawidowicz, Lucy S.,
11e Golden Tradition:]ewish Life and 11ought in Eastern Europe,
New
York, 1967.
Frankel, Jonathan,
Prophecy and Politics: Sodalism, Nationalism, and the Russian ]ews, 1862-
1917, Cambridge, 198 1 .

Gitelman, ZviY., A
the Present,
Century ofAmbivalence. 11eJews of Russia and the Soviet Union,, 1881 to
NewYork, 1988.
Haumann, Heiko,
Geschichte der Ostjuden, 4. Bas., Mnih,
1998.
322
KISAYAHUDTARH
Klier, John D.,
Russia Gathers Herjews: The Origins of the ]ewish Question in Russia, 1 772-
1 825, Dekalb, III., 1 986.

Mendelssohn, Ezra,
The Jews of East Central Europe between the World Wors, Bloomington,
1987.
Pickhan, Getrud,
Gegen den Strom. Der Allgemeine Jdische Arbeiterbund Bund,, in Polen
1918- 1939, Stuttgart, 200 1 .
Pinkus, Benjamin, The]ews
of the Soviet Union, Cambridge, 1988.

Das jdische]ahrhundert, Gttingen, 2006.
Stanislawski, Michael, Tsar Nicholas 1 and the]ews, Philadelphia, 1983.
Slezkine,Yuri,
Yenia'da Bat Avrupa Yahudilii

Geschichte der]uden in Frankreich, Bedin, 2000.
TheJews of Britain, 1 656-2000, Berkeley, 2002.
Hertzberg, Arthur, The French Enlightenment and the]ews, NewYork, 1968.
Hyman, Paula, From Dreyfus to Vichy. The Remaking ofFrench ]ewry, 1906- 1939,NewYork,
Benbassa, Esther,
Endelman, Todd M.,
1 979.
, The]ews ofModern France, Berkeley, 1998.

The]ews in the History ofEngland, Oxford, 1994.
Marrus, Michael R., Politics ofAssimilation. A Study of the French ]ewish Community at the
Time of the DreyfusA.ffair, Oxford, 1 97 1 .
Marrus, Michael R./Paxton, Robert O., Vichy France and the]ews, New York, 1981.
Wasserstein, Bernard, Europa ohneJuden. Das europiiischejudentum seit 1945, Kln, 1999.
____
Katz, David S.,
Amerikan Yahudilii
Diner, Hasia R., Thejews ofthe
Elkin, Judith Laikin,
United States, 1 654 to 2000, Berkeley, 2004.

150 ]ahre Einsamkeit. Die Geschichte der]uden in 1.Ateinamerika, Ham-
burg, 1996.
Feingold, Henry L. (Yay.), The]ewish
People in America, 5 Cilt, Baltimore, 1992.

Shalom Amerika! Die Geschichte derjuden in der neuen UHt, Mnih, 1992.
Howe, lrving, World ofOur Fathers, NewYork, 1 976.
Meyer, Michael A., Antwort auf die Moderne. Geschichte der Reformbewegung im ]udentum,
Hertzberg, Arthur,
Viyana, 2000.
Sarna,Jonathan, American ]udaism, New Haven, 2004.
Whitfeld, Stephen J.,
Jn Search ofAmerican]ewish Culture,
Hanover, NH, 1999.
Antisemitizm ve Holokost
Der Hass gegen diejuden, Bedin, 2008.
_, Der Holocaust. 7. Bas., Mnih, 2008.
Bergmann, Werner, Geschichte des Antisemitismus, Mnih, 2002.
Dawidowicz, Lucy S., Der Krieg gegen dieJuden, 1933- 1945, Mnib, 1 979 .
Friedlander, Saul, Das Dritte Reich und dieJuden, 2 Cilt, Mnib, 1998-2006.
Gilbert, Martin, Kristallnacht, London, 2006.
Hilberg, Raul, Die V:rnichtung der europiiischen]uden, Frankfurt a.M., 1 990.
Longerich, Peter, Politik der V:rnichtung, Mnib, 1 998.
Benz, Wolfgang (Yay.),
___
KAYNAKA 323
Vom Vomrteil zur Vernichtung. DerAntisemitismus, 1 700- 1933, Mnih, 1 989.

Geschichte des Antisemitismus, 8 Cilt, Worms/Frankfurt a.M., 1.977'- 1988.
Pulzer, Peter, Die Entstehung des politischen Antisemitismus in Deutschland. und sterreich 18 67
his 1914, 2. Bas., Gttingen, 2004.
Rohrbacher, Stefan, Gewalt im Biedermeier.Antij,:idischeAusschreitungen in Vormiirz und Revo
lution, Frankfurt a.M., 1993.
Segev,Tom, Die siebte Million. Der Holocaust und Israels Politik der Erinnemng, Reinbek, 1995.
Yahil, Lena, Die Shoah, Mnih, 1998.
Katz,Jacob,
Poliakov, Leon,
Siyonizm ve srail Devleti

Avineri, Shlomo,
Profile des Zionismus:Die geistigen Ursprnge des Staates lsrael.
Gtersloh,
1998.
Geschichte des Zionismus, _3. Bas., Mnih, 2008:

Die Tranifprmation der israelischen: Gesellschaft, Frankfurt a.M., 1987.
Elon,Amos,. Morgen in:Jemsalem:.11eodor Herzl. Sein Leben und Utrk, Viyana,.1974.
Harshav, Benjamin:, Hebriiisch, Sprache in Zeiten der Revolution, Frankfurt a,M: , 1 995 . .
Laqueur,Walter, Der Utg zum Staat Israel.. Geschichte des Zionismus, Viyana, 1975
Mendelssohn, Ezra, On Modern]ewish Politics, NewYork, 1993.
Myers, David, Re-inv:nting the]ewish Past. European]ewish Intellectuals and the Zianist Re.turn
to History, NewY-0rk, 1995.
Sachar, Howard M , A History of Israel, NewYork,1993
Segev,Tom, Es war einmal ein Paliistina.Juden und Amber vor der Staatsgrndung, Mnih, 2006.
Shimoni, Gideon, 11e Zionist Ideology, Hanover, NH, 1995.
Timm, Angelika, Israel: Die Geschichte des Staates seit seiner Grndung, 3. Bas., Bonn, 1998.
Vital, David; 11e Origins ofZionism, Oxford; 1975.
Zionism:11e Formative leat!, Oxford, 1982.
Wasserstein, Bernard, ]emsalem: Kampj um. die Heilige Stadt, Mnih, 2003.
Wolffsohn, Michael, Israel. Grundwissen, Liinderkunde, Politik, Gesel/schaft, Wrtscheft, 7. Bas.,
Brenner, Michael,
Eisenstadt. Shmuel N.,
_,
_
_
_
Wiesbaden;.2007.
Zerubavel,Yael,
Recovered Roots. Collective Memory and the Making of1sraeli Nationa/ Tradition,
Chicago, 1995.
Zipperstein, Steven,
Elusive Prophet.Ahad Ha-Am and the Origins of Zionism, Berkeley,1993,.
SM DZN
Kii, Kutsal Kitap'ta geen kiiler, hanedan, etnik ve dini gruplarla birlikte rgt
adlar iermektedir.
Abbasiler 73
Abdurrahman III 78, 79
Abdlnasr, Cemal 290, 31 O
Abraham bn Daud 77
Abravanel,Yitshak 105, 106
Acosta, Uriel 1 13
Adler, Felix 1 78
Adler, Mik16s 258
Adorno, Theodor W. 293
Agnon, Samuel josef 129, 218, 256,
308
Agobard (Lyon Bapiskoposu) 89
Ahad Ha'am 1 87, 216
Ahavero (Kral) 36, 37
Ahmedinecad, Mahmud 3 1 1
Akiba, Rabbi 52, 58, 1 93
AlbrechtV (Aridk) 92
Albright, Madeleine 299
1\lehem, olem 190, 202, 203
Aleksandr I (ar) 185
Aleksandr III (ar) 1 97
Aleksandros annaeos (Kral) 44
Alfonso V (Kral) 105
Alkimus, Barahip 43
Allen, Woody 299, 300
Alliance Israelite Universelle 210,
217, 22 1 , 225
Alman Yahudileri mparatorluk Tem
silcileri Birlii 263
Alman Yahudileri Yardm Dernei
229
Almanya'daki Yahudilerin Merkez
Konseyi 293, 294
Alroy, David 75
American Israel Public Affairs Com

