You are on page 1of 26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Crtica

23deAgostode2004tica

ArespostadeConfcioaoproblema
dosdireitoshumanos
AndrBueno
primeiravista,podepareceranacrnicotentarresponderaumproblema
dosdireitoshumanos,queconsideramosmoderno,comavisodeum
autorclssicocomoConfcio.Comoveremos,existeumasriede
motivospraacreditarmosqueoproblemadosdireitoshumanossejamais
antigodoquepensamos,enquantoqueumaleituramodernado
confucionismoabrenosperspectivasinauditassobreasabedoriado
mestre,seestivermosdispostosallodespidosdeumcertonmerode
preconceitoshistricoseculturais.
Hquase2600anos,omestrechinsjcolocavaemquestoo
paradigmadauniversalidadedossaberesedadiversidadedosseres,
tpicosfundamentaisparaelaboraodesistemasticos.Poderia,ento,
estarcapacitadoadarumarespostaaoproblemadosdireitoshumanos,tal
comoentendemoshoje,noOcidente?

Auniversalidadedosdireitoshumanos
Umadasprimeirasquestesquepodemoscolocar,parainiciarestedebate,
seosdireitoshumanosrepresentamrealmenteumapropostauniversal.
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

1/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Senosbasearmosapenasemseuintuitoprimeiro,noseriadifcilafirmar
quesim,jqueocdigosurgiucomesseobjetivo.Oproblemadesta
premissa,porm,seoconjuntodosdireitoshumanostem,ouno,a
possibilidadedeseremaceitoscomouniversais.
Aanlisedesteproblemaapresentaoquanto,realmente,estamos
distantesdecompreenderarealidadequecercaacomposiododiscurso.
Emprimeirolugar,aceitamosasidiasdosdireitoshumanoscomoalgo
imanente,consensualedeontolgico,umaformulaoperfeitasobreos
direitosdeliberdadedoserhumano.Assimsendo,nossoprimeiroengano
consisteemadmitir,naturalmente,quetodaequalquercivilizaoque
aparentementenocompreendaouvioleosdireitoshumanos,por
conseguinte,compostaporgruposdegenteatrasadaouculturalmente
ignorante,desprovidadeumsensodehumanidade(Panikkar,1983:529).
Semperceber,manifestamosaavelhaquestodopreconceitocultural
eurocentrista,quenosinduzanoadmitirqualquercoisaforadopadro
ocidentalcomoculturalmesmoqueissosejaresultadodenossam
leiturasobreamentalidadedooutro,tidoquasesemprecomodiferentee
extico(Said,1996).
Porconseguinte,ficamoschocadoscomimagensdeviolnciavindas
dafricaousia,acreditandoqueestescontinentessocompostosde
genteestranhaepoucocivilizada.Omesmopodeserditoarespeitode
hbitoscotidianosereligiosos,tidoscomoestranhosedesprovidosdeuma
razoteolgica.Seissonofossesomenteumamisturadeesteretipose
preconceitosdapiorespcie,omnimoqueumleitorocidentalmaisatento
poderiafazer,antesderealizarqualquerjulgamento,seperguntarsesua
sociedadetambmnotemproblemas,hbitosoucostumesqueele
prprionocompreendesegundo,seessaestranhezaqueoOcidente
sentepeloOrientenoseriarecproca,esemumdilogoamploeabertoo
outrosempreparecerumdesconhecidoporfim,oreferencialdecorreto
queesteleitortemapenasodesuaculturaoque,aprincpio,noo
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

2/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

tornaemnadaumobservadorcapacitadoparaanalisaroutrossistemas
culturais.1
Emquecircunstncias,portanto,podemostrabalharestaquestoem
relaoscivilizaesorientais,toafastadasculturalmentedens?
Alis,quandocomeamosanospreocuparcomarealidademorale
materialdeoutrassociedadesdiferentes?
Historicamente,aidiadosdireitoshumanossurgiucomouma
propostaparaadministraromundosegundoumcritrioliberale
individualista,proporcionandolheequilbriosocialeumrespeitomaiorpela
condiohumana.Elaresultantededoismomentosmarcantesno
Ocidente:aRevoluoFrancesaeaproclamaodaONUem1948
(Panikkar,ibidem).
Nosepodenegarocarterinovadoreabrangentedarevoluo
francesa,quebuscavagerarummundomaisequnimetendocomopano
defundoolemaliberdade,igualdadeefraternidadee...amorteda
nobreza!Umcontextodecrticaticaemoralpareceexigir,parasua
reformulao,algumgraveconflitosocial(nocasodaChinaissonofoi
diferente),masopontoimportantenoqualdevemosnosconcentrara
formulaodeumaamplapropostacvica,queincluaosdireitoseos
deveresdosindivduosemquesurgiria,pelaprimeiravez,otermo
direitosdohomem.Estecdigofrancsserviriacomobaseparaa
proclamaofeitapelaONUem1948nachamadaDeclaraoUniversal
dosDireitosdoHomem.Assimsendo,seconsideramosapossibilidadedo
cdigodosdireitoshumanosserrealmenteuniversaltantoemconceito
comoemaplicaodevemosnosperguntar,portanto,seosfrancesesda
pocaconseguiraminferirumaidiaquepudesseresponderdiretamente
aosproblemasprovenientesdetodosossereshumanos,culturase
sociedades.Acidentalmente,pois,aproclamaodosdireitosdohomemj
nascenumahierarquiacultural,partindodopressupostodequenenhuma
outracivilizaoteveumaidiacomoestaantesdequeestapropostatem
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

3/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

umalcancenuncaantesvislumbrado(ouniversalismo)e,dequeaqueles
quenopodemapliclaouentendla(poiselauniversal)so
culturalmenteinaptosouinferiores.
Admitindoisso,seramosforadosaconcluirqueestemomentofoi
niconaHistria,poisocorreuaformulaodeumaidiacapazde
extrapolarqualquerbarreiracultural,acessvelatodososgruposhumanos.
Massomosnovamenteobrigadosaperguntar:seosdireitoshumanosso
universais,eporconseqncia,resultamdaapreciaoprofundada
identidadedoserhumano,ento,porquenemtodasasculturas
conseguemcompreendlodeformasimples?Alis,seaidentidadedoser
humanoopontodepartidadosdireitoshumanos,estaidianopoderia
tersidoalcanadaporoutrasculturas?Eseofoi,porqueentoessas
culturasnopropuseramsistemasque,aparentemente,fossem
universalistas?
Essaumaquestocomplicada,queseremeteaoproblemada
definiodoserhumanoemsi.Ocdigodosdireitoshumanosestabelece
umparadoxoflagrante:admitindoo,estaremosaceitandotambmque
existeumahierarquiadeculturas,econseqentemente,umadiferena
entreossereshumanos.Piordamossustentoidiadequeexistem
gruposqueprecisamsereducadosculturalmente(ouseja,imposiode
valores)eaindaassim,nadagarantequeosmesmosassimilemos
conceitosdeigualdadequeoOcidenteosprope.Pareceabsurdo,mas
nestepontoocdigodosdireitoshumanosparecepraticamenteratificara
diferena,promovendoanecessidadedacivilizaomodernadeimpor
suasideologias.
Poroutrolado,seestamesmapropostaadmitequeossereshumanos
soiguaisentresi,logo,todasassociedadesdomundocomofoidito
anteriormentepoderiamentenderaspropostasdeliberdadeeigualdade
contidasnosdireitoshumanos.Aquipodemosprecisarumdosprimeiros
pontosimportantesparanossadiscusso:pareceseruniversalaidiade
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

