Professional Documents
Culture Documents
MATJET-KARRIER INXHINIERIKE
Autori
Ali V. Gashi
HYRJE
METROLOGJIA
1
MATJA DHE NJSIT E MATJES
Njohuri dhe prkufizime themelore,
Madhsit dhe njsit themelore SI, njsit e derivuara,
Skemat e qarqeve elektrike,
Madhsit dhe njsit elektrike kryesore,
Gabimi absolut relativ dhe klasa e saktsis,
Pyetje dhe detyra.
emrtimi
simboli
Gjatsia
metr
Masa
kilogram
kg
Koha
sekond
Rryma elektrike
Amper
Temperatura
Kelvin
Sasia e materies
mol
mol
Intensiteti i ndriimit
kandela
cd
njsit logaritmike bel dhe neper (dhe prefikset, si sht p.sh decibel); dhe
Tani pr tani SI lejon prdorimin e disa njsive tjera metrike dhe jo metrike q jan
tradicionale n fusha t ndryshme. Kto njsi duhet t jen t definuara n raport me SI n
secilin dokument n t cilin ato prdoren dhe prdorimi i tyre nuk preferohet. Kto njsi t
toleruara pr prdorim do t ndalohen n takimet e ardhshme t CGPM. N to prfshihen:
mila detare (nautike) dhe knot, njsi tradicionale q prdoren n detari dhe
meteorologji;
8
Madhsia
Prejardhja
Definicioni
formal
herc (Hz)
frekuenca
1/s
s-1
njuton (N)
forca
kg(m/s2)
kgms-2
paskal (Pa)
presioni
N/m2
kgm-1s-2
xhaul (J)
energjia e puns
Nm
kgm2s-2
vat (W)
fuqia
J/s
kgm2s-3
kulon (C)
ngarkesa elektrike
As
As
volt (V)
potenciali elektrik
W/A
kgm2s-3A-1
farad (F)
kapaciteti elektrik
C/V
kg-1m-2s4A2
om ()
rezistenca elektrike
V/A
kgm2s-3A-2
simens (S)
prueshmria
A/V
kg-1m-2s3A2
elektrike
veber (Wb)
fluksi magnetik
Vs
kgm2s-2A-1
teslla (T)
induksioni magnetik
Wb/m2
kgs-2A-1
henri (H)
induktiviteti
Wb/A
kgm2s-2A-2
temperatura
K - 273.15
radian (rad)
kndi
mm-1
steradian (sr)
kndi hapsinor
m2m-2
lumen (lm)
fluksi i ndriimit
cdsr
cdsr
luks (lx)
ndriimi
lm/m2
m-2cdsr-1
bekuerel (Bq)
aktiviteti
1/s
s-1
grej (Gy)
doza e absorbuar
J/kg
m2s-2
sivert (Sv)
doz ekuivalent
Gy(shumfishi)
m2s-2
katal (kat)
aktiviteti katalitik
mol/s
mols-1
0.000 001=10-6
1 00 000=105
0.000 01=10-5
1 0 000=104
0.000 1=10-4
1 000=103
0.001=10-3
100=102
0.01=10-2
10=101
0.1=10-1
1=100
1=100
10
11
2.4. Prefikset
Shnimi shkencor dhe inxhinierik.- Nse numrat me eksponent t dhjetshit, jepen
me nj shifr n ann e majt t piks decimale, thuhet se jan dhn n mnyr shkencore.
Kshtu 2.45 x 105 sht paraqitje shkencore, ndrsa 24.5 x 104 dhe 0.245 x 106 nuk sht. Sido
q t jet ne jemi t interesuar m shum pr paraqitjen inxhinierike. N paraqitjen
inxhinierike prefikset prdoren pr paraqitjen me eksponent t dhjetshit, shih Tab. 4. Kshtu
pr shembull madhsia 0.063 A (amper) mund t shprehet si 63 x 10-3 A, por preferohet t
jepet si 63 mA. N kt rast pr nnfishin 10-3 e kemi prdor prefiksin mili. sht br zakon
q prefiksi t zgjidhet n rastin e rezultatit t shprehur me numrat baz 0.1 dhe 999. Kshtu 2.7
x 10-5 s do t jepet si 27 s.
Shembulli 4: Rezultatet n vijim paraqitni n formn inxhinierike:
a) 10 x 104V; b) 0.1 x 10-3W; c) 250 x 10-7s;
Zgjidhje:
a) 10 x 104V=100 x 103V= 100 kV
b)0.1 x 10-3W=0.1 mW
c) 250 x 10-7s= 25 x 10-6s= 25 s.
Shembulli 5: Konvertoni 0.1 MV n kilovolt (kV).
Zgjidhje:
0.1 MV=0.1 x 106V= (0.1 x 103) x 103V= 100 kV
Shembulli 6: Llogaritni shumn e 1 A dhe 100 mA?
Zgjidhje: I kthejm n baz t njjt: n A ose mA, pra:
1A + 100 mA = 1 A + 100 x 10-3 A = 1 A + 0.1 A= 1.1 A
12
Ose:
1A + 100 mA = 1 000 mA + 100 mA = 1 100 mA
Duhet ta rikujtojm se prefikset paraqesin fuqizimin me bazn dhjet, kshtu q pr
llogaritje aplikohen rregullat q i paraqitm m par. Pr shembull kur mbledhim ose zbresim i
kthejm n baz t njjt si n shembullin n vijim.