mittee (AIPAC) bkz. Amerikan
srail Kamu leri Komitesi
American jewish Committee 229,
256, 298
Amerikan-srail Kamu leri Komitesi
(AIPAC) 310
Amos (Peygamber) 28, 308, 317, 319,
321
Anglo-Jewish Association 229
Antiokhos Epiphanes 98
Antiokhos IV (Kral) 4 1 , 42
Antipatros 48
Antoninus Pius (mparator) 58
Antonius Margaritha 103
Apion 36, 159
Arbeter-Ring 202
Aristeas 38
Aristobulus 44, 47
Arkhealos (Kral) 49
Artakserkses I (Kral) 23
A, olem 203
August (Gl) 144, 145
August III (Kral) 139
Augustinus 62, 93, 159
Auslander, Rose 233, 234
B'nai B'rith 181

Babel, Isaak 236
Balfour, Lord 206, 219, 253, 255
Bamberger, Seligman Baer 168
Bar Kohba 50, 57, 58
Barkai, Esther 283, 284
Baron, Salo 90
DZN
Bassani, Giorgio 294

Bassevi,Jacob (Treuenburglu) 149
Begin, Menahem 285, 306, 310
Behrens, Leffman 144
Beilis, Mendel 1 96
Bellow, Saul 299
Ben Gurion, David 218, 286, 288
Ben Saken, Leon 290
Benjamin, Walter 242
Berav,Jacob 124
Bergner, Elisabeth 243
Bergson, Henri 243
Bernstein, Isaak 1 73
Bernstein, Leonard 300
Bezalel, Menahem 82
Bialik, Hayim Nahman 195
Bloch, Ernst 293
Bloomingdale, Benjamin 179
Blum, Leon 242, 256, 261
BoleslawV (Aridk) 130
Bouman, Elias 1 13
Brne, Ludwig 1 63
Brandeis, Louis D. 252
Braun, Eva 280
Brenner,Yosef Haim 218
Breuer,Joseph 302
Buber, Martin 249, 264, 293
Burg, Me;o 1 65
Byk skender 25, 33
Cahan, Abraham 203

Caligula (mparator) 45
Camondo, Abraham Salomon 230
Camondo, Moise 230, 23
Caracalla (mparator) 58
Carla I (Kral) 84
Carlos II (Kral) 1 1 5
Carol I (Kral) 193
Cassirer, Ernst 246
Catherine (Kastilyal) 106, 107
Celan, Paul 233
Chagall, Marc 1 1 , 248
Chajim ben Jozef 142
325
Chancellor, Sir John 257

Chomsky, Noam 310
Christian August (Palatin Hkmdar)
146
Cicero, Marcus Tullius 159
Clement VII 1 19
Clermont-Tonnerre (Kont) 158
Cohen, Hermann 234
Cohen, Marcel 227
Coppia Sullam, Sara 1 1 7
Cordevero, Moses 124
Corinth, Lovis 235
Coughlin, Charles 244
Cremieux,Adolphe 225, 229
Cromwell, Oliver 1 1 1
Czerniak6w, Adam 275
Davis Jr., Sammy 303

Davis,Jacob 179
Davud (Kral) 9, 14, 16, 18, 1 9, 28, 58,
60, 63, 73, 100, 1 05, 120, 139, 283
Debora 26
Delacroix, Eugene 224
Diamond, Neil 300
Diderot, Denis 159
Dohm, Christian Wilhelm von 158
Dominikenler 93
Dov Baer 137
Dblin, Alfred 242
Dreyfus, Alfred 208, 210
Drumont, Edouard 209
Dubnov, Siman 212
Duna ben Labrat 80
Dnya Siyonistler rgt 252, 257
Dnya Yahudi Kongresi 244, 276, 293
Dylan, Bob 300, 301
Eichmann, Adolf 297

Einhorh, David 1 77
Einstein, Albert 243, 244, 245, 256, 262
Eisner, Kurt 236
El Gazali, Nazm 289
326
KISAYAHUD TARH
ELGreco 106
el-;Ifseyni, Muhammed Emin 285
Ela.ar ben imon 50
Elazar ben Yahuda 100
Elieser Ben-Yehuda 1 89
Elia (Peygamber) 28
Eliya ben lomo Zalman 138
Elizabeth 1 (Kralie) 11 1
Elstatter, Moritz '165
Emden,Jacob 139
Emeviler 73
Ernst August (Hannoverli) 1 44
'Esav 9
Esseniler 46, 47
Ester 10, 26, 3 1 , 36, 37
Ekol, Levi 2 1 8
Eybeschuetz,Jonathan 139
Ezra 23, 25., 26, 27, 30, 34, 7 1 , 320,
321
Farrakhan, Louis 302

