Mga Lektura NG Panitikang Popular

MGA LEKTURA
SA PANITIKANG POPULAR
MGA LEKTURA
VIRGILIO S. ALMARIO
Editor
NCCA
Pambansang Komisyon
para sa Kultura at mga Sining
KWF
Komisyon sa Wikang Filipino
AKLAT NG BAYAN
METRO MANILA
2013
Mga Lektura sa Panitikang Popular

Karapatang-sipi 2013 Komisyon sa Wikang Filipino
RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin
o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.
Editor/ Validator:
Disenyo ng Aklat:
Disenyo ng Pabalat:
Virgilio S. Almario
Ma. Teresa S. Cultura
Marne L. Kilates
The National Library of the Philippines CIP Data

Recommended entry:

Mga lektura sa panitikang popular / Virgilio S. Almario, editor .-
Manila : Komisyon sa Wikang Filipino, c2013.

p. ; cm.

ISBN 978-971-0197-21-7

1. Filipino literature -- History and criticism.

3. Popular literature -- Criticism, interpretation, etc.

4. Popular literature. I. Almario, Virgilio S.
PL6051
899.211009
2014
P320130763
Inilathala ng
KOMISYON SA WIKANG FILIPINO

2F Watson Bldg., 1610 J.P. Laurel St., San Miguel, Maynila

Tel. 02-733-7260 02-736-2525

Email: komfil.gov@gmail.com Website: www. kwf. gov.ph
sa tulong ng grant mula sa

PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING

633 General Luna Street, Intramuros, 1002 Manila

Tel. 527-2192 to 97 Fax 527-2191 to 94

Email: info@ncca.gov.ph Website: www.ncca.gov.ph
The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination
and policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in
promoting culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development:
conserves and promotes the nations historical and cultural heritages; ensures the widest
dissemination of artistic and cultural products among the greatest number across the
country; preserves and integrates traditional culture and its various expressions as a
dynamic part of the national cultural mainstream; and ensures that standards of excellence
are pursued in programs and activities. The NCCA administers the National Endowment
Fund for Culture and the Arts (NEFCA).
NILALAMAN
Introduksiyon Sa Panitikang Popular 7

Virgilio S. Almario
Ang Folklore o Kaalamang-Bayan Sa Filipinas 10
E. Arsenio Manuel
Ang Panunudyot Pagpapatawa sa Panulatang Tagalog
Leonardo A. Dianzon
Ang Lakan ng mga Makatang Filipino
na si Balagtas at ang kaniyang Florante
Hermenegildo Cruz
18
64
Ang Diwang Maginoo sa mga Awit at Koridong Tagalog

Dolores V. De Buenaventura
100
Mga Kasaysayan sa Ibat Ibang Lupa Na Tulad Sa Ibong Adarna

Pura Santillan-Castrense
117
Duplot Balagtasan 132

Teodoro E. Genero
Ang Kundiman Ng Himagsikan 182
Antonio J. Molina
Mga Silanganin Ng Panitikan 199
Francisco Sugui
Mga Tala sa Paglilimbag 225
INTRODUKSIYON
Virgilio S. Almario
MISTULANG ISANG GAWAIN ng artsibista ang aklat na ito dahil isang
koleksiyon ng mga lekturang hinango sa sinupan ng Komisyon sa Wikang
Filipino (KWF). Surian ng Wikang Pambansa o Institute of National Language
pa noon ang tawag sa orihinal na ahensiyang itinatag ng pamahalaan upang
mangasiwa sa pagpapalaganap ng Wikang Pambansa at isa sa magandang
proyekto ng Surian ang pagdaraos ng mga panayam hinggil sa iat ibang
paksaing pangwika, pampanitikan, at pangkultura na binigkas ng mga
kilalng iskolar at eksperto. Marami sa naturang panayam ang ginagamit na
sanggunian ngayon ng mga mananaliksik. Ang malungkot, kahit ipinalimbag
ng Surian ang mga ito ay mahirap nang hanapin sa mga aklatan.

Isang mahalagang tungkulin, sa gayon, ng KWF na muling ilathala
ang maituturing na klasika sa mga naturang panayam ng Surian.

Ang aklat na ito ay isa sa mga antolohiya upang ibalik sa madla ang
mga pinilng panayam ng Surian. Gaya ng nakasaad sa pangkalahatang
pamagat, nilalaman ng antolohiyang ito ang ilang natatanging panayam
hinggil sa panitikang popular. Walo ang aming napilng panayam at
maaaring ituring na introduksiyon sa panitikang-bayan at sa mga anyong
pampanitikang kinagiliwan ng sambayanan sa panahon ng kolonyalismong
Espanyol at hanggang panahon ng Amerikano. Kapaki-pakinabang ang mga
panayam upang balikan ang mga katangiang pampanitikan na umakit sa
madla noon bukod sa maaaring gamiting simula ang mga ito sa pagsuri ng
panitikang popular sa kasalukuyan.

Maipagmamalaki namin ang nilalamang mga lektura ng aklat bilang
mga mohong saliksik (landmark research) dahil ito ang mga unang pahayag
hinggil sa kanilang mga paksa. Maganda namang isailalim ang mga ito sa
balidasyon sa tulong ng mga kasalukuyang saliksik upang matukoy din ang
isinulong ng pag-aaral sa panitikan at kulturang popular mulang 1956ang
petsa ng pagbigkas sa pinakahulng panayam. May sigla ngayon ang araling
kultural, lalo na sa larang ng kulturang popular. Ngunit nakapaghihinala

kung nasulyapan man lamang ng ating mga kabataang iskolar ang naritong
mga panayam.

Nsa unahan ng koleksiyon ang lektura ni E. Arsenio Manuel,
kinikillang Ama ng Antropolohiyang Filipino, dahil nagdudulot ng isang
magandang overview sa naging kasaysayan ng saliksik sa kultura ng Filipinas.
Bagaman kaalamang-bayan (ang salin niya noon sa folklore) ang kaniyang
paksa, maituturing na aplikable sa kultura sa kalahatan ang kaniyang
obserbasyong pangkasaysayan. Mahalaga para sa kaniya ang panimulang
impormasyong tinipon ng mga misyonero sa panahon ng kolonyalismong
Espanyol sa kabila ng taglay na mga prehuwisyo at naiibang interes sa
pinag-aaralan. Kahit paano, ginamit din ito ng mga unang mananaliksik na
Filipino, gaya nina Isabelo de los Reyes, Jose Rizal, Mariano Ponce, at Pedro
Serrano Laktaw. Mahalaga din para sa kaniya ang saliksik ng mga Amerikano
nitng ika-20 siglo, gaya nina H. Otley Beyer, Laura W. Benedict, at Dean S.
Fansler, dahil naging patnubay ng mga bagong Filipinong mananaliksik na
gaya nina Gabriel A.Bernardo, Amador T. Daguio, at Leopoldo Yabes.

Ang paksa ni Leonardo A.Dianzon ay pambihirang talakayin
hanggang ngayon. Ngunit siy rin ang nagdidiin sa pamamagitan ng
kaniyang paninging historikal na isang katutubot matandang sining ang
panunudyo at pagpapatawa. Inihanay muna niya sa gayon ang mga tugma,
awiting-bayan, at kuwentong-bayan na nagtataglay ng sinaunang diwang
masayhin upang talakayin pagkaraan ang matalinong panunudyo nina
Balagtas, Plaridel, at Rizal.

Mangyari pa, ang ibang lektura ay higit na nakaukol sa pinakapopular
na limbag na panitikan sa siglo 19ang awit at korido. Muling binalikan ni
Hermenigildo Cruz ang kadakilaan ni Balagtas. Tinukoy naman ni Dolores V.
de Buenaventura ang diwang maginoo sa mga awit at korido at sinaliksik
ni Pura Santillan-Castrence ang mga posibleng pinagbuhatang bukal na
banyaga ng koridong Ibong Adarna upang isalungat sa naghahakang
katutubo ito.

Isang makabuluhang dokumentasyon ang lektura ni Teodoro E.
Gener sa naging metamorposis ng duplo upang maging balagtasan nitng
siglo 20. Gayundin ang pananaw na ginamit ni Antonio J. Molina upang
gunitain ang transpormasyon ng kundiman mula sa isang awiting-bayan
tungo sa isang awit ng mga manghihimagsik. Samantala, ang lektura ni

Francisco Sugui ay higit na nagsisiyasat sa mga ipinalalagay niyang huwarang
pandaigdig para sa ating panitikan.

Nais kong wakasan ang introduksiyon kong ito sa pahayag ni
Bienvenido M. Gonzalez, Pangulo ng Unibersidad ng Pilipinas, pagkaraang
makinig sa lektura ni A.J. Molina. Wika niya: Ang gawaing paglilinang ng
ating mga katutubong wika ay nakaakit sa akin nang gayon na lamang,
sapagkat itoy nagbibigay ng pag-asang mapapag-isa ang damdamin ng
ating bayan. Ang mga kaugaliang hinubog natin sa kabataan ay sadyang
mahirap mabago, kay bat sa akiy taimtim na nagbibigay-isip ang kung
alin ang mabuting kaparaanang maisagawa natin sa paglinang ng isang
halo-halong wikang Pilipino, sa pagkakillang ang lahat at bawat isa sa atin
ay inaruga at pinalaki sa ayam ng ating di mabilang na mga wikain. Dapat
nating mataho na ang unang hakbang sa ikalulutas ng isang suliranin ay
ang pagkilla sa mga sagabal na kailangang maligtasan, kay nararapat
na ang mga salin ng taong magsisisunod ay magkaroon ng katapangan at
pagpapakasakit na sapat makabago sa kinamihasnang ugali at makalikha
ng isang salitang Pilipino na buhat sa inang wika. At para sa kaniya, isang
magandang simula ang serye ng panayam na nagsasaliksik sa kultura ng
bansa upang maging bigkis ang wika ng matibay na pagkakaisa.
Ferndale Homes
21 Oktubre 2013

ANG FOLKLORE O
KAALAMANG-BAYAN SA FILIPINAS1
E. Arsenio Manuel
Saklaw
agmula nang ipasok ni William John Thoms, na isang Ingles, ang

katagang folklore sa salitalaang Ingles noong 1846 hanggang sa
kasalukuyan, pinagtatalunan pa ang saklaw nito, gayon din ang sangay ng
kaalaman na dapat kabilangan. Malawak ang pakahulugan ni Thomsmga
gawi, kaugalian, pangingilin, pamahiin, awit, kawikaan, alamat, kuwentongbayan, atbp. Dinagdagan pa ito ng maraming dalubhasa ng dula, sining,
mga laro at laruan, bugtong at iba pahanggang sa ang pakahulugan sa
folklore ay lumaktaw sa bakuran ng ibang sangay ng palatauhan. Ang
Commission Internationale des Arts et Traditions Populaires sa Paris ay
nagsusumikap na isaayos ang mga di-nagkakaisang kaisipan hinggil sa
pag-uuri, pamamaraan, at pangangalap. Maikli ang ating panahon upang
talakayin ang bagay na ito, kayat hindi na natin pag-uukulan ng pansin.
Gayon man, may dalawang katukuyan ang kaalamang-bayan o folklore
(a) ang katipunan ng kaalamang-bayan na katatagpuan sa kathang-bayan,
kaugalian at paniwala, anito at igba: at (b) ang sining hinggil sa pag-aaral sa
mga sangkap na nabanggit.
Kasaysayan
Kahiman hindi nakapag-ukol nang mabuti ang mga Kastila sa pangangalap
at pag-aaral ng matatandang alamat at kuwentong-bayan, ang kanilang
mga aklat at kasulatan ang katatagpuan ng mga ulat ukol sa matatandang
kaugalian at kapaniwalaan ng mga Filipino bago sila dumating. Dahil
sa kakapusan nila ng kaalaman sa wikang katutubo o kakulangan sa
pagkakabatid sa kahalagahan ng ganap na pagtatala ng kabihasnang
taal, hindi nila pinagtiyagaang isulat ang mga kathang-bayan sa wika ng
Ang papel na ito'y binasa ng may-akda sa isang komperensiya ng mga mag-aaral na major
at minor sa Wikang Pilipino sa pagtitipong ginanap sa auditoryum ng Philippine Normal
College sa Maynila, noong 19 Agosto 1956..
1
10
taong-bayan o taong-bukid. Dahil din sa kawalan nila ng pagkakabatid sa

kahalagahan ng kabihasnang di-binyagan, nayurakan ito at napabayaang
mawala nang unti-unti. Kaya sa kaalamang-bayan ng mga Tagalog wala
tayong halimbawa ni isa man lamang ng pamatbat? (narrative song),
lungbos (divination song), ayag o dayaw (victory song), ni dalt (religious
poem, hymn, couplet) na matatawag na walang halong Kastila. Gayon din
ang nangyari sa ibang dako ng kapuluan na nasakop agad ng mga Kastila.
Ang kabihasnang bulubundukin lamang ang nakaligtas sa marahas at
mapanirang pangyayari.

Gayon man nakapagsalaysay at nakapagtala rin ng mahahalagang
ulat sina Antonio Pigafetta,2 Antonio de Morga,3 Miguel de Loarca,4 Fr. Juan
Plasencia,5 Fr. Francisco Colin,6 Francisco Combes,7 Fr. Jose Ma. Pavon,8
Jose Montero y Vidal,9 W. E. Retana,10 Fr. Gregorio Martinez at Fr. Mariano
Tingnan ang kaniyang Prime Viaggio Intorno al Mundo (salin sa Ingles ni James A.
Robertson) sa Blair & Robertson, IThe Philippine Islands, tomo 33-34. May salin din sa
Ingles si Lord Stanley na ipinalimbag ng Hakluyt Society, 1874.
3
Tingnan ang kanyang Succesos de las Islas Filipinas, panganay na limbag sa Mexico,
1609; salin sa Ingles ni Lord Stanley at ipinalimbag ng Hakluyt Society, 1868; palimbag
ni Jose Rizal, 1890; isa pa ring salin sa Ingles na matatagpuan sa Blair & Robertson, The
Philippine Islands, tomo 16; palimbag ni W. E. Retana, 1909.
4
Tingnan ang kaniyang Relacion de las Islas Filipinas, Blair and Robertson, op. cit,
tomo 5.
5
Mababasa ang kanyang Las Costumbres de los Tagalos, sa Blair and Robertson, op. cit.
tomo 7.
6
Basahin ang bahagi ng kanyang Labor evangelica na may kinaalaman sa ating paksa sa
Blair & Robertson, op.cit., tomo 40.
7
Ang mahahalagang bahagi ng kaniyang Historia de las Islas de Mindanao, Jolo y sus
Adjacentes ay mababasa sa Blair & Robertson, op. cit, tomo 40.
8
Ang kaniyang Las Antigua Leyendas de la Isla de Negros (1837-1839) ay hindi pa
nalilimbag; may sipi sa aklatan nina H. Otley Beyer, E. A. Manuel, at Jorge Vargas.
9
Tingnan ang kaniyang Historia General de Filipinas (Madrid, 1887) at Cuentos Filipinos
(Madrid, 1876).
10
Ilang sa kaniyang mga aklat na dapat tunghayan ay Archivo del Bibliofilo (5 tomo, 18951905); Supersticiones de los Indios (1894); El Indio Batangueo (ika-3 palimbag, 1888); at
Diccionario de Filipinismos 1921).
2
11
Martinez Cuadrado,11 Fr. Juan Villaverde,12 Fr. Jose Castao,13 at marami

pa. Lamang may isang malaking kakulangan ang kanilang ulathindi nila
ginamit ang katutubong wika sa pagtatala ng mga kahang-bayan lalung-lalo
na.

Nang dantaong ika-19 unti-unting namulat ang mga Filipino sa
kayamanan ng kanilang kabihasnan at paalamatan. Kahimat huli na sa
maraming dako, malaki at makahulugan ang nasagip ni Isabelo de los Reyes
sa kaniyang El Folklore Filipino (2 tomo, 1889-1890) na kinapapalooban
ng isang tulawit (epic; epiko) Ilokano, ang Lam-ang. Tumaliwas si I. de los
Reyes sa gawing Kastila na sulatin o itala ang alamat sa wikang Kastila,
palibhasay napag-alaman niya ang kahalagahan nito, marahil kay Ferdinand
Blumentritt14 na naging kasulatan niya. May ilang Filipino ang nagsitulong
sa kaniya sa pangangalap, kagaya nina Miguel Zaragoza, Mariano Ponce,
Pedro Serrano Laktaw, at Pio Mondragon, ngunit ang wikang ginamit ng
mga ito ay Kastila. Sina Pedro A. Paterno15 at Jose Rizal16 ay nagpamalas din
ng pagpapahalaga sa mga kaugalian at mga alamat at ng huli ang siyang
nakabanaag ng liwanag sa kahulugang makasaysayan na pag-aaral at
paghahambing ng mga kathang-bayan ng mga silanganin.17

Nausiyami palibhasa ang damdaming-bayan sa pananakop ng
mga Amerikano kung kayat napaugto ang panganalap ng mga Filipino.
Akda nila ang Coleccion de Refranes, Franses y Modismos Tagalos (1890).
Kasapi sa Orden de Predecadores; ang karamihan ng kanyang sinulat tungkol sa kalagayan
at kabihasnan ng mga taong-bulubundukin ng Luzon ay matatagpuan sa El Correo SinoAnnamita, kagaya ng Informe Sobre la Reduccion de los Infieles de Luzon, loc. cit., tomo
13 (1879), dahong 9-107. Kabilang din dito ag kaniyang The Ifugaos of Quiangan and
Vicinity, salin sa Ingles ni Dean C. Worcester, The Philippine Journal of Science, tomo 4,
A (Hulyo, 1909).
13
Tingnan ang kaniyang Breve Noticia acerca del Origen, Religion, Creencias y
Supersticiones de los Antiguos Indios de Bicol, sa Archivo del Bibliofilo Filipino ni W. F.
Retana, tomo 1.
14
Malaki ang utang na loob ng mga Filipino sa pantas na ito at kabilang na rito and kaniyang
Diccionario Mitologico de Filipinas na matatagpuan kay W. E. Retana, tomo 1.
15
Tingnan ang kaniyang nobelang Ninay (Madrid, 1885) na nababatay sa kaugaliang
Tagalog at ang La Antigua Civilizacion Tagalog (Madrid, 1887).
16
Ang kaniyang nobelang Noli me tangere at El filibusterismo ay napapalooban ng
maraming kaugalian at kapaniwalaang Tagalog; bukod dito sinulat niya ang Specimens
of Tagal Folklore, Trubners Record, Mayo 1889, Two Eastern Fables, Trubners Record,
Hulyo 1889, Mariang Makiling, La Solidaridad, Dis. 31, 1890.
17
Mababasa ito sa Two Eastern Fables, Trubners Record, Hulyo 1889.
11
12
12
Gayon man dapat banggitin ang pagsususmikap ni Carlos Ronquillo at

ilan niyang kapanahon.18 Dapat ding pahalagahan ang malaking naitulong
ng mga Amerikano sa pamamaraan at pangangalap na rin ng ibat ibang
kaalamang-bayan, hindi lamang sa looban ng mga binyagan, kundi pati na
rin ng sa mga tagabundok, tagabukid, at tagagubat. Kaya ang mga pag-aaral
at pagtatala sa panahon ng mga Amerikano ay maunlad at makahulugan.
Namumukod dito ang mga akda nina B. L. Maxfield at W. H. Millington,19
Frederick Starr, 20 Fletchner Gardner, 21 H. Otley Beyer, 22 Laura W. Benedict,
23
Fay-Cooper Cole,24 Mabel Cook Cole, 25 R. F. Barton,26 C. R. Moss27 Dean
S. Fansler,28 John Garvan,29 at marami pa. Mayroong ding ilang dayuhang
misyonero na mahalaga ang naiambag, kagaya nina Fr. Francis Lambrecht,30
Tinipon niya ang Kantahing Pulube, Palipas, at iba pa na matatagpuan sa dahon ng

Renacimiento Filipino (1910-1913). Si Sofronio G. Calderon ay isa ring mag-aalamat.
19
Tingnan ang kanilang Visayan Folk-tales, Journal of American Folklore, tomo 19 at 20.
20
Napalathala ang kaniyang Some Filipino Beliefs (London, 1908) at A Little Book of Filipino
Riddles (1909).
21
Sinulat niya ang Tagalog Folk-tales, Journal of American Folklore, tomo 20; Philipine
Folklore, (1941).
22
Ito na ang matatawag na ama? ng mga palaaral hinggil sa kabihasnang Filipino.
Sinulat niya ang Origin Myths Among the Mountain Peoples of the Philippine. The
Philippine Journal of Science, tomo 8, bilang 2 (Abril 1913) at tinipon niya at isinaayos
ang pinamalaking lagom ng kaalamang-bayan ng mga Filipino na pinamagatang Philippine
Folklore, Social Customs and Beliefs sa 20 tomo (tomo 1, Bisaya; tomo 2, Bisaya; tomo 3,
Bisaya; tomo 4, Bisaya at Bikol; tomo 5, Tagalog; tomo 6, Tagalog; tomo 7, Tagalog; tomo
8, Tagalog at Sambal; tomo 9, Kapampangan; tomo 10, Panggasinan at Iloko; tomo 11,
Iloko; tomo 12, Iloko, Ibanag, atbp.; tomo 13, Pangkalahatan at Bisaya; tomo 14, Bisaya at
Bikol; tomo 15, Iloko; tomo 16, Iloko at Bisaya; tomo 17, Bisaya at Bikol; tomo 18, Tagalog;
tomo 19, Tagalog; tomo 20, Tagalog). Ang kaniyang Philippine Ethnographic Series ay may
mahigit na 150 tomo.
23
Tingnan ang kaniyang Bagobo Myths, Journal of American Folklore, tomo 26, at
Bagobo Cermonial, Magic and Myth (1916).
24
Tingnan ang kaniyang Traditions of the Tinguian, a Study of Philippine Folklore (1915)
at A Study of Tinguian Folklore (1915).
25
Sinulat niya ang Philippine Folk Tales (1916).
26
Kabilang ni H. Otley Beyer, isa sa mga nagtatag sa pag-aaral ng kabihasnang Filipino.
Sinulat niya ang mga sumusunod: Ifugao Law (1919), Ifugao Economics (1922), The
Religion of the Ifugaos (1947), The Kalingas (1949), at The Mythology of the Ifugaos
(1955).
27
Tingnan ang kaniyang Nabalai Songs (1919), Nabalai Law and Ritual (1929), at
Kankanay Ceremonies (1920).
28
Ang pinakamahalagang akda niya ay ang Filipino Popular Tales (1921).
29
The Manobos of Mindanao (1929) ang pinakamalaking akda niya.
30
Ang pinakamahabang akda niya ay ang The Mayawyaw Ritual (1932-1941).
18
13
Fr. Alphonse Claerhoudt,31 at Fr. Morice Vanoverbergh.32 Utang ng bayang

Filipino sa kanilang matiyagang pagpupunyagi at kaalaman ang kapalaran at
kalaliman ng ating kabatiran sa ating katutubong kabihasnan at kagalingan
sa pagtitipon ng mga sangkap ng karunungang-bayan.

Dapat ding banggitin natin dito ang ilan sa ating mga kalahi na tila
naligaw ng landas o humiwalay sa karamihan dahil sa katutubong hilig
o dili kayay nalahiran ng mga palaaral na mga Amerikano. Sina Eulogio
B. Rodriguez,33 Gabriel A. Bernardo,34 Leopoldo Y. Yabes,35 Mariano
Manawis,36 Eugenio Ealdama,37 Timoteo Oracion,38 at Amador T. Daguio,39
ay makabuluhan din ang naiambag sa pag-aaral a pagtatala ng kaugalian,
laro, alamat, tulawit at kaalamang-bayan ng mga Filipino.

Yugto-yugto ang pag-aaral ng kaalamang-bayan. Ang mga
sumusunod ay kinikilala at nababatid ng mga dalub-aral: (a) pangangalap,
(b) pagsasaliksik at pagpapatunay, (c) pagtitipon at pag-uuri, at (d) pagaaral o paghahambing. Ang bawat yugtoy may kani-kanyang tuntunin na
mahirap maipaliwanag sa maikling panahon. Mapapansin na pagkatapos
lamang matipon ang lahat ng uri ng likhang-bayan at iba pang anyo ng
kaalamang-bayan saka lamang maaaring maihalayhay ang mga ulat at
mapaghahambing-hambing.
Lumabas ang kaniyang East Benguet Legends, sa The Little Apostle of Mountain
Province, tomo 7-9.
32
Mahaba ang talaan ng mga sinulat ng paring ito.
33
Ang kaniyang pag-aaral sa Isneg ay dapat banggitin (tingnan sa Publications of the
Catholic Anthropological Conference, tomo 3, bilang 1-4); Negritos of Eastern Luzon,
Anthropos, tomo 32 (1937), tomo 33 (1938); Songs in Lepanto Igorot, Anthropos,
tomo 14-15, 16-17, 18-19, 21, 23, 33, 41-44; at Tales in Lepanto-Igorot or Kankanay,
University of Manila Journal of East Asiatic Studies, tomo 1-2.
34
Sinulat niya ang The Development of Philippine Literature, The Historical Review,
tomo 5, bilang 1 (Marso 1933); nagturo din ng Philippine Folklore sa Philippine
Womens University.
35
Isa sa pinakamahusay niyang gawa ay ang SungkaPhilippine Variant of a Widely
Distributed Game, Philippine Social Science Review, tomo 9, bilang 1 (Marso 1937) at
ang A Critical and Annotated Bibliography of Indonesian and Other Malayan Folklore
(1923), na hindi pa nalilimbag.
36
Dalawa ang kaniyang sinulat na mahalaga: The Ilocano Epic, A Critical Study of the Life
of Lam-ang at A Brief Survey of Iloko Literature (1936).
37
Ang kaniyang mga sinulat hinggil sa kabuhayan ng mga magbubukid sa Nueva Ecija at
Cagayan ay matatagpuan sa Philippine Magazine mulang1933 hanggang 1941.
38
Tunghayan ang kaniyang The Monteses of Panay, Philippine Magazine, tomo 35.
39
Hinggil sa Magahat, mga taong-bundok sa timog ng pulong Negros ang kanyang pagaaral.
31
14

Gayon man, babanggitin ko ang pinakamahalaga sa mga tuntunin
sa pangangalap dahil sa ito ang simula at pinakamahalaga. Unang-una,
kinakailangang piliin at tiyakin ang isang pook na pangangalapan;l ikalawa,
itala ang kathang-bayan sa wika ng tagapook; ikatlo, sikaping maitalang
lahat na walang pinipili at itinatapon; ikaapat, usisain sa tagapagsalaysay
ang pinanggalingan, kinaringgan, o kinapulutan ng alamat, kuwento,
atbp.; ikalima, ipagtanong kung gaano kalaganap ang mga kathangbayang natipon; at ikaanim, pag-aralan ang kaugnayan at kahulugan ng
mga ulat sa kabuuang kabihasnan ng taong-bayan o ng palangan. Iyan
ang mahahalagang tuntunin na dapat isaalang-alang ng mangangalamat
sa pangangalap lamang. Ang ibang alituntunin ay nangangailangan ng
mahabang paliwanag, kayat di na natin tatalakayin.
Tunguhin ng Pag-aaral ng Kaalamang-bayan
Ang kaalamang-bayan ay isang sangay ng palatauhan (antropolohiya) na
ang layunin ay upang pag-aralan at malaman ang pinagmulan ng tao at
kasaysayan ng sangkatauhan at ang pag-unlad ng tao sa kabihasnan. Ang
pag-aaral ng kaalamang-bayan kung gayon ay nauugnay sa pagbuo ng
kaalamang ito, lalo na sa pagkakabatid sa paniniwala ng mga tao at kanilang
mga alamat. Sa pamamagitan ng pagsusuri sa ibat ibang kultura maaaring
maliwanagan ang pinagbuhatan ng lahi at naging kasalamuha nito sa
kanyang napakalawig na kasaysayan at kung paano nabuo ang kabihasnang
katutubo. At makapagbibigay-liwanag sa pinagmulan, pinagdaanan, at
kasalukuyang lakad at hilig ng panitikang sarili. Sa madaliang pangungusap,
ang sangay na ito ng palatauhan ay katatagpuan ng mga batayan ng ating
matandang kabihasnan at kasaysayan bago dumating ang mga Kastila sa
ating lupain at kaugnayan nito sa ibang lahi at kabihasnan, at mauunawaan
ang yaman ng sariling panitikang-pambayan, mga pagbabago at
pagkakaugtol nito, at pag-unlad ng mga bagong kaanyuan sa kalukuyang
panitikan.
Ang Kasalukuyang katayuan ng Pag-aaral
Ang damdaming Filipino ay matatagpuan sa ating panitikan, maging itoy
lutang (nasa bibig ng mga mamamayan) o nakasulat na. Magmula nang
sakupin tayo ng mga Amerikano, unti-unting nagiging sangkap ng ating
babasahin ang mga likhang-bayang iyan. Ngunit itoy isang maliit na
15
bahagdan lamang ng kayamanan ng panitikan ng sambayanang Pilipino.

Ang kalakhan ng kayamanan ay di pa natatala at napag-aaralan. Itoy
matatagpuan sa mga di-binyagan sa Luzon at Mindanaw, sa Mindoro at
Palawan, at sa iba pang pulo at ilang na pook. Ang kailangan ay maraming
kamay, upang bago malimutan ng mga mamamayan ang mga kathanbayang iyan ay maitala muna nang lubusan. Kamakailan lamang, halimbawa,
natuklasan namin sa Dabaw ang isang tulawit ng mga Bagobo. Ang kabuuan
ng epiko ay wala sa sa ulo ng iisang tao. Mayroon ding mahahabang tulawit
ang mga kapatid natin sa Lalawigang Bulubundukin na balang araw ay
hindi na natin maririnig dahil sa ating kapabayaan.

Ang ating mga pamantasan sa ibat ibang kursong iniaalay sa mga
kabataan hinggil sa panitikan. Lalong marami ang mga kurso tungkol sa
panitikang dayuhan ang matatagpuang nakalahad sa mga katalogo kaysa
panitikang sarili. Simula nang ibunsod ang pagtuturo ng wikang pambansa,
nagkaroon ang mga paaralan ng mga kurso tungkol sa panitikang Tagalog,
ngunit wala sa ibang pulungan. Nitong dakong huliy may mga ilang
pamantasan na nagbibigay na rin ng mga kurso hinggil sa pag-aaral ng
panitikang Filipino, at kamakailan lamang ang Pamantasan ng Pilipinas ay
lumikha ng isang kurso hinggil sa pag-aaral ng panitikang Iloko. May iilan
lamang pamantasan ang nagbibigay ng kurso sa paalamatan at kaalamangbayan ng mgaFilipino (Philippine Folklore).

Ang saligan ng panitikang Filipino ay nababatay sa ating sariling
kaugalian, damdamin, paniwala, at nauugitan ito ng ating kasaysayan, lahi,
kabihasnan at wika. Upang mawatasan ang saligang iyan ay kinakailangang
pag-ukulan natin ng pag-aaral ang ating kathang-bayan. Ang matataas na
paaralan at pamantasan ang siyang dapat manguna. Napag-alaman namin
na may ilang pamantasang nagbibigay ng digri na ang paksa ng tesis ng
estudyante ay hinggil sa paalamatan o kaalamang-bayan, ngunit wala
namang kurso tungkol sa sining na ito, ni pambungad na kurso hinggil sa
palatauhan (introductory course in anthropology). Dapat itong mapansin
ng pamahalaan.
Mga Katnig
Upang makatulong sa pagbuo ng isang damdaming makabayan at lalong
madama natin ang tunay na pagkailipino, kainakailangan nating pag-ukulan
16
ng pansin at pag-aaral ang ating kabihasnan muna. Isa sa mga hakbang

na dapat gawin ay ang pagtatatag ng isang kapisanan ng mag-aalamat o
mangangalamat, o dili kayay paglilikha ng isang sangay ng kabihasnang
sarili sa tangkilik ng pamahalaan. Ang bawat kolehiyo at pamantasan
ay dapat magkaroon ng kurso sa paalamatang Filipino bilang saligan sa
pag-aaral ng panitikang Filipino. Lamang, dahil sa itoy isang siyensiya o
sining, kinakailangang may kaalaman, kakayahan, at kasanayan ang mga
magbibigay ng kurso. Itoy isang sangay ng palatauhan (antropolohiya),
kayat kinakailangang bihasa ang magtuturo ng karunungang ito.
SALITALAAN
alituntunin procedural detail, by-rule.
ayag victory song (rec. In Noceda and Sanlucar: Vocabulario de la Lengua
Tagala (1704, 1860).
dalitcouplet, religious song or hymn.
dayawvictory song (rec. In Noceda and Sanlucar, op. Cit.).
igba ritual (see my A Lexicographic Study of Tayabas Tagalog, MS., 1954).
kaalamang-bayanfolklore.
karunungang-bayanfolk knowledge.
kathang-bayanfolk creation, folk literature.
katnigsuggestion, advice (in my work already cited).
lungbos divination song.
mag-aalamatantiquarian, collector of old things.
mangangalamatmythologist.
paalamatanmythology, myths and legends collectively.
pamatbatnarrative song (rec. In Noceda and Sanlucar, op. cit.).
palatauhananthropology (taken from G. E. Tolentino, Ang Wika at
Baybaying Tagalog, 1937).
panitikang-bayanpopular literature.
pangangalapthe act of collecting, gathering (see my work already cited).
pulangayethnic group (see my work already cited).
salitalaanvocabulary, wordlist.
tulawitlong narrative song, epic.
17
ANG PANUNUDYOT PAGPAPATAWA SA

PANULATANG TAGALOG1
Leonardo A. Dianzon
ywan ko kung akoy ginagaling o kung sinasama sa pangyayaring ang

panayam kong itoy napataon sa mga araw pa namang ito ng pag-akyat
hanggang langit ng halaga ng bigas at ng lahat ng pangunang kailangan
natin, panghalili o hindi man panghalili sa ating kinakain sa araw-araw.
Sapagkat sumulat at maghanda ng isang panayam na babasahin sa loob
ng isang oras na singkad ay nangangahulugan ng paggugugol ng maraming
araw na pag-iisip, pagdidili-dili at pagsusurit pagkakatnig-katnig ng mga
isipan, kuro at hinuha, tangi pa sa kailangang pagsaliksik ng mga dapat
halimbawain sa mga sinulat ng mga tanyag sa panitikang tagalog, lalo na
sa paksang tatahakin ko ngayon, na dili ibat Ang Panunudyo, Panunuya,
Pagbibirot Pagpapatawa sa Panulatang Tagalog.
Ginagaling o Sinasama?
Inuulit kong hindi ko malaman kung akoy ginagaling o sinasama, sapagkat
paanong makapag-iisip na mabuti, paanong makabubuo ng maiinam at
mga di-karaniwang kuro ni makababalangkas ng mga tumpak at kahangahangang hinuha kung walang nakapupuno sa iyong ulo kundi ang kung
paanong makasusunod ka sa pataas nang pataas na lipad ng halaga ng
bigas, lalo pat kung makapa mong limas na pala ang iyong palabigasan?
Anong mahalagang kuro, anong magandat hinog na bunga ng isipan ang
mahihintay na mapitas sa isang ulong hungkag sa malabis na pag-aalaala
sa sikmurang walang laman o bukas makalaway wala nang mailalaman?
Nariyan ang dahilan kung kaya nasabi ko sa unahang akoy sinasama. Sa
kabilang dakoy masasabi rin namang akoy ginagaling, sapagkat kung
dahil nga sa pakikipagpaligsahan sa malungkot na isiping likha ng malaeroplanong lipad ng halaga ng bigas, na hindi natin abot-abutan, ay hindi
ako makapaghandog sa inyo ng isang kasiya-siyang panayam, anikoy
may masasangkalan na akong pagtatadtaran ng kung ano-anong dahilan,
Panayam na binasa ng may-akda noong 20 Hulyo 1944 sa Bulwagan ng Paaralang Normal sa Maynila, sa pamamahala ng Surian ng Wikang Pambansa.
1
18
at sa gayon, kung baga sa isang nasasakdal sa harap ng hukuman ay may

pampagaan na ng kasalanang nagawa, at baka pa sakaling mapawalangsalang lubos. Sa anot ano man, naririto na rin lamang ako sa harap ng
dakilang hukumang ito ng mga pantas-wika, na, tabi sa di gayon, ay
maraming pihikan at nagkakaiba-iba ng panlasa at pangmalas, na anupat
ang maputi sa isay maitim sa iba, hanggang sa pagkakabisalay may
naghahanap pa ng tatlong paa sa pusa, ang wika nga ng mga Kastila, o
nagpipilit na maging apat na sulok ang guhit na pabilog, yamang narito na
rin nga lamang ako sa harap ng di-mahapayang-gatang na hukumang ito ay
tutularan ko ang belyakong sumasali sa larong dupluhan sa pagsasabi ng
ganito:
Naririto na po sa mahal mong harap
ang pinakahuling kawal ng panulat;
sa ihahain koy walang malalasap
kundi asim lamang, anghang, pakla, alat.
Kung bakit pinili ang paksang ito

Mga kapatid sa wika: ang paksang napili ko upang siyang himaymayin sa
panayam na ito, kung baga sa ulam, ay niluto ng maraming kusinero, at mga
kusinerong batikan, palibhasay pawang taga-Surian ng Wikang Pambansa.
Ibig kong sabihiy sila ang nangag-udyok sa akin upang ang paksang ito ang
sulatin kot basahin ngayon. At sinang-ayunan ko naman ang mungkahi,
sapagkat kung hindi ako nakalilimot ay wala pa yata hangga ngayon, sa
dinami-rami ng mga bumigkas na ng panayam sa ilalim ng pamamanihala
ng Surian ng Wikang Pambansa, na tumutukoy nang tahasan sa uri ng
panulatang Tagalog na nauukol sa panunudyo, panunuya, pagbibiro at
pagpapatawahindi lamang ngayong itoy sumasailalim ng kapangyarihan
ng isang taong anang ilang nalulugod sa kaniya ay diktador ng wikang
pambansa, ngunit sa ganang akin na hindi nalulugod sa kaniya ay isang
dalubhasa, at higit sa dalubhasa ay isang pantas at higit pa sa pantas ay isang
paham sa Wikang sarili, na ang kadalubhasaan, kapantasan at kapahaman
ay parang lastikong saan mo man batakin sa panitikang Tagalog ay hindi
mo masusubukan, na dili ibat si LOPE K. SANTOS, hindi lamang ngayon,
inuulit ko, kundi noon pa mang pinamamatnugutan ng Surian ng Wikang
Pambansa ni JAIME C. DE VEYRA, kilalang manunulat sa Kastila at masiglang
palaaral at tagapagmalasakit ng wikang Tagalog. Iyan ang pangunang sanhi
19
kung bakit ang paksang ito ang aking napili, sapagkat naniniwala akong ang
uring iyan sa panitikan natin ay makapagpapatingkad at ikatatampok ng
wikang sarili sa piling ng mga ibang wika sa daigdig.
May manunulat ba tayong mapanudyot mapagpatawa?
Ngayon ay itanong natin: Mayroon ba tayong mga manunulat na
mapanudyo? Mayroon bang mapanuya? May mapagbirot mapagpatawa?
Ang sagot ay tiyak na mayroon. Sapul pa kay Balagtas, kay Plaridel at
kay Rizal, ang uri ng ganiyang panitikan ay kilala na natin. Si Balagtas,
bagaman siyay bantog sa pagkamakata ng damdamin at ng puso, tangi pa
sa pagkamakatang pilosopo ay may mangilan-ngilan ding tulang masaya
at mapagpatawa. Si Marcelo H. del Pilar ay di lamang sumulat ng mga
tulang katatawanan at palabiro o mapanukso, kundi lalot higit siyang
napatangi sa pagiging manunulat na mapanudyo (satira) at mapanuya
(ironya o sarkasmo). Itoy pinatutunayan ng pantas na Alemang si Herr
Langerbruch, na nagsabing si M. H. del Pilar ay nag-aangkin ng lakas at
malabis na katalinuhan sa panunudyo. Ang ating dakilang bayaning si Rizal
ay hindi rin huli kay Plaridel sa pagsulat ng mga akdang puno ng matutulis
at maaanghang na pangungusap o pananalita. Ang kaniyang walang
kamatayang Noli me tangere at El filibusterismo ay puno ng mahahayap
na pasaring at parunggit sa mga pinuno ng pamahalaan at ng simbahan
at sa mga taong ang kaugalian at gawain ay nakapipinsalat nakasisira sa
katutubong damdamin ng mga Filipino. Sa panunuya (ironya o sarkasmo)
at panunudyo (satira) ay isa siyang gurong katulad ni Plaridel. Hindi ko
kaliligtaan, sa dakong huli, na hindi banggitin sa panayam na ito ang ilang
mahahalagat kahanga-hangang akda ng dalawang bayaning ito ng ating
kalayaan, gayundin ang mga katatawanang tula ng dakilang makata ng
Panginay na si Francisco Balagtas.
Ang pamumulaklak ng uring ito ng panitikan
Ang masasabing pamumulaklak ng uring panunudyo, panunuya pagbibirot
pagpapatawa o masaya sa panitikang Tagalog ay namalas nang panahon
ng mga Valeriano Hernandez Pea, Patricio Mariano, Lope K. Santos,
Godofredo B. Herrera, Carlos Ronquillo, Diego Moxica at iba pa, na pinapagibayot pinapaging hinog na bunga ng sumusunod na kapanahunan ng mga
Rosauro Almario, Julian C. Balmaseda, Iigo Ed. Regalado, Benigno R. Ramos,
20
Jose Corazon de Jesus, Florentino Collantes at iba pa. Sa pamamagitan

ng mga dahon ng mga pahayagan, ng mga lingguhan at buwanan, gaya ng
Muling Pagsilang, Ang Mithi, Taliba, Watawat, Pagkakaisa, Ang Bansa,
Pagkakaisa ng Bayan, Renacimiento Filipino, Bayang Pilipino, Lipang
Kalabaw, Telembang at iba pang marami, ang panulat ng mga mapagbirot
mapagpatawa, mapanudyot mapanuyang manunulat na kababanggit ko
pa lamang ay itinagis at inihasa nang buong hayap na wala man munti
man pag-aalinlangang masasabing siyang naging masarap na hain sa mga
tudling ng mga pahayagan at siyang una-unang hinahanap ng mga sabik na
mata ng mga mambabasa bago ang mga pang-araw-araw na balita o ang
mga pangulong tudling at iba pang babasahing nakalathala.
Ang tudyuhan at tuyaan, ang biruan at pagpapatawa, ay may
sadyang dulang sa bawat pahayagang pang-araw-araw o lingguhan. Kung
minsay nagsasa-Alipatot Bulalakaw; kung minsan namay nagsasa-Batobato sa Langit; kung minsan pay nagiging-Biro-biro Kung Sanlan, kapag
nais na gumamit ng mahahayap na mga pasaring o maaanghang na tuligsa
sa loob ng uri ng panunudyo o panunuya; at kung ibig namang magbiro,
magpatawa, manukso o magmasaya ay nagsasa-Buhay Maynila, nagsasaBuhay Lalawigan, nagsasa-Butlig ng Panahon. Anupat nang mga araw
na yaon, araw ng kasiglahan at kaningningan ng panulatang Tagalog,
araw ng pagpapalaki ng puso at pagpapataba ng diwa, ang mga kabig ng
sariling wikay parang mga kawal ng isang hukbo na nagsisihandang lagi
sa pakikilaban at bawat isay umiisip ng mga bagot bagong kaparaanan sa
ikatatanghal sa panitikan, sa ipangingibabaw sa mga kapuwa manunulat
at sa ikadadakila ng wikang sarili. Kayat maging sa larangan ng tulaan,
maging sa tanghalan ng tuluyan, sa pagsulat ng mga nobela o mumunting
kasaysayan at lalot higit sa pagsulat ng mga tudyuhan, tuligsaan, biruan
at katatawanan, ang matatandang pares nang panahong yaon ay naging
masusugid at nangag-uunahan sa pagpapalabas ng itinago at parang
mga komedyante sa moro-morong nagsisikaransa sa mga tudling ng
pahayagan, at walang bigong kilos na di may ulos at taga, may tagang
galing sa araw at galing sa lubugan at may salag na paurong-sulong. At
ang lahat nang iyanmaniwala kayo, mga bagong-sapong makabago,
gayundin kayong mga bagong hulmang materyalistaang lahat nang
iyang pagsasakit at pagpapakasakit ay ginawa ng tinatawag ngayong
matatandang pares na gratis et amore, walang gantimpala ni salamat,
kundi mahanga pay silang mga nagpagod, nagpuyat at nagasgas ang isip
21
at talino, ay siyang nagpapasalamat sa Patnugot ng pahayagang pangaraw-araw o lingguhang pinaglalathalaan ng kanilang mga akda. Ang lahat
noon, nang panahong yaong hindi na magbabalik, ay ginagawat sinisikap
ng masisiglang kampon ng panitikang Tagalog nang, ang wika ngay por
amor al arte at wala bahagya mang pag-iimbot na maabutan dahil sa
kanilang sinulat.
Hindi hiram o gaya ang uring ito ng panitikan
Ang uring panunudyo, panunuya, pagbibirot pagpapatawa sa panitikan
ng wikang sarili ay hindi masasabing hiram o gaya sa panitikang banyaga.
Bago pa ituro sa mga paaralang itinatag dito sa Filipinas ng mga Kastila
ang kanilang Balarila o Gramatica Castellana, gayon din ang Retorika at
Poetika, ang ating mga kanuno-nunuan ay nakatatalos na, gumagamit
at nagsasalita ng mga pampatawa o pambirot panunudyo, gayundin ng
matutulis at maaanghang na panunudyo at panunuya. Ang mga kuwentong
naglalarawan ng buhay ni Suwan, ang mga sinasabing salita o katwirang
pagutsinanggo, ang mga katwirang kay Gusting Bibas at ibat iba pang
naririnig noong araw sa ating matatanda, ngunit ngayoy bihirang bihira
nang marinig, ay pawang katunayang nagpapakilala na ang panunudyot
panunuya, ang pagbibirot pagpapatawa sa ating panulatan at sa mga
umpok-umpukan o pagtitipon-tipon, ay katutubot likas sa mulat mula pa
sa Katagalugan, at gayundin, marahil, sa ibat ibang dako ng Sangkapuluang
hindi Tagalog. At lalo pang tumitibay ang hinuhang ito kung sasayurin natin
ang katotohanang ang ganyang mga kuwentong sa-Suwan at sa gutsinanggo
ay lalong natitisod sa malalayong nayon, sa mga labas ng kabayanan, sa mga
bukid, kaparangan at kabundukan, doon sa mga pook na malayo sa liwanag
ng kabihasnan at ang mga nagsisitahan, ay di man lang nakatuntong ng
paaralan, ni walang aklat na binabasa kundi ang sa kalikasan, ang lupang
inaararo, ang gubat na nilalawag, ang bundok na kinakaingin o tinatamnan
ng ibat ibang halaman, ang malalaking punong-kahoy na sinisilungan at
ang araw, ang buwan at mga hanging kasala-salamuhat katu-katulong sa
kanilang paggawat pagkita ng ikabubuhay.
Sa bibig ng mga taong yaong kung tawagin natiy mangmang at
hangal madalas na marinig ang mga makasakit-tiyang kuwento o buhay
ni Suwan, mga kuwentong hindi sasalang pinagmana-manahan sapul sa
kanilang kanuno-nunuan at nagkasalin-saling parang mga butil na ginto
22
hanggang sa mga araw na ito. Itanong mo sa kanila kung saang aklat nabasa
ang gayong mga sa-Suwan at sagot-sinanggong kuwentot salawikain, gaya
rin naman ng mga bugtong at dalit, at walang isasagot sa iyo kundi yaoy
narinig nila sa kanilang ama o sa kanilang nuno, at ang mga ito namay wala
ring sasabihin kundi yaoy isinaysay o narinig nila sa kani-kanila ring ama o
nunong pawang nagsiyao na.
Ang buhay at mga kuwento ni Suwan
Ang buhay ni Suwan ay laganap at siya na lamang nagiging libangan sa
mga umpok-umpukan sa lahat ng dako, at siyang pinagkakatuwaan, kapag
isinasaysay ng mga matatandain, na karaniwang mga may kagulangan na.
Gaya nito, halimbawa:
Si Suwan umano nang bata pa ay pinagsabihan ng kaniyang ina ng
ganito: Suwan, akoy aalis, at ang bilin ko sa iyoy maglinis kang mabuti sa
bahay. Ayokong maratnang may sukal diyan at dumi. Ibig koy malinis na
malinis.
Pagkaalis ng ina ay sinimulan ni Suwan ang totohanang paglilinis.
Lahat ng makitang nakakalat sa bahay ay inihagis sa bintana, ang mga
tampipi, baul, kalan, sandok, pinggan, mangkok, tapayan, inuminan
at lahat-lahat na ng matagpuan sa bahay. Nang dumating ang ina ay
naratnang malinis na malinis ang buong kabahayan, pati na kusinaan at
batalan. Nagtaka nang gayon na lamang at buong galit na hinarap ang anak
na si Suwan:
Bakit mo ipinanaog na lahat ang mga kasangkapan sa bahay na
nagkabasag tuloy?
E hindi po ba ang bilin ninyoy linisin kong mabuti ang bahay at
ayaw kayong may maratnang sukal na ano man? Kaya hayan po, wala nang
sukal at malinis na malinis.
*
* *
Minsan pa ring si Suwan ay pinagsaing. Datapwat matapos isalang
sa kalan at gatungan ay nalimutan namang lagyan ng tuntong ang palayok.
Nang malabasan ng ina ay pinagsabihan si Suwan:
23
Hoy, tuntungan mo ang palayok.

Opoang matuling sagot, at dagling niyapakan ang palayok, na
lumusot sa kalan at nagkadurog-durog.
Ang galit ng ina ay gayon na lamang.
Walanghiyaang sabiBakit mo niyapakan ang palayok?
Tingnan mot nagkadurog-durog at natapon tuloy ang bigas na niluluto?
E hindi po ba ang utos ninyoy tuntungan ko ang palayok? Kayo
ang may kasalanan niyan kung nagkadurug-durog man.
Salbahe, tarantadoanang inaang ibig kong sabihin ng
tuntungan ay lagyan ng tuntong ang palayok; hindi tuntungan ng paa o
yapakan.
*
Ngunit minsan ay naglatag ng banig ang ina ni Suwan upang

pagbilaran ng palay sa kanilang looban. Sapagkat malakas ang hangin at sa
tuwing ilalatag ang banig ay inilululon o inaangat, tinawag ng ina ni Suwan
at pinagsabihang:
Suwan, tuntungan mo nga ang kabilang dulo ng banig na ito
upang huwag iangat ng hangin!
Opoang sagot, at patakbong nagtungo sa bahay. Namangha
ang ina at inalihan na naman ng galit.
Saan ka paparoon ay pinatutuntungan ko sa iyo itong banig?
Sandali po lamang inang; ngayon din poy babalik akoat patakbo
rin nga namang bumalik taglay ang tuntong na kinuha sa kanilang bahay, at
di man pinansin ang pagmumura ng ina na ipinatong ang tuntong sa dulo
ng banig. Ngunit sa dahilang maliit at magaan ang tuntong at napakalakas
ng hangin, ang banig ay naaangat din.
Tinamaan ka ng kulogang galt na galt na mura ng ina
tinawag kita upang tuntungan mo iyang dulo ng banig at ang ginawa moy
kinuha ang tuntong sa bahay upang siyang idagan diyan. Talaga bang
napakatarantado ka na?
Hindi po inang; hindi ko lamang nalilimot ang utos mong
tuntungan ko ang palayok, na ang ibig mo palang sabihin ay lagyan ko ng
tuntong at hindi yapakan. Kaya naman ngayong pinatutuntungan mo sa
24
akin ang banig ay tuntong muna ang kinuha ko upang siyang idagan.
Mga katawa-tawang pag-alo sa bata
Daan-daan at libo-libong may ganiyang uring katuwirang Suwan o
buhay-Suwan ang nagpapalipat-lipat sa dila ng ating bayan, at masasabing
diyan nagsimula ang katutubong pagkamapagpatawat mapagbiro ng ating
mga manunulat sapul pa nang panahon ng mga Huseng Sisiw at Francisco
Balagtas. Datapwat hindi lamang ito. Tayong mga Filipinoy sadyang may
katutubong hilig at talino sa mga salitat isipang may uring panunudyo
o panunuya, pagbibiro o pagpapatawat panunukso. Buhat sa ating
kamusmusan, sa pakikipaglaro sa kapuwa bata o kung nakakatagpo ng
ibang batang hindi kakilala o tagaibang pook, karaniwan nang pumupulas
sa ating bibig ang mga salitang mapanukso o mapagbiro na nakatatawa
kundi man nakapagpapanting ng tainga. Halimbaway:
Bata . . . bata
Pantay lupa
Asawa ng Palaka
Karaniwan namang ang ganitong tukso ay sinasagot ng taga-ibang

dakong bata, paglait na humaharang sa bumiro sa kaniya at sinasabakan ng
ganitong tula rin:
Putak-putak
Batang duwag
Matapang kat
Nasa pugad
Iyan at marami pang mga tuksong-bata ang mababanggit natin,

mga panunuksot pagbibirong naglalahad ng likas na pagkamahiligin ng
Filipino sa ganitong uri ng panitikan.
Hanggang sa pagpapatulog ng sanggol ay katatawanan din ang
madalas awitin ng nagpapatulog, maging itoy ina, yaya o alila sa bahay.
Karaniwan nang marinig natin ang ganito:
Meme, meme na, malikot na bata
25
Ang nanay moy buntis, ang tatay moy wala,

Kung ikawy matulog para kang mantika
At kung magisig ka ay para kang guya.
Kung minsan, ay ganito naman ang inaawit sa paghehele sa batang

pinatutulog:
Meme na ang batang munti,
Isisilid ka sa gusi,
at pagdaraan ng parey
ipapalit ng salapi.
Meme na ang batang sanggol
Isisilid ka sa bumbong
at pagdaraan ng patron
Ipapalit ng bagoong.
Panunudyo sa dalaga at binata

Datapwat hindi lamang diyan nauulat ang pagkamasayat mapagpatawa ng
mga Filipino. Sa alin mang pagkakataon, sa ano mang gawain o hanapbuhay,
sa kasuotan o mga moda sa pananamit, ang pagbibirot panunukso, na
ang kadalasay hindi na nga biro ni tukso kundi isa ang tudyo o tuya sa
pinag-uukulan, ay may mga katapat at kakapit na tulang naging palasak
nat pangkaraniwan ngayon sa bibig ng bayan.
Upang tudyuin ang isang tinderang masungit o tuso na ayaw
magpapautang sa isang mamimili ay may ganitong tulang kinakanta pa:
Sitsiritsit, alibambang
puto-seko sa tindahan,
Kung ayaw kang magpautang
uubusin ka ng langgam.
Hagkis naman sa mga sumasama sa pamamalakaya o pangingisda

na ang hangad ay hindi lamang ang makaparti sa huli, kundi upang
magpasarap-pagkain at makapag-uwi ng isda sa kanilang bahay ay may
isang tugmang ganito ang sabi:
26
Doon po sa aming nayon ng Balsahan,

upisyo ng taoy sumama sa taksay,
ang dalang sandata kaserolat pinggan,
palaot-pagilid, hustong kasangkapan.
Panudyo at biro sa mga babae noong una na mapagsunod sa bagong

moda ng damit ay may isang kantahing ang ilang tugma ay nagsasaad ng
ganito:
At lalong-lalo na tayo pong Tagalog,
palalong tutoo, sa uso nasunod,
sa galing-galing at tabas na bombachos
maris sa pestaas na pistong puputok.
At gayon din naman para sa kanila
babaing nasunod sa nasabing moda
Kung silay magtabas ng kanilang saya
palabis sa likod ay halos sangbara.
Saka tatabasin ng korteng mainam
Abot hanggang puson haba ng katawan,
manggang de perdida na sadya ng luwang
anakiy pamaypay ng mais-inihaw.
Kung silay lumakad at gumiray-giray
pag-inog ng puwit anakiy gilingan,
ang sadyang de kolay panglinis ng daan
isip mo ay pukot ng taga-Bulakan

Datapwat ang lalong mainam na panunudyot pambiro ay ang

nauukol sa mga nagsisidalo sa mga pistahan o kainan, gaya ng kapistahan ng
bayan, pabinyag, kasal, parangal at iba pang may salo-salong inihahanda,
mga nagsisidalong hindi naman sadyang inaanyayahan kundi ang wika
ngay mga kolado at nakikibuntot-buntot sa mga inaanyayahan. Ganito ang
panunudyo sa kanila:

Aba estandarte
ng kutsarat sandok,
aba estandarte
27
ng pinggat palayok,
tigilan lang ninyo
ang higop sa mangkok
alang-alang lamang
sa nilagang manok.
Alabado sea
santisimong kanin,
bendita tu eres
anong ulam natin?
Nilaga pong manok,
piniritong sisiw,
may alak sa boteng
ating iinumin.
Hindi lamang ngayon, o sa lalong maliwanag na pagsasabiy hindi

lamang nang matatag dito ang pamahalaang Amerikano, nang humalili,
pagkatapos, ang Malasariling Pamahalaan at ngayong matatag ang ating
Republika pinag-uusig at ipinagbabawal ang paggamit ng mga takalang
walang tatak ng Pamahalaan, kundi noon pa mang panahon ng Kastila,
at sa mga pag-uusig at pagbabawal na ginagawa nooy may panukso ring
tulang ibinagay na ipinatutungkol sa mga nagsisigamit ng takalang walang
selyo o tatak ng pamahalaan. Ganito ang turing:

Ale, ale, dala rine

ang bigas mong kire-kire,

ang gatang mong walang silbe,

babasagin ng tininte.
Mama, mama, dala rito

ang bigas mong de-numero,

ang gatang mong walang selyo

Babasagin ng kuwadrilyero.

Sa dalagat binata ay may mga patungkol din naman na kundi man
taga ay walang sala namang iwa. Itoy hagkis sa dalagang pangit at mayabang.
Gayundin naman sa mga binatang mahangin at mapagsamantala. Isat isay
biro at tukso na maaari rin namang magkauring maanghang na parunggit o
tudyo. Pakinggan natin ang ilang tugmang tungkol sa babae:
28

Ang huni ng pirituwid
sa itaas ng kalumpit,
pag ang dalaga ay pangit,
baguntaoy nabubwisit.

At ang huni ng kilyawan
sa itaas ng kawayan,
pag ang dalagay mayabang,
baguntaoy nasusuklam.
At parang sagot naman dito ay dinggin ninyo ang dalawang tugmang

hagkis sa binata:

Nagkakatotoo ang huni ng gansa

mga baguntaoy tantong walang hiya,

uupo sa papag, sasali-salita,

hitso ng dalaga, siyang nginanganga.