Tab. 4. Shumfishet dhe nnfishat e SI
Emrtimi
Prefiksi
Kuptimi
Shnimi
shkencor
yotta
=1024
zetta
=1021
exa
=1018
Peta
=1015
Tera
=1012
Giga
=109
Mega
=106
kilo
Shumzim me 1 000
=103
=100
njsi
mili
Pjestim me
1000
=10-3
mikro
Pjestim me
1000 000
=10-6
nano
Pjestim me
=10-9
piko
Pjestim me
=10-12
femto
=10-15
atto
=10-18
zepto
=10-21
yocto
=10-24
13
vlersuar. Nse themi se gjatsia sht 3.570 m ather nnkuptohet ajo sht m afr vlers
3,570 m se sa me 3.569 m ose me 3.571 m dhe n kt rast i kemi katr shifra t
konsiderueshme.
Kur i prcaktojm shifrat e konsiderueshme, zerot q prdoren pr t lokalizuar pikn
decimale nuk merren n konsiderim. Kshtu 0.004 57 i ka tre shifra t konsiderueshme, q
mund t shihet, nse e shprehim kshtu 4.57 x 10-3. Numri i shifrave t cilin duhet ta paraqesim
varet nga numri i shifrave t numrave q prdoren n llogaritje.
Shembulli 6: Le ti kemi dy numra A = 3.76 dhe B = 3.7 t cilt duhet shumzuar. Sa
sht prgjigja e sakt?
Zgjidhje: Produkti i tyre sht:
13.912
dhe kjo sht prgjigje korrekte nse numrat 3.76 dhe 3.7 jan ekzakt.
Mirpo n qoft se numrat jan fituar me matje ku vlerat e tyre t sakta nuk dihen, por
kan nj pasiguri t caktuar, ather edhe produkti duhet ta reflekton kt pasiguri. Pra le t
jen A = 3.760.01 dhe B = 3.70.1, ather:
3.75< A < 3.77 dhe 3.6< B < 3.8
Produkti:
A x B = 3.75 x 3.6 = 13.50
Dhe:
A x B = 3.77 x 3.8 = 14.326
Prgjigja korrekte sht:
A x B = 14
d.m.th e njohim me dy shifra. Nuk mund t themi 14.0 sepse kjo krkon tre shifra t
konsiderueshme.
T potencojm edhe nj her se gjat shumzimit apo pjestimit numri i shifrave t
konsiderueshme t rezultatit sht baras me numrin e shifrave t numrit me m pak shifra.
E njjta gj vlen edhe pr mbledhjen dhe zbritjen, si pr shembull mbledhja e tensioneve
prej 24.7 V dhe 123 mV do t na jep 24.8 V e jo 24.823 V.
qarkut prdoren skemat. Skemat e qarkut mund t jen; skema ilustruese skema elektrike, ,
bllok skema.
N skemat e qarqeve elektrike prdoren simbolet e standardizuara t elementeve t
qarkut elektrik, dhe disa q do ti hasim m shpesh jan treguar n Fig. 3.
Pruesi
Dy prues q kryqzohen
Dy prues t
Simboli tjetr pr
rezistor me vler fikse
Rezistor me vler t
ndryshueshme (variabil)
Ndrpres (els)
Ndrpres (els)dypolar
Bobin induktive
Voltmetr
Sigures
Ampermetr
Komutator njpolar
Komutator dypolar
Kondensator
Kondensator elektrolitik
Autotransformator njfazor
Transformator njfazor
paraqitur komponentt ashtu si jan n realitet. Pr shembull n Fig. 4, qarku prbhet prej
bateris s akumulatorit, elsit dhe poit elektrik, t gjitha t lidhura me tel prues. Puna e
qarkut sht leht t vizualizohet; kur elsi mbyllet, bateria e shkakton rrymn n qark e cila e
ndez llambn t ndrion. N kt rast bateria sht burimi ndrsa llamba-poi sht ngarkesa.
Skema elektrike.- N Fig. 5 sht treguar skema elektrike e qarkut n Fig. 4. Kjo skem
sht m e thjesht dhe n te prdoren simbolet e standardizuara (Fig. 3) t paraqitjes s
elementeve t qarkut elektrik.
N skemn elektrike n Fig. 5, do komponent sht paraqitur me simbolin
korrespondues t qarkut. Llamba elektrike e ka veorin e rezistencs.
16
a)
b)
Fig. 7. Dy format e zakonshme t rryms: a) rryma e vazhduar (dc); rryma alternative (ac).
17
q karakterizohet me:
- vlera
sht faza.
Perioda sht:
Madhsia e rryms s vazhduar ose vlera efektive e asaj alternative jepet me shprehjen:
18
Rezistenca elektrike.- Fitohet sipas ligjit t Omit nga raporti i tensionit me rrymn:
N jetn e prditshme energjia matet me kilovat-or (kWh): 1 kWh = 3600 kJ. Instrumenti pr
matjen e energjis elektrike sht vator-metri.
Fuqia.- sht shpejtsia e ndryshimit (dhnies ose marrjes) t energjis, dhe jepet me
ekuacionin:
ose:
20
xhaul c) 1/ vat]
5. Njsia pr intensitetin e ndriimit sht? (cd).
6. V, , N m, Wb, jan njsi? ( t prejardhura).
*) 1 kuti 52 cm (njsi e lasht e gjatsis), UK: 1 fut (foot)=30,48 cm, 1 mile =1,6093 km; 1
jard=91,41 cm; 1 inch =25,40 mm. 1 pound=0.4536 kg; 1 galon (likuid)=3.7854 l; 1t=2240
pounds (UK)=2000 pounds USA ; 1 cal = 4.186, 8 J (xhaul).
