You are on page 1of 220

Prof. Dr. Ali V.

Gashi, Matjet elektrike 2016

MATJET-KARRIER INXHINIERIKE

Matja sht vegl pr t kuptuar botn fizike

Matjet e n veanti ato elektrike prdoren n t gjitha fushat e shkencs dhe


inxhinieris. Ato jan prhapur n shkenc dhe teknologji aq shum sa q do t ishte qesharake
t flitet pr edukim shkencor ose teknik pa njohuri pr matjet. Kshtu pr shembull, fizikani,
fiziologu (mjeku), kimisti, dhe biologu duhet t msojn t matin. N veanti pr inxhiniert
elektrik aftsia e njohjes s matjeve dhe e instrumenteve elektrike analoge dhe digjitale ka
rndsi kruciale. Matjet realizohen me instrumente dhe ato kryesore jan: amper-metrat, voltmetrat, vat-metrat, om-metrat, osciloskopt, analizatort e spektrit dhe sinjal-gjeneratort.
N kt tekst n suazat e nj kursi semestral do t analizohet matja e madhsive
kryesore elektrike dhe e disa madhsive joelektrike q shndrrohen n madhsi elektrike, me
theks t posam n gabimet apo pasigurin matse me t ciln realizohen ato.
Specialistt e matjeve elektrike jan t krkuar shum n entet shndetsore, spitale, n
laboratort krkimore, dhe n qindra deg t tjera t industris ku prdorimi i matjeve elektrike
sht detyr ditore.

Autori
Ali V. Gashi

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

HYRJE
METROLOGJIA

Lmi i njohurive q ka t bj me matjet quhet metrologji. Problemet me t cilat merret


metrologjia jan:
-njsit e matjes dhe etalont e tyre (realizimi dhe reproduktimi i tyre, konservimi-ruajtja
dhe bartja-transmetimi i njsive),
-matjet (metodat, realizimi, vlersimi i saktsis,etj.),
-instrumentet pr matje (veorit e instrumenteve, nga aspekti i destinimit t tyre).
Metrologjia i prfshin t gjitha detyrat, si ato teorike ashtu edhe praktike, q kan t
bjn me matjet pavarsisht nga saktsia e tyre.
Metrologjia sipas madhsis t ciln e analizon, ndahet n: metrologjin e gjatsis,
metrologjin e kohs, etj., kurse sipas lmit t prdorimit n: metrologji industriale, metrologji
teknike, metrologji astronomike, metrologji medicinale, etj.
Metrologjia po ashtu prfshin prcaktimin e konstanteve fizike dhe karakteristikat e
materialit dhe materies.
Pjesa e metrologjis e cila merret me problemet t cilat t jan t prbashkta me t gjitha
shtjet pavarsisht nga madhsia e matur quhet metrologji e prgjithshme. Pr shembull:
problemet e prgjithshme teorike dhe detyrat n prdorimin e njsive matse (struktura e
sistemit t njsive, p.sh. zvendsimi i njsive n formular), problemet e gabimeve t matjeve,
problemet e karakteristikave metrologjike t instrumenteve matse q kan t bjn me cilndo
madhsi.
Metrologjia e aplikuar sht pjes e metrologjis e cila trajton matjet n aplikime t
caktuara. Prkundr metrologjis s prgjithshme, metrologjia e aplikuar i mer n konsiderat
matjet e nj madhsie t caktuar ose matjet e madhsive q krijojn nj pjes t nj lmi si sht
cek m sipr.
Metrologjia teknike sht pjes e metrologjis q trajton matjet n teknik. Edhe pse n
metrologjin teknike prfshihen edhe lmi t tjera, kjo shprehje shpesh n kuptim t gabuar
prdoret vetm pr metrologjin e gjatsive dhe kndeve.

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Metrologjia e kualitetit preokupohet me shtjet e lidhura me kontrollin e kualitetit.


Metrologjia e kualitetit interesohet pr kontrollin e matjeve dhe t rezultateve t matjeve t
lidhura me hulumtimin e kualitetit: t lndve t para, materialeve, pajisjeve, instalimeve
industriale si dhe instrumenteve q prdoren pr matjen, kontrollin dhe prcaktimin e krkesave
q kan t bjn me sigurimin-garantimin e kualitetit n prodhimtari.
Metrologjia teorike, sht pjes e metrologjis q trajton problemet teorike t matjeve. Pr
shembull n metrologjin teorike bjn pjes prve tjerash, teoria e madhsive dhe njsive
matse, teoria e gabimeve t matjes, teoria informative e matjeve.
Teknika e matjeve sht pjes e metrologjis q trajton teknikn e ekzekutimit t matjeve.
Metrologjia ligjore-legale sht pjes e metrologjis q ka t bj me njsit matse,
metodat pr matje dhe me instrumentet pr matje, n aspektin e krkesave dhe rregullativs
ligjore, q kan pr qllim q t sigurojn garanci publike n pikpamje t siguris dhe t
precizitetit t nevojshm pr matjet.

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

1
MATJA DHE NJSIT E MATJES
Njohuri dhe prkufizime themelore,
Madhsit dhe njsit themelore SI, njsit e derivuara,
Skemat e qarqeve elektrike,
Madhsit dhe njsit elektrike kryesore,
Gabimi absolut relativ dhe klasa e saktsis,
Pyetje dhe detyra.

1. NJOHURI DHE PRKUFIZIME THEMELORE


Me matje nnkuptohet mundsia e njohjes sasiore t karakteristikave t objekteve fizike.
Si dihet ekzistojn objekte t ndryshme fizike t cilat kan karakteristika t ndryshme dhe numri
i tyre sht i pakufishm. Njeriu n qllimin e tij pr njohjen e objekteve fizike, prkundr
dshirs pr t'i njohur ato plotsisht, mund ta prcaktoj vetm nj numr t kufizuar t tyre dhe
t karakteristikave t tyre. Madhsit fizike dallohen si nga ana cilsore ashtu edhe nga ana
sasiore. Ana cilsore prcakton llojin e madhsis (p.sh. rezistenca elektrike), ndrsa ana sasiore
madhsin e saj (p.sh. rezistencn e rezistorit konkret). N kt mnyr madhsia fizike sht
karakteristik e prgjithshme n raport me shumllojshmrin e objekteve dhe sht unike n
raportin sasior ndaj secilit prej tyre. Prmbajtja sasiore e veoris s madhsis fizike t objektit
t dhn paraqet masn (njsin) e madhsis fizike e cila ekziston objektivisht pavarsisht
nga fakti se far dim ne pr te. Nga rezultatet e matjeve njeriu fiton njohuri pr objektet n
form t vlers s madhsis fizike.
Me termin matje nnkuptohet gjetja e vlers s madhsis fizike n rrug eksperimentale
me an t pajisjeve t caktuara teknike. Sipas ksaj mund t nxirren kto tipare kryesore t
kuptimit t matjes:

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

- mund t maten veorit e objekteve ekzistuese reale, d.m.th. madhsit fizike,


- matjet bhen gjat eksperimenteve, d.m.th. kur konstatimet dhe llogaritjet teorike duhet
t vrtetohen n rrug eksperimentale,
- pr realizimin e eksperimenteve nevojiten pajisje t veanta teknike, instrumentet
matse, q duhet t vihen n bashkveprim me objektin material,
- rezultati i matjes sht vlera e madhsis fizike.
Rezultati i matjes praktikisht gjithmon dallohet nga vlera e vrtet e madhsis fizike,
d.m.th. nga vlera e cila do t ishte absolutisht e sakt. Vlera e vrtet e madhsis fizike sht e
pamundur t caktohet. Dallimi i rezultateve nga vlera e vrtet shpjegohet me pa prsosmrin e
mjeteve matse dhe metodave matse, me ndikimin e kushteve t realizimit t matjeve dhe
ndikimin e njeriut me mundsit e tij t kufizuara, etj.
Kur vlera e vrtet sht e panjohur, praktikisht gabimi i matjes mohet nga veorit e
mjeteve matse, kushtet e realizimit t eksperimentit dhe nga analiza e rezultateve t fituara.
Meq rezultati i fituar dallohet nga vlera e vrtet:
Rezultati i matjes sht i vlershm vetm n rastin kur sht muar edhe gabimi
i vlers s fituar i madhsis s matur.
Zakonisht nuk caktohet gabimi konkret i rezultatit por pasiguria matse - kufijt e zons
n t ciln gjenden gabimet.
Shpesh prdoret kuptimi saktsia e matjes me t ciln nnkuptohet kualiteti i matjes
d.m.th. afrsia e rezultatit t matjes me vlern e vrtet t madhsis s matur. Saktsia e lart e
matjes i korrespondon gabimit t vogl t matjes.

2. SISTEMI NDRKOMBTAR I NJSIVE (SI)


2.1. Njsit themelore (baz) t SI
N thelb t SI sht lista e shkurtr e njsive baz t definuara n form absolute pa iu
referuar asnj njsie tjetr (shih Tab. 1). Njsit baz jan konsistente me nj pjes t sistemit
metrik t quajtur sistemi MKS. N trsi ekzistojn shtat njsi baz t SI.
Definicionet zyrtare t shtat njsive baz t dhna nga BIPM. Kto definicione fizike i
lejojn shkenctart ti riprodhojn etalont p. sh kohs ose t metrit n do vend t bots, e
madje edhe n planett tjera, pa iu referuar objektit fizik i cili ruhet n vende dhe kushte t
caktuara, si sht rasti i prototipit t kilogramit i cili nga BIPM ruhet n Paris. Etalont e
kilogramit t shteteve tjera (USA, UK, etj.) krahasohen me kt prototip.

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Tab. 1. Sistemi ndrkombtar i njsive [SI]


Madhsia

emrtimi

simboli

Gjatsia

metr

Masa

kilogram

kg

Koha

sekond

Rryma elektrike

Amper

Temperatura

Kelvin

Sasia e materies

mol

mol

Intensiteti i ndriimit

kandela

cd

Definicionet e shtat njsive themelore t SI:


metr [m] - Metri sht njsi themelore e gjatsis. Ai sht distanca t ciln e kalon drita
n vakum pr 1/299 792 458 -ten pjes t sekonds.
kilogram [kg] - Kilogrami sht njsia themelore e mass. Ai sht masa e prototipit
ndrkombtar n form t cilindrit nga platin-iridiumi q ruhet n Sevres n Franc. Tani
kjo sht njsia themelore e vetme e cila sht e definuar si objekt material, e po ashtu e
vetmja e cila e ka prefiksin (kilo).
sekond [s] - Sekonda sht njsia themelore e kohs. Ajo sht gjatsia kohore e
nevojshme pr shfaqjen e 9 192 631 770 periodave t lkundjeve t atomit t Ceziumit 133.
Amper [A] - Amperi sht njsia themelore e rryms elektrike. Ai sht rryma e cila e
krijon forcn e caktuar midis dy telave paralel t cilt jan t larguar 1 metr n vakum.
sht emrtuar sipas fizikanit frng Andre Amper (1775-1836).
Kelvin [K] - Kelvini sht njsia themelore e temperaturs. Ai sht 1/273.16 ta pjes e
temperaturs termodinamike e piks s trefisht t ujit. sht emrtuar sipas
matematikanit dhe fizikanit Skocez William Thomson 1st Lord Kelvin (1824-1907).
mol [mol] - Moli sht njsi themelore e materies (substancs). Ai sht sasia e materies e
cila prmban aq njsi elementare sa jan n 0.012 kg t Karbonit-12.
kandela [cd] - Kandela sht njsi themelore e intensitetit t ndriimit. Ajo sht
intensiteti i burimit t drits me frekuenc t caktuar, i cili e jep sasi t caktuar t fuqis n
drejtimin e dhn.

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.2. Njsit e prejardhura t SI


Konferenca e prgjithshme pr pesha dhe masa, prve shtat njsive baz, i ka
aprovuar edhe 22 emrtime pr njsit SI, si kombinime t njsive baz. Prbrenda SI, kto
njsi jan njsit e emrtuara t prejardhura.
N Tab. 2 jan dhn definicionet e ktyre 22 njsive. Kolona e tret tregon prejardhjen
e njsis nga njsit baz, ndrsa n kolonn e katrt sht dhn ekuivalenca formale e njsis
n varsi t njsive baz.
do njsi e prejardhur e SI nxirret vetm nga relacionet me njsit baz dhe njsit tjera,
pr shembull njsia e shpejtsis sht 1 m/s. Pr shkak se njsit e prejardhura i referohen
njsive baz, ather specifikimi i kushteve empirike sht komponent e prfshir n
definimin e t gjitha njsive. Njsit e prejardhura pa emrtim t veant jan t shumta.
Kur dihet formula e prmasave t nj madhsie, mund t gjendet se si ndryshon njsia e
matjes s saj kur ndryshojn njsit themelore t sistemit t njsive.
Pr shembull: 1 cm = 0.01 m; 1 m2 = 1m 1m; 1W = 1 V 1 A; 1 m/s = m/s; 1 kp = 1 kg
x 9.80665 m/s2 = 9.806 65 N;
Mbledhjet e ardhshme t CGPM mund t shtojn njsi tjera n kt list, p.sh katal sht
futur n mbledhjen e 21-t t CGPM n vitin 1999.
Me qllim q njsit SI t prdoren n brez t gjer t fenomeneve CGPM e ka
prcaktuar listn e prefikseve metrike q mund t prdoren me njsit e SI.
Prve gjithsej 29 njsive baz dhe t prejardhura, SI lejon prdorimin edhe t disa
njsive shtes, q jan:
-

njsit tradicionale matematikore pr matjen e kndeve (shkall, hark-minut,


dhe hark-sekond);

njsit tradicionale pr matjen e kohs (minut, or, dit, dhe vit);

dy njsi metrike q zakonisht prdoren n jetn e prditshme: litr pr volumin


dhe ton (ton metrik) pr masat e mdha;

njsit logaritmike bel dhe neper (dhe prefikset, si sht p.sh decibel); dhe

tre njsi jo metrike vlerat e t cilave paraqesin konstante fizike t rndsishme:


njsia astronomike (u), njsia e mass atomike ose dalton, dhe elektronvolt.

Tani pr tani SI lejon prdorimin e disa njsive tjera metrike dhe jo metrike q jan
tradicionale n fusha t ndryshme. Kto njsi duhet t jen t definuara n raport me SI n
secilin dokument n t cilin ato prdoren dhe prdorimi i tyre nuk preferohet. Kto njsi t
toleruara pr prdorim do t ndalohen n takimet e ardhshme t CGPM. N to prfshihen:

mila detare (nautike) dhe knot, njsi tradicionale q prdoren n detari dhe
meteorologji;
8

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ari dhe hektari, njsi t zakonshme t siprfaqes;

bar njsia e presionit, dhe shumfishi kilobar q zakonisht prdoret n


inxhinieri; apo nnfishi milibar q zakonisht prdoret n meteorologji;

angstrem n fizik dhe barn n astronomi.

Tab. 2. Definicionet e disa njsive t prejardhura.


Njsia e prejardhur

Madhsia

Prejardhja

Definicioni
formal

herc (Hz)

frekuenca

1/s

s-1

njuton (N)

forca

kg(m/s2)

kgms-2

paskal (Pa)

presioni

N/m2

kgm-1s-2

xhaul (J)

energjia e puns

Nm

kgm2s-2

vat (W)

fuqia

J/s

kgm2s-3

kulon (C)

ngarkesa elektrike

As

As

volt (V)

potenciali elektrik

W/A

kgm2s-3A-1

farad (F)

kapaciteti elektrik

C/V

kg-1m-2s4A2

om ()

rezistenca elektrike

V/A

kgm2s-3A-2

simens (S)

prueshmria

A/V

kg-1m-2s3A2

elektrike
veber (Wb)

fluksi magnetik

Vs

kgm2s-2A-1

teslla (T)

induksioni magnetik

Wb/m2

kgs-2A-1

henri (H)

induktiviteti

Wb/A

kgm2s-2A-2

shkall Celsius (C)

temperatura

K - 273.15

radian (rad)

kndi

mm-1

steradian (sr)

kndi hapsinor

m2m-2

lumen (lm)

fluksi i ndriimit

cdsr

cdsr

luks (lx)

ndriimi

lm/m2

m-2cdsr-1

bekuerel (Bq)

aktiviteti

1/s

s-1

grej (Gy)

doza e absorbuar

J/kg

m2s-2

sivert (Sv)

doz ekuivalent

Gy(shumfishi)

m2s-2

katal (kat)

aktiviteti katalitik

mol/s

mols-1

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Sipas SI jan t definuar po ashtu prefikset e madhsive, d.m.th shumfishet dhe


nnfishat e tyre si n Tab. 4.
Me SI nuk lejohet t prdoret asnj njsi prve atyre t cekura m sipr dhe t
shumfisheve apo nnfishave t tyre. N veanti nuk lejon prdorimin e asnj njsie tradicionale
angleze (pr shembull kal-fuqi HP), apo prdorimin e asnjrs prej njsive algjebrike t
prejardhura nga ish sistemi CGS, si jan: erg, gaus, poise, stokes, ose gal. Po ashtu me SI nuk
lejohen t prdoren njsit shkencore dhe inxhinierike tradicionale, si jan: tor, kiri, kalori,
ose rem.
Disa fusha shkencore pak a shum i kan definuar njsit kompatabile me SI, por q nuk
bjn pjes n SI. Shembull i mir pr kt sht prdorimi i njsis janski n astronomi.
Gjithmon ekziston gjasa q n takimet e ardhshme t CGPM do ti fusin kto njsi n SI, por tani
pr tani nuk jan t aprovuara.

2.3. Paraqitja e vlerave me eksponent t dhjetshit


Brezi i vlerave t madhsive mund t ndryshon shum. Kshtu pr shembull tensionet
mund t ndryshojn nga t milionat pjes t voltit n sistemet elektronike e gjer qindra-mija
volt n sistemet energjetike. Pr t prdor kt brez t gjer prdoret paraqitja eksponenciale
e vlerave me baz 10 dhe me eksponentin prkats si n Tab. 3.
Tab. 3. Shumfishet e zakonshme me eksponent t dhjetshit
1 000 000=106

0.000 001=10-6

1 00 000=105

0.000 01=10-5

1 0 000=104

0.000 1=10-4

1 000=103

0.001=10-3

100=102

0.01=10-2

10=101

0.1=10-1

1=100

1=100

Pr shembull vlera 247 000 mund t jepet kshtu:

Ose numri 0.003 69 jepet:

10

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shumzimi dhe pjestimi i numrave me eksponent t dhjetshit.- Gjat shumzimit


, shumzohen numrat e bazs dhe mblidhen eksponentt e tyre:
(1.2 x 103) (1.5 x 104)= (1.2) x (1.5) x 10(2+4)= 1.8 x 107
Ndrsa pr pjestimin pjestohen numrat e bazs dhe zbriten eksponentt e tyre:
(4.5 x 102)/(3 x 10-2)= [(4.5)/(3)] x 10(2-(-2)= 1.5 x 104
Shembulli 1:
a) 276 x 0.009,
b) 98 200/20
Zgjidhje:
a) 276 x 0.009=(2,76 x 102) (9 x 10-3)=24.8 x 10-1=2,48
b) 98 200/20=(9.82 x 104)/(20 x 101)=4.91 x 103
Mbledhja dhe zbritja i numrave me eksponent t dhjetshit .- Pr mbledhjen ose
zbritjen fillimisht t gjith numrat kthehen n t njjtin eksponent t dhjetshit dhe nuk ka
rndsi eksponenti i zgjedhur prderisa ai sht i njjti pr t gjith.
Shembulli 2: Mblidhni: 3.25 x 102 me 5 x 103
a) me prdorimin e paraqitjes 102,
b) me prdorimin e paraqitjes 103,
Zgjidhje:
a) 5 x 103= 50 x 102, pra 3.25 x 102 + 50 x 102=53.25 x 102
b) 3.25 x 102=0.325 x 103, pra 0.325 x 103+ 5 x 103=5.325 x 103
q sht e njjt me: 53.25 x 102.
Fuqizimi i numrave me eksponent t dhjetshit .- Fuqizimi sht form e shumzimit
(ose pjestim nse eksponenti sht negativ). Pr shembull:
(2 x 103)2=(2 x 103) (2 x 103)= 4 x 106
N prgjithsi:
(N x 10n)m=N m x 10nm,
pra pr shembullin paraprak (2 x 103)2=22 x 103x2 = 4 x 106 si m par.

11

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fuqit thyesore me numra t plot paraqesin rrnjt. Kshtu 41/2=4=2 dhe


271/3=27=3.
Shembulli 3: Zbrtheni sa vijon:
a) (250)3; b) (0.0056)2; c)(141)-2; d) (60)1/3
Zgjidhje:
a) (250)3 = (2.5 x 102)3=(2.5)3 x 102x3=15.625 x 106
b) (0.0056)2 = (5.6 x 10-3)2=(5.6)2 x 10-6=31.36 x 10-6
c) (141)-2 = (1.41 x 102)-2=(1.41)-2 x (102)-2=0.503 x 10-4
d) (60)1/3 = 60 = 3.915

2.4. Prefikset
Shnimi shkencor dhe inxhinierik.- Nse numrat me eksponent t dhjetshit, jepen
me nj shifr n ann e majt t piks decimale, thuhet se jan dhn n mnyr shkencore.
Kshtu 2.45 x 105 sht paraqitje shkencore, ndrsa 24.5 x 104 dhe 0.245 x 106 nuk sht. Sido
q t jet ne jemi t interesuar m shum pr paraqitjen inxhinierike. N paraqitjen
inxhinierike prefikset prdoren pr paraqitjen me eksponent t dhjetshit, shih Tab. 4. Kshtu
pr shembull madhsia 0.063 A (amper) mund t shprehet si 63 x 10-3 A, por preferohet t
jepet si 63 mA. N kt rast pr nnfishin 10-3 e kemi prdor prefiksin mili. sht br zakon
q prefiksi t zgjidhet n rastin e rezultatit t shprehur me numrat baz 0.1 dhe 999. Kshtu 2.7
x 10-5 s do t jepet si 27 s.
Shembulli 4: Rezultatet n vijim paraqitni n formn inxhinierike:
a) 10 x 104V; b) 0.1 x 10-3W; c) 250 x 10-7s;
Zgjidhje:
a) 10 x 104V=100 x 103V= 100 kV
b)0.1 x 10-3W=0.1 mW
c) 250 x 10-7s= 25 x 10-6s= 25 s.
Shembulli 5: Konvertoni 0.1 MV n kilovolt (kV).
Zgjidhje:
0.1 MV=0.1 x 106V= (0.1 x 103) x 103V= 100 kV
Shembulli 6: Llogaritni shumn e 1 A dhe 100 mA?
Zgjidhje: I kthejm n baz t njjt: n A ose mA, pra:
1A + 100 mA = 1 A + 100 x 10-3 A = 1 A + 0.1 A= 1.1 A
12

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Ose:
1A + 100 mA = 1 000 mA + 100 mA = 1 100 mA
Duhet ta rikujtojm se prefikset paraqesin fuqizimin me bazn dhjet, kshtu q pr
llogaritje aplikohen rregullat q i paraqitm m par. Pr shembull kur mbledhim ose zbresim i
kthejm n baz t njjt si n shembullin n vijim.
Tab. 4. Shumfishet dhe nnfishat e SI
Emrtimi

Prefiksi

Kuptimi

Shnimi
shkencor

yotta

1 000 000 000 000 000 000 000 000

=1024

zetta

1 000 000 000 000 000 000 000

=1021

exa

1 000 000 000 000 000 000

=1018

Peta

1 000 000 000 000 000

=1015

Tera

1 000 000 000 000

=1012

Giga

Shumzim me 1 000 000 000

=109

Mega

Shumzim me 1 000 000

=106

kilo

Shumzim me 1 000

=103

=100

njsi
mili

Pjestim me

1000

=10-3

mikro

Pjestim me

1000 000

=10-6

nano

Pjestim me

1000 000 000

=10-9

piko

Pjestim me

1000 000 000 000

=10-12

femto

0,000 000 000 000 001

=10-15

atto

0, 000 000 000 000 000 001

=10-18

zepto

0, 000 000 000 000 000 000 001

=10-21

yocto

0,000 000 000 000 000 000 000 001

=10-24

2.5. Shifrat e konsiderueshme dhe saktsia numerike


Numri i shifrave i cili e prmban informacionin aktual quhen shifra t
konsiderueshme. Kshtu nse themi se nj pjes teli sht 3.57 m i gjat, ather nnkuptohet
se gjatsia e tij sht m afr vlers 3,57 m se sa me 3.56 m ose 3.58 m, dhe n kt rast kemi tre
shifra t konsiderueshme. Numri i shifrave t konsiderueshme e prfshin shifrn e fundit t

13

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

vlersuar. Nse themi se gjatsia sht 3.570 m ather nnkuptohet ajo sht m afr vlers
3,570 m se sa me 3.569 m ose me 3.571 m dhe n kt rast i kemi katr shifra t
konsiderueshme.
Kur i prcaktojm shifrat e konsiderueshme, zerot q prdoren pr t lokalizuar pikn
decimale nuk merren n konsiderim. Kshtu 0.004 57 i ka tre shifra t konsiderueshme, q
mund t shihet, nse e shprehim kshtu 4.57 x 10-3. Numri i shifrave t cilin duhet ta paraqesim
varet nga numri i shifrave t numrave q prdoren n llogaritje.
Shembulli 6: Le ti kemi dy numra A = 3.76 dhe B = 3.7 t cilt duhet shumzuar. Sa
sht prgjigja e sakt?
Zgjidhje: Produkti i tyre sht:
13.912
dhe kjo sht prgjigje korrekte nse numrat 3.76 dhe 3.7 jan ekzakt.
Mirpo n qoft se numrat jan fituar me matje ku vlerat e tyre t sakta nuk dihen, por
kan nj pasiguri t caktuar, ather edhe produkti duhet ta reflekton kt pasiguri. Pra le t
jen A = 3.760.01 dhe B = 3.70.1, ather:
3.75< A < 3.77 dhe 3.6< B < 3.8
Produkti:
A x B = 3.75 x 3.6 = 13.50
Dhe:
A x B = 3.77 x 3.8 = 14.326
Prgjigja korrekte sht:
A x B = 14
d.m.th e njohim me dy shifra. Nuk mund t themi 14.0 sepse kjo krkon tre shifra t
konsiderueshme.
T potencojm edhe nj her se gjat shumzimit apo pjestimit numri i shifrave t
konsiderueshme t rezultatit sht baras me numrin e shifrave t numrit me m pak shifra.
E njjta gj vlen edhe pr mbledhjen dhe zbritjen, si pr shembull mbledhja e tensioneve
prej 24.7 V dhe 123 mV do t na jep 24.8 V e jo 24.823 V.

3. SKEMAT E QARQEVE ELEKTRIKE


Qarqet elektrike ndrtohen nga komponentt si jan: burimi i ushqimit, elsi i qarkut,
rezistort, kondensatort, bobinat induktive, transistor, prues pr lidhje, etj. Pr paraqitjen e
14

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

qarkut prdoren skemat. Skemat e qarkut mund t jen; skema ilustruese skema elektrike, ,
bllok skema.
N skemat e qarqeve elektrike prdoren simbolet e standardizuara t elementeve t
qarkut elektrik, dhe disa q do ti hasim m shpesh jan treguar n Fig. 3.

Pruesi

Rezistor me vler fikse

Dy prues q kryqzohen

Dy prues t

por pa lidhje mes tyre

lidhur mes veti

Simboli tjetr pr
rezistor me vler fikse

Rezistor me vler t
ndryshueshme (variabil)

Burim i vazhduar i furnizimit (bateri akumulatorsh)

Ndrpres (els)

Ndrpres (els)dypolar

Bobin induktive

Voltmetr

Sigures

Ampermetr

Komutator njpolar

Komutator dypolar

Kondensator

Kondensator elektrolitik

Autotransformator njfazor

Transformator njfazor

Fig. 3. Disa simbole n skemat e qarqeve elektrike


Skema e principit t puns.- N Fig. 4 sht treguar skema ilustruese e nj qarku t
thjesht elektrik. Kjo skem na ndihmon pr vizualizimin e qarkut dhe t puns s tij, duke i
15

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

paraqitur komponentt ashtu si jan n realitet. Pr shembull n Fig. 4, qarku prbhet prej
bateris s akumulatorit, elsit dhe poit elektrik, t gjitha t lidhura me tel prues. Puna e
qarkut sht leht t vizualizohet; kur elsi mbyllet, bateria e shkakton rrymn n qark e cila e
ndez llambn t ndrion. N kt rast bateria sht burimi ndrsa llamba-poi sht ngarkesa.

Fig. 4. Skema e principit t puns e nj qarku elektrik t thjesht

Skema elektrike.- N Fig. 5 sht treguar skema elektrike e qarkut n Fig. 4. Kjo skem
sht m e thjesht dhe n te prdoren simbolet e standardizuara (Fig. 3) t paraqitjes s
elementeve t qarkut elektrik.
N skemn elektrike n Fig. 5, do komponent sht paraqitur me simbolin
korrespondues t qarkut. Llamba elektrike e ka veorin e rezistencs.

Fig. 5. Skema elektrike e qarkut


Bllok skema.- E prshkruan qarkun ose sistemin n form t thjeshtuar. I tr sistemi
ndahet n blloqe, t cilat tregojn se far prmbajn dhe far funksioni kan. N Fig. 6, sht

16

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

treguar bllok skema e matjes s temperaturs me an t termoiftit. Fillimisht temperatura me


termoift shndrrohet n tension t vazhduar (efekti i Zebekut), ky sinjal i tensionit n bllokun
vijues modulohet dhe amplifikohet n amplifikatorin n vijim. Sinjali i amplifikuar ridrejtohet
prsri, pra kthehet n tension t vazhduar dhe matet me an t milivoltmetrit (mV)i cili na
tregon zhvendosjen e treguesit t tij (analog) ose vlern numerike n mV-metrin digjital.

Fig. 6. Bllok-skema e qarkut

4. MADHSIT DHE NJSIT ELEKTRIKE KRYESORE


Teoria elementare e atomit e shpjegon se rryma n qarkun elektrik sht aktualisht
rrjedha e ngarkesave-e elektroneve t lira. Shkaku i lvizjes s tyre sht tensioni i burimit-apo
ndryshimi i potencialit. Drejtimi i lvizjes s rryms merret i kundrt nga i lvizjes s
elektroneve pra prej polit pozitiv t bateris drejt atij negativ.
Intensiteti i rryms elektrike.- N prgjithsi rryma elektrike mund t jet: e vazhduar (dc),
sht konstante n lidhje me kohn, (p.sh rryma q fitohet nga bateria e akumulatorve), dhe
alternative (ac) e ndryshon drejtimin n mnyr ciklike (shih Fig. 7).

a)

b)

Fig. 7. Dy format e zakonshme t rryms: a) rryma e vazhduar (dc); rryma alternative (ac).

17

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera astore (momentale) e rryms alternative zakonisht jepet me funksion sinusoidal:

q karakterizohet me:

- vlern maksimale ose amplituda e sinusoids,

- vlera

efektive e rryms (instrumentet e tregojn vlern efektive t madhsis alternative),


frekuenca kndore (f sht frekuenca),

sht faza.

Perioda sht:

Madhsia e rryms s vazhduar ose vlera efektive e asaj alternative jepet me shprehjen:

Vlera astore (momentale) e rryms alternative sht:

Njsia e rryms 1 A (amper) definohet si lvizje e 1 C (kuloni) t sasis s elektricitetit,


q e kalon fardo rruge t pruesit pr kohn prej 1 s.
Instrumenti pr matjen e rryms quhet ampermetr. N Fig. 8 sht treguar pamja e
multimetrit analog dhe digjital q prdoren pr matjen e rryms, tensionit, rezistencs, etj.

Fig. 8. Multimetri: a) analog dhe b) digjital (DMM).

18

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Ampermetri ka rezistenc t brendshme t vogl dhe lidhet n seri n qarkun elektrik


(shih Fig. 9)

Fig. 9. Qarku elektrike dhe lidhja e A-m dhe V-m

Sasia e elektricitetit (ngarkesa elektrike).- Nga ekuacioni (1) sasia e elektricitetit do


t jet:
ose:

Ngarkesa elementare e elektronit sht -1,602 x 10-19 C.


Tensioni (forca elektromotore-f.e.m).- Madhsia e tensionit t rryms s vazhduar
ose vlera efektive e tij n rrymn alternative jepet me shprehjen:

Vlera astore (momentale) e tensionit t rryms alternative sht:

Njsia e tensionit 1 V (volt) definohet si energjia prej 1 J (xhaul) shumzuar pr 1s (sekond)


dhe pjestuar pr 1 C (kulon).
Instrumenti pr matjen e tensionit elektrik quhet voltmetr. Ka rezistenc t
brendshme t madhe dhe lidhet n paralel n qarkun elektrik (shih Fig. 9)
19

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rezistenca elektrike.- Fitohet sipas ligjit t Omit nga raporti i tensionit me rrymn:

Njsia pr matjen e rezistencs sht om baras me 1 V/ 1 A. Gjendet indirekt sipas ligjit


t Omit, ose matet direkt me om-metr.
Energjia.- Energjia elektrike jepet me ekuacionin:

Vlera astore (momentale) e energjis s rryms alternative sht:

N jetn e prditshme energjia matet me kilovat-or (kWh): 1 kWh = 3600 kJ. Instrumenti pr
matjen e energjis elektrike sht vator-metri.
Fuqia.- sht shpejtsia e ndryshimit (dhnies ose marrjes) t energjis, dhe jepet me
ekuacionin:

Vlera astore (momentale) e fuqis s rryms alternative sht:

Njsia e fuqis 1 W (vat) definohet si energjia prej 1 J (xhaul) pjestuar pr 1s


(sekond). N jetn e prditshme fuqia matet me kilovat 1 kW = 1000 W. Instrumenti pr
matjen e fuqis elektrike sht vatmetri.
Nga ekuacioni (1), (3) dhe (4) rezulton se:

ose:

20

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rrjedhimisht edhe energjia elektrike jepet edhe me ekuacionin:

Respektivisht vlera astore (momentale) e energjis s rryms alternative sht:

5. PYETJE DHE DETYRA


1. Cilat jan madhsit dhe njsit themelore ose baz Sipas SI.
2. Njsia e rryms sht:
a) kulon b) amper
c)Volt , d) Xhaul
3. Tensioni matet me:
a) Vat, b) Amper,
c) Volt, d) Xhaul/ sekond
4. Thjeshtso njsit vijuese duke i shnuar si njsi t prejardhura me emr t veant :
a) voltkulon/ sekond,

b) volt amper sekond,

xhaul c) 1/ vat]
5. Njsia pr intensitetin e ndriimit sht? (cd).
6. V, , N m, Wb, jan njsi? ( t prejardhura).

7. Njsia pr sasin e materies (mol) sht:


a) Njsi jasht SI
b) Njsi e prejardhur
c) Njsi q lejohet
d) Njsi baz (*)
e) Njsi n sistemin CGS
8. Dita sht:
21

c) sekond/(volt kulon) ,[a) vat , b)

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a) Nuk sht njsi por madhsi


b) Baz dhe e ka vlern 24 h
c) E lejuar dhe e ka vlern 3600 s
d) E lejuar dhe e ka vlern 84600 s (*)
9. Volti (V), omi (), njuton-metri jan:
a) Njsi t prejardhura(*)
b) Njsi baz
c) Disa baz e tjerat t prejardhura
d) Njsi t ndaluara
10. Nnfishi i mass i shkruar drejt sht:
a) dkg
b) mkg
c) dag (*)
d) kg
11. Prcaktoni sa vijon:
a) (6.9 x 105)(0.392 x 10-2)
b) (23.9 x 1011)(8.15 x 105)
c) 14.6 x 102+11.2 x 101 (T jepet n form t 102 dhe 103)
d) (29.6)3
e) (0.385)2
[a) 2.71 x 103; b) 2.93 x 106; c) 15.7 x 102; d) 157 x 103; e) 25.9 x 103]
12. Konvertoni 1800 kV n megavolt (MV)?[1.8 MV]
13. Nse I = 25 mA dhe R = 4 k, caktoni tensionin U duke i konvertuar vlerat n eksponentin e
dhjets? [ 100 V].
14. Nse I1 = 520 A, I2 = 0.157 A dhe I3 = 2.75 x 10-4 A, caktoni I1 + I2+ I3 n mA? [0.952 mA].
15. Supozojm se shifrat 8.75 x 2.446 x 9.15 jan signifikante. Gjeni produktin me numrin e
shifrave signifikante?[ 196].
16. Gjeni rezultatin me me shifra signifikante:
22

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

(8.75 x 2.446)/ 9.15 [2.34]


17. Nse I1 = 2.36 A, I2 = 11.5 A dhe I3 = 452 mA, caktoni I1 + I2+ I3, sa sht rezultati me shifra
signifikante? [14.3 A]
18. Cili sht prefiksi prkats pr vlerat n vijim:
a) 1 000, b) 1 000 000, c) 109 , d) 0.000 001, e) 10-3, f) 10-12
19. Kryeni veprimet dhe shprehni rezultatin n njsin e dhn:
a) 700 A 0.4 mA =____A = ____ mA.
b) 600 MW +300 x 104 W = _____MW

*) 1 kuti 52 cm (njsi e lasht e gjatsis), UK: 1 fut (foot)=30,48 cm, 1 mile =1,6093 km; 1
jard=91,41 cm; 1 inch =25,40 mm. 1 pound=0.4536 kg; 1 galon (likuid)=3.7854 l; 1t=2240
pounds (UK)=2000 pounds USA ; 1 cal = 4.186, 8 J (xhaul).