Nagkakatotoo ang huni ng lawin,

ang binatay tantong mga sinungaling,

dudukot sa bulsay walang dudukutin,

paglabas ng kamay ang laman ay hangin.
May mga tudyo rin namang katawa-tawa na iniuukol sa mga babaeng

hindi marunong maglinis ng katawan, na kung mamasdan moy malinis sa
labas, makinis ang gayak, maputing-maputi sa pulbos ang mukha at batok,
may kolorete pat pampapula ng labi at nguso, ngunit nangangapal sa libag
ang loob ng katawan. Ang mga tudyong itong nakapagpapasakit ng tiyan
ay nagiging isang aral, isang tapik sa balikat at paalaala sa mga ganyang uri
ng babae. Narito ang tugmang iniuukol sa kanila:

May isang babaeng

naligo sa ilog,
tatlong kaskong bato
ang dalang panghilod,
nagkabiyak-biyak,
nagkadurog-durog,
29
hindi pa naalis
ang libag sa batok.
Saka ito pa, na patungkol naman sa babaing parang lalaki o binalaki:

May isang babaeng

umakyat sa bunga,
nalaglag ang tapis,
lumitaw ang letra,
kung dedeletrahin
se-o-ko, se-a-ka
kung poprununsyahin
Biskotso de Kanya.

Nagpapakilalang ang sumulat o kumatha ng huling tulang ito ay
sanay na magbigay ng dalawang kahulugan sa pananagalog, isang may kato
sa katawan o may kulukoy ang ulo na pagsulat ay may tinutukoy o ibig
sabihing hindi tiyakang sinasabi at sadyang ipinauubaya sa makababasa
ang ibig na ipakahulugan. Ang ganiyang uri ng panunudyo o pagbibirot
pagpapatawa ay lubhang marami sa panitikang Tagalog, lalo na sa mga
manunulat ngayon.
Pampatawang kayabangan
Sa mga tulang kayabangang pampatawa, mga tulang masagwat hindi
mangyayari, ngunit naglalarawan ng kayamanan ng isip at di karaniwang
katalinuhan ng may-akda ay may maipagpaparangalan din tayong katulad
ng kayabangan ng mga kuwentistang Kastila, lalong-lalo na ang mga
Quevedo at ang mga maykatha ng mga kuwentong baturro.
Narito ang isa sa mga tulang may gayong uri:

Doon po sa aming maliit na bayan,

nagpatay ng hayop niknik ang pangalan
ang taba po nitoy aking pinalusaw,
humigit-kumulang sa pitong tapayan.
30
Ang buto po nitoy aking pinakorte

ipinagawa kong tatlong taburete,
Ang uupo ditoy babaet lalaki,
tinyenteng pasadot kapitang babae.

Hindi ba nakatatawang kayabangan iyan? Alam ng lahat na ang
niknik ay isang hayop na napakaliit, gaya ng pulgas, ng hanip, tuma at iba
pa, gayon may makukunan ng pitong tapayang taba at ang butokung
may buto ngaay magagawang tatlong taburete. Datapwat nariyan sa
kasagwaang iyan, sa kayabangang iyan ang ipinagiging katawa-tawa at
kahala-halakhak.

Ang uring ito ng pagpapatawa sa panitikang Tagalog ay naging
palasak na rin at pinauunlad ng ating mga manunulat sapul nang mga
dalawampu o tatlumpung taon nang nakararaan o buhat nang lumaganap
ang hilig sa pagbabasa ng mga pahayagang Tagalog. Hindi lamang sa mga
patulang akda kundi sa mga tuluyan at sa pamamagitan ng mga palagiang
pitak sa mga pahayagan ay natunghayan natin ang mga kahanga-hangat
makasakit-tiyang akda ng gayon at ganitong manunulat, ng mga L.K. Santos,
mga Mariano, mga I.E. Regalado, mga J.C. Balmaseda, mga Ronquillo, mga
Herrera at lubha pang maraming hindi ko na magunita. Sa uring ito ng
babasahin ay mababanggit ang ilang gaya ng sumusunod:

Dalawang abogadong walang usapin ang nagkasalubong sa tapat
ng Katedral sa loob ng Maynila. Isay may salamin, ang isay wala. Ang
unay nagsabi, bilang pagpaparangalan ng kagalingan ng kaniyang salamin.

Tingnan mo, tsiko, ang langgam na gumagapang doon sa
kampana, at hanggang ditoy natatanaw ko.

Pinakatingnan-tingnan ng kausap, ngunit hindi nito makita. Kayat
sumagot ng ganito:

Tsiko, tinalo mo ako sa liwanag ng iyong salamin. Hindi ko nga
matanaw ang langgam na itinuturo mo sa kampana, ngunit naririnig mo ba
naman, gaya ng pagkarinig ko, ang lagapak ng mga paa ng langgam sa tanso
ng kampana?
31
Isa namang hindi mahapayang-gatang sa kayabangan ang nagsabi sa isang

kaibigang nasalubong ng ganito:

Hoy katoto, doon sa amin ay may isang talyase na sa buong buhay
mo, marahil, ay wala ka pang nakikitang kasinlaki.

At gaano ba kalaki?

Ba! Hindi magkasiya sa silong ng bahay namin.

Ganoon lang palapakli ng pinahahangang kausapSa amin ay
mayroon namang alimango na kung iluluto ay hindi magkakasiya sa iyong
talyase.
At narito ang isa pang pampatawang kayabangan:

Dalawang metisong kapuwa umano nakapaglibot na sa iba pang
lupain ang nagkita sa isang restoran.

Tsikoanang isaMasaya sa Alemanya at maraming bagay
doong wala rito sa Filipinas. Dooy may isang aparato, na kung ipasok mo
ang isang bakang buhay, paglabas ay tosino na.

Gayon lamang pala!sagot ng kausapPues, sa Awstralya ay
may isang makinang pag ipinasok mo ang isang arobang tosino, paglabas
ay isa nang bakang buhay.

Hindi ba iyan ay pataasan ng bulabok sa kayabangan?

Sa dako ng ganyang uri ng pagpapatawa ay makasusulat tayo ng
daan-dang dahon ng isang aklat. Iyan ang uring katapat ng ating mga
sinasabing kuwentong sagutsinanggo at sa-Gusting Bibas at sa Suwan.
Nakahahangang panunudyo
Datapwat hindi lahat ay payak na pagpapatawa o pagbibiro na lamang.
Mayroon tayong mga tunay o lantay na panudyo o panuya, na hindi tawa o
halakhak ang karaniwang ibinubunga o iniaanak, kundi pag-iisip, paghanga,
pagkamangha o pagkatanga. At itoy sa dahilang ang mga sinasabi o iniuulat
ay may latak na nakatago, may ikinukubli sa ilalim, na kaya lamang matarok
o mapag-alaman ay pagkatapos na nilay-nilayin o isip-isiping mabuti. Kung
panunudyo, ang ayos at hawig ng mga salitang ginagamit ay may halong
32
anghang, pait o pakla at iniuukol sa paghagkis sa mga pagpapakalabis o

pagmamasagwa sa gawa o sa salita. Kung panunuya, bukod sa masakit
na pasaring ay nasusulat sa isang ayos na tiwali o pabaligtad sa talagang
ibig na sabihin o tukuyin at nagiging isa nang tunay na pagkutya kung ang
panunuyay napakasakit, ibayo ang tingkad at isa nang tunay na paghamak
sa ping-uukulan.

Sa mga matatandang tula ay may mababanggit tayong isng huwaran
ng nakapagpapatigagal na panunudyo, na gaya nito:

May isang batsilyer na sakdal ng alam,

nagmula sa klase, uuwi ng bahay
sa isang bangkero siyay nakisakay
ang talagat nasay magpapahingalay.
Pagtugpa sa bangka, binuksan ang libro

at saka tinanong ang pobreng bangkero:
magmula sa langit hanggang sa impyerno
turan mo kung ilan ang signos ng tao.
Sagot na bangkeroy di ako bihasa,

ni hindi napasok ako sa eskuwela,
laman ng bangka ko ang aking materia
dulo ng tikin ko ang siya kong pluma.
Sinusulatan koy buong kailugan,

silbing margareja sa taong upahan
magmula sa laot sagad hanggang pampang
turan mo sa akin ang kampay ng sagwan.
Sagot ng batsilyer: Ikaw ay pangahas,

Sa isang gaya koy palalong mangusap,
Sa iuutos koy gawin mo nang agad,
hayo nat dakpin mo ang alon sa dagat.
Sagot ng batsilyer: Ikaw ay pangahas

sa isang gaya koy palalong mangusap,
Sa iuutos koy gawin mo nang agad,
33
hayo nat dakpin mo ang alon sa dagat.
Sagot ng bangkeroy Batsilyer na bunyi

aking sasagutin iyong talumpati:
Hayot ang buhangiy lubiring madali,
sa darakping aloy siyang itatali.
Ang abang batsilyer di na nakakibo,

kinagat na lamang dulong hintuturo:
Magmula na ngayoy di ako bibiro,
Sayang ang dunong kong hindi naitago.

Tinangka ng batsilyer na tudyuhin ang isang walang muwang na
bangkero, ngunit ang nangyariy siyang may pinag-aralan at may malabis
na kaalaman ang natudyo; at ang nakatudyo pa naman ay isang wala. Itoy
isang magandang aral sa lahat ng ibig magpasikat o magparangalan ng
angking karunungan, at ibig maglako ng kagalingang dapat lamang ipili ng
tumpak na pagkakataon upang upang ilabas at gamitin. Ang katulad niyay
nag-umang ng bitag ngunit siya rin ang nahuli. Nagpain ng butas, at siya rin
ang nasilat.
Matalinong panunudyo
Sa mga pangkasalukuyang manunulat natin ay may mahahalaw din tayong
likha ng kanilang mayamang isipan na nagpapakilala ng kasanayan sa
panunudyo. Narito ang ilan:

Mang Anonganang isang kareristang kalabang palagi nito at
mahigpit na kapangagaw sa karera ng kabayoKumusta po ba ang inyong
kabayo?

Ilang sandal muna ang pinaraan at saka sinagot ang nagtanong:

Mabuti po, Mang Tibo, at . . . kayo naman?Sa sagot na itoy
maliwanag na si Tibo ay ipinaris sa kabayo ni Mang Anong.
*
34
At narito ang isa pa:

Ibinabalita ko sa iyo, Tinong, na ang ating kapanalig na si Dr. Lucas
ay . . . namatay kahapon.

Namatay?ang sagot ng kausapMarahil ay siya rin ang
gumamot sa kanyang sarili.
*

Datapwat ang mainam na tudyo, na masasabing isa nang pagkutya,
ay ang sumusunod na mga talata:

May isang mapagpatawang nang malapit nang mamatay ay
ipinatawag ang dalawang kapitbahay niyang relohero at platero. Pagdating
ng dalawa, na kapuwa kinamamasdan sa mukha ng pagkahapis, ay
pinagsabihan ng maysakit ng ganito:

Mga mahal na kaibigan, mangyari lamang magsilagay kayo sa
magkabilang tabi ng aking hihigan: isa sa kanan at isa sa kaliwa.

Sumagot ang dalawa, na halos magkapanabay:

Ano ang ibig ninyong sabihin sa amin? Ano ang nais ninyong
gawin namin?

Itinaas ng maysakit ang dalawang kamay, itinirik ang mga mata at
saka nagsalita:

Salamat po sa Iyo, Diyos Ko, at itinulot Mong matularan ko, sa
mga huling sandaling ito ng aking buhay, ang anak Mong si Jesus, sapagkat
mamamatay ako ngayong katulad Niya sa gitna ng dalawang magnanakaw.
*

Sa isa sa mga bayan naman ng lalawigan ng Bulakan ay ay dalawang
taong mahigpit na magkagalit, ngunit palibhasay kapuwa nag-aaral at
marunong magtimpi ng nasa sa loob ay hindi nagpapamalas ang isat isa
ng kagalitan, nagbabatian din sila at kung magkatagpo saan mang pook ay
nag-uusap na parang walang itinatago sa loob. Isang araw ay nakatagpo
35
sila sa himpilan ng tren sa kanilang bayan, at ang ginawa ng isay lumapit sa

isa:

Kumusta po kayo Kabisa?anang lumapit.

Mabuti po naman.

Kaysama ng panahon, ano po? Ulan nang ulan at naglulusak ang
daan.

Siyanga po, talaga pong napakasama, lalo na kung ikaw ay
nakakatisod ng mga duming gaya ngayon.

Ang bumati ay nagmalas-malas sa kaniyang paligid, ngunit walang
nakitang anumang duming sukat matisod. Kayat nasabi sa sariling:

Walang salang ako ang duming sinasabi ng tinamaan ng . . . kulog
na ito . . . at unti-unting lumayo sa kausap.
Pagdadalawang kahulugan ng pangungusap
Ang lahat ng itoy aking binanggit at inihayag sa inyo upang patunayang ang
panunudyot panunuya, ang pagbibirot pagpapatawa ay kakambal na yata
ng kaugalian at kaasalan ng mga Filipino. Ang pangyayaring ang wikang
Tagalog ay sadyang maluwag at magaang na gamitin sa pagdadalawang
kahulugan ay siyang ipinagiging wikang Tagalog ay sadyang maluwag at
magaang na gamitin sa pagdadalawang kahulugan ay siyang ipinagiging
wikang angkop na angkop sa mga panunudyot panunuya o pangungutya,
at lalong-lalo na sa panunuksot pagbibiro. Hindi na kailangang
magmahaba pa ng pagsasalita, hindi na kailangang bumalangkas ng
mahabang pangungusap upang gumawa ng isang panunudyo o panunuya,
lalot higit ang pagbibirot pagpapatawa. Sukat ang isang salita, o ang
isang kataga, ay nakapanunudyo na tayo o nakapanunuya, nakapagbibirot
nakapagpapatawa.

Halimbaway ang salitang Ehem! Kung may isang magandang
dalagang dumaraan sa ating harap, pag-ehem natin ay nalalaman na niyang
siyay ating pinupuri, kinalulugdan, napupusuan, kinatutuwaan. Ngunit
kung isa namang babaeng pangit ang pag-ukulan ng gayong pag-ehem,
ay pinakakahulugang siyay ating pinagpalibhasa, nililibak, kinukutya,
hinahamak. Ang Ehem! dito sa huli ay nagiging isang tudyo kundi man
tuya. Katumbas na rin ng sabihin nating maganda ang isang babaeng
pangit; sabihing mabait ang isang dalahira; sabihing mahinhin ang isang
36
maharot; sabihing marangal ang isang masamang babae . . . .

Ang patiwali o pabaligtad na pagtuturing na iyan sa isang pinaguukulan ay isang mariing sampal na dapat nga namang ipagbaba ng
batulang. At sa panitikan natin, kung tawagin ang ganiyan ay tuya o
panunuya.

Ang ating Aba! at Aru!, ang Oho! at Uy! ay nagiging panudyo
rin o panuya, alinsunod sa hawig ng pagbigkas at sa uri ng taong pinaguukulan, gayundin sa ayos ng pangyayari o pagkakataong pinaggagamitan.
Kapag tayoy napa-aba o napa-aru o napa-oho o napa-uy sa pagkakita sa
isang babaeng gayong napakapangit ay nagpahid ng makapal na pulbos
o naglagay ng napakapulang kolorete o malabis na pampapula sa labi at
nguso, ay maliwanag na siyay tinutuya o kinukutya; gaya rin naman ng
kung ang mga salitang yaoy iniuukol natin sa isang lalaking kumikilos,
gumagayak, nag-aasal o nagsasalita ng alangan sa kaniyang kabuhayan, sa
kaniyang pagkatao o sa kaniyang kakayahan. Datapwat kung ang aba! aru!
oho! uy! ay binibigkas natin sa pagkakamalas sa isang bagay na maganda,
kaakit-akit, kahanga-hanga, kalugod-lugod o kagila-gilalas, ang mga salitang
yaoy nabibihisan na ng ibang gayak at hindi na nagiging panuya o panudyo,
kundi pamuri, panghanga, panlugod o panggilalas.
Mapagpatawa rin si Balagtas
Gaya ng aking nasabi na sa dakong unahan, ang dakilang makatang si
Balagtas, bagaman isang ganap na makata ng pusot damdamin, makatang
pilosopot naratibo o deskriptibo ay bihasa rin namang gumawa ng mga
tulang pampatawat palabiro. Isa sa mga sinulat niya kundi man siya
tangi, na tulang pampatawa o masaya ay ang kaniyang saynete na may
isang yugto na pinamagatang La India Elegante y el Negrito Amante.
Hahalawin ko ang ilang tugma sa sayneteng ito upang malasahan natin
kung paano magpatawat magbiro si Balagtas. Sa bibig ni Uban, ay sinabi
niya ang ganito:

Puwera muntit malaki,

babae man at lalaki,
at nang hindi makarumi
sa plasa ng komedyante.
37

Ditoy walang makikita

kung hindi giri at salta,

kunday at tadyak ng paa,

pampalubid ng bituka.

+

Kay hirap nitong magkumon,

lalot bitukay naghilom,

saka akoy walang patron

na magpalagok ng rom.
.

Bamos, bata, mag-agwanta,

alang-alang na sa pista,

Kwidado aking bituka

masama ang maimpatsa.
At sa bibig naman ni Toming ay sinabi ang ganito:

Bien, bien, hustong-husto;

si Kapitang Toming ako,

ang itang chichirikuwelo
o El Amante Negrito

Ita bagang kumakasi
Sa India Elegante,

Uban, tingnan mong mabuti

Ang dikit ng aking talye.
..
A ber kung siyay suminta

ngayong akoy de levita,

pagkat ang aking hitsura

Kastilat di na Ita.
Bilang sagot ni Uban ay isinabibig naman nito ang ganitong pakli:
38
Palibhasay Itang burol,

isip ay palinsong-linsong;

Bamos! Magwalis ka ngayon,

halinhan akong magkumon.

Pinasagot naman si Toming ng ganito:

Yaoy mahirap na, Uban,

di ko na matututuhan,

pagkat tatlumpu at siyam

bitones niring salawal.

Hindi ko na sisipiin pa ang ibang tulang nasasaad sa sayneteng

La India Elegante y El Negrito Amante upang huwag pakahaba ang
panayam na ito. Sukat ang sabihing bawat tugma, bawat taludtod ng
naturang saynete ay may katatawanang nilalaman, na nagpapakilalang
si Balagtas, kung sanay mang maglarawan ng tibok ng kaniyang puso at
pintig ng damdamin ay sanay din naman at hindi baguhan sa pagpapatawa
o pagsulat ng katatawanan.

Isang guro sa panunuyat panunudyo: M.H. del Pilar

Si M. H. del Pilar, ang bayani nating si Plaridel, ay napatanghal, hindi lamang
sa pagsasanggalang sa mga karapatan at kalayaan ng mga Filipino laban
sa mga paniniil at pagyurak sa buhay at kabuhayan natin ng mga praylet
pinunong Kastila, kundi nabantog din siya sa katalinuhan sa panunudyo
at panunuya. Sa kaniyang mga sinulat nang panahong yaon ng kadiliman
ay maraming maituturo tayong, bukod sa masasabing panunukso o
pagpapatawa, ay isang tunay na hagkis na maanghang, masidhi at
masakit, na sa isang pandamdam o may bahagyang talino ay sapat na
makapagpanting ng tainga o makawala ng ulirat. Ang mga panunuksot
pagpapatawa ni Plaridel kung may uri mang ganito, ay nakapagpapatinot
nakapagtutuwid sa isip na pabaluktot o pahilako.

Sa karamihan ng mga sinulat ni Plaridel na pampatawa, panunukso,
na, masasabi na ring panunudyot panununuya ay hahalaw ako ng ilan,
39
upang huwag kayong mainip.

Toksohan.
Pagsisisi
Simulan natin sa kaniyang Dasalan at
Panginoon kong prayle, Diyos na hindi totoo at labis ng pagkatao, gumaga at

sumalakay sa akin; pinagsisisihan kong masakit sa tanang loob ko ang dilang
pag-asa ko sa iyo, ang ikaw nga ang berdugo ko, Panginoon ko at kaaway ko na
inihihibik kong lalo sa lahat, nagtitika akong matibay na matibay na di na mulimuling mabubuyo sa iyo, at lalayuan ko na at pangingilagan ang bala nang
makababakla ng loob ko sa pag-asa sa iyo, at makalilibat ng dating sakit ng mga
bulsa ko, at magtitika naman akong maglathala ng dilang pagkakadaya ko, umaasa
akong babambuhin ka rin, alang-alang sa mahal na panten at pangangalakal mo
ng Krus, sa pag-ulol sa akin. Siya Nawa.
Ang Amain Namin

(Sa halip ng Ama Namin, na siyang nasasaad sa Dasalang Katoliko,
pinanganlan ni Plaridel ng Amain Namin, sapagkat hindi sa Diyos
patungkol kundi sa prayle.)

Amain namin, sumasa-kombento ka, sumpain ang ngalan

mo, mailayo sa amin ang kasakiman mo, kitlin ang leeg mo dito sa
lupa para ng sa langit. Saulan mo kami ngayon ng aming kaning
iyong inaraw-araw at patawarin mo kami sa iyong pag-ungol para
ng pagtawa mo kung kamiy nakukuwaltahan; at huwag mo kaming
ipahintulot sa iyong manunukso at iadya mo kami sa masama mong
dila. Amen.
Ang Aba Ginoong Barya

(Itoy sa halip naman ng Aba Ginoong Maria)

Aba ginoong Barya, nakapupuno ka ng alkansiya, ang

prayley sumasaiyo, bukod ka niyang pinagpalat pinahigit sa lahat,
pinagpala naman ng kaban mong mapasok. Santa Barya, ina ng
deretsos, ipanalangin mo kaming huwag anitan ngayon at kamiy
ipapatay. Siya nawa.
40
Ang mga Utos ng Prayle

Ang mga utos ng prayle ay sampu:
Ang nauna: Sambahin mo ang prayle na lalo sa lahat.
Ang ikalawa: Huwag kang magpapahamak manuba ng ngalang deretsos.
Ang ikatlo: Mangilin ka sa prayle, linggo man o pista.
Ang ikaapat: Isangla mo ang katawan mo sa pagpapalibing sa amat ina.
Ang ikalima: Huwag kang mamamatay kung wala pang salaping pampalibing.
Ang ikaanim: Huwag kang makiapid sa kaniyang asawa.
Ang ikapito: Huwag kang makinakaw.
Ang ikawalo: Huwag mo silang pagbibintangan, kahit na masinungalingan.
Ang ikasiyam: Huwag mong ipagkait ang iyong asawa.
Ang ikapulo: Huwag mong itanggi ang iyong ari.
Itong sampung utos ng prayley dalawa ang kinauuwian:

Ang isa: Sambahin mo ang Prayleng lalo sa lahat. Ang ikalawa: Ihayin
mo naman sa kaniya ang puri mot kayamanan. Siya nawa.
Gaya ng inyong narinig, ang ayos at hawig ng mga salitang ginamit
ni M. H. del Pilar sa Dasalan at Toksohan ay katulad o kawangki ng
ginamit sa sadyang Dasalan at Tanungan ng mga Katoliko na sinulat ni P.
Astete. Datapwat iniba nga lamang ang ilang salita at inayos sa hawig na
mapanudyo o mapanukso, at sa halip na ipatungkol sa Diyos ay ipinatungkol
sa mga prayle, na sa ganang kay Plaridel at sa lahat ng Bayanit magigiting
nating kababayan nang panahon ng Kastila ay siyang mga pangunang
kaaway ng bayan natin, siyang humahadlang at pumipigil sa kalayaan ng
Filipinas at siyang mga sumisipsip at umaagaw ng kayamanan at kabuhayan
ng sambayanang Filipino.
*
May mga pilantik at parunggit si Del Pilar na ang hapdi at kirot ay

tumatagos sa kaibuturan ng kaluluwa ng pinag-uukulan. Isang panunuyang
may uri nang pagkutya, gaya ng kaniyang pabuntot sa sagot na ginawa sa
Agustinong prayleng Jose Rodriguez.
41
Ang prayleng itoy naglathala ng isang munting aklat na

pinamagatang Kaiingat Kayo patungkol sa mga katolikong Filipino, at
doon ay niligis at dinikdik na mabuti ang dakilang bayani nating si Rizal,
dahil sa pagkakalathala nito ng kaniyang Noli me tangere hanggang sa
tawaging hangal at tampalasan sa Diyos sapagkat kung sisiyasatin umano
ang pagkagawa noon ay isip ninyoy hindi ang kamay ng may bait na tao
kundi ang paa ng isang mangmang ang isinulat doon.
ganito:
Sa pagsagot ni Plaridel sa masakit na paratang na ito ay sinabi ang
Di maulatang grasya ang isinabog sa atin ng kagalang-galang na

Agustinong Fr. Jose Rodriguez sa kaniyang libritong ang pangalay Kai-ingat
Kayo!
Huwag ninyong sayangin, mga kapatid ko, ang mga biyayang ito,
at pakaasahang sumunod lamang kayo sa pangaral ni P. Jose Rodriguez, na
huwag bumasa ng mga librong kaniyang pinagturan, ay inyo na ang langit,
inyo na ang kaluwalhatiang walang hanggan, at walang salagoy na aakyat
kayo roon sa kataas-taasang bayan na pinamamayanan ng mga anghel.
Sumunod kayo kay P. Jose Rodriguez, at isang huli lamang ay
maaakyat kayong may patumbi pa kung ibig.
Bihira tayong sapitin ng gangganitong biyaya: KAYA TULARAN NA
natin yaong mag-iigat na may igat man at wala ay karit nang karit sa burak
na tinutuntungan, at pag may igat na natuklasan ay ipinagpapasalamat,
dadakmain nang malaking tuwa at ihahampas ang ulo sa hawak na pangigat at isisilid sa buslo na pinagtitipunan ng kaniyang mga huli.
Sa burak na ating nilalakaran ay huwag din tayong maiinip! Nakita
na nga nating sa kakakarit ng ating mga kapuwa tagalog, ay may lumitaw
ring P. Jose Rodriguez.
Kaya nga, Kaiingat Kayo!
At bilang pangwakas ng kaniyang tugon sa bagkis ni P. Jose Rodriguez
kay Rizal, ay sinabi ang ganito, na kundi man taga ay iwa:
42
Sa mga talatang itoy mapagwawari natin na wala ang

mapapanganyaya ditot sa isang buhay na para ni Jose Rizal kapag si P.
Jose Rodriguez ang nakapagmaestro sa Panginoong Diyos.
Kahimanawari ay makapaghunos-dili rin ang Poong Maykapal at
huwag pahibo kay P. Jose Rodriguez.
Nahalata ba ninyo ang tuya at tudyo ni Plaridel kay Rodriguez?
Hindi ba ninyo napunang ang prayleng ito ang sa di-tiyak na pagsasalitay
tinawag niyang igat na nakarit ng kapuwa natin tagalog, na dili ibat si
Rizal, sa burak na ating nilalakaran, na dili ibat ang pakikipamuhay ng mga
Filipino noon sa mga kaaway ng bayan?
At sa dakong huling aking sinipi, gaanong pagtuya ang tinanggap
ng prayleng si Rodriguez sa panulat ni Plaridel! Magmaestro si Rodriguez
sa diyos, sa tuwiran at lantay na pangungusap ay parang sinabi ang isang
bagay na hindi mangyayari, katulad ng pagputi ng uwak o pag-itim ng tagak,
at higit pa rito, marahil o wala mang marahil.
Ang uring iyan sa panitikang Tagalog ang mahirap na gawin o
parisan. Isa lamang sanay, pambihirang katalinuhan, linang na isipan,
mulat na palaaral at bihasang mapanuri ang makasusulat ng gayong uri ng
panunudyot panunuya, mga manunudyot manunuyang tabas-Plaridel o
tabas-Rizal.
Isa pang guro sa panunudyot panunuya: Rizal
At ngayoy ang pagkamapanudyot pagkamapanuya ni Rizal ang ilagay
natin sa tanghalan. Sa isang bukas na liham na inilathala sa La Solidaridad
noong ika-15 ng Hunyo 1889 sa Kgg. Vicente Barrantes, bilang kasagutan
sa isang lathala nitong nauukol sa Dulaang Tagalog, na lumabas sa La
Ilustracion Artistica sa Barcelona, ay hinalaw ko ang ilang bahaging puspos
ng panunudyot panunuya, na sa panulat lamang ng isang Rizal maaaring
mahintay. Naito:

Sinasabing ang lalo mang matinong tao ay nakakagawa ng isang

kaululan samantalang nabubuhay; ako, kagalang-galang na ginoo, na
43
hindi nagpapalagay sa sariling matino ni kagalang-galang, ay minarapat

kong makagawa ng isang kaululan sa pagsulat sa inyo ng mga talatang
sumusunod . . .

Nabasa ko ang inyong lathala . . . at ikinalulungkot kong matalos na
kayoy maraming nalalaman. Higit sa lahat ay ikinalulugod kong mamalas
ang mabuting pagkakilala ninyo sa inyong sarili, at ang masamang
pagkakilala sa iba, lalo na sa aming mga walang-kaya at walang muwang
na mga tagalog sapagkat ang kasiyahan sa sarili ay nagpapakilala ng
kalinisang-budhi, at ang paghamak sa iba ay nangangahulugan ng
kapangyarihan ng sariling pagkatao, mga bagay itong ikinalulugod kong
matagpuan sa inyong kahanga-hangat matalinong katauhan.

Hindi kinakailangang tumupad nang buong katapatan sa kaniyang
tungkulin ang isang gobernador sibil o puno ng pangasiwaan (Dapat
alaming si Barrantes ay naging gobernador sibil sa Filipinas); sukat ang
pamahalaan ng patiwali ng pangasiwaan nang masama ang bayan,
ngunit mabuti sa sariling kapakanan, saka maging walang galang, at iba
pa. Kayo at akoy nagkakaisa sa palagay na walang kinalaman ang mga
pangalan sa bagay na ito (dito man lang sa Filipinas) at ang mga titulo
ay nakakawangki ng lahat ng mga pulbos na pamatay ng surot o ng mga
tonikong pampatubo ng buhok. Kung makamatay o hindi ng surot, kung
makapagpatubo o hindi ng buhok ay walang katuturan; ang nararapat
ay kumita o gumawa ng salapi. Kayat sakali mang hindi ninyo iniulat
ang dulaang Tagalog, kundi minura lamang ang mga Tagalog, ay walang
anumang dapat punahin . . . .

Gaya ng inyong sukat asahan ay nararapat din namang
ipagsanggalang ko kayo sa ibang mga paratang sa inyo, yamang akoy
inyong kakampi. Sinasabi nilang ang inyong kamahalan ay nagkadulasdulas pa sa mga unang talata sa suliraning nauukol sa kasaysayan, at
binanggit nila ang ganitong sinabi ninyo: nang mga sandaling itatag
44
nina Miguel Legaspi at P. Urdaneta ang isang pananakop na pakunwari

at hindi totohanan sa mga baybayin ng Maynila. Ipinagtataka ng mga
tunggak na Tagalog ang pangyayaring si P. Urdaneta ay napasa-Maynila,
gayong sinasabi ng Kasaysayan na siyay ipinadala sa Mehiko panggagaling
sa Sebu, bago dumaong sa Luson si Legaspi. Sinasabi pa ng mga hayop na
Tagalog na nang unang sumama si Urdaneta sa paglalakbay ni Villalobos
ay ni hindi rin niya natanaw man lamang sa malayo ang mga baybayin
ng Luson, at nooy hindi pa siya prayle kundi kawal lamang, na anupat
sa buong panahong yaoy nasa Molukas siyat nakikipagbaka sa mga
Portuges. Ano ang masasabi ng inyong kamahalan sa mga upasalang ito
ng mga mangmang na Indiyo, na nangagpapalagay na ang Kasaysayan ay
lalong may katwiran kaysa inyong kamahalan? Kinakailangang maging
hayop na Tagalog, kamahal-mahalang ginoo, upang mag-angkin ng
gayong isipan. Sukat ang sabihin ninyo, kamahal-mahalang ginoo at taong
nabibilang sa nakatataas na lahi, upang kayoy paniwalaan ko nang higit
sa lahat ng binabanggit sa kasayayan, maging totoo man o hindi. Sukat
na, sa ganang akin, ang sabihin ang gayon ng isang kabilang sa lahi ng
mga mala-Bathala. Ngunit pagpalagay nang sila nga ang may katwiran, ay
ano? Hindi ba ninyo maaaring sirain ang nakaraan at sa pamamagitan ng
malikmata ay paraanin sa Maynila si P. Urdaneta? Hindi ba naririnig natin
ang pagka-walang-di-kinadoroonan ni San Alfonso de Ligorio at iba pang
mga monghe at mga banal? Ang nagawa ng Diyos ay hindi ba magagawa
rin ng mala-bathalang katauhan ng inyong kamahal-mahalan sa isang
bayan ng mga taong bundok? Ba! Maraming-marami na akong natatalos
na ginawa ng inyong kamahal-mahalan, at tinitiyak kong ni ang diyos, ni
sino mang santo ay hindi makapangangahas na gumawa ng inyong mga
ginawa.
Ibig ko pa sanang ipagpatuloy ang pagsipi sa mahabang liham na

bukas na ito ni Rizal kay Barrantes, yamang sa bawat talatat talataan ay
panay na panunuyat panunudyong makapanindig-balahibo ang mababasa;
datapwat pakahahaba ang panayam na ito at nag-aalala akong kung tayoy
gabihin dito ay baka mawalan tayo ng masakyan sa pag-uwi, lalo pa kung
abutin tayo ng blackout o pagpapadilim o ng curfew (Ipagpatawad ninyo sa
akin ang paggamit ng huling salitang Ingles na ito, sapagkat wala pa yatang
45
nahuhulmang katapat sa Tagalog ang mga maginoo ng Surian.)

Sa Noli me tangeret sa El filibusterismo ay marami ring panuya o
panudyo tayong matatagpuan. Sa mga sagutan ng mga tauhan sa dalawang
kathambuhay na yaon ng dakilang Rizal ay may mga butil na ginto sa uri ng
tudyuhan at tuyaan. Gayunmay hindi na rin ako babanggit ng marami,
sanhi sa mga katwirang nasabi ko na sa dakong unahan, maliban sa isa.
Itoy matatagpuan sa bahaging tumutukoy sa piging na handog ni Kapitan
Tiago alang alang sa pagdating sa Maynila ni Ibarra. Nang kasalukuyang
nagkakainan ang mga panauhin, kabilang si Padre Damaso, marami ang
nagtanong kay Ibarra ng mga buhay buhay sa Espanya, mga tanong na
sinagot naman ng binata, ngunit walang anu-anoy sumabad si P. Damaso,
at ang wika:
At wala ka bang nakita kundi iyan lamang? . . . Sayang ng
kayamanang ginugol mo kung ang kaunting bagay na iyan lamang ang iyong
natutuhan; sino mang bata sa paaralan ay nakaaalam niyan!
Ang hagkis na ito ng prayle ay sinagot nang buong kahinahunan ni
Ibarra ng ganito:
Mga ginoo, huwag kayong mamangha sa kapalagayang-loob na
ipinamamalas sa akin ng ating dating kura ganyan din ang pagpapalagay
niya sa akin noong akoy bata pa, palibhasay walang ano mang dumaraan
ang mga taon sa kaniyang kagalang-galang; ngunit pinasasalamatan ko
siya, sapagkat buhay na buhay na ipinagugunita sa akin ang mga araw na
yaon nang ang kaniyang kagalang-galang ay laging dumadalaw sa aming
bahay at pinararangalan ang handa ng aking ama . . . .
Ang bahaging ito ng Noli me tangere ni Rizal ay hindi pagbibiro ni
pagpapatawa at ni hindi rin panunudyo. Itoy taal na panunuya (ironya) na
hindi nakakatawa kundi nakasasakit; parang duro ng matulis na karayom
na ang kirot at hapdi ay abot sa kailaliman, sa kaibuturan ng kaluluwa.
At ganiyan, maraming may ganyang uring panunuya o pantuya ang
matutulungan sa Noli at Filibusterismo.
Mga sanay at batikang mapanudyot mapagpatawa

At ngayoy balingan natin ng tingin ang mga humaliling manunulat
46
na mapagpatawat mapanudyo. Matapos ang himagsikan noong 1896, ay

sumipot sa liwanag ang mga unang pahayagang tagalog na gaya ng Kapatid
ng Bayan ng nasirang Pascual H. Poblete at ang Muling Pagsilang na
pinamatnugutan ni L.K. Santos.

Si Poblete, may-arit patnugot ng Kapatid ng Bayan ay isa sa mga
unang napagitna sa larangan ng madlang pakikipagtagisan ng panitik, at
sa kanyang mga sinulat ay hindi kakaunting panunudyot pagpapatawa o
pagbibiro ang kaniyang mga nasulat. Hindi paghuhugas ng kamay kundi
atas ng pagtitipid sa panahon ay kinusa kong huwag nang bumanggit ng
mga halimbawa ng kanyang mga sinulat na pagbibirot pagpapatawa. At
ganito rin ang gagawin ko sa ibang natanyag na manunulat, maliban ang sa
mangisa-ngisang dahil sa kainaman ng akda ay hindi ko mapaglalabanang
hindi ipagparangalan sa pagkakataong ito. Sa mga pitak ng Muling Pagsilang
unang namukadkad ang mga naging bulaklak nang kapanahunang yaon, na
nagpasimula, kundi ako namamali nang taong 1902. Ang mga Valeriano
Hernandez Pea ang walang kamatayang maykatha ng Nena at Neneng,
sa pitak ng Buhay Maynila ay namayani ng gayon na lamang. Dito
nagsimula ang mga birot pagpapatawang ang wika ngay lantay na ginto
at di kuwaltang atsoy lamang. Ang masasayang lathala niya, maging tukso
o tudyo ay kinahibangan ng marami at parang batubalaning humihigop sa
matang tumutunghay. Sa pitak ding yaon ay nagsimulang matanyag ang
mga Patricio Mariano at Godofredo B. Herrera, at hindi na rin napatangi
ang Patnugot noon na si L.K. Santos.

Itong Tagalog huliy nangagpatuloy sa paglinang ng uring iyan ng
panitikang Tagalog, at sa mga tudling ng mga lingguhang mapagpatawat
mapagbiro, gaya ng Lipang Kalabaw at Telembang, ng Bagong Lipang
Kalabaw, gayundin sa mga lingguhang Renacimiento Filipino, at Bayang
Pilipino, ay namalas ang kani-kanilang kisig. Sina Marianot Herrera ay
nangapabantog sa uring mapagpatawat mapagbiro, na ang kadalasay
hindi lamang nakapagpapatawa sanhi sa mga buhay-buhay na inilalarawan
kundi sa amoy-lansa ng pagsulat kundi man sadyang malansa o malaswa.
Si Ronquillo, bagaman marunong ding magpatawa o manukso ay lalong
natanyag sa panunudyo at panunuya, gaya rin naman ng pagkakabantog
ng nasirang Rosauro Almario. Narito ang bilis ng kanilang panulat, na hindi
marunong pumurol sa mga tudyuhan at patutsadahan, sa mga batikusan
at tuyaan. Ang mga pitak ng Taliba, na pinamatnugutan ni Ronquillo
47
hanggang bago siya tawagin ni Bathala ay saksing maliwanag ng kanyang

katalinuhan at kasanayan sa uring iyan ng ating panulatan. Nagkaroon ng
isang panahong ang mga pitak ng Taliba at Ang Mithi ay parang naging mga
kutang pinanganlungan ng dalawang lakas na naglaban, sa pamamagitan
ng tudyuhan at tuyaang siyang mahayap na sandatang ginamit sa
pagtutuligsaan. Sa kuta ng Talibay heneral na naroon si Ronquillo, at
sa kuta ng Ang Mithiy heneral na nag-uutos si L.K. Santos. Ang dalawang
lakas na ito sa tudyuhan at tuyaan ay nakapagpayanig din noon sa malapad
na larangan ng panitikan at pamamahayag, at nang magkatapos ay . . .
magtataka kayo: walang natalo, bagkus kapuwa nanalo. Hindi, nagkamali
pala ako; ang nataloy ang maraming umaasang pagkatapos ng kanilang
mahabang tuligsaan, tudyuhan, tuyaan at pulaan ay magbababag na sila
nang totohanan.
Sina I.E. Regalado, Balmaseda, De Jesus, Benigno R. Ramos, Collantes
at iba pang kapanahon nila ay nangagsisikat sa pagbibirot pagpapatawa sa
mga pahayagang Ang Mithi at Taliba muna, bago pagkatapos ay sa Ang
Watawat at Pagkakaisa, sa pamamagitan ng mga Buhay Lansangan,
Buhay Lalawigan, Buhay Maynila, Butlig ng Panahon at kung ano-ano
pang palagiang pitak sa araw-araw. Datapwat ang lalong ikinababantog
nila, lalong-lalo na nina Regalado at Balmaseda, ay sa mga lingguhang
manunuksot mapagpatawa, gaya ng Lipang Kalabaw, Telembang, Bagong
Lipang Kalabaw at iba pa. Gayunman, sina Regalado at Balmaseda ay
nangapatangi rin sa pagsulat ng mga tula at tuluyang panudyo at panuya,
lalo pa kung panahong nag-iinapoy ang labanan sa halalan o kung may mga
suliraning politikong pinagbabalitaktakan sa mga pahayagan, kayat sila ang
mga kaura-urali ng matatandang pares na sina L.K. Santos at Ronquillo sa
ganiyang mga paligsahan sa pahayagan.
Si L. K. Santos, sa pagbibirot panunudyo
Kung isa-isang sisipiin natin ang mga tulang panudyot panuya o
pampatawat panukso ni L. K. Santos ay mangangailangan tayo ng
maraming araw bago maisulat, at maghapon mang basahin ko sa inyoy
hindi matatapos. Isipin na lamang ninyo na bawat bilang ng kanyang
pinamatnugutang Lipang Kalabaw, Telembang, Bagong Lipang Kalabaw,
Renacimiento Filipino, Bayang Pilipino, Ang Kaliwanagan, at iba pa ay may
isa siyang akda kung hindi man dalawa o tatlo, na kundi tula ay tuluyan,
48
mga akdang pawang nauukol sa katatawanan o panunukso, panunudyot

panunuya, at makukuro na ninyo kung gaano karami ang nasulat ng ngayoy
Patnugot ng Surian ng Wikang Pambansa na may gayong uri. Kayat bilang
muestra o huwaran ay babanggit na lamang ako ng ilang tugma ng kanyang
tulang Matandang Dalaga, na gayong hindi tinangka, marahil, ng mayakda na maging panudyot panukso, sapagkat isinama sa aklat ng kaniyang
mga tulang seryo o pormal, ay itinuturing kong isa na sa mainam na
panunudyo at panunukso sa kaniyang mga ginawang may ganitong uri:
Ganito ang simula:

Ibig kong maawang ibig kong magalit

sa dalagang yaong masayang masungit,
ibig kong sisihit hilatang masakit;
dapwat sa tuwi nang aking masisilip
ang kanyang anyuin na kahapis-hapis,
anaki bay hibang at sira ang isip.
Kung nananalamin at kung nagbibihis,
Sa puso koy habag ang gumigiyagis;
dangan sa lalaki lumuhay di kapit,
marahil biro man akoy nakitangis.
.....................................
Kapag ganito na ang kanyang katwiran,
ang panunukso ko ay tinitigilan;
akoy natatanga sa matang mapungay;
ang lundo ng pisngi at haba ng kilay,
ang gaspang ng balat at pusyaw ng kulay,
ang kubot ng noot buhok na madalang
ay nakaaawang nakahihinayang,
At sa sarili koy ikinawiwikang:
Ang Dalagang itoy isang Kayamanang
Kakanin ng lupa nang pagayon lamang.
Ang hula kong ito ang siyang natupad,
Nang may tatlumpu nat limang taong singkad
sa pagsasarili at pagmamatigas,
saka ang Dalagay nabuyong lumiyag,
49
sa isang Binatang halos di pa anak:

isang hampas-lupang nangyari sa kiyas
ang kinabulugan ng gandang palipas;
nang siyay ina na, saka naglagalag,
dinala ang kanyang puri, yaman, lahat
at saka ang sanggol. . . patay nang ilabas!
.....................................
Talagang totoong habang tumatanda

ang isang dalagay nagiging pindangga,

at kung mamatay nay lalong lumalala

ang mga kulubot at gaspang ng mukha.

.....................................
Matandang dalagay isang balasubas,

may utang sa ina ay ayaw magbayad;

inianak siya at ipinaghirap,

ayaw mahirapan namang magkaanak.
.....................................
Anhin ko ang manggang sagana sa lago

kung di mapitasan ng kahimat paho?

at anhin ang bunga, hinog man sa puno,

kung ang lamat butoy may bunot na tubo?
.....................................
Ang babaiy hindi pagkaing lutuin,

mahangay lutuan ng mga pagkain;

ngunit ang palayok, pag lumat mauling,

madalas humilawt sumunog sa kanin.
Hindi rin tahure, ni dalok, ni alak

na kapag nalumay lalong sumasarap,

iba sa kalakal na inaiimbak

upang ang halagay iantay ng taas.
Kung bagamay tulad sa isdang sariwa

na pag tinanghali ay nabibilasa;
50
gaya rin ng bahay, bato man o dampa,

habang walang taoy lalong nasisira.
.....................................
Sayang nga at akoy hindi naging Diyos

nang kahit man lamang sa lupang tagalog!

ang mga dalagang matanda at baog,

disiy sinumpa ko nang katakot-takot.
.....................................
Sa dalwamput limang taon ng dalaga

at mamatay pa rin nang walang asawa,

sa kabilang buhay ang aking parusa

ay limampung taong magbayo ng ipa;
Kapag tumatlumpu ay sandaan namang

papagbabagkatin ng nilagang bakal;

kung umapat na puy gagawin kong yayay
sa limbo ng mga batang walang-malay.

Bagaman pahalaw ay tila humaba rin ang aking sining sa Matandang
Dalaga ni L.K. Santos. Datapwat wala akong magagawa! Napakagaganda
ng kaniyang mga biro at tudyo na kung paano ang kaniyang panghihinayang
sa kaniyang Matandang Dalaga ay gayon din naman ang panghihinayang
ko kung hindi masipit masama sa panayam kong ito!

Nitong mga huling araw na si L.K. Santos, na galit na galit sa
Matandang dalaga, ay wala nang makalantareng ibang uri ng dalaga, ang
hinarap naman ay ang Kung Paano ang Pagtawa ng mga Makata, sapagkat
siya rin ang nakatuklas na ang mga makata natin, karamihan sa kanila kundi
man ang lahat ay walang kinahihiligan kundi ang manambitan, lumungoy,
humibik, tumatangis, sa pamamagitan ng mga tulang malulungkot at
madalamhati, pawang pagdaramdam at paghihinanakit, na para bagang
wala nang kinakain sa araw araw kundi ang dusat hinagpis, pagkaruhagit
pagkaaba ng kanilang pusot kaluluwa. At sapagkat si Lopey isang taong
ayaw na ayaw ng malulungkutin at ang ibig niya, kung maaariy tumawa
o kundi man tumaway ngumiti man lamang hanggang sa labi ng hukay
na paglilibingan, kung kaya pinatatawa ang mga makatang katulad niya,
51
sakaling makatatawa, lalo na sa mga araw na ito ng panghahapdi ng ating

tiyan at paglulubid ng ating bituka. Hinalaw ko rin ang ilang tugma lamang
ng kaniyang panuksong tulang Kung Paano ang Pagtawa ng mga Makata,
sapagkat ang wika nga ng mga Kastilaloy ay para muestra bastun boton.
Pakinggan ninyo:

Panong si Kulyantes, na hari-harian

sapul nang malibing ang kanyang kalaban,

ay makangingiti sa pagtutulaan,
Sa mahahalata ang matang may . . . pilay?
.....................................
Panong ang prinsipe Remundo di-Borbon

at makatatawa habang nagpuputong,

baka mahingahan ang lahat ng parol,

ang Renat tribuna ay magkulay-karbon?

.....................................
Ni si Gatmaitang autor ng lambing,

panganay sa landing bigkas-bulakanin,

hindi po tatawa, kahit na pilitit

ginu-guniguni ang loob ng karsel.

.....................................

Si Ilyo Sarmento ay nagpupumilit

mag-ubos ng kaya sa tulang deskriptib,
kung kaya lagi na sa pamimilipit,

bakit ay parating wala ni sambeles.
.....................................
Si P. Bilyanwebay paris din ni Tinong,

pagtaway lilitaw ang matang may-kanlong;
at si Bensuseso, kaya sinisipoy

sa bigkas ng tula na paugoy-ugoy.

.....................................
Ang mga makatang yaang dyeneresyon

na may kahambugang sintaas ng Mayon,
52
sa mga story sila nauulol,

at para nang itoy buong Literetyur.
Ang lalong may-kato sa katawan: si Balmaseda

Yamang naipagparangalan ko na rin lamang ang mga pamukha ng
pagkamanunuksot mapanudyo ni L.K. Santos ay ipupuspos ko na ang
pagbatak hanggang sa ilang sa palagay koy karapat-dapat mabilang
sa pangunahing hanay ng mga may-kato ang katawan sa uring ito ng
panitikang tagalog. Si Balmaseda ay isa sa mga masasabihan na rin ng
tuson sa pagkamanunudyot mapagpatawa o mapanukso. Lubhang
marami rin siyang kabantugan sa pagkamakatang liriko, epiko at pilosopo
ay maaagapayan, kundi man mapaibabawan ng pagkasatiriko-humoristikohokoso. Siya ang tunay na butot lamang nagkakanlong sa pamagat na
Martin Martinez Martires, na sumulat ng mahabang kuwintas ng Hu is Hu
ni Alpahol sa lingguhang Alitaptap, na sa patulang paghahanay ay ibinilad
sa mata ng bayan ang mga milagro at misteryo ng mga makatang Tagalog.
Narito ang isang butones na muestra sa kaniyang Hu is Hu na naglalarawan
kay L.K. Santos. Ilang tugma lamang ang aking pinili:
Tawag ng tungkuling si Lopey nataboy sa malayong hangin sa Ka-biskayahan, si
Lopey malaong doon nagtumigil . . .
Tandang-tanda ko pang nang siyay paalis may ginawang piging
at ako ang siyang sa kanyay makatang tumula pa mandin . . .
Nooy nasabi kong yaong Lopeng yaon saan man dumating
ay Lope at Lopeng sa Wikang Tagalog, doon malilibing . .
Saan man matungo, ang binhing Tagalog, kanyang itatanim
at nang kung mamungay mga bagong Lope naman ang susupling
Ako, palibhasa, hindi man propeta ay makata naman

kaya ko nagawang hulaan si Lope, kahit kaululan . . .
Mula sa Biskaya, nagbalik si Lopeng tila nagtagumpay
at ang unang sabi: Ang Wikang Tagalog kailan may buhay . . .
Bakit?ang tanong ko.Pagkat sa lahat kong lupang natuntungan
ang Wikang Tagalog ay naihasik ko, nagbungat naglaman . . .
Ang kanyang sinabi, nang aking maisip, ay may kahulugang
Ang Wika kay Lopey isang simbolismo na may katuturan.
53
.....................................

Siyay may librito, isang munting aklat ng pinigang dagta
na aywan kung saang museo iiwan kung siyay mawala. . .
ang aklat na itoy isang katipunan ng kanyang ginawa
ng ginagawa na at ng gagawin pa sa kanyang pagtanda. . .
sa aklat na itoy dito natitipon ang ahat ng tala
ng lahat ng kanyang mga kaisipan at dagtang piniga. .
Oh, itoy talaan ng lahat ng arte at yaman ng tula
at sa tulang laman . . . talagang patay ka pag di ka namutla!
Isang experiencia ang nagsasalita sa aklat na munti
na bihirang isip ang makahahabit makapagtatagpi . . .
isang Lope lamang ang siyang may kaya na magtagni-tagni
sa paglalarawan ng arte ng lalong dakilang sandal . . .
Talaga nga namang puso ng babaey may lihim na ngiti,
titig ng lalaking tumama sa pusoy may ngiti ring sukli. . .
isang pilosopya ng titig at puso ng nalikhang sawi
at sa kabuhayan ng tao ay parang bukid na may binhi
.....................................

Ang misay ni Lopey katulad ng kanyang sariling pagtula,
may tigas na sadyang kanyang-kanya lamang, sa dulo at mula. .
kung minsay panduro sa mukhang pangahas ng maraming wala,
kung minsay panghalik sa labi ng kanyang paralumang tuwa . . .
Ang balbas ni Lopey isang monumentong di na mawawala,
isang alaala, samantalang tayoy nagtutula-tula
pinag-aralan kong gayahin si Lope sa lahat ng gawa
ngunit ang bigote, nang aking partisan, akoy napahiya!
Dahil sa isang kuwento ng yumaong mapagpatawa rin at

manunuksong si Mariano, na pinamagatang ang Simoy ng Hingin, si
Balmaseda ay sumulat ng isang tulang pampatawa na nag-uulat ng kung
ano ang Simoy ng Hangin ni Tisyo, at kung bakit ang simoy na itong
nang unay buong lugod na nilalanghap ng lahat ng tao, sapagkat simoy
na nakapagbibigay-buhay, ay pinandirihan nat nilayuan, at pag dumaraan
ay ipinagtatakip ng ilong huwag lamang maamoy. Ulinigin ninyo ang ilang
halaw na puta-putaking sinipi ko dahil sa kahabaan. (Huwag ninyong
54
lilimuting ang tulay sa bibig ni Pat Mariano inilagay, pagkat ito ang siyang
may kuwento.)

. . . Nang unang panahong ako ay bata pay
may simoy ng hanging sa himpapawirin lamang nakilala
.....................................
At matapos na iulat na naglaban-laban ang apat na uri ng mga

hangin, ang Habagat, Sabalas, Timog at Amihan, ay sinabing ang simoy
ng hangin sapagkat isang maliit na pag naglalaban ang malalaki ay siyang
natitiris, ay napalayas siya sa himpapawid na kinatitirhan at nataboy dito sa
lupa. Kayat ang patuloy ng tula:
Ating ipatuloy: Siyay narito nat sa mga lansangan
ay lumaboy-laboy, parang hampas lupang walang matuluyan .
Sa nilibot-libot nang may ilang arawy
Napadako siya sa isang simbahan.
.....................................
Siyay napatigil. Kanyang pinagmasdan. Talagang makisig
ang dalagang yaong sa kanyang isipay nagpaulik-ulik,
Sa tabi ng mukhay marahang lumapit
At ibig pa waring sa pisngiy kumapit.

.....................................
Ngunit di nangyari. Siyay napatapat sa palahingahan
ng dalagang yaong minimithi niyang mahagkan man lamang
at siyay nadala . . . nasok lang tuluyan
at ni ang dalagay di man nakamalay.
Ano pang gagawin? Ibig mang lumabas ay di matutuhan
at siyay napiit na parang salaring napabilangguan.
Kampanay tumugtog. Pariy nagbendisyon. Natapos ang misa
Kataway masamang, umuwi sa bahay ang ating dalaga;
Kaya ngat pagdating, nahiga pagdaka
Ina ang tumanong: Napano ka, iha?
Ako poy may sakit . . . At gaya ng ating dapat na mataya
sa ganitong sakit ay mediko lamang ang makababawa.
55
Medikoy dumating. Ang ating dalagay agad linapitan.