23
24
2
II. GABIMET DHE PASIGURIA MATSE
ku parashenja e X mund t jet pozitive ose negative (). Shprehja (1) mund t shkruhet edhe
kshtu:
25
- gabimi relativ:
Nga kjo shihet se njri gabim e ka parashenjn pozitive ndrsa i dyti negative, dhe se
student i par e ka rezultatin me saktsi afrsisht tre here m t madhe se i dyti!
26
2. KLASA E SAKTSIS
Klasa e saktsis quhet edhe gabimi i normuar ose gabimi i shkall s plot (f. s - full
scale). Pr pajisjen matse me nj brez t caktuar t matjes, praktikisht nuk mund t flitet pr
nj gabim dhe vler t veant t gabimit, por pr kufijt n t cilt shtrihen vlerat e gabimeve
n at brez. Pr kt arsye kufijt e gabimit ose klasat e saktsis s instrumenteve jan t
standardizuara dhe jepen n prqindje pr vlern maksimale t gabimit n at brez t matjes.
N qoft se vlern maksimale t matjes n shkall e shnojm me Xn, gabimi maksimal q mund
t shfaqet n tr gjersin e asaj shkalle t matjes definohet si vijon:
ku: XMAX sht vlera maksimale e gabimit absolut n shkalln e plot (0 Xn), pr t ciln
definohet klasa e saktsis s instrumentit ose toleranca e vlers s elementit t qarkut. N
Tab. 1 jan dhn klasat e saktsis si instrumenteve analoge sipas VDE.
Tab. 1. Disa klasa t standardizuara t saktsis s aparateve matse analoge
Klasa (kl. )
Kufijt e Gn
0.1
0.2
0.5
1.5
2.5
termi
dyt
Pr shembull:
0,1% e leximit 0,1% e shkalls, ose
0,1% e leximit 0,5 dg (counts),
Komponenti i dyt:
29
Gabimi absolut
sht:
Gabimi relativ n prqindje fitohet duke e pjestuar gabimin absolut me U dhe duke e
shumzuar me 100, d.m.th:
Prfundimisht:
4. GABIMI I METODS
Gabimi i metods-diferenca midis vlers teorike dhe vlers s matur shkaktohet
kryesisht nga efektet e ngarkess s instrumenteve. T gjitha instrumentet pavarsisht nga tipi
do ta ngarkojn qarkun n t cilin vendosen n nj mas. Gabimi q shkaktohet n kt rast
zakonisht quhet gabim i metods s matjes, d.m.th varsisht se ku vendoset instrumenti n
qarkun mats. Ky efekt definohet me gabimin relativ t metods:
Fig. 1
Zgjidhje:
Pasi ta fusim ampermetrin n seri n qark do t kemi vlern t ciln e mat ampermetri:
Pasi ta fusim ampermetrin n seri n qark do t kemi vlern t ciln e mat ampermetri:
32
Fig. 2.
33
Fig. 3.
Vlerat e matura me V-metr:
dhe:
34
Gabimet metodike madhsia e t cilave nuk mund t gjendet dhe e cila nuk mund t
mohet duhet t prfshihen n pasigurin e rezultatit t matjes.
devijimi standard.
35
XMi- vlera mesatare e N vlerave t matura Xi,k. Pasiguria standarde u(xi) q e shoqron xi
sht devijimi standard i mesit aritmetik, i cila jepet me ekuacionin:
Shembulli 10: Tensioni i vazhduar U1 sht mat 5 her dhe jan fituar rezultatet:
3,2V;
= 3,3V;
3,4 V;
= 3,5 V dhe
tipit A?
Zgjidhje: E gjejm mesin aritmetik:
36
Pastaj llogaritim pasigurin e tipit A ose devijimin standard t mesit aritmetik sipas
shprehjes:
37
38
Pasiguria e vlers mesatare sht masa e devijimit t vlers mesatare XMi nga vlera e
vrtet e gjatsis s matur dhe jepet sipas:
39
a) normale u 68 %
b) uniforme (knddrejte) u 58 %
Pr k = 2 do t kemi:
Ose:
41
Komponenti i dyt:
42
ose :
kombinuar ose t tipit C (uC), do ta llogaritim n baz t pasigurive t tipit A dhe t tipit B me
shprehjen:
ku: U(X)- sht pasiguria e zgjeruar, k- sht faktori i mbuless, dhe X- sht madhsia e matur.
43
Faktori i mbuless gjithmon do t jepet me zgjerim. Vlera e faktorit t zgjerimitmbuless e cili zakonisht haset sht k = 2. N disa raste vlera e k gjendet midis 2 dhe 3. Gjasa q
vlera e madhsis s matur t gjendet n intervalin e zgjeruar sht 95% pr shprndarjen
normale dhe pr k=2 ( dhe ajo sht edhe m e madhe n rastin e prdorimit t gjasave tjera t
shprndarjes).
Kjo pasiguri shkaktohet nga variacionet e vlerave t matura. Vlera e prcaktuar nuk
sht e besueshme n qoft se numri i matjeve sht i vogl (n <10).
Shembulli 17: Pr A-metrin, me In = 200 mA dhe kl. 0.5, nga 10 matje sht gjet vlera
mesatare IM = 104,6 mA. T llogaritet pasiguria e kombinuar dhe ajo e zgjeruar pr k = 2, si ato
relative, n qoft se paraprakisht jan gjet: e tipit A: ui = 0,4 mA dhe e tipit B uj = = 0,6mA?