23

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

24

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2
II. GABIMET DHE PASIGURIA MATSE

Gabimi absolut, relativ dhe klasa e saktsis,


Gabimet sistematike dhe t rastit,
Shprehjet e pasiguris standarde (e tipit A, e tipit B dhe e kombinuar),
Pasiguria e rezultatit t matur indirekt,
Etalont-standardet dhe kalibrimi i instrumenteve.

1. GABIMI ABSOLUT DHE RELATIV


Performansat e instrumentit varen nga karakteristikat e tija statike dhe dinamike.
Performansa prcaktohet me saktsin e tij, q e prshkruan se sa i afrohet vlera e matur vlers
reale t variabls. Instrumenti perfekt ose ideal duhet ti ket perfekt: ndjeshmrin, pasigurin
standarde. Megjithat n shumicn e matjeve do t kemi pasaktsi n rezultate, si rezultat i
faktorve t brendshm dhe t jashtm. Devijimi nga perfeksioni i pritur quhet gabim. N
sistemet instrumentale gabimet mund t klasifikohen si: sistematike, t rastit dhe t mdha.
Gabimi absolut.- Vlera e matur e nj madhsie Xm do t ndryshon nga vlera e sakt (e
vrtet) Xs pr nj X d.m.th:

Dhe ky ndryshim quhet gabim absolut, pra:

ku parashenja e X mund t jet pozitive ose negative (). Shprehja (1) mund t shkruhet edhe
kshtu:

25

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gabimi relativ.- Gjymtyra (X/Xs) n ekuacionin (1b), e paraqet gabimin n form


relative dhe zakonisht jepet n prqindje:

N praktik n shumicn e rasteve gjat caktimit t gabimit relativ GX lejohet q vlera e


gabimit absolut t pjestohet me vlern e madhsis e cila lexohet n aparatin mats, e jo me
vlern sakt t ciln nuk e njohim!

Shembulli 1: Gjatsin e flets standarde t fletores A4, me vler t sakt (t deklaruar) t


gjatsis Ls=21cm e kan mat dy student:
a) I pari e ka mat vlern: Lm= 21,25 cm, ndrsa
b) I dyti e ka mat vlern: Lm= 20,55 cm ,
Sa sht gabimi absolut, relativ dhe procentual n njrin dhe n rastin tjetr?
Zgjidhje: a) Pr studentin e par do t kemi:
- Gabimi absolut:

- gabimi relativ:

Dhe gabimi procentual:

b) Pr studentin e dyt do t kemi:

Nga kjo shihet se njri gabim e ka parashenjn pozitive ndrsa i dyti negative, dhe se
student i par e ka rezultatin me saktsi afrsisht tre here m t madhe se i dyti!
26

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2. KLASA E SAKTSIS
Klasa e saktsis quhet edhe gabimi i normuar ose gabimi i shkall s plot (f. s - full
scale). Pr pajisjen matse me nj brez t caktuar t matjes, praktikisht nuk mund t flitet pr
nj gabim dhe vler t veant t gabimit, por pr kufijt n t cilt shtrihen vlerat e gabimeve
n at brez. Pr kt arsye kufijt e gabimit ose klasat e saktsis s instrumenteve jan t
standardizuara dhe jepen n prqindje pr vlern maksimale t gabimit n at brez t matjes.
N qoft se vlern maksimale t matjes n shkall e shnojm me Xn, gabimi maksimal q mund
t shfaqet n tr gjersin e asaj shkalle t matjes definohet si vijon:

ku: XMAX sht vlera maksimale e gabimit absolut n shkalln e plot (0 Xn), pr t ciln
definohet klasa e saktsis s instrumentit ose toleranca e vlers s elementit t qarkut. N
Tab. 1 jan dhn klasat e saktsis si instrumenteve analoge sipas VDE.
Tab. 1. Disa klasa t standardizuara t saktsis s aparateve matse analoge
Klasa (kl. )
Kufijt e Gn

0.1

0.2

0.5

1.5

2.5

0.1% 0.2% 0.5% 1% 1.5% 2.5%

Gabimi i leximit. - Duke t kemi parasysh se me lexim t vmendshm me sy mund t


diktohet e ndarjes ose intervalit m t vogl n shkall. Preciziteti i pajisjes lexuese me
shkall supozohet t jet sa gjysma (1/2) e ndarjes m t vogl t treguar n shkalln e
pajisjes.
N instrumentet analoge gjat leximit shfaqet edhe gabimi i paralasks. Ky gabim ulet
me vendosjen e pasqyrs n shkall ku gjat leximit treguesi duhet ta mbulon pasqyrimin e tij
n pasqyr.
Pr shembull miliampermetri me shkall nominale In = 100 mA dhe klasn e saktsis kl.
2,5 e ka gabimin nominal t normuar 2,5%. Nse shkalla e miliampermetrit i ka 50 ndarje nga
1mm, ather do 1mm paraqet 2 mA. N qoft se pasiguria e leximit supozohet t jet sa gjysma
(1/2) e ndarjes m t vogl t treguar, ajo sht ekuivalente 1 mA n 100 mA ose 1% pra 2,5
her m e mir se saktsia e deklaruar!
Shembulli 2: Pr miliampermetrin me shkall nominale In=100 mA dhe klasn e saktsis
kl. 2,5, gabimi i normuar absolut maksimal i instrumentit mats analog sht:
27

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Informacioni pr klasn e saktsis, e tregon prqindjen pasaktsis s shkalls, d.m.th t vlers


s shkalls. Kjo n form matematikore shkruhet:

Rrjedhimisht rryma e matur do t jet n intervalin: 97,5mA<I<102,5 mA.


Shembulli 3: Tani le ta zm se me t njjtin instrument e matim rrymn 10 mA. Vlera
maksimale mund t jet:
IMAX =10 mA+(0,025x100) mA=12,5 mA
Ndrsa ajo minimale:
IMIN=10 mA-(0,025x100) mA=7,5 mA
Gabimi relativ:
G= (XMAX/Xm)100%=(2,5 mA/10mA)x100=25%?!
N instrumentet digjitale vlera tregohet n displej me nj numr t shifrave dhe n qoft
se instrumenti ka m shum shkall ather n qoft se nuk precizohet n manualin e
instrumentit saktsia pr do shkall n shkall t ndryshme do t kemi saktsi t ndryshme.
Zakonisht n instrumentet digjitale klasa e saktsis jepet me dy terme
(komponente):
-

termi ose komponenti i par e prfshin gabimin relativ t leximit ku jan t


prfshira saktsia e ndarsit hyrs, amplifikimit t amplifikatorit dhe e tensionit
referent. T gjitha kto kontribuojn ne vlern e treguar, dhe

termi

dyt

prmban: ofsetin e amplifikatorit, zhurmat, dhe bitin me pesh m t vogl, q futen


n termin e gabimit si impulse (shifra counts ose digit dg) ose jepet n prqindje
e shkalls.
Le t analizojm prfitimin e vlers s gabimit n rastin e dhnies me dy komponent
nprmjet t shembujve n vijim.
-

Pr shembull:
0,1% e leximit 0,1% e shkalls, ose
0,1% e leximit 0,5 dg (counts),

Shumica e instrumenteve digjitale i numrojn impulset (counts).


28

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gabimi i tregimit t nj instrumenti digjital n qoft se nuk precizohet, zakonisht merret


baras me gjysmn e shifrs s fundit.
Shembulli 4: sht mat tensioni prej 60.0 mV n shkalln 200 mV me an t voltmetrit
digjital (DVM): 0.1% e leximit 0.05% e shkalls. T llogaritet gabimi absolut total dhe klasa e
saktsis?
Zgjidhje:
Termi i par:

Komponenti i dyt:

Gabimi absolut total sht:

Klasa n formn klasike:

Shembulli 5: Le t jet mat rryma 60.0 mA n shkalln 200 mA me an t instrumentit


digjital. Karakteristikat: 0.1% e leximit 2 impulse (counts), displeji me 4 shifra. T llogaritet
gabimi absolut total dhe klasa e saktsis?
Zgjidhje:
Komponenti i par i gabimit absolut:

Komponenti i dyt i gabimit absolut:

Gabimi absolut total sht:

29

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Klasa saktsis n formn klasike:

3. LLOGARITJA E GABIMIT T MADHSIS


S MATUR INDIREKT
Kur vlera e madhsis s krkuar nuk matet direkt, por fitohet indirekt nga matja e
termave t funksionit t saj:
(5)
ku: Y sht madhsia e krkuar, dhe X1, X2,..., Xn jan komponentt q maten. Pr shembull fuqia
elektrike P = UI, fitohet nga matja e vlerave t tensionit dhe t rryms.
Funksioni Y n shprehjen (14) mund t jepet me shprehjen:
(6)
Pr nj zgjidhje t prafrt n ekuacionin (15) mund prdoret seria e Taylor-it. Duke i
neglizhuar termet e rendeve t larta t seris, vlera e gabimit absolut total

Gabimi absolut

mund t jepet me:

sht baras me shumn e vlerave absolutet t derivateve parciale t

madhsis ndaj secilit komponent shumzuar pr gabimin absolut prkats

Gabimi relativ prkatsisht do t jet:

d.m.th sht baras me shumn e gabimeve relative t komponenteve t veanta!


Shembulli 6: Rryma e cila qarkullon npr rezistorin prej 5 k 0.4% sht mat me
A-metrin me saktsin e matjes 0.5% dhe e ka vlern 2.50 mA. Prcaktoni vlern dhe
saktsin e tensionit n skajet e rezistorit?
Zgjidhje: Nga vlerat e matura sipas ligjit t Omit gjejm tensionin:
30

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gabimi absolut i tensionit t matur

sht:

Gabimi relativ n prqindje fitohet duke e pjestuar gabimin absolut me U dhe duke e
shumzuar me 100, d.m.th:

Gabimi absolut do t jet:

Prfundimisht:

4. GABIMI I METODS
Gabimi i metods-diferenca midis vlers teorike dhe vlers s matur shkaktohet
kryesisht nga efektet e ngarkess s instrumenteve. T gjitha instrumentet pavarsisht nga tipi
do ta ngarkojn qarkun n t cilin vendosen n nj mas. Gabimi q shkaktohet n kt rast
zakonisht quhet gabim i metods s matjes, d.m.th varsisht se ku vendoset instrumenti n
qarkun mats. Ky efekt definohet me gabimin relativ t metods:

ku: XS sht vlera e sakt dhe X vlera e matur.


Efekti i rezistencs s brendshme t ampermetrit.- Kt efekt do ta ilustrojm me
shembullin n vijim.
31

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shembulli 7: Pr qarkun n Fig. 1 gjeni rrymn kur:


a) E = 10 V; R1 = 20 k dhe
b) E = 50 mV; R1 = 100
Nse pr matjen e ksaj rryme e prdorim ampermetrin me rezistenc t brendshme
prej 20 , llogaritni gabimin pr shkak t rezistencs s brendshme t ampermetrit?

Fig. 1
Zgjidhje:

Pasi ta fusim ampermetrin n seri n qark do t kemi vlern t ciln e mat ampermetri:

Gabimi pr shkak t futjes s A-metrit n qark do t jet:

Pasi ta fusim ampermetrin n seri n qark do t kemi vlern t ciln e mat ampermetri:

Gabimi pr shkak t futjes s A-metrit n qark do t jet:

32

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Efekti i rezistencs s brendshme t voltmetrit.- Kt efekt do ta ilustrojm me


shembullin n vijim.
Shembulli 8: N qarkun n Fig. 2, me voltmetr digjital me rezistenc t brendshme prej
5 M sht mat tensioni n terminalet a dhe b. Gjeni tregimin e instrumentit midis terminaleve
dhe llogaritni efektin e ngarkess s voltmetrit?
a) E = 10 V; R1 = 20 k dhe
b) E = 10 V; R1 = 1 M.
Zgjidhje:

Fig. 2.

Shembulli 9: Llogaritni efektin e ngarkess s V-metrit digjital me rezistenc t


brendshme 10 M gjat matjes s tensioneve U1 dhe U2 n skajet e rezistorve R1 = 5 M dhe R2
= 10 M n qarkun n Fig. 3, nse forca elektromotore e burimit sht E = 27 V?
Zgjidhje:

33

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 3.
Vlerat e matura me V-metr:

dhe:

Gabimi pr matjen e U1:

dhe gabimi pr matjen e U2:

Gabimet metodike madhsia e t cilave mund t gjendet duhet t korrigjohen.


Pr shembull efektet e ngarkess s instrumenteve (matja R, P) ose e fazimeve t
ndryshme t kanaleve individuale gjat matjes s diferencs s fazs.

34

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gabimet metodike madhsia e t cilave nuk mund t gjendet dhe e cila nuk mund t
mohet duhet t prfshihen n pasigurin e rezultatit t matjes.

5. SAKTSIA OSE PASIGURIA E MATJES


Gabimet n prgjithsi ndahen n gabime sistematike dhe t rastit. Gabimet
sistematike duhet t korrigjohen sepse u dihet shkaktari dhe parashenja.
N gabimet e rastit nuk dihet as shkaktari e as parashenja prandaj duhet t prdoret
teoria e probabilitetit (gjass) pr llogaritjen e tyre. Pr kt arsye bhen me shum matje (jo
m pak se 10-t), dhe llogariten:

vlera mesatare-mesi aritmetik,

devijimet e vlerave t veanta nga mesi aritmetik dhe

devijimi standard.

Nga kto vlersohet pasiguria e rezultatit t matjes e cila sht e standardizuar.


N prgjithsi pasiguria n rezultatin e matjes i prmban disa komponent, t cilat
mund t grupohen n dy kategori duke e pasur parasysh mnyrn n t ciln sht prcaktuar
vlera e tyre numerike.
N qasjen e sotmen n vend t saktsis ( gabimit) flitet pr pasigurin matse. Me
1993-Organizata ndrkombtare e standardizimit (ISO) e ka dhn: Udhzuesin pr shprehjen e
pasiguris s matjes (definicionet e kuptimeve themelore dhe relacionet, si dhe shembuj t
prdorimit t tyre. Sipas ktij udhzuesi, jepen kto:
Definicione pr pasigurin standarde n rezultatin e matjes:

Tipi A.- Pasiguria q prcaktohet me metoda statistike. Kjo i korrespondon


gabimeve t rastit.

Tipi B. -Prcaktohet n baz t klass s saktsis s instrumentit apo


tolerancs s elementit pasiv (rezistorit me toleranc p.sh 1%). Shprndarja
supozohet uniforme (e njtrajtshme). Kjo i korrespondon kufijve t gabimeve
sistematike, dhe

Tipi C (shnohet me uC). Kjo llogaritet n baz t pasigurive t llogaritura t tipit


A dhe B, d.m.th pasiguria e kombinuar.

N qoft se n raste t caktuara sht nevojshme q pasiguria t shumzohet me nj


pasiguri t prgjithshme, duhet gjithmon t prdoret faktori i shumzimit.

35

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5.1. Pasiguria standarde e tipit A (ui)


Prcaktimi i pasiguris standarde t tipit A, mund t bazohet n cilndo metod
statistike valide pr prpunimin e shnimeve. Pr shembull llogaritja e devijimit standard t
vlers mesatare t nj serie observimeve t pavarura; me prdorimin e metods katrorve m
t vegjl, pr t identifikuar kshtu ndikimin e efekteve t rastit n matje.
Vlera mesatare dhe devijimi standard.- Pr prcaktimin e pasiguris s tipit A, le t
marrim madhsin Xi vlera e t cils sht mat k-her. Rezultatet Xik jan fituar n kushte t
njjta t matjes. N kt rast madhsia e prcaktuar xi zakonisht sht mostr e mesit
aritmetik e cila jepet me ekuacionin:

XMi- vlera mesatare e N vlerave t matura Xi,k. Pasiguria standarde u(xi) q e shoqron xi
sht devijimi standard i mesit aritmetik, i cila jepet me ekuacionin:

Prfundimisht pasiguria standarde e tipit A shnohet me ui , dhe sht:

Shembulli 10: Tensioni i vazhduar U1 sht mat 5 her dhe jan fituar rezultatet:
3,2V;

= 3,3V;

3,4 V;

= 3,5 V dhe

3,6 V. Duhet t gjendet pasiguria matse e

tipit A?
Zgjidhje: E gjejm mesin aritmetik:

Pastaj e llogaritim devijim e matjeve t veanta nga mesatarja:

36

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Devijimi i vlers mesatare:

Prej ku rezulton se llogaritjet i kemi br mir.


Pr numr jo shum t madh t matjeve devijimi standard llogaritet me ekuacionin:

Pastaj llogaritim pasigurin e tipit A ose devijimin standard t mesit aritmetik sipas
shprehjes:

Prfundimisht rezultati i matjes son do t shnohet kshtu:


U= 3,4 V 0,1 V ose n form relative: 3,4 V(0,1V/3,4)x100=3,4 V3
Saktsia rritet me shtimin e numrit t matjeve, p.sh nga N=5 n N=10.

37

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shembulli 11: Supozojm se e kemi mat tensionin e pa njohur p. sh dhjet her (N =


10) dhe i kemi fituar vlerat: 3,4V; 3,5V; 3,5V; 3,6V, 3,6V; 3,6V; 3,7V; 3,7V; 3,8V; dhe 3,9V. Duhet
t gjendet pasiguria matse e tipit A?
Zgjidhje: Vlerat e llogaritura jan treguar n form tabelore n Tab. 2.

Tab. 2. Rezultatet tabelore


N kolonn e par sht dhn numri i matjes, n t dytn gjatsia e matur sht dhn
devijimi nga mesatarja duke e neglizhuar parashenjn, dhe n kolonn e tret katrori i ktij
devijimi.
Devijimi standard (s) do t jet:

Devijimi standard relativ (sr ) sht:

38

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pasiguria e vlers mesatare sht masa e devijimit t vlers mesatare XMi nga vlera e
vrtet e gjatsis s matur dhe jepet sipas:

Pasiguria relative e vlers mesatare sht:

Pra 1% n krahasim me 3% pr 5 matje!


Nga analiza e devijimit standard e gjejm pasigurin e mesatares, dhe s fundi
prcaktojm se sa shifra t konsiderueshme duhet t vendosen n rezultat, d.m.th:
U= 3.6 V 0,05 V (nj shifr).
Gjasa q vlerat t ndodhen brenda (s) sht P = 0,68 0se 68%, ndrsa pr (2s) gjasa
sht 95,5%.
Shembulli 12: Sipas rezultate-ve t fituara nga matjet, vlerat prsriten si vijon (3,4 V nj
her, 3,5 V dy her; 3,6 V tre her, 3,7 V dy her, 3,8 V nj her dhe 3,9 V nj her).
Zgjidhje: Pr kto vlera t ndrtohet lakorja e gjass (shih Fig. 4 lakorja e Gausit).

Fig. 4. Lakorja e gjass pr shembullin e matjeve

39

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5.2. Tipi B i pasiguris standarde (uj)


Evoluimi i pasiguris standarde t tipit B zakonisht bazohet n gjykimet shkencore duke
i prdor t gjitha informacionet e mundshme relevante, q mund t jen:

Shnimet e matura paraprakisht, eksperienca me materialet dhe instrumentet,


ose njohurit e prgjithshme t karakteristikave t tyre,

Specifikimet e prodhuesit, shnimet e siguruara me kalibrim dhe raportet tjera


dhe pasigurit q jepen n shnimet referente q jepen n manuale.

N prgjithsi evoluimi i tipit B t pasiguris mund t bhet: nga burimet e jashtme t


shnimeve ose nga shprndarja e supozuar.
N rastin e par: pasigurin e shnuar n, manual, specifikimin e prodhuesit, certifikatn
e kalibrimit, etj., e konvertojm nga pasiguria e zgjeruar duke e pjestuar at me numrin
shumzimit. Varsisht nga intervali i besueshmris si jan 95% dhe 99,73% ky faktor sht
1,960 prkatsisht 2,576.
Pr shprndarjen normale t gjass: me limitin e poshtm -s dhe t siprm +s (Fig. 5a),
P=68% uj = 1 s.
Pr shprndarjen uniforme (knddrejte) t gjass: me limitin e poshtm a_ dhe a+,
d.m.th: uj= a/3; (Fig. 5b).
Pr instrumentet analoge-me tregues shprndarja supozohet uniforme (knddrejt) dhe
prcaktohet nga klasa e saktsis, prkatsisht nga shprehja pr gabimin e normuar. Nga
shprehja pr gabimin e normuar mund t gjendet vlera absolute e tij:

ku: Xn sht vlera maksimale e shkalls matse.

a) normale u 68 %

b) uniforme (knddrejte) u 58 %

Fig. 5. Paraqitja grafike e gjass s shprndarjes


40

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Prfundimisht pasiguria standarde e tipit B shnohet me uj , dhe sht:

Shembulli 13: T llogaritet pasiguria standarde e tipit B gjat matjes s tensionit me


vler prej UX = 71,15 V me V-metrin me hekur t lvizshm, me klas saktsie kl. 0,5 (Gn = 0,5),
dhe me shkall matse Un= 130V.
Zgjidhje: Pasiguria standarde e tipit B sht:

Rezultati i matjes do t jet:

Pr k = 2 do t kemi:

Pr instrumentet digjitale shprndarja po ashtu supozohet uniforme (knddrejt) dhe


prcaktohet nga klasa e saktsis, ku gabimi absolut maksimal i ka dy komponente: njrn t
pjess analoge dhe tjetrn t asaj digjitale (t konvertorit analog n digjital-ADC), d.m.th:

Dhe e cila zakonisht jepet n kto dy forma, p.sh:

Ose:

Shumica e instrumenteve digjitale i numrojn impulset (counts).


Gabimi i tregimit t nj instrumenti digjital n qoft se nuk precizohet, zakonisht merret
baras me gjysmn e shifrs s fundit.

41

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pasiguria standarde e tipit B llogaritet edhe pr instrumentet digjitale llogaritet po me


t njjtn shprehje:

Shembulli 14: sht mat tensioni prej 60.0 mV n shkalln 200 mV me an t


voltmetrit digjital (DVM): 0.1% e leximit 0.05% e shkalls. T llogaritet pasiguria e tipit B?
Zgjidhje:
Termi i par:

Komponenti i dyt:

Pasiguria e tipit B sht:

Shembulli 15: Le t jet mat rryma 60.0 mA n shkalln 200 mA me an t instrumentit


digjital. Karakteristikat: 0.1% e leximit 2 impulse (counts), displeji me 4 shifra. T llogaritet
pasiguria e tipit B?
Zgjidhje:
Komponenti i par i gabimit absolut:

Komponenti i dyt i gabimit absolut:

Gabimi absolut total sht:

42

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vrejtje: Pasigurit e madhsis pasive (elementit pasiv) X (d.m.th R, C, L) pr t cilat


sht e dhn brezi i tolerancs xmax ose klasa e saktsis Gn, gjendet sipas:

Shembulli 16: Pr kondensatorin e bler n shitore me shnime 150 pF 1%. Sa sht


pasiguria standarde e tipit B dhe kufijt e vlers s kapacitetit?
Zgjidhje:

ose :

5.3. Pasiguria standarde e kombinuar e tipit C (uC) dhe e zgjeruar


N trajtimin e pasigurive n vazhdim

pr thjeshtim, pasigurin standarde t

kombinuar ose t tipit C (uC), do ta llogaritim n baz t pasigurive t tipit A dhe t tipit B me
shprehjen:

Pasiguria e zgjeruar.- Brezi i gjass q vlera e madhsis s matur t gjendet n


intervalin e definuar me pasigurin standarde sht relativisht i vogl (68% pr shprndarjen
normale-tipi i pasiguris A, dhe 58% pr shprndarjen uniforme, e cila supozohet zakonisht pr
tipin B t pasigurive). Kshtu q ky brez zgjerohet pr faktorin (k). Pasiguria e zgjeruar U(x)
definohet si produkt i pasiguris standarde t kombinuar dhe i faktorit t zgjerimit-mbuless k:

ku: U(X)- sht pasiguria e zgjeruar, k- sht faktori i mbuless, dhe X- sht madhsia e matur.
43

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Faktori i mbuless gjithmon do t jepet me zgjerim. Vlera e faktorit t zgjerimitmbuless e cili zakonisht haset sht k = 2. N disa raste vlera e k gjendet midis 2 dhe 3. Gjasa q
vlera e madhsis s matur t gjendet n intervalin e zgjeruar sht 95% pr shprndarjen
normale dhe pr k=2 ( dhe ajo sht edhe m e madhe n rastin e prdorimit t gjasave tjera t
shprndarjes).
Kjo pasiguri shkaktohet nga variacionet e vlerave t matura. Vlera e prcaktuar nuk
sht e besueshme n qoft se numri i matjeve sht i vogl (n <10).
Shembulli 17: Pr A-metrin, me In = 200 mA dhe kl. 0.5, nga 10 matje sht gjet vlera
mesatare IM = 104,6 mA. T llogaritet pasiguria e kombinuar dhe ajo e zgjeruar pr k = 2, si ato
relative, n qoft se paraprakisht jan gjet: e tipit A: ui = 0,4 mA dhe e tipit B uj = = 0,6mA?
Zgjidhje: Pasiguria standarde e kombinuar (e kategoris C):

Pasiguria standarde e kombinuar e zgjeruar pr k=2:

6. PASIGURIA E REZULTATEVE T MATURA INDIREKT


6.1. Devijimi standard i madhsis s matur indirekt
Pr madhsin e panjohur q llogaritet nga rezultatet e fituara nga matjet direkt t disa
madhsive, d.m.th fitohet indirekt nga ato n ekuacionin:

dhe kur dihen (llogariten) devijimet standarde t madhsive t veanta s1, s2, s n, ather
devijimi standard i madhsis s panjohur gjendet sipas:

44

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

pra devijimi standard absolut i funksionit:

Devijimi standard relativ n prqindje gjendet sipas:

Shembulli 18: N rezistorin R, me A-metr dhe V-metr jan mat dhe llogaritur vlerat
m t besueshme t rryms e cila qarkullon npr te dhe tensioni U n skajet tij. Vlerat mesatare
dhe devijimet standarde jan: I = 6.25 A dhe U = 36.5 V si dhe

1 %. Prcaktoni fuqin

e rezistorit dhe devijimin standard t matjes?


Zgjidhje: Nga vlerat e matura sipas ligjit t Omit gjejm tensionin:

Devijimi standard absolut i fuqis s matur

sht:

Gjejm devijimin standard relativ meq jan dhn devijimet standarde relative t
komponentve:

Prfundimisht:

45

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

6.2. Pasiguria standarde e tipit A e madhsis s matur indirekt


Nse n ekuacionin (15) n vend t devijimit standard s vendosim pasigurin standarde
u ather fitojm shprehjen pr pasigurin e funksionit:

ku: uy sht pasiguria e prgjithshme e sistemit, ndrsa u1, u2,..., un jan pasigurit e
komponentve prbrse.
Shembulli 19: Fuqia e konsumatorit t rryms s vazhduar P = UI llogaritet nga matja e
tensionit U dhe rryms s tij I dhjet her n = 10. Sa sht pasiguria standarde e fuqis s
matur, kur pasiguria standarde relative e rryms dhe tensionit t matur sht 1%/10?
Zgjidhje: Pasiguria standarde e produktit P = UI sht:

7. ETALONET (STANDARDET) DHE MATERIALET REFERENTE


Me qllim matjet t jen t njjta (konsistente) n tr botn jan ndrtuar ose jan
realizuar etalont ose standardet e njsive baz (themelore) t gjatsis, kohs, peshs,
temperaturs dhe pr madhsit elektrike. Etaloni i gjatsis dhe peshs metri prkatsisht
kilogrami ruhen n Byron ndrkombtare t peshave dhe masave n Sevres, Franc.
Megjithat n vitin 1983 metri sht definuar si gjatsi e rrugs t ciln drita e kalon n vakum
pr 1/299792458 -ten pjes t sekonds, dhe kjo sht adoptuar si etalon i metrit. Njsia e
etalonit t kohs sekonda sht e definuar sipas frekuencs s njohur t oscilimeve t pajisjes s
46

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

veant, si sht ai i atomit t ceziumit 133. Etalont e madhsive elektrike nxirren nga njsit
e madhsive mekanike t: forcs, mass, gjatsis dhe kohs. Etalont e temperaturs definohen
si shkall ndrkombtare duke i marr njmbdhjet pika primare t fiksuara.
Etalont primar realizohen n rrjetin global botror t laboratorve nacionale si jan:
National Bureau of Standards (NBS-USA), National

Physical Laboratory, Physicalische-

Technische Bundesanstalt (PTB- Germany), etj.


Prve etalonve primar ekzistojn instrumente etalon me precizitet dhe karakteristika
me stabilitet t lart t cilt prdoren si referenca pr instrumentet tjera me funksion t njjt.
Rrjedhimisht karakteristikat e nj instrumenti mund t verifikohen duke i kalibruar me etalonin
e njohur.
N themel standardet (etalont) realizohen n katr nivele:
Etalont ndrkombtar paraqesin pajisjen me saktsin maksimale t mundshme t
ciln e mundson teknologjia e sotme. Pr kto etalone prkujdeset komiteti mbikqyrs
ndrkombtar dhe n to nuk kan qasje prdoruesit e zakonshm pr krahasim dhe kalibrim.
Etalont primar jan etalon nacionale t realizuara nga laboratort kombtare n
vende t ndryshme t bots dhe prdoren pr verifikimin e etalonve sekondar. Kto etalon
kalibrohen n mnyr t pavarur me matjet absolute t cilat bhen periodikisht duke iu referuar
etalonve ndrkombtare. Etalont primar krahasohen me njri tjetrin.
Etalont sekondar realizohen n laboratort t industris dhe institucioneve tjera. Ato
krahasohen me etalont primar periodikisht dhe n kt mnyr certifikohen.
Etalont punues prdoren n prgjithsi pr kalibrimin e instrumenteve laboratorike
dhe t repartit.
Nj tip tjetr i standardeve sht vendosur dhe publikuar nga IEEE n New York. Kto
jan standarde q prcaktojn rregullat, procedurat, definicionet, nomenklaturat, etj. dhe q
jan adoptuar nga shum vende t bots.
Pr t verifikuar karakteristikat e t gjitha instrumenteve esenciale sht kalibrimi i tyre
ndaj etalonve t njohur. Pasi q t jet kalibruar instrumenti do t punon brenda kufijve t
gabimit pr periudhn e specifikuar kohore. N procedurn e kalibrimit bhet krahasimi i
instrumentit me etalont primar ose sekondar. N disa raste mjafton q pajisja t krahasohet
me pajisjen tjetr saktsia e s cils dihet.
N ditt e sotme me aplikimin e sistemeve digjitale, kompjutert mund ta bjn
automatikisht vet kalibrimin. Kshtu mund t bhen korrigjimet pas matjes, dhe madhsit e
vlerave t gabimeve jan t memorizuara n memorie dhe mund t nxirren nga ajo dhe t
prdoren gjat matjeve n laborator dhe repart.

47

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

8. KALIBRIMI I INSTRUMENTEVE
Me q gjat prdorimit pr matjen e madhsive elektrike gjithmon futen gabime, dhe
kto gabime ishin t ktyre grupacioneve kryesore:
- limitimet e instrumentit,
- t operatorit,
- ndikimi i instrumentit n qark
Duhet t ndalemi edhe pak n limitimet e instrumentit, dhe t flasim pr saktsin e
kalibrimit t instrumentit. Kjo varet nga preciziteti me t ciln ai sht konstruktuar. do
instrument i ka margjinat ose kufijt e gabimit t cilt jepen si prqindje e defleksionit t
shkalls s plot.
Kur kalibrohet nj instrument ai krahasohet me m nj instrument etalon me saktsi m
t lart (s paku pes her) dhe vizatohet grafiku i gabimit ( Fig. 6) ndaj tregimit t instrumentit
- gabimi i normuar (klasa e saktsis).

Fig. 6. Grafiku i gabimit t instrumentit t kalibruar

Nga grafiku tipik i treguar n Fig. 6 shihet se gabimi ndryshon me gjatsin e shkalls.
Ky instrument me klas t saktsis ose saktsi brenda 1,5% do tenton t ket saktsi e cila
sht shum m e mir se 1,5% n shumicn e brezit mats.
Pr shembull, instrumenti industrial e ka saktsin prej 1,5 % t shkalls s plot, dhe
nse voltmetri e ka defleksionin e shkalls s plot 100 V dhe ai tregon le t themi 40 V, ather
vlera aktuale ose e vrtet sht midis 40(1,5% e 100 V ) ose 40 1,5 V, d.m.th midis 38,5 V
dhe 42 V.

48

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

9. DETYRA
1.

Sa sht klasa e saktsis s miliampermetrit n qoft se gabimi absolut maksimal sht


In = o,5 mA dhe shkalla matse In = 100 mA.[kl. 0.5].

2.

Sa sht Klasa e saktsis s milivoltmetrit n qoft se gabimi absolut maksimal sht Un


= o,1 mV dhe shkalla matse Un = 100 mV.[kl. 0.1]

3. Tensioni prej 80,0 mV sht mat n shkalln 100,0 mV. Karakteristika e instrumentit sht:
0,2% e leximit 1 dg (counts). Sa sht gabimi total dhe klasa e instrumentit.
4. Rryma prej 30,0 mA sht mat n shkalln 100,0 mA. Karakteristika e instrumentit sht:
0,3% e leximit 2 dg (counts). Sa sht gabimi total dhe klasa e instrumentit.
5. Me voltmetrin me saktsi 0,1 V sht matur tensioni elektrik m vler 7,5 V. Cilt jan
kufijt e vlers s matur dhe sa shifra t konsiderueshme i ka? [ 7,4 V U 7,6 V, dy].
6.

Me A-m me saktsi 0,1 mA sht matur tensioni elektrik m vler 3,6 mA. Cilt jan kufijt
e vlers s matur dhe sa shifra t konsiderueshme i ka? [ 3,6 mA 0,1, dy].

7. Vlera e fuqis sht fituar duke i shumzuar vlern e matur t tensionit 7,5 V 0,1 V me at
t rryms 3,6 mA 0,1 mA me saktsin . Vlera e shkruar drejt e rezultatit sht:
- 27 mW,
- 25,9 mW,
- 28,12 mW
8. Pr miliampermetrin analog me shkall nominale In=100 mA dhe klasn e saktsis kl. 2,5,
gabimi i normuar absolut maksimal i instrumentit do t jet:

Informacioni pr klasn e saktsis, e tregon prqindjen pasaktsis s shkalls, p.sh t


vlers s shkalls. N form matematikore mund t shkruhet edhe kshtu:

Ose:

49

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

9. Pr rezistorin me shnime 100 1%. Informacioni pr tolerancn 1%, e tregon prqindjen


pasaktsis s vlers s rezistorit n %. N form matematikore mund t shkruhet kshtu:

Rrjedhimisht rezistenca e rezistorit do t jet n intervalin: 99 < R < 101 .


10. Rryma prej 30.0 mA sht mat n shkalln 100.0 mA. Karakteristika e instrumentit sht:
0.5% e leximit 3 dg (counts). Sa sht pasiguria standarde absolute dhe relative e
rezultatit t fituar me kt A-metr digjital. [(30.00.12)mA; 30.0 mA 0.4%].
11. Tensioni prej 80,0 mV sht mat n shkalln 200,0 mV me an t voltmetrit digjital (DVM).
Karakteristikat: 0,2% e leximit 0,1% e konstants matse. Sa sht pasiguria standarde
absolute?[0.24 mV].

50

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

3
III. KOMBINIMET E REZISTORVE
DHE SKEMAT MATSE
Ndarsi i tensionit dhe i rrymave , potenciometri,
Kompensatori i rryms s vazhduar,
Ura matse e rryms s vazhduar (e Vitstonit),
Balancimi, ndjeshmria dhe lineariteti, prdorimi
i urave t pa balancuara,
Detyra.