Federation ofAmerican .Zionists 252,
253
Feinstein, Moshe 302
Fenelon (Goldstein), Fania 259
Ferrer,Vincente 106, 107
Fettmilch,Vincenz 149
Feuchtwanger,Lion 242, 249
Finkielkraut, Alain 292
Fisher, Eddie 303
Flavios osephos 26, 36, 45, 46
Ford, Henry 1 96, 244
.Fourier, Charles 209
'Franck,'.James 262
Franco,:Francisco 261
Frank,Jakob 1 38
Frankel, David J 41
Frankel, Zacharias 1 69
Fransiskenler 93
Franz Joseph (mparator) 208
Freud, Signiund 243
,faiedrich il (Kral) 84, 92, 1 5 1 , 152
:Fuzuli 68
Gamalyel VI (Patriark) 62
Gans, David 149
Gans, Eduard 1 63, 1 69
Geiger, Abraham 167, 169
Genel Alman Rabbi Birlii 214
George, David Uoyd 242
Gershwin, George 243
Giehse, Therese 293
Ginzberg, Ascher 216
Glucksman, Andre 292
Goebbels,Joseph 265, 274
.Goga, Octavian 261
Gompers, Samuel 204
Goodrnan, Benny 204
Gordimer, Nadine 295
GQl'.don, A.D. 2 1 8
.Gordon,Juda Leib 187
Gottlieb, Maurycy 1 88
Gring, Hermann 266,268
Graetz, Heinrich 1 70, 3 17
Grant, Ulysses 1 80, 181
Gratz, Rebecca 176
Greenberg, Hank 244
Gregorius IX 93
Grossman, David 308
Grotius, Hugo 1 1 0
Grundig, Lea 267
Grynszpan, Herschel 268
Gqgenheim, Fromet 155
Guggenheim, Simon 179
Gumperz, Bendet 150
Giidemann, Max 213
Giinzburg, Horace 198
Giinzburg,Joseph 1 97
Habad bkz. Lubavi Hareketi 301

Haber, Fritz 262
Habiru 15
Hadrianus (mparator) 57, 58
'l!Jahn,Joseph Juspa 149
Hakim (Halife) 72
Hamelnli Glikl (Glueckel) 143
DZN
Harun 12, 27; 89, 237

. Harun Reid 89
Hasidiler 138
Hasmonlar bkz. 'Makabiler
Havurah (hareketi) 305
Hebrew Immigrant Aid Society
(HIAS) 200
Hehalutz+Hareketi 255
Heidegger,Martin 262
Heine, Heinrich 55, 140, 141, 148,
163, 169
Heinrich1 IV (mparator) 90, 92
Hekataios. (Abderal) 35
. Heller, Otto 248
Hermlin, Stephan 293
Herodes (Kral) 48, 49
Herz, Henriette 163,164
Herz;"Marcus 1 64
Herzl,Theodor 206, 207,212, 2 1 4,
216, 219, 288, 321
Heschel, Abraham Joshua 302, 30.4
Hess, Moses 2 15
Heydrich, Reinhard 272
' Heym, Stefan 293
Hezekiah (Kral) 19
Hezekiel 29, 72
Hicks,Aaron 1 4
Hieronymus 3 1 , 62
Hildeshcimer, Esriel 1 69
'Hillquit, Morris 204
Hilsner, Leopold 196
Himmler, Heinrich 259, 274
Hindenburg, Paul von 260
Hirsch, Maurice de 213, 217
Hirsch, Samson Raphael 168, 302
Hisday ibr- aprut 79
Hitler, Adolf 260
Hmelnitski, Bogdan: 134
Homberg, Herz . 190
Horkheimer, Max 293
Horowitz,Jesaja 149
Hoea'(Peygamber) 28
Hourwitz, Zl1kind 159
327
: Hnigswald, Richard 263

Humboldt Kardeler 163
Husserl, Edmund 262
Hyrkanos 44, 47, 48
Hyrkanos, oannes 44
Innocentius III 67, 92, 93

lnnocentius IV (Papa) 93
Israel ben Eliezer 136
Israel Meir ha-Kohen 201
Israelitische Allianz 229
Jsserles, Moses 12t4
bn Meymun (Moe ben Maymon;

Raniban) 70, 72-:-74, 81-85, 121,
191
brahim (Abram) 6-9, 12, 3 1 ,, 63, 68,
175
lyas (Peygamber) 28
rgun 285,
sa 9, 59, 60, 61;66, 89, 92, 94; 97, 99,
103
smail 8, 9, 68
stanbul iv
1 aya (Peygamber) 9, 28, :34
Jabotinsky,Vladirnir 252
']atkson;Jesse 302
Jacobson, Israel 167
Jacoby,Johann 1 65
Jason (Barahip) 42
Jewish Colonization Association 213,
217
Joao n (Kral) 1 os
i]olson,Al 244
Jonas, Regina 303
Josph' ben David 18
rJosef ibn'Nagrela 80
Joseph'II (mparator) 158,:161 ,'184,
1 90
Jost, Isaak Markus 141, 169, 317
328
KISAYAHUDTARH
Juan II 1 06
Jud Sss bkz. Oppenheimer,JosefSss
Kafka, Franz 242, 264

Kahane, Meir 31 O
Kaln, Moses 150
Kalonimidler 87
Kalonimos (Rabbi) 87, 88, 91
Kalonymus ben Mordechai Jaffe 1 28
Kann, Moses Lb Isaak 1 44
Kant, Emanuel 1 4 1 , 1 64,
Kantorowicz, Alfred 293
Kaplan, Mordechai 302, 3 1 9
Kari Alexander (Dk) 1 45
KarlV (mparator) 88, 1 03, 1 20
Karo,Yosef 1 24
Karski,Jan 276
Katznelson, Beri 218
Kaufrnann, Isidor 1 37
Kayafa (Barahip) 47
Kazimierz (Kral) 130, 1 3 1
Kenanllar 1 6, 309
Kertesz, mre 31 1
Kissinger, Henry 299
Kohler, Kaufrnann 1 78
Kohn, Abraham 1 9 1
Kortner, Fritz 293
Kotler,Aaron 302
Kracauer, Siegfried 242
Kraus, Kari 2 1 4
Kreisky, Bruno 292
Krochmal, Nachman 1 9 1
Kruevan, Pavolatsi 1 96
Kun, Bela 236
Kyros (Kral) 24
Laban 12, 34, 258

Landau,Jecheskel 1 6 1
Lasker (Walllisch), Anita 259
Lavater,Johann Caspar 153
Leeser, Isaac 1 77
Lefin, Mendel 1 9 1
Lehmann, Behrend 1 43, 1 45

