Erhan Afyoncu

ERHAN AFYONCU
8AHTE
MESH
O SM A N L I BELGELER I I IN D A D N M E L N K U R U C U SU
SABATAY SEV VE YAHUDLER
SAHTE MESH
Osmanl Belgeleri Inda Dnmeliin Kurucusu
ERHAN AFYONCU
Yayn Ynetmeni
Mustafa Karagllolu
Yeditepe Yaynevi
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl
Sertifika No: 16427
ISBN: 978-605-5200-23-7
Yeditepe Yaynevi: 200
Aratrma nceleme: 167
1. Bask: Haziran 2013
Sayfa Dzeni
rfan Gngrr
Kapak Tasanm
SercanArslan
Bask-Cilt
enyldz Yay. Matbaaclk Ltd. ti.
Gmsy Cad. No:3/2 - Topkap / stanbul
Tel: 0212 483 47 91-92 (Sertifika No: 11964)
YEDTEPE YAYINEV
ataleme Sk. No: 27/15 34410 Caaloh-stanbul
Tel: (0212) 528 47 53 Faks: (0212) 512 33 78
www.yeditepeyayinevi.com | bilgi@yeditepeyayinevi.com
online ab-veri: www. kitapadresi. com
ERHAN AFYONCU
SAHTE
I|1E8IH
OSM ANLI BELGELER II IN D A D N M E L N KURUCUSU
YEDTEPE &
stanbul 2013
ERHAN AFYONCU
1967de Tokatta dodu. lk ve orta renimini burada tamam

lad. 1984de balad Marmara niversitesi Atatrk Eitim
Fakltesi, Sosyal Bgiler Eitimi Blm Tarih retmenlii
Anabim Dalndan 1988de mezun oldu. 1989da Marmara
niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi, Sosyal Bilgiler Eitimi
Blmne Aratrma Grevlisi olarak atand. Yksek lisan
sn Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Ne
cati Efendi Tarih-i Knm (Rusya Sefaretnamesi) isimli tez
ile 1990da tamamlad. 1997de Osmanl Devlet Tekilatnda
Defterhne-i mire (XVI-XVIII. Yzyllar) isimli tez ile dok
torasn bitirdi. 2000 ylnda yardmc doent oldu. 2001
Maysnda Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Ta
rih Blmne geti. 2008de doent oldu.
Hlen Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesinde
retim yesi olarak grev yapan Erhan Afyoncunun Sorularla
Osmanl mparatorluu, Osmanl Tarihi Aratrma Rehberi,
Osmanhmn Hayaleti, Truvann ntikam, Yavuzun K
pesi, Sahte Mesih, Osmanl mparatorluunda Askeri s
yanlar ve Darbeler ve Fransaya Osmanl Tokad (Ahmet
nal ve Uur Demir ile birlikte) Ottoman Empire Unveiled
ve Das Osmanische Reich: Unverhllt isimli kitaplar ile Osmanl brokrasisi, brahim Mteferrika, airetler ve Osmanl
tariheri zerine ok sayda akademik makalesi vardr.
e-ma: eafyoncu@hotmaU.com
Osmanl arivinin karanlk dehlizlerinde

rehberlik yaparak yolumu bulmam salayan
rahmetli hocam Halil Scdillioluna
indekiler
Ksaltmalar.............................
nsz........................................................................ il
BRNC BLM
Osmanl mparatorhunda Yahudiler
Yahudilerin Osmanl Topraklarna G................................15

Osmanl Mliyesinde Yahudiler............................................... 2 1
Yahudi Hekimler...................................................................... 22
Hassa Hekimler Tekilat........................................................ 28
16. Yzyln nemli Yahudi Simalar...................................... 33
Galatada Bir Senyora: Gracia Mendes...................................... 33
Haremin Gizemli Araclar: Kira Kadnlar.................................38
Koca Yahudi: Yasef Nasi.............................................................59
Solomon Akenazi......................................................................69
David Passi................................................................................. 74
KNC BLM
Zoraki Mslman: Sabatay Sevi
Sabatayc Hareketin Tarih Temelleri..................................... 79

Sabatay Sevinin Ailesi............................................................. 83
Sabatay Sevinin Doumu, lk Eitimi ve Mesihlik
lanndan nceki Hayat......................................................... 85
1648 Lehistanda Yahudilere Ynelik Basklar ve
Sabatay Sevi............................................................................. 88
Sabatay Sevi stanbulda (1658-1659).....................................93
Sabatay Sevi Kuds Yolunda (1662).......................................94
Gazzeden Tebir Edilen Mesih............................................. 100
Sabatay Tekrar zmirde (1665).............................................108
Sabatay Sevinin stanbula Gelii ve Tutuklanmas (1666).. 114
Sabatay Sevi Geliboluda (1666)............................................126
Sultan IV. Mehmed ve Kyamet Beklentisi........................... 136
Sabatay Sevi, Aziz Mehmed Efendi Oluyor (1666)............... 141
Sabatayla Birlikte Mslman Olan Arkada.......................152
Sabataym Mslman Olmasndan Sonra Yahudilerin
Mslmanlamas Meselesi................................................... 152
Nevmslim Aziz Mehmed Efendi.......................................... 156
Sabataydan Sonra Dnmelik ve Dnmeler.......................... 171
Sonu.............................
Bibliyografya........................
173
:...177
Dizin....................................................................... 189
Ekler.............
199
Ksaltmalar
A. DVN............ : Bb- saf Divn Kalemi

A. RSK............. : Bb- safi Rus Kalemi
Bk..................... : Baknz
BOA................. : Babakanlk Osmanl Arivi
ev.................... : eviren
D.KRZ..............: Kk Ruznme Kalemi Defteri
D A .................: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
haz....................: Hazrlayan
A......................: slm Ansiklopedisi
KK
: Kmil Kepeci Tasnifi
MAD................ : Mliyeden Mdevver Defterler

MD...................: Mhimme Defterleri
nr......................: Numara
nr.................... : Nereden
TOEM..............: Tarih-i Osmn Encmeni Mecmuas
TSMA.............. : Topkap Saray Mzesi Arivi
nsz
rkiyede Sabatay Sevi ve dnmelik en ok me^

m
rak edilen ve en ok zerinde efsane retilen konulann banda gelir. lkemizde son 50 yldr bir
dnme furyas ban alm gidiyor. Hi alakas olmayan in
sanlar, dnme olarak damgalanyor. Her tan altnda dnme
aranyor. Bu i, neredeyse bir lgnlk hlini ald. Btn bu i
lerin balangc ise olduka eski. Yaklak 400 yl nce Mesih
olduunu iddia ederek, ortaya kan Sabatay Seviye dayanyor.
Sabatay Sevi, 17. yzyln ikinci yansnda mesihlik iddiasyla or
taya kp, srail ryas gren Yahudileri heyecanlandrd. Dn
yann drt bir tarafndaki Yahudiler, mesihlerinin kendilerini
Filistine gtreceine inanarak g hazrlklarna baladlar.
Ancak ortalk kanp, hadiseler Osmanl yneticilerinin kula
na gidince, szde mesihe mucizeni grelim, nlplak so
yunarak okulann karsna ge, eer ok ilemezse mesihliin
kabul olunacak denildi. Fakat bu szleri duyan Sevi, hemen
tvbekr olarak Mslman oldu. Ancak mesele orada bitmedi.
Sabatay Sevi grnte Mslman olmutu. Mridleri de onu
takip ettiler. Bunun zerine dnme ad verilen ve gnmze
kadar gelen topluluk ortaya kt.
11
Dnmeler ve Sabatay Sevi ile ilgili birok aratrma yapl

mtr. Ancak Sabatay Sevi hakkmdaki en nemli eseri Gershom
Scholem kaleme almtr. Yaklak bir asrlk veld bir mr sren
Gershom Scholem (. 1982), Sabatay Sevi ve Sabatayclk aratr
malarnda akla gelen ilk isimdir. Zikredilen alanlarda ilk olmasa
da artk klasiklemi almalar yapan ve srailde Kabala, Sa
batay Sevi ve Sabataycl mnhasr bir aratrma sahas hline
getiren Scholemdir. Mellifin en mehur eseri ise Sabetay Sevi,
Mistik Mesihdir. Scholemin almas hl alamamtr ve bu
konuda daha sonra eser kaleme alanlar byk oranda Scholemi
zetlemilerdir.
Scholem, dnyann birok farkl ktphane ve arivinde yl
larca sren almalar sonunda Sabetay Sevi, Mistik Mesihi
kaleme almtr. Scholem almasnda, Trke bilmediinden
Osmanl kaynaklarndan ancak tercme edilenler vastasyla ya
rarlanabilmi, bu da birok problemi zmnde mellifi yeter
siz klmtr. zellikle Osmanl Arivinden istifade edememi
olmas eserinin en byk eksikliidir. Zira Sabatay Sevi ve Sabatayclk, ncelikle Osmanl mparatorluunun bir meselesiydi ve
Trk arivleri kullanlmadan yazlacak her alma eksik kalmaya
mahkmdu. Biz elinizdeki almada Sabatay Sevinin biyogra
fisini ina ederken Scholemin eserinden olduka istifade ettik.
Bunun yannda Rycaut, Kmrciyan ve Croix gibi dnemin kay
naklarna tekrar tekrar mracaat ettik. Scholemden sonra bu ko
nuda yaplm aratrmalar gzden geirdik. Ancak Sabatay Sevi
konusunda dnya tarihiliinde bir ilk olarak Osmanl Arivinde
bulduumuz birok belgeyi aratrmamzda kullandk. Bu belge
ler sayesinde de Sabatay Sevi aratrmalarnda bugne kadar ye
terince istifade edilmeyen ve bu yzden birok ehir efsanesinin
tremesine sebep olan eksikleri ikml ettik.
Sabatay Sevi hakknda imdiye kadar Osmanl arivlerinde
belge bulunamamt. Bu yzden Sabatay Sevi ile ilgili komplo
12
teorileri o kadar ileri gitmitir ki, Trk arivlerindeki Seviyle il

gili belgelerin yokedildii iddialar ileri srlmtr. Elinizdeki
alma bu iddialarn doru olmadn, bunun aksine Osmanl
Arivi hakkyla kullanlrsa Sabatay Seviyle ilgili vesikalarn ra
hata bulunabileceini ortaya koymutur. Bu kitapta ayrca ilk
blmde Yahudilerin Trkiyeye gleri, lkemizdeki faaliyet
leri, n plana kan nemli Yahudi simalar da ele alnmtr. Ya
hudi hekimlerle ilgili imdiye kadar birok aratrma yaplmtr.
Ancak bu aratrmalar belli dnemlere mnhasrd. Yahudi he
kimlerle ilgili arivlere dayanarak kaleme aldmz ksm ise bu
konuyu bandan sonuna kadar teferruatl olarak ele alp deer
lendiren ilk almadr.
Bu kitab hazrlarken yardmlarn grdm deerli mes
lektalarm Uur Demir ve Ahmet nalm haklan hibir ekilde
denmez. Fatih Grcan, Ahmet Bykaksoy, Aykut Can, Ebubekir Al, Nihal Metin ve Sahure Ergzel devaml koturarak, elle
rinden gelen yardm esirgemediler. Kendilerine teekkr ediyo
rum. Yine bu eseri hazrlarken Franszca, Ukraynaca ve branice
kaynaklardan istifade etmemi salayan Vahdettin Engin, Mustafa
Da, Ycel ztrk ve Nuh Arslantaa minnettanm. Kitabn hazr
lanmas srasnda yardmlann grdm deerli dost ve meslektalanm Recep Ahshal, Muzaffer Doan ve Bilgin Aydna des
tekleri iin teekkr etmek zevkli bir bortur.
Bu konuda yaptm aratrmalan yakndan takip eden ve ta
rihin belgesiz yazlmayacan televizyon ekranlarnda ve gazete
sayfalarnda devaml surette dile getirerek bu konuda kamuoyu
nun bilinlenmesinde byk bir rol oynayan deerli aabeyim Mu
rat Bardak ise bulduum belgelerin kitaplatnlmas konusunda
srar ederek bu eserin ortaya kmasnda nemli rol oynad.
Bu eseri hazrlarken birok aratrma ve kaynaa ulamam
salayan sam Ktphanesi yetkililerine Trkiyenin bu esiz k
tphanesinin deerli mdr Birol lkerin ahsnda teekkr
13
ediyorum. Ayn ekilde Babakanlk Devlet Arivleri aratrma

salonu grevlileri de arivin tanmas esnasnda olmasna ra
men ellerinden gelen yardm esirgemediler. Hepsine tek tek te
ekkr ediyorum. Son olarak olumun ve evin ykn eke
rek aratrma yapmama uygun bir ortam hazrlayan eim Fatma
Afyoncuya da burada teekkr etmek zevkli bir bortur.
Erhan Afyoncu
Kozyata-Mays 2013
14
Birinci Blm
Osm anl m paratorluu'nda
Yahudiler
Yahudilerln Osmanl Topraklarna G
Osmanl topraklarnda her dinden insan kendi kltrel ve

din ortamnda zgrce yaamaktayd. Avrupada ise o dnem
Mslmanlara hayat hakk verilmez, Yahudiler ise ok zor art
lar altnda hayatlarn srdrrlerdi. Balarna da zaman zaman
felaketler gelirdi. Avrupadaki byk veba salgn srasnda bile
sulu olmulard. Yahudiler, vebann sulusu olarak gsteri
lip, yok edilirlerse vebann da biteceine inanld. 1348 yl ba
harnda Gney Fransada ilk Yahudi katliamlar balad. Yahu
diler ahap evlere doldurularak yakldlar. Bavyerada 12 bin,
Erfurtta 3 bin Yahudi ldrld, Strasburgda da 2 bin Yahudi
diri diri yakld. Avrupann hemen hemen her tarafnda bu tr
katliamlar oldu. Yahudiler kimi zaman celltlarnn eline ge
memek iin kendilerini yaktlar. Baz yerlerde Yahudiler yakl
madan nce kazklatld, baz yerlerde de flara konularak ne
hirlere atldlar1.
Osmanllar tarafndan fethedilen yerlere Yahudilerin g
etmesi 14. yzylda balad. Macar Kral Byk Layo 1360da
1
Zeynep Dramal, Tarihi Tersten Okumak, stanbul 2005, s. 72.

15
Yahudileri kovan bir ferman yaynlad zaman Avrupa Yahudileri Osmanl topraklarn bir snma yeri olarak grdler2.
Roma ve Bizans dneminden beri Osmanllarm fethettii
ve fethedecei topraklarda yaayan Yahudilere Romanyot de
nirdi. Fatih, stanbulu fethettikten sonra Yahudilere stanbulda
oturma, ticaretle urama, havra ve okul yapma hakk verdi. Fa
tih, Moses Kapsaliyi de byk rabbi, yani hahamba tayin etti.
Bizans dneminde Yahudi hahaml etkin ve itibarl bir grev dedi. Osmanllar, hahaml patriklikle eit seviyeye getirip, itibar
ve prestij kazandrdlar3. Yahudileri kendi topraklarnda yaayan
Hristiyanlara ve Avrupallara kar mal bir g olarak kullandlar.
Anadolu ve Rumeli ehirlerinden getirilen Yahudiler stanbula
yerletirildi. Yahudiler, daha nce Venedikliler tarafndan hkim
olunan ehrin i merkezi olan ft Kapdan, Zindan Kapya ka
dar olan liman blgelerine iskn edilmilerdi. Fatih, Bizans dne
minde ehirde nemli rol oynayan Venediklilerin yerini Yahudi
tccarlarla doldurmutu. Sultan, kuatmadan nce ve kuatma s
rasnda, stanbuldan Venedike kam olan Venedik Yahudilerinin
geri dnmesine izin vermesi iin Venedik dojundan talepte bile
bulunmutu. 1477de stanbulda 1647 Yahudi hanesi, yani yak
lak 8 bin Yahudi vard4.
Yahudi zak Sarfati, 1454te Orta Avrupadaki dindalarna
bir mektup gndererek halin altnda yaayanlarn han haki
miyeti altnda yaayanlara kyasla ok daha talihli olduklarn
syleyerek Avrupadaki dev ikence odasn brakp Trkiyeye
gelmelerini sylemiti: .... Burada en iyi elbiseleri giyebilirsiniz.
2 Halil nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, From Empire
to Rebuplic, stanbul 1995, s. 106.
3 Mark Alan Epstein, The Ottoman Jevish Communities and their Role
in the Fifteenth and Sbcteenth Centuries, Freiburg 1980, s. 152.
4 Halil nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, s. 107.
16
Burada herkes kendi asma ve incir aacmm altnda oturabilir.

Hristiyan hakimiyetinde ocuklarnz mosmor veya kpkzl d
vlme tehlikesiyle kar karya brakmadan asla mavi veya kr
mz renkli elbiseler giydiremezsiniz5. Fatihin, mal tevikleri ve
Osmanknn din msamahas sayesinde Almanya ve talyadan
ok sayda Yahudi getti.
Yahudiler, 15. yzyln balarndan itibaren spanya yarma
dasnda aalanmaya balamlard. 1480den sonra spanyada
Yahudilere kar Engizisyonun byk bir basks balad. eteler
Yahudilere saldrd. 1483te Engizisyon yargc Torquemadann6
emriyle binlerce Yahudi ldrld. Bu basklar zerine Yahudiler,
spanyay terketmeye baladlar. spanyada bask altnda Kato
liklii kabul eden ve Maranos olarak isimlendirilen Yahudiler, Osmanl topraklarna sndklarnda kendi dinlerine dndler7.
kinci Byezid dneminde spanya, Portekiz ve talya
bata olmak zere Avrupann her tarafndan srlen Yahudi
ler, 1492den itibaren Osmanl mparatorluuna geldiler. Eliyahu Kapsali isimli bir Yahudi tarihi gnlnde padiahn
Yahudilerin hline acdn ve her tarafa fermanlar gndererek
Yahudileri ehirlere kabul etmelerini emrettiini yazar8. 1492
3
Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde

Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul 2008, s. 51-52; Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Ankara 2001; Halil nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, s. 107.
6 Torquemada iin bk. John Edvvards, Torquemada & the Inquisitors, 2005.
7 Salhi Sonyel, Osmanl mparatorluuna Yaplan lk Musevi Glerinin
Beyznc Yldnm, Belleten, say: 215 (Ankara 1992), s. 201; Stan
ford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde
Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul 2008, s. 21-22.
8 Nuh Arslanta, Trlder ve Yahudiler (Yahudi Tarihi Eliyahu Kapsalinin
(1483-1555) Tarih Kitab Seder Eliyahu Zuta Balamnda Bir nceleme),
stanbul 2013.
17
ylndan sonra ber yarmadasndan geden 165 bin Yahudiden

90 bininin Osmanl topraklarna geldii tahmin edilmektedir9.
spanyadan 1492de, Portekizden ise 1497den itibaren g
geldi. Sefarad (Sefardim) olarak adlandrlan bu Yahudiler, s
tanbul, Avlonya, Selanik ve Edirne bata olmak zere impara
torluun farkl corafyalarna yerletiler10.15 10 dan itibaren de
talyadan Yahudi gleri oldu.
Yahudilerin Trkiyeye glerini en iyi tasvir edenlerden biri
16. yzylda Osmanl lkesine gelen AvusturyalI Demschvvamdr.
G, Yeryznde herhangi bir memleketten Yahudiler kovuldu
lar m doruca hepsi Trkiyeye gelirler eklinde tasvir eder11.
Osmanl ftuhat devam ettike Trk hakimiyetindeki top
raklarda yaayan Yahudi nfusu da artt. 16. yzylda Yavuzun
ve Kanunnin fethettikleri topraklardaki Yahudiler de Osmanl
tebaas oldular. 18. yzylda bir sreliine Osmanl hakimiye
tine giren Tebriz, Hamedan ve Kirmanahda da Yahudiler ya
yorlard12.
Osmanl tarihi zerine branice tarih kitab yazan en nemli
Yahudi tarihi Eliyahu Kapsali (1483-1555), eserinde Hristiyanl bozguna uratan Osmanl sultanlarnn gerekletirdii fetih
leri, Yahudilerin srgnlerinin sonu ve mesihin knn mjde
cisi kabul eder. Osmanl sultanlarn kurtarc mesihler olarak ele
alp, padiahlarn Yahudilerle ilikileri zerinde genie durmu
tur. Osmanl fetihlerini mesihle balantl olarak deerlendiren
9 Halil nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, s. 109.
10 Isaiah Friedman, Ottoman Empire, Encylopedia Judaica2, XV, 521-
52411 Hans Demschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Ya

ar nen, Ankara 1987, s. 147.
12 Bemard Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr Sina ener,
Ankara 1996, s. 138-139.
18
Kapsali, Osmanl sultanlarnn mesih rollerine dikkat ekmesi

nin yamnda, sadece spanya srgnn deil, stanbulun fethi
ile balayp Suriye, Msr (1517) ve Rodosun fethi (1522) ile bi
ten nemli hadiseleri de mesihin kyla irtibatl olarak ele alp
anlatmaya almtr13.
16. yzyln ortalarndan itibaren imparatorlua Orta ve Dou
Avrupadan da Yahudi g balad. Bu lkelerden gelen Yahudi
ler ise Akenazi diye adlandrlr. Yahudilerin Trkiyeye g
sonraki asrlarda da devam etti. 19. yzyln sonlarnda yaadklar
lkelerde grdkleri baskdan dolay Dou Avrupa ve Rusyadaki
Yahudilerin bir ksm yine Trkiyeye geldiler.
Yahudiler, Osmanl topraklarnda geldikleri lkelere gre
cemaatler halinde yaadlar. 16-17. yzyllarda Yahudiler, impa
ratorluun ok farkl ehirlerinde yayorlard: stanbul, Selanik,
Edime, Tekirda, skp, Florina, Trhala, Sofya, Akkirman, K
rm, Kefe, Mengup, Sudak, Anabolu, Filibe, Samakov, Pazarck,
Gelibolu, Gmlcine, Avlonya, Dra, Modon, nebah, Manastr,
Serez, Patras, Balyabadra, Hersek, Belgrad, Berat, Budin, Badrack, Holumi, stife, tib, zdin, Kastoria, Kalavrita, Mezistre,
Karafeye, Koron, Rahova, Nibolu, Silistre, Novoberda, Narda,
Rudnik, Prevadi, Grds, Vidin, Yanbolu, Dimetoka, Yanya, Korfu,
Yeniehir, Yenice-iVardar, Kstendil, Plevne, Volos, Kratova, Kueyna, Livadiya, Karitena, Kavala, Ohri, Kesterye, Saraybosna,
Salona, Semendire, Serfice, Sidrekaps, Eriboz, Iimni, Midilli,
Sakz, Rodos, Naka, Hanya, Kandiye, Magosa, Antalya, Mardin,
Balkesir, znik, Diyarbekir, Hsnkeyf, Karahisar- Sahib (Afyon),
Ktahya, Tire, Bursa, Manisa, Tokat, Amasya, Ankara, Konya, Si
vas, Antep, Badat, am, Safed, Kuds, Gazze, el-Halil, Musul,
13 Nuh Arslanta, Trkler ve Yahudiler (Yahudi Tarihi Eliyahu Kapsalinin
(1483-1555) Tarih Kitab Seder Eliyahu Zuta Balamnda Bir nceleme),
stanbul 2013.
19
ehrizol (Kerkk), Ane, Hit, Rahba, Halep, Trablusam, Sincar,

Kahire, Bilbis, Dimyat, Reid, skenderiye14.
Yahudiler, stanbul, Edime, Avlonya ve Selanik dndaki
yerlerde fazla kalabalk deillerdi. Birok ehirdeki nfuslar 50100 arasndayd. En kalabalk olduklar yer ise Selanikti. 1478de
Selanikte hi Yahudi yokken, Kanun dneminin ilk yllarnda
2.645 hane, yani yaklak 13 bin kiik bir Yahudi nfus ya
yordu. Selanikte ayn dnemde Mslmanlar 1229 hane (yakla
k 6 bin kii), Hristiyanlar ise 989 hane (yaklak 5 bin kii) idi.
Yahudiler ehrin nfusunun yansndan fazlasn oluturuyor
lard15. Yahudilerin bu youn yerlemelerinden dolay Selanik
kinci Kuds diye adlandnlmt.
Selanikte Yahudiler zellikle dokumaclkla meguldler.
Ispanyadan gelen Yahudiler, gelirlerken spanyol ynl kuma
tekniini de yanlarnda getirmilerdi. uha ad verilen ynl dokumalan devlet tarafndan satn alnyordu16.
spanya, Portekiz ve talyadan gelen Yahudiler, Avlonyaya
yerleerek Adriyatik ticaretinde etkili rol oynadlar. 16. yzyln
sonlan e 17. yzyln balannda Venedikte 17 Avlonyal Yahudi
vard. Avlonyamn da yaklak te biri Yahudiydi. 1520de e
hirde 520 hane (yaklak 1100 kii) vard. Zamanla buradaki Ya14 Epstein, The Ottoman Jewish Communities.., s. 198-283; Yaron BenNaeh, Sultanlar Diyarnda Yahudiler, ev. Nita zkatalan, stanbul
2009, s. 60.
15 mer Ltfi Barkan, Osmanl Mali Saymlar zerine Aratrma, ev.
Mehtap zdeer, ktisat Fakltesi Mecmuas, say: 51 (stanbul 2001),
s. 22-23.
16 Halil Sahilliolu, Yenieri uhas ve II. Byezidin Son Yllarnda Yeni
eri uha Muhasebesi, Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, say:
2-3 (stanbul 1974), s. 416-466; zgr Kolak, Osmanllarda Bir Kk
Sanayi rnei: Selanik uha Dokumacl (1500-1650), Yksek Lisans
Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bimler Enstits, stanbul 2005.
20
hudiler, kuzey Adriyatik ehirlerine getti. 1597de Avlonyadaki

Yahudi nfusu 50ye kadar dmt17.
Osmanl Mliyesinde Yahudiler
Yahudiler, Osmanl mliyesinde zellikle mltezim olarak

nemli rol oynadlar. mparatorluun nemli ehirlerinde ve li
manlarda vetgi toplama ilemlerinde n plana ktlar. rnein
1477de Yahudi Altina, Trk Seyyid Kk ve talyan Nikiroz
400 bin ake artrarak 20.440.000 akeye stanbuldaki limanla
rn gmrk vergilerini almlard. 1483te Abraham olu Sabatay
1.200.000 akeye Rumelideki Gmlcine, Karasu vs. gibi tuzla
larn vergilerini toplamay stlenmiti18.
16. yzylda da Yahudi mltezimler ve bankerler n planda
oldular. Yahudiler Osmanl mparatorluunun Bat Avrupa ile
yapt ticarette de nemli rol oynadlar. Osmanl korumas saye
sinde Adriyatik ticaretinde de n plana ktlar. Aynca OsmanlAvrupa diplomatik ilikilerinde de nemli roller oynadklar d
nemler oldu. Marrano Yahudilerinin Osmanl mparatorluuna
Avrupa kapitalizmi, bankacl ve hatta merkantilist devlet eko
nomisi konseptini de getirdikleri iddia edilir19.
17 Halil nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, s. 113-114.
Yahudilerin Osmanl mliyesindeki rolleri hakknda geni bilgi iin
bk. Halil nalck, Jews in the Ottoman Economy and Finances, 14501500, The Islamic Worldfrom Classical to Modem Times, Essays in
HonourofBemardLewis, ed. C. E. Bosvvorth, Chales Issawi, RogerSavory and Abraham L. Udovitch. Princeton 1994. Haim Gerber, Jewis
Tax-farmers in the Ottoman Empire in the th and 171 Centuries, Jo
urnal ofTurkish Studies, X (1986), s. 143-154. Haim Gerber, Jews and
Money-Lending in the Ottoman Empire, TheJewish Quarterly Review,
New Series, LXXII/2 (1981), s. 100-118.
21
Yahudi Hekimler
Yahudilerin Osmanl mparatorluunda en faal olduklar

alanlardan biri de hekimlikti. Birok Yahudi ailesinde hekimlik
babadan oula geerdi. Yahudi tabipler Dou ve Batnm tp bil
gisini birarada kullanabiliyorlard. Osmanllar memleketlerine
kabul ettikleri Yahudi hekimlere dnemindeki hibir Avrupa l
kesinde rastlanlmayan bir ekilde Yahudi olmayan hastalara da
bakma imknn vermilerdi20. stanbula gelen Batl diplomatlar
ise Yahudi hekimlerin Osmanl sarayndaki mmtaz yerini eleti
rerek, onlarn Badaki tbb gelimelerden habersiz cahil tabip
ler olduklarn ifade etmilerdir21. Bu konuda farkl dnenlere
de rastlanlmaktadr22.
Osmanl saraynda grev yapan Yahudi hekimlerden ilk kar
mza kan Gaetal Maestro Iacopodur. II. Murad dneminden
itibaren sarayda hekim olarak grev yapan, Maestro Iacopo Ms
lman olduktan sonra Yakup Paa adyla tannmtr. Fatih Sultan
Mehmed dneminde de sarayda hizmete devam etmitir23.
Dneminde olduka etki bir kii olan Yakup Paann sa
raydaki itibaryla Yahudilerin sarayda etkisinin itibarnn art
t sylenir. Ancak ismi tarihe Fatihin zehirlenmesi hadisesiyle
gemitir. Venedikliler, 1456 ile 1479 yllan arasnda Osmanl
20 Bu dnemde Yahudi hekimler iin bk. Urield Heyd, Moses Hamon, Ka
nuni Sultan Sleymann Yahudi Bahekimi, ev. Feridun Nafiz Uzluk,
Ankara niversitesi Tp Fakltesi Mecmuas, XXIII/312 (Ankara 1970),
s. 306-307.
21 Hans Demschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Ya
ar nen, Ankara 1987, s. 157.
22 Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanl lkesinde, 1587-1589,1-II,
ev. Trkis Noyan, stanbul 2012.
23 Bemard Levvis, The Privilige Granted by Mehmed II to his Physician ,
Bulletin School ofOriental andAsiian Studies, XIV (1952), s. 550-563;
Mark, Alan Epstein, The Ottoman Jevish Communities, s. 79-82.
22
bymesini durdurmak iin en az 14 defa Fatihi zehirlemeye te

ebbs etmilerdi. Eribozun dmesinden sonra Osmanl teh
likesinin bymesi zerine 1472de Yakup Paayla temas kurdu
lar. Venedik ynetimi dikkat ekmemek iin Yakup Paayla irtibat
kurmak zere stanbula Lando Degli isimli bir Floransaly gn
derdi. Lando Degli, stanbula varnca paraszlk bahanesiyle Flo
ransa konsolosluuna snd ve arkada olan konsolosun kardei
Fransesco Barencollo e irtibata geti. Fransesco Barencollo vas
tasyla Hekim Yakup Paayla grt. Daha sonra Venedike d
nerek o lar Meclisine neler yaptn anlatt. Buna gre Yakup
Paa uzun dnmelerden ve pazarlklardan sonra Fatihi zehir
lemesi karlnda Venedik ynetiminden unlar talep etmiti:
Yakup Paa, 1472 Martna kadar Fatihi zehirleyip, ldrecektir.
Buna karlk 10 bin duka istemi ve eer Venedike getmesi ge
rekirse de 25 bin duka isteyecekti. Lando Degli de balang iin
500, sonra da 1000 altn istemiti. Fatihi ldrmek iin 200 bin
altn gzden karan Venedik ynetimi bu teklifi hemen kabul
etti. Yakup Paa Venedik tebaas olacak, ocuklar da bu haklar
dan ve vergi muafiyetiyle birok imtiyazdan istifade edeceklerdi.
Bu durum kararlatrldktan sonra Venedik ynetiminin mek
tubu Lando Degliye verilerek Yakup Paaya gnderildi. Mektu
bun Yakup Paaya ulap, ulamad konusunda bir bilgi yoktur.
Fatihin bu teebbsten sonra 9 yl daha yaamas Yakup Paamn
belirttii tarihte zehirleme teebbsne giriemedii veya Fatihin
anigirler vastasyla zehirden kurtulduu anlalyor24. Fatihin
1481deki lmnde ise Yakup Paamn bir rol olup, olmad
konusunda bir malumatmz yoktur. Bu konudaki dier bir gr
ise Osmanl ynetiminin isteiyle Yakup Paanm ilikiye geerek
Venedik komplolarn bildirdii ve hekimin niyetlerini renmek
24 Franz Babinger, Venediklilerin Ftihi Zehirleme Teebbsleri, ev. M.
evket Yazman, Hayat-Tarih, say: 4 (stanbul 1969), s. 16-20.
23
iin talyanlarla oynad ynndedir25. II. Byezid dneminde

bir vakf kurmasndan hareketle Fatihin lmnden sonra Sad
razam Karaman Mehmed Paa e birlikte ldrld ynn
deki rivayetler de reddedilmektedir26.
II.
Byezid dneminde de Yahudi hekimler karmza kmak
tadr. Granadadan 1493te gelerek Osmanl hizmetine giren Yasef Hamon II. Byezide hekimlik yapmtr27. II. Byezidin sal
tanatnn son yllarna ait bir inamat defterinde 1507 ve sonraki
yllarda Yosef olarak zikredilen Yahudi hekim Yasef olmaldr28.
Ancak bu dnemde Yahudi hekimlerin saylarnn fazla olmad
anlalmaktadr. 910da (1505) hassa hekimleri arasnda 2 Yahudi
hekim gzkmektedir29.9 14 ten (1509) sonra Yahudi hekimlerin
says artarak 4e kmtr30.
Kanun dneminde Yasef Hamonun olu Moses Hamon et
kili bir ahsiyet olmutur. Moses Hamon, 941de (1534) 50 ake
yevmiye almaktayd. Saraya hizmet eden 7 Yahudi hekimin ie
risinde en fazla maa alan tabipti31.
Hassa hekimlerin ve Yahudi hekimlerin saysn ariv vesikala
rna dayanarak 16. yzyln ikinci eyreinden itibaren daha rahat
takip edebiliriz. 942de (1536) hassa hekimi says 13 Mslman,
23 Epstein, s. 80.
26 Levis, s. 562-563; Epstein, s. 81-82.
27 Urield Heyd, Moses Hamon, Kanuni Sultan Sleymann Yahudi Ba
hekimi, ev. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara niversitesi Tp Fakltesi
Mecmuas, XXIII/3i2 (Ankara 1970), s. 310.
28 namat Defteri, Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar, nr.
O.71, s. 122,319.
29 namat Defteri, s. 122,319.
30 namat Defteri, s. 327,338.
31 BOA, Bb- Defteri Kk Ruznme Kalemi (=D. KRZ), nr. 33118, s. 7,
27. Daha sonraki dnemlerdeki maalar iin bk. Urield Heyd, Moses
Hamon, Kanuni Sultan Sleyman'n Yahudi Bahekimi, s. 312.
24
4 Yahudi hekim olmak zere 17dir32. 955 (1548ye gelindiinde

yani 12 yl sonra hekim says hemen hemen iki misli artarak 32
olmutur. Bu dnemde hassa hekimleri ierisindeki Yahudi he
kimlerin oran da ykselmitir. Hekimlerin 18i Mslman, 14
Yahudidir33.1536 da hassa hekimlerinin yzde 24 Yahudi iken,
1548de bu oran yzde 44e ykselmitir34. Bu dnemde Ben Yahya
ve Hamon aileleri n plana ktlar.
16.
yzyln ikinci yansna ait kk ruznme defterleri
nin elimizde bulunmayndan dolay hassa hekimlerinin yanm

asr kadar durumlann bilemiyoruz. Ancak 1542de engizisyonun
spanyadan talyaya gemesi, 1543te yasakl kitaplar indeksinin
yaplmas ve 16. yzyln ortasnda talyadaki pek ok Yahudi kar
t gelime Yahudi limlerinin Osmanl mparatorluunun snr
sz olan din msamahasn aramalanna yolat. Bylece Badaki
basknn, sansrn ve din tahammlszln olumsuz ve kari
yerlerini Osmanl mparatorluunun daha lehte olan atmosfe
rine tama konusundaki olumlu unsurlar birleince 16. yzylda
Batdan, Douya doru bir beyin g oldu. rnein, Habib,
Haviv veya Amatus Lusitanus olarak bilinen Joao Rodrigues de
Castelo Branco (1511-1568) bu duruma iyi bir rnektir. Amatus,
1530lann balarnda Portekizi terkettikten sonra kendisi Antwerp yoluyla 1540ta talyaya varm ve burada 15 yl eitli lm
ve profesyonel faaliyetler ile geirmiti. Kendisi Papa III. Juliusun
(1550-1553) ve kz kardeinin ahs hekimi olarak da hizmet et
miti. Papa IV. Paulun (1555-59) Yahudi kart siyaseti zerine
talyadan kamt. O srada Curationum Medicinaliumu yaz32 BOA, MAD, nr. 559, s. 3-4,23-24.
33 BOA, MAD, nr. 7118.
34 Bu dnemde Yahudi hekimler iin bk. Urield Heyd, Moses Hamon, Ka
nuni Sultan Sleymann Yahudi Bahekimi, Ankara niversitesi Tp
Fakltesi Mecmuas, XXIII/3i2 (Ankara 1970).
25
maktayd. 1559da Selanike yerletii zaman Latince kaleme al

d yedi ciltlik eserinin alt cildini tamamlamt35.
Elimizdeki ariv kaytlarndan yaklak 55 yl sonra 1013
(6o4-6o5)te hassa hekimlerinin says yzde 265 art gste
rerek 32den 85 karken, hassa hekimleri ierisinde ounluk
ezici bir ekilde Yahudi hekimlerin eline gemitir. 85 hassa he
kimin 64 Yahudidir36. Yahudi hekimler hassa hekimlerin yzde
75ini oluturmaktadrlar. Bu yllarda, uzun sren savalarn se
bep olduu devlet kadrolarndaki art hassa hekimlerinde de g
rlmektedir.
Heinrich Graetz, I. Ahmedin saltanatndan sonra impara
torluk zayflamaya balad ve her sultan bir Sardanapalus oldu.
Trk Yahudilerinin ihtiam bir meteor gibi snd ve karanla
dt eklinde yorum yapmaktadr. Ancak Rhoads Murpheynin
de dikkat ektii gibi Yahudi hekimlerin says azalsa da karanla
decek kadar byk bir stat kayb yaanmamtr37.
Hassa hekimleri ierisinde Yahudi hekimlerin oran 17. yz
yln balarnda yzde 75e kadar ykselmiti. Ancak daha sonraki
dnemlerde bu oran gittike dt. 1034te (1624-1625) Yahudi
hekimlerin says 33e, 1042de (1632-1633) 23e, 1055 (645)te
e indi. 1060da (1650) Yahudi hekim says 12ye kt. Yahudi
hekimlerin says 1066da (1655-1656) o a, 1069da (1658-1659)
8e, 1071de (1660-1661) 4e indi. 1075te (1664-1665) hekim sa
ys 5e, 1081de (1670-1671) 6ya kt. 1082de (1671-1672) 5e,
1098de (1687-1688) 4e 1104te (1692-1693) 2ye indi. 1105te
Yahudi hekim says (1693-1694) tekrar 5e ktysa da ertesi yl
33 Rhoads Murphey, Jewish Contributions to Otoman Medicine, 14501800, Jevs, Turks, Ottomans, A Shared History Fifteenth Through
the Tventieth Century, ed. Avigador Levy, New York 2002, s. 63.
36 BOA, KK, nr. 3398, s. 27, 31-32.
37 Rhoads Murphey, Jewish Contributions to Otoman Medicine, 14501800, s. 62.
26
oda (1694-1695) tekrar 2ye indi. 1118 de (1705-1706) Yahudi

hekim says 4e k. 1123ten (1710-1711) itibaren ise Yahudi he
kim says devaml olarak azald. 1123te 3e, 1125te (1713) 2ye,
1127de (1715) e indi.38
1148den (1735-1736) sonra ise Yahudi hekimlerin Etibba-i
Yahudiyan adyla ayr bir grup olarak tasnif edilmesi sona erdi39.
Daha sonraki tarihlerde hassa hekimleri ierisinde grev yapan 2-3
Yahudi hekim Etibba-i Yahudiyan olarak aynlmayp, Etibba-i
Hassa bal altnda Mslman hekimlerle birlikte zikredildiler.
Ayn ekilde gayrimslim hekimler de Etibba-i Hassanm ieri
sinde ele alndlar. Hassa hekimleri ierisinde 1167de (1753-1754)
2 , 1219da (1804-1805) ise 3 Yahudi hekim vard.
Mslman hekimler, hassa hekimleri ierisinde 1640lardan
itibaren ounluu elegeirmilerdir. 1055 (45)te 14 Mslman
hekime karlk, 11 Yahudi hekim grev yapmaktayd40.12 19 da
(1804-1805) ise hassa hekimler tekilatnda 97 Mslman hekim,
3 Hristiyan hekim, 3 tane de Yahudi hekim vard.
38 17. yzylda ihtida eden Yahudi hekimler ve Yahudi hekim saysnn azal
mas hakknda bir yorum iin bk. Marc David Bear, IV. Mehmed D
neminde Osmanl Avrupasnda htida ve Fetih, ev. Ahmet Fethi, s
tanbul 2010, s. 210-218 (Bu eserin tenkidi iin bk. Abdlkadir zcan,
stanbulun Eminn Semti 17. Yzylda m slmlatrld?, Osmanl
Aratrmalar, XXXVII (stanbul 2011), s. 206-213).
39 BOA, KK, nr. 3465, s. 72-74, 85;
40 17. yzylda Yahudi hekimlerin yerini Rumlarn ald iddia edilir (Bernard Lewis, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr Sina ener, An
kara 1996, s.165). Ancak ariv kaytlarnda aka grld zere bu
doru dedir.
27
Hassa Hekimler Tekilat

Tarih
914/1509
Mslman
Hristiyan
Yahudi
hekim
hekim
hekim
12
Toplam
Kaynak
14
inam at Defteri, nr. 0.71, s. 10,21,26,

35,37-38,40,42,48,75,90,96,98,
117-118,120,122,163,174-175,
201,203,205,229,231,260-261,
263,283-284,299,303,305,307308,319-320,327,335,338,340341,348,351-352,357,359,379,
382,419-420,422,430,432,435,
442-444,450,458,463-464.
MuhanemTara^dahr
14
21
BOA, D. KRZ, nr. 33118, s. 7,27.
13
17
BOA, MAD, nr. 559, s. 3-4,23-24.
16
20
941/Temmuz-Aralk
1534
aban-Ramazan 942/
Ocak-ubat 1536
evvl-Zilkade 942/
Zilhicce 942- aban
BOA, M AD , nr. 559, s. 43-44,

63-64.
Mart-Nisan 1536
15
19
BOA,AMD, nr. 559, s.83-84,103-104,
943/Mays 1536-Oak
123-124,143-144,162-164,183-184,
1537
203-204,219-220,235-236.
Ramazan-Zilkade943/
Zilhicce 943/Mays
BOA, M AD , nr. 559, s. 251-252,
15
20
14
19
BOA, MAD, nr. 559, s. 311.
18
14
32
BOA, MAD, nr. 7118
17
14
31
BOA, MAD, nr. 7118
16
14
30
BOA, MAD, nr. 7118
15
14
29
BOA, MAD, nr. 7118
85
BOA, KK, nr. 3398, s. 27,31-32.
TSMA,nr. 6146, vr.26b-27a, 29b-
271-272,291.
ubat-Nisan 1537
1537
Muhanem-Safer955/
ubat-Mart 1548
Ramazan 955/Ekim
1548
evval 955/Kasm
1548
Receb 956/Temmuz
1549
1013/1604-1605
21
1014/1605-1606
22
1027/1618
18
41
59
1033/1623-1624
17
34
51
BOA, D.KRZ, nr. 33120, s. 60-61.
30a.
BOA, MAD, nr. 5586, s. 105-106,
112-114.
28
Tarih
Mslman
Hristiyan
Yahudi
hekim
hekim
hekim
Toplam
Kaynak
1034/1624-1625
17
33
50
BOA, MAD, nr. 5526, s. 111,117-
1035/1625-1626
17
33
50
BOA, MAD, nr. 5510, s. 111-113.
1036/1626-1627
18
30
48
118.
BOA, KK, nr. 3399, vr. 50b-51a,

53b-54a.
1037/1627-1628
15
26
41
1038/1628-1629
13
25
38
BOA, M AD , nr. 364, s. 100-101,

106-108.
BOA, MAD, nr. 5965, s. 95,100101.
1042/1632-1633
14
23
37
1043/1633-1634
15
23
38
BOA, KK, nr. 3400, s. 92-93,100101.

BOA, M AD , nr. 7184, s. 90-91,
97-98
1044/1634-1635
16
18
34
BOA, MAD, nr. 5589, s. 89,98-99.
1045/1634-1635
17
18
35
BOA, MAD, nr. 5682, s. 83,89.
1048/1638-1639
14
13
27
BOA, MAD, nr. 6012, s. 80,86-87.
1049/1639-1640
11
13
24
BOA, MAD, nr. 3626, s. 54,58-59.
1050/1640-1641
15
10
25
BOA, MAD, nr. 6248, s. 57,63.
1053/1643-1644
14
.11
25
BOA, MAD, nr. 7205, s. 55-56,65.
1055/1645-1646
14
11
25
BOA, MAD, nr. 416, s. 73,84.
1056/1646-1647
14
11
25
BOA, MAD, nr. 6192, s. 81,91.
1057/1647-1648
14
11
25
BOA, MAD, nr. 5520, s. 92,100.
1060/1650
18
12
30
BOA, MAD, nr. 6261, s. 104,114.
1062/1652
17
12
29
BOA, KK, nr. 3401, vr. 52b, 56b.
1063/1653
16
12
28
BOA,M4D,nr. 6977,s. 101/102,112;

TSMA, nr. 771, vr. 36a, 39b.
1064/1653-1654
16
12
28
1065/1654-1655
17
11
28
BOA, KK, nr. 3402, vr. 50a-b, 55a.

BOA, MAD, nr. 1442, s. 99,109.
1066/1655-1656
17
10
27
BOA, KK, nr. 3403, vr. 51b-52a,
1067/1656-1657
17
10
27
57b.
BOA, KK, nr. 3404, vr. 54b-55a,
61a.
1068/1657-1658
17
10
27
BOA,MAD,nr. 998,s. 105,117.
1069/1658-1659
18
26
BOA, MAD, nr. 6008, s. 109,119.
1070/1659-1660
18
26
BOA, KK, nr. 3405,vr. 40b-41a,

47a.
1071/1660-1661
14
18
BOA, KK, nr. 3406, vr. 41b-42a,

48a.
29
Tarih
Mslman
Hristiyan
Yahudi
hekim
hekim
hekim
Toplam
Kaynak
1072/1661-1662
14
18
BOA, KK, nr. 3407, s. 85-86,97.
1073/1662-1663
14
18
BOA, KK, nr. 3408, S. 73,83.
1074/1663-1664
14
18
BOA, KK, nr. 3409, s. 91-92,104.
1075/1664-1665
15
20
BOA, KK, nr. 3410, vr. 54b, 60a.
1076/1665-1666
15
20
BOA, MAD, 5967, s. 102,114.
1077/1666-1667
16
21
BOA, KK, nr. 3411, s. 101,114.
1078/1667-1668
17
22
BOA, AMO, nr. 3772, s. 101.
1079/1668-1669
17
22
BOA, MAD, nr. 1083, s. 106-107.
1080/1669-1670
18
23
BOA, KK. nr. 3412, vr. 47b-48a,

52b-53a.
1081/1670-1671
20
26
BOA, KK. nr. 3413, vr. 48a, 56a.
1082/1671-1672
15
20
BOA, KK. nr. 3414, s. 102.
1083/1672-1673
17
22
BOA, KK, nr. 3415, s. 76,93.
1084/1673-1674
17
22
BOA, MAD, nr. 6010, s. 89,107.
1085/1674-1675
17
22
BOA, KK, nr. 3416,15a, 25a.
1086/1675-1676
17
22
BOA, KK, nr. 3417, vr. 46a, 55a.
1087/1676-1677
17
22
BOA, KK, nr. 3418, vr. 45a, 53a.
1088/1677-1678
17
22
BOA, KK, nr. 3419, s. 90,104.
1089/1678-1679
17
22
BOA, MAD, nr. 677, s. 90,105.
1090/1679-1680
17
22
BOA, KK, nr. 3420, vr. 44a, 52a.
1091/1680-1681
17
22
BOA, KK, nr, 3421, s. 91,106.
1092/1681
18
23
BOA, MAD, nr. 6082, s. 85,101.
1093/1682
18
23
BOA, KK, nr. 3422, s. 80,95.
1094/1683
19
24
BOA, KK, nr. 3423, vr. 43b-44a,
1095/1684
18
23
1096/1685
20
24
BOA, KK, nr. 3425, vr. 42b, 50a.
1097/1685-1686
19
24
BOA, MAD, nr. 5966, s. 84-85,99.
1098/1686-1687
20
24
BOA, KK, nr. 3426, s. 86,103.
1099/1687-1688
20
24
BOA, KK, nr. 3427, s. 100,119.
1100/1688-1689
20
24
BOA, KK, nr. 3428, vr. 55,63.
1102/1690-1691
21
25
BOA, KK, nr. 3430, s. 106-107,123.
1103/1691-1692
20
24
BOA, KK, nr. 3431, s. 93,111.
1104/1692-1693
23
25
BOA, KK, nr. 3432, s. 99,116.
1105/1693-1694
23
28
BOA, KK, r\r. 3433, s. 95-96,110.
1106/1694-1695
26
28
BOA, KK, nr. 3435, s.112-113,
51b.
BOA, KK, nr. 3424, s. 84,100.
129.
30
Tarih
Mslman
Hristiyan
Yahudi
hekim
hekim
hekim
Toplam
Kaynak
1108/1696-1697
26
28
BOA, KK, nr. 3436, s. 114-115.
1109/1697-1698
30
32
BOA, KK, nr. 3437, s. 105-106,
1110/1698-1699
33
35
BOA, KK, nr. 3438, s. 114-115,
1112/1700-1701
34
36
BOA, KK, nr. 3439, s. 112-113,
1113/1701-1702
34
36
BOA, KK, nr. 3440, vr. 59a, 67b.
1115/1703-1704
33
35
BOA, KK, nr. 3441, s. 114-115,
1116/1704-1705
33
35
BOA, KK, nr. 3442, s. 119-120.
1118/1705-1706
35
39
BOA, KK, nr. 3443, s. 116-117,
1119/1706-1707
35
39
BOA, KK, nr. 3444, s. 114-115,
1120/1707-1708
35
39
BOA, KK, nr. 3445, vr. 56b-57a,
119.
128.
126.
128.
124.
120.
65a.
1121/1708-1709
35
39
1123/1710-1711
36
39
BOA, KK, nr. 3447, vr. 65a-b, 72a.
1124/1712
34
37
BOA, KK, nr. 3448, s. 125-126,
1125/1713
31
33
BOA, KK, nr. 3449, s.122-123,138.
1127/1715
30
31
BOA, KK, nr. 3450, s. 53a-b, 61a.
BOA, KK, nr. 3446, vr. 65a-b, 73a.
139.
1128/1716
27
28
BOA, KK,nr. 3451, s.103-104,119.
1130/1718
30
31
BOA, KK, nr. 3452, s. 78-79,90.
1131/1719
30
31
BOA, KK, nr. 3454, s. 74-75,80.
1133/1720-1721
31
32
BOA, D.KRZ, nr. 33182, s. 35-36,40;
1136/1723-1724
32
33
BOA, KK, nr. 3455, s. 71-72,82.