1. NDARSI I TENSIONIT
Rnia e tensioni n skajet e cilitdo nga rezistort e lidhur n seri me burimin, ndahet
npr rezistor n prpjestim t drejt me rezistencn e tyre. Sa m e madhe q sht
rezistenca aq m e madhe do t jet rnia e tensionit n te. Rnia totale e tensionit npr t
gjith rezistort sipas ligjit t Kirhovit duhet t jet baras me tensionin e aplikuar t burimit.
Pr qarkun n Fig. 1, kur rezistort R1 dhe R2 jan t lidhur n seri me burimin me forcn
elektromotore E, rryma npr qark mund t llogaritet sipas ligjit t Omit:

ku:

, sht rezistenca totale e qarkut. Qarku i lidhjes serike t rezistorve i lidhur

pr burimi e krijon qarkun pr ndarjen e tensioneve ose shkurt ndarsin e tensionit.


Shembulli 1: Pr qarkun n Fig. 1, t gjenden rniet e tensionit n: rezistorin R1 = 2 k
dhe R2 = 8 k, n qoft se tensioni i burimit sht E =10 V?
Zgjidhje: Rezistenca totale e qarkut sht:

51

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rryma n qark sht:

Rezistori

do ta ket rnien e tensionit prej:

Ndrsa rezistori

do ta ket rnien e tensionit prej:

dhe:

Fig. 1. Ndarsi i tensionit


Rniet e tensionet n rezistort R1 dhe R2, mund t shprehen edhe kshtu:

N rastin e prgjithshm n qoft se ndarsi tensionit i ka N rezistor (R1, R2,..., RN) n


seri me burimin e tensionit E, n rezistorin e X-t do ta ket rnien e tensionit:

ku RT sht rezistenca totale e N rezistorve t lidhur n seri.


Shpesh her ndarsi prmban dy rezistor si sht treguar n figur ku tensioni i
daljes:
52

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shembulli 2: Pr qarkun e treguar n Fig. 1 gjeni rniet e tensionit n secilin rezistor,


kur E = 20 V;
Zgjidhje: Rezistenca totale e qarkut sht:

Sipas ekuacionit (2) do t kemi:

Shembulli 3: Pr qarkun e treguar n Fig. 2 gjeni rniet e tensionit n secilin rezistor,


kur: E = 20 V;

Fig. 2.

Zgjidhje: Rezistenca totale e qarkut sht:

Sipas ekuacionit (2) do t kemi:

53

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

dhe:

2. POTENCIOMETRI
Potenciometri sht nj pajisje me tre terminale e ngjashme me ndarsin e tensionit,
mirpo pika e mesme n dalje sht me kontakt rrshqits, d.m.th e paraqet nj ndars tensioni
t rregullueshm. Si rregullator tensioni mund t prdoret: si sensor pr matjen e zhvendosjes
ose shkaktarit t saj, si dhe edhe pr shum aplikime tjera.
Ngjashm si m par nga Fig. 3 tensioni n dalje jepet me shprehjen:

Uh

a)

b)

c)

Fig. 3. a) Qarku i potenciometrit, b) Sensori i zhvendosjes lineare dhe c) kndore

Potenciometri e konverton zhvendosjen lineare ose kndore n nj ndryshim


korrespondues t tensionit n dalje. Pr Fig. 3b dhe 3c:

ku:

[V/m] dhe

[V/rad]. Pra sht funksion linear i zhvendosjes lineare ose

kndore.
54

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Nga vlera e fituar e tensionit n dalje mund t gjendet zhvendosja lineare ose kndore
n metra ose radian.
Shembulli 4: Pr qarkun e treguar n Fig. 3b gjeni zhvendosjen e rrqshitsit t sensorit
pr matjen distancs , n qoft se konstanta e tij sht k = 5 V/m dhe tensioni n dalje sht
Zgjidhje:

Shembulli 5: Pr qarkun e treguar n Fig. 3c gjeni tensionin n dalje

, n qoft se

rrqshitsi i sensorit pr matjen kndit g sht 0.75 rad, dhe konstanta e tij sht k = 2.5 V/rad
Zgjidhje: Nga ekuacioni (3a) kemi:

3. KOMPENSATORI I RRYMS S VAZHDUAR


Metodat matse t krahasimit n prgjithsi sigurojn matje shum m t sakta se sa
instrumentet me lexim t drejtprdrejt, kshtu q shpesh prdoren pr matjet laboratorike me
saktsin m t lart dhe pr kalibrim. Mirpo duke iu falnderuar automatizimit t akordimit
prdorimi i tyre sht shum i madh n industri si pajisje matse dhe rregulluese automatike.
Kompensatori prdoret pr matjen e tensioneve (dhe f. e. m) t vogla dhe indirekt
edhe rryms dhe rezistencs, si n qarkun e rryms vazhduar ashtu edhe n at t rryms
alternative.
Principi i metods kompensuese bazohet n kompensimin e tensionit t pa njohur me
tensionin kompensues i cili njihet saktsisht. Pr kt qllim prdoren edhe konvertort analog
n digjital kompensues (ADC kompensues).
Skema e thjeshtuar e kompensatorit teknik sht treguar n Fig. 4. Skema prbhet prej
burimit t tensionit etalon E, potenciometrit (pjestuesit t tensionit R1, R2) dhe galvanometrit
(nul-indikatorit).
N cilsi t burimit etalon prdoren stabilizatort e tensionit t vazhduar nga pajisjet
gjysmpruese. Kta t fundit sigurojn vlern e E me disa t qindtat pjes procentuale.
Prandaj kompensatort e ktill, kan klas jo t lart t saktsis (zakonisht jo m t madhe se

55

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

0.1%) dhe prdoren kryesisht n kompensatort automatik, kurse pjestuesi i tensionit n ta


realizohet n trajt t reokordit (bobins helikoidale).

Fig. 4. Skema parimore e kompensatorit t rryms s vazhduar

N qarkun e ndarsit t tensionit vendoset rryma konstante:

Tensioni ose forca elektromotore (f. e. m) e panjohur sht:

konstatohet n astin e kur galvanometri G e tregon vlern IG =0. Meq vlera e rryms sht
konstante, pr shembull 10 mA, ather tensioni i panjohur lexohet direkt n reostatin-dekadn
e rezistorit R2, d.m.th:

Shembulli 6: N qoft se n reokordin e kompensatorit teknik sht lexuar vlera e


rezistencs prej 196.7 , sa sht vlera e forcs elektromotore (f. e. m) t panjohur

n qoft

se kompensatori rrymn e puns e ka 10 mA


Zgjidhje: Nga ekuacioni (3a) kemi:

Pasiguria e matjes varet nga pasiguria e potenciometrit (R1+R2), nga pasiguria e burimit
etalon E, dhe nga ndjeshmria e galvanometrit (nul-indikatorit G).
Qarqet kompensuese n rrymn alternative duhet t ken burime t tensionit me
frekuenca rreptsisht t njjta, sepse vetm n kt rast sht i mundur t bhet ekuilibrimi i
56

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

skems. Prandaj ushqimi i skems me tensionin hyrs i cili matet, e po ashtu i skems me
burimin e tensionit kompensues realizohet nga nj gjenerator i tensionit alternativ nprmjet t
transformatorve ndars.
N kompensatort e saktsis s lart, n cilsi t burimit etalon, prdoret elementi
etalon i tensionit i Veston-it, f. e. m e t cilit njihet me saktsi t lart. Me qen se elementi etalon
i f. e. m nuk guxon t ngarkohet me rrym, ather pr krijimin e rryms punuese t tensionit
prdoret bateria ndihmse, e cila ka tension stabil por jo edhe t sakt. Skema e thjeshtuar e nj
kompensatori t till sht treguar n Fig. 5. Tension i kompensuar merret nga rezistenca R2
dhe krijohet nga rryma punuese Ip. Si burim i rryms punuese shrben bateri ndihmse e
akumulatorve BA. Vlera e Ip vendoset me an t:

, d.m.th t Rp.

Fig. 5. Skema e thjeshtuar e kompensatorit me saktsi t lart

Pr elementin etalon t Veston-it me E=1.01865 V zakonisht vendoset Ip = 1 mA (ose 0.1


mA) q i korrespondon vlers

=1018.65

indikatorit (NI) zero:

ose:

Kshtu q tensioni i panjohur do t jet:


ose
57

(ose 10186.5

) pr tregimin e nul-

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

prej nga shihet se saktsia e EX prcaktohet me saktsin e rezistorit dekad (0.01%)


potenciometrit i cili n kt rast duhet ti ket pes dekada [10 x 100 + 1 x 10 + 8 x 1+ 6 x 0.1 + 5
x 0.01] ose [10 x 1000 + 1 x 100 + 8 x 10+ 6 x 1 + 5 x 0.1]), dhe saktsia e vendosjes s
rryms punuese Ip (d.m.th E dhe R1).
Shembulli 7: N qoft se n dekadat e kompensatorit preciz sht lexuar vlera e
rezistencs prej: 7 x 100 + 2 x 10 + 8 x 1+ 6 x 0.1 + 5 x 0.01] , sa sht vlera e forcs
elektromotore (f. e. m) t panjohur
sht pasiguria e matjes s

n qoft se kompensatori rrymn e puns e ka 1mA Sa

nse pasiguria e dekads sht 0.01% dhe e rryms punuese

0.01% .
Zgjidhje: Nga ekuacioni (3a) kemi:

Prfundimisht:

Kompensatori prdoret edhe pr matjen e madhsive tjera fizike, q mund t


shndrrohen n tension t vazhduar, pr shembull rrymave t vazhduara dhe rezistencave t
qarqeve elektrike.
Gjat matjes s rryms I ajo lshohet npr rezistorin etalon R1 rezistenca e t cilit dihet,
kurse tensioni U1 n skajet e rezistorit matet me kompensator (Fig. 6a).
N astin e ekuilibrimit E = U1 = I R1, prej nga:

Shembulli 8: Sa sht vlera e rryms s panjohur e cila qarkullon npr rezistorin


etalon prej 0.01 . N qoft se n dekadat e kompensatorit preciz sht lexuar vlera e
rezistencs prej: 7 x 100 + 2 x 10 + 8 x 1+ 6 x 0.1 + 5 x 0.01] , sa sht vlera e forcs
elektromotore (f. e. m) t panjohur
sht pasiguria e matjes s

n qoft se kompensatori rrymn e puns e ka 0.1 mA Sa

nse pasiguria e dekads sht 0.01% dhe e rryms punuese

0.01%.

58

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Zgjidhje: Nga ekuacioni (5) kemi:

Prfundimisht:

Pr matjen e rezistencs Rx n seri me te e lidhim nj rezistor etalon R1 me vler


saktsisht t njohur (Fig. 6b). Duke i matur me kompensator, rniet e tensioneve n skajet e
tyre:

mund t gjejm:

Rryma I dhe rezistenca etalon R1 zgjidhen t atilla q t jen m t vogla ose pak nn
kufirin e eprm t matjes s tensionit me kompensator.

a)

b)

Fig. 6. Skemat e shndrrimit t rryms dhe t rezistencs n tensione


Shembulli 9: Sa sht vlera e rezistencs s panjohur RX t lidhur n seri me rezistorin
etalon R1 = 10 , n qoft se n dekadat e kompensatorit preciz kur sht mat U2 sht lexuar
vlera e rezistencs prej: 7 x 100 + 2 x 10 + 8 x 1+ 6 x 0.1 + 5 x 0.01] , ndrsa kur sht mat U1
sht lexuar vlera e rezistencs prej: 5 x 100 + 4 x 10 + 7 x 1+ 2 x 0.1 + 3 x 0.01] . Pasiguria e

59

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

kompensatorit sht 0.01% dhe rryma punuese e tij 0.1 mA, si dhe pasiguria e rezistorit etalon
sht 0.01%.
Zgjidhje: Nga ekuacioni (6) kemi:

Prfundimisht:

4. NDARSI I RRYMAVE
Pr qarkun e treguar n Fig. 7 rezistenca ekuivalente i dy rezistorve n paralel sht:

Rryma:

dhe:

Fig. 7. Ndarsi i rrymave

N rastin e N rezistorve lidhur n paralel rryma totale sht:

60

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ku:

sht rezistenca totale e N rezistorve lidhur n paralel. Meq secili nga N rezistort n

paralel e ka t njjtin tension U, ather rryma npr cilindo rezistor sht:

Duke i pjestuar dy ekuacionet e msiprme fitojm:

Nprmjet t prueshmrive ekuacioni (7a) mund t rishkruhet:

Shembulli 10: Pr qarkun n Fig. 8 gjeni rrymat I1, I2 dhe I3, kur dihet rryma totale IT =
14 A dhe R1 = 1; R2 = 2; R3 = 4.
Zgjidhje: Fillimisht llogaritim prueshmrin e qarkut:

Fig. 8.

61

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ose:

5. URAT MATSE
Metoda e matjes me ur matse si dhe me kompensator quhet edhe metod nulare e
matjes. Kjo metod sht e thjesht, e sakt dhe sht e prhapur gjersisht. Kjo varet nga
tregimi i instrumentit i cili akordohet t tregon vetm rrymn baras me zero. Metoda supozon
se:

N qoft nuk kemi defleksioni ose tregim t galvanometrit ather nuk qarkullon
rrym (IG = 0) ura quhet e balancuar, dhe

n qoft se kemi fardo defleksioni ose tregimi t galvanometrit ather


qarkullon njfar rryme, dhe n kt rast ura quhet e pabalansuar.

Miliampermetri ose galvanometri me ndjeshmri t lart, me gjilprn treguese me zero


n mesin e shkalls s leximit dhe quhet galvanometr (NI-nul-indikator).
Qarku ur prdoret n pajisjet matse elektronike pr matjen precize t rezistencave
n qarkun e rryms s vazhduar.

5.1. Ura e rryms s vazhduar /ura e Vitstonit/


N urn e balancuar rryma n degn e galvanometrit, pra npr rezistorin R5 n

Fig. 9

sht baras me zero, kshtu q kemi:

Qarku n kt rast prbhet prej dy degve (n kt rast R1 dhe R3 e prbjn njrn


deg dhe R2 dhe R4 degn tjetr). Secila deg prbhet prej dy rezistorve t lidhur n seri, dhe
62

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

seciln deg mund ta paramendojm si ndars tensioni. Tensioni n dalje t urs sht diferenca
e tensioneve n dalje t dy ndarsve t tensionit.
Nga Fig. 9 duket qart se tensioni n dalje t urs do t jet baras me zero, kur tensionet
n dalje t dy ndarsve jan t njjt. Gjja e par q duhet theksuar sht se n hyrje n t dy
pjestuesit e tensionit aplikohet i njjti tension Ucd. Ather tensioni n dalje t pjestuesit t
tensionit n ann e majt (R1, R3) sht shnuar me Uad, do t jet:

Fig. 9. Dy forma t paraqitjes s qarkut t urs matse

Ngjashm edhe tensioni n dalje t pjestuesit t tensionit n ann e djatht (R2,R4),


sht shnuar me Ubd, jepet sipas:

Diferenca midis ktyre dy tensioneve ose tensioni i daljes jepet sipas:

Duke br kt tension n dalje baras me zero (kushti i urs s balancuar), do t kemi:

63

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ose:

Dhe prfundimisht:
ose:

Nga ekuacioni (8) shihet se qarku ur sht i balancuar, kur raportet e rezistorve n dy
deg jan t barabart.
Shembulli 11: N urn e Vitstonit t treguar n Fig. 9, R1 = 10 , R2 = 100 , R3 = 400 .
T llogaritet vlera e rezistenc s panjohur RX n qoft se ura sht balancuar, (q konstatohet
n qoft n degn dalse Ud galvanometri tregon I = 0)?
Zgjidhje:

Baraspeshimi i urs laboratorike t Vitstonit bhet duke i ndryshuar rezistencn e


rezistorve t degve t urs R2, R1 (rezistort e raportit kan vler fikse) dhe R3 (rezistencn e
kutis dekade t rezistorve p.sh 10 x 1000 + 10 x 100 + 10 x 10+10 x 1 + 10 x 0,1 ).
Shembulli 12: Supozojm se e kemi urn e balancuar pr kto vlera t rezistencave:
R1=1000 , R2=2000 , R3=3000 , Rx=6000 . Supozojm po ashtu se E = 10 V.
a) Sa sht RX dhe gabimi i matjes s rezistencs n qoft se rezistort R1, R2 dhe R3 i
kan tolerancat 1%?
b) Sa sht pasiguria standarde e tipit B e matjes s RX?
Zgjidhje: a) Gabimin e matjes s Rx do ta gjejm si vijon. Fillimisht llogaritim:

dhe:

Dhe prfundimisht:

64

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

b) Pasigurin standarde t tipit B t matjes s Rx do ta gjejm si vijon. Fillimisht


llogaritim:

dhe:

Dhe prfundimisht:

Shembulli 13: Pr urn e balancuar n shembullin 6, d.m.th pr: R1=1000 , R2=2000


, R3=3000

, Rx=6000

, dhe Uh = 10 V, supozojm se rezistenca RX ka ndryshuar pr 10%,

d.m.th n vlern 6600 , sa do t jet diferenca e tensionit n dalje t urs?


Zgjidhje: Kur ura sht e balancuar tensionet n dalje jan:

65

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Ky tension praktikisht verifikohet me an t nj galvanometri t ndjeshm ose si quhet


nul-indikator!
Diferenca e tensionit n dalje t urs kur rezistenca RX ka ndryshuar pr 10%, d.m.th n
vlern 6 600 , do t jet:

Sa m lart mund t konstatojm se sht e mundur arritja e balancimit t urs, por ai


mund t jet i pa prdorshm meq diferenca e potencialeve t daljeve t dy ndarsve t
tensionit gjendet n njrn nga kto dy kategori:
-

tensioni n dalje t pjestuesve t tensionit mund t jet shum i vogl (afr zeros)
n qoft se RX dhe R3 jan q t dy t vogla n krahasim me rezistort tjer.

tensioni n dalje t pjestuesve t tensionit mund t jet shum i prafrt me


tensionin e burimit n qoft se RX dhe R3 jan q t dy t mdha n krahasim me
rezistorit tjer- rasti i anasjellt me t parin.

N t dy kto raste daljet e pjestuesve t tensionit jan afr njrit nga ekstremet, dhe n
t dy rastet tensioni n dalje nuk do t ndryshon n mas t mjaftueshme madje edhe pr
ndryshime substanciale t rezistencs. Nga intuita mund t pritet q rasti m i mir do t jet
kur daljet nga pjestuesit e tensionit jan afr vlers s mesme (midis 0 V dhe 10 V dhe tensionit
t burimit). M s miri sht q ky pohim t vrtetohet matematikisht, gj t ciln do ta bjm
n vazhdim.
Ndjeshmria n dalje t urs.- M lart gjetm se tensioni n dalje t urs jepet me:

Ne dshirojm t prcaktojm konditat pr t cilat ky tension n dalje ndryshon t


shumtn pr nj ndryshim t dhn n rezistor, dhe ne do ta zgjedhim rezistencn e sensorit. Do
t fillojm me llogaritjen pr masn e ndryshimit t tensionit n dalje si funksion i Rx dhe R3.
Derivati i tensionit n dalje (dUd/Rx) ndaj rezistencs RX sht:

66

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Edhe pse nuk e kemi kontrollin mbi rezistencn e sensorit, megjithat ne mund t
zgjedhim R2 pr t fituar maksimumin. Dhe pr t prcaktuar maksimumin e gjejm derivatin e
dyt dhe e barazojm rezultatin me zero. N kt mnyr do t kemi:

Nga kjo rezulton se maksimumi shfaqet pr:

Nga m sipr rezulton se n qoft se kemi Rx dhe kur dshirojm q at ta prdorim n


qarkun ur, rezistori n seri me RX duhet t zgjidhet ashtu q rezistenca n seri t ket vler t
njjt t rezistencs nominale t RX.
Lineariteti n dalje t urs.- Do t kemi raste kur kemi nevoj q tensioni n dalje t
ndryshon linearisht me ndryshimin e vlers s RX. N kt rast le t rishikojm shprehjen e
fituar m sipr pr tensionin n dalje t urs:

Nga kjo shprehje duket se e vetmja mnyr kur tensioni n dalje do t ndryshonte
linearisht me rezistencn e sensorit sht n qoft se kemi:

N kt situat, tensioni n dalje n pjesn e djatht t urs do t jet gati zero, d.m.th
sht sakrifikuar ndjeshmria pr linearitetin.

5.2. Ura e pabalansuar e Vitstonit


Prdorim shum t gjer n matjet e madhsive elektrike dhe n veanti t atyre
joelektrike kan urat e pabalansuara.
Kur ura sht e balancuar analiza e saj sht shum e thjesht, sepse rezistorin R5 mund
ta heqim ose ta lidhim shkurt (UR5 = 0 pasi q IR5 = 0).
Mirpo n rastin e urs s pabalansuar, analiza komplikohet. N kt rast mund ti
prcaktojm rrymat dhe tensionet me: metodn konturale, t tensioneve t nyejve ose me
67

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

transformimin trekndsh-yll (-Y). N Fig. 10 sht treguar nj shembull i urs s balancuar


dhe t pabalansuar. Rrjedhimisht ur e pabalansuar sht ura n t ciln rryma npr R5 nuk
sht zero, kshtu q shprehja e raportit gjat balancimit nuk mund t aplikohet pr kt ur.

a)

b)

Fig. 10. a) Ura e balancuar dhe b) e pabalansuar

Shembulli 14: Pr urn n Fig. 11 t gjendet qarku i jashtm ekuivalent i Thevenenit


ndaj R5, dhe gjendet rryma n rezistorin R5?
Zgjidhje: Meq qarku sht ur e pabalansuar me metodn konturale ose t nyejve
duhet t zgjidhen nga tre ekuacione!
- hapi i par: e heqim R5 dhe fitohet qarku n Fig. 11b dhe e rivizatojm skemn e qarkut
si n Fig. 11c, dhe e rivizatojm skemn e qarkut si n Fig. 11c.
Burimin e tensionit e zvendsojm me lidhje t shkurtr si n Fig. 11c(E = 0). Tani
mund t gjendet rezistenca ekuivalente:

Tani mund t llogaritim tensionin

dhe prfundimisht rryma n indikator:

68

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

b)

d)

e)

f)

Fig. 11. Ura e pabalansuar dhe transformimet ekuivalente

N rastin kur burimi i furnizimit e ka rezistencn e brendshme RB, ather do t


prdorim metodn e transformimit trekndsh-yll (-Y), q do ta ilustrojm me shembullin n
vijim.

69

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shembulli 15: Pr urn n Fig. 12 t gjendet rryma n rezistorin R5?

Fig. 12. Transformimi -Y


Zgjidhje: Meq:

trekndshin abc e transformojm n ylli si n Fig. 12 b.

Tensioni:

70

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

dhe rryma:

5.3. Urat e rryms alternative


N qoft se n urn e Vitstonit n vend t burimit t ushqimit t rryms s vazhduar
vendoset burimi i rryms alternative dhe rezistencat zvendsohen me impedanca, ather ura
sht e rryms alternative. Shprehjet pr urn e Vitstonit mbeten t vlefshme akoma nse
rezistencat zvendsohen me impedancat komplekse (shih Fig. 13). Urat alternative prdoren
shum pr matjen e vlerave t komponentve t panjohura.
N astin e ekuilibrimit ose balancimit kur rryma npr degn midis dy krahve t urs
sht zero. N qarkun praktik, vlerat e komponentve t rezistorve ose kondensatorve me
precizitet t lart akordohen derisa rryma n galvanometrin me ndjeshmri t lart bhet zero.
Pr qarkun alternativ balancimi i urs arrihet kur vektort e impedancave e plotsojn kushtin:

Fig. 13. Skema e qarkut t urs s rryms alternative

Kur arrihet balancimi i qarkut t urs, impedanca ekuivalente e qarkut urs


prcaktohet leht duke e hequr ose duke e lidhur shkurt impedancn e degs s indikatorit.
Impedanca rezultuese e qarkut t urs sipas:

71

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ose:

Nga ana tjetr nse ura sht e pabalansuar, impedanca totale duhet t gjendet me
prdorimin e transformimit t n Y. Po ashtu mund t prdoren edhe metoda e rrymave
konturale ose e tensioneve t nyejve.
Shembulli 16: Pr urn n Fig. 14 t gjenden vlerat e LX dhe RX kur f = 1kHz ? Vlerat e

dhna:

Zgjidhje:

Prej ktu:
dhe:

Fig. 14.

Ura e Maxwell-it.- Skema ksaj ure sht treguar n Fig. 15, dhe prdoret pr
prcaktimin e induktivitetit me rezistenc n seri t bobins q e ka rezistencn relativisht t
lart n raport me induktivitetin.
Balancimi i urs arrihet me akordimin e rezistencave t rezistorve R1 dhe R3 derisa sa
rryma n galvanometr t bhet zero (IG =0).
72

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 15. Ura e Maxwell-it

Kur t arrihet balancimi vlen:

ose:

Duke i barazuar pjest reale dhe imagjinare t dy anve t barazimit kemi:

Shembulli 17: Pr urn n Fig. 15 t gjenden vlerat e nevojshme t akordimit R1 dhe R3

pr t arritur balancimin e urs, kur

, f = 1kHz ? Vlerat e dhna: C =0.01 F; R2 =

10 k; LX = 16 mH dhe RX =50 . Po ashtu t gjendet e burimit t ushqimit kur ura sht e


balancuar.
Zgjidhje:

73

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rryma rezultuese e qarkut sht:

Ura e Hay-it.- Pr matjen e bobins me induktivitet t lart me rezistencn n seri t


vogl prdoret ura e Hay-it me skemn si n Fig. 16.

Fig. 16. Ura e Hay-it

Balancimi i urs arrihet me akordimin e rezistencave t rezistorve R1 dhe R3 derisa sa


rryma n galvanometr t bhet zero (IG =0).
Kur t arrihet balancimi vlen:
ose:

74

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Duke i barazuar pjest reale dhe imagjinare t dy anve t barazimit kemi:

Prej nga:

dhe:

Ura e Schering-it.- Skema e ksaj ure sht treguar n Fig. 17, dhe prdoret pr
prcaktimin e vlers s kapacitetit t panjohur dhe t tangjentit t kndit t humbjeve
dielektrike.

Fig. 17. Ura e Schering-ut

Kur t arrihet balancimi vlen:

ose:

75

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

dhe:

Shembulli 18: Pr urn n Fig. 17 t gjenden vlerat e nevojshme t akordimit R2 dhe C1,
pr balancimin e urs nse: C3 = 0.002 F; R1 = 50 k; CX = 1 F dhe RX = 200 .
Zgjidhje:

dhe:

Ura transformatorike.-N urat e rryms alternative dy degt opozitare shpesh prbhen


prej rezistorve. Megjithat n frekuenca m t larta fillojn t vijn n shprehje parametrat
reaktive t ktyre rezistorve (induktivitetet dhe kapacitetet, e po ashtu edhe kapaciteti i
montazhs, gj kjo q shkakton shfaqjen e gabimeve shtes n rezultatin e matjes. Kto gabime
mund t ulen n qoft se n vend t rezistorve prdoren pshtjellat e transformatorit me lidhje
t fort induktive (brtham magnetike shih Fig. 18). Urat e ktilla quhen transformatorike.
Lidhja e fort induktive arrihet duke i realizuar pshtjellat e paraprakisht n form bistaku, i cili
pastaj mbshtillet n brthamn e transformatorit.

Fig. 18. Skema e urs transformatorike

Bistaku zakonisht ka shum prues, t cilt lidhen n seri e rrjedhimisht i formojn


seksionet e pshtjellave N1 dhe N2. Gjat baraspeshimit t urs IG = 0, mund t shkruhet:

76

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Dy ekuacionet e balancimit jan:

Transformatori sht n t vrtet ndars induktiv-autotransformator special. Raporti


N1/N2 prcaktohet me saktsi t lart prej 0,01 gjer 0,0001%.
N qoft se Z1 sht rezistenca q matet, ather balancimi i urs bhet duke e
rregulluar Z2 dhe me komutimin (kyjen-shkyjen) e seksioneve t pshtjellave N1 dhe N2.
Prparsia kryesore e urave transformatorike sht mundsia e prdorimit t tyre n
frekuenca t larta (deri n qindra megaherc), e po ashtu saktsia m e lart n krahasim me urat
t cilat i prmbajn elementet e veuara n seciln deg t urs.

6. DETYRA
1. Sipas shprehjes pr ndarsin e tensionit, prcaktoni tensionin n skajet e secilit rezistor t
treguar n Fig. 20, nse: E =18 V; R1 = 6; R2 = 12 dhe R3 = 7. [U1 = 4.32 V; U2 = 8.64 V dhe U3 =
5.04 V].

2. Sa jan tensionet n skajet e rezistorve t treguar n Fig. 21a, Fig. 21b dhe Fig. 21c nse: E =10
V; R1 = 10; R2 = 40 ?[2 V; 8V, t njjta n t tre rastet]

Fig. 20

3. Gjeni rrymn n qark dhe tensionin midis pikave a dhe b, d.m.th tensionin n skajet e burimit
real t tensionit n Fig. 22, nse:
77

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a) E = 12 V; RB = 0.02 ; dhe RN = 0.10 ,


b) E = 12 V; RB = 100 dhe RN = 0.10 .
[a) I = 100 A; Uab = 10.0 V ; b) I = 0.120 A; Uab = 0.0120 V ]

Fig. 21.

Fig. 22.
4. . Pr qarkun n Fig. 23 pjesa e rezistorit R1 sht e pandryshueshme e ka vlern 50 k, ndrsa
pjesa e R2 sht pjesa e ndryshueshme. Forca elektromotore e burimit sht E = 120 V. Gjeni
brezin e ndryshimit t tensionit Ubc midis vlers maksimale dhe minimale, n qoft se
rezistenca e ngarkess sht RN = 50k .[0 V; 40 V]

Fig. 23.

78

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5. N kompensatorin (potenciometrin) e rryms s vazhduar t treguar n Fig. 24, kur sht


prdor burimi etalon prej E1 = 1,0186 V, galvanometri e ka treguar vler e rryms baras me
zero n gjatsin prej l1 = 40 cm n telin rezistues (me rrshqitsin S pr ndryshimin e
rezistencs- gjatsis R =l/S). Tani n vend t E1 kemi vendosur burimin me forc
elektromotore t panjohur E2 dhe prsri duke e lvizur rrshqitsin S galvanometri e ka
treguar vler e rryms baras me zero n gjatsin prej l2= 65 cm Sa e ka vlern E2 (l1 R1 dhe
l2R2)? [E2=1,655 V ].

Fig. 24.
6. Me prdorimin e shprehjes pr ndarsin e rrymave, n Fig. 25 t llogariten rrymat I1 dhe I2,
nse I =250 mA; R1 = 60 dhe R2 = 40 . [I1 = 100 mA dhe I2 = 150 mA].

Fig. 25.
7. Me prdorimin e shprehjes pr ndarsin e rrymave, n Fig. 26 t llogariten rrymat: I, dhe I1,
nse I2 =2 mA; RT = 36 k dhe R1 = 60 k. [I1 = 3 mA dhe I = 5 mA].
8. Pr qarkun e treguar n Fig. 27 kur dihen R1 = 8 , R2 = 2 , R3 = 1,4 , R4 = 9 , R5 = 2

dhe

U = 17 V, t gjendet rrymat I1? [0.6 A].


9. T llogaritet rryma I dhe tensioni Uab n Fig. 27, nse: E = 10 V; R1 = 50 , R2 = 5 k , R3 = 200
kur:
a) RX = 0 (lidhje e shkurtr),[ I = 42,2 mA, Uab = 8 V]
b) RX = 15 k , [I = 40,5 mA, Uab = +0,5 V], dhe
79

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

c) RX = (qark i hapur) [I = 40 mA, Uab = -2 V].

Fig. 26.
10. Ura e treguar n Fig. 28 sht ur e balancuar, nse Z1 = 30 k -200; Z2 = 10 k 00; Z3 = 100
00.
a) Llogaritni impedancn e panjohur ZX.
b) Gjeni vlerat e LX dhe RX n qoft se qarku punon n frekuencn 1 kHz. [LX =1.81 mH; RX =
31.3 ].

Fig. 27.

Fig. 28.
80

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

11. Pr urn e Maxwell-it n Fig. 29:


a) Gjeni vlern e R1 dhe R3 ashtu q ura n figur t jet e balancuar.
b) Llogaritni rrymn I kur rryma sht e balancuar.
Vlerat e dhna: U = 10 V 00 , f = 1000 Hz; C = 0.01 F; R2 = 10 k;
RX = 50 ; LX = 16 mH;[ R1 = 32 k; R3 =160 ; 1.45 mA 25.00].
12. Pr urn e balancuar t Hay-it n Fig. 30, t gjenden vlerat e rezistencave t rezistorve t
degve R1 dhe R3. Vlerat e dhna: f = 1000 Hz; C = 0.01 F; R2 = 10 k; RX = 50 ; LX = 16 mH;[
R1 = 7916 ; R3 =199.6 ].

Fig. 29.

Fig. 30.

13. Pr urn e Schering-ut t gjenden vlerat e kapaciteteve t kondensatorve t degve C1 dhe C3.
Vlerat e dhna: f = 1000 Hz; R1= 5 M; R2 = 10 k; RX = 200 ; CX = 1 F;[ C1 = 40 pF; C3 =2 nF].

Fig. 31.

81

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

82

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

4
IV. SENSORT

Sensort (transduktort),

Termoifti sensor pr matjen e temperaturs,

Termorezistori dhe termistori, sensori LM35,

Tenso-rezistort,

Detyra.

1. N PRGJITHSI PR SENSORT
Sensori nga nj her haset me emrtimin transduktor sht elementi i par n
zingjirin mats. Ai paraqet receptorin ose marrsin e madhsis fizike e cila pastaj shndrrohet
dhe prpunohet (procedohet) n madhsi (sinjal elektrik). Pajisja e cila e kryen veprimin e
kundrt, d.m.th q e konverton sinjalin (elektrik) n nj veprim zakonisht mekanik quhet
aktuator.
Sensort jan pajisje t cilat prdoren pr matjen e madhsive fizike si jan:
temperatura, pH, shpejtsia, shpejtsia e rrotullimit, shpejtsia e rrjedhs-qarkullimit, presioni
dhe shum t tjera. Sot shumica e sensorve tregimin e vlers nuk e japin n nj shkall analoge
(si pr shembull termometri), por n t shumtn e rasteve ata prodhojn nj tension, ose sinjal
digjital si indikator i vlers s madhsis fizike q e matin.
Sensort pr matjen e t gjitha madhsive fizike mund t ken forma t ndryshme dhe
mund t jen t tipave t ndryshm. Megjithat shum sensor n dalje e japin nj sinjal n form
t tensionit. Lidhur me kt ka implikime t ndryshme. Ne do t analizojm disa prej tyre:

N qoft se sensori sinjalin n dalje e ka tension, ather at mund ta


konsiderojm si burim tensioni i cili komandohet nga madhsia fizike e cila
matet.

N qoft se sensori sht burim tensioni, duhet t rikujtohemi se burimi fizik i


tensionit nuk sht ideal, dhe se burimet jo ideale t tensionit prshkruhen m

83

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

s miri me an t qarkut ekuivalent t Thevenin-it i cili prmban burimin e


tensionit dhe rezistencn e brendshme (teorema e Thevenin-it).

N qoft se burimi e ka rezistencn e brendshme, ather ekziston rryma e


ngarkimit t burimit. N qoft se pr burimi lidhet nj ngarkes e
konsiderueshme ather tensioni i bornave do bie si do t shohim n shembullin
n vijim.

Shembulli 1: Nga shnimet e prodhuesit pr LM35 rezistenca e brendshme sht 0,1 .


Pasi q LM35 prodhon 0,01 V/0C, ne mund ta llogaritim se far rryme do t jep ai pr nj
ndryshim t caktuar t tregimit.
Zgjidhje: Le t themi p.sh se jemi duke e matur 50 0C. Ather tensioni n dalje do t jet
0,5 V. Pr ta ndryshuar tensionin n dalje n 0,49 V - dhe pr gabimin pr nj shkall - ne duhet
t kemi rnien e tensionit prej 0,01 V n rezistencn e brendshme prej 0,1

dhe rrymn prej 0,1

A ose 100 mA. Kjo rrym q del nga LM35 sht e madhe, dhe sht jasht limitit t rryms t
ciln ai mund t jep.
Zakonisht sensort kan konstant kohore (kt mund ta shohim pr shembull nga t
dhnat pr LM35). N qoft se e marrim parasysh konstantn kohore, ather nuk duhet t
presim q tensioni n dalje t ndryshoj prnjher pr ndryshim me krcim t temperaturs,
por prshkruhet me funksionin e transferit:

Madhsia n emrues tregon se madhsia n hyrje (madhsia q matet) procedohet nga


sistemi me nj konstante kohore ().
Lineariteti respektivisht jolineariteti definohen si:
-

Vlera hyrse X dhe vlera dalse Y, shtrihen n vij t drejt-drejtz (shih Fig. 1):

Jolineariteti : jepet me shprehjen:


(3)
Sensort

klasifikohen n: modulues dhe vet-gjenerues. N sensort modulues

nevojitet nj burim i jashtm i energjis (si p.sh termo-rezistort, tenso-rezistort, displeji me


kristal t lngshm). N sensort vet-gjenerues nuk nevojitet burimi i jashtm i energjis (p.sh

84

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

termoifti, elementi pieso-elektrik, bateria solare, etj.). N Fig. 2 sht treguar bllok skema e
modelit t prgjithshm t transduktorit.