4/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

queprecisamosgarantiralgumtipodeliberdadeindividualedeigualdade
social,moraletica.Aformapeloqualestesconceitossointerpretadose
aplicadosculturalmentequeparecevariar,oquefinalmentenosmostra
queossereshumanostmalgumaespciedeidentidadeentresi:a
capacidadecrticaemrelaosociedadeeasiprprios.
Massabemos(oumesmo,intumos)queaidentidadeentreosseres
humanosvaibemalmdissoelespodemconcluirasmesmascoisasa
respeitodesuarelaocomanaturezauniversal,e,porconseguinte,inferir
cdigossemelhantesdeticaeconduta,mesmoqueempocasdiferentes
nahistriadecadaum.Aabrangnciadestescdigosparecevariar
segundoacapacidadequeascivilizaespossuemdeenxergaromundo
queestalmdesuasprpriasfronteiras,criandomecanismospelosquais
elasregulamnoapenasassuassociedades,masaformapelaqualelas
interagemcomoutrasculturas.
Admitindoqueoutrascivilizaespodem,portanto,gerarcdigos
semelhantesaodosdireitoshumanospostoqueseriainerenteabusca
doserpelasnoesdeliberdadeeequanimidadedevemosinvestigar
emqueoutroscontextosespaciaisetemporaisissopoderiaterocorrido,e
emquemedidaestaspropostasalcanaramalgumaespciede
repercusso.
Nestepontosetornafundamentalaanlisedascivilizaesasiticas,
cujastradieshistricasefilosficassobastantediferentesdasnossas
(DeBary,2000).AChinaAntiga,nossoobjetodeestudonesteartigo,
produziuumagrandequantidadedeteoriasticasepolticas,quasetodas
baseadasnumaconcepouniversalistadoserhumanoecomo
poderamosacreditarqueosantigossbios,comoveremosadiante,no
estavampreocupadosemresponderaestaquesto?Aqui,nosdeslocamos
doproblematemporalecontextualqueinadvertidamenteestabeleceas
hierarquiasculturaiseideolgicasenoscolocamosnoplanoconceitual,
ondeasidiassurgemquandoosproblemasaparecem:ou,comodiriao
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

5/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

grandemestreConfcio,sbioaqueleque,estudandooantigo,nos
revelaonovo(Lunyu,2).

Oproblemadauniversalidadeeda
individualidadenoantigopensarchins
OOcidenteconhecemuitopoucodoqueasiaproduziuemtermosde
conceituaoterica,cultura,saber,etc.Estedesconhecimentonose
limitaaoreduzidonmerodeescolasfilosficasaquetivemosacesso,mas
tambmaoconhecimentosuperficialquedelastemos(Chan,1978:1645).
Issonosremeteapossibilidadedeosorientaisjteremconcludo
pontossemelhantesaosquefundamentamocdigodosdireitoshumanos
bemantesdoseuropeusemesmoassim,terminaramporelaborar
sistemascompletamentediferentesdaquelesqueconhecemos.
Ocasochins,emtodasuasingularidade,respondebemaesta
demanda.Baseadosemumprofundosistemacosmolgico,osantigos
pensadoreschinesesestruturariamtodasassuasdiscussesticassobre
liberdade,igualdadeerespeitotendoporrefernciaumvalorfundamentale
indiscutvel:auniversalidadedoserhumano.
Esseaxiomaderivavadaidiadecriaodouniverso:tudoseorigina
deLi(Princpio),geradordaoposiocomplementar(Taiji,compostodas
essnciasYineYang)queproduzefaznascerdesuacpulacontnua,
atemporal,universaleimutveltodasascoisasexistentesnouniverso.
ComodisseLaozi:oumgeraodois,odoisgeraotrseotrsgeraasdez
milcoisasetodasascoisaspossuemyin,possuemyangeamisturado
Qigeraaharmonia(Daodejing,42)Assim,todososseresderivamda
grandervoredavida(Mu),elessoseusgalhos(Mo)quecontma
substnciaoriginaldentrodesi(Ti),raizdetodoofenmenodaexistncia.
Mas,pelateoriadaoposiocomplementar,seoprocessodecriao
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

6/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

baseiaseemregrasimutveis,aexistnciadosseresdeveserregida,
conseqentemente,porregrasmutveis.Porissoexistemespcies
diferentesdeanimaisecoisas,mascadaespcietemumconjuntode
elementosqueaidentificacomotal(oseuLiespecfico,quealigaaoLi
original)e,noentanto,nenhumexemplardeumaespcieigual.
Nenhumserescapadociclodenascimento,crescimentoemorte,masseus
temposdevidasovariveis:emesmososseresdeumamesmaespcie
vivemtemposdiferentesdevida.Ouseja,naocasioemqueocorrea
granderevoluodopensarchinsnosculoVIa.C.oschinesesj
estavampreparadosparaacreditarque,mesmosendodiferentesem
aparncia,todososereshumanossoiguaisemessncia.Mudamas
formas,masasorigenssoasmesmas(Henderson,1984eBueno,2003).
Eoquederivadestapercepocosmolgicachinesa?Acrenadeque
todosossereshumanospodempensarasmesmascoisas,pelosimples
fatodeseremhumanos.Abuscapeloconhecimento,pelasabedoria,pela
retificaomoraleespiritualdestemundoconstituiaquiloqueoschineses
chamaramdedaocaminhodenominaoextensivaaqualquer
propostaoumtododeautoaprimoramentoconsignadaporumaescolade
pensamento(Jia).OfatodeexistiremvriasJia,cadaqualcomseudao,
seguealgicadaoposiocomplementarprimordialtodososseres
sabemoquenecessrioparapreservaromundo,mascadaum
traduzirestapropostadeumaformaparticular(algicadaleiimutvelda
criaoregidapelaregradamanifestaomutveldofenmenomaterial).
Porissonoestranhoparaumchinsinstrudoquehajasemelhana
entreumaidiadeConfcioedeScratesouAristtelesafinal,noso
todossereshumanos?Damesmamaneira,constatarqueessesconceitos
podemredundarempropostasnormativascompletamentediferentesalgo
maisdoquecompreensveldequeoutraformaadiversidadehumana
poderiaseratendidaemseusanseios?(Ching,1999:6783)