Pulsoy hinawakan. Tiningnan ang dila. Mabuti na lamang
at sa isang purgay agad natamaan,
ang simoy ng hanging nasa bilangguay
Lumabas nang walang matutuhang gawit malamang tunguhan.
datapway iba na sa dati ang kanyang uri, amoy, ngalan.
At sinumang taong kanyang malapitay agad nagagalit,
dalagang mahinhit kausapin niyay nagmamakasungit,
magpakaganda may nagmumukhang pangit.
At kanyang kinuro sa sariling isip
na siya, marahil, ay nagpakalampas sa tadhanang guhit
na dapat asalin ng kahimat sino sa silong ng langit.
Lubhang marami pang mababanggit ako sa mga kata-tawanan,

panunudyot panunuksong utang sa panulat ni Balmaseda, ngunit hahaba
pa ito sa kiryeleson kung aking gagawin.
Matulis na panulat sa panunudyo: Regalado
Si I.E. Regaladoy hindi na kailangang ikuha pa ng butones na magagawang
muestra ng kaniyang mga katatawanang sinulat, gayon din ng mga
panunudyot panunuyang naging parang panyong sutlang nalalamukos
ng kaniyang talino, kailan mat ibig na hagkisin o kilitiin ang sinuman.
Sukat ang basahin na lamang ninyo ang buong koleksiyon ng Telembang,
ng Lipang Kalabaw, ng Ngiyaw, gayon din ng mga pang-araw-araw na ang
Mithi, Watawat, Pagkakaisa, at ang Taliba, at sa mga pitak ng mga yaoy
mababakas ninyo ang bakas ni Itoy, sa ibat ibang anyo at asta, kilos at kiyas,
na sariling kaniya lamang ang tatak at di maipagkakamali sa iba. Datapwat
may dalawang talatang sinulat siya sa Pangulong Tudling ng Ang Mithi, na
ttoong napabantog, at dahil sa kabantugang iyan ay di mangyayaring di ko
sipiin o ulitin dito.
Kasalukuyan noong ipinahuhulit ipinalilipol ng Kawanihan
ng Sanidad ang mga asong ulol na naglisaw sa Maynila. Kasalukuyan
din namang nagkakabalitaktakan ang dalawang pahayagang kapuwa
tagapamansag ng dalawang lapiang pulitikong nasyonalistat demokrata o
terserista. At si Itoy ay nakaisip noon ng isang mahayap, maanghang at
makirot na panudyo sa patnugot ng pahayagang kalaban ng Ang Mithi, sa
56
pamamagitan ng dalawang salita lamang na ginamit. Narito:

Ibinabalitang pangatawanan ang utos ng Kawanihan ng Sanidad
na hulihin at lipulin ang mga asong ulol na naglipana sa mga lansangan ng
Maynila.
Saka idinugtong:
Ligpit, Tiago. (Ito ang pangalan ng Patnugot ng pahayagang
demokrata-terserista.)
Hindi ba sa huling dalawang salitang iyang tila walang sinasabi
ay nasabi ni Regalado ang ibig sabihin? Iyay hindi na panunudyo, hindi
pangkutya (sarkastiko). Iyan si Regalado, ang taong pormal na pormal kung
iyong mamasdan, parang hindi mabibiro, ngunit puno ng kato ang katawan
at isang pintungan ng mga katatawanan at kasaragatihang kung minsay
malansa, malansang-malansa.
Ang may bodega ng katatawanan: Godofredo B. Herrera
May isa pa ring bodega ng katatawanan at panunukso na bagaman liblib
sa madla ang kanyang pangalan, lalo na sa mga makabagong manunulat, ay
kilalang-kilala noong kaniyang kapanahunan at ng kanyang mga kapanahon.
Itoy si Herrera, ama ng kilala ring manunulat sa Tagalog, gayon din sa Ingles
at Kastila, na si Carmen Herrera-Acosta, na ngayoy isa sa mga sangkap ng
kabalangkasan ng Surian ng Wikang Pambansa. Si Edong, gaya ng tawag sa
kaniya ng mga kasamat kaibigan ay may mga kuwentong katatawanan na
makapangasim-sikmura, na nangalathala sa Telembang, Lipang Kalabaw at
Bagong Lipang Kalabaw. Paiikliin ko ang dalawang natatandaan ko upang
huwag pakahaba:
May dalawang mag-asawang kakakasal lamang nang gabing yaon.
Ika-12 nang silay magpahinga; ngunit ika-2 pa lamang ng madaling araw
ay dinarakip na ng mga sekreta ang lalaki sa kasalanang pagnanakaw. Ang
lalakiy nabilibid ng tatlong taon at nang lumabas ay naratnan ang asawa
na may dalawang anak. Namangha siya nang gayon na lamang; at nang
itanong sa asawa ay sinagot na ang dalawang yaoy kanilang anak.
57
Hindi maaari. Kasinungalingan iyan. Dadalawang oras pa tayong

nagsasama ay dalawa na rin ang aking magiging anak? Hindi? Akoy
pinagtaksilan mo. Walanghiya ka. Papatayin kita.
Maghunusdili ka, asawa ko. Nakalilimot ka lamang. Alalahanin
mong mabuti at mapagkikilala mong talagang dalawa ang dapat na maging
anak mo.
Ano ang aalalahanin ko? Alin ang aking nalilimot? Tatalimuwangin
mo pa ako, ha? . . . Sabihin mo kung ano yaon?
Pakinggan mo: Hindi ba makalawa kang magpaalam sa akin?
Alalahanin mo sana. Hindi bat namamahinga na tayo nang dumating
ang mga sekretang humuli sa iyo? Isa iyan. At noong manaog ka nang
dalawang mga sekreta, hindi bat pumanhik ka uli at nagdahilan kang may
nakalimutan lamang sa bahay?
At narito ang isa pang hinango ko sa bodega ng mga tuksot
katatawanan ni Edong Herrera.
May isang Intsik na nag-asawa kay Maria. Pagkaraan ng ilang
buwang pagsasama ay nagpaalam ang insik na uuwi muna sa Sunsong,
gaya ng pinagkaugalian na ng mga anak na ito ni Kompusyo. At sapagkat
panibughuin si Siyongatawagin na nating ganitoay nilagyan niya ng
tanda ang asawa. Ginuhitan ng tintang Intsik ng isang larawan ng baka; at
sinabing pag nakatkat yaon ay tandang nagtaksil siya kay Siyonga.
Sapagkat narito pa man pala si Siyonga ay sadyang may kalaruan
nang ibang lalaki ang babae, kaya nang makaalis ang insik ay lalo silang
napanatag at sa bahay na ni Siyonga nagtutumira ang kanyang kasosyo.
Makaanim na buwan ay nabalitaan nilang darating na ang bapor na
kinasasakyan ng insik. Dalidaling tiningnan ng babae ang bakang iginuhit ni
Siyonga at nakitang halos katkat na. Isinangguni sa kanyang kalaruan at ang
ginawa nitoy kumuha ng tintang insik at iginuhit din ang larawan ng baka
sa dating pinagguhitan. Buhay na buhay nga naman!
Dumating si Siyonga at ang unang itinanong ay kung siyay hindi
pinagtataksilan. Buong katiningang loob na nanindigan si Maria at dali-
58
daling tinawag ang asawa at ipinakita ang baka. Pinagmasdang mabuti ng

insik, na minsang mapatango at minsang mapailing, at saka nagwika:
Balia, baki iyan baka may sungay? Akin baka gawa wala sungay.
Baki ganiyan?
Aba si Siyonga naman palasagot ng babaewala ngang
sungay ang ginawa mo, pero tumubo ang sungay sa loob ng panahong
ipinagbakasyon mo sa Sunsong. Hindi ba talagang tinutubuan ng sungay
ang baka?
Sina De Jesus at Collantes
Sina De Jesus at Collantes, bukod sa kanilang mga panunuksot katatawanang
sinulat sa mga pahayagang pang-araw-araw at sa mga lingguhang
mapagpatawat mapanukso, ay may mga mumunting aklat pang sinulat na
pawang panunukso rin at panunudyo. Mababanggit dito ang Balugbugan
ni Collantes, na isang pagpapalimbag lamang sa ayos aklat ng Buhay
Lansangang inilathalang sunod-sunod sa araw-araw sa pahayagang Ang
Watawat, sa ilalim ng pamagat na Kuntil Butil. Si De Jesus, na sa daigdig
ng pagpapatawa sa mga Buhay Maynila ay nagkakanlong sa pamagat
na Anastacio Salagubang, kung minsan, Huseng Batute, ang kadalasan,
ay siyang karapat-dapat na tagapagmana ng korona sa pagpapatawa at
panunukso nina Kintin Kulirat at Si Salamin sa Buhay Maynila sa Muling
Pagsilang; si Kintin Kulirat, gaya ng talos na ng madla ay siyang sagisag
ng dakilang nobelistang si Pea, at si Salamin ay siya namang sagisag ng
kilalang makata, nobelista at mandudulang si Mariano. Ang dalawang
huling ito ay kapuwa patay na. Masasabing pagkatapos na makapamayani
sa mga pitak ng katatawanan at panunudyo ang mga Regaladot Balmaseda,
sina Batute at Kuntil Butil o sina De Jesus at Collantes ay siyang nagsihalili
sa kanila sa larangang ito, at silay naging karapat-dapat naman sa kanilang
mga sinundan. Datapwat kung sina Collantes man at Corazon de Jesus ay
kapuwa naging batikan sa panunuksot pagpapatawa, ay totoo rin naman na
silay hindi gaanong natanyag sa panunudyo (satira) o sa panunuya (ironya).
Kung bagaman, silay maibibilang natin sa hanay ng mga manunulat na
masayat mapagpatawa (humoristiko) na ang mga birot tuksong sinusulat
ay may layuning maitwid ang mali at maitumpak ang lihis, sa pamamagitan
ng masayang panunula na nakaaaliw at nakapagpapatawa.
59
Wala na ni bakas
Mga kapatid sa wikat panunulat: Dumarating na tayo sa wakas nitong
aking munting panayam. Pagkatapos kong ihain sa harap ninyo ang sarisaring luto ng ating mga lalong tanyag at lalong bantog na manunulat
na luminang ng uring masaya, pagpapatawa, pagbibiro, panunudyot
panunuya sa panitikang tagalog, ay ibaling natin ang ating mga mata sa
kasalukuyang kinatatayuan ngayon at itanong, pagkatapos, kung ang bakas
ng ating mga sinundan noon man lamang mga huling taon, ay namamalas
sa kasalukuyang ito. Tutupin natin ang ating pusot sa kanyang tibok ay
matatalos natin ang sagot na hindi! Ni bakas ng mga araw na yaon ay wala!

Sa mga manunulat ngayon ay bihira, bihirang-bihira tayong
makatitisod ng sadyang humaharap sa uring ito ng panulatan sa tagalog.
Wala kang makikitang sinusulat, maging sa tulat maging sa tuluyan, kundi
pawang mga makasaysayan, munting kasaysayan o kathambuhay na
seryo, mabigat na tunawin sa isip at humihingi ng mahabang pag-iisip at
pagmumunimuni, mga babasahing kung tinutunghayan moy napapakunot
ang iyong noo, kung di man inaabot ka ng antok. Walang pinag-iwan sa
kumain ng mabigat sa tiyan, na dahil sa kahirapang tunawin ay inaabot ka
tuloy ng katamaran, ibig moy laging nakahilig sa silyon kundi man nakahiga
sa katre o sa sahig.

Aywan kung bakit nagkakaganyan ang ating mga manunulat ngayon,
ngayon pa naman, na, ang wika nga ng maginoong Patnugot ng Surian ng
Wikang Pambansa, mga kuha at hawa ang dunong nila sa diwang amerikano
at sa wikang Ingles; datapway nakapagtataka nga kung bakit ang diwa ng
katatawanan at ang sining ng masayang pananagalog ay bihirang-bihirang
mabakas sa kanilang mga sinulat, maging sa mga sanaysay at katha, maging
sa mga paglalathala at pananalumpati, sa tuluyan man o sa tula. At sa di
pangyayaring matiyak ni L.K.Santos ang punot ugat ng ganyang katiwalian
ay nasabi tuloy niya: Aywan kung may kinalaman sa ganyang mahiwagang
pangyayari ang diwa ng pagkamakasarili (individualism at egoism) at ang
hilig sa mga kayamanang nadadama (materialism), na labis ng sagwang
natutuhan sa mga paaralan at sa mga halimbawang buhay, na sa mga diwa
nilat damdamiy siya noong humuhubog at umaakay.
60
Hindi nakatatawa, kundi nakagagalit

Dili ang hindi sa maminsan-minsan, saklaw na rito ang mga huling taon bago
tayo dalawin ng digmaang ito, ay mga sumusulat, sa tuluyan man o sa tula,
ng mga umanoy katatawanan o panunukso, ngunit ang nangyayariy sa
halip na makatawa o makasayat makaaliw ay dit nakagagalit, nakayayamot
o nakaiinis at pagkakabisala pay nakasusulusasok at nakasusuklam sa
kalooban ng isang bumabasa. Bakit? Sapagkat sa pagpipilit na makagawa
ng isang katatawanan, at dahil sa kakapusan ng pisi ng katalinuhan ay
nakakagamit ng mga salita o nakababalangkas ng mga isipang malalaswat
malalansa, kayat ang nagyayariy hindi nagiging humoristiko o masayang
nakatatawa ang naisusulat kundi ang tinatawag ng mga kastilang berde o
malansa, kundi man obscene o mahalay.

Sa aking ginawang munting pananaliksik sa mga aklat, mga
pahayagan at mga lingguhang pampatawat mapanukso ay marami akong
nakitang mga akda, sa tula man o sa tuluyang may ganyang tabas: Hindi
nakakatawa kundi nakagagalit; hindi nakapagpapasaya kundi nakayayamot,
hindi nakaaaliw kundi nakapaghihinawa. Mangyariy hindi nga mga akdang
katatawanan kundi kalaswaan o kahalayan. Ibig ko sanang sumipi ng ilan sa
mga akdang nabanggit upang ipanamnam sa inyo at nang kayo nang iyan
ang humatol kung maaari nga nating tanggapin ang gayong uri ng mga akda
sa loob ng malinis na uri ng panunudyo, panunuya, pagbibirot pagpapatawa
sa ating panitikan; datapwat ako nang itoy nahahalayang isama ko sa
panayam na ito ang gayong nakahihiyang hugis ng pagpapatawa.
Lalong katalinuhan ang kailangan
Dapat nating malamang ang masayang akda (humoristiko) ay
nangangahulugan ng pag-aangkin ng lalong katalinuhan sa pagpapatawa,
masagwa kung masagwa, ngunit malinis at di mahalay o malansa
sa pananalitat sa isipang nilalaman. Iba sa panunudyo (satira) na
nangangahulugan naman ng maanghang, matulis at masakit na pagtuligsa
sa isang tao o kapisanan o sa gawain ng isang tao o kapisanan. Ang dalawang
uring iyan ay iba pa rin sa panunuya (ironya), sapagkat itoy nag-aangkin ng
katuturang iba ang sinasabi sa dinaramdam, iba ang ibig sabihin sa talagang
sinasabi, kaya nga naman tinatawag na tuya o panunuya. Datapwat maging
alin man sa tatlong uring iyan ng panulatan ay hindi maaaring tumanggap
61
ng mga salita o mga isipang may kalansahan, kalaswaan o kahalayan,

sapagkat mawawala ang kawagasan at kadalisayan ng kani-kanilang uri o
halaga sa panitikang tagalog o sa alin mang wika.

Sa katotohanay hindi ako lamang, na pinakahuli sa mga manunulat
sa wikang tagalog, ang nakapuna niyan, kundi marami, isa na sa kanila
si L. K. Santos, na sa kanyang huling lathalang pinamagatang Masayang
Pananagalog, ay sinabi ang ganito:

Ang pana-panahong iyan ng mga dula, katha at lathalang katatawanan,
ay nagkaroon ng isang batik na panlahat, na sukat makapusyaw sa puri
ng Panitikang Tagalog. Ang sining ng pagpapatawa ay unti-unting nabatak
hindi na sa pamamagitan ng mga talagang katawa-tawang pangyayari
at pananalita, kundi sa pamamagitan ng mga salita, pananalita at kilos
na may dalawang kahuluganisang malinamnam at isang malansa. Ang
kalansahan naman ay siyang lalong napagkakalugdang pulutin at lasapin
ng mga nanonood at bumabasa; ngunit ang kalinamnaman ay bahagya na.
At ang sining ng panunukso at panunuligsa ay unti-unti rin namang nahila,
hindi sa mga pagpansin at pagbirong nakapagtuturo at nakatutuwa, kundi
sa pamimintas at panghahamak, nakagagalit at nakasisirampuri. Ang mga
batik na ito ay siya pa ring karaniwang natatanghal natin sa maiikling dula
at bodabil na pinalalabas sa mga sine, at sa mga lathalang pinalalabas sa
mga pahayagan ng ilan nating mga walang-hunusdiling manunuligsa.

Sa biglang sabi, dili ang hindi nagkaroon tayo ng mga manunulat
na may likas na hilig sa sining ng pagpapatawa, pagbibiro at pamumuna;
datapwat ang sining na iyan ay laging kimi at pasulpot-sulpot lamang sa
larangan ng pananagalog, at karaniwan pang nalalahiran ng mga batik na
nakapupusiyaw sa dangal ng ating Panitikan.

Magtatapos ako sa pagsasabing, ang araw na ang ating mga
manunulat sa sariling wika, lalong-lalo na ang mga hubog sa bagong
panahong ito ng kabihasnan, ay mangahilig sa pagsulat, sa tula man o
tuluyan ng mga akdang masasayat kaaliw-aliw, maging pampatawa o
panunudyo, panunuya o panunukso, sa ayos na malinis, wagas at dalisay,
tulad ng lantay na ginto; ang araw na ang mga akdang iyay mapisan sa
isang aklat ng bawat maykatha upang maging babasahing pambahay o
panlakbay-bayan at ang araw na ang mga buhay-buhay ni Suwan, ang mga
62
kuwentong sa-gutsinanggo, na siyang kauri ng mga kuwentong baturro

ng mga Kastila, ay mapisan sa isang aklat na maipamamana sa mga
susunod sa atin sa panahong hinaharap; ang araw na iyan ay darakilain
ng Kasaysayan ng ating bayan at siyang ipagsisimula ng pamumulaklak
ng malagong halaman ng ating wika at makatutulong ng di gayon-gayon
lamang sa lalong ikaririlag, ikadarakilat ikayayaman ng wika nina Balagtas,
Rizal at Del Pilar, ang Wikang Pambansa ng Sangkafilipinuhan.
63
ANG LAKAN NG MGA MAKATANG

FILIPINO NA SI BALAGTAS AT ANG
KANIYANG FLORANTE1
Hermenegildo Cruz
(Sumulat ng Kung Sino ang Kumath ng Florante, 1906, kauna-unahang salaysayin ng
buhay ni Francisco Balagts)
ang akoy tumanggp ng paanyaya ng Pangulo ng Urian ng Wikang

Pambans, na si Jaime. C. de Veyra, upang bumigkas ng pa isang
panayam ukol kay Balagtas at ng kaniyang walang kamatayang awit na
Florante at Laura, ay sumilid sa aking gunam-gunam yaong kasabihang
nag-uulit-ulit man din ang mga pangyayari. Alalaong bagay, ang mga
pangyayari dito sa ibabaw ng lupa, kung magkaminsay nauulit, bagaman
di sinasadya.

Kaya ngat ang naisip ko nooy tanggaping walang atubili ang
tungkuling inaatang sa akin ng Pangulong Veyra, yayamang walang ibang
pagsisikap na pupuhunanin, sa panayam na ito, kundi buksan ang aming
aklat na pinamagatang Kung Sino ang Kumatha ng Florante at ulitin sa
inyo ang mga naisulat doon sa aming kabataan na may mga 32 taon na
ngayong nakararaan.

Subalit di gayon ang aming gagawin. Magmula noon magpahangga
sa kasalukuyan ay marami na rin tayong nalakaran; mahaba na rin ang
landas na tinahak, at, sa ganitoy nararapat sundin yaong matinong
salawikain natin na: Ang hindi lumingon sa pinanggalingan di makararating
sa paroroonan.

Gunitain natin.

Noon ngay mainit-init pa ang ab ng mga nalab ng ating mga
himagsikan laban sa kapangyarihan ng Espanyang naibagsak natin at laban
sa Amerikang sumupil sa atin sa dahilang bukod sa hapong-hapo na ang
1
Panayam na binasa sa Bulwagang Villamor, U.P., noong 11 Agosto 1938.
64
lakas ay maliit pa at maralita. Subalit gayon man ang bayan namay hindi
nanatili sa panglulupaypay, pagkapalibhasay natanim sa kaniyang puso
ang aral ng kaniyang mga bayani, kayat napipilan man ang angking lakas,
ang dakilang mithi ng lahi namay iyot iyon din, hindi nagbabago, bagkus
sumiglang lalo sa loob ng kapayapaan, na, sa kasiglahang itoy pangunang
kinakasangkapan ang sariling wika, iyang wika na, ani Rizal, habang
nabubuhay ay buhy ang wikang Tagalog, ang wika ni Balagtas, na siyang
ginamit nina Bonifacio at mga kasama sa Katipunan sa pagtuturot pagakay sa mga anak ng bayan sa paghihimagsik laban sa kapangyarihang dayo
na sa atiy sumasakop.

Ang mga alagad ng wikay nag-uunahan halos sa pagsasanggalang
ng dakilang mithi ng bayan sa loob ng kapayapaan. Nagsilabas nga noon
ang isang di malilimutang Pascual H. Poblete, na, sa pamamagitan ng
kaniyang pagsulat sa sariling pahayagan ay nagwasiwas ng watawat ng
simulaing makabayan; ng pagtatanggol ng kalayaan ng pananampalatayat
pagbaka sa mga kampon ng karimlang umiinis sa bukal na paniniwala ng
isat isa; katulong sa banal at makabayang gawaing yaon ang mga Modesto
Santiago, Gabriel Francisco at ibat iba pa.

Ang mga Lope K. Santos ay siya naman ang nagsipamuno sa
pagsisikap at pagtatatag ng isang Wikang Filipino, at ng Samahan ng mga
Mananagalog, na kasama sina Eusebio Daluz, Mariano Sequera, Rosauro
Almario, Patricio Mariano, T. Fenoy, Sofronio Calderon, Faustino Aguilar,
Celestino Chavez, Carlos Ronquillo, Julian Balmaceda, Iigo Regalado at iba
pa. Mahabang salaysayin ang kanilang pagsisikap, pakikibaka, pagpupuyat
at masasabing pagsasapalaran, pagkapalibhasay ang sariling wikang
pinagsisikapang maihatid sa tugatog ng tagumpay ay di siyang tinatangkilik
ng mga kababayang nooy nangapiling magsitulong sa mga dayuhan ng pagugit ng pamahalaang itinatag ng bagong bansang sumakop sa Pilipinas.

Sa gayong pagpupunyagi ng bayan sa loob ng kapayapaan
sa pamamagitan ng isip, panulat at pananalitaymangyari pang di
mangangailangan ng isang paraluman, ng isang sagisag, isang liwayway
na sukat mapagpakuan ng mga matat kaluluwa, na sukat makapagbigay
sigla sa kaloobang lupaypay, lakas sa katawang hapo at pag-asa sa puso na,
malaot madaliy, magtatagumpay katulad ng nangyari.
65

Ang kumatha ng maningning na Florante at Laura ang siyang naging
sagisag. Siya ang napagpakuan ng gunita ng mga taong bayan at ng mga
nagsipagwasiwas ng dakilang mithi sa loob ng kapayapaan. Siyay halos
poonin sa harap ng pagsasakit na yaon na walang ibang sandata maliban
ang sariling wika, na, kung inulila man sa mataas na lipunan ay nag-ibayo
naman ang pag-ibig ng mga anak ng bayan sa paggamit at pagtatanghal.
Ang mga aklat at madlang salaysayin sa mga pahayagan ay sunod-sunod
halos kung ilathala at gayon din ang mga dula na napamayanihan din ng
ating mga mandudulang, kinagigiliwang panoorin ng madla, gayong hindi
naman tayo namihasa sa gayon kundi sa moro-moro.

Ngunit sino ang sumulat ng napakagandang awit na yaong batbat
ng mga dakilang aral? Sinong makata yaong kilala ng marami sa pangalang
Francisco Baltazar at ang marami rin naman ay sa turing na Balagtas
lamang? Sino nga ba ang kumatha ng awit na yaon, na, sa kabaitang taglay
niyay walang ibang hiningi sa kaniyang paraluman kundi ipamintakasi sa
Birheng mag-ina ang tapat na lingcod na si F.B.?

Ang ganiyang mga pagtatanong ay napisanan pa man din ng pagaagawan ng ilang lalawigan nating maipagmalaki na, ang makata natin, ay
doon sa kanila sumilang sa maliwanag. Nariyan ang angkinin ng mga taga
Silangan (Laguna), na nanununton sa patotoo ng dalubhasang si Pardo
de Tavera na siyang nagpatunay ng gayon sa kaniyang aklat na Biblioteca
Filipina, nalimbag noong 1903; nariyan ang sabihing taga-Pandakan, tagaTundo, taga-Bulakan, taga-Batangas, at ang parang pinagpapakuan ng
paniniwala ng maramiy taga-Bataan nga si Balagtas.

Datapwa, walang makatiyak kung siyay tagasaan, kung ano ang
kaniyang naging kabuhayan at kung ano ang kaniyang pagkatao.

Dahil sa isang mahalagang pangyayari sa buhay namin ay nakilala ang
mga anak ng ating makata. Sa tulong ng ilang kaibigan at kamamanagalog,
na nagpasigla ng maiklit dahop naming kaya, ay naibunsod ang pagsulat
ng aming dagliang pag-aaral sa naging kabuhayan ng tunay na kumatha
ng bantog na awit ng Florante at Laura, na, kung nakapagdulot sa atin ng
kasiyahay salamat sa kagandahang loob ng mga anak ng kumatha.

Sa aming aklat ngay naipakilala noon lamang ang tatlong mahalagang
66
pangyayari sa buhay ng ating makata, na itoy, ang kapanganakan sa kaniya

ng ika 2 ng Abril ng taong 1788 sa nayon ng Panginay, bayan ng Bigaa,
lalawigang Bulakan; ang pagkakapag-asawa niya kay Juana Tiambeng sa
Udyong noong ika 22 ng Hulyo ng taong 1842; at ang kaniyang kamatayan
na nangyari rin sa baying ito ng ika 20 ng Pebrero ng taong 1862.

Naipakilala rin namin na, si Balagtas ay nag-aral sa isang mataas
na paaralan, bagaman siyay isang anak-maralita; siyay naglingkod sa
isang may kapangyarihan na parang kawani at interprete. Nagkaroon siya
ng siyam na anak na, ang dalaway buhy pa, magpahanggang ngayon, na
matatandang dalaga: sina Isabel at Silveria.

Ang isa pang talinghaga sa mga panahong yaoy nasa ganitong
tanong: Sino baga ang Celiang pinagalayan ng kaniyang dakilang katha?
Ano ang tunay na pangalan ng dilag na yaong tumutugon sa mga titik na
M.A.E. na, ani Balagtas,

Ikaw na bulaklak niyaring dilidili,

Celiang sagisag moy ang M.A.R.
sa Virgeng mag-inay ipamintakasi
ang tapat mong lingcod na si F. B.?

Ang palaisipang itoy naisaayos din. Naipakilala naming kung sino
ang kasi ng kumatha na pinag-alayan ng kaniyang awit. At itoy salamat
din sa kagandahang loob ng mga anak ng ating Makata, sapakat itoy
nagkaroon ng dalawang kasintahan na, ang sagisag ng kanilang pangalan,
ay nagkakawangki: si Magdalena Ana Ramos at si Maria Asuncion Rivera.
Itong huli, na, taga-Pandakan, sang-ayon nga sa mga anak ni Balagtas,
ang pinag-alayan, daw, ng kaniyang awit; at yaong si Magdalena ay tagaGagalangin Tundo, ayon naman sa aming mga balitang natanggap.

May mga ilang nag-ukol ng pansin sa mga salaysay namin; ngunit
sino may hindi nagharap ng mga katibayan bagay sa kanilang pinapansin
o pinasusubalian kundi bagkus ibinibitin ang kanilang palagay at ang
pinananaligan din ay ang ipinakilala ng aklat na talagang sinulat na
parang pasimula lamang, at bahala nang tuwirin at punan ng lalong mga
nakakaalam, gaya ng maliwanag na ipinagpapauna namin, ngunit nararapat
na ialinsunod lamang sa katotohanang natuklasan.
67

Si Jose Maria Rivera ay sumulat ng isang matalinong salaysayin hinggil
kay Huseng Sisiw, noong tang 1933. Sa aklat namin ay sinasabing itoy
sinasanggunian ni Balagtas sa pagkatha ng dula. Subalit ang pinakatukod ng
aklat na yaon ni Rivera ay hindi mapanghahawakan, sapagkat nasasalig sa
isang katha lamang ng mga nagbalita sa kaniya. Napatunayan sa isa naming
pagsusuri ang agwat ng maraming tang magmula nang mamatay si Huseng
Sisiw (1829) at noong nagsisilang sa maliwanag ang mga nagbalitang yaon
na, umanoy, nakilala nila ito. Ang mga talng pinanuntunan sa pagsusuri
namiy ang mga tal na rin ni Rivera.

Ngunit si Balagtas ay may 31 na taon na nang mamatay si Huseng
Sisiw, na, sa gayoy di kataka-takang itoy napagsanggunian niya.

Ang pinatunayan naming si Balagtas ay naging kawan ng Juez de
Residencia sa Bataan na si Victor Figueroa ay napatotohanan, salamat sa
pagsisikap ng pangulo ng Surian ng Wikang Pambansa na si Jaime C. De
Veyra. Sa mga kasulatang iniingatan ngayon sa Kataas-taasang Hukuman ay
naroroon ang kasulatan ng usaping ipinaghabol ni Sotero Gregorio, laban
kay Francisco Guevara hinggil sa pagsingil ng isang halaga, noong tang
1841, at ang kumatha ng Florante ay nakalagda sa kasulatan sa kaniyang
pagkainterprete sa nasabing usapin. Salamat sa pagsisikap na ito ni Veyra
tayoy may mapanununtunan ukol sa anyo ng titik ni Balagtas.
***

Kamiy talagang nag-aantay ng mga pasubalit pagbabago, mula
pa nang panahong isulat ang aming aklat, sa matwid na, ang gayong mga
salaysayin, ay talagang hindi gawain ng isa o ilang katao lamang, kundi ng
marami o ng sambayanang may pagmamalasakit na makatanto sa naging
buhay ng kaniyang mga pantas, tulad ni Balagtas.

Samantalang maraming pagbabagong naisususog sa aming aklat,
na naayon sa katotohanan, ay lalong ikasisiyang loob namin at ipalalagay
na ang tuby dakila sa puhunang pagod, gaya ng wika nga ng ating
makata, kung kaya ang mga pangkatapusang pangungusap na patungkol
sa mga magsisibasa ng Kung Sino ang Kumatha ng Florante, ay gayari, na
ipahintulot ninyong basahin namin:
68
Wala nga akong ibang pakay kundi ang makatulong

sa ilalim ng kaunti kong kaya, sa ikaririlag at
ikalalaganap ng matamis at mayamang wikang
Tagalog, na, sa mga panahong itoy, gumigiit na sa
atin at kusang nagbubukas pa man din ng landas sa
pamumuhay at pakikipanayam ng maraming Filipino,
na sa ganitong pangyayariy maaaring umasa tayo
na darating ang isang panahong ang wikang itoy
sasapiling ng ibat ibang wikang ginagamit ng mga
bayan sa sansinukob.
Ang hangad ko sanay huwag munang ilathala
agad ang aklat na ito, upang makatipon ng lalong
maraming tala at kasulatang hinggil sa buhay at mga
katha ni Francisco Baltazar, tuloy mapasagana pang
lalo sa ilaw at uri ng katotohanan ang pagsasalaysay
ko; datapway nakapanaig din sa akin ang pagaakalang mabuti na rin ang magagap ng kaunti kong
mga nadulang at natipon na hanggang sa mga araw
na ito, upang makapagbigay simula man lamang at
magkaroon na ng mga mapagpupunuan ang ibang
mananaysay na lalong nakakakilala sa pantas na
manunulang iyang umawit ng kawili-wiling Ilog
Beata.
Sa mga pagkakahidwang hindi sasalay matutunghan
ng nangagsisibasa sa kabuuan ng aklat na ito, akoy
malugod na tatanggap sa sino mang lalong may
kaya at may batid ng madlang paaninaw na kanilang
maibibigay, yayamang sa palagay koy hindi sa aking
sariling hangad sila tumutulong, kundi sa hangad
ng bala ng kababayat hindi, na nakakaibig ng isang
lalong ganap na pagkakilala sa maykatha ng Florante
at Laura, isang aklat na munti man sa anyo ay malaki
sa laman, at matayog na watawat ng isang marikit
na wika sa Dulong Silangan.
69
Ngayoy magsisimula tayo sa pag-uukol ng dagliang kuro-kuro hinggil sa

ubod ng ating panayam.
I

Ang awit na Florante at Laura ay napabantog sapagkat kinagiliwang
basahin ng madla. Ang kahalagahan ng mga tula ng awit na ito ay nabubuo:
sa maliwanag at magagaang mga salita; magandang pagkakahanay ng
mga tula; makabuluhang mga isipan at pagkukuro; dakilang simulain at
buot ganap ang pagkakasalaysay na naglalarawan ng mga pangyayaring
kunway sa komedyang moro-moro, bagoy katumbas na katumbas ng mga
nangyayaring pasakit at madlang kahidwaan sa kulang-palad na bayan
natin noong panahong sinulat.

Ang mga simulain ng pag-ibig, ng dakilang asal, katapangan,
katarungan, at pagmamahal sa kapuwa; kabaitan sa sarili; ang asal at
ugaling dapat sundin ng tao sa kaniyang buhay at pamumuhay; may
matataas na aral sa mga anak at gayon din sa mga magulang; ang lahat ng
iyan ay matatagpuan natin sa walang kamatayang mga tula ng Florante, at
sa wakas, ay ang sa akala namin ay tumpak na pagkakilala sa kapangyarihan
ng Diyos na lumikha ng Sangtinakpan na, sa apat na hanay ng pananalita ay
ipinatanto sa atin.

Ano pa ngat sa magagandang tula ng awit na iyan ay nasisilay ang
kaluluwa ng Lahi at laging nagpapagunita sa atin ng karapatan sa pagtutol
laban sa panlulupig.
***

Ang katutubong pag-ibig na, ayon sa ilan, ay maaaring damdamin
ng lalakit babae at maghari, huwag mang sumunod sila sa kautusan ng
Lumikha ng Creced y multiplicaos o Mabuhay kayot nang makapagbigay
buhay sa marami, ay tila di sinasang-ayunan ni Balagtas. Manapa, siya ay
naniniwala na, kundi rin lamang masusunod ang utos na iyan ng Diyos, ay
mabuti pa ang huwag nang umibig. Sa kaniya ay walang kabuluhan ang
buhay natin kung hindi makalalasap ng kakang-gata ng pag-ibig. Kaya,
ang kasiyahan ng kaniyang puso hinggil sa bagay na ito, ay nasa tulang
sumusunod na patungkol niya kay Celia:
70
6Sa larawang guhit ng sa sintang pinsel,

kusang inilimbag sa pusot panimdim,
nag-iisang sanglang naiwan sa akin
na di mananakaw magpahanggang libing.2

Ang tulang ito ay laganap. Nasasaulo ng maraming binata. Nang
kapanahunan namin, kapag ang isang binatang Tundo ay nagpakilala
sa kaniyang mga kaibigan o mabalitaan kaya ng mga ito na, ang pag-ibig
niya ay nasiphayo, ang mga kaibigan at di man ay nagtatanong ng gayari:
Nagsanglang Florante ba? Tinutukoy kung ang kasintahang babaing
tumalikod sa sinumpaan ay nakapagsangla sa kaniyang kinakasing
nilimot sa pag-iibigan.
Ang awit na Florante ay naipalimbag na nang makapupu ng ibat ibang tao. Sa
pagsisiyasat na ginawa namin sa may mga 18 pagkakalimbag (edisyon) sa ibat ibang taon
at palimbagan, ang pinakamatanda sa lahat ay ang inilimbag sa Imprenta de M. Sanchez
& Cia. na nasa Binundok, 1865. Kung pagbubukod-bukurin ang bilang ng mga tula ng awit
ay nabubuo sa ganito:

Kay Celia22 tula o estansiya;

Sa babasa nito6 na tula at ang

Puno ng salita399 na tula.

Kabuuan427 tula.
Ang bilang na inilagay sa mga tulang sinipi ay katugon ng talagang bilang na iyan
ng mga tula ng awit.
Bagaman ang pagkakalimbag ay nagkakaiba ng ayos at gayon din ang mga titik na
ginamit ang lahat ay bumibilang ng ganiyang mga tula, maliban sa dalawa, na may kulang
na tig-isang tula, na itoy ang ipinalimbag ni J. Martinez, 1937, nawala ang ika-16 na tula
ng Puno ng Salita, na nagsisimula sa: Nguni ay ang lilot masasamang loob
Sa ipinalimbag naman ng palimbagan Ilagan at Sanga, na anilay sadyang iniayos
sa tunay na Ortograpiya ng wikang tagalog ng ilang pantas at dalubhasang manunulat,
ay wala naman ang ika-137 tula ng Puno ng Salita rin, na nagsisimula naman sa: Halos
nabibihag sa habag ang dibdib
Marahil, sa mga ipinalimbag ng mga nakaraang taon na ngayoy wala nang
matagpuan sa mga tindahan at aklatan, ay may mga pagkakamali at pagkukulang ding
nakaligtaan; ngunit ang lahat ay nabubuo sa 427 tula, na naaayon sa inilathala sa aming
aklat na sinuri ng mga anak ni Balagtas. Kanilang pinatotohanan sa amin na tama ang
bilang ng mga tulang yaon nang tanungin naming kung totoo ang balitang, umanoy
makapal ang awit na Florante na may mga kulang-kulang sa isang dali, bagay na kanilang
pinasinungalingan.
Kung ibig din lamang ipalimbag ang tinurang awit sa lumang ortograpiya, ay
kailangang sundin, sa ganang amin, ang limbag ng tang 1870 ni Dr. Pardo de Tavera, na
nilagyan ng mga kudlit, isinaayos at sinulatan ng ilang tala ni Rizal, na iniingatan ngayon
ng Aklatang Pambansa.
2
71

Sa sayneteng kinatha ni Balagtas na ang pamagat ay La India Elegante
y el Negrito Amante, na ang kauna-unahang pagkakalathala ay naganap sa
aking aklat, utang sa kagandahang loob ng mga anak ng kumatha, ay may
mga tulang nagpapakilala ng kaniyang kuro-kuro at palagay ukol rin sa pagibig. Narito:

Sa mundo ang pagsinta

siyang unang ligaya,
kayamanan at ginhawa,
ay, tuwa ng kaluluwa!
Kung ang buhay natiy katipunang sakit

at siyang sadlakan ng dalitat hapis,
ang buong ligayay nasa sa pag-ibig,
ang pagsintay siyang gamot sa hinagpis.
Sa pagsintay walang hindi susuko

ang lalong mailap ay napaaamo,
ang tigreng mabangis na uhaw sa dugo
daig ng pag-ibig at napasusuyo.

At sa ganiyan ding dahilan, ang damdaming iyang mulat sapul ng
buhay ng mga nilalang ni Bathalang may isip at pakiramdam, ay naririto
naman ang dalawang tula:
80O pagsintang labis ng kapangyarihan!
sampung mag-aamay iyong nasasaklaw,
pag ikaw ang nasok sa puso nino man,
hahamaking lahat masunod ka lamang.
81At yuyurakan na ang lalong dakila,
bait, katwiray ipanganganyaya,
buong katungkulay wawaling bahala,
sampu ng hiningay ipauubaya.

Ang mga tulang iyan ay sa awit na Florante. Tingnan naman natin
ang kaniyang tula sa komedyang Abdal y Miserena na, kung nailathala, sa
kauna-unahan, sa aming aklat, ay salamat din sa kagandahang loob ng mga
72
anak ni Balagtas. Narito ang kaniyang kuro ukol sa pag-ibig:

Ikaw na ligayang walang kasing dupok

at taling matibay na di malalagot,
ang mababang kubot palasyong matayog
napapanhik mo rit kusang pinapasok.
Walang dibdib na di mo dala sa kamay,

ang puso ng lahat ng iyong laruan,
ang tapat ay siyang pinarurusahan,
at ang alibughay siyang minamahal.
Pinalalakas mo ang lalong mahina,

haring may korona ay pinabababa,
ang bait, katwiray iyong sinisira,
sa mundo ay bakit lumitaw ka kay?
Kung sa mundoy walang alibughang puso

sa luha ng sintay walang maliligo,
at ginhawa lahat ang tapat sumuyo,
hindi maghahari lilong panibugho.

Ang tunay na katapangan, ayon sa dakilang makata, ay hindi ang
pagsubo ng walang hunos-dili sa panganib o sa kamatayan. Oot ang
gawaing ito ay hinahangaan din at madalas namang magkamit ng tapat na
papuri. Ngunit sa kay Balagtas, ang tunay na katapangan ay ang pagsupil
sa sariling sindak at takot. Kadaop o kakambal ng katiningan ng loob at
isip sa harap ng nakaambang panganib upang makapagsanggalang sa
paglusob ng kalaban o sa pagdating ng sakuna. Ang Diyos ng tagumpay ay
maramot umampon sa mga duwag na kalooban at kaluluwang hindi sanay
sa sadlakan ng buhay.

Aniya sa Florante:

245Huwag malilingat at pag-ingatan mo

ang higanting handa ng Konde Adolfo,
pailag-ilagat parang baselisko
sukat na ang titig ang matay sa iyo.
73
246Kung ang isalubong sa iyong pagdating

ay masayang mukhat may pakitang giliw,
lalong pag-ingatat kaaway na lihim,
siyang isaisip na kakalabanin.

Nahahalata man natin, dahil sa sidhi ng pakiramdam, ang masamang
tangka ng kunway kaibigan bago ay kalaban, kundi natin taglay ang tunay
na katapangan, ay walang salang mapipipilan tayo o di maigugupo ang
ganiyang kaaway na lihim, sapagkat ang pagkalito, na bunga ng kakulangan
ng katiningan ng loob sa harap ng panganib, ay siyang ikapapariwara natin.
Kayat ang hatol naman ni Balagtas ay gayari:
247Datapwat huwag kang magpapahalata
tarok mo ang lalim ng kaniyang nasa,
ang sasandatahiy lihim na ihanda
nang may ipagtanggol sa araw ng digma.
262At saka madalas ilala ng tapang
ay guniguning takot ng kalaban,
ang isang gererong palaring magdiwang
mababalita na at pangingilagan.
263Kung sa katapangay bantog si Aladin,
may buhay rin namang sukat makikitil,
iyong matatantong kasing pantay mo rin
sa kasamang palad at dalang hilahil.

Bagay naman sa kadakilaang asal o pagmamaginoong ugalina
hindi na laganap dito sa atin sa kasalukuyang panahonay isa ring simulaing
nalalahad sa Florante. Marami tayong mapanununtunan sa kaniyang mga
tula.

Nang dumating dito ang mga Amerikano, na mga 40 taon na nga
ngayon, dalawang bagay ang kara-karakay nakatawag ng pansin natin: ang
kaugalian nilang isagawa sa katumpakan, hanggat maaari, ang ano mang
bagay, at ang di pag-aaksaya ng panahon. Alalaong bagay ang lahat ng
gaganapin nilang gawaiy pinag-uukulan ng sadyang panahon upang huwag
74
mag-aksaya nito na, sa ganang kanilay ginto. Ang mabuting kaugaliang

yaoy naibadha na sa atin sa Florante sa dalawang hanay na tulang aniya:
(Alay)
11............................................
....................................................
na kung maliligoy sa tubig aagap
nang hindi abutin ng tabsing sa dagat.

Iyan ay katugon din ng sawikain nating ang maagap ay daig ng
masipag.

Ang tumpak na aral ng ating matatanda na magdahan-dahan ng
paglakad upang kung matinik man ay mababaw, ay isa ring simulain ni
Balagtas. Kaniyang ipinagugunita na huwag tayong kadadali sa paghatol sa
ating kapuwa; huwag tutuligsain ang isinulat o ginawa ng iba na di muna
natin pinag-aaralang maigit pinagtimbang-timbang ang dulot hulo, upang
tayo ay huwag malisya at makasira sa karangalan ng ating kapuwa. Ang
hiling niya sa mga magsisibasa ng Florante, ay:
(Sa babasa)
2Kung sa biglang tingiy bubot at masaklap
palibhasay hilaw at mura ang balat,
ngunit kung namnamin ang sa lamang lasap,
masasarapan din ang babasang pantas.

Hindi raw tayo dapat manunton lamang sa natatanaw ng ating
paningin na, ang kadalasan ay nasisilaw kung ang tinititigan ay makinang.
Ang mabuti ay saliksikin ang kaibuturan ng isang bagay at huwag manangan
at sukat sa nasasalat ng ating mga kamay kundi sa nakikita ng isip na siyang
dapat talasin sa pagsusuri ng alin mang bagay. Sa sayneteng binanggit na
namin sa simula, ay ganito ang wika ng Itang si Kapitang Toming nang siya
ay ayaw ibigin ni Menangueng sinisinta niya, sapagkat siya ay itang maitim
at di Tagalog:
.............................
laki niyaring kamalian
isip koy di ka pihikan,
75
iyo palang tinitingnan

ang balat, hindi ang laman.

At ang paggamit ng hinahon at bait sa harap ng mga natatanggap
na balitang sa atin ay nagdudulot ng kapaitan o karalitaan; ang payong
kaibigang huwag padadala sa kataka-taka (kathakatha), at yaog tayoy di
dapat malunod sa isang tabong tubig, ay kaniyang inilarawan sa dalawang
hanay na tulang ito:
261.........................................
..................................................
aniyay bihirang balitang magtapat,
kung magkatotoo may marami ang dagdag.

Hinggil naman sa pagmamahal sa kapuwa, ano man ang kaniyang
bayang sinilayan at kaibayo man natin sa pananampalataya, ay itinuro na
rin sa atin ng ating makata, sa pagkupkop ni Aladin, isang di binyagan, sa
Kristiyanong si Florante na nakabaliti sa isang punongkahoy, ay gayari ang
badya ng Morong yaon:
147Sagot ng gereroy huwag na manganib
sumapayapa kat mag-aliw ng dibdib,
ngayoy ligtas ka na sa lahat ng sakit,
may kalong sa iyoy ang nagtatangkilik.
148Kung nasusuklam ka sa aking kandungan,
lason sa puso mo ang hindi binyagan,
nakukutya akong di ka saklolohan
sa iyong nasapit na napakarawal.
149Ipinahahayag ng pananamit mo
taga-Albania ka at akoy Persyano,
ikaw ay kaaway ng bayat sekta ko,
sa lagay mo ngayoy magkatoto tayo.

Palibhasa ay ang hangad ng mga paring Kastilang may kapangyarihan
din na bigay ng pamahalaan nang panahong sila ang nakakapangyari dito
sa atin, ay mamayani ang pananampalatayang Katoliko, na siya lamang
76
ang ipinahihintulot ng mga batas; palibhasa sa ganang kanila ay wala

nang mabuting pananampalataya kundi ang kanila lamang at ang hindi
pa binibinyagan, ng mga panahong yaon, anak man ng mga binyagan, ay
ipinalalagay na moro; at, ang moro ay dapat kasuklaman at ipalagay na
kalaban magpakailanman pa man. Kaya nga sa mga paaralan noon ay
sadyang iminumulat sa mga bata ang kunway paglalaban-laban ng mga
taga-Roma at taga-Cartago sa pagganap ng paligsahan ng nalalaman ng
mga nagsisipag-aral.

Iyan ay pinisanan pa man din ng mga komedyang moro-moro, na, ang
madalas matalo ay ang mga ito. Kung paminsan-minsan man ay magsipanalo
sa mga Kristiyano, ang nagsisipagtagumpay, sa katapos-tapusan, ay ang
mga ito rin. Sa gayon ay patuloy ang paniniwala na ang mga magkakalabang
iyan ay talagang magkalaban at kailanman ay hindi dapat magtulungan at
magmalasakitan. Ang ganiyang mga hidwang aral sa atin ng panahon ng
Kastila ay tandisang tinuligsa ni Balagtas. Para bagang ipinamumukha sa
mga nagsasabog ng ganiyang mga isipang mali ang paglabag nila sa utos ng
Diyos, na tayong mga nilalang Niya ay dapat magtinginan na parang tunay
na magkakapatid, sapagkat tayo ay magkakapatid nga, ayon din sa mga
simulaing itinuturo ng kanilang pananampalataya. Narito ang pangwakas
na pangungusap ng Morong si Aladin sa kay Floranteng Kristiyano:
150Moro akoy lubos na taong may dibdib,
ay nasasaklaw rin ng utos ng langit,
dini sa puso koy kusang natititik,
natural na leong sa abay mahapis.

Ang tuntuning ginto na nararapat sundin sa panunungkulan
sa bayan ay matatagpuan natin sa matipunong aklat ng dalubhasang
paring Filipino, na si D. Modesto de Castro, na sumulat ng isang aklat na
kinawiwilihan ding basahin ng madla, na ang pamagat ay Pagsusulatan
ng dalawang binibini na si Urbana at si Feliza na nagtuturo ng mabuting
kaugalian. Ani Urbana kay Feliza:
Ang nagnanasang magkamit ng kamahalan sa bayan,
sa karaniwan ay hindi magandang nas, sapagkat ang
pinagkakadahilanan ay di ang magaling na gayak ng
loob na siyang pakinabangan ng tao, kundi ang siya
77
ang makinabang sa kamahalan; hindi ang pagtitiis ng

hirap sa pagtupad ng katungkulan; kundi ang siyay
maginhawahan; hindi siyay pagkaginhawahan ng
tao kundi ang siyay paginhawahin ng taong kaniyang
pinagpupunuan.
Ang masakim sa kamahalan, sa karaniwan ay hindi
marunong tumupad ng katungkulan, sapagkat
hindi ang katungkulan, kundi ang kamahalan ang
pinagsasakiman; salat sa bait sapagkat kung may
iniingat na bait, ay makikilala ang kabigatan, at
hindi pagpipilitan kundi tatanggihan, kaya marami
ang makikitang pabaya sa bayan; ang mayaman ay
kinakabig at ang imbi ay iniiring...

Ang kay Balagtas namang pagtugligsa sa isang may mataas na
katungkulang lumilisya sa tuntuning dapat sundin ay ganito:
(Puno ng Salita)
19O taksil na pita sa yamat mataas!
O hangad sa puring hanging lumilipas!
Ikaw ang dahilan ng kasam-ang lahat
niyaring nasapit na kahabag-habag.

Ayon sa kaniya ay mabuti pang tayo ay pagpunuan na ng isang
hangal at hindi maganda ang asal, kaysa isang puno na ang hangad ay
magpayaman lamang sa panunungkulan, kayat ang naibadya niya ay ito:
341Mahigit kang aba sa mapagpunuan
ng hangal na puno at masamang asal,
sapagkat ang haring may hangad sa yaman,
ay mariing hampas ng langit sa bayan.

Ang mga dakilang aral sa mga magulang bagay sa pag-aaruga sa
kanilang mga anak, ay isang magandang punpon kumbaga sa bulaklak, ang
ipinamana niya sa atin. Sa kasaysayan ng mga taong pantas at dalubhasa
sa ibat ibang karunungan, sa sining at sa panitikan, ay lalong nakararami
yaong mga anak-maralita; yaong mga nagsipanalat sa kanilang pag-aaral
78
at sa kabuhayan kaysa mga anak-mayaman at nagkaroon ng katayuang

maginhawa sa mga unang hakbangin ng kanilang buhay. Paanoy ang
kaginhawahan ay hindi maalam makipagkapatiran sa katalasan ng isip at
lalong maramot makipagkaibigan sa karunungan. Tingnan natin ang mga
pangaral na ginto kay Florante ng kaniyang ama. Aniya:
212Akong pagkabatay ang kinamulatan
kay amay ang bait na di paimbabaw,
yaong namumunga ng kaligayahan,
nanakay sa pusong suyuit igalang.
196Anhin kong saysayin ang tinamong tuwa
ng kabataan kot malawig na lubha,
pag-ibig ni amay siyang naging mula,
lisanin ko yaong gubat na payapa.
197Pag-ibig anakiy aking nakilala,
di dapat palakhin ang bata sa saya,
at sa katuwaay kapag namihasa,
kung lumakiy walang hihinting ginhawa.
198Sapagkat ang mundoy bayan ng hinagpis
namamayay sukat tibayan ang dibdib,
lumagi sa tuway walang pagtitiis,
anong ilalaban sa dahas ng sakit?

Ang mapagmataas, ang palalo, maykayat mayaman o nasa
kapangyarihan o nakahihigit sa kalagayan ng kaniyang kapuwa, ay kailangang
maglingong-lingkod din, kailangang alalahanin ang katotohanang may
katapusan ang alin mang bagay na may simula. Sa dalawang hanay na tula
ng ating makata, na sumusunod, dapat manunton ang mga ang wika nga
ay nasa sa itaas, na bukambibig ng ating mga magulang noong panahong
nagdaan sa pagsansala sa hilig ng kanilang mga anak sa pagmamataas.
Aniya:
285.....................................................
..............................................................
79
Kung ano ang taas ng pagkadakila,

siya ring lagapak naman kung marap!

May isang parang salot sa mga panahong ito na, sino man sa
atin ay nakapapansin marahil. Sa ilang bayan ay kabayanihan ang aming
tinutukoy kung ang kadahilanan ay ang dangal na ibig hugasan o ipakilala
kaya ang pag-ibig sa bayan o sa sinasambang kataas-taasang puno ng
bansa. Tinutukoy namin ang pagpapatiwakal na, sa bayang Hapn, ay
isang dakilang katungkulan sa sarili ng mga tagaroonkung yaon ang mga
sanhiat sa mga kampon ni Mahomay paghahandog ng buhay upang ang
kaluluwa ng huramentadong pumapatay muna ng mga sukat na mapatay
na kapuwa, ay umaakyat daw, sa langit na tuloy-tuloy.

Datapwa dito sa atin ay nagmumula ang sakit na iyan na
pagpapatiwakal, sa kakulangan ng katibayan ng puso at sa kasalatan
sa pagkakilala ng lakad ng mundong magdaray. Sa mga kulang-palad
na mga yumao sa pagkitil ng sariling buhay ay dalangin na lamang ang
bagay ipatungkol; ngunit sa mga magulang, tagapag-ampon ng mga
batat kabinataan, at sa mga guro, ay kailangang ipagunita natin ang mga
ginintuang tulang sumusunod ng dakilang makata upang ikintal sa pusot
isipan ng kanilang mga anak, mga inaaruga at mga tinuturuan. Narito:
199Ang taong magawi sa ligayat aliw,
mahina ang pusot lubhang maramdamin,
inaakala pa lamang ang hilahil,
na daratnay di na matutuhang bathin.
200Para ng halamang lumaki sa tubig
dahoy nalalanta munting di madilig,
ikinaluluoy ang sandaling init,
gayon din ang pusong sa tuway maniig.
201Munting kahirapay mamalakhing dala
dibdib palibhasay di gawing magbata
ay bago sa mundoy balang kisapmata
ang taoy mayroong sukat ipagdusa.
202Ang laki sa layaw karaniway hubad
80
sa bait at munit sa hatol ay salat,

masaklap na bunga ng maling paglingap,
habag ng magulang sa irog na anak.
203Sa taguring bunsot likong pagmamahal
ang isinasama ng batay nunukal,
ang ibay marahil sa kapabayaan
ng dapat magturong tamad na magulang.

Ang larawang mapanglaw ng kalagayan ng Inang-Bayan nang tayo
ay nasasakupan pa ng Espanya, na ang pamahalaan ay napanghihimasukan
ng pananampalataya o ng relihiyon; alalaong bagay nang ang mga pinuno
ng tanging pananampalatayang dito ay nakapanghihimasok sa mga
tinutungkol ng pamahalaan, ay maliwanag na matutunghan natin sa mga
tulang sumusunod. Kung sa panahong kasalukuyan o sa kailan man, ay ibig
nating malaman kung ang kalagayan ng ating bayan ay mabuti o masama
at kung siya ay pinaghaharian ng katarungan o hindi ay walang dapat gawin
kundi alalahanin ang mga matipunong tulang panaghoy ni Duke Florante
dahil sa hirap na tinitiis sa pagkakatali sa punongkahoy, doon sa gubat na
masukal at mapanglaw. Ganito:
14Sa loob at labas ng bayan kong sawi
kaliluhay siyang nangyayaring hari,
kagalingat bait ay nalulugami,
ininis sa hukay ng dusat pighati.
15Ang magandang asal ay ipinupukol
sa laot ng dagat ng kutyat linggatong,
balang magagaling ay ibinabaon
at inililibing nang walang kabaong.
16Ngunit ay ang lilot masasamang loob,
sa trono ng puri ay iniluluklok,
at sa balang sukab na may asal hayop
mabangong insenso ang isinusubsob.
17Kaliluhat sama ang uloy nagtayo,
at ang kabaitay kimit nakayuko,
81
santong katuwiran ay lugamit hapo,

ang luha na lamang ang pinatutulo.
18At ang balang bibig na binubukalan
ng sabing magaling at katotohanan,
agad binibiyak at sinisikangan
ng kalis ng lalong dustang kamatayan.