Fig. 1. Lineariteti Y (X) (sensori ideal), dhe jolineariteti J (X)


(konvertori real)

Fig. 2. Bllok skema e modelit t prgjithshm t transduktorit

Le t analizojm nj volum t vogl dV n t cilin sht vendos sensori. Prmbajtja e


energjis n kt volum e ka shumn e t gjitha energjive t mundshme:

Ii- madhsi intensive (mund ta prcjell energjin, d.m.th forca, presioni, tensioni),
ei- madhsi ekstensive (nuk mund ta prcjell energjin, d.m.th zhvendosja, rezistenca).
Pr vektorin tredimensional indekset sipas Myller (x, y, z, shih Tab. 1), e kan
domethnien (energjia n hyrje, energjia n dalje, energjia e modulimit), dhe shrbejn pr
prshkrimin e gjendjes s stabilizuar. Duhet t potencojm se nuk ka sensor i cili ka ndjeshmri
vetm ndaj nj lloji t energjis fizike.

85

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Definicione dhe terminologji.- Do ti prmendim disa q do t hasen m shpesh n


praktikn inxhinierike:
-

Biofotonika- aplikimi i teknologjis fotonike n medicin ose produkte t


bioteknologjis.

Biosensori- sensori pr matjen e koncentrimit t joneve n sistemet e gjalla ose n


komponimet organike.

Mekatronika- disiplina e cila i kombinon komponentt mekanike dhe elektronike n


njsi m t madhe funksionale.

Optoelektronika- disiplina e cila i kombinon optikn ose fotonikn me elektronikn


n nj pajisje.

Sensori inteligjent smart- njsi funksionale prej nj ipi ku kombinohen funksioni i


ndijimit dhe i procedimit.

Tab. 1. Madhsit fizike.


Ii - madhsi intensive

ei- madhsi ekstensive

forca mekanike,

dl

zhvendosja,

presioni,

densiteti vllimor i mass,

tensioni,

dq

densiteti vllimor i ngarkess,

fusha elektrike,

dD

ngarkesa pr njsi t siprfaqes,

fusha magnetike,

dB

induksioni magnetik,

temperatura absolute,

dS

entropia pr njsi t vllimit.

rrezatimi pr njsi t vllimit

Tab. 2. Disa sensor


Transduktori

Indeksi i Myller-it (x,y,z)

Prshkrimi i tipit

Transistori

(el, el, el)

Transduktor modulues i forms

Termoifti

(th, el, 00)

Transduktor hyrs vet-gjenerues

pH metri

(ch, el, 00)

Transduktor vet-gjenerues hyrs

Displeji LED

(el, ra, 00)

Transduktor vet-gjenerues hyrs

Displeji LCD

(ra, ra, el)

Transduktor modulues dals

Bobina

(ma, el, 00)

Transduktor vet-gjenerues dals

Magneto-rezistori

(ma, el, el)

Transduktor modulues hyrs

Foto-prcjellsi

(ra, el, el)

Transduktor modulues hyrs

86

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2. TERMOIFTI-SENSOR TEMPERATURE
Termoifti sht bashkimi i formuar nga dy metale ose aliazhe t ndryshme (Fig. 3).
Aktualisht ai sht ift i bashkimeve. Njri nga kto ifte gjendet n temperaturn referente (si
sht 0 0C), ndrsa bashkimi tjetr gjendet n temperaturn e cila duhet t matet.
limituar t temperaturs.
Tab. 3. Efektet shndrruese n gjysmprues.
I/Out

Modulimi

Domeni i

Rezistiv,

energjis
Rrezatuese

Vet-

Induktiv,

gjenerues

Kapacitiv

Efekti voltaik,

Fotoprcjellsi

Shembuj t
Dioda

Termale

I pa njohur
Efekti Seebek,

Fotodioda

Foto IC

CCD

Piezokonta

Piezotransisto

Akselometri

kti

ri

Piezo IC

R=f(T)

Polarizimi

Polarizimi

IC Temperature

invers

direkt

Iinv=f(T)

UBE=f(T)

Energji

Fusha elektrike

Fusha

MOSFET

T gjitha tipet

termale,

MOSFET

elektrike

Dual-gejtsh

e IC

Efekti i Hallit

IC i Hallit

ISFET

smart sensori

rezistenca
Magnetike

Fototransistor

Piezorezistevitet

termoifti
Elektrike

smart
transduktorve

bateri solare
Mekanike

Transistori

FET

Bobina

Magnetorezistor

Dioda

difuzive e

magnetike

Koncentrimi i

E pa njohur

Maxwellit
Kimike

Galvanike

joneve

Diferenca e temperaturs midis skajeve t nxehta dhe atyre t ftohta do t shkakton


forcn termo-elektromotore e cili zhvillohet n varsi t temperaturs (ky tension i shfaqur
quhet f. e. termoelektromotore - efekti i Seebeck). Termoiftet prdoren gjersisht pr matjen e
temperaturs sepse kan kosto t ult, jan t thjesht dhe t prshtatshm pr prdorim n nj
brez shum t gjer t temperaturs.

87

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 3. a) Pamja e termoiftit, b) matja e temperaturs me an t termoiftit

Kur t prdoret termoifti, duhet t sigurohemi se lidhjet ndodhen n temperatur t


njjt referente, ose n t kundrtn duhet t prdorim sistemin kompensues i cili i kompenson
kto tensione.
N qoft termoifti sht i lidhur pr sistemin e grumbullimit e t dhnave (DAQ-Data
acquisition system), ather e kemi nj sistem elektronik t kompensuar.
Pr ta lexuar temperaturn nga voltmetri, tensioni i matur duhet t konvertohet n
temperatur. Zakonisht temperatura jepet me nj funksion polinomial t tensionit t matur. N
disa raste sht e mundur t prfitohet nj aproksimim linear n nj brez t
Ekuacioni polinomial i cili prdoret pr konvertimin e tensionit t termoiftit n
temperatur (0C) n brezin e gjer t temperaturs, mund t jepet n formn:
(5)
Koeficientet an mund t gjenden n shum vende n mnyr tabelore. N vazhdim do t
japim tabeln e NBS pr koeficientet polinomial t termoiftit t tipit K (T.J. Quinn,
Temperature, Academic Press Inc., 1990). Gjersisht jan t prhapur termoiftet e tipit T e po
ashtu edhe t tipit K dhe t tipit N.
Tab. 4. Koeficientet polinomial pr termoiftin e tipit K
n
an
n
an

0
0,226584602
5
4,83506 x 010

1
24152,10900

2
67233,4248

6
-1.18452 x 1012

7
1,38690 x 1013

88

3
2210340,682
8
-6,33708 x 1013

4
-860963914,9

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Termoiftet e tipit K (Ni-Cr/Ni-Al) prdoren gjersisht n industri. Ata kan fuqi


termike t lart dhe rezistenc t mir ndaj oksidimit. Brezi i temperaturs punuese
i termoiftit t tipit K sht nga -269 0C gjer 1260 0C. Megjithat karakteristikat e
ktyre termoifteve n gazra t rralluar ulen.

Termoiftet e tipit T (Cu/Cu-Ni) mund t prdoren n ambientet oksiduese dhe


inerte n brezin e temperaturs nga -250 0C gjer 850 0C. N ambientet me oksidim
t reduktuar ose mesatarisht oksiduese, brezi i temperaturs s prdorimit arrin
gjer n 1000 0C.

Termoiftet e tipit N (Nicrosil/Nisil) dizajnohen pr prdorim n ambientet


industriale me temperatur gjer n +1200 0C.

Mundsit pr matjen e temperaturave shum t larta jan me an t pirometrit rrezatues ose


t drits. Pr ambientet jo oksiduese termoiftet n baz t volfram-reniumit kan
karakteristika t mira gjer n temperaturn +2750 0C, ndrsa pr koh t shkurtr gjer n
3000 0C.
Przgjedhja e tipit t termoiftit pr prdorim t ndijimit n temperatura t ult
kryesisht bazohet n materialet e termoifteve. Nga ana tjetr fuqia termike n temperatura t
ult sht kryesisht e ult, kshtu q matja e f. e. m. do t jet matja e vlerave po ashtu t vogla.
N disa raste prdoren bateri t termoifteve (shih Fig. 4).

Fig. 4. Bateria e termoifteve.

3. TERMOREZISTORI
3.1. Rezistenca
Rezistenca e nj pruesi elektrik jepet me shprehjen:

89

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

dhe varet nga rezistenca specifike (rezistiviteti ) i materialit e cila sht konstante, gjatsia e
pruesit l, dhe siprfaqja e prerjes trthore S e pruesit. Prve ktyre parametrave q jan t
dukshm n shprehjen pr rezistencn, ajo varet edhe nga faktori i katrt e i cili sht
temperatura e materialit t pruesit.
Rezistenca specifike ndryshon me temperaturn dhe disa nga vlerat karakteristike n
temperaturn e dhom jan:
Duhet theksuar se pruesit e mir elektrik kan vler t vogl t rezistencs specifike,
dhe izolatort e mir kan vler t madhe t rezistencs specifike.
Bakri (Cu)

Alumini (Al)

Karboni C

Xhami

Mika

(grafiti)
1,7 x 10-8

2,6 x 10-8

0,017

0,026

14 x 10-8

1 x 1010

1 x 1013

0,14

104 M

107M

Shembulli 2: Rezistenca e telit me gjatsi 5 m sht 600 . T prcaktohet:


a) rezistenca e t njjtit tel me gjatsi 8m, dhe
b) gjatsia e t njjtit tel kur rezistenca sht 420 .
Zgjidhje: Rezistenca e telit sht n prpjestim t drejt me gjatsin R l:

a) rezistenca e t njjtit tel me gjatsi 8m:

b) gjatsia e t njjtit tel kur rezistenca sht 420 :

Shembulli 3: Nj cop e telit me siprfaqe t prerjes trthore 2 mm2 e ka rezistencn prej


300 . T prcaktohet:
a) rezistenca e telit me t njjtn gjatsi dhe material n qoft se siprfaqja e prerjes
trthore sht 5mm2, dhe
b) siprfaqja e prerjes trthore e telit, me material dhe gjatsi t njjt kur rezistenca sht
750 .
90

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Zgjidhje: Rezistenca e telit sht n prpjestim t zhdrejt me siprfaqen e prerjes


trthore R 1/S:

a) Me siprfaqe t prerjes trthore 5 mm2:

c) siprfaqja e prerjes trthore e telit, me material dhe gjatsi t njjt kur rezistenca sht 750 ,
sht:

Shembulli 4: Teli me gjatsi 8 m dhe siprfaqe t prerjes trthore 3 mm2 e ka rezistencn


prej 0,16 . N qoft se ai trhiqet dhe thollohet derisa seksioni i tij t bhet 1 mm2 t prcaktohet
rezistenca e telit.
Zgjidhje: Rezistenca e telit sht n prpjestim t drejt me gjatsin l dhe n prpjestim
t zhdrejt me siprfaqen e prerjes trthore S, d.m.th R l/S:

N qoft seksioni trthor reduktohet n 1/3 e seksionit fillestar, ather gjatsia e tij duhet
t trefishohet, d.m.th 3 x 8 = 24 m! Vlera e re e rezistencs:

Shembulli 5: Llogaritni rezistencn e kabllos ajror prej alumini me gjatsi 2 km, n qoft
se siprfaqja e prerjes trthore sht 100 mm2, rezistencn specifike t aluminit e marrim 0,03

?
Zgjidhje:

Shembulli 6: Llogaritni siprfaqen e prerjes trthore n mm2, pr nj cop t kabllos s


bakrit me gjatsi 40 m dhe me rezistenc 0,25

?
91

Rezistencn specifike t bakrit e marrim 0,02

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Zgjidhje:

Shembulli 7: Rezistenca e 1,5 km teli me s bakrit me siprfaqen e prerjes trthore n 0,17


mm2 sht 150

Gjeni rezistencn specifike t telit?

Zgjidhje:

Shembulli 8: Prcaktoni rezistencn e telit t bakrit prej 1,2 km me diametr 12 mm dhe


nse rezistenca specifike e bakrit merret 1,7x10-8 m.
Zgjidhje:

3.2. Koeficienti termik i rezistencs


N prgjithsi me rritjen e temperaturs s materialit, rezistenca e shumics s
pruesve rritet e gjysmpruesve dhe izolatorve ulet, ndrkaq pr disa legura speciale gati
mbetet konstante.
Kur rezistenca e nj materiali prues dihet pr 00C, ather rezistenca n fardo
temperature tjetr prcaktohet nga:
(7)
ku: R0 = sht rezistenca n 00C, R= sht rezistenca n temperaturn 0C), koeficienti
termik i rezistencs n 00C.
Koeficienti termik i rezistencs s materialit sht ndryshimi i rezistencs pr 1 , n
qoft ai i nnshtrohet ndryshimit t temperaturs pr nj grad.
-1]

92

pr disa materiale karakteristike:

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Bakri (Cu)

Alumini (Al)

Nikeli (Ni)

Platini (Pt)

Konstantani (Konst)

Karboni C

0,003 9 K-1

0,004 3 K-1

0,006 9 K-1

0,003 9 K-1

0,000 01 K-1

-0,000 48 K-1

Parashenja negative pr karbonin tregon se rezistenca e tij bie me rritjen e


temperaturs.
Shembulli 9: Bobina e telit t bakrit e ka rezistencn prej 100 , n temperaturn 00C.
Prcaktoni rezistencn e tij n temperaturn 700C n qoft se e bakrit n 00C merret 0,0039 K1.

Zgjidhje: Rezistenca :
pra n 700C:

Shembulli 10: Nj kabllo prej alumini e ka rezistencn prej 27 , n temperaturn 350C.


Prcaktoni rezistencn e tij n temperaturn 00C n qoft se

e aluminit n 00C merret 0,0043

K-1.
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:
Rezistenca n 0 0C:

Shembulli 11: N qoft dihen rezistenca e materialit R20dhe koeficienti termik i


rezistencs n temperaturn e dhoms (afrsisht 20 0C) ather rezistenca n temperaturn
0C jepet:

Shembulli 12: Bobina prej telit t bakrit, n temperaturn 200C, e ka rezistencn prej 10 .
Prcaktoni rezistencn e saj n temperaturn 1000C n qoft se
0,004 K-1.
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:

pra n 1000C:

93

00C merret

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shembulli 13: Bobina prej telit t aluminit, n temperaturn 180C, e ka rezistencn prej
200 . Temperatura e telit sht rrit e me kt rezistenca ka arritur vlern 240 . N qoft se
koeficienti termik i rezistencs s aluminit merret 0,0039 K-1 n 180C , t prcaktohet temperatura
t ciln e ka arritur bobina?
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:

N qoft se rezistenca n 00C nuk dihet, por dihet n ndonj temperatur tjetr, ather
rezistenca n fardo temperature mund t gjendet si vijon:
dhe
Duke i pjestuar mes veti fitohet:

ku: R2 sht rezistenca n temperaturn 2.


Shembulli 14: Nj tel i bakrit e ka rezistencn prej 200

n temperaturn 200C. Rryma

qarkullon npr tel dhe temperatura rritet n 900C. Gjeni vlern e rezistencs s telit n 900C dhe
rrumbullakoni at vler. Koeficienti termik i rezistencs i bakrit n 00C merret 0,004 x 1/0C.
Zgjidhje:

94

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N sensort pa ngrohje, rryma e cila rrjedh npr termorezistor praktikisht nuk shkakton
ngrohjen e tij, dhe temperaturn e tij e prcakton temperatura e ambientit; kta konvertues
prdoren pr matjen e temperaturs. N transduktort q ngrohen, rryma elektrike shkakton
ngrohjen e tyre q varet nga veorit e ambientit. Transduktort q ngrohen prdoren pr matjen e
shpejtsis, dendsis, dhe prmbajtjes s ambientit, etj. Meq n termorezistort q ngrohen
ndikon temperatura e mjedisit, zakonisht prdoren metodat me skema kompensuese t ktij
ndikimi.
Pr matjen e temperaturs m t prhapur jan termorezistort

prej Pt dhe Cu.

Termorezistort e standardizuar prej platini prdorn pr matjen e temperaturs n brezin prej 2601100o C, prej bakri n brezin -200 +200o C. Termorezistort prej Pt n temperatura t ult
prdoren pr brezin -261 -183 oC.
N Fig. 5 sht dhn pamja dhe ndrtimi i disa termorezistorve.

Fig. 5. Pamja e jashtme e disa termorezistorve prej Pt dhe ndrtimi.

Rezistenca fillestare (n 0o C) e termo-rezistorve t standardizuar t Pt sht: 1, 5, 10, 46,


50, 100 dhe 500 om - e atyre t Cu sht: 10, 50, 53 dhe 100 om.
Vlera e lejuar e rryms q mund t kaloj npr termorezistor kur ai lidhet dhe kyet n
qarkun mats, duhet t jet e atill q ndryshimi i rezistencs s termorezistorit gjat ngrohjes nuk
95

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

guxon t kaloj 0,1% t vlers paraprake t rezistencs. Sensori RTD duhet t vendoset n
ambientin ku matet temperatura, kshtu q ai sht n form shkopi, zakonisht me diametr 315mm dhe gjatsi prej 250-1000 mm i pshtjellur me mbrojtsin mekanik dhe nga oksidimi. Si
tham ka forma t spiraleve pr t arritur rezistencn e duhur, ose sot ndrtohen edhe si shtres e
holl filmi. RTD si foli filmi sht shtresa shum e holl e metalit (10-100 nm) e cila vendoset n
bazamentin prej qeramike.
Varsia analitike e rezistencs nga temperatura pr termorezistort e platinit (Pt) shprehet
me barazimet vijuese:
,
,

pr -2000C 00C

(8)

pr 00C 6500C

9)

ku: R0- sht rezistenca pr: = 0oC; = 3,9083x10-3 K-1; = -5,775x10-7 K-2; = -4,183x10-12 K-3.
Pr termorezistorin e bakrit:
, pr -500C 1800C
-3

(10)

K-1.

3. 3. Skemat elektrike t lidhjes s termorezistorve


Sensori RTD pr matje lidhet n qarkun elektrik ur (ura Vitston-it, Fig. 6). Ajo zakonisht
bhet me an t dy, tre dhe pruesve pr lidhje. N skemn me dy prues Fig. 6. rezistencat e
pruesve t lidhjeve RL1 dha RL2 hyjn n degn e rezistencs s lidhjeve i shtohen n seri
rezistencs s sensorit (Rs+RL1+RL2), duke shkaktuar kshtu gabim n vlern e RS.

Fig. 6. Ndikimi i pruesve t lidhjeve n rezistencn e RTD.

96

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera e gabimit sht proporcional me madhsin dhe ndryshimin e madhsis s rezistencs s


pruesve t lidhjeve n raport me temperaturn.
Pr t eliminuar kt gabim n matje prdoret skema elektrike e lidhjes s sensorit n
qarkun ur me an t tre pruesve Fig. 7. N kt skem pruesit e lidhjeve Rl1 dhe Rl3 (Rl1 =
Rl2) ndodhen n degt e raportit t ekuacionit t balancimit kshtu q efekti i tyre dhe i
ndryshimit t tyre anulohet (kompensohet):

Po ashtu mund t realizohet edhe me lakun e kompensimit n degn R3 (laku me rezistenc t


njjt me lidhjet dhe n kushte t njjta t temperaturs si pruesit e lidhjeve).
N qoft se sensori ushqehet nga nj burim me rrym konstante Ih, ather n baz t
ligjit t Omit (Ud = RTD Ih), ndryshimi i tensionit Ud do t jet proporcional me ndryshimin e
rezistencs s sensorit pr shkak t temperaturs dhe n kt rast e matim ndryshimin e
tensionit pr t konstatuar temperaturn.

Fig. 7. Skema elektrike e lidhjes n qarkun ur me tre prues,


Prve platinit dhe bakrit pr ndrtimin e termorezistorve prdoret edhe nikeli Ni dhe
ferro-nikeli Ni-Fe (shih Tab. 5)
Tab. 5.

Pt

Ni

Cu

Ni/Fe (70/30)

0.00385-

0.0067 / /0C

0.0043 / /0C

0.0051 / /0C

-400C gjer 3000C

-730C gjer 1490C

-460C gjer 3430C

0,003923 / /0C

-2000C gjer 8500C

97

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

4. TERMISTORT
Termistort (Thermally Sensitive Resistor) jan rezistor me ndjeshmri ndaj
temperaturs. Termistort jan t ndrtuar prej materialit gjysmprues me rezistenc e cila
ndryshon dukshm me temperaturn. Ata jan sensor temperature me kosto t ult dhe q
mund t gjinden leht. Ata jan adaptabil dhe t thjesht pr prdorim. Qarqet me termistor n
dalje japin tension t konsiderueshm (jo pr shembull si i kan termoiftet t rendit mili-volt).
Pr shkak t ktyre kualiteteve, termistort prdoren gjersisht pr matjen e thjesht t
temperaturs. Ata nuk prdoren pr matjen e temperaturave t larta, por brezi i temperaturs
ku punojn ata prdoret gjersisht.
Termistort NTC dhe PTC.- Termistort mund t jen t dy tipave:

me koeficient temperature negativ (NTC - Negative Temperature Coefficient), n


t cilt rezistenca bie me temperaturn n mnyr t theksuar jo lineare (Fig. 8)
dhe

me koeficient temperature pozitiv (PTC - Positive Temperature Coefficient), n


t cilt rezistenca rritet proporcionalisht me temperaturn (Fig. 8).

a)

b)

Fig. 8. a) Pamja e termistorve dhe b) karakteristika R = f (pr NTC dhe PTC.

Rezistenca e termistorve pr 250C sillet prej 2252 gjer 10 000


rezistenc 5000

. Termistori me

e ka koeficientin e temperaturs rreth 200 /0C, relativisht shum t madh

(Pt 100; 0,4 /0C!). Brezi i matjes gjer n afrsisht 300 0C.
Pr termistort TNC (thermal negative coefficient) rezistenca e termistorve bie me
rritjen e temperaturs pr shkak t koeficientit termik negativ. Kjo ndodh pr shkak t
98

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

materialit gjysmprues prej t cilit ndrtohen. N shikim t par kjo duket e pabesueshme por
sht e vrtet.
Duhet potencuar se rezistenca bie nga 100 k , n nj vler shum t vogl n brezin
rreth temperaturs s dhoms. Jo vetm q rezistenca ndryshon n drejtim t kundrt nga se e
prisnim por edhe madhsia e ndryshimit procentual t rezistencs sht substanciale.
Vlera reciproke e temperaturs absolute si funksion i rezistencs s termistorit jepet me
ekuacionin e Steinhart-Hart:

ku: R jepet n

, dhe T n shkall K kelvin, konstantet A, B dhe C mund t prcaktohet nga

matjet eksperimentale, ose ato mund t llogariten nga t dhnat tabelore.


Shembulli 15: N tabeln e mposhtme jan dhn disa pika nga shnimet tabelore nga
The Temperature Handbook (Omega Engineering, Inc. 1989). Po ashtu kur i referohemi ktij
termistori, mund t themi se ai i ka 5k n temperaturn e dhoms. Gjeni A, B dhe C?
(0C)
R ()

25

50

16330 5000 1801

Zgjidhje: Me an t ktyre vlerave, ne mund t shkruajm tre ekuacione me variablat A,


B dhe C:

Ky sistem i ekuacioneve lineare mund t zgjidhet pr A, B dhe C. Vlerat e llogaritura t


A, B dhe C do t jen:
A= 0,001284, B=2,364x10-4, C=9,304x10-8
Me prdorimin e vlerave pr A, B dhe C mund t prfitohet vartsia grafike e
temperaturs (K) ndaj rezistencs.
Nga matja e rezistencs, me an t ktyre vlerave mund t llogaritet vlera reciproke e
pastaj edhe temperatura:
99

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ku: R jepet n , dhe n shkall K kelvin.


Termistort n t shumtn e rasteve prdoret n qarqet ur.
Rezistenca e termistorit ndryshon n varsi nga nj variabl fizike- si jan temperatura,
intensiteti i drits, etj. Kjo do t jet mnyra e prdorimit t termistorit.
N urn me tre rezistor konstant termistori mund t vendoset n cilndo deg, por
vendosja n deg t ndryshme do t shkakton reaksione t ndryshme n ur. Pr shembull,
vendosja e ndryshme mund t shkakton q tensioni n dalje t kt ndryshime n drejtime me
ndryshimin e temperaturs.
Nga nj her shfaqet nevoja q t maten temperatura m t larta se ato q gjenden n
brezin e puns s termistorit. Ose na nevojitet saktsi m e lart se sa mund t jap termistori.
N kto raste do t prdorim termoiftin ose sensorin n qarkun e integruar si sht pr
shembull LM35.

5. SENSORI I TEMEPRATURS LM 35
LM 35 sht nj sensor temperature i realizuar si qark i integruar. Ky mund t prdoret
pr matjen e temperaturs, dhe sinjali i tij dals elektrik sht proporcional me temperaturn
(n 0C). Matja e temperaturs sht m e sakt se sa me termistor. Qarqet e sensorit jan
hermetizuar pra nuk i eksponohen oksidimit, etj. Tensioni q gjeneron n dalje qarku LM35
sht m i lart se sa ai i termoifteve dhe mundet q nuk ka nevoj q t amplifikohet. Pamja e
qarkut t integruar LM35 sht treguar n Fig. 9.

a)

b)

Fig. 9. Pamja e LM35 dhe lidhjet elektrike t LM35


100

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Tensioni n dalje t tij sht proporcional me temperaturn n shkall Celsius. Faktori i


shkalls sht 0.01 V/0C. LM35 nuk ka nevoj t kalibrohet apo akordohet nga jasht e mban
saktsin 0.4 0C n temperatur t dhoms, ndrsa 0.8 0C n brezin prej 0 0C gjer +100 0C.
Karakteristik tjetr e rndsishme e LM35DZ sht se ai merr vetm 60 A nga burimi i
furnizimit dhe ka kapacitet t ult vet ngrohs. Vet ngrohja e sensorit shkakton rritjen e
temperaturs n ajrin rrethues m pak se 0.1 0C. Paketimi i LM35 mund t jet i ndryshm duke
prfshir kto vijuese:TO-92 paketim me veshje plastike si transistor, TO-46 paketim me veshje
metalike si transistor, pr montim siprfaqsor me 8 tela dhe paketim me gabarit t vogl SO-8,
TO-202 paketim ( i treguar n Fig. 9).
N Fig. 9b sht treguar mnyra e lidhjes n qarkun mats. Vlerat e parametrave q
zakonisht prdoren n kt qark jan: Vh = 4 gjer 30 V (zakonisht 5 V ose 12 V), Ra = Vh /10-6
(80 k gjer 600 k, por n shumicn e rasteve prdoret 80 k).
Pr t mat tensionin n dalje Vd do t na nevojitet voltmetri, dhe tensioni n dalje
konvertohet n temperatur me nj faktor t thjesht konversioni. Sensori ndjeshmrin e ka
10 mV/0C. Do ta prdorim vlern reciproke t faktorit t konversionit d.m.th. 100 V/0C.
Ekuacioni i cili prdoret pr konversionin e tensionit n dalje n temperatur n form
t prgjithshme sht:
Temperatura:
(0C) = Vd(V)*(1000C/V)
Rrjedhimisht n qoft se tensioni i daljes Vd sht 1 V, ather, temperatura = 1000 C.
Tensioni n dalje me temperaturn ndryshon n mnyr lineare. T dhna shtes pr LM35
mund t gjenden nga katalogt pr shembull National Semiconductor.

6. TENSOREZISTORT
Me veprimin e forcs s jashtme n nj objekt t pa lvizshm n t do t shfaqen
tensioni dhe sforcimi. Sforcimin e prballojn forcat e brendshme rezistuese ndrsa tensioni
definohet si zhvendosje dhe deformim i cili shfaqet me at rast. Pr shprndarje uniforme t
forcave t brendshme rezistuese, sforcimi do t llogaritet duke e pjestuar forcn F e cila
ushtrohet pr njsi t siprfaqes A (Fig. 10):

101

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ku: E - moduli i elasticitetit, = l/l sht ndryshimi relativ i gjatsis s materialit t


tensorezistori pr shkak t veprimit t forcs, apo sforcimit /tensionit/.
Nga Fig. 10b pr telin me gjatsi L dhe siprfaqe t prerjes trthore A n rastin kur nuk
aplikohet forca n t rezistenca do t jet:

a)

b)

Fig. 10. Definicioni i sforcimit dhe tensionit

N rastin kur aplikohet forca n drejtimin n Fig. 10, ather gjatsia rritet pr l. Me
qen se volumi total i materialit mbetet konstant, ndryshimi i i siprfaqes do t jet:
l S = (l + l) S
respektivisht ndryshimi i rezistencs do t jet:

Lineariteti sht gabim teorik!


Tensioni definohet si ndryshim absolut i deformimit pr njsi gjatsie t objektit kur n
t ushtrohet ngarkesa. Ky llogaritet duke e pjestuar deformimin total t gjatsis fillestare me
gjatsin paraprake l:

Vlerat e zakonshme t sforcimit jan rreth 0,000100 cm/cm dhe zakonisht jepen n t
milionat pjes, kshtu q duhet shumzohen me 106.

102

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Sforcimi mund t jet n shtypje ose przgjatje.


N prgjithsi tenso-rezistort dizajnohen pr t konvertuar lvizjen mekanike n sinjal
elektrik. Ndryshimi i kapacitetit, induktivitetit ose rezistencs sht proporcional me sforcimin
e aplikuar n sensor. N qoft se teli i nnshtrohet tensionit, ai do t zgjatet n nj mas t vogl,
ndrsa siprfaqja e seksionit trthor ulet. Kjo gj e ndryshon rezistencn elektrike t tij (R) n
prpjestim me ndjeshmrin e tensionit t rezistencs s telit (N).
Ndjeshmria e tenso-rezistorit ose faktori tenso-rezistiv jepet me shprehjen:

Pr telat metalik (Konstantan) vlera sht N ~ 2, ndrsa pr gjysmpruesin prej


silici N~ 200, pra kan ndjeshmri m t lart.
Tenso-rezistori ideal do ta ndryshon rezistencn vetm pr shkak t deformimeve t
siprfaqes n t ciln sht vendosur sensori. Megjithat n prdorimet praktike n vlern e
rezistencs ndikojn: temperatura, karakteristikat e materialit, materia ngjitse e cila e
prforcon sensorin pr siprfaqe dhe stabiliteti i metalit. Pasi q shumica e materialeve nuk i
kan karakteristikat e njjta n t gjitha drejtimet, njohja e vetm tensionit aksial sht e pa
mjaftueshme pr nj analiz komplete. Kshtu q nevojitet t njihen dhe maten edhe tensionet
tjera, dhe secili prej tyre krkon nj aranzhim t posam t sensorit.
Tensioni i Puasonit i prfshin edhe at gjatsor edhe trthor (shih Fig. 11). Ky
definohet si raport negativ tensionit n drejtimin trthor (ndryshimi i diametrit) me at
gjatsor. Pasi q gjatsia rritet dhe seksioni trthor ulet, rezistenca elektrike e telit do t rritet.
Tensioni i momentit llogaritet duke e prcaktuar relacionin midis forcs dhe krahut i cili
rezulton nga kjo. Po ashtu llojet tjera t tensionit t cilat zakonisht nuk prcaktohen-maten,
tensioni n prdredhje (torzion) matet kur ka interes pr t. Ky prcaktohet me llogaritje duke e
pjestuar sforcimin torzional me modulin e elasticitetit.
Materialet e zakonshme pr tenso-rezistor jan: Konstantan (aliazh bakr-nikel),
Nichrome V (aliazh i nikel-kromit), aliazhet e platinit (zakonisht tungsten), Isoelastic (aliazh
nikel-hekur), ose prues t tipi Karma (aliazh nikel-krom), folie ose materiale gjysmprues.
Aliazhet m t njohura pr ndrtimin e tenso-rezistorve jan aliazhet e bakr-nikelit dhe nikelkromit.
Tenso-rezistort me gjysmprues pr dallim nga tipet tjera e shfrytzojn efektin
piezo-rezistiv t silicit ose germaniumit dhe mass s ndryshimit t rezistencs nga ndikimi i
sforcimit nga tensioni mekanik i ushtruar.

103

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 11. a)Tensioni i Puasonit e prfshin at gjatsor dhe trthor,


b) disa forma t tenso-sensorve.

Tenso-rezistort me gjysmprues ngjits skematikisht jan treguar n Fig. 11b. Kjo


pajisje sht m e prhapur pr matjen e tensionit mekanik. Tenso-rezistori prbhet nga rrjeti i
telit metalik shum t holl, folija, ose nga materiali gjysmprues i ngjitur n siprfaqen e
tensionuar ose matrica ngjitse nga shtresa epokside izoluese (Fig. 11 b). Kur matrica bartse
tensionohet, tensioni bartet n materialin e grils nprmjet t ngjitsit. Ndryshimet e
rezistencs elektrike t grils maten dhe jan indikacion i tensionit. Forma e grils dizajnohet
ashtu q t siguron rezistenc maksimale ndaj tensionit mekanik duke i mbajtur minimale si
gjatsin ashtu edhe gjersin e sensorit.
N Fig. 12 sht treguar skema e urs s Vitstonit e cila prdoret pr matjen sforcimit
vetm n zgjatje n drejtimin vertikal. Rezistort n degt urs R3 dhe R4 jan tenso-rezistor
identik. Rezistori R3 vendoset n pozit pr ndijimin e sforcimit n zgjatje = l/l . Ndryshimi
relativ i rezistencs s R3 sht mas e cila na jep diferencn e tensionit n dalje t urs
proporcionale sforcimin.

104

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rezistori R3 po ashtu sht tenso-sensor identik me at R4, mirpo i vendosur n


drejtimin trthor ku nuk ndikon sforcimi. Meq dy tenso-sensort jan identik dhe t vendosur
n t njjtin vend (n temperatur t njjt), ai R3 shrben vetm pr kompensimin e ndikimit t
temperaturs n vlern e R4.

Fig. 12. Qarku ur pr matjen e sforcimit vetm n zgjatje n drejtim t shigjets vertikale

6.1. Skemat ur pr matjen e sforcimit


N Fig. 13a sht treguar mnyra e vendosjes s tenso-rezistorve q i formojn katr
degt e urs e cila prdoret pr matjen e sforcimit shtypje dhe dilatacion. Me skemn n Fig. 13b
me dy tenso-rezistor dhe me katr tenso-rezistor rritet ndjeshmria dy her prkatsisht katr
her, si dhe bhet linearizimi dhe kompensimi i ndikimit t temperaturs n vlern e
rezistencs.
Pr urn n Fig. 12, tensioni n dalje t urs sht:

N qoft se R1 = R2 = R3 = R dhe R4 = R + R, at her fitohet:

Me skemn n Fig. 13b me dy tenso-rezistor, ku R1 = R2 = R dhe R3 = R + R dhe R4 = R


R do t kemi:

105

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

c)

Fig. 13. Vendosja e sensorve pr matjen e sforcimit a) n dilatacion dhe shtypje b) me dy tensosensor dhe c) me katr tenso-sensor
Me skemn n Fig. 13c me katr tenso-rezistor ku: R1 =R4 = R R dhe R2 =R3 = R + R
do t kemi:

7. DETYRA
1. Rezistenca e kabllos me gjatsi 2 m sht 2,5 . Prcaktoni a) rezistencn e kabllos s
njjt me gjatsi 7 m, dhe b) gjatsia e t njjts kabllo kur rezistenca sht 6,25 . [a)
8,75 , b) 5 m].
2. Nj tel me siprfaqe trthore 1 mm2 e ka rezistencn prej 20 . Prcaktoni a)
rezistencn e telit me t njjtn gjatsi dhe material n qoft se siprfaqja trthore sht
4 mm2, dhe b) siprfaqja trthore 1 mm2 e telit me t njjtn gjatsi dhe material n
qoft se rezistenca sht 32 . [a) 5 , b) 0,625 mm2].