Lerner, Michael 3 1 1
Lessing, Gotthold Ephraim 1 52, 155,
264
Levi, Carlo 294
Levi, Primo 294
Levin, Rahel 1 63
Levine, Eugen 236
Levinsohn, Isaac Baer 1 87
Levy, Bernard-Henri 292
Levy, Hirsch 1 42
Levy, Malr 221
Lieberman,Joseph 299
Liebermann, Max 6 1 , 243, 246, 262
Lilien, Ephraim Moses 2 1 4
Lilienblum, Moe Leib 1 87
Lissauer, Ernst 234
Lissitski, El 232, 248
Locke,John 1 10
Loewy, Esther 259
London, Meyer 204
Lopez, Rodrigo 1 1 1
Lorraineli Franz 150
Louis IX (Kral) 93
Lw Ben Betzalel,Judah (Maharal)
1 49
Lubavi Hareketi 301
Ludwig (Dindar) 89
Lueger, Kari 208
Luria, Isaac 1 24
Luther, Martin KingJr. 1 03, 304
Luxemburg, Rosa 236
Maharal bkz. Lw
Mahler, Gustav 259
Makabiler (Hasmonlar) vii, 30, 4 1 , 44,
45, 50, 250
Malaki (Peygamber) 27, 28
Malamud, Bernard 299
Malevi, Kazimir 248
Manasse 19, 1 1 9
Manasse ben Israel 1 1 1- 1 1 3
Mantlelstam, Osip 243
DZN
Manetho 35,36
Mann, Thomas 236
Manuel (Kral) 108
Maria Theresia (mparatorie) 149, 150
Marr, Wilhelm 207, 209
Marranolar 1 1 1 , 1 13, 1 14, 120
Marshall, Louis 256
Marx, Karl 1 63, 209, 2 1 5
Maskilim 154, 1 87, 1 89, 1 9 1
Masoretler 3 1 , 75
Matejko,Jan 188
Mattathias 41, 42
Mayei:-, Hans 293
Mayer, Louis B. 244
Maymon, Salomon 1 9 1
Meir, Rabbi 1 0 1
Meisel, Mordehay 1 49
Memmi,Albert 292
Menahem ben Saruk 80
Mendelssohn Bartholdy, Felix 155,
163, 209
Mendelssohn, Erich 243
Mendelssohn, Moses 141 , 152, 1 55,
163, 1 64, 1 90, 264, 319
Mendes Nassi, Gracia 123
Menelaos, Barahip 42, 43
Mengele,Josef 259, 273
Merneptah (Firavun) 1 5 , 1 6
Michelangelo 1 1
Michoels, Samuel 288
Miller, Arthur 303, 318
Minkowski, Maurice 195
Miryam 48
Mitnaggedim 138, 1 87, 239
Modena, Leone 1 17
Mojcher-Sfojrim, Mendele 1 89
Mommsen, Theodor 2 1 1
Monash,John 295
Monroe, Marilyn 303
Montefiore, Sir Moses 229
Moravia, Alberto 294
Mosse,Aile 243
Moe bin Honeh 77
329
Muhammed (Peygamber) 9, 65, 66,

68, 1 1 9, 167, 229, 285
Muhammet Ali 229
Munk, Salomon 229
Murabtlar 79
Murad, Leyla 290
Murad, Salima 289
Musa 7, 9, 1 1 , 12, 14, 20, 27, 29-3 1 ,
34, 35, 42, 62, 1 14, 125, 1 4 1 , 1 53,
204, 237
Mussar Hareketi 1 87
Mussolini, Benito 261
Mustafa Reid Paa 223
Muvahhidler 73, 79, 83
Mller, Ludwig 263
Nabukadnezar (Kral) 13, 20, 29

Nabukadnezar il (Kral) 20
Napoleon 1 (mparator) 1 49, 160-163
Nassi,Yasef 1 22, 123
Nathan (Gazzeli) 124
Nehemya (Peygamber) 23, 25 , 26, 27,
30
Neko il (Firavun) 20
Nicolai, Friedrich 152
Nikolay 1 (ar) 1 85
Nikolay il (ar) 1 96
Nilus, Sergey 196
Nimoy, Leonard 300
Nixon, Richard 299
Noah, Mordechai lmmanuel 175
Nordau, Max 2 1 5 , 250
Offenbach, Isaac 156

Offenbach,Jacques 156
Oppenheim, Moritz Daniel 1 1 , 155,
162
Oppenheimer,JosefSss 145, 318
Otto il (mparator) 87
Ovadya (Peygamber) 78
Oz,Amos 308
330
KISAYAHUDTARH
mer (Hlife) 67'
Roosevelt, Theodore 1 8 1 , 268, 269

Rose, Alma 259
Rose; Arnold 260
Rosenberg,Julius ve Ethel 293, 298
Rosenthal; Leon . 1 97
Rosenzweig; Franz 1 57, 249
Rosheirnli Josel , 120
Roth, Philip 499i 318
Rothschild :(Ailesi) 215, 2 1 7, 230
Rotterdarnl Erasnus 1 02
Ruhen, Reuven 254 ,
Rudolf l (Kral) 101
Rudolf u (mparator) 149 :
Rutha:d 9 1
Ruthard (8apiskopos) 91
Pablo de Santa Maria 1 06

Passfield, Lord Sidney (W) 2S'l
Pastorino de Pasterini 1 23 '
Paul,Jean, 1 63
Paulus iV (PaP,a) J 1 6, 1 22
Pedto iV (Kral) 106 ,
Peretz,Jitzchok Leib 187, 1 90, 202
Perl,Joseph 191
Pfefferkorn,Johannes 1 03-,
Philon 35, 45, 54
Pie,o ,della Mirandola 102
Piton, Molly 243
Pilichowski, Leopol 255
Pinsker, Leon 2 1 5
Pompeius- (mparator) 47, 48
Potok, Chaim 299
Poznanski Gusta.v 1 7,6, 1 97
Poznanski, lzrael 1 97 Prinz,Joachim 302_
P.roudhon, Pierre Joseh 209
Ptolemaios Hanedan : 33
Ptolemaios Ill33; 38
Ptmi; van- 248
Rabban Gamalyel 57
Rabbenu Gerom , 1 00 :
R:abin, zak 307
Ramban bkz. bn Meymun
Rath, Ernst vom 268
Rathenau;Walther 242
Ratosli;Jonathan 309
Reinliardt, Max 243
Rembrandt van Rijn 1 0, 1 1 , 1 12
Reuchlin,Johannes 1 02; 1 03
Reuveni, David . S, 1 19;.120, 1 2 1 ,
1 27
Riegner, Gerlia.rt 276
Rieser, Gabriel: 1 65
Ringelblum, Emanuel 277
Romanyot 1 2l
Saadia Gaon (Saadia ben Yoset) , 64, 72

Sabetay Sevi 124;,125:-; 126', 1 27, 1 38,
139
Sabetayclar 1 39
Sacco 245
Sacco,. Ferdinando 'Nikola" 245
Sadulcilerr 46
Salazar; A'nt6nio de Oliveira 2611
Salome Aleksandta , (Kralie) 47Salomon, Charlotte 265; 323
Samiriyeliler 24
Samuel ha-,Levi Abulafia. 1 08,
Samuel ha'Nagid binNagrela 80
Samuel; Hakim 4T
Samuel, Lord Herbert 253
Sanherib 1 9
Sassoon Ailesi; 228; 230
Schechter, SolOmon 2D3 '
Schedel, Hartmann : 97
Schindler, Alexander 302
Schlegel, Friedrich 1 64
Schleiermacher Friedrich 1 63 '
Schlesinger,Akiba 1 93
Schneerson, Menachem Mendel 301 ,
302
Schnitzler, Arthur 242
Schnberg, Arnold 221-3
DZN '
Schnerer, Georg Ritter von 208