Zgjidhje: Pasiguria standarde e kombinuar (e kategoris C):
dhe kur dihen (llogariten) devijimet standarde t madhsive t veanta s1, s2, s n, ather
devijimi standard i madhsis s panjohur gjendet sipas:
44
Shembulli 18: N rezistorin R, me A-metr dhe V-metr jan mat dhe llogaritur vlerat
m t besueshme t rryms e cila qarkullon npr te dhe tensioni U n skajet tij. Vlerat mesatare
dhe devijimet standarde jan: I = 6.25 A dhe U = 36.5 V si dhe
1 %. Prcaktoni fuqin
sht:
Gjejm devijimin standard relativ meq jan dhn devijimet standarde relative t
komponentve:
Prfundimisht:
45
ku: uy sht pasiguria e prgjithshme e sistemit, ndrsa u1, u2,..., un jan pasigurit e
komponentve prbrse.
Shembulli 19: Fuqia e konsumatorit t rryms s vazhduar P = UI llogaritet nga matja e
tensionit U dhe rryms s tij I dhjet her n = 10. Sa sht pasiguria standarde e fuqis s
matur, kur pasiguria standarde relative e rryms dhe tensionit t matur sht 1%/10?
Zgjidhje: Pasiguria standarde e produktit P = UI sht:
veant, si sht ai i atomit t ceziumit 133. Etalont e madhsive elektrike nxirren nga njsit
e madhsive mekanike t: forcs, mass, gjatsis dhe kohs. Etalont e temperaturs definohen
si shkall ndrkombtare duke i marr njmbdhjet pika primare t fiksuara.
Etalont primar realizohen n rrjetin global botror t laboratorve nacionale si jan:
National Bureau of Standards (NBS-USA), National
47
8. KALIBRIMI I INSTRUMENTEVE
Me q gjat prdorimit pr matjen e madhsive elektrike gjithmon futen gabime, dhe
kto gabime ishin t ktyre grupacioneve kryesore:
- limitimet e instrumentit,
- t operatorit,
- ndikimi i instrumentit n qark
Duhet t ndalemi edhe pak n limitimet e instrumentit, dhe t flasim pr saktsin e
kalibrimit t instrumentit. Kjo varet nga preciziteti me t ciln ai sht konstruktuar. do
instrument i ka margjinat ose kufijt e gabimit t cilt jepen si prqindje e defleksionit t
shkalls s plot.
Kur kalibrohet nj instrument ai krahasohet me m nj instrument etalon me saktsi m
t lart (s paku pes her) dhe vizatohet grafiku i gabimit ( Fig. 6) ndaj tregimit t instrumentit
- gabimi i normuar (klasa e saktsis).
Nga grafiku tipik i treguar n Fig. 6 shihet se gabimi ndryshon me gjatsin e shkalls.
Ky instrument me klas t saktsis ose saktsi brenda 1,5% do tenton t ket saktsi e cila
sht shum m e mir se 1,5% n shumicn e brezit mats.
Pr shembull, instrumenti industrial e ka saktsin prej 1,5 % t shkalls s plot, dhe
nse voltmetri e ka defleksionin e shkalls s plot 100 V dhe ai tregon le t themi 40 V, ather
vlera aktuale ose e vrtet sht midis 40(1,5% e 100 V ) ose 40 1,5 V, d.m.th midis 38,5 V
dhe 42 V.
48
9. DETYRA
1.
2.
3. Tensioni prej 80,0 mV sht mat n shkalln 100,0 mV. Karakteristika e instrumentit sht:
0,2% e leximit 1 dg (counts). Sa sht gabimi total dhe klasa e instrumentit.
4. Rryma prej 30,0 mA sht mat n shkalln 100,0 mA. Karakteristika e instrumentit sht:
0,3% e leximit 2 dg (counts). Sa sht gabimi total dhe klasa e instrumentit.
5. Me voltmetrin me saktsi 0,1 V sht matur tensioni elektrik m vler 7,5 V. Cilt jan
kufijt e vlers s matur dhe sa shifra t konsiderueshme i ka? [ 7,4 V U 7,6 V, dy].
6.
Me A-m me saktsi 0,1 mA sht matur tensioni elektrik m vler 3,6 mA. Cilt jan kufijt
e vlers s matur dhe sa shifra t konsiderueshme i ka? [ 3,6 mA 0,1, dy].
7. Vlera e fuqis sht fituar duke i shumzuar vlern e matur t tensionit 7,5 V 0,1 V me at
t rryms 3,6 mA 0,1 mA me saktsin . Vlera e shkruar drejt e rezultatit sht:
- 27 mW,
- 25,9 mW,
- 28,12 mW
8. Pr miliampermetrin analog me shkall nominale In=100 mA dhe klasn e saktsis kl. 2,5,
gabimi i normuar absolut maksimal i instrumentit do t jet:
Ose:
49
50
3
III. KOMBINIMET E REZISTORVE
DHE SKEMAT MATSE
Ndarsi i tensionit dhe i rrymave , potenciometri,
Kompensatori i rryms s vazhduar,
Ura matse e rryms s vazhduar (e Vitstonit),
Balancimi, ndjeshmria dhe lineariteti, prdorimi
i urave t pa balancuara,
Detyra.
1. NDARSI I TENSIONIT
Rnia e tensioni n skajet e cilitdo nga rezistort e lidhur n seri me burimin, ndahet
npr rezistor n prpjestim t drejt me rezistencn e tyre. Sa m e madhe q sht
rezistenca aq m e madhe do t jet rnia e tensionit n te. Rnia totale e tensionit npr t
gjith rezistort sipas ligjit t Kirhovit duhet t jet baras me tensionin e aplikuar t burimit.
