GRT TARHNN ANAHATLARI

Gnmzde de Girit kronolojisi , btnyle olmasa da , Evansn yapt

almalara dayanmakta ve onun terminolojisini kullanmaktadr.
lk a Girit tarihini u ana balklarla zetleyebiliriz :

1. Neolitik dnem ( M 6000 - 2600 )

Girit paleolitik dnem boyunca iskan edilmemi gibi gzkmektedir. Adaya ilk
gelenlerin Anadoludan geldikleri sanlmakta ve adada Neolitik dnemin bu
ekilde balad kabul edilmektedir.
Bu dnemde konut inaat ve alet kullanm gelimi ve ilk ana tanra idolleri
ortaya kmtr. Ayrca bu dnemde Girit evresindeki adalarla iliki iine de
girmeye balamtr.

2. Eski Minos Dnemi ( M 2600 - 2100 )

Bu dnem ayn zamanda adada ilk metalin kullanld zamanlardr. Evansa
gre adada ilk metal kullanm buraya kaan Msrllar tarafndan
balatlmtr. Ancak bu gr zamanla terk edilmi ve adadaki metal
kullanmna geite kaynan Anadolu olduu anlalmtr. Bylece adann
dou blmnn de uygarlamada Anadolu ile bir kpr tekil ettii
grlmtr.
Bu dnemde Girit evresindeki adalarla da ticaret ilikilerini gelitirmitir. Bu
da byk lde Giritin denizcilikte , blgedeki dier uygarlklara gre , ileri
olmasndan kaynaklanmtr.
Bu dnemin sonuna doru Knossos nem kazanmaya balamtr.

3. Orta Minos Dnemi ( M ~ 1600 - 1400 )

Bu dnemde Girit Uygarlnda hzl bir ilerleme kaydedilmitir. Bu dnemin
en nemli zellii Anadolu ile olan ilikilerin zayflamas , buna karlk Msr
ile olan ilikilerin kuvvetlenmesidir. Buna bal olarak Giritin dousu zamanla
nemini kaybetmi ve orta ksmlar kuvvetlenmeye balamtr.
Girit Kronolojisinde bu dnem saraylarn yapmna gre Eski ve Yeni Saraylar
Devirleri olmak zere ikiye ayrlr.
Eski Saraylar Devri M 2000 ile 1700 yllar arasna tarihlenir. Bu dnemde
Girit yzn Ege adalar ve Msra evirmi ve buralarda youn ekonomik

ilikilere girmitir. te yandan Anadolu ile olan ilikiler zayflamaya

balamtr. Ekonominin arlnn doudan orta blgelere kaymas da bu
dnemde hzlanmtr. M 2000 ylnda adann dou blgesinde , Malliada
ina edilen bir sarayn 1900de itibaren kullanlmamaya balanmas bu
blgenin ekonomik gerileyii hakknda da ipular vermektedir.
Eski Saraylar devrinde Orta Girite bulunan iki ehir n plana kmtr.
Bunlardan birincisi Ege adalar ile ticareti gelitiren Knossos teki de Msr ile
ticareti gelitiren Paestosdur. Bu ehirlerdeki ekonomik zenginlik kalntlar
gn na kartlan saraylarla da ortaya konmutur . Her iki ehir arasnda
zaman zaman ekimeler olsa da Knossos stnln ortaya koymutur.
Bu dnemin sonunda blgedeki binalarda bir ykm gze arpmaktadr. Bu
ykmn kayna byk bir olaslkla adaya dardan gelen istilaclar olmakla
birlikte daha aratrlmaktadr.
Yeni Saraylar devrinde ise , Girit uygarl sanki hi bir kesintiye uramam
gibi devam etmektedir. Knossosda , Phaestosda ve Malliada yeni saraylar
ina edilmi , eskileri de onarlmtr.
Bu dnemde Girit ehirleri arasnda rekabet devam etmi de olsa Knossos her
bakmdan stnln ortaya koymutur.