At ang paghihiganti naman sa isang kinagagalitan ng may
kapangyarihan na pinaaabot pa man din hanggang sa kabila ng kamatayan,
ay matutunghayan sa tulang ito:
91Sampu ng lingkod mot mga kaibigan
kung kampi sa liloy iyo nang kaaway,
ang di nagsiayoy natatakot namang
bangkay moy ibaot mapaparusahan.
***
Walang tula kung walang pag-ibig. Ito ang apoy na nagbibigay lakas
at buhay sa pusot kaluluwa ng Makata. Kaya, bago tayo lumipat sa bahaging
pangwakas ng ating panayam, ay ipahintulot ninyong ipagunita namin ang
kadalubhasaang di karaniwan ni Balagtas sa suliranin at palaisipan ng pagibig. Sa ganang kaniya, ay may dalawang mukha ang damdaming iyan:
liwanag at dilim, na ito ay namamayani, ang dilim, sang-ayon sa karilagan
ng babae. Tila balintuna. Sa kaniya ay mapanganib, sa gawaing pag-ibig, ang
kagandahan ng babae. At ang kung bakit ang wika nga ng mga palaaralay
tunghan natin sa ilang tula sa awit niyat sa sayneteng binanggit na:
Anya, sa Florante:
41Katiwala akot ang iyong kariktan,
Kapilas ng langit anakiy matibay,
Tapat ang puso mot di nagunam-gunam
Na ang paglililoy nasa kagandahan.
Ang sa saynete naman, ay ito:
82
Palibhasay aking tatap

Aral ng sa mundoy lakad
Ang pagsintat pagsusukab
Mahigit ang pagkakalapat.
Sa mga tulang iyan ay mahuhulo na ang sino man ay walang
karapatang sarilinin ang karilagan ng isang babae. Kapag ito ay talagang
maganda, ang kahit sino ay may layang umibig sa kaniya. Sa mga simulaing
iyan ng ating Makata nanggaling, marahil, yaong salawikain ng mga tenoryo
doon sa amin sa Tundo, na anila: Kung magkakasala rin lamang ang isang
lalaki ay kinakailangan na ang dahilan ay isang magandang babae!
Narito pa ang dalawang tula sa awit na ukol pa rin sa pag-ibig na iisa
lamang ang simulain ngunit ibat iba ang pagkakatula, na nagpapakilala sa
atin ng kaniyang kakisigan sa pagpapakilala ng kaniyang pagkukuro:
60Wala na Laurat ikaw na nga lamang
Ang makalulunas niring kahirapan,
Damhin ng kamay mo ang aking katawan,
At bangkay man akoy muling mabubuhay!
278Sa kaligayahay ang nakakaayos,
Bulaklak na bangong hinawi ng hamog,
Anupat sinumang palaring manood,
Patay o himala kung hindi umirog.
***
Si Balagtas ay naniniwala na may isang Bathalang lumalang ng
Santinakpan. Ang kaniyang mga tula ay batbat ng mga pagkukurong
mapagkikilanlan ng ganiyang paniniwala. Anya:
24Datapwat sino ang tatarok kaya
Sa mahal mong lihim, Diyos na dakila?
Walang nangyayari sa balat ng lupa
Di may kagalingang iyong ninanasa.
Sa ganang kaniya ay pawang kagalingan ang mga ninanasa ng Diyos
83
sa ating mga nilalang Niya. Tumbalik sa isinilid sa ating paniniwala sa isang

Diyos na marunong magalit at kung nagagalit ay nagtatanim ng sakuna at
ligalig na ikinapipinsala ng kaniya ring mga anak na sa kaniya ay umiibig at
sumasampalataya.
II
Pagkatapos gunitain ang magagandat makabuluhang mga tula ni
Balagtasna di pa ang lahatay atin namang pag-ukulan ang kabantugang
sinapit, bagaman siya ay di kilala o kung kilala man ay sa kaniyang sagisag
na mga titik B. B. lamang na inilagda sa alay ng kaniyang awit.
Ayon sa mga natipon naming mga paputol-putol na tala simula noong
ipalimbag ang Florante, ang mga siping naipalimbag na ay hindi kukulangin
sa 300,000 ang sa wikang Tagalog lamang, bukod ang pagkakalimbag ng
mga salin sa wikang Kapampangan, magmula pa ng taong 1884, at ang sa
Pangasinan, Bikol, Bisaya, Ibanag, Hiligaynon, at iba pa.
Sa wikang Kastila ay naihulog na rin mula pa nang taong 1886
ang isa at ang isa naman ay noong 1892, bagaman ang mga ito ay di
naipalimbag; ngunit ang salin sa ganiyan ding wika ni Epifanio de los Santos
ay nailathala sa isang rebista noong 1916. Hindi rin napalimbag ang salin sa
wikang Aleman at Pranses kundi sa mga rebista lamangayon sa ibinalita
sa aminbagaman ang sa wikang Ingles ay naipalimbag, na ang ginawang
tuntunin ay ang salin sa wikang Kastila ng binanggit na mananalaysay. May
nasusulat pa rin sa matandang titik natin.
Maliban sa Florante, tayong mga Filipino ay wala nang iba pang
aklat na napasalin sa lahat halos ng wikang sarili at gayon din sa mga
pangunahing wika ng ibang bansa. Kumbaga man, ay ang mga aklat ni
Rizal, ngunit nasusulat sa wikang Kastila, na napasalin din sa maraming
wikang sarili at wikang banyaga. Daig nang kaunti ni Balagtas, sa bagay na
ito, si Rizal, sapagkat ang Noli na siyang ebanghelyo natin, bukod nga sa di
nasusulat sa sariling wika, ay hindi nagkaroon ng maraming pagkakasalin
na ipinalimbag katulad ng Florante. Sa aklat na nasusulat sa wikang sarili,
ay wala isa mang naisalin sa maraming wika kagaya ng awit na iyan.
Dapat ding alalahanin ang maraming salaysayin at pagsusuri sa
84
wikang Tagalog at iba pang wikang sarili at sa wikang Ingles ukol sa Florante
na napalathala sa mga pahayagan at mga rebista, bukod pa ang kung
makailang gawing saligan o tesis ang buhay ni Balagtas at ang kaniyang
Florante ng mga nagtatapos sa pag-aaral sa matataas na paaralan.
May isang pangyayaring di makakakat sa ating mga puso na ito ay
ang katotohanan na, si Balagtas, ay una kay Rizal sa pagkakilala sa mga
kahidwaang nangyayari dito sa bayan natin, bagaman si Rizal, ay una
naman sa ating gunam-gunam, sapagkat siya ay talagang nangatawan sa
pagsasakit ukol sa kaligtasan ng Filipinas, hanggang sa ang buhay niya
ay ihandog sa ikatutupad ng kaniyang mithi nang walang agam-agam,
maluwag sa dibdib, matamis sa pusot di ikahahapis.
Tangi sa riyan ay katotohanan din naman na si Rizal ay isang
tagahanga ni Balagtas na marami sa mga inilalarawan sa kaniyang Noli ay
bungang-gunita niya sa mariringal na tula ng Florante na kinahuhumalingan
niyang basahin lalo na kung siya ay nangingibang-bayan.
Hindi na namin babanggitin pa rito ang makailang paggunita ni Rizal
sa kaniyang aklat na Noli sa mga tula ni Balagtas na sinipi sa aming aklat.
Sukat ang sabihin na si Rizal sa mulat mula pa ay talagang isang masugid
na balagtasista. Ang awit na Florante ay laging dala raw sa lukbutan
sa pangingibang-bayan at minsan ay pinagbilinan ang isang kaibigan
upang pangasiwaan nito ang pagpapalimbag ng tinurang awit na dapat
palamutihan ng mga tugmang larawang hango sa isinasaysay.
Ang sipi ni Rizal ng Florante ay ipinagkaloob umano sa isang aklatan
sa Alemanya. Kaya madalas niyang hiramin ang sipi ni Dr. Pardo de Tavera
na limbag noong 1870. Parang pagganti sa kagandahang-loob ng tinurang
doktor, ang siping ito ay kinudlitan ni Rizal, sang-ayon sa kaniyang tuntunin
sa wikang Tagalog at linagyan pa ng ilang tula. Ang tinurang sipi ay iniingatan
ngayon ng Aklatang Pambansa.
Sang-ayon kay Epifanio de los Santos, pantas nating mananalaysay,
ang palagay ni Rizal, sa awit na Florante, ay aklat ng wikang Tagalog na
batbat ng lahat ng kagandahan at karingalan ng wika.
At, ayon din sa kaniya, si Elias, ng Noli, na isang anakbayang
85
mapagmahal sa tinubuan na makalawang iligtas si Ibarra, at itinago pa ito,

sukdulang sumapanganib ang sarili niyang buhayni Eliasat si Menandro,
ng awit ni Balagtas, ang katotong lalong tapat ni Florante, na makalawang
iniligtas ang buhay nito, na walang ano mang pag-iimbot at si Florante at si
Laura, ay itinanghal pang hari at reyna.
Si P. Salvi naman na hiniya ni Ibarra at namamatay sa pag-ibig
kay Maria Clara na sa ganito ay pinagtangkaang patayin si Ibarra sa
pamamagitan ng iba; naghanda ng isang paghihimagsik at tinangkang
gahasain si Maria Clara sa loob ng monasteryo ng Santa Clara ay dili iba
kundi ang mapagkuwanrit sukab na si Adolfo.
Si Maria Clara man ay maitutulad kay Laura sa kaniyang
pagkamahinhin at gayon din sa kagandahan ng kaniyang asal at karilagan.
Kung si Ibarra ay nagdamdam ng matinding panibugho kay Maria Clara ay
gayon din ang nangyari kay Florante sa kaniyang kasing si Laura.
Anupat ang simoy na humahalimuyak sa nobela ni Rizal ay
singsimoy din ng awit na Florante at parang magkakamag-anak, gaya sa
halimbawa, ang ilog sa Binondok at ang labasan nito sa Ilog Pasig, na may
kababawan, ay kawangki ng mga Ilog Beata at Hilom na mababaw.
Natanim nang gayon na lamang sa kaluluwa ni Rizal ang mga tula
rito sa palatuntunan ng kaniyang Arte metrica tagala. Ani Rizal: Ang tulang
Tagalog, ay kinikilalang magkakatugma ang mga salitang nagkakaparis sa
mga katinig o konsonanteng mariin sa mga titik na b, d, g, k, p, s, at t, at
magaan naman ang l, m, n, ng, y, at w. Itong ito rin ang mga katinig ng
konsonante ng awit na Florante, lalong lalo na ang apat na tula sa ikalawat
sa unahan.
***
Hanggang diyan ang sinipi naming palagay ng ating mananalaysay
na sumulat din noong 1916 ng isang matalinot matipunong pagsusuri ukol
kay Balagtas at sa kaniyang Florante, na kaniyang ipinatanto na ang ginamit
na mga tala ukol sa kabuhayan noon ay hinango sa aming aklat (1906).
Sa ganang amin naman ay maidaragdag ang ilang pangungusap
86
ni Rizal na himig-Balagtasang wika ngasa mahalaga, makabayan, at

magandang sulat na iniukol niya sa mga kababayang dalagang taga-Malolos
niyong taong 1886. At di lamang himig kundi sinipi pa man din ang isang
hanay ng tula ng awit na Florante:
Ani Rizal sa sulat na yaon:
Gisingin at ihanda ang loob ng anak sa balang
mabuti at mahusay na akala: pagmamahal sa puri, matapat
at timtimang loob, maliwanag na pag-iisip, malinis na asal,
maginoong kilos, pag-ibig sa kapuwa, at pagpipitagan sa
Maykapal, ito ang ituro sa anak. At dahil ang buhay ay puno
ng pighatit sakuna, patibayin ang loob sa anumang hirap,
patapangin ang puso sa anumang panganib. Huwag magantay ang bayan ng puri at ginhawa, samantalang liko ang
pagpapalaki sa bata
At ang kaniyang dalawang habilin ay gayari:
Ang ipinagiging taksil ng ilan ay nasa kaduwagan
at kapabayaan ng iba.
Ang ikinaaalipusta ng isa ay nasa kulang ng
pagmamahal sa sarili at nasa labis na pagkasilaw sa
umaalipusta.
Ang sulat ni Rizal at winakasan ng ganito:
Tub koy dakila sa puhunang pagod at
mamatamisin ang anumang mangyari, ugaling upa sa
sinumang mangahas sa ating bayang magsabi ng tunay.
Si Marcelo H. del Pilar naman, upang mapatunayan daw ang
kaniyang sinasabi na ang nagtatapat sa bayay pinapalibhasa, at ang
pagkukunwaring pagpupuri ay siyang pinahahalagahan, ay nagwika ng:
Talagang ganito ang nagtatapat sa bayan: siyang alimura,
At sa balang sukab na may asal hayop
Mabangong insenso ang isinusuob.
87
Iniingatan naming ang isang sulat-kamay ng Pangulo ng Pilipinas

na isinulat ng may mga anim na taon na. Doon ay kaniyang ipinahayag ng
buong liwanag na ang awit ni Balagtas ay siyang kauna-unahang mga tula
na kinalugdan niyang basahin nang siya ay bagong sibol, at mula noon ay
natal na sa kaniyang isip ang mga simulaing ukol sa katarungan, karapatan,
katapangan, at pag-ibig, sang-ayon sa pagpapalagay ng dakilang makata. At
nitong huling pagkakaligpit niya sa pagamutan, ayon sa tagaingat-aklat ng
Malacaang, ang babasahing hiningi raw sa kaniya ng Pangulo, ay ang awit
na Florante.
Ang mga magagaling nating manunulat na sina Fernando Ma.
Guerrero, Rafael Palma, Claro M. Recto, Teodoro Kalaw, Manuel Briones,
at iba pa, ay paraparang nagsihanga rin sa mga tula ni Balagtas, at ang ilan
sa kanila ay nagsikap na maihulog sa wikang Kastila ang hiyas na iyon ng
sariling wika bagaman di naipagpatuloy.
Ang manunulang si Manuel Bernabe ay siyang naghulog sa wikang
Kastila, sa tula rin, ng mga tulang patunkol kay Celia na nagkamit ng unang
gantimpala sa timpalak na binuksan ng Aklatang Bayan dahil sa ika-127
taon ng kapanganakan ni Balagtas.
***
Sa mga tagaibang lupa namay mayroon ding mga nagsihanga sa
awit ng ating manunula. May mga paring Kastila na hindi nakapagpigil na
purihin ang tinurang katha at gawing uliran ng kakayahan ng ating lahi,
dangat nooy di nila tayo binibigyan ng pagkakataon. Di ang lahat ng
mga kinatawan ng pananampalatayang tanging pinahihintulutan dito ng
nakaraang panahon ay taganas na mapang-inis ng katotohanang nakikita
nilang nagpapatotoo ng kakayahan ng ating lahi.
Dahil sa bagay na iyay di namin mapaglabanang di sipiin ang isang
salaysay na sinipi na sa aming aklat na sinulat ng isang paring Kastila na ang
lagda ay Glauco. Ipinagkakapuri niyang ipabatid na ang magagandang tula
ng Florante, aniyay mapanununtunan na dito sa Filipinas, ang kaniyang
mga anak, ay may kaya rin tulad ng mga taga-ibang lahi upang makasulat
ng mga mahahalagang salaysaying karapat-dapat malagay sa piling ng mga
88
katha ng taga-ibang bansa. Naito:

Na ditoysa Filipinasmaaaring magkaroon ng
lirika o lumagong ganap, gayon din ang drama at komedya at
sampu ng nobela, bagay itong hindi maikakait, pagkat ditoy
sumisilakbo din naman ang kalooban at may pakikipagbakat
nabubuhay ang mga kaugalian, at mga pagkakamag-anak
at kapamayanan. Ditoy may samyo rin naman ang mga
bulaklak at umaawit ang mga ibon, sumisinta ang mga babae,
at ang tao at ang katalagahan ay naghahandog ng sukat
mapaglaganapan ng gayong mga bagay. Hindi kinakailangan
ng sining ang malalaking kaligaligan ng Ewropa, ni ang
kasipagan niyang laging masikal, ni ang paglalaban-laban
ng kaniyang mga panukala at kani-kaniyang kapakanan;
may paraluman din at nakapagbubulay-bulay sa tahimik na
dampa ng tagabukid, katulad ng paghahanap ng paraluman
sa mga alingawngaw ng malalaking bayan.
Ang kinakailangan ng Filipinas upang magkaroon
ng panitikang hango sa mga sariling bagay ay ang pagaaral at giliw, kailangan ang mga taong may pag-ibig artista
sa pagmamasid, na makakasaliksik hanggang sa mga
karurukan ng sariling tahanan, gayon din sa mga kaibuturan
ng puso, pagkatapos makilala ang kabuhayan ng sarisaring bagay na bumubuot naninirahan sa lupang ito. At
sapagkat ang ganitoy mahirap gawin ng isang Ewropeo, sa
di pagkakilala ng mga salitang ginagamit dito at sapagkat
siyay napapalagay na iba sa bayang ito; saka, sa kabilang
dako, sa pagtuturong ginagawa natin sa mga tagarito,
ay wala tayong huwarang ibinibigay sa kanila liban ng
ginagamit sa Ewropa; kaya ang mainam na palatuntunan ng
pangungusap sa sangkapuluang ito ay di napabuting kamay
na kung pagyayamaning maigi ay labis na matatamo, paris
ng ginagawa saat saan man ng matatalinong makata. Ito ang
dahilan kung kaya sa Filipinas ay wala niyang sining na may
lubos na mga karilagan; datapwat sa pagbasa ng marikit na
corrido na pinamagatang Florante, at sa pagtunghay ng
mga kainaman ng hawig ng mga pangungusap at ng mga
89
katamisang nalalasap sa mga pananalita, ay gumigiti sa pagiisip na ang ganap na Indiyong iyan, kung may karampatang
dunong, ay sukat dising makagawa ng kaunti pang bagay
na maitatala na sa mga walang kamatayang dahon ng
kasaysayan ng panitikan.
Ang mga panitikan ng isat isang bayan ay bunga rin
ng mga anak ng tinubuang lupa; hindi si Homero ang nagbunyi
ng mga kababalaghan ni Brahma, ni si Ossian ang nagsaysay
ng pagkamananalo ng mga Cid. Ang sariling pangungusap
ay siyang tanging makapagpapahayag ng buong dingal ng
mga bagay at damdamin ng lupang tinubuan at sapagkat
ang mga salitang Filipino ay siya na lamang gamit ng bayang
hangal kaya maipalalagay ngang halos patay ang tunay na
panitikang Filipino hindi dahil sa kakulangan ng kakayahan
ng lahi kundi dahil sa inuukol na kalagayan niya sa harap
ng pangasiwaan at ng pamayanan. Pagtanggap ng pag-aaral
ng mga batang Filipino ay nahahawa na sa mga pagkukuro
ng ibang bayan at nangamumulat sa ibang wika; sapagkat
hindi maaaring mapag-aralan itong lubos at nakikita nilang
tayong mga Ewropeo ay walang pag-ibig sa mga bagay-bagay
na Filipino, ang nangyayariy halos ang lahat, ni sa kanilang
sariling wika, ni sa iba ay nakalilikha ng mga salaysaying
sukat malangkap sa kasaysayan ng panitikan.
Ang sumulat ng makatarungang salaysaying ito ay isa ngang
paring Kastila ayon sa patotoo sa amin na kinikilalang isa sa mga pantas
sa panitikan na inilathala sa isang rebistang pinalalabas ng taong 1889. Sa
ganang kaniya ay may kaya ang ating lahi upang makasulat ng mga bagay
na sukat ikapuri at matala sa kasaysayan ng panitikan at ang lahi natin ay
maisapiling sa iba, dangat tayo nooy iminulat sa pag-aaral ng ibang wika
na aniyay kailanman ay di natin lubos na matututuhan, bakit ang ating
ginagawang huwaran sa pagsulat ay mga pagkukurong hindi sarili kundi
hiram lamang sa mga tagaibang lupa?
Subalit kinikilala niya na ang sumulat ng awit na Florante ay may
ganap na kakayahan upang makasulat ng isang aklat o anumang salaysaying
karapat-dapat matala sa kasaysayan ng panitikan kung si Balagtas sanay
90
binigyan lamang ng pagkakataon.

May iba pang nagsisikilala sa pagkapaham ng ating Makata na di
rin natin kalahi, ilan pang Kastila, at ang isa, na maka-Filipino at marunong
na taga-Austria, ang propesor Blumentritt, na nagsumikap sa pag-aaral
na maigi ng wikang Tagalog upang maunawaan lamang ang mga tula ng
Florante na sa kaniyay ipinamarali ni Rizal.
***
Ang sariling panitikan ay walang gaanong isinulong nang
kapanahunan nina Rizal, di sa kakulangan ng kaya ng ating lahi, gaya
ng kinikilala na rin ng mga pantas na manunulat kundi sa kasalatan ng
pagkakataon at ng mga alagad ng wikang tagaritong sila ang tanging
makapagmamalasakit sa pagbibigay buhay at pagpapalago sa sariling wika.
Nang si Rizal daw ay nasa Espanya ay madalas na magdamdam
ng matinding pananabik sa pagsasalita ng wikang Tagalog sapagkat ang
pananalita niya ay nasisira dahil sa wala siyang mapagkausap at ang sabi ay
Kung nasa sa akin sana ang Florante ay walang kailangan ngunit naiwan
ko sa Barcelona.
Sa pagpapalaganap ng ating karapatan sa kalayaan at sa pagtatanggol
ng ating katwiran, oot sina Rizal at Del Pilar ay gumamit ding paminsanminsan ng wikang sarili. Ngunit ang karaniwan nilang ginagamit ay ang
wikang Kastila sapagkat sa ganitoy nauunawaan sila ng mga nakakasakop
sa atin ng panahong yaon at ng mga bansang pinapakuan nila ng tingin
upang humingi ng tulong sa aba nating kalagayan.
Datapwa nang dumating ang kapanahunan nina Andres Bonifacio
at Emilio Jacinto, ang sariling wikay siyang ginamit at kusang itinakwil
ang wikang Kastila. Ang mga tula na naman ng Florante ang kanilang
pinanuntunan sa pagtuturo at pag-aakay sa bayan sa paghihimagsik.
Dala-dala raw sa kanilang lukbutan ang tinurang awit. Sa isinulat ni Emilio
Jacinto na pinamagatang Liwanag at Dilim, sa bahaging may pamagat na
Ang Bayan at ang Pamahalaan, pagkatapos na sabihing siya ay nananalig
na ang kaluwagan ng alinmang bayan sa bayan din dapat hanapin sapagkat
nakakakilala at umiibig sa matuwid, kabaitan, at mahal na kaasalan, ay
91
ganito ang kaniyang pananalig:

Kaya ngat dahil sa itoy siya kong pinaniniwalaan, ay
siya ko namang ipinaliliwanag sa mga anak ng bayan, pagkat
sa paraang ito lamang makakalimutan nat di masasabi
kailanman sa atin ang sumusunod na mga tula ni Baltazar:
Kaliluhat sama ang uloy nagtayo
At ang kabaitay kimit nakayuko!
Hindi lamang iyan. Ang salitang Tagalog, ang wikang ginamit ni
Balagtas, ay binigyan nina Bonifacio at kasamahan, sa palatuntunan ng
Katipunan, ng kahulugang Filipino; alalaong bagay kapag isinulat o binigkas
ang salitang Tagalog ang kahulugay ang sinumang Filipino, maging Bisaya
man, Ilokano, Kapampangan, Bikol, Pangasinan, at lahat na ng mga tubo
dito sa Filipinas.
Ang wikang Tagalog ay siya nilang tanging ginamit sa pagbabagsak
sa kapangyarihang nooy nakasasakop sa atin.
***
Sa harap ng mga isinaysay ay maliwanag na lumalabas na si Balagtas
ay siyang unang paham ng lahing nakakilala ng madlang kahidwaang
nangyayari sa bayan natin. Ang kaniyang awit, kung munti man sa anyoy
malaki naman sa laman, ay siyang nagwasiwas ng pagtutol laban sa mga
maling palakad at paglabag sa katarungan na ditoy pinaiiral ng mga
maykapangyarihan. Una siyang nagpunla at nakapaghandog ng bungang
ani sa halamanan ng mayaman niyang guniguni na siyang nagpasigla sa
puso ng ating mga kababayang nagsipagpunyagi sa pagbabangong-puri ng
ating lahi.
Kung si Rizal nga ang nanguna sa pagmamalasakit sa pagtuturo ng
dapat gawin ng kaniyang mga kababayan upang matutong magsanggalang
sa katarungan ng ating bayan at ipaglaban ang kalayaan, si Balagtas naman
ay siyang sa bahy-bahy, sa mga kubot dampa, may mga ilang taon na
bago pa sumilang ang bayani ng Filipinas sa paraan ng magagandang
tulaupang huwag mapansin ng mga maykapangyarihanay nakuha niya
92
na ang Florante at gawing dasalan ng lahi na nagtanim sa puso ng ating

mga magulang at anak ng dakilang asal, pag-ibig sa kapuwa, katarungan,
katibayan ng loob, pagmamahal sa karangalan, at pagtutol sa kalupitan.
Kaya naititik tuloy ng makisig na mananalumpati nating yumao na si
Macario Adriatico ang ganitong mga kataga:
Alin-alin naman ang mga bayani at paham na dapat
nating alalahanin at pagnilay-nilaying tuwina o dili kayay
maminsan-minsan ang mahalagang bagay na kanilang
nagawa o ang mga dakilang kasaysayan at lathala na inihabilin
sa atin? Marami tayong nasasabi ngunit pangulo sa kanila,
ang bantog na si Rizal. Si Balagtas, ay bilang pangalawa,
kung pagtutuusin. Si Rizal ay pangulo, una sa ating gunamgunam, bagaman sa paglitaw ay huli siya sa kampon ng mga
bayaning nakapagsanggalang at nakapagbigay puri sa Inang
Bayan. Kung tayo ay naglalakad sa kapatagan o naglalayag
sa karagatan ang unang nakikita natin ay ang taluktok ng
kabundukan o dili kaya ay ng mga simbahan; datapwat ang
mga taluktok ay huli sa panahon ng kayarian o ng kalitawan;
una munang gawin ang mga batayan saka ang bubungan o
dakong itaas.
***
Maaari nating hatiin sa tatlo ang maningning na kasaysayan ng ating
bayan sa kaniyang pagpupunyagi upang kamtan ang kalayaan. Ang una ay
ang paglitaw ng awit na Florante na inilahad sa magagandang pananalitang
tinugma-tugma ng isang paham na makata, si Balagtas, na hanggang
ngayon ay di pa napapantayan, ang pag-inis sa katwiran at sa katarungan
ng isang bayang nagmimithi ng kaniyang katubusan; ang ikalawa ay ang
paglitaw nina Rizal at mga kasamahang nagsipagsakit sa ikapagtatagumpay
ng dakilang mithi ng bayan na ang ginamit namang kaparaanan ay ang
kapangyarihan ng panulat at ng pananalita; at ang ikatlo ay si Bonifacio
at ang Katipunan, sa pamamagitan ng mga anak ng bayan at ng lakas ng
sandata.
Kung pagtutuusin, ang kapasiyahang pinagtibay ng Surian ng
93
Wikang Pambansa na naghandog sa atin ng pagkakataong ito upang sa

ganitong mga panayam ay maitanghal, minsan pa, ang wikang Tagalog, na
gawing saligan ang wikang iyan sa pagbubuo ng isang wikang pambansa
na pinagtibay ng dakilang lalaki na umuugit sa kasalukuyan ng ating
Pamahalaanna isa ring masugid na maka-Balagtas at utang sa kaniyang
makabayang puso ang ganiyang tagumpayay udyok ng bungang-gunita
ng mga ipinunla ni Balagtas katulad ng nangyari sa mga bayani ng lahi na
ipinakilala na naming sa dakong unahan.
Kung si Rizal ay nanunton sa mga inihasik ni Balagtas at si Bonifacio
naman ay nanalig sa mga aral at simulain ni Rizal; tayong lahat, ang
pamahalaang ito, sa pagpapatibay at pagsasakit na dito ay magkaroon
nga ng isang wikang pambansa, ay di tayo gumagawa ng ibang bagay
kundi anihin ang ipinunla ng Lakan ng mga Makatang Filipino na ito ay
ang mamalaging buhayang kaluluwa ng ating lahi na gumigitaw sa mga
dahon ng Florante at Laura.
Si Balagtas ay may sarili, matayog at maningning sa karurukan sa
Kasaysayan ng Filipinas. Sa bagay na ito, siya ay karapat-dapat na ipagtayo
ng isang bantayog na pambansa na katugon ng pagkilala at paghanga sa
mga dakilang aral na itinanim niya sa puso at kaluluwa ng kaniyang mga
kababayan.
NOTES ON FLORANTE AND ITS TRANSLATIONS
J.P. Bantug
Hermenegildo Cruz, former Director of the Bureau of Labor, the biographer
par excellence of Francisco Balagtas, is authority for the statement that it
was in 1838 that the first edition of Florante at Laura came out of the Santo
Tomas Press, although no original copy of this edition is extant, nor of the
1853 cited by Epifanio Santos Cristobal, nor of the 1861 that had belonged
to the library of Alfonso E. Mendoza of Manila. Without contradicting his
statement in his Kung sino ang kumatha published in 1906, Mr. Cruz in
his recent lecture on 11 August, of this year, Ang lakan ng mga makatang
Filipino, he seems to imply in his statement sa pagsisiyasat na ginawa
namin sa ikalabingwalong pagkakalimbag sa ibat ibang taon at palimbagan
ang pinakamatanda sa lahat ay ang inilimbag sa Imprenta de M. Sanchez
94
& Cia. na nasa Binundok, 1865 that that is the oldest known edition,
although we cannot lay lightly aside the statement of no less a scholar than
Epifanio Santos Cristobal that he had made use of a manuscript copy of
the edition of 1853 (Literatura Tagala, The Philippine Review, Vol. I, No. 8,
pp. 36-64. August, 1916), nor ignore the edition of 1861, which was seen
by the Tagalog writers Guillermo Santiago-Cuino and Carlos Ronquillo, the
latter having made a literal typewritten transcription of it which we had
occasion to examine. The earliest edition known de visu at the present
time therefore is that of 1865, from the press of M. Sanchez y Cia. in
Binondo, of which there are three copies known: the first is now in the
Edward E. Ayer collection in Chicago, U.S.A., with its corresponding Spanish
prose translation, formerly in the Barrantes collection; the second in the
Philippine National Library; and the third in our own modest collection.
Even before the appearance of Cruzs Kung sino ang kumatha in 1906,
which popularized even more this corrido, as noted by President Jaime de
Veyra in a manuscript note made in 1905 in the 1865 copy, it was already
celebre y renombrado.

In its various editions in Tagalog, up to 1906, Cruz estimates that no
less than 300,000 copies had been printed. Several thousands more have
to be added since 1906. Indeed, if not a reprint, an entirely new edition
crops up each year.

Nineteen hundred and thirty eight (1938), therefore, is the centenary
year of the publication of Florante at Laura. Considered the foremost
product of Tagalog literature in the period of its greatest development, it
has delighted generations of Filipinos and public acclaim after one hundred
years shows no signs of waning.

Florante is the most famous of the corridos and is justly considered
the best representative of epic poetry in the whole range of Tagalog
literature. Spanish writers and other foreign authors have extolled it as a
model to follow. Fray Torribio Minguella, in his Ensayos de la Gramatica
Tagala, 1876, makes copious quotations from the original. We see in the
narrative a kind of proto-Noli me tangere which, besides containing some
romantic elements, there are also autobiographic glimpses of the author,
portraying besides, like Rizals novel, the evils then rampant in the authors
country. The work is so popular that it has been translated into almost
95
all the Philippine languages like Kapampangan (1884, 1922), Pangasinan

(1925), Hiligaynon (1928), Bikol (1931), Cebuano (Mss. 1933), Ibanag
(Mss.), and Ilocano (Mss.). There are three Spanish prose translations: one,
by an unknown author appended to the Barrantes copy of 1865; another
by Ferrer (unpublished, 1892); and still another by Santos Cristobal (Mss.,
1916), from the latter of which has since gone through a second edition. In
1933, Miss A. del Rosario, of Cebu, made a direct translation from Tagalog
into English (unpublished Mss.), while a third translation was finished this
year by one born in the heart of the Tagalog provinces, Mrs. D. Yap, who
made a literal English rendering in rhyme (unpublished Mss.). How well she
succeeded maybe judged by the easy flow of the language, the rhythmic
cadences of the verses, and above all, the straight rendering of the authors
thoughts which is at once obvious to all Tagalog-speaking readers more or
less familiar with Balagtass immortal poem. The late Otto Scheerer, noted
German Austrian newspaperman, has made a second German translation,
and who, because of lack of pecuniary support, was not able to finish it.
Madame A.B. de la Cantera, for some time connected with the Department
of Modern Languages of the University of the Philippines, made a French
version.

It is desirable that the Institute of the National Language sponsor a
critical edition of this masterpiece of Balagtas who contributed in a splendid
way to make Tagalog the language of a future independent nation.
EDITIONS OF FLORANTE AT LAURA
1838 (?). Manuscriptno title. (In Dr. Bantugs collection.)
1853. Pinagdaanang Buhay Ny Florante at Ny Laura Sa cahariang Alvania
Quinuha sa madlang cuadro Historico o pinturang nagsasaby nang
manga nangyayari nang unang panahon sa Ymperio nang Grecia
at tinula nang ysang matouain sa versong Tagalog. Reimpreso En
Manila: Ymprenta de los Amigos del Pais, de 1853.
1861. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa Cahariang Albania
Quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa
mga nangyayari nang unang panahon sa Imperio ng Grecia, at
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Reimpreso-Manila:
Imprenta de Ramirez y Giraudier, 1861.
96
1865. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania.

Quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi nang
manga nangyayari nang unang panahon sa Imperio nang Grecia, at
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Binondo: Imprenta
de M. Sanchez y C.a, 1865.
1870. Pinagdaanang Buhay ni Plorante at ni Laura, sa cahariang Albania.
Quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi nang
de B. Gonzales Moras, 1870.
1875-A. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania
de M. Perez Anloague 6, 1875.
1875-B. (This is exactly the same as the above except that it is without a
vignette in the title page and it is in a different type.)
1889. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa cahariang Albania.
Quinatha sa madlang cuadro-historico o pinturang nagsasabi sa
manga nangyari nang unang panahon sa imperio nang Grecia at
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Manila: Imprenta
de Don Esteban Balbas, Letran, 17, esquina a la Real, 1889.
Quinuha sa madlang cuadro-historico o pinturang nagsasabi sa
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Nueva Caceres:
Libreria Mariana, 1893.
Quinatha sa madlang cuadro-historico o pinturang nagsasabi sa
tinula nang isang matouian sa versong tagalog. Manila: Imprenta
Amigos del Pais Calle num. 34, esquina a la de Palacio, 1894.
1901. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa cahariang Albania
manga nangyayari ng unang panahon sa imperio nang Grecia At
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Maynila: Limbagan
ni Modesto Reyes at C.a, 1901.
1904. Pinagdaanang buhay ni Florante at ni Laura sa cahariang Albania
97
quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa

manga nangyari ng unang panahon sa imperio ng Grecia at tinula
nang isang matouain sa versong Tagalog. Manila: Libreria tagala,
1904.
1906. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa kahariang Albania
kinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa mga
nangyari nang unang panahon sa imperio nang Grecia, at tinula
nang isang matuwain sa bersong tagalog (In Kun Sino ang Kumatha
ng Florante. Maynila: Libreria Manila Filatelica Daang Soler, bil.
453, Santa Cruz, 1906).
1909. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania
quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa mga
nangyayari ng unang panahon sa imperio nang Grecia at tinula
nang isang matouain sa versong tagalog. Manila: Imprenta Libreria
y Papeleria de J. Martinez, Plaza Moraga 34-36 Plaza Calderon 263
y Estraude 5, Binondo, 1909.
1913. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania
quinuha sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa mga
nangyayari ng unang panahon sa imperio nang Grecia at tinula nang
isang matouain sa versong tagalog. Maynila: Imprenta, Libreria
at Papeleria ni J. Martinez, 34-36 P. Moraga, 108 P. Calderon at 7
Estraude-Binundok, 1913.
1919 (?). Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania
manga nangyayari ng unang panahon sa imperio nang Grecia at
tinula nang isang matouain sa versong tagalog. Maynila: Imprenta
Libreria at Papeleria ni J. Martinez.
1919. Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa kahariang Albania
kinuha sa sa madlang cuadro historico o pinturang nagsasabi sa mga
nangyayari ng unang panahon sa imperio ng Grecia at tinula nang
isang matuwain sa versong tagalog. Maynila: Imprenta Libreria y
Papeleria de P. Sayo, Vda. de Soriano Rosario No. 225, Plaza del
Conde No. 1008, Binondo y Azcarraga, No. 552, Tondo, 1919.
1921. Pinagdaanang Buhay ni Florane at ni Laura sa kahariang Albania.
Mahalagang tula. (Edited by de Leon). Manila: Limbagan La
Pilarica, 1921.
1923 (?). Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa kahariang Albania
98
1926.
1931.
1933.
1937.
1937.
1938.
nangyayari nang unang panahon sa imperio ng Grecia at tinula

ng isang matuwain sa bersong Tagalog. Bahay Palimbagan ni P.
Sayo Balo ni Soriano. Maynila: K. P. Rosario No. 225, Binondo, at
Azcarraga 552, Tondo.
Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura sa kahariang Albania
nangyayari nang unang panahon sa Imperio ng Grecia at tinula ng
isang matuwain sa versong Tagalog. Maynila: Bahay Palimbagan ni
Sayo balo ni Soriano, 1926.
(The story appeared as serial in Alitaptap, a weekly paper, from 1
January to 10 December 1931.)
Pinagdaanang Buhay ni Florante at Laura sa kahariang Albania
Kinuha sa madlang Cuadro Historico o Pinturang kinalalarawanan
ng mga pangyayari nang unang panahon sa Imperio ng Gresia
At sinulat ng kinikilalang Dakilang Ama ng Tulang Tagalog na si
Francisco Baltazar Sadyang isinaayos alinsunod sa kasalukuyang
pagsulat sa mga salitang Tagalog. Sa tulong ni Teodoro E. Gener.
Maynila: Limbagan nina Ilagan at Sanga 351 Juan Luna, Binondo,
1933.
nangyayari nang unang panahon sa imperio ng Grecia at tinula ng
isang matuwain sa Bersong Tagalog. Maynila: Limbagan at Aklatan
ni P. Sayo balo ni Soriano, Rosario Blg. 225 Binondo at Azcarraga
552, Tondo.
Pinagdaanang Buhay ni Florante at ni Laura, sa cahariang Albania
manga nangyayari ng unang panahon sa imperio nang Grecia at
tinula nang isang matouainsa versong Tagalog. Maynila: Imprenta
Libreria at Papeleria ni J. Martinez 116 P. Calderon, Binundok253
Cabildo Intramuros, 1937.
tula ni Francisco Baltazar Kinuha sa madlang Cuadro Historico o
pinturang kinalalarawan ng mga pangyayari nang unang Panahon
sa Imperio ng Grecia (Edited by Emiliano Rionda). Maynila: Mga
Aklatan ni Juliana Martinez 116 Plaza Calderon at 161 J. Luna,
Binundok, 1938.
99
ANG DIWANG MAGINOO SA MGA

AWIT AT KORIDONG TAGALOG1
Dolores V. De Buenaventura
alibhasa ang ating Palatitikan (literatura),kahit may sariling bhay,

ang mga paksa ng mga awit at korido natin ay hango ang karamihan
sa mga tinatawag na obras caballerescas sa Kastila, kay at sisimulan ko
ang panayam na it sa munting pagsasaysy ng ukol sa mga nabanggit na
obras caballerescas. Noong unang panahong matatawag nating gintong
panahon, dahil sa buhy na pananalig, wagas na pag-ibig at bayaning
pakikibaka sa pag-iingat ng mga layunin ng isat isa, ay para-parang bumukal
ang mga nasabing obras caballerescas na bung ng mga pagkukuro at mga
damdaming umiiral noong mga panahong yaong.

Sapagkat noong mga unang araw ay walang ibang bats na nakikilla
ang mga tao kund ang batas ng karangalan na makikintal sa kanilang mga
budhi na kung marungisan man ay dugo ang ipinanghuhugas, dahil dito
ang mga damdaming ito ang siy ring nalimbag sa mararaming aklat na
nasulat noon.

May mga caballero na ang sagisag nil ay: Dios, Patria, Dama, na
kung sa sariling wikay tatlong B ang kinauuwian, Bathal, Bayan, Babae.

Iyang babaeng, kung sa ama ay anak, kung sa lalaki ay asawa, at
kung sa bat naman ay ina, ang siyng naging maningnng na paralumang
pumatnubay sa mga panitik noong mga manunulat nang mga panahon,
lalong-lalo na sa Espanya, duyan at bang ng mga nasabing obras
caballerescas PREAMBULO Ang El Burlador de Sevilla y el Convidado de
Piedra ni Fray Gabriel Tellez na nagkubli sa sagisag (seudnimo) na Tirso
de Molina noong dantaong labngwalo (siglo XVIII) na pinamagatang Siglo
de Oro ng Literatura Espaola at ang mga pangyayari sa Don Juan Tenirio
ni Jos Zorilla na halos ay hango sa El Burlador de Sevilla; bagamt ang
isa at isay may sariling ningnng katulad ng mga bituin sa langit na kung
nagkakaisa man sa landas, subalit may kan-kaniyang ningas at liwanag,
1
Panayam na binasa sa Bulwagan Villamor noong 3 Agosto 1939.
100
gayon din naman ang dalawang nabanggit na drama na kung susukatin,

tatakalin at kakatasn,ay walang tiyak na mag-aalinlangan ang sino mang
mapasub sa ganitong pagkakataon, dahil sa dalawa man sil sa aklat
at dalawa man sil sa kumatha, datapwat iis sil sa bigat, ningnng, at
linamnam.

Ang pagtatagpo ni Don Juan Tenorio at Don Gonzalo de Ulloa
comendador de Calatrava (ang caballeros de calatrava, ayon sa
nasasaklawan ng lahat ng mayroong kauntng kabihasnn sa historia
universal ay is sa mga kapulungan ng mga caballero noong panahong
una sa Espanya), sa El Burlador de Sevilla y el Convidado de Piedra, na
lumalagy na si Don Juan ang burlador de Sevilla at si Don Gonzalo de
Ulloa namn ang convidado de piedra ay nagmul sa pag-anyaya ni Don
Juan sa estatwa ni Don Gonzalo na nakita sa simbahan dahil nga ditoy
pinamagatan na El Convidado de Piedra; samantalang sa Don Juan Tenorio
ni Zorilla sa panteon o libingan nakita ni Don Juan ang estatwa ni Don
Gonzalo nang kaniyang anyayahang humapon sa kaniyang tahanan. Gayon
na lamang ang matibay na pananalig sa karangalan noong mga unang
panahon na kapag ang bagay na ito ang tinukoy kahit patay ay dadalo.
At ang ganitong mga panimdm, damdamin at pagkukuro ay para-parang
lumaganap di lamang sa buong Espanya kundi sa mga nasasakop ng
Espanya at isa na nga ritoy ang ating Filipinas.

Umugat ang mga ganitong damdamin. Sumibol na masagana ang
mga layunin ng mga nasabing obras caballerescas at halos ay naging parang
simoy na lason sa mga tunay na lakad ng mga pangyayari sa kabuhayan.
Hanggang nangailangan na ang isang Don Miguel Cervantes de Saavedra
ay kumantha ng isang Don Quijote de la Mancha na kung tinuturing
mang obra caballeresca ngunit ity isang pagsalungt sa himig noong
panahng yaong na nabunsod na malabis sa ganong pagkilos at mga ayos
na halos ay parang mga himalang tao dito sa ibabaw ng lupa. Kayay sa
nasabing nobelang Don Quijote de la Mancha ay matindng ipinagdiriinan
ni Cervantes ang masagwang asal ni Don Quijote de la Mancha na sa
kaniyay nalalarawan ang mga caballero sa Espanya noong panahong yaon
sa mabilis at masidhng pakikibaka kahit sa mga talaga ng panahon at
tadhan ng mga araw-araw na pangyayari.
101

Upang maipakilala ni Cervantes na hind karapat-dapat kawilihang
basahin ang mga nasabing obras caballeresca ay binanggit sa waks ng
nobelang ito ang huling bilin ni Don Quijote bago mamatay ukol sa kaniyang
pamangkn na si Antonia. Ang tagubilin ay ganito; ipinamamana niya (ni
Don Quijote) ang lahat ng kaniyang kayamanan sa kaniyang pamangkng si
Antonia, gayon din namat ipinagtatagubilin niya na kung ito ay ibig magasawa, dapat niyang piliin ang isang lalaking hind nakabsa ng ano mang
obra caballeresca at kung sakal na ang pamangkng Antonia ay sumuway
sa ganitong tagubilin at mag-asawa rin sa lalaking nakabsa ng ano mang
obra caballeresca ay binawi ang pamana sa kaniya. Ang kalulwat budh ng
ating mga awit at korido ay katas ng mga obras caballeresca na masaganang
sumibol noong dantaong ikasiyam (siglo IX), panahon ng Emperador Carlo
Magno (ciclo Carolingio).

Hatid ng Espanya sa ating mga pampangin ang mayaman niyang
alamat ang mga manunulat ay nagsawang lumasap sa ganoong kasaganaan
at nag-angkin naman ng sariling yaman na nalulan sa maraming mga awit
at korido na nalimbag at walang pinagkunan kundi ang mga nasabing obras
caballeresca.

Katulad ng isang namimitas sa isang mayamang halamanan na
namimil at maselang itinapon ang mga luoy na dahon at dinadagdagan
namang palamutihan ang kapos sa dahon, gayon din naman ang ating mga
manunulat. Inangkin ang mga nasabing obras caballeresca at pinaghusay
at iniayos sa lakad ng panahon at simoy ng sariling lupa ang ilan at ang iba
ay pinagyaman sa ganda at kabaitan na namamalas nil non sa babaing
Filipina kahimat nangyaring ipinahiram nilng sumandali sa mga ibang
lupan.

Ang karamihan ng ating mga awit at korido ay walang nag-aangkng
sumulat (mga annimo). Mangisa-ngisa lamang ang naglalagay ng may
katha.
* * *

Ang damdamin ng dangal na lumulutang sa ibabaw ng ating malilinaw na
tubig at namamandila sa mga pampangin ng ating ilog ay nakintal sa mga
102
dahon ng ating mga awit at korido na siy ngang tanging libangan noong
mga unang panahon ng ating mga bat at matatanda. Palibhasa nooy
walang ibang palibangan, wala pa ang maraming mga sine na ngayoy
nagiging dayuhan ng kabataan at ng mga may gulang na rin. Di katulad
noong araw na ang taoy sa kaniyang pagpapahingalay sa tanghalit
gab, ang mamamayan at ang magsasaka ay walang ibang kasa-kasama
kund ang nasabing mga awit at korido. Bunga ng ganitng pangyayari
ang kalinisan ng kanilang budhi, ang kaayusan ng kanilang pamumuhay,
ang paggalang sa magulang, pagsusunuran ng mag-asawa, pagmamahal
sa anak, pagtitinginan ng magkakapatd, paglingap sa kapuwa tao at
paggalang sa kan-kanilng mga karapatan. Lalong-lalo na sa mga babaey
may sarili at lihim na aral ang mga nasabing mga awit at korido; ang dalaga
at may asawa sampu ng balo ay maaaring manalamn sa mga pangyayari
ng mga kasaysayang ito.
* * *

Pasisimulan ko na sa mga sandaling ito ang pasusuri na sa ganang
akin ay isang pagsasanay lamang sa mga ilang awit at korido na dumapo sa
kamay ko at kinawilihang basahin. Subalit bago ko simulan ay ipahintulot
ninyo sa akin na sumandalng angkinn ko ang mga sumusunod na banhay:

Icao na mataroc at babasang guilio
sa adhicang tulng bucl sa panimdim,

Quinaya cahimat ang pulai, sapitin
nang lalong bihasang nangagsisitingin.

Ugali sa mundo,i, ang may dusang taglay
ninita ng sucat na mapalibangan,
at ang ninanasang ligayai, ng upang
maquita ng pusong nasa capanglauan.

Caya inadhicang itoi, ipalimbag
ng mapalibangan cahit ualang lasp,
ang namamalagui sa lauac ng hirap
cung itoy sudhiin tuai, matutuclas.

Di co ninanasang ang pants na isip
103
mamulat sa abang nacaya ng dibdib,

cundi ang hangad coi ang sat na bait
ang siyang magtimbang sa quilot matuid.

Hanggang dito aco mga liniliyag
huag-ding maab yaring imbing palad,
cahimat, sa loob ninyo ay masaclp
parahing matamis ng babasang pants.
Ang Poema del Cid, ang la Cancin, ang Burlador de Sevilla ni Tirso
de Molina. Ang D.Juan Tenorio ni Zorilla, ang Don Quijote de la mancha ni
Cervantes; ang El Desdn ni Agustn Moreto, ang laht ng mga kasaysayang
sa mga obras caballerescas sa Kastil, ay para-parang tumagintng sa
ating sariling wik, at nabadh sa ating mga awit at koridong sumibol
na masagana gaya ng: Conde Urbano, Duque Almanzor, Principe Arnsto,
Diego Marcilla at ni Isabel de Segura, Princesa Claudina at ng Henerl
Rodriguez, Principe Paris, Haring Asuero, Haring Salomn, Gonzalo de
Crdoba, Doncella, Don Juan Teoso, Ibong , Pitng Infantes de Lara, Don
Alejandre at Don Luis, Doce Pares sa Francia, Rodrigo de Villas, Julieta at
Prinsipe Igmidio, Jacobina, Dama Ines, Florentina, Reina Beatriz, Blangca
Flor, Infanta Clotilde, Florante at Laura, at ib pang napakarami.
DON JUAN TEOSO

Ang bhay na pinagdaan ni Don Juan Teoso at ng infanta
Flocerpida ay nakakawangis nang El Desdn con el Desdn ni Moreto.
Dito si Laura na mapagwalngbahal sa mga namimintuhong caballero
sa kaniy ay nabighan ni Don Carlos de Urgel sa kaniyang pabalatkayong
pagwawalang-bahal din. Sa Don Juan Teoso ity nagbalatkayong nagasal na matandng sugat-sugatan. Datapwat siyy nasubukan ng infanta
Flocerpida sa palilig sa balon isng madalng araw. Kay ngat namasd
ng infanta Flocerpida na ang matandang yaon ay balatkayo lamang at siy
ngay tunay na makisig, malakas, at may sariwang katawan. Mul noon
ang infanta Flocerpida ay nag-ingat ng isang lihim na pagsinta sa pulubing
si Don Juan Teoso. Ang Conde de Barcelona na ama ni Laura sa El Desdn
con el Desdn ay nagdaos ng mararangl na fiesta at inanyayahan ang
mga caballeros na namimintuho kay Laura at ang sino mang magwag sa
paligsahang (torneo) idaraos ay siyng magkakapalad sa kamay ni Laura.
104
Sa Don Juan Teoso naman, ang Haring Don Diego sa Ungria na ama ng
infanta Flocerpida at tatlong prinsesa pa ay nagdaos din ng paligsahan
(torneo) dahil sa nais niyng ipakasal na ang kaniyang apat na anak na ang
bunso ngay dil iba kundi ang infanta Flocerpida. At ang bawat makasal
ng granadang ihahagis ng apat na prinsesa ay siyng tunay na magiging
asawa nila. Doon nagkatipon, ayon sa saysay, ang tanang mga grandes
at caballeros ng mga ibat ibang reyno. Sinimulan na nga ang torneo at
ang tatlong prinsesa ay inihagis na ang granadang nsa kamay; ngunit ang
infanta Flocerpida ay hind binitiwan ang kaniyang granada. Kayt ang
amang Haring Don Diego ay agad ipinaurong ang torneo at ipinabkas.
Nang dumatng ang kinabukasan ay gayon din ang nangyari. Ang infanta
Flocerpida ay ayaw bitiwan ang tangang granada. Muling iniurong ang
torneo at ang Haring Don Diego ay nag-utos na libutin ang loob at labas
ng reyno at ilakad ang real bando na sino mang makasal ng granadang
ginto ay siyng pakakasalan ng infanta. Dahil sa real bando na nag-uutos
na ang lahat ay dumalo sa harapan ng palasyo at sumali sa torneo kahimat
bilyano, nangyari ngang kinuha nila pati ang pulubing si Don Juan Teoso,
at pagkatanaw ng infanta Flocerpida ay agad inihagis ang tangang granada
at pagkadaka namy sinalo ni Don Juan Teoso na nakabalatkayong
matandang sugatan. Ang pagbabalatkayo ni Don Carlos de Urgel sa El Desdn
con el Desdn ni Moreto ay nsa kilos at any niy na pagwawalang-bahala
kung nakikita ang butihing si Laura; ang balatkayo naman ni Don Juan
Teoso ay nasa pananamt niyang nag-anyong matandang sugatan. Marikt
at kawili-wiling basahin ang kasaysayan at bhay ni Don Juan Teoso at
ang infanta Flocerpida, gayon din naman ang kaaya-aya at malinamnan na
kasaysayan sa El Desdn con el Desdn. Kung ang unay kuha sa pangalawa,
o kay kung ang Don Juan Teoso ay hang sa El Desdn con el Desdn, sa
inyo ko na ipinauubaya. Nagkakaisang landas ang mga pangyayari, bagamat
may kani-kaniyang ur ang isa at hind ko nga mapangahasang wikain na
hiram lamang ang panitik na ginamit ng kumatha ng Don Juan Teoso,
dahil sa kung aking pagkuro-kuruin, may sariling bhay niya ang ating Don
Juan Teoso na, kung sakal mat katulad sa mga halamang nasimuyan ng
dayuhan, datapwat may inaangking sariling bangong nasasamyo sa ating
sariling bakuran.
SI DON ALEJANDRE AT SI DON LUIS
Ang kawili-wiling salitat bhay ng dalawang magkapuwa-bat na si Don
105
Luis ay nagdudulot sa atin ng maiinam at mararangl na pangyayari. Mga

ugaling bayani na halos ay di-makuhang aminn ng mga pangkaraniwang
budh na nasanay maghilahod sa landas ng bhay. Yaong mga walang
kabihasnan sa matataas na layunin ng isang tong nanalig na kung siyy
nabubhay dito sa lupa ay hind upang sundin lamang ang nais at pita
ng katawan; kund lalo at higt ang tumupad sa kaniyang tungkulin at
matataas na layunin ng isang tong may-bat at may-loob na bumubuo ng
kabayanihan sa isang lalaki. Itot dili iba nga ang sagisag ng mga naturang
obras caballerescas.
Bukal sa kabayanihang ito ang kalugod-lugod na kasaysayan nitng
dalawang magkapuwa bata na si Don Alejandre at si Don Luis sa kaharian
ng Aragon at Moscobia. Ayon sa nasabing kasaysayan, ang dalawang
magkaibigan ay lubhang magkamukha na halos ay parang magkakambal
na kung nagkakapiling ay parang iisa at kung nagkakahiwalay namn ay
gayon din. Si Don Alejandre ang katipn ni Da. Lucena na anak ng Haring
Oliva sa Moscobia at si Don Luis naman ay kapalad ng matimtimang si
Florida, anak ng Haring Fernando sa Aragon. Hiling ng Haring Fernando
sa sino mang may nasng pakasal sa prinsesa Florida na mapatay muna
at mapugutan ng ulo ang higanteng Gualberto Moron na binubuwisn ng
Haring Fernando malaon nang panahon. Dahil ditoy napilitan si Don Luis
na humarap sa har at ipangako ang ulo ni Gualberto nang matamo niya ang
kamay ni Florida. Subalit ang ating Don Luis ay di umaasa sa sarili niyang
lakas kayt huming siy ng taning na panahon at sak agad naglakbay,
tinungo ang kahariang Moscobia upang pasaklolo sa kaniyang kasi at tunay
na katoto na si D. Alejandre.
Ngunit sa labas pa lamang ng reyno ay nabalitaan na ni D. Luis na
ang ank ng Haring Oliva ay ikakasl kay Don Alejandre. Dahil ditoy di na
nga nakuhang bigkasn ang tunay na pakay niy. Subalit si D. Alejandre na
may tunay na paglingap sa kaniya ay agad nabakas sa kaniyang paga-anyo
ang taglay na hapis ang kaniyang katotong si D. Luis. Kay ngat siy na
ang naunang nagsalita at nagtanong kung ano baga ang sadyat pakay sa
ganoong paglalakby.
Tinuran na nga ni D. Luis at ang napagkaisahan nilay si D. Luis ang
napagkaisahan nily si D. Luis ang maiwan sa Moscobia na tumanggp sa
matrimonio kay Doa Lucena na anak ng Haring Oliva at si Don Alejandre
106
naman ang siyng makipagbka sa higante at mag-alay ng kaniyang ulo sa

Haring Fernandong ama ng Prinsesa Florida na katipn ni D. Luis. Ang lahat
ng itoy nangyari na wala kahit salagimsim man lamang na silay nagpalt,
palibhasay lubos ang pagkawangis nil at mistulang iisa ang kanilang
anyo. Nairaos na ang pagdedesposoryo ni Doa Lucena na ank ng Haring
Oliva. Matapos ang mga pagdiriwang, sumapit ang dakilang sandali ng
pagpapahingalay nitng mag-asawa; kusang inilagak nitng si Don Luis sa
pagitan nilng dalaw ni Doa Lucena ang kaniyang espada na ang dakong
puo ay nsa prinsesa at ang dulo namay band sa kaniya. Hindi iisang
gab at dil din naman mga ilang gab kundi buwanan na naingatan nitng
bayaning si Don Luis ang dangal at puri ng prinsesang si Doa Lucena na
ipinagkalob at ipinakasal ng Haring Oliva kay Don Alejandre na naglakbay
sa Aragon upang matupad ang ipinangako ng katoto niyng si Don Luis sa
Haring Fernando.

Na kung ito man ay isang tunay na pangyayari, o kay maaaring
mangyari sa mundong ibabaw, o dili kay naman hango sa isang kasabihan
na kung totoo man sa puny may dugtng na sa dulo, ang lahat ng kurokur ay ipinauubaya ko na sa inyong malugod na nakiking sa akin sa mga
sandalng ito. Suriin, takalin, at sukatin ang ganitong kataasan ng uri ng
mga unang ugali na nag-udyk at bumhay sa matiyagang nagsisulat ng
mga obras caballerescas na siyng batis na binukalan ng ating mga awit at
korido.
PRINSESA FLORENTINA
Matapos tayong manalamn sa mahiwagang paglingap ng infante Flocerpida
sa matandang sugatan na si D. Juan Teoso; atin nang natunghayan si
D. Alejandre at si D. Luis. Atin naman ngayong liripin ang marangl na
kilos ng matimtimang si Florentina na, ayon sa kasaysayan, ay ank ng
emperador sa Alemania. Na kung anong tukso ang dumapo sa batok ng
amang emperador na magiliw suminta sa kaniyang ank. Mano nga nang
isang araw, ayon sa kasaysayan, ay nagpadal ng isng marikt na regalo
sa kaniyang anak na si Florentina at ang bilin at pasabi ay ito: wala siyng
hinihinty na kund ang marikt niyang kamay.

Ang maganda at matimtimang si Florentina ay di nag-alinlangang
putln ang kaniyang kamay at inilagay sa isang bandehat pinalamutihan
107
ng sari-saring bulaklak at sak tinakpan at ipinadala sa kaniyang mahal na

ama bilang katugunan sa kaniyang hilng.

Palibhasay anak, di nakuhang sumuway sa hilng ng ama bagamat
hidwa. Kung dangan at matimtiman, walng dang mapagbigyn ang
nakamumuhing asal ng emperador. Kayt sa karaniwang gamit ugal sa
pamimintuh sa pag-aasawa na ang sabi ay hinihing ang kamay, hihilingin
ang kamay, hiningi na ang kamay; at ito rin nga ang pangungusap na ginamit
ng emperador sa kanyang ank na si Florentina. Subalit isinaletra cumpli
al pie de la letra ni Florentina ang kahilingan ng kaniyang am sa marikit
niyang kamay. Sa ganitong paraan at kadakilaan ng puso ay napaunlakan
ng anak ang amang namamanhk at naipagtanggol naman ng dalaga ang
kaniyang puri sa amang sukaban at taksl na di man lamang nangiming
magpahayag sa ank ng ganoong maruming damdamin. Kabayanihang
ikinintal ng kumatha sa karupukan ng isang babae, na nagdudulot sa atin
ng mataas na aral!
EL CID CAMPEADOR / RODRIGO DE VILLAS
Ang bantog na El Cid Campeador na naglarawan ng pakikibka ng kaharing
Castilla at ng mga Moro noong mga tang 1049-1099 (magpahangg ngayon
ay hind pa matiyk ang tunay na kumatha bagamat may paniwalang isang
pari, na dili iba kundi isang abad na nagngangalang Pedro gawa ng may
ilang kasulatan na parang nagpapaunawa na isang nagngangalang Per Abba
ang siyng kumatha ng El Cid Campeador na marahil ay hindi na ngalan
at apelyido dahil sa ang ibig sabihin ngay isang abad na nagngangalang
Pedro ang siyng sumulat ng pamanang it sa ating panahn) ay naging
batis ding binukalan ng ating mga awit at korido at sa katotohanan ay
ang ating Rodrigo de Villas na marami ang may paniwala na itoy katha
ni Huseng Sisiw, ang siyng tugon sa El Cid Campeador, na magmul sa
mga bukid ng Castilla ay umabot hanggang sa ating mga pampangin,
bagamt may kauntng pagiiba ang mga pangyayari. At ito naman ang
siyng dapat mangyari dahil sa kung sakal mang ang ating Rodrigo de
Villas ay nag-ugat sa El Cid Campeador, subalit may sarili siyng bhay na
hindi natinmasasabing isang pagsasalin lamang at di isng pagkatha ang
ginaw ng ating manunulat. Nasalin sa kasaysayan na ang ngalan ng El Cid
Campeador ay Ruy Diaz de Vivar o kay ay Rodrigo Diaz De Vivar.
108

Rodrigo de Villas naman sa ating korido. Ayon sa kasaysayan,
panahon ng haring Alfonso VI sa Castilla nang mangyari ang mga bagay kay
Rodrigo Diaz de Vivar, na pinamagatan noong panahon na Cid Campeador,
na nangangahulugan ng ganit: pinunng mapagwag,.Sa ating korido
naman ay Haring Octabio sa Espaa ang binabanggt; bagamt nagkakais
sa ngalan ni Da. Jimena, anak ng konde Lozano ng napangasawa ni
D. Rodrigo. Sa balangkas ng mga pangyayari ay di rin naman lubhang
nagkakaisa dahil sa El Cid Campeador, ang nag-udyk kay Rodrigo Diaz
de Vivar na mangibng bayan at makibka ay ang sariling kalagayan niya
at ng kaniyang asawat mga anak na naap ng har; samantalang sa D.
Rodrigo de Villas ang nagbuld sa kaniya sa digmaan ay ang masidhing nais
na maipagtanggol ang karapatan at kapayapaan ng kahariang Espanya sa
kataksilan ng mga Moro. Tatapusin ko, ayon sa unang sinabi ko, bagamat
ang ating Rodrigo de Villas ay hang sa Rodrigo Diaz de Vivar ng Cid
Campeador, gayon man ay kumatha ang sumulat ng nasabing korido at
hindi isinalin lamang sa Tagalog ang Poema del Cid sa Kastila. Kawangis
ng mga uhay ng palay na kahimat isa ang sanga na sinusuplingan ay may
sarili silng laman.
*
* *
LA CANCION DE ROLDAN / Doce Pares sa Francia

Hindi lamang ang simoy ng inang Espanya ang naghatd sa ating mga bukid
ng himig ng kaniyang diwang maginoo (espritu caballeresco). Ang Francia
man sa pinamagatan ng Chanson de Roland (La Cancion de Roldan) ay
inihatd din sa pamamagitan ng kaniyang mararahas na alon hanggang sa
ating mga pampangin ang kaniyang diwang maginoo (espritu caballeresco).
Kayt tumugon din ang ating mga mnunulat at mayroon nga tayong isang
koridong pinanganlang Doce Pares sa Francia na ayon sa palagay ay sinulat
ng isang manunulang bulag na taga-Tundo na ang unang letra ng kaniyang
ngalan at apelyido ay T.L. at ang sumulat naman (dahil sa siyay bulag) ang
unang letra ng pangalan at apelyido ay C.G. Kayt sa hulng banhy ng
Doce Pares sa Franciay ito ang nasasabi:

Ito na hangt, siyang naguing uacs
nang bhay nang Magno at Pares na lahat,
cun may caculangat, uicang hindi tapt
109
cay T.L.C.G. ibuhos ang tauad.