Schreiber, Moses (Hatam Sofer) 192
Schulz, Bruno 243
Sedat, Enver 306, 307
Seghers,'Anna 338 293
Selevkoslular 43
Seligmann,Joseph 1 80, 1 8 1
Selim I I (Padiah) 122
Shahn, Ben 245
Shazar 2 1 8
Shlomo Ben sak (Rashi) 1 00
Sigismund 1 (Kral) . 130, 131
Sikariler 50
Silver, Abba Hillel 253
Simon bar Giora 50
Singer (Isaac Bashevi) 300
Singer, Kurt 265
Slansky, Rtdolf 298
Slovo,Joe 296
Smolenskin, Peretz 187
Sohn,Anton 147
Sokolov, Nahum 257
Solomon Molcho (Diego Pires) 120,
121
Soloveitchik,Joseph 302
Sonnemann, Leopold 242
Spinoza, Baruch 1 13, 1 14, 152
Stahl, FriedrichJulius 163
Stern, Fritz 248, 249
Stoecker, Adolf 208
Strauss, Levi 1 79, 1 80, 322
Strauss, Oscar S. 1 8 1
Streicher,Julius 283, 284
Streisand, Barbra 300
Stroop,Jrgen 278
Struck, Hermann 235
Suasso, Isaac Israel 1 15, 235
Sugihara, Chiune 277
Suzman, Helen 3 296
Sleyman (Kral) 12, 15, 18, 43, 44,
100, 308
Sleyman (Padiah) 15
Svevo, Italo 243, 294
331
almanezer III 17
'arlken 88
aron,Ariel 307
imeon (Kral) 43,44
,imon ben etah 47
''olem, Gerom 12'4, 1 89, 190, 202,
203
Tabenkin,Yitzhak 2 1 8
Taubler, Eugen 243
Taylor, Elizabeth 303
Texeira, Abraham Diego 1 15
Thannhauser,Siegfried 263
Theilhaber, Felix 248
Theodosius il (mparator) 61
Tiszaes 196
Titus (mparator) 46, 50, 5 1
Tolstoy,Lev 195
Tomas Masaryk 25 1
TomashefSky, Boris 243
Torquemada 107
Toussenel, Alphonse 209
Treitschke, Heinrich von 208, 209
Troki 236
Trujillo, Rafael 268
Tsedekiya (Kral) 20
Tucholsky, Kurt 264
Ullstein Ailesi 243

Union ofAmerican Hebrew Congre
gations 1 77
Usabella ve Fernando (Kastilyal) 78,
1 05
Vanzetti, Bartolomeo 245

Varnhagen von Ense, Karl August 163
Veit, Dorothea 1 64
Vespasianus (mparator) 5 1 , 53, 56
Vilna Gaon 138, 1 86
Vital, Chaim 124, 321
332
KISAYAHUD TARH
Voltaire 159
Vueti,Yevgeni 28
Wagner, Richard 1 66, 209

Waldheim, Kurt 292
Wallenberg, Raoul 277
Warburg, Aby 243
Warner Brothers 244
Washington, George 1 75, 302, 305,
3 1 1 , 3 1 6, 3 1 8
Wassermann,Jakob 242
Weissova, Helga 278, 323
Weizmann, Chaim 253, 255, 256, 257
Werfel, Franz 242
Wertheimer, Itzig 150
Wertheimer, Itzig 150
Wertheimer,Wolf 150
Wiesel, Elie 3 1 1
Wilhelm 1 (mparator) 208
Wise, Isaac Mayer 177
Wise, Stephen 244, 253
Wolfskehl, Kar! 87, 88
World Union of Progressive Judaism
294
Yahuda (Makabi) 4 1 , 42, 43,
Yahuda ben Samuel 1 00
Yahudi nanc Tayan Alman Vatandalarnn Merkez Birlii (CV) 2 1 1

Yahudi Kltr Birlii 264, 265
Yakub (srail) 7, 9, 1 0, 1 2, 34
Yehoshua,A.B. 308
Yehoyakin (Kral) 20
Yehuda ha-Levi 72, 80, 8 1 , 83
Yehuda ha-Nasi 54
Yekaterina il (arie) 1 84
Yeremya (Peygamber) 9, 20, 29
Yeu (Kral) 6, 1 2, 1 4, 99
Yezierska, Anzia 1 83, 205
Yitzhak Ben-Zvi 2 1 8
Yohanan ben Tarta 5 8
Yohanan Ben Zakay 53, 5 5
Yonatan (Barahip) 43, 44
Yoiya (Kral) 19, 20
Yunus (Peygamber) 5, 34, 35
Yusuf 7, 9, 12, 34, 1 19
Zederbaum, Alexander 1 87
Zolli (Zoller), Israel 294
Zunz, Leopold 1 69, 1 91 , 319
Zweig, Arnold 235, 242, 293
Zweig, Stefan 242
C O G R A F YA D Z N
ehirleri, lkeleri ve blgeleri ierir.

Aden 223
Akka 123
Alcazar 221
Alsace 103, 1 48, 159, 160, 241
Altona 18, 1 15
Amerika Birleik Devletleri (ABE>)
169, 176, 200, 239, 250, 252, 255,
286, 297, 298 , 301 , 303, 305 , 306,
309-312, 3 1 5, 3 1 6
Amsterdam 4, 1 1 1-1 13, 1 1 5, 1 2 1 , 1 24,
134, 150, 163, 174, 240, 241 , 292,
294, 323
Anvers 241 , 270, 292
Aragon 78, 84, 1 07, 1 1 5
Arjantin 213, 296-298, 3 1 5
.
Atina 280
Augsburg 1 03, 150
Auschwitz(-Birkenau) 259, 260, 265,
27 1-273, 276, 278-280, 3 1 1
Avignon 96, 159
Avustralya 200, 295, 315
Avusturya 149, 158, 161, 165, 1 66,
1 84, 192, 193, 216, 229, 230, 233,
237, 240, 250, 260, 266, 269, 284,
292, 293, 315
Azerbaycan 75
BabiYar 270
Babil 8, 1 1 -13, 20, 25-27, 29, 48, 54,
63, 74, 75, 77, 78, 121
Baden 1 66, 269
Badat 69, 73, 78, 89, 225, 226, 229,
230, 289
Baiersdorf 179
Balkanlar 2 1 1 , 223, 225, 227-229,
237, 297
>
Baltimore 17 6, 179, 320