4. Yakn Minos Dnemi ( M ~ 1600 - 2100 )

Bu dnem Knossos krallnn egemen olduu dnemdir. Evans bu dnem
uygarln , efsanevi kral Minosdan tr , Minos uygarl diye adlandrmay
uygun bulmutur.
Bu dnemde Knossosda Minos diye bir kraln bulunduuna dair tarihi belgeler
yoktur , ancak M 1700-1400 yllar arasnda hkm sren bir hanedann
krallarnn Minos ya da buna benzer bir isimle adlandrld dnlmektedir.
Bu dnemde Giritin byk bir deniz stnlne sahip olduu bilinmektedir.
Thukydides bu konuda yle yazmaktadr :
Gelenee gre bir donanmaya ilk olarak Minos sahip oldu ; bugn Yunan
Denizi adn verdiimiz eyin byk bir ksmna gcn kabul ettirdi ;
Kyklades adalarna boyun edirdi ve Kariallar kovduu bu adalarda ilk olarak
koloniler kurdu; adalara vali olarak z oullarn yerletirmiti ; ayrca
vergilerin toplanmasn daha kolayca salamak amacyla korsanl elinden
geldiince ortadan kaldrd. ( Peloponnesos Sava 1 , 4)
Knossos ayrca , bu dnemde dier Ege adalarna hkmetmeye balam ve
gcn Yunanistana , anakaraya kadar geniletmitir. Msrda , On sekizinci
slale de Keftiu lkesine yani Girite hediyeler gndermitir.

Ancak Girit uygarlnn sonu M 1400 ylna doru bir ykmla gelmitir.Bu
dnem saraylarnda, yaplarnda bir yangn izine rastlanmaktadr. Ykmn
nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte dardan gelen bir istila ya da
ieriden bir ayaklanma olaslklar tartlmaktadr.
Bu ykmdan sonra ise gelen Akha istilalar aday Helenletirmi ancak uzun
yllar boyunca eski kltr ve dili koruyanlar olmutur.
Daha sonralar Miken egemenliine giren Girit M 1100 yllarnda da Dor
hakimiyeti altna girmitir. Bu dnemde bir kere daha yakp yklan Girit artk
bir Yunan ehri olarak eski, grkemini kaybetmitir.

GRT LE LGL KLASK KAYNAKLAR VE EFSANELER

Klasik Yunan Mitolojisinde Girit ile ilgili anlar yerini mitoslara brakm ve
buras ile ilgili deiik mitler olumutur.
Bunlardan en nemlisi kukusuz Minos ile ilgili olan mitlerdir.
Minos adnn belli yaam bir krala m ait olduu yoksa Midas , Csar gibi
yaam kiilerden alnan bir unvan m olduu tartmaldr. Ancak mitolojik
yklerde Girit dnemini anlatmak iin kullanlmaktadr.
Mitolojide de Minos boa kltnden ayr olarak gemez.
Mitolojiye gre Minos Zeus ile Europenin ocuundan biridir. Minos
efsanesini Azra Erhat yle anlatr :
Minos Girit tahtna kmak isteyince karde arasnda kavga kopmu, ama
Minos tanrlarn kendisinden yana olduklarn ileri srm, bunu kantlamak
zere de Poseidon tanrdan bir dilek dilemi, denizden bir boa karmasn
istemi ve bu boay da gene tanrya kurban etmeye sz vermi. Diledii gibi
olmu, denizden kpkler gibi ak bir boa kagelmi. Minos boay alm,
tahta oturmu ama hayvan tanrya kurban etmeyi unutmu. Gzelim ak
boay srlerinin arasna damzlk olarak gndermi. Bu duruma ok kzan
deniz tanr, ak boay Minosun bana bela etmi; bir efsaneye gre de
hayvan kudurmu , ortal kasp kavurduu bir srada Heraklesin elinden
ldrlm, ama i bununla da kalmam, kraln kars Pasiphae bu boaya
doad bir akla tutulmu ve onunla birlemi. Kral Minos gne tanr
Heliosun kzlarndan Pasiphae ile evlenmiti. Bir zamanlar Europe gibi boaya
vurulan Pasiphae ak boayla birleebilmek iin Daidalosa bir inek heykeli
yaptrr, iine girer ve gebe kalarak Minotaurosu dourur. Ondan sonra da
dourur. Ondan sonra da Girit saraynn yaam karmakark olur. Helios
dllerinin hepsi gibi Pasiphae de bycdr, sevitii boay ldrtt diye
Minosu byler, yatandan ylanlar, yanlar, akrepler kmasn salar.
Bunlar ii apknla vuran Minosun yatana giren her kadn sokup