Sa La Cancin de Roldan ay magiliw na isinasalaysay ang malambng
na pagpapaalamanan ng magkatotong si Oliverio at si Roldan at ang
matams at kagiliw-giliw na pananambitan ni Roldan sa kaniyang Durandal
sandatang katotoy saks ng kaniyang mga pagtatagumpay. Sa Doce
Pares sa Francia ay nalalarawan ding kagiliw-giliw ang mga nabanggt na
pangyayari at ang makat nating tumul ay hind mhuhul sa ningas ng
diwa at sa tams ng mga damdamin ng sumulat ng La Cancin de Roldan.
Katulad na nga ng mga sumusund na banhay.

Palibhasa siya,i, sugata,t, mahin
at saca pagal pa,i, uala nang magau
dito na nanaghoy nang icaluluh
nono mang maquinig cahit batng diu.

Pananaghy niya,i, ganito ang saysay
emperador co icao ay nasaan,
natatalastas mo ang quinalalaguian
nang lincd mong abng ualang capalaran.

O catotong Roldan icao ay gumising
cun nacacatulog at na sa hilahil,
ang cahabag-habag abuluyan mo rin
maca cun dalhin na,i, hindi mo abutin.

O minamahal co,t, aquin iniibig
magpacailan ma,i, di co sinasapit,
cundi ngayn lamang maghahandog hapis
icamamatay mo cun iyong mabatid.

Ito ang panaghoy ni Oliveros, ngalan sa ating Doce Pares sa Francia,
samantalang sa La Cancin de Roldan ay Oliverio. Si Roldan, o Rolando, o
kay Orlando Furioso na nangunguna sa mga Doce Pares sa Francia, na
pamangking buo ng emperador Carlo Magno, ayon sa kaniyang himutok
na naguhit sa ating korido

Sa mahimasmasa,t, mapagsaulang loob
110
binatac ang balbas sabay naghimutoc,

aniya,i, Roldang alio co sa lnos
at sa boong Francia,i laguing nagcucupcup.

O pamangquing mahal na pso,i, sla
principe nang hocb,t, sa moro,i, pamucs
tangulan ng reino,t, dulugan nang madla
at uliran lubos nang na sa sacun.

Nang siyy mamatay na sa Ronsesvalles gawa ng taksl na si
Galalonit ang ngalan sa ating Doce Pares sa Francia; Ganelon sa La
Cancin de Roldan-na ipinagkanulo sil, ay ganito ang pahayag ng
maningas na panitik ng ating makat:

Humalic sa cruz nang tangan espada

at pinapagdoop camay na dalaua,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Saca nang matapos sa langit tumingin
at tuloy nag-uica nang gayaring turing
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

At saca niyacap ang cruz nang espada
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ito ang mairog na paalam ni Roldan sa kaniyang espadang Durandal.
Ang masidhng pangarap na nag-akay sa sumulat ng La Cancion de Roldan
ay tila mandin siya ring naging sulo at liwanag na panitik ng kumatha ng
ating Doce Pares sa Francia.

Sa unat ikalawa ay pinagyaman nilng inilarawan kay Roldan at kay
Oliverio (ayon sa una) at Oliveros (ayon sa kalaw) ang buong sangkap ng
kabayanihan, ang dalisay na damdamin ng isang tunay na pagkakaibigan
at ang marangl na asal ng isang tapt at liyag na paglilingkod sa lupang
tinubuan.
*
111
FLORANTE AT LAURA

Ang Florante at Laura ng ating di malilimot na si Francisco Baltazar
ay may himig ding diwang maginoo na nagtagumpay noong mga unang
araw at kung atin ngang babakasn ay malugod nating mamamalas ang
ganoong diwa sa marangl at di pangkaraniwang kilos ng mga nababanggt
na nagsiganap.

Kay Menandro inilarawan ni Balagtas ang ur ng isng tunay
na kaibigan; kay Aladin iginuhit niy ang diwang maginoo, (espritu
caballeresco) isng mabangs na kaaway, ng magiliw na kandungin sa
kaniyang sinapupunan ang lustay na katawn ni Floranteng (kaniyang
kaaway) na nasumpungan niya sa liblb ng kagubatan; kay Fleridang
mahinhn ikinintal niya ang kagandahan ng bait sa isang babae; at sa
katapusan ay ipinamana niya sa matimtimang si Laura ang karikitan ng
isng babaeng tapat magmahal at pinagtibay sa butihing si Florante ang
kadakilaan ng kabayanihan. Para mandng di ko mapigilang banggitn sa
mga sandalng ito ang mga ilang banhay ng Florante at Laura kahit talastas
kong lubos na itoy di nalilihim sa lahat ng sa akiy nakikimatyag at ang naguudyk sa akin ay ang kadakilaan ng kaniyang mga aral.

(Sa Kagandahan ni Laura)

Sa kaligayahay ang nakakaayos
bulaklak na bagong winahi ng hamog,
anopat sinomang palaring manood
patay o himala ang hindi imirog
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Sa mga anak at magulang)

Ang laki sa layaw kariniway hubad
masaklap na bunga ng maling paglingap
habag ng mauling sa irog na anak.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Sa lahat)
112

aniyay bihirang balitay matapat
magtutoo may marami ang dagdag
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

kung ano ang taas ng pagkadakila
siya rin lagapak naman kung marapa
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kung ang isalubong sa inyo pagdating
ay masayang mukhat may pakitang giliw,
lalong kaingatan kaaway na lihim
siyang isaisip na kakabakahin.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gaya ng halamang lumaki sa tubig
dahoy nalalanta munting di madilig,
ikinaluluoy ang sandaling init
gayon din ang pusong sa tuway maniig.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dito naniwala ang bata kong loob
na sa mundoy walang katuwaang lubos
sa minsang ligayay tali nang kasunod
makapitong lumbay hanggang sa matapo.
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
EPILOGO
Palibhasa ang mga pangyayariy umaayon sa panahon at ang takbo ng pagiisip ng mga tao ay nakikiayos sa lakad ng kasaysayan; kayt noong Lumang
Panahong Bato (Paleolithic or Old Stone Age) ang ugal at damdamin ng
mga tao ay wagas na katulad ng malinis na bato na nahuhugasan ng ulan
at sinisinagan ng araw; at nang sumunod ang Panahong Bato bago ang
kasaysayan (Neolithic or New Stone Age) ay lumambot nang kaunti ang
mga damdamin ng mga tao na para ngang tunay na nakikibagay sa simoy
ng panahon; at nang dumatng ang Panahon ng mga Bakal (Age of Metals)
ay parang nagbagong ugal, kilos, at mga damdamin ng nasasakupan
ng Sansinukuban; gayon din naman ang kanilang mga pangarap at mga
layunin sa bhay. Katulad na nga ng mga pangyayaring nababsa natin
sa mga aklat na pinag-aralan, na noong mga unang araw sanhi sa diwang
maginoo (espiritu caballeresco) na naghahari at lumalaganap sa maraming
mga bayan-bayan ng Europa ay nangyaring ang araw, ang buwan, ang unos,
ang tubig, ang apy, ang laht ng mga angkn ng Kalikasn.
113

At nang kumupas ang ganitong kasidhian ng loob ay napahimaling
sil sa pakikibka sa mga kapuwa tao na ibinibilang nilng kaaway kung
sumalungat sa kanilng mga damdamin at layunin, gaya nang kung ang
isang lalaki ay nagkukulang sa pagglang sa isang babaeng pinipintuho ng
ibng lalaki; o dili kay sa kapuwa lalakiy mayroong isang tumatanggi sa
salitang binitiwan; bhay nga ang katumbs ng mga ganitong pagkukulang
at dugo naman ang inihuhugas sa mga sugat ng alaala ng sinumang
naaapi. Dahil ditoy lubhang pangkaraniwan noong mga unang araw ang
mga duel at mga desafio na ating mga nababsa na kung minsn ang
pinaggagalingan ay napakalit na bagay na kung bagay isng butil na
buhangin sa dalampasigan. Katulad na nga ang sa hind pagbato o hind
panggant sa bumabat; ang isang titig ng mata, ang isang pagpapahiwatig,
ang isang ngiti, ang isang bulong, ang anumang kilos na nakapagbibigay
ligalig sa kalooban, ay kusang linilitis sa dulo na sandata na ang puluhan
ay nagmumul sa pusong nasugatan at tumatalab naman sa katawan ng
palamarang kusang lumapastangan.

Subalit lumipas na rin ang panahong ito at kasma niyang napawi ang
ganoong ugali. Humalili sa sandata ang panitik, na kund man nakahihiw
sa katawan, datapwat nakasusugat sa puso; at kung mabils man ang galaw
ng sandata sa kamay ng bihasa ay lalong lubhang maliksi ang takb ng
panitik sa kamay ng dalubhasa. Dahil ditoy humalili ang panahon na ang
paglilitis ay ginaganap sa panitikan sa halp ng sandata.
Kay nga noong unang panahon ay malimit nating mabsa na isang
gintong granada ang inihagis ng mga prinsesa sa mga paligsahan (torneo)
sa nagtagumpy; samantalang ngayon ay isng sariwang bulaklk ang
ikinakabt ng isang dalaga, mutya o paraluman sa manunulat o manunula
na nagwag.
Kay ngat bulaklak ng diwang maginoo (espritu caballeresco)
ang ating mga balagtasan na siyng humalili sa mga paligsahan (torneo)
noong mga unang araw. Ang makata o manunulat nating tumutula o
kayay naghahanay ng kaniyang mga damdamin alang-alang sa isang
pagdiriwang ng bayan, sa isang mahalagng pangyayari, o dili kay sa
pamimintuho sa isang minumutyang dalaga; iginugugol ang kaniyang mga
damdamin; iniuubos ang kya ng kaniyang mga pangarap at ang lahat ng
114
itoy mahinahong iniaalay at idinudulot sa paanan ng kaniyang marikt na

paraluman at nasisiyahan sa isang gantingpalang nalalarawan sa isang
sariwang bulaklak, na kahit masamyoy naluluoy din naman. Matangi
nga lamang na kung sa kaniyang pagkaluoy ay naisasabog na kasma ng
kaniyang bang ang pangalan ng makata o ng manunulat na nagkapalad
nagwag. Ang kauna-unahang Balagtasan ay ginanp nong ika-2 ng Abril ng
tang 1922 sa bulwagan ng Instituto de Mujeres sa ilalim ng pangangasiw
ng Kapulungang Balagts.
Mga nagsiganap:
Jos Corazon de Jesus (s.I.n.)
(paruparong itim),
Florantino Collantes
(bubuyog),
Sofia Enriquez
(kampupot).

At sa Kastil namn, ang unang balagtasan, o justa potica ay
ginanp sa Opera House noong tang 1926 ng mga sumusunod:
Jesus BalmoriRecuerdo,
Manuel BenabeOlvido,
Francisco VaronaMantenedor
*

Sa balagtasan nga ng ating panahon nauwi ang diwang maginoo
(espiritu caballeresco) noong mga unang araw. Sa ningning ng panitik
natin ngayon hahanapin ang kislap ng sandata noong araw, at sa tamis ng
panananalit ngayon malalasap natin ang bagsik ng pakikibka nil noon.
Mga maginoo sil (caballeros) na ipinagtatanggol ang pagkamaginoo
(caballerosidad); mga makata at manunulat ang atin ngayon na
pinalalaganap ng budhi at damdamin.
Kaaway ng mga maginoo (caballero) ang kalikasan; kasalimuha
naman ng atin mga makata ang mga panganorin, ang mga bukid, ang
115
kaparangan sampu ng mga bituin at kabundukan.

Ano pat sa madalng salita, dugong buhy ang pinaaagos ng mga
maginoo noong unang panahn sa kanilng mga pagbabka; ngayoy dugo
ng kaluluw naman ang pinadadaloy ng ating makata at manunulat.
Marangal ang layunin nila doon. Maningas ang pangarap nila dine.
Matigas na bakal, katulad ng kanilang panahn, ang ginagamit nil sa
pakikibka; marupok na panitik ang kasangkapan ng ating mga manunulat
manunulat.
Matigas at gintong granada ang gantmpal nil noong unang
panahon sa kanilang mga pagtatagumpay; sariwat masamyong bulaklk
naman ang sagisag na taglay sa kaniyang dibdib ng sino mang makata o
manunulat na nagwawag sa mga pagdiriwang sa kasalukuyan.
Sa gintong granadang di natutunaw, ngunit walang bangong
humahalimuyak nalilimbg ang pagwawag ng mga maginoo; subalit sa
isang maselan at naluluoy na bulaklak nasusulat ang pagtatagumpay ng
ating mga makata o manunulat, na kung malagas na ang kaniyang mga
talulot ay ibinubulong sa hanging naghahatd sa himpapawid kasma ng
kaniyang bango ang ngalan ng nagtagumpay.
116
MGA KASAYSAYAN SA IBAT IBANG LUPA

NA TULAD SA IBONG ADARNA1
Pura Santillan-Castrense
ilang pagpapaunlak sa anyaya ni Ginoong Julian C. Balmaseda, kilal sa

panitikang Tagalog, na pag-ukulan ng pansin ang ating mga awit at korido,
lalong-lalo na ang pinamagatang Ibong Adarna, na inaakala niyang hindi
liks na Filipino, ay pinag-inutan kong magtipon ng mga saligan, hanggat
magagawa at hanggat mayroong pagkukunan at mapagsasanggunian.
Bagamat ang gawaing itoy maaaring makabawas sa mga papuring iniukol
ng ibang manunulat sa ikatatanghal ng panitikang Filipino2, mga manunulat
na nagsasabing ang Koridong Ibong Adarna o ang kasaysayan nit ay
katutubong atin, ay minabuti ko na ring ituloy ang masusing paghanap ng
landas na ikalalantad ng katotohanan, upang sa ganity maisiwalat ang
lalong dapat na paniwalaang pinagmulan ng nasabing kasaysayan.
Ibig ko nga sanang matiyak sa inyo ang tunay na pinangglingan
ng alamat ng Ibong Adarna; halimbaway masabi ko nang walang pagaalinlangan na itoy gling sa India o sa Arabia. SubalitSubalit hindi sa
kakulangan ng mga aklat at kasulatang sukat pagbatayan ng isang matalinong
haka-haka, ay napilitan akong magkasiya na muna sa natuklasan kong mga
salaysay na totoong hawig sa Adarna sa lalong makabuluhan nitng mga
bahagi, na nagbigay sa akin ng paniwala na bagamat maaaring hindi tyo
pumaris kanino man sa kathang ito, marahil ay hindi naman tyo pinarisan.
At ikinalulungkot kong aminin na biglang bunga ng aking mga pagsisiyasat
ay may-paniwala ako na tila mandin tyo pa nga ang siyng namaris.
Ang mga dalubhasay may tinatawag na theory of polygenesistheory
of polygenesis (na hindi ko kyang tagalugin) na nagpapatunay na sa ibat
ibang dako ng daigdig ay halos sabay-sabay na sumibol sa isipan ng mga
makata, manunulat, mananalaysay, ang mga pangarapin o bungang-isip
na magkakahawig o magkakaparis. Halimbawa, ukol sa mga salawikain, ay
Panayam na binigkas sa Bulwagan Villamor noong 14 Marso 1940.
Balmaseda, J.C. Ang Tatlong Panahon ng Tulang Tagalog. Panayam noong 28 Hulyo
1938. (Publications of the Institute of National Language, August, 1938, 4, no. 3, pp. 1920.)
1
2
117
may nabashan akong isang aklat na nagsasalaysay na lubhang mahirap

matukoy ang pinangglingan ng mga ito, dahil sa mulat mula pay nagisnan
na sa ibat ibang dako ng daigdig ang magkakasindiwang mga salawikain.
At kung bagamat magkakaroon sil ng bahagyang pagkakaiba-iba, itoy
dahil sa pagkakaiba-iba naman ng kanilang pook na kinaroroonan, ng
panahon, ng simoy, ng ikinabubhay at ng mga biyayang kaloob ng
kalikasan. Halimbawa, ang mga salawikaing ukol sa pamatid-gutom: sa atin
ay maaaring banggitin ang kanin, sa Kastila ang tinapay, sa Italyano ang
ispagheti, sa Aleman ang patatas. Gaya nga ng salawikaing ito: Walang
matigas na tutong sa taong nagugutom, ang tutong ay kilala natin dahil sa
ating kinakain iyan; sa Ingles naman ay Hunger is the best sauce, sapagkat
madalas gamitin ang salsa sa mga bayang nagsasalita ng wikang Ingles. Sa
Kastila naman, itong salawikaing A falta de pan, buenas son las tortas, ay
nagpapakilla na ang mga ito ang karaniwan nilang kinakain.

A falta de pan, buenas son las tortas, ay nagppakilala na ang mga
it ang karaniwan nilng kinkain.

Hind lamang sa mga salwikan nkikita ang pagkakhawig ng
mga bungang-isip; nassaksihn din natin na sa pag-unld ng pnitikn
dunong, kabihasnn ay tila bag ang ibt ibng bans (don man
lamang sa mga tagdakong kalunuran na siy kong npag-aralan) ay
sumsulong na halos saby-saby at magkakawangis, bagamt wal
silng paran ng pagpaplitan ng diw, lal na nong hind pa nlilikha
ang limbagan. May ndiding pa tayong mga pagtatalo ukol sa tintawag
na plagio o panghuhuwd ng isipan sa mga sliranin ng pagtutur at ng
dunong (education and science), na ang kadalasng pasiy ay ang hind
kusang naghwaran kund talagng nagkparis lamang. Laht ng it ay
nagppatibay sa kawastun ng theory of polygenesis.

Laban sa teoryang ito ang tinatawag na diffusion theory na
nassaysy na ang isipan ng tao ay lumlaganap at nagkkawangkiwangk sa pamamagitan ng paglilipatn o sa paglalakby, at dahil ditoy
nagkkahiraman din ng ugal, kuro-kur, kabihasnn at mga bud ng mga
kasaysayan o kuwento. Sa ganng sarili, sa paglim ng mga salwikan o
proberbiyo, o anumng sipang liks sa laht ng tao sa bung sansinukob sa
laht ng panahn, ay tam ang theory of polygenesis. Dtapwt kung ukol
sa mga kasaysayan o kuwento sa likhng sarili o bungang-isip ng ist isng
118
tao, ay tila lalong angkp ang diffusion theory na inakal kong siyng dapat
nating sundn sa pag-aaral nitng koridong Ibong Adarna. Dahil sa kulang
tyo ng mga aklt sa tatlng pinakamalalakng aklatan dito sa Filipinas,ang Aklatang Pambans, ang Aklatan ng Kawanihan ng Karunungan, at ang
Aklatan ng Unibersidad ng Filipinas, ay ipagpaumanhn niny sa akin,
inuulit ko, ang hind pagkakdugtung-dugtng ng mga ntuklasn kong
tal tungkl sa maring pinagmuln ng Adarna. Gayn din ipagpaumanhn
sana sa akin ang hind pagtiyk sa tunay na pinagmuln ng Ibong Adarna.
Sapagkt sa kakulangn ng mga katibayan ay nuw na lamang ak sa
matiyagng pagbu-bu at paghahak-hak.

At bago ko simuln ang pag-uulat ng aking mga ntuklasng
variyant o kawangk ng koridong it sa ibt ibng lup ay minmarapat
kong pasalamatan muna ang laht ng sa akiy nangagsitulong sa mga
pagsisiyasat. Ang mga ity sin Dr. Dean S. Fansler, bantg na folklorista
na pinagssanggunin hind lamang sa atin kung hind sa ibt ibng
bans (ang pangalan niy ay nbabanggit san mang aklt at talaklatan o
bibliography); tungkl sa folklore si Profesor Bernardo, na kailanmy hind
nagkat ng tulong sa kanino mang may kailangan sa kaniyng panahn at
dunong; si Profesor de Veyra, na is pang bung lugd na tumulong sa aking
mga paghahanp; si Dr. Steiner at si Profesor Natividad na bilang nagng
mga sanggunin ko sa pagsasalin ng mga aklt na alemn at olands; ang
mga kawan sa Aklatang Pambans at Aklatan ng Kwanihn ng Karunungan
na bung pusong nagsigugol ng panahn sa paghanap ng mga aklt at
tal na aking kinailangan; at ang kapatd kong si G. Conrado Santillan na
nagwast nang kaunt sa aking hind lubhng mahusay na pananagalog.
Silng laht, na aking pinassalamatan, ay makassaks sa kadahupn ng
ating mga aklatan sa mga kasulatan at aklt na skat magamit sa kailangan
ng tunay na may-nasng makatukls ng bagay-bagay (bilang research) sa
ating pnitikng pang-unang dako; sily makapagssabi rin na madals
na ang mga bibliography card na kintatalaan ng aking mga hinhanap
ay bumbalk sa akin na ang nakalagy ay none in library, wal rito sa
aklatan. Marahil ang ganitng kasalatn ng ating mga aklatn ay maaring
mabigyn ng lunas kung sa pamamagitan ng gwaing gaya nitng aking
sinimuln ay mipakilala sa madl, o sa mga kinuukulan, ang ating
masidhing pangangailangan ng mga aklt na salign (fundamental works)
sa pagtukls ng anumng tungkl sa folklore natin na sukat makapagbigay
liwanag sa kayamanan o kasalatn ng ating liks na diw.
119

Ang kasaysayan ng Ibong Adarna ay hind kail sa atin. Si Dr. Fansler,
na tinuran ko na, ay nag-ukol na ng d kkauntng panahn sa pag-aaral ng
koridong it. Siy, at ak man, matapos ang masigasig na pagsisiyasat, ay
bung-bu ang paniniwal na ang mga bahagi ng koridong it ay tumtukoy
sa pinammagatng motif at cycle ng pandaigdigang folkloritas, gaya nin
Stith Thompson, Andrew Lang Grimm (magkapatd), Bolte, Kohler, Polivka,
Antti Aarne, atbpp. Ang mga tintawag na motif at cycle ay siyng bumbu
ng pinakabalangks ng isng kasaysayang may uring folklore.
Ang motif at cycle ng Ibong Adarna kung ang pagbbatayan natiy
ang mga folkloristang nbanggt, marahil ay ang mga sumusund:

May isang am (isng hari), kung minsay in (o reyna), na maysakt.
Kailangan nit ang isng bagay upng siy ay gumalng: - ibong kumkant,
tubig ng buhay, bulaklk, halaman, bunga ng buhay, o ib pang bagay na
makallunas. May tatlng ank, na siyng magllakby upang tumukls ng
sukat makalunas sa karamdaman ng kanilng magulang. Maghhirap ang
tatl; mkakamtn ng buns ang ninanais na lunas, sa pamamagitan ng
tulong ng engkanto o isng matand o hayop na kaniyng kinaling, o sa
pamamagitan ng mabuting gaw, ngunit siyy paglliluhan ng dalawng
kapatd upng ang lunas ay magng kanil at sil ang magkamt ng papuri.
Mga hirap ang draanan nitng pinakabat, at sa hul ay ang ginhawa,
tagumpay; kung minsany nagttaps sa kaparusahan ng dalawng taksl
na kapatd.

Mul sa ibng lup ay may mga kasaysayan ding nababatay sa motif
na nsabi: sa kaniykaniyng bibliografia o talaklatan ay kinailangan ni
Grimm ang pitng mukh (phina) upng mibigay lamang ang sari-saring
varyantvaryant o pagkakiba-iba ng kuwentong pinamagatng Goldene
Vogel (Ang Gintng Ibon), at ang motif ng Adarna natin ay nhahawig sa
motif ng mga it, malak o malit man ang pagkakhawig.
I.
Halimbaw, ang sumsund na kasaysayan (sinsabi
na kath it non pang tang 1300- ang pinanggalingan ay ang
kuwentong Scala Celi, ng paring Dominiko na nagngngalang
Johannes Gobii Junior sa Provenza) Isng har na may sakt na
malubh: kailangan niy ang tubig ng bhay. Ang tatlng ank
120
ay naglakby, nagtawd-dagat, at sumalunga sa bundk at gubat

upng mkamtn ang lunas. Ang hulng ank na mabat at maglang
ay tinulungan ng isng matand sa paggap ng mga panganib na
kaniyng hinarp bago sumapit sa palasyong kinlalagyn ng lunas
ng tubig, ang ahas na makamandg, ang mga dalagang nakaakit
sa tingn, ang mga kawal na nagbbanty sa paligid ng palasyo; at
tinuruan pa rin siy kung paano mapapasok ang palasyo. Binigyn
siy ng isng esponha na makatutulong sa kaniyng paghanap.
Pinagtagumpayn niy ang mga panganib, at pagkatapos niyng
madulutan ng lunas ang kaniyng am ay npangasawa pa niy ang
prinsesa sa palasyo.
II.
Mul sa Hessen (Alemanya)tang 1812, itng
kasaysayang sumsund na hawig na hawig sa ating Adarna:

Isng har na nagkasakt o dil kayy nablag. Nring niy
(sa ibng kuwento ay npanaginip niy) na ang lunas sa kaniyng
sakt ay isng ibon, ang Phoenix, na kung ang kant o sutst nit
ay kaniykaniyng mding ay spilitng siyy ggalng sa kaniyng
karamdaman. Ang tatlng ank ay sund-sund na nagpakahirap
upng mtuklasn ang ibon; ngunit ang pinakabat lamang ang
nagtagumpy sa pamamagitan ng isng zorra na ang hiningng
pinakagantimpal sa kaniyng mga mahalagng tulong ay ang
siyy bariln upng sa ganitng paran ay manumbalik siy sa
dting anyang pagkataona nawal sa kaniy dahil sa bagsk ng
isng engkanto. Itng gantimpalang it ay nkalimutang igawad ng
prnsip matapos mkamtn ang nais.
III.
Sa Paderborn (Alemanya) ay ganit namn ang
pagkakib ng kasaysayang kababanggt lamang. Ity pinamagatn
ding Ang Ibong Gint.
Isng har na may hlamanng kinroroonan ng isng pun
ng mansanas na ang bunga ay gint. Ngunit tuwng mahihing ang
mga bunga ay nawwal ang is nit. Ang tatlng ank ng har
ay is-isng inatasang magbanty sa mansanas at ang buns ang
siyng nakkita sa ibong gint na siy palng nagnnakaw. Binarl
niy ang ibon at nalaglg ang isng bagws. Nang mkita it ng am
121
ay sinabi sa mga ank na hulhin nil ang ibn.

Nangagspalarn ang tatlng magkakapatdang dalawng
matand, sa halp na makinig sa payo ng isng zorra ay binarl pa
it; ang pinakabuns ang siyng kinaling ng zorra Sapagkt siy
lamang ang nagpakita rito ng magandng loob. Itinur sa kaniy ng
hayop kung paano niy mdadakp ang gintng ibon. Ipinagbilin pa
sa kaniy na ity huwg niyng illagy sa hwlang gint kung hindi
sa hwlang kahoy. Ngkamal ang bunsng prnsip nang kaniyng
suwayn ang biling it, Sapagkt inilagy niy ang ibon sa hwlang
gint rin at dahil ditoy ndakp tuly siy ng mga tagabanty.
Subalit hind namn nagalit ang haring may-ar ng ibon at siyy
pinangakuang ibbigy sa kaniy ang ibong gint kapagk nhuli
niy ang kabayong gint.
Tinuruan siyng mul ng zorra ng paran ng pagdakp dito,
lakip ang bilin na huwg lamang ggamit ng munturang gint.
Sinuwy na namn ang zorra, at sa halp na munturang katad ay
gint ang ginamit. kayt Kayt ndakp na namn siy. Ang haring
may-ar ng kabayoy nangak namn na ipagkkaloob it sakalit
mdal sa kaniy ang prinsesang nasa kastilyong gint. Mul na
namn siyng tinuruan ng zorra. Mul na namn niyng niwalngbahal ang payo, kayt nahuli siy ng haring am at prinsesa.
Ang hariy nangak na ipagkkaloob sa kaniy ang ank sakalit
milipat niy sa lob ng walng araw ang bundk na nasaharp ng
drungawn ng palasyo.
Pitng araw siyng naghuky, ngunit wal siyng nasapit.
Nang ikawalng araw ay tinulungan na siy ng mapagkalingang
zorra at tinuruan pa kung paano ang paran upng masarili niy
ang prinsesa, ang kabayo, at ang ibon. Sa pagkaktang it ay
tinupd niy ang laht ng bilin ng zorra. At dahil ditoy nakauw
siy na dalng laht ang gantimpal, at niligts pa ang dalawng
kapuspalad na kapatd niy.
Ang kasaysayang ity halos walng pinag-ibhn sa
kuwentong Tseko na binanggt ni G. Balmaseda sa kaniyng salaysy.
Ang kaibhn lamang ng kasaysayang Tseko ay lalong mahab it
122
Sapagkt naglamn pa ng sumsund: Ang prinsesa, ang kabayo

at ang ibon sa kuwentong Tseko ay inagaw ng dalawng matandng
kapatd, at iniwan ang buns pagkatapos na ity paslangin.
Niuw ng sa haring am ang mga kailangan nit, Dtapwt mul
noon ay hindi na umawit ang ibon, hindi na kumain ang kabayo
at hindi na sinukly ng prinsesa ang buhk niyng gint, hanggt
hindi dumrating ang prinsipng buns na muling pinagsauln ng
bhay sa pamamagitan ng tubig ng buhay na ibinuhos sa kaniy
ng mabait na zorra. Hindi ng ba namn kapansin-pansin ang laki
ng pagkakhawig ng balangks o motif ng kuwentong tsekong it
sa ating Adarna? Tila hindi nmali si G. Balmaseda sa kaniyng
palagy.
IV.
Mul sa Vaderborn, tang 1808, ay sinulat ni
Gretchen Wild ang kasaysayang sumsund na pinamagatng Ang
Maputing Kalapati:

Ang isng hari ay may isng pun ng peras na nagbbunga
taon-tan. Ngunit kapg ang mga bunga nitoy hing na ay isisng nawwal. Kay ang nisipan ng har ay pabantayn ang
peras sa kaniyng tatlng ank na lalaki. Ang panganay na ank
ay nkatulog sa pagbabanty, gayn din ang ikalaw, ngunit ang
pinakabuns na tintawag nilng Ang Gunggng ay siyng
naksaks sa pagnanakaw ng peras ng isng kalapating put dahil
sa hind niy pagtulog hbang nagbbanty . Hinabol niy it na
nkita niyng nagtungo sa isng bundk. Sa tulong ng isng matand
na kaniyng pinagpakitahan ng magandng loob ay nakapasok siy
sa bundk. Ang ibon ay nkita niyng balt ng sapot ng gagamb.
Kaniyng pinakawaln ang kalapati at sa ganyng pagkakpawal
ay lumipas ang bisa ng engkanto at ang dating kalapati ay naging
isng magandng prinsesa, na sa huly naging asawa ng prnsipng
buns.
V.
Gling sa Dinamarka, nong tang 1696, sa mga
kasulatang tinipon ni Nyerup; isinaling galing sa Alemn ni P.J.
Hegelund, ang kasaysayang sumusund tungkl sa Haring Eduardo:
123

Ang Haring Eduardo sa Inglatera ay nagkasakt, kayt
siyy pinagpayuhan ng matatandng babaeng marurunong sa
lupaing yan na ipahanap ang lunas sa kaniyng tatlng ank. Ang
prinsipng panganay at ang pangalawy hindi nagtagumpy, ngunit
ang buns ang nagdal sa am ng ikinaginhawa nit, na di ibt ang
Ibong Phoenix na galing sa reynareyna sa Arabia. Sa katapusn ay
npangasawa pa nitng bunsng prinsipng matapang ang nsabing
reyna.

Marami pang lubh ang mga ibt ibng varyant o kahawig
nitng ating kasaysayan, kay mappilitan akng banggitin na
lamang ang mga pamagt, dahil sa phahab ang aking pag-uulat
at kkulangin tayo sa panahn. Ang mga sumsund ang mga
pamagt ng ib pang mga kasaysayang hawig na hawig sa Adarna:
sa Rumanya, Ang Gintng Ibon at ang Ibon ng Paraiso; sa Tyrol,
ang Ibong Phoenix, ang Tubig ng Bhay at ang Kahanga-hangang
Bulaklak; sa Austriya at Suwesa, Ang Ank ng Har at Ang Ibon;
sa Norwega, Ang Ibon ng Kabataan; sa Eskosyat sa Irlanda, Ang
Haring Ingls at ang Kaniyng Tatlong Ank; sa Malta, Ang Ibong
Nagppabat sa Pamamagitan ng Kaniyng Pag-awit; sa Portugl,
sa Gresya at sa Bulgaria, mga kasaysayan tungkl sa Salaming
Mhik o Ibong Marilg na Nakaggaling sa Maysakt; sa Rusya,
Litbiya, Estonya, Pinlandiya, Laplandiya at Hungriya, Ang Ibong may
Ginintuang Tinig; sa Armenya, Ang Makababalaghng Ruisenyor;
sa Espanya, El Cuento del Pjaro Adarna na marahil ay sa atin din
kinuha, Sapagkt nang limbagn ay nang mga unang tan na nitng
siglo XX; sa Tartarya, Ang Ibong Murgi-Guli-Chandan, na nagpagalng
sa hari sa pamamagitan ng kaniyng awit; sa Madagaskar, Ang
Isilaklona na nagssaysy tungkol sa magkakapatid na humanap ng
isng putting mank, mapupulng peras, at baka, upng ibigay ang
mga it sa kanilng am, at sa katapusy ang nakkuha nity ang
pinakabat; sa Kabyl, Hilagang Aprik, Ang Tatlng Magkakapatd,
atbp.

Ittuly ko na ngayn ang ib pang mga kasaysayang
nwawangk sa Adarna, kung kayy hindi pa nangngawit sa
pakikinig sa akin. Sa bung Europa at sa Kasilanganan, alinsunod
kay Grimm, sa kaniyng mahalagng aklt, ay nkikilala ang
124
kasaysayan ng Tubig ng Buhay na ang alamt ay ang sumsund,

humigit-kumulang.

Ang amng hari ay may sakit. Ang tatlng ank na lalaki ay
nangallungkt. Pinagpayuhan sil ng isng matand na hanapin
ang tubig ng bhay. Ang pinakamatandng prinsip, na siyng
nunang lumakad upng hanapin ang lunas na it, ay naksalubong
ng isng unano. Hinamak niy it, at nagpatuloy siy sa kaniyng
paglakad, ngunt pagdating sa isng bundk ay hindi na siy
makasulong ni makaurong. Ntir siy ron. Gayn ang nangyari
sa ikalawng prinsipeng kapatd niya.
Ngunit ang ikatl, na
pinakabuns sa kanil, na nagpakita ng pagpipitagan sa unano, ay
tinulungan nit na makapasok sa kastilyo na mahalag, at niligts
pa ang prinsesang nbibilangg ron. Tinulungan din ng unano na
mtuklasn ng bunsng prinsip ang kinlalagyn ng dalaw niyng
kapatid, bago sil umuwing apat (ang tatlng magkakapatid at ang
prinsesa), matapos matulungan ng pinakabatang prinsip, laban sa
mga kaaway, ang tatl namang haring nsalubong nil.
Samantalang sily nagllakby na pauw ay ninakaw ng dalawng
matandng kapatid ang tubig ng bhay na dal ng pinakabuns,
at pinalitn ng tubig sa dagat. Pagdatng sa palasyo ng am ay
idinulot ng buns ang tubig, na sa halip na makagalng ay lal pang
nagpabigt sa sakt ng magulang. Ang tubig na ibinigy namn ng
dalawng may masasamng-loob na kapatid ang nakalunas sa sakt
ng hari. Ang prinsipeng pinakabuns ay pinalayas sa palasyo at
ipinag-utos pang patayin. Ngunt ang inutusang pumaty sa aw sa
bunsng prinsip, ay lihim itng pinalay; sa kaniyng paglalagalag
ay ntagpuan niyng muli ang tatlng haring tinulungan niya
sa una. Ang mga it ang naghatid sa kaniy sa palasyo ng am.
Kasalukuyan namang may malaking kasayahan sa palasyo noon,
sapagkat ang prinsesang iniligts niy sa len ay nagpagaw ng
isng kalsadang lanty na gint at nagpahayag na ang sinumng
makasalunga sa dang it ay siyng mmarapating maging asawa
niy. Ang dalawng matandng kapatid ay hindi nangahs, ngunt
ang pinakabuns, na siya namang pagdating, ay daglng lumakad na
walng kakab-kab sa dang gint.
125
Ang prinsesa ay naging asawa ng bunsng prinsip at siyng

nagpatunay sa am sa kataksiln ng dalawng kapatid. Ngunit ibig
man ng haring parusahan ang mga it ay hindi na naar sapagkt
sily nangagtanan na sa dagat.

Mpapansin niny marahil na halos laht ng mga
kasaysayang aking tinukoy ay galing sa Europa. Ngayn namn ay
bbanggt ak ng iln sa maraming kasaysayang ntuklasn ko, na
laganap sa dakong silangan.

Sa Isng Libot Isng Gab na salin sa wikang rabe ay nron
ang kuwento na nagppamagt na Tatlng Prinsip sa Tsina.5 Sa
kuwentong it, ang may sakay ang in, ang lunas ay ang tubig ng
buhay, at ang nagkamit nit ay ang pinakabunsng ank pagkatapos
ng maraming pinagdaanan niyng pakikipagspalarn; ang waks
ng kuwento ay ang pagiging sultan nitng prinsipng nanagumpy
at ang kaniykaniyng mga ib naming suliranin sa pagkahari.

Sa Malayo-Polinesya sinulat ni Renward Brandstetter ang
kasaysayan ni Djajalankara na ang motif o balangks, bagamt ang
kabuuay ib sa Adarna, ay may mga bahaging hawig na hawig dito,
halimbaw ang bahaging nagssaysy na may isng kung tawagy
Halaman ng Buhay na pinaghhanp ng ibt ibng tao; is pang
bahagi na nagssabi namn ng tungkl sa dalawng kapatid ni
Djajalankara na ibig siyng siran sa harp ng haring amng may
karamdaman; is pa ulng tumutukoy sa paran ng pagtukls sa
Halaman ng Buhay sa pamamagitan ng isng panaginip; at gaya
namn ng bahagi sa motif ng Adarna, ang bayani ng kasaysayang
malayo ay mayron ding nkatulong upng magtagumpy at sa
Adarna ay ang mga ermitanyo, ang zorra, at ib pa; sa kuwento ng
malayo namn ay ang dragon.
Isa pang kuwentong Malay na malaki ang pagkakahawig sa
Adarna ay nsa aklat na tinatawag na Mallische Marchen na tinipon ni Paul
Ambruch. Ditoy dalawa lamang ang anak ng hari, sa halip na tatlo gaya
ng karaniwan. Nablag ang ama at nabingi pa. Ang mga sanggunian niya
ay nagpayo sa kaniya na dakpin ang isang sadyang ibon na magdudulot
sa kaniya ng lunas. Ang dalawang anak ay nagsialis nang hiwalay, ang
126
nakatatanda ay nagtungo sa isang masayng look na nagpalimot sa kaniya

ng kaniyang layunin. Ang bunso ay nagtungo sa isang dako na kinakitahan
niya ng isang tong patay na walang maglibing. Ang bangkay ay kaniyang
inilibing at ang kaluluwa nit ang tumulong sa kaniya upang matuklasan
ang lunas na ibon. Ang ginamit na anyo ng kaluluwa ay ang isang uwak
na siyng nagturo sa bunso kung paano mahuhuli ang nais na ibon. Itoy
binabantayan ng dalwang ahas at isang babaeng may pakpak, ngunit sa
mabuting paraan na ginamit ng prinsipe ay napaglalangang madali itong
mga bantay at nakuha hindi lamang ang ibon kung hindi pati ng magandang
babaeng may pakpak na kaniyang napangasawa. Nang magkita sil ng
kaniyang kapatid ay pinagliluhan sya nitibinulid siy sa isang malalim na
balon, at tinangay ang babae at ang ibon sa palasyo. Mula noon ang babae
ay hindi na kumain at ang ibon ay ayaw nang umawit. Ang uwak naman
ay nag-anyong tao, iniahon at binhay ang prinsipe. Itoy nagbalatkayo ng
damit dukha at pumasok na tagapagluto sa hari. Sa kaning niluto niya na
idinulot sa babae ay inilagay niya ang singsing na kaloob sa kaniya nit.
Nakilla agad ng babae ang kaniyang singsing kayat kumain na at ang
ibon naman ay umawit. Mula noon ang hari ay lumiwanag na ang mat
at nanauli ang pandinig. Ang taksil na kapatid ay nilapatan ng parusa.
Isang bahaging kapansin-pansin dito ay ang pagkalimot niya sa uwak na
tumulong sa kaniya, bahaging nawawangki sa bahagi naman ng Adarna na
nagsasaysay ng pagkalimot ng prinsipe sa prinsesa Maria na nagkalinga sa
kaniya.

Dahil sa pinalalawig ang salaysay na ito ay inaakala kong sapat na
ang banggitin na lamang ang mga pamagat ng ilan pang kuwento sa dakong
silangan, na ang motif o balangkas ay tunay na hawig sa Adarna. Itoy mga
sumusunod:
Sa Indonesyasa mga kuwentong tinipon ni T.J. Bezemer ay
kabilang ang Kasaysayan ng Siyam na Prinsipe: sa mga pulo ng dagat
Pasipiko, gaya ng Australya, Nuweba Ginea, Pidhi, Karolinas, Samoa, Haway
at Nuweba Selandiya; sa mga kuwentong tinipon naman ni Paul Hambruch,
ay matutuklasan ang kasaysayang pinamagatang Karoeman; sa India
Olandesay may isang kuwento ring ang pangalan ay Banta Beransah3, Sa
Batabya nanggling naman ang kuwentong Ang Mahirap na may bahagyang
Cf. Bijdragen tot de Taal, Land en Volkenkunde van Nederlandsch-Indi,
s-Gravenhage, 1916, Deel 71, pp. 633-635.
3
127
pagkakatulad sa Adarna.
Sa mga nabanggit sa una ay atin nang nakita ang pagkakahawighawig ng mga kuwento sa buong sandaigdig na sa kanilang balangkas o
motif ay kawangki ng Adarna. Ang pagkakahawig na ito ay mapapansin
din natin kung ating paghihiwa-hiwalayin ang motif o balangkas ng Adarna.
Samakatwid kung paghati-hatiin sa tatlo o apat na bahagi, ang bawat isa
nity maitatagpo natin ng katapat na bahagi sa mga kuwentong gling sa
ibang bansa. Halimbawa (a) ang motif na paghahanap ng lunas ay laganap
sa lahat ng kuwentong binanggit ko na; laganap din ang mga bahaging
sumusunod: (b) ang isang haring maysakt; (k) ang paglalakbay ng tatlong
anak sa pagtuklas ng lunas; (d) ang pagkakaroon ng katulong; (e) ang paraan
upang huwag makatulog sa pagbabantay at mamalaging gisng (dayap sa
sugat, asin sa sugat, suot na nagbibigay kati; at iba pa); (g) ang mga balakid
sa pagtuklas; (h) ang pagkakaroon ng isang prinsesa; (i) ang pagtatpon sa
balon sa bunsong kapatid; (l) ang paglimot ng prinsipe sa prinsesang kasi
na tumulong sa kaniya; (m) ang tagumpay sa hul ng prinsipeng bayani ng
kuwento.
Marahil ay makapagbibigay kasiyahan sa mga nakikinig kung isaysay
ko na may mga folkloristang bantog (sina Grimm, Lang, atbpp. ) na nagsasabi
na kung tungkol sa pagkabanggit sa motif na balon at sa ibong panlunas,
na nagkakatang naging bahagi ng Adarna ay ang una (ang sa balon) ay
maaaring nanggling pa sa kuwento ni Jose Vendido na nasa Bibliya, at ang
ikalawa (ang sa ibong panlunas) ay gling din sa ave fenix ng bibliya.
May mga folkloristang nagsasabi na ang pinanggalingan ng
lahat ng folktales, o ang maiikling kasaysayang katutubo ay ang India.
Pinasisinungalingan o hindi sinasang-ayunan ito ng ibang bantog
na folkloristo rin. Ngunit sily para-parang sang-ayon sa diffusion o
transmission theory, o kay ang teorya ng pagpapalit-palitan. Dangat
gaya na nga ng sinabi ko na, kulang na kulang tyo sa mga saligang aklat,
kayt hindi maaaring makabuo ng pagsasalaysay kung paano, kung kailan,
at kung saan-saan nagawa ang pagpapalitan ng diwa ukol sa folklore. Ang
masasabi ko lamang sa sansinukob, at ang pagkakaiba-iba lamang ng
maliliit na bahagi ay dala ng pagkakaiba-iba ng ugali, pananampalataya, at
kabihasnan.
128
Sa ginawa kong pagsusuri ay napansin kong ang tanging kaibhan

at marahil ay siy lamang masasabi nating bahagi ng Adarna na liks na
Filipino ay ang bahaging nagsasaysay na ang Ibong Adarna ipagpatawad
ninyo ang salitang sumusunoday tumae at dahil ditoy ang tinamaay
nangaging bato. Sa ibang mga kuwento ay mayroon ding nangaging bato,
datapwat ang dahilan ay tila mandin malinis-linis kaysa iniluwal ng Adarna.
Hangga ngayon ang salitang adarna ay hindi pa matiyak kung aling wika
ang pinaggalingan o kung katha natin.
Hindi ko sana ibig tumuligsa sa mga nagtataguri na ang Adarna
ay maiaagapay sa Florante at Laura4, sa Iliada at sa Divina Comedia5,
ngunitngunit napipilitan akong bumanggit sa bagay na ito alang-alang
sa katotohanan at sa wastong pagpaparis-paris. Wala akong makitang
maaaring pagsaligan sa ganitong pagwawangki-wangki. Totoong napakalay
ang agwat ng Adarna sa mga akdang binanggit nil na maibibilang nating
isang kalapastanganan ang kailan man lamang gawin ang pagpaparis na
ito. Ni sa Florante at Laura, na bagaman kinikilla nating lahat na siyng
sukdulan ng Panitikang Tagalog ay labis ang kaliitan sa Divina Comedia
at Iliada, ay hindi pa rin tyo dapat magkaroon ng kapangyarihang iparis
ang Adarna sapagkat itoy isang awit na hubad na hubad sa mga hiyas ng
diwa ng Wikang Tagalog. Ano pa kay kung iparis natin ang abang koridong
Adarna sa mga kahanga-hangang tula ni Homero at ni Dante, mga kathang
walang kamatayan at niyuyukuran ng panitikan ng sanlibutan?
Ang buong tamis ng wikang Tagalog ay malalasap natin sa Florante,
ang Iliada (na kilal ko lamang sa pagkasalin na), kahit na sa salin ay lubhang
mayamat marikit, at ang Divina Comedia ay hindi kaila ang kadakilaan ng
diwa at pagkakatha. Tunghayan natin ang ilang talata ng Adarna upang
makita kung hindi nabubulagan ang mga nagnanais magparis dito sa
malalaking akdang binanggit. Mamamalas natin ang kadahupan hindi
lamang sa uri at sa kadalisayan ng wika (masamang salitang Kastila ang
ginamit ng kumatha)6 kung hindi sa paglabag sa mga batas (laws) ng
pagtula sa Tagalog sa sadyang kailangan sa anumang kathang may sariling
bilang ng pantig at uri ng pagkakatugma ng isang koridong gaya ng Adarna.
Halimbawa (at itong mga sumusunod ay hinalaw ko lamang) kung tungkol
4
5
6
Cf. Rodriguez, Eulogio, The Adarna Bird, General Printing Press, Manila, 1933.
Cf. Alip, Eufronio, The Ibong Adarna, 1935.
Binanggit din itong kapintasang ito ni Ginoong Eufronio Alip, op. cit., pp. 13-14
129
sa mga salitang hiram:

Nanhic sa palacio real

sa lamesay inilagay
sa cuartoy nagtuluyan
at natulog capagcuan
(p.29)
Ang uica ng secretario

sampong manga consejero
ano bagat naparito
ang principeng loco-loco
(p. 28)
at anoy ng matapos na
ng pacain sa lamesa
capagdaca ay quinuha
garrafang may lamang lana
(p. 9)
Kung sa kadahupan sa mga pantig o tunog na pandulo sa mga tugma

(rima) ay sukat na ang mga sumusunod na halimbawa:

At cun baga mahina na

laway ay tumutulo na,

atbp.
(p. 36)

Ay anoy nang tahimic na

ang gabi ay lumalim na
siya nangang pagdating na,
atbp.
(p. 3)
Kung tungkol naman sa di pagsunod sa mga batas ng pagskat o

pagbilang ng mga pantig at tunog ng bawat salita (ritmo), at pagpil ng
mga salitang malubay at wasto sa diwa ng pagtula:

may cahoy siyng dinatnan (8 pantig)

diquit ay ano lamang (7 pantig)
(p. 4)

Ang dalawang tampalasan (8 pantig)

sa canya ay pumatay, (7 pantig)
130

Ang ikalawang talata ng unang halimbawa ay mali hindi lamang
sa bilang ng mga pantig kundi sa wastong pananalita , sapagkat ang ibig
sabihin ng talata ay dikit ay di ano lamang. Ang huling talata naman ang
ikalawang halimbawa marahil ay isang kamalian lamang sa pagkalimbag
ng salitang kaniya na siyng tama, ay hindi canya, isang pagkakamaling
palasak hindi lamang sa mga manlilimbag kung hindi sa marami pa mang
mga kinikilala nang dalubhasa sa pananagalog. Kahit ang mga talatang
sinipi ko rito ay pagkakakilanlan na ng kababaan ng uri ng buong korido.
Dahil sa ganitong kadahupan ang Adarna at sa kadakilaan naman ng
pinagpaparisang mga akda, ay akin ding isinasamo sa mga nabibigla dahil
sa pagnanais na matanghal ang sariling wika, na bawahan nila ang ganitong
sigabo ng pagkamakabayan upang huwag silng malabag sa katotohanan.
Hindi dapat kalimutang banggitin dito na si G. Norberto Romualdez ay
nagpahayag din sa kaniyang sinulat7 na dahil sa kapansin-pansing mga
maka-Kastilang pagkakaayos at pagkakasulat ng Adarna, itoy kinatha at
sinulat nang nririt na sa Filipinas ang mga kastil. Ngunit mitatanng
natin: Hind pa maaring sulatin ang koridoy matagl nang ity isinsaysy
ng mga tao na bilang kuwentong binbigks (oral) at pasalin-salin nang
hind isinsulat? Toto man it, ngunit dahil sa nkita nating mga katibayan
ng pagkalaganap ng motif ng Adarna, ay mapanniwalan natin na ang
koridong Ibong Adarna, sa kaniyng kabuun, marahil ng ay hind liks na
Filipino.
Tres Documentos en Escritura Filipina Antigua, Phil. Hist. Quarterly, Sept. 1919, v. 1,
no. 1, pp. 2-14.
7
131
DUPLOT BALAGTASAN1
Teodoro E. Genero
ga Kaginoohan at Kabinibinihan:

Sa atas ng Surian ng Wikang Pambansa, sa pamamagitan ng
Pangulo ng Lupon sa Pagdiriwang kay Balagtas, na kumakatawan sa taong
ito, ay tinutupad namin ngayon ang isang tungkulin: bumasa ng panayam
sa paksang DUPLOT BALAGTASAN.

Naghumindig ang aming damdamin at kamiy kinikabutan nang
mabatid na ang pakda ay balagtasan, sapagkat nagbabalik sa aming alaala
ang buhay at kapalaran ng wikang tagalog noong 1942, samakatwid ay
pumapatak ngayon sa limamput dalawang taon.

Limamput dalawang taon! O! Magand ang panahn non at ang
simoy ay mabang! Mahalimuyak ang mga hardin at sa mga lansangan ay
tinutuntungan ng mga diwata ang mga lags na talulot, samantalang ang
panganorin ay maliwanag at nagtitipn sa mga makata, na:
Binasa ng may-akd sa bulwagan ng pmahalaang-lunsd ng Maynila bilang parangl sa
Lingg ng Wik, nong 29 Marso 1944, sa pangangasiwa ng Surian ng Wikng Pambans.

Ang Kapulungng Balagts, sa kanyng ikalawng tang buhay, ay siyng
katipunan non ng mga mnanagalg at maktagalog; nasa kanyng sinpupunan ang
mga pahm na sin Pedro Serrano Laktaw, Rafael Palma, Teodor M. Kalaw, Carlos ronquillo,
at ang mga mog na matibay ng pnitikn at karunungan na sin Norberto Romualdez,
Ignacio Villamor, Francisco Varona, atbp. Maari bagng ang isng lahing gaya ng atin,
pilipino ang puso at ang diwa ay pilipino, kayumanggi pa ang kulay na pinag-alab ng
tapang at pusk, ay hindi tumukls ng ibng hiys ng pnitikn? Maari bang ang mga
tagapagmana nin Tomas Pinpin, Francisco Baltazar, Modesto de Castro, atb., ay hindi
mag-iwan ng an mang sanla ng pagkakunld sa kasaysayan ng wika? Kung tayo man
ngayn ay humhalakhk sa sayw ng mga Piyert at natutuwa sa kagagawn ng mga
Arlekin, ay sapagkt ang mga Kulumbina'y malindi sa pag-ink sa tama ng liwanag at pisk
ng dagitab. Ang laht ay siklb at titis na bantil ng panahng lumipas. Gayn din ang ating
pnitikn, nang sumapit sa karurukan ng pagiging ginto at nang sundn ng panahn ng
pagsusulit ng kakayahn at pagpapkita ng tunay na maggawa kung ang wikang pambans
ay maaring iturong katulad ng ibng wika, at mapannatiling pampmahalan, ang
wikang pilipino ay nagtatas ng kanyng kamy na hawak ang watawat na nagssabing
ang Lahi ni Rizal ay hindi mayuyupi at hindi mawawaln ng kanyang wika, hindi masasawi
at hindi magkakmali magpkailn pa man.
1
132

Luwalhati ang dagdg na puno ng salamisim,

ditoy walng hindi tula at ang laht ay tulain;

ditoy walng di pag-ibig at ang laht ay paggiliw,

nabbuhay tayo kahit sa lagaslas lang ng hangin.
Anupt massabing nong nagdang limamput dalawang taon
ang buhay ng tao ay ganap na maluwalhati at mabiyaya ang diwa ng
sangkatauhan. Ang bayan ay lumulutang sa ginhawa at hindi kakilala ang
malalalim na buntunghininga sa mga oras ng panimdin. Walang hinanakit
ang kapalaran sa katalagahan, walang irap ang kasiyahan sa inggit, at
hindi umaasim ang mukha ng balana. Ang lahat ay lugod, katiwasayan,
pagtatalik, at kaaya-aya...

Tulaan ditot tlaan doon, noon ay masaya pati mga ibon at nakikisaliw
sa buhay, kaya ang mga timpalak-kagandahan ay pang-araw-araw at pangoras-oras halos, at bawa't binibini ay ganap na reyna at ilaw ng diwa sa
tahanan. Iyn nga ang dahilan kung bakit ang mga manunulat ay umisip ng
ibang paraan kung paano at sa ano madudulutan ng ng bagong pagkain ang
lalong pihikang panlasa ng bayan. Nagpasasa sa mga bigkasan at tulaan,
nanghimagal sa mga talumpatian, at mabangan sa mga kilusang pulos na
karangyaan nguni walang aral na iniiwan sa isip at damdamin ng kabataan
at ng mga mamamayan. Iyan ang panahon ng pagpapakasagana... !

Sa ganyng simulain, mga kaibigan, ang liwayway ng pnitikn natin
ay tumama sa puso ng bansng pilipino, at sa ganyn sumilang at umunlad
ang pnulaan sa tawag na blagtasan. Nguni bakit blagtasan? At sa anuanng hibl ng kadalbhasaan hinabi ang magandng damt ng blagtasan?
Dito tayo magssimula...

Ang blagtasan ay hindi natin lubs natin lubs na mattanto sa
katutubong kahulugn at dalisay na katuturn kundi muna pag-aralang
muli ang tin tawag na duplo. At ang duplo, na itiniklp na ng panahn at
niluma ng mga pangyayari, ay maunawaan natin sa maikling paliwanag.
133
DUPLO

Katuturn - Ang duplo ay pagtatalo sa tula at pgandahan sa
pagbigks. Tagly ng duplo ang magagandang talinghaga, ang matatayog
na palisipn sa palbilangn, ang hiwaga at dunong sa laht ng sangy
ng buhay, hindi ng karaniwang tao lamang kundi gayn din namn ng
mga hari at banl, ng mayayaman at kaawa-awa, sa mga lunsod, bayan, at
nayon. Ang duplo ay isng larng pangmgino: ang pagtatalo ay sa ula
at sa bigks nagpapahusayan sa pagmamatwd nang sa dibdib ay walng
an mang hinagap o masamng kalooban ng sino mang kasali. Massabi
nating ang duplo ay isng timpalk sa bigkasan at isng pligsahan sa
katwiran, na minana natin sa knunnunuan ng ating lahi; at sapagkt ang
mga salitang gingamit sa duplo ay mga pili at dalisay, hindi mattutulang
isang maningnng na sangy ng pnitikn ang nsabing laro.

Katangian. - Ang tulng gamit sa dupo ay dapat magkaron ng sukat,
wsto ang tugma, marikt ang mga parirala at pananalitng may talinghaga.
Ang duplo ay pasalita (oral) nang hindi inihhanda, nangssagutang hindi
maliwanag ang nagtatalo, nasa-pakda ang tgunan, at ang lah ng kisig
ay ipinakikita habang bumibigks ang manduduplo. Sa larng duplo ay
nakkilala ang talas ng isip sa pagsasaulo g mahahabang tula, ang kabilisn
ng pangwaring tumugn sa katunggali alinsunod sa paksa, at ang kasanayn
ng dila sa pagbigks nang tumpk ng mga salit. Sa duplo nririnig ang
dilang matats sa sariling wika, garil sa salitang banyaga, at utl o umd
kung nagkkataltalan na.

Paghahanda. - Ang mga manduduplo ay walng sinsayang
na panahn sa pag-aaral ng duplo. Dal nil sa paggawa sa bukid,
sa pagpapastl sa parang, ang mga tula ay isinsaulo sa mga oras ng
pagpapahing sa kubo o sa lilim ng mga punungkahoy, at ang pag-aaral
na mulit muli ay sa likd ng kalabw. Ang mga tula ay hango sa mga
awit at kurido (buhat sa salitng ocurrido), sa mga babasahin at kawikang
ntatagpun nil sa tuwi-tuwina. Ang ib namay nrinig sa matatandang
may pinagdanasan sa mga dupluhan, kay nagng mant mana ang mga
paran ng talinghaga at palisipn. Ang masisikhay na binatay ay
nagsasadya sa mga nayoong kanugng at nagttanng ng magagandang
tula hanggn sa ipinakikipagpalit ang mga tinali at inahing mank kung may
mbalitaang mahusay na papl sa duplo. Ganyan din ang mga binibini,
134
nagssakit na mtuto ng mga tula upng may panalg at huwg maging

kahiya-hiya kung nhihiling na dumal sa mga dupluhan.