Bamberg 144
Barselona 22, 76, 82, 104
Bat eria 286, 305, 307
Bavyera 6 1 , 93, 1 6 1 , 1 65, 174, 236
Bedford, Mass. 174
Beelitz 94
Beiz 190
Belzec 272, 273
Berditiv 198
Bergen-Belsen 280
Berkeley 318, 3 1 9, 320, 321
Bedin 141, 1 42, 148, 1 50-1 52, 154,
159, 163, 164, 1 67, 169, 1 70, 193,
194, 200, 208, 215, 239, 240, 243,
245, 250, 265, 270, 272, 285, 291 ,
292, 302, 3 1 1 , 3 1 6-3 18, 320, 322,
323
Besarabya 238, 239, 260
Bet earim 60
Beyaz Rusya 138, 1 84, 1 90, 198; 248
Beyrut 226, 229
Beytlehem 285
Bialystok 198, 201
Birobican 247
Bistrowitz 128
Bizans mparatorluu 69, 74
Blois 94
Bohemya 40, 1 49, 150, 1 8 1 , 1 9 1 , 196,
25 1 , 276
Bombay 220, 228, 230
Bordeaux 1 1 5, 159, 160
Bosna 194
Boston 179, 252, 298, 305, 316
Brandenburg 150, 1 5 1 , 152
Bratislava (Pressburg, Pozsony) 233
Bremen 1 62, 198
334
KISAYAHUDTARH
Breslau 1 30, 1 45, 1 67, 1 69

Brezilya 1 10, 1 12, 297, 3 1 5
Brody 1 17, 190
Brooklyn 301 , 302, 310, 3 1 1
Brksel 27 1
Buchenwald 280
Budapete 1 69, 1 92, 200, 207, 236,
240, 241, 250, 277, 279, 291 , 294,
316
Buenos Aires 200, 221 , 297, 298, 3 1 2,
316
Bukovina 238, 260
Bulgaristan 1 93, 1 94, 279
Buttenheim 179
Bkre 1 93, 3 1 6
Byk Britanya 200, 237, 240, 253,
315
Caesarea 49, 5 6
Cambridge (ABD) 203; 3 1 6
Cambridge (ngiltere) 70,
Camp David 307, 3 1 0
Caracas 221
Cebelitark 8 1 , 221 , 222
Celile 44, 46, 54-57, 60, 75, 124
Cerada 290
Cerbe Adas 230, 3 1 1
Cezayir 1 2 1 , 215, 221, 224, 225, 227,
234, 3 1 5
Charleston 1 76
Chelmno 272, 273
Chicago 1 82, 200, 239, 243, 304, 305,
3 1 6, 321 , 323
Cincinnati 32, 1 77, 179, 244, 305, 322
Cleveland 177, 243
Compiegne 273
Curaao 1 10
Czestochowa 139
.
ekoslovakya 237, 238, 241, 244, 251 ,

259, 269, 287, 298, 3 1 5
in 1 20, 247
Dachau 280
Danimarka 18, 1 1 5, 150, 239, 279,
294
arzig 1 3 1 , 173
Darmstadt 1 01 , 3 1 7
Dessau 1 4 1 , 1 42, 1 52
DeyrYasin 286
Dnyepropetrovsk 240
Drancy 273
Dresden 267
Drohobycz 1 88
Duluth 300
Dura Europus 62
Edom 44
El Halil 2 1 6
Elefantin 24
Endls 78, 8 1 , 1 2 1 , 1 67, 170
Entebbe 3 1 0
Erlangen 1 63
Estonya 280
Etiyopya 1 20, 308, 3 1 5
Evian 268
Fas 80, 83, 221-225, 227-230, 290,

306, 312, 3 1 5
Ferrara 1 1 5, 1 22
Fez 80, 83
Filistin 13, 45, 56, 60, 63, 74, 75, 1 23,
1 24, 1 26, 1 76, 206, 213, 21 5-21 9,
223, 234, 239, 247, 251 -257, 267,
269, 283-286, 305, 306, 3 1 5
Finlandiya 279, 280
Flossenbrg 280
Franken 283
Frankfurt am Main 1 48, 1 68, 323
Fransa (Zarefat) 1 , 78, 89, 93-96, 1 00,
1 1 5, 130, 158-161, 1 66, 175, 200,
209, 2 10, 225, 234, 237, 240, 242,
243, 259, 261, 265, 269, 274, 291,
292, 309,3 1 5
Freiburg 262
Fustat (Eski Kahire) 70, 7 1 , 83
Frth 1 74, 1 48, 178
DZN
Gailingen 14 7
Galiya 1 38, 1 84, 1 88, 190, 192
Galler 292
Gazze eridi 286, 305-307
Grnata 73, 78, 80, 1 05, 1 07
Grand Island 1 75, 176
Gney Afrika 200, 252, 295, 296, 3 1 5
Gney Amerika 13, 200, 213, 217,
269, 297
Habsburg mparatorluu 138, 190,

192, 1 93, 198, 260
Halep 3 1 , 289, 297
Hamburg 1 13, 1 1 5 , 1 17, 148, 150,
1 67, 173, 198, 246, 319, 320, 323
Hanau 1 48
Hannover 1 44, 150
Harkov 240
Harran 1 2
Hayber 1 19
Hayfa 2 1 7, 218, 256, 285, 316
Hazar Denizi 83
Heidelberg 1 14, 263, 294
Helsinki 279
Hindistan 120, 220, 295
Hollanda 1 , 88, 1 06, 109-1 1 1 , 1 1 5 ,
1 50, 204, 240, 259, 261 , 269, 270,
274, 292, 295, 315
Ichenhausen 1 47
Irak 75, 230, 289
berYarmadas (Sefarad) 77-79, 83,

84, 88, 89, 1 04, 1 06, 1 09, 1 1 0, 1 12,
1 1 4-1 17, 1 2 1 , 1 27, 222, 223, 228,
230, 237
ngiltere 93, 94, 1 06, 1 1 1 , 126, 1 50,
159, 222, 229, 234, 242, 253, 276,
285, 292, 3 1 5
ran 37, 70, 7 5 , 222, 229, 2 9 1 , 293,
294, 3 1 1 , 312
skenderiye 33, 35, 36, 45, 77, 1 19,
226, 229
335
spanya 48, 70, 72, 73, 75, 78, 80, 84,

1 05-109, 1 13-1 1 5, 121-123, 130,
1 35, 222, 223, 261
srail 1, 2, 4, 7, 8-20, 24, 26-29, 47,
56, 57, 63, 74, 75, 78, 8 1 , 1 09, 121,
1 24-126, 1 29, l69, 175, 1 87, 2172 1 9, 252, 254, 283, 284, 286-294,
296, 297, 299-302, 305-313, 315,
3 1 6, 321
stanbul iv, 1 2 1 , 1 24, 224, 228-31 2
sve 1 1 5, 264, 277, 279, 294
talya 80, 87, 88, 1 04, 106, 1 1 5-1 17 ,
120, 1 24, 228, 230, 242, 243, 261,
279,'284, 291 , 294
zmir (Smyrna) 1 2 1 , 1 24, 1 26, 226,
228
Jablonov 137
Jebenhausen 174
Jerez de la Frontera 78
Jersey Homesteads (Roosevelt) 245
Kahire 3 1 , 70, 7 1 , 83, 124, 289