ldrmekteymiler.
Minos hakknda anlatlagelen bu efsaneler de Minosun Yunan mitolojisinde
Midasa benzer bir yer aldn gstermektedir. Bu efsanede boa kltnn
nemi de dikkat ekmektedir. Burada Minosun boay kurban etmemesi ve
sonrasnda da bu boay ldrmesi sonucu bir tr lanetlenme ile kar karya
kalmas anlatlmaktadr. Baka bir efsaneye gre de bu ylanlarn,yanlarn ve
kreplerin Minosun sperminden kmas , Girit kraliyet soyuna kar da bir
tepki olduunu gstermektedir.
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da Pasiphae olarak gzkmektedir.
Pasiphaenin, Helios soyundan olmas ve byc olmas boa ile ilintili ay
klt ile gne klt arasndaki bir kartl yanstmaktadr.
Btn bunlarn yannda Minos, Yunanllara gre halknn zerinde adil ve
dzgn bir ekilde hkm srm bir hkmdardr.
Minosun hkmdarl da , dou kltrlerinde olduu gibi tanrsaldr. Minos
da kanunlar Zeusun iradesi ile yapmaktadr. Bunu kantlamak iin de her
dokuz ylda bir da maarasna gitmektedir ve burada tanrsal ilham da
almaktadr.
Minosun mitolojide bir ok yere gitmi olmas da Girit kolonilerinin buralara
uzandn gstermektedir.
Minos ile ilgili en nl efsanelerden biri de yukarda ksaca sz geen
Minotauros efsanesidir.
Azra Erhat , Mitoloji Szlnde (bkz Kaynaka) Minotaurosu yle anlatr:
Ad Minosun boas anlamna gelen Minotauros insan bedenli boa bal bir
canavarm. Tanr Poseidonun kral Minosa gnderdii bir boa ile Minosun
kars Pasiphaeden domaym. Minos bu korkun yarat saklamak iin
mimar Daidalosa Labyrinthos sarayn yaptrm. Theseus Minosun kz
Ariadnenin yardm ile Minotaurosu ldrm.
Minotauros Girit saraynda derin izler brakm olan Girite zg bir boa
kltnn simgesi olsa gerek.
Aslnda bu efsane ok nemli ipular da vermektedir. Minotauros sadece
Minosun boas anlamna gelmemekle birlikte bir bileik isim olarak Boa
Minos anlamna da gelmektedir. Eer Minosu bir unvan olarak dnrsek
Boa Kral gibi bir anlam kazanabilir. Bu ise daha eski dnemlerden kalan bir
unvan ya da bir tapnakta duran bir Boa-tanr heykeli ile ilikili bir klt
dndrtmektedir.