Naghhanda ng maririkit na damt ang mga binata kung sumsali
sa duplo, ibt ibng habi ang isinusut, barung-tagalog na madadalang at
maninipis, at may mga tungkd na kamuning, asana, o luyong. Ang mga
dalaga ay nakadamit-pilipina, baro at saya, at gumgamit ng maningnng na
hiys na katulad ng hikaw, galng, kuwints, singsing.

Sanhi o Dahilan. - Ang duplo ay idinraos bilang parangl sa
kluluw ng isng ymao. Sa gabi ng pataps o sa gabi ng paglalaglag ng
luksa karaniwang ginganp. Naghhanda ng pagkain ang mga ulila o
kamag-anak ng pinattungkuln, at nag-anyaya sa mga piling dalaga at
binata sa pook, sa mga kalapit na bayan at nayon.

Pook na Pagllarun. - Ginaganp ang duplo sa loob ng isng
kamalig o sa maluwng na bakuran. Igingawa ng isng magandng damara
(palapala) o balag na may mga palamuti, may atip na mga dahon ng saging
at buga o niyg, at sa pinakmukha ay may balantk na naggayakn ng
mga papl na sarisaring kulay. Sa ulunn ay may isng hapg o dulang
at sa dalawng panig ay may dalawng hanay na bangko; at kung walng
bangko ay tigalawang wayway na kawayan ang gingawng puan.
Anupt ginpupunan ng dupluhan ay maging kaaya-aya sa mga panauhin
at magsisipanod.

Kagamitn. - Sa ibabaw ng hapg o mesa ay may isng langguwy
ng mga hits at sigarilyo, pspor o gurabis, par sa mga panauhin ng may
palaro. Kung walng mesa ay dulang ang gingamit, na siyng bbagayan
ng upuan ng hari o ng sinumng tutupd ng tungkulin nit. Sa isang panig
ng hapg o dulang ay nakalagy ang palmatorya na gamit sa pagpaparusa;
kung walng palmatorya, ang karaniwang pamalo ay isng kotso o sinelas, o
isng suplina na talagang ginawa par sa duplo. Ang suplina o palmatorya
ay kahoy na binilog nguni lapd na kasinlaki ng ating palad na ng tagdn.

Kabilugan o srkul (crculo) ang tawag sa sinapupunan ng laro.

Mga tauhng kasali. - dahil sa totong malaganap ang larong
duplo nang panahng una, ang mga katawagn ay nlahiran ng wika ni
135
Cervantes. (Bilang pag-alinsunod sa baong paran ng pagsulat, ang mga

salita ay isinsulat nang ayon sa Balarila.)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
Hari; punung-halamann; pangulo; presidente, ang tawag

sa patnugot ng duplo;
Manduduplo, duplero o duplera, ang tawag sa lalaki o
babaing kasali sa laro;
Belyako ang tawag sa binata o lalaking makikipagduplo;
Belyaka ang tawag sa dalaga o babaing makikipagduplo;
Piskl ang tagausig;
Regla ang ssabihin bilang pagtawag sa pinatatamaan;
Numero, numerasyn, ang ssabihin upng alamin kung
sinu-sino ang mga kasali, kaya bawa't kinauukulan ay sasagot
ng kanyng bilang;
Agregado ang issagt ng tintukoy na ang ibig sabihin ay
ibilang na siy sa hanay ng mga kasali;
Punung-abala ang may palaro ng duplo;
Embahador ang mannawagan sa dakong labs na ang
hangd ay lumahk sa laro.
Paran ng paglalaro. - Sa pamumuno ng mahl na Hari ang laht

ng nroon ay magdsl muna ng isng "Am Namin," isang "Ab,
Ginong Santa Mara!" at isng rekyementernam bilang patungkol
sa kluluw ng pumanaw na pinag-ukulan ng taps. Kapagkaraka
ay maririnig sa labi ng hari ang salitng "numerasyon," at ang
mga kasali sa laro ay magsisitugn ng kani-kanilang bilang buht
sa nasa-unahn hanggn sa khuli-hulihang manduduplo. Sa
gawng kanan ng hari ay nakaluklk ang mga binibini, samantalang
sa kaliwa ay ang mga binata o kalalakihan, maaring ang isng
lalaki ay wala sa hanay at nasa dakong labs ng kabilugan upng
kanawanawa na lamang manawagan. Kung may bilang na
ang bawa't dalaga o binatang kasali, ang mahl na hari ay saka
magsisimula. Kung minsn ang simula ng hari ay:

136
-Tribulasyon!...
-Tribulasyon... ! ang sagt ng mga kasali.
-Estamos en la buena composicin ... (anng hari).

(Titindig ang har at mangangaral mandin)

Ang kumpusisyn ng tann

ay paglalarong mahusay;

ang magul ay mahalay

sa mat ng kapitbahay ...

(Nrit na ang pasimuno ng ...)

Mga binibini at mga gino,

Matatand't batang ngay'y nririt,

malugd na bati ang tanging handg ko

sa pagsisimula nitng larng duplo.

Ang duplo ay lar ng magkkapatid,

patam ng dila'y huwg ikagalit;
ang lakas at diin ng taglay na tinig
ay simbuy lamang sa pagmamatuwid.

Ang hindi kasali'y di dapat lumahk.

kung ibig kumai'y magsabi't sumahg;

magpasintab lang muna bago masok,

makatutuloy pa hanggng dakong loob.

Har palibhasang maykapangyarihan,

ang utos ko'y inyng sundn at igalang,

itng palmatorya'y pag hawak sa kamy,

tagly ang parusa't may parrusahan

Bawal dito ngani ang salitng atsoy.

sa tula sabihin ang hibik at taghy;
kung luhay anod sa pagkparol
huwg ssabay n niyng balinguyngy
Itong kahariay may rosas sa hardin

sa umagat hapoy dinidilig mandin
ng agua benditat tubig-miningmining;
sa maysakit, bang ay nakaggaling.
Ang hardin ay kubkb ng rehas na bakal,
137
asero ang pintot patalim ang urang;

rosas na nasabi'y nawal pagkuwn,
ang mga belyako ang nuhat nagnakaw.
(Sagot agd ang mga ...)
Belyaro:
hindi kami nagnnakaw.
Hari:
Sino ang nagnakaw?
Mga Belyaro:
Mahl na har po.
Hari
Ang hari ay hindi ninits ng rosas,

rosas na alag ng hari'y bulaklak
na sa ganng kany'y kapilas ng palad;
kung nuha'y may-ari, bakit maghahanp?
Sa ganyn, ang dapat tapunan ng sisi,

ang banty sa rosas, kamya'y pitimini;
ang ibon kong loro ang siyng may sabi.
ang unang belyako ang nits kagabi.
138
Unang
tumitindig
Belyako:

(Sa sarili; nakaupo; dahan-dahang
Nguni, hindi!... Hindi, katawn kong, aba,

huwg mong pansinin ang bigat ng sam;
ang pagparunn mo'y walng magdaraya
sa bayang sinumay di napadadaya.
(Hharp sa ... hari)
Haring mahl namin, O! Dwenyo dehato,

Na lugod at aliw ng lahat ng tao,
Tindig katawan ko't ikaw'y hinahamps.

pinagbibintangng nagnakaw ng rosas;
O!... kung toto lang na ikw ang nits.
maari ka nang ipabitay bukas.
Pakinggan p muna ang aking diskurso

Bago maniwalang ang nits ay ak.
Sa malayong bukid ng nayon ng Tigbi,

May nagkatuwaang apat na pulubi
Nagsayaw ang lumpot nakinig ang bingi,
nanuod ang bulag, tumugtog ang pipi.

rosas,

Pipi ang may wikang nakita ng bulag

ang lumpong nagnakaw ng mahal mong
Kung ang lumpoy atin ngayong

tanungin ang lupat langit ang tanungin
kung hindi makita sa yungib at bangin.
makimatyag sa takbo ng hangin.
patunay ng bingiy narinig at sukat

ang sigw ng piping nagkakangmamalt.

(Sa dakong labas ay maririnig ang
pagbibigay-galang ng isang....)

Magandang gabi po!... O! Gabing maganda!

mangilag na kayo sa isang pangamba,

at dumaragonot ang mga espada,

mamamatay ngayon ang di tumalima.
Hari:

Nananawagan:

Tigil na muna katotot

dumarating ang peligro...
Sa kuko ng liloy aking aagawin

may kabiyak niring kaluluwang angkin,
liban na kay am ang sinuma't alin
Bababa si Marte mula sa itaas.

sa kailalimay dahon ang Parkas,
buong galit nila ay ibubulalas,
yayakagin niring kamay na marahas.
139
ay di iggalang ng tangang patalim.2
Sa araw at gab ako'y naglalakby,

nilangoy ang dagat sa gab at araw,
sinaliksik pat gubat, kabundukan,
upng paghanapin yang kapalaran.
Kapalarang hanap ay inihimatn,

nasa mga gandng nlilimp ngayn,
kayt itulot po ninyng makituloy
itng nagllakbay na tataghuy-taghy.
Hari:

Tuly ang may baon,

Ang walay sa silong.
(Ppasok sa kabilugan).
Nananawagan:

Maligayang oras kay po ay bigyn

at bating malugd nitong nagllakbay,
talang maliwanag tayo ay ilawan,
mligts sa hirap na lubhang marawal.
Di nitatanng ak'y magttapt,

isang nagllakby na kaps ng palad,
nguni sa sandaling it'y magagalk
kung mtatagpun ang pinghahanap.

Belyaro:

(Maaring tumindig at sumagot ang isa sa

mga dinatnang belyako sa kabilugan.)
Luh ng hira mo ay kung titigisin.
mahigit sa isng lumbt ng inumin,
mahabaging pus sa nasa hilahil
Nalamuray yaring lamn ng katawn,

pati but't balt ay nagkhiwalay,
malikmat mandin ngayng nabbuhay,
pagk't mkikita yang paraluman.
2 Sa Florante at Laura
140
sa lagy na iyy tatapunang aliw.
Kaya't turan niny ang tand ng dilg

kung talagng dito'y inyng mtutukls,
huwg lamang ganyng matigb ng hirap,
talo ang pulubing ang supot ay buts.
Nannawagan:

May isng dalagang sa pisng'y may puy

na kung ngumingit'y katulad ng oo,
labing malasaga'y pintuan ng mund
at kabn ng tipng pang-aliw sa tao.
Ngalan ng dalaga ay ppitong titik,

di kayang bigkasin ng alin mang bibig,
is sa maraming nriritong dikt,
siy pong kabiyk ng ams kong dibdib.
Nkaugalian ng mga tagalog,

pag nabigng minsn sa gawng pag-irog,
hahamaking bu itng sansinukob
hanggn sa makamtn ang mithing alindg.

(Sapagka't ang hangd ay makpasok at

mkabilang sa mga kasali sa kabilugan,
walang anu-anoy wiwikain ng...)
Nannawagan:

Agregado na po ak,
haring mahl nitng reyno.
Hari:

Ang gabing tahimik, wik ni San Martin,

Hindi hinuhukay, kusang lumlalim;
Ang larong nauntol ay ituloy natin.
Makapagsasakdal ang may sasabihi.
Piskal:

Humihinging tulot sa inyong kalakhan.

mahal naming haring kapita-pitagan,
(Tuly up sa huling hanay ng mga belyako.)
141
142
ang may salay dapat usigit isakdal;

sa salang nagaw, parusa'y ibagay.
Sa klugang gint'y isang kulasisi

ang alagang ibon ng mahal na duke,
magandang kakantat mainam huhuni
pati balahibo ay kawili-wili.
Wala namng sakit, walng dinramdam.

dating balahibo ay wal ring kulay,
huni ay nawala at biglang naparam;
nang pagsiyasatin, ang ibon ay patay.
Mula noong namatay yaong kulasisi,

di na nakatulog ang mabunying duke,
prinsesa Urduhay nagdamdam, nagsisi.
sinisi ang tanng lalaki't babae.
Naniwala ak sa isng humul

na naty sa ibo'y dilg na himal
kaagw ang tinig na may malikmat,
kalaban ang gand ng prinsesang muty.
Ang himalng dilg ay nrit ngayn,

hindi man ituro'y aking mattukoy,
hindi man tawagan ay kusang ttugn,
sala'y isisigw hindi man ibulng.
Sino siy? Siyy unat hindi huli,

titig ay balani sa madlng lalaki,
datapwat pamty sa may kulasisi
at salot sa ibong matams huhuni.
Unang Belyaka:

(Hindi ssagt, at wala ring ssagt

sa mga belyako, kaya magppasiy ang ...)
Hari:

Ang hidni pagkibo'y tand ng pa-ayon,

sa salang ngaw'y parusa ang ukol;
itng palmatorya ay tanggapin ngayon,

paluin ang kamy na naty sa ibon.
Bago ko tanggapin iyng palmatorya,

bigyng halimbaw ang pagpaparusa;
ang kamay na yari ay hampasin muna
ang aking mlaman ang hatol sa sala.
Hari:

(Hhampasin nang malakas at lumalagapak,

nguni sa kanya ring palad patatamain,
kasaby ang sabing: ...)
(Lalapit sa har at ang sad:)

Hayn ang lagapk
ng parusang hamps.
Piskal:

Masakit mat tunay na sala sa loob,

tind ng parus'y tiniis kong lubs,
pano kay ngayon ang lagay ko't ayos,
paluin ang palad ng isang alindg?
Nasa-gitn ak ng dalawng sibt;

sa likod ay tulis ang handng tumarak,
sa harp ay ngiping may laso kamada,
ngun sa tungkulin ak'y nannupd...
(Hihinging iabt ang palad; nang iabot na

ng unang belyaka, siyng pahadlng ng...)
Ikalawang
Belyako

Tigil, maginoo, huwag ssalangin,

dulo ng daliri ng mahal na birhen;
ang kamy na iyan kung bibigyang dusing,
una muna akng dapat na patayin.
Walng kasalanang tao, lalo't mutya,

pag pinarusahay bubug ng sam;
d ka na natakot, hindi pa nahiy,
143
sa dilag na iyn, kamay moy iamb.
Ibig kong matant ang puno't dahiln

na sa binibiniy ipinararatang;
mahl naming har, walng sala iyn,
kay ang hing koy huwg parusahan.
Piskal:

Kung an ang sanhi? Wala akng dil,

kulang ang dunong ta't kaps sa salit,
upang isiwalat ang sala ng muty,
nguni yamang nais: nito ang sam...
Ibong may kudyap sa may-lalamunan
nang marinig yang mutyay naging pagw;
balahibong sutlt sarisaring kulay,
tinig ng dalaga ang nagpugulapay...
Matang walang silaw sa Araw na sikat,
sa mata ng mutyay napinid at sukat;
ang pakpak na buk at nammayagpag,
nlupi nang minsng tamaan ng sulyp.
Katak-tak bang ang buhay ng ibon
ay mawalt sukat kahit nkukulng?
At sino pa kay ang mag-sala ngayn
kundi iyng dilg ninyong pinupon?
Ikalawang
Belyaro:

Dilg na pamaty ang ibig sabihin,

liwanag na tangit himala ang ningning
tinig na sa tamis ay pang-alis-hirin,
iyn ang paratang sa ubod ng hindhin.
Diys ko! O! Diys!... Buhay na tumbalik

ang nas ng aking katalong matalik;
anup't ibig mong lupa'y maging langit
at ang lahat nam'y sa lup pumalit...
Kariktng nilikh ng Diys ng Buti,
144
gandng pingpal at kawili-wili,

hindi kumikib't walng kinkasi,
naty raw sa isng ibong kulasisi.
Sayang! Ik't ak'y di maniniwal
na may kagandang alangn sa lup;
at sapagkt hind tunay ang hinal,
ang sakdal mo hindi dapat bigyng bis.
Kung sadyang namatay ang alagang ibon,
pumatay ay iba't di ang aking pon;
kung wawaling-bisa ang nmaling sumbng,
aking itutur ang sadyng lumason.
Piskal:
Kung gayon po, hari naming minamahl,

itur lang niy, urong na ang sakdal.
Hari:
Niwwalng-bis ang sumbng na ampw,

panibagong lut namn a pakinggn.
Ikalawang Belyaro:
Aky nanulakan sa bayan ng Pila,

nagtulo sa Bai't doon napahing;
sa isng tindahan ay aking nkita
ang buwg ng saging na sakdal ng gand.
Ang saging na yan nang aking bilangin,
Sa pun at dulo ay siym na piling;
Bawa't puling nito nang isa-isahin,
ang wal'y tigsamp ang kabit na saging.
At ang huling piling na aking binilang
ay may labing-isa at sady ng inam,
aking itinanong ang kahlagahan,
ang turing sa akin: tig-isang kusing daw.
Aking binayarat di ako tumawad
sa inihalaga dinala ko agad;
145
pinasn sa bapr at ang aking hangd,

iuwi sa aking inang nililiyg.
Nang nasa-bapr na't ak'y naklulan,
Naup sa isng bangkng nlalan,
di-karingat-dint ak ngulaylay
sa lamig ng hanging biyaya ng buhay.
Sa pagkhilig ko nang lubhng tahimik,
ak ay pinukaw ng himalng dikit;
matay idinilat sa pagkakapikit,
minalas ang talang liwanag ng langit.
Aking itinanng ang kadhilanan
ng paglapit niy't sa ak'y pagpukaw;
iyng langit non sa ak'y nabuksn,
nakangiting mukh ay sak nagsasy.
Tunay ng p bag, mahl na gino,
kayo ang may-ari ng saging na it?
tur ng daliri sa mga saging ko,
walng nisagt liban na sa oo.
Kay, ang tinuran ng bunying dalaga,
inalk na bilhin ang saging kong dal
kahimat magkano ang maging halaga.
siya'y nabighani sa bilog at gand.
(Babasahin ang liham)
"Kahanga-hanga p ang saksing nturan
na dalawng uring sa dilg mo'y alay;
ang unay salamig totong makinng
tulad sa pag-ibig na iniingatan.
"At ang ikalawa ang matinding hibik,
pagsintng dalisay na di mapapaknit,
sapl nang mmalas ang buti mo't dikit,
146
puso'y nnlupaypy sa tindi ng sakit.

"It ang utang mong aking sinisingil
sa ingat mong gandng nagbigay hilahil,
sa kipkip na hapis sa pusoy kikitil,
higit sa salaping aking itinuring.
"Maliban sa rito'y wal nang halag,
kahit ganong yaman, bul ang kapara;
ang isng paglingap, mutyng sinisint,
katimbang ng langit ng tuwat ligaya.
"Huwg ikail't utang mo nang tunay.
tahimik kong dibdib na pinaghirapan,
walng nasisingil at may karapatang
magbayad sa hirap kundi ikaw lamang.
"Kay maaw ka't puso mo'y mahabag
sa nagdaralitang sakbibi ng hirap
Hirap na nagmula sa binhing pagliyag.
wala nang ligaya kug di ang paglingap.
(Sumasayapak mo: ik-2 Belyako.)

Belyaro:
Yyamang iyo nang natalastas ngayn

ang bud ng aking darakilang layon,
hukm ka pong hari na makahahatol
sa tunay na sakdal at tapt na sumbng
Hari
Lubhng mahiwagang suriin sa isip

ang sinabing sakdal na aking nrinig,
nguni sa kabil nito'y ang matuwid
ang titimbangin ko sa masusing litis.
(Ttanungin ang belyaka.)
Nrinig na niny ang laht ng sumbng
ng isng binatang nagsakdl ng layon,
147
ako'y walng sukat isagt, itugn,

kund ang tumupd sa maihahatol.
Ang saksi lumitaw at ipinakita
na ang katunayan kay ay may sala,
ngayo'y hatol namn ang itatalag,
magbayad ng utang sa taong may habl.
At kung hindi ninyo ito mabayaran
sa isinusumbng na inyong inutang,
ang ihhatol ko: kayoy parusahan,
ppaluin kay ng dalawng siym.

(Utos sa belyajong nagharp ng habl)

Hayo't tuparin mo, hatol kong talag.

Belyakay paluin at bigyang parusa,

sa da;awng siyam at wal nang ib,

kulangin ay huwg, huwg magbabawa...

(Ttupdin ang hatol, ttindg at llapit

sa Belyaka ang nagsakdal na...:)

Belyako:

Ipagpatawad mo ang aking paglapit,

pagtupd sa hatol ng punong lumitis
sa ngawng sala't utang sa pag-ibig,
na di binayaran ng tapt na dibdib.
Kung sa bagay, sadyng isng kataksiln

na papgdusahin ang iyng kariktn,
uang si Kupido'y lumuluhang tunay
at dahil sa hapis ay hinihimaty.
Walng paglulanan ang kipkip na habg,
habg sa parusang sa iy ay gawad,
an ang ggawin, ak'y tumutupd
na dibdib ko't puso ay halos mwalat.
Kay ang kamy mo sana ay abt
148
Sa inutusang kapalara'y kapos .. . .

Belyaka.
Ak sa parusa'y kusang sumusunod

Kung talagang hatol: tuparin ang utos

(ilalahad ang palad ngbelyaka,

nguni kapg ppaluin na

ay magssalita ang isa, mga...:)
Beyako:

Tigil ang pagpal ng pusong may galit

sa isang bulaklak na hulog ng langit;
ang lahat ng ninfa halos ay tumangis
at pati ng puso ngayoy nanginginig.
Hindi ko matitiis na tunghn ng mat

na ang binibini ngayn ay magdusa;
ako'y nririt at natatalag,
katawn at buhay sa iparrusa.
Kung sabagay akoy walang karapatang

mag-usig sa sala ng parurusahan,
Datapwa't ang pus ay walng itagl
kundi ang matuwid ay ipagsanggalang
Toto marahil na ang naging sala

ay pagpapahirap ng kaniyang ganda,
siyng naging sanhi ng taglay mong dusa,
siya ring pagpatd sa tangang hininga.
Ngun d magiging isng kasalanan
ng isng dalaga ang ikaw'y magdamdm,
sa kaniyng any'y wal siyng malay,
an't di sabihin ang sintng sinimpn?
Kapagdaka ngayn nang iyng mmalas
ay parratangan ng salang mabigt,
parrusahan pa ang kahabag-habg,
hindi man nilitis, hinatula sukat...
149
Kay ay matakot, dapat panginign,

sa hatol na walng mga katuwiran,
lal sa mahinhi't sawing paraluman
walng tagatanggol sa hamps ng buhay.
Ang isng bulaklk na kagaya nit,
walng iwing laks kung di yang bang,
panong pagmamatwid, patunay ay pano,
tangi sa asiw ay babaing tao?
Kay'y may sarili't bung kakayahn,
marunong, malaks, at sakdal ng yaman;
ang isng kawawa'y pagkkaisahng
hatula ilugmk sa kapighatin.
Ang dakilang aral ay isaalala
niyng Mnanakop nang nabbuhay pa;
sa Ebangheliy'y inyong mbabasa:
Huwg parusahan yang walng sala.
At sak, ang awa huwg lilimutin
At sa kpw-tao'y walng tatangiin;
Gayon din sa kulay: maputit maitim,
Sinumn ay walng sukat pahigitin.
Ngayn ay kaib yaring nmamalas,
wal nang pihin kundi ang mahirap;
kahit may matuwid, pinupuwing agd,
ang kapanghasa'y sa yaman at lakas...
Kay't napilitang nahabg ang dibdib
sa parrusahang himal ng dikit,
kalapastangan ang magbigy sakit
sa isng luningning na buhat sa langit.

Ikalawang Belyako: Karrahan kayo niyng pangungusap
na labis ng hapdi at sa amy gawad,
150
gawng pamumusng ay di hinhangd

pagkatao ko na sa mund'y mmulat.
Itng pagsasakdl na aking ginaw
laban sa bulaklk na kahanga-hang
ay hindi sa galit, hindi rin sa kuty,
kund sa simbuy ng pusong tinudl.
At isng pagsubok na pagpaparamdm
sa tinitiis kong mga kahirapan,
hirap sa pagsintng kikitil sa buhay
buhat nang mkita ang kanyng kariktn...
(Sa Belyaka...:)
Ang akin pagganp sa pagpaparusa
ay di sa adhikng ikw'y bigyang sala;
nais ko ihibik sa mahl mong gand
ang subyng ng pusong bihag ng pagsint.
Ipagpatawad mo yaring kakulangn
sa pagkakmal't mga pagbibintng;
upng makabayad ang sawng katawn.
itarak sa dibdib iyng iyng punyl.
Yyamang wal nang ligaya ang dibdib
at nihag sa pus ay puts ng galit,
mabuti pa ngayn, buhay ko'y mapatid
sa harp ng aking tanging iniibig.
Unang Belyaka:
Ak'y walng kaya at sukat iganp,

at wal ring pusong nilikh sa tigs
kahit na dinust ang ab kong palad;
ak'y magtitiis, dtapw't... patawad!
Patawad sa iyng mithi't kahilingan
na ak ay siyng bumihag sa buhay,
hanggn dito'y sukat at iyng hanggahn
151
hibik mong pagsi'y ipaibng araw.

Ikalawang Belyako:
Kung ganit, ak'y napassalamat

sa huling pangakong iyng kabibigks,
salamat at yaring pusong naghihirap
ay may panahn pang magkakliwanag.
Ipagpaumahin ang laht ng bagay
at ak sa iny ay magppaalm,
huwg ipagkait iabt ang kamy
dini sa alis na lingkd na tunay.
(Makikipagkamy ang belyaka, ang
belyakoy
yuyukd sa Hari sak bibigmasin ang ...:)
Yamang naganap na at aking natupd
ang layon ng pusong sa gand'y nabihag,
mahl naming Hari, maraming salamat,
mag-utos kang muli sa iong alagd.
Hari:
Salamat sa iny
bekyakat belyako,
tapos ang nagbayo,

dala pati halo.
(wakas)
(Hang sa Busog ni Kupido, ni A. Fernandez, Imprenta at
Litografia ni J. Fajardo, 1910, Maynila. Ang mga pagtutuwid ay
amin.)
152
II
BALAGTASAN
Pumasok tayo ngayn sa ikalawng bahagi ng panaym sa
blagtasan.

Katuturn. Blagtasan ang tawag sa makabagong
duplo. Nagbuhat ang salitng blagtasan sa pamagt ng kumatha
ng Florante at Laura, kay Francisco Baltazar. Sa pamagt na
Balagts kinuha ang blagtasan, hinulapian ng an ang salitngugat na balagts na siyng bansg o pamagt ng nsabing Hari ng
mga Makata, sapagk't ipinatungkl sa pagdiriwang ng kanyng
pagsilang, tuwing ik-2 ng Abril. Ang katuturn ng Blagtasan ay
matataho natin sa ik-47 mukha ng aklt na "Ang Kudlit at Tats ng
Wikang Tagalog," na ang sinsabi sa ikatlng saknng (lakma) ay
gayar:
"Itng Bgtasa'y galing kay Balagts
Na Hari ng mga mnunulang laht,
It'y dating duplong tintawag-tawag,
Blagtasan ngayn ang ipinamagt."
Nang likhan ang nsabing salita, ang Lupong Pmunuan
ng "Kapulungng Balagts" ay hindi sumangguni sa an mang
aklt, bagama"t mayron nang "balagtasan" sa ika-81 mukha ng
Taltinigan ni Don Pedro Serrano Laktaw, na nilimbg sa Maynila
nong 1914. Any:
Balagts, directo, ta; recto, ta; adj. Direcfamente, adv.
Fammet, Poesa. Poeta. Poetisa. De aqui el sobrenombre de
Balagts, que el pueblo tagalog aplic a su predilecto poeta don
Francisco Baltazar, autor del muy popular folleto en ber Florente at
Laura.
Balagtasn, dejar de metforas o de expresiones enigmticas
u oscuras. Escribir o hablar en verso. Decir claramente y sin rodeos
153
alguna cosa.
Blagtasan; balagts. Claro, ra; evidente Claramente.
Sinonimo de agtas; bagtas; balatas; tapat; tula.
Blagtasan. Claro, ra; evidente. Claramente, de balagts.
Balagtasn. Decir claramente y sin rodeos alguna cosa.
Dejar de metaforas o de expresiones enigmticas u oscuras. Escribir
hablar en verso. De balagts.
Kung no ang tintawag na blagtasan?
Isng tungglian ng mga makata sa gitna ng nagkkatipong mga
paralumang nagbibigy ng pakpk sa diwang mapangarapin, upng
buhayin nguni langkapn nga lamang ng panibagong ayos at palamuti ang
matandng duplong di-miminsang pinagtagumpayn ng diwa ni Balagts.
Iyn ang sanhi kung bakit tinawag na blagtasan.
Pagkakib ng duplo sa blagtasan, - Ang kasali sa blagtasan
ay hindi na ttawaging hari, belyako o belyaka, wala na ang nmero o
numerasyon, hindi na circulo o sirkulo ang pinagllaruan, wala na rin
ang palmatorya, at hindi na iptutungkol sa paty. Ang mga tuntunin ng
blagtasan ay ang mga sumsund:
A. Ang pmunun ay bbuuin ng isng Lakandiwa, isng Gatpayo, at
isng Lakan-ilaw, na siyng pinak-Lupon ng Katarungan. Ang mga
kasali ay ttawaging Makata, Parupar, Paraluman o Bulaklk. Ang
Lakandiwa ay may kapangyarihang magpasy sa blagtasan sa bisa
ng mga tuntuning sumsund:
(1) Humatol sa pagtatalo ng tagausig at ng nagtatanggol sa
Paralumang ipinagssakdal:
(2) Pumutol sa an mang pagtatalo kailn pa ma't inakala nilng
dapat nang wakasn ang pag-uusap;
(3) Magparusa sa Paralumang nsasakdal kundi mapawalang-sala
sa pagmamatwd ng nagttanggl ang mga bintng at paratang
ng nag-usig;
(4) Magpawalng karapatn at pumigil sa pambabalagts ng
154
Makata o mga makatang lumlabg sa tuntunin ng blagtasan,

o sa snumng sumusuwy sa kaatasn ng Lupong Katarungan;
(5) Ang mga makatang magssakdl ay siyyng may tungkuling
manawagan at ang magttanggl namn ay siyng ssagt,
pagkatapos ng Lakandiwa at maipagbigy-alm sa Paraluman
ang uri at mga sanhi ng sakdl o paratang at mabigyng
pahintulot ang sino mang makatang hhandg na magtanggl;
(6) Ang mga Paralumang ssali sa blagtasan ay dapat magkaroon ng
bilang upng sa gayn ay matukoy kung sino ang ipinagssakdal
o ipinagtatanggl ng makata. Sa ikaayos ng blagtasan ay
itintagubilin ng Lupon, na gawn ang wastng sunud-sund ng
mga Paraluman ayon sa hanay ng pagkaklikmo.
B. Ang paran ng pagpaparusa ay dapat mbatay sa ganitng tagubilin:
1. Kung hindi mapawalng-saysy ang sakdl o paratang, ang
Lupong Katarungan sa pamamgitan ng Lakandiwa ay karapatng
maglagda ng hatol, na:
(a) Paawitin o patulain, o pagtalumpatiin, ang Paraluman sa
halip na paluin ang palad ng pinarrusahan;
(b) Maari ring lapatan ng ibng parusang inaakalang tumpk
ayon sa hinihingi ng mga pagkaktaon;
(c) Ang makata namng makapagwalng-saysay sa sakdl o
paratang ay ggantimpalaan ng Paralumang ipinagttanggl
ng anumng minmarapat niyng ihandg.
2. May kapangyarihan din ang Luping Katarungan, na magpasiyng
mkasaling muli ang makatang natalo o nanalo sa blagtasan,
hangg't kaya niy ang magsalita o ipinhihintulot ng mga
pangyayari.
3. Itintagubilin sa laht ng makatang ssali sa blagtasan, na sana
ay iwasan ang pagbanggit o pagbigks ng anumng malaswng
salita sa hangd lamang makapgtugma-tuma; at ang sinumng
mrapatan ng Lupon ay mapawwalng-karapatng magpatuloy
pa ng pagtula o makasali pa muli sa ibng yugto ng blagtasan.
Ang mga tuntuning nasa-unahn ay maaring baguhin, dagdagn

155
o susugan ng Lupong Katarungan, sa kapasiyahan ng bung kapulungn.

Kasaysayan. - Ang ikatlng tang pagdiriwang sa karangalan
ng Dakilang Makata na si Francisco Baltazar ay idinaos sa "Instituto de
Mujeres, dang Tayuman, Tund, Maynila, nong Lingg, Abril 6, 1924. At
upng mlaman natin ang kasaysayan ng nsabing pagdiriwang ay basahin
ang katitikan sa mga unang paghahanda ng "Kapulungng Balagts."

Katitikan. - Sa pulong ng "Kapulungng Balagts", na idinaos sa
thanan ng Patnugot ng "Instituto de Mujeres, na non ay nasa dang
Tayuman, Tund, Maynila, nang ika-28 ng Marso ng 1924, hapon ng araw ng
Lingg, ay pinagtibay ang maringal na pagbubunyi sa kaarawn ng dakilang
Makata sa Panginay. Ang Lupong Pmunun na siyng nagssagawa sa
pan-panahn, ay ang sumsund:
Pangulo:
Pangalawa:
Kalihim:
Tagaingat-yaman:
Tagapansin:
Kagawad:

Rosa Sevilla ni Alvero;

Lope K. Santos;
Teodoro E. Gener;
Carlos Ronquilio;
Rosauro Almario;
Jose N. Sevilla,
Deogracias A. Rosario, at
Patricio A. Dionisio.

Pinagtibay sa pulong na nbanggit, na sapagkt ang ikalawng
araw ng Abril ng 1924, ay hindi ntan sa araw ng Lingg, ang
pagdiriwang ay iniliban sa ik-6 ng nsabing buwn. Sa lubs na
pagkakaisng ang parangl kay Balagtas ay gawing katangi-tangi at may
kaugnayn sa tulng tagalog ay nangyari sa pulong ang tgunang humigitkumulang ay ganit:

-Kung may-kinlaman sa tulng tagalog ang pagdiriwang, ang ating
gawn ay duplo, makabagong duplo- ani Lope K. Santos;

-Nguni dapat ibahn ang tawag, huwg duplo- nag tugn ni
Teodoro E. Gener;

-Ang mabuti ay hango kay Balagts ang sabi ni Pat A. Dionisio;
156

-Balagtasan kung gayn ang dapat itawag-ang sambt ni Jose N.
Sevilla.

At ang laht, matapos unawain at nilayin, ang kahulugn
at ibig ipakahulugn sa salitang blagtasan ay nasiyahn. Agad
pinagksunduang ang dalawng maghhamok na pngunahin sa larangn
ng blagtasan ay ang palaging namamayani non sa mga paguputong sa
mga pagdiriwang: sin Jose Corazon de Jesus at Florentino T. Collantes.
Ang una ay madals magwagi sa mga timpalak ng mga tula, at ang
ikalawa'y pulutgata sa pagbigks at pagpupuri sa mga paralumang npipili
at nagwawag sa mga timpalak-kagandahan sa iba't ibng dako.

Palatuntunan. - Sa maghapong pagdiriwang nong ika-anim ng
Abril ng 1924, ay sinund ang ganitong palatuntunan:
SA UMAGA
8:30
8:50-9:30
9:30
9:45
9:50
10:00
10:00
11:00
11:30
12:00
1:30
2:00
Pagpapatala ng mga kapulong at pagtitipon sa gusali ng

Instituto Mujeres;
Sa loob ng oras na it ang sino mang kapulong ay malayag
makapagssalita ukol sa alin mang sliranin ng wika;
Salitng pambungad ng Pangulo ng "Kapulungng Balagts,"
Ginang Rosa Sevilla ni Alvero;
Ulat ng Kalihim Teodoro E. Gener ng Kapulungn;
Ulat ng Tagaingat-yamang Carlos Ronquillo;
Panayam ni G. Pedro Serrano Laktaw;
Panaym ni Gng. Florentina Arellano;
Pagsusulit ng mga lupon ng kani-kanilang ngawa;
pagtanggp ng mga mungkahing sinulat ng mga kapulong;
Paghahall ng bagong Lupong Pamunung manunungkol
hanggng Abril ng 1925;
Tanghalian.
SA HAPON
Pagtanggp ng tungkulin ng bagong magsisibu ng Lupong
Pmunun;
Pagtatalo at pagpapasiy sa mga natanggp na mungkahi.
157
7:30
Lamayn.
SA GABI
I
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Tugtugin ng Orkesta Ilaya.

Pagpapakilala sa bagong Lupong Pmunun ng "Ikatlng Kapulungng
Balagtas."
Talumpati ng bagong Pangulo.
Awit ni Bb. Rosa Pion.
Panaym ng Kgg. Norberto Romualdez.
Diwa ni Balagts: san ka naron? (Isng maikling tugma.)
Timpalk ng mga binibini sa pagbigkas ng tula.
Awit ni Gng. Felipa Santos.
Papapahayag ng hatol na inmpaln sa timpalk ng bigkasan.
"Pighati," kundimang awitin nin Bb. Luwalhati K. Santos at Generosa Cruz.
Pagbibigy ng katibayan sa mga makatang nagwag nong nagdang tan, at
sa mga binibining nanalo sa bigkasan.
II
UKOL SA BLAGTASAN
(Ang larng it ay nkakatulad ng dating duplo at karagatang bagamn
makabago na. Ang lalaki ay ttawaging Makata at ang babae ay
Paraluman, o kaya'y Parupar at Bulaklak, o Panganorin at Bituin.
Ssaliham ng marami nating mga batikng makata.)

Tagapgpakilala Jose Corazon de Jesus

Ulat. Upng maging walng kinikilingan ang ulat na it ay tunghn
natin ang bilang 82 (Tan III) ng phayagng "Ang Watawat nong lunes,
Abril 7, 1924; sa kanyng unang mukha ay ganit ang balita:
SI G. ROSA SEVILLA RIN ANG LUMABAS NA PANGULO NG KAPULUNGANG
BALAGTAS
"Sang-ayon sa kinlabasn ng hlalan kahapon ng tanghali sa
"Kapulungng Balagts"ay maipagpapaun na ngayn pa ang
158
dati ring kilos at pamamalakad na nkikita sa kasalukuyan ng

kapulungng it. Ang nagsisibuo ng bagong Lupong Pamunun ay
ang mga sumsunod:

Pangulo:
Rosa Sevilla (muling halal);
"Pangalaw: Jose Corazn de Jesus;
Kalihim:
Teodoro E. Gener (muling halal);
"Tagaingat-yaman: Mateo Herrera;
"Tagapansin: Iigo Ed. Regalado.
"Ang binasang panaym ni G. Pedro Serrano Laktaw na isang

matanda at siyng kumath ng diksiyonaryong tagalog ay nagng
palas at busog sa mga pagpintas sa mga mnunult ngayn.
Ang karamihan ng kanyng binanggit sa panaym ay pawang mga
bagay na hindi bago sa pandinig at kalaman ng mga mnunult sa
tagalog, nguni ang tanging masabing mahalag ay ang pangkt na
ukol sa pagbilang ng tagalog. Sang-ayon kay G. Serrano ay dapat
maging laksa ang "million," yuta ang "billion"at angaw ang "trillion."
Sa ngayn any ang laksa ay lumilitw na sampng libo lamang, ang
yuta ay isng dang libo. Ang panaym ni G. Serrano Laktaw ay
nsusulat sa tagalog at maaring makipag-agawn sa mga bagong
sumisikat sa panunulat. Ang diwang pinakamatayog ng kanyang
panayam ay ang pagmamahal sa sariling atin at pagwawaksi nang
labis na paggagd sa mga dayuhan. At ito ang sanhi kaya pinilantik
ding kasama ng mga"disiyembre," Diyos" atbp., ang masagwng
pananamit ng ating mga babae."

Sa kaliwng panig namn ng nsabing phayagn ay ganito
ang taglay na ulat:
ANG BALAGTASAN AY NAGING MASIGLA

Sa mga pagdiriwang na niukol na kay Francisco Baltazar
(Balagts) ang idinaos kagabi ng "Kapulungng Balagts " ay
npatangi.

Ang panaym ng Mahistrado Romualdez ay massabing
siyng npapatangi sa laht na ng panaym na nbasa ukol sa
159
pnitikn at kabuhayan ng wikang tagalog. Sa panaym ng nturang

kagawas ng Ktt. Hkuman ay natipon ang lahat; ang tamis, ang
ningning, ang liwanag, ang buhay, ang sigl, ang katangian, ang
kawalang-kamatayan ng ating wika. Pagkatapos ay binanggit ang
pagkakwangiswangis ng mga wikang gingamit sa Pilipinas mula
sa siyudad hanggn sa mga sulok ng kabundukan, sa mga wikang
euripeo na siyng katutubong kapitbahay ng wikang pinagyaman
ni Balagts. Ipinkilala rin namn ng Mahistrago Romualdez na ang
Pilipinas ay hindi lamang may sadyng kayamanan sa wika kundi sa
witin at tugtugin mang liks sa Silanganan.
SI LIWAYWAY ANG UNA
Apat na tanyg n dalagang tagalog, sin Epifania Alvarez, Flordelis
Santiago, Josefina Ampil at Filomena Alcanar, ang naglaban kagabi
sa pligsahan sa pagbigks ng tula. Walng itulak-kabigin sa apat
sa kainaman ng kanilng mga tul, tinig, kilos, anyo at pakikibagay
sa mga tulng kanilng binigks. Dtapwt sa ibabaw ng liwanag
at katotohanan ang wika nga ay may nakahigit sa apat, si Bb.
Epifania Alvarez, ang nagkkanlong sa pamagt na "Liwayway."
Ipinkilala ni Liwayway ang pagiging kilabot siya sa bigkasan na
hindi maipagkakait na pamana sa katutubong simoy at lamig ng
hangin sa kabukiran ng Malolos, Bulakan. Ang lupong humatol
dito ay binuo ng mga makatang Julian Cruz Balmaceda, Iigo Ed.
Regalado, at ng manunulat na Jose Maria Rivera.
ANG DALAWANG BITUIN SA LANGIT NI APOLO
Ang kaalipinan ng wikang tagalog as mga wikang kastila at ingls,
na sa mula't mula pa ay siyng mahigpit na sagabal ng ating paglaya
at lumalason sa tunay na pag-ibig natin sa sarili, ay buung-bung
inilarawan ng maikling tugma ni Pepe Sevilla, na pinamagatng
Diwa ni Balagtas: san ka nroon? Sa tugmng it ay ipinakilala
rin ng may-akda na ang kaunting pag-asa at buhay pang nlalabi
ng wikang tagalog ay utang sa walng patid na pagsisikap ng mga
kapisanang mnanagalg na binubuo ng matatalinong kabatan sa
kasalukuyan.
160
ANG BALAGTASAN
Ang kun-unahang pagkakraos ng Blagtasan ay nagtam ng
tagumpy. Lubs ang pag-asa ng laht na ang pagkakbuks ng
bagng lands na it sa tlaan ay siyng dahiln ng panunumbalik
ng buhy na larawan ni Francisco Baltazar. Siy rin namng magiging
salign ng pagkaparam ng mga duplong walng puno't dulo na
karaniwang ganapin sa mga padasal dito sa atin.

Sin G. Jose Corazon de Jesus at Florentino T. Collantes
ang nanguna sa Blagtasan kagabi, na sinlihan din namn nin
Guillermo Holandez Olay, Amado V. Hernandez at Toms de Jesus."
Papuri sa blagtasan. - Hindi kam ni ang phayagng
kinbibilangan ng sinumn sa mga sumali sa kuna-unahang blagtasan
ang magpputog ng mga pangungusap na papuri sa makabagong duplo
kundi Ang Watawat sa kanyang pitak na Sariling Kuro noong lunes, Abril
1924, ang basahin natin. Nit:

"Isng tunay na pagwawag. - Ang laht ay nagkakais sa palagy
na ang ikatlng "Kapulungng Balagts" ay isng tunay na pagwawagi,
hindi dahil sa mga balak o kapasiyahang pinagtibay sa kapulungan, kundi
sa mga kabaguhng ipinasok sa pagdaraos ng lamayn. Massabing sa
pagkakaron ng mga bagong uri ng pagpaparangl sa am ng wikang tagalog
ay nagbagong lands sa dati'y pangkaraniwan nang tinatahak. Hindi na
nagkkasiya sa mga tlumpatian at bigkasan ng tula ng ating mga makata,
ni sa mga pligsahan o timpalak na pangkaraniwan na irn, kundi dumako
pa ron ngayn sa pagbuay sa matandng laro ng ating mga tanyg na
duplero at sa pagbibigy pagkakatan upng sa taun-tan ay mapagkilala'y
mtanghl ang ating mga kadalagahang nrarapat pagyukurn sa pagiging
mga batikng mmimigks ng tula.

"Ang ganyng mga kabaguhy dili ang hindi makattulong nang
malaki sa pagpapaunld at pagpapalaganap na lalu't lalo ng wika ni Balagts,
at hindi rin namn mapag-alinlanganang siyng pagkaksimuln na ng
pagkaakit sa piling natin ng mga nagppaking-pakingan at nagwwalawalaan sa tawag ng sariling lahi at sariling lupa. Dtapwt kung ang mga
kabaguhn mang itng ipinasok ay nakapukaw ngayn ng damdamin ng
161
madlng nakinig ay inasahang sa pagbubuks ng bagong landasing iyan ay

lalo pang masisiyahn ang madla sa tang hahalili, sa pagdaraos ng pangapat na "Kapulungng Balagts.

"Subali't sa ibabaw ng laht ng iy'y karapat-dapat sa lalong
mataos na papuri ang panaym na binigks ng Mahistrado Romualdez,
isang panaym na sa aming paniniwala'y wala pang nkakawangis hangg
ngayn sa liwanag ng pag-uulat, sa lawak ngmga slraning sinsaklw at
sa kahusayan ng ginawng pagpapakilala ng bawa't sliraning inibig na
patimuin sa gunit't isipan ng mga nakikinig."

(Ang tagapamatnugot ng Ang Watawat nong Abril, 1924, ay si G.
Leonardo A. Dianzon.)

Kaun-unahang blagtas. - Ang tumpk at tunay na kunaunahang salin ng blagtasan, na sinulat ni Jose Corazon de Jesus
at binigks nang bung ningning nilng dalaw ni Florentino T.
Collantes, ay ang sumsund:
Paksa:
Kampupot:
Lakan-ilaw:
Gatpayo:
Bulaklak ng Kalinisan
Sofia Enriquez
Rosa Sevilla ni Alvero
Iigo Ed. Regalado.
Lakandiw:
Yamang ak'y siyang Haring inihall,

binbuksn ko na itng Blagtasan,
lahat ng makata'y inanyayahang
sa gawng pagtul ay makipaglaban.
Ang maksasali'y batikng makat
at ang bibigkasi'y magagandang tul
magandang kumilos, may gat sa dil,
at kung di ganit ay mapapahiy.
Itng Blagtasa'y galing kay Balagts
ng Hari ng mga Mannulang laht,
ito'y dating duplong tintawag-tawag,
blagtasan ngayon ang ipinamagt.
162
At sa gabing it, sa harp ng bayan,

binbuksan ko na itng Blagtasan,
sak at ibig kong dit'y pag-usapan:
bulaklak ng lahing klinis-linisan.
Tintawagan ko ang mga makat,
ang lalong kilabot sa gawng pagtul;
lumitw na kay'y dito pumagitn
at magblagtasan sa sariling Wik.
Magandng gbi p sa kanilang laht,
mga nlilimping kawal ni Balagts;
ak'y paruparng may itim sa pakpk
at nagbbalit ng masamng oras.
Nannawagan p, bunying Lakandiw,
ang ud na dating ngayo'y nagmakat
naging parupar sa gitn ng tul
at isng bulaklk ang pinipithay,
Sa ulilang hardng pinanggalingan ko,
laon nang panahng nagtamp ang bang,
ngun aywan bag't sa sandaling it
ay may kabnguhang binubuhay ak.
May ilng tan nang nagtamp sa akin
ang bang ng mga bulaklk sa hardn,
luksang Parupar kung aky tawagin,
mata ko'y luhan, ang pakpk ko'y itm.
Lakandiwa:
Sa kapangyarihan na taglay ko na rin,

ikingagalak na kayy tanggapin;
magtuly p kay at sa aking hardin,
tingnan sa kanil kung sino at alin.

Parupar:

Sa aking panlangp pong pinakaiirog,

Ubod p ng gand't put ang talutot,
bulaklk p it ng lupang Tagalog,
163
kapatk na luhang pangala Kampupot.

Kay namn mandn d ko masansal
ang taghy ng dibdib na kanyng dinay;
matapos na siy'y diligin ng luh,
nang siy'y umunlad, nagtag... nawal.
Isng dapthapong palubg ang Araw,
sa loob ng hardin, kam'y nagtagun,
-Parupar-any-kit'y ttalian,
ak'y hanapin mo kung mkita'y hagkn.
Isng panyng puting may dagt ng lason
ang sa aking mat'y itinakip non,
at ang Kampupot ko'y bumab sa dahon,
nagtag pa madin at aking hinabol.
Hinabul-habol ko ang bang at samy
hanggng makarating ak sa malay,
at nang alisin na ang takip na pany,
wal si Kampupot, wal yaring puso...
Ang tagung biro'y naging ttohanan
hanggng tunay na ngng mawal sa tanw,
at ang hinagpis ko nong ak'y iwan,
baliw na mistul sa pagsisintahan.
Sa laht ng sulok at laht ng panig
ay siy ang laging lamn niring isip,
matulog man ak'y npapanaginip,
mistulang nlimbg sa sugatng dibdib.
Sa apat na sulok ng mundng payaa
ang aking anino'y tila nabandil,
Parupar akng sa mat'y may luh,
ang mga pakpk ko'y may patk na luks.
Ang sakdl ko'y it, Lakandiwang mahal,
164
ibalik sa akin, pus kong ninakaw;

at kung si Kampupot ay ayaw p namn,
yang pus niy sa aki'y ibigy.
Bubuyog:
Hind mangyyari at ang pus niy'y

karugtng ng aking pusong nagdrusa;
pus at Kampupot pag iyng kinuha,
ang llagutin mo dalawng hining.
Pusong pinagtal ng isng pag-ibig,
pag pinghiwaly, kapang-panganib;
dagat mat hatiin ang agos ng tubig
sa ngalan ng Diys ay maghihimagsk.
Ang dalawng ibon na magksintahan,
papaglayuin mo't kapw mammaty;
kambl na pag-ibig pag pinghiwaly,
bangky ang umalis, paty ang nilisan.
Paruparng sawing may pakpk na itim,
waring ang mat mo'y nagtakipsilim,
at dahil sa diwang baliw sa paggiliw,
d man Kampupot mo'y iyng inangkin.
Dinramdm ko rin ang dinranas mo
at sa kasawiay magkauri tayo,
ak ma'y mayrong nawwalang bang
ng is bulaklk, kay naparito.
Buhat pa kaninang ikw'y nangngusap.
bawa't salit mo'y matulis na sibt,
sak ang hanap mong mabangng bulaklk.
luksng Parupar, siy ko ring hanap.
Iphintulot mo, Paruparng luks,
dalitn ko yaring matinding dalit,
itulot mo rin p, hukm na dakil,
Bubuyog na saw'y makapagsalit.
Parupar:
Di ko pinipigil ang pagsasalaysy,
165
lalo't magniningning ang isng katwiran;

ngun tantuin mo na sa daigdigan,
ang bawa't maganda'y pinag-agawn.
Lakandiw:
Magsalit kay at ipaliwanag

ang ubod ng lungkot na inyng dinanas
paano at san niny npagmalas
nait ang siy ninyng hinhanap.
Bubuyog:
Sa isng malungkt at ulilang hardin

ang binhi ng isng halama'y sumupling,
sa butas ng bakod na thanan namin
ay kasaby akng isinisilang din.
Nang iyng halama'y lumakim umunld,
lumaki rin ak't tumibay ang pakpk;
at nang sa butas ko ak'y makalipd,
ang unang hinagk'y katabing bulaklk.
Sa kanyng talulot unang isinanl
ang tamis ng aking halik na sariw,
at sa aking bulng na matalinghag.
napamukadkd ko ang kanyng sanghay.
Nang mamukadkd na ang aking kampupot
sa araw at gabi ak'y nagttanod,
langgm at tutubing dumap sa ubod
sa panibugh ko'y aking tintapos.
Ngayn, tand ko ngang kay'y nagtagun
habang ak'y kanlong sa isng halaman,
luksng Parupar, nang ikw'y maligaw
ang aking halakhk ay nakbulahaw.
Ang inyng tagun, akal ko bir,
kay ang tawa ko'y abt sa malay,
nguni nang ang say'y tumags sa pus
sa akin man pal ay nakapagtag.
166
Lumubg ang Araw hanggn sa dumilim,

giliw kong bulaklk di rin dumrating;
nang kinbukasa't muling mangulimlim
ay hinanap ko na ang nawalng giliw.
Nilipd ko halos ang ta ng langit
at tinaluntn ko ang baks ng ibig,
ang kawikan ko sa aking pag-alis
kung di ko mkita'y di na magbabalik.
Sa malaong araw na nilipd-lipd
dito ko natuntn ang aking bulaklk;
bukong sa halik ko kay namukadkd,
di ko ppayagang mpaibng palad.
Luksng Parupar, kampupot na iyn,
iyn ang langit ko, pag-asa at buhay,
ang unang halik kong katamis-tamisan
sa talulot niy ay nakalarawan.
Parupar:
Hindi mangyyaring sa isng bulaklk

kapw mpaloob ang dalawng palad;
kung ikw at ak'y kanyng tinatanggp,
nagksag sana ang kanitng pakpk.
Ikw ay bubuyog sa urang sumilang
nang makalabs ka'y sak mo hinagkn;
ak ay lumabs sa kany ring tangkay,
sino ang malapit sa pagliligawn?
Una muna akng nag-ud sa sang
na balt ng sapot ng pagkaulila;
bang buksn ng Diys yaring mga mat
bulot dahon namin ay magkasama na.
Sa ugy ng hangin sa madaling-araw
nagdduyan kaming dalaw sa tangky,
at kung bumabagy't malakas ang uln
167
ang kany ring dahon ang aking balabal.

Sa kanyng talulot kung may dumadaloy
na patk ng hamg, aking iniinm;
sa dahon ding iyn ak nagkakanlng
sa init ng Araw sa bung maghapon.
Papano ngang siy ay pagkakmaln,
sa, kamiy lumaki sa iisng tangkay;
kay ng kung ak'y sa kany nabuhay.
ibig ko rin namng sa kany mamaty.

Bubuyog:

Huwg kang matuw, sapagk't kanig

niyng bulaklk tang inaring langit
pagk't tantuin mo sa ngalang pag-ibig,
malay ma't ibig, daig ang malapit.
Sak ang sabi mong sa mutyang kampupot
nakikiinm ka ng patk ng hamg;
kaunting biyay na bigy ng Diys,
tapang ng hiy mong ikw ang lumagk.
Ikw'y isng ud, may bulo kang tagly,
sa isng bulaklk, laso't kamtayan,
at akng bubuyog ang dal ko'y buhay,
bulng ng hiningng ktamis-tamisan.
Parupar:
Akng malapit na'y napipntasn mo,

ikw na malay namn kay'y pano?
dalaw ka nang dalaw, di mo naiin,
ay ubs na pal ang iyng sabao.
Bubuyog na laging may ungol at bulng
ay nakyayamot saanmn pamarn;
at ang katawn mo ay mayrng karaym.
pano kang lalapt, di naduro tuly?
Di ka humalik sa mga bulaklk,
168
talbos at kamote ang siy mong liyg,

ang mga bintana'y iyng binubutas,
don ang bahay mo, Bubuyog na sukb.
Ikw ay bubuyog, ak'y parupar,
iyng mga bulng ay nririnig ko;
kung dinig ng laht ang panambitan mo,
hiy ni Kampupot, ayaw na sa iy.
Bubuyog:
Kung di niibig ang nakikiusap,

lal an tahimik na tatapat-tapat;
kung ang magsalitay di magtanong palad;
lal na ang dungng d makapangusap.
Lilipd-lipd ka na payao't dito,
pasagulng-bingit na patanw-tao,
pagligaw-matandng sa panahng it,
pagttawanan pa ng liligawan mo.
Ikw'y parupar, ak ay bubuyog,
nilang ka sa tangkay, ak ay sa bakod,
nguni sang panig nitng sansinukob
nkakatuwan ang paris mong uod?
Sak, Parupar, dapat mong mlamang
Sa mul't mula pa'y di ka minamahl,
Ang panyng panali nang ikw ay takpn,
Ikw ang may sabing may lason pang tagly.
Parupar:
Ganyn ang hinalang namugad sa dibdib,

pagk't npaligaw ang aking pangmasid,
hindi pal laso't dagt ng pag-ibig
ang sa aking pany'y kanyang idinilig.
Bubuyog:
Ddayain ka nga't taksil kang talag

at sa mga dahoy nagtatago ka pa...
Parupar:
Kung ak'y dinaya't ikw ang ttawa,
169
sa tagly kong bulo, nilason na kita.

Bubuyog:
Pagka't ikaw'y taksil, akin ang Kampupot;
Parupar:
Nagkkamali ka, hibng na Bubuyog.
Bubuyog:
Siya'y bulaklk mo sa tabi ng bakod,
Parupar:
Bulaklk ng siy't ak'y kanyng ud.
Lakandiw:

Tigil na Bubuyog, tigil Parupar,

Iny nang wakasn iyng pagtatalo;
Yamang di-malaman ang may-ari nit,
Kampupot na iyay paghatian ninyo.
Bubuyog:
Kapg hhatiin ang aking bulaklk

sa kay Parupar'y ibigy nang laht;
ibig ko pang ak'y magtis ng hirap
kays ang talulot niya ang malagas.
Parupar:
Kung hhatiin po'y ayoko rin namn,

pagkt pat ak'y kusang mammaty;
kabyk na kampupot, anhin ko iyn?
o bu o wal, nguni akin lamang!
Lakandiw:
Maging si Salomng kilabot sa dunong

dito'y masisir sa gawng paghatol;
kapw nagnanas, kapw naghahabol,
nguni kung hatii'y kapw tumututol.
Iphintulot pong sa mutyng nrit
na siyng kampupot, sabihin kung sino,
kung sino ang kanyng binigyan ng oo,
o kung si Bubuyog, o si Parupar
Kampupot:
170
Ang kasintahan koy ang luh ng langit,

ang Araw , ang Buwan sa gabing tahimik,
at si Bubuyog po't Paruparng bukid,
kapuw hind ko sil iniibig.

Parupar:
Mtanng ng kit, sinta kong bulaklk,

Limt mo na bag ang aking pagliyg?
Limt mo na bagng sa bung magdamg
Pinpayungan ka ng dalawng pakpak?
Kampupot:
Tila ng, tila ng sa aki'y mayrong

sa hamg ng gabi ay may nagkakanlong,
nguni akal ko'y dahon lang ng kahoy
at di inakal na sinumn yan.
Bubuyog:
Sa minsng ligaya'y tal ang kasund,

makpitng lumby o hanggng mataps.
Saby sin Bubuyog Ang iisng sanlng naiwan sa akin

at Parupar:
ay d mnanakaw magpahanggng libing.
Lakandiwa:
Ang hatol ko'y it sa dalawng hibng

na baliw ay hindi kinbabaliwn;
yamang ang panahn ay inyng sinayang,
kayo'y nrarapat na mparusahan.
Ikw ay tumul ngayn, Parupar,
ang iyng tulain ay "Pagbabalik" mo,
at ang Pasalubong sa babaing lilo,
Bubuyog, tulan, it ang hatol ko.