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

7/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Oproblemaseinserejustamentenaaplicabilidadedestesdaona
resoluodeproblemassociais.Devecadaumseguiroseuprprio
caminho?Ou,deveseestabeleceralgumagrandepolticapblica,baseada
nosensinamentosdeumadestasescolas,queatinjatodososnveis
sociais?Tentandoconjugaroproblemauniversalidadediversidadedos
seres,ossbioschinesesantigostentariamincluiremsuaspropostasa
possibilidadedaamplaparticipaodascomunidadesemseusprojetos,
mesmoqueissosignificasseclamarpelareformantimadecadaindivduo...

Arespostadoantigopensamentochins
ODaosmochinslidoucomestacomestaperspectivademodobrilhantee
singular.Laozi(sculoVIa.C.)teriadeixadoclaro,noseuDaodejing,que
todososseresprovmdeumanicafonte,eporissosoiguaisperantea
natureza(Daodejing,42).Noentanto,talcomoamesmanaturezaos
diferenciousegundosuavontade,cadasertemumaparticularidade
especfica(Ibidem,70).Issonotornaumsermaisimportantequeoutro,
masapenasvariaafunodecadaumemrelaoaocosmo,pontoque
umdeseusprincipaisseguidores,Zhuangzi,enfatizaria:
Ascoisassoassimporsimesmasetmpossibilidadesporsiprprias.
Noexistenadaquenosejadecertomodoenoexistenadaqueno
possaserdecertomodo.Porconseguintetome,porexemplo,umgalho
novoeumacoluna,ouumapessoafeiaeumagrandebelezaetudoo
queforestranhoemonstruoso.TudoissoigualparaoDao.Adivisoo
mesmoquecriaoacriaoomesmoquedestruio.Nohuma
criaoouumadestruio,porqueessascondiessonovamente
igualadasnumanica.Somenteosverdadeirossbioscompreendem
esseprincipiodeigualartodasascoisasnumanica[...]Ouniversoeeu
viemosexistnciajuntoseuetudoqueexistesomosumanicacoisa
[...]Seumhomemdormenumlugarmido,ficadoenteemorre.Maso
quemedizdeumaenguia?Vivernocimodasrvoresvidaprecriae
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

8/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

mexecomosnervos.Masoquemedizdosmacacos?Qualohabitat
indicadoparaaenguia,omacacoeohomem?Qualoperfeitamente
certo?Ossereshumanossenutremdecarne,osveadosdeervas,as
centopiasdepequenascobras,ascorujaseoscorvosdecamundongos.
Dessesquatro,qualoquetem,absolutamente,ogostoperfeito?O
macacounesecomafmeaquetemcabeaparecidacomadoco,o
gamocomagazela,aenguiacomospeixes,enquantooshomens
admiramMaoqiangeLishi,vistadequemospeixesmergulham
profundamenten'gua,ospssarosalamvoaltonoareosveados
fogemcorrendo.Contudo,quemdiriaqualoperfeitopadrodebeleza?
Emminhaopinio,asdoutrinasdehumanidadeejustiaeoscaminhos
dodireitoedoerrosotoconfusosqueimpossvelconhecertudoo
quetodoscontm(Zhuangzi,2).

Zhuangzisustentavacomestatesequeossereshumanos,apesardesua
origemcomum,seriamcapazesdeformularinmeraspropostasparatratar
oproblemadasubjetividadedoconhecimento.Oefeitonatural,pois,a
universalidadedoprincpioeavariabilidadedaresposta.
Masseissojnobastasseparaprovarqueoschinesesantigos
podiampensaremigualdade(mesmoqueessaigualdadetornasseos
seresdiferentes),algunsoutrosautoresdefenderamaidiadeuma
paridadetotalentreascriaturas.Mozi,porexemplo,acreditavanummundo
semescravosnemsenhores.Todosseriamliteralmenteiguais,numa
sociedadeidealdecartercomunal,pacficaereligiosa:
Ora,oquequeoCuprezaeoquequeoCuabomina?
Indubitavelmente,oCudesejaqueoshomensseamemeauxiliem
mutuamente,ereprovaqueseodeiemehostilizem.Comochegamosa
estaconcluso?SimplesmenteporqueoCuamaefavorecetodaa
humanidade.EcomosabemosqueoCuamaefavoreceahumanidade
inteira?Porqueocuprotegeatodos,edetodosaceitaoferendas.Todos
ospasesdomundo,grandesoupequenos,socidadesdoCutodosos
homens,velhosoumoos,fidalgosouhumildes,sosditoscelestesem
verdade,todoselesapascentamboiseovelhas,alimentamceseporcos
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

9/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

epreparamvinhoebolosparasacrificlosaoCu.Acasonosignifica
istoqueoCuprotegeatodosedetodosaceitaoferendas?Desdeque
assim,comonodeveramospensarqueoCudesejaqueoshomensse
amemeauxiliemmutuamente?Logo,oCuabenoarosque
procederemdeacordocomessepreceito,eamaldioarosqueodeiame
prejudicamoprximo,poisfoiditoqueaadversidadehdeferiro
assassinodoinocente.Comoexplicaramosdeoutromodoofatode
recairsobreoscriminososamaldioceleste?Logo,oCudesejaoamor
doprximoedetestaodioaoprximo(Mozi,4).

Amor:eisapalavraque,lanadaporConfcio,tornouseomoteat
mesmodeseuprincipalantagonista,Mozi:Masquaissoascalamidades
domundo?Mozidisse:
Osataquesrecprocosentreosestados,amtuausurpaoentreas
dinastias,asinjriasrecprocasentreoshomens,aintolernciaea
deslealdadeentregovernoegovernados,odesamoreaausnciade
piedadefilialentrepaiefilho,adesarmoniaentreoirmomaisvelhoeo
maisnovo!Eisasmaiorescalamidadesdomundo.

