KABANATA I

PANIMULA

Ang paksa ng aking pananaliksik ay tungkol sa mga panitikang umusbong sa

mga pamayanan ng mga mamamayang Waray. Matatalakay dito ang kanilang
kultura, tradisyon at panitikan na nailathala ng mga manunulat na Waray

PAGLALAHAD NG SULIRANIN

Layunin ng pag-aaral na ito ang magbigay kahalagahan sa mga tula,

awit,epiko,

alamat, bugtong at salawikain ng mga Waray, upang mapanatili ang kanilang

kultura

para sa mga susunod na salinlahi.

Ninanais ng pag-aaral na ito na matugunan ang mga susunod na tanong:

1.

Anu-ano ang mga tula, bugtong, awit at fiction ng mga Waray?

2. Anong kultura at tradisyon ang mapaghuhugutan ng mga tula, bugtong, awit,

fiction ng mga Waray?

3.

Anu-anong mga pagpapahalaga ang naipapakita mula sa akdang pampanitika

ng ating mga ninuno?

4.

Anu-ano ang implikasyong pang-edukasyon an gating nanaisin mula sa akdang

pampanitikan ng mga Waray?

KAHALAGAHAN NG PAG-AARAL

Itong pananaliksik na ito ay makatutulong sa pagkakaunawa ng hindi

lamang mga mag-aaral kundi lahat ng mga tao ang kahalagahan ng kanilang
sariling wikat at panitikan. Malaki ang pakinabang ng aking pananaliksik sa mga
mag-aaral, mga guro, mga magulang at sa lahat. Mapapakita at mapaparating sa
aking pananaliksik ang makulay na kultura, tradisyon at panitikan n gating mga
kababayang Waray.
Makakatulong ito sa mga magulang sa paraang magkaroon sila ng
impormasyon tungkol sa mga Waray upang maayos nila itong maipakilala o
maikuwento sa kani-kanilang mga anak. Magkakaroon din sila ng sapat na
kaalaman ukol sa panitikang Waray.
Sa mga guro, makakatulong ito sa kanila upang malaman kung ano ang
kultura. Tradisyon at panitikan ng mga Waray na maaari nilang maibahagi sa
kanilang mga mag-aaral.
Sa mga mag-aaral, makakatulong ito upang lubos nilang maunawaan an
gating mga kababayang Waray.
Ang pagmamahal at pagpapahalaga natin sa ating sariling kultura, tradisyon
at panitikan ay pagpayaman sa ating lahi.

KATUTURAN NG MGA TERMINOLOHIYA

Inilahad sa bahaging ito ang mga sumusunod na operesyunal na katuturan

ng mga katawagang may kinalaman sa pag-aaral:
Waray ay ang katawagang ginagamit sa mga mamamayang naninirahan sa
Samar,
Leyte, Timog Leyte o sa Silangang rehiyon ng Visayas.
Tula isang anyo ng panitikan na nagpapahayag ng damdamin ng isang tao.
Fiction ay ang mga uri ng babasahin, peryodiko o anumang uri ng libro na hindi
makatotohanan o walang pawang pruweba upang masabi na ito ay totoo.

Awit isang uri ng tulang pasalaysay na binubuo ng tig-aapat na taludtod ang

bawat
saknong, na ang bawat taludtod ay may lalabindalawahing pantig, at ang
tradisyonal na dulong tugma ay isahan
Bugtong - Isang karunungang-bayan sa naglalayong palaguhin ang kakayahang
pangkaisipan ng mga Pilipino. Gumagamit ito ng mga linyang may tugma.
Ito ay
matatawag na tunay na tula.

KABANATA II

PAMAMARAAN

DESINYO NG PANANALIKSIK

Ang desinyong ginamit sa pananaliksik na ito ay ang qualitative na

pananaliksik.

Ang qualitative na pananaliksik ay ang pag-aaral at pag-unawa ukol sa paniniwala,

tradisyon, kulturat kaugalian ng isang pamayanan na hindi nangangailangan ng

mga

numerong datos sa pag-aaral.(Bandolier, copyright 1994-2007 )

Ang qualitative research ay naglalayong makakuha ng mas malalim na

pag-unawa ukol sa kaugalian,tradisyon at kultura ng isang bansa.Sumasagot ang

pag-aaral na ito sa mga tanong na, paano at bakit naisagawa ang naturang
desisyon

hindi lamang sa ano, kalian at saan.(en.wikipedia.org )

MGA KALAHOK

Sa pag-aaral na ito ay nakilala ko ang ilang mga Waray na nakatulong ng

malaki sa pagsasaling-wika sa ibat ibang panitikan ng kanilang lahi. Isa na rito ay
isang simpleng maybahay na kamag-anak ng aking kaibigan. Siyay nakapag-asawa
ng isang Waray at kasalukuyang naninirahan ngayon sa Samar. Ang aking
pakikipagtalastasan sa kanya ay sa pamamagitan lamang ng telopono.
Ang panglawang kalahok sa pag-aaral na ito ay an gaming kapitbahay na
kaibigan ng aking mga magulang. Silay ay dating naninirahan sa Leyte, subalit
lumipat sila dito sa ating lungsod at dito na namumuhay. Umuuwi din naman sila
paminsan-minsan sa kanilang lugar.

At ang panghuli ay isa sa mga malapit at paborito kong pari. Siya ay tubong
Leyte ngunit sa Cebu na nagpatuloy sa kanyang pag-aaral sa kolehiyo at hanggang
umabot dito sa lungsod ng Dabaw dahil sa paghahanap ng kanyang bokasyon, at
hindi naman siya nabigo sapagkat siya ay naging pari at patuloy na nagsisilbi sa
Diyos.
Sa mga katangiang nabanggit ko ukol sa mga taong may kaugnayan sa
aking pag-aaral, itoy nagpapatunay lamang na may sapat silang kaalaman ukol sa
mga mamayang Waray.

KABANATA III

MGA KAUGNAY NA LITERATURA AT PAG-AARAL

Tinatalakay sa bahaging ito ang ilang literatura at pag-aaral ng ibang

mananaliksik na may kaugnayan sa kasalukuyang pag-aaral. Inilahad din ang mga
kaisipang may kaugnayan sa pag-aaral upang lalong maging malinaw ang pagunawa sa pag-aaral na isinasagawa.