(Ttulain ni Parupar ang
Pagbabalik."

Sak ssabihin ng Lakandiw ang
sumsund...:)
Sang-ayon sa aking inilagdng hatol
ay ikw, Bubuyog, ang ttul ngayn;
ang iyng tulain ay ang "Pasalubong"
ng kabuhayan mong tigib ng linggatong.
171

(Ttulan ni Bubuyog ang
"Pasalubong," at pagkatapos ay hharp sa
bayan at bibigkasin

ang sumsund....:)
Minmahl nami't sinisintng bayan,
ngayn po'y taps na itng Blagtasan,
kung sa aki'y patas ang kanilng laban
at kung ibig ninyng sil ay hatulan,
hatulan na niny pagdating ng bahay.
WAKAS

Damdamin ng bayan. - Ngising nang bung sigl at galk ang
matamlay at natutulog na dadamin ng bayan, pagkatapos ng pagdiriwang
ng kaarawn ni Balagts. Ang pihikang panlasa ng marami ay muling ngiliw
at nahulog ang loob sa tula. Ang kabatang hindi naksasaksi ng larng
duplo ay humanga sa blagtasan at nakit sa kariktn ng tulng tagalog.
Mula non, ang kambl na makata (Batute-Collantes) ay palaging npita
sa mga pagdiriwang upng ganapin ang balagtasan. Anupt kumakat at
lumaganap ang blagtasan sa laht ng dako, pagka't ang pook na palaring
makapanod ay hindi maaring hindi mahikayat sa kaningningn ng tlaan.

Sa pagdiriwang kay Plaridel. - Nang ganapin ang pagdiriwang sa
kaarawn ni Plaridel sa pangangasiwa ng Samahng Bulakn, sa Maynila,
ang Blagtasan ay nagng tampk ng paltuntunan sa no'y Teatro Zorilla,
sa dang Azcarraga, nong Lingg, Setyembre 6, 1925. Ang Ktt. Puno ng
Samahng bulakn, si Jos Corazon de Jesus, ay minsn pang nagpakita ng
kakayahn nang ihandg sa bayan ang blagtasan ng dalawng paralumang
totong bantg sa pagbigkas ng tula: Bb. Beatriz Pablo at Epifania Alvarez,
sa paksng "ilaw ng Bayani." Sa pamagt na yan aty Bituin si Betty at si
Paning ay Liwayway. Mbabaks ninyo na ang mga tulang balagtasan Ilaw
ng Bayani, ay katha ng panulat ni Corazon, tagly ang katutubong ningning
at lambng. Nait:
BITUIN:
Beatriz Pablo

172
Liwayway:
Epifania Alvarez
Paksa: ILAW NG BAYANI
Lakandiw: Rosa Sevilla ni Alvero

Tagausig : Filomena Alcanar
Lakandiw:
Ang tabing na luks nitng daigdigan

ay hinawi ko nang bung pitagan;
sa oras na itng tulat kundiman
ay batiin kay ng kaliwanagan.
Kluluwng hindi ntutong umawit,
inanyayahang umawit ng nais,
pihikang diwatang sa tul nahilig,
tulan ang gand ng bung daigdig.
Mayrong namaty na isng bayani
sa lungkt ng isng luksng hatinggabi;
ang kanyng pag-irog ay hindi masabi
kung na kay Liwayway o bituing kasi.
Bumilang ng tan ang maraming araw,
ilaw ng Bayani ay hindi mlaman;
mayrng nagssabing Bituin ang hirang,
at may nagwiwikang hirang ay Liwayway!
Sa nangriritng magagandng til,
humhanap ak ng ilaw ng tul
pinammanhikng sil'y magsalit,
bigkasin ang awit ng pus at diw...
Buks na ang pinto! Kay ay tumuly,
at ang Blagtasa'y sisimuln ngayn!
Ang hinhanap ko'y kung san nron,
Ilaw ng Bayaning sa parang nburol!
Si Beatriz Pablo, Bituin kung turan,
Si Paning Alvarez namn ay Liwayway;
Ang dalawng ito magbbalagtasan,
173
Sa ngalan ng Wika ng Katagalugan!

Bituin:
Buting malamlm na andap-andp,

sa dilim ng langit ay naging bulaklk;
hinipan ng hangin, sa lupay nalaglag,
nagkatawng-tao sa may Balintawk!
May isng Bayaning sa taglay kong ningning
ay sinundn ak sa gitn ng dilim;
sa lungkt ng kanyng panawaga't daing,
nabagbg ang aking pus at panimdim.
Sinabi sa akin na ang kanyng baya'y
salanta't alipin, walang kalayan;
sa gabi ng mga luhat panambitan,
naghhanp sil ng bituing ilaw.
At akng Bituin, no'y nakatung,
nkita ang ilaw sa mga mat ko!
Bituin! Bituin, tingnn mo ng ako't
nangngailangan niyng liwanag mo.
Tanng kapatid kong tala't alitaptp,
nalaglg sa lupa'y di nil nmalas,
at akng Bituing malungkt ang sinag
ang siyng sinundn sa dilim ng lands.
Akin pang nkitang dan ay nabuksn
sa dulo ng isang tabk na makinng;
at nang magawak na iyng kadiliman,
pumuslit sa dilim ang laya tagumpay!
Nguni ang bayaning sa digm'y nalagas
ay di nakaiwan ng an mang hiys;
wal kandi isng punit na watawat,
may tatlng Bituing sa akin nhuwd!
Ang kay Veronicang pany ang kapara,
174
npahid kay Kristo'y Kristo ang nkita;

ang watawat natin nang gamitin ko na,
sa dulo, Bituin, mukh ko'y nmark.
Kaya't bilang saksi ng kanyng paggiliw,
ak'y ikinintl sa watawat natin:
bituing sinundn ng bayang alipin,
hanggng ang paglaya'y ntuklas sa dilim.
Sa Beln ng ating mithing ninnas,
ak ang nagtur sa pangakong lup;
nagpakabituin sa pannalas't
nkintal ang aking dilag sa bandil!
Liwayway:
Ngumingiting sinag ng kaligayahan,

silahis ng Diys sa aliping bayan;
layang nakasusing nang buksn ng Araw.
sa bayang Malolos nagbukng-liwaywy.
May isng sugatng wal nang pag-asa
na kinkalar ng buntunghining,
tigmk na sa dug't may luh sa mat
at ang bukambibig: paglaya... Umaga!
Sa kalungkut-lungkt na kanyng pagtawag,
aking pus kay ang di mahhabg?
kay ak nam'y naglawit ng lingap,
nagliwayway ak't nagbigy ng sinag.
Nang aking mahawi ang dilim ng langit
at nang isabog ko ang ganitong silahis
ang hapng bayani'y nag-int, tumindig,
hawak ang bandilang pinakiibig.
Nguni't ang bandil nang itintanghl
ang abng bayani'y hindi nakatagl,
hawak ang watawat na npatimbuwng
habang ang paglay nam'y dumrungaw.
175
At sa bayang aping nakatanikal

ay walng naiwan kund ang bandil,
watawat ng lahing wal pang paglay,
tigmk na sa dugo bas pa ng luh.
Nguni't ang bayani nang bago mamaty
ay nagpakilalang ak'y minmahl;
sa tanging pamana na kanyng iniwan
sa pinakagitn, ako'y may larawan.
Naliligid ak ng mga bituin,
nasa-pus ak at nasa-panimdim,
nririnig ko pa nang itagubiling
mahigit sa madlng ak ang mahalin.
Ak ang liwaywy ng magandng sinag
ng bayang aliping kinakapus-palad;
sa madaling-araw ako'y tintawag
ng mga bayaning nakikipaglamas.
Sa naghihingalo't katawng salant,
bawa't silahis ko'y tilamsik ng aw,
sa isang bayaning nabuwl sa digm
kung mkita ako'y para nang lumay.
At sa bayang api na nasa-karimln
ang laging dalangin ay bukng-liwayway...
at si Bonifacio, Rizal at Del Pilar,
ak ang sinuy bago nangamaty.
Sak ang bayani na kinulang-palad
ay dahil sa aking malmig na sinag;
siy ay naglamay sa bung magdamg
dahil sa pagtuklas ng aking liwanag.
Sa bung magdamg na pakikilaban
walng hinty kundi ang bukng-liwayway;
kung ak'y mkita't aking masinagn,
176
lalo't kung magwagi'y lugd nang mamaty.

O! Mutyng Bituin, ak'y nagttak,
hinanap na ak'y hhanapin ka pa;
kung ang bayani ko ay ikw ang pita,
ant nang mamaty, di kit nkita?
Anot nang ang sugat niya ay bugas
ako rin ang siyang sa kanyay tumanggap.
anot nang bigkasin ang huling paalam
ang nuls sa labi ay bukang-liwayway.
Bituin:
Talagng ang aking ulilang pag-ibig

ay salt sa laht ng pagmamakisig,
balabal ng aking kadimln sa langit
ang ipinahid ko sa sugatng dibdib.
Ang luh ng aking inng ngala'y hamg
sa bayaning uhw'y ipinngggamt...
ang ningning ng aking nong maalindg
ang sinundn-sundn ng lahing tagalog...
At sa bayan nong ibig magbalikws,
langit kong palasyo nawask kong laht;
ang kanyn ko'y kulg, ang sibt ko kidlt,
tumulong ang langit sa bayaning liyg.
Siy'y nagkasugat, ginamt ng hamg;
siy'y npaligaw, sinag ang kumupkp;
siy nang magwagi'y ikw ang humandg,
sadyng sa hirap ko ang ganti'y himutk...
Ikw ang naghugas ng sugat ng giliw
nang madaling-araw na siy'y dumating;
tagumpy ang iy, pahirap ang akin,
ak ang nagluto't ikw ang kumain.
Ikw ba may hirap na naging puhunan
177
sa dilim ng gabi ng kabayanihan...?

ang mga bayani ng bukng-liwayway,
galing na sa akin kay nagtagumpy!
Liwayway:
Sa bulwagang it'y aking nririnig

ang tinig ng isng naghihinanakit,
kawawang bituing tigib ng hinagpis
sa pagkaulila sa bayaning ibig.
Parang pinagtiyp ng katalagahn
ak man sa ngay'y alipin ng lumby;
kung tunay mang ak ang bukng-liwayway,
di laht g sinag ay kaligayahan.
Ak'y isinilang sa gitn ng say,
inar-arug ng Araw kong am,
sa pag-awitan ng pipit at maya'y
isinilang ak sa dakong umaga.
Sa langit na luksng balt ng karimln
Ak'y tagabuks ng kaliwanagan,
Ang mund kung kay naliligayahan,
Dahil sa pagngiti ng bukng-liwayway.
Bituin:
Isinilang ak ng Buwn kong in

sa lungkt g isng gabi ng pangamb,
liwanag ko'y hang kay Araw na am,
sa in kong Buwn kuha yaring gand...
Sa pany ng langit na habi sa itm
ak'y ibinurd sa gitn ng dilm.
at nang mtuto nang kumislp, magningning,
ay tinawag akng ulilang Bituin.
Wal sa ligaya ang laht kong galk,
ang aking tagumpy ay lips ng saklp;
sa Bayani'y ak ang tanglw sa lands,
at kung magtagumpy, Liwayway ang liyg.
178
Di ak ang hanap ng laht ng pus,

pagk't ang sinag ko malamlam, malabo,
dtapw't ang aking Bayaning kasuy
kapagka namaty ay di maglalah!
O! Mutyng Liwayway, nagktagp tayong
sa akin ang lungkt, ligaya'y sa iy;
kung ang bayani ko'y siyng bayani mo,
bunga ng ligaya'y pagsaluhan niny.
Liwayway:
Yamang Bituin ka't ilaw sa magdamg,

ak namng yar'y sa araw liwanag;
magkarugtng tayo sa iisng palad
na sa ating mga bayaniy sumikat...
Bituin:
Ang unang tumanglaw sa ating bayani

ay akng Bituing patnubay ng api;
Liwayway:
Ak ang sa araw't ikw ang sa gabi,

magkapatid kat sa isng pagkasi...
Bituin:
Kay Plaridel alay itng sampagita,

tand ng paghang sa talino niy;
Liwayway:
Sariwang bulaklak itng alaala,

walng paglalaht walang pagkalanta!
(Si Bituin at si Liwayway ay kapw maghahandg
ng mga lags na bulaklk, gaya ng sinsabi nil,
sa paanan ng larawan ni Plaridel.)
WAKAS
MGA KAIBIGAN: Inasahan namin, humigt-kumulang na natanto na niny

ang pagkakaib ng duplo sa blagtasan, gan din ang pagkakunlad nit
ron. Ang kasaysayan ng blagtasan ay patuloy, at ang pinakabantayog
ay itinindig nang ganapn sa Olympic Stadium nong ika-18 ng Oktubre ng
179
1925, sa ilalim ng paksng "ANG DALAGANG PILIPINA," at ipinagtanggl ni

Jose corazn de Jess ang panig ng "Ang Dalagang Kahapon" laban sa "Ang
Dalaga Ngayn" ni Florentino T. Collantes, na pingtagumpayn ni Corazn
sa hatol ng bayan, kaya siy tinawag na Hari ng Blagtasan.

Mula non, marami ang hindi mkali. Si Corazn at si Collantes
ay palaging inanyayahan sa mga pagdiriwang sa mga bayn-bayn, inalk
na't hinandugn ng malalaking halag ang dalaw ng mga may-papist
masund lamang ang hikap na magkbalagtasan si Batute at si Collantes.
Palibhasa'y walng itulak-kabigin ang mga taong-bayan, pagkatapos ng
pagtatalo sa tula ng dalaw ay lalo lamang nbibitin ang paghanga ng
bawa't sumaksi sa blagtasan. Ang kanilng pagpipingkian sa Malolos at
sa Baliwag, Bulakan, sa paksng Ang Dalagang Pilipina at ang mga anyaya sa
iba't ibng kapisanan ay siyng nagpalab pang lalo sa tulg na damdamin
ng bayan non. Lumaganap ang pagdaraos ng blagtasan sa laht ng
dako; pati mga tagalalawigan ng Kapampangan ay nagtanghal ng kanilng
"Krisotan," ang mga ilukano ay ng "Bukanegan," at ang mga kastila na siyng
kapagkaraka'y sumund sa tagalog ay nagtalo na rin sa ilalim ng pamagt
na blagtasan. Hindi miminsn-makalawng nagsubukn sin Manuel
Bernabe at Jesus Balmori sa wika ni Cervantes, at nang sil'y manghimagl
ay sumagupa na rin si Manuel Bernab kay Jo Corazn de Jess sa tagalog
sa paksang PURI at BUHAY. Ipingtanggl ni Bernab ang "Puri," at ang kay
Batute ay "Buhay."

Sumigla nang gayn na lamang ang blagtasan. Hindi nakatis ang
mga dambuhala sa pnulaan, at sumund na ring naglaban sin Pedro
Gatmaitan at Benigno R. Ramos nong ik-16 ng Disyembre ng 1925, sa
paksng "INA" ang ipagtanggl ni Gatmaitan at "AMA" ang kay Ben Ruben,
o kung alin sa dalawng iyn ang dapat mahalin ng isang ank.

Sa maraming labanng idinaos sa mga lalawigan at Maynila, ang
pinagdumugan ng mga taong-bayan ay ang kay Corazon at Collantes tuwing
sila'y nagbbalagtasan. Ang mga paksa nilng pinagtalunan ay ang mga
sumsund:
1. Bubuyog at Parupar
2. Panganorin at Alapaap
3. Magdaragt at Magbubukid
4. Makat at Msiko
180
5.
6.
7.
8.
Ang Dalagang Pilipina

Sandata Panulat
Anti-Koalisyn at Koalisyn
Gint at Bakal.
Mga Kaibigan: Nriyn ang unang bahagi ng kasaysayan ng Blagtasan, at

sapagk't totong

"Hindi mainam pagpunn

ang labis kund ang kulang
ay iny nang pagdamutan"
itng aming nkayanan.
181
ANG KUNDIMAN NG HIMAGSIKAN1

Antonio J. Molina
ALAALA, HINAHARAP AT PAG-ASA
ng paks ng panaym na it ay ang Kundiman ng Hmagsikan. Toto

ng at ang hmagsikan ay is sa mga dahong gint ng kasaysayan ng
ating bayan, ngunit hind maitatakwl na ang hmagsikan ay nauukol sa
nakarang panahn: isng bagay na lumipas na, isng bagay na kung
ihahambng sa isng damt ay lumang-lum na, matandng gamit at lips
na sa panahn.
Tila yat ang lalong mabuting pag-usapan ay ang mga tugtuging
pangkasalukuyan, ang mga kundimang yar ngayn at huwg na ang
kundiman ng hmagsikan, sapagkt may kasabihn sa wikang Kastil na Lo
muerto, muerto esta, ang paty ay paty na. Alalang bagy yang mga
bagay-bagay na nauukol sa ating kahapon ay wal nang saysy.
Subalit toto ng kayng ang mga nauukol sa nakarang panahn
ay wal nang saysy? Wal ng kayng kapakinabangn kung ating suriin
ang mga gawain ng ating mga ninun? Hind na bag kailangan nating
maalaman ang kanilng mga nagaw upng matutuhan namn natin kung
an ang ating dapat gawn?
Ang mga sumusund na talat, maindayg na isipan, diwang gintng
isinulat ng mga pants at mga pahm na buhat sa ibt ibng bayang ay
magalang na inihaharp sa laht bilang kasagutan sa mga tanng na it:
Nothing more than one single sound of a musical composition
belongs to the present; the rest is before and after, the past and future,
remembrance and expectance.2
Panaym tungkl sa Jocelynang Baliwag, isng katibayang pangkasaysayan: Ang
kabuluhng tagly sa larangan ng sining at ang pagkakabukld sa mga likhng-tugtugin
ngayn sa Pilipinas; ginanp sa Bulwagang Villamor nong 1 Febrero 1940, sa ilalim ng
pangangasiw ng Surin ng Wikang Pambans.
2
Eric Bloom, Musical Review of London. The Chesterian. October, 1926.
1
182
(Hind hihigt sa isng tung ng tugtugin ang nahihinggl sa

kasalukuyan; ang iby nauukol sa bago at matapos mayar ang tugtugin,
ang ib namy kumakatawn sa nagdan at sa haharapnsagisag ng
alaala at pag-asa.)
. . . pero el pasado, no obra menos que el porvenir sobre el
presente; lo que fu, es; como es, lo que ser. El pasado! Acaso es otra
cosa que un presente que est en segundo trmino? El pasado no est
detrs de nosotros como suele creerse, sino delante; lo que ha muerto nos
precede, no nos sigue.3
(. . . ang diw at laks ng kinabukasang pumapalob sa mga
gawaing pangkasalukuyan, ay hind nakalalamng sa diw at laks ng
kahapon. Ang nasa kahapoy nasa kasalukuyan, katulad din namn ng
ang nasa kinabukasay nasa ngayn. Ang kahapon! Hind bag iyy isng
kasalukuyang tumatay lamang sa pangalawng hanay? Ang kahapoy
wal sa ating likurn gaya ng ating malimit na paniniwal, kung hind nasa
harp natin. Ang nangabuwl sa dilm ng gaby siyang nangunguna at
hind sumusund sa atin.)
We are anxious to learn of the Philippines past, which we need to
understand in order to plan intelligently for the future. We want to know
all that our ancestors knew, and then add our own studies to theirs. Thus
we shall progress the faster because we can go on from where they left
off.4
(Masidh ang nais nating mapag-aralan ang pinagdaanang buhay
ng Filipinas. Itoy kailangan nating malaman upng maliwanag nating
maihand ang kinabukasan. Kailangang matutuhan natin ang laht ng
nalalaman ng ating mga ninun, at pagkatapos ay ating maidagdg namn
ang ating mga napag-aralan. Sa ganitng paran ay lalong mdadal ang
ating pag-unld sapagkt kung aln man ang kanilng naiwanan, ay siy
namng ating ipagpapatuloy.)
Juan Zorrilla de san Martin, La Epopeya de Artigas.

Letter of Dr. Jos Rizal to Reverend Vicente Garcia who wrote a defense of Noli Me
Tangere.
3
4
183
Human nature has the advantage over animal nature in that it is

capable of learning and coordinating the experiences of the past so that it
may use them in the future under similar situations.5
(Ang kalikasn ng tao ay nakalalamng sa kalikasn ng hayop dahil
sa kaniyng kakayahng mag-aral at mag-ugny ng mga karanasn ng
kahapn upng ang mga ity magamit sa kinabukasan sa gayn ding mga
pagkakatan.)
Kawikaan.Ang hind lumingn sa pinanggalingan, d makararatng
sa paroroonn.
JOCELYNANG BALIWAG
It ang pamagt ng isng matandng kundimang kilal sa bung Katagalugan
at hanggng ngayn ay madals pa ring maring sa radyo.
Ang isng siping limbg ng kundimang it, sir-sir at watk-watk,
ay napapalob sa isng kabn na halos kalahat ng lamn ay kinain ng anay.
Ang lamn ng kabang it ay puls na papl ng msik: mga balse, rigodn,
paso-doble, obertura, mga sarsuwelang Kastil at Tagalog at ib pang
tugtuging yar para sa orkestra. Ang lahat ng it ay gamit ng matandng
Orkesta Molina na itinatag at pinangasiwaan ng nasirang Don Juan Molina.
Isng tunay na himal ng langit na ang sip ng kundimang it ay
mligts sa dahs ng anay. Salamat na lamang at ang kaunting sir ay nasa
gilid ng mga papel at hind inabt ang kalamnn. Kayt ngayn sa kaniyng
bagong ayos, at bagong pabalt, ay maaaring matunghn ng bung-bu at
walng kakulang-kulang.
Sa laht ng mga kundimang nlimbg ng mga araw na yan, ay it ang
siyng natatampk, sapagkt sa ilalim ng pamagt na Jocelynang Baliwag,
ay maliwanag na mababasa ang mga sumusund na katag: Musica del
legitimo kundiman procedente del campo insurrectotugtugin ng tal na
kundimang nagbuhat sa larangan ng mga manghihimagsk.
At kung ity hind pa sapt, lalong kahang-hang ang pangyayaring
5
President Bienvenido M. Gonzles.
184
ang katibayang ity hind lamang limbg, kund may kasama pang
magagandng guhit at larawan.
Ang ibng tugtuging kasama ng kundimang it ay ang mga
sumusund: una, Liwaywaydanza filipina por la Banda de Baliwag,
instrumentada por el Prof. Lucino Buenaventura; pangalaw, El Anillo de
la Dalaga de Marmoltanda de valses por el Dr. Domingo Enrile y el Prof.
Joaquin Chico, dedicada a Pepita Tiongson y Lara; pangatl, Pepita
danza tagala, letra de Pascual H. Poblete; at ang hul ay ang nbanggt nang
Jocelynang Baliwag.
Laht ng mga tugtuging it, lalong-lal na ang mga tul na iniagpng
sa dalawng danza at sa kundiman ay pawing inialay sa binibining Pepita
Tiongson y Lara, na nong mga panahng yan ay isng diwatang sinasamb
at pinipintuh sa bong Baliwag, Bulakan, kayt sa pangunahing dahon ng
mga tugtuging it ay nlimbg ang larawan ng butihing paraluman at sa
dakong kanan namn ay makikita ang simbahan at ang liwasan ng Baliwag.
At ang dalawng danza at sa kundiman ay pawang inialay sa binibining
Pepita Tiongson y Lara, na nong mga panahng yan ay isng diwatang
sinasamb at pinipintuh sa bong Baliwag, Bulakan, kayt sa pangunahing
dahon ng mga tugtuging it ay nlimbg ang larawan ng butihing paraluman
at sa dakong kanan namn ay makikita ang simbahan at ang liwasan ng
Baliwag. At ang dalawng taluktk ng simbahan ay napapalamutihan ng
tig-isang watawat: ang watawat ng Sangkafilipinuhan.
Sa any ng pagkakalimbg, sa kulay at ur ng papl na ginamit sa
ayos at pagkakasulat ng mga tulng Tagalog, sa himig Bulakan, sa himig
tagalog ng mga tugtugin, sa mga pangalang doy nakatal, at ib pang
mga sangkapin ng pagkakalimbg, ang laht ng makabasa, makding o
makakita sa katibayang it ay sinasabing ity nlimbg nong tang 1897
o 1898, mga tang sumund sa hmagsikang nagbuhat sa Balintawk nong
1896.
Sapagkt sa apat na tugtuging nbanggt sa itas ay ang kundimang
Jocelynang Baliwag ang siyng pag-uukulan ng isng pagsusur at pagaaral, kay namn ang panaym na it ay pinamagatng Ang Kundiman ng
Hmagsikan.Sang-ayon kay ginoong Eusebio Reyes (Ana Haw), masigasig na
mananalaysay at magiting na manunulat sa pahayagang La Vanguardia,
185
ang pangalang Enrile ay hind nalilingd sa kanyang kaalamn: ang maganak na it ay kilal sa kasaysayan ng hmagsikan. Si Dr. Domingo Enrile ay
kapatd ng matapang na kapitng Fernando Enrile ng mga manghihimagsk,
sa brigada ng Heneral Gregorio del Pilar.
Ang pangalang Pascual H. Poblete ay kilal rin sa larangan at
himpilan ng mga katipunan, bukd sa siyy namumukd na manunulat,
siyng nagtay at namanihal sa mga pahayagang El Grito del Pueblo sa
wikang Kastil at Ang Kapatd ng Bayan sa wikang Tagalog nong bagong
tatag dito ang pamahalang Amerikano.
Kung susuriin namn ang pananagalog na ginamit sa mga tulng
napapalob sa buntng it ng mga tugtugin, ay maaaring ipagpalagy na
klasiko ang pananagalog na yan: tal na mga pangungusap, gamit hind
lamang nong panahn ni Balagts kund nong mga araw pa ni Huseng
Sisiw na naging gur ng dakilang makat.
Sa mga pangalang nkasama sa tugtuging kaumpk ng Jocelynang
Baliwag ang lalong tanyg sa mga msik ay ang sa gurong Lucino
Buenaventura.
Kung isasagaw ang isng bung talakhayan [biyograpiya] ng gurong
it, marahil ay kakailanganin ang isng makapl na aklt upng maisalaysy
ang kanyng mga pambihirang katangian. Subalit sukat na sa ngayn ang
mga ilng ulat na ipinagkalob ni ginoong Mariano Siauinco de Guzman,
isng palaarl, mapaglunggat, at tanyg na manglililok [eskultor].
Si ginoong Sinauingco de Guzman ay ipinangank nong tang
1871. Akay palibhas ng kaniyng pagkagiliw sa msik bukd panglililok
kayt nagkaron siya ng pagkakatang makilala ang kabantugan ng gurong
Buenaventura.
Ang gurong it ay lalong kilal sa tawag na Maestrong Lucino
sa bong Bulakan, dito sa Maynil at sa mga iln pang lalawigan. Siyy
isng rekinto solista ng bantg na Banda del Regimiento Peninsular de
Artilleria, na pinamamahalaan ng balit sa kabagsikng gurong Teodoro
Villapol, isng msikong kastil.
186
Humigt-kumulang nong mga tang 1886, 1887, o 1888, si

Maestrong Lucino ay siyng katiwal [engkargado] at katulong ni Villapol
sa pamamahal ng Banda. Bagamt ang bung rehimyento ay binubu ng
mga sundalong kastil, ay naiib ang banda sapagkit ity binubu ng mga
msikng Filipino. Kung araw ng lingg at ng mga malalakng kapistahan sa
ganp na ikapit ng umaga, ang nasabing banda ay siyng tumutugtg sa
mga simbahan ng San Francisco o kund kay sa Recolectos sa Intramuros.
Madals makita na kung wal si Villapol, ay isng magar at makisig
na msikng Filipino ang siyng kumakak [kumukumps] sa bandang yan,
at ang msikng it ay d ng ib kund si Maestrong Lucino.
Bukd sa kanyng paglilingkd sa nabanggt na rehimyento ay kaniy
rin namng itinatag at pinamahalaan ang hinahangaan at napatanging
Banda ng Baliwag. Subalit hind lamang sa banda siy kilal, kung hind ang
kaniyng mga katangian ay lubusang lumaganap kayt ang pamamatnugot
sa balitang Orkesta Marilw ay sa kaniy rin ipinagkatiwal.
Hanggng dito ang ulat ni ginoong Siauinco de Guzman, ng ib pang
bagay hingl dito, marahil ay maaar nang ipagtanng sa ank ni Maestrong
Lucino na katulad niyng dalubhas rin sa sining ng tugtugin: it ay ang
gurong Antonio Buenaventura, mangangath at dalubkak [composerconductor] na ngayn ay lalong kilal sa tawag na Lieutenant Buenaventura
ng Hukbo ng Pilipinas [Philippine Army] at tagapamahal ng banda ng mga
kadete sa Philippine Military Academy sa Bagy.
Magbalk tayo sa pinag-uusapan: may maraming bagay na
nakakatawag ng pansn sa kundimang Jocelynang Baliwag.
Ang una, sa siping natuklasn ay hind nakalagy kung sino ang
may kath ng titik at ang may kath ng tugtugin. Dahil dito at dahil din
namn sa kaniyng pagkamalaganap, ang himig na it, kung sakalit d
man maituturing na katutubong awitin (canto primitivo o canto nativo) ay
maaaring tiyakng isng kantahing bayan [canto popular o folk-song].
At kung it ay isng folk-song ay huwg nang ikamangh ng
sino man na ang himig na iyn ay magamit na paks (tema) sa sari-saring
tugtuging likh ng ibt ibng mangangath.
187
Pangalaw, maipaghuhul-hul na ang tugtugin ay nakatatand ng

halos isng dang tan sa titik na inilapat.
Pangatl, ang din (acento) ng bawat pantg ng tul ay hind tama sa
ding gamit sa msik, kayt masasabing ang tulng it ay pilt na pilt na
iniagpng sa tugtugin.
Pang-apat, ang tugtuging it ay kilalng-kilal sa bung Katagalugan,
ngunit nagyn pa lamang natuklasn ang isng siping limbg.
Isang kaugalian nong mga panahng yan ay ang paggamit ng
sari-saring tul sa isng tugtugin, kayt hind sukat ipagtak na sa himig
ng Jocelynang Baliwag ay hind lamang isa o ddalaw ang mga tulng
naiagpng.
Panglim, bagamt ang bong kundiman ay nahahat lamang sa
dalawng bahagi, ang tulng inilapat ay nagtatagly ng anim na taludtd o
estropa Ang bawat taludtd ay sukt lamang sa isng bahagi ng tugtugin
kayt kung hahatiin nag dalawng tugtugin ng makaitlng inog upng
magamit ang anim na taludtd.
Is pa rin sa mga bagay na nakatatawag ng pansn ay ang any
ng tul: ang anyng kung tawagin ay akrostiko. Ang anim na titik ng
pangalang Pepita, ay ginamit na pambungad na titik sa simul ng bawat
taludtd. Alalaong bagy ang titik P ay siyng nasa unang talatg (linya)
ng unng taludtd; ang titik E ang nasa unang talatg ng pangalawng
taludtd; ang titik P asa pangatl, ang I sa pang-apat, ang T sa
ikalim, at A sa pang-anim.
Ang ganitng pagkakayar ng tul ay totong palask at siyng
kinahimalingan ng mga makatang lalong litw ng mga araw na yan.
188
JOCELYNANG BALIWAG
(Msica del legtimo kundiman procedente del campo insurrecto)
P inopoong sinta niring calolowa,
nacawawangis moy mabangong sampaga,
dalisay sa linis, dakila sa ganda,
matimyas na bucal ng madlang ligaya.
E deng masanghayang kinaluluclucan
ng galac at towang catamistamisa,
hada cang maningning na ang matunghayay
masamyong bulaclac agad sumisical.
P inananaligan niring aking dibdib;
na sa paglalayag sa dagat ng sakit,
di mo babayaang malunod sa hapis,
sa pagcabagabag coy icaw ang sasaguip.
T angapin ang aking wagas na pagibig,
marubdob na ningas na taglay sa dibdib,
sa buhay na itoy walang linalangit
cung di icaw lamang, ilaw niring isip.
A t sa cawacasay ang capamanhican
tumbasan mo yaring pagsintang dalisay,
alalahanin mong cung di cahabagan
iyong lalasunin ang aba cong buhay.
189
Subalit sa karamihan ng mga tulng naiagapay sa tugtuging it ay

mayron pang isng mapaguukulan ng pagsusur. Hind limbg kund sulatkamy ng lamang at ity utang sa kagandahang-lob ni ginoong Jose Y.
Zulueta, naninirahan sa bilang 49 Lope de Vega, Santa Cruz, Maynil.
Kagaya rin ng nun, sa tulng ity namumutaw ang gandt
alindg ng mga pananalit, ang yaman at ningnng ng katutubong wik,
matatayog na isipan at wags na damdamin.
Ang ntutungkl sa din ay masasabing ity may kauntng
ikinalalamng sa dati, sapagkt bagamt mayron pa ring mga ilng
pantg na nlilihs sa aguy-oy (ritmo), ay hind na totong pilit o mahigpt
ang pagkakalapat ng tul sa tugtugin.
JOCELYNANG BALIWAG
Kundiman
Sa tark ng sint, pagl na sa hirap.
Ang bunga ng nasay lagging inakyt
Anyng pagdduly biglng itinulak
Ng kapangagw ko na sint mot liyg.

Ang idinidilg koy luhang bumbatis
At inabakuran ko pa masinsng pag-ibig
Sa hardn ng sint ak ang naglinis
Sak ng namungay ib ang nagkamt.

Adios, hlamang aking binakuran
Hirap at dlit ay di ko kinamtn
Kung kay ng lamang d ko mlimutan
Palibhas, Neneng, pinmuhunanan.
Tukls ni Jose Y. Zulueta, 249 Lope de Vega, Maynila
190
BUHAY, LAKS AT KATAPANGAN

Bakit tinawag na Kundiman ng Hmagsikan?

Bago sagutin ang tanng na it, ay kailangang maunawaan muna,
na sa bung tul ay wal mang isng salitng nauukol o bumabanggt sa
hmagsikan.

Pangalaw, ang tugtugin ay malambng, mabini, malumanay, sund
sa tul, at parang nagmamakaaw. Samakatuwd, ay walng tagly na
kaugnayn sa digmaan, sa mga paglalaban, o sa hmagsikan.

Kayt war balintun (paradoja) na ang tul at ang tugtuging it ay
tawaging Kundiman ng Hmagsikan.

Sabalit bilang tugn sa katanungan ay maaaring sabihin na kay it
tinawag na Kundimanng Hmagsikan ay sapagkat ang kantahing it ay
siyng lalong palask, kilalng-kilal at iyn ang kinagiliwang awitin (favorite
song) ng ating mga manghihimagsk: awiting, higt sa laht ay natatang at
natatampk a kanilng mga pus. It ang himig na nagbibigy buhay at
gumigising sa kanilng mga alaala nong mga kaligaligayang sandal ng paguulayaw at pagsusuyuan: war bagng nababanag nil sa himig at aliw-iw
nit ang larawan ng inng minamahl, ang kabiyk ng pus o ang mga ank
na pinagbuhusan ng paglingap.

It ang tugtuging pumupukaw sa damdamin, nagpapasilakb sa
kanilng dug, nagbibigy tapang at laks, upng ipaglaban ang katwiran,
ipagtanggl ang Inng Bayan at sariling lah .
Dito na ng marahil
maikakapit ang mga nangungusap at nagniningnng na katag ni Doktor
Jos Rizal:
Un canto para el que gime
un reto para el que oprime.
(Isng awit sa tumatangis
isng hamon sa manggagahs.)
Hind kailangang itangg na nong mga panahng yan ng
hmagsikan ay hind is o ddalaw ang mga tugtuging inaawit ng mga
191
kawal ng bayan. Ang totoy sa laht ng dakong kanilng pinagtitipunan ay

may kan-kaniyng tugtuging kinagigiliwan.
Subalit ang Jocelunang Baliwag ay napapatang sa laht ng
tugtuging kaniyng kasaby.
Unang-una, it ay hind lamang inawit, hind lamang lumaganap sa
ibt ibng dako ng Katagalugan, hind lamang sulat-kamay kund limbg.
Pangalaw, kung toto man at mayrong ibng tugtuging palask nong
mga araw na yan ay maaaring ib ang kanilng ur, gaya halimbaw ng
mga danza menor, habanera, valse, marcha o pasodoble, datapwt hind
kundiman. Pangatl, kung sakalit magkaron pa rin ng kundiman ay
maaaring sabihin na hind bag nasusulat na ang kundimang iyn ay galing
sa o gamit ng mga manghihimagsk. Pang-apat, ity nilimbg hind ngayn
kung hind sa mga lumang limbagan nong mga panahng sumund sa
hmagsikan. Ikalim, kung sakasakalit mayrong mga tugtuging nkalimbg
na kasaby nito, ang toto, ay it lamang ang may tagly na katagng Tal
na kundimang nagbuhat sa larangan ng mga manghihimagsk.
Dahil ditoy maaaring panindign na sa laht ng mga tugtuging
kumalat o lumaganap nong mga pahanng yan ay it ang siyng lalong
katang-tang at naiib sa laht. Kayt sa tugtuging it na pinamagatng
Jocelynang Baliwag, ay maaar na ngng idagdg ang tagurng Kundiman
ng Hmagsikan: Ity isng mabini, matams at mapang-alw na kundiman
sa isng naghihinagps, subalit isng marahs na hamon sa manggagahs.
BY THE FRUIT YE SHALL KNOW
(Sa Bunga mo Mkikilala)
Kung sa pamamagitan ng kaniyng bunga ay nkikilala ang pagkadalisay ng
isng pun, ay maaaring masabi na ang kundimang Jocelynang Baliwag
ay isng dalisay na pun, isng dalisay na binh, isng binhng nagbigy
buhay, gandt kariktn sa ibt ibng mga tugtuging lumitw pagkatapos
ng halos isng dang tan at ngayy itinatanghl sa mga lalong pihikang
paltuntunan ng mga konsierto at ng radyo.

Maaaring matukoy dito ang Kundiman ng gurong Bonifacio Abdon
at ang Canto Filipino ng gurong Francisco Santiago. Ang dalawng it ay
192
is lamang halimbaw ng mga maraming tugtuging ibinunga ng kundimang

Jocelynang Baliwag.

Ang Kundiman ng gurong Abdon ay may titik ni Patricio Mariano
at inialay sa Asociacin Musical de Filipinas, kayt ang kaunaunahang
pagkakaawit ng kundimang it ay ginanp ng isng hinlipon (koro),
isng orfeon ng nasabing Asociacin Musicalwalng kasaliw na piano
o an mang instrumento at sa pamamahal ng hinahangaang birtuso
ng bionlonselong si Gogumil Sykora, isng dalubsining na taga Rusya, at
napadalaw dito sa Maynil. Kung hind kam nagkakamal ang pangyayaring
it ay naganp nong mga tang 1918 o 1919.

Ang pagkakalimbg ng kundimang it ay naging parang isng
hudyt ng pagbabagong buhay sa mga kantahing pilipino. Noon na ng
nagsimul ang paglalakip ng mga tugtuging kath ng mga taga-rito sag
ma palatuntunan ng lalong malalaking konsierto. It ay is sa maraming
tagumpy ng matalino at masipag na gurong Bonifacio Abdon: siyy isng
dalubhas sa pagtugtg at sa pagtutur ng biolin; utang sa kany ang ngayy
hinahangaan at itinatanghl na mga birtuso at gur nsa instrumentong it
gaya nina Ernesto F. Vallejo, Ramon Tapales, Veneranda Acayan-Carreon,
Dr. Francisco Abellana, Dr. Edmundo Reyes, at marami pang ib.
Sa larangan ng opera ay natatang ang gurong Abdon sa kanyng
pagkak (pagkumps) o pamamahal. Bukd dito ay kilal rin siy na is sa
mga namumukd na mangangath ng tugtugin: bungang-isip ng kaniyng
mapangarap na diw ang bantg na sarsuwelang Ank ng Dagat, na ang
titik ay akd namn ng dakilang makatang si Patricio Mariano.
An ang kinalaman ng kundimang it sa kundimang Jocelynang
Baliwag?Ating suriin ang magandng akd ng gurong Abdon at ating
matutuklasn ang isng makulay at mabangng bulaklk na binuhay
at pinagyaman ng kundimang Jocelynang Baliwag.Ang akdng it,
pagkatapos ng tatlng kulng o kumps na pambungad (Introduccin) ay
nahahat sa tatlng bahagi.
Ang una, ay nasa alanog o tonong do menor, kayt kung bag
sa langit ay malamlm at may tagly na mahiwagang kalungkutan. Ang
pangalaw ay nasa alanog do mayor, kayt ang aliw-iw (melodia) at tanig
193
(armonia) ay para bagng maaliwalas, maluwg, at maliwanag at ity

pinatutunayan ng mga sumusund na talat ng tul:
O Bayang maligawya ng aking paggiliw
pusong lakambini kalong salamisim
ang iyng pagluhay sangdalng pigilin
ang kundimang it, Muty inyng dinggn.
Ang ikatlng bahagi ay nagsimul sa alanog a menor at natapos sa
do mayor. Subalit may apat na kulng o kumps na kahugis ng bigkasawit
[recitative], sa alanog do menor na idinagdg at it ang pinakasambl
[coda] o bahaging pangwaks sa bong akd.
Kung pakikinggng mabuti ang ikatlng bahaging it, ay kaagad
matutuklasn na ity isng aliw-iw na kung bag sa larawan ay kuhangkuha
sa ikalawng bahagi ng kundimang Jocelynang Baliwag. Sapagkt gaya
ng nabanggt na sa dakong itas, ang isng kantahing bayan (folk-song) ay
maaaring gamitin at malayang ginagamit ng sino mang mangangath ng
tugtugin.
It ang ginaw nina Franz Liszt, Chopin, Dvorak, Grieg, Balakiref,
Rimsky-Korsakof, Cesar Cui, Mussorgsky, at hanggng ngayn ay ginagaw
pa rin ng mga Manuel de Falla, Bela Bartok, Percy Grainger at marami pang
ib.
Ang tugtuging may pamagt na Canto Filipino, ay kath ni Dr.
Francisco Santiago, kilalng dalubhas sa sining ng msik at kasalukuyang
tagapamahal ng Konserbatoryo ng Unibersidad ng Pilipinas.
Ang akdng it ay is sa mga apat o limng pambihirang tugtuging
pilipino na mlimbg sa Estados Unidos ng Amerika. Dalawng himig ang
bumubu sa tugtuging it, at ang dalawa ay kapw folk-song o kantahing
bayan. Ang una, ay kilal sa pamagt na Kundiman of 1800.
At ang pangalaw ay ang Jocelynagn Baliwag. Ang pagkakaib
ng lamang ng akdng it sa mga kantahing pinagsaligan ay sapagkt
ity sinulat hind para sa tinig o boses kung hind para sa biolin at piano,
kayt sa kasalukuyan ity kinagigiliwang tugtugn [favorite piece] sa mga
194
konsiyerto at sa radyo.
Maraming bagay ang maaaring masabi tungkl sa awiting
pinamagatng Kundiman of 1800 lalong-lal na ang malng paglalapat ng
isng tulng katatawann sa isng himig na mahl, magiting, at maindayog,
ngunit ang mga bagay na iyn ay nangangailangan ng isang bung panayam
kayt upang huwag kapusin sa panahn, kailangang sa ibng araw na pagukulan iyn ng isng matamng pagsusur.
VINO VIEJO EN ODRES NUEVOS
(Alak na Lan sa Bagong Sisidln)
Bukd sa mga nbanggt ay marami pang ibng tugtugin na kahit hind
ibinatay o isinalig sa Jocelynang Baliwag ay may tagly pa ring mga
katangiang nauukol sa nasabing kundiman. Subalit ang bagay na it ay
hind na sarili ng Jocelynang Baliwag kung hind ity laganap sa laht ng
mga kundiman at ib pang awiting pambayan sa Filipinas.

Dito ay tinutukoy ang din [acento] at ang aguy-oy [ritmo] na
nangingibabaw sa bawat pangalawng kulng o kumps ng bawat paks
[motibo] ng tugtugin. Ang tanging aguy-oy [characteristic rhythm] na it ay
binubu ng mga nuglng (nota) sumusund: isng corchea, isng puntillo,
isng doble corchea at isng blanca na napapalob sa isng kulng ng tatlsa-apat o compass de tres por cuatro. It ang tanging aguy-oy na siyng
nagbibigy ng makulay na kaibhn sa mga kundiman at sa ib pang awiting
Filipino.

Sa mga hind mabilang na akdng may tagly na ganitng katangian
ay ating suriin ngayn ang mga tugtuging Aln mang Lah, El Mensaje, at
El Canto de Maria Clara.

Hind lamang ang titik o tul kung hind pat ng himig o aliw-iw ng
Aln mang Lah ay kath rin ng ating magiting na bayaning si Jos Rizal.
Ang bagay na it ay naipaliwanag na ng inyng linkd sa isng panaym na
binasa sa Pearanda, Nueva Ecija, nong Disyembre ng 1937 at nalathal
namn sa Liwaywy at sa Talib nong Enero ng 1938.

An ang kinalamang ng Aln mang Lah sa Jocelynang Baliwag?
195

Sa dalawng tugtuging it ay daliang mtutuntn na bagamt
mayrong mga ilng pagbabago o pagklihs (variation) ay nangingibabaw
din ang tanging aguy-oy (characteristic rhythm) na nbanggt na kangina.

Ang pagbabagong ity karaniwang mangyayari sa mga gawain at
pamamaran sa larangan ng sining: ity nasasalig sa bats ng pagkakaib
[ley de variedad].

Ang tul at ang himig ng tugtuging El Mensaje ay akd ng
kagalang-galang na Norberto Romualdez, nagng mahistrado ng Korte
Suprema, kasalukuyang kinatawn at pangulo ng WIkang Pambans sa
ating Kapulungang Bayan. Bagamt ang tul ay nasa wikang Kastil at ang
tugtugin ay nahahawig sa tango o habanera, ay hind rin maipagkakat, hind
maitatakwl na sa tugtuging it ay nangingibabaw rin ang mga katangian ng
mga katutubong awitin sa Filipinas.

Ang awiting may pamagt na Canto Patriotico de Maria Clara ay
walng ib kund ang walng kamatayang tulng napapalob sa Noli me
Tangere ni Jos Rizal at nilapatan namn ng tugtugin ng gurong Juan de S.
Hernandez.

Ang akdng it ay nahahat sa tatlng bahagi. Ang una ay nasa alanog
do menor; ang pangalaw ay isng magandang halimbaw ng tinatawag na
pagbabago ng alanog (modulacin). Ity nagsisimul sa fa menor, tuly
sa sol mayor at natapos ul sa do menor, lamang ay sa pangalawng balk
ay nabago ang pangatlng nugl [nota] ng tonika: sa halp na mi bemol ay
nagng mi natural. Sa teknika ng msik it ang tinatawag na Tierce de
Picardie.

Ang pangatlng bahagi ay nasa alanog do mayor at dito na ng
makikitang maliwanag na maliwanag ang pangingiabaw ng tanging aguyoy na sadyng palask at totong laganap sa mga kundiman, sa mga danza
menor at ib pang kantahing bayan.

Non unang araw, ang mga hulng talat ng mga awit o corrido
ay malimit matapos sa ganitng mga pangungusap:
196
Akin nang bibigyang hangg

corridong ipinagbadya,
kung sa letray may sumala
kapupunan ay kayo na.
kund namn kayy ganito:
Kung sa halimbawat may malit may kulang
husto ninyong siensiay siyang karagdaran.
Ang mga isipang ity maaar ding maikapit sa panaym na it, sa pagkt
kung paglilimiin at pagtutuustuusin ang paglalahad ng mga bagay-bagay
na nasaklw ng panaym, ay mukhng hind pa taps, hind pa ganp na
ganp. Manapy ang gayng paglalahad ay is lamang saligan ng gma
ibng pagsusur o pag-aaral: isng pampagising (stimulus) ng diw sa mga
taong may higt na kakayahn sa mga pag-aaral na it.

Sa kabilng dako, maaar namng ipang-alw ng kalooban ang
kasabihn sa wikang inggls at kastil:
a word for the wise . . .
para muestra sirve un boton

Sapagkat kakaunt man ang mga halimbawang naiharp ngayn
bilang paliwanag sa mga suliraning maibadh sa panaym, ang mga it
ay sapt na upng makilala ang namumukd na kahalagahan ng bagong
tukls na kundimang Jocelynang Baliwag.

Ang mga halimbawang it ay nagpapatunay minsan pa sa matandng
salawikang Vino viejo en odres nuevos [Alak na lan sa bagong sisidln],
sapagkt kung tunay man na ang mga akd ng mga gurong Abdon,
Hernandez, Santiago, Abelardo, Buencamino, Estella, at ib pa, ay ank ng
bagong panahn, magagandng bulaklk ng kasalukuyan, ay hind namn
kailangang ipaglihim at tanggihn na ang nilalamn ng mga tugtugin iyn
ay bungang-isip ng matandng panahn.

Ang nasa kahapon ay nasa kasalukuyan, katulad din namn
ng ang nasa kinabukasan ay nasa ngayn, kay ngt Masidh ang nais
197
nating mapag-aralan ang buhay na pinagdaan ng Pilipinas. Ity kailangan

nating malaman upng maliwanag nating maihand ang kinabukasan,
sapagkt Ang hind lumingn sa pinanggalinngan ay hind makararatn sa
paroroonn.
ALN MANG LAH
Aln mang lahiy isinsanggalng
sa lupt ang kaniyng lupang tinubuan
tuloy pinaghhandugn
ng buhayat dug kung kailangan.

Ang kamtayan man kung saka-sakalit
igginhawa ng mga kalah
tatanggapng nngingit
kaaliwt tuwng d mumunt

Ngunit pagksawng palad yat
ng Katagalugang npapanganyay
bukd pa sa ibng umab
lalong nagbbigy-hapis ang ibng kapuw.

Sa bagay d kulang sa ppuhunanin,
laks, dunong, tapang, yaman ay gayn din
aywn kung bakit at inalipin
ng aln mang lahing msun natin.
198
MGA SILANGANIN NG PANITIKAN1

Francisco Sugui
ang aking matanggap ang liham ng Patnugot ng Surian ng Wikang

Pambansa, na nag-aanyayang makilahok ako sa pagbigkas dito ng
panayam, ay nagtaka at may ilang sandaling natigilan ang sarili dahil
sa pagkabigla. Sinasabi sa sulat na kaya hinihiling sa aking makisali sa
gayong mahusay at mapalad na panihala ng Surian, ay sapagkat isa ako,
anila, sa mga mapapalaring tagalinang ng wikang Tagalog. Ang totooy
may kaunting hilig lamang ako sa pagsulat sa ating wika, at napakaliit pa
ang aking nagagawa at halos wala pa akong pangalan sa bagay na ito,
kayt nag-atubili sa pagtanggap ng binanggit na anyaya. Ngunit matapos
isaalang-alang na maigi ang katayuan ng hinihilingan at ng humihiling, ay
nanibulos ding magpaunlak yaon upang makapag-abuloy naman ng kahit
isang maliit na sangkap sa pagbuo ng dakilang gusali ng wikang pambansa.
Kay ngat nagpapasalamat ako, unay sa Patnugot ng Surian, alang-alang
sa pag-alok sa aking magsalita hinggil sa mga silanganin ng panitikan, at
ikalaway sa maginoong tagapagpakilala na nag-ukol sa akin ng maiinam na
pangungusap at papuring sa wari koy alangan dini sa di-kasapatan.
Dahil nga sa hangad na makatulong nang kahit kaunti sa mahirap na
gawaing itinataguyod ng Surian ng Wikang Pambansa, at gayon din naman
sa ating panitikan, ay narito akong mahin man ang tuhod ay naglakas-loob
na tumay sa harap ninyo. Talos kong maselang at mabigat, hindi na ang
pagsayodna talaga namang di ko kyang gawin dal ng aking kakapusan
sa kailangang kaalamankundi ang isa man lamang karampatang
paglalahad ng aking paksa sa panayam na ito. Dapat sanay isang dalubhasa
sa panitikan ang magsabi sa inyo ngayon ng kanyang mga kuro-kuro ukol
sa nasambit nang paksa, at hindi akong ang wika ngay walang gaanong
sinasabi. Ngunit yayamang wala na tyong magagawa sapagkat napasub
na ako (at napasub na rin kay), ay umaasa akong ipagpapaumanhin ninyo
ang aking mga kakulangan.
Panayam na binasa ng may-akda sa Bulwagang Villamor, U.P., noong 19 Setyembre 1940.
199
Ngayoy magsisimula ako. Gaya ng nasabi ko na, ay Mga Silanganin

ng Panitikan (Orientaciones Literarias) ang aking paksa sa hpong ito,
isang paksang mangangailangan ng mahabng pagsasalita kung iuulat
ang kaniyang malawak na saklaw, bagay na sa akala koy hindi ukol sa
pagkakatang ito at sa aking pakay. Ang mga silanganin o landasin ng
panitikan ay nahahati sa dalawang pangkatang isay binubuo ng mga
akdang ang una-unang minimithing maitampok ay ang kaganapan lamang
ng sining ng panitikan, alalaong bagay skat nang maging tunay na marikit
at sa gayoy makapagdulot ng aliw at kasiyahang-loob; at ang isa naman ay
siyng kinabibilangan ng mga sinulat na ang pangunang nais ay malunasan
ang mga sakit ng lipunan kahit hindi totoong mapaayos sa sining ng
panitikan.
Ang layon ko sa panayam natin ngayon ay mag-ukol ng ilang kurokuro hinggil sa mga landasing ito ng panitikan; at dahil sa wala nga tyong
sapat na panahon ay pipiliin kong banggitin sa inyo ang ilang banyagang
akda sa panitikang pansandaigdig na nagtataglay ng dalawang uring
tinuran, samakatwid bagy hindi lamang marikit at nakaaaliw, kundi
nakapagtuturo pa; at gayon din ng isa o dalawang nabibilang sa pangalawa
lamang. Pagkatapos ay sak tyo maglalahad ng ukol naman sa sariling
panitikan, sa ganyan ding paraan.
Kukunin ko bilang unang panghalimbawa ang Divina Comedia ni
Dante, isang kathang kilal, hindi lamang ng mga nakapag-aral at palabasang
marurunong ng ibang wika, kundi pati ng mga walang nalalaman maliban
sa Tagalog, salamat sa mainam na pagkakasalin sa wikang ito sa tuluyan
ni Ginoong Conrado S. Acua na inilathala sa magasin ng Taliba. Sa aking
pagpil ng mga akday hindi ko na isasaalang-alang ang pagkakauna-una sa
panahon, alalaong bagy kung nabibilang sa Matanda, sa Panggitna, o sa
Bago, sapagkat ang ganitong mga bahagi ay bilang mga tanda lamang sa
pasigan at hindi nakatutulong nang malaki sa ating paglalakbay. Ang mga
akdang bantayog at ang mga tong sukdulan ang talino ay pansadaigdig at
panghbang-panahon.
Ang Divina Comedia ay may ganitong uri at siyng tanging akdang
sa kalawakan ng saklaw ng kaniyang paksay lumabas pang marikit maayos,
ganap; ang lahat ditoy sakdal inam. Walang kawangis sa alinmang nauna
at walang anumang nasulat mula noon na makakahambing. Sariling-
200
sarili ni Dante ang buod, ayos, at hugis ng mga pangungusap sa kathang

ito; at bagaman walang tong nakalikha ng kahit anong bagay nang hindi
pumupulot sa isip ng mga nauna sa kaniya, ang Divina Comedia ay sariling
bunga ng tanging talino ng isang tao.
Ang akday sinulat sa paraang parang isang pangarap na paglalakbay
sa Impiyerno, Purgatoryo, at Paraiso. Ang buong kathang-tula ay isang
dakilang gusaling niyari sa pamamagitan ng mga sagisag o talinghaga: ang
gubat na kinaliligawan ng makata ay naglalarawan ng gusot sa pamamayan
at pananampalataya na naghahari sa lipunan; ang kapalaluan ay ikinakapit
sa liping naghahari sa Pransiya; ang kainggitan ay dili ibat ang tinubuan
niyang lungsod ng Plorensiya; ang kasakiman ay iniuukol sa korte ng mga
papa; si Virgilio ay inihahalip sa katwiran at sa imperyo; si Beatriz, na hindi na
sagisag ng pag-ibig dito sa lupa, ay kumakatawan nang buong-kadakilaan sa
tulong mula sa kabilng -buhay, na, ayon sa paniwala ni Dante, ay kailangan
ng tao upang makarating sa kaniyang dakilang mithi, ang Diyos. Ngunit
sa ganitong magandang gusaling binubuo ng mga sagisag o talinghaga ay
namamaibabaw ang napakarikit at tangi-tanging ayos ng tula.
Sa pagmamasid sa mga kaluluwa ng nagsiyao ay ginamit ni Dante
ang buong kasaysayan at mga tauhan; sinasabi niya sa pamamagitan ng
kahanga-hangang tula ang bhay ng lahat ng uri ng mga makasalanan,
ng mga mababait at mabubuti o halos-banal, at ng mga tunay na banal
o pinagpal. Ang mga kasaysayang ito ay nagbibigay sa katha ng dipangkaraniwang halaga sa kalooban ng tao, lalong-lalo na sa Impiyerno,
sapagkat ang bhay ng mga makasalanan ay higit na maladula kaysa bhay
ng mga banal. Ang palagay ni Dante sa mga makasalanan ay napakahigpit,
kakila-kilabot kung minsan; katawan at diway kapuwa nagtitiis ng mga
pahirap sa kaniyang daigdig-sa-ilalim. Gayunman, ang namamatnugot sa
damdamin ay hindi paghihiganti kundi pagkahabag. Inilalarawan ni Dante
ang mga tinitiis ng mga makasalanan at ang kaluwalhatiang tinatamo ng
mga banal. Ang wakas ng pangarap na paglalakbay ay isang maluwalhating
pagmamalas sa kabathalaan.
Isa pang katangian ni Dante ay ang pangyayaring sinulat niya ang
kaniyang aklat sa wikain o diyalektong Toskano, sa halip ng Latin na siyang
kaugaliang ginagamit nang panahong iyon ng marurunong na tao. Ginawa
niya yaong wikang pampanitikan, hanggang sa maging siyng marikit na
201
salitang Italyano sa ngayon; bagamat kahit hindi lumitaw si Dante ay

maaaring magkaganito rin dahil sa kabihasnan ng Plorensiya at mga bayang
kalapit nit. Ganyan din ang masasabi natin tungkol kay Francisco Baltazar
at sa wikang Tagalog sa kasalukuyan.
Ang nais ni Dante ay malantad sa ating lahat ang larawang iyon
upang matanim sa isip at kalooban natin ang mga iniaaral niya, alisin tyo
sa pagkagumon sa kasamaan at akayin sa landas ng kabanalan. Hindi niya
nagawang mangyari ang ganito, kahit sa mga tao noong panahon niya
isang gawaing wala sa kapangyarihan ng isang makata, at kung mahahatulan
sa mga nakikitang pangyayari ay masasabing wala rin sa kapangyarihan ng
Panginoon na tinularan at kinunang halimbawa ni Dante. Ngunit nanunton
naman siy sa mahalagang landasing ito ng panitikan, at nakatupad siy sa
kanyang tungkulin.
Isa pang mababanggit nating manunulat na sumunod sa silanganin
ng panitikang ang unang tinutungoy makapagturo at hindi makaaliw
lamang, ay si Balzac. Sa mga nobelistang Pranses ay ito ang may lalong
mayaman at makapangyarihang panulat. Tinangka niyang ilarawan ang
lahat ng anyo ng bhay ng tao, at ang kabuuan ng kaniyang mga katha
ay pinamagatan niyang La Comedia Humana. Siyy namatay nang hindi
pa tapos ang binalangkas niyang sulatin. Ang dula ng bhay ng katauhan
ay hindi masasaklawan ng isang tao lamang, bayan, o panahon. Ngunit
walang sinumang nobelistang nauna o sumunod kay Balzac na may higit
na karapatan sa gayong pansadaigdig na pamagat. Gumawa siy ng
totoong maraming tauhan sa mga katha niya, mga tauhang naglalarawan
ng sari-saring ugali at hilig sa ibat ibang bayan at panahon. Karamihan
sa mga aklat niyay isinalin sa lahat ng wika sa Europa. Pinag-aralan ni
Balzac ang lahat ng uri ng tao, mga mamamayan sa Paris, mga taganayon,
at ang mga nakakakaya-kaya sa mga bayan sa lalawigan. Ang ganitong
sariling pagkakilla niya sa napakaraming uri ng lipunan ay nakapagtatak
kung isaalang-alang na ang malaking bahagi ng kaniyang bhay ay ginamit
niya sa kaniyang mesang sulatan at pumasok pa siy sa mga gusot ng
pangangalakal na nagbigay sa kaniya ng mga ligalig at kagipitang sapat na
makaubos ng lakas ng isang pangkaraniwang tao.
Ang kadakilaan ni Balzac ay nasa-lawak ng saklaw ng kaniyang
202
mga malasakit. Sa isang nobelay inilalarawan niya ang isang abang

dalagang bukid na kumikilos sa kaniyang maliit na daigdig. Sa mga ibang
aklat naman ay inilalahad ang mga nakasisilaw na karangyaan at mga
kapahamakan sa bhay ng mga babaeng nabibilang sa ibang uri ng lipunan.
Siy ang unang nagpasok sa kathang-buhay ng paksang hinggil sa kalakal
at salapi. At sa lahat halos ng kaniyang mga nobela ay inilalantad niya
ang kasamaan ng ibat ibang anyo ng kasakiman, malabis na pag-iimbot,
at masagwang pagmamakasarili. Si Balzac ay hindi maibigin sa bhay
sa anumang anyong malambing at maramdamin; ang palagay niya ritoy
makatarungan, kadalasay mahigpit, kalimitay magiliw, kapag nahihinggil
sa mga kabataang babae. Ang kaniyang loobin sa mga kabataang lalaki ay
ganap na matalangas. Dinadal niya ang galak, lungkot, hilahil, at iba pang
damdamin ng buhay hanggang sa malayng dako pa roon ng pagharap sa
dambana ng dalawang pusong nagtatalik sa kaligayahan; ang mga tauhan
niyay nagsisitanda, at kahanga-hanga ang paglalarawan niya ng kanilang
mga ugali, hilig, at himaling. Siyy tunay na nakahahanga. Maihahambing
siy sa isang malaking-malaking katedral sapagkat ang mga manunulat
na nagsisunod ay kumuha sa kaniya ng mga bato upang bumuo ng may
kaliliitang gusali.