Edondederivamessasdesgraas?DizMozi:
Elasnascemdafaltadeamoraoprximo.Hoje,osgovernantes
aprenderamtosomenteaapreciarosseusestadosenoosdosoutros.
Notemomenorescrpuloematacarosestadoslimtrofes.Oschefesde
famliahabituaramseagostarapenasdesuacasaenodacasaalheia
nemseenvergonhamdeusurparolardovizinho.Quantoaosindivduos,
anormaestimaremseasimesmosenoaosoutros.Enotm
escrpulosemseinjuriaremmutuamente.Semprequeosgovernantes
noseestimamreciprocamente,haverguerra.Quandooschefesde
famlianoseapreciamunsaosoutros,acabarousurpandoaautoridade
alheia.Seoshomensnoseestimarem,fatalmentehodeseinjuriaruns
aosoutros.Entregovernoesditosquenoseapreciamreciprocamente,
nopodehaverindulgncianemlealdade.Sepaiefilhonosequiserem
umaooutro,nohaveramorpaternonemsentimentofilial.Faltando
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

10/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

afetoentreirmos,surgiradesarmonia.Seningumnomundoquiser
amaraoprximo,bvioqueofortesobrepujarofraco,amaioria
oprimiraminoria,osricoszombarodospobres,ospoderosos
desdenharooshumildes,osespertosenganaroosingnuos.Todasas
calamidades,aslutas,asqueixas,odio,queinfestamomundo,
nasceramdafaltadeamoraoprximo.Poristo,osbonsreprovamesse
desamor.

Desdequeassim,comosepoderiamalterarascondies?DizMozi:S
asmodificaremospormeiodoamoraoprximoedoauxliomtuo.Eo
queseentendeporamoraoprximoeauxliomtuo?DizMozi:
Significarespeitaroestadoalheiocomooprprio,acasaalheiacomoa
nossa,oprximocomoansmesmos.Quandoosgovernantesse
respeitaremmutuamente,cessaroasguerrasquandooschefesde
famliaseapreciaremunsaosoutros,acabaroasusurpaesmtuasse
oshomensseestimarementresi,desapareceroasinjriasrecprocas.
Seogovernoeossditosseconsiderarem,haverindulgnciae
lealdadesepaisefilhosseamaremmutuamente,serounseoutros
afetuososefiliaisseosirmosmaisvelhosemaisnovossouberem
apreciarseunsaosoutros,reinarharmonia.Setodosquiseremaoseu
prximo,ofortenosobrepujarofraco,osmuitosnooprimiroos
poucos,osricosnozombarodospobres,ospoderososno
desdenharooshumildeseosespertosnolograroossimples.Graas
aoamordoprximo,aslutas,ascalamidades,asqueixaseodiono
conseguirolavrarentreoshomens.Poristo,oexaltamosbons(Mozi,
15).

Apesardestaapologiaaoamor,Mozitornousuapropostaumautopiaao
negarovalordaquiloqueserve,justamente,comoviareprodutoradetodo
equalquersaber:acultura.Seucombateconstanteatradiochinesa
confundesecomocombateastradiesdiversasdascivilizaes,eMozi
tentouuniversalizaraidiadeigualdadeealiberdadeatravs,
principalmente,dasupressodavariabilidadeedaindividualidade(Chan,
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

11/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

1978:5560).Issoprovavelmentenopossvel,nemontem,nemhoje
tantoMoziquantoalgunsdeseusprincipaisadmiradorescontemporneos
idealistaschinesesligadosaocomunismoestodesaparecendo,sem
conseguiratingirgrandesparcelasdopblico.
SeosdiscursosdeZhuangzieMozinosparecematuaisepodemos
observarque,emtermosconceituais,nohnenhumdelesquenopossa
serconsideradoumuniversalista,devemosentonosremeter,
finalmente,aograndefundadormoraldacivilizaochinesa,ogrande
mestreConfcio.Tidocomoomaiordosmaioressbios,Confciofoio
primeiroaencararosproblemasdeumacivilizaochinesadecadentee
conflituosa,propondoumaviaquepudesse,aprincpio,serseguidapor
todos.Emboraareceitadedaoconfucionistanofossecompletamente
restritiva(enempoderia,poisissocontrariariaoprincipioda
individualidade),osbioestruturouosensinamentosdesuaescolade
formaabrangente,permitindoquequalquerumpudesseteracessoaos
mesmosMeuensinamentodirigeseatodosindistintamente(Lunyu,15),
disseoMestre.oqueveremosadiante.

Ohumanismoconfucionista
OConfucionismo,tambmconhecidoporEscoladosLetrados,merece
nossaatenoespecialaotratarsedaquestodosdireitoshumanos.
CriadoporConfcio,tidocomooprimeirodossbioschineses
historicamentereconhecidos2,estesistemafilosficodefendiaquetodae
qualquernoodehumanidade(Ren)residianaimportnciadadifusodo
ensinomoral,daculturaedorespeitomtuo(Jingpan,1990Yao,2001).O
prpriotermoRen,objetivoperseguidoportodaadoutrinadeConfcio,tem
umsignificadotodoespecial:consistenumapalavraformadapelajunodo
ideogramapessoacomonmerodois,oquesignifica,emtermosgerais,
uniodeduaspessoas,respeitomtuo,emessncia,oprprio
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

12/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

humanismo(Chan,1978:44).ParaConfcio,portanto,umasociedades
poderiaserharmnicasetodososseresfossemcapazesdecompreender
algicasubjacenteformaodasregrasmorais.Aprpriabuscada
humanidade(ren)nodeixaespaoparaaprticadomal(Lunyu,4),pois
aprticadahumanidadetemorigemnoeuenonooutro(Lunyu,12).
Estudar,portanto,fundamentalparaseconstruirumasociedadesadia,
poisatravsdaeducaoqueaspessoasconhecemospreceitos
necessriosaumavidacomum:estudeparaaplicarseusconhecimentos
comumfimmoral(Lunyu,19),poisterconhecimentoconhecero
homem(Lunyu,12).Estudar,paraConfcio,eracumpriraleidenossa
naturezahumanaqueoquechamamoscaminho(dao).Ocultivodo
caminhooquechamamoseducao(jiao).OCaminhoumaleiaque
nopodemos,porumsinstantequesejaemnossaexistncia,fugir.Se
pudssemosdeleescapar,noseriamaisoCaminho(Zhongyong,1).O
Acessoaosaberoquetornaumasociedademaisigualitria:numa
sociedadeinstruda,noexistemdiferenasentreosseres(Lunyu,15)e
semprincpioscomuns,intildiscutir(Lunyu,15).
ParaConfcio,portanto,oalicercedaigualdadeentreosseres
humanosabuscadesuaperfeiomoralatravsdaprticado
humanismo,vinculadoporumapolticaampladeeducao[...]anica
maneiradecivilizaropovoeinstituirbonscostumessociaispela
educao.Porissoosantigossoberanosconsideravamaeducaocomoo
elementomaisimportante,emseusesforosporimplantaraordem[...]
(Liji,18)Apenascomaeducao[...]possvelcivilizaropovoereformar
amoraldanao,demaneiraqueoscidadossesintamfelizeseos
habitantesdeoutrasterrasgostemdevisitaropas(ibidem).
Qual,porm,abasedetodoohumanismoemoral?Qualo
fundamentoticodasnoesquepermeiamaexistnciaequnimeentreos
sereshumanos?Ren,ohumanismoconfucionista,estarsempreprximo
deoutrapalavraimportantenodiscursodomestre:Ai,oAmoratributo
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