BOA, D.KRZ, nr. 33190, s. 37,42; BOA,
KK, nr. 3456, s. 70-71,85.
1137/1724-1725
36
37
BOA, KK, nr. 3457, s. 72-73,87.
1138/1725-1726
36
37
BOA, KK, nr. 3458, s. 68-69,82.
1139/1726-1727
36
37
BOA, KK, nr. 3459, s. 70-71,84.
1141/1728-1729
40
41
BOA, KK, nr. 3460, s. 70-71,85.
1143/1730-1731
40
41
BOA, KK,nr. 3461, vr. 41a, 46a.
1144/1731-1732
46
47
BOA, KK, nr. 3462, s. 78-79,90.
1146/1733-1734
48
49
BOA, KK, nr. 3463, s. 74-75,91.
3i
Tarih
Mslman
Hristiyan
Yahudi
hekim
hekim
hekim
Toplam
Kaynak
BOA, KK, nr. 3464, s. 72-74,88;
1147/1734-17351'1
52
53
1149/1736-1737
56
56
BOA, KK, nr. 3467, s. 64-66.
1150/1737-1738
55
55
BOA, KK, nr. 3469, s. 72-74.
1154/1741-1742
52
53
BOA, KK, nr. 3472, s. 74-76.
1156/1743-1744
48
50
BOA, KK, nr. 3473, s. 77-78.
1157/1744
47
49
BOA, KK, nr. 3474, s. 80-82.
1159/1746
48
50
BOA, KK, nr. 3475, s. 80-82.
1160/1747
51
53
BOA, KK, nr. 3476, s. 79-81
1161/1748
51
53
BOA, KK, nr. 3478, s. 82-83.
1162/1749
51
53
BOA, KK, nr. 3479, s. 81-82.
1164/1751
51
54
BOA, KK, nr. 3480, vr. 43b-44a.
1165/1752
50
53
BOA, KK, nr. 3481, s. 86-88.
1167/1753-1754
57
60
BOA, D.KRZ, nr. 33293, s. 64-66.
1168/1754-1755
58
61
BOA, KK, nr. 3483, s. 84-86.
1170/1756-1757
62
64
BOA, KK, nr. 3484, s. 86-88.
1176/1762-1763
73
75
BOA, KK, nr. 3486, s. 83-86.
1177/1763-1764
74
76
BOA, KK, nr. 3487, s. 87-90.
1178/1764-1765
76
77
BOA, KK, nr. 3488, vr. 44b-46a.
1184/1770-1771
87
89
BOA, KK, nr. 3490, s. 85-88.
1185/1771-1772
83
85
BOA, KK, nr. 3491, s. 91-94.
1188/1774-1775
88
91
BOA, KK, nr. 3494, s. 91-94
1189/1775-1776
92
95
BOA, KK, nr. 3495, s. 88-91.
1190/1776-1777
92
95
BOA, KK, nr. 3496, s. 87-90
1191/1777-1778
96
99
BOA, KK, nr. 3498, s. 86-88.
1193/1779
95
97
BOA, KK, nr. 3500, s. 77-80.
1195/1781
97
99
BOA, KK, nr. 3502, s. 78-81.
1196/1782
98
100
BOA, KK, nr. 3503, s. 78-81.
1198/1784
92
95
BOA, KK, nr. 3504, s. 77-80
1199/1784-1785
92
95
BOA, KK, nr. 3453, s. 75-79.
1200/1785-1786
93
96
BOA, D.KRZ, nr. 33399, s. 76-79.
1203/1788-1789
92
97
BOA, KK, nr. 3505, s. 73-76.
1216/1801-1802
97
103
BOA, KK, nr. 3506, vr. 30b-31a.
1219/1804-1805
97
103
BOA, KK, nr. 3507, s. 29b-31b.
nr. 3465, s. 72-74,85.
[*] Bu tarihten sonra Yahudi hekimler, kk ruznme defterinde ayr bir

halk altnda gsterilmeyip, Hristiyan hekimlerle birlikte etibb-i hassa
listesi ierisine alnmlardr.
32
16. Yzyln nemli Yahudi Simalar

Galata'da Bir Senyora: Gracia Mendes 41
Gracia de Luna, 1510da Lizbonda dnme (converso), olarak

dodu. Ailesi, spanyadan 1492de kral ile kralienin topraklarn
daki Yahudilerin ya Katoliklii kabul ya da lkeyi terketmeleri
emri zerine kincisini tercih edip Portekize kam fakat yeni l
kelerinde de karlarna kan basklar zerine din deitirmek zo
runda kalmt. Gracia, 18 yamda, kendisi gibi gizli Yahudi Francesco Mendes ile evlendi ve kocasnn soyadm ald.
Francesco Mendes, Portekizin nemli sarraflanndand.
Francesconun kardei Diogo ise ae iletmesinin bir ubesini a
t Anverste ksa srede biber ticareti tekelini eline geirmiti.
Diogo da Graciamn kzkardeiyle evlenecekti. Bir aya Lizbonda,
bir aya da Anverste olan Mendes Ailesi, emtia alm satm ya
pyor, havale ileriyle urayor, sadece kiilere deil devlete de
bor verebiliyordu. Ancak 1536 Maysmda Portekizde de Engizis
yon kurulmas, muazzam servetlerine ramen ailenin huzurunu
kard. Francesco ve Gracia Mendes, zaten bir sredir basklarn
artt Lizbondan Anverse g hazrlklarna balamlard. Bu
srada kocas lnce yolculuk planlarn erkene alan Gracia, aile
siyle ile birlikte, 1537de Anverse geldi. Kaynbiraderi Diogonun
41 Mendesin hayat u eserden zetlenmitir: Marianna D. Bimbaum, Gra
cia Mendes, Bir Sefaradm Uzun Yolculuu, ev. Mercan Uluengin, s
tanbul 2007. Bu konuda ayrca bk. Cecil Roth, The House o f Nasi, Dona
Gracia, Philadelphia 1948; Cecil Roth, Gracia Nasi, Encylopedia Judaica2, XIV, 785; Andree Aelion Brooks, The Woman Who Defied Kings:
The Life and Times o f Dona Gracia Nasi, 2003; Ahmet Hikmet Erolu,
Osmanl Devletinde Yahudiler (XIX. Yzyln Sonuna Kadar), Ankara
2000, s. 132-136; Stanford Shaw, Osmanl mparatorlunda Yahudi
Milleti, Osmanl, IV, ed. Gler Eren, Ankara 1999, s. 312-313; Mark
Alan Epstein, The Ottoman Jevish Communities and their Role in the
Fifteenth and Svcteenth Centuries, s. 88-91.
33
himayesine girmeyerek, kocasnn kendisine ve kzma brakt

mirasla Mendes ailesi iinde faaliyetlerine devam etti.
Diogo, 1542 sonlarnda ya da 1543 balarnda ld. Aile serveti
nin yansm Gracia ve kz Reynaya, dier yansm da yine Graciamn
idaresinde olmak artyla eine ve kzma brakmt. Bylece Gra
cia, Mendes servetinin tek hkimi oldu. Gracia, Habsburg yne
timinin Mendeslerin mal varlklanna el koymak iin len Diogo
aleyhine at davay, arlkene faizsiz 100 bin duka bor vere
rek savuturmay baard. Fakat arlkenin, Aragon Hanedamnn
gayrimeru bir yesi olan spanyol soylusu Don Femandonun,
Gracianm kz Reyna ile evlenmesini salad takdirde kendi
sine 200 bin duka hediye etme teklifini kabul edip patanla
soyunmas barda tard. Mendes kzkardeler, 1544 sonlannda
Anversten Venedike doru yola ktlar.
Habsburg ynetimi, Mendeslerin Anverste brakt eyalara
el koyduysa da firarileri geri getirtemedi. Gracia, Venedikte Beatrice/Beatrix de Luna adn kullanarak ticari ilerine devam etti.
Kzkardeler debdebeli fakat srekli gzetim altnda tutulduklar
bir hayat sryorlard. Zira Engizisyon, Venedikte de 1540dan
itibaren tekrar canlanmt ve ruhbanlar, Yeni Hristiyanlara
alen Yahudilerden daha az gveniyorlard. Arad huzuru yine
bulamayan Gracia, Engizisyondan ilelebet kurtulmak amacyla
Trkiyeye kamak iin gizli hazrlklara giriti.
Kzkardei e aralarnda ba gsteren miras anlamazl
Graciaya ar bir darbe indirdi ve Venedikteki gnlerinin so
nunu getirdi. Brianda, ablasnn vesayetinden kurtulup, kocasn
dan kendisine ve kzma kalan miras ahsen ynetmek iin resm
makamlara, Gracianm gizli Yahudi olduunu ve Trkiyeye ka
maya hazrlandn ihbar etti. Frsattan istifade ae servetini ele
geirmek isteyen Venedik hkmeti, Gracianm hapsedilmesi y
nnde Engizisyonda karar aldrd. Kzkardeler arasndaki miras
davasna bakan Venedik mahkemeleri de, ae servetinin Gracia
34
la Chicann hissesine den yansnn, kz 18 yana girinceye ka

dar devlet hzinesine emanet braklmasna hkmetti.
Gracia, Venedikte daha fazla bannamayacan anladn
dan kz Reyna ile birlikte 1550nin ilk aylannda gizlice Ferraraya
kat. Tm bunlar yaanrken Osmanl ynetimi meseleye mdahil
oldu. Saray Hekimi Yahudi Moses Hamon vastasyla stanbula
snma isteini Kanun Sultan Sleymana ileten Gracia, zaman
sz da olsa bekledii yardm ald. Aileyi Osmanl bakentine g
trmek zere Sinan avu, Venedike geldi. Kanun, gnderdii
fermanda Mendes kz kardelerin kendi tebaas olduklarn bdiriyordu. Sinan avu, Venedikte bulunduu sre zarfnda Brianda ile artk Ferrarada bulunan Gracia arasnda arabuluculuk
yaparak 1552de ilk miras anlamasnn artlarn abla lehine de
itiren yeni bir anlama imzalamalarn salad. Senato, kzkardeler arasndaki bu uzlamay birka gn sonra tasdik etti.
Gracia, Ferrarada Yahudiliini ilan etti. Evi Yahudi aratr
maclar ve Talmud bilginlerinin mekn oldu. Kendisine ithafen
kitaplar basld. Fakat Ferrara ynetiminin ticar yeteneklerinden
ve servetlerinden istifade edebmek iin Yahudilere tand ho
grnn mr de uzun olmad. Tehlikenin yaklatn sezen Gra
cia, kz Reyna ve maiyetindekerle, Sinan avu nezaretinde 1552
Austosunda bir kadrgayla Ragusaya doru yola kt.
Osmanl himayesi altnda Dou-Bat ticaretinin nemli ara
clarndan olan Ragusahlar, servetinin bykln bdikleri
Graciay bir prenses gibi karadlar. Buradaki iyi karlamay
ve ticar imknlar stanbula gittikten sonra da unutmayan Gra
cia, ehirle 1554de be yllk bir sreyi kapsayan ve daha sonra iki
kere yemlenen ticar bir szleme imzalayarak sadece Ragusallara
baheden imtiyazlar elde etti. Ragusa ise buna karlk Graciamn
talya, Macaristan, Lehistan ve dier Avrupa lkeleriyle kurduu
ticaret ann gmrk vergilerinden hatr sayln bir gelir ka
zand. Yine stanbul e yapaca para transferlerinde Gracianm
35
brolarndan ve temsilcilerinden sk sk yararland. Hububat s

knts yaad dnemleri, Graciamn temsilcilerinin Mora ve
Arnavutluktan temin ettikleri mahsulle aabildi.
Gracia, 1553 sonbaharna doru stanbula ulat. Osmanl
topraklarnda Kuds ya da imparatorluktaki Yahudilerin ruhan
merkezi saylan Selanik yerine stanbulu tercih etmesinin sebebi,
payitahtn mal ve ticar cazibesi idi. Graciamn Osmanl bakentin
deki yllan, hayatmn en baard ve varlkl dnemi oldu. stanbula
yerleir yerlemez hl Venedikte bulunan yeeni Jooyu da bu
raya getirtti ve kzyla evlendirdi. 1550lerde 400 bin duka civannda olduu tahmin edilen Mendes-Nasi ailesinin serveti, artk
Osmanllarn himayesindeydi.
Gracia ve Nasinin muazzam servetleri, ticar kabiliyetleri ve
temsilcileri vastasyla Avrupa siyasetindeki gelimeleri gncel ola
rak takip edebilmeleri, Osmanl saraynn gzndeki yerlerini git
gide salamlatrd. Aynca stanbula geldikten ksa bir sre sonra
bilhassa Portekiz meneli Yahudilerin nderi hline geldiler. Hans
Demschvvam, daha Graciann stanbuldaki ilk ylndaki hayatn
ve konumunu yle nakleder: Yahudiler ona Senora diyerek caka
satyor. Gerekten de bir Senora gibi davranyor; ikisi, Felemenkli
hizmetileri arasnda grkem ve gsteri iinde yayor. Yahudilie
geri dnm bir Marrano olduu syleniyor. Konstantinopoliste
Yahudilerin arasnda deil, Galatada, gnl bir dukaya kira
lad, baheler iindeki lks villada oturuyor.
AnkonadaM dindalar 1550 ortalarnda byk bir kymla
kar karya kalnca Gracia, kendisini tarihe geirecek bir te
ebbse imza att. Azl bir Yahudi dman olarak tannan yeni
Papa IV. Paul, seleflerinin Ankonay ticar cazibe merkezi hline
getirmek iin verdikleri haklan geri almt. Engizisyon acmasz
bir ekilde Ankonada faaliyete geti. 1555de ehirde tutuklanan
dnmelerden 24 kaza balanarak yakld. Birok dnme zin
dana atld, birou da krek mahkmu olarak Maltaya satld.
36
Graciann tandklarm ve temsilcilerini de hedef alan bu vah

ete dair haberler ksa srede stanbula ulat. Gracia, derhal
Ankonada yaananlar konumak iin Kanunden resm bir g
rme talep etti. Yaplan grmenin ardndan Kanun, kendi te
baas olduklarn syledii adamlarn serbest braklmas ve mal
larnn iade edilmesine dair papaya 9 Mart 1556 tarihli bir nme
gnderdi.
Papa, cevab mektubunda, Portekizli dnmelerin padiahn
tebaas olduklar iddiasna kar kt; cezalandrmalarn Hris
tiyan olduklarn syleyen ama bunun gereini yerine getirme
yenlere ynelik olduunu belirtti; alen Yahudilerin mallan ile
birlikte serbest olduklann bildirdi. Gelen aklama, Osmanl y
netimi ve Gracia asndan tatminkr olmaktan uzakt. Gracia,
papay dize getirmek iin, en byk silahm, ticar gcn ve Ya
hudiler zerindeki nfuzunu devreye sokarak Ankonaya kar
bir boykot rgtlemeye giriti. Bu, tarihte, sadece bir kadn ta
rafndan deil, ayn zamanda Yahudiler tarafndan hayata gei
rilen ilk boykottu.
Ekonomik bask gerekten de balangta tesirini gsterdi.
Ankona ticareti iflasn eiine geldi. Tacirler, papaya bavura
rak, Engizisyonun Ankonadaki faaliyetlerini sonlandrmasm
rica ettiler. Papa, bu talebi kesin bir dille geri evirdi. Dier taraf
tan, Osmanl mparatorluundaki Yahudi cemaati arasnda Gra
cia ve Nasinin liderliindeki boykota kar baz itirazlar ykseli
yordu. Bursadaki cemaat, ilk andan beri boykota kar kyordu;
stanbulda da gl bir muhalefet vard. Bu yzden daha ST/nin
Hamursuz Bayramnda boykot tamamen uygulanmaz ya da el al
tndan ihlal edilir olmutu. Zaten Ankona Yahudileri de en ban
dan beri boykotun uygulanmamasn istemilerdi.
Boykot teebbsnn bozgunla neticelenmesi Graciamn
stanbuldaki itibarn sarsmad. Ekonomik faaliyetleri ile ilgili ko
nularda daha ziyade damad Nasinin ismi n plana karken, Gracia
37
mfik bir hmi olarak tannd. Graciamn manev nderliiyle

balayan, Nasinin de devam ettirdii Taberiyenin imar ve iskn
teebbs, btn bu faaliyetlerin doruk noktasyd. Gracia, o
unluunu spanya ve Portekizden srlen Yahudilerin olutu
raca 40 bin kiinin, Taberiye ve Safed ehirleri ile baz kylere
yerletirilmesi iin Kanun Sultan Sleymandan izin ald. Vezi
riazam Rstem Paa ile Ali Paa, bu konuda Graday destekle
diler. 1560 ya da hemen ncesinde verilen bu izin 1561de Nasi
iin yenilendi.
Nasi ve Gracia, 1564te Taberiyenin surlarnn tamiri ve eh
rin slah almalarn balattlar. Taberiye surlar 1565e gel
meden tamamland. Gracia, din metinlerin aratrlmas iin
burada bir Midra okulu (Bet Midra) kurdurup Selanikteki
mlklerinin gelirleri ile madd destek salad. Aynca Taberiyede
bir Talmud akademisi kurulmasna yardm etti. Bu sayede bl
gede belli bir canlanma yaansa da daha 1565te proje bizzat
mimarlar tarafndan rafa kaldrld. Gracia ve Nasinin, Tabe
riye projesini din gerekelerle mi balattklar yoksa daha zi
yade burada canlandracaklar tanm, ticaret ve bilhassa ipeki
lik sayesinde yeni ekonomik kazanlar elde etmeyi mi umduklar
hl tartlmaktadr.
Graciay, Kanun Sultan Sleymann huzurunda son olarak
1565te gryoruz. Gemerinden birisine Santorini Limannda
korsanlar tarafndan el konulduundan ve gaspedilen mallarn
Nakaya satldndan ikyeti olmutur. Kanun, 25 Ocak 1565
tarihli fermanyla Naka, Santorini ve Para (Paros) beylerine mal
larn iadesini emretmitir. Gracia, bu grmeden sene sonra,
1568de, 58 yanda ld.
Harem'in Gizemli Araclar: Kira Kadnlar
Yahudi kira kadnlar, Osmanl saraynn dikkat ekici simalanndandr. Kira (Kiera/Kyra/Chiera) kelimesi Rumcadr ve
38
Trke olan ikinci kelime ile ayn anlama gelir42. Bu tabir, bir te
rim olarak ise, valide sultanlarn ekonomik danman karl
nda kullanlmtr43. u var ki, byle bir tanmlama bir taraftan
kira kadnlarn saraydaki nfuz ve rollerini izm ederken, bir ta
raftan da Haremde temas kurduklar evreyi snrlamaktadr.
Kaynaklarda ismi geen ilk kira kadn, Kiera Strongahdr.
Kendisi, Eliyah Giborun kz olup, Knm asll bir Karay idi44. Hafsa
Sultan, muhtemelen olu Kanun Sultan Sleymann Kefe sancakbeyilii yapt srada bu kadm hizmetine alm, daha sonra
Manisa ve stanbul saraylarnda da yanndan ayrmamt. Ki
era Strongilah, hizmetleri karlnda 4 Haziran 1521 tarihli bir
beratla, kocas Mosesden olan oullan Elia ve Josef ile onlann torunlann da kapsayacak ekilde, teklif-i rfiye ve avnz-i
divniyeden muaf tutuldu, aynca kendilerine kle edinme hakk
verildi. Hafsa Sultan 1534de lmesine ramen Kiera Strongilah
sarayda kald. 1548 Nisan ortalannda Mslman olarak Fatma
Hatun ismini ald ve bundan birka ay sonra ld45.
Ester Kira (Esther Handali), sarayda karmza kan ikinci kira
kadndr. Elias Handalinin dul ei olup 1566da Zacuto Kroniinin
basmna destek veren, 1569 yangnnda sak Akriin evine sman
zengin Yahudi kadnn, Ester Kira olduu kabul edilir46. Kendisinin
42 Cecil Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, Encylopedia Judaica2, XII, s.
147; Mahir Aydn, Osmanl Dnyasnda Yahudi Kira Kadnlar, Belle
ten, LXV/243 (Ankara 2001), s. 624.
43 Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 624.
44 Cecil Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, s. 147.
45 Avigdor Levy, The Sephardim in the Ottoman Empire, Princeton 1992,
s. 29; Cecil Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, s. 147; Mahir Aydm, Kira
Kadnlar, s. 625-627.
46 Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 629. Ahmet Hikmet Erolu (bk. Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 152-156), bu yazda bahsi geen kira
kadm, sehven tek bir kii, Ester Kira olarak kabul etmitir.
39
1566tan nce de faal olduu, Nurbanu Sultann srdaln yap

t, yangndan sonra pek ok felketzedeye kalacak yer ayarlad
ve onlara uzun sre yardmda bulunduu nakledilir47.
Muasr olan Salomon Usquenin 1595te kaleme ald ra
porunda Ester Kiray Serezli olarak adlandrmasndan dolay
Esterin Serez Yahudilerinden olma ihtimali vardr48. Ancak, aa
da grlecei zere, gerek Habsburg Elisi David Ungnadm ma
iyetinde 1573-1578 arasnda stanbulda bulunan Stephan Gerlach
gerekse Venedik kaynaklan, kira kadn srekli olarak Safiye Sul
tan ile birlikte anarlar. Bu durum Esterin en bandan beri Safiye
Sultann hizmetinde olduunu ve belki de onunla birlikte Manisadan
stanbula geldiini dndrmektedir. Hammer, Venedik Elisi
Giacomo Soranzo ve Balyos Giovanni Corraronun III. Muradin sal
tanatnn ilk yllarndaki vazifeleri srasnda Haseki Safiye Sultann
ve Valide Nurbanu Sultan ile onun aracs olan Yahudi kira kad
nn yardmlarm grdklerini kaydederse de kadnn ismini ve bu
bilginin kaynan zikretmez49. Ne Soranzo ne de Corraro, sena
toya sunduklar raporlarnda byle bir yardmdan bahsetmezler50.
47 Cecil Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, s. 147-148.
48 Mahir Aydn,Kira Kadnlar, s. 629. Avigdor Levy (bk. The Sephardim,
s. 29), Ester Handalinin byk ihtimalle Sefarad kkenli olduunu kay
deder. Cecil Roth ve Aryeh Shmuelevitz (bk. Kiera, s. 147), Esterin de, kocasnn Sefarad olduunu yazarlar.
49 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, IV, ev. Mmin evik-Erol Kl, s
tanbul trz., s. 81. Mahir Aydn (bk. Kira Kadnlar, s. 627-628), bu Ya
hudi kadnn Ester Handali olduunu kabul eder. Ancak bu hususta istinad ettii Hammerin Kira Kadm sadece Valide Nurbanu Sultan ile
irtibatiandrmasna karlk, ad geen kadnn, hem haseki ve hem de
valide sultann khyas olduunu kaydeder.
50 Giacomo Soranzo, Relazione (1576), Relazioni diAmbasciatori Veneti al
Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite: 1512-1789, a cura di Maria
Pia Pedani-Fabris, Padova 1996, s. 201-223; Giovanni Corraro, Relazione
40
Gerlach, Grdknde 24 Mart 1578de, padiahn ei [Sa

fiye Sultan] iin Knigsbergli kuyumcu Christophun 200 kron
karlnda yapt, 2.500 duka deerinde olduu tahmin edilen
ve tamamen elmaslarla bezenmi altn bir kolye grdn yazar.
Ardndan, bir Yahudi kadm sk sk saraya gidip geliyor ve padia
hn eine deerli talar gtryor, onun olu da yaplacak taklan
ustalara smarlyor diyerek kymetli bir bgi verir51. Gerlachm
zikrettii bu kadnn Ester Kira olmas kuvvetle muhtemeldir.
1580lerde Ester Kirann nfuzuna paralel olarak hakkndaki
bgiler de artmaktadr. Venedik Balyosu Paolo Contarini, Hanm
Sultanin [Safiye Sultan], olu ehzde Mehmedin 1582deki
snnet enliinde devletini temsil eden Giacomo Soranzo ken
disine hediye takdim etmedii iin bu durumda sk sk dertle
tii Yahudi bir hizmetkr olan Kiraya (Chiarazza) ikyet etti
ini yazar. Safiye Sultan, ahsna hakettii nemin verilmediini,
hlbuki kendisinin Venedikli tm temsilcilere her zaman hediyeler
verdiini sylemitir. Bu sitem karsnda balyos, yine muhteme
len kira kadn vastasyla, elinden geldii kadar Safiye Sultandan
zr dilemeye almtr. Dojun, kendisine ve gnderdii hediye
lere ne kadar byk kymet verdiini anlatm; Soranzonun sa
dece snnet enliinde hazr bulunmak iin stanbula geldiini,
baka bir vazifesinin olmadn izah etmitir. Contarini, bu sy
ledikleri ve sonradan yaptklar karsnda Safiye Sultann tatmin
olduu kanaatindedir52.
(1578), Relaziori diAmbasciatori Veneti al Senato, tratte dalle migliori
edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli:
relazioni inedite: 1512-1789, a cura di Maria Pia Pedani-Fabris, Padova
1996, s. 225-257.
51 Stephan Gerlach, Trkiye Gnl (1577-1578), II, ev. Trkis Noyan,
stanbul 2007, s. 758. Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 628.
52 Paolo Contarini, Relazione (1583), Le Relazioni Degli Ambasciatori VenezianiAl Senato durante il Secolo decimosesto, Serie III, Cilt III, haz.
41
Ester Kira, Safiye Sultan ile stanbuldaki Fransz eli ara

snda da araclk yapmtr. Hatta Safiye Sultan bu eliden fazla
holanmamasna ramen Ester Kirann lehte telkinleriyle ikisi
arasnda yeni bir dostluk kurulmutu. Nisan 1584de Katerina di
Medici, Fransann Msr konsolosu Ventot eliyle Nurbanu Sultan
ve Safiye Sultana mektup ve hediyeler gnderdiinde Ester Kira,
bir kez daha sahneye kt. Valide sultan artk hayatta olmadn
dan, veziriazama verilen bir saat haricinde gelen hediyelerin ve
mektubun Safiye Sultana takdim edilmesini salayarak Fransz
diplomat zor durumdan kurtard53. Balyos Contarininin halefi
Gianfrancesco Morosini, 2 Haziran 1584 tarihli raporunda, Sa
fiye Sultanm, Katerina di Medicinin yazd ve spanyaya kar
Osmanl donanmasnn Fransann yardmna gnderilmesi rica
sn havi mektubu hakknda Ester Kira (Chiarazza Hebrea) ara
clyla kendisine malumat verdiini nakleder54.
Eugenio Alberi, Frenze (Floransa) 1855, s. 236-237. Paolo Contariniye
atfta bulunmalarna ramen Mordtmann ve ondan naklen Mahir Aydn
(bk. Kira Kadnlar, s. 628-629), kira kadn vastasyla balyosa ikyetini
iletenin valide sultan olduunu yazarlar. Bu hata, Contarininin isim belirtmeyip III. Muradm annesi Nurbanu Sultan iin kulland Valide Sul
tan sfat ile hasekisi Safiye Sultan iin kulland Hanm Sultan sfa
tnn kartrlmasndan ve kira kadnlarn valide sultanlarn maiyetinde
bulunduuna dair n kabulden kaynaklanm olmaldr. Mahir Aydnm,
bu noktadan hareketle Ester Kirann Nurbanu Sultanm lmne kadar
onun hizmetinde bulunduu, gelin-kaynana mcadelesinden etkenmeyerek valide sultann ardndan Safiye Sultan nezdinde de yerini muhafaza
ettiine dair deerlendirmesi de tave muhtatr. Aydn, Paolo Contarininin
balyosluu srasnda Haremin dier nfuzlu kadnlarndan Canfeda
Hatun e de Ester Kira araclyla balant iinde olduunu kaydeder.
53 Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 628; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl
Devletinde Yahudiler, s. 153.
54 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, IV, 167. Mahir Aydn Kira Kadnlar,
s. 629.
42
Diplomatik rolnn yan sra Ester Kira, Osmanl-Venedik

ticar ilikilerinde de kendisini gstermitir. Senato, 1580lerin
ortalarnda Haremin kilercisi Ester Kiraya Venedikte bir pi
yango tertiplemesi hususunda verdii zimm imtiyaza mukabil
III. Muradn yedi fermanyla Kbrs'taki ticareti lehine mhim
menfaatlere nail olmutur55.
Venedik nmna 1585-1587de balyos, 1591-1592de de fev
kalade eli sfatyla Osmanl payitahtnda bulunan Lorenzo Bernardo, karlkl olarak gzetilen bu siyas ve ktisdi karlarn
stanbulda ne kadar ilerine yaradn iyi bir ekilde nakleder.
Bemardo, devlet idaresindeki roln, byk yetkiye sahiptir,
ou zaman grmelere karr ve sz Byk Efendi [III. Murad] tarafndan dinlenir, hizmetler onun ltfuyla olur eklinde
tarif ettii Safiye Sultandan ilk vazifesi srasnda yardm ve ko
laylk grdn belirtir.
Bemardo, sadece kendisinin deil, selefi Gianfrancesco
Morosininin ve srasyla halefleri Giovanni Moro (1587-1590)
ile Hieronimo Lippomanonun (1590-1591) da haseki sultann
nfuzundan yararlandklarn kaydeder. Bu yzden de Senatoya,
zarif ve houna gidecek bir hediye sunularak haseki sultann gnl
nn alnmasn tavsiye eder. Bemardo, balyosluu srasnda, Safiye
Sultan ile Ester Kira (Chiarazza Ebrea) araclyla irtibat kur
mu, Haremin dier nfuzlu ismi Canfeda Hatun ile de yine ayn
yolla bir dostluk balatmtr. Ancak Bemardonun stanbuldan
ilk ayrlndan sonra Ester Kira lm; halefleri olan balyoslar
Moro ve Lippomano, Safiye Sultan ile bir hadm vastasyla m
nasebetlerini devam ettirmilerdir56.
55 Cecil Roth-Ayeh Shmuelevitz, Kiera, s. 148; Hammer, Byk Osmanl
Tarihi, IV, 169-170; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahu
diler, s. 153.
56 Lorenzo Bemardo, Relazione (1592), Le Relazioni Degli Ambasciatori
VenezianiAl Senato durante il Secolo decimosesto, Serie III, Cilt II, haz.
Eugenio Alberi, Frenze (Floransa) 1844, s. 359-360.
43
Ester Kira, Yahudi kaynaklarnda cmertlii; Hekim Samuel

Sullam, R. Isaac Akrish gibi limlere verdii destek ile ydedilir.
Samuel Sullam, onun himayesinde yaynlad kitabnn giriinde
Esterin btn servetim yardma adadn yazar. Anneleri vasta
syla oullan da byk bir zenginlik ve bata vergi muafiyeti olmak
zere eitli imtiyazlar elde etmilerdir. En byk olu, stanbul
gmr iltizamm alm, hem Yahudi hem de yabanc tccarlar
arasnda zel bir stat kazanmtr. Aynca Ester Kirann, Solomon Akenazi e birlikte, Osmanl hkmetinin Yahudi tccar
lara kar hazrlad bir komplo teebbsnn ve III. Muradn
1579da imparatorlukta yaayan btn Yahudilerin ldrlmesine
dair fermannn uygulanmasn engelledii eri srlr57.
Son iddiann kayna olan Venedikin Korfu Bapiskoposu Maffeo Venier, valide sultan ve yenieri aasna verilen ykl miktarda
altn sayesinde III. Muradn kararndan vazgeirildiini, bunun
karlnda btn Yahudilerin balarna sark yerine daha nce
leri yalnzca Yahudi dilencerin tad kk bir balk takmala
rnn emredildiini yazar58. Ancak Osmanl tarihinde emsallerine
daha nce de rastladmz bu fermann, Eyll 1577de yaplan ve
sadece Yahuderi de imparatorluktaki btn gayrimslim teba
ay kapsayan bir kyafet dzenlemesinden ibaret olduu grlr59.
57 Cecil Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, s. 148.
58 Maffeo Venier, Relazione (1586), Le Relazioni Degli Ambasdatori Veneziani Al Senato durante il Secolo decimosesto, Serie III, Cilt II, haz.
Eugenio Alberi, Frenze (Floransa) 1844, s. 299; Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanl mparatorluu Tarihi, III, ev. Nilfer Epeli, stanbul
2011, s. 268; III. Muradm byle bir teebbsnden sz etmeyen Jorga
(bk. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, III, ev. Nilfer Ep
eli, stanbul 2005, s. 171), bunun Yahudileri hor gren bir kyafet d
zenlemesi olduunu yazar.
59 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 633-634; 1580 Mart sonlarnda da ben
zer bir kyafet dzenlemesi yaplmtr, bk. Seyyid Lokman, Zbdett44
Ester Kirann ardndan onun yerini ve vazifesini, Esperanzo

Malchi devrald. Safiye Sultan, Batl temsilciler ve hkmdarlarla
kurduu temaslarnda bu yeni kira kadnndan yararland. Me
sela Venedik balyosuna, kendisine kira kadn araclyla gnder
dii kumatan tr bir mektupla teekkr etmitir60. Keza Espe
ranzo Malchi, 16 Kasm 1599 tarihli mektubuyla ngiltere Kraliesi
I. Elizabethden, bundan sonra Safiye Sultan iin mcevher gn
dermemesini, onun yerine kozmetik eyas e gzel ipek ve ynl
kumalar yollamasn istemitir. Kralieye, bunlar kadnsal mese
leler olduundan gnderecei hediyeleri valide sultana kendisi
nin ahsen teslim etmesi gerektiini bdirmitir61. Esperanzonun
kymetli elmas, yakut ve mcevherlerden yaptrd bir ta ile bu
mektubu; Safiye Sultanm da yine bir mektubu ve drt mend,
bir ift ayakkab, birer korse e elbise, yakutlar ve incerle be
zenmi bir tatan oluan hediyeleri, kralieye gnderilmek zere
stanbuldaki ngiz eliliine teslim edilmitir62.
Esperanzo Malchi, Fatma Hatun ve Estere nispetle tarih sah
nesinde ksa bir sre kalmasna ramen, bu neviden arack hiz
metlerinden ziyade Osmanl i siyasetinde oynad roe byk
ve bir o kadar da menfi bir hret kazanmta. Dnemin yerli ve
Tevrih, Trk slm Eserleri Mzesi Ktphanesi, nr. 1973, vr. 95a; III.
Muradn btn Yahudileri ldrmek istediine dair iddiann deerlen
dirilmesi iin bk. Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl mparatorluunda
Yahudiler, s. 130,151.
60 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, IV, 293 ve ondan naklen Mahir
Aydn,Kira Kadnlar, s. 629-630; Hammer, aslnn Venedik arivinde
bulunduunu syledii bu mektubun tarihini vermez. Ancak Safiye Sul
tan mektubunu, Sultan Mehmed Han Validesi ekilde imzalandn
dan mektubun III. Mehmed dnemine ait olduu anlalmaktadr.
61 Cecil Roth-Ayeh Shmuelevitz, Kiera, s. 148; Avigdor Levy, The Sephardim, s. 29-30; Mahir Aydn,Kira Kadnlar, s. 630.
62 The Travels o f John Sanderson in the Levant 1584-1602, ed. Sir Wlliam Foster, London 1931, s. 184-185.
45
yabanc kaynaklarnda genelde kendisi hakknda, devlet ilerine

karmak, baz ktisad karlar elde etmek, rvetle eitli me
muriyetlere tayinler yaptrmak gibi ithamlarda bulunulmutur.
Mesela, 1593de stanbuldaki Habsburg eliliinde grevli Ba
ron Vratislav, Osmanl ynetiminin kendileri aleyhinde balat
t sefer hazrlklar hakknda rvet karlnda Safiye Sultann
da padiahtan iittiklerini bir Yahudi kars araclyla kendile
rine ulatrdn yazar. Yahudi kadnn, bu i iin eliden hi de
azmsanmayacak kadar para aldn, bilgileri dorudan elinin
konana deil de baka bir yere getirdiini nakleder63.
Selnik Mustafa Efendi, Esperanzonun saray evresine dhil
olmas itibariyle erken saylabilecek bir tarihte bu husustaki tenkit
lerini ar bir slpla de getir. Faydasz bir kimse olarak adlan
drd Reis Derviin 25 Aralk 1594de Ayasofya- Kebr tevliyetini
elde etmesini, Harem tarafna pike ve hediyeler nmyla vergi
vermekle hret bulanlardan birisi olmasna balar. Derviin
intisb u ihtiss ile Yahudi Ker Kannm has raklarndan ve
Harem mensuplarndan olduunu yazar64.
Selnik dorudan doruya ismini telaffuz etmese ya da et
mekten ekinse de bu tepki ve tenkidin asl muhatab valide sul
tandr. Safiye Sultan, devlet ilerinde ei III. Murad zamannda
elde ettii nfuzu olu III. Mehmed dneminde daha da arttrm
tr. Esperanzo Malchi, mevkii sayesinde bu nfuzdan ahs kar
lar iin yararlanm; Haremin kapal kaplarnn ardna ulamak
isteyenler de kira kadna mracaat etmilerdir. Bu durum, p
hesiz ki birtakm siyas ve ktisad usulszlklere sebebiyet ver
mitir. Lkin buradan hareketle Esperanzonun, Safiye Sultann
63 Baron V. Vratislav, Baron Vratislavn Anlan, XVI. Yzyl Osmanl
mparatorluundan izgiler, ev. M. Sreyya Dmen, s. 82; Aynca bk.
Firdevs etin, Batil Seyyahlara Gre stanbullu Gayrimslimler (15531673), stanbul 2012, s. 335-336.
64 Selnik, Tarih, I, 419.
46
sarrafi ve rvet vastas olduu, onun adna baz ekonomik ko

nulara el atp darphanede baslan paralarn ayan ile oynanmas
gibi, hassas, tehlikeli ve gayrimeru uygulamalar[] gerekletir
diine dair iddia ve 1590larda yaanan mal krizin bu tesirle iza
hna ynelik deerlendirmeler65, fazlasyla mbalaaldr.
Esperanzo Malchi, Safiye Sultanayaknlmn nimetlerinden
faydaland kadar klfetleri ile de uram ve nihayetinde diye
tini en ar ekilde demitir. 1597 Nisan ortalannda yaanan bir
hadise, bu bakmdan gintir. Selniknin kaydna gre, Sleymaniye Vaizi Seyyid Abdlkerim Efendinin krsden, ekbirin rvet
aldm, mansplann ehil olmayanlara verildiini, lemin zulm ile
dolduunu syleyip herkesi tvbeye davet etmesi baz kimseleri ra
hatsz etti. Abdlkerim Efendi hemen o gece evinden alnarak bir
gemiyle Yedikuleye gtrld ve buradan Rumeliye gitmesi istendi.
Hadisenin duyulmas zerine vaizin dostlan, rahatszlklarm
aka dillendirmeye baladlar. Yenieriler ise, seslerim ykseltip,
ayet Abdlkerim Efendi vazifesine iade edilmezse o hafta dier
eyhleri de vaaz krslerine karmayacaklann sylediler. Tep
kilerin daha da byyeceini gren Safiye Sultan, stanbuldaki
meyihe sadaka nmyla paralar ve Benim bu iten haberim
yoktur. Veble girmem. Beddua eylemeyin. [Abdlkerim Efendi]
yine gelsin, [kendisine] adamlar ve ktlar gnderdim mealinde
tezkireler yollad. Valide sultann yazdklannm duyulmasyla yat
an huzursuzluk, 15 gn sonra Abdlkerim Efendinin stanbula
dnmesiyle tamamen son buldu. SelniM, aksi takdirde ehirde,
yenierilerin kira kadnn evini basmay kararlatrdklarnn ko
nuulduunu, bir isyann eiinden dnldn nakleder66.
65 Necibe Sevgen, Nasl Smrldk? Sarraflar, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, say: 17 (Ankara, ubat 1969), s. 63-64; Mahir Aydn,Kira Ka
dnlar, s. 630-631.
66 Selnik, Tarih, II, 679 ve ondan naklen Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl
Devletinde Yahudiler, s. 154; Mahir Aydn (bk.Kira Kadnlar, s. 630),
47
yl sonra kan isyanda ise Esperanzo Malchinin ans bu

kadar yaver gitmedi. Artan iktisd buhrana bir de iktidar mca
delesi eklenince Esperanzonun sonu kanlmaz oldu. stanbul,
17. yzyln k Ramazanna byk skntlarla girmiti. Buday,
pirin, nohut gibi hububat ve ya, bal, et, ekmek gibi temel ihtiya
maddelerinin satnda ar pazarda kimse devletin belirledii fi
yatlara riayet etmiyor, elbise ve sair giyim eyalar yksek fiyatla
g bela bulunabiliyordu. Arpann kilesi, 60; bir ekmek, 5; pabu,
100 ve izme 200 akeye kmt. Avusturya e harbin srmekte
olduu bu dnemde ake de hzla deer kaybetmekteydi67.
stanbuldaki sipahilerin aylk maalarnn yans altn, ya
ns da ake olarak g bela denebilmiti. Bu skntann yaan
d bir zamanda Serdar ve Veziriazam brahim Paa maiyetinde
klak iin Belgrada ekilmi olan blk halkndan ulfelerini bu
rada alanlann esmi defteri ile devlet adamlannn tasarrufundaki
cizye ve hizmet defterleri Frenk Mehmed Aa eliyle stanbula ge
tirildi. Maalann ayan drlm ake ile alan stanbuldaki
sipahiler, bu surette hizmet defterlerinin tevziinde de kendileri
aleyhinde bir uygulamann yapldn rendiler. Bu gelime, sipaherin isyan bayran kaldrmalanna sebep oldu68.
Hadisenin yaand gnlerde ngiliz elisi sfatyla stanbulda
bulunan, dolaysyla yaananlara ahit olan Lello, isyann sebep
leriyle alakal olarak Harem ile vezirler arasndaki nfuz mca
delesine iaret eder. Lelloya gre, gerek cephedeki Veziriazam
Selnikye atfta bulunmasna karlk, Abdlkerim Efendinin srgne
gnderilmesinden hi bahsetmeksizin, yaanan hadiseleri, Esperanzo
da dhfl baz kimseler tarafndan parann ayarnn bozulmas yznden
gnden gne alm gc den ve fakirleen stanbul halknn tepkisi
olarak takdim eder.
67 Yaanan ktisad skntlarla ilgili olarak bk. Selnik, Tarih, II, 853-
85468 Selnik, Tarih, II, 854.

48
brahim Paa gerekse sadaret kaymakam olarak stanbulda

bulunan Halil Paa kaynvalideleri olan Safiye Sultann siyaset
zerindeki nfuz ve mdahalelerinden artk bkmlard. Ayn
zamanda kapkulu sipahileri de valide sultann nfuzundan rahat
szdlar. nk Safiye Sultan, rica ve niyazla olu III. Mehmedin
hizmet defterlerini kendisine tahsis etmesini salam, daha
sonra bu geliri kethdas, gzde ve bamaviri olan Yahudi
kira kadna vermiti. Kira kadn, bunlarn bir ksmn satt, bir
ksmn da oullan ve akrabalanna hibe etti. Hlbuki det zere
bu defterlerin sipahiler arasnda datlmas gerekli idi. Safiye
Sultann iki damad, brahim Paa ile Halil Paa, valide sulta
nn nfuzunu krmak iin sipahilerin bu honutsuzluundan is
tifade etmek isteyip onlar kkrtt. syan eden sipahiler, saraya
gelerek III. Mehmedden, fesat kayna olarak grdkleri Esperanzo Malchinin kellesini ve Safiye Sultanm da devlet ilerine
kantnlmamasn istediler69.
Lello ile birlikte stanbulda bulunan Sanderson ise, isyann
sebebini yle anlatr: Bu, Byk Trkn annesine kar yapl
m olan bir hareket idi. Zira kendisi bu Yahudi kadn sayesinde
btn rvetleri almaktayd ve bu kadnn oullan stanbulun
ba gmrklerini ynetip btn kazanl ileri ellerine almaktay
dlar ve istediklerini yapmaktaydlar. Anne ve ocuklan milyon
lara sahiplerdi. Hepsi de Byk Trkn kesesine gitti70. Sander69 Babli Nezdinde nc ngiliz Elisi Lellomm Muhtras, ev. Orhan
Burian, Ankara 1952, s. 46-47.
70 The Travels o f John Sanderson in the Levant 1584-1602, ed. Sir Wlliam Foster, London 1931, s. 86. Cecil Roth ve Ayeh Shmuelevitze gre
(bk. Kiera, s. 148), birok baka milin yan sra Osmanl parasndaki
byk deer kayb askerler arasnda huzursuzluk yaratmt. Esperanzo
aesinin serveti, paraya ihtiya duyan III. Mehmedin ilgisini ekiyordu.
Ordu ve hkmetin baz kesimlerinde de Safiye Sultanm devlet idare
sindeki etkisini azaltma istei vard. Esperanzonun dndeki en
49
son, ayrca asi sipahilerin, padiahtan, Hekim Benveniste, Hekim

Sacunta, srail elebi gibi nde gelen alt stanbul Yahudisini l
drmesini; annesi Safiye Sultan srgne gndermesini; bostancba, kapaas ve defterdarn kellelerini kendilerine teslim et
mesini istediklerini yazar71.
Yme hadisenin ahitlerinden olan Selnik, Lellonun dik
kat ektii nfuz mcadelesini teyid eder. syan sonrasnda halk
arasnda Safiye Sultanm, Benim damatlarm bana dmandr,
devlet ve saltanat namusu byle korunmamalyd. Kul taifesi
nin bu ekde hcumlarnda ikisinin de rey ve marifetleri var
dr. nk Yahudiye [Esperanzo Malchi] siyaset kararlatrld,
byle kt ekilde olmasna ne gerek vard. Deyaya atlsa ol
maz myd, hsn-i tedbir ve tedrik mmkn deil miydi? Eer
deilse anlald ki [damatlarm] devlet ileri hususunda acizler
imi ve vezretin uhdesinden gelmeye kadir deillermi dedii
nin konuulduunu nakleder. III. Mehmedin de, annesinin bu
szlerine karlk, Vezirlerin ne gnah vardr? dediini yazar72.
syan haberini hamisi Veziriazam brahim Paann maiyetinde
Belgradda klakta iken alan Hasanbeyzde ise, blk halkna
ulfe olarak verilen deeri dk akelerden ve ad geen hiz
met defterlerinden hi bahsetmeksizin, sipahilerin kira kadnn
Haremdeki nfuzunu kullanarak ve rvetle devlet ilerine m
dahale etmesi yznden isyan ettiklerini, baz kimselerin sipahi
leri bu isyana tahrik edenler arasnda Sunullah Efendinin de bu
lunduunu sylediklerini belirtir73.
bilinen sebep ise bir askeri atamaya mdahil olmasyd. Baka birine
sz verilen bir makam iin kendi adayn ileri srmt. Valide sultann
gcn krmak isteyen kapkulu sipahileri, bunun zerine isyan ettiler
ve Malchinin kendilerine teslim edilmesini istediler.
71 The Travels o f John Sanderson, s. 201.
72 Selnik, Tarih, II, 861-862.
73 Hasanbeyzde, Tarih, III, 617-618.
50
Selnikye gre, sipahiler 31 Mart 1600de74 Halil Paanm

kona nnde Frenk Mehmed Aann etrafm sardlar. Getirdii
hizmet defterlerinin akbetini sorup ulfe olarak aldklar ayar d
rlm akeden ikyetle, defterlerin kendilerinin hakk oldu
unu ve saraydaki kadnlarla aalara verilmemesini ihtar ettiler.
Biz iimizi biliriz diyerek Mehmed Aay serbest brakan bin
lerce sipahi doruca eyhlislm Sunullah Efendiye gelip, Bize
ulfe olarak verdikleri bozuk ve gemez ake e aldmz yiyecek
ler hell midir? diye sordular. eyhlislmn deildir demesi
zerine, Yahudi Kira kan gmrkleri iltizam etmitir, bize ve
rilen bu kalb ake onundur, biz onu kati ederiz diyerek kira ka
dn hakknda fetva istediler. Sunullah Efendi, Zimmlerin katli
eran caiz deildir ama ehirden srlsn, durmasn gitsin ek
linde fetva verdi. Asiler homurdanmaya devam edince eyhlislm,
isteklerini ieren bir arzuhal yazmalann, bunu kendisinin padi
aha ulatracan syledi. Sipahiler ertesi gn tekrar bir araya
gelmek zere anlap o gn daldlar75.
Sipahiler, 1 Nisanda bu defa Sadaret Kaymakam Halil Pa
anm kapsna gelip onu Divna kartmadlar ve Elbette Kira
Kan elinden hizmet defterleri satlr, komayz, meydana gelmek
gerek diyerek paay sktrdlar. Halil Paa, Sultan III. Mehmede
telhis gnderip vaziyetin mkil olduunu, aserin istediklerini
almadan dalmayacaklarn ve Esperanzo Malchinin sakland
n bdirdi. III. Mehmedin emriyle avuba mer Aa e Kapcdar Kethdas Nasuh Aa, kira kadn aramaya baladlar. Bu
arada Yenieri Aas Haan Aa da gitgide saylan artan asere
kar tedbir ald. Kulkethdas, baavu ve ocak aalan kol ge
zip Yahudi mahallesi ile ehrin dier muhitlerini aserin takmlklanndan korumaya altlar. Bu esnada avuba mer Aa
74 ngiliz kaynaklannda bu isyann Yahudilerin Hamursuz Bayram arefesinde kt kaydedilir, bk. The Travels o f John Sanderson, s. 85, 201.
51
da Esperanzo Malchiyi gizlendii yerden kartm ve semerli bir

ata bindirip Halil Paann konana getirmiti76.
Esperanzo Malchi bu arada din deitirerek Fatma adn al
mt fakat bu kararn ona bir faydas dokunmad77. Kalabalk k
talar hlinde Halil Paamn kona nnde toplanan sipaher, Es
peranzo buraya getirildiinde paadan kadn kendilerine teslim
etmesini, aksi takdirde kona bana ykacaklarn haykrmaya
baladlar. Lellonun ifadesiyle, kendilerine kar koymamak yahut
zt bir ey sylememek iin Yce Trkten emir alm olduu an
lalan Halil Paa, Esperanzo Malchi avluya girince konan pen
cerelerinden birisine gelerek kadna ne isterlerse yapabecekleri
manasnda asilere elini sallad. Bunun zerine sipahiler, geber
sin, gebersin diye haykrdlar78. Asiler, konan merdivenlerinin
banda attan indirilen kadn mer Aanm elinden alp haner
lerle paraladlar ve ayana bir ip balayp l bedenim sryerek
76 Selnik, Tarih, II, 855. Hasanbeyzdeye gre (bk. Tarih, III, 617-618),
sipahilerin hcumundan korkan, isyann kendisine ve hatta bizzat III.
Mehmede yneleceinden endielenen Kaymakam Halil Paa, avuba
mer Aa marifetiyle Kira Kadn ve oullarn saklandklar evlerinde
buldurarak konana getirtti. Lelloya gre ise (bk. Muhtra, s. 47-48),
kira kadn isyan balaynca yardm bulmak amacyla saraya snmt.
nce kira kadn kurtarmaya alan fakat sipahilerin kararl tavr kar
snda kendi hayatlarnn tehlikeye gireceinden korkan III. Mehmed
ve Safiye Sultan, Yahudi kadn bann aresine bakmas iin sarayn
arka kaplarnn birinden dar karttlar. Kira kadn, bir kaya binip
Karadenize doru kamaya balad. Ancak her yere gzcler brakan si
paher arkasndan yetiip onu karaya karttlar ve ad bir yk beygirine
bindirerek Hal Paann konana getirder. Sanderson (bk. The Traveb o f John Sanderson, s. 85), stanbulda ok gvenen ve byk bir
zenginlie sahip olan Esperanzonun evinden alnarak Hal Paann
konana getirildiini nakleder.
77 sma Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojbi, III, stan
bul 1972, s. 201.
78 Lello, Muhtra, s. 48.
52
Atmeydanna getirdiler79. Cesedi, kpeklerin yemesi iin bugnk

Dikilita e Ylanl Stunun arasna braktlar. III. Mehmed de,
sarayn penceresinden cesedin srkleniini izlemiti80.
Sipaherin fkesi henz dinmemiti. Yann kira kadnn btn
aile efradm da bulup ldrmek zere ahdleip, onlar hakknda
da fetva almak iin yine Sunullah Efendinin konana geldiler.
eyhlislmn tavsiyesiyle bu defa da isteklerine dair bir arzu
hal yazdlar ve padiaha ulatrdmak zere bunu kendisine tes
lim edip daldlar. 2 Nisan sabah Halil Paann kaps nnde
toplanp Esperanzo Malchinin ailesinin ve akrabalarnn kendi
lerine teslimini istediler. Kadnn oullarndan birisi de bulunup
buraya getirildi. Asiler onu da paralayp srye srye annesi
nin cesedinin yanna getirip braktlar. Kira kadnn kk olu
ise slm kabul ve iltizamlarndaki mr mallarn hesabn ver
meyi taahht ettii iin asiler tarafndan baland81. Kira kad
79 Selnik, Tarih, II, 855.
80 The Travels ofJohn Sanderson, s. 85. Yazar, Esperanzonun Halil Paamn

konann bahesinde baklanarak ldrldn kaydeder.
81 Selnik, Tarih, II, 855-856. Hasanbeyzde (bk. Tarih, III, 617-618), kira
kadnla oullarnn birlikte ldrldn ve cesetlerinin meydana bra
kldn belirtir. Lelloya gre (bk. Muhtra, s. 48), sipahiler, kira kadn
ldrdkten sonra Halil Paanm kona nnden aynlmayp, kadnn
olunun kendilerine teslim edilmesini istemeye baladlar. Bu ocuk
tan birisi daha isyan balar balamaz kap gitmiti. Dier ikisi bulunup
Halil Paamn konana getirildiler. Kira kadnn en byk olu da an
nesi gibi ldrld, dieri ise Mslman olduu iin baland. Sipahi
ler, anne ile oulun cesetlerini hamallara srklettirerek Atmeydanna
getirtip braktlar. Sandersona gre (bk. The Travels o f John Sander
son, s. 85-86), Esperanzonun katlinden bir gn sonra byk olu, yine
Halil Paamn konann bahesinde ldrld ve cesedi, annesininkinin yanma brakld; ortanca olu, hayatn kurtarmak iin Mslman
oldu; ayet kendisine bir ayrcalk verilseydi byk oul da bunu yapa
cakt; nefretleri yatan sipaher, kadnn en kk olunun ise yaama
sna izin verdiler.
53
nn bu olu, Aksak Mustafa avu olarak tannd ve Sultan bra

him dnemine kadar yaad82.
Daha sonra asiler, saraya, Bundan sonra Yahudiler deerli
elbise giymeyip kzl apka giysinler ve iltizamlara girmesinler.
Ve parann durumu eskiden naslsa yine yle olsun diye arzu
hal gnderdiler. III. Mehmed, buna cevaben gnderdii ve Ru
meli Kadaskeri Hocazde Mehmed Efendi tarafndan okunah
hatt- hmynunda, sikke tashihi iin Halil Paaya yz bin flori
yollanacan ve tamam seksen sekiz adet olan hidmet defterle
rinin blk halkna tevzii ve taksim edileceini vaadetti. Bylece
istediklerim elde eden sipahiler, bir daha devlet ilerine karma
malar kouluyla Bostancba Ferhad Aa ile Kapaas Gazanfer
Aanm kellelerinden vazgetiklerini bildirip III. Mehmede dua
ederek daldlar83.
83 Selnik, Tarih, II, 856. Sandersona gre (bk. The Travels o f John Sanderson, s. 201-202), III. Mehmed, sipahilerin nde gelenlerinden onunu
huzuruna ard. Sipahiler, daha nceden syledikleri kiilerin kendile
rine teslimini talep ettiler. Padiah, onlara, evladlanm diye hitap etti ve
onlardan isyana son vermelerini istedi. Annesine ve ikyeti olduklar di
er isimlere nasihat edeceini syledi. Kendisine kar duyduklar byk
sevgi iin sipahilere teekkr etti. Her eyin dzeltileceini vaadetti; para
eski deerine gelecek ve Yahudilerin kibrine izin verilmeyecekti. Ayn
zamanda veziriazam dnda hibir grevliden arz kabul etmeyeceini;
eyhlislam, kadasker ve drt dier grevlinin btn meseleleri intizam
altna alacan syledi. Sanderson, isyan sebebiyle ehirde Yahudiler ile
Rumlarn gzel kumatan elbise ve akr giymelerinin yasaklandn;
fakat ahsen bu yasan fazla gzetilmeyeceini, parada vaadedilen d
zenlemenin de ksa srede gereklemeyeceini dndn belirtir.
Bu isyana dair aynca bk. Cec Roth-Aryeh Shmuelevitz, Kiera, s. 148;
Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 631-632; Necibe Sevgen, Nasl Sm
rldk?, say: 17, s. 64-65; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde
Yahudiler, s. 155-156.
54
Esperanzo Malchinin ve byk olunun cesetleriniAtmeydamnda

grdn syleyen Lello, ahit olduu manzaray yle anlatr:
Kadn kpekler hemen tamamen yemi, el ve ayak tabanlarn
dan baka bir tarafm brakmamlard. Bir elini demek istiyo
rum; nki brn sipahilerden biri kesmi ve kazasker, yani
Anadolu ba kadsnn kapsna mhlamt. Bu adam mevkiine
ancak birka gn nce, Yahudi kadnn Valide Sultan nezdindeki
itiban sayesinde kaynlmt. Elin stne de u kelimeler yazl bir
kt mhladlar: Ya mevlana, imdiye kadar nice defa ptn
eli bir defa daha p!...Yahudinin olunun cesedini kpekler ye
mediler. Buna ok ald... Bu kadnn ve olunun lmne yal
nz Hristiyanlarla Trkler deil, kendi milleti Yahudiler de ok
evindiler. nki kadn ok fena ve kibirliydi 84.
84 Lello, Muhtra, s. 48-49. Kapsna kira kadnn elinin asld kadsakerin kimlii tam olarak tespit edilememektedir. syann yaand tarihte
Anadolu Kadaskeri Ahizde Abdlhalim Efendi idi. Fakat Abdlhalim
Efendi, Lellonun syledii gibi bu makama isyandan yalnzca birka gn
nce deil, Selnikde (bk. Tarih, II, 827) belirtildiine gre ayn senenin
Rebilahirinde getirilmiti. Kesik elden bahsetmeyen Selnik (bk. Ta
rih, II, 856), kira kadndan rvet alp onun terbiyesinde yetienlerden
birisi olduu gerekesiyle 20 Ramazanda Nianc Yahya Paann azledildiini ve yerine Okcuzde ah Mehmed Efendinin getirildiini nakle
der. Yahya Paa evst- abanda Okcuzdenin yerine nianc olmutu
(bk. Selnik, Tarih, II, s. 848). Orhan Burian (bk. Lellonun Muhtras,
s- 49 , 23 nrl dipnot), Selnikde ad geen Yahya Paann, Haremin
emektarlarndan Raziye Hatunun kocas olup ei 1005te ld srada
Anadolu kadaskerliinde bulunan Yahya Efendi olabeceini syler.
Ancak Selnik nianclktan azledilen Yahya Paamn daha nce reislkttaplk, defter eminlii ve Gence beylerbeyilii yaptn belirtmekte,
kadaskerliinden ise hi bahsetmemektedir. Hasanbeyzde (bk. Tarih,
III, 618) sadece asi sipahilerin, ldrlen kira kadnn elini krp ona
mensup olmakla hret bulmu baz itibarl kiilerin kaplarna astkla
rn syler.
55
Lello ile birlikte cesetleri grmeye giden Sanderson, anne ile

olunun feci akbetlerini daha geni bir ekilde tasvir eder: K
pekler, [kadnn] kemikleri, bacandaki kaslar ve ayaklarnn ii
dnda her eyini yediler. Kafas, bir mzrak zerinde ehirde do
latrld ve bu utan verici duruma benzer bir ekilde vcudunun
pek ok kk parasn, Trkler, yenieriler ve dierleri kk bir
paketle tayarak Yahudilere ve dierlerine gsterip, kmseyici
bir ekilde unu sylediler: Fahienin cesedine bakn. Kendisi
nin vcudundan bir parann da Galatadaki evimizden getiini
grdm. En byk olu da benzer ekilde ertesi gn zalim bir ekde mezkr valinin saraynda bakland ve katledildi. Oradan
srklendi ve annesinin yanma kondu. iman ve kaba kpekler
onu yemei kesmeyeceklerdi. Aksi halde bir gn nceki kadnn
etiyle doymu olacaklard. Kadn ksa, iman, tknaz idi. Bylece
annesinin kemikleriyle birlikte ertesi gn orada gmld85.
Sanderson, Londradaki Nicholas Leatee yazd mektupta
da, yaananlardan tr Yahuderin evlerinden dar ka
madklarn, zira isyan srasmda bazlarnn zalimce dvld
n ve elbiselerinin alndn kaydeder. Yaptklar o kadar ta
hamml edilmez bir eydi ki hi kimse onlara acmad diyerek,
Esperanzonun ve kk padiah olarak arlan gururlu olu
nun sonlarn deerlendirir86.
Cesetlerden geriye kalanlar bir mddet sonra etrafa dayanl
maz bir koku yaymaya ve bu hl gelip geeni rahatsz etmeye ba
laynca yenieriler bunlar kaldrmakla grevlendirildi. 6 Nisanda
yenieriler vazifelerini yapmaya alrken, Mehterhnede hiz
met akesi paylamakta olan sipahiler onlar grerek odun geti
rip, cesetleri yaktlar87.
85 The Travels o f John Sanderson, s. 85-86.
86 The Travels of John Sanderson, s. 201; Sandersonun bu isyana dair anlatbklan iin aynca bk Fidevs etin, stanbullu Gayrimslimler, s. 336-337.
56
ldrlen Esperanzo Malchinin devlet hzinesine aktar

lan terekesi bir hayli zengindi. Sanderson, Esperanzonun, paha
biemez mcevherlerin yan sra bedestenlerin birinde kendi
sine ait 500 bin altn duka bulunduunu nakleder88. Selnik ise,
Hareme intisab ve gmrk eminlii sayesinde o denli cevhir
toplamt ki halk- lem paha ve kymet yetitirmeye mecal ol
mad zhir idi diyerek kira kadnn servetinin kaynam ak
lar. Mellife gre, sadece sahip olduu ticar mallarn bedeli ile
nakit paras, kapkullannn 50 milyon ake tutan aylk maa
larn demeye yeterdi. Terekesinden kan 42 yerdeki gayrimenkulleri, mcevherleri, gemi ve depolardaki ticar mallarnn m
sadere edildiim yazar89.
Safiye Sultan, ortalk yattktan sonra isyan srasnda pa
sif kald iin Halil Paay grevinden azlettirdi90. Venedik Bal
yosu Agostino Nani, 3 Aralk 1600 tarihli raporunda, btn bu
hadiselerin tam da Osmanl ynetiminin ngiltereye verecei
yeni kapitlasyon metninin yazmna geilmiken yaandn,
Esperanzonun lm ve ngiliz siyasetinin en byk destekisi
Halil Paann azliyle her eyin ertelendiini kaydeder91. 21 Ocak
1601 tarihli raporlarnda da kira kadnn ldrlmesine dair ha
tralarn hl canl olduunu, ngiliz Eli Lellonun arzuhlini
88
89
90
91
The Travels o f John Sanderson, s. 201.