WIKA
Mahalaga ang papel na ginagampanan ng wika sa isang bansa o pangkat ng
tao, sa pamamagitan ng isang wika ang bawat mamamayan sa isang lugar o
rehiyon ay nagkakaintindihan. Ayon kay Victoria Franklin, kung alam mo ang isang
wika at nakakapagsalita ka gamit ito, mauunawaan ka ng mga taong may alam nito.
Madalas ang isang tao ay may iisang wikang natutunan subalit ang naging suliranin
nito ay kung paano ito gagamitin sa tamang pakikipagkomunikasyon sa
kadahilanang hindi sapat ang may alam ka lamang ukol sa wika, itoy
nangangailangan din ng malawak na pakikipagtalastasan.
Ayon nama kay Humprey Tonkin bagamat isinilang tayong may katutubong
wika, may karapatan tayong mamili at matuto ng iba pang wika. Isinasaad din na
ang wika ay isinilang upang magamit sa pakikipag-ugnayan at pakikipagsalamuha
sa ibang mamamayan.

Ang Pilipinas ay may dalawang opisyal na wika: Tagalog at English, subalit

hindi lahat ng mamamayan dito ay nakapagsasalita gamit ito. Sa kadahilanang ang
bansa ay may maraming wikang nabubuhay at ginagamit ng mga mamamayan sa
bawat rehiyon. ( Celeste Dempster, 2010 )
Kaya naman ipinatupad ng DepEd order blg. 74 sa lahat ng programa sa
pagkatuto ng Alternative Learning System ang paggamit sa unang wika ng mga
mag-aaral sa pagtuturo. ( Fe Aldave Yap, Ph.D. ). Ito ay upang mas madaling matuto
ang mga mag-aaral dahil sa silay nakakaunawa sa talakayan sa loob ng klase.

KABANATA IV

KULTURA AT TRADISYON NG MGA WARAY

Ang mga Waray- waray ay naninirahan sa rehiyon ng Silangang Bisaya na

kinabibilangan ng mga lalawigang Leyte, Kanlurang Samar, Silangang Samar,
Hilagang Samar, Timog Leyte at Biliran.

Ang rehiyon ay napapaligiran ng tubig, ito ay mabundok at may malalim na

lambak at dalampasigan. Ang Leyte ay mabundok samantalang ang Samar ay
maburol at walang kapatagan.
Klima
Malimit dalawin ng bagyo ang rehiyon dahil sinasabing ito ay nasa typhoon
belt.
Kabuhayan
Ang pangunahing kabuhayan ng mga Waray-waray ay pangingisda at
pagsasaka. Sa kasalukuyan ay mayroon na ring pangangalakal ng tabako, torso,
ceramics at yantok.
Sayaw
Ang tinikling, pambansang sayaw ng Pilipinas, ay folkdance na nagmula sa
rehiyon ng Silangang Asya, subalit ang pinakatanyag ng sayaw ng mga Waraywaray ay ang Curacha. Sinasayaw ito sa tuwing may pyesta o mahalagang
pagtitipon. Ang pangkat ng Leyte Kalipayan Dance Company, local na katutubong
mananayaw, ay ang pinakatanyag nilang mananayaw sa buong mundo.

Musika
Ang mga Waray-waray ay mapagmahal sa musika, madalas ang kanilang
awitin ay ballad, pinakatanyag dito ay ang Dandansoy at ang Iroy nga Tuna ay
awiting makabayan.
Ang "Lamay / Daraw / Nagtataguminatayan" (Wake)

Ang Waray waray Wake ay kilala bilang lamay, daraw o nagtataguminatayan. Ito ay
karaniwang tumatagal mula sa limang araw at hanggang sa isang kamag-anak mula
sa isang malayo-off ang lupa dumating. Ito ay isang social kaganapan napaka tulad
ng isang muling pagsasama-sama ng pamilya. Lahat ay nakukuha at ang lahat ng
mga personal na negosyo tumitigil maliban para sa mga na kung saan ay
kinakailangan. Ang mga miyembro ng pamilya ay madalas na-file ng isang
bakasyon upang maaari nilang panatilihin ang pagpupuyat.
Kung ang patay ay isang babae, ito ay bihis sa isang puting damit at kung ito ay
isang lalaki na ito ay bihis sa kanyang pinakamahusay na barong tagalog. Walang
alahas at sapatos ay pagod. Medyas ay opsyonal. Ang isang hiwa rosaryo
pagkatapos ay inilagay sa kamay deads. Ang patay ay pagkatapos ay ilagay sa
isang bukas na ataul.

KABANATA V

PAGLALAHAD, PAGSASALING-WIKA AT INTERPRETASYON

Ang mga sumusunod ay mga piling halimbawang panitikan ng mga Waray.

TULA

TAGALOG
WARAY

HINAGPIS NG ISANG TAGA-BAYAN

Mabuhay ka Ginoo!, aming bisita

Kung siya mang sadyay magmasid-masid ka

Kalakaran ditoy di kaya pabaya

Katutubong ugaliy buhay pa kaya.

II

Di mabibilang ang sasalubong sa iyo

At mag-aalay ng pasalamat sa amo

Ating kaugaliay di malimutan

Utang sa loob lagging babayaran.

III

Sa Balintawak noong unang panahon

Pagtanggiy narinig, sigaw ng paghamon

Sa Malolos ay ibagsak ang tiniis na sigaw

At doon kay ganda ng sikat ng araw.

IV

Totoo, banderitay pinaghila-hila

Binatak, pinutol, muling hinila pa

Hanggang pagkauhaw ang kinahinatnan

Mga labiy natuluan at silay nasiyahan.

Madilim itong aming kinabukasan

At sa kanyay mailap ang katarungan

Hanggang buhay ang aming kaluluwa

Punla ay dugo at luha sa mata.

VI

Maligayang pagdating, aming Ginoo

Kitay aalayan nitong mga berso:

Paniniwalat pag-asay di sana mabigo

Salamat sa iyong pagkamaginoo.

PANHAYHAY HIN USANG BUNGTOHANON

Mabuhi an maginuo nga tikanhe naan tiarabot

Pagkita kon daw katpong ng pagtuhay an tuyo

Kon nagtitkadukwang aton tinguha uyamot

Ngan an hingpit nga kilos kon waray

paghimuyo.

II

Diri gayod mairihap an makadto pagsugat

Bas maghalad hin tinuod han dayag nga

pagbalos

Mahal nababatasan ha labaw pagkarawat

Kay bisan mauripon, an mulupyo di bungalos.

III

Han una nga panahon didto ha Balintawak

May binate nga guliat hin kabangis, pagtiba

Ug didto ha Malolos an amingal pagpurak

Ngan didto gud sirang an adlaw nga makaiipa.

IV

Matuod an palaypakay ginbutong man la

ngahaw

Ginginogilway dagos han dagsa, ginduyagan

Kondi nag-aalimbukad gihapon inen kaohaw

Pag-inom han lagdo nga manumit, inawilan.

V
Bisan kon madalumdom inin amon

kabubowason

Kay naduroy pagpugngi matadong nga tinguha

Tubtob nga may kalag nga gihap pilipinasyon

An manta uunongan, hin dugo ugh in mga luha.