13/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

estruturalindispensvelatodootipoderelaessocial,motorda
fraternidadeedorespeitoquedevemregeraconscinciadosseres
(Peerenboom,1999:23461).ReneAisooslaosqueunemoque
somos:ramosdeumamesmarvoredavida,derivaesdomesmo
princpiogerador(Li).
Disseomestre:nofaaaosoutrosoquenoquerquelhefaam
(Lunyu,15)eAmeatodos,semdistino(ibidem,12).Estasmximas
deixaramextremamenteconfusososjesutaseuropeusquecomearama
afluiraoorienteembuscadealmasparaconvertercomo,seissculos
antesdeJesus,umsbioquenadasabiadarevelaopoderialanar
epgrafesexatamenteiguaisasdoCristianismo?Voltaireencantousecom
umaChinaquepodiafalardeamoredemoralsemprecisardeumareligio
paraisso.3
Mncio(372289a.C.),oprincipalcomentadordeConfciona
antiguidade,afirmariasobreestaquesto:
Todososhomenstmumespritoquenopodeagentarveros
sofrimentosdosoutros...Seoshomensdehojeviremumacrianaacaira
umpoo,elesexperimentaro,semexceo,umsentimentodealarmee
deangstia.Eistonocomoummododeganharemofavordospaisda
criana,nemdeprocuraremoelogiodosvizinhoseamigos,nemporque
temamareputaodenoteremvirtude.Dapodemoscompreenderque
aquelequenopossuiosentimentodacomiseraonoumhomem
aquelequenopossuiosentimentodavergonhaedodesagradono
umhomemaquelequenopossuiosentimentodamodstiaeda
submissonoumhomemeaquelequenopossuiosentidodobeme
domalnoumhomem.Osentimentodacomiseraoocomeodo
amor(ren).Osentimentodavergonhaedodesagradoocomeoda
retido(yi).Osentimentodamodstiaedasubmissoocomeodo
decoro(li).Osentimentodobemedomalocomeodasabedoria(zhi)
(Mengzi,2a:6)

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

14/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

poisNadaequivaleforaqueprovmdaconcrdiadoshomens(ibidem,
2b:1),derivadajustamentedaquelequenuncaperdeseucoraode
criana(ibidem,4b:12),ouseja,daquelequetudoperdoa,quenunca
perdeasinceridadeequeseentregadetodaaalmaaamarosqueesto
prximos.(Bloom,1999)
Conhecendooamor,ojunzi(osermoralcompleto)compreendeabase
detodoequalquernormaoArazopelaqualoSbiocapazdeolhar
omundocomoumafamliaeseupascomoumapessoaqueelenocria
regrasarbitrriasprocura,poroutrolado,conheceranaturezahumana,
definirasinclinaesdoshomensechegaraumanoobemclaradoque
sejabomoumauparaahumanidade(Liji,9).
Confucionistasposterioreslevariamadianteestepensamentodeforma
plena:DongZhongshu,pensadordosculoIIa.C.afirmariaqueasvirtudes
earegrasmoraissouniversaiseestopresentesemtodososseres
humanos(Jopert,1978:18891)4.UmaoutrafilsofadosculoId.C.,
Banzhao,iriaressaltaraimportnciadaequanimidadeedorespeitonas
relaesentrehomensemulheres(LeeSwann,1932).
ComonocrerqueConfcioeseusdiscpulosseriam,pois,
universalistas?Comoafirmarqueoconfucionismonoprivilegiaarelao
harmnicaentreosseres,mesmoquenoutilizemosotermodireitos
humanos?Setomarmososensinamentosdomestrecomobase,no
poderamosacreditarnapossibilidadedealgunspensadoreschinesesj
teremconcludoqueabasedeumaintegraoentreassociedadesreside
norespeitoaoindivduo,afamliaealiberdade?Confciofoiacusado
muitasvezesdepreservarasinstituiesdaservidoedasubmissodas
classesmas,atondesabemos,eleteriavividoempenriagrandeparte
desuavida,enuncaserecusouaensinaraqualquerumquefosse.
Podemosacreditar,porconseguinte,quequandoafirmavanoinvento
nada,apenastransmitoconfioeamoopassado(Lunyu,7),seuintento
fossepreservaralgoquehmuitooschineseshaviamaprendidoaprezar:
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

15/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

amoral,oamoraoprximoeasabedoriacomoguiasdeumavidaplenae
realizada.(Cheng,1999)

OsaberdeConfcioperanteoproblemados
direitoshumanos
Porqueasociedadechinesanosparecetoestranhaento?Porqueo
Confucionismonopossuiamesmaaparnciadosnossoscdigos
ticos?Nossaprimeiraleiturafoifalha?NoconhecemosaChina,epor
issoachamosaprioriquetudoldiferente?OConfucionismo,como
qualqueroutradoutrina,tambmsofreuaaodotempoeda
incompreenso,transformandosenaideologiaoficialdevriasnaes
asiticas.Serofenmenodadeturpaodeboasidiasalgoendcrino
ascivilizaes?Afinal,omesmopodeserditodosdireitoshumanos
incessantementedivulgadoporsociedadesqueinsistem,aomesmotempo,
emviollosatravsdeinvases,guerrasepressessociais,comerciaise
polticasquetemporttulosalvaguardarodireitodepopulaes
oprimidasaosdireitoshumanos!
Arespostapareceresidirnumaquestomuitosimples,masquedeve
serrevistadeformaprofundaaquestodaCultura.Parecebvioquenos
remetamosaestaidiaparaexplicarasdiferenasdeperspectivaqueos
orientaispossuememrelaosnoesdeigualdadeentreosseres,mas
atento,temostidoaexpectativadeque,mesmosendodiferentesde
ns,elespoderiamentendereabsorveranossapropostadedireitos
humanosporqueelaseriamelhorparatodos.
Opotencialdeatritoqueresidenesteposicionamentoestpautadona
estruturaodossistemassociaisorientaisque,commuitadificuldade(ou
comextremaingenuidade)costumamosaanalisareaceitar(quando
aceitamos)(Shaw,1978).Tomemoscomoexemploanoode
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