106

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

3. Nj tel me gjatsi 5 m dhe siprfaqe trthore sht 2 mm2 e ka rezistencn prej 0,08 .
N qoft se teli trhiqet deri sa siprfaqja trthore t bhet 1 mm2. Prcaktoni
rezistencn e telit ? [0,32 ].
4. Llogaritni siprfaqen trthore n mm2 t nj pjese t telit prej alumini me gjatsi 100 m,
dhe rezistenc 2 . Rezistiviteti i aluminit le t jet 0,03 x 10-6 m. [1,5 mm2].
a) far domethnie ka rezistiviteti i materialit?
b) Rezistenca e telit prej 500 m me siprfaqe trthore 2,6 mm2 sht 5 . Prcaktoni
rezistivitetin n m? [0,026 m].
5. Bobina prej alumini e ka rezistencn prej 50 kur temperatura e saj sht 0 0C.
Prcaktoni rezistencn e saj n 100 0C n qoft se koeficienti termik i rezistencs i
aluminit n 0 0C sht 0,0038 K-1. [69 )].
6. Kablloja prej bakri e ka rezistencn prej 30 n temperaturn prej 50 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 0 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs s bakrit n 0 0C
sht 0,0043 K-1. [24,69 ].
7. Rezistori prej karboni e ka rezistencn prej 500 n temperaturn prej 0 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 50 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs s karbonit n 0 0C
sht - 0,00048 K-1. [488 ].
8. Bobina prej bakri e ka rezistencn prej 20 kur temperatura e saj sht 18 0C.
Prcaktoni rezistencn e saj n 98 0C n qoft se koeficienti termik i rezistencs s bakrit
n 0 0C sht 0,004 K-1. [26,4 ].
9. Bobina prej nikeli e ka rezistencn prej 100 kur temperatura e saj sht 20 0C.
Temperatura e telit pastaj rritet dhe rezistenca e arrin vlern 130 . N qoft se
koeficienti termik i rezistencs s nikelit n 20 0C sht 0,006 K-1, gjeni temperaturn t
ciln e ka arrit bobina? [70 0C].
10. Nj tel prej alumini e ka rezistencn prej 50 n temperaturn prej 20 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 100 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs i aluminit n 0 0C
sht 0,004 K-1? [64,8 ].

107

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

11. Kablloja prej bakrit prej 1,2 km e ka siprfaqen trthore 5 mm2. Gjeni rezistencn e tij n
80 0C, kur rezistiviteti i tij sht 0,02 x 10-6 m dhe koeficienti termik i tij sht 0,004 K1?

[5,952 ].

108

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5
MATJA E RRYMS, TENSIONIT DHE
FREKUENCS
1. MATJA E INTENSITETIT T RRYMS
Pasqyr e metodave:
10A 1000 A, galvanometri (sistemi me magnet permanent dhe bobin
rrotulluese), me radrizator dhe me shant, n konvertort A/D rnia e tensionit
zakonisht 50-200 mV.
<10A, zakonisht matja e tensionit n rezistenca t mdha me prdorimin e
mikrovoltmetrit me skemn modulim amplifikim demodulim.
Matja e vlers efektive direkt me ampermetr me hekur t lvizshm (1mA10A). Rnia e tensionit n vet-induktivitetin e bobins e kufizon brezin e
frekuencs (gjer n rreth 1kHz).
Multimetrat digjital (ampermetrat) - e matin rnien e tensionit n shantin me
induktivitet t ult (koaksial). Rniet e tensionit 10 (20) mV ose 100 (200) mV
dhe mund t prdoren gjer n qindra kHz.
>50 A transformator mats rrymor dhe sensort magnetik.

1.1. Galvanometri
Galvanometri zakonisht ndrtohet si instrumenti me magnet permanent dhe bobin
rrotulluese pr matjen e rryms s vazhduar, me brezin e matjes prej mikro-amper (me pasqyr
gjer n nanoamper). Pr rrymn e vazhduar prej 10A rezistenca e bobins sht rreth 1k ,
ndrsa pr rrymn prej 100 mA rezistenca e bobins sht rreth 10 ).
Instrumenti i cili prdoret pr matjen e rrymave t vazhduara t vogla t rendit mili ose
mikro-amper zakonisht quhet galvanometr.
Principi i puns.- N hapsirn ajrore midis cilindrit dhe vazhdimeve polare do t
vendoset fusha magnetike nga magneti permanent (Fig. 1).

109

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Q kjo fush t jet e fort brenda bobins rrotulluese vendoset cilindri i fiksuar prej
materialit ferro-magnetik. Siprfaqja e vazhdimeve polare sht cilindrike q siguron q fusha
t jet praktikisht uniforme dhe radiale. Kur rryma e vazhduar I qarkullon npr bobin, ajo
bashkvepron me induksionin e fushs magnetike B t dhe npr dredhat e bobins N n
gjatsin aktive t tyre l shkakton forcn:
(1)

a)

b)

c)

Fig. 1. Instrumenti me magnet permanent dhe kuadr (bobin) rrotullues, a) Magneti


permanent dhe bobina pr prodhimin e forcs zhvendosse, b) boshti rrotullues dhe sistemi i
mbshtetjes n gur t muar, c) sistemi me tel (shirit) vars.

Forcat e krijuara sipas Fig. 1 e krijojn momentin rrotullues:


(1a)
ku: S = 2lr sht siprfaqja aktive e pshtjells s bobins, 0 = N = N x B x S sht fluksi
magnetik prfshirs N . Magneti permanente ndrtohet nga aliazhet e hekur-nikel-aluminkobaltit q sigurojn induksion 0,2 gjer 0.4 T.
Momenti i kundrveprimit Mkv realizohet me an t susts spirale ose me tel (shirit) vars
(Fig. 1a dhe c) , t cilat gjat rrotullimit t pjess lvizse ngurtsohen. Momenti i kundrveprimit
jepet me relacionin:
(2)
110

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ku W sht momenti kundrveprues efektiv, q varet nga veorit e elementit spiral (telit), dhe
sht kndi i zhvendosjes s treguesit.
Zhvendosja e stabilizuar-prfundimtare e pjess s lvizshme, prcaktohet me barazimin e
momentit t veprimit me momentin e kundrveprimit (frenues) M=-Mkv ose 0I=W, prej nga
fitohet barazimi i shndrrimit:

ku: SI=/I=BSN/W sht ndjeshmria e mekanizmit ndaj rryms.

Ndjeshmria m e lart n

galvanometra arrihet kryesisht duke e ulur momentin e kudrveprimit dhe duke e prdorur
treguesin e drits me distanc m t madhe t rrezes s saj.
Prfundimisht rryma npr bobinn rrotulluese do t jet proporcionale me kndin e
zhvendosjes:
(4)
ku : KI= 1/SI=W/BSN sht konstanta e instrumentit ndaj rryms.
Sa shpejt bobina do t arrin pozitn e ekuilibrimit pr nj ndryshim t rryms, dhe se a
t lkundet ajo rreth saj varet nga dinamika e lvizjes, e cila n prgjithsi karakterizohet me
ekuacionin diferencial t forms:

ku: J- sht momenti i inercis i sistemit rrotulluese ndaj aksit t rrotullimit, A-sht konstanta e
amortizimit, W- momenti i spirales dhe C= NBS konstante konstruktive.
Ekuacioni (5) sht ekuacioni diferencial i mirnjohur i cili shfaqet n shum raste
fizike, si pr shembull reflektimi i qarkut RLC n funksionin shkall, dhe zgjidhjet e tij dihen.
Kshtu si rezultat kemi lvizje aperiodike, aperiodike kritike dhe periodike varsisht nga fakti
se a sht

m e vogl, baras ose m e madhe 4JC. Dizajni m i mir arrihet pr lvizjen kritike.

N praktik nj tejkalim i vogl i vlers s stabilizuar e jep reflektimin m t shpejt t sistemit.


Mnyra e zakonshme e amortizimit arrihet me rrymat shtjellore t induktuara n
kuadrin e aluminit n t cilin mbshtillet bobina. Kto rryma shfaqen vetm gjat lvizjes s
bobins dhe nuk ndikojn n rezultatin prfundimtar.
Skema elektrike e lidhjes s galvanometrit n qarkun elektrik sht treguar n Fig. 2,
dhe nga kjo skem kemi:

111

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

ku: Rm sht rezistenca e bobins s galvanometrit (e brendshme) dhe Rsh sht rezistenca e
shpenzuesit n qark.

Fig. 2. Skema elektrike e lidhjes s galvanometrit n qark.

Rnia e tensionit n terminalet e galvanometrit:

ku Im sht rryma maksimale e bobins s galvanometrit.


Shembulli 1: Galvanometri me shnime: Im = 10 A, dhe Rm = 1k, duhet t prdoret
pr matjen e rryms prej 7 A. N qoft rezistenca e shpenzuesit n disponim sht Rsh = 4 k,
sa duhet t jet tensioni i burimit t qarkut?
Zgjidhje:

1.2. Ampermetri me magnet permanent


dhe bobin rrotulluese
Pr matjen e rrymave t vazhduara m t mdha, t rendit gjer n 2 A (5 A me shant t
posam gjer 10 A), mund ta prdorim galvanometrin nse n paralel me bobinn e
galvanometrit vendosim rezistor me rezistenc t vogl (quhet edhe shant) si n Fig. 3. Pr
skemn n figur mund t shkruajm:

Prej ktu mund t gjendet rezistenca paralele (e shantit):


112

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 3. Shantimi i galvanometrit pr matjen e rrymave t mdha

Pr matjen e rrymave alternative prsri prdoret ridrejtuesi i cili rrymn alternative e


shndrron n t vazhduar dhe pastaj matet me galvanometr (shih Fig. 4a).
Pr matjen e rrymave edhe m t mdha shanti vendoset i veant e mbi 10 A jasht
kutis s instrumentit (shih Fig. 4b).

a)

b)

Fig. 4. a) Ridrejtuesi (ura e Grecit) pr konvertimin e rryms alternative n t vazhduar, b)


Shanti i jashtm pr rryma shum t mdha

Shembulli 2: Galvanometrin me magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka


rezistencn e brendshme t bobins 100 , dhe rrym maksimale prej 10 mA, dshirojm q me
an t tij t matim rrymn prej 1 A. Sa duhet ta ket vlern rezistenca n paralel (shanti)?
Zgjidhje:
113

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pasi q npr bobinn e miliampermetrit guxojn t kalojn vetm 10 mA, ather n


paralel me t do t vendosim rezistencn e shantit

npr t ciln do t kalon pjesa tjetr e

rryms prej 990 mA!

1.3. Matja e rrymave pa shkputjen e qarkut mats


Pr matjen e rrymave t mdha, dhe pa shkputjen e qarkut jan ndrtuar pajisje n
parimin e transformatorit rrymor ku sht inkorporuar edhe instrumenti pr matjen e rryms
amper-dana si n Fig. 5..

Fig. 5. Amper-danat pr matjen e rryms AC/DC b) sondat e Hall-it

1.4. Komparatori i rryms ac me dc


Metoda e krahasimit mund t prdoret pr matjen me saktsi t lart t rryms
alternative duke e krahasuar me at t vazhduar (p. sh Fluke 792 A e ka gabimin e krahasimit
m pak se 0,001%).
N Fig. 6 sht treguar skema e krahasimit t rryms s pa njohur alternative IX me at
t vazhduar IN. Rryma e vazhduar njihet me saktsi t lart (p.sh. e matur me saktsi t lart me
kompensator).

114

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Nga termoifti tensioni Ut p.sh pr pozitn 1 t komutatorit dypolar, kompensohet me


tensionin e kompensimit UK q konstatohet me an t nul-indikatorit NI, kur ai e tregon vlern
0. N pozitn 2 me an t rryms IN t ndryshueshme tani prsri akordohet q NI t tregon
prsri vlern zero. Nga kjo rezulton se rryma e vazhduar IN sht barazuar me vler me vlern
efektive t rryms alternative t pa njohur, d.m.th:

I N I Xef

Fig. 6. Skema e krahasimit t rryms s pa njohur alternative IX


me at t vazhduar IN

2. MATJA E TENSIONEVE
N tabeln e mposhtme jepet nj pasqyr e pajisjeve matse t tensionit:
10 mV- 750V

V-m me magnet permanent dhe bobin rrotulluese, RV=


1-50k/V

RV > 10M/V

Amplifikatort mats me iftim direkt*

N dalje G-metr, ose

10 mV - 1V

Amplifikatort mats me iftim direkt*

konvertor

0.1 mV- 10mV

Amplifikatort me nulim automatik

analog/digjital ADC

< 1mV

Amplifikatort modulues

- pr VD tip 200mV,

>1000V

Pjestuesit e tensionit

10M/V

*) merret parasysh ndikimi i ofsetit t tensionit

2.1. Voltmetri me magnet permanent dhe bobin rrotulluese


Pr matjen e tensioneve t vazhduara t rendit prej mili-volt gjer n 400 V (750 V) si
dhe alternative me radrizator, d.m.th si voltmetr, mund ta prdorim galvanometrin nse n
115

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

seri me bobinn e galvanometrit vendosim rezistor RS me rezistenc prkatse si n Fig. 7.


Tensioni n skajet e shpenzuesit Rsh sipas ligjit t Kirhovit sht:

N kt rast formohet nj ndars tensioni i cili tensionin U e ndan n dy pjes: n rnien e


tensionit n RS dhe n Rm. Pasi q kemi dy rezistor t lidhur n seri, ather rryma n ta sht e
njjta d.m.th rryma e cila qarkullon npr mekanizm Im qarkullon edhe npr rezistorin serik
shtes RS d.m.th:

Fig. 7. Skema e thjeshtuar e principit t puns e voltmetrit: a) analog, b) digjital (DVM)

Vlera e rezistorit shtes n seri do t jet:

Shembulli 3: Duhet t matim tensionin prej 300V me mekanizm me Rm = 100 , dhe Im


= 10 mA. Sa duhet t jet rezistenca e rezistorit n seri:

Pr kt vler t rezistencs shtes mekanizmi mats i mA-metrit do t tregon


zhvendosjen maksimale t treguesit n shkall 1V, q sht ekuivalent me 300 V! N kt

116

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

mnyr shkalla e mekanizmit mats mund t gradohet n volt me shkall maksimale t tregimit
300V. N pozitn p.sh. prej 5 mA do t vendoset ndarja q tregon tensionin prej 150V!
Pr matjen e rrymave alternative prsri prdoret radrizatori, si n Fig. 8.

Fig. 8. Prdorimi i ridrejtuesit (ura e Grecit) pr konvertimin e


tensionit alternativ n t vazhduar

Pr matjen e tensioneve m t mdha me nj voltmetr q nuk mund ti mat ato,


prdoret ndarsi i tensionit jasht kutis s instrumentit (shih Fig. 9)
Shembulli 4: Pr t matur tensionet gjer n 1100 V me an t voltmetrit me shkall 1V,
sa duhet t jen rezistencat e ndarsit?

Fig. 9. Pjestuesi i tensionit prej 1/1000 V

Zgjidhje: Rezistenca e trsishme Rh zakonisht sht 100 k , kurse rezistencat dalse


llogariten nga rniet e tensionit n pozitat prkatse. Pr kt qllim gjejm rrymn e cila e
shumzuar me rezistencat i jep rniet prkatse t tensionit:

U h Rh I I

Uh
Uh

Rh 90.000 9.000 900 100

Pr pozitn 10-1Uh:
117

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

U1/ 10 R1/ 10I

U1/10

R1/ 10
U
Rh h

9.000 900 100


10.000
Uh
0,1U h
(90.000 9.000 900 100)
100.000

Pr pozitn 10-2Uh:

U1/100 R1/100I
U1/100

R1/100
U
Rh h

900 100
1.000
Uh
0,01U h
(90.000 9.000 900 100)
100.000

Pr pozitn (1/1000) Uh:

U1/1000

100
100
Uh
0,001U h
(90.000 9.000 900 100)
100.000

2.2. Matja e tensionit alternativ (ac)


a) Matja e vlers mesatare t ridrejtuar pr sinusoid (shih Fig. 10):
-

me magnet permanent dhe bobin t lvizshme me radrizues: 2 - 1000V (50Hz5kHz),

MMD t lir (prej afrsisht 10 mV gjer 100 kHz).

< 1mV (amplifikatori i tipit t radrizatorit me ndjeshmri fazore) ose mikrovoltmetri selektiv (matet vetm frekuenca e caktuar)

b) Matja e vlers efektive:


-

me hekur t lvizshm, elektrodinamik, me magnet permanent dhe bobin t


lvizshme me termoift 10-1000 V (limitim me frekuenc),

pr < 10 V prdoren konvertor t vlers s vrtet efektive p.sh AD 637.

Fig. 10. Bllok skema e V-metrit alternativ

118

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.3. Matja e tensioneve dhe rrymave t vogla me prdorimin e


amplifikatorit operacional (OA)
a) Amplifikatori invertues.- Pr OA ideal (shih Fig. 11a):

Pasiguria standarde:

Ku: uud pasiguria standarde e tensionit t matur.

a)

b)

Fig. 11. Skema e OA invertues a) ideal, b) real

Gn toleranca e R1 ose R2 n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 11b, kemi:

Pasiguria standarde:

119

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

b) Amplifikatori joinvertues.- Pr OA ideal (shih Fig. 12a):

Pasiguria standarde:

Ku: uud pasiguria standarde e tensionit t matur.

Gn toleranca e R1 ose R2 n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 12b, kemi:

Pasiguria standarde:

a)

b)

Fig. 12. Skema e OA joinvertues a) ideal, b) real.

c) Konvertori rrym-tension (I-U).-Skema sht treguar n Fig. 13. Pr OA ideal:

Pasiguria standarde:

120

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Ku: ud pasiguria standarde e tensionit Ud.

Gn toleranca e R n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 14, kemi:

Pasiguria standarde:

Fig. 13. Skema e konvertorit (I-U) me OA .

d) Amplifikatori me nulim automatik.- Prbhet prej dy OA atij kryesor K dhe


ndihms N (shih Fig. 14).
N pozitn A: Amplifikatori ndihms N nulohet me fidbekun - tensioni i nulimit sht
vendosur n CA.
N pozitn B: Amplifikatori ndihms kompensohet me tensionin n CA. Ofseti i hyrjes i
amplifikatorit K amplifikohet nga ai N dhe prcillet n hyrjen kompensuese t amplifikatorit K
dhe kshtu ofseti i amplifikatorit kryesor (K) kompensohet automatikisht.
e) Amplifikatori i stabilizuar chopper.- Problemi i eliminimit t pengesave (ofsetit)
zgjidhet me modulimin e i sinjalit hyrs me frekuencn f, pastaj amplifikohet dhe n
fund prsri demodulohet (shih Fig. 15).
121

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 14. Amplifikatori me nulim automatik .

Fig. 15. Amplifikatori i stabilizuar chopper.

2.4. Ridrejtuesi ose konvertori i vlers mesatare


a) Ridrejtuesi i pa komanduar-aktiv.- N Fig. 16 jan treguar dy qarqet, ai jo
invertues dhe invertues ku instrumenti mats lidhet n diagonalen e skems
radrizuese t Grecit. Diagonalja furnizuese e paraqet qarkun e reaksionit t
amplifikatorit operacional.
Rryma n dalje:
122

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

id

uef
uhm es
R1
R1
1,11 idm es

Fig. 16. Ridrejtuesi aktiv n skemn me konfigurim jo invertues dhe


invertues me lidhje t drejtprdrejt

Si shihet n t dy qarqet nevojitet ngarkesa qarkulluese. N qoft se duhet t prdoret


ngarkesa e tokzuar, duhet t prdoret amplifikatori diferencial ose ridrejtuesi i cili i prdor
dy OA.
b)

Ridrejtuesi i komanduar.- N Fig. 17 n t majt sht treguar parimi i


komandimit t nj qarku nga nj pajisje komutuese. Pajisja apo qarku komandues
(QK), ushqehet me seri t impulseve knddrejta me madhsi 1 me frekuenc dhe
faz t njjt me ato t uh, Ky qark e komuton qarkun e ngarkess RN i cili ushqehet
nga burimi me uh, n pajtim me taktin e ndryshimit t polaritetit t uh. Rrjedhimisht
n ngarkesn RN do t kemi tension me gjysm-periodn negative t invertuar, dhe
ud sht tensioni ridrejtuar dy gjysm-valor (si tek ura e Grecit).

Fig. 17. Parimi i komandimit

123

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Qarku komandues QK ushqehet me tensionin e komandimit uC dhe takti i tij ndryshon


sipas ekuacionit:

u f (t )

sin(kt )
k
4

k 1

Tensioni n hyrje t ridrejtuesit(shih Fig.18) sht sinusoidal:

uh (t ) Um sin(t )
N Fig. 18 N dalje t ridrejtuesit do t kemi tensionin:

ud (t) uh (t) u f (t)

Fig. 18. Ridrejtuesi i komanduar

Nga ekuacionet e msiprme pr k=1 kemi:

ud uh (t ) u f (t ) U m sin(t )

sin t

Duke e pasur parasysh se:

sin sin

1
cos cos( )
2

ekuacioni i msiprm mund t shkruhet:

ud (t ) Um

41
cost t cos(t t)
2

Pastaj pasi q:
124

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2
U Uef Um

Prfundimisht mund t shkruajm shprehjen pr tensionin n dalje t radrizatorit t


komanduar:

ud (t ) Um

cos cos(2t ) U cos komponentet a.c


U d 0 komponentet a.c

2.5. Vektor-voltmetri (matja e fazorit t tensionit me ridrejtuesin e komanduar)


Radrizatorin e komanduar (CR) le ta ushqejm si n Fig. 19. Kur komutatori gjendet n
pozitn 00 nga burimi referent ur dhe SC (qarku sfazues) aplikohet tensioni komandues me uC0
(me faz =0). Pas filtrimit t komponentve a. c me prdorimin e filtrit t brezit t ult (LP),
nga komponenti Ud0 n daljen e radrizatorit t komanduar do t kemi pjesn reale t fazorit
Ud0=(2/) Um cos.

Fig. 19. Matja e fazorit t tensionit me prdorimin e radrizatorit


t komanduar (vektor-voltmetri)

Tani duke e kaluar komutatorin n pozitn 900, nga blloku 900 dhe ai SC radrizatori i
komanduar (CR) ushqehet me tensionin e komandimit uC90 t fazuar pr /2 (900).
Komponenti d.c Ud90 n dalje tij i korrespondon pjess imagjinare t fazorit t matur (Ud90=(2/)
Um sin).

125

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N kt mnyr mund ti matim komponentt e fazorit UX, d.m.th komponentin real Re


[UX ] dhe at imagjinar Im [UX]. N Fig. 20 sht treguar diagrami i tensioneve.

Fig. 20. Diagrami i tensioneve

2.6. Konvertori i sinjalit t tensionit n rrym (U/I)


Prdorimi i sistemeve matse t kompjuterizuara ka shtruar nevojn e prpunimit
paraprak t sinjaleve matse t rrymave dhe tensioneve. Sot pr kalimin nga niveli energjetik i
sinjaleve n ato t rendit t komponentve elektronike prdoren konvertort e ndryshm
zakonisht me amplifikator operacional (OA).
Pr kt qllim OA me fidbek negativ sht nj mjet perfekt pr t eliminuar
interferencat me sinjalet tjera. Me an t tij madhsit e ndryshme elektrike dhe joelektrike si
p.sh temperatura shtypja etj. Nga tensioni n hyrje proporcional me madhsin e matur
konvertohen n rryma t vazhduara (1 ose 4 mA gjer n 20 mA shih Fig. 21).

Fig. 21 Konvertori i sinjalit t tensionit n rrym

126

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pr amplifikatorin (OA) ideal, vlen:

2.7. Multimetri digjital


Multimetrat me saktsi m t lart i kan edhe kto karakteristika (shih Fig. 22):
-

jan t ekranizuar, d.m.th t mbrojtur nga ndikimet e jashtme t fushave,

kan mundsin e lidhjes me katr borna gjat matjes rezistencs pr t


eliminuar ndikimin e rezistencave t lidhjeve dhe kontakteve,

procesori i vendosur n ta e jep mundsin e auto-kalibrimit dhe kalibrimin me


softuer,

e kan mundsin e lidhjes n kompjuter me prdorimin e interfejsit standard


(RS-232/IEEE 488/ USB)

Analiza e ndikimit t pengesave (zhurmave) mund t bhet nga skema ekuivalente e


treguar n Fig. 23. Nga figura shihet efekti i ndikimit t impedancave t terminaleve (HI dhe LO)
ndaj toks:

Z 5 Z 4 I 2

UP
U
I1 P ,
Z4
Z5

pr UX0, I1<<I2, UR1 i paprfillshm n krahasim me UR2.

Fig. 22. Bllok-skema e multimetrit digjital me saktsi t lart

Tensioni ekuivalent:

U e U R1 U R 2

U P R2
U R
P 2
R2 Z 4
Z4

Ndikimi i pengesave (pr R2= 1k, R1=0):


127

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

U n 20 log

Z
UP
20 log 4
Ue
R2

Fig. 23. Ekranizimi dhe vendosja e terminalit tokzues pr uljen e ndikimit t


pengesave
Me vendosjen e terminalit ekranizues (G) kto ndikime ulen edhe m shum (shih Fig.
23b). N kt rast:

Z 6 : Z 7 Z 4 : Z 5
Z6, Z7 jan kapacitetet parazitare (mbeten brenda ekranit). Tensioni n Z4 sht i
paprfillshm, I20, UR20, dhe:

IG

UP
Z5

Tensioni n pruesin G nuk sht n qarkun mats.

2.8. Osciloskopi
Osciloskopi n realitet sht nj voltmetr me rezistenc t brendshme shum t madhe,
zakonisht t rendit 1M gjer 1 T. Prve ksaj osciloskopi jo vetm q e mat tensionin por
edhe e tregon formn valore n ekranin e tij.
Osciloskopi me gyp katodik mund t prdoret pr observimin e formave valore dhe pr
matjen e tensionit, rryms, frekuencs, fazs dhe periods. Pr ekzaminimin e formave valore
periodike rrezja elektronike zhvendoset horizontalisht (d.m.th n drejtimin e boshtit X) nga
128

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

gjeneratori i forms sharr i cili vepron si baz kohore. Sinjali i cili ekzaminohet aplikohet n
sistemin e zhvendosjes vertikale (drejtimi i boshtit Y) zakonisht pas amplifikimit.
Osciloskopi normalisht e ka nj rrjet transparent prej 10 mm me 10 mm n ball t
ekranit. Pr kontrollin dhe akordimin e bazs kohore prdoret doreza e cila e ndryshon
shpejtsin e krijimit t dhmbve si koh pr centimetr. Kjo mund t jet s/cm , ms/cm ose

s/cm, dhe sht i mundur nj numr i madh i pozicioneve t elsit (shih Fig. 24a). Po ashtu n
panelin ballor t osciloskopit gjendet doreza pr akordimin e amplifikimit t tensionit Y i cili ka
nj numr t madh t pozicioneve t mundshme t shnuara n V/cm (shih Fig. 24b).
Matja e tensioneve t vazhduara (d. c). N kt rast prdoret vetm dorza e elsit t
amplifikatorit Y (V/cm). Kur nuk kemi tension t aplikuar n pllakat Y shihet vetm pozicioni i
vizs ndriuesen ekran. Kur t aplikohet tensioni i vazhduar, pozicioni i ri i vizs ndriuese e
tregon madhsin e tensionit. Pr shembull n Fig. 25 kur nuk kemi tension t aplikuar n
pllakat Y viza ndriuese gjendet n pozitn fillestare (n qendr t ekranit) dhe pastaj pas
aplikimit t tensionit t vazhduar viza ndriuese lviz n pozicionin e treguar final 2,5 cm. Kur
doreza sht e vendosur n 10 V/cm, madhsia e tensionit t vazhduar sht 2,5 cm x 10 V/cm
d.m.th 25 V.

a)

b)

Fig. 24. a) Akordimi i bazs kohore, b) akordimin e amplifikimit t tensionit

Fig. 25. Matja e tensionit t vazhduar ( d c) prej 25 V me osciloskop

129

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Matja e tensioneve alternative (a c). N ekranin e osciloskopit le t jet treguar forma


valore sinusoidale Fig. 26.

Fig. 26. Matja e tensionit alternativ U= 20/2=14,14 V dhe f = 50 Hz me osciloskop


Osciloskopt me dy rreze nevojiten n rastin kur dy sinjale duhet t krahasohen
njkohsisht.
Prdorimi i osciloskopit krkon aftsi dhe vmendje t konsiderueshme pr prdorim,
mirpo ai ka avantazhin m t madh n mundsin e observimit t forms valore gj q
instrumentet tjera nuk e mundsojn.
Shembulli 5: N oft se dorza e elsit t kohs sht e vendosur n p.sh, 5 ms/cm,
ather perioda e sinusoids sht 5 ms/cm x 4 cm = 20 ms = 0,02 s, pasi q f = 1/T = 1/0,02 s
=50 Hz. Pastaj n oft se dorza e elsit t amplifikatorit t tensionit Y (V/cm) sht n 10
V/cm, ather amplituda ose vlera maksimale e sinusoids s treguar do t jet 10 V/cm x 2 cm
d.m.th 20 V. Me qen se:

Shembulli 6: Pr formn valore nga ekrani n Fig. 27, prcaktoni: a) periodn, b)


frekuencn, dhe c) vlern e dyfisht maksimale Vpp t tensionit. Kontrolli i bazs kohore (ose
koha/cm) sht vendos n 100 s/cm dhe kontrolli i tensionit V/cm (ose i amplituds s
sinjalit) n 10 V/cm.
Zgjidhje:
a) perioda sht 5,2 cm, kshtu q:

b) frekuenca:

130

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

c) tensioni Vpp:

Fig. 27. Sinjali n ekranin e osciloskopit.

Sonda pasive 1:10 e osciloskopit.- N Fig. 28 sht treguar a) skema ekuivalente, dhe
b) skema ekuivalente si ndars rezistiv i tensionit me kompensim frekuence.

Fig. 28. a)Skema ekuivalente, dhe b) skema ekuivalente si


pjestues rezistiv i tensionit me kompensim frekuence

Shembulli 7: Pr formn valore nga ekrani n Fig. 29, kontrolli i bazs kohore (ose
koha/cm) sht vendos n 50 ms/cm dhe kontrolli i tensionit V/cm (ose i amplituds s
131

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

sinjalit) n 0,2 V/cm prcaktoni: a) periodn, b) frekuencn, dhe c) madhsin e impulsit t


tensionit.
Zgjidhje:
a) perioda sht 3,5 cm, kshtu q:

b) frekuenca:

c) tensioni Vpp:

Fig. 29. Sinjali n ekranin e osciloskopit.

Shembulli 8: Pr formn valore sinusoidale nga ekrani n Fig. 30, kontrolli i bazs
kohore (ose koha/cm) sht vendos n 500 s/cm dhe kontrolli i tensionit V/cm (ose i
amplituds s sinjalit) n 5 V/cm prcaktoni: a) periodn, b) frekuencn, c) amplitudn, dhe d)
vlern efektive t tensionit.

Fig.30 . Sinjali n ekranin e osciloskopit


132

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Zgjidhje:
a) perioda sht 4 cm x 50 x 10-6 s/cm = 2 ms, kshtu q:

b) frekuenca:

c) amplituda:

d) vlera efektive:

Shembulli 9: N osciloskopin me rreze t dyfisht n Fig. 31 jan fituar lakoret n


displej. Kontrolli i bazs kohore (ose koha/cm) sht vendos n 100 s/cm dhe kontrollet e
tensionit V/cm (ose i amplituds s sinjalit) n t dy kanalet n 2 V/cm prcaktoni: a)
frekuencn e sinjaleve, b) vlerat e tyre efektive t tensionit, dhe c) diferencn e tyre fazore.

Fig. 31. Sinjalet n ekranin e osciloskopit,


Zgjidhje:
a) perioda pr t dy sinjalet sht:
T =5 cm x 100 x 10-6 s/cm = 0,5 ms,
- frekuenca:

133

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

b) amplitudat:

,
,
- vlerat efektive:

c) Diferenca fazore: perioda pr t dy sinjalet sht 5 cm, d.m.th 5 cm = 3600, ather 1


cm = 360/5 = 720,
- kndi fazor: = 0,5 cm = 0,5 cm x 720/cm = 360, dhe sinjali A sht i para-fazuar nga
sinjali B pr 360.

3. MATJA E FREKUENCS
3.1. Matja e frekuencs me prdorimin e osciloskopit
Matja direkt me prdorimin e osciloskopit. Pastaj bhet me metodn krahasuese n
regjimin X-Y pr raportin e frekuencave (figurat e Lissajous shih Fig. 32), duke lidhur burimin e
tensionit me frekuenc t panjohur pr shembull n kanalin X ndrsa ate me frekuenc t
njohur n kanalin Y.

Fig. 32. Prcaktimit i raportit t frekuencave sipas


figurave t Lisazhe-s.
134

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Frekuenca e panjohur gjendet sipas:

ku Nx sht numri i pikave t prerjes n boshtin X dhe Ny n boshtin Y, ndrsa fy frekuenca e


njohur.

3.2. Frekuencmetri digjital


N ditt e sotme zakonisht prdoren frekuencmetrat digjital.
Kur matet frekuenca e sinjalit t tensionit ather:

frekuencmetri lidhet sikur voltmetri, dhe ai do ti numron impulset e sinjalit.

ai mund t numron kalimet e sinjalit npr zero, ose mund t konsiderohet


se sinjali sht nj sekuenc e impulseve elektrike dhe do t numrohen
impulset,

n secilin rast instrumenti numron pr nj interval kohor t caktuar T i cili


mund t kontrollohet.

pastaj frekuenca llogaritet duke e pjestuar numrin e impulseve t


numruara me periodn e kohs T.

Llogaritja e frekuencs nuk mund ta ket rezolucionin m t mir se njsia e


numrimit N. P.sh. kur instrumenti pr nj sekond numron, numri prej
dhjet mund t llogaritet si 10 Hz, dhe numri prej 11 do t llogaritet si 11 Hz.
Nuk mund ta arrijm nj matje t mir prej 10,5 Hz, dhe gjithmon diferenca
do t jet 0,5 Hz. Ajo q fitohet do t varet nga koha e numrimit-kur ka
startuar.

Rezolucioni nuk do jet problem pr nj sinjal p.sh 20 kHz t cilat


instrumenti i numron pr 1s, por ne duhet ta kemi parasysh faktin e
lartprmendur.

Parimi i matjes s frekuencs, prkatsisht i periods s sinjalit periodik me an t


matsit digjital t frekuencs prkatsisht t matsit digjital t periods, bazohet n numrimin
e impulseve elektrike t shkurtra gjat intervali kohor t caktuar.
N qoft se numratori i numron N impulse gjat intervali t njohur saktsisht T0, do t
kemi:

135

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Kshtu p.sh. n qoft se T0 = 1 s, ather vlera numerike e frekuencs fx n Hz do t jet


baras me numrin e impulseve t numruara N.
Frekuenca e oscilatorit me kuarc f0 zakonisht sht baras me 1 MHz, kshtu q
kohzgjatja e impulsit t kalibruar e cila i prgjigjet ksaj frekuence do t jet 1s.
Pasi q pasiguria pr shkak t jo stabilitetit t frekuencs s oscilatorit me kuarc sht
shum e vogl e rendit 10-9, ather praktikisht pasiguria varet nga numri i impulseve t
numruara nga numratori. Frekuenc-metrat bashkkohor zakonisht parashihen pr matjen
direkt t frekuencs gjer 100 MHz, kur n saktsi fillon t ndikon shpejtsia e hapjes dhe e
mbylljes s selektorit kohor.
Gabimi fillon dhe rritet edhe gjat uljes s frekuencs s pa njohur, gj q shihet nga
shprehja e shkruar pr frekuencn e pa njohur n kt form: 1/(T0fX). Kshtu p.sh n qoft se
dshirojm t matim frekuencn me pasigurin prej 10-5, ather pr T0 = 10 s, duhet q fx =
1/(Gf0T0)= 10 kHz. Rrjedhimisht n sinjalet me frekuenc t ult n vend t frekuencs matet
perioda e tyre TX, kurse frekuenca prcaktohet si vler reciproke e periods s matur: fX = 1/TX.

3.3. Periodmetri digjital


Kur numratori prdoret n regjimin e matjes s periods s kohs, d.m.th:

N Fig. 33 sht treguar pamja e nj numratori universal.

Fig. 33. Pamja e nj numratori universal i cili mund t prdoret si frekuenc-metr, periodmetr dhe kronometr
136

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Me an t tij mund t maten: frekuenca e sinjaleve sinusoidale dhe e sinjaleve impulsive


prej 0.1 Hz gjer 150 MHz, perioda e sinjaleve alternative dhe impulsive n diapazonin prej 66.6
ns gjer 105 s, raporti i frekuencave, e po ashtu mund t bhet numrimi i impulseve dhe
pjestimi i frekuencs s sinjalit hyrs.
Frekuenc-metri e ka displejin me 8 shifra dekade me shtat segmente, gabimi relativ i
jo stabilitetit t frekuencs (periods) s oscilatorit t kuarcit t tij nuk i kalon 0.5 ppm. N
frekuenc-metr parashihet po ashtu marrja e informacionit mbi vlern e matur n form t
kodit paralel binar-dekad BCD 8421.