Tutukuyin ko naman ngayon si Victor Hugo, ang lalong dakila
sa panitikang Pranses sa loob ng kalahating dantaon. Siyy makata,
mandudula, nobelista, manunuligsa ng masasamng pamalakad at mga
pasunod ng pamahalaan. Ipinatapon siy sa loob ng dalawampung taon, at
pagbalik niya sa kaniyang bayan ay dinakila siy nang gayon na lamang.

Sariwain natin sa alaala ang bantog na nobelang Los Miserables. Sa
mga salin nit sa wikang Ingles, ang pamagat ay pinapanatiling gaya ng sa
pinagkunang Pranses, sapagkat sang-ayon kay John Macy ay walang tunay
na katumbas kahit sa mayamang wikang yaon, sa dahilan, aniya, na ang
tinurang pamagat ay hindi nangangahulugan ng miserable, o ng poor, o ng
wretched, o ng unfortunate (ab, dukha, imbi, kulang-palad)lahat ng ito
ang ibig sabihin at mahigit pa nang kaunti. Marahil ay si Victor Hugo ang
nagbigay sa pamagat na yaon ng kanyang mayamang kahulugan sa Pranses.
Ang ibig niyang sabihin, ang ginagawa niya, ay ipakita ang lahat ng sahol na
anyo ng bhay. Kaipalay ganito rin ang akala ng nasirang Gerardo Chanco,
kay ngat ang kanyang salin sa Tagalog ay nginalanan niya ng angkop at
mainam na patalinghagang Sakit ng Sangkatauhan.
203

Sa nais ni Victor Hugo na malunasan nang kahit kaunti ang malabis
na kahirapang tinitiis ng isang dukha at ang malupit na parusang inilalapat
ng batas sa nagkakasala, ay nilikha niya ang tauhang si Juan Valjean, na may
katutubong bait at talino ngunit napakaab, walang inaasahan maliban sa
magpaupa ng lakas ng bisig at malimit pang hindi makakita ng magagawa.
Wala siyng pamilya, kapisan ng isang ale niyang blong mahirap na
mahirap din at may pit pang anak.

Sukdulan ang paghihikahos nila. Inalintana na niya ang sarili, ngunit
paano ang ale niya, lalong-lalo na ang mga bat! Napilitan siyng magnakaw
ng tinapay upang may maipagtawid-gutom ang mga kaawa-awang ulila. Si
Juan Valjean ay ipinagsakdal at hinatulan. Walang pasubali ang mga salita
sa kodigo. Sa gitna ng ating kabihasnan ay may mga sandaling kakila-kilabot,
at yaon pa namang ang batas ay naggagawad ng isang parusa. Malungkot
na sandaling ang lipunan ay lumalay at ginaganap ang di malulunasang
pagtatakwil sa isang nilikhang may-isip! Si Juan Valjean ay hinatulang
mabilanggo nang limang taon. At ang parusang itoy naragdagan nang
naragdagan hanggang sa umabot ng labinsiyam dahil sa mulit muling
pagtatangka niyang tumakas.

Upang mapatunayan ang nagagawang kabutihan sa tong may
katutubong kabaitan ng aral na kung pukulin ka ng bato ay gantihin mo
ng tinapay, o ng kapag tinampal ka sa isang pisngi ay iharap mo pa ang
kabila at ang kasamaan ay hindi nagagamot ng kasamaan din ay lumikha
rin si Victor Hugo ng isa pang tauhan, ang mabait at banal na Obispong si
Monsenyor M. Myriel.

Sa paniniwalang inapi siyng totoo at pinagmalupitan nang labis,
si Juan Valjean ay naghinanakit, tumigas ang kalooban, napoot sa lipunan.
Pagkalabas niya sa bilangguan, sa kaniyang paglalakad ay inabot siy ng gabi
sa daan; kahit pagod na pagod at gutm na gutm siy ay walang sinumang
magpatuloy sa kaniya pagkaalam na siyy gling sa bilangguan, gayong
mayroon naman siyang ibabayad. Ngunit sa tahanan ni Monsenyor M.
Myriel ay magiliw na tinanggap siy nit, kinaslo sa pagkain, at pinatulog pa
sa kama. Sa ganitong pakitang-loob ang iginanti niyay pagnakawan pa ang
nagpal sa kaniya, ngunit iniligtas din siy nit. Ang dakilang asal na iyang
ipinakita sa kaniya ng Obispo ay siyng naging sanhi ng pagbabagong bhay,
204
ng panunumbalik niya sa landas ng kabutihan, hanggang sa siyy maging

isang tanyag, kapita-pitagan, at mapagkawanggawang mamamayan.
Ang Los Miserables ay nakapukaw na totoo sa kalooban ng lipunan.
Ito ang tanging aklat na bukod sa isinalin sa ibat ibang wika ay dinadalt
binabanggit sa pangangaral ng mga alagad ng pananampalataya at ginagawa
pang pandagdag na babasahin sa pag-aaral ng batas.

Ngayon ay ilang salita naman ukol kay Emilio Zola. Sa mga
nobelistang nagsisipanalig na kailangang ilarawan ang bhay nang buhy
na buhy, hubad na hubad, ay siy ang lalong may mayamang panitik. Isaisang tinitipon niya ang mga sangkap ng kaniyang mga akda at natatamo ang
ninanais niya sa pamamagitan ng dami at bigat ng mga iyon; punong-pun
ng bhay ang mga aklat niya, kayt ang mambabasy parang inaabot tuloy
ng pagkasuya sa bhay. Ang ayos ng panunulat ni Zolay walang balani at
hindi maganda, at pinakapintasan ng mga mamumunang kababayan niya.
Sa napakaraming nobelang sinulat ni Zola ay wala isa mang akdang-guro,
hiyas o tampok palibhasay nsa diwa, sa buod, ang kaniyang katangian.
Ipinararating kay Zola ng mga pumipintas sa kaniya na totoong pinalilitaw
niya ang kasamaan, ang kaimbihan, ang kalait-lait, ang asal-hayop. Ngunit
hindi masam ang pagkakilla niya sa bhay; katulad lamang iyon ng
pag-uulat ng manggagamot ng mabibigat na sanhi ng karamdaman o
ng gumagawa hinggil sa ikagagalng ng lipunan na naglalahad sa atin
ng mga kamalian nit sa nais na mapabuti ang katauhan. Hindi mapagaalilanganan ang pagkamatapat ng layon ni Zola, at ang kamahalang-ugali
niyay sinaksihan ng mahigpit niyang pakikilaban sa balitang usapin ni
Dreylus na ikinapaging isang bayaning pambansa niya.

Isunod nating sambitin ang isa pang manunlat na totoong
nagmamalasakit sa ikabubuti ng kaniyang kapuwa, si Leon Tolstoy.
Maituturing siyng isang banal, karapat-dapat na alagad niyong Taong-Diyos
na tinularan niya. Nang mamatay si Tolstoy noong 1910 ay siy ang lalong
dakilang tampok ng panitikan sa buong daigdig. Hindi siy magtatamo
ng totoong laganap na pagpaparangal kung sa pagkanobelista lamang
niya, at hindi siy magiging napakatayog sa kaniyang pagkatagapagbago
at pagkatagapagtanggol ng kalayaan kung di sa kaniyang pagkanobelista.
Marahil at si Tolstoy ang tanging nagtangkang isa-isantabi ang liks na
kakayahan niya sa sining ng pagsulat dahil sa palagay na itoy laban o
205
walang kapararakan sa kaniyang lalong mahalagang layon. Sa kabutihangpalad ay hindi nangyari ang ganito. Nagkaroon siy ng mga karanasan sa
digma kayt nasulat niya ang Sebastopol at iba pang kathang hinggil sa
labanan ang paksa na ikinapabantog agad niya. Nakita nga niya kung ano
ang digma, kakila-kilabot at walang saysay. Siy noon ay hindi pa isang
alagad at tagapagpalaganap ng kapayapaan. Kahit nang kilalng-kilal na
siy ay higit pa rin ang malasakit niya sa mga tao at bagay-bagay kaysa
panitikanat iyan ang pinanggalingan ng kaniyang lakas. Iniukol niya ang
kaniyang panahon sa pagpapamulat sa mga bat sa nayon at pagpapabuti
ng kalagayan ng mga ab at magsasaka.

Ipahintulot ninyong bumanggit ako ng isang nangyari. Isang
sundalong kabataan at may kaunting napag-aralan na kabilang sa mga
utusan (ordenanza o asistente) ng isang kapitan sa hukbo, ay nakagawa ng
isang maliit na kamalian sa pagsulat ng isang report, at dahil ditoy iniutos
ng tinurang kapitan na alisin siy sa tungkulin at hampasin pa. Ang ganitoy
hindi na natiis ng kaawa-awang kawal. Sinundan niya ang pinun sa paglabas
sa silid ng mga utusan, at sinuntok sa mukha. Noon din ay ipinahli siy, at
ang balita hinggil sa nangyari ay mabilis na kumalat sa mga nayong kalapit.
Dalawang opisyal ng rehimyento ang nagsaysay kay Tolstoy ng kapaslangang
iyon at nakiusap sa kaniyang ipagtanggol ang sundalo. Sumang-ayon siya
kapagkaraka, at sapagkat hindi nagsisalungat ang mga maykapangyarihang
militar, ay humanda siy agad sa pagharap sa hukumang-digma. Pagkaraan
ng ilang araw ay nagkatipon ang nagsisibuo nit. Sa paalaala ng pangulo
tungkol sa kahigpitan ng mga batas-militar, ay sumagot si Tolstoy na siyy
pumaroon upang ipagtanggol, hindi ang isang salarin kundi ang isang
tong laban sa sariling kaloobay pinilit ng mga pangyayaring gumawa
ng pagkakasala. Ang hinihinging isaalang-alang ay ang pagdidilim ng isip
ng bilanggo; ngunit itoy hindi pinahalagahan. Ang kawal ay hinatulang
barilin, at walang nasapit ang ubos-kyang pagtatanggol ni Tolstoy. Ang
poot, ang pagkahabag na nalarawan sa mukha ng karamihang nalilimping
napukaw ng kaniyang pagmamatwid, ang piping pagsang-ayon ng sundalo
(sa pananalig na makalilibong mabuti ang kamatayan kaysa magtiis ng
kakila-kilabot na mga parusa sa tapunan), ang wakas ng kasawiampalad
na yaonlahat ng ito at ang maraming tagpo ng digma at pagdanak ng
dugo na nasaksihan na niya, ay natanim sa kaniyang loob at naging sanhi
ng lalo pang mahigpit na pagtuligsa niya sa mga kalaban ng kapayapaan at
pagkakapatiran ng mga tao.
206

Sa gitna ng maraming gawain ay sinulat ang kaniyang dalawang
dakilang nobela, La Guerra y la Paz at Ana Karenina. Hindi ko na tatangkaing
ilahad sa inyo ang buod ng mga akdang-gurong ito upang di kay mainip.
Skat ang sabihing sa kanilay napatunayan ang liks at walang kaparis na
kakayahan ni Tolstoy sa paglikha ng tauhan at paglalarawan ng anumang
uri ng tagpo. Mayaman at malawak ang pagsasalaysay niya sapagkat
tumutukoy sa totoong maramit mahahalagang suliranin ng bhay. Hindi
man kusain ay sinusunod niya ang isang paraang tinatawag niyang isang
simulain: kailanmay huwag pilitin ang pagwawakas ng isang kathangbuhay; bayaang itoy tila lumalakad nang mag-isa sa kaniyang sariling
landas at kusang natatapos.

Sa ganang kay Tolstoy, sa panitikan ang sining ay pangalawa lamang.
Ang ganitong pagtatakwil ay isang kasalanang walang kapatawaran, sangayon kay Tourgenev, na nagsabing si Tolstoy ay walang kapantay sa panitikan
sa Europa nang panahong iyon. Ngunit sa palagay naman ni Tolstoy, isa
sa mga pagkakasalang hindi pinatatawad ay ang pagsunod sa paraan ng
pagsulat na walang sinisikap maliban sa lumabas na mainam ang akda.
Minsan, nang pitumpung tan na ang glang niya, ay pinagbalikan niya ang
nobela at kaniyang sinulat ang Resurreccion, hindi sa nais na makagawa ng
isang marikit na akda, kundi upang makatipon ng salapi para sa isang pinaguusig na sekta ng mga Kristiyano. Itinatakwil ni Tolstoy ang salapi, ngunit
hinahanap niya ito para sa iba. Ang binanggit na aklat ay punong-puno ng
mga aral at lumabas pang napakaganda, kahit hindi ganito ang layon niya.
Dahil sa kaniyang isipan at mapayapang panghihimagsik ay naging kalaban
siy ng Pananampalataya at ng Pamahalaan. Kung naging isang mahirap
at abng tao lamang si Tolstoy ay walang pagsalang ibinilanggo siy at
itinapon sa Siberya. Ngunit siy ang hari ng panitikan, makapangyarihan
kaysa lahat ng hari. Kung pinangahasan ng Pamahalaang gawin sa kaniya
ang gayon ay matitiyak na tututol nang mahigpit ang buong Europa. Kayt
ang pinag-usig na lamang ng mga maykapangyarihan ay ang mabababng
tong kapanalig niya, bagay na totoong ikinalungkot ni Tolstoy. Mabuti na
ngang namatay siy bago dumating ang taong 1914 at hindi niya naaksihan
ang kahambal-hambal at kakila-kilabot na mga pangyayaring parang isang
masakit na aglahi sa kaniyang mga mithiin.

Si Cervantes naman ang babanggitin ko ngayon. Bago natin
isaalang-alang ang mga layon niya sa pagsulat, ay ipahintulot ngayong
207
magpahayag muna ako ng ilang salita tungkol sa kaniyang buhay. Ang mga
tong tampok, hindi lamang sa panitikan kundi sa ibat iba mang sangay
ng karunungan, ay pinag-aagawang angkinin ng mga lipi, bayan, at bansa,
kailanmat may kaunting matwid na mapagbabatayan ang mga ito. Ngunit
sa kabilng dakoy tila sadyang inaapi ng kapalaran ang mga yaon, sapagkat
samantala ngang ikinararangal silng paglunggatian ay nagdaranas naman
ang marami sa kanila ng malaking kahirapan sa bhay. Ganyan ang nangyari
kay Cervantes. Dahil sa kabantugan niya ay pinunyagi ng mga nagsisulat
ng kaniyang bhay na maibilang siy sa isang dakilat maharlikang angkan,
ngunit walang nangyari. Ang kaniyang akdang-guro ay sa bilangguan niya
sinulat. Hikahos na hikahos siy nang bagong kalalathala ang Don Quijote.
Ang mga tanging sugong Pranses na pinapagsadya sa Madrid noong Pebrero
ng 1615, na pinanguluhan ni de Sillery, ay nangamangha nang malaman
nilng si Cervantes ay matanda, isang sundalo lamang, at mahirap.

Alin-alin ang mga landasing tinunton ni Cervantes sa pagsulat?
Tingnan natin sa Don Quijote yayamang ito ang kaniyang akdang-guro,
ang lalong dakilang nobelang katatawanan sa panitikan sa buong daigdig.
Sinasabi ni Cervantes na ang tanging layon niya sa pagsulat ng aklat na ito
ay itanghal sa madla ang masasagwa, katawa-tawa, at walang kapararakang
mga katha hinggil sa mga kabalyerong pagal-gal (caballeria andante).
Nagtagumpay kay ang kaniyang mithi? May nagsasabing kusang
nangamatay ang mga akdang yaon; ang totooy malaki ang nagawa ng Don
Quijote laban sa sakt na ito ng lipunan. At kung iyon nga lamang ang layon
niya, ay nakagawa siy ng higit, makapupong malaki, gaya ng makikita natin
sa dakong hul.

Ang Espanyay bayan ng mga pangarap at salamisim, na maiinit
ang dugo at mapupusok ang loob, ng may maiitim na mat, ng magagara
at mapalamuting pananamit, at ng maibigin sa mapanganib na mga
pakikipagsapalaran o pagsuong sa malalaking panganib. Ang mga
katangiang ito ay iniuukol sa kaniya, hindi ng mga nagsisipagliwaliw lamang
doon, kundi ng mga manunulat sa Kastila, pati ng ilan sa magagalng na
nobelista sa kasalukuyang panahon. Ngunit bukod sa mga tinurang
katangian, ang Kastilay liks na may kahili-hiling masayng kalooban.
Kayt nagawa ni Cervantes na ang tumutunghay sa Don Quijote ay matulad
sa isang nasisiraan ng bait; napapahalakhak kahit nag-iisang bumabsa.
208

Sinong hindi matutuwa sa kaniyang katawa-tawang kabalyerong
si Don Quijote? Itoy nasiraan ng bait dahil sa pagbabas ng totoong
maraming kuwento tungkol sa mga kabalyerong pagal-gal, at lumakad
nang lumakad na gaya ng ginagawa ng mga bayani sa mga kathang nabsa
niya. Sa kaniyang paghanap ng kapalaran, kabantugan, at karangalan, ay
nakipagsukatan siy ng lakas sa mga molino de viento na akala niyay mga
higante, at sa mga kawan ng tupa na ipinagkamali niya sa mga hukbo; nilusob
niya ang tahimik na mga bahay-kainan at pahingahan o tulugan (posadas)
dahil sa palagay na mga kastilyo ang mga yaon. At kapag sinisisi ni Sancho
Panza pagkatapos na masalanta ay iginigiit ding ang mga tinurang bagay
ay talagang mga higante, hukbo, at kastilyo, ngunit inengkanto lamang
ng kaniyang mahiwagang kalaban upang huwag siyng magtagumpay at
mapabantog. Katawa-tawang paghahamok ng mga pangarap at ng mga
tunay na nangyayari sa buhay! Mapupunang malaki ang pagkahabag ni
Cervantes sa nilikha niyang tauhang mapangarapin; at ganito rin ang
nangyari sa bumabsa. Si Don Quijote ay isang matandang baliw, ngunit
isang matandang baliw na nakaaakit. Siyy isang mabuting tong naligaw
sa landas. Ang tinutuligsa ni Cervantes ay ang punt dahilan ng mga
kabaliwan ni Don Quijote.

At sinong hindi matatawa sa pulpol at maang na eskudero niyang
si Sancho Panza na nanonood lamang kung nakikipaglamas ang kaniyang
panginoon sa mga guniguning kalaban, at pagkatapos malamog ang
katawan ni Don Quijote ay sak lamang lalapit at sisisihin ito? Sinong hindi
matutuwa sa ganitong isinasagot ng eskudero kung itinutuwid ng kabalyero
ang mga kamalian niyon sa pagsasalita: Minsan o makalawa na, kung hindi
ako namamali, na ipinakiusap ko sa inyong kamahalan na huwag baguhin
ang aking mga pangungusap, kalian pa mat mauunawaan na ninyo ako, at
kung hindi naman ay sabihin ninyo sa akin ang ganito: Sancho o diyablo,
hindi kita mawatasan? At kapag sinabi ni Don Quijote na maunawaan din
sa wakas si Sancho, ay gayari naman ang ipinapakli nit: Pupusta akong sa
mulat mula pay nawawatasan na ninyo ako, dangat talagang ibig lamang
ninyong marinig buhat sa aking bibig ang lalo pang maraming kabalbalan.

At lalo na itong halaw sa isang pag-uusap ni Sancho Panza at
ng asawa niyang si Teresa Cascajo. Anang babae: Kung palarin kang
maging gobernador, ay huwag mong lilimutin ako at ang iyong mga anak.
Isaalang-alang mong si Sanchico ay mayroon nang labinlimang tang
ganap at dapat nang mag-aral. Gayon din naman, si Marisancha ay hindi

209
mamamatay kung papag-asawahin natin siy. Manalig ka, tugon ni Sancho,

na kapag niloob ng Diyos na maging gobernador ako, ay aking ipakakasal
si Marisancha nang napakataas na hindi siy maaabot kundi tawagin ng
senyorita. Iyan ang ayoko, Sancho, ang tugon ni Teresa, papag-asawahin
mo siy sa kaniyang kauri, na siyng lalong tumpak, sapagkat kung mula
sa mga bakyay pinagamit mo siy ng maiinam na butitos, at buhat sa
mga syang siyesgo, babarahin at magaspang na kyo, ay pinapagsuot
ng mga de cola, raso, at sutla, at mula sa isang abng si Marica ay gawin
siyng isang donya at senyorita, ay walang kalalagyan ang bat, at sa tuwituwinay makagagawa siya ng totoong maraming pagkakamali, bagay
na magpapakilla ng kababaan niya. Magtigil ka, hangal, ani Sancho,
sapagkat pagkaraan ng dalawa o tatlong taon ay mamimihasa na siy sa
donya at senyorita at matututong umanyo nang ayos; at kung hindi man,
ano? Maging donya siy, at mangyari na ang mangyayari. Sukatin mo,
Sancho, ang iyong kalagayan, ang sagot ni Teresa, huwag kang maghangad
na tumaas . . . tunay ngang mainam na ipakasal ang ating si Maria sa isang
konde o kabalyero, na kapag naisipan nit ay hahamakin siy: mag-uwi ka
ng salapi, Sancho, at ipaubaya mo sa akin ang hinggil sa pag-aasawa niya,
yayamang nariyan si Lope Tocho, na anak ni Juan Tocho, binatang batibot
at malusog, at killa natin, at alam kong may pag-ibig sa ating anak; at
sa binatang ito, na kauri natin, ay mapapabuti siy, at hindi malalay sa
ating pling at magsasma tyong lahat, pati mga apo at manugang natin,
at mananatili ang kapayapaan at biyaya ng Diyos sa atin; at huwag siyng
ipakasal diyan sa mga nsa korte at malalaking palasyo, sapagkat dooy
hindi siy mauunawaan, at hindi rin siy makakaunawa.

Sinabi namin sa dakong una na hindi lamang pagtatanghal sa madla
ng masasagwa, katawa-tawa, at walang saysay na mga katha ukol sa mga
kabalyerong pagal-gal ang nagawa ni Cervantes sa pagsulat ng Don
Quijote, sapagkat ang nobelang itoy naglalarawan ng sari-saring anyo ng
bhay na nakaaaliw sa mga tong hindi nakakikilla o walang malasakit
at kinaalaman sa mga kathang inaaglahi niya. Sa mga paglalakbay ni Don
Quijote at ng kaniyang matapat na eskudero ay nakakatagpo sil ng lahat ng
uri at kalagayan ng mga tao, at sa pamamagitan ng mga itoy inilalarawan ni
Cervantes ang bhay sa Espanya, ngunit ang mga taong iyon ay hindi mga
Kastila lamang kundi mga Pranses, Aleman, Italyano, Ruso, Insik, Amerikano
rin naman . . . Sily tyo rin.
210
Ang Don Quijote ay isinalin sa lahat ng wika sa Europa at ibat iba

pang bansa. Sa Tagalog ay nariyan ang una at mainam na salin nina ginoong
Dionisio San Agustin, Cirio H. Panganiban, Teodoro E. Gener, at Buenaventura
G. Medina, na nagtamo ng unang gantimpala sa Pambansang Timpalak sa
pagsasalin sa wika natin ng aklat na itong isa sa pinakamaningning na hiyas
ng panitikan sa lahat ng panahon.

Ngayoy papasok na tyo sa pangwakas na bahagi ng ating panayam.
Hindi na ako tutukoy ng ukol sa panahong wala pa rito ang mga Kastila.
Para sa kapakanan ng aking paksa ay skat na ang ipakilla ko ang ilang
tampok na akdang nasulat mula nang sakupin tyo ng Espanya hanggang
sa paghihimagsik. Sa loob ng panahong ito, ang uri ng mga aklat at iba
pang babasahing nangingibabaw sa bilang ay ang mga dasalan at novena
o pagsisiyam; ang kasaysayan ng mga santo o banal, mga sermon, platicas,
santos ejercicios; ang mga awit, corrido at comedia.
Hinggil sa mga una o ang nauukol sa pananampalataya at kabanalan,
ay babanggitin ko ang Pasion, na siyng may mataas na uri sa kanilang
lahat sapagkat nagtataglay ng magagandang aral na pinakikinabangan ng
lipunan. Ang unang bahagi ng mahalagang aklat na ito ay nag-uulat ng
Banal na Kasaysayan at ang ikalaway nagsasaad naman ng bhay at mga
skit na dinanas ng Anak ng Diyos. Syang at ang mahalagang aklat na itoy
malimit na ginagawang parang libangan kundi man laruan lamang ngayon;
sa pagbsay pinapasukan ng sari-saring hindi bagay na himig ng pag-awit,
gaya ng fox-trot, one-step, valse, opera, at iba pa, sa halip na basahin nang
taimtim at nuynuyin ang mga itinuturong matatagpuan sa katapusan ng
bawat kabanata ng bhay ng Mananakop, gaya nitng hinggil sa paglilimos
at pagpapalimos.

Ngunit kung kaya mahirap

na pobre siyang natatawag

ay tamad lamang maghanap,
vicioso kayat bulagsak,

limusan ay di dapat.
At itong tukoy na inaasal ng isang anak kapag nalilingid sa mata ng kaniyang
mga magulang:
211

At ikaw na palamara

na napawaglit sa mata

ng iyong ama at ina

ay doon ka nakikita

sa gitna ng madlang sala.
At ito namang ukol sa kasiyahang-loob na tinatamo ng magulang sa
nakikitang kabaitan ng anak:

Ang anak na minamahal

ay masarap makitahan

ng suyong nakakayanan

at siyang kaligayahan

ng malulugding magulang.
At ito pang bagay naman sa pagpapasunuran ng mag-asawa:

Mag-asaway magsintahan

magsing-isang kalooban,

ilagan ang aglahian

na mga pagbibintanganan

na daan ng pag-aaway.
At ito pa ring may kinalaman sa pagbabayad ng utang:

Ang utang ay pagbayaran

hanggang may ikabibigay;

kung wala pa namang tunay

ay di muna kasalanan

sukat ang nasain lamang.
At itong isa pang may kaugnayan naman sa kainggitan:

Ah! Kataka-takang lubha

ang pangingimbulong gawa,

walang tubong mahihita,

bagkus pang nagdaralita

ang buong puso at diwa.
212
At saka ito pang tungkol sa taksil na pagpuri:

May pagpuring panunuya

na ang budhi ay masama,

pawang kasalanang gawa

ng may loob na kuhila.
Na pawang sipi sa Pasion ni Pari Aniceto de la Merced.
_______

Sa panununton sa ganito ring silanganin ng panitikan, ay isinalin sa
Tagalog ng isang pari ang La Imitacion de Cristo (Ang Pagtulad kay Kristo),
na sinulat sa Latin ni Venerable Tomas Kempis. Hindi ko na iisa-isahing
sabihin ang kahalagahan ng aklat na ito. Sukat ang ulitin ko rito ang mga
kuro-kuro ng nangakabsa at nagsipag-ukol ng pansin sa tinurang akda.
May nangagpupuring anilay ito ang gintong aklat; may nangagsasabing
ito ang librong maipalalagay na ikalimang Evangelio; may nagwiwikang
sinumang binyagang lalaki o babae o makasalanan, kung bumsa sa aklat
na ito ng ilang talata, kahit hindi pumil ng kabanatang babasahin, kundi
buksan saan mang pun, maging sa dakong gitna, maging sa dakong dulo,
at ang unang talata na tamaan ng maty siyng bashin, tantong kagilagilalas! Ang aral na mababsay sadyang nauukol mandin sa bumabsa
na tila pinil, at parang hamog na nararamdaman sa puso ang matamis
na lamig. At sa ganang nagsalin naman, ay wala siyng nabsang aklat
na kahambing nit, na lubhang nababagay sa tong nagnanais ng tunay
na kabanalan. Sa paksa lamang ng mga kabanata ay mahuhulo na ang
kahalagahan ng aklat. Sinipi ko ang ilang sumusunod:

Kapakumbabaan. Aral ng katunayan. Paglay sa magdarayang
pananalig at kapalaluan. Pag-ilag sa pakikilaguyo. Pagtupad sa utos at
pagpapasakop. Pag-ilag sa panganib ng katabilan. Pag-ilag sa walang
wastong paghihinala. Pagkakawanggawa. Pagtitiis ng mga kakulangan ng
kapuwa-tao. Paglaban sa mga tukso. Pagpapakabanal. Pagpapakagalng
ng bhay.

Tungkol naman sa mga awit, corrido, at comedia, na halos lahat ay
213
pawang pampalipas lamang ng panahon ang nilalaman, ay alam na nating

ang mga itoy huwad sa mga kathang hinggil sa mga kabalyerong pagalagala na inaglahi ni Cervantes sa kaniyang Don Quijote. Nangingibabaw sa
kanila ang mga kababalaghan, gaya ng sa Ibong Adarna, Buhay ni Maria
na naging alimango, at iba pa; mga tagpong hindi maaaring mangyari,
tulad, sa halimbawa, ng ngayon-ngayon lamang ay nangasa-Ungriya ang
mga tauhan at walang abog-abog ay nangapalipat na sa Persiya; at mga
pangungusap na walang kapararakan o labis ng kasagwaan, gaya nitng
bahagi ng sagot ng isang hari sa isang sugo o embahador:

Kayoy umakyat man hanggang panganorin

at kayoy pakupkop sa ulap at hangin,

papanhikin ko rin kayot uusigin,

lintik na kamay ko kayoy pupuksain.

Ngunit sa gitna ng gayong mga walang saysay na katha ay may
sumikat ding isang maningning na tala ang hari, marikit na hiyas, tampok
nilng lahat, ang lalong dakila sa mga nasulat sa Tagalog, at ipinagkakapuri
hindi lamang ng lalawigang Bulakan kundi ng buong Filipinas man,
ang Florante at Laura ni Balagtas. Bagaman alam kong kilalng-kilal na
ninyo ito, at kahit nag-aalaalang maabala kay nang labis, ay isasalaysay
ko rin ang lalong namumukod na mga katangian ng tinurang kathang-tula.
Manghahawak ako sa paniwalang ang tunay na mabuti at mainam ay hindi
pinagsasawaan.

Ang akdang itoy may malawak na saklaw: tumutukoy hindi lamang
sa mga sakt ng lipunan at pananampalataya kundi pati sa dakilang-asal, at
naglalaman ng napakatalino at makataong mga isipan at makabayang mga
aral.

Sariwain natin sa alaala ang inilagay sa bibig ni Florante tungkol sa
panlulupig, pagmamalabis, at masamng pasunod ng pamahalaan:

Sa loob at labas ng bayan kong sawi

kaliluhay siyang nangyayaring hari,

kagalingat bait ay nalulugami,

ininis sa hukay ng dusat pighati.
214

Ang magandang asal ay ipinupukol

sa laot ng dagat ng kutyat linggatong

balang magagaling ay ibinabaon

at inililibing na walang kabaong.

Nguni ay ang lilot masasamang loob

sa trono ng puri ay iniluluklok,

at sa balang sukab na may asal-hayop
mabangong incienso ang isinusuob.

Kaliluhat sama ang uloy nagtayo

at ang kabaitay kimit nakayuko,

santong katuwiray lugami at hapo

ang luha na lamang ang pinatutulo.

At ang balang bibig na binubukalan

ng sabing magaling at katotohanan,

agad binibiyak at sinisikangan

ng kalis ng lalong dustang kamatayan.
At ang sa kalait-lait na pag-iimbot:

Oh taksil na pita sa yamat mataas!

oh hangad sa puring hanging lumilipas!

ikaw ang dahilan ng kasamang lahat

niyaring nasapit na kahabag-habag.
At ang sa pag-ibig sa tinubuang lupa. Albanya ang tinutukoy sa sumusunod:

Pagkabata ko nay walang inadhika

kundi paglilingkod sa iyot kalinga,

di makailan kang babal-ing masira

ang mga kamay koy siyang tumimawa.
215
At ang sa matibay na pananalig sa Diyos kahit nagdaranas ng malupit na

sakit:

Datapuwat sino ang tatarok kaya

sa mahal mong lihim, Diyos na dakila?

walang mangyayari sa balat ng lupang

di may kagalingang iyong ninanasa.
At ang sa kabaitan ng isang anak:

Inabutan niyay ang ganitong hibik

ay mapagkandiling amang iniibig!

bakit ang buhay moy naunang napatid,

akoy inulila sa gitna ng sakit?

Ay amang-ama ko! Kung magunam-gunam

madla mong pag-irog at pagpapalayaw,

ipinapalaso ng kapighatian

luha niring puso sa matay nunukal.

Sa pamamagitan ni Aladin ay ganito naman ang iniaaral hinggil sa
dakila at magandang asal na pagsaklolo sa nsa panganib at pagglang sa
pananampalataya ng iba:

Ipinahahayag ng pananamit mo

taga-Albania ka at akoy Persiano,

ikaw ay kaaway ng bayat secta ko,

sa lagay mo ngayoy magkatoto tayo.

Moro akot lubos na taong may dibdib,

ay nasasaklaw rin ng utos ng langit,

dini sa puso koy kusang natititik
natural na leing sa abay mahapis.

Anong gagawin koy aking napakinggan

ang iyong pagtaghoy na kalumbay-lumbay,
216
gapos na nakitat pinamumutihan

ng dalawang ganid, ng bangis na tangan.
At ang sa kahinhinan ng ugali:

Humihinging tulong at nasa-pangamba

ang Krotonang reinoy kubkob ng kabaka,

ang puno sa hukboy balita ng sigla,

Heneral Osmalik ng bayaning Persa.

Ayon sa balitay pangalawa ito

ng prinsipe niyang bantog sa sangmundo,

Alading kilabot ng mga guerrero,
Iyong kababayang hinahangaan ko.

Ditoy napangiti ang morong kausap

sa nagsasalitay tumugong banayad,

aniyay bihirang balitay magtapat,

magkatotoo may marami ang dagdag.

At saka madalas ilala ng tapang

ay ang guniguning takot ng kalaban,

ang isang guerrerong palaring magdiwang

mababalita na at pangingilagan.

Kung sa katapangay bantog si Aladin,

may buhay rin namang sukat na makitil,

iyong matatantong kasimpantay mo rin

sa kasamang palad at dalang hilahil.
Sina Laura at Flerida ay salamin ng pagkamatimtiman at pagkamatapat sa
pag-ibig. Si Haring Linceo ay larawan ng mabait at marunong magpasunod
na magulang gaya ng makikita sa sumusunod na mga katugmaang inilagay
sa bibig ni Florante rin:

Pag-ibig anakiy aking makilala

di dapat palakhin ang bata sa saya,

at sa katuwaay kapag namihasa
217
kung lumakiy walang hihinting ginhawa.

Sapagkat ang mundoy bayan ng hinagpis

mamamayay sukat tibayan ang dibdib

lumagi sa tuway walang pagtitiis,

anong ilalaban sa dahas ng sakit?

Ang taong magawi sa ligayat aliw,

mahina ang pusot lubhang maramdamin,

inaakala pa lamang ang hilahil

na daratniy di na matutuhang bathin.

Gaya ng halamang lumaki sa tubig,

dahoy nalalanta munting di-madilig,

ikinalolooy ang sandaling init,

gayon din ang pusoy sa tuway maniig.

Munting kahirapay mamalakhing dala,

dibdib palibhasay di gawing magbata,

ang bago sa mundoy balang kisap-mata

ang taoy mayroong sukat ipagdusa.

Ang laki sa layaw karaniway hubad


masaklap na bunga ng maling paglingap,

habag ng magulang sa irog na anak.

Sa taguring bunsot likong pagmamahal

ang isinasama ng batay nunukal,

Ang ibay marahil sa kapabayaan

ng dapat magturong tamad na magulang.
Si Menandro ay larawan ng isang tapat na kaibigan. At si Konde Adolfo
naman ay ng pagbabalatkayo, inggit, kataksilan, at pag-iimbot.

Ngayoy tutukuyin ko naman ang dalawang aklat na siyng aking
pinil bilang pangwakas sa panahong itong mula sa pagsakop sa atin ng
218
Espanya hanggang sa paghihimagsik natin laban sa kaniyang kapangyarihan.

Ang dalawang aklat na tinuran ay ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo.
Ang mga ito, gaya ng pagkaalam nating lahat, ay siyng lalong mahalaga
sa mga akdang sinulat ng mga Filipino, nagkaroon ng totoong malaking
bisa sa atin ang mga itinuturo kayt tinawag tuloy mga Evangelio o Biblia
natin. Sumasaklaw sa buong kalagayan ng Filipinas nang panahong iyon:
inilalantad ang mga hidwang kaugalian ng bayan at ang mga sakt ng lipunan;
nagtuturo ng damdaming makatao, ng dakilang-asal, ng pagpapakasakit,
ng pag-ibig sa tinubuang-lupa; pinagpapaalalahanan ang Pamahalaan at
ang Pananampalataya dahil sa kanilang pagmamalabis.

Gawa ng di-mababayarang utang na pal at ng walang kahambing na
paghanga natin sa dalawang aklat na iyan, ay lumabas tuloy sa maningning
na panulat ng Gurong Lope K. Santos ang ganitong kuro: Sinabi, aniya, ng
isang Arkimedes, na bigyan siy ng isang katangian at kikilusin niya ang
sandaigdig man; siy naman, aniya rin, ay sasagot, na ibigay sa kaniya ang
panulat ni Rizal at iguguho niyay kaha-kaharian at ibabangoy sambasambayanan. Ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo ay isinalin hindi
lamang sa Ingles, Tagalog, at ibat ibang wikain sa Filipinas kundi pati sa
mga ibang wikang bihasa sa daigdig, gaya ng Ruso, na pinangasiwaan ng
Pamahalaang Sobyet upang gawing isang babasahing-bayan. At talagang
ganito naman ang dapat mangyari sapagkat ang maykathay di lamang
dakilang bayani ng Filipinas kundi gayon din naman ng alin mang bayang
nagdanas o nagdaranas ng gaya ng dinanas natin. At sa kagandahang-asal
ay katulad siya ng mga Lincoln at Tolstoy. Ang ganitoy hindi nagmaliw
hanggang sa huling oras ng kanyang buhay, gaya ng napapatunayan sa
Huling Paalam niya, isa sa mga dakilang tula sa buong daigdig at sa lahat ng
panahon. Hindi naglalaman ng anumang mabigat, masakit, o mahayap na
pangungusap, o paninisi; maliban sa kaunting hinanakit na ipinahahayag
ng katugmang sinusundan ng hul, na gayari:

Akoy yayao na sa bayang payapa

Na walang alipit punong mapang-aba,
Dooy di nanatay ang paniniwala
At ang naghahariy Diyos na dakila.
Ngunit kung wala naman ang mga taludtod na itoy masasabing si Rizal ay
higit pa kay Kristo, sa Taong-Diyos, na naghinanakit din nang mga hulng
219
sandali ng kaniyang buhay sa pamamagitan ng ganitong parirala: Diyos

ko, Diyos ko, bakit mo ako pinabayaan!

Ang mga nobelang iyon ni Dr. Rizal ay siyng lalong angkop sa ating
paksa ngayon kayt ipahintulot ninyong ilahad ko nang kahit pahapyaw
lamang ang kanilang balangkas. Si Crisostomo Ibarra ay isang binatang
nakaririwasa, makabayan, may malaking pagtitiwala sa Pamahalaang
Kastila ngunit wala pang gasinong karanasan; ang kaalaman niya tungkol
sa bagay-bagay ng kaniyang bayan ay gling lamang sa mga aklat na pinagaralan o nabsa niya. Nang makilla ang mga tunay na nangyayari ay
pangatawanang nakipagtunggali sa loob ng batas at kapayapaan, ngunit
pawang pagkabigo at kasiphayuan ang tinamo dahil sa kapangyarihan ng
mga prayle at makaprayle. Nag-iba ng landas, inisip na gumawa sa dilim,
gumamit ng lalang, daanin sa lakas at kagahasaan ang hindi makakuha sa
mahusayan, kasakdalang maputi ang bhay ng mga maykasalanan o wala
man. Upang maisagawa ang ganito ay nagkubli sa pangalang Simoun,
ngunit hindi niloob ng Lumikha na magtagumpay ang kaniyang mithi hinggil
sa bayan sa pamamagitan ng isang kakila-kilabot na paraan: natuklasan
ng mga maykapangyarihan ang kaniyang lihim at siyy pinag-usig, tinugis,
ngunit hindi niya inibig na mahling buhy kayt uminom siy ng lason.
Pinasam siy ng mga tao, kayat namutawi sa bibig ni Pari Florentino ang
ganitong mga salita, samantalang nangingilabot na pinagmamasdan ang
kaniyang bangkay: Kaawaan nawa ng Diyos ang mga naglihis sa kaniya ng
landas! At ang mahalagang mga pangungusap na binanggit ng tinurang
pari nang itapon niya sa dagat ang takbang kinasisidlan ng napakalaki, dimatayang kayamanan ni Simoun: Itago ka ng Kalikasan sa kailaliman na
kasma ng mga korales at perlas ng kaniyang walang-pagkapawing mga
dagat! Kung kailanganin ka ng mga tao sa isang banal at dakilang layon, ay
kukunin ka ng Diyos sa sinapupunan ng mga alon . . . samantala, diyan ay
hindi ka makagagawa ng kasamaan, hindi mo mababaluktot ang katwiran,
hindi ka mag-uudyok ng kasakiman!

Si Elias ay isang binatang makabayan din ngunit mahirap, kabilang
at kumakatawan sa mga taong-bayang api at pinag-uusig; nadadama niya
sa pamamagitan ng sariling karanasan ang mga kahirapang tinitiis ng
bayan. Ang mga nuno at magulang niya ay pinarusahan nang malupit at
kahalay-halay dahil sa isang bintang na kasalanang gawa ng isang lihim
na kalaban. Nang malaman niya ang mga nilalayon ni Ibarra ay lihim na
220
kinapulong ito at inilahad ang kaapihan ng mga taong-bayan. Hindi sil

nagkaunawaan, ngunit nang pag-usigin nat pagmalupitan si Ibarra ng mga
maykapangyarihan sa lalang ng mga prayle ay nakilala niyang may katwiran
si Elias. Itoy lihim na tumulong sa kaniya, pangatawanang dumamay sa
kaniyang kasawian, tinulungan siya sa pagtakas sa bilangguan, hanggang sa
mapahamak sa pagtugis sa kanila ng mga kawal sa Look ng Bay.

At hindi ko na ilalarawan ang ibat iba pang tauhang nagbibigay ng
malawak na saklaw sa katha. Sasabihin ko na lamang na bagaman mga
ikagagalng ng bayan ang una-unang layon ni Rizal sa pagsulat ng Noli Me
Tangere at El Filibusterismo, ay nagawa rin niyang ang mga itoy makaaliw
sa bumabsa, sa pamamagitan ng mga tagpong tunay na nakatutuwa at
nakatatawa, bagay na nagpapakillang si Rizal ay nsa hanay ng magagalng
na nobelista. Gaya, sa halimbawa, nang punahin ni Don Tiburcio de
Espaada ang pagbuong ginawa ng asawa niya sa pangalan at mga
apelyido nit: Doa Victorina de los Reyes de de Espadaa. Sinabi ng
lalaking kalabisan nat pangit pang pakinggan ang salitang de na kasunod
ng Reyes, ngunit ganito ang ipinakli ng babae: Kung isang de lamang ang
ilagay ko ay aakalaing walang de ang iyong apelyido, pulpol. At walang
nangyari sa puna ni Don Tiburcio. Ang kabyak niyay pilit na nagpakilla sa
pamamagitan ng walong salitang iyonDoa Victorina de los Reyes de de
Espadaa.

Isa pang totoong nakatutuwa rin at hindi mapipigil ng bumabsa
ang pagtawa kahit nag-iisa siy, ay ang nangyari samantalang nagsesermon
o nangangaral si Pare Damaso. Pakinggan natin ang bahaging lumikha ng
nakatatawang tagpo: Ayan at patente sa inyong mga mat (lantad ang ibig
niyang sabihin, at tinutukoy ang santong pintakasi) ang katunayang hindi
mapupuwing, ang walang maliw na katotohanang ito! Ayan at patente
rin iyang Araw sa kabaitan, at sinabi kong Araw at hindi Buwan, sapagkat
walang gasinong kabuluhan ang pagkinang ng Buwan sa gabi; sa bayan ng
mga bulag ang pisak ang isang maty siyng hari; sa gabiy mangyayaring
kuminang ang isang ilaw, ang isang munting bituin; ang lalong may
malaking kabuluhan ay ang kumikinang sa umaga, na gaya ng ginagawa ng
Araw; gayon ang kinang ng kapatid na Diego, kahit nasa-gitna ng lalong
malalaking santo! Nariyan at patente sa inyong mga tampalasang walang
pananalig ang lalong maayos na likha ng Maykapal upang halayin ang
malalaki sa lupa, oo, mga kapatid ko, patente, patente sa lahat, patente!
221

Ang mga hulng salitang itoy naulinigan ng isang lalaking
nakakatlog sa pakikinig. Tumindig na putlang-putlat nanginginig at
nagtago sa isang pakumpisalan. Ang hanapbuhay niyay magbili ng alak,
at nang mga sandaling yaon ay nananaginip na hinihingi sa kaniya ng mga
karabinero ang patente, at siyay wala nit. May nagpapatunay na hindi
umalis sa pinagtaguan niya hanggang di natapos ang sermon.

Ngayoy papasok na tayo sa pangwakas na bahagi ng ating panayam,
bahaging sumasaklaw sa panahong nagsisimula sa pagkakatatag dito ng
kapangyarihan ng Amerika hanggang sa kasalukuyan.

Pinairal ng bagong Pamahalaang ito ang pagkahiwalay niya sa
pananampalataya, ang kalayaan sa pagsasalita, pahayagan, at pagpupulong.
Ang ganyang kaluwagan ay sinamantala ng mga manunulat. Sumilang
ang mga unang pahayagang pinunyaging itaguyod sa ilalim ng malaking
pagsaskit at paghihikahos. Sa mga tudling nilay namamaibabaw ang layon
at damdaming makabayan. Karamihan sa nagsiugit ng mga pahayagang
iyon ay nagsiyaon na sa kabilng-buhay; sa kaunting nangangalab ay
may ilang kabilang sa nangalilimpi. Utang sa kanila ang nakahihili nang
kalagayan ngayon ng mga pahayagan natin. Nagsilabas ang mga dula,
zarzuela, at mangisa-ngisang opera na nangahalili at pinagbuhatan ng
pagkapawi ng mga comedia at moromoro. Sa mga iyon ay namumukod din
ang hinggil sa pag-ibig sa tinubuang-lupa at sa kaapihang dinanas natin,
gaya ng itinatanghal ng Walang Sugat!, Los Martires de la Patria, Kahapon,
Ngayon, at Bukas, Tanikalang Ginto, at iba pa. At sumunod na ang maiikling
kasaysayan o kuwento, mga kathang-buhay o nobela, gaya ng Nena at
Neneng, Mag-inang Mahirap, Anino ng Kahapon, Pinaglahuan, Banaag at
Sikat, at iba pa, at ang pagsasalin ng mga akdang banyaga. Nagsimula ang
pagbabagong-buhay ng panitikan natin.

Sa mga akdang binanggit sa itaas ay maitatangi ang Banaag at Sikat,
na, bukod sa kinikillang kapatid na matanda ng mga nobelang Tagalog,
ay siyng higit na sumasaklaw sa kalagayan ng lipunan at sa mga bagong
mithiin at suliraning bunga ng bagong panahon. Nailarawan ang marangal,
kapuri-puri, ngunit sahol, ab, at gipit na kalagayan ng mga manunulat,
mamamahayag, at nagtataguyod ng mga kilusangbayan noon; ang
pagtutunggali ng Puhunan at ng Paggawa dahil sa labis na pagkamakaako
222
o makasarili ng una at totoong kasahulan nitng huli, at maglalahad din

ng mga isipan at damdaming makatao. Sa kasamaang-palad ay bihira na
ngayon ang mga Delfin at Felipe at may-karamihan pa rin ang mga Don
Ramon at Don Felimon.

At ngayoy magtatapos tyo. Tutukuyin ko na ang hinggil sa
kasalukuyang panahon. Hindi maitatangging utang sa kalaganapan ng
panitikan ngayon ang malaking pagkaunlad ng salitang Tagalog, hanggang
sa itoy kinilalat ginawa nang wikang pambansa. Sasadyain kong huwag
nang dumaliri ng mga akda at mga may-akda upang ipakilla ang mga
landasing tinutunton nila, gaya ng aking ginawa sa una, hindi dahil sa walang
masasambitang totooy labis-labiskundi sapagkat akoy nanghahawak
din doon sa sinabi ng Gurong Lope K. Santos sa panayam na binigkas niya
sa bulwagan ding ito. Aniya: Nguni, ano kay bagt akoy magpapakawili
pang mang-abala sa mga nakikinig sa akin, samantalang ang ninanas kong
maiulat sa kanilay mga pangyayaring nakikitat nadadam na nilng parapara nang mahigit pa sa akin? . . . Ang kasalukuyan ng panitikang Tagalog
ay nasasamat ng lahat. Kapangahasan nang magsabing may nalalaman
akong hindi pa ninyo nalalaman.

Magpapahayag lamang ako ng ilang pasubali. Sa panitikang
Tagalog ngayon ay totoong namamayani ang mga kathang ang paksay
halos taganas na ukol sa pag-ibig at kasayahan, kayt naitatanong tuloy
kung tyong mga Filipino ay talaga ngang walang ginagawa liban sa umibig
at magsay na lamang. Kailangan nga namang bungkalin din at linanging
maigi ang nahihinggil sa ibat ibang panig ng bhay, gaya, sa halimbawa, ng
mga akdang kaugnayan sa mahahalagang pangyayari sa ating kasaysayan;
ng mga naglalarawan ng mga karapat-dapat tularang mga ginawa, ginawi, at
inasal ng mga bayani, dakila, at dapat panalaminang mga kababayan natin;
at lalong-lalo na ang mga naglalantad ng ating mga kasiraan at kapintasang
nakapupusyaw at nakasisirang-puri sa lahi at sa bansa, mga kapintasan at
kasiraang hindi na kailangang tukuyin at isa-isahin pa sapagkat nadadam,
nakikita natin oras-oras, araw-araw.
Dapat ngang samantalahin ng mga manunulat ang malaking
pagkahilig ngayon ng bayan sa pagbabas. Kailangang ipasok nil at
palaganapin ang ibat ibang landasin ng panitikan. Gawing pangunang
layon ng anumang punyagi ang katotohanan. Sikaping ang panitikan ay
223
maging salamin nit, alalaong bagy tunay na larawan ng bhay o mga

pangyayaring iniuulat. Dapat magtaglay ng magandang mithi. Hindi sapat
ang lumabas na marikit lamang; kailangan ding magkaroon ng isang tiyak
na aral na pakikinabangan upang malunasan ang mga sakt ng bayan, at
masabi ng magsisisunod sa atin, na, Hindi lahat ng mga ninuno namin ay
nagsipagwalang-bahala.

224
MGA TALA SA PAGLILIMBAG

Manuel, E. Arsenio. "Ang Folklore o Kaalamang-bayan sa Pilipinas."

Publications of the Institute of National Language Blg. 14 (Setyembre

1956).
Dianzon, Leonardo A. "Ang Panunudyo't Pagpapatawa sa Panitikang
Tagalog." Publications of the Institute of National Language Taon

VI, Blg. 1 (Hulyo 1947).
Cruz, Hermenegildo. "Ang Lakan ng mga Makatang Pilipino na si Balagtas

at ang kaniyang Florante." Publications of the Institute of National
Language Taon IV, Blg. 4 (Agosto 1938).
De Buenaventura, Dolores V. "Ang Diwang Maginoo sa mga Awit at Koridong
Tagalog." Publications of the Institute of National Language Taon IV

Blg. 17 (Agosto 1939).
Castrense, Pura S. "Mga Kasaysayan sa Iba't Ibang Lupa na Tulad sa Ibong

Adarna." Publications of the Institute of National Language Taon

IV, Blg. 26 (Oktubre 1940).
Gener, Teodoro. "Duplo't Balagtasan." Publications of the Institute

of National Language Taon VI, Blg. 8 (Hunyo 1948).
Molina, Antonio J. "Ang Kundiman ng Himagsikan." Publications

of the Institute of National Language Taon IV, Blg. 22 (Pebrero

1940).
Sugui, Francisco. "Mga Silanganin ng Panitikan." Publications of the Institute

of National Language Taon IV, Blg. 25 (Setyembre 1940).
225

Mga Lektura NG Panitikang Popular

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mga Lektura NG Panitikang Popular

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MGA LEKTURA

Mga Lektura sa Panitikang Popular

The National Library of the Philippines CIP Data

Introduksiyon Sa Panitikang Popular 7

Ang Diwang Maginoo sa mga Awit at Koridong Tagalog

Mga Kasaysayan sa Ibat Ibang Lupa Na Tulad Sa Ibong Adarna

Duplot Balagtasan 132

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Mga Lektura sa Panitikang Popular

tungo sa isang awit ng mga manghihimagsik. Samantala, ang lektura ni

Mga Lektura sa Panitikang Popular

agmula nang ipasok ni William John Thoms, na isang Ingles, ang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

taong-bayan o taong-bukid. Dahil din sa kawalan nila ng pagkakabatid sa

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Martinez Cuadrado,11 Fr. Juan Villaverde,12 Fr. Jose Castao,13 at marami

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Gayon man dapat banggitin ang pagsususmikap ni Carlos Ronquillo at

Tinipon niya ang Kantahing Pulube, Palipas, at iba pa na matatagpuan sa dahon ng

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Fr. Alphonse Claerhoudt,31 at Fr. Morice Vanoverbergh.32 Utang ng bayang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Mga Lektura sa Panitikang Popular

bahagdan lamang ng kayamanan ng panitikan ng sambayanang Pilipino.

Mga Lektura sa Panitikang Popular

ng pansin at pag-aaral ang ating kabihasnan muna. Isa sa mga hakbang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

ANG PANUNUDYOT PAGPAPATAWA SA

ywan ko kung akoy ginagaling o kung sinasama sa pangyayaring ang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

at sa gayon, kung baga sa isang nasasakdal sa harap ng hukuman ay may

Kung bakit pinili ang paksang ito

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Jose Corazon de Jesus, Florentino Collantes at iba pa. Sa pamamagitan

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Hoy, tuntungan mo ang palayok.

Ngunit minsan ay naglatag ng banig ang ina ni Suwan upang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Karaniwan namang ang ganitong tukso ay sinasagot ng taga-ibang

Iyan at marami pang mga tuksong-bata ang mababanggit natin,

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Ang nanay moy buntis, ang tatay moy wala,

Kung minsan, ay ganito naman ang inaawit sa paghehele sa batang

Panunudyo sa dalaga at binata

Hagkis naman sa mga sumasama sa pamamalakaya o pangingisda

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Doon po sa aming nayon ng Balsahan,

Panudyo at biro sa mga babae noong una na mapagsunod sa bagong

Datapwat ang lalong mainam na panunudyot pambiro ay ang

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Hindi lamang ngayon, o sa lalong maliwanag na pagsasabiy hindi

Mga Lektura sa Panitikang Popular

At parang sagot naman dito ay dinggin ninyo ang dalawang tugmang

May mga tudyo rin namang katawa-tawa na iniuukol sa mga babaeng

May isang babaeng

Mga Lektura sa Panitikang Popular

Saka ito pa, na patungkol naman sa babaing parang lalaki o binalaki:

May isang babaeng

Doon po sa aming maliit na bayan,

Mga Lektura sa Panitikang Popular