GRTTE MNOS DNEM NANLARI

Btn eski topluluklarda olduu gibi Giritte de din toplumsal hayatta nemli
bir yer tutuyordu. Yaplan kazlar nemli dini merkezleri ortaya kartm ve
dnemin inanlar hakknda bilgi vermitir. Ancak o dnemlerden kalan yazl
belge eksiklii nedeniyle baz dinsel trenlerin ierii tespit edilememi ,
sembollerin aklanmas tam olarak yaplamam ve Girit halknn dini
yaaylar tam olarak akla kavumamtr.
Giritte de Anadoluda olduu gibi ilk zamanlarda anaerkil bir kltn var
olduu bulunan ana tanra figrlerinden anlalmaktadr. Aratrmalar Giritte
bir ok farkl ana tanra kltnn de varln gstermitir.
Girit dininin en byk zellii yaygn sembol kullanmdr. Bugn tamam
zlmemi olsa da bir ok semboln tanrsal kuvvetleri simgelemek iin
kullanld tespit edilmitir.
En sk rastlanlan sembollerden biri boynuz ifti idi. Boa kltnn yaygn
olduu bir yerde boynuz sembolizminin olmas da doaldr. Ayrca douda
olduu gibi yukar bakan boynuz iftinin ay klt ile de ilikili olduu
dnlebilir.
Sk rastlanan bir baka dini sembol de , klasik dnem boyunca da Zeusun
simgesi olarak nemini koruyacak olan ift bal baltadr. eitli trenlerde
tren aleti olarak grdmz ift bal balta eitli dini betimlemelerde de
yer almaktadr .
ift bal balta ilgin bir etimolojiye de k tutmaktadr. Yunanca da labrj /
labris diye adlandrlan ift bal balta Labrinqoj/Labirent szcnn
kkeninde bulunmaktadr. Knossos sarayna eskiden Labrinqoj denildii
dnlrse bu ismin bu sarayda sk sk sembol bulunan ift bal baltadan
geldii dnlebilinir. Bu szckten treme sfatlarn klasik ada Zeusa da
verildiini grmekteyiz.
Girit dinine ait bir ilgin sembol de hatr. Ha tekerlek ya da gamal ha
olarak bazen de baka grntlerle resmedilmekteydi. Alexiuo en akla yakn
teoriye gre , ha ve tekerlek , yldz ve gnei simgeliyordu . Han kollar
gnein veya bir yldzn nlarn , tekerlek de , ilkel insan tarafndan g
boylu boyunca kateden bir arabann tekerlei olarak dnlen gne
kursunu temsil ediyordu. demektedir. Bizim grmze gre han daha
derin bir sembolizmi vardr ve dier dou dinlerinde de grlen bu
sembolizmin aklanmas baka bir almann konusudur.
Dier ilkel dinlerde olduu gibi burada da fetiizme ait buluntular mevcuttur.
Yaplan kazlarda , halkn zerlerinde eitli idoller tadklar , gktalarn ve
baz zel talar bir klt nesnesi olarak kullandklar tespit edilmitir.
Girit uygarlnn ilk alarnda plak kadn figrleri sk kullanlan idoller

arasndayd. Ayrca bu dnemlerde an biimli idoller de sk kullanlyordu.