Selnik, Tarih, II, 857; Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 632.
Mahir Aydn, Kira Kadnlar, s. 632.
Calendar o f State Papers and Manuscripts, Relating to English Affairs
in theArchives ofVenice (1592-1603), IX, ed. Horatio F. Brown, London 1897, s. 434-437 936 notu rapor. ngiliz Sanderson ise (bk. The
Travels o f John Sanderson, s. 203), 25 Mays 1600 tarihli raporunda,
Yahudilerin canlandklarn fakat kira kadn ile olunun ldrlmesin
den sonra ok fazla harekeenemedilderini, parann deerinin ykselme
sinden tr askerlerin yine huzursuz olduunu; 7 Haziran 1600 tarihli
mektubunda da son yaananlar hl unutulmam olsa da Yahuderin
tekrar gmrk iltizamlarn aldklarm yazar.
57
padiaha ulatracak bir arac bulamadn, valide sultan hak

knda dedikodular tekrar baladndan III. Mehmedin annesi
nin telkini altnda olmadm gstermek iin resm cevaplarn ve
zirlerin huzurunda kda geirttiini yazar. Aynca veziriazamn,
sipahilerin, Hristiyanlar ve Yahudilerin kendilerinden daha ky
metli elbiseler giydiklerini grp sinirlenmemeleri iin kira kad
nn lmnden sonra kartlan kyafet yasa emrinin bir benze
rini tekrar verdiini kaydeder92.
Esperanzo Malchinin lm, kira kadnlan Harem evresin
den uzaklatrmad. Ancak bunlardan hibirisi Esperanzo kadar
etkili de olamad. III. Mehmedin son yllannda ve I. Ahmedin
iktidannn balannda Venedik balyosu olan Ottoviano Bon, kira
kadnlann Eski ve Yeni Saraya girip kmaya devam ettiklerini
kaydeder93. Balyosa gre, haseki sultanlann padiahtan izin almalan halinde, baz Yahudi kadnlan Hareme geliyor, buradakilere rg ve nak retmek ad altnda makyaj yapmay re
tiyorlard. Yahudi kadnlar, padiah kadmlann bir ekilde etki
altna almaya almay da ihmal etmiyorlard. Padiah kadnlan
ise buna karlk Yahudi kadnlardan husus ilerinde istifade edi
yor, satmak istedikleri eyleri onlann eliyle dan gnderiyor, sa
tan almak istedikleri eyleri de yine bu ekilde temin ediyorlard.
Bu gizli ticaretten en fazla Yahudi kadnlan kazanl kyorlard;
zira dandan ok ucuza getirdikleri eyleri Haremdekilere pa
halya satyorlard94.
Mteakip yllarda da Yahudi kadnlar saray evresinden ek
sik olmad. 1622de ismi tespit edilemeyen bir Yahudi hanm,
II. Osmann kz kardeiyle temastayd ve zengin bir Rum olan
Locadelloyu Bodan voyvodalna namzed gsterenler arasm92 Calendar o f State Papers, IX, s. 440-444,950-951 nolu raporlar.
94 Firdevs etin, stanbullu Gayrimslimler, s. 245-246.
58
dayd. 1709da yine ismi bilinmeyen bir Yahudi hanm, Yahudi

hekimi Daniel de Fonsecamn, Rusyaya kar Osmanl-sve it
tifaknn tesisi iin III. Ahmedin annesine bilgi vermesine yar
dm etti95.
Koca Yahudi: Yasef Nasi
Hristiyan adyla Joo Miques; Yahudi adyla Yosef Nasi,

1524de Portekizde dodu. Ailesi, spanyadan getmi fakat
yeni lkelerinde dinlerini deitirmek zorunda kalmt. Babas
Agostinho Miques (Samuel Micas), saray hekimiydi ve Lizbon
niversitesinde ders veriyordu. Babasnn lmden sonra Joo
ve kardei Bemardo, halalar Gracia de Luna tarafndan himaye
edildiler. ki karde, muhtemelen 1536da halalaryla beraber ya
da onlardan az sonra Lizbondan Anverse kat.
Joo, 1542de Dominus Johannes Micas adyla, kardei gibi,
Leuven niversitesinden mezun oldu. Burada, sonradan Kut
sal Roma imparatoru olacak Prens Maksimilyan ile birlikte ei
tim grmt. Maksimilyanm yakn dostu ve iki masas arka
dayd. Bu dostluk, mparator arlkeni tanmasn, Felemenk
Kral Naibi Macaristan Kraliesi Mariamn sarayna girip k
masn salad. Halas Gracia, Mendes iletmesinin tek hkimi
olunca yeeni Jooyu ticaret kentlerinde seyahat etmeyi gerek
tiren ilerinde altrd. Joo, Venedike kaan halalar Gracia
ve Briandann Habsburg ynetimince Anverste el konulan mal
larn kurtarmak iin ailenin resm vekili olarak 1546-1548 ara
snda arlken ve Maria ile grmeler, daha dorusu pazarlklar
yaptysa da fazla bir ey elde edemedi.
Joo, sadece halasnn glgesine snmad, ahs ticar ve
mal hayatn da ina etti. 1548de Anversten Venedike giderken
95 Cecil Roth-Ayeh Shmuelevitz, Kiera, s. 148; Avigdor Levy, The Sephardim, s. 30.
59
urad Lyonda kendisinden banker olarak sz edilir. Venedike

geldiinde halalar Gracia ile Briandann aras miras mesele
sinden tr iyice bozulmutu. Joo, Graciamn yannda yer
ald. Ocak 1553de Briandamn henz 13 yandaki kz Gracia la
Chicay kard. Rivayete gre ift, Katolik nikhyla evlenmiti.
Ancak Joo, yeni gelin ve Joonun kardei Bemardo, Ferrara
yolunda tutuklanp Ravennaya gtrldler. Joo, burada hr
riyetini geri almay baard ve gelini yetkili makamlara emanet
edip kayplara kart.
Btn bu olup bitenler Brianday stanbula gitmeye ikna et
mek ve Gracia la Chicann o srada kendisine talip olan Venedikli
gen bir soylu ile evlenmesini, dolaysyla mirasn el deitirme
sini engellemek iin yaplmt. Hadise duyulunca Venedik hk
meti Jooyu ve ona yardm edenleri gyaben idama mahkm edip,
yakalanmalar iin balarna dl koydu. Ancak halas Gracia de
Luna, Joonun can gvenliini salamak iin gerekli tedbirleri
almt. Joo, ehzde Selimin verdii gei izniyle Ankonada
kendisini bekleyen bir yenierinin refakatinde 1553 Kasmnda
gemiyle stanbula hareket etti96.
Fransz Jean Chesneau, Joonun Osmanl bakentine ge
liini yle nakleder: O esnada, Portekizli Jehan Micquez [Yasef Nassi], kraln Romadaki bykelisi Monsieur de Lansacn
resmi mektubuyla stanbula geldi. Bykeli kendisinin takip
etmeyi hi istemedii ilerle ilgili onu grevlendiriyordu. Burada
Beatrix de Lune isimli Portekizli zengin bir Yahudi olan han
mefendiyi buldu ve kzyla evlenmek umuduyla onun yanna s
nd. Ardndan da evvela Yahudi olduunu ilan ederek snnet
96 Yasef Nasinin stanbula gelinceye kadarki hayat iin bk. Cecil Roth,
Nasi, Joseph, Encylopedia Judaica2, XIV, 786; Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes, s. 1-62, 98; Stanford Shaw, Yahudi Milleti, s.
312-313; Avigdor Levy, The Sephardim, s. 32.
60
>/
oldu97. Joo, bundan sonra Yosef Nasi adn kullanmaya ba

lad ve snnetinden iki ay sonra Gracia de Limann Galatadaki
konanda yaplan muhteem dnle kuzeni Reyia ile evlendi.
Bylece bir taraftan ahs ticar ve siyas faaliyetlerine hz verir
ken bir taraftan da kaynvalidesinin ilerinin idaresini stlendi98.
1558de Ferrarada dnleri yapan kardei Bemardo ile Gra
cia la Chicay da stanbula getirtince99 Mendes aesinin hemen
btn servetini arkasna alacaktr.
Yasef Nasi, iddiaya gre stanbula 300 bin duka altn ile
inciler, deerli talar ve mcevherlerden ibaret bir servetle gel
miti100. lk i olarak kaynvalidesi e birlikte Galatadaki Saint
Pierre Hannda bir dolap, yani banka at. Ksa srede Osmanl
saraynn gzne girmeyi baard ve Kanun Sultan Sleyman'n
gvenini kazand101. Nasi ve kaynvalidesi Gracia, kurduklar banka
e hem Osmanl topraklarnda birok mukataa ve tizam elde etti
hem de Avrupa pazarlarnda yatnm yapt. 1556da stanbula a
rap getirilmesi ve bakentteki flar iin gerekli olan odun imtiyaz,
97 Jean Chesneau, DAramon Seyahatnamesi, Kanuni Devrinde IstanbulAnadolu-Mezopotamya, ev. Il Erverdi, stanbul trz., s. 38; Zinkeisen,
Osmanl Tarihi, III, 269.
98 Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes, s. 98; Cecil Roth, Joseph Nasi,
s. 786; Stanford Shaw (bk. Yahudi Milleti, s. 312-313), sehven, Nasinin
Reyna ile daha Avrupada iken evlendiini yazar.
99 Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes, s. 67,75-76,112-113.
100 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 705; Zinkeisen, Osmanl Tarihi, III, 268;
Jorga, Osmanl Tarihi, III, 170.
101 Safvet, Yasef Nasi, TOEM, XVI (1328), 985. Nedbe Sevgen (bk. Na
sl Smrldk? Sarraflar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 14 (An
kara, Kasm 1968), s. 66-67) ve ondan naklen Ahmet Hikmet Erolu (bk.
Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 137), Nasinin saraya yaknlamasnda
Veziriazam Makbul brahim Paa ve Hrrem Sultanm byk tesiri ol
duunu ileri srerlerse de brahim Paa 1536da ldnden en azndan
onun tesirinden bahsetmek mmkn deildir.
61
ortaklan ile birlikte, Nasi ve Graciaya verilmiti. yl sonra bu

imtiyazn artlan yeniden dzenlendi. Nasi ve Gracia, Kanunnin
himayesinde, ksa srede Osmanl mparatorluu ile Avrupa ara
snda yaplan ticaretin byk bir ksmn kontrol altna aldlar.
Nasi, Avrupa krallan iin nemli bir tefeci haline geldi. 1555te
Fransa Kral II. Henriye 150 bin ek bor verdi. Birok Trk de
Nasinin bankasna faiz karlnda paralanm yatrmt102.
Avrupa meselelerine dair bilgisi, Bat saraylanyla samimi
mnasebetleri ve Avrupa'nn nemli siyas ve ticar bakentlerine
yerlemi olan ajanlar zinciri sayesinde Nasi, daha bu yllardan
itibaren Osmanl hkmetinin haric siyasetinde byk bir etki
gsterdi. 1562deki Lehistan ve Trkiye barnda da nemli bir
rol oynad; eski Bodan Voyvodas Alexander Lapuneanunun
1564de tahtn geri almasn salad103. II. Henrinin Nasiye olan
borcunu demeden lmesi ve srasyla halefleri II. Fransuva ile
IX. Charlesm da buna yanamamalar, Osmanl-Fransz ilikile
rinde yllarca srecek bir krize yol at. Kanun Sultan Sleyman,
Nasinin talebiyle, borcun denmesi iin birka defa Parise nme
yazd104. Ertesi yl Hac Murad isimli Osmanl elisi, dier vazi
felerinin yan sra, bu borcun denmesini ihtar etmek iin kraln
huzuruna ktysa da mesele imdilik halledilemedi105.
102 Yasef Nasinin Kanun dnemindeki ktisad faaliyetleri iin bk. Halil
nalck, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, s. 112-113; Mark Alan
Epstein, The Ottoman Jevish, s. 89-93; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl
Devletinde Yahudiler, s. 137.
103 Cecil Roth, Joseph Nasi, s. 786; Avigdor Levy, The Sephardim, s. 32;
Jorga, Osmanl Tarihi, III, 128.
104 Nme iinbk. Safvet, Yasef Nasi, s. 986,988; Necibe Sevgen, Nasl S
mrldk?, say: 14, s. 68; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde
Yahudiler, s. 139.
105 Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, 1204-1571, IV, Philadelphia 1984, s. 838.
62
stanbulda elde ettikleri siyas ve ktisad gle Nasi ile Gra

cia, Avrupadaki dindalarn da himaye etmeye altlar. Papa
IV. Paulun Yahudilere kar Engizisyon araclyla giritii zu
lm ve katliamlar zerine Gracia ve Nasi, Ankonaya kar byk
fakat tam olarak netice vermeyen bir ticar boykot gerekletirdi
ler. Kanun Sultan Sleymandan, Avrupadaki Yahudilerin gelip
yerleebilmeleri iin Safed ve Taberiyenin tahsisi iznini aldlar,
ancak burada baz imar faaliyetlerinde bulunmalarna ramen
daha sonra bundan vazgetiler106.
Yasef Nasinin yerine getirdii bir kuyelik vazifesi, kariyerin
deki belki de en nemli dnm noktas oldu. Oullan arasnda
taht mcadelesinin kzt gnlerde Kanun Sultan Sleyman,
ehzde Selime, 50 bin sikke ve 30 bin altn duka gndermek is
tediinde ya paray bir Mslman ulaa emanet ettiinde bunun
duyulmasndan ekindiinden ya da parann bir ksmm kendisin
den bor ald iin Yasef Nasiyi kulland. Bu vesile ile ehzde
Selim ile tanan ve onun da itimadn kazanan Nasiye eyalet sa
raynda mteferrikalk verildi. Nasinin kardei Bemardo ya da
Yahudi adyla Samuel de ehzde Selimin maiyetine girdi107.
106 Boykot giriimi ve Tiberya projesi hakknda geni bilgi iin bk. Kenneth
Setton, The Papacy and the Levant, IV, 899; Marianna D. Bimbaum,
Gracia Mendes, 103-112,114-116; Safvet, Yasef Nasi, s. 986-987; Ah
met Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 137-139,144-146;
Necibe Sevgen, Nasl Smrldk?, say: 14, s. 67; Halil nalck, Sephardic Jews, s. 113; Cecil Roth, Joseph Nasi, s. 786.
107 Safvet (bk. Yasef Nasi, s. 985), bu hizmeti karlnda Nasinin mte
ferrika, kardeinin de ehzdenin aylkls olduunu yazar. Necibe Sev
gen ise (bk. Nasl Smrldk?, say: 14, s. 67-68), Nasiye mteferrikalk, kardeine de ehzde Selimin kethdahmn verildiini belirtir.
Ahmet Hikmet Erolu (bk. Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 139), Ha
lil nalck (bk. Sephardic Jews, s. 111) ve Cecil Roth (bk. Joseph Nasi,
s. 786), yalnzca Nasiye mteferrikalk verildiini kaydederler. Gerlach
(bk. Trkiye Gnl, II, 706), Nasinin sk sk Ktahyaya ehzde
63
II.
Selimin 1566da tahta kmasyla Yasef Nasinin saraydaki
itibar bir hayli artb. Yeni padiah, Nasiyi, Naka ve civarndaki
adalarn dk yapt. stanbulun yaknndaki Belvederede otur
maya devam eden Nasi, dkln temscisi Francesco Coronel (Coronello) eliyle ynetti. Yeni idareden memnun olmayan
adalardaki Latinler, gelip Galataya yerlemeye balaynca II. Se
lim, Nasinin isteiyle, bunlarn geri gnderilmesini emretti. Keza
Nasinin ikyetleri zerine, blk halkndan baz kimselerin ve sair
Mslmanlarm adalara yerleip, oradaki reayaya zuhnetmelerinin;
kimi Osmanl levendlerinin adalardan esir almalarnn engellenmesi
hakknda fermanlar verildi. Osmanl ynetimi, Venedike sman
eski dkn Nasi aleyhindeki faaliyetlerine mni olmaya alt108.
nebaht Sava srasnda Nasinin topraklan Venedik tarafndan
ele geirilip eski dke iade eddiyse de bu adalar ksa sre ieri
sinde tekrar Osmanl, dolaysyla da Nasinin idaresine geri dnd.
Kaybna kar olarak Nasiye 1571de Eflk voyvodas yaplaca taahhd edilmise de bu husustaki bgi ve belgeler kesin dedir109.
Yasef Nasi, II. Selim zamannda servetini daha da bytt.
Venedik hakimiyetindeki Giritten alman arabn Boazlardan ge
irilerek Eflak ve Bodana satlmas Nasinin tekeline verildi. Bu
ticaretten elde ettii yllk gelir 15 bin duka idi. Lehistan kralna
Selimi ziyarete gittiini; ona bor para, ayrca da mcevherler ve de
erli eya hediye ettiini; ehzdenin, onu mteferrika yaparak gnde
iki duka maa balattn nakleder. Zinkeisen (bk. Osmanl Tarihi, III,
268), Gerlacha atfta bulunmasna karhk, mteferrika olarak Nasiye
tahsis edilen meblan gnlk bir duka olduunu yazar.
108 ilgili belgeler iin bk Safvet, Yasef Nasi, s. 987-992; Necibe Sevgen, Na
sl Smrldk? Sarraflar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 15 (An
kara, Aralk 1968), s. 59-65; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde
Yahudiler, s. 139-140; Ayrca bk Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 142; Zin
keisen, Osmanl Tarihi, III, 268-270.
109 Cecil Roth, Joseph Nasi, s. 786; Nakann kayb ve tekrar fethi iin ay
rca bk. Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, IV, 899.
64
verdii, iddiaya gre, 150 bin duka bor sayesinde orada da byk
ticar imtiyazlar elde etti. Lehistandan Osmanl mparatorluuna
ihra edilen balmumunun Nasinin inhisannda olmasna dair kra
ln verdii senet, II. Selim tarafndan da tasdik edildi110.
Yasef Nasi, bu dnemde mletleraras siyasette isminden
sklkla sz ettirdi. Lehistan Kral Sigismund August, Nasiden
sevgili arkadam diyerek bahsediyordu. Eski dostu Habsburg
mparatoru Maksimilyanm elileri 1567 sonbaharnda sulh ta
lebiyle Edirneye geldiinde Nasi, onlarla grp, II. Selim, II.
Felibe ve II. Maksimilyan arasnda araclk yapma teklifinde bu
lundu. Ayn gnlerde Osmanl hkmeti nezdinde II. Felibeyi
temsil etmeye gnll oldu. Veziriazam Sokollu Mehmed Paa,
Nasiyi, hem Habsburg hem de spanyollar ile yrtlen mza
kerelerin dnda tuttu111. Fakat yine de Habsburglar ile imzala
nan 1568 anlamasndan sonra imparatorun elerinin, Nasiye
de iki bin duka hediye getirmeleri kararlatnlmt112.
Felemenkte spanyaya kar bamszlk mcadelesi veren
Oranje Prensi William, Anversteki bankaclk faaliyetleriyle ha
trlanan Nasiye 1569da gizlice mektup gnderip, kenderine Osmanl yardmm temin etmesini istedi. Saraya ulatrlan bu talep
mspet karland ve bir nme e yardm sz verildi. Bu nme,
Amsterdamdaki Kalvinist kilise ynetim kurulunda okunmutur113.
Ancak Kbrs seferi Osmanl ynetiminin dikkatini Dou Akdenize
110 Safvet, Yasef Nasi, s. 990-991; Necibe Sevgen, Nasl Smrldk?,
say: 15, s. 64; Hal nalck, Sephardic Jews, s. 112-113; Marianna D.
Bimbaum, Gracia Mendes, s. 118; Cecil Roth, Joseph Nasi, s. 786;
Stanford Shaw, Yahudi Milleti, s. 313.
111 Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes, s. 118,120-121.
118 Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, IV, 921.
113 Halil nalck, Sephardic Jews, s. 113; Blent An, lk Osmanl-Hollanda
Mnasebetleri, Osmanl, I, ed. Giiler Eren, Ankara 1999, s. 493-494; Ce
cil Roth, Joseph Nasi, s. 786; Stanford Shaw, Yahudi Milleti, s. 313.
65
kaydrmtr. te yandan II. Felibenin elileri de, 1572de el alto

dan bar mzakerelerini yrtmek iin stanbula geldiklerinde
Yasef Nasinin yardmlarn grdler114.
Nasinin ahsnda Fransa ile Osmanl arasndaki bor krizi hl
devam ediyordu. Osmanl ynetimi nce, Nasinin skenderiyedeki
baz Fransz gemilerine el koyup tadklar mallan satarak bor
cunu tahsil etmesine izin verdi. Ancak sonradan Fransa bayra
ile ticaret yapan gemilerden belli bir miktarda para alnarak bor
cun peyderpey tahsili emredildi. Kral IX. Charles buna iddetle
itiraz ettiyse de II. Selim cevab nmesinde karanndan vazge
meyeceini bdirdi. stanbuldaki Fransz Elisi Grandchamp,
Nasiyi gzden drmek, bylece de bortan kurtulmak iin
Nasinin eski hekimi David ile ona kar bir komplo kurdu. Nasi,
Fransadan alaca ile ilgili belgelerde tahrifat ve padiahn d
manlan namna casusluk yapmakla suland. Fakat II. Selim ile
gren Nasi, padiah susuzluuna inandrd. David, Rodosa
srld ve hahamlarca herem cezasna arptnldysa da az sonra
bu ceza kaldrld115.
Yasef Nasiye Osmanl haric siyasetinde hret kazandran asl
hadise Kbnsn fethi oldu. Birok batl yazar, II. Selimin Kbnsa
sefer dzenlemesine, Nasinin padiaha adann araplann met
hetmesinin sebep olduunu iddia ederler. Hatta seferin zamanla
mas konusunda da Nasinin belirleyici olduu; Nasi adna alan
114 Jorga, Osmanl Tarihi, III, 141.
115 Bor meselesinin II. Selim zamanndaki seyri hakknda belgeler ve daha
geni bilgi iin bk. Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, IV, 937;
Safvet, Yasef Nasi, s. 986-987, 992-993; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 139-142; Necibe Sevgen, Nasl Sm
rldk?, say: 14, s. 68; Necibe Sevgen, Nasl Smrldk? Sarraflar,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 15, s. 59; Cecil Roth, Joseph Nasi,
s. 786; Jorga, Osmanl Tarihi, III, 127; Zinkeisen, Osmanl Tarihi, III,
269.
66
bir casusun 1569da Venedikte vuku bulan ve ehirdeki pek ok

evle birlikte limandaki sava gemilerini tahrip eden patlama son
ras Osmanllarn sefer karan aldklan ileri srlr. Nasi, adann
fethi konusunda padiaha telkinlerde bulunmu olmaldr, lkin
sefer karannm sadece onun tesiriyle izah edilmesi tek bana yer
siz ve yetersizdir. Zira Osmanllarn Dou Akdenize hkim olma
sreci erevesinde Kbns bu yllarda ele geirmeye almalan
zaten kanlmazd. Venedik balyoslan Selimin daha ehzdelii
gnlerinden itibaren Kbnsa ynelik planlan olduunu yazarlar.
Seferin zamanlamasnda belirleyici nokta ise Sokollu Mehmed
Paaya kar iktidar mcadelesi veren Lala Mustafa Paa ve di
er mernn padiah zerindeki tesirleridir116.
nebaht malubiyeti, ayn zamanda aralannda Yasef Nasinin
de bulunduu Veziriazam Sokollu Mehmed Paa aleyhindeki hizibin de hezimeti idi. Bu yzden Nasinin siyas gc bilhassa
Sokollunun tesiriyle azalmaya balad. Yine de Gerlach, Hazi
ran 1574de tarihli notlannda, Sokollunun, Nasinin can d
man olduunu fakat II. Selimin hl Nasiye ok itibar ettiini
kaydeder. Ardndan, II. Selimin aslnda bir Yahudi olduuna
dair Avrupadaki yaygn ve uydurma rivayeti tekrarlar117. Babas
gibi III. Murad da Nasiyi himaye etti. Gerlacha gre, 1575te
padiahn srlarm paylat en yakn dostlan Dr. Beydus ve
116 Nasinin Kbns seferi kararndaki tesirine dair iddialar ve bunlarn tenkidi
iin bk. Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, IV, 943; Jorga, Osmanl Tarihi, III, 127-129; Zinkeisen, Osmanl Tarihi, II, 662; Hammer,
Byk Osmanl Tarihi, IV, 6-8; Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes,
s. 119; Cecil Roth, Joseph Nasi, s. 787; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl
Devletinde Yahudiler, s. 146-149; smail Hami Danimend, zahl Os
manlI Tarihi Kronolojisi, II, stanbul 1971, s. 388-393; Recep Dndar,
Kbrs'n Fethi, Trkler, IX, ed. H. C. Gzel-K. iek-S. Koca, Ankara
2002, s. 667-678.
117 Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 142.
67
Koca Yahudi Yasef idi. Nasi, 1576da, Kanun zamanndan beri

yapt zere her Cuma saraya eit eit yemekler gnderiyordu
ve bunu yapmaya mecburdu118.
1577de Nasi, hl resm olarak Naka dk sfatn kullan
yor, sahip olduu adalardan her yl binlerce duka gelir salyordu.
Aynca arap gmr haricinde Karadeniz ve Akdenizden gelen
dier mallarn da vergilerini topluyordu. Padiahn grevlendir
dii yenieriler, Nasinin adamlar ile birlikte Boazdan geen ge
mileri denetler ve tadklan mallara gre bunlardan vergi ya da
gmrk alrlard119. Yasef Nasi, sadece arap vergilerinden ylda
15 bin scudi gelir elde edip, hzineye 2 bin duka demekteydi.
Adalann gelirinden ise hzineye 14 bin duka veriyor, gerisi ken
dine kalyordu. Aynca paalara ve dier nemli kiilere de ky
metli hediyeler veriyor, ok sayda yenieri ve hizmetkr besli
yordu. Defterdar Kara veys Paa, III. Murada, byk bir yekn
tutan arap vergilerini toplama imtiyaznn Nasinin elinden aln
masn teklif etmiti. Lkin III. Murad, babas II. Selimin vasiye
tine gre bu hakkn Nasiye mr boyu balanmas gerektiini
ve kendisinin bu vasiyeti yerine getirmeye kararl olduunu sy
leyerek teklifi geri evirmiti120.
Yasef Nasi, stanbulda hayatnn son yllarnda zenginliini
muhafaza etse de mutsuzdu. Bu yzden tekrar Avrupa gitmeyi
dnd. stanbuldan spanyaya gidip Hristiyanla dnen ve
kendi kardeinin de yannda alt Agustin Manuele gnder
dii mektupta, hayatndaki beklenmedik olaylar olmasa Yahudi
olmayacan yazd. Kendisi, evindeki yetmi hizmetkr ve e
yalar iin spanyadan gvenli gei izni almak; din deitirdii
iin affedilmek; Engizisyondan ve spanyadaki btn gmrk
118 Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 197,479.
119 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 509-510.
120 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 705-706.
68
engellemelerinden muaf olmak ve II. Felibenin kendisinin daha

evvelki tm i anlamalarndan doan davalar ve ihtilaflar karara
balamas karlnda spanya kralnn hizmetine girmeyi teklif
ediyordu. Ancak hayal krklna urad. Ardnda ocuk brakma
dan, 2 Austos 1579da bbrek hastalndan ld121.
Solom on Akenazi
Solomon Akenazi, Kuzey talyadaki Udine ehrinde 1520de

dodu. Soyadndan da anlalaca zere Alman meneli idi. Ba
bas Nathan, Basevi Ailesine mensuptu. Padovada tp eitimi
alan Solomon, buradan Krakova gitti ve Lehistan Kral II. Sigismund Augustun hekimi olarak sarayda alt. 1564de yerletii
stanbulda hekimliin yan sra Venedik Balyosu Marcantonio
Barbaro ve Veziriazam Sokollu Mehmed Paa iin tercmanlk
yapt122.
Osmanl kaynaklarnda Alamanolu adyla anlan123 Solo
mon Akenazi, 1570lerde asl mesleinden ziyade diplomat sfa
tyla n plana kt. Sokollu, kendisi aleyhindeki hiziple birlikte
hareket eden Yasef Nasiye kar Solomon Akenaziyi sahneye
kartt. Venedike harp ilan edilip Osmanl donanmas Kbrs'a
yneldiinde hapse atlan Balyos Barbaro, Solomonu, bu sava
121 Marianna D. Bimbaum, Gracia Mendes, s. 120-121. Nasi hakknda geni
bilgi iin bk. Norman Rosenblatt, Joseph Nasi, Court Favorite o f Selim
II, Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 1987. Cecil Roth, The House o f Nasi, The Duke ofNaxos, Philadelphia 1948.
122 Cecil Roth-Leah Bomstein-Makovetsky, Solomon Ashkenazi, Encylopedia Judaica2, II, 577; Avigdor Levy, The Sephardim, s. 77; Stanford
Shaw, Yahudi Milleti, s. 313; Marianna D. Bimbaum, Gracia Men
des, s. 155. Ahmet Hikmet Erolu (bk. Osmanl Devletinde Yahudiler,
s. 150), Solomonun 1570de Sokollu Mehmed Paann hizmetine gir
dii yazar.
123 Selnik, Tarih, 1, 314.
69
desteklemeyen Sokollu Mehmed Paa ile gizlice temasa gemekle

grevlendirdi. Solomon, Venedik temsilcileri ile 1573de stanbulda
yaplan bar anlamasnn n mzakerelerini yrtt124.
Anlamann niha tasdiki iin ertesi yl Osmanl elisi sfa
tyla Venedike gitti. Baz Senato azalan, bir Yahudinin diploma
tik temsilci olarak kabul edilmesine kar ktysalar da Macrantonio Barbaronun araya girmesi ve Sokollu Mehmed Paanm
sran zerine Solomonun eliliine raz oldular. Venedikte ya
ayan Yahudiler de, Solomon Akenazinin geliiyle haklannda
daha nceden alman srgn karanndan kurtuldular125. Akenazi, eski hmisi II. Sigismund Augustun lmyle boalan
Lehistan tahtna 1573de Henri de Valoisin oturmasnda et
kili oldu. Henrinin lkesine dnmesiyle 1574de Leh tac yine
sahipsiz kalnca bu defaki namzedlerden Ferrara dkne, Osmanl hkmeti nezdinde yardm sz verdi126. Osmanl yneti
minin tercihini Stefan Bathoriden yana kullanmasyla bu vaad
yerine getirilemedi.
Gerlachm Haziran 1574deki mahadeleri, Solomonun
stanbuldaki faaliyetlerinin hekimlik ve diplomatlktan ibaret ol
madn gsterir. Zira yazara gre, Paulus isimli kardei Viyanada
yaayan Dr. Salomon, [Sokollu] Mehmed Paanm o kadar gzne
girmi ki, Trkiyede hi gmrk demeden binlerce gulden de
erinde ticaret yapabiliyormu. Eer kendisi ticaret yapmak iste
mezse, baka bir kiiye bir miktar para veriyor ve kendisinin ye
rine ona ticaret yaptryormu. Bu adam Venedik elisi De Mehmed
124 Kenneth Setton, The Papacy and theLevant, IV, 1089,1092; Jorga, Osmanl Tarihi, III, 140; Cedi Roth vd., Solomon Ashkenazi, s. 577; Avigdor Levy, The Sepha.rd.im, s. 77.
125 Kenneth Setton, The Papacy and the Levant, IV, 1096; Ahmet Hikmet
Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 150-151; Zinkeisen, Osmanl
Tarihi, III, 317; Stanford Shaw, Yahudi Milleti, s. 313.
126 Cecil Roth vd., Solomon Ashkenazi, s. 578.
70
Paa arasnda bar salanncaya kadar araclk yapm ve bu yz

den kendisine yksek maa balanmtr127.
III. Muradn clsunu tebrik etmek ve aradaki bar yeni
lemek iin 1575 banda stanbula gelen Venedik temsilcileri Giacomo Soranzo ve Giovanni Corraro, orada yaayan kzlarn hi
maye ettii iin doja mteekkir olan Solomonun yardmlarn
grdler128. Solomon, Mays 1575de yine Osmanl temsilcisi ola
rak Venedike gitti ve spanya aleyhinde ittifak kurulmasna dair
gizli mzakereleri yrtt. Venedik ynetimi, kararl bir ekilde bu
teklifi geri evirdi fakat be kilo altn hediye ederek Solomonun
gnln almay da ihmal etmedi129. Bir iddiaya gre Solomon,
spanya Kral II. Felibenin, Osmanllarla ban anlamas im
zalamasn salamas iin teklif ettii binlerce duka altn ise ka
bul etmemiti130.
Habsburg Elisi Preyner, III. Muradm tahta kmas dolay
syla aradaki ban anlamasn yenilemek iin 1575te stanbula
geldiinde Osmanl ricline mutad hediyeler takdim edilirken,
Sokollunun gzde adam Solomona da 300 taler verildi131.
Venedik Elisi Antonio Tiepolonun, 1576da Solomonun, Ve
ziriazam Sokollu Mehmed Paaya daima szn dinlettii ve
Divn- Hmynun en gizli meselelerinden haberdar olduuna
127 Stephan Gerlach, Trkiye Gnl (1573-1576), I, ed. Kemal Beydilli,
ev. Trkis Noyan, stanbul 2007, s. 141-142; Jorga, Osmanl Tarihi, III,
170; Firdevs etin, stanbullu Gayrimslimler, s. 248-249.
128 Hammer, Byk Osmanl Tarihi, IV, 81. Doj, muhtemelen Venedike
hizmetlerine mkfaten Solomonun olunun Padovadaki tp eitimi
masraflarn da karlamtr. Bk. Marianna D. Birnbaum, Gracia Men
des, s. 155.
129 Zinkeisen, Osmanl Tarihi, III, 319.
130 Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 151.
131 Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 197, 218; Zinkeisen, Osmanl Tarihi, III,
397 71
dair ifadeleri132, Habsburg diplomasisinin bu tercihini izah eder.

Nitekim Gerlach, maiyetinde bulunduu Eli David Ungnadm,
1576da Safev taht deiiklii ve AvusturyalIlarn da taraf olduu
Lehistandaki kraliyet seimleri hakknda Divna ulaan bilgileri
Solomon vastasyla rendiini kaydeder133.
Yine Gerlachm bildirdiine gre, Feridun Beyin azledilip yar
glanmas kararndan tr Sokollunun ok zgn olduu gn
lerde Ungnad, Solomonla paaya haber gnderip, ikisi arasnda
imdiye kadar geen grmelerde tuttuu notlan ifa edeceini
syleyerek, kendisinin imparatora yazd ve ksa bir sre nce
veziriazamn eline geen ifreli mektuplan geri almaya alm
tr. Ancak Sokollu, her ne kadar ifrelerini zemedii iin mektuplann ieriini renememise de, elinin danya haber gn
derdiini padiaha bildirecei cevabyla tehdide boyun emedi134.
Ungnad, bu meselede iine yaramasa da, kendisine nemli hiz
metler veren Solomona 1577de imparatorun ylda birka yz
taler maa balamasn salad135.
Gerlach, Ungnadn yan sra stanbuldaki dier elilerin
de Sokollu Mehmed Paa ile halletmeleri gereken meselelerde
Solomonun araclna bavurduklarn nakleder. spanya Kral
II. Felibenin temsilcileri, Osmanllarla bir atekes imzalamak
iin gizli mzakereler yrtmek zere 1577de stanbula geldik
lerinde ayn yolu izlediler. Hatta spanyol temsilcinin Ungnada
anlattna gre, iki yl nce ayn maksatla stanbula gelen Johann Peter Gusin, Solomonun yannda gizlenmiti. ki devlet
arasnda anlama imzalanmas iin harcayacaklar emein kar
lnda Sokolluya 40 bin, Solomona da 10 bin kron denecei
vaadedilmiti. Solomon, resm bir sfat olmadan stanbula gelen
132 Zinkeisen, Osmanl Tarihi, III, 267.
133 Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 290,362,403.
134 Gerlach, Trkiye Gnl, 1, 310-314.
135 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 540.
72
Marigliano ile ubat 1578de mutabk kalnan atekes metninde

arac oldu. Fakat spanyann resm elisini ve hediyelerini gn
dermemesi yznden anlama yrrle girmedi136.
Toskana byk dk, ayn yl Osmanllar e diplomatik ili
kileri srdrmek istediinde stanbulda takip edecei usl ko
nusunda Solomon Akenaziden tavsiye ald. Solomon, 1583de
stanbuldaki ngiltere ve Venedik temsilcileri arasndaki kk
bir srtmenin zmnde kullanld. 1586da spanya e padi
ah adna n anlama artlarm imzalad137.
Solomon, nfzu sayesinde baz mansplarn datmnda etki olmutur. 1591de muhtemelen Yahudi meneli olan Aronun
Bodan voyvodalna getirilmesinde bu nfuzunu kulland. 1593te
abalarnn karn almak iin Yaa gittiinde kendisi Erdel
voyvodasna teslim edildi ve hapse atld. stanbuldaki ngiz el
isi onun serbest braklmasn salad138. Selnik, Kefenimesi
denilen gen bir sipahinin Mays 1593te Solomon Akenazi ara
clyla Hareme ulatrd hediyelerle yenieri ktipliini elde
ettiini yazar139. Venedik Balyosu Matheo Zane, Solomonun Ferhad Paanm adam olduunu kaydeder140. Nitekim Eflk seferinde
iken azleden ve 9 Ekim 1595te iftliinden alp Yedikuleye hapseden Ferhad Paa, Solomon eliyle, Sadaret Kaymakam Damad
136 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 541-542,861-864; Ahmet nal, Koca Sinan
Paann Hayat ve Siyas Faaliyetleri (1520-1596), Marmara niversi
tesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, Doktora Tezi stanbul 2012, s. 189.
137 Cecil Roth vd., Solomon Ashkenazi, s. 578; Stanford Shaw, Yahudi
Milleti, s. 313.
138 Cedi Roth vd., Solomon Ashkenazi, s. 578.
139 Selnild, Tarih, 1, 314; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Ya
hudiler, s. 152.
140 Matheo Zane, Relazione (1594), Le Relazioni Degli Ambasdatori VenezianiAl Senato durante il Secolo dedmosesto, Serie III, Cilt III, haz.
Eugenio Alberi, Frenze (Floransa) 1855, s. 389.
73
brahim Paaya kymetli bir haner gndermi, fakat ertesi gn

katledilmekten kurtulamamtr141.
Solomon Akenazi, 1602de ld. Kans Boula Eksati, onun
reetelerini kullanarak ehzade Ahmedin (I. Ahmed) iek has
taln tedavi etti. Olu Nathan Akenazi de babas gibi hekim
oldu ve 1605de muhtemelen gizli bir diplomatik grevle padi
ahn nmesini Venedike getirdiinde doj tarafndan resm t
renle kabul edildi142.
David Passi
Portekizde Marrano bir ailenin ocuu olarak doan David
Passinin hayatnn ilk yllarna dair bilgiler yetersizdir. Venedik
kaynaklarna gre, 1560-1570 arasnda Yahudi bir tccar olarak
Ragusada yaad ve Cumhuriyet adna gizli ajanlk yapt. 1571den
sonra Venedike tand ve uzun sre ehrin alen Yahudilerin
oturduu Ghetto Vecchio blgesinde ikamet etti143.
David Passi, tam olarak tespit edilemeyen bir tarihte Osmanl
tbiyetine girdi. Gerlach, Mays 1578de bir Yahudi olan krk
Abrahamn evine gittiini ve burada David isimli biriyle din ko
nularda konutuunu yazar144. Ad geen Davidin, David Passi ile
ayn ahs olup olmadm sylemek zordur. Dier taraftan Osmanl mal kaytlarnda 987den (1579-1580) itibaren karmza
kan David isimli Yahudi mltezimin, Passi olmas muhtemeldir.
141 Necibe Sevgen, Nasl Smrldk?, say: 17, s. 64; Ahmet Hikmet
Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, s. 151.
142 Cecil Roth vd., Solomon Ashkenazi, s. 578.
143 Cecil Roth, David Passi, Encylopedia Judaica2, XV, 677; Pal Fodor,
An anti-Semite Grand Vizier? The Crisis in Ottoman-Jewish Relations
in 1589-91 and its Consequences, In Quest of the Golden Apple: Imperial Ideology, Politics, and Military Administration in the Ottoman
Empire, stanbul 2000, s. 196.
144 Gerlach, Trkiye Gnl, II, 791.
74
David, 16 evval ve 10 Zilkade 987 (6 ve 29 Aralk 1579) tarihli

hkmlere gre, orta Mahmud ile birlikte, Ankara sancan
daki Cendere, Simsariye ve Boyahane mukataasn iltizam etmi
tir145. Yine mal kaytlar, Davidin Osmanl mparatorluundaki
ktisad faaliyetlerinin bundan daha nce baladn gsteriyor.
Rodos kadsna gnderilen 17 Zilkade 987 (5 Ocak 1580) tarihli
hkmde, Rodostaki mukataalan iltizam eden Davidin bir se
nelik muhasebesinin grlmesi emredilmitir146. 29 Zilhicce 987
(16 ubat 1580) tarihli hkmle de Rodos iskele emini olan ve
Rodos Kalesinde oturan Davidin tahvili bittiinden muhasebe
sinin yaplmas istenmitir147.
Anlald kadaryla David Passi, 1580lerde stanbula ta
nd. Bylece faaliyetlerini ve Osmanl ynetimi nezdinde itiba
rm daha da arttrd. 1585 tarihli bir raporda, III. Murad iin bir
siyas analiz hazrlad iddia edilmitir148. Ayn tarihlerde kendi
sine Naka dkl verilmiti. Passi, genel olarak Yahudi hekim
Moses Benveniste ile ibirlii hlinde alyordu149. Benveniste,
Siyavu Paann yakn adamlanndand ve Venedikten dzenli
olarak para alyordu150. David ile Mosesin, Siyavu Paann ikinci
145 Her ikisi de Ankara livas mukataa mfettii Muhiddine gnderilen h
kmlerden 16 evval 987 tarihli olan kayda gre David ve Mahmud, ad
geen yerleri, 9 milyon; 10 Zilkade 987 tarihli kayda greyse 3 milyon
akeye iltizam etmilerdir (Bk. BOA, Mhimme Defteri (=MD), XLI,
221/490,16 evval 987; 318/678,10 Zilkade 987).
146 MD, XLI, 333/708,17 Zilkaade 987.
147 MD, XLI, 491/1049, 29 Zilhicce 987.
148 Pal Fodor, Ayn makale.
149 Cecil Roth, David Passi, s. 678.
150 Giacomo Soranzo, Relazione (1584), Relazioni di Ambasciatori Veneti
al Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite: 1512-1789, a cura di
Maria Pia Pedani-Fabris, Padova 1996, s. 285-286; Gianfrancesco Morosini, Relazione (1585), Le Relazioni Degli Ambasciatori Veneziani
75
veziriazamlnda, 1588de Rumeli Beylerbeyi Doanc Mehmed

Paa nezaretinde balatlan sikke tashihinden sorumlu olduklar,
bu dzenlemeden zarar gren kapkulu askerinin Nisan 1589da
Divn- Hmynu bastklar isyan srasmda Passinin de yara
land ileri srlmtr151.
III.
Muradn isyan bastrmada gerekli tedbirleri almad
lar iin bata Sivayu Paa olmak zere Divndaki btn vezir
leri ve blk aalarn azletmesine karlk David Passi bu hadi
seden sonra da mevkiini glendirerek muhafaza etti. Bilhassa
1589-1591 arasnda Bat Avrupa meselelerinin hararet kazan
d stanbulun diplomatik evrelerinde isminden oka sz et
tirdi. spanya Kral II. Felibe, ngizlere ve Protestan Franszlara
kar daha rahat hareket etmek iin Stefano Ferrariyi bir ate
kes anlamas imzalamak zere Kasm 1589da stanbula gn
derdiinde, el altndan David Passi ile de temas kurdu. in ilgin
taraf bu srada David Passi, 1580de tacn ve lkesini spanya
Kral II. Felibeye kaptran Portekiz Kral Don Antonionun temsciini yapyordu.
Veziriazam Koca Sinan Paa ynetimi atekes talebini geri e
virdii spanyaya kar 1590 sonunda tehditkr bir politika takip
etmeye baladnda David Passi, yeni dnemin en gizemli aktr
oldu. Venedik Balyosu Lippomano, Passinin bu yllardaki faali
yetlerini yle tarif eder: Bu David bir gerek iin yz yalan uy
durmaktadr. Eer yapabilseydi bize ihanet ederdi. Kendisi Por
tekizli Don Antonionun temscisidir ve spanya kral ona itimat
etmektedir; Venedikin scak bir destekisi ve padiahn gveni
lir casusudur.
Al Senato durante il Secolo decimosesto, Sene III, Cilt III, haz. Eugenio Alberi, Frenze (Floransa) 1855, s. 293-294; Matheo Zane, Relazione
(1594). Le Relazioni DegliAmbasciatori VenezianiAl Senato durante il
Secolo decimosesto, Serie III, Cilt III, haz. Eugenio Alberi, s. 389,419.
151 Cedi Roth, David Passi, s. 678.
76
1591in ilk gnlerinde spanyaya kar byk bir donanma in

asna baland. Bunun finansman plann David Passiden kt
iddia edilmise de meselenin zmnn Sinan Paaya ait olduu
grlr. Zaten erleyen tarihlerde David Passi, spanya e gizlice
haberlemeyi srdrd ve Sinan Paa aleyhtar hiziple birlikte ha
reket etti. Hieronimo Lippomanonun raporlarna gre daha iin
banda Sinan Paa, David Passi ile almay III. Muradm bask
syla kabullenmiti. David Passinin tavsiyelerine kulak vermesi ve
onu himaye etmesi ynnde III. Muraddan gelen k emri dinlemediyse de padiahn, veziriazamn kendi adamlar arasnda Da
vid gibi Hristiyan lemi hakknda geni bilgiye sahip birisinin bu
lunmadna dair htan zerine geri adm att.
Zoraki terik-i mesai uzun mrl olmad. Mart 1591de Koca
Sinan Paa, geen senenin Hazirannda Lehistan ile n imzalan
ablan ban sekteye uratmak iin David Passinin Leh ansl
yeye kendisi aleyhinde bir mektup gnderdii ortaya knca k
yameti kopartt. David Passi, kendisini ldrmek isteyen veziri
azamn hmndan, yeni Rumeli Beylerbeyi Saati Haan Paa ve
III. Muradm himayesi sayesinde kurtuldu. in peini brakma
yan Sinan Paa, III. Murad Mays 1591de Apostol Haan Paay
azledip stanbuldan srmeye raz etti. Veziriazam, padiahtan al
d izinle, Haan Paamn adamlarn ve David Passiyi sorguya
ekti. Bylece isimsiz olarak ya da bakalarnn azndan vezi
riazam aleyhinde saraya gnderilen ktlarn birounun ken
disi tarafndan kaleme alnd anlalsa da David Passi, yine III.
Muradm himayesiyle canm kurtard.
Sinan Paa, nihayet Haziran sonlarnda, tam olarak istedii
ekilde olmasa da, David Passiden kurtuldu. III. Muradm em
riyle Passi, Rumelihisanna hapseddi. Sinan Paa, padiahtan
derhal Passinin ldrlmesini istedi, ancak mspet cevap ala
mad. Bunun zerine ya Kbrs ya da Rodosa srlmesini rica
etti. III. Murad, veziriazamn sran karsnda Davidin Rodosa
77
srlmesini emretti. David Passi araya soktuu adamlarla vezi

riazam zerinde bask kurarak ve Eflk voyvodalna tayini kar
lnda ykl miktarda rvet teklif ederek srgn kararm geri
aldrmaya altysa da baarl olamad. Boynuna zincir vurulan
David Passi, bir kadrgaya bindirilerek Rodosa gnderildi152.
David Passinin cezas, 2 Austos 1591de Koca Sinan Paamn
azledilmesi ve sadaret mhrnn Ferhad Paaya verilmesiyle son
buldu. Olu Arslanm, babasnn Rodosa garazen srldne
dair arzuhli kabul ve 18 evval 999 (9 Austos 1591) tarihli fer
manla Rodos beyine David Passiyi serbest brakmas emredildi153.
Passi, stanbula dndyse de eski nfuzunu bir daha geri kaza
namad ve ksa bir sre sonra ld.
132 Sinan Paa-David Passi kavgasna dair tafsilat iin bk. Ahmet nal,
Koca Sinan Paa, s. 175-185,192-217. Blent Ar, David Passi- utjecajni Zidov na osmanlijskom dvoru, Tajna diplomacija u Dubrovniku
u XVI. Stoljeu, Zagreb: Sveuciliste Zagrebu, 2011, s. 9-18.
153 MD, LXVII, 151/396,18 evval 999 (9 Austos 1591). Cecil Roth Gk.
David Passi, s. 678), sehven Passinin Sinan Paanm lmnden sonra
stanbula dndn yazar.
78
kinci Blm
Zoraki M slm an: Sabatay Sevi
Sabatayc Hareketin Tarih Temelleri
Sabatay Sevi hareketi zerinde aratrma yapanlarn o

unluu, bu hareketin 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren
yaylmasnda Lehistandaki Yahudilere ynelik bask ve katli
amlarn nemli olduu grndedir. Ancak bunu abartl bir
izah tarz kabul eden, Lehistandaki olaylarn etkisinin zanne
dildii kadar fazla olmadn dnen aratrmaclar da var
dr. kinci gruptakilere gre, Yemen, ran, Hollanda, talya ve
Fasa kadar yaylm Sabatay hareketini yalnzca Lehistandaki
gelimelerle izah etmek inandrc deildir. Zaten Lehistandaki
Yahudilerin bana gelenlerin bu kadar ksa bir srede duyu
lup Sabatayn iini kolaylatrdn iddia etmek pek de akla
uygun deildir.
Sabatayc hareketin ksa srede yaylm asnda yalnzca
Yahudilere ynelik bask ve zulmlerin etkili olduunu ileri sr
mek de yeterli deildir. Her ne kadar Lehistan, ran, Yemen ve
Fasta 17. yzylda Yahudilere ynelik basklar artmsa da Sabatayclm yayld blgeler gznnde bulundurulduunda
bu temellendirme eksik kalmaktadr. Zira bask altnda olma
dan gnlk hayatlarn idame ettiren Yahudiler arasnda da bu
hareket fazlasyla taraftar bulmu yahut etkili olmutur.
79
Hareketi, Yahudilerin ekonomik zorluklar iine dmeleri

ile izah etmek de Scholeme gre anlamszdr. Zira bu, Lehistan
iin doru olabilirdi ancak stanbul, Selanik, Livomo, Amsterdam Yahudileri iin o kadar doru deildi. Bu blgelerdeki Ya
hudiler ekonomik olarak rahattlar ve Sabatayc hareket en fazla
buralarda taraftar buldu.
Sabatay hareketinin daha ok ayaktakm tarafndan des
teklendii iddialar da inandrclktan uzaktr, ancak hareket
kartlarna teselli vermesi adna iyi bir bahanedir. Bu aklama,
Sabatay Sevi dinini deitirdiinde hareketten kopanlar itham
etmek iin Sabatayclar tarafndan da iyi bir liman oldu. Buna
ramen hareket, sokak dilencileri kadar, ok zenginler tarafn
dan da desteklendi.
Sabatayclk zerine yaplan son almalarda, hareketin ksa
srede geni bir alana yaylmasnda ve youn bir taraftar bulma
snda yerel etmenlerden ziyade 16. yzylda Galiledeki Safedde
doup 16. yzylda Yahudiler arasnda hkim olan Luriac Ka
baklk anlaynn etkili olduu kanaati genel kabul grmeye
balamtr.
1492de Yahuderin spanyadan srlmesiyle birlikte Ka
bala anlaynda kkl bir deiim meydana geldi. Daha nceki
dnemlerde Mesih anlaynn fazla olmad Kabalaclkta, bu
srgnlerin de etkisiyle Mesih beklentisine dair grler hkim
olmaya balad. Mesih beklentisi 1500lerin balarnda artt, an
cak bu beklenti 1530da hayal krld ile sona erdi. Bu tecr
beye ramen Safed merkezli olmak zere Kabaklk anlaynda
gl bir Mesih beklentisi giderek artt. Safed Arslan olarak binen Isaac Luria Akenazi e onun talebelerinin Kabalaclka yap
t eklemeler ve bunlarn hzla Yahudiler arasnda yaylmas 16.
yzylda Mesihin geliinin yaklat inancnn yaylmasn sa
lad. Luriann mridi olduu iddia edilen Isreal Sarug, Mesihci
Kabalac gr Avrupaya tad ve bunun daha iyi anlalmas
80
iin Avrupa'nn muhtelif yerlerinde okullar at. Bylece Yahudi

ler arasndaki Mesih beklentisi dnyann birok blgesinde ortak
bir beklenti hline geldi. Bu arada alenen veya gizli olarak Mesih
olduunu iddia edenler tremeye balad.
Yeni Kabalac grn Yahudiler arasnda hzla taraftar bul
masnda srgne getirdikleri yeni yaklam tayin edici en nemli
amillerdendir. Zira bu gre gre, Yahudilerin lkelerinden s
rlmeleri yalnzca ah bir ceza, inanlarnn snanmas iin bir
imtihan ve gnahlarn diyeti dedi. Bilakis, kkleri yaratla
kadar uzanan Yahudilere verilmi lah bir misyondu ve bu mis
yonu da ancak Yahudiler yerine getirebilirdi. Bu gr Yahudilere
yeni bir mit verdi ve kurtuluun ancak bununla mmkn olduu
inanc yayld. Bylece hem srgnn aclan ilah bir misyonu ye
rine getirmekle telafi edilmeye hem de Mesih beklentisiyle mit
ler taze tutulmaya alld. Daha da nemlisi Yahuderin ektii
aclarn Mesihin gelmesi iin bir aama olduu inanc alana
rak hem Mesih beklentisi arttrld hem de ekilen aclara lah
bir misyon verildi.
Luriac Kabaklk, dnyann birok blgesinde alan okullan ve daha da nemlisi vaizleri vastasyla Yahudiler arasnda
hzla yayld. 1630dan itibaren matbaann etkin olarak kullanl
masyla da Luriac Kabalaclk anlatan eserler dnyann drt bir
yanndaki Yahudilere ulatrld. 17. yzylda Luriac Kabalaclka
dair kitaplarn hzla artmas bir tesadf deildi; zira bu yzylda
Mesihin zuhur edecei kanaati ve bu yzden Yahuderin Filistinde
toplanmalar gerektii inanc hkimdi. Nathan Shapira adl Luriac Kabalack yaymak iin abalayan bir yazar Tov ha-Arets
(lkenin yilii) adl eserinde Mesih beklentisi ve Yahuderin
Filistinde toplanmalar ile ilgili u gin tespitlerde bulunmu
tur: Biliniz ki srgnleri toplamak iin Mesihin Filistine geldii
gn (Filistinde) 7 bin Yahudi bulunacana ilikin bir gelenee
sahibiz. O gn Fistindeki ller dirilecekler ve ateten duvarlar
81
Kudsten gidecek... O gn Filistindeki ller eski hayatlarna geri

dnecekler ve yeni tinsel yaratklar olacaklar. Ve (Mesih geldii za
man) orada hayatta olan yedi bin kii yeni bir yaratl, yani d
nden nce demin vcudu ve Musann vcudu gibi tinsel bir
vcut olacaklar ve havada kartallar gibi uacaklar -btn bunlar
geri dnen srgnlerin gzleri nnde gerekleecek. Geri dnen
srgnler (Fistinli) kardelerinin yeni bir yaratl olduklarm ve
Tannnm azndan Yasay renecekleri aa cennete doru ha
vada utuklarn grdkleri zaman kalpleri keder ve yeisle dola
cak ve Biz de dierleri gibi Yahudi deil miyiz? Niye onlar tinsel
varlklar oldular da biz olmadk? diyerek Mesih Krala ikyette
bulunacaklardr. O zaman Mesih onlara diyecektir ki, Tannnn
adaletinin ksasa ksas olduu herkese bilinmektedir. Onlar saf
bir ruh edinmek iin diasporadan Filistine gelmeye gayret eden
lerdir, ne paralarn ne de abalarn esirgeyenlerdendir, deniz
den ve karadan gelip de denizde boulmaktan veya zalim efendi
ler (korsanlar) tarafndan esir edilmekten korkmayanlardr: onlar
ncelikle vcutlar ve paralaryla deil de tinleri ve ruhlaryla il
gilendiklerinden dolay tinsel varlklara dntrldler-ksasa
ksas. Fakat onlar gibi Filistine gelebilecekken tamahkrlnz
yznden gelmeyi baaramayan, ruhlarna ve tinlerine daha az
deer verirken servetinizi ve vcutlarnz bakca meseleniz ya
pan sizler: cismani olarak kalacaksnz-ksasa ksas. Tamah etti
iniz paraya gelince biliniz d, Tanr size zenginlikler verecektir...
Fakat vcutlar ve sahip olduklaryla de de yalnzca tinleriyle
ilgilenenlere gelince Tanr onlardan yeni yaratl vcuda getire
cek ve onlar cennete gtrecektir1.
1
82
Sabatayc hareketin tarih temelleri ve mesih beklentisi hakknda bk.