3.4. Matja e diferencs fazore (fazimit)


Matja e kndit t fazimit mund t bhet me an t osciloskopit:
a) Matja e kndit t fazimit me an t osciloskopit n regjimin X-Y (Fig. 34).
Faz-metrat.- N parimin analog faza sht proporcionale me vlern efektive t
tensionit n intervalin 0 - , d.m.th:

Prcaktimi i kndit :

Mnyr tjetr e matjes s sht p.sh: me vektor-metr (sinjali i par si referent, i dyti si
UX).

Fig. 34. Matja e fazs me osciloskop n regjimin X-Y

137

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

4. METODA E MATJEVE ME MOSTRIM


Me kt metod prcaktohen parametrat e tensioneve dhe rrymave me procedimin e
mostrave t digjitalizuara (mostrimi, kuantimi dhe ADC konvertort). Prdoren: pr vlerat e
vazhduara d. c, vlern mesatare t radrizuar dhe vlern maksimale, fuqin aktive, fazimin ose
diferencn e fazs s dy formave valore harmonike.
N disa konvertor analog-digjital nevojitet q gjat konversionit tensioni n hyrje t
ndryshon pr m pak se LSB (least significant bit). N kt rast n qarkun mostro/mbaj S/H
(shih Fig. 35), nevojitet q R1C t jet sa m e vogl e mundshme dhe RhC sa m e madhe
e mundshme, Uc-ndryshimi i daljes S/H n mbajtje gjat ko

C,

tm koha e nevojshme pr

gabimin e mostrimit Um, shpejtsia e rnies Um/ tm.

U ef

1T 2
1 N 1 1
u
(
t
)
dt

T 0
N k 0 t

tk 1

1 N 1 2
u
N k 0 k

2
u (t)dt

tk

t 1

1T 2
1 N 1 1 k 2
1 N 1 2
I ef
i
(
t
)
dt

i
(
t
)
dt

i
T 0
N k 0 t tk
N k 0 k

a)

b)

Fig. 35. Qarku mostrim-mbajtje (sample-hold S/H)

Matja e vlers efektive ( t U dhe I) dhe e fuqis aktive (analizatori i fuqis).- N


Fig. 36 sht treguar bllok- skema e matjes.
Matja e diferencs s fazs midis dy sinjaleve harmonike me prdorimin e
metodave t mostrimit.- Prcaktimi i periods s sinjalit dhe diferencs kohore t kalimit t
sinjalit npr vlern zero me gradient pozitiv. Nga Fig. 37 duket se interpolimi linear t
138

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

mostrave q jan m s afrmi me vlern zero t sinjalit t pastr nga zhurmat mund t jepet me
shprehjen:

uki1

ti'
ki Tm
uki uki1

ku ki sht indeksi i mostrs s par pas kalimit t zeros.

Fig. 36. Bllok- skema e matjes s vlerave efektive t U, I dhe P.

Fig. 37. Metoda e mostrimit, koht t1, t2, dhe t3 gjenden me interpolim linear

N praktik sinjalet nuk jan t pastra por shoqrohen me zhurma. Saktsia e detektimit
t kalimit npr zero rritet duke i prcaktuar kalimet npr zero t regresionit t vijave t drejta
t grupit t mostrave para dhe pas kalimit npr vlern zero (minimumi i gabimit mesatar
katror). Kalimi i ktyre vijave npr zero i prcakton pikat ti.
Diferenca e fazs sht:

t 2' t1'
(rad)
t3' t1'

Duhet t potencojm se ekzistojn disa procedura ose mnyra tjera t mostrimit digjital
(DSP) pr prcaktimin e diferencs s fazs.

139

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5. MATJA E TENSIONEVE DHE RRYMAVE N QARQET E TENSIONIT T LART


Transformatori.- Esht nj pajisje (makin) elektrike e rryms alternative e cila
prdoret pr rritjen apo uljen e tensionit. Principi i puns s transformatorit sht treguar n
Fig. 38. Burimi alternativ e vendos rrymn n pshtjelln e primarit e cila e krijon fluksin
magnetik n brthamn magnetike. Fusha magnetike e ndryshueshme i pret dredhat e
pshtjells s sekondarit duke induktuar n te forcn sekondare e2 respektivisht tensionin dhe
rrymn dalse n ngarkes.

N1

N2

a)

b)

Fig. 38. a) Skema e principit t puns s transformatorit, b) Madhsit primare dhe


sekondare pr transformatorin ideal

Kur n pshtjelln primare aplikohet tensioni sinusoidal si n Fig. 38, i njjti fluks
kalon npr t dy pshtjellat, dhe sipas ligjit t Faradej-it, tensioni n skajet e pshtjells
primare sht:

Ndrsa n skajet e pshtjells sekondare:

Duke i pjestuar ekuacionet e msiprme fitohet:

140

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

hersi i dredhave ose hersi i transformimit. Ktu jan neglizhuar rniet e tensionit n
pshtjelln primare dhe sekondare d. m. th e v. Zakonisht prdoren fazort n vend t vlerave
astore:

ku m prsri sht hersi transformimit.


Sipas ligjit pr konservimin e energjis, energjia e primarit sht baras me energjin e
absorbuar nga sekondari (transformatori ideal nuk ka humbje!) kemi:

ose n formn fazore ekuacioni (12) mer formn:

q do t thot se rryma primare dhe sekondare jan n prpjestim t zhdrejt me hersin pr


ndryshim nga tensionet:

Kur m = 1 transformatori quhet transformator izolues. Pr m > 1 quhet ngrits dhe


pr m < 1 uls.
Nga ekuacionet e msip;rme mund t shprehet U1 n funksion t U2 dhe I1 n funksion
t I2 dhe anasjelltas:

5.1. Transformatori mats i tensionit


Pr matjen e tensioneve t larta q e kalojn vlern prej rreth 1000 V mund t prdoret
transformatori mats i tensionit i cili tensionin e lart primar e ul n vler t prshtatshme pr
matje me instrument t zakonshm (zakonisht 100 V). Ky ka fuqi t vogl t rendit dhjetra VA se
pse n sekondarin e tij lidhet ngarkes e vogl (instrumentet dhe relet). Izolimi duhet t jet
prkats me nivelin e tensionit t lart dhe n shumicn e rasteve ndrtohen me izolim njpolar
(shih Fig. 39a). Kta jan transformator normal me dy pshtjella me numr t madh t dredhave
141

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

n primar, i cili sht i lidhur pr burimin e tensionit t lart, dhe nj numr t vogl t dredhave n
sekondar. Skema tipike e principit t puns sht treguar n Fig. 39b.
Pr transformatorin ideal e rishkruajm ekuacionin:

ku m prsri sht hersi transformimit.

Fig. 39. Pamja dhe skema e principit t puns t transformatorit mats t tensionit

Pr transformatorin mats t tensionit definohet hersi nominal i transformimit i


transformatorit mats t tensionit:

Tensioni sekondar sht:

Vlera nominale e koeficientit t transformimit sht e pa ndryshueshme pr


transformatorin e dhn, dhe jepet n tabeln e transformatorit si raport i vlerave nominale t
primarit dhe sekondarit.
Shembulli 10: Pr me mat me voltmetrin me shkall 100 V t lidhur n sekondarin e
transformatorit mats t tensionit t lart prej 35 000 V (35 kV). Sa duhet t jet hersi nominal i
transformimit i transformatorit mats t tensionit?
Zgjidhje:
142

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pr tensione m t larta se 110 000 V ndrtohen transformatort kapacitiv t tensionit.


Pr t ulur koston e izolimit t tensionit t lart prdoret ndarsi kapacitiv n dalje t s cilit n
pjesn e tensionit t ulur (rreth 10 kV) vendoset nj transformator induktiv pr transformim n
100 V.
Shembulli 11: N sekondarin e transformatorit t tensionit me koeficient mu = 110
000/100 V/V sht lidhur voltmetri i cili e ka treguar vlern e tensionit 90,9 V. Sa sht vlera e
tensionit t primarit?
Zgjidhje:

Vlera efektive e koeficientit t transformimit varet nga regjimi i puns i TV, d.m.th nga
vlerat e tensionit, karakteri i ngarkess n pshtjelln sekondare dhe frekuenca, e po ashtu edhe
nga konstruksioni i transformatorit dhe kualiteti i materialit magnetik, dhe zakonisht nuk dihet.
Gabimi relativ procentual n % pr shkak t pabarazis s koeficientit efektiv me at
nominal sht:

ku: mUn sht hersi nominal i transformimit, Up sht tensioni aktual primare dhe Us sht
tensioni aktual sekondar i cila ekziston kur aplikohet U1 n kushtet e matjes. Ky gabim quhet
gabim i tensionit. Prve ksaj n transformatorin real madhsia primare e tensionit dallohet
nga vlera e vet ideale jo vetm n madhsi por edhe n faz, d.m. th ekziston edhe nj gabim
tjetr q quhet gabimi kndor.
Transformatort e tensionit pr matje ndrtohen pr laborator me klasa saktsie 0,05
dhe 0,1, ndrsa pr matje n stabilimente: 0,2; 0,5; 1,0 dhe 3.
Shembulli 12: Tensioni i lart midis fazave t linjs sht mat me an t TV me
koeficient transformimi mUn = 10 000/100 (V/V), kl. 1, dhe V-m me brez 100 V t lidhur n
sekondarin e tij; kl. 1, dhe ka treguar 100 V. Sa sht pasiguria matse e tensionit primar?
Zgjidhje:
Pasiguria e matjes e TV:

um Un

Gn / 100
1/ 100
mUn
100 0,58
3
3

Pasiguria e matjes e V-m:


143

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gn / 100
1/ 100
Un
100V 0,58 V
3
3

uU

Pasiguria standarde e matjes s tensionit primar:

uU P

(mUnU S )
(mUnU S )
u Xi
um Un
uUs
i 1 xi

mUn
U S

US um Un2 mUnuUs 2

100 0,582 100 0,582

82 V

Pasiguria standarde e matjes s tensionit dhn n formn relative:

uU P %

uU P
82
100
100 0,82%
UP
10000

Rezultati me pasigurin e zgjeruar me faktorin e mbuless k=2:

5.2. Transformatori mats rrymor


Pr matjen e rrymave alternative m t mdha se 20 A nuk mund t prdoren rezistor
paralel (shante). zakonisht prdoren transformatort rrymor. Rryma e nevojshme pr t dhn
defleksionin e shkalls s plot e galvanometrit d. c sht shum e vogl disa miliamper. Kur duhet
t maten rryma m t mdha n qark shtohet rezistori paralel me galvanometrin (shanti). Kur
maten rrymat alternative (a c) shanti nuk mund t prdoret pasi q pjesa e rryms e cila qarkullon
n instrument do t varet nga impedanca e tij e cila ndryshon me frekuencn. Megjithat edhe me
shante nuk sht e mundur t maten rrymat shum t mdha.
Duke e pasur parasysh se rryma e magnetizimit n transformatorin rrymor (TA) mund t
supozojm se ajo sht e paprfillshme, ather:

prej nga, rryma sekondare:


144

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N transformatort rrymor primari zakonisht prbhet prej nj ose dy dredhave, ndrsa


sekondari mund ti ket disa qindra dredha. Skema tipike parimore sht treguar n Fig. 40a.

a)

b)

Fig. 40. a) Skema e principit t puns s transformatorit rrymor (TA),


b) Simboli i tij n skema

Simboli n skema i transformatorit rrymor sht treguar n Fig. 40b.


Shembulli 11: N qoft se pr shembull primari i ka 2 dredha dhe sekondari 200 dredha,
ather pr rrymn primare prej 500 A, rryma sekondare do t jet:

Transformatort rrymor e izolojn ampermetrin nga qarku kryesor dhe mundsojn


prdorimin e ampermetrave me brez mats standard t cilt japin defleksionin e plot t
shkalls prej 1 A, 2 A ose 5 A.
Pr rryma shum t mdha brthama e transformatorit mund t montohet prreth
pruesit ose zbars pruese. Kshtu primari ather e ka vetm nj pshtjell. sht me
rndsi t madhe ta lidhim shkurt pshtjelln sekondare para se ta heqim ampermetrin. Kjo pr
faktin se rryma primare sht duke qarkulluar npr primar, dhe tensione t larta t rrezikshme
induktohen n sekondar po q se ai sht qark i hapur.
145

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera nominale e koeficientit t transformimit sht e pa ndryshueshme pr


transformatorin e dhn, dhe jepet n tabeln e transformatorit si raport i vlerave nominale t
primarit dhe sekondarit.

Shembulli 12: N sekondarin e transformatorit t rryms me koeficient mIn = 1000/1


A/A sht lidhur ampermetri i cili e ka treguar vlern e tensionit 0,9 A. Sa sht vlera e rryms
s primarit dhe pasiguria standarde e matjes?
Zgjidhje:

Shembulli 4: Rryma n rrjetin e tensionit t lart 10 kV, sht mat me an t TA me


koeficient transformimi mIn = 1000/1 (A/A), kl. 1, dhe A-m me brez 1 A t lidhur n sekondarin
e tij; kl. 1, dhe ka treguar 1.00 A. Sa sht pasiguria matse e rryms primare?
Zgjidhje:
Pasiguria e matjes e TA:

Pasiguria e matjes e A-m:

Pasiguria standarde e matjes s tensionit primar:

Pasiguria standarde e matjes s rryms s dhn n formn relative:

146

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Rezultati me pasigurin e zgjeruar me faktorin e mbuless k=2:

Vlera efektive e koeficientit t transformimit varet nga regjimi i puns i TA, d.m.th nga
vlerat e rryms, karakteri i ngarkess n pshtjelln sekondare dhe frekuenca, e po ashtu edhe
nga konstruksioni i transformatorit dhe kualiteti i materialit magnetik, dhe zakonisht nuk dihet.
Gabimi relativ procentual n % pr shkak t pabarazis s koeficientit efektiv me at
nominal sht:

Ky gabim quhet gabim i rryms. Prve ksaj n transformatorin real madhsia primare e
rryms dallohet nga vlera e vet ideale jo vetm n madhsi por edhe n faz, d. m. th ekziston
edhe nj gabim tjetr q quhet gabimi kndor.
Transformatort rrymor pr matje ndrtohen pr laborator me klasa saktsie 0,01;
0,02; 0,05; 0,1 dhe 0,2, ndrsa pr matje n stabilimente: 0,2; 0,5; 1,0; 3; 5 dhe 10.
N qoft se hapet pshtjella sekondare I2 = 0, ather e ter rryma primare e paraqet
rrymn e magnetizimit. N kt rast rritet dukshm fluksi e edhe f. e. m e induktuar n sekondar
(qindra volt)! Kjo paraqet rrezik dhe sekondari i transformatorit rrymor kurr nuk guxon
t jet i hapur!

6. DETYRA
1. Galvanometrin me magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka rezistencn e
brendshme t bobins Rm = 10 , dhe Um = 30 mV, duhet ta prdorim pr matjen e rryms
prej 600 mA, dhe prej 1.2 A. Sa duhet ta ket vlern rezistenca n paralel (shanti) n rastin e
par dhe t dyt?[0.05 ; 0.025 ].
2. N sekondarin e transformatorit t rryms me koeficient mIn = 100/1 A/A sht lidhur
ampermetri i cili e ka treguar vlern e tensionit 0,9 A. Sa sht vlera e rryms s primarit?
[90 A].
3. Rryma n rrjetin e tensionit t lart 10 kV, sht mat me an t TA me koeficient
transformimi mIn = 1000/1 (A/A), kl. 1, dhe A-m me brez 1 A t lidhur n sekondarin e tij; kl.
1, dhe ka treguar 1 A. Sa sht pasiguria matse e rryms primare?[ ].

147

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

4. Galvanometrin me magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka Im = 0.1 mA, dhe Um
= 10 mV, duhet ta prdorim pr matjen e tensionit prej 0 - 24 V. Sa duhet ta ket vlern
rezistenca n seri ?[239 900 ].
5. Dizajnoni voltmetrin me shkall: 20 V; 50 V dhe 100 V duke e prdor galvanometrin me
magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka rezistencn e brendshme t bobins
Rm = 2 k, dhe Im = 1 mA? [18.0 k; 48 k; 98.0 k].
6.

Vizatoni skemn e qarkut pr konvertorin I-U me prdorimin e OA ideal dhe gjeni vlern e R2
pr t fituar konstantn e transferit 2 mA/ 5 V. Gjeni pasigurin e zgjeruar (k = 2) pr rrymn e
matur prej IX = 1 mA, nse n disponim kemi voltmetrin me bobin rrotulluese me shkall 5 V
dhe klas t saktsis 0.5 dhe rezistorin me toleranc 0.5 %. [R2 = 2 500 ; 12.9 A].

7. Vizatoni skemn dhe propozoni vlerat e rezistorve pr OA invertues, i cili do t prdoret pr


amplifikimin tensionit t termoiftit (gjer 10 mV). Tensioni n dalje t amplifikatorit matet
me voltmetr me bobin rrotulluese me shkall 24 V. Rezistenca hyrse duhet t jet m e
madhe se 1000 . [ p. sh R1 = 2 000 ; R2 = 480 000 ].
8. Vizatoni skemn me OA, pr matjen e rryms s vazhduar IX gjer n 0.6 mA, dhe shkruani
shprehjen pr llogaritjen e IX . Tensioni n dalje t OA sht mat me voltmetr analog me
shkall 6 V. Gjeni vlern e rezistencs s fidbekut R2 dhe shkruani shprehjen pr pasigurin
matse. Rezistenca hyrse duhet t jet m e madhe se 1000 . [R = 10 000 ;

9. Pr sinjalin knddrejt t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41a) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp). [a)41,7 Hz, b) 176 V]
10. Pr sinjalin impulsiv t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41b) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) amplitudn e tensionin. [a)0,56 Hz, b) 8,4 V]
11. Pr sinjalin sinusoidal t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41c) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp) dhe c) Vlern efektive t tensionit. [a)7,14
Hz, b) 220 V, c) 77, 78 V].

148

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

c)
Fig. 41. Sinjalet e tensionit n ekranin e osciloskopit.

12. Pr sinjalin sinusoidal t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 42) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp) dhe c) Vlern efektive t tensionit. [a)7,14
Hz, b) 220 V, c) 77, 78 V].

Fig. 42. Sinjalet e tensionit n ekranin e osciloskopit.


149

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

13. Pr sinjalin impulsiv t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 43) gjeni: a)
frekuencn e tij, b) amplitudn e tensionin. [a)0,56 Hz, b) 8,4 V]

Fig. 43. Sinjalet e tensionit n ekranin e osciloskopit pr detyrn 5.

14. N sekondarin e transformatorit t tensionit me koeficient mu = 220 000/100 V/V sht


lidhur voltmetri i cili e ka treguar vlern e tensionit 90,9 V. Sa sht vlera e tensionit t
primarit?

].

15. Tensioni i lart midis fazave t linjs sht mat me an t TV me koeficient transformimi
mUn = 110 000/100 (V/V), kl. 1, dhe V-m me brez 100 V t lidhur n sekondarin e tij; kl. 1,
dhe ka treguar 100 V. Sa sht pasiguria standarde matse e tensionit primar?

150

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

6
VI. MATJA E IMPEDANCS
1. MATJA E REZISTENCS
Pasqyr e metodave:

Etalont e rezistencs (primar dhe sekondar).

Om-metri deri n 2k

Matja e rezistencs me metodn e V-metr dhe A-metr.

Ura e Vitstonit, Kelvin-Tomsonit.

Matja e rezistencave t vogla dhe t larta.

1.1. Etalont e rezistencs


Definicioni i njsis s rezistencs elektrike bazohet n:
a) Definicionin e njsis s kapacitetit (shih etaloni i kapacitetit) dhe frekuencs;
b) Kuantumin e efektit t Hall-it. Sipas t cilit struktura gjysmpruese e treguar n
Fig. 1a e cila ndodhet n ambientin me temperatur 0 K; me fush magnetike:
B 13 T do t ket UCE0; respektivisht:

U AB
h
RH (k ) 2
IC
ek
ku: h - sht konstanta e Planc-ut, e - sht ngarkesa e elektronit, k - numr i plot pozitiv.
RH(k)= k 25812,809 .
Etalont sekondare t rezistencs.- Ndrtohen nga legurat e metaleve me varsi t ult
nga temperatura stabilitet t mir t rezistencs me kohn (p.sh manganini i cili prmban: Cu -84,
Ni -4 dhe Mn -12%, me koeficient temperature t rezistencs t ult 10-5 [1/oC], rezistenc
specifike t lart 0.45 mm2/m, dhe forc elektromotore termike t vogl, n kontakt me bakrin
2V pr 1oC. Rezistenca nominale e tyre duhet t plotsoj kushtin R=10n
plot. Devijimi nga vlera nominale pr etalont prej 10-3 gjer 105

151

ku n sht numr i

sht 0,001%, jasht ktij

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

brezi sht m madh. Pr matjen n qarkun e rryms s vazhduar pr R 1


bobina t pshtjellur t rezistencs. Pr R 1

- ndrtohen si

- ndrtohen si shirita metalik.

N Fig. 1b sht treguar pamja e bobinave t rezistorit etalon me katr (pr rezistenca t
vogla) dhe me tre borna t lidhjes (pr rezistenca t mdha) . Bornat pr lidhjen e etalonit n
qarkun rrymor I, dy tjerat quhen borna t potencialit (bornat P), dhe parashihen pr matjen e
rnies s tensionit n rezistencn e bobins. Gjat kyjes s bobins katr-polare n qarkun
elektrik eliminohen gabimet pr shkak t pruesve t lidhjeve dhe kontakteve. Pr bobinn me
tre borna eliminohen kapacitetet parazitare (tek rezistencat e mdha).

a)

b)

Fig. 1. Etaloni primar i rezistencs i bazuar n kuantumin e efektit t Hallit


b) Pamja etalonit sekondar t rezistencs

Kombinimet e bobinave t rezistencave t vendosura n nj korpus-kuti, quhen kutiadekade t rezistencave. Bobinat e vendosura n kutia sipas konstruksionit jan m t thjeshta se
ato etalon dhe me saktsi m t ult. Komutator special mundsojn prfitimin e vlerave t
ndryshme t rezistencave.
Konstruksionet me t hershme jan realizuar me kunja, ndrsa sot kryesisht me
komutator-dorza rrotulluese. Kutia dekade e rezistencave me dorza prbhet nga grupi i
bobinave t lidhura n kontaktet, npr t cilat rrshqasin brushat t lidhura fort me dorezn
rrotulluese (Fig. 2).
Vlera e rezistencs s kyur shumore lexohet drejtprdrejt sipas pozitave t dorzave.
Kutit e ktilla zakonisht ndrtohen si kutia dekade (Fig. 2). Secila dekad i ka dhjet bobina t
njjta. Bobinat e dekads pasuese e kan rezistencn 10 her m t madhe se ajo paraprake.
N shnimet e kutive t rezistencave, zakonisht jepen gabimi i lejuar i kutis ose i
dekads prkatse, rryma e lejuar, ngarkesa n vat n bobin dhe brezi i frekuencs.
152

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Kutit e rezistencave mund t prdoren jo vetm pr matje, por edhe pr rregullimin e


rryms dhe tensionit.

RD = (4x1000+1x100+6x10+9x1) = 4169
a)

b)

Fig. 2. a)Skema e kutis dekade t rezistorve


me dorza b)pamja

1.2. Om-metri me magnet permanent dhe bobin rrotulluese


Pr matjen e rezistencs me instrumentin me magnet permanent-galvanometrin e
pajisim me nj burim t tensionit t vazhduar-bateri t lidhur, nj rezistor rregullues dhe
rezistorin e panjohur q matet RX n seri si n qarkun elektrik e treguar n Fig. 3a.
Pr RX = 0, rryma n qark duhet t jet baras me rrymn maksimale t shkalls s
galvanometrit:

ku Rm sht rezistenca e bobins s galvanometrit (e brendshme) dhe Rs n seri pr t siguruar


rrymn In. Kjo i korrespondon zhvendosjes maksimale t treguesit (zero n shkalln e
rezistencs).
Pr RX 0, rryma n qark mer nj vler t caktuar I < In:

Pr RX = (qarku i hapur), rryma n qark mer vlern I = 0 (pozita fillestare nga ana e
majt).
Shembulli 1: Galvanometri me shnime: In = 10 A, dhe Rm = 1k, duhet t prdoret pr
matjen e rezistencave. N qoft bateria e ushqimit e ka tensionin Ub = 9 V: a) sa duhet t jet
153

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

rezistori Rs, pr kt om-metr dhe b) far vlere e rryms i korrespondon rezistencs q matet
prej Rx = 100 k t lidhur n qark?
Zgjidhje:

a)

b)

Fig. 3. a) Skema e thjeshtuar dhe b) Skema e nj om-metri shum-shkallsh

1.3. Om-metri elektronik analog


Rezistenca mund t matet duke aplikuar nj tension t njohur (konstant) n skajet e
rezistencs q matet dhe pastaj duke e matur rrymn e cila qarkullon npr t, ose duke aplikuar
rrym t njohur (konstante) npr rezistorin q matet dhe duke e mat rnien e tensionit t
shkaktuar n te. Rryma dhe tensioni jan t limituara pr t mos shkatrruar pajisjen q testohet
(p. sh 5 V ose 20 mA). Ligji i Omit prdoret pr konvertimin n rezistenc duke e aplikuar faktorin e
shumzimit. Pr shembull burimi i rryms prej 1 mA n rezistorin prej 1 k shkakton rnien e
tensionit prej 1 V. Ky voltmetr mund t kalibrohet n om-metr pr leximin direkt t rezistencs.
154

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Ndryshimi i rezistorit t brendshm e ndryshon shkalln e burimit t rryms e


rrjedhimisht edhe t shkalls s rezistencs (Fig. 4a). Amplifikatori operacional do t prodhon
rrym konstante vetm gjer n tensionin maksimal, i cili zgjidhet gjer mbi shkalln e plot t
leximit. N do rast ai sht m i vogl se tensioni i furnizimit t amplifikatorit (d.m.th bateris).

1.4. Om-metri digjital


Om-metri digjital e ka seksionin hyrs analog me amplifikator operacional q i ushqen me
rrym konstante (Fig. 4b). Amplifikatori e akordon daljen e tij ashtu q rnia e tensionit e krijuar
nga rryma n rezistorin brendshm t njohur, t jet baras me tensionin referent.
Efekti i ngarkess s V-metrit mund t limiton brezin e siprm t rezistencs. Voltmetri
ideal duhet t ket rezistenc infinit dhe rrym hyrse zero. Amplifikatori me hyrje me FET
afrsisht e plotson kt krkes sepse impedanca hyrse sht mbi 1010 dhe rryma hyrse sht
nn 0,1 nA. Shumica e multimetrave digjital jan t pajisur me konvertor A/D me integrim t
dyfisht dhe displej me tre, katr a m tepr shifror.
Matja e rezistencave t vogla mund t jen t pasakta pr shkak t rezistencs s
kontakteve dhe pruesve t lidhjeve t cilat zakonisht jan t rendit 0,1-0,01 . Pr t tejkaluar
kt problem prdoret metoda me katr terminale e Kelvinit (Fig. 5).

a)

b)

Fig. 4. Om-metri me indikator analog, b)Om-metri digjital

155

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 5. Matja katr-polare ose metoda e Kelvinit

2. MATJA E REZISTENCS N QARKUN E RRYMS S VAZHDUAR


2.1. Matja me A-metr dhe V-metr
N qarkun e rryms s vazhduar duke e matur tensionin dhe rrymn, sipas ligjit t Omit
mund t llogaritet vlera e rezistencs R = U/I, pra rezistenca matet indirekt. Skema e lidhjes sht
treguar n Fig. 6.
Matja sipas skems Fig. 6a.- Ktu ampermetri sht lidhur n seri me ngarkesn RX,
voltmetri nuk e mat tensionin n skajet e ngarkess UX por s bashku me rnien e tensionit n
bobinn e ampermetrit UA:

Vlern e vrtet t RX e gjejm n baz t ligjit t Omit:

Pr RA 0 gabimi metodik sht: RM RA .

156

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

Fig. 6. Skemat pr matjen e R me A-metr dhe V-metr

Matja sipas skems Fig. 6b.- Ktu V-metri sht lidhur n paralel me ngarkesn RX, Ametri nuk e mat rrymn e cila qarkullon npr ngarkesn RX por s bashku me rrymn e cila
qarkullon npr V-metr:

Vlern e vrtet t RX e gjejm n baz t ligjit t Omit:

Pr RV , gabimi metodik sht:

Gabimi metodik duhet t korrigjohet n qoft se nuk mund t neglizhohet duke e


krahasuar me pasigurin matse.
Pasiguria standarde matse (pas korrigjimit t gabimit metodik), llogaritet me
shprehjen:

ose relative:

157

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shumica e -metrave digjital e prdor kt princip, duke e marr parasysh se:


-

burimi dhe voltmetri zvendsohet me burim me tension konstant dhe me


instrument me rezistenc t lart;

burimi dhe ampermetri zvendsohet me burim t rryms konstante dhe me


instrument me rezistenc t mesme dhe t ult;

Shembulli 1: Me V-metr dhe A-metr jan mat tensioni dhe rryma n skajet e RX sipas
skems n Fig. 4b (rezistenca e DV shum e madhe). T llogaritet rezistenca e pasiguria e matjes
s saj me faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =150 mV
me voltmetr digjital DV, brezi 200 mV; 0,1% e leximit 0,05% e shkalls; dhe IX = 0,4 A, me
A-metr me magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,2 A; klasa: 0,5.
Zgjidhje: Pasiguria e tipit B pr V-metr:

Pasiguria e tipit B pr A-metr:

Rezistenca dhe pasiguria standarde e matjes:

Pasiguria standarde e matjes rezistencs n formn relative:

Rezultati me pasigurin e zgjeruar me faktorin e mbuless k=2:

158

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.2. Matja e rezistencave t mesme dhe t vogla me


urn Vitstonit dhe Thomson -it
a) Matja e sakt e rezistencave t mesme ( rezistencat prej afrsiht 1 gjer 100 k), mund
t bhet me an t skems s urs s Vistoni-it (Fig. 7). N skem rezistencat R1 dhe R2 jan
rezistencat e raportit q mund t ndryshohen (p.sh. n raportin 1/100 gjer n 100/1), dhe
rezistenca R3 sht kuti dekade me m s paku pes dekada t ndryshueshme (10 x 0.1+10 x 1
+10 x 10+10 x 100+10 x 1000).

RX

Fig. 7. Skema e urs s Vistonit.

Nga skema e balacuar e urs s Vitstonit dijm se n qastin e balansimit vlen:

b) Matja e sakt e rezistencave t vogla, mund t bhet me urn e dyfisht ose t


Thmsonit, t treguar n Fig. 8. N skem rezistencat R2 dhe R4 jan rezistencat e raportit ( t
mbrthyear mekanikisht q mund t ndryshohen (p.sh. n raportin 1/1000 gjer n 1000/1), dhe
rezistenca R1 dhe R3 sht kuti dekade e dyfisht e mbrthyer mekanikisht, me m s paku pes
dekada t ndryshueshme (10 x 0.1+10 x 1 +10 x 10+10 x 100+10 x 1000), ndrsa RN sht
rezistor etalon i ndryshueshm (p.sh 1 dhe 0.1).
Trekndshi R0, R3, R4 n urn e Thomson-it Fig. 8 transformohet n yllin ekuivalent R'3,
R'4:

159

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera

nuk na intereson sepse lidhet n seri me galvanometrin, dhe prfundimisht

kemi degt e urs s zakonshme t Vitstonit:

Fig. 8. Skema e urs s dyfisht ose Thomson-it .

Duke i zvendsuar vlerat e transfigurimit t trekndshit t brendshm nga kushti


balancimit t urs s Vitstonit kemi:

Meq R0 0, dhe nse

ather:

160

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.3. Ura e linearizuar e Vitstonit (konvertori i R n tension)


N skemn n Fig. 9 do t vrtetojm se tensioni n dalje sht proporcional me
ndryshimin e rezistencs R. Pr t thjeshtuar analizn supozojm se rezistencat: R1= R0 + R, R2=
R3 = R4= R0.
N Fig. 9, potenciali n terminalin (+) sht Uh/2. Po i njjti potencial do t jet edhe n
terminalin (-), prandaj pr rrymn e cila qarkullon npr degt siprme t urs mund t
shkruajm:

Fig. 10. Ura e linearizuar e Vitstonit

2.4. Matja e rezistencave t vogla sipas ligjit t Omit


N Fig. 11 sht treguar matja e rezistencave t vogla me an t mV-metrit dhe
ampermetrit sipas ligjit t Omit .

Fig. 11. Lidhja katrpolare pr eliminimin e rezistencs s lidhjeve;

161

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pengesat q shfaqen edhe n kt rast sikur tek matja e rezistencave t vogla me an t


urs s Thomson-it, eliminohen me lidhjen katr-polare dhe realizimin e dy matjeve me polaritet
t rryms t ndryshuar, respektivisht:

U m V1 IRX U t1 U t 2 , U m V2 IRX U t1 U t 2

2.5. Metoda e krahasimit serik sukcesiv


Matja e rezistencave t vogla.- Skema e matjes sht treguar n Fig. 12. Metoda e
krahasimit serik realizohet duke e lidhur n her rezistorin e pa njohur RX , dhe pastaj n vend t
tij nj rezistor me vler t njohur t rezistencs (p. sh etalon me vler t rendit t rezistencs s pa
njohur). Duke matur me an t nj V-metri digjital n lidhjen katr-polare nj her rnien e
tensionit n rezistorin e pa njohur e pastaj n at etalon, n baz t ligjit t Omit mund t
shkruhet:

U X RX I dhe U N RN I

Fig. 12. Skema e matjes s rezistencave t vogla


me metodn e krahasimit serik

Pr t fituar vlern e rezistencs s pa njohur, i pjestojm kto dy ekuacione mes veti dhe
kemi:

RX

UX
R
UN N

Pasiguria standarde e matjes sht:


2

uRX

U
R
U R
X uRN N uUX X 2 N uUN
UN
UN
UN

162

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

uux ose uUN sht pasiguria standarde e matjes s tensionit UX ose UN, dhe:

u RN

RN Gn / 3 , ku G sht toleranca e R n prqindje.


n
N

RN
100
3

Pengesat gjat matjes jan po ato si tek matja e rezistencave t vogla.

3. MATJA E PARAMETRAVE T QARQEVE


ALTERNATIVE (R,L,C)
3.1. Etalont dhe skemat ekuivalente t R, L, C
Etaloni i rezistencs n qarkun e rryms alternative.- Etalont e rezistencs pr matje
n qarkun e rryms alternative e kan t prcaktuar varsin nga frekuenca R(f), dhe konstantn
kohore R C dhe ndrtohen:
-

koaksial (shih Fig. 13a konstruksioni pr R t ult dhe rryma t mdha - shanti
koaksial).

a)

b)

Fig. 13. Etaloni i rezistencs pr rrym alternative: a) koaksial,


b) konturi i prcaktuar; c) skema elektrike ekuivalente

Ndikimi i frekuencs dhe konstanta kohore caktohen sipas skems ekuivalente n Fig.
13b, nga e cila mund t gjendet:
= arctg (Im Z0)/(Re Z0)
prkatsisht . Duke ditur se:
=

163

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Shkalln e jo-reaktivitetit t bobins s rezistorit zakonisht e karakterizon e ashtuquajtura


konstant kohore, me t ciln nnkuptohet madhsia:

L0
R0C0
R0

ku: L0- sht induktiviteti, C0 sht kapaciteti i shprndar i bobins.