VI

Magmaupay an pag-abot, mabakod ka nga

ginuo!

Ginlalaylayan ko ikaw hinin awit nga kadaan:

Ayaw baya isikway an mga paglaom ug pagtuo

Hit iyo kamatadong hit on iyo kabaraan.

Ang tulang ito ay naglalarawan sa magandang kaugalian ng mga Waray sa
pakikitungo nila sa kanilang kapwa-tao ang pagtanggap nila ng kanilang mga
panauhin. Isinasaad din sa tula ang kanilang katapangan sa pagharap ng mga
suliranin sa buhay.

Mga Tiriguhon

Mga Bugtong

1. Ang dagat guinpotos han langit

langit

Ang dagat binalutan ng

An langit guinpotos han tulan

buto
An tulan guinpotos han panit

_ an lubi _

2.

Baston han kapitan

Tuna an taguan

_ an halas_

Ang langit binalutan ng

Ang buto binalutan ng balat

_ niyog _

Baston ni Kapitan
lupa ang taguan

_ahas_

3.

Busag nga babaye

Inagui ha sulat

_an lura_

4.

Duha an baluto

Usa an masakay

_an chinelas_

5.

Ikaw an nagbuka

Ako kinita

_an baba_

Babaing tubig
Umagos sa tubig

_laway_

Bangka ay dalawa
Sasakay ay isa.

_tsinelas_

Ikaw ang bumukas

Ako ang nakakita

_bibig_

Ang mga bugtong ng mga Waray ay nagpapakitang sila ay masining din sa

pagpapahayag ng kani-kanilang damdamin.

Awit

1.

LUPANG HINIRANG

Tuna Han higugma

Perlas Han sidlanganan
Isang adlaw alpanan

LUPANG HINIRANG
Bayang magiliw
Perlas ng Silanganan
Alab ng puso

Han iya katahum.

Sa dibdid moy buhay

Minahal nga tuna

Lupang hinirang

Puyot Han kabantugan

Duyan ka nang magiting

Di lulupigan

Sa manlulupig

Magpasipara ha im.

Di ka pasisiil

Ha imo langit kabukiran

simoy

Sa dagat at bundok sa

Ngan ha dagat sugad tao

At sa langit moy bughaw

Hayag Han buhi kasidayan

May dilag ang tula

Han katalwas nga minahal.

minamahal

At awit sa paglayang

Isang matahom nga im bandera

moy

Ang kislap ng watawat

Hin kapawa nga gayod

Ha pag-awayan panlimpasog

nagniningning
Ang bituin at araw niyay

Nga diri magdudulom.

magdidilim

Kailanpamay di

Tuna Han ng lipay lamrag ngan gugma

luwalhatit pagsinta

Lupa ng araw ng

Sabihin kapuy-anan matam-ay ungod.

Ngan halad namon isang kinabuhi
aapi
Kun pasipad-isang isang imo dungog.

2.

WARAY-WARAY

Buhay ay langit sa piling mo

Aming ligaya nang pag may mangAng mamatay ng dahil sayo

WARAY-WARAY

Waray-waray pirme may upay

Waray-waray laging masasaya

Mayda lubi, mayda pa humay

palay

Maraming niyog at maraming

Han dagat damo it isda

Han bungto han mga Waray

Waray-waray pirme may upay

Di makuri igsarangkay

Ang dagat ay mayaman sa isda

Ang bayan ng mga Waray

Waray-waray laging masasaya

Madaling maging kaibigan

Nag-iinom kon nagkikita

May inuman sa tuwing nagkikita

Bas kamingaw mawara

Nang ang pananabik ay mawala

Lugar han mga Waray-waray

Ang lugar ng mga Waray-waray

Kadto-a naton, pasyadahan

Puntahan natin at pasyalan

Diri birilngon an kalipay

Dito kahit saan may saya

Labi nga gud kon may fiesta

Lalo na talaga kung may pyesta

Mga tawo nga Waray-waray

Ang mga taong Waray-waray

Basta magkita, mayda upay

Diri kabos hin pakig-angay
pakisamahan
Sayod kamo basta Waray-waray
waray

Sa tuwing magkikita ay may saya

Silay magiliw at madaling
Kilala na ninyo ang mga Waray-

Isinasaad sa kanilang awitin ang pagmamahal ng mga waray sa kanilang bayan at

pagmamalaki nila sa yamang makikita sa kanilang lugar.

Fiction
Waray Bersyon
Sa Lawod Sang Pangabuhi
ni Ismaelita Floro-Luza

Madugay nga nagtindog si Lorna sa tupad ni Dardo. Waay nagahulag. Nakadulog si

Dardo sa pag-uba sang iya sapatos kag tinulok ang nawong sang asawa.

Nagatamod gihapon ini sa pito ka panid nga beintehon nga tinunghol niya. Sueldo
yadto ni Dardo para sa isa ka kinsena. Kag sa nawong ni Lorna, amat-amat niya nga
namasnahan ang pagkulap sang gal-om.
"Ini lang?" Nabatian ni Dardo nga hambal ni Lorna nga naladlad sa gihapon ang
kamot.
"Siento kuarenta na lang ina," waay sa buot nga balos ni Dardo nga pinadayon ang
pag-uba sang sapatos. "Binuhinan ko sing bale kuarenta. Beinte sa alamotan namon
sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco kaupod ni Dardo sa opisina nga
manogrtiro na sa palangakoan), napulo para sa regalo namon sa iya ka gang napulo
binayad ko sa utang ko sa kantina sang opisina."
Larawan sang isa ka lutos nga nakapungko si Lorna sa kaatubang nga sopa. Daw
indi gihapon makapati. Nagakurinot ang agtang. "Ano sa banta mo ang matabo sa
aton sa sinto kuarenta nga ini, Dardo?"
"O," nakapukwat si Dardo.
"Ang kuarta mo," hilmonon na ang pagkabasag sang tingog ni Lorna. "Aba, ano sa
laom mo ang buhaton ko diri? Sa hinakay sa balay, kuarenta. suga, otso. tubig, lima.
sa utang sa tindahan, beinte singko na tanan. Bugas, sud-an! Ang sapatos pa nga
ginapangayo ni Dandoy mo para sa boy eskauting. Pamasahe mo kag panigarilyo!
Maayo kon indi blue seal. Aba, pesos siguro ang kaha kag isa ka maghapon mo lang
nga suyop."
"Ara ka naman! Buisit nga." Hinali nga tumindog si Dardo. "Gumwa naman ang
litaniya nga ina. Ano ka bala!"
"Ano ka bala!" Balik nga binghal ni Lorna. "Anhon ko ining kuarta mo?"
"Di, paiguon mo bisan paano!"
"Paiguon? Nahibaloan mo bala nga magalitik naman ang ulo ko sing paigu-igu sini?
Aba, ang badyet ko bisan anhon ko na sing unat indi na gid mahimu! Duha pa abi
ang nagagatas sa mga anak mo."
"Mahimo bala?" Pugong ang pagbungat ni Dardo. "Karon na ina. Ginagutom na ako."
"Maayo ka imo kay.
"Indi ka bala mag-untat?" Singgit na nga balikid ni Dardo.
"Indi! Ngaa indi mo bala luyag nga mabatian ang kamatuoran nga kulang ang
pamilya mo?"
Apang ang kasingki sang panalambiton ni Lorna hinali nga nauntat. Hinulikap niya
ang iya nawong nga hinali nga uminit bangod sa tupa sang kamot ni Dardo.
Masakit! Mabinhod! "Tinampa mo ako!"
"Nagapamilit ka!" Hinali nga tumalikod si Dardo nga daw sadto lamang makabugtaw
sa kamatuoran nga napatup-an niya sing kamot ang iya tiayon. Apang nalimot sia