Gershom Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, ev. Eref Bengi zbilen, stanbul 2011, s. 17-77; Ayn yazar, Shabbetai Zevi, Encydopedia
Judaica2, XVIII, 340-341; John Freely, Kayp Mesih Sabetay Sevinin
zini Srerken, ev. Ayegl etin Teke, stanbul 2003, s. 32-45 ; Asife
Sabatay Sevi'nin Ailesi
Sabatay Sevinin babas Mordecai Sevi, Mora yarmadasnda

ticaretle meguld. Scholeme gre Mordecai, Akenaz asll ol
malyd ve Patrasda dier aile fertleri ile birlikte yaamaktayd.
Ancak Mordecainin Alman asll olduu ynndeki iddiann sa
lam delilleri yoktur. Trklerin Mordecaiy Kara Mente laka
byla andklar rivayet edilmekte ise de bu da tetkike muhtatr.
Bizzat Sabatay Sevi, kendisi ve ailesi hakknda aratrmalar ya
pan Hristiyanlara, babasnn Morada ve daha sonra da zmirde
tavuk ve yumurta ticareti ile megul olduunu, ilerleyen yllarda
zmirde baz ngiliz tccarlarn komisyonculuunu ve temsilcili
ini yaptn anlatmtr2.
Mordecainin Moradan zmire gelmesinde zmirin Girit
Sava sebebiyle giderek neminin artmas ve bir ticaret mer
kezi hline gelmesi etkili olmaldr. Girit Savanda Venedikin
stanbulun Akdenizden deniz ulamn kapatt ve dnem d
nem Osmanl payitahtnn ktlk tehlikesiyle yzletii yllarda z
mir n plana kmaya balamt. Batl devletler, konsoloslukla
rn ve temsilciliklerini Sakzdan zmire tadlar. ehrin nfusu
nal, Sabataychk/Dnmelik Balamnda Mesih Anlayna Genel Ba
k, Mslmanlar ve Dier Din Mensuplan, Mslmanlann Dier Din
Mensuplanyla likilerinde Temel Yaklamlar, Ankara 2004, s. 177179. Krad Demirci, bilimsel gelimeler ve yeni ktalarn kefinin de
hem Yahudiler hem de Hristiyanlar arasnda Mesih beklentisini artt
kanaatindedir (bk. Sabatayizmin Avrupa Yahudiliine Etkileri, Cum
huriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XVI/II (Sivas 2012), s.
625-629). Son yllarda yaplan almalar Scholemin Sabatayclm ya
ylma sebeplerine dair ileri srd grleri hem eletirmi hem de ge
litirmitir. Buna dair genel bir deerlendirme iin bk. David B. Ruderman, Erken Modem Dnem Yahudi Tarihi, ev. Iizet Deadato, stanbul
2013, s. 104-106.
2 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 104-105.
83
1653 de 90 bine ulat. te bylesine ticar canlln ve nfusun

artt bir dnemde birka dil bilen Mordecai, zmirde aranlan
kiilerden olmalyd3.
Sabatay Sevinin annesinin soyad kesin olarak tespit edile
memise de adnn Clara olduu binmektedir. Clara, 1666dan
birka yl nce ld ve zmirdeki Yahudi mezarlna defnedildi.
Buras zamanla Sabatay Sevi taraftarlarnn nemli ziyaret yer
lerinden biri oldu. Hatta baz Sabatayist yazlarda Sevinin anne
sini dirilttii rivayetleri kaydedilmitir4.
Mordecainin olu vard ve Sabatay Sevi bunlarn en k
idi. Sabatayn aabeyleri Elias ve Yosef, babalarnn mesle
inde, yani ticar mmesslikte devam ettiler. lerleyen yllarda
zenginletiler ve zmirdeki Yahudi cemaatinin nde gelenleri ara
sna girdiler. Baz kaynaklarda Sabataym bir de kzkardei ol
duu iddia edilse de bu aratrmaclar tarafndan phe e kar
lanmtr5.
Mordecai, bir sredir muzdarib olduu gut hastalnn v
cudunu ypratmas neticesinde 1663de zmirde ld ve buradaki
Yahudi mezarlna defnedildi. Ayn y Mordecainin kardei de
ld. Sabatayn babas ve amcasnn mezar talan, Scholemin
tespitlerine gre, I. Dnya Sava baladnda hl Yahudi me
zarlnda bulunmaktayd6.
3
17. yzylda zmirde grlen byme hakknda bk. Daniel Goffman, z

mir ve Levanten Dnya 1550-1650, ev. Ayen Anadol, Neyyir Kalaycolu, yay. haz. Ayen Anadol, stanbul 1995; Mordecainin zmire gel
mesi hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 105-106.
4 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 107.
6 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 107; Sevinin zmirde ikamet et
tii ev hakkmdaki tartmalar ve neriler iin bk. Cengiz iman, Cortijo de Sevi: Kltr Miras Sabatay Sevinin Evinin Gemii, Bugn ve
Gelecei, Toplumsal Tarih, Say: 196 (Nisan 2010), s. 14-25.
84
Sabatay Sevi'nin Doumu, lk Eitimi ve

Mesihlik lanndan nceki Hayat
Sabatay Sevi, Austos 1626da zmirde dodu. Doum tarihi

brani takvimine gre 5386 ylnm Ab aynn 9. gnne rastlyordu.
9 Ab, Yahudiler iin nemli bir gnd. Zira bugnde mabetleri
Romalar tarafndan ykdm. Aynca Yahudiler, kenderini kur
taracak Mesihin de 9 Abda doacana inanyorlard. Doduu
gn abbat, yani Cumartesi olduu iin kendisine Sabatay ismi
verildi. Haftann Yahudiler iin en kutsal gnnde domutu7.
Ailesi, kk yatan itibaren okumaya ok merakl olan
Sabata/, babalan gibi ticaretle uraan kardeleri Elias ve Yosefin
aksine, haham yapmaya karar verdi. Tevrat ve Talmud okuyan
Sabatay, Kabalaya, yani gelenek manasna gelen ve spanyada
gelien Yahudi mistisizmine merak salmt.
Eitiminin k alt ynda Isaac di Albadan dersler ald. Daha
sonra zmirde Rabbilerin en nde gelenlerinden Yosef Eskaphadan
dersler almaya balad. Eskaphadan Talmuda dair bilgisini zen
ginletirdi ve Rabbanilik hakknda geni bilgi sahibi oldu. Bu yz
den Sevinin ilk stad olarak Eskapha kabul edilmektedir, ancak
mesihliini ilan ettikten sonra talebesi ile stad arasnda at
malar da balayacaktr.
Sabatay, 15 yama geldiinde normal eitimim tamamlad. Ar
tk babasnn evindeki odasnda inzivaya ekilerek daha zahidne
bir yolu tercih etti ve 18 yandan itibaren de Kabala zerinde yo
unlamaya balad. Ailesinin dier fertleri zmirin sayl zengin
leri arasna girdiklerinden Sevi madd bir zorluk yaamadan din
eitimine devam etti.
Sabatay Sevinin Kabalaya merak sald yllarda Luriac
Kabala, dnyann drt bir yanndaki Yahudiler arasmda moda
7
Sabataym doum tarihine dair tartmalar iin bk. Scholem, Shabbe

tai Zevi, s. 341; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 102-104.
85
olmutu, buna ramen Scholemin aratrmalar sonucunda gen

lik yllarnda Sevinin Luriac Kabala anlayndan uzak durduu,
hatta belirli bir dnem muhalif kald ortaya kmtr. Zira Luriac Kabalamn en ayrt edici hususiyetlerinden biri olan dua s
rasndaki zel meditasyonlardan hassaten kanmtr. Bununla
birlikte Sabatay Sevi, farkl davranlar sergilemeye balamt.
Artk haftada birka kez zmir sahiline giderek denizde ykan
yor, sk sk oru tutuyordu8.
Gen Sabatay Sevi, garip davranlar sebebiyle zmirdeki Ya
hudiler arasnda tannan biri hline geldi. zellikle genler ara
snda merak uyandryordu ve birok gen ondan Talmud ve mis
tik bilgilere dair dersler almak iin Sevinin babasnn evine akn
ediyordu. Derslerden sonra Sevi ve talebeleri topluca sahile gidi
yor ve ykanyorlard. Kalabalk gruplar hlinde zmir krlarnda
dolayor ve gizemleri zmeye alyorlard. Sabatay Sevi, il
ham sahibi bir adam olarak grlyordu9.
Sabataym doumundan 41 yl sonra zmire ngiltere konso
losu olarak tayin edilen ve Sevi hareketi hakknda en nemli m
racaat eserini kaleme alan Rycaut10, Sevinin ilk yllan hakknda u
bilgileri verir: Sabatay Sevi, Mordecai Sevinin oluydu. Mordecai, doutan zmirliydi ve orann bir yerlisiydi. Kendisi burada
bir ngiliz tccanna simsarlk yaparak geimini kazanyordu. Bu
ahs lmnden nce ok hastayd. Kendisinde gut ve dier baz
rahatszlklar vard. Fakat olu Sabatay Sevi, kendisini renim
ve eitime adayarak branicede ve Arapada dikkate deer bir
8 Scholem, Shabbetai Zevi, s. 340; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Me
sih, s. 114-115.
sih, s. 119.
10 Rycaut ve eserleri hakknda bk. Zeki Ankan, Rycaut, Paul, DA, XXXV,
314-41586
uzman oldu. zellikle de kutsallk ve metafizikte o kadar kurnaz

bir renciydi ki yasalarnda yeni bir doktrin yaratt...11.
Sabatay Sevi, 20 yana geldiinde, yani 1646da ilk evlili
ini yapt, ancak bu birliktelik uzun srmedi. Zira Sabatay, ad
tespit edilemeyen ilk eine elini bile srmedi. Bunun zerine ei,
Yahudi mahkemesine mracaat ederek kocasndan boand. Sa
batay Sevi, ilk evliliinden ksa bir mddet sonra zmirin saygn
ailelerine mensup bir kzla ikinci evliliini yapt fakat bu da uzun
soluklu olmad. nk Sabatay Sevi, ikinci eine de elini srmedi.
Bunu kabullenemeyen ikinci ei de mahkemeye mracaat ederek
Sabataydan boand. Sabatayc hareketin ve Kabalann dnya
daki en nemli uzmanlarndan Scholem, eleri karsndaki bu
tavrnn Sabatay Sevinin manik-depresif psikoz olmasndan kay
nakland kanaatindedir12.
Sabatay Sevinin giderek tuhaflamas yalnzca evlilikle
rinde mahede edilmedi, tavrlarnda da ciddi bir deiim gzle
grlr ekilde dikkat ekmeye balad. Baz aratrmaclara gre
bu onun manik-depresif psikoz olmasnn en ciddi gstergesiydi.
Zira daha yirmili yalarnn banda iken arkadalar ile bulutuk
larnda aya I4:i4teki Bulutlarn tepesine kacam; en yk
sekteki gibi olacam szlerini okurken kendisinin de utuu
zannma kaplmt. Bir defasnda da, arkadalarna, havada dur
duunu ve bunu grp grmediklerini sordu. Arkadalar hayr
cevab verince onlan sulad ve arnmaya davet etti13.
lerleyen yllarda Sabatay Sevinin iddialar giderek anlamaya balad. Etrafndakilere kendisinden byk eyler beklemeleri
11 Paul Rycaut, The History o f The Turkish Empire,from the Year 1623,
to the Year 1677, London 1687, s. 174.
12 Sabatay Sevinin evlenmesi ve buna dair tartmalar iin bk. Scholem,
Shabbetai Zevi, s. 341; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 120122; Freely, Kayp Mesih, s. 36-37.
87
gerektiini telkin ediyordu. Hatta bir defasnda kendisinin Hazreti Davudun mesih olu olduunu dahi syledi. Lkin Saba
tay kendisini ilk defa Mesih ilan ettiinde zmir Yahudileri ara
snda byk bir ilgiye mazhar olmad. Zira bu yllarda ona bir
budala gz ile baklyordu. Aabeyleri dahi bu hline zl
yor ama btn telkin ve uyanlarna ramen Sabatay iddialanndan vazgemiyordu14. Artk 22 yama gelmiti. Sabatay ruhsal
knlmalar yaarken, yukanda da belirtildii zere Luriac Kaba
klk tarafndan uzun sredir ilenen Mesih beklentisi, zellikle
Lehistandakilerin bana gelenlerin tesiriyle dnya Yahudileri
arasnda zirveye ulat.
1648 Lehistan'da
Yahudiler'e Ynelik Basklar ve Sabatay Sevi
Avrupada muhtelif tarihlerde Yahudilere ynelik zulm ve

basklarda bulunulmutu. Bunlann en editlerinin ve Yahudi ta
rihini etkileyenlerinin banda ise phesiz 1648deki Lehistan
olaylar gelir.
1648de Bogdan Hemilnitsky liderliinde vuku bulan Kazak
htilali, yzyla damgasn vuran hadiseler arasndadr. Lehistann
Dou Avrupadaki topraklarnn ksmen Moskova ksmen Osmanl
mparatorluu eline gemesiyle neticelenen bu hareket, Jan Sobiesky liderliinde Osmanl kart cepheye dnen lmcl in
tikam hareketinin de kayna oldu.
Kesin olarak Lehistana kar yrtlen Kazak htilali, ha
len tartlmakta olan bir gelimenin de temelim tekil eder. Bu
ihtilal, Bogdan Hemilnitskynin Lehistana kar isyan ars ile
balad. Hemilnitsky, isyan arsn muhtevi metinde, Yahudi
katliamna yol aan szler de sarfetti: ...eski dinimizin, halk
mzn dmanlarn, panlar denilen kendi meramz ve onlann
88
hizmetinde olan Yahudileri de katledin, kutsanm topraklarm

zn temizlii iin...15. Hemilnitsky, Lehistan karsnda kazanmay
planlad zerk bir Kazak Devleti statsn koruma altna al
mak zere nce Osmanlya mracaat etmi, ancak amacna ula
amamtr. Akabinde Moskovaya ynelmitir. Bu srete Pereslav Antlamas (1654) cereyan etmitir. Pereslav Antlamas,
kurulma aamasndaki ilk Kazak Devletinin Moskova himaye
sine girmesine yol am, bu yzden Dou Avrupadaki g den
gelerini kknden sarsmtr.
Bu aamada yeni kurduu devlete muayyen bir koruma sa
layan Hemilnitsky, Ukrayna toplumu zerinde tasallut mevkiinde
bir nfuz kurmu olan Yahudilerin tasfiyesine ynelmitir.
Bu hadise ile ilgili tarih kaynaklara yansyan bilgiler son
derece speklatiftir. Bu konuda aratrma yapan baz tarihi
ler, holokost olarak takdim edilen Lehistandaki Yahudi me
selesinin modem bir ina olduu kanaatindedirler. Bunlardan
birisi olan Kohut, Yahudi katliamnn abartl bir ekilde soyk
rm mertebesine ykseltilmesinin modern bir algnn rn ol
duunu syler16.
Bu sahada aratrma yapan en nemli aratrmaclardan
olan Stampfer, btn argmanlar deerlendirmi, nihai olarak
kendi tespitlerini ortaya koymutur. Stampfere gre, katledilen
Yahudi says deiik kaynak ve aratrclar tarafndan en az 6-7
15 Dokumenti Bogdana Hemilnitskoho 1648-1657, Nr. F. P. evenkoUporyadn I. Kripyakevi, Kiev 1961. Nu:., s. 625-626. Szkonusu bu
belgenin Bogdan Hemilnitskynin Lehistana kar isyan ans olduu
bilinmektedir.
16 Zenon E. Kohut, The Khlelnytsky Uprising, the Imaga of Jews, and the
Shaping of Ukrainian Historical Memory, Jeuish History, XVII/2, Gezeirot Th: Jews, Cossacks, Poles andPeasants in 1648 Ukraine, 2003,
s. 141-163.
89
bin, en fazla 67 bin olarak verilmitir. En az tahminde bulunan

kii, Jaroslaw Pelenskidir17.
Kohut ve Stampfere gre, ihtilal esnasnda ve sonrasnda
Yahudilere kar yrtlen kuvvetli tasfiye ve katliam, sistemli ve
planl bir holokost olmaktan uzaktr. Bu srete Yahudiler, Uk
rayna toplumu zerinde zellikle mal sahalarda tam bir hkimiyet
kurmulard. Lehistan soylular ile mtereken yrtlen zorba
hkimiyetinde onlann da katks bykt. Ukrayna elitleri, Le
histan Szlatasna duyduklar kin ve nefret iinde Yahudilere de
nemli bir yer ayrmlard. Bunun sebebi, Szlatanm kyl ze
rinde kurduu zorba hkimiyetin mal ynn Yahudilerin icra
etmesiydi. Yahudiler, mltezimlik alanlarn, Almanyaya tahl
ihracatn tekellerine almlard. te yandan Lehistann Katolik
Mezhebi dorultusunda yapt zorba uygulamalar da bizzat icra
ediyorlard. Bu yzden, Yahudilere kar Ortodoks inanc ere
vesinde byk bir infial meydana gelmiti. Yahudilere kar y
rtlen tasfiye hareketinin psikolojik-tarih temelini burada sor
gulamak gerekir18.
Gnmz Ukrayna tarihilerinden Ferhat Turanl, ariv
kaynaklan erevesinde yapt deerlendirmede u sonulara
ulamtr: O dnemde Ukrayna topraklannda en fazla 40 bin
civannda Yahudi nfusu bulunuyordu. Bunlann en fazla 20 bi
ninin, Kazak ordusunun Polonyaya (Re Pospolitaya) kar
yrtt bamszlk savalan srasnda ldrlm olmas
mmkndr.19 Ama bu olayn etnik, din atma olmadnn
17 Bu konuda deiik kaynak ve bilgi deerlendirmeleri iin bk. Shaul Stampfer, What Actually Happened to the Jews of Ukraine in 1648?, Jevish
History, XVII/2, Gezeirot Tah: Jews, Cossacks, Poles and Peasants in
1648 Ukraine, s. 223.
18 Stampfer, What Actually Happened to the Jews of Ukraine in 1648?,
s. 223.
19 Ferhat Turanldan ifahi alnan bilgidir. Kendisine teekkr ediyorum.
90
alt izilmelidir20. Bu deerlendirme, Stampferin tespitleri ile

de rtmektedir21.
Meselenin mahiyeti ne olursa olsun Lehistandaki olaylar Ya
hudiler arasnda dehet ve endie ile karland. Ac haberler farkl
blgelere sman Yahudiler tarafndan dindalar arasnda hzla
yayld. Bunun zerine dindalarna yardm eli uzatmak iin Yahu
diler arasnda para toplanmaya, bu maksatla demek ve cemiyetler
kurulmaya baland. Lehistandaki gelimelerin haber alnd ve
yardm seferberliinin balad merkezlerden biri de zmir idi22.
1648de Lehistandaki Yahudilerin katledilmesi, Luriac Kabalaclk tarafndan Mesihin geliinin iareti olarak yorumland.
Zira bu akma gre Mesih gelmeden nce Yahudiler byk ile
ler ekecekti. Buna Mesihlik aclan deniliyordu ve Lehistandaki
katliam bu aclardan biri olmalyd. Buna ramen 1648de Mesih
ortaya kmad. Bu durum baz Yahudiler arasnda ciddi manev
kntlere sebep oldu ve bazlar Hristiyanla getiler23.
sve ile Rusya arasndaki 1655-1656 sava, Yahudilerin aclanna yenilerini katt, ancak bu aclar da Mesihlik aclan olarak
20 Dokumenti Bogdana Hemilnitskoho 1648-1657, Nr. F. P. evenkoUporyadn I. Kripyakevi, Kiev 1961, nu: 1, s. 625-626.
21 Stampfer, Wht Actually Happened to the Jews of Ukraine in 1648?,
s. 214.
22 Joseph Kastein, zmirli Mesih Sabetay Sevi, ev. Orhan Dz, stanbul
2011, s. 49-50.
23 Yahudilikten Hristiyanla geilere dair ngilteredeki gelimeler hak
knda bk. Michael McKeon, Sabbatai Sevi in England, Associationfor
Jevish Studies, II (1977), s. 135-139. Lehistanda XVIII. yzylda Sabatayist harekete benzer bir hareket ortaya kt. Jacob Frankm kurduu
Frankizme bal olanlar, grnrde Hristiyanla gemelerine ramen
zde Yahudiklerini devam ettirdiler ve bunlarn bazlar Avrupadaki
nemli gelimelerin arkasndaki belirleyici aktrlerden oldular (bk. Krad
Demirci, Sabatayizmin Avrupa Yahudiliine Etkileri, s. 633-634).
91
grld. Yahudilerin aclarnn ard ardna gelmesi, mesih beklen

tisini iyiden iyiye glendirdi. Zira Luriac Kabalaclka gre mesihin gelii yaklatnda Yahudiler kesintisiz aclar ekeceklerdi.
Btn bu beklentiler Sabatay Sevinin manev dnyasnda da k
rlmalara sebep oldu ve buna ramen henz yakn evresindeki
ler dndakilere mesih olduunu ilan ettiine dair tarih delil yok
tur. Bilakis 1650lere kadar zmirde kalmas, talebe ve arkadalar
ile birlikte Kabala eitimine devam etmesi hl Mesihlik iddiasn
Yahudilerin geneline dillendirmediini gstermektedir24.
Sabatay Sevi, 1651 ile 1654 yllan arasndaki bir tarihte Ya
hudi cemaati tarafndan nce dland, sonra da zmirden uzak
latrld. Sevi, zmirden srlnce Kabala retisinin youn ilgi
grd Selanike tand25.
Selanikte iyi bir ekilde karland ve etrafnda insanlar top
lanmaya balad, ancak tuhaf davranlan ksa srede Sevi aley
hinde sylentilerin dolamasna sebep oldu. Tepkiler daha ok
Sevinin Semav Ad azna almasnayd. Sevi ise, tepkilere, ken
disinin Mesih olduu ve ismi sylemesinin kendisi iin yasak ol
mad karln veriyordu. Bu tavr, Sevinin mahkeme kararyla
Selanikten de ksa sre sonra kovulmasna sebep oldu. Sabatay
Sevi, Selanikten kovulduktan sonra 1658e kadar Morann muh
telif blgelerinde dolat. 1658de ise stanbula geldi.
sih, s. 92-93,132-137; Kastein, Sabetay Sevi, s. 50-52.
25 Sabataym zmirden ayrlma tarihine dair tartmalar hakknda bk.
Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 143-144; Freely, Kayp Mesih,
s. 46-47; Rycaut, Sevinin zmirden srlmesi hakknda unlar yazar:
zellikle de kutsallk ve metafizikte o kadar kurnaz bir renciydi ki,
yasalarnda yeni bir doktrin yaratt ve bir gn sinagogda kargaa ka
racak kadar ok sayda havariyi bunu sahiplenmeye ikna etti. Bundan
sonra kendisi (yasay erh eden) hahamlarn tenkidi e ehrin dna s
rld (bk. The History o f The Turkish Empire, s. 174).
92
Rycaut, Sevinin Selanik srgn gnleri hakknda unlar ka

leme almtr: Srgnde olduu sre zarfnda, ok gzel bir ka
dnla tanaca imdi Selanik denen Thessalonicay a gitti. Fakat
bir kadn idare edecek mal durumu olmadndan, ya iddia edil
dii zere kadnlar hususunda iktidarsz olmasndan ya da kadnn
onun gzne girememesinden dolay, kadn ondan boand26.
Sabatay Sevi stanbul'da (1658-1659)
Sabatay Sevi, Selanikten kovulmasna ramen stanbulda

bir lim gibi karland ve Osmanl payitahtna geldiinde madd
durumu da olduka iyiydi. Fakat zamanla burada da tuhaf ha
reketler sergiledi. Bunlardan en ilginci, pazarda byk bir ba
lk alp, onu bebek gibi giydirerek beie yatrmasyd. Bu ha
diseden sonra Sabatay Sevi, stanbuldaki Yahudiler tarafndan
da akl hastas olarak grlmeye baland, Yahudi mahkemesi
nin bir yetkisi Seviye 70 krba vurdu ve mahkeme onunla ile
tiime gemeyi yasaklad27.
Verilen cezalara ramen Sabatay, tuhaf ve muhalif hareket
lerinden vazgemedi. Bunlarn en tahrik edicisi de hac bayra
mn tek gnde kutlamasyd. stanbul Yahudi cemaatini tahrik
eden bir dier gelime de Sabataym kendisine yeni din yasalar
gnderildii iddiasyd. Sabatay Sevi, artk stanbulda da istenme
yen adam ilan edildi ve ehre geliinden sekiz ay sonra srld.
Sevinin, Yahudilere byk zarar veren bir yangn kmas ze
rine stanbuldan kovulduu iddia edilse de bu doru deildir28.
26 Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s. 174.
27 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 151-152; Ayn yazar, Shabbetai
Zevi, s. 342.
28 Abdurrahman Kk, Sabatay Sevinin dvlmesi sebebiyle 1659da
stanbulda Yahudilerin yaad mahallerde yangn ktn yazar (Dn
meler (Sabatayistler) Tarihi, Ankara 2010, s. 213).
93
Zira 1659da Yahudilerin meskn olduu mahallerde byk tah

ribata sebep olan bir yangn yaanmamtr. Byle bir yangn 17
Temmuz 1660da km ve Haliteki Ayazmakapsnda balayp
ksa srede evreye yaylmtr. iddetli rzgr sebebiyle alevler
ksa srede sndrlememi, stanbulun byk bir ksmn kle
eviren yangnda binlerce ev ve iyeri yanmtr29.
Sabatay Sevi, bu yangn Konstantiniyede maruz kald ha
karetlerden dolay deil de bunda Tannmn halkn nedamete da
vet eden parman grd iin memnuniyetle karlad30.
Sabatay Sevi Kuds Yolunda (1662)
Tuhaf hareketleri sebebiyle stanbuldan da kovulan Sabatay

Sevi, tekrar baba evi olan zmire dnd. Srgn edildii ehre
girdiinde byk bir tepki ile karlamad. Bilakis deta yok farzedildi. Sanki birka yl nce hibir ey olmam gibiydi.
Sabatay, zmirde kald yl (1659-1662) boyunca tu
haf davranlar sergilemeye devam etti. Aabeylerinin srekli
29 Temmuz 1660daki byk stanbul yangnnn gn konusunda Osmanl
kaynaklarnda muhtelifbilgiler vardr. Abdi Paa (bk.Abdurrahman Abdi
Paa Vekyi-nmesi [Osmanl Tarihi (1648-1682)]), haz. Fahri . De
rin, stanbul 2008, s. 142), yangn tarihini 16 Zilkaade 1070/(24 Tem
muz 1660) olarak verir. szde (bk. s-zde Trihi (Metin ve Tahlil),
haz. Ziya Ylmazer, stanbul 1996, s. 64-65), yangnn 19 Zilkade 1070de
(27 Temmuz 1660) ktn nakleder. Eremya elebi ise (bk. H.D. Andreasyan, Eremya elebinin Yangnlar Tarihi, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say. 27 (Mart 1973), s. 70-73) yang
nn 17 Temmuz 1660da meydana geldiini kaydeder. Yangnn stanbul
Yahudilerine etkileri hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih,
s. 153-156; 1660 stanbul yangm ve bunun sonulan hakknda bk. Kenan
Yldz, 1660 stanbul Yangnnn Sosyo-Ekonomik Tahlili, Marmara ni
versitesi Trkiyat Aratrmalan Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2012.
94
Filistine gitmesi ynndeki telkinlerine ve etrafindakilerin bas

klarna daha fazla dayanamad ve 1662de Kudse gitmek zere
yola koyuldu. Yolculuk iin gerekli para ve dier eyler aabeyleri
tarafndan temin edildi31.
Kudse deniz yoluyla gitmeyi tercih eden Sabatay Sevi,
yolda Rodosa urad ve adada bir aydan fazla misafir edildi. Bu
rada yine etrafna insanlarn toplanmaya balamasn frsat bi
len Sevi, Kabala zerine konumalar yapt. Rodosun ardndan
Trablusama geti.
Trablusamdan sonra Kudse gitmekten vazgeti ve 1662de32
Msra geti. Msr seyahati, Sabatay Sevi ve hareketi iin nemli
bir dnm noktas oldu. Zira Kahirede Msr Yahudileri arasnda
nfuz sahibi olan Raphael Yosef adnda zengin bir Yahudiyle ta
nt. Raphael Yosef, Msr Yahudilerinin ba ve Bbli nezdindeki temsilcisiydi. Ayrca Msr ekonomisinin en nemli aktrle
rinden biriydi. Zira elebi nvanh Yahudi temsilci ayn zamanda
Msr valisinin hazinedar, darphane amiriydi. Bunlarn yannda
Msrn ileri gelen idarecilerinin en nemli bor para kayna
yd ve skenderiye liman gmrk eminlii yapyordu. Osmanl
hkimiyeti altndaki Msrda Yahudileri yneten elebi din deil
mal bir otoriteydi; Msr darphanesini ve btn bankaclk faali
yetlerini yneterek beylerbeyinin defterdarln yapard33.
Osmanl fethinden nce Msrdaki Yahudi topluluu genel
likle nagid isimli bir hekim olan bir haham ile ynetilirdi. Nagjdler
11. yzyln sonlarna doru Filistinde bamsz bir haham otori
tesi olarak ortaya kt ve Arapa rais al-Yahud nvanm aldlar.
31 Sabatay Sevinin zmir gnleri iin bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik
Mesih, s. 163-164.
32 Kastein, Sabataym 1660da Kahireye geldiini yazsa da bu doru deil
dir (bk. Sabetay Sevi, s. 98).
33 2 Temmuz 1656 tarihli bir fermnda skenderiye gmrk emini olan Ya
hudi Avramdan bahsedilir (BOA, CADL, nr. 570,10 Ramazan 1066).
95
Fakat 16. yzylda Osmanllarla birlikte nagidliin yerine elebi

lik geldi. elebinin ana grevi cemaatin imparatorluk hzinesine
vergilerini dediini garanti altna almakt34.
Raphael Yosef, kiisel olarak da zahidne bir hayat yayor,
oru tutuyor ve zengin olmasna ramen lkse kamaktan im
tina ediyordu. Bunlarn yannda Kabalaya da merak salmt.
Raphaelin bu zellikleri onun ksa srede Sabatay Sevi ile tan
masna vesile oldu35.
Birka ay Msrda kalan Sabatay Sevi, 1662 yaznda Kudse
gitmek zere yola kt. Kuds yolunda Gazzeye urad, bu
rada Nathan Benjamin Leviyle tant ve onun evinde kald
ynnde rivayetler varsa da36 bu, Scholem tarafndan inandrc
bulunmamtr. Zira Scholemin tespitlerine gre Nathan, 1662de
Gazzede yaamyordu37.
34 Jane Hathaway, The Grand Vizier and the False Messiah: The Sabbatai Sevi Controversy and the Ottoman Reform in Egypt, Journal of the
American Oriental Sotiety, CVII/4 (1997), s. 668; Raphael, Sabatayclm Yemende de yaylmasnda etkili olmutur (bk. Jane Hathaway, The
Sabbatai Sevi Movement and the Expulsion of Yemens Jews in 1679,
Ciepo Osmanl ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslararas Komitesi
XIV. Sempozyumu Bildirileri, 18-22 Eyll 2000, Ankara 2004, s. 291).
35 Sabatay Sevinin Kudse gitmek zere zmirden hareketi hakknda
bk. Scholem, Shabbetai Zevi, s. 342; Kastein, Sabatayn Kuds yol
cuunu ve Msrdaki hayat hakknda baz nemli hatalar yapmtr.
Mesela, Sabataym Msra ilk geliinde yaklak iki yl kaldn kaydet
mitir, ancak bu doru dedir (bk. Sabetay Sevi, s. 97-100). Abdurrah
man Kkn zmir-Kuds gzerghnda Sabataym urad yerler ve
Msrda Raphael e tanmalarna dair verdii bilgiler eksiktir (bk. Dn
meler Tarihi, s. 213-214).
36 Kastein, Sabataym Gazzeye uradn, burada kaderini deitirecek
olan ve Mesihin geldiine inanan Nathan e tanm yazar (bk. Sa
betay Sevi, s. 100-101).
96
Sabatay,Sevi, nihayet 1662 knda Kudse ulat. Sabatay

geldii srada Kudste yaklak 300 Yahudi aile bulunmaktayd38
ve bunlarn ekonomik durumu genel itibariyle zayft. Bunda
Kudsn 17. yzyl itibariyle nemli bir ticaret merkezi olma
mas, ana yollardan uzak olmas ve arazinin tanma elverili ol
mamas tayin ediciydi39.
1662 yl itibariyle Kuds Yahudileri arasnda hummal bir
kouturmaca vard. Zira 1648de Lehistanda katliama urayan
dindalarndan geriye kalanlara yardm eli uzatmak iin dnya
nn farkl blgelerine temsilciler gndermeye balamlard.
Sabatay Sevinin Kudse vard tarihlerde ehirde Luriac
Kabalaclkn nemli temsildleri de bulunuyordu. Safedin zamanla
nemini kaybetmesiyle birlikte buradaki Luriac Kabalaclarn
bir ksm Kudse g etmiti40. 1671de Safede ikinci defa ge
38 Kudsteki Yahudi nfusu 932 (1525-1526) tarihli takrire gre 199 hane
yaklak 1.000 kii); 945de (1538-39) yaplan tahrire gre 224 hane ve
19 bekr (yaklak 1140 kii); 961 (1554) yl kaytlarna gre 324 hane,
13 bekrd (yaklak 1650 kii); XVII. yzyln balarnda Kudsteki Ya
hudi nfusunun art gstermesinin sebebi Ispanyadan gelenlerin bir
ksmnn buraya yerletirilmesiydi (bk. Kmil Cemil el-Asel, Kuds,
Osmanllar Dnemi ve Sonras, DA, XXVI, 336-337).
39 Kmil Cemil el-Asel, Kuds, DA, XXVI, 334-337; Sabatay Sevi, Kudse
geldiinde ehirdeki Yahudilerin ktisad vaziyetleri hakknda bk. Scho
lem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 169; Sabatay1dan dokuz yl sonra
Kudse gelen Evliya elebinin ehir hakknda verdii bilgiler iin bk.
Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zilli, Evliya elebi Seyahatnamesi,
9. Kitap, haz. Ycel Dal-Seyit Ali Kahraman- Robert Dankoff, stan
bul 2005, s. 230 vd.
40 Safed, Osmanl hac organizasyonunda nemli bir s olarak hizmet ver
mekteydi, ancak XVII. yzylda vergi mltezimlerinin basklan sebebiyle
zamanla metruk bir blge hline geldi. Safedin hac organizasyonundaki
nemi iin bk. Suraiya Faroqhi, Haclar ve Sultanlar (1517-1638), ter.
Gl aal Gven, stanbul 1995, s. 51,75-76. Safeddeki Yahudilerin za
manla azalmas hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 174.
97
len Evliy elebi de ehrin ssz hline ahit olmutur41. Seyyah,

srailoullannn asl vatan olarak nitelendirdii Safed hakknda
unlar kaleme almtr: Hl Sayda eyletinde sancakdr. Amm
iltizm ile tasarruf olunur... M-tekaddem m eyleti olmak ile
hn-i tahrrde tmr 106 ve ze'met 9. Bunlar sefere memr olmayup yende v revendeyi ve huccc- mslimni ziyretlere
ve Kudse ve ma ve bender iskelelere gtrp getirmee
memrlardr. Alaybeileri ve eribalan vardr. Ve yz ake
erif kazdr. Ve nhiyesi drd yz s kurdr. Senev kadya alt
Hse hsl olur. Kafas harbdr. Dizdr ve merdm-i hisr ve
kethudyeri ve yenieri serdn ve a'yn yokdur. Amm Yahdsi
okdur... Ol cebel-i mntehmn zirve-i a'lsmda ekl-i mdevver
bir sengn-bnyd bir kala-i khne-bddr. Amm hn-i fetihde
Melikt-Thir Efrenc elinden feth etmede sret ekp baz yer
lerin mnhedim etmi. Hl iinde kei ve koyun klar. Ben
demden ve imretden bir ey yokdur... M-tekaddem iinde on
iki bin Yahd skin imi. Amm hl iki bin mikdn kalmdr...
Mselmnmdan Yahdsi okdur... Cmle yedi mahalle Yahd tokuz
bin harcdr. M-tekaddem yetmi bin Yahd mevcd bir ehr-i
mazzam imi. Hl kat-ender-kat dere ve depeler zre hneleri
ma'mrdur. Amm iinde ben demden bir ferd-i ferde yokdur.
Cmlesi ehr-i Selnike gmler. M-tekaddem bu ehirde
bin Sfet keesi ilenir krhne var imi. Hl krk krhne kalmdr. Sfet keesi rub- mesknda mehr- fkdr... Ve kavm-i
Yahdnm bu ehirde kesretinin sebebi oldur kim Ben isrl
kavminin vatan- aslleridir ve bil-tebh kebeleridir. Beytlhazeni ve cmle peygamberleri ve peyamberzdeleri bunda nev
[] nem bulup bunda medfunlardr. Tevrhlerinde evsf- Sfet in yedi mcelled kitb vardr42.
41 Evliy elebi, Safede ilk defa 1649da gelmi ve ehir hakknda nemli
bilgiler vermitir Gk. Seyahatname, III, 73).
42 Evliy elebi Seyahatnamesi, 9. Kitap, s. 219-221.
98
Sabatay, Safedden gelen Luriac Kabalaclar ile ksa srede

temasa geti ve tant. Her sabah Talmud akademisine gidiyor
ve buradaki limlerle fikir teatisinde bulunuyordu. ehre geliin
den birka ay sonra burada bir ev satn ald. Sabatay Sevi, artk
gnn byk bir ksmn evindeki odasnda inzivaya ekilerek
geiriyordu. Evden kt gnlerde ise genellikle ehir dndaki
Yuda lndeki dalara veya maaralara gidiyordu.
Sabataym mnzev hayat Kudsteki Yahudiler ve Hnstiyanlar tarafndan anormal karlanmasa gerek. Zira ehirde
her iki din zmre arasnda da inzivaya ekilen din adamlan
vard. Sabatay Seviden dokuz yl sonra Kudse gelen Evliy
elebi, manastrlarda inzivada yaayanlar hakknda nemli bil
gileri verir43.
llerde gezen, mezarlklarda dolaan Sabatay Sevi, Kudse
geldiinde henz Mesih olduunu ilan etmemiti. Baz kaynak
larda etrafnda insanlarn topland iddia edilse de bu doru
deildir.
Kuds Yahudilerinin Sabatay Sevinin ehre geliinden nce
balayan ekonomik skntlar, bu tarihlerde daha da artmt.
Kuds Mutasarrf Uak Paann44fazla vergi talep etmesi ze
rine ehirdeki Yahudilerin bir ksm baka yerlere g etmiti.
ehirde kalanlar ise mutasarrfn istedii paray bulmak zere
hal areleri aryorlard. Bulunan are, Sabatay Seviyi yakn dostu
Msr Yahudilerinin ba Raphael Yosef e gndermekti45.
43 Evliy elebi Seyahatnamesi, g. Kitap, s. 245-246.
44 Uak Paann Kuds mutasarrflnn ibkasna dair buyuruldu iin
bk. BOA, bnlemin-Tevcihat, nr. 455,18 Cemaziyelevvel 1078 (5 Ka
sm 1667).
45 Sabatay Sevinin 1662-1663de Kudste geirdii gnler iin bk. Scho
lem, Shabbetai Zevi, s. 342; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s.
168-174.
99
Yardm talep etmek zere Raphael Yosefin46yanma gitmeyi

kabul eden Sabatay Sevi, 1663 sonbaharnda yola kt. Gazzeye
uradktan sonra 1664n balannda Kahireye ulat. Saba
tay, Msra geldikten birka ay sonra 31 Mart 1664te Sarah adl
bir kadnla evlendi. Sarahm kimlii, maceralar ve gerek hayat
hikyesi efsanelerle kant iin hakknda kesin eyler sylemek
mmkn deil gibidir. Kimilerine gre bir hayat kadn, kimile
rine greyse Sabatay ile evlendiinde bakire olan Sarah, Sevinin
sonraki yllarda da yol arkada olmaya devam etti47.
Sabatay Sevi, 1665e kadar kald Kahirede normal bir ha
yat srd. Aynca Kudsteki Yahudilere yaklak 3-4 bin esedi
altn yardm toplamay baard48.
Gazze'den Tebir Edilen Mesih
Kaynaklarda Gazzeli Peygamber veya Gazzeli Nathan ek

linde zikredilen Abraham Nathan bin Elisha Hayyim Akenazi,
Sabatay Sevinin Kahrede olduu yllarda Yahudi dnyasn ha
reketlendiren bir iddiada bulundu. Nathan, Tannnn ruhu ile te
mas kurduunu sylyor ve etrafnda toplananlara ar din uy
gulamalar yklyordu. Gazzede Nathana Tannnn adam veya
peygamber denilmeye balanmt49.
46 Raphael Joseph, mehul bir suikast tarafndan 1669da ldrld. Onun
lmnden sonra yerine kimse atanmad ve bylece elebik makam bir
daha asla canlandrlmamak zere kaldrld (bk. Jane Hathaway, The
Sabbatai Sevi Controversy and the Ottoman Reform in Egypt, s. 668669).
47 Sarah hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 178-183.
48 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 184; Hathawaya gre Sabatayist hareket Msrda fazla bir makes bulamamtr (bk. The Sabbatai
Sevi Controversy and the Ottoman Reform in Egypt, s. 669).
49 Nathan hakknda geni bilgi iin bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Me
sih, s. 185-196.
10 0
Nathann iddialan Kahirede de merak uyandrd ve Raphael,

grp bgi almas iin Nathana birka defa adamlann gn
derdi. Artk Kahire Yahudileri arasnda konuulan konu Nathann
szleriydi. Nathann iddialanm merak edenlerden biri de Saba
tay Sevi olmaldr. Zira 1665 ilkbaharnda Sabatay Sevi, Nathan
ile grmek zere Gazzeye gitti. Baz aratrmaclarn iddias
nn aksine Sevi, Gazzeye bir Mesih olarak gitmemi ve Nathan
da henz onun mesihliini ilan etmemiti50.
Sabatay Sevi ile Nathan, bir odada ba baa konutular, ancak
bu grme zerindeki sis perdesi hl aralanm deildir. G
rme hakknda daha sonraki yllarda ayrntl efsaneler retilmi
ve gerek neredeyse bir daha ortaya kmamak zere rivayetler
arasnda kaybolmutur. Buna ramen Nathanm ilk grmele
rinden itibaren Sabatay Seviyi Mesih ilan ettii de ortadadr ama
ilk balarda bu durum herkese aklanmamtr. Nathan ve Sevi,
1665de birlikte Kudse ve El-Halile (Hebron) gittiler, Yahudiler
iin kutsal olan yerleri ziyaret ettiler. Bu ziyaretleri esnasna Nat
han, Sevinin Mesih olduuna dair bir ilanda bulunmad.
Gazzeye geri dndkten sonra Sabatay Sevi, tekrar nbet
geirmeye balad. Bir akam yine byle bir nbet geirdi ve bu
yzden Nathanm da hazr bulunduu limler toplantsna katla
mad. Ancak bu toplant Sevinin hayatndaki nemli bir dnm
noktas olacakt. Zira toplant esnasnda Nathan birden baylm
ve azndan u szler duyulmutu: Szne gre davranmak iin
sevdiim Nathana kulak veriniz. Sevdiim Sabatay Seviye ku
lak veriniz. nk ayet siz Rabbi Pir Hamnumamn ve Musa
denen adam alakgnlldr. Bu szlerden sonra Nathan ayld
ama etrafndakiler byk bir aknlk geirdiler ve baygnken
30 Sabatay Sevinin 1665de Gazzeye gitme sebebi ve Nathanla grme
leri hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 197-198; Fre
ely, Kayp Mesih, s. 75.
O I
sylediklerinin ne anlama geldiini sordular. Nathan, sorular kar

snda ilk defa olmak zere Sabatay Sevinin beklenen Mesih ol
duu cevabn verdi. Artk tarihin ak Sabatay Sevi iin farkl e
kilde tecelli edecekti51.
Sabatay Sevi, Nathanm tebirine ramen kendisinin Mesih
olduunu kabul etmekte balarda zorlanm gibidir. Nathanm
krizinden gnler getikten sonra bile Mesih olduunu ifade et
mekten imtina etmi ve bir dizi kriz daha geirmitir. Nihayet
krizlerden sonra Sevi de 3 1 Mays 1665den itibaren artk kendi
sinin Yakubun Tannsnn kutsal yala yalad Mesih oldu
unu halka resmen ilan etti52.
Sabatay Sevi, Mesihliini ilan ettikten sonra bata Gazze ol
mak zere Osmanl mparatorluunun muhtelif blgelerindeki
Yahudilerin dikkatini ekmeye balad. Yeni Mesih, Kudsn
igal edildii gn tutulan 10 Tamuz orucunu, ziyafete evirdi.
Gazzedeki Yahudilerin oru tutmalarnn gerekmediini ilan etti
ve oru duas yerine enlikler yaptrmaya balad. Bu hareket Ya
hudi dnyas arasnda ksa srede yayld. Gazzede neler oldu
una dair ard ardna raporlar kaleme alnd ve bu raporlar M
sr, Halep, zmir gibi Yahudilerin youn olarak yaad blgelere
gnderildi. Artk Sabatay Sevinin Mesihliini ilan ettii geni bir
corafyada haber alnmt53.
51 Sabatay Sevinin Nathan tarafndan Mesih ilan edilmesi hakknda bk.
Scholem, Shabbetai Zevi, s. 342-343; Freely, Kayp Mesih, s. 76-77.
52 Scholem, Shabbetai Zevi, s. 342; Freely, Kayp Mesih, s. 76-78.
53 Scholem, Shabbetai Zevi, s. 342-343; Bu haberin ngilteredeki yank ve
etkisine dair bk. Michael McKeon, Sabbatai Sevi in England, Association
fo r Jevish Studies, II, 140-153. Sabata/n Mesih olduunun en fazla taraf
tar bulduu yerlerde biri de Amsterdamd. Bu durumda ngiltereyle sr
mekte olan sava ve daha da nemlisi 1664-1665 yllarnda blgeyi lm
vadisine eviren veba salgnlan etkili olmutur. Amsterdama Sabata/la
flgili ilk haberler 1665 Kasmnda ulam ve ksa srede byk bir ka
bul grmtr. ehirde Sabatayclarla yakm ikiler kuran ve onlardan
10 2
Sabatay Sevinin etrafnda gn getike kendilerini inananlar54

olarak adlandran insanlar toplanmaya balad. Sevinin orucu kal
drmas ve inananlarnn saysnn artmas ilk olarak Filistindeki
Rabbi Yahudilerini rahatsz etti. Sevi, krk kadar inananyla bir
likte 1665de Kudse gitti ve burada Rabbi Yahudilerini sinirlen
direcek birtakm hareketlerde bulundu. Bunun zerine Rabbiler,
Seviyi ldrmek istediler, ancak bu mmkn olmad. Sabatay,
lmden bir ekilde kurtulmasna ramen bir heyet tarafndan Ya
hudi cemaatinden ihra edildi. Bu karar, stanbuldaki Yahudilere
rapor edildi ve haber ksa srede zmire de ulat. Artk Sabatay
Sevinin ismi Yahudi dnyasnda hzla yaylyor fakat dolaan ha
berlerde Sabatayn Mesih olduu iddiasndan ok Yahudi inan
cna ters den davranlar konu ediliyordu55.
etkilenenlerden biri de nl filozof Spinozayd. Spinoza, 1665 Aralknda
kaleme ald bir mektubunda Sabatayclk hakknda unlan yazmtr:
Burada hzla yaylan sylentiye gre, iki bin yldan uzun bir sredir yer
yzne dalm olan srailliler anavatanlarna dnmek zereymi. Bura
larda buna inananlarn says az olsa da, gereklemesini dileyen ok kii
var. Bu konudaki duyumlarm ve dncelerini bu arkadana da ilet. Bana
sorarsan, stanbuldaki gvenilir insanlardan-ki konu ile en ok onlar il
gileniyor olmah-duymadm srece, bu haberlere inanamam. Amsterdaml Yahudilerin neler duyduunu ve bylesine byk bir bildiriden, ne
de olsa doruluu dnyada bir buhran yaratacaktr, nasl etkilendiklerini
ok merak ediyorum. Sabatayclkm Amsterdamdaki etkisi ve Spinozana
bu harekete ilgisine dair bk. Steven Nadler, Spinoza: Bir Yaam, ev. Anl
Duman-Murat Bahekim, stanbul 2008, s. 357-361.
54 Maminim yani gerek inananlar olarak kullanlan bu kelimenin din
temelleri iin bk. lgaz Zorlu, Sabetay Sevi Hareketi zerine nemli Bir
Kitap: Sefer irot ve Tibahot el abtayim, Btn Ynleriyle Yahudilik
(Uluslararas Sempozyum), 18-19 ubat 2012, Ankara 2012, s. 551-552.
55 Sabatay Sevinin inananlarylabirlikte Kudse gidii ve burada Rabbanilerle
yaanlan gerilim hakknda bk. Scholem, Shabbetai Zevi, s. 343; Ayn
yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 217-228; Cengiz iman, A Jevish
Messiah in the Ottoman Court, s. 47-48; Freely, Kayp Mesih, s. 79.
103
Sabatay Sevi Kudste bulunduu aylarda Nathan da ver

dii vaazlarda Sevinin Mesihliini halka tebli ediyordu. Ayrca
Kabalac limler arasnda da gn getike Sevi inananlarnn sa
ys artyordu. nananlar oaldka Sabatay hakkmdaki gerek
ler efsanelerle gizemli bir ekle sokuluyordu. Sevinin reklamn
kendisinden ziyade inananlar yapyor, Trk ataszyle ifade
edilirse eyh umuyor; mritleri uuruyor, mucize hikyeleri
kulaktan kulaa dolayordu. Sevinin n Osmanl snrlarn
am, bata talya olmak zere Avrupa'nn nemli Yahudi mer
kezlerine ulamt.
smi etrafnda efsanelerin oluturulduu gnlerde Sabatay
Sevi de verilen ceza sebebiyle 20 Temmuz 1665de Kudsten ay
rld ve Halepe geldi. Yolda halk kalabalklar hlinde Sabatayn
nn kesiyor ve ayaklarna kapanyordu.
Sabatay, Halepe byk bir halk kalabal eliinde ve mu
tantan trenlerle giri yapt. Sevinin ehirde byle gsterili bir
ekilde karlanmasnda Nathann o gelmeden nce Halepe gn
derdii uyan mektubu ve Seviye dair dillerden dmeyen efsane
ler etkili olmutu. Sabata/m Halepe gelmesi ve burada gsterdii
mucizeler hakknda stanbuldaki Yahudilere birok mektup
gnderildi. Bu mektuplar sayesinde Sabatay Sevi, daha stanbula
gelmeden Mesihliine dair ehirde efsaneler dolamaya balad.
Sevi de nihayet 12 Austos 1665de Halepten aynld56.
Sabatay Sevinin Halepten aynlmasmn ardndan dnyann
drt bir yanndaki Yahudilere Mesihin geldiine dair mektuplar
gnderilmeye baland. Sevi artk bir efsane kahramanyd ve ismi
etrafinda uydurma haberler yaylyordu, ancak haberler uzak bl
gelere ulatklarnda Sabataym ismi dahi deitirilmi oluyordu.
zellikle Avrupada, Douda kaybolan kayp kabilenin geri gel56 Sabata/n Halepe gelii ve buradaki gelimelere dair bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 231-235; Freely, Kayp Mesih, s. 80-91.
104
dii, hatta slamn kutsal ehri Mekkeyi kuatt rivayetleri do

lamaya balad57.
Rycaut, Sabataym Nathanla tanmalar ve Sevinin Mesih
liini ilan etmesini u ekilde anlatr: Kudse gelmi olan Sa
batay yasalar deitirmeye balad ve Tamuz orucunu (Haziran
aynda tuttuklar oru) kaldrd. Kudste planlarm uygulamak
iin uygun bir ara olan Nathan adl bir Yahudiyle tant. Ona
durumunu, yaad artlan anlatt ve kendisini Yahudiler tara
fndan uzun sredir beklenen ve arzulanan Mesih olarak iln et
mek istediini syledi. Nathan bu plan byk bir memnuniyetle
karlad ve bu eski kehanetlere ve yaztlara gre bir de lyasn
gelmesi gerekiyordu. lyas, Vaftizci Yahyann Hazreti sadan
nce gelmesi gibi Mesihden nce gelecekti. Nathan, kehanetin
bu ksmn uygulayacak kendisinden baka bir aday gremedi.
Sabatay kendisini Mesih iln eder etmez Nathan onun peygam
beri olduunu iln etti. Kudste Yahudiler iin btn yinleri
yasaklad ve gelin ve damadn gelmi olarak hanelerinde mut
luluk ve kutlamadan baka hibir eyin yaplmamas gerektiini
beyan ettiler. Btn Yahudi meclislerine onlar ayn inanca te
vik etmek iin mektuplar yazld. Ve artk hizip balamt ve pek
ok Yahudi de onlann pek ok zamandr istedikleri eye inan
yordu, Nathan kehanette bulunacak cesareti ve creti kendinde
buldu. 27 Haziranda Mesih padiahn karsna kacak, ondan
tacn alacak ve onu bir esir gibi zincirlere vurulmu bir ekilde
gtrecekti. Sabatay ayn zamanda Gazzede, Yahudilere tvbe
etmelerini ve kendisine ve doktrinine boyun emelerini emretti.
Zira Mesih gelmekteydi. Bu yenilik Yahudileri yle etkiledi ki o
yerlerin sakinleri kendilerini tamamen dualara, adaklara ve iba
dete teslim ettiler. Bunun sebebi, kendilerini bu inanca daha fazla
57 Mektuplara ve kayp kabile etrafindaki efsanelere dair bk. Scholem,
Shabbetai Zevi, s. 343; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 296315; Freely, Kayp Mesih, s. 92-103.
105
teslim edebilmekti. Bu olaylarn haberleri ayn zamanda yabanc