16/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

individualismoocidentalemcontraposioaofortesensogregriodos
chineses:enquantonaprimeiranooaafirmaodoindivduosobrea
sociedadeumametaprimordial,nasegunda,avinculaodoindividuo
comafamliaofatordeterminantedesuaformaomoralesocial.Logo,
noOcidenteaquestodaLiberdadetratadanumatendnciaegosticae
antropocntricaconcentradadoindivduo,mas,nasia,arestriontima
doindividualismoconsideradaabasedestamesmaliberdadesocial,
atravsdoequilbriocomunitrio.ComoafirmouConfcio:oautocontrole
raramentelevaaomaucaminho(Lunyu,4).
Issonoquerdizerqueamentalidadeorientalpioroumelhor,doque
aocidental.AtrecentementeasfamliastradicionaisdasAmricaseda
Europatambminfluenciavamavidadesuascomunidadesatravsdas
restriesmatrimonias,domonopliodopodersobreosfilhos,etc.
Igualmente,osorientaistiveramsuasexperinciaslibertariase
individualistas.Oquecaracterizaadiferenciaoatualofatododiscurso
ocidentalseentendercomoomaisadequadoparaaresoluodeste
impasses,oquegeraaindamaisatritosentreestasditasconcepes
modernas(ocidentais)econservadoras(orientais)(DeBary,2000).
Talconsideraoficouclaranadeclaraodosdireitoshumanosfeita
pelaONUem1948.Numgrandepassoparaaformaodeummundo
maisjusto,osbemintencionadosdelegadosdaassembliaentenderam
queseriaadequadovalidaraCartadosDireitosInternacionaisdoHomem5
comodiretrizbsicadeentendimentoentreospovosesociedades.S
esqueceramdeperguntaroqueasnaesdasiaedafricaachavam
disso:maselasnoestavamaindaemcondiesderesponder,e
prevaleceunovamenteahierarquiaculturalocidentalcomoreferencialde
discusso.Oqueseseguiu,nssabemos:maisguerras,ditadurase
revolues,tantoemnomedademocraciacomocontraela.
Acorrupopolticaeosinteresseseconmicosaindasograndes
entravesparaaplicaodetodaequalquerformadesistemasocialmais
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

17/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

justo.Outroproblemacolocado,porconseguinte,queestessistemas
ticosnotmsidoplanejadosdeacordocomasvariaesculturais
existentesentreassociedades.Eis,a,umdospontosqueosautores
orientaistemtrabalhadobastantenosentidoderesolver,eoqueo
confucionismoterialogradoalcanaremsuaexpansoparaascivilizaes
daChina,Japo,Coria,Vietn,etc.

Aquestodossistemasculturaisede
pensamento
Aculturatemsidoentendida,tantonaChinacomonandia,comouma
variaotcnicadanecessidadedeadaptaoaomeioporpartedoser
humano.Elaentendidacomoumaproduodicotmica,tendoemvista
queaomesmotempoalgonaturaldaevoluodoser(suacapacidadede
adaptao)eaomesmotempononatural,namedidaemquedestacao
serdoseumeio.
Cadasociedadeproduziuumaculturaespecficapelanecessidadede
respostasaosmesmosproblemas,maseminteraocomambientes
diferentes.Logo,issonosremeteaidiaconstantedequetodososseres
soiguais,mascadaumtemseuprprioespaoe,porconseguinte,cada
umdesenvolveamelhorformadevivernele.
Isso,porm,noquerdizerqueosorientaisacreditassemsempreque
omeiofaziaapessoa:eleoinfluenciava,comcerteza,mastodospossuem
acapacidadedemudaroseudestino.Assim,aculturavista,portanto,
comoamelhorformadeinteragircomoambiente:enomomentoqueela
atingesuaconformaoideal,elapodesermodificadadeacordocoma
necessidade,mantidacomopadrooucairemdesuso,casoosnovos
temposoexijam.Oquenomuda,portanto,soospressupostossobreas
quaisasculturassoconstrudas:abuscadoequilbrioharmnicoentreo
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

18/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

indivduoeasociedade,entreossereseomeio,comojhaviacomentado
Confcio:
Osantigosquedesejavamtornarmanifestoocarterclarodospovosdo
mundoempenhavamseprimeiramenteemordenarsuavidanacional.Os
quedesejavamordenarsuavidanacionalempenhavamseprimeiroem
regularsuavidafamiliar.Osquedesejavamregularsuavidafamiliar
empenhavamseprimeiroemcultivarsuavidapessoal.Osquedesejavam
cultivarsuavidapessoalempenhavamseprimeiroemprseucoraono
caminhocerto.Osquedesejavamprseucoraonocaminhocerto
empenhavamseprimeiroemtornarsincerassuasvontades.Osque
desejavamtornarsincerassuasvontadesempenhavamseprimeiroem
ampliarseuconhecimento.Aampliaodoconhecimentodependeda
investigaodascoisas.Quandoascoisassoinvestigadas,o
conhecimentoentoseamplia,avontadeentosetornasinceraquando
avontadesinceraocoraoentosepemnocaminhocertoquando
ocoraoestnocaminhocerto,avidapessoalentocultivadaquando
avidapessoalcultivada,avidafamiliarentoreguladaquandoavida
familiarregulada,entoavidanacionalestordenadaequandoavida
nacionalestordenada,entohpaznomundo(Daxue,1)

EstasdefiniesnosfazemcompreendercomooOriente,emcertamedida,
foiforadoaabandonarseuantropocentrismoclssicoemfunodos
temposdedominaocolonial.Concomitantemente,oimperialismoacirrou
axenofobia,masdeumargemqueosgruposintelectualizadospudessem
pensarorelativismoculturalcomoumfatordediferenciaoprofundo,
causadordebarreirasmentaisqueterminariamsempreporprovocaros
conflitosexistentesnomundo.
Aquestodaigualdade,portanto,noumapremissaocidental,mas
universal.Aformadeaplicala,porm,quetemvariadoduranteos
sculos(sejanoformatoreligioso,legal,poltico,etc),eofatorcultural
aindanofoidevidamentetrabalhadoparaquehajaumconsensosobre
comoestabelecerumcritriodeparidadeentreascivilizaes.Talvez
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

19/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

devidoaostemposdeinvasoerepressoestrangeira,algunsorientaistm
pensadoemformasdeadministrarestesproblemasbaseadosemsuas
experinciascomoassunto.Pensaremresolveraquestoda
equanimidadesematentarparaadiversidade,naspalavrasdomestre,
atacarumaquestopeloladoerradooquerealmentedanoso(Lunyu,
2).