sa kaugalingon. Sa una nga kahigayonan sa ila pagpangabuhi karon lamang niya

napatup-an sing kamot si Lorna. Waay gid sia makapugong sang iya kaugot.
Naghibi si Lorna. Masinakiton. Ginhimulatan ni Dardo ang magbalikid sa asawa nga
naganguyngoy sa sopa, apang indi niya mahimo. May kon ano nga gahom ang
nagapugong sa iya. Kag sa baylo nasapwan na lamang ni Dardo ang kaugalingon
nga nakasuksok liwat sang iya kamisadentro nga nagakabit sa salandigan sang
pulongkuan. Kag madasig na nga nanaog.
Sumakay si Dardo sa naglabay nga dyep. Ginpakamaayo niya nga sa isa ka
restawran na lamang manyaga.
Nakaorder na si Dardo sing pagkaon apang nagapabilin gihapon nga daw
nagaalimbukad ang sulod sang iya dughan. Bation gihapon sa iya ang
paglinagumba sang kaakig nga kaina pumogad didto. Kag ang hanol sang nawong
ni Lorna ara gihapon sa iya palad. Kinuom niya. Masakit panumdomon nga
nagamitan niya sing kamot ang tiayon. Ini ang isa ka butang nga ginalikawan niya
buhaton sugod pa sadto. Apang sumondol na sa talaksan ang iya kaalipungot kag
nalimtan niya ang tanan. Wala na sia sing itugot pa. Napilasan ang iya balatyagon
saw ala sing panabitabi nga mga pinanghambal ni Lorna.
Napulo ka tuig na karon nga nakasal si Dardo kag Lorna. Kag lima ka bilog ang
nanginbunga sang ila paghigugmaanay. Si Lorna nakatapos sing pagkamanunodlu
sang kaslon sila. Apang waay ni ardo ini pagpatudlu. Luyag ni Dardo nga
magapabilin lamang ang tiayon sa sulod sang balay agod magtatap sang ila mga
kinahanglanon sa amat-amat nagadamu nila nga mga anak. Ang ginabaton ni Dardo
nga tatlo ka gatos kag kalim-an ka pesos tuman na agod makasabat sang ila pang
adlaw-adlaw nga kinahanglanon. Apang sang magdamo na ang ila kabataan ka
gang kamagulangan nagabuthu na, amat-amat man nga nabatyagan ni Dardo ang
pagpiot sang ila pagsinalayo, labi nag id sang magtaas ang presyo sang mga
balaklon. Amat-amat nga nagdaku ang galastohan, butang nga amo ang masunson
sandigan sang ila balaison ni Lorna.
Nakahulag si Dardo sang ibutang sang tag-alagad ang iya inorder nga pagkaon.
Sinugoran na niya ang paghungit. Apang nabatyagan niya nga nadula na ang kaina
kagutom nga naglikos sa iya. Nadulaan sia sing gana. Uminon na lamang sia sing
tubi kag liwag nga tinawag ang tag-alagad. Binayaran ang nakaon kag madasig nga
tinultol ang ganhaan paggwa.
Sa opisina nagderetso si Dardo sina nga udto. Waay na sia magbalik sa ila balay.
Luyag niya nga palipason ang kaalipungot nga sadto na gaamat-amat naman sing
hupa sa sulod sang iya dughan. Kag sa iya pag-isahanon sa atubangan sang iya
latok sa talatapan, wala man sia sing naaputan nga buhaton. Igu man lang
magduhongan. Si Lorna gihapon ang larawan nga nagahampang sa iya painuino.
Ngaa nga nadapatan niya si Lorna sing kamot? Ngaa nga nabuhat niya ang subong
sa tinuga nga mahal kayo sa iya? Ang napulo ka tuig isa gayod ka malip-ot nga
panahon para sa iya agod manginlab-as sa handurawan ang nagliligad sa ila ni
Lorna. Indi sa paghakwat sang kaugalingon nga bangku, apang may angkon sia nga
kaambong. Kag indi maisip ang mga babae nga napangakoan niya sing