blgelerdeki kardelere de hzla gnderildi. Mesih dedikodular o
kadar hzl yayld ve kabul grd ki, Yahudiler Mesihin gelii ile
kurtulduklar ve klelik zamanlan bittii iin Kuds ve Gazzeden
gelen mektuplarla tebrik edildiler. Bunlara Mesihin kaybolduk
tan dokuz ay sonra Yahuderin dnyay ele geirecekleri keha
netleri de eklendi. Mesihin kaybolduu bu zamanlarda Yahudi
ler ac ekecek ve bazlan ehid olacakt. Fakat Mesih daha sonra
dizginlerinde yedi bal bir ylan olan semav bir aslann zerinde
geri dnecekti. Ona Sabation Nehrinin dier yakasnda olan Ya
hudi kardeleri elik edecekti. Kendisi ondan sonra kinatn tek
hkmdan olacak ve sonra da cennetten yapdm, dzeltilmi
ve gzelletirilmi kutsal mabet inecekti. Orada sonsuza kadar
kurbanlar vereceklerdi. Bo g ve kraliyet raporlan ve hlyalannm o kandnlm insanlan ticaretlerinden ve ilerinden alkoy
duunda bu aldanm insanlarn ne garip bir ekilde elendirildiini yorumlamay okuyucuya brakyorum58.
Rycaut, Sevinin Mesihliini ilan etmesinin Yahudiler ara
snda nasl akis bulduunu da u ekilde nakletmitir: Ve imdi,
Trkiyede Yahudilerin yaad btn ehirlerde tamamen bir Me
sih beklentisi olutu. Hibir ticaret veya para kazandracak ilem
yaplmad. Herkes gnlk erzaknn, zenginliklerin, onurlarn ve
ynetimin, bilinmeyen ve mucizev bir ekilde onun zerine ine
ceine inanmaya balad. Bunun en iyi rnei, Sabataydan kesin
bir ekilde emin olan Selanikteki Yahudilerde mahede edile
bilirdi. Onlann krallklarnn yeniden kurulmas ve Mesihin ge
lii yaknd. Bu yzden kendilerini ibadetlerini ikiye katlamak ve
vicdanlarn btn gnahlardan ve azaplardan kurtarmakla y
kml olarak gryorlard. Zira [Sabatay Sevi] insanolunun b
tn dncelerini ve hayallerini grebilirdi. Bu alma iin, baz
58 Rycaut, The History of The Turkish Empire, s. 175.
106
hahamlar, insanlarn dualarn, ibadetlerini ve oru faaliyetlerini

ynetmek zere tayin edildi. Fakat herkes gnah karma iinde
o kadar ileriye gitmiti ki, hahamn veya kurallarn ya da nce
den belirlenenlerin hkmn beklemeyerek dorudan oru tut
maya baladlar. Bazlan doaya aykm olarak yedi gn boyunca
oru tutarak alktan ld. Bazlan da kendilerini, plak vcutlann toprakla rtmek suretiyle baheye gmdler. Sadece kafalan danda kalmt. Vcutlan soukla ve rutubetle sertleinceye
kadar o ekilde toprak iinde kalddar. Bazlan da omuzlan ze
rine erimi balmumu dktrmeye katlandlar. Dierleri de ken
dilerini kara gmdler ve vcutlann yln en souk mevsiminde
suya attlar. Fakat en ortak ikence yntemi ise nlerine ve arkalanna diken batrma ve sonra da kendilerine otuz dokuz krba
vurmakt. Her i bir kenara brakld. Hi kimse bir i yapmad
veya dkkn amad. Sadece depolar temizleniyordu. nsanlar
evlerini bulabildikleri fiyata satmaktaydlar. Fakat aforoz, madd
cezalar veya lm cezas, evlerini Yahudilere satanlara verili
yordu. Zira onlara gre i ve istihdam inanlannn bir snav ola
cakt. Mesih grld zaman Yahudilerin btn mlklere ve
kfirlerin mallarna da sahip olaca genel bir dnce hline gel
miti. O zamana kadar kendilerini sadece hayatlarn srdrecek
mallar ile tatmin etmeleri gerekiyordu. Fakat gnlk i olmadan
gerekli paray ve erzak herkesin bulamayacandan tr, fakir
lerin ikyetlerini susturmak ve bu durumlar zerine serserilie
balayacak ve ehirlerini terkedecek olan kiileri engellemek iin
balar yaplmas emri verildi. Bunlar da o kadar bol ekilde ve
rildi ki, sadece Selanikte 400 fakir zenginlerin yardm ile kur
tuldu. Onlar da Mesihin ehri giri iin hazr bulabmesi iin
kendilerini gnahlardan temizlemeye ve iyi iler yapmaya ada
mlard. Bylece hi kimse onlan yasalarnda, zellikle de eski
reme ve oalma kanunlarn ihll etmek ile sulayamazd. On
lar on yandaki ocuklarn evlendirmi ve ocuklarn bazlan da
107
kaliteye, zenginlie veya yoksullua bakmadan on yan altndaki

ler de evlendirilmiti. Fakat alt veya yedi yz ift, daha iyi ve sa
kinleen dnceler ile sahte Mesih ortaya ktnda veya onun
gelii hakkmdaki beklenti souduu zaman boandlar veya bir
birlerinin nzas ile ayrldlar59.
Sabatay Tekrar zmir'de (1665)
Sabatay Sevi, 1665 Eyll balarnda zmire geldi. ehirde

byk bir coku ile karland60. Sevi, babaevinde yaklak drt ay
kald ama bu sre zarfnda yaptklar sonraki gelimeleri ekillen
dirdi. Buna ramen ehre geldikten sonra Sevi iki ay pek ortalkta
gzkmedi. Daha ziyade ibadetle megul oldu, inzivaya ekildi ve
ihtiya sahiplerine sadaka datt. Sevi, kendini insanlardan uzak
latrdka hakknda anlatlan efsaneler o kadar oalyordu61.
Mnzev Sabatay Sevi, 1655 Aralknm ilk haftas Yahudiler
iin kutsal saylan Hanuka (Hanukkah) Bayrammn ilk gn so
kaa kral kyafetiyle kt. Bu kyafetle sinagoga geldi, burada du
alar okudu ve tekrar evine dnd. Hanuka Bayramnn ilerleyen
gnlerinde Seviye Mesih olarak biatlerini sunmak iin Halepten
bir heyet geldi. kinci olay halk arasnda kulaktan kulaa dolat.
Byk ounluu zmirin fakir Yahudilerinden olan, ancak ile
rinde ehrin zenginlerinin de yer ald yzlerce inanan Sevinin et
rafnda toplanmaya ve onun her admm takip etmeye balad62.
39 Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s. 175-176.
60 Scholem, baz ararmaclann iddia ettikleri zere Sevinin ehre girmeyip yakn bir yerde kamp kurduu ynndeki rivayetlerin pek inandrc
olmad kanaatindedir (bk. Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 332-333).
61 Sevinin 1665 Eyllnden itibaren zmirdeki ilk iki ay hakknda bk. Scho
lem, Shabbetai Zeri, s. 343-344; Freely, Kayp Mesih, s. 104-105.
62 Scholem, Sabata/m etrafnda baz kaynaklarnn iddialarnn aksine yal
nzca fakir insanlarn de zenginlerin ve Rabbani limlerinin de yer al
dm tespit etmitir (bk. Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 347-349 )-
108
Bir Ermeni iirinde Sabataym zmirdeki gnlerine dair u

bilgiler verilmitir: an ve hreti her gn biraz daha artar, ge
ecei yerlere kymetli kumalar serilir, kendisine ok zarif do
kunmu kumalar hediye edilir ve erefine saysz ziyafetler d
zenlenir. Hrmeten cbbesinin eteinden tutulup biraz yukar
kaldrlyor ve bu arada ba da talandrlyor. Dier yandan y
n yn insanlar da arkasndan onu takip ediyor63.
Sabata/n inananlarnn gn getike artmas ve Sevinin Ya
hudi inancna muhalif tavrlar din adamlarn rahatsz etti. Bu
sebeple Seviyi etkisiz hle getirmek iin biraraya geldiler. Bunu
haber alan Sabatay, etrafnda inananlar olduu hlde mutantan
bir tren havasnda sinagoga yrd ve burada elinde yelpaze
siyle Yahudi inancna ters davranlarda bulunmaya devam ede
rek din adamlarna adeta meydan okudu.
Sevinin davranlar sertletike taraftarlar daha da saldr
ganlamaya, Sabata/a inanmayanlarn evlerini ve i yerlerini ya
malamaya baladlar. Fakat Sabatay Sevi asl saldrgan yzn
1665in son aylannda gsterdi. Sabah ayininden sonra etrafnda
63 Abram Galante, "Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, Tarih ve
Toplum, say: 96 (Aralk 1991), s. 45. Bu iirin evirisi iin aynca bk. Abraham Galante, Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gelenekleri, ev. Erdo
an Aca, stanbul 2000, s. 113-130. iirin mellifi XVII. yzyln veld
Ermeni yazar ve entellektellerinden Eremya elebi Kmrciyandr.
Kmrciyanm eseri telif dedir. Eser, branice yazlm sonra Rumcaya
evrilmi ve Kmrciyan da Rumcadan Ermeniceye tercme etmitir.
Pamukciyan, Rumca tercmenin IV. Mehmedin tercmanlanndan Panayoti tarafndan Osmanl Trkesine de evrildiini belirtmitir, an
cak imdiye kadar bu Trke eviri tespit edilememitir (bk. Eremya
elebi Kmrciyan, stanbul Tarihi XVII. Asrda stanbul, tere. Hrand
D. Andreasyan, yay. haz. Kevork Pamukciyan, stanbul 1988, s. XVII;
Kevork Pamukciyan, Sabetay Sevi HakkndaM Ermenice nrin Mel
lifi Kimdir?, Tarih ve Toplum, say: 99 (Mart 1992), s. 2. Biz metin te
sisinde Tarih ve Toplum dergisindeki tercmeyi esas aldk.
109
500 taraftan olduu hlde Portekizli Yahudilerin bulunduu ve

kendisine kar en iddetli muhalefetin yrtld yerlerden olan
Portuqal Sinagoguna doru yrye geti. Zira burada muhale
fetin liderlerinden Hayyim Pena bulunuyordu. Sabatay, nce Por
tekiz Yahudilerinden Penanm kendisine teslim edilmesini istedi.
Bu isteine menfi cevap verilince de sinagogun kapsn eline al
d balta ile bizzat krd, kalabalk ieri saldrd. Pena bu srada
oktan sinagogun atsndan kaarak uzaklamt. Penay yaka
layamayan Sabatay ve inananlar, sinagogu igal ve burada byk
bir ayin tertip ettiler. Sevi yinde Mesihliini bir kez daha ilan etti.
Sabatay Sevi, sinagog basknndan sonra Mesihliini ar
tk ekinmeden dile getiriyordu. Dahas zellikle kadnlarla ilgi dnemine gre reform denebilecek vaatlerde ve telkinlerde
bulunuyordu. nananlarn imanlarn lmek iin muhtelif test
ler uyguluyor ve kendince bu snavlarda baarsz olanlarn baz
larn cezalandryor; hayr ilerinde kullanlmak zere inananla
rndan yardm topluyordu. Vaazlarnda Osmanl idaresi aleyhine
de konumaya balamt. Artk idareyi Trklerin elinden alma
zaman gelmiti.
Taraftarlarnn saysnn artmas ve basklar sonucunda Saba
tay Sevi, zmir Yahudilerinin zerinde bir hkimiyet kurmay ba
ard. Rabber ya kelerine ekdiler ya da Sevinin inananlar ara
ma katldlar. Yalnzca zmirde deil Osmanl mparatorluunun
muhtelif blgelerinde Sabataya inananlar vard ve bunlar akm
akn Seviye hediyelerini sunmak zere zmire geliyordu. Farkl
blgelerden taraftarlarnn oalmasna karlk Sevi de bu bl
gelere temsilcisi olarak krallar tayin etti64.
64 Sabatay Sevinin zmir gnlerinin geni bir anlatm ve tahlili iin bk.
Rycaut, TheHistory of The TurkishEmpire, s. 176-178; Scholem, Shabbetai Zevi, s. 343-344; Ayn yazar, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 346382. Ayrca bk. Freely, Kayp Mesih, s.104-118; Galante, Sabbetay Sevi
Hakknda Ermenice Bir iir, s. 45-46.
110
zmir Rabbileri, Sevinin gcn krmak iin sahte mesihi

ehir kadsna ikyet ettiler. Kad, Seviyi mahkemeye davet etti
ve ona baz tavsiyelerde bulundu, ancak bir ceza vermedi. Baz
kaynaklar, kadnn Seviyi cezalandrmamak iin rvet aldm
iddia ederler65.
Fransz diplomat Croixe gre kadnn bu tutumu ehirdeki
Mslmanlar da rahatsz etti ve kadya Yahudilere kar tavr
nz byk bir zntyle rendik. Tamahkrlnz biliyoruz, on
lar rahat brakmanz iin aldnz paray da rendik, bu sizin
madd ve manev knzn sebebi olacak. Allah suunuzu ce
zasz brakmayacaktr. Bize gelince, ikyetlerimiz hakldr ve onlar
geri ekemeyiz ynnde serzenite bulundular. Mslmanlarn
ikyet ve rahatszlklarnn devam etmesi, daha da nemlisi bunu
stanbula bildireceklerine dair imalarda bulunmalar zerine z
mir kads zor duruma dt. Hakkndaki ithamlar susturmak
iin nce hediyeyi ehirde saylar fazla olan Yahudilerin ayaklan
masn nlemek amacyla aldn syledi, ancak muhataplarn
ikna edemedi. Bunun zerine basklara'daha fazla dayanamayan
kad, ehrin ileri gelen Mslmanlarna, ikyetlerini anlattklar
bir mahzar kaleme almalarn, mahzara kendisinin de ismini ya
zacam ve bunu stanbula gndereceim syledi. Mahzar, veziri
azama hitaben kaleme alnacakt ve zmire bir kapcba gnde
rilerek Sabata^n tutuklanmas istenecekti. Kadnn istedii gibi
bir mahzar hazrland ve Sabatay hakkndaki ikyetler sralana
rak onun ehirden uzaklatrlmas istendi66.
Btn bu grlt arasnda Sabatay Sevi, 1665in son ayla
rnda deniz yoluyla stanbula gitmek zere, yannda birka kral
63 Memoires du Sieur de la Croix, II, Paris 1684, s. 324. Ermenice iirde
de Osmanl grevlilerinin Yahudilerden rvet aldklar iin Sabatay ta
kip etmekten vazgetikleri iddia edilir (bk. Galante, Sabbetay Sevi Hak
knda Ermenice Bir iir, s. 46).
66 Memoires du Sieur de la Croix, II, 326-329.
lll
olduu hlde zmirden yelken ah. Sevinin niin stanbul yoluna

dt hl kesin olarak aydnlatlm deildir. ayet Crokin
yazdklar doruysa bunda zmir Mslmanlarnm ehir kad
sna ikyetleri en nemli etken gzkmektedir. Kadnn, ehir
eri gelenleri adna kaleme ald ve Sevinin zararl faaliyetlerini
anlatt mahzar Bbliyi harekete geirmi olmaldr, ancak bu
husus hl karanlktr. Zira bunu aydnlatmak iin en nemli kay
naklar olan ehir eriye sidlleri kayptr. Daha da nemlisi dne
min mhimme defterlerinin eksik olmasdr. Osmanl arivlerinin
en nemli kaytlarndan mhimme defterlerinin 1665den 1678e
kadar olan ksmnn eksik olmas, Sabatay Sevi ile ilgili Osmanl
ynetiminin ald kararlara ulamamz engellemektedir67. M
himme defterlerinin olmad dnemler iin Babakanlk Osmanl
Arivindeki dier fonlar taranarak68 bu eksiklik giderilebilir69.
67 Bu eksiklikten dolay farkl yorumlar yaplmtr. Ancak mhimme def
terlerinin eksiklii sadece bu yllara ait deildir. Daha nceki dnemlere
ait defterlerde de eksiklikler vardr. Mesela, 1560-1564,1619-1625,16391641,1644-1645 yllarna ait mhimme defterleri mevcut deildir.
68 Divn- Hmynda grlen meseleler ve divndan kan hkmlerle
ilgili vesikalara zellikle Babasafi kalemlerine ait dosyalarda rastlanlmaktadr. Ancak eksik mhimme defterlerinin paralarna deiik tasnif
lerde de kabilmektedir. Bir mhimme paras iin bk. BOA, Babasafi,
Divan Kalemi (=A.DVN), Dosya ksm, nr. 47/47.
69 Nitekim bu yolla yaptmz ksa bir aratrmada daha nce baz vesika
lara ulamtk. Ariv knyelerini vermeden muhtevasndan ksaca bahse
dip, analizlerini yapmadan iki vesikann grntlerini yaynlamtk. Bu
vesikalar Babakanlk Osmanl Arivinde Sabatay Sevi hakknda tespit
edilen ilk vesikalard (Bk. Erhan Afyoncu, Dnmeliin Kurucusu Saba
tay Sevi, Hrriyet-Tarih, 14-7-2004). Yaynladmz vesikalardan biri
yaynma atf yaplmadan bir kitapta kullanlmtr. Ancak ben vesika
nn grntsn yaynlarken ariv numarasn vermediim iin vesika
lm knyesi zikredilememitir (Bk. Cengiz iman, Sabatay Sevi ve Sabatayclar, s. 46,144). Ayrca Cengiz iman belgeyi kullanrken iine
dt tenakuzun dahi farkna varamamtr. Zira belge 6 Kasm 1665
112
Osmanl Arivinde yaptmz aratrmalar sonucunda Sabatay

Sevinin stanbula geldii gnlere dair nemli bir belge tespit ettik
Sadaretten Gmrk Emini Mahmud Aaya hitaben gnderilen 27
Rebilhir 1076 (6 Kasm 1665) tarihli bir buyurulduda, zmirden
Marmara Adasna bir Yahudinin gelip, baz beyhude szler sy
ledii bildirilmi ve gmrk emininin adam gndererek bunu ya
kalamas emredilmitir.70Vesikada, beyhude szler7 syleyen ki
inin ismi verilmez, ancak Sabatay Sevi hareketi dikkate alndm
belgedeki Yahudinin Sabatay veya onun krallarndan biri olmas
kuvvetle muhtemeldir. Zira zmirde kad karsna karlan Sa
batay Seviyle ilgili ikyetler stanbula da ulatrlm; ikyetler
zerine sadaret, Sabatayn gmrk emininin blgedeki adam va
stasyla tutuklanarak stanbula getirilmesini istemi olmaldr.
Sabatay Sevinin yakalanp getirilmesi meselesinin gmrk
eminine verilmesi ise bu grevlinin vazifesiyle ilgilidir. Gmrk
emini, asker, top, barut ve sulularn naklinde kayk, firkate, ayka
gibi deniz ulam aralarn temin etmekle de grevliydi71. Bu yz
den Sabatay Sevinin yakalanp getirilmesi vazifesi Gmrk Emini
Mahmud Aaya verilmitir. Sabatay Sevinin stanbula getirilme
siyle ilgili imdilik baka bir vesikaya rastlanlmamtr.
Tutuklanmasna dair emir kmadan nceki gnlerde Saba
tay Sevinin nerede olduu hususunda hem birinci hem de ikinci
kaynaklarda farkl bilgiler verilmitir. Fransz diplomat Croixin
eserinde yazan ve bugne kadar yaplan almalarda fazla dikkat
edilmeyen bir bilgi bu tartmaya farkl bir boyut kazandrmak
tadr. Croixe gre tutuklanma emrinden nceki gnlerde Saba
tay Sevi, zmirde deil Manisada bulunuyordu. Bu Manisadaki
tarihli olmasna ramen yazar tarafndan Aralk 1665den sonraki geli
melerle ilikilendirilmitir.
70 BOA, A.RSK, Dosya Ksm, nr. 31/113. bk. Ek 1.
71 Bu konuda bk. BOA, Babdefter, Bamuhasebe-stanbul Gmrk Emini
(=D.BM.GE), Dosya ksm, nr. 2/58,98,106,117,120.
113
Yahudi varl gznnde bulundurulduunda72pek de ihmal edi

lemeyecek bir bilgidir. Sevinin Manisada bulunduu gnlerde z
mir Rabbani Yahudileri onu Osmanl makamlar nezdinde sulu
duruma drmek iin bir dzen tertip etmilerdi. Buna gre, uya
nk sekiz-on gen kendilerinden geip gaip leminden haber alr
gibi yaparak zmirli Yahudilere Tannmn Sabatay Seviyi gklerde
talandrdn, Trk padiahnn bandan tac alp onun bana
koyacan grdklerini sylediler. Genlerin iddias zmirde du
yulduu gnlerde Sabatay, Manisadayd ve sylenenleri duyar
duymaz genleri Manisaya davet etti. Onlarn anlattklarndan etkenen Sevi, mucizesini gstermek zere stanbula gitmeye ka
rar verdi, bunun iin Manisadan ayrld ve tekrar zmire geldi.
Daha sonra mritleri, adamlar, hizmetkrlar ve iki inananyla
birlikte stanbula doru yelken at73.
Sabatay Sevi'nin stanbul'a Gelii ve Tutuklanmas (1666)
Sabatay Sevi, 1665 sonlarnda74 zmirden yola ktnda

stanbulda da merakl bir bekleyi balad. Daha Sevi ehre gelme
den sylentiler ban ald yrd. Bu durum Osmanl makamla
rna da yanstlm ve devlet ricali nasl biriyle muhatap olacakla
rna dair nceden bgi toplamtr75. Aynca stanbuldaki Rabber,
Sabatay ehre gelmeden nce onun hakknda hem Osmanl ma
kamlar nezdinde hem de kendi cemaatleri arasnda aleyhte propa72 Manisadaki Yahudiler hakknda bk. Feridun M. Emecen, Unutulmu
Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, stanbul 1997.
74 Sabatay Sevinin 30 Aralk 1665te zmirden ayrld sylenir. Ancak
gmrk eminine gnderilen 27 Rebilhir 1076 (6 Kasm 1665) emirde
sz geen kii Sabatay Sevi dnda bir baka Yahudi deilse, bu konu
daki btn kronolojinin deimesi gerekir.
75 Bunun en ak deli Sadaretten Gmrk Emini Mahmud Aaya hita
ben gnderilen 27 Rebilhir 1076 (6 Kasm 1665) tarihli emirdir.
114
ganda faaliyetlerine balamlard. Osmanl ricalini ynlendirmek

iin bavurulan en etkili yol da Sabataym Yahudileri isyana te
vik ettiiydi. ayet bu iddialarn kabul ettirirlerse, asi liderlerine
daha nce ne gibi cezalar verildii dikkate alndnda Sabataym
akbetinin de pek parlak olmayaca ortadayd.
Aleyhteki propagandalara ramen Sevinin inananlarnn he
yecanl bekleyii gn getike artt. nananlar gnlerce sinagog
larda beklediler, toplu dualar ettiler ve konumalar yaptlar. Ar
tk kendileri iin beklenen gn yaknd. Sert k artlan sebebiyle
Sabataym stanbul yolculuu uzadka ehirde gerilim de artt.
Devrin veziriazam Kprlzde Fazl Ahmed Paa, ayet Saba
tay stanbula normal ekilde girerse ehirde byk olaylann mey
dana geleceini tahmin etmi olacak ki, onun Geliboluya ulat
nda tutuklanmasn emretti.
Sabatay Sevi, Ahmed Paanm emri gereince tutukland ve
8 ubat 1666da76 elleri ve ayaklan zincire vurularak stanbula
getirildi. Onu kurtarmak iin gelen Yahudiler ile Osmanl kolluk
gleri arasnda kk apl atmalar yaand ve bu srada Sevi
de atmalardan nasibini ald.
Croixe gre, Sevi elleri bal olduu hlde Kkekmeceye
kadar getirilmi fakat buraya varldnda stanbuldan yeni bir
emir gelmitir. Emirde Sevinin orada bir gn bekletilmesi is
tenmitir. Sevinin bir gn Kkekmecede kalaca haberi
stanbuldaki Yahudiler arasnda da duyulmu ve bunun zerine
blgeye karadan ve denizden insan akn balamtr. Zira Ya
hudiler Efendilerinin muhteem geliini grmek istiyorlard.
76 Sabatay Sevinin stanbula hangi gn geldii hususunda kaynaklarda
ve aratrma eserlerde telifi mmkn olmayan farkl bilgiler verilmitir.
Scholem (bk. Shabbetai Zevi, s. 345), 8 ubatta; Cengiz iman (bk.
A Jewish Messiah in the Ottoman Court, s. 52), 6 ubatta; Freely (bk.
Kayp Mesih, s. 135), 7 ubatta Sevinin Osmanl payitahtna ulatn
yazarlar.
115
Sevinin Kkekmeceye geldiini yalnzca Yahudiler haber al

mamt. Mslmanlar da bunu duymu ve Seviyi lin etmek
amacyla ekmeceye akn etmitir. Bunun zerine Sevi, bek
letilmeden stanbula getirilmi ve gmrkten ehre giri yap
m, ancak bu durum ehir halkndan gizli tutulamamtr. Hem
Mslmanlar hem de Yahudiler, Sevinin geecei sokaklar n
ceden doldurmutur bile. Gmrk nnde ine alsa yere d
meyecek derecede bir insan kalabal toplanmtr. Yahuder ve
Mslmanlar arasnda bir kargaa kar endiesiyle gmrk ka
patlm ve Sevi, subamm nezaretindeki bir blk asker muha
fazasnda ehir kaymakamnn konana gtrlmtr. Croixe
gre suba, kalabal nndeki askerlerin sopalaryla yardrp
Sevinin yanma gelmi ve Kalk ayaa hain! Hainliklerinin d
ln alma zaman geldi diyerek Seviyi krbalamlar. Daha sonra
da Seviyi, halkn arasndan gvenli bir ekilde kaymakamn sa
rayna gtrmtr77.
Kmrciyan da Sevinin stanbula getirilmesinden sonra
ehirdeki teyakkuz hlini yle anlatr: Bylesine kt bir du
rumda, ehir bir kavga-d yerine dnd. Btn Yahudi halk,
kap-pencere evlerini kapadlar ve dier milletlere mensup halkn
hakaretlerine maruz kalmamak iin, ne arda-pazarda ve ne de
dkknlarnda kalmayp evlerine kapandlar. Emrindeki gvenlik
kuvvetlerine ok sert emirler veren Yenieri Aasna, Yahudiler
bir takm rvetler vererek, artk halkn O geldi mi? sorusunu
sormaktan vazgemelerini istediler. Fakat Trk halk heyecandan
kabna samaz hale gelmiti78.
Sabatay Sevinin ehre ulat 8 ubat 1666 il Divn-
Hmynda yargland 11 ubat 1666 tarihleri arasnda geen
gne dair akla kavuturulmas gereken iki nemli mesele
sz konusudur. Tartmal hususlardan birincisi, Sevi 8 ubat
78 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 46.
116
1666da stanbula getirildiinde Fazl Ahmed Paanm ehirde

olup olmaddr. Abdurrahman Abdi Paamn eserindeki bilgiler
bu tartmay sona erdirecek mahiyettedir. Zira mellife gre, IV.
Mehmed, 6 ubat 1666da avlanmak amacyla atalcaya gitmi
ve ayn gn Kapdamdeya Merzifonlu Kara Mustafa Paay sa
daret kaymakam79tayin etmitir. Mezkr kaynakta Fazl Ahmed
Paann padiahla ava gidip gitmediine dair bir bgi verilmez
ama Merzifonlunun sadaret kaymakam tayin edilmesi veziria
zamn da IV. Mehmed ile birlikte ava gittiinin bir gstergesidir.
Nitekim atalcadaki avda IV. Mehmed, avlad kazlarn bir ks
mn Doancba Mehmed Aa ile Fazl Ahmed Paaya gnder
mitir. Ahmed Paamn atalcada olduu gnlerde stanbuldaki
ileri de Merzifonlu Kara Mustafa Paa takip etmitir80. Bu sebeple
Scholemin bu dnemde sadaret kaymakaml makamnn bu
lunmad, dolaysyla De La Croixin verdii bilgilerin doru ol
mad ynndeki tespitleri yanltr81.
79 Kaynaklarda sadaret kaimakam, kaimakam- rikab- hmyn veya
stanbul kaimakam, Kaimakam- sitane-i saadet eklinde geen sa
daret kaymakam, sadrazamn stanbul dnda olduu zamanlarda onun
adna devlet ilerini idare ederdi.
80 Mh- abnun gurresi Curiairtesinde yine atalcaya g olup rikb-
hmynlarnda kaim-makamhk hidmetiyle Kapudn Vezr Mustafa Paa
istislb olundu... hin-i hmynlar bir hamlede ol iki kazlarun birini
boynundan ve birini kanadndan giriftr u ikr ve sayd u endzlkda olan
mahretini cevv-i havda keml-i mertebe ikr eyledkden sonra henz
dahi ry- zemine nzl itmeden birini zd eyledkden sonra henz dahi
ber-vech-i iltifat Doanc-ba MehmedAa ileVezr-i a'zama irsl olundu...
(Abdurrahman Abdi Paa Vekyi'nmesi, haz. Fahri etin Derin, stan
bul 2008, s. 217). Abdlkadir Ozcan, Merzifonlunun ilk defa 1663de Fazl
Ahmed Paa Uyvar seferine ktnda sadaret kaymakam tayin edildiini
kaydeder (bk. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, DA, XXIX, 246-249).
81 De La Croix, Sabatay Sevinin 8 ubat 1666da stanbula geldiinde
ileri sadaret kaymakamnn takip ettiini kaydetmitir. Scholem ise
117
Bir dier tartma konusu ise Sabatay Sevinin 8-11 ubat 1666
tarihleri arasnda nerede tutulduudur. Kaynaklarda, Sevinin el
leri ve ayaklan zincirli olduu hlde bir gemiyle stanbula getiril
dii ve karaya kartldktan sonra ehirdeki en iren ve karan
lk zindana hapsedildii ifade edilir, ancak bunun hangi zindan
olduu belirtilmez82. Bu tanmlamalardan kesin bir hkme ula
mak mmkn dedir fakat yine de baz tahminlerde bulunula
bilir. stanbulda bu tarife uyan birka zindan vard. Bunlar Yedikule83, Tersane ve son olarak da Rumelihisar zindanlaryd. Sabatay
Sevinin, kaynaklarn verdii bilgiler ve de buraya hapsedilenlerin
zellikleri dikkate alndnda, Rumelihisar Zindanna atlmad
kesin gibidir84. Freely, Sevinin Bagno olarak adlandrlan Tersane
Zindanna85 hapsedildii kanaatindedir ve bu gr muhtemelen
82
83
84
85
bunun yanl olduunu, zira bu dnemde sadaret kaymakam bulun

madn, sadaret kaymakamnn ancak 12 Nisan 1666da tayin edildi
ini ileri srmtr (bk. Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 396). Abdurrahman Abdi Paanm verdii bilgiler, Scholemin iddialarn rtmekte ve
Trk kaynaklarnn Sabatay Sevi davasnda ne kadar nem arz ettiini
bir kez daha ortaya koymaktadr.
Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 396-397; Ayn yazar, Shabbetai Zevi, s. 345.
Daha ok diplomatlarn ve st dzey devlet ricalinin hapseddii Yedikule Zindan hakknda bk. Mehmet Zeki Pakaln, Yedikule Zindan, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, stanbul 1983, s. 614.
stanbuldaki zindanlar hakknda genel bilgi iin bk. Mehmet Zeki Pakaln, Zindan, Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, 663.
Forsa ve sanbola zindan da denen Tersane Zindan hakknda bk. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat XVIII. Yzylda Tersne-i mire,
Ankara 1992, s. 11-13. Tersane Zindanndald gnlk hayata dair, uzun
sre burada mahbus olan Friedrich Seidelin hatratnda ayrntl bilgi
ler verilmitir. Seidel, buraya Bagnio del gran Turco denildiini kay
deder (bk. Sultann Zindannda Osmanl mparatorluuna Gnderi
len Bir Elilik Heyetinin bret Verici yks (1591-1596), ev. Trkis
Noyan, stanbul 2010, s. 42-53).
118
dorudur86. Zira Eremya Kmrdyan tarafndan nakledilen iirde

geen, Sabbetay, Haskye getirilince, btn Yahudiler, onun elini
pmek iin, geecei yerlerde toplanmaya baladlar...87 ifadeleri
Sevinin Haskye getirildiini ve burada hapsedildiini ortaya koy
maktadr. Haskydeki zindan ise Tersane Zindamdr. Croixin ver
dii bilgiler de Sabataym hapsedildii yer hususunda nemlidir.
nk mellif hatratnda Sevinin gmre getirildiini ve bu
rada hapsedildiini kaydetmitir88. stanbulda biri Eminn dieri
de Galatada olmak zere iki nemli gmrk merkezi mevcuttu89.
Crocin bahsettii gmrk Galata gmr olmaldr.
Kmrciyann iiri, Tersane Zindamnda Sabatay e suba
arasnda geen olaylara dair Croixin hatratndaki bilgileri tamam
lar mahiyettedir. Zira Kmrciyan da stanbul halk arasnda u
szn konuulduunu kaydetmitir: Suba, Sabbetaya bir to
kat atm ve sonra da onu hapishaneye atm90.
Her nerede olursa olsun Sabatay Sevinin ubata kadar
hapis tutulduu kesindir. Ancak Sevinin niin ehre gelir gelmez
muhakeme edilmedii hususunda kati bir ey sylemek mm
kn depdir. Bunun sebebi byk ihtimalle Fazl Ahmed Paamn
atalcada IV. Mehmedle avda olmasyd. Ahmed Paann avdan
padiahtan nce dnd binmektedir91 ama bunun gereke86
87
88
89
Freely, Kayp Mesih, s. 137.

Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 46.
Memoires du Sieur de la Croix, II, 343-353.
stanbul gmrkleri hakknda bk. ennur Kaya, Baz Liman Kentle
rindeki rnekler Inda Tanzimat Dnemi ve Sonrasnda na Edilen
Gmrk Binalarnn Mimari zellikleri, Sosyal Bilimler Dergisi,
say: 4 (stanbul 2010), s. 75-81.
91 IV. Mehmed, atalcada avlanmak amacyla 6 ubat 1666da stanbuldan
aynld. Sultan, 19 ubat 1666da avdan dnd ve dnte onu veziria
zamla eyhlislam karlad (bk. Abdurrahman Abdi Paa Vekyihmesi,
s. 217-218).
119
sine dair bir bilgi bulunmamaktadr. Ahmed Paamn avdan er

ken dnmesinde Sevinin grlecek davas etkili olmaldr, zira
ubattaki davay veziriazam ynetmitir.
ubat 1666da Divnda bizzat Veziriazam Fazl Ahmed
Paanm huzurunda Sabatay Sevi sorguya ekildi. IV. Mehmed bu
srada atalcada avlanmakla megul olduu iin bu sorguda bulu
namad92. Sorgunun ayrntlarna dair birok farkl rivayet vardr
ve bunlarn byk bir ksm elikilerle doludur. Bu elikiler ara
sndan gerekleri karp bulmak zor olsa da sorgulamada Sabatay
Seviye ilk nce kim olduunun sorulduu kesin gibidir. Sevi de
bu soruya, Kutsal Topraklardaki fakirlere sadaka toplamak iin
seyahat eden Kudsl bir lim olduu cevabn verir. Sorgula
mada zmir kads da hazr bulunmaktayd ve Sabatayn verdii
cevap zerine kad efendi de, Sen kendine Mesih kral demiyor
muydun ve Yahudiler senin peinden gidip ok byk para ceza
sna arpnlmadlar m? diyerek onu sktrmak ister. Sabataym
kad efendinin sorusuna cevab ksa ve gayet net olur: Ben bir ey
sylemedim. Sorgulamadan sonra Sabatay Sevi, tekrar zindana
atld ama bu defa Tersane Zindamna gnderilmemi, bunun ye
rine daha iyi durumda olan baka bir zindana gtrlmtr93.
Sabatay Sevi, ubat 1666dan 1666 Nisanma94kadar yeni
yerinde hapis tutuldu. Bu sre zarfnda inananlar kaynaklarn ver92 Scholem, Sabata/m stanbula getirildii gn IV. Mehmedin nerede ol
duunu tespit edememitir (bk. Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 395).
93 Scholem, Sevinin ne zaman daha rahat bir zindana nakledildii ze
rinde durmaz fakat bu yer deitirme ilemini anlatr (bk. Sabetay Sevi
Mistik Mesih, s. 397-398). iman ise John Freeiyin grn nakle
der ve Sabataym Bagno zindanna hapsedildiim, inananlarnn ricalar
zerine de Geliboluya srldn kaydeder (bk. A Jewish Messiah in
the Ottoman Court, s. 85).
94 Sevinin Geliboluya Nisanm kanda nakledildii hususu da tartma
ldr. Scholem, bunun 19 Nisan 1666da yerine getirildii kaydeder ama
120
elii bilgilere gre rahata Seviyi ziyaret ettiler. Sevi ise Geliboluya
nakledilene kadar zahidne bir hayat yaad, gnlerce oru tuttu
ve inananlarna daha byk olaylarn olacam tebli etti. Tabi
bu arada Sabataym gsterdii iddia edilen mucizeler de halk ara
snda kulaktan kulaa yaylyordu. Bu durum 1666 Nisannda
Sevinin Fazl Ahmed Paanm emri zerine Geliboluya nakle
dilmesine kadar devam etti.
Sabatay Sevinin zmirden stanbula gelmesi, burada muha
keme edildikten sonra hapsedilmesi ve inananlarnn tutuklanma
karsndaki tavrlar hakknda Rycaut unlan yazar:
...Sabatay Sevi neredeyse iki ay boyunca stanbulda esir ola
rak kald. ki ayn sonunda, Kandiyeye gitmeyi planlayan vezir
Sabataym hlihazrda stanbulda yaratt dedikodu ve rahatsz
l dnerek hem padiah hem de kendisi yokken onun impa
ratorluk ehrinde kalmamasnn uygun olduunu dnd. Bu
yzden onu anakkale Boaznn Avrupa yakasnda, Seftosun
karsnda olan Abidos Kalesine hapsetti. Oras Yunan duvarla
ryla nl bir yerdi. Sabatayn kt bir hapishaneden daha iyi du
rumda olan bir yere gelmesi Yahudilerin onun Mesih olduuna
daha ok ikna olmalarna sebep oldu. Zira vezir ve Trklerin onu
yok etmeye gleri olsayd bunu yaparlard. nk korktuklar
taraf ldrerek, devletlerine gelebilecek olan btn ykm p
helerini ve korkularn ortadan kaldrmak onlarn gelenekleriydi.
Sabatay sadece kendisini srail kral olarak iln etmekle kalma
m kehanetleri e padiah ve krallklar iin de lmcl unsur
lar yaymlamtr.
yazarn da kulland Rabbilerden birinin 5 Nisan 1666 tarihli mektu
bunda Sevinin nakledildii belirtilmesi Scholemin bu hususta yazdk
larn temkinli kullanmak gerektiini ortaya koyar (bk. Scholem, Shabbetai Zevi, s. 346; Ayn yazar Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 400-403).
121
Bu ve dier dncelerle Yahudiler byk oranda kalenin

etrafna topland. Sadece civar blgelerden deil, Lehistan, Al
manya, Iivomo, Venedik, Amsterdam ve Yahudilerin yaad
dier yerlerden de pek ok kii geldi. Yaptklar haccn abalar
nn ve masrafinn karl olarak Sabatay onlar kutsad. Onlara
rnlerinin artacan ve kutsal topraklardaki mlklerinin ge
nileyeceini syledi. Orada o kadar ok Yahudi vard ki, Trkler
bundan avantaj elde etmeyi gerekli grdler. Bylece sadece er
zak, konak ve dier gerekli rnlerin fiyatm arttrmakla kalma
yp ayn zamanda bazen 5 bazen de 10 dolar olan cret denme
den Sabatay kimseye gstermediler. Bu fiyatlandrmay gelen
kiinin yeteneine ve gayretine gre yaptlar. Bu kazan ve avan
taj ile Edirneye Yahudiler arasndaki izdiham veya argmanlar
hakknda bir ikyet veya haber yollanmayp bakis onlara veri
len zgrlk ve nezaketten bahsedildi. Bu da o zavall halkn Mesihlerine olan inanlarn daha da arttrd.
Bu srada Sabataym hapsedilmesi, onun Yahudiler iin yeni
bir ibadet metodu gelitirmesine ve derlemesine yol at... Dou
munun bayramlatrlmas iin kulland dzen ve aai rabbani
metodunun yan sra kutsal hizmet iin baka kurallar da tarif
etmi ve annesinin mezarn ziyaret edecek olan herkese sanki
Kudste kurban kesmiler ve dua etmiler gibi ayrcala nail ola
caklar szn vermitir. Yahudilerin bu szde Mesihe olan ba
llklar gnden gne artmaktayd...Fakat bu sre ierisinde baz
Yahudiler de akllarn korumay baardlar. Onlar arasnda huku
kuna bal ve milletinin iyiliini ve gvenliini dnen zmirde
bir haham vard. Kendisi Yahudilerin Mesih konusunda ne ka
dar lgnca bir tavr aldn gryordu. Onlar sadece ticareti ve
hayatlarn srdrmenin yollarn brakmakla kalmam ayn za
manda Trklerin zulmnden kurtulacak bir kralln ve padia
hn zincire vurulaca kehanetleri ieren raporlar da yaymlyor
lard. Bu yaadklar yerde ok tehlikeli ve onlara zarar verecek
122
bir eydi. Bu onlarn hakl bir ekilde ihanet ve isyan ile sulan
malarna sebep olabilir ve bu onlan bu trde en ufak bir phe
nin ailelerini ldrecek ve halklarndan evlerini alacak bir ada
leti uygulayacak olan Trklere maruz kalabilirlerdi. Trkler de,
Yahudilerden ziyade byk bir memnuniyet e onlarn mlkle
rini alr ve btn bir milleti kle yapard. Gerekten de Trklerin
bu avantaj deerlendirip bu hareketi Osmanl mparatorluu
Yahudilerinin paralarnn tamamna el koymalar ve btn mil
leti rehin almamalar, eer birazdan bahsedeceim olaylar yaanmayp btn Yahudiler alay ve glme konusu olmasalard,
Sabataym gsterebileceinden ok daha byk bir mucize olurdu:
Yahudiler gelecek zaman iinde boyun emiler, kahkaha ve aa
lama konusu olmulardr. Haham bu dedikodularn Osmanl
mparatorluunun byklne halel getireceini dnm
tr. Bu dncelerle kendisini vatandalarnn kanndan ve su
undan ve kadnn karsnda sua ortak olmaktan kurtarabilirdi.
Bu yzden kendisinin Sabatayc olmadn, onun ve onunla bir
likte olan herkesin dman olduunu syledi. Hahamn bu z
gr hareketi Yahudileri o kadar kzdrd ki hibir su ve ceza, bu
adam ve hukuka ve Mesihe kfr eden birisi iin fazla sert ola
mazd. Bu yzden kadya hediye ve para vererek onu ynetimle
rinin doasna aykr bir ekilde suladlar. Onun sakaln kestirttiler ve kadrgalara gnderilmesini saladlar.
Mesihin ortaya k ve gelii hakknda Yahudilerin her saat
bekledii lyas dnda hibir ey yoktu. Her zayf kafa o rya ve
fantezi ile lyas olarak grlyordu. Kendisinin farkl ekiller ve
grntlerle zuhur ettii iddia ediliyordu. Kendisi Mesihin geli
inden nce binmeyecek veya ortaya kmayacakt. Bu batl inan
o kadar yayld ki aileler masalarnda lyas iin de bir tabak ayr
maya baladlar. Zavall insanlar takip edip bo yere gizli bir e
kilde gelecek ve tabaktaki veya bardaktaki hibir ey bitmeden
yemee balamayacak olan lyas Peygamberim gizli bir ekilde
123
geleceine inandlar. Yahudiler arasndan bir kii, karsna btn

akam boyunca arap ve yemek brakmasn syledi. Bylece ge
celeyin lyas gelecek ve tek bana yemei yiyecekti. Sabahleyin
ise lyas sadece arab ierek bunu ok mtevaz bir ekilde ka
bul etmi oldu. Yahudiler arasnda dua akam baz dualar tek
rar etmek gelenekti. Bu ekilde sabbath olaan dua gnlerinden
ayrrlard. Bu dualar da bu ekilde yaparlard. Biri arapla dolu
kadehi alarak lyasm adna btn eve dkerdi. O srada lyas
peygamber, lyas peygamber, bize Davudun olu Mesih ile bir
likte gel derlerdi. Bunun lyas iin kabul olacandan eminlerdi.
Zira lyas asla ona bu kadar bak bir aileyi korumaktan geri kal
mazd. Yahudilerin lyas ile ilgili pek ok sama hikyesi vardr.
Bunlar amacmzla alkasz olduu iin bahsedilmeye demeyen
konulardr. Her snnette lyas iin de bir masa aynlr. Ve Sabatay
Sevi de akrabas olan Abraham Gaturenun ilk doan ocuunun
snneti iin zmire gittiinde, her ey seremoni iin hazrken, Sa
batay emir verinceye kadar beklemeleri konusunda ocuun aile
sini uyard. Yanm saat sonra Sabatay onlara devam etme emrini
verdi ve ocuun snneti gerekleti. Ailesi aniden nee ve tat
min ile dolmutu. Daha sonra Sabataya neden treni geciktirdii
sorulunca o da lyasm henz yerine oturmadn sylemiti. O
oturur oturmaz onlara oturmalarm emretmiti... Bizim insanlar
mzn gulyabaniye ve perilere inanmas gibi bir eydir bu. zmirli
bir Solomon Cremana byk bir ziyafet dzenleyip btn ehir
deki nemli Yahudileri davet etmiti. Onlar yemeklerini yedik
ten ve ikilerini bolca itikten sonra bir tanesi koltuundan kal
karak lyas duvarda grdn syledi. Ve herkes ona [lyasa]
saygyla ve nezaketle itaat etti ve vgler sundu. Benzer fantezi
ler tarafndan ele geirilen bakalar da vard ve arap ile gzleri
glgeleri ayramayacak duruma geldiklerinden grdklerinin lyas
olduunu sylediler ve sonra onlardan hibiri onu grmediini
sylemedi. Bu srpriz zerine herkesin di arapla yumuam
124
olup ona konumalar, teekkrler ve vgler sundular. klarn

sevgililerine yaptklar gibi lyasa sevgiler ve vgler sundular.
stanbullu baka bir Yahudi de sokaklarda Trk gibi giyin
mi olan lyas ile karlatn, onunla uzun uzun konutuunu
sylemitir... Bu lyas grnts yaymlanm ve hemen inanl
mtr. Herkes elbiselerine pskller yaparak buna itaat etmeye
balamlardr. Her ne kadar balan Trk ve Dou geleneine
gre her zaman tra edilmi olsa da bu insanlann salklan ve
kafalan iin bu kadar zararl bir ey yapmalan gelenek deildi.
Fakat mmkn olduunca eski trenleri yenilemeye baladlar.
Hepsi kafasnn bir kesinde bir tutam sa biriktirdi. Bu apkalannn altndan gzkmeye balamt. Bu da yaknda inanan
lar ile onursuzlar arasnda bir aynm olmaya balamt. Saba
tay Mesihe inanmayanlar Kopatim olup, inanmayan veya sapkn
gibi grlyordu...95.
Croix de Sevinin tutuklanmas sonras yaananlara dair de
erli bilgiler verir. Buna gre, bizzat kaymakamn emriyle Sevi,
yanndaki birka inananyla birlikte zindana atlm; bunun ze
rine stanbuldaki Yahudiler ehirdeki Mslmanlarn kendile
rine de zarar verebilecekleri korkusuyla evlerine kapanmlar,
ancak baz inananlar Seviyi tutuklu bulunduu zindanda ziya
ret etmeye cesaret etmilerdir. Ziyaret srasnda Sevi, inananla
rn teskin etmek amacyla Hz. Yusufun da zindana atldm be
lirtmitir. Bu arada inananlar arasnda Seviyle ilgili efsaneler de
retilmeye balanmtr. Bu anlamda zindanda onun hcresine
nur indii sylentisi yaylmta. Sylentiler arttka Sevinin zi
yaretileri de oalm ve bu da en ok zindanclarn iine yara
mtr. Zira zindancba gelen ziyareterden kii bana bir ecu
aldndan iki ay iinden byk servet edinmitir. Her geen gn
ziyaretilerin saysnn artmas zerine Sevinin stanbulda artk
95 Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s. 178-180.
125
zararl hle gelebilecei endiesiyle anakkale Boaznn Av

rupa tarafndaki yeni bir kaleye daha sk biimde kapatlmas
emri verilmitir96.
Kmrciyan ise Sabatayn anakkaleye nakledilmesi husu
sunda unlar syler: Bu gnlerde herkesin ii gc hep Yahudilere
hakaret etmekti. Bu insanlar, nasl olursa olsun, zr dilediklerini
Vezir hazretlerine ulatrmas iin, suban elde etmeyi baard
lar. Vezire yle sylemesi isteniyordu: Yahudiler hapishaneyi
bastlar, bizi ve gardiyanlar eden kardlar. Vezir Sabbetay
hapishaneden kartt ve onu sk bir gvenlik ve gzetim altnda
anakkale Boaz surlarna srgn edip, oraya kapatt97.
Sabatay Sevi Gelibolu'da (1666)
Sabatay Sevi, 1666 Nisannda Fazl Ahmed Paamn sarrafla

rndan olup kendisinin taraftarlarndan olmas muhtemel Judah
bin Mordecai ha-Kohenin de98gayretleriyle Geliboludaki Boazhisan da denilen Kilidbahir Kalesine" nakledildi. Sabataya burada
96
97
98
99
Memoires du Sieur de la Croix, II, 350-355.

Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 46.
Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 399.
Boazhisan Kalesinin neresi olduu hususunda aratrmaclar muhte
lif grler ileri srmlerdir. Cengiz iman, Kale-i Sultaniye, Kilid
bahir, Seddlbahir ve Kumkaleden herhangi birinin Boazhisar Ka
lesi olabileceini ama en kuvvetli ihtimalin Kilidbahir Kalesi olduunu
eri srer (bk. A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 87-88). Ya
zar, sonraki yazlarnda ise artk tamamen Kilidbahir Kalesini kabul et
mitir (Sabatay Sevi, DA, XXXV, 334). Galante, Sevinin Abidosdaki
Kumkalede hapsedildiini yazar (bk. Sabetay Sevi, s. 48), ancak Scho
lem bunun kesinlikle yanl olduu iddia eder (bk. Sabetay Sevi Mistik
Mesih, s. 403-405). Abdurrahman Kk de Sevinin Kumkaleye hap
sedildii grndedir (bk. Dnmeler Tarihi, s. 240). Pir Reisin a
nakkale blgesini gsteren haritasnda ise bugn Kilitbahir olarak bili
nen kalenin bulunduu yerin Boazhisar olarak adlandnld grlr.
126
masraflar iin gnlk 50 kuru verildi. Konu ile ilgili olarak bir
Rabbinin kaleme ald 1666 Mart tarihli mektupta u nemli bil
giler verilmitir: Byk Senyrn emriyle Konstantiniyeden 30
fersah kadar uzakta Geliboludaki bir kaleye nakledildi. nk B
yk Senyr ve Baveziri Tatarlara kar sava hazrlklarm yapmak
iin Edirneye gidiyorlard. Niyetleri mezkr Kral onlarn yoklu
unda grltc kalabaln hareketlerinden veya suikastlarndan
emniyet altna almakt. nk ehir onu grp onunla konumak
iin her taraftan koup gelen yabanclarla o kadar doluydu ki, bu
gayet gerekliydi. Ve Byk Trk ona bu uygun dinlenme yerinde
en byk kumandanlarna verdii maa olan 50 kuruu gnlk
olarak balamt. Ve Byk Trk onu oraya gndermekle onun
ahsnn gvenliinden ve byk ehri Konstantiniyenin huzu
rundan baka bir ey istemiyordu...100.
Yine bir grg tannn mektubunda Sabatay Sevinin
Geliboludaki durumu hakknda u nemli bilgiler verilir: Saba
tay, kalesinde krmzlar giyinmi olarak oturuyordu ve ellerinde
tuttuu Tora tornan da ayn ekilde krmzyla kaplanmt... Ge
nellikle Tora tornan sa yannda bulunuyordu. Oturduu odann
duvarlan altn renginde hallarla kaplyd ve yerde altn ve gm
tn yaplm kilimler vard. Prenslere layk bir odayd. O, altnla
kaplanm gm bir masada oturuyordu ve masann stndeki
mrekkep hokkas altn ve mcevherlerden yaplmt. Sa elinde
tepesinde altn (ile ilenmi) bir rt olan altn bir asa vard ve
sol elinde gm sapl bir yelpaze vard. Kalede Trklerin kral
nn saraynda olduu gibi birok oda, aynca bir kule ve ok g
anakkale Boazndaki kalelerin konumlan ve zellikleri hakknda bk.
Yusuf Acolu, anakkale Boazndaki Kaleler, Yksek Lisans Tezi, a
nakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bimler Enstits Sanat Ta
rihi Anabilim Dal, anakkale 2006.
100 Mektup iin bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 400-401.
127
zel bir zm ba vard. Kalenin evresinde birok muhafz vard

ama hizmetkr renim grm bir Yahudiydi...101.
Sabatay Sevi, Boazhisar Kalesine geldikten sonra Geli
bolu adeta insan aknma maruz kald. Yalnzca stanbuldan de
il, Osmanl mparatorluu kadar dnyann drt bir yanndan
Sevinin inananlar Geliboluya akn ediyorlard. Kmrciyann
ifadeleriyle, Vezir Girit Sava iin merkezden ayrlmt. Yahu
diler, kadn erkek, kundaktaki ocuklar, evden aynlmas doru
olmayan yataki kzlar, ksaca hemen herkes sz konusu surlann
yolunu tuttular. Bizim stanbul ehri, Polonyadan, Krm'dan,
Acemistandan, Kudsten, Orta Avrupa lkeleri ile Fransadan
gelen insanlarla dolup tat. Bu insanlar deniz veya kara yo
luyla gelip gidiyorlard. Kendilerine dua edip, takdis etmesi iin
Sabbetaya yalvaryorlard. Ona bir kurtarc, bir halskar g
zyle baklar ve ona kar takndklar tavrlarda: Ne zaman
gelip bizim Kralmz olacaksn? der gibi bir hava sezilmekteydi.
Baz ileri gelen Yahudiler yakalanmamak veya tannmamak iin
Ermeni kyafetlerinde anakkaleye gidiyor ve burada Sabatay
ziyaret ediyorlard. Bunlar yakalandklar takdirde ar cezalara
arptrlyorlard102.
Croix de hatratnda Sevinin Gelibolu gnleri hakknda
nemli bgiler kaleme almtr. Mellifin anlattklarna gre ka
lede Sevinin kars Meryemin de kalmasna izin verilmi ve bu
raya stanbuldan gemilerle akn akm Yahudiler gelmeye ba
lamtr. Seviyi grmek iin insanlar evlerini ve eyalarn bile
satmaya balamlard. Bu srada Sevi, Nathandan bir mektup
alm ve mektupta sene sonunda talanaca mjdelenmitir.
Bu mjde Yahudiler arasnda hzla yaylm ve ziyaretilerin sa
101 Mektup iin bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 548.
102 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 46-48; Ayrca
bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 535-536.
128
ys gn getike daha da artmtr. Bu arada meydana gelen baz

olaand olaylar da Sevinin lehine olmutur103.
Sabatay Sevinin ahsen Boazhisar Kalesinde nelerle me
gul olduuna dair fazla bilgi yoktur. Buna ramen ismi etrafnda
efsaneler retilmeye devam edildi, adna dnyann drt bir ya
nndaki Yahudilere Mesihliini kabul etmeleri ynnde mektup^
lar gnderildi.
Croix, Sevinin yalnzca mektuplar kaleme almadn, zel
likle stanbulda birtakm dzenler tertiplediini iddia etmitir.
Yazara gre Sevi, Abraham Gamliel adl bir temsilciyi stanbula
gndermi ve onun vastasyla emirlerini inananlarna bildirmitir.
Sevinin emirleri ehre ulatnda stanbuldaki inananlar Ya
asn Mesih! Onun her emrini yerine getirmeye hazrz diye ba
rarak sokaklarda dolamaya balamlardr. Sevi daha fazla ta
raftar kazanmak iin parayla bir dervii kiralam ve dervi elinde
bir bastonla stanbul sokaklarnda dolaarak zellikle Trkler ve
Yahudilere hitap ederek, dnya ilerine dalp, maneviyat ihmal
ettiklerini, adaletten saptklarm, Tannnm ho grdklerini km
sediklerini, bunlarn karlm grecekleri zamann yaklatn
anlatmtr. Dervi ayrca Yahudileri iaret ederek, Bunlara yap
tnz hakszlklar var, elleriniz bunlarn kanyla kirli gibi szler
sylemi ve Onlarn sevinecei, sizin kahrolacanz gn yaknda
gelecek diyerek Mesih inancn stanbulda yaymaya almtr.
Derviin szleri ilerleyen gnlerde Mslmanlar rahatsz etmi,
Mslmanlar nce ona nasihat etmiler ancak faydas olmaynca
dervii iyice dvmlerdir. Dervi, sopaya ramen sokaklarda ge
zerek benzeri cmleler sarfetmeye devam etmi, bunun zerine
Mslmanlar kad vastasyla onu tmarhaneye kapattrmlardr104.
103 Memoires duSieur de la Crovc, II, 356-359.
104 Memoires du Sieur de la Croix, II, 361-367. Kmrciyan da Sabatayn
btn Yahudilere hitaben bir tamim yaynladm kaydetmi ve tami129
Sabatay Sevinin mektuplar ve dier faaliyetleri Bbli tara

fndan da yakndan takip ediliyor ve mektuplar, Divn- Hmyn
tercman tarafndan Trkeye evrilerek ilgili makamlara ra
por ediliyordu105. Kmrciyanm verdii bilgilerden Sabataym
anakkalede sk bir nezaret altnda tutulduu anlalmaktadr.
Bu minvalde Sabatay Osmanl mparatorluunun ve dnyann
farkl yerlerinden ziyarete gelen Yahudilerin nce sorguya alnd,
ancak sorgulamadan sonra Seviyi grmelerine izin verildii anla
lmaktadr. Sorguya ekilen Yahudiler, Hapishanede okumasn
bilen, bilge bir kii var. Aramzda ok insan onun kendilerini tak
dis etmesini diliyor ve bu insanlar, sz geen bu kiiye baz ltufta bulunulmasn niyaz ediyorlar eklinde ifade vermilerdir106.
Sorgulamalarn bizzat kaymakam tarafndan yakndan ta
kip edildii ve bostancba nezretinde yapld anlalmakta
dr. Kmrciyann verdii bilgilere gre, Bostancba srekli
onlar gzetlemekteydi; oraya, gemiye binerek, deniz yoluyla ge
lenleri, efleriyle birlikte, sorgulamalar yaplmak zere kayma
kama gnderiyordu. Hatta bir sorgulama esnasnda, Yahudiler
kaledeki muhafzlarn kendileriyle, Syleyin bakalm, ierde ya
tan bu adamdan ne gibi bir kar salayacaksnz? eklinde alay
etmeleri zerine, Neler olacan siz de yaknda gzlerinizle g
receksiniz karln vermiler ve bunun zerine yetkililer bunu
hemen kaymakama etmitir. Kaymakam da bu Yahudileri geri
evirtip, onlara gzel bir sopa ektirmitir107.
Kontrole ramen Sabatay Sevi dnyann farkl blgelerin
den gelen Yahudi temsilcilerini kabul etmeye devam etti. Bu
min metnini eserinde vermitir (bk. Galante, Sabbetay Sevi Hakknda
Ermenice Bir iir, s. 47).
105 Galante, Sabetay Sevi, s. 49-50; Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih,
s. 544 -547106 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 47.
107 Galante, s. 47.
130
heyetlerden biri de 1666 Austosunda Lehistandan gelen ve

balannda Nehemiah Kohenin bulunduu heyetti. Lehistan he
yeti Sevi tarafndan byk bir mutlulukla karland ama ilerle
yen gnlerde Nehemiahla arasnda yaananlar Sabatayc hare
ketin de kaderini deitirdi.
Nehemiahm kim olduuna ve Sabatay Sevi ile ne zaman
dan itibaren irtibat hlinde bulunduuna, onunla ilgili ne gibi g
rlere sahip olduuna dair kati bilgiler bulunmamakla beraber
onun Lehistanda meczup biri olarak tannd anlalmaktadr.
Byk ihtimalle Lehistanl Yahudilerin topladklar yardm para
laryla Geliboluya gelmiti. Zira bu dnemde Sabatay Sevinin ad
Lehistanda byk bir mit kaps olarak grlyordu. Bu yzden
Lehistandan her gn onlarca insan Geliboluya akn ediyordu. Bu
durum Kmrciyann iirinde u ekilde anlatlr: Polonyada bir
ok kii, bu duruma dayanamayarak mahvoldular; geri kalanlarn
yans da, panie kaplarak buraya snmak zorunda kaldlar. Di
er lkelerdeki Yahudiler de, darmadan olup, srgn edildiler.
Geriye kalan, son grup ise, dierleri gibi ayn mitle, Sabbetayn
etrafnda toplandlar108.
Nehemiahm Sabatay Sevi ile grmesinde ikili arasnda id
detli tartmalar yaand ve bu gn boyunca devam etti. Ne
hemiah, Seviyi sahtekrlkla itham etti ve ona hain dedi. Nehe
miah, tartmadan sonra stanbula gitti ve burada Fazl Ahmed
Paann huzurunda Mslmanla geti. Daha da nemlisi IV.
Mehmed tarafndan Edirneye davet edildiinde, padiahn hu
zurunda Sabatay Sevinin Yahudiler arasna nifak tohumlan eken
bir sahtekr olduunu ihbar etti109. Bu ifadeler Sabatay Sevinin
de hayatnn en nemli dnm noktalanndan biri olacaktr.
108 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 48; Scholem,
Shabbetai Zevi, s. 348-349.
109 Nehemiahm Geliboluya gelmesi, Sabatay Sevi ile tartmas ve daha
sonra slma gemesi hakknda bk. Scholem, Shabbetai Zevi, s. 348131
Nehemiah ile Sabatay Sevi arasndaki tartma ve sonra

snda yaananlar Kmrciyan yle anlatr: Kendi lkesinde
Yahudilerle uzun sre mcadele etmek zorunda kalm bir ha
ham oraya gelerek yle syledi: Kendisine inandnz bu adam
yalancnn biridir, gidip onu greceim ve bu konuyla ilgili olarak
onun hakknda tahkikat aacam. Bu haham geldi ve Sabbetaym
yanma gidip ona u hususlar sordu Niin halkn arasna kark
lk ve nifak tohumlan sayorsun? Ve niin, kendini bir Mesih ola
rak etrafa yayp iln ediyorsun? Doup bydnden bu yana,
hayreti mucip ne gibi mucizeler yapp gerekletirdin? te mey
danda zmirde yzst braktn kardelerinin hli; ite herke
sin malmu mcevherler donatp bezendirdiin kadmlann hli;
ve nihayet ite senin hlin, tutuklanm bir kiisin sen de bugn.
Gkteki zel iaretlere bakarak, kitaplarmzda yazl kanun ve
tlimat gereince bizi kurtarmak iin bu gne kadar neler yap
tn? Sabbetaym etrafnda bulunanlar bu Polonyal Haham bir
hayli azarlayp tekdir ettiler. [Bu Polonyal, Sabbetaym Peygam
berliine inanmam bir hahamd. Sabbetaym taraftarlar onu
yok etmek isteder fakat bu adam bir frsatm bulup oradan ka
ar ve Edirneye gider. Ve sonra da Mslmanl kabul eder.
Bu adam, Sabbetay ihanetle sulayarak, Kaymakam Mustafa
Paaya ihbar eder]. nki, onlann ifadesine gre, ate onu yak
myor, suya atp braksalar bile boulmuyordu. Ne tfek ve ne
de kl onu yaralayamazd; ikence veren her eyin tesirini he
men yokederdi...110.
9 Ekim 1666 tarihli bir ngiliz raporunda ise Nehemiah e Sevi
arasndaki gerilim u ekilde nakledilmitir: imdi sizi Yahuderin
349; Ayn yazar, Sabetay Seui Mistik Mesih, s. 581-591; Cengiz iman,
A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 93-94.
110 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 49; Rycaut da
bu olay hakknda ayrntl bilgiler vermitir (The History o f The Turkish
Empire, s. 180-181).
132
Mesih arama lgnlklarnn sona erdii konusunda bilgilendire

ceiz. Orada size kandrlm Yahudilerin btn aeleri, kadnlar,
ocuklar ve erkekler ile onun bulunduu kaleye gittiini, onlarn
arasnda Almanyadan (bazlarna gre Lehistan) gelen eitimli
Yahudiler olduunu da aktaran gerek ve geni bir bilgi vermek
ten saknmayacaz. Bu kier yedi veya sekiz gn onunla birlikte
kalede kaldlar ve onun iddialarnn, tezlerinin ve umutlarnn bo
ktm grerek Trk camiine gittiler ve Trk [Mslman] oldu
lar. Sabatay Sevinin bir sahtekr olduunu iln ettiler ve bu ol
masayd Yahudiler padiaha isyan ederlerdi111.
Sabatay Seviyi Osmanl makamlarna ikyet eden yalnzca
Nehemiah deildi. Kmrciyana gre anakkalede nfuzu olan
eyh Mahmud Efendi de Seviyi ikyet etmiti. Kmrciyan ge
limeleri yle anlatmtr: Sabatay Edirneye getirten bir dier
neden de uydu: Mahmut adnda bir eyh anakkalede bulunu
yordu. ehrin bir yargc sfatyla, ehrin nde gelen Mslman
kiileriyle birlikte Edirneye geldi. eyh onlara Yahuderin cre
tini anlatt, hahama yaptklarn anlatt, rvet vererek serdar da
valarna nas kazandklarm ve Sabatayn kadnlarla olan ilikile
rini anlatt. Ve eyh devam etti: Ekmek bolluu yaarken imdi
ekmeimiz azald. Bu kk yerdeki Mslmanlar arasnda kt
lk var. Alelacele onun yannda toplanan biz Yahudiler, tavukla
rmzn yumurtalarnn be azaldn grdk112.
Hem Nehemiah hem de eyh Mahmudun ikyetleri ze
rine Osmanl yetkilileri harekete geti. Croixe gre Edirnedeki
111 Rapor iin bk. Michael McKeon, Sabbatai Sevi in England, AssociationforJevish Studies, II, 155.
112 Kmrciyann iirinin bu ksm Tarih ve Toplum dergisindeki eviride
yer almaz. Bu yzden Galantenin kitabndaki blm kullanlmtr (bk.
Galante, Sabetay Sevi, s. 127); Sabatay Seviye ynelik ithamlar ve bun
lara dair deerlendirmeler iin ayrca bk. Scholem, Shabbetai Zevi, s.
349. Aynca bk. Freely, Kayp Mesih, s. 152-157.
133
Yahudilerin tuhaf tutum ve davranlar yznden de Sevi, Os

manlI ricali tarafndan rahatszlk unsuru olarak grlmeye ba
lanmt. Mellife gre rahatsz olanlarn banda da bizzat IV.
Mehmed geliyordu. Padiah, Yahudiler arasndaki Mesih sylen
tilerini yakndan takip ediyor ve buna dair sadaret kaymakamn
dan bilgi istiyordu113.
Yahuder arasndaki baz sylentiler IV. Mehmedin rahatsz
lklarn gn getike arttrm gibidir. Zira Sabatay Sevi inananlar,
Osmanl mparatorluu genelindeki ve dnyann farkl blgele
rindeki Yahudilere hitaben, Hkimiyet gnlerimiz artk yakla
mtr. Bizim gcmz ve kuvvetimiz karsnda dier milletlerin
kuvvetleri artk ok snk kalmaktadr. Bizim zayf olan ynleri
miz de artk kuvvetlenmitir. Olaylar bizim lehimize gelime gs
terdi, bu durumda bizim Sabbetay kral olacak ve dnyay biz y
neteceiz. Vahi hayvanlarla kuzular birlikte otlayacak, evet kurt
kuzu birlikte otlayacak eklinde mektuplar gndermilerdi. Daha
da nemlisi kendi aralarnda artk Trk hkimiyetinin sonunun
geldiini konuuyorlard114. Bu da tabii olarak Trk hkimiyetini
temsil eden IV. Mehmedi rahatsz etmi olmaldr.
Sultann rahatszlnn artmasnda Yahudiler arasnda
baz gkyz olaylarna yklenen anlamlar da etkili olmutur.
Bu noktada 2 Temmuz 1666da meydana gelen gne tutulmas
Yahudiler arasnda byk bir heyecan dourmutur. Kmrciyan, bu heyecan yle anlatr: Temmuz aynn ikinci gn, tam
Ayn gzkt yerde, gne tutuldu. Yahudiler byle bir du
rumu, meydana gelmesini mit ettikleri bir olayn iaret ve de
lilleri olarak kabul ettikleri iin, ekmeklerini ve yemeklerini ha
zrlamaya koyuldular115. Kendilerinin muvaffak olacana dair
113 Croix, Memoires du Sieur de la Croix, II, 369-370.
114 Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 48-49.
134
gne tutulmasn lah bir iaret olarak telakki eden Yahudiler,

daha da mitlendiler.
2 Temmuz 1666daki gne tutulmasnn IV. Mehmed ve
Osmanl ricali tarafndan nasl karlandna dair Abdurrah
man Abdi Paann eserinde nemli bilgiler vardr. Mellifin
anlatmyla: Yigirmi dokuznc mbrek Cuma gninde biemrillhi tel kables-salt vasat- ksuf vk old. Bu mahalde
diynetl ve kermetl Pdihmuz hazretleri imm efendi
dllerin huzr- hmynlanna davet ve cmle i-olan kul
laryla salt- ksuf edya mberet buyurdular. Baded-du
t fitb- lem-tb mncel oluncaya dek cmle i-olan ben
deleri bu mahalde fermn- hmyn zre ezberden tilvetle
megul olmular idi116.
Hem aleyhindeki ikyetler hem de Yahuder arasndaki
Mesih beklentisinin bizzat IV. Mehmedi rahatsz etmesi zerine
Sabatay Sevinin Edirneye getirilerek sorguya ekilmesi ynnde
karar alnd ve Sadaret Kaymakam Kara Mustafa Paa117, Seviyi
Edirneye getirmek zere bir kapcba grevlendirildi118.
116 Abdurrahman Abdi Paa Vekyi'nmesi, s. 240.

117 Fazl Ahmed Paa, bu olaylar meydana geldiinde Girit Seferi ile megul
olduu ve stanbulda bulunmad iin gerekli ilemleri Sadaret Kayma
kam Mustafa Paa yerine getirmitir. Fazl Ahmed Paann 1666daki
Girit seferi hakknda bk. Ersin Glsoy, Giritin Fethi ve Osmanl dare
sinin Kurulmas (1645-1670), stanbul 2004, s. 127-129.
118 Kmrciyan, Sabatay Seviyi Geliboludan getirmek zere bir kapcbann grevlendirildii aka yazmaktadr (Galante, Sabbetay Sevi Hak
knda Ermenice Bir iir, s. 48). Kapcbalar hakknda bk. smail Hakk
Uzunarl, Osmanl Devletinde Saray Tekilt, Ankara 1988, s. 404407; Ayn yazar, Kapc, A, VI, 201-202; Abdiilkadir zcan, Kapc,
DA, XXIV, 345-347135
Sultan IV. Mehmed ve Kyamet Beklentisi
Abdurrahman Abdi Paa Tarihindeki bir kayda Sabatay

Sevi hakknda aratrma yapanlar dikkat etmemitir. Eserde, 4
Temmuz 1666da IV. Mehmedin ilgin bir hareketi kaydedil
mitir. O da sultann belirtilen gnde Melhame adl bir eseri
yakmasdr. Abdi Paa, sultann kitap yakmasn u ekilde ak
tarr: Mh- Muharremn gurresinde diynetl Hnknmuz
hazretleri Melhame nm kitb- btl ihrk ve sir hasent-
aliyyelerine ilhk buyurdular119. Peki IV. Mehmedin yaka
rak sevap hanesine bir yenisini daha ekledii Melhame adl
eserde neler anlatlmaktadr ve neden yaklacak kadar kor
kulmaktadr?
Fiten veya melhim, gelecekte ortaya kacak kargaa, i
sava ve kyamet almetlerine dair haberlerle bunlara ilikin li
teratr ifade eden bir terimdir. Kuranda genellikle insann
isyan veya sabrn lmeye ynelik her tr lh imtihan an
lamna gelen fitne kelimesinin gnah, fisk ve fcur, inkrclk,
sava, yangn, zelzele, kargaa eklindeki manalar zamanla
daha ok yaygnlk kazanm; zellikle hadis literatrnde bu
kelime, slm toplumunda eitli din ve siyas sebeplerle ortaya
kan sosyal kargaa, anari ve ayaklanma gibi mmet btnl
n bozan her trl ykc faaliyeti ifade etmek iin kullanl
mtr. Melhim, szlkte bir ii salam yapmak, eti kemiin
den ayrmak, birine et yedirmek anlamndaki lahm kknden
treyen melhame kelimesinin ouludur. Melhame daha ok,
ar zayiat ve bozgunla neticelenen sava ve fitne annda
kan byk karklk; bu olaylarn gerekletii yer manalarna
gelmektedir. bn Fris ve bnl-Esr, melhamenin iddetli a
tma eklindeki anlamnn savata arpan insanlarn birbi
rine girmesi, lenlere ait cesetlerin sava alannda bir et yn
119 Abdurrahman Abdi Paa Vekyinmesi, s. 241.
136
oluturmas gibi hususlarla ilgili olduunu kaydederler. Aynca

szlkte kartrma, atn komas ve bulunduu yeri eeleyip
kartrmas manasndaki Habee asll here kelimesi de bil
hassa hadis literatrnde fiten ve melhim manasnda, zellikle
de Mslmanlarn birbirini ldrmesi anlamnda kullanlm
tr. Kyametten nce yaanaca belirtilen here gnleri hak
knda hadis kaynaklarnda olduka ayrntl bilgi bulunmaktadr.
Kurn- Kerimde melhim ve here kelimeleri gemez ama bu
kelimelerin anlamlan baka kelimelerle karlanr.
Hadis kitaplannda fiten ve melhim terimleri mstakil b
lmler hlinde ele alnr. Ancak btn hadis imamlan bu terim
lere ayn manay vermezler. Baz limler, fiteni Mslmanlar ara
snda kan sava, kargaa ve bozgunculuk gibi hadiseler iin;
melhimi de Mslmanlar ile gayrimslimler arasnda cereyan
eden savalar iin kullanmlardr. Fiten ve melhimle flgi zama
nn devaml olarak ktye gidecei, ortaya kan her yeni fitnenin
bir ncekini unutturacak kadar kt olaca, karklk ktktan
sonra bir daha sulh ve sknetin avdet etmeyecei eklinde de ri
vayetler vardr. Baz limler ve zellikle Oryantalistler bu tr ha
berlerin Yahudi veya Hristiyan iken Mslman olan kiiler vas
tasyla slma getii kanaatindedir.
Fiten ve melhim konulan birok eserin nemli blmlerin
den biriyken bu hususlara dair mstakil eserler de kaleme aln
mtr. Mstakil olarak yazlanlar Ca'fer es-Sdka nisbet edilen
ve Melhame adn tayan eser; Eb Ma-er el-Belhnin KitbulMelhimi; Hubey et-Tiflisnin Farsa Ull-melhimi; Nuaym
b. Hammdn el-Fiten vel-melhimi; bn Tvsun el-Melhim
vel-fitenfizuh-ri-ibil-muntazar; Eb Ubeyde Mahir b. Sa
lih l-i Mbrekin er-Risale fil-fiten vel-mel-him ve ersscas; Haan el-Mustafavnin el-Hakik f i t-rih-slm ve137
fiten vel-ahd; Ahmed zzeddin el-Beynnnin el-Fiten ve

Him Cuaytr el-Fitnesi ilk akla gelenlerdir120.
Numan b. Hammdn (. 228/843) el-Fiten vel-Melhim
adl eseri hem fiten ve melhim literatr hem de Trk tarihi a
sndan nemlidir. Zira stanbulun fethiyle ilgi bir blm var
dr121. Eser u blmlerden olumaktadr: Birinci blmde Hz.
Peygamberden sonra meydana gelecek fitnelerle bunlarn tarih
leri; ikinci blmde fitne annda yaplmas gereken eyler, baz
sahblerin grdkleri fitnelerden sonra duyduklar pimanlk,
halifelik ve halifeler; nc blmde Emevler ve Abbasler d
nemindeki fitneler, Abdullah bin Zbeyr fitnesi ve bunlarn m
cadelesi; drdnc blmde amda meydana gelecek olaylara
dair haberler; beinci blmde Mehdnin ismi, nesebi, zellik
leri, ortaya k ve mr; altnc blmde stanbulun fethi; ye
dinci ve sekizinci blmlerde deccl, Hz. s, Yecc ve Mecc;
dokuzuncu ve onuncu blmlerde dbbetTarz ve dier baz k
yamet almetleriyle Habeliler ve zellikle Trkler hakkndaki
olumsuz rivayetler zikredilmektedir122.
Ebl-Fid bn Kesir de (. 774/1373) el-Fiten vel-Melhim
adl eserinde benzeri konulan ilemitir. Eserde kk kyamet
alametleri olarak mmetin eitli frkalara blnecei, insanlar
arasnda cehaletin yayaca, zina, iki, akraba ziyaretini terk
120 lyas elebi, Fiten ve Melhim, DA, XIII, 149-153; slm dnyasn
daki Mehdi ve kyamet beklentisi hakknda ayrca bk. Avni lhan, Mehdflik, stanbul 1993; Ali Cokun, Mehdilik Fenomeni: Osmanl Dnemi
Dini Kurtulu Hareketleri zerine Bir Din Bilimi Aratrmas, stan
bul 2004; Asife nal, Sabatayclk/Dnmelik Balamnda Mesih Anla
yna Genel Bak, s. 179-180.
121 stanbulun fethi ve kyamet beklentisi hakknda bk. Feridun M. Emecen, Fetih ve Kyamet, 1453 stanbulun Fethi ve Kyamet Senaryolar,
stanbul 2012, s. 38-62.
122 Ali Akyz, el-Fiten vel-Melhim, DA, XIII, 153-154.
138
ve sava gibi kt eylerin yaygnlaaca, kalplerden emanet duy

gusunun kalkaca, insanlarn blk blk dinden kaca, baz
Mslmanlarn putperestlie dnecei, fitne ve fesadn artmas
sebebiyle yaayanlarn llere imrenecei vb. rnekler verilmi
tir. Daha sonra ise byk kyamet alametleri ele alnm ve bun
lar u ekilde sralanmtr: Mehdinin zuhuru, Kostantiniyenin
fethiyle sonulanacak olan Bizans sava, decclin ortaya k,
Hz. snn nzul, Yecc ve Mecc, dbbetl-arz, gnein bat
dan domas ve duhn123.
IV. Mehmedin yakt Melhim adl eserin kime ait oldu
una dair Abdi Paa bilgi vermez ama zaten bu tr eserlerin
muhteva olarak birbirlerinden pek de farkl olmad aikrdr.
Burada nemli olan IV. Mehmedin bu literatre gsterdii an
tepkidir. Sultann eseri yakmasnda kyamet beklentisinin rol
ve buna duyduu tepki muhakkaktr. Kyamet beklentisi husu
sunda Sabatay Sevi ve inananlanmn IV. Mehmed zerinde etki
ettiine dair dorudan bir bilgimiz bulunmamasna ramen, Ya
hudiler arasndaki Mesih beklentisi ve Trk hkimiyetine son ve
rileceine dair midin, sultan rahatsz ettiini sylemek muhte
melen yanl olmamaldr. Ayrca IV. Mehmed bu tr sylentileri
ve Sevinin iddialarn merak ediyor olmaldr. Bunun en nemli
gstergesi de Sabatay Sevi Edirnede sorguya ekilirken sultann
pencere arkasndan gizlice bunu izlemesidir.
Bata Osmanl mparatorluu snrlan iindeki Yahudiler ol
mak zere dnyann drt bir yanndaki Yahudiler arasnda artan
Mesih beklentisi ve kurtulu gnnn yaklat sylentileri IV.
Mehmedin de kyamete dair merakn arttrm gibidir. Bu yz
den de Melhim adl eseri tetkik etmi olmaldr. Croix de hat
ratnda padiahn mesih, mehdi ve kyamet konulannda merakl
olduunu, merakmn Yahudiler arasndaki sylentiler sebebiyle
123 Ali Akyz, ayn madde, s. 153-154.
139
daha da arttm kaydetmitir. Yazara gre Yahudiler arasndaki

hareketlilik IV. Mehmedin dikkatim ekmi ve neler olduuna
dair Kaymakam Mustafa Paadan bilgi istemitir. Merzifonlu
Kara Mustafa Paa, Yahudiler arasndaki hareketliliin mesihin
geldiine inanmalar dolaysyla meydana geldiini sylediinde
ise sultan, tacna ml olabilecek bylesi nemli bir olay karsnda
sessiz kald gerekesiyle Mustafa Paay ar bir ekilde azarlamtr. Padiah, paaya, Benim devletimin korunmasna dik
kat etmen gerekirken, bu ehirde ve stanbulda Yahudiler ara
snda olup bitenlerden habersizsin, Yahudiler Mesihin geldiini
her yere yayarlarken onlan rahat brakyorsun demi, kayma
kamdan gelimeleri yakndan takip etmesini ve kendisine bilgi
vermesini istemitir124.
IV. Mehmedin gelecee dair merakm, yalnzca Sabatay Sevi
olayna balamak an bir iddiadr. Zira sultann meraknn ar
kasnda baka saiklerin de etkili olduuna dair nemli verileri
miz vardr. Bu minvalde sultan, 26 Mart 1665de Mneccimba
Mneccimeki huzuruna davet etmi ve ona gelecee dair baz so
rular yneltmitir. Mneccimba huzurundan aynldktan sonra
ise, Acab, huzurumuza gelecein ve altun alacan delil-i
ncmiyye hasebiyle istihrc eyledi mi ola? diyerek yanndakilerle akalamtr. IV. Mehmed, 11 Nisan 1665de de mneccimbaya baz sorular sormutur125.
184 Croix, Memoires du Sieur de la Croix, II, 369-370.

125 Abd.urrah.man Abdi Paa Vekyi'nmesi, s. 182-184. IV. Mehmedin
mneccimbayla biraraya gelmeleri hakknda Abdi Paa, daha baka
kaytlar da vermektedir (bk. Abdurrahman Abdi Paa Vekyi'nmesi,
s. 161-162, 284.
140
Sabatay Sevi, Aziz Mehmed Efendi Oluyor (1666)
Sabatay Seviyi Edirneye getirmek zere bir kapcba126g

revlendirildi. Kapcba, 1666 Eyll balarnda Boazhisara
geldi ve taraftarlarnn gzleri nnde Sabatay Seviyi zincire vu
rarak Gelibolu zerinden yola koyuldu. Kapcba nezaretindeki
Sevi, 15 Eyll 1666da127 Edirneye geldi128. Bir gn sonra Yahudi
Mesihinin sorguya ekilecei haberi Edime sokaklarnda halk
arasnda kulaktan kulaa yayld.
O yllarda dier blgelerde olduu gibi Edirnedeki Yahudi
ler de mesihlerinin gelip, kendilerini iktidara tayacana inan
yor ve mesihlerini bekliyorlard. Fransz elilik heyetinde grevli
Papaz Robert de Dreux, Edirneye geldiinde durumu yle tas
vir eder: Edirneye vardmzda bize bir Musevinin evini tah
sis ettiler. Bu ev ehrin en gzel evlerinden biriydi ve Yahudi aile
126 Rycaut, Seviyi getirmek zere bir avuun grevlendirildiini yazar. Bu
haber renilir renmez Sabatay Seviyi Edirneye getirmek iin bir ha
berci gnderildi. avu, Trklerin aceleciliiyle grevini yaparak birka
gn ierisinde Sabatay Edirneye getirdi. Daha fazla bir bahane ve bir
tren olmadan ona, takiperine ve hayranlanna veda etme frsat ver
meden gtrdler (bk. Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s.
181). Kmrciyan ise Seviyi kapcbamm getirdiim kaydetmitir (bk.
Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir, s. 48-49).
127 Sabatay Sevinin Edirneye Eylln kanda getirildii konusunda ihtilaf
vardr. Bu konuda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 595; Ayn
yazar, Shabbetai Zevi, s. 349; Cengiz iman, Sabataym 14 Eyllde
Edirneye geldiini yazar (bk. A Jevish Messiah in the Ottoman Court,
s. 94), ancak Scholem onun atf yapt De la Croixun bu hususta verdii
bilginin gvenilir olmad kanaatindedir. Freely de, Sevinin 15 Eyllde
Edirneye getirildiini grn benimser {Kayp Mesih, s. 158).
128 Kmrciyan, Sevinin nce aslmas ynnde emir ktm ama daha
sonra Yahudiler arasnda kargaaya sebep olacandan bundan vazge
ildiini belirtilir (bk. Galante, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir
r, s. 48 -49 )14i
bize terketmek zorunda kalmt. Bu yzden sefirimiz, Yahudinin,

kars, ocuklar ve kle kz ile birlikte evin bir dairesinde kal
malarna izin verdi.
Bu ev sinagoga ok yaknd. Bu sayede birok defa sinagoga
giderek Musevilerin nasl ibadet ettiklerini gzlemledim. Bu sina
gog aa yukar Kalvinistlerin ibadethanelerine benziyordu. Sa
dece farkl olarak Museviler Sinagogda srekli yanan bir lamba
bulunduruyordu.
Museviler ibadet ederken hep birlikte ayaa kalkyor, baz
yerlerde ilahi sylyor, ayaklarm yerden kesmeden seker gibi v
cutlarn hareket ettiriyorlar. Bazen kvrlm bir ekilde oturup,
sadece balarn sallyorlar. Kadnlar erkeklerden ayn yerde, ka
fes arkasnda bulunuyorlar.
Allahn ve insanlarn lanetledii bu millet, Edirnede bulun
duumuz dnemde, alaka kandrlmt ve bir fitne ortamnn
iine dm bulunuyordu. Bu duruma birka defa ahit oldum.
Baz gnler ok sayda insann sokakta yrrken kardklar g
rlt kulama geliyordu. Merak edip baktmda, apa, bel, k
rek ve dier topra kazma aletleri tayan ok sayda insan gr
dm. Nereye gittiklerini sorduumda, bana, Mesihin gelecei
yolu dzeltmeye gittiklerini sylediler. Onlarla alay etmeye bala
dmda, ikamet ettiim evin byk olu, glmemem gerektiini
syledi. Yakn bir gelecekte Mesihin gc sayesinde hepimizin
onlarn klesi haline geleceini ifade etti. Mesih olduunu iddia
eden bu kii bir dalavereci olup Filistinden gelmiti. Museverin
krlnden ve cehaletinden faydalanp dier milletler zerinde
etki yapmak istiyordu.
Museviler Mesihin mucizeler gerekletirdii, mesela su ze
rinde birebir yryebildii konusunda garanti veriyorlard. h
reti Museviler arasnda o kadar ok yaylmt ki her sinagogdan
ona hediyeler gidiyordu.
142
Mesihi bir sre stanbulda hapseden sadrazam, ne yapaca

n grmek zere onu Edirneye getirtti. Mesih, tam da bu za
vall kr toplumun yolunu dzeltmek iin yollara dkld gn
Edirneye vard129.
16 Eyllde ise Sabatay Sevinin sorgulanaca yerin etraf
ve sokaklar insan kaynyordu130. Hatta baz kaynaklarda inanan
larnn Sabatay Sevinin geecei yollara krmz hallar serdik
leri ve artk bekledikleri kurtulu gnnn geldiine inandklar
ileri srlr131. Kmrciyan ise Sabata/n geecei yolun kena
rna okularn sralandm, yolun sonunda ise Sevinin iddia
larn test etmek iin atein yakldn ve daraacmn kuruldu
unu belirtir132.
16 Eyll 1666133 Perembe gn Edirnede Yenikkte
meclis topland. Toplantya Sadaret Kaymakam Kara Mus
tafa Paa, eyhlislam Minkrizde Yahya Efendi, Van Efendi
ve baz st dzey Osmanl devlet ricali katld. IV. Mehmed ise
toplanty bir pencere arkasndan gizlice takip etti134. Bir sre
129 Voyage en Turquie et en Grece du R. P. Robert de Dreux, Paris 1925, s.
40-42.
133 Baz kaynaklarda Sevinin 17 Eyllde sorguland ileri srlr (bk. Cen
giz iman, Sabatay Sevi, DA, XXXV, 334).
134 Baz kaynaklarda sorguya bizzat padiahn da katld ve Sabatay Seviye
sorular ynelttii ileri srlmtr, ancak bu bgiler doru dedir. Bu
tr yanl bgi veren bir rnek iin bk. Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s. 181; IV. Mehmed, Sabatay Sevinin sorgusundan iki gn
nce ar bir hastalk geirmitir. Bu vesile e Van Mehmed Efendi,
padiaha ifa bulmas iin dua etmi (bk. Abdurrahman Abdi Paa
Vekyi'nmesi, s. 246); Vannin IV. Mehmede ettii duann metni iin
bk. Hamza Konuk, Vn Mehmet Efendinin Mnet (Transkripsiyon
Tahlil ve Deerlendirme), Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sos
yal Bimler Enstits, Kayseri 2001, s. 72).
143
konuulduktan135 sonra Sabatay Sevi kendisi hakknda sylenen

leri, yani mesih iddialarn inkr etti136. Bunun zerine hahama
135 Muhakeme esnasnda Sabatay Trke bilmedii iin heyettekiler ile Sevi
arasndaki irtibat IV. Mehmedin hekimlerinden Hayatizde Mustafa
Efendinin salad ileri srlmtr, ancak Trk kaynaklarnda buna
dair bir bilgi mevcut deildir. Hayatizde Mustafa Feyzi Efendi, Yahudi
dnmesidir. Hayatnn ilk yllarna dair fazla bilgi yoktur. Mslman
olmadan nceki adnn Moche Ben Raphael Abravanel olduu tahmin
edilmektedir. Babas Hayti ve dier Yahudi hekimlerinden tp eitimi
grdn ama tp ilmine dair bir okula devam etmedii bilinmektedir.
Eserlerine baklrsa iyi derecede Latince bilmekteydi. 31 Austos 1669da
hekimba oldu ve bu grevinde 23 Haziran 1691e kadar kald. Bu ta
rihte baz tabiplerin ve ilmiye mensuplarnn Yahudiliinde devam et
tii ynndeki ikyetleri sebebiyle azledildi. Haziran 1692de ise ld
ve Edimekap Mezarlna defnedildi (Nuray Yldz, Hayatizde Mus
tafa Feyzi, DA, XVII, 16-17; Cengiz iman, A Jevish Messiah in the
Ottoman Court, s. 101-112; Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 597599; Freely, Kayp Mesih, s. 164-165). iman, Sevinin Trkeyi bil
dii kanaatindedir (Sabatay Sevi ve Sabatayclk, s. 50-51); Geoffirey L.
Lewis ve Cecil Rothun birlikte kaleme aldklar bir makalede Sevinin
Mslman olmasyla ilgili olarak yeni bilgilere ulalmtr. Bu al
maya gre Sevinin slma geiinde Cerrah Kasm Paann da nemli
bir rol olmutur. Kasm Paa, Eri, Yanova ve Tmvar valiliklerinden
sonra Nisan 1666dan Mays 1667ye kadar Budin beylerbeylii yapm
tr. Budinden Erzuruma ve oradan da 1670de Kastamonuya gitmitir.
1671-1672de kendisi stanbul kaymakam oldu ve daha sonra Yanova,
Tmvar sancakbeyliini yaptktan sonra tekrar 1675de Budin beyler
beyi oldu ve 1676daki lmne kadar orada kald. Aralk 1666da da
sultann kz kardeiyle evlendi (New Light on the Apostasy of Sabbatai
Zevi, The Jevish uarterly Reviev, LIII/3 (1963), s. 221-222).
136 ...Fakat huzura karldnda farkl bir dil kulland. Sadrazama, btn
yaptklarnn, dnyann en alak ve rezil toplumu olan Musevileri ya
nltmak, onlarn ellerindeki mal varlklarn almak iin olduunu syledi.
lave olarak, aslmda kendi toplumunun en bilgilisi olduunu, onlann
yanlln grnce Mslmanl kabul ettiini, Mslmanlk hakknda
144
Mslman olmas teklif edilip, Bu meclisten sonra kurtulu

imknn yoktur. Ya imana gelirsin, ya hemen imdi katlolunursun. Nihayet Mslman olursan, padiahmzdan senin iin e
faat isteyelim denildi. Sabatay Sevi slm kabul edince ken
disine IV. Mehmed tarafndan 150 ake ile kapu ortas tekad
verildi. Ardndan da iolanlar hamamna gtrlp, yeni elbi
seler ve bir krk giydirildi. Bir kese de para verildi. Kendisiyle
birlikte gelip, Mslman olan arkadana da avuluktan maa
baland137. Sabatay Sevinin ad da Aziz Mehmed Efendi138 ola
rak deitirildi139.
Sabatay Sevinin Mslman olmas muhtemelen hadise
nin bizzat ahidi olan Abdurrahman Abdi Paa tarafndan u e
kilde anlatlr: Bundan akdem zmirden bir haham zuhr idp
tife-i Yehd ziyde meyl-i rabet itmeleriyle def-i fitne iin Bo
az Hisnna srlmi idi. Ol cnibe dahi Yahdiler tecemmu'
bilgi sahibi olmak dnda baka dncesi olmadn syledi. Bu ifade
leri sadrazam son derece memnun etti. Ona slamiyet konusunda bilgi
verilmesini emretti ve kapclk grevine tayin etti. Bu durum Musevileri
byk zntye evketti... Bk. Voyage en Turquie et en Grece du R. P.
Robert de Dreux, s. 41-42.
137 Abdurrahman Abdi Paa Vekyinmesi, s. 247.
138 lgaz Zorluya gre Sevinin Mslman olduunda Aziz Mehmed adn
almas bir tesadf deildi. Mellife gre Sevi, bu ismi alarak dmanla
rn nihai olarak yendiini belirtmek istemitir. lgazn bu yorumu, Sabatayist gelenein izlerini tamaktadr (bk. Sabetay Sevi Hareketi ze
rine nemli Bir Kitap: Sefer irot ve Tibahot el abtayim, s. 555).
139 Sabatay Sevi, 1666da Mslman olduunda Avrupada baslan baz elyazs ilan ve gazetelerde onun ldrld ynnde sipeklatif haber
ler duyurulmutur. Hatta bu haberlerin bazlarnda Sevinin dilinin kesdii, derisinin yzld ve ba aa aslarak idam edildii ynnde
haberler yaplmtr (bk Ingrid Maier, 1665-1672 Dnemi Leh, Ukrayna,
Rus Kaynaklarnda Sabetay Sevi, Toplumsal Tarih, say: 136 (2005), s.
56-59)145
idp itikad- btllar zre: Bu bizm peygamberimzdr dey

bis-i fesd ihtill olacak mertebe ahvlleri ayi olmala haham-
mezbr emr-i Pdihi ile Edirneye ihzr olunmu idi.
On altnc Penc-enbih gninde Yenikkde nazargh-
hmynda akd-i meclis olunup Kaim-makam Paa e eyhl
islm Efendi ve Vn Efendi, haham- mezbn syletdiler. evketl
Pdihmuz hazretleri pencereden mahf seyr istim buyururlar
idi. Bade klli kelm mezbr haham ol kendi hakknda sylenen
trreh inkr eyledi. Amma teklf-i slm olunup: Bu meclisden
sonra halsa mecal yokdur; ya mna gelrsn, ya hemn imdi kati
olunursun. Nihayet Mslimn olursan; inyetl Pdihmuzdan
seni efat idelm dey kat- kelm eyledklerinde140 haham-
mezbr bir tevfikllhil-Melikil-l-Gafr ol sat mazhar- hidyet
olup nr- mn e merref ve bir mmn-i mkellef oldu. nyet-i
aliyye-i husrevnden mezbra yz elli aka kapu-ortas tekadi
erzn buyurulup ve ol hinde i-olan hammmma konlup tecdd-i
libs itdrlp bir krk ve zerine hat- fhire giydrlp ve bir
kse nakd ihsan olmdu. Ve bu mahalde kendiyle be slma gelen
refkna dahi ayye-i aliyye ile avuluk sadaka buyuruldu141.
140 Rycautta bu sahne olduka farkl anlatlr. Fakat padiah bir mucize
olmadan vazgemeyecekti ve bu mucizeyi kendisi seecekti. Kendisi
Sabatayin plak olarak aslmasn ve yetenekli okular iin hedef se
ilmesini istedi. Eer oklar onun vcudunu gemez, vcudu ve derisi bir
zrh gibi olursa o zaman onun iddia ettii zere Mesih ve Tannmn bu
topraklar iin planlad ahs olduuna inanacaklard... haneti ve suu
bir Muhammedi mhtedi olmadan affedilemezdi. Eer bunu yapmay
reddederse sarayn kapsnda bir kazk, onu oturtmak iin hazr bekli
yordu... (The History o f The Turkish Empire, s. 181).
141 Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, s. 247; Silahdar TariMne
hemen hemen aynen, Raid Tarihinde ise zet olarak geen bilgiler de
Abdurrahman Abdi Paa Vekayinames kaynakldr (bk. Nazire Karaay Trkal, Silahdar Fmdklh Mehmed Aa, Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca
1106/1654-7 ubat 1695), Tahlil ve Metin, Marmara niversitesi Tr
kiyat Aratrmalar Enstits, Doktora Tezi, stanbul 2012, s. 453 -454 ;
146
Sabatay Sevinin sorgulanmas esnasnda tercmanln Ya

hudi iken Mslman olmu Hekim Hayatizde Mustafa Fevzinin
yapt ve Sevinin Hayatizde Mustafann kurtulu yolu olarak
tavsiyesi zerine Mslman olduu ynndeki bilgiler de Abdi
Paa tarafndan zikredilmez.
Sabatay Sevinin Mslman olduktan sonraki durumu imdiye
kadar Osmanl vesikalarndan takip edilmedii iin yanl yorum
lanmtr. Sabatay Sevi, Mslman olduktan bir hafta sonra kar
deine yazd mektupta kendisini kapcba oturak, yani emekli
kapcba olarak zikretmitir142. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi
Osmanl kaynaklarnda Seviye kapcbalk veya payesinin verildi
ine dair bir malumat yoktur. Aynca aada zikredeceimiz Sabatay
Sevinin maa kaytlarnda sadece ismi Mehmed olarak zikredil
mi, herhangi bir unvan kullanlmamtr. Hlbuki maa ald ayn
zmrenin iindeki birok kii eski grev ve unvanlaryla kaytldr.
Sabatay Sevinin kendisini kapcba olarak zikretmesi bir yanl
anlamadan m, yoksa bilinli bir tavrla m yaptn bilemiyoruz.
Sabatay Sevinin Mslman olmas srasnda maa balan
mas meselesi Osmanl devlet tekilatnn fazla bilinmedii iin
aratrmaclar tarafndan yanl ele alnmtr. Sabataym Msl
man olmas zerine kapu ortasndan tekad maa balanmas
hemen hemen btn aratrmalarda kapcbalk verildi ek
linde yorumlanmtr143.
Trih-i Raid, I, stanbul 1282, s. 133); Freely (bk. Kayp Mesih, s. 166),
her ne kadar Abdi Paaya atf yaparak Sabatay Seviye kurtulmak iin
Mslman olmas gerektiini Hayatizdenin telkin ettii yazsa da, Trk
kaynaklarnda byle bir bilgi yer almaz.
142 Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 126.
143 Gershom Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 603; Abdurrahman K
k, Dnmeler Tarihi, s. 340; Cengiz iman, A Jevish Messiah in the
Ottoman Court, Sabbatai Sevi, s. 126-128; Ayn mellif, Sabatay Sevi
ve Sabatayclar s. 51; brahim Alaeddin Gvsa, Sabetay Sevi, s. 50-51;
John Freely, Kayp Mesih: Sabetay Sevinin zini Srerken, s. 166.
147
Kapcbalk meselesi hem o dnemde hem de gnmzde

ok farkl alardan ele alnmtr. Kendisine saraydaki nemli bir
grevin veya nvann sultan tarafndan verilmesi Sevinin Msl
man olmasnn onurlandnlmasmdan m, yoksa nemsiz bir se
bepten mi verildii aratrmaclar tarafndan zerinde durulan
bir mesele olmutur144.
Sabatay Sevinin takipileri de mesihlerinin kapcba ol
masnn sembolik bir anlam olduunu dnmlerdir. Kap
nn mistik olarak ok kuvvetli bir manas vard. Taraftarlarna
gre sarayn kendisi cennetin bir tebihi idi. Kapya da genellikle
Bbssaade, yani saadet kaps denirdi. Kapclar da cennetin giri
ini bekleyen meleklere benzetilebilirdi. Oras seilmilerin gee
bilecei ve onunla karlaabilecei bir kapyd. Oras Tannnm
kapsyd145. Sabatay Sevinin kapcba olarak zikredmesi gn
mzde de ok ilgin yorumlara sebep olmutur146.
Kapu ortas tekad Osmanl devlet tekatna ait bir terim
dir. Teberdar, ukadar, byk oda, kk oda, kilerli, hasoda, ser
gm, bbssaade ve drssaade aalan gibi Endern grevli
lerine emekli maa bu isim altnda verilirdi147. Kk ruznme
144 Cengiz iman, A Jewish Messiah in the Ottoman Court, Sabbatai Sevi,
s. 126.
145 Cengiz iman, Ayn tez, s. 127.
146 Bu konuda yaplm ok ilgin yorumlara da rastlanr: stelik Sabetay
Seviye ylda 150 ake (altn sikke) maa verilmitir. Saraya kapcba
yaplmtr. Yani, Saray kaplarnda grevli olanlann amiri olmutur. Sa
ray kapm korumakta, aynca i takipilerinin Divan Hmayuna silah
sz girmelerine klavuzluk yapmaktadr (Soner Yaln, Efendi, stanbul
2004, s. 417). Akenin altn deil, gm para olduu bir tarafa, Sabatay
Seviye yllk deil, gnlk 150 ake maa verilmiti. Yazar, daha nceki
literatrn etkisiyle Sabatay Seviyi saray kaplarnn amiri zannetmi
tir. Sabatay Sevinin kapclkla alakas yoktur sadece kapu ortas deni
len yerden maa balanmtr.
147 BOA, Cevdet-Saray, nr. 3709,4563,5207.
148
kaleminden verilen kapu ortas tekad alanlar ise ruznme

defterinde Aayn- Mtekaidn-i Endern bal altnda zikredilirdi148. Aayn- Mtekaid!n-i Endernun maa ise kk
ruznme (ruznme-i sn) kalemi tarafndan denirdi149.
Bu analizi yaptktan sonra, Sabatay Sevinin Mslman olma
sndan sonraki durumunu Osmanl vesikalarndan rahatlkla ta
kip edilebiliriz. XVII. yzyln ikinci yansna ait kk ruznme
defterlerinde Aayn- Mtekaidn-i Endern zmresini tara
dmzda Sabatay Sevi, yeni adyla Mehmedi ok rahata bul
duk. Mehmed olarak bulduumuz kiinin Sabatay Sevi oldu
unu unlardan anlyoruz;
l. Sabatay Sevinin Mslman olduu tarihte kk ruz
nme defterine kaydedilen ve yeni Mslman olmu Mehmed
isimli bir kii vardr. Nev-Mslim Mehmed padiahn huzurunda
Mslman olmutur ve ona gnlk 150 ake maa tahsis edilmi
tir. Nitekim Abdurrahman Abdi Paa da Sabatay Seviye Msl
man olmasndan sonra 150 ake maa balandn yazar. Bu bil
giler rtmektedir.
2 .1666dan itibaren Aayn- Mtekaidn-i Endern zm
resine dahil edilen Mehmed, 1676da Sabatay Sevinin ld ta
rihe kadar kapu ortasndan maa almay srdrmtr. 1676daki
kaydnn zerinde ise mteveffa notu dlmtr. Aynca son ka
ytta lm haberinin Sabatay Sevinin mrnn son yllarm geir
dii lgn Kalesi Dizdar tarafndan bildirildii belirtilmitir150.
148 Silahdar Tarihfnde kapu ortasndan maa balanarak emekli edildii
zikredilen devlet grevlilerinin isimleri kk ruznme defterlerinde ay
nen gemektedir. Aynca vesikalarda da ikisinin ayn olduu grlmek
tedir. Bk. BOA, Cevdet-Saray, nr. 3573.
149 Bu kalemle gi bk. Erhan Afyoncu, Ruznme, Trkiye Diyanet Vakf
slm Ansiklopedisi, XXXV, 277.
150 Kapcbadk meselesi yznden Sabatay Seviyle kantnlacak bir ve
sikay burada zikretmeden geemeyeceiz. 12 Safer 1077 (14 Austos
149
Yeni tespit ettiimiz ariv vesikalarna gre Sabatay Sevi, Ms

lman olduunda, ayn gn (16 Rebilevvel 1077/16 Eyll 1666)
kapu ortasndan maa balanp, kk ruznme kaleminden
Aayn- Mtekaidn-i Enderun zmresinden maa almaya ba
lamtr. Kk ruznme defterine ibtid kayd yaplrken padia
hn huzurunda Mslman olduu ve padiahn hatt- hmynuyla
gnlk 150 ake maa baland kaydedilmitir151.
Sabatay Seviye Enderun aalaryla ayn yerden ve gnlk
150 ake gibi yksek bir miktarda emekli maa balanmas Osmanl ynetiminin ona bir nem verdiini de gstermektedir.
IV. Mehmed ve devlet ynetiminin Mslmanlarn saysn ar
trma dncesinde olduklarna dair iddialar bu duruma uy
maktadr152.
Yeni ismiyle Mehmed Aa, Aayn- Mtekaidn-i Endern
zmresinden maa alan 84 kiiden biri olmutur. Bu grup ieri
sinde en yksek maa ukadar- ehriyar smail Aa, Hasodaba Mehmed Aa, Babssaade Aas Ali Aa ve Hasodal Ali Aa
250 ake e almaktayd. Topkap Saray aalarndan bir dier Ali
Aa ise 200 ake gnlk tasarruf etmekteydi. Sabatay Sevinin ma
a bu grup ierisinde altnc sradayd. Sabatay Sevi ve be aa
1666) tarihli bir vesikada yeni Mslman olarak Mehmed ismini alan
bir Nev-Mslime 10 ake ile kapclk verilmitir (BK. BOA, A. RSK,
Dosya ksm, nr. 30/62.) Yeni Mslman olan kiinin hem Mehmed is
mini tamas, hem kapclk verilmesi, hem de Mslman olduu tari
hin Sabatay Seviyle ok yakn bir tarihe rastlamas yznden kart
rlma ihtimali yksektir. Vesika analiz eddiinde Mehmed ismini alan
ve kapclk ihsan edilen kiinin hem balanan maa miktar, hem de
kapu ortasndan emekli maa balanmad iin Sabatay Sevi olmad
anlalmaktadr.
151 BOA, Kmil Kepeci (=KK), nr. 3411, s. 62. Bk. Ek 2.
152 Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, Sabbatai Sevi,
s. 81.
150
150 ake gnlk emekli maa almaktayd. Ayn maa alan di

er be aa ise Hasodaba, Kiler-i Enderun kethdas, Hazine-i
Endern kethdas, Kiler-i Has kethdas, Kiler-i Endern ve
ne i yapt kaydedilmemi Mustafa isimli bir kiiydi. Mtekaid
Enderun aalarnn ou gnlk 60 ake ve altnda bir maa ta
sarruf etmekteydiler153. Btn bunlar deerlendirildiinde Saba
tay Sevinin Mslman olmasnn Osmanl ynetiminde nasl bir
neme sahip olduunu gstermektedir.
Sabatay Seviye Masar mevcibinin sonu olmasma ramen k
surat denmi, ondan sonra da Recec-Reen ve Lezez mevcibleri
verilmitir. Mevcib, Sabatay Sevi veya bir adam tarafndan deil
Mehmed Efendiye verilmek zere defterdarlk tarafndan alnm
tr. Hicri 1078 yl ulufeleri ise divn tarafndan teslim alnmtr.
1080 yl ulufeleri ise defterdarlk tarafina denmitir. Sabatay
Sevinin maa muhtemelen devlet kurumlan tarafndan alndk
tan sonra bir yolla kendisine gnderilmi olmaldr.
Sabatay Sevi lmne kadar kk ruznme kaleminden
maa almay srdrmtr. Hicri 1078154,10791 , 1080156,10 8 157,
1082158,10 8 3 159, 1084160 ve 1086161 yl kk ruznme kaytlannda ismi grlmektedir.
153 BOA, KK, nr. 3412, vr. 27-28b.