Pr qarkun n Fig. 1, kur rezistort R1 dhe R2 jan t lidhur n seri me burimin me forcn
elektromotore E, rryma npr qark mund t llogaritet sipas ligjit t Omit:
ku:
51
Rezistori
Ndrsa rezistori
dhe:
Fig. 2.
53
dhe:
2. POTENCIOMETRI
Potenciometri sht nj pajisje me tre terminale e ngjashme me ndarsin e tensionit,
mirpo pika e mesme n dalje sht me kontakt rrshqits, d.m.th e paraqet nj ndars tensioni
t rregullueshm. Si rregullator tensioni mund t prdoret: si sensor pr matjen e zhvendosjes
ose shkaktarit t saj, si dhe edhe pr shum aplikime tjera.
Ngjashm si m par nga Fig. 3 tensioni n dalje jepet me shprehjen:
Uh
a)
b)
c)
ku:
[V/m] dhe
kndore.
54
Nga vlera e fituar e tensionit n dalje mund t gjendet zhvendosja lineare ose kndore
n metra ose radian.
Shembulli 4: Pr qarkun e treguar n Fig. 3b gjeni zhvendosjen e rrqshitsit t sensorit
pr matjen distancs , n qoft se konstanta e tij sht k = 5 V/m dhe tensioni n dalje sht
Zgjidhje:
, n qoft se
rrqshitsi i sensorit pr matjen kndit g sht 0.75 rad, dhe konstanta e tij sht k = 2.5 V/rad
Zgjidhje: Nga ekuacioni (3a) kemi:
55
konstatohet n astin e kur galvanometri G e tregon vlern IG =0. Meq vlera e rryms sht
konstante, pr shembull 10 mA, ather tensioni i panjohur lexohet direkt n reostatin-dekadn
e rezistorit R2, d.m.th:
n qoft
Pasiguria e matjes varet nga pasiguria e potenciometrit (R1+R2), nga pasiguria e burimit
etalon E, dhe nga ndjeshmria e galvanometrit (nul-indikatorit G).
Qarqet kompensuese n rrymn alternative duhet t ken burime t tensionit me
frekuenca rreptsisht t njjta, sepse vetm n kt rast sht i mundur t bhet ekuilibrimi i
56
skems. Prandaj ushqimi i skems me tensionin hyrs i cili matet, e po ashtu i skems me
burimin e tensionit kompensues realizohet nga nj gjenerator i tensionit alternativ nprmjet t
transformatorve ndars.
N kompensatort e saktsis s lart, n cilsi t burimit etalon, prdoret elementi
etalon i tensionit i Veston-it, f. e. m e t cilit njihet me saktsi t lart. Me qen se elementi etalon
i f. e. m nuk guxon t ngarkohet me rrym, ather pr krijimin e rryms punuese t tensionit
prdoret bateria ndihmse, e cila ka tension stabil por jo edhe t sakt. Skema e thjeshtuar e nj
kompensatori t till sht treguar n Fig. 5. Tension i kompensuar merret nga rezistenca R2
dhe krijohet nga rryma punuese Ip. Si burim i rryms punuese shrben bateri ndihmse e
akumulatorve BA. Vlera e Ip vendoset me an t:
, d.m.th t Rp.
=1018.65
ose:
(ose 10186.5
) pr tregimin e nul-
0.01% .
Zgjidhje: Nga ekuacioni (3a) kemi:
Prfundimisht:
0.01%.
58
Prfundimisht:
mund t gjejm:
Rryma I dhe rezistenca etalon R1 zgjidhen t atilla q t jen m t vogla ose pak nn
kufirin e eprm t matjes s tensionit me kompensator.
a)
b)
59
kompensatorit sht 0.01% dhe rryma punuese e tij 0.1 mA, si dhe pasiguria e rezistorit etalon
sht 0.01%.
Zgjidhje: Nga ekuacioni (6) kemi:
Prfundimisht:
4. NDARSI I RRYMAVE
Pr qarkun e treguar n Fig. 7 rezistenca ekuivalente i dy rezistorve n paralel sht:
Rryma:
dhe:
60
ku:
sht rezistenca totale e N rezistorve lidhur n paralel. Meq secili nga N rezistort n
Shembulli 10: Pr qarkun n Fig. 8 gjeni rrymat I1, I2 dhe I3, kur dihet rryma totale IT =
14 A dhe R1 = 1; R2 = 2; R3 = 4.
Zgjidhje: Fillimisht llogaritim prueshmrin e qarkut:
Fig. 8.
61
ose:
5. URAT MATSE
Metoda e matjes me ur matse si dhe me kompensator quhet edhe metod nulare e
matjes. Kjo metod sht e thjesht, e sakt dhe sht e prhapur gjersisht. Kjo varet nga
tregimi i instrumentit i cili akordohet t tregon vetm rrymn baras me zero. Metoda supozon
se:
N qoft nuk kemi defleksioni ose tregim t galvanometrit ather nuk qarkullon
rrym (IG = 0) ura quhet e balancuar, dhe
Fig. 9
seciln deg mund ta paramendojm si ndars tensioni. Tensioni n dalje t urs sht diferenca
e tensioneve n dalje t dy ndarsve t tensionit.
Nga Fig. 9 duket qart se tensioni n dalje t urs do t jet baras me zero, kur tensionet
n dalje t dy ndarsve jan t njjt. Gjja e par q duhet theksuar sht se n hyrje n t dy
pjestuesit e tensionit aplikohet i njjti tension Ucd. Ather tensioni n dalje t pjestuesit t
tensionit n ann e majt (R1, R3) sht shnuar me Uad, do t jet:
63
ose:
Dhe prfundimisht:
ose:
Nga ekuacioni (8) shihet se qarku ur sht i balancuar, kur raportet e rezistorve n dy
deg jan t barabart.