paghigugma. Mga babae nga waay naman sia pagpaslawa. Apang sa kadamuon
sang natipon niya nga mga kahagugma, si Lorna ang iya pinakasalan. Indi matahom
si Lorna kon nawong ang pagahambalan. Kasarangan lang. May hitsura man, diutay.
Pero naton-an na niya nga higugmaon ini sing himpit. Kay Lorna lamang sia
magtuad sing paghigugma nga upod ang iya kasingkasing. Siling pa sang iya mga
kaabyanan sadto, nakuha kuno sia ni Lorna sa angkon sini nga kaalam. Ginaako
niya. Maalam matuod si Lorna. Balediktoryan sang magtapos sa hayskol kag Magna
cum Laude sang matapos sa kolehiyo sa kurso sang pagkamanunodlu. Ginapabugal
niya ang kinaalam nga ini ni Lorna sa iya kapareho nga lalake. Mapalaron sia.
Ang matam-is nga handurawan sang nagliligad, lubos nga nagpalimot kay Dardo
sang iya kaakig. Gani sang maggwa sia gikan sa opisina sina nga hapon, mamag-an
na kayo ang iya pamatyag. Waay sia pagbugnoha ni Lorna sang magsampot sia sa
balay. Pat-od ni Dardo nga nagahinakit sing kapin sa iya ang tiayon. Kag pati na ang
ila mga anak nga ayhan nakahangop na sang nasaksihan nga natabo sa ila nga
duha waay na magginahod katulad sang kinaandan.
Sa ila paghigda sina nga gab-i, nagapabilin gihapon nga wala sing tingog si Lorna.
Nagatakilid ini sa pihak nayon sang kama. Nakabatyag si Dardo sing kahuya apang
yadto ginpilit niya nga pakigsumpongan. Kinahanglan nga magbugnohanay sila ni
Lorna. Kinahanglan nga makapangayu sia sing pasaylo.
"'Ling," mahinay ang tingog nga kinaptan ni Dardo ang butkon sang tiayon. Waay ini
maghulag. "Pasaylohon mo kuntani ako sa natabu kaina. Pero magpati ka kuntani
nga indi ko hungod nga buhaton yadto sa imo. Nalimot lamang ako sa kaugalingon.
Napuno lang ako."
Kalinong. Waay gihapon maghulag si Lorna.
"'Ling, please ."
Wala gihapon sing sabat. Nakaginhawa sing madalom si Dardo nga piniyong ang
mga mata. Nahibaloan niya nga nagabugtaw si Lorna kag nabatian sini ang tanan
niya nga ginpanghambal. Apang nagapakunokuno lamang nga nagakatulog.
Mataas na ang adlaw sang magbugtaw si Dardo sang sumunod nga aga. Katulad
sang kinaandan, nagahulat sa latok ang iya pamahaw. Humigop lamang sia sing
kape, kag sang magpaalam sa tiayon, isa ka mahinay nga "huo" ang pinakwas ni
Lorna.
Madamu pa nga mga inadlaw ang madasig nga papupu sa pungango sang panahon,
kag sa sulod sang panahon nga ina, nagbalik naman ang daan nga katawhay sa
sulod sang panimalay nanday Dardo kag Lorna. Apang namutikan ni Dardo nga
sugod sadtong hitabo nga nadapatan niya sing kamot ang tiayon, nanginmahipos
na ini. Kag isa ka aga, amo na lamang ang kakibot ni Dardo sang mabugtawan nga
nakailis na si Lorna.
"May laktan ka?" Pasikto niya.

"Huo," sabat ni Lorna. "Nalipatan ko gali nga silingon sa imo. Nakasulod na ako sa
Holy Ghost." Isa ka kolehiyo nga ginadumalahan sang mga madre ang tinumod ni
Lorna. "Karon nga adlaw ako maumpisa."
Nakanganga si Dardo.
"ang pamahaw mo ara sa latok kag ginbilin ko naman kay Talia ang mga
kinahanglanon mo."
Nakapanagitlon si Dardo. Nahinalian sia. Apang nakahalin lamang si Lorna, waay na
sia makatingog pa. Madugay sia nga naurongan. Sa sulod sang iya kasingkasing
may kon ano nga kahapdi ang hinali nga tumohil. Pilit niya nga pinaligad aydto.
Ginbawi-bawi. Ayhan may katarongan man si Lorna sa nanginpamat-od sini.
Ka gang sumunod pa nga mga inadlaw amo ang nagsaksi sang kamag-o sa ila
pangabuhi. Nadula na ang kinaandan nga pag-imbestigar ni Lorna sa sentimos nga
madula sa iya sueldo kada kinsena nga mag-entrega sia. Kag nahibaloan ni Dardo
nga daku man ang ginabaton sang tiayon sa ginatudluan sini. Kag sining ulihi pa gid
nga mga inadlaw, natukiban na lamang niya nga luas sa ginabaton ni Lorna sa
bulothuan, naga-tutor pa gali ini sa duha ka anak ni Mrs. Sales nga amo ang
kabangdanan kon ngaa masunson nga magab-ihan ang tiayon sa pagpauli.
Ang gumontang nahanungod sa kuarta, nadayonan na nga nadula sa ila
pagsinalayo. Halog na ang ila pagginawi sa pilak. Kag nakapamakal naman sila sing
mga panapot para sa mga kabataan kag pila ka kasangkapan sa sulod sang balay.
Apang ang tanan nga ato, ang tanan nga kapinasahi, may kon ano nga kasakit nga
nadulot sa pagkatao ni Dardo. Nabatyagan niya nga may daku nga kakulangan. Kag
ang kakulangan nga ina amo ang ginapilit niya nga laghapon sa tanan nga adlaw.
Ginapangita niya ang pagpresentar ni Lorna sang mga gumontang nahanungod
sang kinahanglanon sa iya panimalay. Nga sia ang sandigan sa ila paglangoy sa
lawod sang pangabuhi. Ginakapyotan sang iya mga mahal sa kabuhi. Kag sa
pamatyag ni Dardo, padayon nga nagalakat ang mga inadlaw kag padayon man nga
nagakadula ang iya kapuslanan bilang amay. Sa tinion nga nagaentrega sia sing
sueldo, waay sa buot nga batonon lamang ini ni Lorna kag taguon. Ni waay na gani
ginaisip pa sa iya atubangan katulad sang una. Daw wala na sing kapuslanan ang
nanginbayad sang iya pagpabalhas kag paghimulat. Subong bala nga daw
ginapabatayag sa iya ni Lorna nga bisan indi na sia magpangita, masarangan sini
nga padalaganon sing tayuyon ang ila pangabuhi. Ano na lang abi ang iya pulos
bilang amay? Ano?
Bag-o nga sueldo si Dardo sina nga hapon. Mapagsik ang iya lawas sang sumampot
sa ila balay sanglit luas sa kinaandan niya nga ginabaton may dugang pa nga bale
siento singkuwenta nga bonus. Pinangita niya dayon ang tiayon nga sadto masaku
sa mga hilikoton sa kosina. Tinunghol niya ang nakabaknal nga sobre.
"Ano ini?"
"Sueldo ko," may pagpabugal sa tingog ni Dardo. "Kag may dugang pa ina nga
bonus." Pilit nga ginbasa ni Dardo sa nawong sang asawa ang ginapaabot nga