154 BOA, MAD, nr. 3772, s. 59.
153 BOA, MAD, nr. 1083, s. 64.
156 BOA, KK, nr. 3412, vr. 28a.
137 BOA, KK, nr. 3413, vr. 28a.
138 BOA, KK, nr. 3414, s. 56.
139 BOA, KK, nr. 3415, s. 59 160 BOA, MAD, nr. 6010, s. 49. Hicri 1085 yl kk ruznme defterindeki
eksiklikler yznden bu tarihteki maa kaydna rastlayamadk (Bk. KK,
nr. 3416).
161 BOA, KK, nr. 3417, vr. 26b.
151
Sabatay'la Birlikte Mslman Olan Arkada
Sabatay Sevi ile birlikte gelip padiahn huzurunda Seviyle

birlikte Mslman olan bir Yahudiyi de vesikalarda tespit ede
biliyoruz. Vesikalarda Ahmed ismini alan ve avuluktan 21
Rebilevvel 1077de (21 Eyll 1666) emekli maa balanan bir
Yahudiden bahsedilmektedir162.
Tarihi Abdurrahman Abdi Paa, eserinde Sabatay Sevinin
arkadann da Mslman olduu ve ona avuluk verildiini ya
zar163. Nitekim Osmanl Arivindeki bir belge Sabatay Sevinin
Mslman olan bu arkadana dair nemli bilgiler ihtiva eder. Zira
Ahmed isimli, padiahn huzurunda Mslman olan Sabatayn
arkada (21 Rebilevvel 1077/21 Eyll 1666) tarihli arzuhalinde
kendisine avuluk verilmesini istemektedir. Ancak bu tarih onun
Mslman olma deil kendisine avuluk verilmesiyle ilgili resm
muamelatn yapld tarihtir164. Ahmed isimli avuun maa
nn Van Efendinin adam Hac Mahmud tarafndan alnmas,
Van Efendinin bu hadisedeki konumu gznnde bulundurul
duunda, bu ahsn Sabatay Sevinin arkada olduunu aka
ortaya koymaktadr165.
Sabatay'n Mslman Olmasndan Sonra

Yahudilerln Mslmanlamas Meselesi
Sabatay Sevi, Aziz Mehmed Efendi adm alp Mslman ol

duktan sonra bata Osmanl Yahudileri olmak zere dnyadaki
162 BOA KK, nr. 34u, s. 91.
163 Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, s. 247.
164 BOA A.RSK, Dosya Ksm, nr. 30/67. Bk Ek 3. Bu vesika daha nce kul
lanlm ama belgenin analizi yaplmad iin Sabatay Sevinin arkada
olduu anlalamamtr (Bk. Cengiz iman, A Jewish Messiah in the
Ottoman Court, s. 122).
165 BOA KK, nr. 3411, s. 91. Bk. Ek 4.
152
Yahudiler arasnda ilk bata bir ok dalgas yayld. Mucizeler

gsterip Mesih olduunu ilan eden Sevi, nasl ve niin Msl
man olmutu sorusu gnlerce ve hatta aylarca cevap bulamad.
Cevap aranan bir dier soru da bundan sonra Sevi inananlarnn
ne yapacaklar ve Osmanl idaresinin onlara kar nasl bir tavr
taknacayd166.
Rycaut, Yahudilerin bu dnemdeki haletiruhiyesini u e
kilde anlatr: Sabatayn Trk ve Mesihin Muhammedi olduu
haberleri hzl bir ekilde Trkiyenin her tarafna yayld. Garip
bir ekilde Yahudiler buna ardlar ve kolay ikna olduklar ar
gmanlara inanmalarndan ve kendi ailelerinde ihtida hareketi
olmasndan dolay utandlar. Yaadklar kasabalarda ise onlarla
alay edildi. ocuklar onlarla dalga getiler. zmirde Yahudi g
ren herkes onlar parmakla gsterip kmsyor ve aalyordu.
Bylece bu kandrlm millet uzun bir sre, kargaa, sessizlik ve
zntl bir ruh hlinde kald. Fakat pek ou Sabatayn Trk
olmadndan emindi. Onun sadece glgesi dnyada kalmt. Be
yaz bir kafa ve Muhammedi eklinde yrmekteydi. Fakat onun
vcudu ve ruhu cennete alnmt. Orada mucizeleri tamamla
mak iin belirlenen zaman gelinceye kadar kalacakt. Bu grler
sanki o insanlar hi kandrlmam gibi kabul grmeye balad.
Muhammedi Mesihleri tarafndan tarif edilen ibadet kurallarn
ve biimlerini uygulamaya baladlar. O kadar ki stanbulun ha
hamlar, bu imparatorun da gizli hareketler yapabileceinden ve
ncekine eit olabileceinden korkarak, Sabatayn Mesih olma
snn lanetli olduunu iln ettiler ve onlan Tannya eskiden yap
tklar usullerle hizmet etmeleri konusunda uyardlar. Aksi hlde
aforoz edileceklerdi167.
167 Rycaut, The History of The Turkish Empire, s. 182.
153
Sabatay Sevinin Mslman olmas hi kukusuz Rabberin

elini glendirdi. Rabbilerin imparatorlukta yaayan btn
Yahudilere hitaben gnderdikleri 30 Ocak 1667 tarihli bir yazda
Sevinin yasa ve uygulamalarndan vazgemeleri, IV. Mehmede
dua etmeleri, aksi takdirde cezalandrlacaklar ifade edilmitir168.
Rabber, bu tr mektuplar gndermeye devam etmelerine ra
men Sevi inananlarn takibata alp, an baskc bir politika ta
kip etmekten de o denli ekinmilerdir. Zira byle bir tavr, inananlan, Mesihleri Sevi gibi Mslman olmaya zorlamaktan baka
bir ie yaramayacakt. Bu sebeple itidalli ve gittike yeraltna inen
Sevi inananlanna belli oranda msamaha gsterildi169.
Sabatay Seviden sonra ihtidalann devam edip etmedii ve
Osmanl ynetiminin bu konuda Yahudilere kar tavnnn ne ol
duu konusunda Osmanl kaynaklannda fazla bir malumat yok
tur. Sabatay Sevi hareketiyle ilgili olma ihtimali bulunan bir tarih
kayd da imdiye kadar dikkatten kamtr. IV. Mehmed dne
mine ait bir gnlkte 29 Safer 1094te (27 ubat 1683) 15 sene
den beri Mslman olan bir Yahudinin oullarnn Mslman
olmad duyulmu, bunun zerine Mslman olmazlarsa idam
edilecekleri bildirilince olan da Mslman olmu ve mte
ferrika zmresine dhil edilmilerdir170. Mslman olan Yahudi168 Mektup iin bk. Rycaut, The History of The Turkish Empire, s. 182. Ay
rca bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 631-632.
170 Yevm-i mezbrda [29 Safer 1094] vezr-i mkerrem k'immakm paa
hazretleri, Hdrlk? baesinde evketl pdihmz hazretlerine ziyafet
ittiler ve bundan akdem slma gelp, on be seneden ber Mslman
olan bir Yahdinin nefer olu sab olmala onlann dahi slmlar er'n
babalarna tebe'an vcib iken, kendsi oullarna msmaha idp, bu
vk'a uy' buldukda muhakkak byle idgi mstehak? olman nice sul
ve cevbdan sonra Ya slma gelrler yhud salb olsunlar diy fermn
olundukda dahi slma gelp, ne dahi elbise-i cedide ihsn ve
zmre-yi mteferrikagna ilhk olundu (Mehtap Ylmaz, Veka'yinme
154
ler hakknda fazla teferruat olmasa da hadisenin 15 sene nceye

gidiyor olmasndan dolay bu ocuklarn Sabatay Sevinin cema
atine mensup olma ihtimali fazladr.
Dnemin er'iyye sicillerinde de Yahudiler arasnda Sevinin
Mslman olmasndan sonra slma geenlere dair baz kayt
lar bulunmaktadr. Bu kaytlardaki ahslarn bazlarnn Sevinin
inananlarndan olmas kuvvetle muhtemeldir. Buna dair Blat
Mahkemesindeki 1666 tarihli bir dava kayd u ekildedir:
Mahmiye-i stanbulda Abdi Suba mahallesinde sakin Sleyman
bin Abdullah nm mhted meclis-i er-i erfde Yahud tifesinin
Karaferye cem'atinden biss-sifr Menahem veledi Yasef nm
Yahudi mahzar zerine dav ve takrr-i kelm edip bundan ak
dem hl-i kfrmde zevcem olan Harsandi nm nasrniye zev
cem iken ey-i memlkesinden yz otuz be dne Hrmz inci
ve dokuz bin ake kymetli bir htem ve doksan dirhem simden
masn bir buhurdn ve be guru kymetli bir serser intiyn
ve on guru kymetli bir serser ma'sm kerekesi ve yedi miskal altndan masn bir kutu ve be guru kymetli bir ift n
cili altn kpe ve yirmi guru kymetli on zir san atlas medne-i
Eb Eyybda vakf mtevellisi iken veft eden Ahmed Aadan
haytnda ikrz ve kabz ettii yz krk esed guru mukabelesinde
rehin verdikde ey-i mezbreyi mezbr Harsandinin emri ile
mezbr Ahmed Aaya ben teslim ettiimden sonra mezbr Ah
med Aa dahi fuzlen mezbr Menaheme verip ol dahi kabz ve
istihlk eylemein sul olunup ey-i mezbreyi merkum Ahmed
Aaya vech-i mbeyyen zre bize teslim etmekle ey-i mezbrun
misli olann misli, kymetli olan kymetini bana teslim etmekle
ey-i mezbrun misli olann misli, kymeti olan kymetini bana
teslime mezbr Menaheme tenbh olunmak matlbumdur dedikde mddel-i mezbrun dav-y merhas mesm' olmayp
(Vekayi-i Bec) (Metin-Deerlendirme), Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul 2006, s. 12).
155
mezbr Menaheme sul dahi tevecch etmemein mdde-i

mezbr vech-i muharrer zre mrazadan men olunup m vaka'a
bit-taleb ketb olundu171.
Nevmslim Aziz Mehmed Efendi
Mslman olduktan sonra Mehmed Efendi adn alan Sabatay

Sevinin Edirnedeki ilk gnlerine dair ak malumat yoktur. Sa
batay, yeni durumunu kabullenmi gibidir. Van Efendiyle yakn
iliki kurmu ve ondan slm dinine dair bilgiler almtr. Rycaut,
Mehmed Efendinin ilk gnlerini u ekilde anlatr: Sabatay gn
lerini Trk saraynda Musanm bir sre Msrllarmdakinde yap
t gibi geirdi ve belki onu taklit ederek yaad srece kurtarc
olduunu aka bildirmeye devam ettii ama Trklere dedikodu
frsat vermemek iin zen ve nlemle onlarn kavmi kendisi gibi
olmadka, yani glgeleri ve Musanm Yasasnn Muhammedinkine
ballkla ve akilliini ileri srecei baka eklerle tamamlanacak
olan mkemmel olmayan unsurlar reddetmedike ve kendisinin
esinlenmi akillii hibir zaman onlar iin Tannya raz edemeye
ceini veya onlan atalarnn kutsal lkesine gtremeyeceini be
yan ederek kardelerinin dertlerine sk sk nazar att. Bu yzden
bazlar Babil, Kuds gibi uzaklardan ve baka uzak yerlerden ol
mak zere birok Yahudi koup geldiler ve Byk Efendinin hu
zurunda takkelerini yere alp gnll olarak Muhammede olan
imanlarn ikrar ettiler. Bu dnmeler sayesinde Trklerin gznde
saygnl artan Sabataym kendisine, ocuklarm Musamn emir
leri gereince sekizinci gnde snnet ettirdii, birounun inancn
ve kendisinin Mesih olduunu teyit eden yeni doktrinlerini vaaz
ettii ve hepsini cokunluun bu yeni usullerinin ne getirebilecei
171 stanbul Kad Sicilleri, Bb Mahkemesi 3 Numaral Sicil (H. 1077/M.
1666-1667), haz. Rfat Gnalan, kontrol ed. Mustafa Ouz, ed. Cokun
Ylmaz, stanbul 2011, s. 394-395, hk. 459.
156
beklentisiyle akna evirdii kardelerini serbeste ziyaret etmek

ayrcal balanmt; fakat hi kimse Trkleri ve Yahudileri
kzdrmamak ve birinden cemaatten ihra, dierinden daraac
tehlikesine maruz kalmamak iin onu alenen kabul ve tasdik et
meye cesaret edemiyordu172.
Rycautun iddia ettii gibi Sabatay Sevinin sarayda kalmas
ok zayf bir ihtimaldir. Belki Van Efendinin himayesinde bir
konakta kalm olabilir. Sabatay Sevi, bu dnemde ziyaretile
rini kabul ediyor ve onlar slma davet ediyordu. Davet saye
sinde Edirnede rahat bir hayat srd dahi sylenebilir. Baz ri
vayetlere gre burada iki, ay iinde yaklak yz Yahudinin
Mslman olmasn salad173.
Sabatay Sevinin 1667de bir olu dnyaya geldi ve bu o
cua smail Mordecai ad verildi174. Sevi, Mslman olduktan
sonra ilerleyen aylarda rahata stanbula birok defa ziyarette
bulundu. Hatta baz rivayetlere gre Sevi, stanbul ziyaretle
rinde buradaki tarikatlarla da temasa geti ve bunlardan biri de
Bektaler idi. Sevinin Niyaz Msr ile de temas kurduu ileri s
rlr175. Aziz Mehmed Efendinin temas kurmas iin stanbula
172 Rycaut, The History o f The Turkish Empire, s. 219.
174 Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 154-155. Bir
ka gn sonra kans Meryem geldi ve kocasnn uyarsyla o da Msl
man oldu. Kadn hameydi ve bir erkek ocuk dourunca Sevi, tarikat
nn ileri gelenlerine ziyafet verdi. Oluna smail Mardochee adn verdi.
Trkler, smaili Peygamberin atas kabul ediyorlard. Mardochee ise Asur
saraynda kalmasna ramen kalbi doru inanla arpyordu ve halknn
aalanmasna sabr gsteriyordu, bk. Memoires du Sieur de la Croix,
II, 377175 Paul B. Fenton, Shabbatay Sebi and his Mslim Contemporary Muhammad an-Niyazi, Approaches to Judaism in Medieval Times, III, ed. David R. Blumenthal, Atlanta 1988, s. 81-88; Scholem, Sabetay Sevi Mis
tik Mesih, s. 738; Freely, Kayp Mesih, s. 216-217; Baz aratrmalarda
157
gitmesi de gerekmiyordu. Zira bu dnemde Edime, imparatorlu

un birok farkl blgesinden nde gelen limlerin topland bir
yerdi. Mesela stanbuldaki nemli Halveti eyhlerinden mm
Sinanzde Haan Efendi (. 1677), bizzat IV. Mehmedin istei
zerine Edirneye davet edilmiti176.
Aziz Mehmed Efendi, Vannin yamnda Osmanl ulemasnn
yapt toplantlara da katlm ve slma dair bilgisini artrm ol
maldr. Bu adan Edime zengin bir ortam sunmutur. Zira Van
Mehmed Efendi, ulemay biraraya toplayp lm mzakereler yap
makta ve bu toplantlara zaman zaman bizzat IV. Mehmed de ka
tlmaktayd. 12 Eyll 1670teki byle bir toplantya dair Abdurrah
man Abdi Paa, u bilgeri kaydeder: Yigirmi altnc Penc-enbih
gninde Hass-odada uzun-yenli aalardan Grci Mehmed Aa s
pir sancayle ber-murd oldu. Yevm-i mezbrda Anadoh Kdasker Hafz Efendi ziyafet tarikiyle eyhl-slm Efendiyi davet
ve ehre karb Karaca-ky nm mesirede akd-i meclis-i ilm-i e
rif in cemiyyet zreler iken kerametl ve evketl Pdihmuz
hazretleri ol etrafi get gzr esnsnda zikr olunan mzkere-i
aliyyeden haberdr oluncak, tevch-i inn- azimet ve ol encmeni
terf-i hmynlaryla bg- cennet idp asrdan vakt-i ya dek ol
mahalde meks karr ve eyhl-slm Yahya Efendi dlleri tak
ririnden Tefsr-i Beyzv dekykm istimla istif-y hazz- bisyr
buyurdular. Hatta ol mahalde karha-i hmyndan kavid-i l
miyeye mutabk baz yt- kermemin tefsr-i erifine mteallik
sdr olan sult- mkileye eyhl-slm Efendi deri cevbda
muvaffak olmala mezd-i inyet-i husrevnden bir fhir semmr
ise olaylar ve bilgiler tamamen birbirine kartrlm ve yanl yorum
lar yaplmtr. Mesela, Nassi, bir makalesinde Niyazi Msrnin Bekta
olduunu yazmtr (Gad Nassi, Sabetayclk ve Osmanl Mistik Gele
nei, Tarih ve Toplum, say: 75 (Mart 1990), s. 16-18).
176 Hamza Konuk, Vr Mehmet Efendinin Mneat, s. 134.
158
krk ilbs buyurulup shib-i ziyafet Hafz Efendi ile hzr olan ta
lebe dahi atiyye-i aliyyelere mazhar olmular idi177.
lmi meclisleri bazen de bizzat IV. Mehmed toplar ve huzu
runda baz mevzularn tartlmasn isterdi. Bu minvalde 12 Ha
ziran 1669daki toplanty aktaran Abdi Paa, sultann ilmi meclis
lere devam asndan ecdad Fatih Sultan Mehmede benzediini
kaydeder; Diynetl ve kermetl pdih- zllullah hazretlerinn icra buyurduklar det-i hasene ve kide-i mstahseneleri
zre huzr- hmyn- evket-makrnlannda haftada birka
defa Tefsr-i Beyzvden mzkere ve mbhese olunup bizzat
istim ve dakyk- man-i erfelerine ttla buyurduklarndan
hazz- mlkneleri mukarrer olman mh- mezbrun on ikinci
Sah glnde vakt- asrda eyhl-slm Efendi dllerini eref-i
daVet-i .aliyyeleriyle merref buyurup, bu gice huzurumuzda
ifde-i derse hzr olsunlar dey fermn- hmynlar sdr oldukda ve, derakab gelsnler dey buyuruldukda ol sat huzr-
hmynlarnda akd-i meclis-i ilm olunup molla-y mrun-ileyh
emr-i hmynlanna imtislen t vakt-i ya dek mtlaa-i da
kika ve mlhaza-i enkalan zre tahkk-i muktez-y fazl u keml
eyledklerinde evketl Pdihmuzun tab- pk ve zihn-i vakarlanna hazz- vfir hsl olup hatt keml-i saflanndan dahi
ibtid-y ifde bizzat mbarek kendi vcd- erifleriyle merref
olan bir al sof- behcet-mevsf ile d-i mm-ileyhlern terif
ve t mahall-i tevda dek esn-y dersde mahall-i kelm olduka
env- iltifat ve letyif ile taltif buyurdular. Ol meclis-i hsslhsda Tefsr-i erifi fermn- hmyn zre bu fakir bendeleri
kraat ve huzr- pdihde keml-i evkle tahsl-i kemle bezl-i
dikkat iderdim. Havss- huddmdan bir bendelerini bu slb-
mergb zre huzr- hmynlarnda okutdurup ulm- liyeye
rabet-i kmile gstermek ecdd- izm- cennet-makmlarmdan
177 Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, s. 344.
159
stanbul fatihi Ebl-feth Sultn Mehmed Hn aleyhir-rahmet

vel-gufran zammnda vki olup bir dahi evketl ve kermetl
Pdihmuz hazretlerimin asr- hmynlarnda keml mertebe
hret bulduu ktb-i tevrh tetebbu idenlere hafi deildr.
Safern gurre-i garrs Pazar gninde Doan-kyinden
Kartal-kayas nm yaylaa klup ordu-y hmynla istikrar bu
yuruldu. nki bu muharrir-i vekyi ktibs-srr bendeleri huzr-
hmynda memren gh eyhl-slm Efendiden ve gh Vn
Efendiden Tefsr-i Beyzv okuyup inyet-i liye-i pdih ile
tahsl-i kemle say iderdm.
Drdinci ihr-enbih gninde Viz-i Sultan Vn Efendi
haftada iki defa bu hakire ifde in tayn buyurulup yle fer
man olundu ki, otak- hmynun perdesi versnda hayme
kurulup Pazar-irtesi ve Penc-enbih gnlerinde Vn Efendi ta
lebesiyle geldkde mahssa ol haymelerde nzul ve tedris idp
yevm-i mezbrda Matbah- mireden mkemmel iki sofra tam
itm olunalar178.
Aziz Mehmed Efendi, Yahudilerin nde gelenleriyle de din
mzakerelere giriyordu. Rabbileri Edirneye davet ve bizzat Osmanl
ulemasnn da katld meclislerde slm ile Yahudilii mukayese
ediyor, Yahudi din adamlarn Mslman olmaya tevik ediyordu.
Byle bir meclis 1671 Nisanmda biraraya geldi ve Van Mehmed
Efendiyle Rabber Arapa olarak karlkl konuma firsat buldu.
Daha sonra Rabbiler ile Aziz Mehmed iddetli bir tartmaya tu
tutular. IV. Mehmed de bu tartmalar perde arkasndan takip
etti. Aziz Mehmed, Rabbilerden yalnzca iki kiiyi Mslman ol
maya raz edebdi. Aziz Efendi, erleyen aylarda da Yahudi tem
silcilerini Edirneye ararak onlan slma davete devam etti179.
178 Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, s. 324-325.
179 Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 748-749; Ayrca bk. Freely, Ka
yp Mesih, s. 219-221.
160
Aziz Mehmed Efendi, bir taraftan ilmi tartmalarda bulu

nurken dier taraftan da zel hayatnda birtakm deiikliklere
gitti. Bu minvalde 6 Mart 1671de kans Sarah boad180. Sarah,
olu smailden ayrlmak istemedi, ancak Sevi onu snnet ettire
cei bahanesiyle olunu yanna ald. Sevi, sznde durdu ve
yama gelen smail, Nisan 1671de Osmanl ricalinin de davetli
bulunduu bir dnde snnet edildi181.
Mehmed Efendi, 1671den itibaren farkl bir ruh hline brn
meye, yeni aydnlanmalar yaamaya balad. Hl Yahudileri
slma davete ve Mslman olanlara sark giydirmeye devam edi
yordu. Ancak Yahudi ibadetlerini artan bir ekilde tekrar yerine
getirmeye, Yahudi bayramlarm sinagoglarda kutlamaya ve halka
vaazlar vermeye balad. Trk idarecerin Aziz Mehmedin sina
goglara devam etmesine ses karmyorlard. Hatta Aziz Mehmed
Efendiye ulufesi verilmeye devam etti182. Sabatay Sevi lmne
kadar kk ruznme kaleminden maa almay srdrmtr.
I078(667-668)183, 1079 (1668-1669)184, 1080 (1669-1670)185,
1081 (1670-1671)186, 1082 (1671-1672)187, 1083 (1671-1672)188,
180 Natahm bir mektubunda Sevinin kans Sarahdan boanma sebebi ola
rak onu zehirlemek istemesi gsterilmitir (bk. Scholem, Sabetay Sevi
Mistik Mesih, s. 750).
182 Baz kaynaklarda Aziz Mehmed Efendinin Mslman olduktan bir md
det sonra gzden dt ve maann dahi kesdii ileri srlmtr
(aktaran Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 769-770), ancak yukanda verdiimiz ruznme kaytlan bu iddiann doru olmadm gsterir.
183 BOA, MAD, nr. 3772, s. 59.
184 BOA, MAD, nr. 1083, s. 64.
183 BOA, KK, nr. 3412, vr. 28a.
186 BOA, KK, nr. 3413, vr. 28a.
187 BOA, KK, nr. 3414, s. 56.
188 BOA, KK, nr. 3415, s. 59.
l6 l
1084 (1672-1673)189 ve 1086 (1674-1675)190 yl kk ruznme

kaytlarnda ismi grlmektedir.
Mehmed Efendi, dini trenlerden sonra Yahudileri slma
davet ediyordu ve bu davet ou zaman birka kiinin Mslman
olmasm da salyordu. Mehmed Efendi, asl ruh dnyasnda b
yk deiimler yayordu191.
Sevinin peygamberi Nathann Edirneye gelmesi ve kendi
siyle grmesi inananlar arasnda yeni bir umudun domasn
salad. Buna gre Mesih 1673 veya 1674te tekrar geri gelecekti
ve bu tarih kendilerinin kurtuluu olacakt192.
Yahudiler arasnda tekrar Mesih beklentisinin artt gn
lerde Aziz Mehmed Efendi, 23 Austos 1672den birka gn nce
stanbula geldi. Mehmed Efendi ve etrafndakiler daha nce bir
ok defa geldikleri Osmanl payitahtnda nemli kiiler gibi kar
landlar. stanbula geldikten bir mddet sonra Aziz Efendi, si
nagoglar dolaarak vaazlar vermeye ve Yahudileri slm davet
etmeye balad, ancak bu defa hi beklemedii bir tepki ile kar
land. Mehmed Efendinin stanbula geldii gnlerde Antoine Galland da ehirdeydi ve gnlnde Sevinin geliini u e
kilde kaydetmitir: Sabbatay Sevi yahut Aziz Mehmed Efendinin
stanbula geldiinden Ekselans haberdar etti. Kendisi stanbula
gelince, oturduu mahallenin orbacsndan Yahudilerin gelip
ziyaretleriyle kendisini rahatsz etmelerine mni olmasn rica
ederek orbac da bu ricay kabul etmi. Yahudilii terkettirerek
189 BOA, MAD, nr. 6010, s. 49. Hicri 1085 yl kk ruznme defterindeki
eksiklikler yznden bu tarihteki maa kaydna rastlayamadk (Bk. KK,
nr. 3416).
190 BOA, KK, nr. 3417, vr. 26b.
192 1673-1674n Mesihin gelecei yl olduuna dair Yahudiler arasnda uya
nan mide dair bk. Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman
Court, s. 173-178.
162
sark sardklarndan 30 Trkn sokaklarda refakatinde yrdk

leri grlmekte olup bunlarn yans nnden yans arkasndan
yryorlarm; bu vaziyette kendisine tesadf eden tekmil Trkler de ona byk hrmet gsteriyorlarm. Kendisi birok kim
selere ve Galata, skdar ve Balat sinagoglanna ziyaretleriyle ra
hatsz olmay istemediini yazm imi. Aziz Mehmed Efendinin
dualann maiyetiyle birlikte ilk nce branice, sonra Trke sy
ledii ve Trklerin bunun pek iyi bilmekle beraber ehemmiyet
verip mni olmadklan da ilve olundu193.
Aziz Mehmed Efendi, stanbula iyi bir ekilde karlanma
sna ramen, ilerleyen gnlerde aleyhinde baz ikyetlerde bu
lunan insanlar ortaya kt. ikyet konulan Mehmed Efendinin
sinagoglara gitmesi, orada sapkn hareketler ve dine kfr ieren
beyanatlarda bulunmasyd. ikyetler zerine Aziz Efendi ve ya
nndakiler 12 Eyll 1672de Bostancba Osman Hersek Aa194ta
rafndan tutuklanarak, zincire vurulduktan sonra Edirneye gn
derildiler195.
Antoine Galland, Sabataym tutuklanmasn u ekilde anla
tr: Sabathai Sevi, hizbine mensup bz Mslmanlarla birlikte
193 Antoine Galland, Aziz Mehmed Efendinin ehre geldiinden gnln
deki 23 Austos 1672 tarihli kaytta bahseder ( stanbula Ait Gnlk
Htralar (1672-1673), I, ev. Nahid Sim rik, Ankara 1987, s. 171).
194 Aziz Mehmed Efendinin stanbula geldii ve tutukland gnlerde bostancbalk grevinde Bonak Osman Aa bulunuyordu. Osman Aa, bu
greve 5 Nisan 672de Kethda Mustafa Aamn stanbul kaymakam
tayin edildikten sonra getirilmitir. Osman Aa, bostancbalk gre- '
vini 5 Aralk 1675e kadar srdrm ve bu tarihte stanbul kaymakam
tayin edilmitir (bk. Murat Yldz, Bahvanlktan Saray Muhafzlna
Bostanc Oca, stanbul 2012, s. 249,255).
195 Aziz Mehmed Efendinin stanbuldaki faaliyetleri ve tutuklanarak
Edirneye gnderilmesine dair geni bflgi iin bk. Cengiz imem, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 192-197; Scholem, Sabetay Sevi
Mistik Mesih, s. 769-771.
163
Yahudilerin sinagoguna girmekle Yahudiler gibi dua etmi. Key

fiyetten haberdar edilen yenieri aas da, yannda bulunmakta
olup Yahudilie sokmu olduu birka Mslmanla birlikte ken
disini yakalatm, balatm ve Edirneye gndermitir196.
Croix de hatratnda Mehmed Efendinin stanbulda tutuk
lanarak Edirneye getirilmesini anlatmtr. Mellife gre, Meh
med Efendi, Edirnedeki Yahudileri Mslmanlatrmak iin bir
mddet uratktan sonra IV. Mehmedin kendisine olan gi ve
tevecchnn azaldn mahede etmitir. Mehmed Efendi bu
dncelerinde de haksz deilmi, zira bir mddet sonra bizzat
padiah tarafndan maa kesilmitir. Bunun zerine Mehmed
Efendi de stanbula gitmi ve burada byk bir ilgiyle karlan
mtr. Mehmed Efendi ve yanndaki Yahudiler Boaziindeki
bir kkte toplu halde ilahiler sylerken bostancba tarafndan
baslmlar ve bostancba Mehmed Efendiyi dinsizlikle itham
ederek, onu azarlamtr197. Croixin anlattklarnda baz ciddi
hatalar ve eksiklikler vardr. Bunlardan en nemlisi de Mehmed
Efendinin padiahn ilgisini kaybettii ve maann kesildii y
nndeki iddialardr. Zira Mehmed Efendinin maa Osmanl ar
iv kaytlarna gre kesilmemitir.
Aziz Mehmed Efendi, Edirneye byk ihtimalle 16 veya 17
Eyllde ulat198. ehre gelir gelmez de Ortakap denen bir yere
hapsedildi. Mehmed Efendi, Edirnede mahpus tutulduu gn
lerde masum olduunu ve kendisine iftira atldn iddia ettii bir
arzuhali Kamanie Seferinde1" bulunan Veziriazam Faz Ahmed
196 Antoine Galland, stanbula Ait Gnlk Htralar, I, 183. Gallandin
verdii bilgilerin analizi iin bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s.
770.
197 Memoires du Sieur de la Croix, II, 384.
198 Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, s. 202.
199 Kamanie Seferi hakknda bk. Mehmet nba, Ukraynada Osmanhlar:
Kamanie Seferi ve Organizasyonu (1672), stanbul 2004.
164
Paaya gndermitir. Ahmed Paa da bu dileke zerine Bostancba Osman Aaya bir buyuruldu gndererek konunun tetkik
edilmesini ve Aziz Efendi aleyhinde ahitlik edenlerin Edirneye
gnderilmesini istemitir. Ahmed Paann konu e gi buyuruldusu u ekildedir: Benim ruhum Bostancba aa hazretleri.
Yahudiden mstear olub libs- slm elbs olunan cehud ki hl
Edirnede mahbsdur mukaddema gelen mektbunzda b-garaz
mslimnden birka kimesne kendi azndan nice elfz- kfr istima edip ehdet iktiz ederse billhi ehdet ederiz ve lzm gelrse Edirneye dahi gideriz dediklerin iglm eylemi idiniz. Hl
mahbs merdd tarafndan mazlm ve madurum dimek zere
ordu-y hmyna tazallm olunur. lisnndan mceb-i izlesi
olur elfz istim' eyleyen mslimn Mm ise Edirneye gnderesiz. Gelsnler... ehdet hakM ed eylesnler M mceb-i er'iyyesi
icr oluna200.
9 Aralk 1672de sultan ve veziriazam Edirneye geri dndk
lerinde201 kendilerini Aziz Mehmed Efendi meselesi beMiyordu.
Fazl Ahmed Paanm buyuruldusuna uygun olarak Bostancba Osman Aa stanbuldaM ahitleri de gndermi olmaldr.
Gallandn gnlndeM Bu ithamlar hasebiyle, Sabbathai Sevi
o tarihten itibaren Edirnede mahpus bulunuyormu ve kendisini
itham edenlerle karlanlacakm. Sabbathai Seviyi Yahudi tak
keli tephlineler refakatinde ve daha birok eflerle birliMe olarak
200 Ahmed Paamn buyuruldusu iin bk. Uriel Heyd, Sabbatay Sevi ile l
gili Bir Osmanl Belgesi, Tarih ve Toplum, (Temmuz 2002), s. 8-12.
Buyurulduda bir tarih bulunmamakla birlikte Cengiz iman, yaznn
6 aban 1083/26 Kasm 1672de kaleme alnd kanaatindedir (bk. A
Jewish Messiah in the Ottoman Court, s. 198; Aynca bk. Scholem, Sa
betay Sevi Mistik Mesih, s. 770-771). Buyuruldunun Osmanl ordusu 9
Aralk 1672de Edirneye dnmeden nce kaleme alnmas gerekir, zira
Ahmed Paa, mahbusun orduya mektup gnderdiim kaydetmitir.
201 AbdurrahmanAbdi Paa Vekayinmesi, s. 406.
165
kadnlarla arap ierken grm olduklarm bu adam iddia edi

yorlarm. Biraderinin Sabbathain kurtulmas iin Pdiaha bir
istida takdim ettiini, bu istida zerine ahitleri Edirneye gtr
mek emrinin geldiini, Van Efendinin bu ite ok dahli202 ol
duu ynndeki ifadeler Fazl Ahmed Paann buyuruldusunun
neden ve nasl kaleme alndn ortaya koyar.
Aziz Mehmed Efendi, 1672 Aralkmda mahkemeye kartld.
Sorgulamaya dair elimizde bir Osmanl kayd yoktur. Bu sebeple
kimler huzurunda sorguya ekildii, IV. Mehmedin bizzat bulu
nup bulunmadna dair kati bir ey sylemek mmkn deil
dir203. Kesin olan, Mehmed Efendi aleyhinde ifade veren a
hidin dinlendii ve bu ifadeler zerine Mehmed Efendinin sulu
bulunup, Ortakapya hapsedildiidir. Mahkemeye dair en nemli
kaynak Gallandn gnldr. Gnlkteki 4 Ocak 1673 tarihli ka
ytta Mehmed Efendinin sorgulamas hakknda u bilgiler yazl
mtr: Duyduuma gre, Sabbathai Sevi ahitlerinin Edirnede
dinlenmelerinden ve bu ehir Yahudileri tarafndan drt bin ku
ruluk bir masrafta bulunulmasndan sonra Orta Kap denilen
ve oraya hapsedilenlerin daima lme mahkm sayldklar bir
hapishaneye atlm ve Trlder Ramazan ay iinde kan dkmemeye itina ettikleri iin hakknda verilecek hkm Ramazandan
sonraya braklm204.
202 Galland, stanbula Ait Gnlk Htralar, 1, 210-211. Ayrca bk. Firdevs
etin, Batl Seyyahlara Gre stanbullu Gayrimslimler (1553-1673),
stanbul 2012, s. 371-372.
203 Cengiz iman, Aziz Mehmedin davasnn sultann, vezirlerin, Van
Efendinin ve byk ihtimalle Kaymakam Mustafa ve yeni eyhlislm
atalcal Ali Efendinin huzurunda gerekletiini fleri srer, ancak buna
dair devrin kaynaklarnda bir bflgi bulunmaz (bk. A Jevish Messiah in
the Ottoman Court, s. 203).
204 Galland, stanbula Ait Gnlk Htralar, II, 3.
166
Gallandm gnlnde Aziz Mehmedin Ortakapya hapsedil

mesinden sonra grlen ilgin bir kayt dikkat ekmektedir. O da
Mehmed Efendinin tutuklu bulunmasna ramen verilen resm
izinle hamama gidebilmi olmasdr205. Sabata/a Aralk 1762deki
sorguda nasl bir ceza verildii de kaynaklarda net olarak belirtil
mez. Verilen bilgiler daha sonraki srgn kararyla kartrlm
gibidir. Zira Aralk 1672de srgn karan verildiyse neden 1673
Ocakmm sonuna kadar bu karar hayata geirilmemitir. Bu hu
susta en nemli kaynak olan Gallandn gnlndeki ifadeler de
kank gibidir. Gallandn gnlnden anlaldna gre Aralk
1672de ldrlmek zere Ortakapya hapsedilmesine dair bir ka
rara vanlm, bu kararda Fazl Ahmed Paanm arl etkili ol
mu, ancak bu karar Ramazan aynn balamas hasebiyle tehir
edilmi206 ve daha sonra IV. Mehmedin istei zerine idam ka
ran srgne tebdil edilmi olmaldr. Baz Yahudi kaynaklannda
karar deiikliinde Van Mehmed Efendiyle IV. Mehmedin va
lidesi Turhan Sultann nemli etkisi olmutur207.
Turhan Sultan, Aziz Mehmed Efendinin Edirnede sorguya
ekildii gnlerde stanbuldayd. Valide Sultan, Edirneye 7 Ocak
1673de geldi. Turhan Sultanm ehre girdii gn onu Fazl Ah
med Paa, eyhlislam smail Efendi ve yenieri aas karlad208.
205 Fakat, bu vaziyete ramen, Sabbathai Trk kanunu mucibince temiz ve
saf olmak zere hamama gitmek msaadesini elde etmi (bk. Galland,
stanbula Ait Gnlk Htralar, II, 3).
206 Ramazan, 21 Aralk 1672de balam ve 19 Ocak 1673de sona ermitir.
Abdi Paa, 1083 yl Ramazan ayma dair ok az girdi kaydettiinden bu
ayda IV. Mehmedin nelerle megul olduunu dahi tespit etmek mm
kn deildir. Mellif Hicri 1083 (1672-1673) yl kaytlanm sene sonuna
doru atlayarak verdiinden eserinde Sabatay Sevinin mahkeme edmesine dair de bir kayt bulma imkn yoktur.
208 Turhan Sultann Edirneye getirilmesi ve burada karlanmas hakknda
bk. Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, s. 407.
167
Turhan Sultanm Aziz Mehmed Efendinin idam kararnn srgne

tahvil edilmesindeki rol hususunda Trk kaynaklarnda bilgi bu
lunmaz, ancak bu ihtimal gzard da edilmemelidir.
Ramazan ay boyunca Aziz Mehmed Efendi de Ortakapda
mahpus tutuldu. Ramazandan sonra Sabatayn cezas srgne
tahvil eddi ve gizlice lgne (Dulcigno/Ulqin/Ulcinj) gnde
rildi209. Mehmed Efendi, Scholemin de belirttii zere lgnde
bir mahkm deil, srgnd210. Zira sgnden bir mddet sonra
ziyareti kabul edebilmiti. Onun mahkm deil, srgn olduu
nun en nemli gstergelerinden biri de nceki ksmlarda bahset
tiimiz zere devletten ulfe almaya devam etmi olmasdr.
Mehmed Efendinin srld lgn nasl bir yerdi? Buna
dair Evliy elebi, ayrntl ve zengin bilgiler verir. Seyyh- lem,
Ulgn ve evresini u ekilde anlatr: ... Mehemmed Hn bu kafay
gerei gibi amr edp skenderiyye sanca bei hss tahrr edp
hl voyvadalkdr ve yz elli ake kazdr. Kafas Venedik krfezi
kennnda () () zre ekl-i mseddes seng-r ber-y sava-
perh bir kafa-i hzr-bdr. Bur [u] brlan ve dendn- be
denleri ve metn dervezeleri ve mazgal delikleri ve handaklan ve
cemi mhimmt [u] levzmtlan ile mamr u mzeyyen kafa-i
zbdr. Ve dern- hisrda Mehemmed Hn cmii ve cmle ()
aded nefert evleri serp () () mestr hneciklerdir. Zahir
anbrlan ve cebehne hazinleri ve su sarnlar var ve gyet
209 Sabataym srgn yeri hususunda kaynaklarda muhtelif bilger verilmi
tir. Buna dair tartmalar iin bk. Cengiz iman, A Jevish Messiah in
the Ottoman Court, s. 206-210; Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s.
777; Scholem, Heyhan Met abtay Tsivi [Sabatay Sevi Nerede ld?]
Tsion 17 (1952), s. 79-80; Gvsa, Sabataym Berata srldn bura
nn havasnn ar olmas sebebiyle Sevinin inananlarnn gayretleri so
nucu lmeden nce lgne getirilmi olmasnn muhtemel olduunu
eri srer (bk. Sabetay Sevi, s.52-53).
168
mefret balyemez ve kfire mn vermez toplan var. Kala kapusu

nnde dizdr aa lonca yerinde oturup yedi yz aded Amavud
gazileri kaba nefertlanyla muhafaza beklerler. Bunun dahi ya
rar u bahdr ec [] dilver Eitleri var. Ekseriyy ehbzlan
firkatecilerdir. Bu kaba leb-i deryda vk olmak e yigirmi aded
firkateleri kaba limannda mevcddur. Sir kasabalardan dahi
ehbz Amavud yiitleri gelp firkatelere girp kfiristn yakalann yaka yka harb u yebb ede b-hisb ml- firvnlar ve
esr-i mmtznlar alup mansr [u] muzaffer lgne gelirler ve
mr-i livya r verirler. Hatt bu hakir bu kabay temsnda
iken yedi aded firkate Pulya kfiristnnda[n] ml- ganimle ge
lp yedi firkateden Ysuf Beoluna yigirmi bir bin guru r-i
sultn ve on yedi esir dp ol dahi Melek Ahmed Paa deynine
bu gaz mlndan verdi211.
Aziz Mehmed Efendi, lgnde daha sakin bir hayat sr
meye balad. Ksa bir sre sonra kans Sarah da lgne geldi.
Mehmed Efendi, srgndeyken de inananlanna Sabatay Meh
med Efendi adyla mektuplar yazmaya devam etti, ancak mektuplannda tekrar Yahudilie dndne dair bir ifade yer almaz.
1674te Sarah ld ve bunun zerine Mehmed Efendi, 1671de ni
anland ama daha nce len Sofyal Aaron Majar dirilteceini
ve onunla evleneceini an etti. Buna ramen bu iddia hayata ge
irilemedi. Bunun yerine 1675te Selanikin en nde gelen Yahudi
limlerinden Fosoffun kzyla evlendi.
211 Evliy elebi b. Dervi Mehemmed Zll, Evliy elebi Seyahatnamesi,
VI, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, stanbul 2002, s. 60. lgn
Kalesi, 1697de Venedik donanmas tarafndan kuatld, ancak kale ar
hasar grmesine ramen az saydaki muhafzn stn gayretleri sonucu
Venediklilerin eline dmedi (bk Defterdar San Mehmed Paa, Zbde-i
Vekayit, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 1995, s. 597-599).
169
1676ya gelindiinde Sabatay Mehmed Efendi, garip ve

tepkiyle karlanan davranlarda bulundu. Etrafnda inanan
lar olduu halde tren havasnda lgnn ehir merkezinde
bir yry tertip etti ve ilahiler eliinde ehir kulesine tr
mand. Aynca inananlanna yazd mektuplanna artk Saba
tay Mehmed Efendi deil Sabatay Sevi imzasn atyordu. Sa
batay Sevi, yeni hareketinin sonularn gremeyecekti, zira 50
yan tamamladktan bir ay sonra 17 Eyll 1676da lgnde
ld212. Baz aratrmaclar lm yerinin Berat m, lgn m
olduunu tartmlardr. 19 aban 1087de (27 Ekim 1676) k
k ruznme defterine Osmanl kaytlannda Mehmed olarak
geen Sabatay Sevinin vefat ettii kayd dlmtr. ldne
dair bilgi lgn dizdarnn merkeze gnderdii arzndan anla
lmtr213. Bu kayt Sabatay Sevinin lm yerinin Sabatayc ri
vayetlerde olduu gibi lgn olduunu da aka gstermekte
dir. Sabatay Sevinin lene kadar devlet kaytlarnda yer almas,
maa denmesi ve lm zerine mteveffa kaydnn dl
mesi Osmanl ynetimi tarafndan onun Mslman olarak g
rldn gstermektedir.
Sabatay Sevi, ldkten sonra lgne gmld ve zamanla
mezar bir ziyaret yeri oldu. Bir trbe grnm arzeden ve
bugn hl Mehmed Dada adyla bilinen mezar ziyaret edil
mektedir214.
212 Sabatay Sevinin lgndeki srgn yllan ve lm hakknda bk. Scholem, Sabetay Sevi Mistik Mesih, s. 778-817; Scholem, Heyhan Met abtay Tsivi, s. 79-83; Cengiz iman, A Jevish Messiah in the Ottoman
Court, s. 206-217; Gvsa, Sabataym 30 Eyll 1675de ldn kayde
der, ancak bu doru deildir (bk. Sabetay Sevi, s. 53).
213 BOA, KK, nr. 3418, s. 51. Bk. Ek 3.
214 Cengiz iman, Cortijo de Sevi: Kltr Miras Sabatay Sevinin Evinin
Gemii, Bugn ve Gelecei, s. 6; Ayn yazar, Sabatay Sevi, DA,
XXXV, 335.
170
Sabatay'dan Sonra Dnmelikve Dnmeler
Sabatay Sevi, Eyll 1675de lgnde ld. Mslman olal

10 yl olmutu. lmnden nce hayallerle yayordu. Taraftar
lar mesihlerinin lmnden sonra da efendilerine bal kalmaya
devam ettiler. Dnmelere gre Sabatay lmemi, dnyadan e
kilmiti. Mesihin ruhu Hazreti Ademden bu yana 18 defa kalp
deitirmiti. Yeni bedenlerde tekrar doacakt. Bir ksm taraf
tarlar, Sevinin ruhunun kaynbiraderi Yakupa getiine inand.
Taraftarlar mesihlerinin lmnden sonra 1689da ikiye, 1720de
de Karakalar, Kapanler ve Yakubler olmak zere e blnd
ler. Osmanl mparatorluunun sonlarna kadar lgne hacca
gidip, mesihlerinin mezarn ziyaret ettiler. Dnme diye adlan
drlan bu grup, uzun sre toplum ierisinde Mslman gr
nrken, kendi ilerinde inanlarn muhafaza ettiler215. Ancak
bir ksm zamanla tamamen eski inanlarndan koparak Mslmanlat. Bir ksm da Sabatay Sevinin brakt miras hl de
vam ettiriyor.
215 Bu konuda bk. Abdurrahman Kk, Dnmeler (Sabatayistler) Tarihi,

Ankara 2010, s. 213.
Sonu
Osmanl tarihinde mesihlik iddiasyla tannan Sabatay Sevi

hakknda birok aratrma yaplm ama Uriel Heydin dikkat
ektii bir vesika1 dnda Osmanl arivlerine ait baka herhangi
bir vesika bulunamamtr2. Heydin Sabatay Sevi ile ilgili yayn
lad vesika ise Osmanl Arivinde deil Almanyadaki Bosnal
Osman Paa Arivi diye adlandrlan belge koleksiyonunda yeralmaktayd ve bu belgeleri yaynlayan Franz Babinger, bir vesi
kann Sabatay Sevi ile ilgili olduunu anlamamt3.
Osmanl arivlerinin en nemli kaytlarndan mhimme def
terlerinin 1665den 1678e kadar olan ksmnn eksik olmas, Saba
tay Sevi ile ilgili Osmanl ynetiminin ald kararlara ulamamz
engellemekteydi. Bu eksiklikten dolay farkl yorumlar yaplmtr.
Ancak mhimme defterlerinin eksiklii sadece bu yllara ait de
1
Uriel Heyd, Sebetay Sevi ile lgili Bir Osmanl Belgesi, Tarih ve Top
lum, say: 223 (stanbul 2002), s. 7-9.
2 Bu yzden vesikalarn sakland ve yokedildii iddialar da ortaya atl
mtr (Bk. Mehmet evket Eygi, Belgeleri Kim Yoketti?, Milli Gazete,
17 Nisan 1999).
3 Franz Babinger, Das Archiv des Bosnaikan Osman Pascha, Berlin 1931,
VII numaral vesika.
173
ildir. Daha nceki dnemlere ait defterlerde de eksiklikler var

dr. Mesela, 1560-1564,1619-1625,1639-1641,1644-1645 yllarna
ait mhimme defterleri mevcut deildir. Mhimme defterlerinin
olmad dnemler iin Babakanlk Osmanl Arivindeki dier
fonlar taranarak bu eksiklik giderilebilirdi. Nitekim uzun yllar
sren aratrmamzda bu metotla hareket edilerek Sabatay Sevi
hakknda birok belgeye ulalmtr.
Sabatay Sevinin stanbula gelmeden Marmara Denizinde,
Gelibolu yaknlarnda veya geldiinde limanda tutukland an
latlr. Ancak bulduumuz bir yakalama emrinden Sevinin yol
daki faaliyetlerinin stanbula gelmeden ynetimi rahatsz ettii
anlalmaktadr. Sevinin Marmara Adasndaki propaganda faa
liyetlerini haber almas zerine Osmanl ynetimi Sevinin tutuk
lanmas iin ilgililere emir gndermitir. 27 Rebilahir 1076da (6
Kasm 1665) Sadaretten Gmrk Emini Mahmud Aaya hitaben
bir emir yazlarak, zmirden Marmara Adasna bir Yahudinin
gelip, baz beyhude szler syledii ve gmrk emininin adam
gndererek Yahudiyi yakalamas emredilmitir4. Vesikada Saba
tay Sevinin faaliyetlerinin isminin zikredilmeden beyhude sz
ler olarak nitelendirilmesi Osmanl ynetiminin meseleye bak
asn da ortaya koymaktadr.
Sabatay Sevinin Mslman olduktan sonraki durumu da
imdiye kadar Osmanl vesikalarndan takip edilmedii iin yanl
yorumlanmtr. Sabatay Sevi, Mslmanl kabul ettikten sonra
kapcba olarak gsterilir, ancak bu yanltr. Osmanl kaynak
larnda Seviye kapcbalk veya payesinin verildiine dair bir
malumat yoktur.
Sabatay Sevinin Mslman olmas srasnda maa balanmas
meselesi Osmanl devlet tekilatnn fazla bilinmedii iin ara
trmaclar tarafndan yanl ele alnmtr. Sabatayn Mslman
4 Bk. Ek 1.
174
olmas zerine kapu ortasndan tekad maa balanmas hemen

hemen btn aratrmalarda kapcbalk verildi eklinde yo
rumlanmtr.
Sabatay Sevinin takiperi de mesihlerinin kapcba olmas
nn sembolik bir anlam olduunu dnmlerdir. Kapnn mis
tik olarak ok kuvvetli bir manas vard. Mritlerine gre sarayn
kendisi cennetin bir tebihi idi. Kapya da genellikle Bbssaade,
yani saadet kaps denirdi. Kapcar da cennetin giriini bekle
yen meleklere benzetilebilirdi. Oras seilmilerin geebecei ve
onunla karlaabilecei bir kapyd. Oras Tannnm kapsyd5.
Sabatay Sevinin kapcba olarak zikredilmesi gnmzde de
ok ilgin yorumlara sebep olmutur6.
Kapu ortas tekad Osmanl devlet tekilatna ait bir terim
dir. Endern grevlilerine emekli maa bu isim altnda kk
ruznme kaleminden verilirdi. Sabatay Sevi lmne kadar k
k ruznme kaleminden maa almay srdrmtr.
Sabatay Sevi, 17 Eyll 1676da lgnde (Dulcigno) srgnde
lmtr. Baz aratrmaclar lm yerinin Berat m, yoksa lgn m olduunu tartmlardr. Osmanl vesikalar bu durumu
aka ortaya karm ve Sevinin lgnde ldn ortaya koy
mutur.
3 Cengiz iman, Ayn tez, s. 127.
6 Bu konuda yaplm ok ilgin yorumlara da rastlanr: stelik Sabetay
Seviye ylda 150 ake (altn sikke) maa verilmitir. Saraya kapcba
yaplmtr. Yani, Saray kaplarnda grevli olanlarn amiri olmutur. Sa
ray kapsn korumakta, aynca i takipilerinin Divan Hmayuna silah
sz girmelerine klavuzluk yapmaktadr (Soner Yaln, Efendi, stanbul
2004, s. 417). Akenin altn deil, gm para olduu bir tarafa, Sabatay
Seviye yllk deil, gnlk 150 ake maa verilmiti. Yazar, daha nceki
literatrn etkisiyle Sabatay Seviyi saray kaplannn amiri zannetmi
tir. Sabatay Sevinin kapckla alakas yoktur sadece kapu ortas deni
len yerden maa balanmtr.
175
Bibliyografya
ARV VESKALARI
B A B A K A N L IK O SM A N LI A R V L E R
Bb- Asaf Divn Kalemi ( A.DVN), Dosya ksm, nr. 47.