Soluespossveis
Noaspectoculturalefilosfico,acompreensodoscdigossociaiseticos
dassociedadespassapelanecessidadedeumatraduomaisampla,
tantolingsticaquandocomunicativa.
Jnotamosdesdemuitoaamplanecessidadequetemosdeconhecer
umpoucomaissobreoorienteantesefazermosqualqueravaliaodesua
cultura.Alnguachinesa,porexemplo,amaisfaladadomundo:e,no
entanto,quantosdenspassamosavidatodasemconhecerumanica
expressodestalngua?Oquesabemossobreosensoreligiosodos
chineses,povoquenuncaprecisoudeigrejasparalegislar?(Ching,1978)
Estasdiscrepnciassubsistemdevidoaodesconhecimento.No
entanto,suaapresentaopuraesimplesnosuficienteparaque
possamosconhecelasmelhor.Existeaindaoproblemadetraduoe
adaptaodosconceitosdestessistemasmentais,aosquaismuitasvezes
fazemosassociaesgrosseriascomaquiloquejulgamossersemelhante
nanossacultura.Quantasvezes,porexemplo,sinlogosengajadosno
fizeramaparecerafiguradeumDeusprximodocristianismonostextos
clssicosdaChina6?
Omesmoocorrecomaquestodosdireitoshumanos.Nobasta
somentereconhecerqueoOrientepossuioutrasculturas.necessrio
compreenderquecadaumadelastemumsistemadevida,paraoqual
foramcriadasperspectivasdeigualdadequesodiferentesdaquelasque
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

20/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

ns,ocidentais,criamosparans.Osdireitoshumanossoumcdigo
vlido,portanto,paraoOcidenteeparaquemmaisquiserutilizalos,mas
nopodemservirdendiceculturalnaanalisedequalquersociedade.Se
assimofosse,osprprioscriadoresedifusoresdestaspropostasestariam
entreosquemenosapraticam,oquetornariaesteidealigualitrioum
grandefracassoideolgico.
Avisolevantadapelosautoresorientaismuitoprecisanoquetocaa
necessidadeconstantequedevemosterdepreservaracultura,
trabalhando,porm,paraaperfeioalademodohumanstico(Angle,1999).
Nesteponto,aidiadeHumanismoparecepossuirumaafeionotvelpor
partedemuitospensadoresdetodasaspartesdomundo.Confcioque
pareceterrespostaparatodosestesproblemasjdiziaqueavirtude
nosolitria,elatemseusvizinhos(Lunyu,4).
UmaanlisetransculturalcomoaspropostasporPanikkar(1994)
Wang(1997)oudeZhu(2001)chamamnossaatenoparaofatodeque
temosqueestabelecerodilogoparaquequalquerpropostadeigualdade
sejaaceita.Emsegundolugar,queestedilogoestabeleacanaisde
comunicao,masnoregrasdetratosocialcomumcarterimpositivo.
Semumacertaisenoinicial,esemacapacidadedecompreenderqueas
culturastmsuasprpriasformasdeadministraroproblemadaliberdade,
todoequalquerprocessodeinteraoserintileestril,oqueacabapor
promoverousodaforacomocorretivo.Parafinalizar,aatenodadaa
estesvaloresdemonstraquedentrodecadasociedadeexistemesmouma
diferenciaoentreseusextratos,oqueemborasejaatenuadopor
questesdelnguaouespao,nosfazemreveraidiaquetemossobrea
organizaodanossaprpriacomunidade,sobreoquesignificamos
conceitosdeigualdadeeconvivncia,eoque,porfim,explicaonosso
espantodiantedoaumentodefenmenoscomoaviolnciaeapobrezaem
nossocotidiano.

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

21/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Concluso
Porestanossabreveanlise,podemosconcluirqueaquestodaaplicao
dosdireitoshumanosspodeseruniversalistaselevaremcontaa
diversidadedasproduesculturais.Assimsendo,noimpossvelqueas
culturasestabeleamnoesdeigualdadeeviasdecomunicao
accessveisatodososseres,mas,paratal,existeacondioindispensvel
eprimeiradetodasasrelaesqueoreconhecimentodooutrocomoum
legtimoserhumano,indivduoautnomo(e,noentanto,coletivo),produtor
desaberepossuidordevalorestaiscomofraternidade,amor,respeito,etc
aquetodosossistemasticosemoraisrecorreramparaelaborarsuas
propostas,tantonoOcidentecomonoOriente.Nestecasoarespostados
antigos,talcomoConfcio,nosdeixaclaroqueasnoesdeigualdade,
liberdadeefraternidadenosonovas,masprecisamserentendidasluz
desociedadesmilenarescomoachinesa.Aarticulaoentreoeuea
sociedade,entreasdiversascivilizaes,passanecessariamenteporum
crivoticoquetemqueseraceitocomouniversal,sequisermosteruma
baseparadiscusso.Estealicercenopodeserimpostoculturalmente,
masdescobertopelodilogoepelatroca.Aleimoralpodeserencontrada
emtodaparte,enoentantoelapareceserumsegredo!,afirmouomestre
(Zhongyong,12).Eis,aqui,oobjetivodaquelequebuscalegitimaros
direitoshumanoscomodireitosdoser:buscarotnuefioqueligaonosso
sermoralaordemdomundo,esteoverdadeirocaminhoaseralcanado
(ibidem,3),poisavidadosermoralaexemplificaodaordemmoral
universal(ibidem,2).Vozesdaantiguidadelevantamsepeloserhumanoe
aindaclamam,hoje,peloinexorvelprocessoderetificaodas
conscincias,aguardandoaeradajustia.
AndrBueno

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

22/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Bibliografia
Fontesprimrias
Lunyu(Conversaes),deConfucio.Conversaes.Lisboa:Estampa,2000
Daxue(OGrandeEstudo),ibidem.VerYutang,1957.
Zhongyong(OJustomeio),ibidem.VerYutang,1957.
Liji(ManualdosRituais),ibidem.VerYutang,AsabedoriadeConfcio.Riode
Janeiro:JosOlympio,1958.
Mengzi(LivrodeMncio),deMncio.Mencius.London:Penguin,1970.
Mozi(livrodeMozi),verYutang,1957.
Daodejing(TratadodaVirtudeedoCaminho),deLaozi.Dadodejing.Trad.
MarioB.Sproviero.SoPaulo:Esdra,2003
Zhuangzi(LivrodeZhuangzi),deZhuangzi.Watson,B.Escritosbsicosde
Chuangtzu.SoPaulo:Cultrix,1986.