kalipay, apang nakabatyag sia sing kapaslawan sang Makita nga waay magbag-o
ang nawong ni Lorna.
"A," hagyu lamang nga nagyuhom si Lorna. Pinadayon sini ang ginahikot. "Ilihog
lang gani tungtong dira sa altar kay taposon ko lang ining ginalutu ko.
Nakapamahaw ka na bala?"
Waay magsabat si Dardo. Nabatyagan niya nga daw hinali nga nagpalang-uy-oy ang
iya mga tuhod. Masakit kayo ang iya patyag. Kag laragway sang isa ka lutos nga
tinuhoy niya ang ila hulot. Pahaboy nga binutang didto ang sobre sa ibabaw sang
altar.
Nakapanihapon na sila sina nga gab-i kag nagapahuway-huway na sila nga magasawa sa salas sang maghambal si Dardo.
"Nagahinakit ka pa balas a akon, 'Ling?"
Nakapukwat si Lorna. "Ngaa nakahambal ka sing subong sina, Dardo?"
"Sanglit nabatyagan ko. Amat-amat na nga nadula ang akon kapuslanan bilang
amay sang puloy-an nga ini. Sa mga problema sa pangabuhi waay mo na ako
ginapahilabti. Subong bala nga. nga."
"Ginapangita mo ang daan naton nga pagsinalayo?" May katingala sa tingog ni
Lorna.
Nagtangu si Dardo. "Namutikan ko, sugod sang dapatan ko ikaw sing kamot,
nagbag-o ka na sa akon. May paghinakit ka pa tubtob karon."
"Nalimtan ko na ang nahanungod didto," balos ni Lorna. "Ang buot mo silingon,
ginapangita mo ang litaniya sang utang nga masunson ko ginapresentar sa imo?
Ang akon ba-ba?"
"Didto ko lamang nabatyagan nga malahalon ako sa imo. kag sa aton mga anak,
Lorna," may kapait sa tingog ni Dardo.
"Kon nahibaloan mo lamang nga ginahinulsolan ko sing kapin ang mga pamatasan
ko sadto, Dardo," hambal ni Lorna. "Ang kalainan sadto sa aton pagpangabuhi kag
sa aton mga anak nga amat-amat na nga nakakilala sang kamatuoran. Nakabugtaw
lamang ako sa kamatuoran nga indi ko dapat buhaton ang pamatasan nga ato sa
imo sang dapatan mo ako sing kamot. Nakamaradmad ako sa kamatuoran nga indi
ko makuha ang mga problema naton sa pangabuhi paagi sa ba-ba. Nalipat ako sa
akon tinon-an. Kag sugod sadto ginapangaku ko na sa kaugalingon ang pagbag-o.
Huo, mahal ko ikaw, Dardo. Mahal ka namon, kag sa lawod nga ini sang pangabuhi,
indi kami mahimu nga makatabok kon wala ka." May luha sa mga mata ni Lorna.

Tagalog Bersyon:
Sa Karagatan ng Buhay
ni Ismaelita Floro-Luza
Matagal nakatayo si Lorna sa tapat ni Dardo. Hindi kumikilos. Napatigil si Dardo sa
paghuhubad ng kanyang sapatos at tiningnan ang mukha ng kanyang asawa.
Tinititigan pa rin nito ang pitong pirasong tigbebeinte pesos na iniabot sa kanya.
Suweldo yaon ni Dardo para sa isang kinsena. Napansin niya ang unti-unting
pagdidilim ng mukha ni Lorna.
"Ito lang ba?" Narinig ni Dardo ang salita ni Lorna na nakabukas pa rin ang kamay.
"Siento kuwarenta na lang iyan," wala sa loob na sumagot si Dardo at tinuloy niyang
hubarin ang kanyang sapatos. "Binawasan ko ng bale kuwarenta. Beinte sa
kontribusyon namin para sa bangkete ni Mr. Velasco (si Mr. Velasco'y kasama ni
Dardo sa opisina na magreretiro), sampu para sa regalo namin sa kanya at ang
sampu'y ibinayad ko sa utang ko sa kantina ng opisina."
Parang nalugi ang anyo ni Lorna nang maupo siya sa sopa. Parang hindi pa rin siya
makapaniwala. Nakakunot ang noo. "Ano ba sa palagay mo ang mangyayari sa atin
sa siento kuwarentang ito, Dardo?"
"O," nayayamot na si Dardo.
"Ang pera mo," kapansin-pansin ang tumitigas na tunog sa boses ni Lorna. "Aba,
ano sa akala mo ang magagawa ko rito? Para sa upa ng bahay, kuwarenta. ilaw,
otso. tubig, lima. sa utang sa tindahan, beinte singko na lahat. Bigas, ulam! Ang
sapatos pa na hinihingi ni Dandoy para sa boy iskawting. Pamasahe at sigarilyo!
Mabuti pa sana kung hindi blue seal! Aba, piso siguro ang kaha at isang hititan mo
lang sa maghapon."
"Ayan ka na naman! Buwisit na." Biglang tumindig si Dardo. "Lumabas na naman
ang litanya mong iyan. Ano ka ba?"
"Ano ka ba!" Balik na singhal ni Lorna. "Aanhin ko itong pera mo?"
"Eh di, pagkasyahin mo kahit papa'no!"
"Pagkasyahin? Nalalaman mo bang masisira na naman ang ulo ko nito sa
kakapagkasya nito? Aba, ang badyet ko kahit anhin ko na'ng pag-unat hindi na
talaga magawa! Dalawa pa naman ang naggagatas sa mga anak mo."
"Puwede ba?" nagngingitngit na sabi ni Dardo. "Mamaya na iyan. Ginugutom na
ako."
"Mabuti ka pa't."
"Hindi ka ba titigil?" pasigaw na sumagot si Dardo.

"Hindi! Bakit ayaw mong marinig ang katotohanan na kinukulang ang pamilya mo?"
Ngunit biglang natigil ang pagdadaing ni Lorna. Sinalat niya ang kanyang mukha
nang biglang uminit ito dahil sa tama ng kamay ni Dardo. Masakit! Mahapdi!
"Sinampal mo ako!"
"Mapilit ka!" Tumalikod si Dardong parang biglang natauhan sa katotohanang
napagbuhatan niya ng kamay ang kanyang kabiyak. Ngunit nakalimot siya sa sarili.
Simula nang sila'y nag-isang buhay, ngayon pa lamang niyang napagbuhatan ng
kamay si Lorna. Hindi na niya talaga mapigil ang kanyang galit.
Umiyak si Lorna. Napakasakit. Nais sanang lingunin ni Dardo ang kanyang
humagulgol na asawa sa sopa, ngunit hindi niya magawa. May anong hindi niya
maunawaang lakas na pumipigil sa kanya. At sa kabila nito'y nagsuot na lamang
siya ng kanyang kamisadentrong nakasabit sa sandalan ng kanyang upuan. At dalidali na siyang bumaba.
Sumakay si Dardo sa nagdaraang dyip. Minabuti niyang sa isang restawran na lang
siya manananghali.
Nakaorder na si Dardo ng pagkain ngunit pakiramdam niya'y mayroon pa ring
kumukulo sa kanyang dibdib. Parang naririnig niya pa rin ang kulog ng kapootan na
kanina'y umaalingawngaw pa rito. Nararamdaman pa rin niya ang mga bakas ng
mukha ni Lorna sa kanyang palad. Kinuyom niya ito. Masakit isipin na
napagbuhatan niya ng kamay ang kanyang kabiyak. Ito ang isang bagay na pinagingatan niyang iwasan simula't sapul. Ngunit umabot na sa sukdulan ang pagpipigil
niya ng kanyang kapootan at nalimutan niya ang lahat. Wala na siyang ibang
dahilan pa. Nasugatan ang kanyang damdamin sa tahasang pananalita ni Lorna.
Sampung taon na ngayon silang kasal ni Lorna. At lima ang naging bunga ng
kanilang pagmamahalan. Si Lorna'y nakatapos ng pagtuturo nang sila'y ikinasal.
Ngunit hindi siya pinayagang magturo ni Dardo. Nais ni Dardo'y manatili na lang
ang kabiyak sa bahay upang asikasuhin ang pangangailangan ng kanilang parami
nang paraming mga anak. Ang natatanggap na tatlong daan at limampung piso ni
Dardo'y sapat na upang masagot ang kanilang pang-araw-araw na
pangangailangan. Ngunit nang dumami na ang kanilang mga anak at ang panganay
ay nag-aaral na, unti-unti ring naramdaman ni Dardo ang paghihirap sa
pamumuhay nilang mag-anak, lalo na nang tumaas ang presyo ng mga bilihin. Untiunting lumalaki ang mga pinaggagastusan, kadahilanan ng madalas na pag-aaway
nila ni Lorna.
Kumilos si Dardo nang ihain ng serbidora ang kanyang inorder na pagkain.
Sinimulan na niya ang pagsubo. Ngunit naramdaman niyang nawala na ang gutom
na kanina'y nananaig sa kanya. Nawalan siya ng gana. Uminom na lamang siya ng
tubig at tinawag uli ang serbidora. Binayaran ang pagkain at mabilis na tinungo ang
pintuan papalabas.
Sa opisina dumeretso si Dardo nang tanghaling iyon. Hindi na siya bumalik pa sa
kanilang bahay. Gusto niyang palipasin muna ang galit na noo'y unti-unti na naming
nagpapasikip sa kanyang dibdib. Ngunit ngayong nasa tapat na siya ng mesa sa