Shembulli 11: N urn e Vitstonit t treguar n Fig. 9, R1 = 10 , R2 = 100 , R3 = 400 .
T llogaritet vlera e rezistenc s panjohur RX n qoft se ura sht balancuar, (q konstatohet
n qoft n degn dalse Ud galvanometri tregon I = 0)?
Zgjidhje:
dhe:
Dhe prfundimisht:
64
dhe:
Dhe prfundimisht:
, Rx=6000
65
tensioni n dalje t pjestuesve t tensionit mund t jet shum i vogl (afr zeros)
n qoft se RX dhe R3 jan q t dy t vogla n krahasim me rezistort tjer.
N t dy kto raste daljet e pjestuesve t tensionit jan afr njrit nga ekstremet, dhe n
t dy rastet tensioni n dalje nuk do t ndryshon n mas t mjaftueshme madje edhe pr
ndryshime substanciale t rezistencs. Nga intuita mund t pritet q rasti m i mir do t jet
kur daljet nga pjestuesit e tensionit jan afr vlers s mesme (midis 0 V dhe 10 V dhe tensionit
t burimit). M s miri sht q ky pohim t vrtetohet matematikisht, gj t ciln do ta bjm
n vazhdim.
Ndjeshmria n dalje t urs.- M lart gjetm se tensioni n dalje t urs jepet me:
66
Edhe pse nuk e kemi kontrollin mbi rezistencn e sensorit, megjithat ne mund t
zgjedhim R2 pr t fituar maksimumin. Dhe pr t prcaktuar maksimumin e gjejm derivatin e
dyt dhe e barazojm rezultatin me zero. N kt mnyr do t kemi:
Nga kjo shprehje duket se e vetmja mnyr kur tensioni n dalje do t ndryshonte
linearisht me rezistencn e sensorit sht n qoft se kemi:
N kt situat, tensioni n dalje n pjesn e djatht t urs do t jet gati zero, d.m.th
sht sakrifikuar ndjeshmria pr linearitetin.
a)
b)
68
a)
b)
b)
d)
e)
f)
69
Tensioni:
70
dhe rryma:
71
ose:
Nga ana tjetr nse ura sht e pabalansuar, impedanca totale duhet t gjendet me
prdorimin e transformimit t n Y. Po ashtu mund t prdoren edhe metoda e rrymave
konturale ose e tensioneve t nyejve.
Shembulli 16: Pr urn n Fig. 14 t gjenden vlerat e LX dhe RX kur f = 1kHz ? Vlerat e
dhna:
Zgjidhje:
Prej ktu:
dhe:
Fig. 14.
Ura e Maxwell-it.- Skema ksaj ure sht treguar n Fig. 15, dhe prdoret pr
prcaktimin e induktivitetit me rezistenc n seri t bobins q e ka rezistencn relativisht t
lart n raport me induktivitetin.
Balancimi i urs arrihet me akordimin e rezistencave t rezistorve R1 dhe R3 derisa sa
rryma n galvanometr t bhet zero (IG =0).
72
ose:
73
74
Prej nga:
dhe:
Ura e Schering-it.- Skema e ksaj ure sht treguar n Fig. 17, dhe prdoret pr
prcaktimin e vlers s kapacitetit t panjohur dhe t tangjentit t kndit t humbjeve
dielektrike.
ose:
75
dhe:
Shembulli 18: Pr urn n Fig. 17 t gjenden vlerat e nevojshme t akordimit R2 dhe C1,
pr balancimin e urs nse: C3 = 0.002 F; R1 = 50 k; CX = 1 F dhe RX = 200 .
Zgjidhje:
dhe:
76
6. DETYRA
1. Sipas shprehjes pr ndarsin e tensionit, prcaktoni tensionin n skajet e secilit rezistor t
treguar n Fig. 20, nse: E =18 V; R1 = 6; R2 = 12 dhe R3 = 7. [U1 = 4.32 V; U2 = 8.64 V dhe U3 =
5.04 V].
2. Sa jan tensionet n skajet e rezistorve t treguar n Fig. 21a, Fig. 21b dhe Fig. 21c nse: E =10
V; R1 = 10; R2 = 40 ?[2 V; 8V, t njjta n t tre rastet]
Fig. 20
3. Gjeni rrymn n qark dhe tensionin midis pikave a dhe b, d.m.th tensionin n skajet e burimit
real t tensionit n Fig. 22, nse:
77
Fig. 21.
Fig. 22.
4. . Pr qarkun n Fig. 23 pjesa e rezistorit R1 sht e pandryshueshme e ka vlern 50 k, ndrsa
pjesa e R2 sht pjesa e ndryshueshme. Forca elektromotore e burimit sht E = 120 V. Gjeni
brezin e ndryshimit t tensionit Ubc midis vlers maksimale dhe minimale, n qoft se
rezistenca e ngarkess sht RN = 50k .[0 V; 40 V]
Fig. 23.
78
Fig. 24.
6. Me prdorimin e shprehjes pr ndarsin e rrymave, n Fig. 25 t llogariten rrymat I1 dhe I2,
nse I =250 mA; R1 = 60 dhe R2 = 40 . [I1 = 100 mA dhe I2 = 150 mA].
Fig. 25.