Livros
Angle,S.HumanrightsinChinesethought:acrossculturalinquirity.
Cambridge:CambridgeUniversitypress,1999.
Barth,F.TeoriasdaEtnicidade.SoPaulo:UNESP,1999.
Bloom,I.MenciusandtheHumanrights.verDeBary,1999.
Bueno,A.Aestruturadopensarchins.InLegein,N.1,2004.Riode
Janeiro:UniversidadeGamaFilho,2004.
ChanW.T.OEspritodaFilosofiaOriental.InFilosofia:Oriente,Ocidente.
SoPaulo:CultrixUSP,1978.
ChanW.T.HistriadaFilosofiaChinesaInFilosofia:Oriente,Ocidente.So
Paulo:CultrixUSP,1978.
Chang,W.TheConfuciantheoryofNormsandHumansrights,verDeBary,
1999.
Cheng,C.Transformingconfucianvirtuesintohumanrights,ibidem.
Ching,J.Humanrights:avalidchineseconcept?,ibidem.

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

23/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Ching,J.Osensoreligiosodoschineses.InChinaeCristianismo.Petrpolis:
Vozes,1978.
DeBary,W.&TuW.Confucianismandthehumanrights.Columbia:Columbia
UniversityPress,1999.
DeBary,W.Asianvaluesandhumanrights:aconfuciancomunitarian
perspective.Harvard:HarvardUniversitypress,2000.
Elorduy,C.ElhumanismoPoliticoOriental.Madrid:Edica,1976.
Geertz,C.AInterpretaodasCulturas.RiodeJaneiro:Zahar,1978.
Gernet,J.Omundochins.Lisboa:Cosmos,1979.
Henderson,J.ThedevelopmentanddeclineofChinesecosmology.Columbia:
ColumbiaUniversitypress,1984.
Jingpan,C.ConfuciusasaTeacher.Beijing:FLP,1990
Joppert,R.OAlicerceCulturaldaChina.RiodeJaneiro:Avenir,1979.
Kao,J.B.AFilosofiaSocialePolticadoConfucionismo.RiodeJaneiro,1952.
LeeSwann,N.PanChao:ForemostWomanScholarofChina.NewYork:
CenturyCo.,1932.
Levistrauss,C.RaaeHistria.Lisboa:Presena,1980.
Mallinowski,B.UmateoriacientficadaCultura.RiodeJaneiro:Zahar,1975.
Panikkar,R.anoodosdireitoshumanosumconceitoocidental?in
Digenes.Braslia:UNB,1983V.5.
Panikkar,R.Religin,FilosofiayCultura.Madrid,1998.
Peerenboom,R.ConfucainHarmonyandfreedomofthought,verDeBary,
1999.
Said,E.Orientalismo.SoPaulo:CompanhiadasLetras,1996.
Shaw,Y.M.Aculturachinesanavisodoocidente.InChinaeCristianismo.
RiodeJaneiro:Vozes,1978
ShenV.eDoan,T.V.Morality,MetaphysicsandChineseculture.Beijing:
CouncilforResearchinvaluesandphilosophy,1992.
Svensson,M.DebatinghumanrightsinChina:aconceptualandpolitical
history.NewYork,2002.
TangY.J.Confucianism,buddhism,daoism,christianityandchineseculture.
Beijing:CouncilforResearchinvaluesandphilosophy,1991
WangM.Y.eYuX.M.CivilsocietyinaChinesecontext.Beijing:Councilfor
Researchinvaluesandphilosophy,1997.
http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

24/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Yutang,L.SabedoriadandiaedaChina.RiodeJaneiro:Pongetti,1957.
ZhuD.S.eJinX.ThehumanPersonandsociety:Chinesephilosophical
studies.Beijing:CouncilforResearchinvaluesandphilosophy,1997.

Notas
1.Este,comcerteza,umdostemaspreferidosdaAntropologiaOcidental
olharooutroexaustivamentediscutidopordiversosautores,taiscomo
Mallinovski(1975),Geertz(1978),LeviStrauss(1980)eBarth(1999),entre
muitosoutros.Nossoobjetivonesteartigo,noentanto,fazerfalarConfcioe
osantigoschinesesprecisamos,pois,iralm.
2.NoexisteminformaesprecisassobrevidadeLaozi,queteriasido
contemporneodeConfcioMoziteriavividoalgumasdcadasdepoisdo
perododevidadoMestre(551479a.C.),etodasosoutrosautoresfamosos
teriamsurgidonumperodoposterior.
3.VeroDicionrioFilosfico,1973:124.eOFilsofoIgnorante,1973:32930.in
VoltaireeDiderot.Col.OsPensadores.RiodeJaneiro:Abril,1973.
4.DongZhongshu,noentanto,foiumdosprincipaiscolaboradoresparaa
instituiodaortodoxiaconfucionistacomoideologiadeEstadodurantea
DinastiaHan.Eleesperavaqueogovernoconduzisseepatrocinasseo
empreendimentodepolticaspbicasdeeducaoeprovimentodapopulao,
oquesfoiobtidoemparte.Aeliteaproveitouoensejoecomeouautilizao
doconfucionismocomoumaideologiadesubmissodasmassas,deturpando
oecriandoumatritocommuitosescolaresconfucionistas.
5.Atonome...DireitosdoHomemconservaanootradicionaldomasculino
comosinnimodeserhumano.NaChina,apalavrarenquesignificaser
humanoneutra,indicandotantoofemininoquantoomasculino.Ren,o
humanismoconfucionista(apronnciaeaescritadestaemrelaoaprimeira
soligeiramentediferentes)tambmumtermoneutro,abertoaqualquer
gnero,povoougrupo.
6.ocasodastradueschinesasdeJ.LeggeedeH.Gilles,queapesardo
profundoconhecimentodalngua,insistiamconstantementenousodetermos
cristosparaexplicarconceitosfilosficoschineses

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

25/26

28/08/2016

ArespostadeConfcioaoproblemadosdireitoshumanos

Procurar
Incio

Filosofiadareligio

Newsletter

Epistemologia

Filosofiadamente

Facebook

Esttica

Filosofiapoltica

Blog

tica

Guiadasfalcias

Filosofia

Histriadafilosofia

Filosofiadacincia

Lgica

Filosofiadalinguagem

Metafsica

Sobrens
Contactenos
Termosdeutilizao
ISSN17498457

Copyright2016criticanarede.com

http://criticanarede.com/etic_confucio.html#footer

26/26

You might also like