Eski Girit dininde aa ve hayvan kltleri de nemli bir yer tutmaktadr. Bir
ok yerde kutsal aalar olduu , ve bunlarn yannda klt merkezlerinin
oluturulduu bugn bilinmektedir.
Baz dini tasvirlerden grld zere kutsal aalar itle evriliyor ve
buralarda dini ayin yaplyordu. Trenin tam olarak nasl olduu tam
bilinmemekle birlikte treni gerekletirenlerin aaca dokunduklar , etrafnda
dans ettikleri tespit edilmitir. Baz trenlerde aacn kknden sklmesi de
gereklemekteydi. Ayrca aa figrleri ile birlikte ift bal balta figrlerinin
de grlmesi ilgintir.
Hayvan kltleri arasnda ise en nemli yer tutan kukusuz boa kltdr.
Boa klt Yunan mitolojisindeki bir ok mit iinde yer almaktadr. Boa
kltnn Anadolu kaynakl olduu dnlmektedir. Ancak Girite kltr
olarak yakn olan Msrda da boa ile ilgili Apis ve Hather kltlerinin olmas
kltrel etkileimin daha karmak olduunu gstermektedir.
Dini tasvirlerde ayrca , hayvan bal , insan vcutlu tasvirler de
grlmektedir. Bunlarn maske taklarak yaplan dini trenlerle ilikili olduklar
dnlmektedir. Bu varlklarn ayn zamanda libasyon hizmetinde
bulunduklarnn da grlmesi bu trenlerle olan ilikiyi glendirmektedir.
Girit kltrndeki insan biimli tanrlarn ne zaman ve nasl ortaya ktklar
ise tam olarak bilinememektedir.
Ana tanra figrleri , tpk Anadoluda ve Mezopotamyada olduu gibi bitki
ve hayvan dnyasna hkmeder biimde ortaya konmulardr. Yine Anadolu
ve Mezopotamyada olduu gibi Ana tanra burada da hayat aac ve eitli
hayvanlarla birlikte resmedilmektedir.
Ana tanra gsterimleri yere bal olarak da deiebilmektedir. rnein bir
da yaknnda ana tanra bir da tanras grnmn almakta , ekili
alanlar yaknnda ise tarmla ilgili zellikleri tamaktadr.
Bir nemli ana tanra tasviri de ylanl tanradr. Bir gre gre
kiiletirilmi ylan tasviri olan bu figrler baka bir gre gre ise ylan
sembolizmi ile ana tanrann yer alt dnyasna da hkmettiini gsteren bir
figrdr. Ancak bizim grmze gre bu ana tanrann ylanlardan koruma
zelliini de gsteriyor olabilir.
Bunun yannda ana tanra figr ile birlikte bir erkek figrne sk
rastlanmamaktadr. Bu durum baz aratrmaclara Giritte tek tanrl bir din
olabileceini dndrtmse de bu konuda kesin kantlar bulunamamtr.
Zeus ile ilgili inanlarda bile Girittin bu kadar nemli olmas orada da Ana
tanraya elik eden bir tanr olduunu dndrtmektedir. Ayrca bulunan

baz tasvirlerde erkek tanrnn aslanlarla beraber olmas ve silahl olarak

resmedilmesi Giritte erkek tanr tapm olduunu gstermektedir.

Klt merkezleri
Yaplan kazlar Giritte bir ok klt merkezini aa kartmtr. Bu kltrde
klasik Yunan kltrnde rnekleri olduu gibi byk tapnaklar ina edilmedii
iin klt merkezleri ancak oralarda bulunan mcevher , heykel , silah gibi
sunularla ya da kutsal kaplar , libasyon kaplar , ayakl kazanlar gibi
eyalarla tannabilmektedir.
nemli klt merkezleri en eski zamanlardan beri kullanlm olan ve mitlere
konu olmu maaralardr. Giritte bir ok maarada klt treni yaplmaktayd.
Yaplan aratrmalarda bir ok maarada adak idollerinin bulunmas bu gr
desteklemektedir.
Maaralar iinde en nemli olan , klasik devirde de iinde Rheann Zeusu
dourduuna inanlan , Dikta maarasdr. Bu maarann en eski
dnemlerden itibaren bir klt merkezi olduu bilinmektedir.
Orta Minos devrinin ilk dnemlerinde , da tepelerinde , kutsal bir aacn
civarnda , kaynak kenarlarnda ve kayalklarda klt merkezleri
oluturulmutur. Yine ayn dnemde ev ilerinde de kutsal yerler belirlenmeye
balamtr.
Da tepelerine ya da klabilen sarp kayalklara duvar rlyor ve
buralardaki kutsal alanlar belirleniyordu. Bu alanlarda festival zamanlarnda
trenler yaplmaktayd. Ayrca buralarda yaz ve k gndnmlerinde ate
yaklarak tren yapld ve atelere adak eyalar atld da ortaya
karlmtr.