7. Me prdorimin e shprehjes pr ndarsin e rrymave, n Fig. 26 t llogariten rrymat: I, dhe I1,
nse I2 =2 mA; RT = 36 k dhe R1 = 60 k. [I1 = 3 mA dhe I = 5 mA].
8. Pr qarkun e treguar n Fig. 27 kur dihen R1 = 8 , R2 = 2 , R3 = 1,4 , R4 = 9 , R5 = 2
dhe
Fig. 26.
10. Ura e treguar n Fig. 28 sht ur e balancuar, nse Z1 = 30 k -200; Z2 = 10 k 00; Z3 = 100
00.
a) Llogaritni impedancn e panjohur ZX.
b) Gjeni vlerat e LX dhe RX n qoft se qarku punon n frekuencn 1 kHz. [LX =1.81 mH; RX =
31.3 ].
Fig. 27.
Fig. 28.
80
Fig. 29.
Fig. 30.
13. Pr urn e Schering-ut t gjenden vlerat e kapaciteteve t kondensatorve t degve C1 dhe C3.
Vlerat e dhna: f = 1000 Hz; R1= 5 M; R2 = 10 k; RX = 200 ; CX = 1 F;[ C1 = 40 pF; C3 =2 nF].
Fig. 31.
81
82
4
IV. SENSORT
Sensort (transduktort),
Tenso-rezistort,
Detyra.
1. N PRGJITHSI PR SENSORT
Sensori nga nj her haset me emrtimin transduktor sht elementi i par n
zingjirin mats. Ai paraqet receptorin ose marrsin e madhsis fizike e cila pastaj shndrrohet
dhe prpunohet (procedohet) n madhsi (sinjal elektrik). Pajisja e cila e kryen veprimin e
kundrt, d.m.th q e konverton sinjalin (elektrik) n nj veprim zakonisht mekanik quhet
aktuator.
Sensort jan pajisje t cilat prdoren pr matjen e madhsive fizike si jan:
temperatura, pH, shpejtsia, shpejtsia e rrotullimit, shpejtsia e rrjedhs-qarkullimit, presioni
dhe shum t tjera. Sot shumica e sensorve tregimin e vlers nuk e japin n nj shkall analoge
(si pr shembull termometri), por n t shumtn e rasteve ata prodhojn nj tension, ose sinjal
digjital si indikator i vlers s madhsis fizike q e matin.
Sensort pr matjen e t gjitha madhsive fizike mund t ken forma t ndryshme dhe
mund t jen t tipave t ndryshm. Megjithat shum sensor n dalje e japin nj sinjal n form
t tensionit. Lidhur me kt ka implikime t ndryshme. Ne do t analizojm disa prej tyre:
83
A ose 100 mA. Kjo rrym q del nga LM35 sht e madhe, dhe sht jasht limitit t rryms t
ciln ai mund t jep.
Zakonisht sensort kan konstant kohore (kt mund ta shohim pr shembull nga t
dhnat pr LM35). N qoft se e marrim parasysh konstantn kohore, ather nuk duhet t
presim q tensioni n dalje t ndryshoj prnjher pr ndryshim me krcim t temperaturs,
por prshkruhet me funksionin e transferit:
Vlera hyrse X dhe vlera dalse Y, shtrihen n vij t drejt-drejtz (shih Fig. 1):
84
termoifti, elementi pieso-elektrik, bateria solare, etj.). N Fig. 2 sht treguar bllok skema e
modelit t prgjithshm t transduktorit.
Ii- madhsi intensive (mund ta prcjell energjin, d.m.th forca, presioni, tensioni),
ei- madhsi ekstensive (nuk mund ta prcjell energjin, d.m.th zhvendosja, rezistenca).
Pr vektorin tredimensional indekset sipas Myller (x, y, z, shih Tab. 1), e kan
domethnien (energjia n hyrje, energjia n dalje, energjia e modulimit), dhe shrbejn pr
prshkrimin e gjendjes s stabilizuar. Duhet t potencojm se nuk ka sensor i cili ka ndjeshmri
vetm ndaj nj lloji t energjis fizike.
85
forca mekanike,
dl
zhvendosja,
presioni,
tensioni,
dq
fusha elektrike,
dD
fusha magnetike,
dB
induksioni magnetik,
temperatura absolute,
dS
Prshkrimi i tipit
Transistori
Termoifti
pH metri
Displeji LED
Displeji LCD
Bobina
Magneto-rezistori
Foto-prcjellsi
86
2. TERMOIFTI-SENSOR TEMPERATURE
Termoifti sht bashkimi i formuar nga dy metale ose aliazhe t ndryshme (Fig. 3).
Aktualisht ai sht ift i bashkimeve. Njri nga kto ifte gjendet n temperaturn referente (si
sht 0 0C), ndrsa bashkimi tjetr gjendet n temperaturn e cila duhet t matet.
limituar t temperaturs.
Tab. 3. Efektet shndrruese n gjysmprues.