Bb- Asaf Ruus Kalemi ( A.RSK), Dosya ksm, nr. 30,31.
Babdefter, Bamuhasebe-stanbul Gmrk Emini (D.BM.GE),
Dosya ksm, nr. 2,98,106,117,120.
Bb- Defter Kk Ruznme Kalemi ( D. KRZ), nr. 33118, nr.
33120,33182, nr. 33190, 33293- 33399Cevdet Adliye (=C.ADL), Nr. 570.
Cevdet-Saray (=C.SM), Nr. 3573, 3709,4563,5207.
bnlemin-Tevcihat, nr. 455
Kmil Kepeci Tasnifi (KK), nr. 3398,3399,3400,3401,3402,3403,
3404, 3405, 3406, 3407, 3408, 3409, 34io, 3411, 3412, 3413,
3414, 3415, 3416, 3417, 3418, 3419, 3420, 3421, 3422, 3423,
3424, 3425, 3426, 3427, 3428, 3430, 3431, 3432, 3433, 3435,
3436, 3437, 3438, 3439, 3440, 3441, 3442, 3443, 3444, 3445,
3446, 3447, 3448, 3449, 3450, 3451, 3452, 3453, 3454, 3455,
3456, 3457, 3458, 3459, 34O, 3461, 3462, 3463, 344, 3465,
3467, 3469, 3472, 3473, 3474, 3475, 3476, 3478, 3479, 3480,
177
348i, 3483, 3484,3486, 3487, 3488,3490, 3491, 3494, 3495,

3496, 3498, 3500,3502,3503, 3504, 3505, 3506,3507.
Mliyeden Mdevver Defterler (MAD), nr. 364,416,559, 677,998,

1083, 1442,1448, 3626, 3772, 5526, 5697, 6010, 6248, 5526,
5586, 5510, 5520, 5589, 5682, 5965, 5966, 5967, 6008, 6010,
6012,6082,6192,6248,6261,6977,7118,7184,7205,
Mhimme Defteri (MD), nr. XLI.
T O P K A P I S A R A Y I M Z E S A R V (T SM A )
nr. D. 771, D. 6146, D. 7843.

namat Defteri, Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar,
nr. O.71.
II. KAYNAK ESERLER
ABDURRAHMANABD PAA VEK YNMES, haz. Fahri . De

rin, stanbul 2008.
BERNARDO, Lorenzo, Relazione (1592), Le Relazioni Degli Am
basciatori Veneziani Al Senato durante il Secolo decimosesto,
Seri III, Ct II, haz. Eugenio Alberie, Frenze (Floransa)844,
s- 359-360.
Calendar of State Papers and Mamscripts, Relating to English Affairs in the Archives ofVenice (1592-1603), IX, ed. Horatio F.
Brown, London 1897.
CHESNEAU, Jean, DAramon Seyahatnamesi, Kanuni Devrinde
stanbul-Anadolu-Mezopotamya, ev. Il Erverdi, stanbul
2012.
CONTARINI, Paolo, Relazione (1583), Le Relazioni DegliAmbascia
tori Veneziani Al Senato durante il Secolo decimosesto, Seri III,
Ct III, haz. Eugenio Alberie, Frenze (Floransa) 1855.
178
CORRARO, Giovanni, Relazione (1578), Relazioni di Ambasciatori

Veneti al Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite:
1512-1789, a cura di Maria Pia Pedani-Fabris, Padova 1996.
DEFTERDAR SARI MEHMED PAA, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve
Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara
1995-
DERNSCFTVVAM, Hans, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl,

ev. Yaar nen, Ankara 1987.
Dokumenti Bogdana Hemilnitskoho 1648 -1657, Nr. F. P. evenko
- Uporyadn I. Kripyakevi, Kiev 1961. Nu:. - S. 625-626.
EVLY ELEB B. DERV MEHEMMED ZLL, Evliya elebi
Seyahatnamesi, VI, haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, s
tanbul 2002.
, Evliya elebi Seyahatnamesi, IX, haz. Ycel Dal-Seyit Ali Kah
raman- Robert Dankoff, stanbul 2005.
GALLAND, Antoine, stanbula Ait Gnlk Htralar (1672-1673),
I, ev. Nahid Srr rik, Ankara 1987.
GERLACH, Stephan, Trkiye Gnl (1573-1578), I-II, ev. Trkis Noyan, stanbul 2007.
HASANBEYZDE AHMED PAA, Tarih, III, Haz. evket Nezihi
Aykut, Ankara 2004.
s-zde Trihi (Metin ve Tahlil), haz. Ziya Ylmazer, stanbul
1996.
stanbul Kad Sicilleri, Bb Mahkemesi 3 Numaral Sicil (H. 1077/M.
1666-1667), haz. Rfat Gnalan, kontrol ed. Mustafa Ouz, ed.
Cokun Ylmaz, stanbul 2011.
Memoires du Sieur de la Crovc, II, Paris 1684.
MOROSINI, Gianfrancesco, Relazione (1585), Le Relazioni DegliAm
basciatori Veneziani Al Senato durante il Secolo decimosesto,
Seri III, Cilt III, haz. Eugenio Alberie, Frenze (Floransa)855.
179
Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanl lkesinde, 1587-1589,

I-II, ev. Trkis Noyan, stanbul 2012.
RYCAUT, Paul, History ofthe Turkish Empirefrom 1623 to 1677,
London 1680.
SCHWEIGGER, Saloman, Sultanlar Kentine Yolculuk, 1578-1581,
ev. Turkis Noyan, stanbul 2004.
SEIDEL, Friedrich, Sultann Zindannda Osmanl mparatorluuna
Gnderilen Bir Elilik Heyetinin bret Verici yks (15911596), ev. Trkis Noyan, stanbul 2010.
SELNK, Tarih-i Selanik, I-II, haz. Mehmet pirli, Ankara
1999.
SEYYID LOKMAN, Zbdett-Teurh, Trk slm Eserleri Mzesi
Ktphanesi, nr. 1973.
SORANZO, Giacomo, Relazione (1576), Relazioni di Ambasciatori
Veneti al Senato, tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologicamente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite:
1512-1789, a cura di Maria Pia Pedani-Fabris, Padova 1996.
, Relazione (1584), Relazioni di Ambasciatori Veneti al Senato,
tratte dalle migliori edizioni disponibili e ordinate cronologi
camente, XIV, Costantinopoli: relazioni inedite: 1512-1789, a
cura di Maria Pia Pedani-Fabris, Padova 1996.
TRH- RAD, I, stanbul 1282.
TRKAL, Nazire Karaay, Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Zeyl-i
Fezleke (1065-22 Ca 1106/1654-7ubat 1695), Tahlil ve Metin,
Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratirmalan Ens
tits, stanbul 2012.
Voyage en Turquie et en Grece du R. P. Robert de Dreoc, Paris 1925.
VENIER, Maffeo, Relazione (1586), Relazioni Degli Ambasciatori
VenezianiAl Senato durante Secolo decimosesto, Seri III, Ct
II, haz. Eugenio Alberie, Frenze (Floransa)844.
180
VRATISLAV, V., Baron Vratislavm Anlan: XVI. Yzyl Osmanl

mparatorlundan izgiler, ev. M. Sreyya Dilmen, stan
bul 1988.
YILMAZ, Mehtap, Vekdyinme (Vekayi-i Bec) (Metin-Deerlendirme),
Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma
lar Enstits, stanbul 2006.
ZANE, Matheo, Relazione (1594), Le Relazioni Degli Ambasciatori
VenezianiAl Senato durante il Secolo decimosesto, Seri III, Cilt
III, haz. Eugenio Alberie, Frenze (Floransa) 1855.
in . ARATIRMA ESERLER
ACIOLU, Yusuf, anakkale Boazndaki Kaleler, anakkale Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi
Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, anakkale 2006.
AFYONCU, Erhan, Dnmeliin Kurucusu Sabatay Sevi , HrriyetTarih, 14-7-2004.
, Ruznme, DA, XXXV, 276-278.
AKYZ, Ali, el-Fiten vel-Melhim, DA, XIII, 153-154.
ANDREASYAN, H.D., Eremya elebinin Yangnlar Tarihi, s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say: 27
(Mart 1973), s. 70-73.
ARI, Blent, lk Osmanl-Hollanda Mnasebetleri, Osmanl, I, ed.
Gler Eren, Ankara 1999, s. 493-501.
ARIKAN, Zeki, Rycaut, Paul, DA, XXXV, 314-415.
ARSLANTA, Nuh, Trkler ve Yahudiler (Yahudi Tarihi Eliyahu
Kapsalinin (1483-1555) Tarih Kitab Seder Eliyahu Zuta Ba
lamnda Bir nceleme), stanbul 2013.
AYDIN, Mahir, Osmanl Dnyasnda Yahudi Kira Kadnlar, Belle
ten, say: 243 (2001 Austos), s. 623-635.
Babli Nezdinde nc ngiliz Elisi Lellonun Muhtras, ev. Or
han Burian, Ankara 1952.
181
BAB1NGER, Franz, Das Archiv des Bosnaikan Osman Pascha, Ber

lin 1931, VII numaral vesika.
, Venediklilerin Ftihi Zehirleme Teebbsleri, ev. M. evket
Yazman, Hayat-Tarih, say: 4 (stanbul 1969), s. 16-20.
BAER, Marc David, IV. Mehmed Dneminde Osmanl Avrupasnda
htida ve Fetih, ev. Ahmet Fethi, stanbul 2010.
BARKAN, mer Ltfi, Osmanl Mali Saymlan zerine Aratrma,
ev. Mehtap zdeer, ktisat Fakltesi Mecmuas, say: 51 (s
tanbul 2001), s. 13-24.
BEN, Yaron -NAEH, Sultanlar Diyarnda Yahudiler, ev. Nita zkatalan, stanbul 2009.
BIRNBAUM, Eliezer, Gracia Mendes, Bir Sefaradn Uzun Yolcu
luu, ev. Mercan Uluengin, stanbul 2007.
BOSTAN, dris, Osmanl Bahriye Tekilat XVIII. Yzylda Tersne-i
mire, Ankara 1992.
BROOKS, Andree Aelion, The Woman Who Defied Kings: The Life
and Times o f Dona Gracia Nasi, 2003.
COHEN, Amon, Ritual Murder Accusations Against the Jews during The Days of Suleiman the Magnificent , Journal ofTurkish Studies, X (1986).
COKUN, Ali, Mehdilik Fenomeni: Osmanl Dnemi Dini Kurtu
lu Hareketleri zerine Bir Din Bilimi Aratrmas, stanbul
2004.
ELEB, lyas, Fiten ve Melhim, DA, XIII, 149-153.
ETN, Firdevs, Batl Seyyahlara Gre stanbullu Gayrimslimler
(1553-1673), stanbul 2012.
DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, III,
stanbul 1972.
DARLING, L., Ottoman Salay Registers as a Source For Economic and Social History, Turksh Studies Association Bulletin,
XTV/, (Indiana 1990), s. 13-33.
182
DEMRC, Krad, Sabatayizmin Avrupa Yahudiliine Etkileri,

Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XVI/II
(2012), s. 625-629.
DERV, A Haluk, Sabbetay Sevi Olay ve Dnmeler, Tarih ve
Toplum, V/30 (Haziran 1986), s. 9-14.
DNDAR, Recep, Kbrsn Fethi, Trkler, IX, ed. H. C. Gzel-K.
iek-S. Koca, Ankara 2002, s. 667-678.
DZDA, M. Erturul, Fakn Tarihimizde Dnmelik ve Dnme
ler, stanbul 2012.
EMECEN, Feridun M., Fetih ve Kyamet 1453 stanbulun Fethi ve
Kyamet Senaryolar, stanbul 2012.
, Unutulmu Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, stanbul 1997.
EPSTEN, Mark Alan, The Ottoman Jevish Communities and their
Role in the Fifteerth and Sbcteenth Centuries, Freiburg 1980.
ERCAN,Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Ankara
2001.
EROLU, Ahmet Hikmet, Osmanl Devletinde Yahudiler (XIX. Yz
yln Sonuna Kadar), Ankara 2000.
EYG, Mehmet evket, Belgeleri Kim Yoketti?, Milli Gazete, 17 Ni
san 1999.
FAROQHI, Sraiya, Haclar ve Sultanlar (1517-1638), ter. Gl aal Gven, stanbul 1995.
FENTON, Paul B., Shabbatay Sebi and his Mslim Contemporary
Muhammad an-Niyazi, Approaches to Judaism in Medieval
Times, III, ed. David R. Blumenthal, Atlanta 1988, s. 81-88.
FODOR, Pal, An anti-Semite Grand Vizier? The crisis in OttomanJevvish Relations in 1589-91 and its Consequences, In Quest of
the Golden Apple: Imperialldeology, Politics, andMilitaryAdministration in the Ottoman Empire, stanbul 2000.
FREELY, John, Kayp Mesih: Sabetay Sevinin zini Srerken, ev.
Ayegl etin Teke, stanbul 2002.
183
FRIEDMAN, Isaiah, Ottoman Empire, Encylopedia Judaica2, XV,

521-524-
GALANTI, Avram, Sabbetay Sevi Hakknda Ermenice Bir iir,

ev. Pars Tulac, Tarih ve Toplum, XVI/96 (Aralk 1991), s.
44-49.
GERBER, Haim, Jewis Tax-farmers in the Ottoman Empire in the
th and I7th Centuries, Journal ofTurkish Studies, X (1986),
s. 143-154, Jews and Money-Lending in the Ottoman Empire, The Jevish
Quarterly Review, New Series, LXXII/2 (1981), s. 100-118.
GOFFMAN, Daniel, zmir ve Levanten Dnya 1550-1650, ev. Ayen Anadol, Neyyir Kalaycolu, yay. haz. Ayen Anadol, stan
bul 1995.
GVSA, brahim Alaeddin, Sabetay Sevi, stanbul 1949.
GLSOY, Ersin, Giritin Fethi ve Osmanl daresinin Kurulmas
(1645-1670), stanbul 2004.
HAMMER, J. V., Byk Osmanl Tarihi, IV, ev. Mmin evik-Erol
Kl, stanbul 1990.
HATHAYVAY, Jane, The Grand Vizier and the False Messiah: The Sabbatai Sevi Controversy and the Ottoman Re
form in Egypt, Journal o f the American Oriental Society,
CVII/4 (1997), s. 665-671.
, The Sabbatai Sevi Movement and the Expulsion of Yemens Jews
in 1679, Osmanl ncesi ve Osmanl Aratrmalar Uluslara
ras Komitesi XIV. Sempozyum bildirileri, yay. haz. Tuncer Baykara, Ankara 2004, s. 285-303.
HEYD, Uriel, Moses Hamon, Kanuni Sultan Sleymann Yahudi
Bahekimi, ev. Feridun Nafiz! Uzluk, Ankara niversitesi Tip
Fakltesi Mecmuas, XXIII/3i2 (Ankara 1970), s. 306-307.
, Sebetay Sevi e lgili Bir Osmanl Belgesi, ev. Cengiz iman,
Tarih ve Toplum, say: 223 (stanbul 2002), s. 7-12.
LHAN, Avni, Mehdilik, stanbul 1993.
184
NALCIK, Halil, Jews in the Ottoman Ecnomy and Finances,

1450-1500, The Islamic Worldfrom Classical to Modem Ti
mes, Essays in Honour ofBem ard Leuis, ed. C. E. Bosworth,
Chales Issawi, Roger Savoy and Abraham L. Udovitch, Princeton 1994, s. 513-550.
, Sephardic Jews in the Ottoman Empire, From Empire to Rebuplic, stanbul 1995, s. 105-114.
INBAI, Mehmet, Ukraynada Osmanhlar: Kamanie Seferi ve Or
ganizasyonu (1672), stanbul 2004.
JORGA, Nicolae, Osmanl mparatorluu Tarihi, III, ev. Nilfer
Epeli, stanbul 2005.
KML CEML EL-ASEL, Kuds, DA, XXVI, 334-337.
KASTEIN, Joseph, zmirli Mesih Sabetay Sevi, ev. Orhan Dz, s
tanbul 2011.
KOHUT, Zenon E., The Khlelnytsky Uprising, the Imaga of Jews,
and the Shaping of Ukrainian Historical Memory, Jevish History, XVII, No. 2, Gezeirot TT: Jews, Cossacks, Poles and Peasants in 1648 Ukraine (2003), s. 141-163.
KOLAK, zgr, Osmanllarda Bir Kk Sanayi rnei: Selanik
uha Dokumacl (1500-1650), Yksek Lisans Tezi, stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2005.
KONUK, Hamza, Vn Mehmet Efendinin Mret (Transkripsi
yon Tahlil ve Deerlendirme), Yksek Lisans Tezi, Erciyes ni
versitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 2001.
KK, Abdurrahman, Dnme, DA, IX, 518-520.
, Dnmeler Tarihi, Ankara 1990.
, Dnmeler (Sabatayistler) Tarihi, Ankara 2010.
LEWIS, Geoffrey L. - ROTH, Cecil, New Light on the Apostasy of
Sabbatai Zevi, The Jevish harterly Reviev, LIII/3 (1963),
s. 221-222.
LEWIS, Bemard, slam Dnyasnda Yahudiler, ev. Bahadr Sina
ener, Ankara 1996.
185
, The Privilige Granted by Mehmed II to his Physician , Bulletin

School ofOriental andAsiiar Studies, XIV (1952), s. 550-563.
MAIER, Ingrid, 1665-1672 Dnemi Leh, Ukrayna, Rus Kaynaklarnda
Sabetay Sevi, Toplumsal Tarih, say: 136 (2005), s. 56-59.
MCKEON, Michael, Sabbatai Sevi in England, Associationfor Jewish Studies, II (1977), s. 135-139.
MURPHEY, Rhoads, Jewish Contributions to Otoman Medicine,
1450-1800, Jews, Turks, Ottomans, A Shared History Fifteerth Through the Twentieth Century, ed. Avigador Levy, New
York 2002, s. 63.
ZCAN, Abdlkadir, Kapc, DA, XXIV, 345-347, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, DA, XXIX, 246-249.
, stanbulun Eminn Semti 17. Yzylda m slmlatrld?, Osmanl Aratrmalar, XXXVII (stanbul 2011), s. 206-213.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Yedikule Zindan, Osmanl Tarih Deyim
leri ve Terimleri Szl, III, stanbul 1983, s. 614.
PAMUKYAN, Kevork, Sabetay Sevi Hakkmdaki Ermenice iirin M
ellifi Kimdir?, Tarih ve Toplum, XVII/99 (Mart 1992), s. 2.
ROSENBLATT, Norman, YosefNasi, Court Favorite o f Selim II,
Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 1987.
ROTH, Cecil- BORNSTEN, Leah -MAKOVETSKY, Solomon Ashkenazi, Encylopedia Judaica2, II, 577.
ROTH, Cec, Gracia Nasi, Encylopedia Judaica2, XTV, 785.
, Kiera, Encylopedia Judaica2, XII, s. 147-148.
, The House o f Nasi, Dona Gracia, Philadelphia 1947.
, The House of Nasi, The Duke ofNaxos, Philadelphia 1948.
ROZEN, Minna, stanbul Yahudi Cemaatinin Tarihi (1453-1566),
ev. Serpil alayan, stanbul 2010.
RUDERMAN, David B., Erken Modem Dnem Yahudi Tarihi, ev.
Lizet Deadato, stanbul 2010.
SAFVET, Yasef Nasi, TOEM, XVI (1328), s. 982-993186
SAHLLOLU, Halil, Yenieri uhas ve II. Byezidin Son Ylla

rnda Yenieri uha Muhasebesi, Gneydou Avrupa Aratr
malar Dergisi, say: 2-3 (stanbul 1974), s. 416-466.
SCHOLEM, Gershom, Gizli Yahudi Cemaati: Trkiye Dnmeleri,
ev. Abdurrahman Kk, Ankara niversitesi lahiyat Fakl
tesi Dergisi, XXX (Ankara 1988), s. 217-244.
, Heyhan Met abtay Tsivi, [Sabatay Sevi Nerede ld?] Tsion
17 (1952), s. 79-80.
, Sabetay Sevi Mistik Mesih 1626-1676, ev. Eref Bengi zbilen,
stanbul 2011.
, Shabbetai Zevi, Encyclopedia Judaica, 2. Bask, XVII, 340341-
SETTON, Kenneth, The Papacy and the Levant, 1204-1571, IV, Philadelphia 1984.
SEVGEN, Necibe, Nasl Smrldk?, Belgelerle Trk Tarihi Der
gisi, say: 17 (Ankara, ubat 1969), s. 62-66.
SHAW, Stanford J., Osmanl m paratorluunda ve Trkiye
Cumhuriyetinde Yahudiler, ev. Meri Sobutay, stanbul
2008.
, Osmanl mparatorluunda Yahudi Milleti, Osmanl, IV, ed.
Gler Eren, Ankara 1999, s. 307-321.
SONYEL, Salhi, Osmanl mparatorluuna Yaplan lk Musevi
Glerinin Beyznc Yldnm, Belleten, say: 215 (An
kara 1992), s. 201.
STAMPFER, Shaul, What Actually Happened to the Jews of Ukraine
in 1648 ?, Jewish History, Vol. 17, No. 2, Gezeirot Tali: Jews,
Cossacks, Poles and Peasants in 1648, Ukraine (2003), s. 223.
MAN, Cengiz, A Jevish Messiah in the Ottoman Court, Sabbatai
Sevi and the Emergence o f A Judeo-Islamic Community (16661720), Doktora Tezi, Harvard University 2004.
187
, Cortijo de Sevi: Kltr Miras Sabatay Sevinin Evinin Ge

mii, Bugn ve Gelecei, Toplumsal Tarih, say: 196 (Nisan
2010), s. 14-25.
, Sabetay Sevi DA, XXXV, 334-335, Sabatay Sevi ve Sabatayclar, Mitler ve Gerekler, Ankara
2007.
, Sabatay Sevi ve Sabatayclar, Mitler ve Gerekler, Ankara
2008.
TANYU, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, II, stan
bul 1976.
UZUNARILI, smail Hakk, Kapc, A, VI, 201-202.
, Osmanl Devletinde Saray Tekilt, Ankara 1988.
NAL, Asife, Sabatayclk/Dnmelik Balanmda Mesih Anlayna
Genel Bak, Mslmanlar ve Dier Din Mensuplan Mslmanlann Dier Din Mensuplaryla likilerinde Temel Yakla
mlar, Ankara 2004, s. 177-179.
YALIN, Soner, Efendi, stanbul 2004.
YILDIZ, Kenan, 1660 stanbul Yangnnn Sosyo-Ekonomik Tah
lili, Doktora Tezi, Marmara niversitesi, Trkiyat Aratrma
lar Enstits, stanbul 2012.
YILDIZ, Murat, Bahvanlktan Saray Muhafzlna Bostanc Oca,
stanbul 2012.
YILDIZ, Nuray, Hayatzde Mustafa Feyzi, DA, XVII, 16-17.
ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanl mparatorluu Tarihi, III,
ev. Nilfer Epeli, stanbul 2011.
ZORLU, lgaz, Sabatay Sevi Hareketi zerine nemli Bir Kitap:
Sefer irot ve Tibahot el abtayim, Btn Ynleriyle Ya
hudilik (Uluslararas Sempozyum) 18-19 ubat 2012, Ankara
2012, s. 551-552.
188
Dizin
A
Abbasler 138
Abdurrahman Abdi Paa 94,116,
1 1 8 , 135, 139, 145-147, 149 ,152,
158 ,159 ,16 7
Abdullah bin Zbeyr 138
Abdlkerim Efendi 47, 48
Abidos Kalesi 121
Abraham Gature 124
Abraham Nathan (Gazzeli Nathan)
10 0 -10 2 ,10 4 ,10 5,128 ,16 2
Acemistan 128
Afyon 19
Agostinho Miques (Samuel Micas) 59
Agustin Manuel 68
Ahmed, I. 26,58,74
Akkirman 19
Alexander Lapuneanu 62
Amasya 19
Amatus Lusitanus 25
Amsterdam 65, 6 6 ,10 2 ,10 3 ,12 2
Amsterdam Yahudileri 80
Anabolu 19
Anadolu 16 ,18 , 22,55, 61
Ankara 16-19,22,24,25,27,33,39,
4 7 ,4 9 ,61,6 4 ,65,6 7,75,83,9 3,
9 6 ,10 3 ,118 ,13 5 ,16 3 ,16 9 ,17 1
Ankona 36,37, 60, 63
Ankona Yahudileri 37
Antalya 19
Antep 19
Antonio Tiepolo 71
Antvverp 25
Anvers 33 , 34 , 59 , 60,65
Aragon Hanedan 34
Arnavutluk 36
Akenazi 19
Atmeydam 53,55
Avlonya 18-21
Avlonyal 20
Avrupa 15-17,19-22,35,36,61-63,
67,68,76,81,83,88,89,91,104,
10 5 ,12 1,12 6 ,12 8 ,14 5
Sabatay Sevi ve Yahudi kelimeleri metinde ok sayda getiinden

dizine dahil edilmemitir.
189
Avrupallar 16
Avrupa Yahudileri 16
Avusturya 48
Avustuyal/Avusturyallar 18, 72
Ayasofya 46
Ayazmakaps 94
Aziz Mehmed Efendi (Sabatay Sevi)
141,145,153,156,158,160-169
B
Bbli 95,112,130
Badrack 19
Badat 19
Balkesir 19
Balyabadra 19
Giovanni Corraro 40
bankerler 21
Baron Vratislav 46
Basevi Ailesi 69
Bat Avrupa 21,76
Byezid, II. 20, 24
Beatrice de Luna (Beatrix de Luna
) 34
Belgrad 19,48,50
Ben Yahya Ailesi 25
Benveniste, hekim 50
Berat 19,168,170,175
Bet Midra (Midra Okulu) 38
Bilbis 20
Bizans 16,139
Boaz 68,146
Boazhisan 126,141
Boazhisar Kalesi 126,128,129
boyahane 75
Budin 19,144
Bursa 19, 37
Byk Layo, Macar Kral 15
190
C-
Ca'fer es-Sdk 137

Cendere 75
Charles IX., Fransa Kral 62, 66
Chiarazza (Kira) 41, 43
Chiera (Kira) 39
Christoph, Safiye Sultann Knigsbergli kuyumcu 41
Clara, Sabatay Sevinin annesi
84
Converso (dnme) 33
Coronello (Francesco Coronel)
64
Cumhuriyet 74, 83
anakkale Boaz 121,126,127
anigirler 23
avuluk 145,146,152, 201, 215
ekmece 116
ft Kap 16
uha 20
D
Daniel de Fonseca 59
David Passi 74-78
David Ungnad 40, 72
Dimetoka 19
Dimyat 20
Diogo 33, 34
divn 120,151
Divn- Hmyn 71, 72,76,112,
116,148, 175
Divn- Hmyn tercman 130
Diyarbekir 19
Doanc Mehmed Paa, Rumeli
Beylerbeyi 76
Dominus Johannes Micas 59
Don Antonio, Portekiz Kral 76
Don Femando 34
dnme (converso) , 33,37

Dra 19
E
Edime 18-20, 65, 122, 127, 131136, 139,141-143,146, 156-158,

160-167
Eriboz 19, 23
el-Halil 101
Elias Handali 39
Elias, Sabatay Sevinin aabeyi
84
Eliyahu Kapsali 17-19
Elizabeth I., ngiltere Kraliesi
45
Emevler 138
Eminn 119
emtia 33
engizisyon 17,33-37,63,69
Erfurt 15
Ermeni 109,128
Esperanzo Malchi 45-53,55,57
Ester Kira (Ester Handali) 39-45
etibba-i hassa 27, 32
etibba-i Yahudiyan 27
F
Fas 79
Fatma Hatun (Kiera Stronilah)
39,45
Felibe II., spanya Kral 66, 69,
71,72
Ferhad Aa, Bostancba 55
Ferhad Paa, Veziriazam 73, 74,
78
Feridun Bey 72
Ferrara 35, 60, 61, 70
Filibe 19
Florina 19
Francisco Coronel (Coronello)
64
Francesco Mendes 33
Fransa 42, 66,128
Fransesco Barencollo 23
Fransz/Franszlar 42,60,62,66,
76,111,113,141
Fransuva II., Fransa Kral 62
Frenk Mehmed Aa 48,51
G
Gaetal Maestro Iacopo 22

Galata 33, 36, 56, 61, 64, 119,
163
Galile 80
Gazanfer Aa, Kapaas 55
Gazze 19, 96, 97, 100-102, 105,
106
Gazzeli Nathan (Abraham Nat
han) 100
Gazzeli Peygamber (Gazzeli Nat
han) 100
Gelibolu 19,115,120,121,126-128,
13 1, 135,14 1 ,174
Gershom Scholem 12, 82,147
Giacomo Soranzo 40,41, 71, 75
Gianfrancesco Morosini 42, 43,
75
Giovanni Corraro 40,71
GiovanniMoro 43
Girit 64,128,135
Girit Sava 83,128
Grds 19
Gracia de Luna/Mendes 33-38,
59-63,65,67,69,71
Gracia la Chica 35, 60, 61
Granada 24
191
Grandchamp, Fransz elisi 66

gmrk 21,36,57,68-70,95,113,
114,116,119 ,174
Gmlcine 19, 21
H
Habib 25
Habsburg/Habsburglar 34, 46,
59. 65, 71
Habsburg diplomasisi 72
Habsburg elilii 46
Hac Murad, Osmanl elisi 62
HafsaSuhan, KanunSultanSleymann
annesi 39
hahamba 16
haham/hahamlar 66, 85, 92, 95,
107,122,123,132,133,144-146,
153
Halep 20,102,104,108
Hali 94
Halil Paa, Sadaret Kaymakam
51-53,57
Hamedan 18
Hammer 40,42, 43, 45, 67, 71
Hamursuz Bayram 37,51
Hans Demschwam 18
Hanya 19
Hasanbeyzde 50, 52,53,55
hassa hekimleri 24, 25, 26, 27
Haviv 25
Davud, [Hz.], 88
sa, [Hz.], 105
Hebron 101
Heinrich Graetz 26
Henri II., Fransa Kral 62
Hersek 19,163
Hsmkeyf 19
Hit 20
192
Hocazde Mehmed Efendi, Rumeli

Kadaskeri 54
Hollanda 65, 79
Holumi 19
Hristiyan/Hristiyanlar 16,17,20,
27,28,33,34, 37,56,58, 59, 77,
83,137
Yusuf, [Hz.], 125
I-
IsaacdiAlba 85
Isaac Luria Ashkenazi (SafedArslan) 80
IsrealSarug 81
ber 18
brahim Paa, Veziriazam 48-50
brahim Paa, Makbul, Veziria
zam 61
lyas [Hz.] 105, 123, 124, 125,
138
nebaht 19, 64, 67
ngiliz/ngilizler 45,48,49,51,57,
58, 73, 76, 83, 86,133
ipekik 38
ran 79
sakAkri 40
skenderiye 20,66, 95
smail Mordecai, Sabatay Sevinin
olu 83,84,86,127,157
spanya 17-20, 25, 33, 38, 42,
59, 65, 68, 69,71-73, 76, 77,80,
85,97
srail elebi 50
stanbul 15-17, 19, 21-23, 35'37,
40-43, 45-49,52,60-64,66,68-70,
72,75-77, 79,80,83, 93, 94, 103,
104, 109,111-119,121, 125,126,
128,129,131,135,138,140,143,
153, 155, 157, 158, 6o, 162-165,

167.174
stanbul gmr 44
stanbul kaymakam 144,163
stanbul Saray (Topkap Saray)
39
stanbul sokaktan 129
stanbul Yahudisi 50
stife 19
sve 59, 91
tib 19
talya 17, 18, 20, 25, 35, 69, 79,
104
zakSarfati 16
zdin 19
zmir 83-88, 91, 92, 94-96, 102,
103,108-114,120-122,124,132,
145. 153.174
znik 19
J
Jean Chesneau 60, 61

Jehan Micquez (Yasef Nasi) 60
Joo Miques (Yasef Nasi) 36,
59-69
Joao Rodrigues de Castelo Branco
25
Julius III., Papa 25
K
Kahire 20, 95,100,101

Kalavrita 19
Kalvinist 66
Kandiye 19,121
kapcba 111,135,14 1,14 7 , 174,
175
kapcbalk 147-149,174,175
Kapsali 16-19
Karaferye 19,155
Karahisar- Sahib 19
Karaman Mehmed Paa, Veziri
azam 24
Kara Mente (Mordecia Sevi), Sa
batay Sevinin babas 83
Kara Mustafa Paa, Veziriazam 117,
135,136,140 ,143
Karasu 21
Kara veys Paa, Defterdar 68
Karay 39
Karitena 19
Kastoria 19
Katerina di Medici 42
Katolik 60, 90
Kavala 19
kazasker 55
Kefe 19,39
Kerkk 20
Kesteye 19
Kbrs 43,66,67,70,78
Kran 19,39,128
Kiera Strongah (Fatma Hatun)
39
Kidbahir Kalesi 126,127
kira (kiera/kyra/chiera) 39, 40,
43-45, 49, 54, 59
kira kadn/kadnlar 38-42,45-47,
49,50 ,52, 53, 55, 57,58
Kirmanah 18
Koca Sinan Paa, Veziriazam 73,
76-78
Konstantinopolis 36
Konya 19
Korfu 19,44
Koron 19
Kprlzde Fazl Ahmed Paa,
Veziriazam 115-117,119-121,126,
131,135,164-168
193
Kstendil 19
Krakov 69
Kratova 19
Kueyna 19
Kuds 19,20,36,82,94-106,122,
128,156
Kuzey talya 69
Kkekmece 115,116
Ktahya 19, 63
kyra (kira) 39
L
Lala Mustafa Paa, Veziriazam

67
Lando Degli 23
Latince 26,144
Lehistan 35, 62, 65, 69, 70, 72,
77, 79, 80, 88, 89, 90, 91, 97,
122,131,133
Lello, ngiliz Elisi 48-50, 52, 53,
55, 56,58
Leuven niversitesi 59
liman/limanlar 16, 21, 80,174
Limni 19
Livadiya 19
Livomo 80,122
Lizbon 33, 59
Lizbon niversitesi 59
Locadello, Rum zengini 59
Lorenzo Bemardo 43
Luriac Kabalaclk 80, 81, 88,
91, 92,97
M
Macaristan 35,59
Maestro Iacopo 22
MaffeoVenier 44
Magosa 19
194
Mahmud Aa, Gmrk Emini 113,

114,174
Malta 36
Manastr 19
Manisa 19,39,40,114
Maranos 17
Marcantonio Barbaro 69
Mardin 19
Marmara Adas 113,174
Mehmed, II. 22,159
Mehmed, III. 45,46,49-55, 58
mehterhne 57
Melek Ahmed Paa, Veziriazam
169
Mengup 19
Mesih 11,12,18,19,80-83,85,87,
88, 91-93, 96, 97, 99-108, 110,
115,118,119-130,132-135,138144,146-148,153, 154, 157,160165,167,168,170,171,175
Mesihci Kabalac 81
Mesihlik 11,85,92,101,102,104106,110,129,173
Mesihlik aclan 91
Mezistre 19
Msr 19, 42, 95, 96,100,102
Midilli 19
Midra okulu (Bet Midra) 38
Minkrizde Yahya Efendi, eyh
lislam 143
Modon 19
Monsieur de Lansac 60
Moses Hamon 22, 24, 25,35
Murad, II. 22
Murad, III. 40,42-46, 67, 68, 71,
75-78
Musa, [Hz.] 82,101,156
Mustafa Paa 67, 117, 132, 135,

136,140,143
Musul 19
mltezim 21
Mneccimek, Mneceimba 140
Mslman/Mslmanlar 11,15,20,
22,25,27, 28,39,53,63,64,79,
83,111,112,116,125,129,130,133,
137, 139, 144, 145, 147-157,160162,164,170,171,174,175
mteferrika 63, 64,155
N
Nagid/Nagidler 95
Nagidlik 96
Naka 19,38,64,68,75
Narda 19
NathanAkenazi, SotamonAkenazinin
babas 74
Nathan Benjamin Levi 96
Nathan Shapira 81
Nibolu 19
Novoberda 19
Nurbanu Sultan, III. Muradn va
lidesi 40, 42
O -
Ohri 19
Orta Avrupa 16,128
oru 86, 96,102,105,107,121
Osman, II. 59
Osmanl devlet tekilat 147,148,
175
Osmanl donanmas 42, 69
Osmanl elisi 62,70
Osmanl hkimiyeti 18, 95
Osmanl hkmeti 44, 62, 65, 70
Osmanl idaresi/ynetimi 23, 35,

37, 46, 57, 64-66, 112, 150,151,
153. 154. 170. 173.174
Osmanl mparatorluu 12,15,17,
21, 22,25,33,37,44-46,62,65,
75,88,89,102,110,118,123,128,
130,134, 139,171
Osmanl kaynaklan 12, 69, 94,
147. 1 5 4 . 1 7 4
Osmanl kolluk gleri 115
Osmanllar 15,16, 22, 36, 67, 71,
72, 73, 96, 97,164
Osmanl levendleri 64
Osmanl makamlan 114,133
Osmanl mliyesi 21
Osmanl ordusu 165
Osmanl paras 49
Osmanl payitaht 36, 43, 60, 83,
93,115,162
Osmanl ricali 115,134,161
Osmanl saray 22,38, 61
Osmanl snrlan 104,139
Osmanl sultanlan 18,19
Osmanl tbiyeti 74
Osmanl tebaas 18
Osmanl tehlikesi 23
Osmanl Trkesi 109
Osmanl topraklan 15-19, 36, 61
Osmanl ulemas 158,160
Osmanl lkesi 18
Osmanl vesikalan 147,149, 174,
175
Osmanl Yahudileri 123,152
Osmanl yneticileri 11
OttovianoBon 58
mer Aa 51-53
195
padiah 56, 58, 64, 67, 73, 121,

122,146,164
Padova 40,41, 69,71,75
Paolo Contarini 41,42
Papa 25,36,37,63
Para(Paros) 38
Patras 19, 83
Paul IV., Papa 25,36,63
Pazarck 19
Plevne 19
Polonyal 132
Portekiz 17,18, 20, 25, 110
Portekiz Yahudileri 110
Portuqal Sinagogu 110
Prens Maksimilyan (Kutsal Roma
mparatoru Maksimilyan) 59
Prevadi 19
Preyner, Habsburg Elisi 71
R
Rabbi Pir Hamnuma 101

Ragusa 35, 74
Ragusallar 35
Rahba 20
Rahova 19
Raphael Josef elebi 95, 96,100
Reid 20
Reyna 34, 35, 6
R. Isaac Akrish 44
Rodos 19, 66, 75,78, 95
Roma 16,59, 60
Romanyot (Yahudiler) 16
Rudnik 19
Rumca 39,109
Rumeh 16, 21,47, 54,76, 77,118
Rumelihisar 77
Rumelihisar Zindan 118
196
Rusya 19, 59,92

Rstem Paa, Veziriazam 38
S-
Saati Haan Paa, Rumeli Bey

lerbeyi 77
Sabatayc/Sabatayclar 102,123
Sabatayc hareket 79, 80, 82, 87,
131
Sabatayc rivayetler 170
Sabatayclk 12, 79, 80, 83, 96,
103,138 ,144
Sabation Nehri 106
Sacunta, Hekim 50
Safed 19,38, 63, 80, 97-99
Safed Arslan (Isaac Luria) 80
Safiye Sultan, III. Mehmedin vali
desi 40-47,49, 50,52, 57
Saint Pierre Han 61
Sakz 19, 84
SalomonUsque 40
Salona 19
Samakov 19
Samuel Micas (Agostmho Miques)
59
Samuel Sullam, Hekim 44
Santorini Beyi 38
Santorini Liman 38
Saraybosna 19
Sardanapalus 26
Sefarad (Sefardim) 18,40
Seftos 121
Selanik 18-20,26,36,38, 80,92,
93,106,107,170
Selnik Mustafa Efendi 46-48,
50-57, 69,73
Selim I. 17,18
Selim II. 64-68
Semav Ad 92
Semendire 19
Serez 19,40
Serezli 40
Serez Yahudileri 40
Serfice 19
Seyyid Abdlkerim Efendi, Sleymaniye Camii Vaizi 47
Sidrekaps 19
Sigismund August II., Lehistan
Kral 65, 69,70
Silistre 19
Simsariye 75
Sinan avu 35
Sincar 20
sipahiler 48,49,51-54,57
Sivas 19
Sofya 19
Sokollu Mehmed Paa, Veziriazam
65, 67, 69,70, 72
Solomon Ashkenazi 44, 69-74
Stefano Ferrari 76
Stephan Gerlach 40,41, 71
Strasburg 15
Sudak 19
SunuDah Efendi, eyhlislam 51,
53
Suriye 19
Sleyman I. 18,20,24,35,37-39,
61-63, 68
abbat 85
am 19,138
arlken, Kutsal RomaCermen m
paratoru 34, 59
ehrizol 20
ehzde Mehmed (Mehmed III.)
41
ehzde Selim (Selim II.) 60, 63,

64
eyh Mahmud Efendi 133,134
T
Taberiye 38, 63
Tatarlar 127
Tebriz 18
teklif-i rfiye 39
Tekirda 19
Trhala 19
Tire 19
Tokat 19
Torquemada, Engizisyon Yargc
17
Toskana 73
Trablusam 20, 95
Trk/Trkler 12,18,26,50,52,55,
56, 62,66, 83,110,114,116,118,
121-123,125,127,129, 133,138,
139,141, 144, 147, 153,156,161,
163,167,168
Trk atasz 104
Trke 12,39,109,130,144,163
Trk hkimiyeti 134,139
Trkiye 11,13,16-19,34, 4b 62,64,
67, 68, 70,106,149,153
Trk Seyyid Kk 21
Trk Yahudileri 26
U-
Udine 69
skp 19
V
Vaftizci Yahya 105
Van Mehmed Efendi 143, 152,
156,157
197
Venedik 16,20,23,24,34-36,40,
41,43-45,57-60,64,67,69-71,73,
74, 76, 77, 8 3,122,16 8 ,16 9
Venedikli/Venedikliler 16, 23, 41,
60,169
Venedik Yahudileri 16
Ventot 42
vezirler 48-50,58,76,166
Vidin 19
Volos 19
Y
Yahudi Altina 21
Yahudi cemaati 37, 84, 92, 93,
103
Yahudi hahaml 16
Yahudi hanesi 16
Yahudi hekimler 13, 22, 24-26,
YasefHamon 24
YasefNasi 36,59-69
Ya 73
Yecc ve Mecc 138
Yemen 79,96
Yenice-i Vardar 19
yenieri aas 4 4 ,5 1,116 ,16 7
yenieri/yenieriler 47, 56, 60,
68,164
yenieri ktiplii 73
yenieri serdr 98
Yenikk 143,146
Yeni Saray 58
Yeniehir 19
Yosef, Sabatay Sevinin aabeyi
84,85
Yosef Eskapha, Sabatay Sevinin
hocalarndan 85
32,144
Yahudi mltezimler 21
Yahudi nfusu 18, 20, 21,9 0,9 7
Yahudi tabipler 22
Yakup Paa 22, 23
Yanbolu 19
Yanya 19
198
Z
Zacuto Kronii 39
Zindan Kap 16
EKLER
-1-
Gmrk Emini Mahmud Aa,
zmir canibinden Marmara Cezresine bir Yahudi gelp, baz beyhde

sz sylermi. dem gnderp, mezbr Yahudi her nerede ise getrdesin
[dey] buyuruldu
Al bin ake tezkiresi verile.
Tezkire dde fi 27 R [10)76.
Arka taraf: Yahudi in getrile olan buyuruldu
(BOA, A.RSK, Dosya Ksm, nr. 31/113)
- 2Aayn- Mtekfidn-i Endern
btid mevcib-i Mehmed ki be-cemat- aayn- mtekidn-i endern

ilhk uden fermde. B-hatt- hmyn- sa'adet-makrn. Ez-n sebeb ki
der-huzr- hmyn b-eref-i slm merref bde. Ber-mceb-i rus-
hmyn- Hseyin Efendi, kimmakm- reislkttb- divn- l. Elvki fi 16 Ra sene 1077.
F yevm: 150
Yalnz yz elli ake ile sadaka buyurulmudur.
STTE: Kusr- Masar sene 77, an-cnib-i defterdr.
Recec-Reen sene 77, an-cnib-i defterdr.
Lezez sene 77. Mezbr.
(BOA, KK, nr. 3411, s. 62).
200
-3 -
Aayn- Mtekidn-i Endern
Mehmed
Yevm 150
smin stnde: Recec-Reen sene 87.
Mteveff b-arz- Mahmud, dizdr- kala-i lgn ve b-fermn- l elvki fi 19 sene 87.
(BOA, KK, nr. 3418, s. 51).
-4-
Hkk Sbhnehu ve Tel hazretleri ve evketl, mehbetl pdihmn

vcd- eriflerini hatlardan hfz idp serr-i saltanatnda keml- pr eyleye min. Arzhl-i bende budur ki, beniminyetl ve kermetl pdihm
bu bendeleri ecatl pdihmn huzr- hmynlarnda dn-i mbn ile
merref olman mezd-i inyetlerinden avuluk ulfesiyle behremendbuyurula. Bki emr fermn ve ltf u ihsn kermetl pdihmdr.
Bende Ahmed
21 Ra 1077
stte IV. Mehmedin hatt- hmynu: On ake avuluk verdim.
201
-5-
Cemat- avun- Dergh- li el-Mtekid
btid mevcib-i Ahmed, nev-mslm ki be-cemat- avun- dergh-

l, ilhak uden fermde. B-hatt- hmyn- saadet-makrn. Ez-n sebeb ki der-huzr- hmyn arzhl dde ve b-eref-i slm merref
bde ve inyet ve kerde. Ber-mceb-i rus- hmyn Hseyin Efendi,
kimmakm- reislkttb- divn- l, el-vki fi 21 Ra sene 1077.
F yevm: 10
Yalnz 10 ake ile sadaka buyurulmudur.
STTE: Recec-Reen sene 1077. Be-dest-i Hac Mahmud tbi-i Hazret-i
Vn Efendi.
Lezez sene 1077. Be-Ser-avun.
(BOA, KK, nr. 3411, s. 91)
202
- o
'
'j
C&u
(Sy+tJ J
^ . v
u i<
Sabatay Sevinin yakalanmas iin gmrk eminine yazlan buyruldu

(B O A A.RSK, Dosya Ksm, nr. 3 1/ 113 ) .
Sabatay Sevinin yakalanm a emrinin arka taraf

(BOA, A.RSK, Dosya Ksm, nr. 3 1/ 113 ).
>
3
o
J* d ,
J ff
.
r
k \ ^
w
7 .5
^
Kf
b-t
'
vv^
]o
3
- >
\
N
r ^
--k
, #
!: W
**V
'.
- ;
-
s
*
> jJ
; W \ :
Sabatay Sevinin Mehmed ismiyle Aayn- Mtekaidn-i Endernda

ibtid kayd (BOA, Kmil Kepeci, nr. 3411, s. 62).
205
Sabatay Sevinin m aa kaydnn bulunduu defterin kapa

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 3 4 11).
Aayn- Mtekaidn-i Endern

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 34 11).
207

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 3 4 11)

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 3411)
209
' "
3"
s a ':
r>~<
k
/-
J -*uU : 4,
Yeni Mslman olarak Mehmed ismini alan bir Nev-M slim e 10 ake
ile kapclk verilmesi iin arzuhal zerine hatt hmyn
Sabatay Sevinin lm kayd

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 34 18 , s. 51).
2 11
't.
*srrj
=^23
$55
M
~^y-
>
't=^f
V^N
- #
sstgSg
**
iis*
*rrF&
HSSf
t
Ufi.
-Sri
-eV*4
t
*=*
**-*

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 3418).
2 13

(BOA, Kmil Kepeci, nr. 3418).
Sabatay Sevinin Hicri 1079 yl maa

kayd (BOA, MAD, nr. 3772, s. 59).
~ kayd (BOA, MAD, nr. 10 8 3, s. 64).
Sabatay Sevinin Hicri 10 8 0 yl maa
kayd (BOA, KK, nr. 34 12 , vr. 28a).
kayd (BOA, KK, nr. 3 4 13, vr. 28a).
215
kayd (BOA, KK, nr. 34 14, s. 56).
kayd (BOA, KK, nr. 3 4 15 , s. 59).

kayd (BOA, MAD, nr. 6010, s. 49).

kayd (BOA, KK, nr. 3417, vr. 26b).
**K
_jWj &y1+Sa>^'*J
3
./ '
'
V
^\
^ V
- - s-T
ijc .W
-i>x ^
ji^ b O
J s ^ lv-=_a>JjViV J ^
>*n j
Sabatay Seviyle birlikte Mslman olan arkadann kendisine avuluk
verilmesine dair arzuhali (BOA, A.RSK, Dosya Ksm, nr. 30/67)
2 17
t i*
v >
'M
m
v *?
x a? ?
v :
i
? =
; - . ?
I^ j f .
./
- 1 p
, ^ L * r
*3 >
>
E 1
? ; j
V] 1
Sabatay Seviyle birlikte Mslman olan arkadana

Mtek'id avun- Dergh- liden m aa balanmasyla ilgili kayt
(BOA, Kamil Kepeci, nr. 3 4 11, s. 91).
218
<
Sabatay Sevinin Edirneye getirilmesi hakknda Bostancbana yazlan

em ir (Franz Babinger, Das Archiv des Bosnaikan Osman Pascha,
Berlin 19 3 1, V II numaral vesika).
219
Sabatay Sevi Yahudi kyafetleriyle
220
Sabatay Sevi M slman kyafetleriyle
221
Sabatay Sevinin taraftarlar
222
223
Sabatay Sevi hapiste
y X n
. f l 't t h t n i
tj
<y
;w O W
a z n -a ^ tn X i
c-
n r c jk c c tr
-*.
v&t G.z<t .
%' rz o r tra -ic t Ow. O t "
rt r-c k c te
i**
^*1
N a t h a n JL e -v i d
if^za. .
U a tlu m
M *-"
le v i
Gazzeli Nathan
224
* "
225
Nathan halkn Kutsal Topraklara gtryor
Sabatay Sevi tah tad a. Aada ise Sevi On Kabile ile birlikte
226
Afbcddtng.van den genaenden n.nvcn Joodfchen Koning

S
A
B
E
T
H
A
S E B
I ,
Mcc 7jn byhebbende Profcct, opgdlacn in dajnrc 66f,ctc. zoo
vele dacr van :or noch tue bekent is. of van de Joden gefeic uort,
uit de nauwkcurigfte bricvcn ,cn fchrifccn opgetcekent.
*
'mu ti.,-:, t
...
u
r
*.
->
4 .4 ; -
*r * '
T - V ,* / . - A
> < n V ,. -
f . i
* ' '
' "" S f*
- *
rIi
.
5
' - v -O
*-*
, .
e;
Mi
'K V f m ir *
- - <
tM
jv r a r " T - ^
- - S n * - j. > * * r .
w < i ' < i | v a , t*

V,
-ry
* r i.
--a
<*.*F r A ' r w * f ' ; - * < T M / . / ifc K T .a

(p.
ycpt&u*i4m*H* V r - v :< * * >
-1
.r t
A rt j . < }- > " *
. >;r.
* . Z tf-t'/n - -_
. -t -t'it i r : , '
av h re .<&
r
" '
: .? r:-H-; r
r * U i. Cinr.Bi
be*.ise
v
- s
'*-rxr * rr. fc - - r r v
A - va G r V " -
. i r f r ! *:< o ! '. ' < * T < l r - '"
45
~
..e . f r . ,;a
*4
75
7>t*aVtm&et*1
"***
fftt'U, 4 4
is*p*A>rOmVtenmn,*uU\mxitf un
1
JMUtthac't?*!..elC-tff *"*
<w.Vtr
-m**iJ****tS+sn
VM Taft Vt t - f * USJTf'C>C*e-.|! tr- JVf.V*V* M * *"**

< *
*
" * * ( & K 'v n f t r / ' / m a r e f c r ><L a l * r | v
i# f r * l * r ; * f
I \ !
N r < i r i N V
* r- !* m v * n - w o ,. > f . V 'n ! '. r . M i

;
s .* * /- -
.'rtKorv-,. Sas^r/iu.>eTxJo'tt^*iz}ft4JeJ^*s,i>'j
. I |
. ' t n . r w r y
e o t u h>
_ * * * ? i f * M *
j * Owr V, * Mr t
'r x jet. v n - et m i m a f U m m a . w w i* i f r j - r w r <
.t iMUimi.!*
il s Hta lifc*,
r ? t * i$ ft ffc * * * s k ta K , * a S ? '
fc V e *
M f.
ij
*&.
T i r * * * ^Cbr- ' * . wJyj 4 w js a M B fg & ftfa .'.-/ S # m ti
r***
' ic ' r x # f r D * ; , } < .- s * ta
''*&.'
3$j * *3W'i sA-ri.w?JJ1W<k/rr.!segt.taes&su.js. zs:nstatmfmvmnmmmk.&*.

; A**fc*w i.' '-;x
j A . -;'i .
r f i m ' u l m w >^<
/*, iv ^-v* >>-p*-s ".

- r - ' ?. *
" - r- f aYs*r*r.
MT**/*rwr3J..4Ss
>'
- a T * - i e p
^ >*? shtbvsetn:3t & f r . j ; v . t t , . cht< - rn-?ir'
rp rv fV ^ c ,-'
er'A tzlr/xzw . U
n
- - rr' r ^ - rrmn.fn * 1 1 rj
W . ' r-nrn^%r-4.;~r^.rrf r* ,
r^-KSt U
gsi ' & 8 ! t a * S W t e t , - /V
%xt**ia**v
$ ' **
mt* . < a '* r .
a n * m H n * * t* .T ,m t *m p >
i * b sfrt*>*U,. , *
** tfj - r t n * vs*
I. rv yrt.t&fif* y z:-t--e?.
,'r i .iv tire* \Xtpu t m m iujtJ:
t * r -4
n> t - i. 4f T
< ><${ yB4 -t t bet 3 . - * *
*is * r :y r#*/vuJff*, t<v<tti
s fA .*> *
. n t t f i S ^o&GtiSMltttt ttn s u * i
xs>s>g&trn**. .m '.d t
tvfiatrts J H mui#<ssA#aS>$tMntktUn.
-n.ij& tst&tmt ti*
.*w i t t ettu-j'es
lfaJrt*'*-X!t0t*&gi9Tf w4jrn4etwdv t?-&rsH
j y
*< p f,
t**M
Bir Hollanda gazetesinde Sevi ve Nathan
227
Sflm? Sificf Don rem crfm cn Sofufcl Sam / vic fel^
it i $ jwfwnmtrtlfnmi i urfifafanis .jJfiTtsatAffrur / tercnMufitwftcwnfrm ^Rrpfc^un

<ftz<sScfp?S&jaefps^pac&zbaete*fcictabws&sn*?;<>snt>x**CgHMHRap&K*?-ttJMtfeferoi *<**
Z&aas* Jpfcn*w* ja fc rs - C rf* jfs *i <S^
^ '^T T 't ' 2 *

I
tm
r a w r < s w B | w t*-?
KWTOHW#B****i
Sabatay Sevinin tutuklanmas, serbest braklmas ile ilgili hayali resimler
228
229
Sabatay Sevinin tutuklanmas, idam ve hakknda hayali resimler
faf <i >{]%$ ,
fcaNNngf'vinafra NKma. lrf?ift>

u * qw u ji l m (p p i'ts u ra fuj
t . t u f p
juu .* jjj <
l o . t e / U j ^ r j ^ : < p (jt? t ^ [r
f u*! oi /.on O >")CMfcjm &c (uoj C/p&.g (u<urC tutu
i P ] i 5 c l r ^ / u ) i f . / q r / u r Q /j 3 $ ' J r j . t f | n q r f . r t - a . ' , T
^ N f lg J N if u je jif a-a. tma
T ( u vj'./'<l<t)ino
W un
u$lor^r^ e> nl o jMtfuured t)i'jajfuiJ attttnjlasmnv $p mrn.'f
*,
jjuujj^pjpj Qu>jfBir4(E
-1* ;Hll Ik*
Nathana gitmek iin Viyana ve dier yerlerden aynlan Yahudiler
230
231
5S
m gbatefeMsar #mb/
unftr t*m dao fct# to.m6 to.'JOKmb, 2(n9l66.nKato/
cfj ttrmeinfen ft>tfiien Mcsfx enftccffcr $5cfwg unb flbfo.
jtfffctf <u* gpnflitiwp<l
233
*tM<kllflJ tt iKi/JUnmrttiJtAMi fotl n *
stanbul
234
: m
stanbul
' f t,
235
IV. Mehmed
236
Sadrazam Fazl Ahmed Paa
237
Merzifonlu Mustafa Paa
238
239
zmir
zmir
240
YEDTEPE
Trkiyede Sabatay Sevi ve dnm elik en merak edilen ve en
ok zerinde efsane retilen konularn banda gelir. 17. yzyln
ikinci yarsnda m esihim diye ortaya karak, btn dnyadaki
Yahudileri heyecanlandran Sabatay Sevi, Osmanl ynetim inin
konum alarn bo szler olarak nitelend irip, sorguya almas
zerine Mslman olarak kellesini kurtarabilmiti. Mehmed ismini
alan Sabatay Sevinin baz taraftarlar da efendilerinin izinden
giderek M slm an oldular. Bylece grnte M slm an, gizli
olarak da Yahudilii srdren ve dnm e ad verilen bir topluluk
ortaya kt.
lkem izde gnm ze kadar gelen bu to p lu lu k hakknda
b iro k ehir efsanesi re tild i. K om plo te o rile ri o kadar ileri
g itm i tir ki, O sm anl a rivle rin d e Sabatay Sevi hakkndaki
belgelerin yo ke d ild i i iddialar ileri s r lm t r. Bu kitap bu
iddialarn doru olmadn ortaya koyan bir aratrmadr. Sabatay
Sevi ve Sabatayclk, ncelikle Osmanl im p a ra to rlu u nun bir
meselesiydi ve Trk arivleri kullanlmadan yazlacak her alma
eksik kalmaya m ahkm du. Bu aratrm ada arivlerde ilk defa
bulunan Osmanl belgeleri nda dnm eliin kurucusu Sabatay
Sevinin hikyesi anlatlmtr.
T r
r ' o
t T
cusu
LER
9786055200237
kitapad resi.com
in te r n e tte k i k it a p a d r e s in iz s

Erhan Afyoncu - Sahte Mesih PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Erhan Afyoncu - Sahte Mesih PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SABATAY SEV VE YAHUDLER

SABATAY SEV VE YAHUDLER

1967de Tokatta dodu. lk ve orta renimini burada tamam

Osmanl arivinin karanlk dehlizlerinde

Yahudilerin Osmanl Topraklarna G................................15

Sabatayc Hareketin Tarih Temelleri..................................... 79

A. DVN............ : Bb- saf Divn Kalemi

: Kmil Kepeci Tasnifi

MAD................ : Mliyeden Mdevver Defterler

rkiyede Sabatay Sevi ve dnmelik en ok me^

Dnmeler ve Sabatay Sevi ile ilgili birok aratrma yapl

teorileri o kadar ileri gitmitir ki, Trk arivlerindeki Seviyle il

ediyorum. Ayn ekilde Babakanlk Devlet Arivleri aratrma

Yahudilerln Osmanl Topraklarna G

Osmanl topraklarnda her dinden insan kendi kltrel ve

Zeynep Dramal, Tarihi Tersten Okumak, stanbul 2005, s. 72.

Burada herkes kendi asma ve incir aacmm altnda oturabilir.

Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde

ylndan sonra ber yarmadasndan geden 165 bin Yahudiden

52411 Hans Demschwam, stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Ya

Kapsali, Osmanl sultanlarnn mesih rollerine dikkat ekmesi

ehrizol (Kerkk), Ane, Hit, Rahba, Halep, Trablusam, Sincar,

hudiler, kuzey Adriyatik ehirlerine getti. 1597de Avlonyadaki

Osmanl Mliyesinde Yahudiler

Yahudiler, Osmanl mliyesinde zellikle mltezim olarak

Yahudilerin Osmanl mparatorluunda en faal olduklar

bymesini durdurmak iin en az 14 defa Fatihi zehirlemeye te

iin talyanlarla oynad ynndedir25. II. Byezid dneminde

4 Yahudi hekim olmak zere 17dir32. 955 (1548ye gelindiinde

yzyln ikinci yansna ait kk ruznme defterleri

nin elimizde bulunmayndan dolay hassa hekimlerinin yanm

maktayd. 1559da Selanike yerletii zaman Latince kaleme al

oda (1694-1695) tekrar 2ye indi. 1118 de (1705-1706) Yahudi

Hassa Hekimler Tekilat

inam at Defteri, nr. 0.71, s. 10,21,26,

BOA, D. KRZ, nr. 33118, s. 7,27.

BOA, MAD, nr. 559, s. 3-4,23-24.

Zilhicce 942- aban

BOA, M AD , nr. 559, s. 43-44,

BOA,AMD, nr. 559, s.83-84,103-104,

BOA, M AD , nr. 559, s. 251-252,

BOA, MAD, nr. 559, s. 311.

BOA, MAD, nr. 7118

BOA, MAD, nr. 7118

BOA, MAD, nr. 7118

BOA, MAD, nr. 7118

BOA, KK, nr. 3398, s. 27,31-32.

TSMA,nr. 6146, vr.26b-27a, 29b-

BOA, D.KRZ, nr. 33120, s. 60-61.

BOA, MAD, nr. 5526, s. 111,117-

BOA, MAD, nr. 5510, s. 111-113.

BOA, KK, nr. 3399, vr. 50b-51a,

BOA, M AD , nr. 364, s. 100-101,

BOA, KK, nr. 3400, s. 92-93,100101.

BOA, MAD, nr. 5589, s. 89,98-99.

BOA, MAD, nr. 5682, s. 83,89.

BOA, MAD, nr. 6012, s. 80,86-87.

BOA, MAD, nr. 3626, s. 54,58-59.

BOA, MAD, nr. 6248, s. 57,63.

BOA, MAD, nr. 7205, s. 55-56,65.

BOA, MAD, nr. 416, s. 73,84.

BOA, MAD, nr. 6192, s. 81,91.