kanyang tanggapan, wala naman siyang magawa. Nag-aaksaya lang siya ng

panahon. Ang anyo pa rin ni Lorna ang naglalaro sa kanyang mga gunita. Bakit niya
ba napagbuhatan ng kamay si Lorna? Bakit niya nagawa iyon sa kanyang
pinakamamahal? Para sa kanya, ang sampung taong pagsasama nila'y maiksing
panahon lamang upang gunitain ang mga sariwang paalaala ng kanilang nakaraang
buhay. Hindi naman sa pag-aangat ng sariling bangko, ngunit siya'y magandang
lalaki rin. At hindi mabilang ang mga babaeng napangakuan niya ng pag-ibig. Mga
babaeng hindi naman bumigo sa kanya. Ngunit sa dinami-dami ng naipon niyang
mga kasintahan, si Lorna ang kanyang pinakasalan. Hindi maganda si Lorna kung
mukha ang pag-uusapan. Katamtaman lang. May itsura rin, kaunti. Pero natutunan
niyang lubos na mahalin. Kay Lorna lamang niya taos-pusong naihandog ang
kanyang pag-ibig. Wika pa ng mga kaibigan niya noon, nakuha raw siya ni Lorna
dahil sa katalinuhan nito. Inaamin niya. Matalino talaga si Lorna. Balediktoryan nang
magtapos sa hayskul at Magna cum Laude nang matapos sa kolehiyo sa kursong
pagtuturo. Pinagyayabang niya ang katalinuhang ito ni Lorna sa kanyang mga
kasamang lalaki. Mapalad siya.
Ang matamis na paggugunita niya'y lubos na nagpalimot ng kanyang galit. Kaya
nga't nang lumabas na siya sa opisina noong hapong iyon, magaan na ang kanyang
loob. Hindi siya binati ni Lorna nang dumating siya sa bahay. Alam ni Dardo na may
hinanakit pa ang kanyang kabiyak. At pati na ang kanilang mga anak na marahil
nakauunawa na ng kanilang nasaksihang pangyayari sa kanilang dalawa, hindi rin
nag-iingay katulad ng dati.
Paghiga nila noong gabing iyon, hindi pa rin umiimik si Lorna. Nakatagilid siya sa
isang tabi ng kama. Nakaramdam si Dardo ng kahihiyan ngunit pinilit niya itong
kalabanin. Kinakailangang magbatian na sila ni Lorna. Kinakailangang humingi siya
ng paumanhin.
"'Ling," mahina ang boses niyang humawak siya sa bisig ng kanyang kabiyak. Hindi
ito kumikilos. 'Pagpaumanhin mo na sana ako sa nangyari kanina. Pero maniwala ka
sanang hindi ko sinasadyang gawin iyon sa iyo. Nakalimot lamang ako sa aking
sarili. Napuno lang kasi ako."
Tahimik. Hindi pa rin kumikilos si Lorna.
"'Ling, please. "
Wala pa ring sagot. Napabuntung-hininga si Dardo at pumikit siya. Alam niyang
gising si Lorna at narinig nito ang lahat ng sinabi niya. Ngunit nagkukunwari lamang
na natutulog.
Mataas na ang araw nang gumising si Dardo kinaumagahan. Katulad ng dati,
naghihintay sa mesa ang kanyang almusal. Humigop lamang siya ng kape, at nang
magpaalam sa kabiyak, isang mahinang "oo" ang lumabas kay Lorna.
Maraming araw ang mabilis na piatas sa tangkay ng panahon. At sa loob ng
panahong ito, bumalik din ang dating matiwasay na pamumuhay nina Dardo at
Lorna. Ngunit nadarama ni Dardo na magmula nang mapagbuhatan niya ng kamay