Sa m e vogl q t jet konstanta kohore, aq m e mir sht bobina e rezistencs. Nga
relacioni pr konstantn kohore duket se, n bobinat me rezistenc relativisht t vogl, konstanta
kohore prcaktohet kryesisht nga induktiviteti, kurse n bobinat me rezistenc m t madhe nga
kapaciteti. Pr uljen e konstants kohore prdoren forma speciale t pshtjelljes. Pr R 1 k
ndrtohet si bobin e pshtjellur e rezistencs q quhet kuadrifilar, ndrsa pr R 1 k
konstruksion koaksial. Pr R > 100

zakonisht dominon C, ndrsa pr R < 100

me

zakonisht

dominon L. Bobinat e etalonit t rezistencs, duhet q t ken vlern minimale t mundshme t


kapacitetit dhe induktivitetit vetjak. Induktiviteti sht mjaft i vogl, kur pshtjellja sht bifilare
dhe kur pruesit mbshtillen n mas izoluese t holl plastike. Ulja e induktivitetit t pshtjells
n rastin e fundit arrihet n llogari t siprfaqes trthore t vogl t dredhave.
Etalont e kapacitetit.- Etalont-masat e kapacitetit paraqesin kondensator me kapacitet
t pandryshuar ose t ndryshueshm. Ndaj tyre parashtrohen kto krkesa themelore: vartsia
minimale e kapacitetit nga koha, temperatura dhe frekuenca, humbje t vogla n dielektrik q
karakterizohen me tangjentin e kndit t humbjeve; rezistenc t lart dhe kualitet t izolimit. Kto
krkesa n shkalln m t lart i plotsojn kondensatort ajror (Fig. 14). Ata ndrtohen si me
kapacitet t pandryshuar ashtu edhe me t ndryshueshm. Pr shkak t dielektricitetit t vogl t
ajrit, kondensatort ajror i kan prmasat e gabariteve t mdha edhe pr vlera t vogla t
kapacitetit. Rrjedhimisht kondensatort etalon punues me kapacitet t pandryshueshm me
dielektrik ajror e kan kapacitetin jo m t madh se 0.01 F. Kapaciteti maksimal i kondensatorve
ajror me kapacitet t ndryshueshm zakonisht nuk e tejkalon vlern prej 1100 pF.

a)

b)

Fig. 14. a) Etaloni sekondar i kapacitetit-kondensatori me pllaka dhe i mbushur me gaz si


dielektrik; b) Skema ekuivalente dhe paraqitja n skema
164

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N kondensatort etalon me vlera m t mdha t kapacitetit si dielektrik prdoren


materiale t ndryshme t ngurta (kuarci dhe mika). Kondensatort e ktill kan parametra m t
ult elektrik se sa ata me dielektrik ajror. N raste t veanta kan vlera m t mdha t tangjentit
kndit t humbjeve (shih skemn ekuivalente Fig. 15), por lejojn prfitimin e vlerave t
konsiderueshme t kapacitetit (gjer 1F) pr prmasa jo t mdha t gabariteve. Ata prbhen
prej petzave t holla metalike me nnshtresa t izolatorit t ngurt.

Fig. 15. Skema ekuivalente e kondensatorit dhe parametrat e saj

Kondensatort e ktill ndrtohen edhe n trajt kutive dekade t kondensatorve. Pr


dallim nga kutia dekade e rezistencave ku rezistort e veant lidhen n seri, n dekadat e
kondensatorve pr t prfituar kapacitetin shumor kondensatort e veant mes veti lidhen n
paralel. Pr shembull ndrtohen me tri dekada me rregullim t shkallzuar (10 x 0.1+10 x 0.01+10
x 0.001) dhe ksaj i shtohet edhe nj dekad me rregullim kontinual nga 0.0001 gjer 0.001 F dhe
tjetra me rregullim t shkallzuar prej 1.0 gjer 110 F d.m.th (10x1+10x10), kshtu q fitohet
vlera maksimale prej 111,1111 F. Parashihen t punojn n diapazonin e frekuencave prej 40 Hz
gjer 30 kHz.
Etalont e bobinave t induktivitetit.- Ndrtohen n form cilindrike (mbshtjellsi me
dredha n qark t shkurtr) dhe toroidale (me material stabil t karkass). Bobinat duhet t ken
stabilitet me kalimin e kohs, rezistenc omike m t vogl n krahasim me induktiven, pavarsi
t induktivitetit nga rryma dhe mundsisht vartsi t vogl t induktivitetit nga frekuenca dhe
temperatura.
Etalont e bobinave punuese t induktivitetit paraqesin nj karkas nga plastmasa ose
pertinaksi, n t cilat jan t pshtjellur pshtjellt prej telit t bakrit t izoluar. Ndrtimi i karkass
nga materialet jo magnetike e eliminon vartsin e induktivitetit nga rryma n bobin. Pr uljen e
ndikimit t fushave t jashtme magnetike bobinat pajisen me ekrane. Etalont e bobinave punuese
t induktivitetit zakonisht ndrtohen me kto vlera nominale:1;0.1;0.01;0.001 dhe 0.0001 H.

165

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Etalont e bobinave punuese t mes-induktivitetit dallohen nga etalont e bobinave


punuese t induktivitetit me ekzistencn e dy pshtjellave t vendosura n nj karkas t vetme.
Bobinat e induktivitetit dhe t mes-induktivitetit parashihen t punojn n qarqet e rryms
s ndryshuar me frekuenc gjer 10 kHz.
Skema ekuivalente e bobins s induktivitetit dhe parametrat e saj jan dhn n Fig. 16,
dhe skema ekuivalente dhe parametrat e bobins s mes-induktivitetit. Etalont e bobinave
punuese t induktivitetit dhe mes-induktivitetit me induktivitet t ndryshueshm quhen
variometra. Variometri prbhet nga dy bobina, njra prej t cilave sht e lvizshme. Ajo mund t
zhvendoset n raport me bobinn e palvizshme. Ndryshimi i pozits reciproke t bobinave
kontinualisht e ndryshon induktivitetin ose mes-induktivitetin. Saktsia e variometrave sht m e
ult se saktsia e bobinave etalon punuese t induktivitetit.

a)

b)

Fig. 15. Bobina e induktivitetit dhe e mesinduktivitetit dhe skema


ekuivalente e bobins s induktivitetit

Grupe t bobinave t ndryshme t induktivitetit t vendosura n nj kuti, quhen dekada t


induktivitetit. Zakonisht n prbrje t saj hyn edhe variometri.
Sipas mnyrs s ndrtimit dekadat e induktivitetit jan analoge me ato t rezistencs. N
shumicn e rasteve n dekadat induktive gjat ndryshimit t induktivitetit rezistenca e
prgjithshme aktive mbetet e pandryshuar. Pr tu arritur kjo n dekadat induktive parashihen
bobinat e rezistencs t cilat e ekuivalentojn rezistencn aktive t bobinave t kyura t
induktivitetit.

166

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

3.2. Matja e impedancs me A-metr dhe V-metr


a) Matja e induktivitetit t bobinave.- Mund t matet moduli i impedancs, me
matjen e tensionit dhe t rryms n qarkun e rryms alternative (shih Fig. 16a),
d.m.th:

ku:

ku:

a)

b)

c)
Fig. 16. Matja e impedancs me A-metr dhe V-metr, b) Trekndshi i rezistencave

Rezistenca omike mund t matet duke e ushqyer qarkun me burim t tensionit t


vazhduar (Fig. 16b). Induktiviteti mund t llogaritet sipas shprehjes nse njkohsisht sht
matur edhe frekuenca e tensionit burimit:

Pr kt qllim mund t prdoret edhe trekndshi i rezistencave Fig. 16c mund t


llogaritet komponenti induktiv:

167

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

dhe:

3.3. Matja e induktivitetit t bobins me brtham magnetike


N kt pr shkak t humbjeve n brthamn magnetike (t histerezs dhe rrymave
fuko), rezistenca omike duhet gjendet nga fuqia aktive t ciln e mat vatmetri (shih Fig. 17).
Nga shprehja pr fuqin aktive:
gjejm:

Fig. 17. Matja e impedancs me A-metr, V-metr dhe vatmetr

Induktiviteti mund t llogaritet sipas shprehjes nse njkohsisht sht matur edhe
frekuenca e tensionit burimit:

3.4. Matja e mesinduktivitetit


Pr skemn e qarkut n Fig. 18, n pshtjelln sekondare induktohet forca
elektromotore:

me vler efektive:

168

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

e cila matet me an t V-metrit.

Fig. 18 Matja e mesinduktivitetit M

Mesinduktiviteti do t jet:

3.5. Matja e kapacitetit


Ngjashm me induktivitetin edhe kapacitetin mund ta matim indirekt me A-metr, Vmetr dhe f-metr, si n Fig. 19. N kt rast kemi:

Fig. 19. Matja e kapacitetit C

Vlera e kapacitetit llogaritet sipas:

3.6. Matja e impedancs me vektor-V-metr


169

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a) Matja e parametrave t bobinave.- N Fig. 20 sht treguar skema e matjes s


parametrave t bobinave. Pr kt qllim bobina me parametra t pa njohur lidhet
n qarkun e reaksionit t amplifikatorit operacional:

I1 I f

Ud
U
Ur

(RX jLX ) d RN
RN
(RX jLX )
Ur

Fig. 20. Skema e matjes s parametrave t bobinave,

RX

Re{U d }
Im{U d }
RN dhe LX
R
Ur
U r N

Ekranizimi dhe tokzimi i impedancs q matet.- Nga Fig. 21 shihet se Y20 U d ; Udtensioni n dalje t OA- burim ideal tensioni (Y20 nuk ndikon n Ud). N Y10 tensioni sht zero,
prandaj Y10 nuk luan ndonj rol.

Fig. 21. Ekranizimi dhe tokzimi i impedancs


b) Matja e parametrave t kondensatorve.- N Fig. 22 sht treguar skema e matjes
s parametrave t kondensatorve.
170

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 22. Skema pr matjen e parametrave t kondensatorve,

Pr kt qllim bobina me parametra t pa njohur lidhet n hyrjen invertuese t


amplifikatorit operacional:

I1 I f U r (GX jC X )

GX

Ud
Ud
(GX jC X )
RN
RN U r

Re{U d }
Im{U d }
dhe C X
U r RN
U r RN

Ekranizimi dhe tokzimi i admitancs q matet.- Nga Fig. 23 shihet se: Y10 U r ; Ur
burim ideal tensioni (Ur nuk ndikohet nga Y10), N Y20 tensioni sht zero, prandaj Y20 nuk luan
ndonj rol.

Fig. 23. Ekranizimi dhe tokzimi i admitancs


3.7. Matja e bobinave me brtham ferromagnetike me
vektor-V-metr

171

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N Fig. 24 sht treguar prdorimi i vektor V-metrit pr krahasimin e rnieve t


tensionit URN n rezistorin etalon RN me at n bobinn me brtham ferromagnetike UX.

Fig. .24. Matja e RX dhe LX t bobins me brtham


ferromagnetike me metodn e krahasimit serik
Rnia e tensionit n rezistorin etalon RN sht:

U RN RN I X
Ndrsa n bobinn me brtham ferromagnetike do t jet:

U X (RX jLX )I X
Nga kto dy ekuacione mund t shkruajm:

U X /(RX jLX )I X U RN / RN
Prej nga:

(RX jLX )

UX
/R
U RN N

Pas ndarjes s pjesve reale dhe imagjinare:

RX

LX

RN
ReU RN ReU X ImU RN ImU X
2
U RN

RN
ReU RN ImU X ImU RN ReU X
2
U RN

172

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Komponentt reale prkatsisht imagjinare t tensioneve maten me vektor-V-metrave


VV1 respektivisht VV2 dhe duke i zvendsuar n shprehjet pr RX prkatsisht LX e gjejm
vlern e ktyre t fundit.

4. MATJA E MADHSIVE JOELEKTRIKE


Q SHNDRROHEN N R,L,C
Pr matjen e shumics s madhsive joelektrike si: zhvendosjes (dimensioneve
gjeometrike), sforcimeve mekanike, etj., prdoren shndrruesit apo sensort t cilt bazohen n
tensionet e shfaqura (elektro-kimike, biologjike, piezoelektrike), pastaj n ndryshim t
rezistencs, kapacitetit, induktivitetit etj.
N kapitujt paraprak ne i kemi prekur matjet m t prhapura si: matjen e zhvendosjeve
mekanike (potenciometri), pastaj matjen e temperaturs, t sforcimit me tenso-rezistor, etj. N
vazhdim do analizojm edhe nj sensor i cili punon n principin e transformatorit.

4.1. Sensori induktiv i zhvendosjes (LVDT)


Transformatori linear e zhvendosjes (LVDT) sht transduktor induktiv me tre bobina
(Fig. 25).
Induktiviteti reciprok midis bobinave ndryshon kur pozita e shufrs me permeabilitet t
lart lviz midis tyre:

Fig. 25. Transformatori linear e zhvendosjes (LVDT)


Pshtjellat sekondare jan t lidhura n seri dhe n opozit:

173

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Kur pozita e shufrs sht n qendr, induktohen tensione sekondare t barabarta dhe
tensioni n dalje sht zero.
Kur shufra lviz nga qendra, koeficientet K1 dhe K2 ulen ose rriten dhe tensioni n dalje
ndryshon linearisht me ndryshimin e pozits s shufrs.
Burimi i ushqimit sht alternativ dhe madhsia varet dimensionet e telave t bobins.
Nuk ka pjes tjera t lvizshme dhe shembull i prdorimit sht tek robott me lvizje me
lvizje q prsriten.

5. DETYRA
1. T llogaritet rezistenca dhe pasiguria standarde n prqindje e matjes rezistencs me
metodn e V-metrit dhe A-metrit. Vlerat e fituara dhe shnimet e instrumenteve jan: Vmetri me shkall matse 250 V dhe kl. 1.5, e ka treguar: UX = 150 V, ndrsa A-metri me
shkall matse 1.2 A dhe kl. 1.5, e ka treguar vlern IX = 0,5 A.[300 , 2,5% ].
2. T vizatohet skema e urs s linearizuar t Vitstonit me amplifikator operacional. Nse
tensioni n hyrje ka qen Uh = 10 V, R0 = 500 , ndrsa R = 0.1 gjeni tensionin n dalje t
urs?[1 mV].
3. T vizatohet skema e matjes s rezistencave t vogla me metodn e krahasimit serik. sht
mat tensioni n skajet e rezistorit etalon RN = 0.01 me vler 30 mV dhe n skajet e
rezistorit t panjohur RX me vler 70 mV. Sa sht vlera e rezistencs s panjohur dhe
pasiguria standarde nse tensioni i matur e ka pasigurin standarde prej 0.1% dhe rezistenca
e rezistorit etalon 0.1%.[23,33 m, 0.2%].
4. Bobina sht lidh n fidbekun e amplifikatorit OA dhe n dalje me vektor-V-metr jan mat
komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.2 V, Im|Ud| = - 0.72 V. Nse: Uh = 1 V, f = 159.2 Hz dhe
RN = 1 k, sa jan vlerat e LX dhe RX, po ashtu t vizatohet skema e matjes. [0.72 H, 200 ].
5. Kondensatori CX sht lidh n hyrjen e amplifikatorit OA dhe n dalje me vektor-V-metr jan
mat komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.4 V, Im|Ud| = - 5.2 V. Nse: Uh = 10 V, f = 10 kHz
dhe RN = 10 k, sa jan vlerat e CX dhe tg X, po ashtu t vizatohet skema e matjes. [827.6 pF,
0.077].
174

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

6. T vizatohet skema e ekranizuar dhe t nxirren shprehjet pr matjen parametrave t bobins


t cilt maten me an amplifikatorit OA. Nse n dalje me vektor-V-metr jan mat
komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.03 V, Im|Ud| = - 0.6 V, kur Uh = 1 V, f = 1 kHz dhe RN =
10 k, sa jan vlerat e LX dhe RX. [0.96 H, 300 ].
7. T vizatohet skema e ekranizuar dhe t nxirren shprehjet pr matjen parametrave t
kondensatorit t cilt maten me an amplifikatorit OA. Nse n dalje me vektor-V-metr jan
mat komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.2 V, Im|Ud| = - 6.3 V, kur Uh = 10 V, f = 1592 kHz
dhe RN = 10 k, sa jan vlerat e CX dhe

X.

[6.3 nF,

= 0.032].

8. Me metodn e krahasimit serik me vektor-voltmetr sht mat bobina e me parametra t pa


njohur. Vlerat e komponentve dhe vlerat e matura jan: RN=1k , U1=1V, Re U2=-2V, Im U2=0,72 V, f=159,2 Hz. T gjenden Lx dhe Rx? (0,72 H, 200 ).
9. Me metodn e krahasimit serik me vektor-voltmetr n vend t bobins sht mat
kondensatori me parametra t pa njohur. Vlerat e komponentve dhe vlerat e matura jan:
RN=10k , U1=10V, Re U2=-0,4V, Im U2=-5,2 V, f=10 kHz. T nxirren shprehjet n analogji me
bobinn dhe t gjenden Cx dhe Rx (tgX) ? (Cx=827,6 pF, tgX =0,077).
10. Me metodn e krahasimit serik me vektor-voltmetr sht mat bobina me parametra t pa
njohur. Vlerat e komponentve dhe vlerat e matura jan: RN=10k , U1=1V, Re U2=-0,03V, Im
U2=-0,6 V, f=1 kHz. T nxirren shprehjet pr Lx dhe Rx, dhe t llogariten vlerat e tyre nga
rezultatet e fituara? (Lx=0,96 H, RX =300 ).
11. Me metodn e krahasimit serik me vektor-voltmetr sht mat kondensatori me parametra
t pa njohur. Vlerat e komponentve dhe vlerat e matura jan: RN=10k , U1=10V, Re U2=-0,2V,
Im U2=-6,3 V, f=1592 Hz. T gjenden Cx dhe Rx (tgx) si dhe t shpjegohet e vizatohet
ekranizimi i kondensatorit q matet? ( Cx=6,3nF, tgx=0,032).

175

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

176

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

7
VII. MATJA E FUQIS DHE ENERGJISN QARKUN E RRYMS
S VAZHDUAR DHE ALTERNATIVE
Matja e fuqis n qarkun e rryms s vazhduar me ampermetr dhe voltmetr dhe me
vatmetr
Definicionet e P, Q, S-matja e fuqis n qarqet njfazore ,
Matja e fuqis n qarqet trefazore,
W-metri elektronik (digjital), konvertor t IU t brezit t gjer, pjestuesit e tensionit
me kompensim frekuence, konvertort pr matjen e produktit-multiplikatort (logantilog, me rezistenc variabile, me prdorimin e sonds s Hall-it, modulimi lartsi e
impulsit-gjersi e impulsit),

1. MATJA E FUQIS N QARKUN E RRYMS


S VAZHDUAR
1.1. Matja me ampermetr dhe voltmetr
N qarkun e rryms s vazhduar duke e matur tensionin dhe rrymn, mund t llogariten
vlera e fuqis P = UI. Skema e lidhjes sht treguar n Fig. 1.
Matja sipas skems Fig. 1a.- Pr skemn n Fig. 1a. ku ampermetri sht lidhur n seri
me ngarkesn RX, voltmetri nuk e mat tensionin n skajet e ngarkess UX por s bashku me
rnien e tensionit n bobinn e ampermetrit :

Fuqia sipas tregimeve t A-m dhe V-m:

Pr

, gabimi metodik sht:

177

. RA -sht rezistenca e A-metrit.

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

Fig. 1. Skemat pr matjen e fuqis me A-metr dhe V-metr

Matja sipas skems Fig. 1b.- Pr skemn n Fig. 1b. ku V-metri sht lidhur n paralel
me ngarkesn RX, A-metri nuk e mat rrymn e cila qarkullon npr ngarkesn RX por s bashku
me rrymn e cila qarkullon npr V-metr:

Fuqia sipas tregimeve t A-m dhe V-m:

Pr

gabimi metodik sht:.

RV -sht

rezistenca e V-metrit.
Gabimi metodik duhet t korrigjohet n qoft se nuk mund t neglizhohet duke e
krahasuar me pasigurin matse.
Pasiguria standarde matse (pas korrigjimit t gabimit metodik), llogaritet me
shprehjen:

Shembulli 1: Me V-metr dhe A-metr jan mat tensioni dhe rryma n skajet e RX sipas
skems n Fig. 4b (rezistenca e DV shum e madhe). T llogaritet fuqia dhe pasiguria e matjes s
saj me faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =15 V me
voltmetr digjital DV, brezi 20 V; 1% e leximit 0,5% e shkalls; dhe IX = 0,4 A, me A-metr me
magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,2 A; klasa: 0,5.
Zgjidhje: Pasiguria e tipit B pr V-metr:

178

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Pasiguria e tipit B pr A-metr:

Rezistenca dhe pasiguria standarde e matjes:

Pasiguria standarde e matjes rezistencs n formn relative:

Rezultati me pasigurin e zgjeruar me faktorin e mbuless k=2:

1.2. Vatmetri elektrodinamik


Dallimi midis instrumentit elektrodinamik nga ai galvanometrik q i kemi analizuar m
par sht se n vend t magnetit permanent pr t formuar fushn magnetike prdoren dy
bobina t fiksuara-t pa lvizshme. N instrumentin elektrodinamik, po ashtu prdoren dy bobina
lvizse. Instrumenti elektrodinamik zakonisht m s shumti prdoret si vatmetr pr matjen e
fuqis.
Si sht treguar n Fig. 2 bobinat e fiksuara jan t lidhura n seri dhe jan t vendosura
n pozitn koaksiale (n nj aks) me hapsir ajrore midis tyre. Dy bobinat e lvizshme po ashtu
jan t vendosura n pozit koaksiale mes veti dhe jan t lidhura n seri njra me tjetrn. Bobinat
e lvizshme jan t futura n brendsi t atyre t fiksuara. Duke iu falnderuar ksaj prfitohet
konfiguracioni i nevojshm i fushs magnetike dhe prshtatshmria e vendosjes s boshtit.
Bobinat e palvizshme dhe ato t lvizshme (zakonisht ndrtohen pa korniz) kan form
rrethore ose drejtkndshe dhe ndrtohen prej telit t bakrit. Bobinat e lvizshme vendosen me
an t boshtit n mbajtse- kushineta. Pr ta prcjell rrymn n bobinn e lvizshme prdoren
sustat spirale t cilat edhe e krijojn momentin kundrveprues, d.m.th. kur nuk ka rrym n
bobina ato e mbajn treguesin n pozitn zero. Me q kto spirale pruese jan shum t vogla,
npr instrument nuk mund t qarkullon rrym e madhe.
179

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Instrumenti mekanikisht qetsohet me an t cilindrave (pistonave) t aluminit q lvizin


n komora ajri t mbyllura. Me gjith at, edhe ata m t saktit nuk e kan ndjeshmrin e
instrumenteve galvanometrike.

Fig. 2. Konstruksioni i brendshm i instrumentit elektrodinamik

Momenti rrotullues.- Energjia e fushs magnetike e dy palve t bobinave t lidhura n


seri, atyre t palvizshme ku qarkullon rryma I1 dhe e atyre t lvizshme ku qarkullon rryma I2
sht:

1
1
Wm L1I12 L2 I22 M12I1I2
2
2
ku L1 dhe L2 jan induktivitetet e bobinave t palvizshme dhe t lvizshme, kurse M12 sht
induktiviteti reciprok midis ktyre bobinave.
N shprehjen pr energjin, vetm induktiviteti reciprok M12 varet nga kndi i rrotullimit i
pjess lvizse. Nga shprehja pr momentin:

dWm dM12

II
d
d 1 2

Gjat qarkullimit npr bobina t rrymave alternative i1=I1msin t dhe i2=I2msin (t+) pjesa e
lvizshme pr shkak t inercis reagon n vlern mesatare t momentit rrotullues:
180

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

M m es

1T
dM12 1 T
dM12
M
(
t
)
dt

I1m I 2m sin t sin(t )dt


I1I 2 cos

T0
d T 0
d

ku I1 dhe I2 jan vlerat efektive t rrymave; M (t) sht vlera astore e momentit rrotullues;
sht kndi i shfazimit midis rrymave n bobina (Fig. 2).
Nga ekuacioni pr momentin, rezulton se momenti rrotullues sht proporcional me
produktin e vlerave efektive t rrymave n bobina dhe kosinusit t kndit midis tyre. Kjo veori e
mekanizmave elektrodinamike hap mundsi pr prdorimin e tyre si mjete pr matjen e fuqis e
cila sht produkt i rryms n bobinn e rryms me at t bobins s tensionit e cila sht
proporcionale me tensionin.
N qoft se momenti i kundrveprimit (Mkv=C ) krijohet me elemente spirale, n regjimin
e stabilizimit t zhvendosjes ( M=Mkv) fitohet:

I1I 2 cos

dM12
C
d

prej nga, pr mekanizmat e instrumenteve q punojn n rrymn alternative:

1 dM12
I I cos
C d 1 2

Rrjedhimisht, karakteri i shkalls varet nga prodhimi I1I2 cos dhe dM12/d. Induktiviteti
reciprok midis bobinave prcaktohet nga: forma, prmasat dhe pozita reciproke e tyre, d.m.th.
M12=f().
Prparsia kryesore e instrumentit t tipit elektrodinamik sht se mund t prdoret si
pr matje n rrymat e vazhduara ashtu edhe n ato alternative.
Gjat qarkullimit t rrymave t vazhduara I1 dhe I2 npr bobina, dhe duke e pasur
parasysh se I2=U/RU, ather (I1,I2)= , mund t shkruajm shprehjen pr karakteristikn e
instrumentit n kt form:

1 dM12
I I cos
C d 1 2
1 dM12 U

I
cos KI1U cos KP
C d 1 RU

ku: K - sht konstante, I1 dhe U jan rryma dhe tensioni i ngarkess, dhe kndi i fazimit midis
tensionit dhe rryms, dmth. instrumenti n kt rast do t mat fuqin aktive n qarkun e ryms
alternative. N qarkun e rryms s vazhduar nuk ka fazim prandaj do t kemi produktin K I1U,
pra prsri e mat fuqin e konsumatorit t qarkut.

181

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

1.3. Matja e fuqis n qarkun e rryms s


vazhduar me vatmetr
Skema e lidhjes s W-metrit pr matjen e fuqis n qarkun e rryms s vazhduar sht
treguar n Fig. 3:

ku: KW - sht konstanta e W-metrit, KW = Pn/n ( Pn = UnIn), W - sht vlera e shkallve-ndarjeve


e lexuar n shkalln e instrumentit.

Fig. 3. Skema e lidhjes s vatmetrit n qarkun e rryms s vazhduar

Gabimi i matjes s fuqis llogaritet me shprehjen e njohur pr pasigurin e tipit B:

Shembull 2: Me W-metrin elektrodinamik me shkall t rryms n bobinn e rryms


2,5 A dhe t tensionit 240 V, kl. 0,5 (Gn), n qarkun n skemn n Fig. 3 sht mat fuqia e
ngarkess RN, dhe sht lexuar vlera = 75,2 nd, n shkalln me 100 nd. Sa sht vlera e fuqis
s matur dhe pasiguria standarde?
Zgjidhje:

Rezultati i matjes me faktor mbulese k=2:

182

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2. FUQIA N QARKUN NJFAZOR T


RRYMS ALTERNATIVE
N qarkun e rryms alternative, n rastin kur forma valore e tensionit dhe e rryms
sht harmonike, d.m.th kur tensioni dhe rryma definohen me shprehjet:

dhe:

ku:

dhe

na jep raportin midis vlers maksimale dhe efektive t tensionit

dhe rryms alternative,

, dhe

sht kndi i fazimit midis rryms dhe tensionit (shih

Fig. 4).

a)

b)

c)

Fig. 4. a) Diagrami fazor a) rryma n faz me tensionin, b) prapafazuar, c) parafazuar

Vlera momentale e fuqis do t jet:


ose:

Fuqia n qarkun e rryms alternative varet nga karakteri i ngarkess, d.m.th nga vlera e
kndit

. Pr ngarkesn me karakter termik

, induktiv

dhe kapacitiv

(shih

Fig. 4).
a) Ngarkesa-rezistenc omike,
tensionin:

. Ather rryma

, dhe duke e pasur parasysh se

183

sht n faz me

, pr fuqin fitohet:

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera mesatare e

sht baras me zero, kshtu q termi i dyt bie, kshtu q

vlera mesatare e fuqis do t jet:

dhe duke e pasur parasysh se vlera maksimale me at efektive rrin n raportin:

do t

kemi:

Duke zvendsuar

fitohet:

Shembulli 3: Vlera astore e rryms sht i = 250 sin t (mA) dhe kjo rrym qarkullon
npr rezistorin omik prej 5 k . Gjeni fuqin e liruar n rezistor.
Zgjidhje:

b) Ngarkesa vetm - rezistenc induktive, d.m.th kur rryma sht e prapafazuar me


tensionin

, pr fuqia jepet me shprehjen:

Respektivisht fuqia mesatare sht zero.


Shprehja pr fuqin reaktive (induktive):

Duke zvendsuar

fitohet:

Shembulli 4: Qarku i prbr prej induktivitetit sht lidh pr burimin 150 V, 50 Hz,
dhe fuqia reaktive e qarkut sht 300 VAr. Gjeni vlern e induktivitetit.
Zgjidhje: Fuqia reaktive sht Q = UI volt-amper (VA), prej nga:

184

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Reaktanca induktive:

Pasi q:

c) Ngarkesa vetm - rezistenc kapacitive, d.m.th kur rryma sht e parafazuar me


tensionin

, pra fuqia jepet me shprehjen:

Respektivisht fuqia mesatare sht zero.


Shprehja pr fuqin reaktive (kapacitive):

Duke zvendsuar

fitohet:

d) Ngarkesa e kombinuar me rezistenc aktive dhe reaktive


kur rryma sht e fazuar pr kndin :

ku I sh vlera efektive e rryms.


Fuqia totale momentale e ngarkess sht:

Duke e zbatuar identitetin trigonometrik:

Fitojm:

185

, d.m.th

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera efektive e tensionit dhe e fuqis jepen me shprehjet:

Tani shprehja (12) mund t rishkruhet kshtu:

Pra fuqia mesatare varet nga vlera e kndit .


Shprehja pr fuqin fiktive (t plot):

ku U dhe I jan vlerat efektive t tensionit dhe rryms. Pasi q U=IZ dhe I=U/Z mund t shprehet
edhe kshtu:

Nga tre rastet e analizuara rezulton se fuqia n qarkun e rryms alternative varet nga
karakteri i ngarkess dhe definohet me:
-

P=UI cos , fuqin aktive,

Q=UI sin , fuqin reaktive

, fuqin e plot-fiktive:

ku U, I jan vlerat efektive t tensionit prkatsisht rryms.


Pr format valore jo sinusoidale:

P2 Q2

i shtohet edhe fuqia e deformimit:

S P2 Q2 D2

2.1. Trekndshi i fuqive dhe faktori i fuqis


N Fig. 5 sht treguar diagrami fazor n t cilin rryma mbetet prapa n faz nga
tensioni pr kndin . Komponentt fazorit t tensionit U jan U cos dhe U sin . N qoft se
secili nga fazort e tensionit shumzohet me I fitohet i ashtuquajturi trekndsh i fuqive (shih
Fig. 5 b).
186

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 5. a) Diagrami fazor n t cilin rryma mbetet prapa n faz nga tensioni
pr kndin , b) trekndshi i fuqive

Faktori i fuqis pr tensione dhe rryma sinusoidale nga Fig. 8:

Ekuacionet e msiprme vlejn edhe n rastin kur rryma I sht e parafazuar nga
tensioni U.
Shembulli 5: Transformatori e ka fuqin nominale prej 200 kVA pr faktor fuqie cos =
0,8. Gjeni fuqin nominale aktive dhe reaktive.
Zgjidhje:
- Fuqia aktive:

- Fuqia reaktive:

Shembulli 6: Qarku i prbr prej bobins induktive sht lidh pr burimin 120 V, 50
Hz. Ai e mer fuqin aktive prej 400 W dhe rrymn prej 8 A. Llogaritni: a) rezistencn, b)
impedancn, c) reaktansn, d) faktorin e fuqis dhe e) kndin e fazimit midis tensionit dhe
rryms.
Zgjidhje::
a) rezistenca nga

kemi:
187

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

b) impedanca:

c) reaktansa nga:

d) faktori i fuqis:

e) kndi i fazimit midis tensionit dhe rryms:

rryma e prapafazuar!
Shembulli 7: Qarku i prbr prej rezistorit t lidhur n seri nj kondensator ushqehet
me 100 W n faktorin e fuqis prej 0,5 nga burimin 100 V, 50 Hz. Gjeni: a) rrymn n qark, b)
kndin fazor, c) rezistencn, d) impedancn, dhe e) reaktansn kapacitive.
Zgjidhje:

rryma

parafazuar

nga

tensioni!

Shembulli 8: Qarku serik i prbr prej rezistencs prej 120 dhe induktivitetit prej
75 mH sht lidh pr burimin 230 V, 50 Hz. Llogaritni fuqin e zhvilluar.
Zgjidhje: Reaktanca induktive sht:

188

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

- Impedanca sht:

Pr llogaritjen e fuqis s zhvilluar n qarkun alternativ mund t prdoren dy formula:


1)
ose:
ku:

2)

2.2. Matja e fuqis aktive n qarkun njfazor alternativ


Metoda e V-A nuk mund t prdoret, dhe matja e fuqis bhet me an t W-metrit. Fuqia
aktive e ngarkess ZN sht:

Pr matjen e fuqis aktive, prdoret se W- metri elektrodinamik. Shprehja pr fuqin e


matur me W- metrin elektrodinamik :

ku: KW- sht konstanta e W-metrit, KW=Pn/n (Pn=UnIn pr cos =1), W - sht vlera e shkallvendarjeve e lexuar n shkalln e instrumentit, U- tensioni n bobinn e tensionit t W-metrit dhe
RV rezistenca e qarkut t ksaj bobine.
N qoft se rezistenca e qarkut t bobins s tensionit sht shum e madhe (RV>>),
fuqia sht:

189

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.3. Matja e fuqis n sistemet trefazore


Vlera momentale (astore) e fuqis n sistemin tre-fazor sht baras me shumn e
fuqive momentale t fazve t veanta:

p p1 p2 p3 u1i1 u2i2 u3i3

(16)

Nga diagrami vektorial i tensioneve dhe rrymave t sistemit trefazor (Fig. 6), dhe nga
shprehja:

gjejm vlern efektive t fuqis s sistemit trefazor:

P P1 P2 P3

(17)

Fig. 6. Diagrami vektorial i tensioneve dhe rrymave t sistemit trefazor.

Pr matjen e fuqis n sistemin trefazor mund t prdoret vatmetri, ku n seciln faz


mund t lidhim nj vatmetr njfazor, dhe nga shuma e t treve gjejm fuqin e sistemit
trefazor. N Fig. 7 sht treguar skema e lidhjes s vatmetrave n sistemin trefazor me tre tela
(me zero artificiale-Fig. 7a) dhe me katr tela (Fig. 7b).
N qoft se ngarkesa sht simetrike, vlera e rrymave t tre fazave sht e njjt. N kt
rast mjafton q t lidhim nj W-metr dhe fuqia totale i sistemit sht P=3P1.

190

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a)

b)

Fig. 7. Skema e lidhjes s W-metrave n sistemin trefazor a) pa prues t zeros (tre tela) dhe
b) me prues t zeros (katr tela)

2.3.1. Metoda me dy vatmetra (e Aronit)


N sistemin trefazor pa prues t zeros (sistemi me tre tela) sht e mundur t
prdoret sistemi mats q prbhet nga dy W-metra (metoda e Aronit). N Fig. 8 sht treguar
lidhja W-metrave sipas metods s Aronit.
Thjesht mund t vrtetohet se me metodn e Aronit fuqia totale e sistemit trefazor
matet drejt. Vlera astore e fuqis n sistemin tre-fazor sht:

p u1i1 u2i2 u3i3

Fig. 8. Skema e lidhjes W-metrave sipas metods s Aronit

Shuma e vlerave t rryms n rrjetin me tre tela sht:

i1 i2 i3 0
kshtu q:

i3 (i2 i1 )
191

(17)

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Duke e zvendsuar vlern e i3 do t fitohet:

p (u1 u3 )i1 (u2 u3 )i2 u13i1 u23i2

(18)

Rrjedhimisht fuqia e treguar nga W-metrat sht:

1T
pdt U13I1 cos (U13, I1 ) U 23I 2 cos (U 23, I 2 ) P1 P2
T 0

(19)

Shuma e fuqive t treguara nga dy W-metrat sht baras me fuqin totale n sistem. Kjo
vartsi sht universale dhe vlen si pr qarqet simetrike ashtu edhe pr ato asimetrike. I vetmi
kufizim sht se qarku duhet t jet me tre tela, d.m.th pa pruesin e zeros.
Pr ngarkes simetrike (qarkun e balancuar) sipas diagramit t fazorve t treguar n
Fig. 7 vlerat e treguar nga W-metrat jan:

P1 UI cos(300 )

(20)

P2 UI cos(300 )
ku U sht tensioni faz-faz (linjor) dhe I sht rryma e fazs.