Kalisz 130
Kanada 200, 295 , 296, 3 1 5
Karlovy Vary 25 1
Kastilya 78, 1 05-107
Katalonya 121
Kaunas 259, 270, 277
Kayrevan 77
Kazablanka 221 , 226, 3 1 6
Kenan lkesi 309
Kielce 284
Kiev 1 96, 240, 252, 270, 3 1 6
Kirovograd 1 94
Kiinev 194-196 '
Koin 1 20
Konstantinopolis 1 2 1 , 336 ayrca bkz.
stanbul
Kopenhag 1 63, 252
Kln 89, 156, 320, 322
Knigsberg 1 45
Knitz 1 96
Krakow 1 3 1 , 239
336
KISAYAHUDTARH
Kuds 1 0-13, 19, 20, 23-26, 29, 36,

40-43, 46, 49-5 1 , 53, 57-59, 63,
70, 75, 9 1 , 98, 1 12, 1 1 8, 1 23-126,
1 34, 1 53, 1 63, 1 67, 176, 1 87, 215,
217, 223, 243, 247, 253, 255-257,
282, 285, 286, 301 , 305, 307, 309,
3 1 1 , 316
Kumran 30, 3 1 , 47, 5 9
Kurtuba 7 3 , 77-8 1 , 83, 167
Kba 269
Krdistan 7 5
Lahis 17
Leeds 261
Lemberg (Lw6w, Lwiw) 1 24, 139,
1 90, 1 9 1 , 233
Lengnau 179
Letonya 244
Libya 228, 230, 294
Liverpool 261
Livorno 1 17, 1 2 1 , 1 24
Lizbon 1 05
Lod 56, 58, 290
Lodz 198, 239
Londra l l l , 1 50, 1 69, 200, 204, 239,
240, 245, 253, 257, 261 , 276, 29 1 ,
294, 309, 3 1 6
Los Angeles 305, 316
Lublin 128, 131, 133, 250, 280
Lucca 87
Lbeck 1 62, 285
Lbnan 289, 305-307, 310
Lksemburg 261 , 270
Macaristan 1 2 1 , 138, 1 66, 1 8 1 , 190,

192, 193, 1 96, 233, 241 , 25 1 , 259261 , 287, 289, 312, 315
Madagaskar 269
Magdeburg 1 45
Mainz 87-89, 93, 98, 1 00, 1 44, 1 50
Majdanek 273, 278, 280, 283
Makedonya 33, 279
Malines 273
Mannheim 1 48
Mantova 6, 1 1 5, 1 1 6, 1 1 8, 1 20, 1 50
Maryland 175
Masada 51
Matthausen 280
Mavera-i rdn (Transrdn) 254, 286
Medine (Yesrib) 65, 1 83, 200, 204,
205, 305
Megiddo 20
Mekke 8, 65
Melbourne 200, 295
Messina 106
Metz 159, 1 69
Mexico City 297
Mezopotamya 6, 7, 12, 1 5 , 63, 65, 73,
77
Msr 3, 5, 7, 9, 1 0, 1 2-16, 20, 24, 25,
27, 29, 32-36, 45, 52, 74, 258, 286,
290, 305-307, 310
Miami 305, 3 1 6
Miedzybuz 136
Minsk 270
Mir 1 86
Modiin 41
Mogilyov (Podolya) 133
Moldova 238
Montevideo 200, 297
Montpellier 85
Montreal 296
Moravya 1 8, 1 92, 238
Moskova 197, 239, 240, 247, 256, 3 1 6
Munkacz 1 93
Mnih 6 1 , 93, 150, 214, 236, 258,
263, 268, 272, 317-320, 321-323
Nablus (Flavia Neapolis) 56

Nancy 159
Napoli 84, 106, 1 1 5
Navarra 78, 1 08
Nehardea 63
New Hampshire 175
New Orleans 174, 179
NewYork 28, 70, 172-1 80, 200, 201 ,
203, 204, 239, 243, 244, 252, 276,
286, 300, 302, 304, 305, 309, 312,
31 6-323
DZN
Newport 1 75
Ninive 1 7, 34
Norwich 94
Norwich (ngiltere) 94
Nrnberg 96, 98, 266, 268, 276, 283,
284
Odessa 1 89, 1 94, 1 95, 198, 240

Orleans 89
Osmanl mparatorluu 106, 1 17,
120-123, 134, 138, 223, 226, 227,
230, 315
Padova 1 1 5, 1 1 6, 1 69
Pale Yerleimi 185
Paris 89, 159, 1 69, 196, 200, 208, 210,
213, 215, 217, 225, 230, 23 1 , 237,
238, 240, 245, 259, 268, 291 , 292,
294, 302, 316, 322
Pearl Harbour 272
Petrikau 131
Pfalz 146, 269
,
Philadelphia 174, 176, 177, 179, 200,
203, 221 , 243, 305, 316-319, 320 .
Pinsk 240
Plinsk 1 98
Ploisk 183
Podolya 132, 133, 136, 138, 139
Ponary 270
Portekiz 78, 105-109, 1 1 2-1 15, 1 1 9123, 130, 222, 261
Posen (Poznai) 233
Prag 96, 1 12, 1 2 1 , 148-15 1 , 25 1 , 267,
270, 323
Proskurov 236
Provence 96
Prusya 131, 149, 152, 158, 160-163,
165, 1 68, 1 69, 1 84, 1 96, 229, 235,
246, 262
Pumbedita 63, 73, 77, 78
Ratisbon 91, 100, 120

Reife 1 1 0, 174
337
Rexingen 14 7
Rhina 240
Riga 212, 270, 272
Rio de Janeiro 200, 221 , 297
Roma 12, 35, 37, 43, 45, 46, 48-5 1 ,
53, 56-58, 67, 88, 89, 1 12, 1 151 17, 1 19, 131, 133, 134, 148, 159,
215, 294
Romanya 190, 193, 194, 198, 233,
237-241 , 25 1 , 254, 260, 261 , 270,
287-289, 291 , 298, 315
Rothenburg 98
Rotterdam 198
Rttenbach 95
Rusya xi, 74, 138, 175, 1 8 1 , 184, 185,
189, 1 90, 1 93, 1 94, 1 96, 1 97, 198,
212, 215, 218, 222-235, 242, 243,
246, 248, 250, 270, 306, 312, 315
Saarland 269
Sadagora 190
Safad (Tsfat) 78, 124, 216
Samiriye 13, 24, 44, 49, 307
San Francisco 1 79, 180, 316, 322
San Nicandro 294
San Remo 253
Sao Paulo 200, 297
Saratoga Springs 180
Saraybosna 22, 104
Savannah 1 74
Seesen 1 67
Selanik 120, 121, 122, 124, 226, 228,
237, 240, 241 , 279, 280, 292
Sevilla 105-107
Srbistan 193, 194
Sicilya 1 1 5
Sighet 193
Sina 9, 153, 305, 307
Slobodka 186
Slovakya 137, 1 90, 238, 26 1 , 267, 273
Sobibor 273, 279
Sofya 240
Speyer 89, 90
St. Petersburg (Leningrad) 31, 70,
197, 198
338
KISAYAHUD TARH
Stuttgart 144, 1 73, 320, 323