ang kanyang kabiyak, naging tahimik ito. At isang araw, nagulat na lamang si Dardo
nang gumising siyang nakabihis na si Lorna.
"May lakad ka ba?" usisa niya.
"Oo," sagot ni Lorna. "Nalimutan ko palang sabihin sa iyo. Nakapasok na ako sa Holy
Ghost." Isang kolehiyong pinamamahalaan ng mga madre ang tinutukoy ni Lorna.
"Ngayong araw ako mag-uumpisa."
Napanganga si dardo.
"Ang almusal mo nariyan sa mesa at ipinagbilin ko na kay Talia ang mga
pangangailangan mo."
Napalunok si Dardo. Nabigla siya. Ngunit nakaalis na si Lorna'y wala pa rin siyang
imik. Matagal siyang natuliro. Sa ubod ng kanyang puso'y may anong kahapdian
ang biglang kumikirot. Pilit niyang pinalipas ito. Pinahupa-hupa. Marahil may
karapatan din si Lorna sa pasiya niyang ito.
Saksi ng mga sumunod na araw ang naging pagbabago sa kanilang pamumuhay.
Nawala ang dating pag-iimbestiga ni Lorna sa bawa't sentimong mawala sa kanyang
suweldo tuwing kinsena na nag-eentrega siya. Alam ni Dardo na malaki rin ang
tinatanggap ng kabiyak sa pinapasukan nito. At nitong mga huling araw, natuklasan
na lamang niya, na maliban sa tinatanggap ni Lorna sa paaralan, nagtu-tutor pa
pala siya sa dalawang anak ni Mrs. Sales, at siyang kadahilanan kung bakit madalas
ay ginagabi na ng uwi ito.
Ang suliraning nagmula sa kuwarta'y tuluyan nang nawala sa kanilang pamumuhay.
Maluwag na ang kanilang mga kagawian ukol sa pera. At nakabibili na sila ng mga
kagamitan para sa mga bata at ilang mga kasangkapan para sa bahay. Ngunit ang
lahat na iyon, ang lahat ng pagbabagong iyon, ay nagdudulot lamang ng sakit sa
pagkatao ni Dardo. Naramdaman niyang may malaking kakulangan. At ang
kakulangang iyan ang siyang pinipilit niyang hanap-hanapin sa lahat ng mga araw.
Hinahanap-hanap niya noong nagpapahayag pa sa kanya si Lorna ng mga suliraning
nauukol sa mga pangangailangan nila sa pamamahay. Noong siya ang sandigan sa
kanilang paglangoy sa karagatan ng buhay. Noong siya ang kinakapitan ng kanyang
mga mahal sa buhay. At sa wari ni Dardo, habang patuloy na tumatakbo ang mga
araw ay patuloy ring nawawala ang kabuluhan niya bilang ama. Sa tuwing nageentrega siya ng suweldo, wala sa loob na tinatanggap na lamang ni Lorna at
itinatago iyon. Ni hindi na nga binibilang pa sa kanyang harapan katulad ng dati.
Parang wala nang kabuluhan ang kabayaran ng kanyang pagpapawis at
pagpupunyagi. Para bang ipinapahiwatig sa kanya ni Lorna na kahit hindi na siya
kikita'y kaya na nitong patakbuhin nang tuloy-tuloy ang kanilang pamumuhay. Ano
na lang ba ang kanyang pakinabang bilang ama? Ano?
Bagong suweldo si Dardo nang hapong iyon. Masigla ang kanyang katawan nang
dumating sa kanilang bahay dahil, bukod sa dating niyang tinatanggap, may
dagdag pang bale siento singkuwentang bonus. Hinanap niya kaagad ang kabiyak
na noo'y abala sa mga gawain sa kusina. Iniabot niya ang umuumbok na sobre.

"Ano ito?"
"Suweldo ko," may pagyayabang ang tinig ni Dardo. "At may dagdag pang bonus
iyan." Pilit na binabasa ni Dardo sa mukha ng asawa ang inaasahang kasiyahan,
ngunit nabigo siya nang makita niyang walang pagbabago sa mukha ni Lorna.
"A," bahagyang ngumiti si Lorna. Ipinagpatuloy ang ginagawa. "Pakipatong mo lang
sa altar at tatapusin ko lang itong niluluto ko. Nakapagmeryenda ka na ba?"
Hindi nakasagot si Dardo. Nakaramdam siya ng parang biglang panghihina sa
kanyang mga tuhod. Napakasakit ng kanyang damdamin. At parang isang nalugi
ang kanyang anyo nang tumungo siya sa kanilang silid. Pahagis na inilagay niya ang
sobre sa itaas ng altar.
Nakapaghapunan na sila noong gabing iyon at nagpapahinga na silang mag-asawa
sa salas nang magsalita si Dardo.
"May hinanakit ka pa ba sa akin, 'Ling?"
Nabigla si Lorna. "Bakit mo nasabi iyan, Dardo?"
"Dahil nararamdaman ko. Unti-unti nang nawawala ang aking kabuluhan bilang ama
ng bahay na ito. Hindi mo na ipinapahayag sa akin ang mga problema ng
pamamahay na ito. Para bang."
"Hinahanap-hanap mo ba ang dati nating pag-uugnayan?" May pagtataka sa tinig ni
Lorna.
Tumango si Dardo. "Naramdaman ko, mula nang pagbuhatan kita ng kamay,
nagbago ka na sa akin. May hinanakit ka pa hanggang ngayon."
"Nalimutan ko na iyon," sagot ni Lorna. "Ang ibig mong sabihin, hinahanap-hanap
mo ang litaniya ng utang na madalas kong inilalantad sa iyo? Ang aking bunganga?"
"Doon ko lamang naramdaman na mahalaga ako sa iyo. at sa ating mga anak,
Lorna," may kapaitan sa tinig ni Dardo.
Ipinahahayag sa fiction ang labis na pagpapahalaga ng mga Waray sa kanilang
pamilya.

"Kung nalalaman mo lamang ang lubos na pagsisisi ko sa ugali kong iyon, Dardo,"
wika ni Lorna. "Masama ang kinalabasan noon para sa ating pamamahay, lalo na sa
ating mga anak na unti-unti nang nakakaunawa ng katotohanan. Namulat na
lamang ako sa katotohanang hindi ko dapat ginawa ang ugaling iyon sa iyo nang
pagbuhatan mo ako ng kamay. Nakita ko ang katotohanan na hindi ko malulutas
ang mga problema natin sa buhay sa pamamaraan ng bunganga. Nalimutan ko ang
aking mga pinag-aralan. At mula noon, ipinangako ko na sa sarili na magbabago
ako. Oo, mahal kita, Dardo. Mahal ka namin, at sa karagatan nitong buhay, hindi
kami makatatawid kung wala ka," may luha sa mga mata ni Lorna.

Kabanata VI
Implikasyong Pang-edukasyon ng Pag-aaral
Mula sa ginawang pananaliksik napag-alaman ko ang pagiging masining ng
mga Waray sa kanilang pakikipagtalastasan at pakikipagkomunikasyon. Sa
kabuuan masasabi kong ang pag-aaral sa ibat ibang wika n gating bansa ay tulay
upang mas lalo nating mapagyaman an gating sariling wika at mauunawaan natin
an gating mga kababayang Pilipino.
Sa aking pag-aaral ay masasalamin din ang kultura at tradisyon ng ating
mga kapatid na Waray. Ito ay nagpapatama sa ating mga maling implikasyon ukol
sa kanilang mga ugali kasi napapatunayan sa pananaliksik na ito na ang mga Waray
ay mapagmahal at masayang maging kaibigan hindi gaya ng ating napag -alaman
na sila ay madalas nasasangkot sa laban o away. Dahil dito mas dapat na
magsagawa pa ng isang komprehensibong pag-aaral ukol sa ibat ibang lahi at wika
ng ating bansa.