2.3.2. Matja e fuqis reaktive n sistemin trefazor


Leht mund t vrtetohet se me an t metods s Aronit pr sistemin e balancuar mund
ta prcaktojm si fuqin reaktive Q ashtu edhe kndin fazor sepse:

Q 3 (P1 P2 );

tg 3

P1 P2
P1 P2

(21)

Fuqin reaktive mund ta matim po ashtu me lidhjen adekuate t W-metrave n qarkun


tre-fazor si sht treguar n Fig. 9.
Pr sistemet e balancuara tregimi i W-metrit t par mund t llogaritet nga relacioni
vijues:

P1 U 23I1 cos(900 ) 3U1I1 sin 3Q1

(22)

Pr W-metrin trefazor me tre sisteme fuqia totale reaktive mund t prcaktohet si:

Q
192

P1 P2 P3
3

(23)

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 9. Matja e fuqis reaktive n sistemin trefazor; qarku dhe diagrami fazor prkats

Pr matjen e fuqis reaktive po ashtu mund t prdoret metoda e dy vatmetrave (e


Aronit pr fuqin reaktive). Metoda e Aronit i ka disa krkesa dhe t meta. S pari krkohet
plotsimi i kushtit i1+i2+i3=0. Pastaj fardo lidhje e shkurtr me tokn shkakton matje t
gabuar. Mirpo n sistemet elektro-energjetike, sistemet e matjes me dy W-metra prdoren
shpesh pr shkaqe ekonomike. Vatmetrat kan kosto relativisht t ult, por transformatort
mats t cilt nevojiten pr izoluar dhe reduktuar rrymat dhe tensionet zakonisht jan
relativisht t shtrenjt.
Instrumentet elektrodinamike mund t prdoren edhe pr matjen e rrymave dhe
tensioneve (n kt rast t dy bobinat lidhen n seri). Mirpo e meta kryesore sht se konsumi
vetanak i instrumentit sht i madh (disa VA). Rrjedhimisht n ditt e sotme ato prdoren
vetm si W-metra, e n veanti n sistemet trefazore ku konsumi prej disa VA sht i
paprfillshm.
Shembulli 9: T llogaritet fuqia totale e fuqis s sistemit trefazor kur W-metrat kan
treguar: P1=1600 W, P2=1200 W, P3=2000W, po ashtu t gjendet pasiguria e matjes kur dihet:
Brezi 2400W; kl. 0,5 (Gn);
Zgjidhje: Fuqia e sistemit:

PX P1 P2 P3 4800W
u P1 u P2 u P3

Gn / 100
0,5 / 100
Pn
2400 6,9W
3
3

Pasiguria standarde e fuqis s matur n rrjetin trefazor me prdorimin e tre


vatmetrave sht:

uP X

( P P2 P3 )
( P P2 P3 )
( P P2 P3 )

u Xi 1
u P1 1
u P 2 1
u P3
P1
P2
P3
i 1 xi

193

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

uP21 uP2 2 uP2 3 = 12 W


Rezultati me pasigurin e zgjeruar me faktorin e mbuless k=2:

PX P1 P2 P3 4800W 24W ; k 2 ose PX 4800W 0,5%;k 2

3. VATMETRI ELEKTRONIK (DIGJITAL)


N Fig. 10 sht treguar skema strukturale e W-metrit elektronik digjital q prdor
shumzuesin analog.
Blloku i shndrrimit t tensionit u(t) d.m.th konvertori U/U realizohet me pjestues
tensioni me kompensim frekuence (shih Fig. 11b) ku:

R1(C k1 II Cp1) = R2(C k2 II Cp2)


ku: Ck1 dhe Ck2 jan kondensatort kompensues, dhe Cp1 dhe Cp2 jan kapacitetet parazitare.

a)

b)
Fig. 10. Bllok-skema e vatmetrit elektronik digjital me shumzues analog, b) Pjestuesi i tensionit
me kompensim frekuencor
194

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Blloku i shndrrimit t rryms i(t) n tension, d.m.th I/U mund t realizohet me:
-

transformator + I/U me OA (amplifikator operacional, 50Hz gjer disa mijra


herc),

shant koaksial me amplifikator t izoluar galvanikisht ( prej DC gjer qindra


kHz), dhe

konvertor me sond t Hall-it.

4. KONVERTORT PR MATJEN E PRODUKTIT


(MULTIPLIKATORT)
Multiplikatori log-antilog.- Funksioni ln dihet se sht i definuar vetm pr argument
pozitiv, rrjedhimisht tensionet alternative AC nuk mund t shumzohen direkt. Zgjidhja e ktij
problemi mund t bhet me:
o

superponimin e komponents s vazhduar DC ose

me prdorimin e qarqeve ndihmse pr indikacionin e polaritetit dhe kontrollin e


sinjalit n dalje.
N Fig. 11a sht treguar bllok-skema e shumzuesit t tipi ln-antiln. Parametrat tipik t

nj konvertori t ktill jan: frekuenca dhjetra kiloherc, saktsia 0,2-0,5%.

a)

b)

Fig. 11. a) Bllok-skema e shumzuesit ln-anti(ln), b) Skema e shumzuesit me rezistenc variabile


Multiplikatori-shumzuesi me rezistenc (prueshmri) variabile.- Zakonisht
realizohet si:
- rezistenc me kontroll tensioni- transistor unipolar n seri me VCCS (burim
rryme me kontroll tensioni shih Fig. 11b) ose
- amplifikator diferencial me transistor bipolar me burim rrymor me tension
t kontrolluar t emiterit.
Parametrat tipik jan: frekuenca dhjetra kiloherc gjer dhjetra MHz, saktsia: 0,2-2%.
195

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Konvertori P/U (fuqi/tension) q shfrytzon multiplikatorin e gjersis s


impulsit me lartsin e impulsit.- N Fig. 12a sht treguar bllok skema e konvertorit t tipit
t ktill, ku:
T T
U 2 (T1 T2 )
1 1 2
UA k
dhe: U d k
u u dt
T1 T2 0 1 2
T1 T2

Parametrat tipik jan: frekuenca disa kiloherc, saktsia 0,1-0,5%.


Multiplikatori i Hall-it.- Prdoret pr numratort e energjis elektrike W-h metrat
dhe skema parimore e puns sht treguar n Fig. 12b.

a)

b)
Fig. 12. a) Konvertori P/U me shumzues gjersi e impulsit-lartsi e impulsit, b) Multiplikatori i
Hall-it

Materiali gjysmprues i vendosur n fushn magnetike me induksion B proporcional


me tensionin, dhe i ushqyer me rrymn i2 si n figur, gjeneron n skajet e treguara tensionin e
Hall-it:

uH ki2 B ki1i2
Parametrat tipik jan: frekuenca disa kiloherc, saktsia: 1-2%.
196

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

5. MATJA NJFAZORE E ENERGJIS ELEKTRIKE


Me Wh-metra induksional njfazor dhe trefazor.
Me Wh-metra elektronik njfazor dhe trefazor me dhe pa tarifa,

5.1. Vator-metri (njehsori) i energjis elektrike


Vator-metrat jan aparate pr matjen e energjis elektrike. Zakonisht jan ndrtuar n
parimin e induksionit, mirpo n dy dekadat e fundit me shumic po zvendsohen me aparate
elektronike-digjitale, pr shkak t prparsive t tyre t shumta pr ruajtjen dhe prpunimin e
informacioneve e n veanti pr matje n distanc.
Parimi i puns i mekanizmit t njhsorit q punon n parimin e induksionit sht
treguar n Fig. 13. Dy brthama magnetike t pavarura ushqehen me rrymat t cilat jan
proporcionale me rrymn dhe tensionin. Kto brthama i krijojn flukset magnetike i dhe u,
t cilt e presin diskun e aluminit n t cilin induktojn rryma shtjellore (Fuko).

Fig. 13. Principi i puns i Wh-metrit induksional ose njehsorit t energjis elektrike
Momenti rrotullues M krijohet nga bashkveprimi i rrymave shtjellore me flukset.
Momenti varet nga vlera e rrymave n brthama q i krijojn flukset, respektivisht edhe kndit
midis tyre:

197

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gjat puns n pjesn lineare t lakores s magnetizimit t materialit t qarkut


magnetik, Iuu U sht proporcionale me U, dhe i sht proporcional me I. Nga ana tjetr
fuqia aktive sht:

Duke e zvendsuar UI n shprehjen pr momentin fitohet:

Q momenti t jet proporcional me fuqin nevojitet q sin = cos . Kjo gj vlen n qoft
se: + = Pr t arritur kt bobina e tensionit ndrtohet me numr t madh t dredhave, e
po ashtu prdoren edhe disa pshtjella t lidhura shkurt t cilat e ulin fluksin u, e zhvendosin
prapa. N kt mnyr fitohet momenti:

Pr krijimin e momentit frenues, dhe pr sigurimin e njtrajtsis s shpejtsis


kndore t diskut pr fardo ngarkese t dhn, shrben magneti permanent MP. Disku
rrotullues duke i prer vijat e fluksit t magnetit, n disk indukton f.e.m, e cila shkakton rrym, e
rrjedhimisht edhe momentin frenues Mf, proporcional me shpejtsin kndore t diskut:

N qoft se n prafrimin e par nuk e prfillim frkimin dhe momentet frenuese q


shkaktohen nga prerja e flukseve u dhe i nga disku, gjat barazimit t momenteve M dhe Mf,
shpejtsia kndore e diskut do t jet e njtrajtshme, d.m.th fitohet:
P=

dt

Nn ndikimin e t dy momenteve Wh-metri punon si motor asinkron me shpejtsin e


diskut proporcionale me fuqin e konsumatorit t qarkut. Si rezultat numri i rrotullimeve N
gjat periods s kohs t (shpejtsia kndore ) sht mas e fuqis:

Gjat rrotullimit disku e zhvendos numratorin , i cili i numron rrotullimet N dhe n


kt mnyr shnohet energjia totale e konsumuar nga konsumatori.

198

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Numri i rrotullimeve t diskut, pr njsin e energjis s regjistruar me Wh-metr quhet


konstanta e Wh-metrit [rr/kWh], p.sh. 200 rr/kWh.
Gjat ngarkesave t vogla (pr vler t vogl t rryms s ngarkess, ndikim t
konsiderueshm n tregimin e sakt t Wh-metrit ka momenti i frkimit n mekanizmin
numrues dhe n kushinetat e pjess lvizse. Momenti i frkimit vepron n kahe t kundrt t
momentit rrotullues, duke e ulur shpejtsin e rrotullimit t diskut dhe e ul tregimin e vatormetrit. Pr t ulur gabimet n kt rast futet momenti shtes i cili quhet kompensues.
Matja e energjis n sistemet trefazore bhet sipas skemave t lidhjes s W-metrave,
sepse prsri kemi dy pal borna t rryms dhe t tensionit dhe n fakt fuqia e matur integrohet
nga numratori elektrik (Wh-metri). Skema e lidhjes s njehsorit n qarkun elektrik sht
treguar n Fig. 14.

a)

b)

Fig. 14. Skema elektrike e lidhjes s njehsorit a)njfazor


b) trefazor
Njehsorori (Wh-metri) digjital.- Bllok skema e nj numratori t ktill sht treguar
n Fig. 15.
Nga vlerat astore digjitale t tensioneve dhe rrymave pr do faz, procesori i sinjaleve
pr do sekond i prcakton dhe i formon vlerat mesatare digjitale pr: fuqin aktive pr faz,
fuqin reaktive pr faz, tensionet e fazave, rrymat e fazave, frekuencn e qarkut, dhe kndet
fazore. Po ashtu: energjin aktive, reaktive, energjin e plot fiktive, faktorin e fuqis cos,
tensionet e fazave, rrymat e fazave dhe t neutralit, kahen e fushs rrotulluese.

199

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 15. Bllok skema e njehsorit (Wh-metrit) digjital

Fig. 16. Pamja e numratorit (Wh-metrit) digjital.

7. DETYRA

1. Me V-metr dhe A-metr jan mat rryma dhe tensioni n skajet e RX (rezistenca e
voltmetrit digjital shum e madhe). T llogaritet fuqia dhe pasiguria e matjes s saj me
faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =25.15 V
me voltmetr digjital DV, brezi 50 V; 1% e leximit 0,5% e shkalls; dhe IX = 0,25 A,
me A-metr me magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,0A; klasa: 0,5.
200

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2. Me W-metrin elektrodinamik me shkall t rryms n bobinn e rryms 5 A dhe t


tensionit 480 V, kl. 0,5 (Gn), sht mat fuqia e ngarkess RN, dhe sht lexuar vlera =
112,5 nd, n shkalln me 120 nd. Sa sht vlera e fuqis s matur dhe pasiguria
standarde?

3. Vlera astore e rryms sht i = 120 sin t (mA) dhe kjo rrym qarkullon npr
rezistorin omik prej 1.3 k . Gjeni fuqin e liruar n rezistor.
4. Qarku i prbr prej kapacitetit sht lidh pr burimin 50 V, 50 Hz, dhe fuqia reaktive
e qarkut sht 30 VAr. Gjeni vlern e kapacitetit..
5. Transformatori e ka fuqin nominale prej 100 kVA pr faktor fuqie cos = 0,85. Gjeni
fuqin nominale aktive dhe reaktive.
6. Qarku i prbr prej bobins induktive sht lidh pr burimin 20 V, 50 Hz. Ai e mer
fuqin aktive prej 40 W dhe rrymn prej 0.8 A. Llogaritni: a) rezistencn, b) impedancn,
c) reaktansn, d) faktorin e fuqis dhe e) kndin e fazimit midis tensionit dhe rryms.
7. Qarku i prbr prej rezistorit t lidhur n seri nj kondensator ushqehet me 50 W n
faktorin e fuqis prej 0,7 nga burimin 50 V, 50 Hz. Gjeni: a) rrymn n qark, b) kndin
fazor, c) rezistencn, d) impedancn, dhe e) reaktansn kapacitive.
8. Qarku serik i prbr prej rezistencs prej 1 k dhe induktivitetit prej 15 mH sht
lidh pr burimin 150 V, 50 Hz. Llogaritni fuqin e zhvilluar.

201

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

202

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

8
VIII. MATJET MAGNETIKE
Ligjet q prdoren n matjet magnetike,
Matja e induksionit magnetik B dhe e intensitetit t fushs H (dc, ac),
Matja e karakteristikave t materialeve ferromagnetike (dc, ac),
Matja e humbjeve n hekur.

1. LIGJET KRYESORE Q PRDOREN N MATJET MAGNETIKE


Pr gjetjen e vlers s fluksit magnetik ose induksionit magnetik nga tensioni i
induktuar, n matjet magnetike prdoret ligji i induksionit i Faradej-it:

ku

sht fluksi i prfshir nga

dredha t bobins, si dhe ligji i Amper-it (i rryms s

plot):

n formn integrale pr mostrat unazore, q prdoret pr gjetjen e intensitetit t fushs


magnetike nga rryma e magnetizimit.
Nga formula (1) rezulton:

Pr matjen e integralit t tensionit t induktuar prdoret:


a) qarku integrues pasiv, pr ndryshime t shpejta periodike t tensionit u(t)
d.m.th f 50 Hz, pra RC >> T=1/f (Fig. 1a).
b) qarku integrues aktiv (me OA), pr ndryshime t ngadalshme t u(t) (shih
Fig. 1b ).
Pr OA ideal

, d.m.th:

203

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Prej nga:

Rrjedhimisht pr t dy rastet do t kemi:

a)

b)

Fig. 1. Qarku integrues: a) pasiv dhe b) aktiv (me OA)

Pr

, kemi:

Shembulli 1: T gjendet vlera e kondensatorit C n lidhjen e fidbekut n qarkun


integrues n Fig. 1b, nse rezistenca hyrse sht R = 10 k dhe konstanta e integratorit sht
0,001 Wb/V.
Zgjidhje:

204

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2. MATJA E INTENSITETIT H DHE INDUKSIONIT B N AJR


Pr ajr:

, ku:

2.1. Matja me sondn e Hall-it


N Fig. 2 sht treguar principi i puns sonds s Hall-it. Shndrruesi paraqet nj pllak
prej gjysmpruesi npr t ciln rrjedh rryma (I). Gjat vendosjes s pllaks n fushn
magnetike, vektori i induksionit (B) t fushs duhet t jet perpendikular me siprfaqen e pllaks,
ather n ant e lira ansore shfaqet ndryshimi i potencialit - f.e.m e Hallit:

ku sht: C- konstante q varet nga veorit e materialit dhe dimensionet e pllaks; I- intensiteti i
rryms; B- induksioni magnetik.

Fig. 2. Principi i puns s sonds s Hall-it.

Prdoret pr matjen e fushave t vazhduara (dc) dhe alternative (ac) dhe brezi matjes
sht prej 1 mT gjer 2T, pr frekuencat prej 0 gjer 30 kHz.

2.2. Matja me magneto-rezistorin anizotropik


Prdoret pr matjen e fushave t vazhduara (dc) dhe alternative (ac) dhe brezi matjes
n skemn ur sht (10 nT -100 T) dhe pr frekuenca nga dc gjer MHz. N Fig. 3 sht
treguar principi i puns. Prcjellshmria e materialit ferromagnetik n drejtimin e magnetizimit
sht m e ult se sa n drejtimin perpendikular. Struktura e krijuar e fushs shkon drejt
linearizimit dhe jep mundsin pr gjetjen e drejtimeve.
205

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

2.3. Matja me sondn ferromagnetike


Prdoret pr matjen e fushave t vazhduara (dc) dhe alternative (ac). N Fig. 4a sht
treguar principi i puns. N regjimin e kompensimit mund t maten induksionet prej 100 pT
gjer 200 T dhe frekuenc nga dc gjer n kHz.

Fig. 3. Principi i matjes me magneto-rezistorin anizotropik.

a)

b)
Fig. 4. Skema e principit t puns me metodn e sonds ferromagnetike

206

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Gjat qarkullimit t rryms npr elektromagnetet e ndrtuar me brtham


ferromagnetike q vendosen n brendi t toroids (ports s fluksit) krijohen flukset dhe
intensitetet 1 dhe H1 prkatsisht 2 dhe H2. Pa prezencn e fushs s jashtme shuma e tyre e
jep fluksin rezultant 1+ 2 = 0 (metoda diferenciale), respektivisht tensioni i induktuar n
toroid sht u = 0 (shih Fig. 4b). N prezencn e fushs s jashtme H0 prishet kompensimi dhe
fluksi rezultant 1+ 2 do t na jep tensionin n skajet e toroids u proporcional me fluksin
respektivisht intensitetin e fushs q matet H0 (shih Fig. 4b).

2.4. Matja me bobinn matse


N kt rast (shih Fig. 5) maten fushat magnetike alternative ac pa komponentin e
vazhduar dc. Frekuenca limitohet nga rezonanca e vet bobins.

a)

b)

Fig. 5. a) Matja me bobinn matse, b) Raportet e vlerave mesatare dhe efektive

Tensioni i induktuar jepet me relacionin:

Tensioni i induktuar jepet me relacionin:

207

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Vlera mesatare e radrizuar shih Fig. 5b:

ku

- sht tregimi i voltmetrit radrizues. Vetm pr harmonikn B(t) do t kemi:

Shembulli 2: Mostra unazore magnetizohet me rrym alternative sinusoidale ashtu q


lera maksimale e intensitetit t fushs magnetike Hm = 120 A/m. Parametrat e mostrs unazore
jan: diametri i jashtm D1 = 70 mm, diametri i brendshm D2 = 50 mm, dhe pshtjella e
magnetizimit i ka N1 = 40 dredha. far vlere t rryms tregon A-metri me hekur t lvizshm
(ferro-magnetik) i lidhur n seri me pshtjelln N1?
Zgjidhje:

3. MATJA E KARAKTERISTIKAVE T
MATERIALEVE FERROMAGNETIKE
3.1. Cikli statik i histerezs
N kt rast magnetizimi sht me rrym t vazhduar dc (ose me ndryshim t ngadalshm
t fushs dhe cikli i histerezs quhet statik.

208

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

a) Mostra homogjene unazore.- Ku intensiteti i fushs magnetike mund t gjendet nga


rryma e magnetizimit. Ktu duhet potencuar n formn unazore prdoren vetm materialet e buta
magnetike!
N Fig. 6 sht treguar skema pr nxjerrjen e karakteristiks statike t histerezs. Burimi i
rregullueshm i rryms s vazhduar lidhet nprmjet nj komutatori pr ndryshimin e polaritetit
t rryms q kontrollohet nga ampermetri n pshtjelln primare t qarkut magnetik unazor.
Rnia e tensionit U1 n RB e shkaktuar nga rryma e magnetizimit (proporcionale me H) aplikohet n
kanalin X t nj regjistruesi (plloteri) dy kanalesh.
Respektivisht nga:

Prej nga:

ku:

- sht gjatsia mesatare e mostrs (unazs magnetike),

- sht diametri

mesatar i mostrs.

Fig. 6. Skema pr nxjerrjen e karakteristiks statike t histerezs

Tensioni i induktuar ui n pshtjelln sekondare pasi q t integrohet n integratorin


elektronik (IE) na jep tensionin U2 proporcional me induksionin magnetik B q lidhet n kanalin e
dyt Y t regjistruesit, d. m. th:

Prej nga:
209

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

b) Mostra n form shufre.- Prdoret si pr materialet e forta magnetike ashtu edhe pr


materialet e buta. Magnetizimi i mostrs bhet me bobin cilindrike ajrore (fyz). N Fig. 7 sht
treguar skema e matjes e cila sht ngjashme me rastin e mostrs unazore.

Fig. 7. Skema pr nxjerrjen e karakteristiks statike t histerezs me mostr shufr

N kt rast intensiteti i fushs nuk mund t gjendet nga rryma e magnetizimit, ajo duhet t
matet me sondn e Hall-it, sepse:

Me sondn e Hall-it matet komponenti tangjencial, ndrsa B matet me prdorimin e


integrimit t tensionit si edhe n rastin e mostrs unazore.

4. MAGNETIZIMI ME RRYM ALTERNATIVE


Cikli dinamik i histerezs ose gjat magnetizimit me rrym alternative ndryshon nga
cikli statik pr shkak t rrymave shtjellore t cilat ia ndryshojn konturin. Konturi varet nga B(t)
(ose H(t)). Relacioni i ndrlikuar midis B dhe H (permeabiliteti n rastin e prgjithshm sht
tensor), mund thjeshtohet me prdorimin e permeabiliteteve n forma t ndryshme, kshtu
prdorim;
-

amplitudn e permeabilitetit:

210

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

permeabilitetin kompleks:

permeabilitetit dekremental:

Shembulli 3: Mostra unazore magnetizohet me rrym alternative sinusoidale me vler


maksimale e intensitetit Im = 50 mA. T llogaritet amplituda e permeabilitetit m , nse sht gjet
Bm = 0,5 T. Pshtjella e magnetizimit i ka N1 = 20 dredha dhe diametri mesatar i unazs sht
0,15/.
Zgjidhje:

4.1. Trasimi i ciklit dinamik t histerezs me osciloskop


N Fig. 8 sht treguar skema pr trasimin e ciklit dinamik t histerezs me an t
osciloskopit. N kt skem prdoret qarku integrues pasiv (ku RC >> T = 1/f).
Induksioni magnetik B ngjashm si te bobina matse jepet me:

dhe intensiteti i fushs H nga rryma e magnetizimit:

211

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

N kt rast mund t matet edhe amplituda e permeabilitetit. Vlera e


osciloskopi dhe

gjendet nga

nga voltmetri i FU q mund t jet nj voltmetr digjital alternativ

q prdor radrizatorin.

Fig. 8. Skema pr nxjerrjen e ciklit dunamik t histerezs

Magnetizimi mund t rregullohet me zgjedhjen e vlers s RB e cila e jep formn valore t


B(t) ose H(t). N rastin kur RB 0 kemi magnetizim me tension dhe fitohet forma valore
sinusoidale e B (e nevojshme sipas standardeve). Ndrsa n rastin kur RB kemi magnetizim
me rrym dhe fitohet forma valore sinusoidale e H.

4.2. Permeabiliteti reversibil (dekremental)


Permeabilitetit dekremental pr magnetizimin me komponentin e vazhduar H0 (shih Fig.
9a), q superponohet sht:

ku:

Pr ndryshime t vogla harmonike t B dhe H (shih Fig. 8b) kemi:

212

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Zbatimi tipik sht tek bobinat ferromagnetike me rrymn e cila e prmban edhe
komponentin e vazhduar dc (gjat komutimit t burimeve t energjis).

a)

b)

Fig. 9. a) Skema pr matjen permeabilitetit reversibil,


b) Permeabiliteti reversibil

5. MATJA E HUMBJEVE ME MAGNETIZIM ME RRYM ALTERNATIVE


Humbjet magnetike shkaktohen nga: histereza
(Fuko)

dhe nga rrymat shtjellore

. Kto t dyja i japin humbjet n hekur:

ku: - sht frekuenca,

-sht volumi i hekurit, dhe

-sht siprfaqja e ciklit dinamik t

histerezs.
N nj brez t gjer t frekuencs humbjet mund t gjenden nga siprfaqja e ciklit
dinamik t histerezs.

5.1. Matja e humbjeve n hekur me vatmetr (mostra unazore)


Pr frekuenca t ulta (teknike) matjet bhen me prdorimin e vatmetrit si n Fig. 10.

213

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fig. 10. Matjet e humbjeve n hekur me W-metr


Fuqia e humbjeve n hekur sht:

N ditt e sotme konsumi i voltmetrit zakonisht sht i paprfillshm, kshtu q:

5.2. Matja e humbjeve n hekur me aparat t Epsteinit


N rastin fletzave ferromagnetike pr matjen e humbjeve prdoret aparati i Epsten-it
(shih Fig. 11). Fluksi magnetik n ajr q e prodhon nj pjes t tensionit n dalje korrigjohet me
an t bobins s induktivitetit reciprok M (kur bobina N2 nuk e mbulon trsisht hekurin).

Fig. 11. Matjet e humbjeve n hekur me aparat t Epstein-it

214

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

Fuqia e humbjeve n hekur sht:

ku

- sht rezistenca e bobins s voltmetrit. N ditt e sotme konsumi i voltmetrit

zakonisht sht i paprfillshm, kshtu q:

Vlera e amplituds s induksionit magnetik Bm gjendet nprmjet t vlers mesatare t


tensionit q gjendet nga vlera efektive e tensionit e matur me voltmetrin e rryms alternative:

6. DETYRA
1. Me komutimin e rryms s rryms s vazhduar magnetizuese prej I 1m = = 0,5 A n daljen
e integratorit sht mat ndryshimi i tensionit prej U1 = 2 V. Me komutimin tjetr t
rryms I1 ndryshimi i tensionit do t jet U2 = -0,1 V. Sa ka qen induksioni remanent Br i
mostrs s materialit, n qoft se numri i dredhave t pshtjells matse sht N 2 = 100,
seksioni i prerjes trthore i mostrs unazore SFe =100 mm2 dhe konstanta e integratorit
KWb = 0,01 Wb/V? (Br = 0,9 T).
2. Me matjen integruese n mostrn unazore, gjat komutimit t rryms magnetizuese
sht mat ndryshimi i tensionit U2 = 1,2 V. Gjeni vlern korresponduese t induksionit
magnetik Bm nse dihen: numri i dredhave t sekondarit N2 = 100 dr. dhe seksioni i
prerjes trthore i mostrs SFe = 120 mm2. Konstanta e vebermetrit (amplifikatorit
integrues sht KWb = 10-2 Wb/V. [Bm = 0,5 T).
3. Vizatoni qarkun elektrik t amplifikatorit integrues, nxirrni shprehjen pr tensionin e tij
n dalje dhe llogaritni madhsin e kondensatorit n qarkun e fidbekut ashtu q
konstanta e integratorit t jet 1 mWb/V. Rezistenca n qarkun e hyrjes s integratorit
sht R = 10 k. [ C= 100 nF].
215

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

4. Mostra toroidale magnetizohet me rrym alternative sinusoidale ashtu q arrihet vlera


maksimale e intensitetit t fushs magnetike prej Hm = 120 A/m. Parametrat e mostrs
toroidale jan: diametri i jashtm D1 = 7cm dhe i brendshm D2 = 5 cm, pshtjella
magnetizuese i ka N1 = 40 dr. Cila sht vlera e rryms e cila lexohet n ampermetrin me
hekur t lvizshm (ferromagnetike) t lidhur n seri me pshtjelln N1? [I1 = 0,4 A].
5. Mostra toroidale prej prmalloji magnetizohet me rrymn Im = 0,05 A ( n regjimin e
magnetizimit). Vizatoni qarkun elektrik pr matjen e amplituds s permeabilitetit dhe
llogaritni vlern e permeabilitetit nse sht gjet se Bm = 0,5 T. Numri i dredhave i
pshtjells magnetizuese sht N1= 20 dr, diametri mesatar sht 0,15/. [

= 42 200

].
6. Me Vmetrin elektronik t FU t lidhur n bobinn pingule me fushn magnetike sht
mat tensioni sinusoidal i induktuar tensioni prej 0,25 V me period prej 20 ms. Bobina i
ka 100 dr. Sa sht vlera maksimale korresponduese e induksionit magnetik? [ 1,43 mT].
7.

Me komutimin e rryms s vazhduar magnetizuese I1m = 0,5 A n dalje t integratorit


sht mat ndryshimi i tensionit Uint1 = 2 V. Me shkyjen e ksaj rryme ndryshimi i
tensionit ka qen Uint2 = -0,1 V. Sa sht induksioni remanent Br i materialit t mostrs,
n qoft se numri i dredhave N2 = 100 dr, seksioni trthor i mostrs SFe = 100 mm2 dhe
konstanta e integratorit sht KWb = 10 mWb/V? [Br = 0,9 T].

8. Gjat matjes integruese n mostrn unazore sht incizuar cikli i histerezs me ndihmn
e plloterit X-Y. Lartsia e ciklit (n drejtimin Y nga njra maje n majn tjetr) sht 8
cm, ndrsa gjersia (n drejtimin X) sht 14 cm. Konstantat e plloterit jan KX = KY = 50
mV/cm, konstanta e integratorit sht KWb = 0,1 mWb/V. Seksioni i mostrs unazore
sht SFe = 100 mm2, diametri mesatar sht 0,14/ [m], numri dredhave sht N1 = 20
dr, N2 = 200 dr. Tensioni n hyrjen X t plloterit sht mat n skajet e rezistorit me
rezistenc R1 = 1 t lidhur n seri me pshtjelln e magnetizimit N1. Gjeni Hm dhe Bm t
materialit magnetik n shqyrtim. [Hm = 50 A/m, Bm = 1T].
9. Mostra unazore ferromagnetike magnetizohet me rrym alternative josinusoidale ashtu
q arrihet vlera maksimale e intensitetit t fushs magnetike prej Hm = 100 A/m.
Parametrat e mostrs toroidale jan: diametri i jashtm D1 = 5,5 cm dhe i brendshm D2
= 4,5 cm, pshtjella magnetizuese i ka N1 = 50 dr. Cila sht vlera e maksimale e rryms
216

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

magnetizuese pr Hm t dshiruar. Po ashtu vizatoni skemn pr kt rast? [Imax = 0,314


A].
10. Mostra unazore ferromagnetike magnetizohet me rrym alternative sinusoidale me
vler maksimale Imax = 0,300 A. Vizatoni qarkun elektrik pr matjen e amplituds s
permeabilitetit pr B(t) sinusoidal dhe llogaritni vlern e permeabilitetit m nse Bm=
0,6 T. Numri i dredhave i pshtjells magnetizuese sht N1= 30 dr, gjatsia e rrethit
mesatar t mostrs sht lmes =0,15 m. [m = 7958 ].
11. Vizatoni qarkun elektrik t trasimit t ciklit dinamik t histerezs me osciloskop, po
ashtu t nxirret shprehja pr shkalln n boshtin X dhe gjeni konstantn pr nxjerrjen e
Hm (Am-1/nd). Rezistori mats n qarkun primar sht R = 1 , ndjeshmria e hyrjes X e
osciloskopit sht 50 mV/nd, gjatsia e rrethit mesatar t mostrs sht lmes =0,15 m.
Numri i dredhave i pshtjells magnetizuese sht N1= 50 dr. [KHX = 25 (Am-1/nd)].
12. Vizatoni qarkun elektrik t trasimit t ciklit dinamik t histerezs me osciloskop, po
ashtu t nxirret shprehja pr shkalln n boshtin Y, dhe gjeni konstantn pr llogaritjen
e Bm (T/nd). N qoft se vlera mesatare e vlers s radrizuar e tensionit sekondar Uef =
20 V. Lartsia totale e ciklit t histerezs sht 8 ndarje, seksioni trthor i mostrs
unazore sht 200 mm2, numri i dredhave i pshtjells sekondare sht N2= 100 dr, dhe
frekuenca e harmoniks baz t tensionit t induktuar sht 400 Hz [KHY = 0,16 (T/nd)].

217

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

218

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

LITERATUR DHE BIBLIOGRAFI


1. R. ANI, Matjet elektrike I, Tiran 1974.
2. R. ANI, Matjet elektrike II, Tiran 1974.
3. J. GACAFERRI, Matjet elektrike, Prishtin 1984.
4. J. GACAFERRI, Bazat e matjeve elektrike, Prishtin 1996.
5. B. GOLEMI, Bazat teorike t elektrotekniks, Tiran 2001.
6. B. GOLEMI, Bazat teorike t elektrotekniks 1, Tiran 2001.
7. B. GOLEMI, Bazat teorike t elektrotekniks 2, Tiran 2001.
8. N. ORANA, Bazat e elektrotekniks I, Prishtin 1994.
9. N. ORANA, Bazat e elektrotekniks II, Prishtin 1994.
10. S. SKENDERI, Sistemi ndrkombtar i njsive, Prishtin, 2002.
11. M. SEDLEK, V. HAASZ, Electrical Measurements and Instrumentation, Prague 2000.
12. V. BEGO, Mjerenja u elektrotehnici, Zagreb 1990.
13. FILIP PETROVI, Elektrina merenja I-II, Naucna aknjiga, 1992.
14. Exploring Electrical Engineering, www. Facstaff. Bucnell. edu/mastascu
15. D. Lohri-P. Olivier, Electrotechnique 1,2,3 Ed. De la Dunanche, Webmaster/19982000
16. Tony R. Kuphaldt, Lessons in Electrical Circuits, Volume I DC, 2006
17. Tony R. Kuphaldt, Lessons in Electrical Circuits, Volume II AC, 2006
18. RICHARD F. TINDER, Engineering Digital design, ACADEMIC PRESS. Sec. Edition,
London,
19. A. MUHAREMOVI, V. MADJAREVI, I. TURKOVI, Eektrina mjerenja, Tuzla 2004.
20. R. H. BISHOP, Lab View, 6i, Student edition, Prentice Hall 2001.
21. D. VUJEVI, B. FERKOVI, Osnove elektrotehnikih mjerenja I, Zagreb 1996.
22. D. VUJEVI, B. FERKOVI, Osnove elektrotehnikih mjerenja II, Zagreb 1996.
23. Digitalni sklopovi, html. Documet.
24. E. Schrufer, Elektrische Metechnik I, Munchen 1985.
25. E. Schrufer, Elektrische Metechnik II, Munchen 1985.
26. Messungen, Hartman Braun.
27. Landys + Gyr, 2008.
28. Distributed Control Systems, Wikipedia, html. Document.
29. Complete Scada Introduction, html. Document.
30. Data Acquisition System,
31. Scada, Compusystemes: Engineering training center services group, 2002.
32. www. Play-hookey.com. Digital, Test html. 2000-2007.
219

Prof. Dr. Ali V. Gashi, Matjet elektrike 2016

33. S. Tumanski, Principles of Electrical Measurement, Taylor and Francis, New York,
London 2006,
34. Protection Course from ABB, 2008,
35. Signals schaltung technik, Springer 2005
36. Kentec GmbH-www.kentec.net,
37. Barry N. Taylor, Chris E. Kuyatt, NIST Technical Note 1297, 1994 Edition,
38. Andrew Goldsmith: The Operational Amplifier, 2003, The University of Manchester,
39. ELECTRICAL MEASUREMENT, SIGNAL PROCESSING, and DISPLAYS, JOHN G.
WEBSTER. 2005.
40.

www. tektronix. com

41.

www. hameg. com

42.

Kofi Makinwa, Electronic Instrumentation Laboratory, DIMES,

43.

Delft University of Technology, Delft, The Netherlands

44.

www.tektronix.com

45.

(http://www.isd.mel.nist.gov/projects/processcontrol/)

46.

T.R. Kuphaldt, Fundamentals of Electrical Engineering and Electronics, 2007

47.

www. ni. com

48.

John Bird, Electrical Circuit Theory and Technology, Newnes 2003.

49.

Data Acquisition with LabVIEW in the Multidisiplinary,Engineering Laboratory

Course.
50.

J. Webster (ed.), Wiley Encyclopedia of electrical and Electronics Engineering,

1999 John Wiley & Sons, Inc. Halit Eren, Curtin University of Technology, Instruments.

220

You might also like