Dinsel trenler
Diodorusa gre Giritliler tanrlara yakarlarn , kurban trenlerinin ve
gizemlerin kendi bulular olduklarn ve dier toplumlarn bunlar
kendilerinden aldklarn sylerler. ''
erikleri tam bilinmese de bu trenlerin Girit kltrnde byk rol oynadklar
kesindir.
Giritte kanl kurban ayinleri de nemli bir yer tutmaktayd. Boa , kei ve
domuz sk kurban edilen hayvanlar arasndaydlar. Kurban treni srasnda
ayn zamanda meyve ve baka yiyecekler de sunuluyordu.
Hagia Triadada bulunan bir lahit zerindeki betimlemelere gre Alexiou bir
kurban trenini yle anlatmaktadr :

 Hagia Triada lahdinde tahta bir masa zerine skca balanm bir boa
betimlenmitir : Hayvan henz ldrlmtr , boazndan kan akmakta ve
bu bir kabn iinde toplanmaktadr ; bu arada daha kk baka hayvanlar da,
muhtemelen kei ve kolar masann altnda kurban edilme sralarn
beklemektedir. Kurban kesimi flt eliinde cereyan eder. Sonunda ileri kan
dolu kaplar , kulplarndan bir srk geirilerek , bunu omuzuna yerletiren bir
kadn tarafndan gtrlr. Rahibe kaplar alr ve iki ifte balta arasnda duran
daha byk bir kovann iine kanlar boaltr. phesiz ki bu , kurban treninin
doruk noktas , en kutsal andr. Yedi telli bir Lyrann nameleri buna elik
eder. Knossosda , Byk Rahibin Evinde olduu gibi, dier baz durumlarda
da , kan veya bir baka sv yerdeki bir ukura boaltlr , buradan bir oluk ile
aktlr.
Dier dinlerdeki paralellerine dayanarak , kurban treninde hazr bulunan
inananlarn , kutsal hayvann vcudundan birer para aldklar dnlebilir.
Kurban edilen hayvanlarn derileri tapnaa adanr. Hagia Triada reliefli
kasesindeki ite bu konuyu iler . Yine muhtemeldir ki , kurban treni
srasnda , tpk Homerosun anlatt gibi , kesilecek hayvann bandan aa
tlm tahl serpilirdi.
Ayrca Girit halknn hayvan idollerini de tapnaklara adadklar bilinmektedir.
Bayram zamanlar ise danslarla kutlanyordu. Dans ele geen buluntulara
gre en nemli dinsel trenlerden biri saylmaktadr. eitli kaplarda ,
mhrlerde hatta saray duvarlarnda dans eden figrler rastlanmaktadr.
Bayram zamanlarnda ate yakmak , salncakta sallanmak sk yaplan trenler
arasndaydlar. Ele geen tasvirlere gre boa oyunlar da yln belli zamanlar
yaplyor ve nemli bir yer tutuyordu.
Festival zamanlar tren alaylar oluturmak , tpk dier baz dou dinlerinde
olduu gibi , Giritte de sk rastlanan bir uygulama idi.
Bayram zamanlar tam olarak saptanamam olmakla birlikte en nemli iki
bayram lkbahar bayram ve zeytin toplama zaman idi.
Girit kltrnde ayrca bir ller klt olduu da sylenebilir. llerin eyalar
ile , hatta lamba ile gmld gz nne alnrsa Girit halknn lmden
sonra bir hayatn varlna inandklar sylenebilir. Lahitler zerindeki dinsel
figrlerin bolluu da bu nedenle olmaldr. Ayrca mezar civarlarnda sunular
bulunmas da bu gr glendirmektedir.
Klt gerekleri rahipler deil rahibeler tarafndan yerine getirilmekteydi. Bunun
da ana tanra kltnden tr doal olmas gerekmekteydi. Rahipler ise
daha ge devirlerde ortaya kmlardr.
Betimlemelerde grdmz zere rahip ve rahibeler trenlerde hazr

bulunmaktaydlar. Rahip ve rahibeler trene katlan dier kiilerden

zerlerindeki kyafetlerle ayrt edilebilmekteydiler. Rahip ve rahibelerin
trenler srasnda dou kkenli giysiler giymeleri ise Girit dininin dou
kkenleri hakknda dndrtcdr.