Sulzbach 146
Sura 63, 73, 77, 78
Surinam 1 10
Suriye 33, 34, 289, 305
Sydney 200, 295
am 73, 229, 289, 297

ekem 56
eria Irma 12, 175
ili 297
iraz 37
uan 23
Taberiye 3 1 , 60, 122, 123, 216, 219

Taberiye Gl 31, 122, 2 1 9
Tahran 225
Tanca 221, 225
Tarnopol 1 9 1
Tel Aviv 206, 2 1 8 , 2 1 9 , 256, 290, 307,
309, 312, 316, 322, 323
Tel Marea 38
Telz 186
Tetuan 221, 223, 225
Theresienstadt 276, 278, 279
Toledo 77, 78, 8 1 , 106, 108
Toronto 296, 316
Tortosa 80
Trakya 279
Transilvanya 238, 260
Treblinka 273, 276-278
Troyes 100
Tuna nehri 89, 9 1 , 100
Tunus (ehir) 225, 226,
Tunus (lke) 225, 230, 291 , 312, 315,
Trkiye iv, 74, 228, 291, 312
Ucda 290
Ukrayna 124, 126, 136, 1 84, 198, 233,
236, 238, 240, 247, 254, 302, 315
Ur 7, 1 2, 15
Uruguay 297
Ua 60
rdn 254, 286, 305, 306
Varova 131, 139, 183, 1 98, 200, 239,

240, 243, 275-278, 283, 291 , 3 16
Vichy 270, 320
Vilna 138, 1 86, 238, 243
Viyana 144, 145, 150, 161, 165, 169,
1 84, 1 88, 190, 200, 207, 208, 215,
229, 239, 240, 241 , 245, 250, 260,
270, 291 , 292, 3 1 1 , 316, 319-321 ,
323
Volga 83, 291
Volinya 132, 138
Volozhin 186
Washington 175, 302, 305, 3 1 1 , 316,
318
Westerbork 273
Witebsk 248
Worms 87, 89, 96, 100, 148, 321
Wirttemberg 145, 1 66, 174
Wrzburg 98, 144, 1 63, 318
Xanten 1 96
Yafa 4 1 , 53, 217, 219, 254, 256

Yahuda 8, 12, 13, 17-20, 23-26, 28,
33, 35, 37, 38, 41-49, 5 1 , 56, 63, 87,
100, 307
Yaroslav 133
Ya 1 93, 240,
Yavne 53, 55, 56, 57
Yemen 73, 120, 121-223, 289, 306
Yugoslavya 237
Zanz 1 90
Zbaszyn 268

Michael Brenner Kısa Yahudi Tarihi Alfa Yayınları PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Michael Brenner Kısa Yahudi Tarihi Alfa Yayınları PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sevin Altneki, 1964'da stanbul'da dodu.

14 yana kadar Almanya'da yaad, stan

Alfa Yaynlan 2249

KISA YAHUD TARH

zgn Ad: Kleine ]dische Geschichte

Verlag C.H. Beck oHG, Mnchen 2008

2011,ALFA BasmYaym Datm San. veTic. Ltd. ti.

674 97 23 Faks: (212) 674 97 29

Alfa Basm Yaym Datm San. ve Tic. Ltd. ti.

Ticarethane Sokak No: 53

34410 Caalolu stanbul, Trkiye

UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN B R HALK

SRGNDENVATANA D N: RAH PLERVE PEYGAMBERLER

B RAN CEDENYUNANCAYA:AA GILAMA VE HAYRANLIK

MODIIN'DEN KUDS'E: B RYAHUD DEVLET KURULUYOR,

KUD S'TENYAVNE'YE: D ASPORA KEND S N

MED NE'DEN BA GDAT'A: SLAM EGEMENLG ALTINDA OLMAK

SURA'DAN KURTUBA'YA: SEFARAD - BERYARIMADASI'NDA

LUCCA'DAN MAINZ'A:AKENAZ - O RTA AVRUPA

HAYBER'DEN ROMA'YA: MESH VE M ST K HAREKETLER

BATIDAN DO GUYA:POLONYA'DA YEN B R MERKEZ

DEZZAU'DAN BERLN'E:TARA YAHUD LER ,

GETTODAN SVL TOPLUMA: S YAS ZGRLEME VE

P OZNAN'DAN NEW OR.LEANS'A: AMERKA'DA YEN BR

PLcNSK'TAN LOWER EAST SIDE'A: DOCU YAHUDLERNN

BUDAPETE'DEN TEL AVV'E: SON'DA ESK YEN LKE

TETUAN'DAN TAHR.AN'A: SLAM DNYASINDAK

ERNOVST'DEN CERNAUT'YE: SAVALAR AR.ASI

HER Y ERDEN AUSCHWITZ'E: MHA

JULIUS STREICHER'N FTLGNDEN KIBUTZ'A:

RAKAMLARLA YAHUD TARH

Aleksandros oannaeos Krall (103-176)

Makabiler dneminde Filistin

... Mmlman dnyasndaki Yatin.i1f1 lilli., "1

Ortaadaki gler ve kovulmalar

1492'deki kovulmann ardndan Sefarcli Diaspora merkezi

HUDSON KR.FEZI KUMPANYASI

c:: y.1775'te yerleildi

13. smrgenin snn

Federal devletlerinin bugnk snn

Kuzey Amerika'y a yerleme,

Rusya'daki Yahudi Pale yerleimi.Yahudilerin says ve blgelerdeki nfusa oranla paylar

KISA YAHUD TARH

1 7. yzyln sonlarndan bu yana Yahudilik tarihi daima farkl anlatlr.

Reform dneminde 1 6. ve 1 7. yzyllarda Fransa'da ortaya kan, genellikle Fransz

Yahudiler, nerede yaarlarsa yaasnlar, soylarnn vatan srail'e dnmeyi

BirYahudi tarihi, ufkunu bu tr konularn tesine tamaldr. Bu kita

'"'>il t:: W:lNl o"'l?Jl

t-n,w p:.l,; 111::: n a

........ .... ....

:Wary:Nl"IC:I. l"'l''lll'll .,, 'MMnm:ljl l'

Balangta g vard. lk insanlar Adem ile Havva, Gan Eden'den yani

"Leh leha" ("Git") emrine uyup Mezopotamya'daki vatan Ur'dan Kenan

UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN BR HALK

KISA YAHUD TARiH

Eski Ahit'teki anlatma gre

1659 ylna ait Rembrandt'n

yapraklardan barakalar ina ederler. En etkileyici olanysa herhalde her yl

Hanukka ( branice "Kutsama"), Iklar Bayraru olarak da bilinir. kinci Kuds

UR'DAN KENAN LKESNE: G EDEN BR HALK

M usa, Michelangelo'dan Rembrandt ve

da ayn blm okunduu iin tabiri caizse btn Yahudiler sonbaharda

Geri Eski Ahit'te srail lkesi, brahim'e ve evlatlarna vaat edilmitir