I/Out
Modulimi
Domeni i
Rezistiv,
energjis
Rrezatuese
Vet-
Induktiv,
gjenerues
Kapacitiv
Efekti voltaik,
Fotoprcjellsi
Shembuj t
Dioda
Termale
I pa njohur
Efekti Seebek,
Fotodioda
Foto IC
CCD
Piezokonta
Piezotransisto
Akselometri
kti
ri
Piezo IC
R=f(T)
Polarizimi
Polarizimi
IC Temperature
invers
direkt
Iinv=f(T)
UBE=f(T)
Energji
Fusha elektrike
Fusha
MOSFET
T gjitha tipet
termale,
MOSFET
elektrike
Dual-gejtsh
e IC
Efekti i Hallit
IC i Hallit
ISFET
smart sensori
rezistenca
Magnetike
Fototransistor
Piezorezistevitet
termoifti
Elektrike
smart
transduktorve
bateri solare
Mekanike
Transistori
FET
Bobina
Magnetorezistor
Dioda
difuzive e
magnetike
Koncentrimi i
E pa njohur
Maxwellit
Kimike
Galvanike
joneve
87
0
0,226584602
5
4,83506 x 010
1
24152,10900
2
67233,4248
6
-1.18452 x 1012
7
1,38690 x 1013
88
3
2210340,682
8
-6,33708 x 1013
4
-860963914,9
3. TERMOREZISTORI
3.1. Rezistenca
Rezistenca e nj pruesi elektrik jepet me shprehjen:
89
dhe varet nga rezistenca specifike (rezistiviteti ) i materialit e cila sht konstante, gjatsia e
pruesit l, dhe siprfaqja e prerjes trthore S e pruesit. Prve ktyre parametrave q jan t
dukshm n shprehjen pr rezistencn, ajo varet edhe nga faktori i katrt e i cili sht
temperatura e materialit t pruesit.
Rezistenca specifike ndryshon me temperaturn dhe disa nga vlerat karakteristike n
temperaturn e dhom jan:
Duhet theksuar se pruesit e mir elektrik kan vler t vogl t rezistencs specifike,
dhe izolatort e mir kan vler t madhe t rezistencs specifike.
Bakri (Cu)
Alumini (Al)
Karboni C
Xhami
Mika
(grafiti)
1,7 x 10-8
2,6 x 10-8
0,017
0,026
14 x 10-8
1 x 1010
1 x 1013
0,14
104 M
107M
c) siprfaqja e prerjes trthore e telit, me material dhe gjatsi t njjt kur rezistenca sht 750 ,
sht:
N qoft seksioni trthor reduktohet n 1/3 e seksionit fillestar, ather gjatsia e tij duhet
t trefishohet, d.m.th 3 x 8 = 24 m! Vlera e re e rezistencs:
Shembulli 5: Llogaritni rezistencn e kabllos ajror prej alumini me gjatsi 2 km, n qoft
se siprfaqja e prerjes trthore sht 100 mm2, rezistencn specifike t aluminit e marrim 0,03
?
Zgjidhje:
?
91
Zgjidhje:
Zgjidhje:
92
Bakri (Cu)
Alumini (Al)
Nikeli (Ni)
Platini (Pt)
Konstantani (Konst)
Karboni C
0,003 9 K-1
0,004 3 K-1
0,006 9 K-1
0,003 9 K-1
0,000 01 K-1
-0,000 48 K-1
Zgjidhje: Rezistenca :
pra n 700C:
K-1.
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:
Rezistenca n 0 0C:
Shembulli 12: Bobina prej telit t bakrit, n temperaturn 200C, e ka rezistencn prej 10 .
Prcaktoni rezistencn e saj n temperaturn 1000C n qoft se
0,004 K-1.
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:
pra n 1000C:
93
00C merret
Shembulli 13: Bobina prej telit t aluminit, n temperaturn 180C, e ka rezistencn prej
200 . Temperatura e telit sht rrit e me kt rezistenca ka arritur vlern 240 . N qoft se
koeficienti termik i rezistencs s aluminit merret 0,0039 K-1 n 180C , t prcaktohet temperatura
t ciln e ka arritur bobina?
Zgjidhje: Rezistenca n 0C:
N qoft se rezistenca n 00C nuk dihet, por dihet n ndonj temperatur tjetr, ather
rezistenca n fardo temperature mund t gjendet si vijon:
dhe
Duke i pjestuar mes veti fitohet:
qarkullon npr tel dhe temperatura rritet n 900C. Gjeni vlern e rezistencs s telit n 900C dhe
rrumbullakoni at vler. Koeficienti termik i rezistencs i bakrit n 00C merret 0,004 x 1/0C.
Zgjidhje:
94
N sensort pa ngrohje, rryma e cila rrjedh npr termorezistor praktikisht nuk shkakton
ngrohjen e tij, dhe temperaturn e tij e prcakton temperatura e ambientit; kta konvertues
prdoren pr matjen e temperaturs. N transduktort q ngrohen, rryma elektrike shkakton
ngrohjen e tyre q varet nga veorit e ambientit. Transduktort q ngrohen prdoren pr matjen e
shpejtsis, dendsis, dhe prmbajtjes s ambientit, etj. Meq n termorezistort q ngrohen
ndikon temperatura e mjedisit, zakonisht prdoren metodat me skema kompensuese t ktij
ndikimi.
Pr matjen e temperaturs m t prhapur jan termorezistort
Termorezistort e standardizuar prej platini prdorn pr matjen e temperaturs n brezin prej 2601100o C, prej bakri n brezin -200 +200o C. Termorezistort prej Pt n temperatura t ult
prdoren pr brezin -261 -183 oC.
N Fig. 5 sht dhn pamja dhe ndrtimi i disa termorezistorve.
guxon t kaloj 0,1% t vlers paraprake t rezistencs. Sensori RTD duhet t vendoset n
ambientin ku matet temperatura, kshtu q ai sht n form shkopi, zakonisht me diametr 315mm dhe gjatsi prej 250-1000 mm i pshtjellur me mbrojtsin mekanik dhe nga oksidimi. Si
tham ka forma t spiraleve pr t arritur rezistencn e duhur, ose sot ndrtohen edhe si shtres e
holl filmi. RTD si foli filmi sht shtresa shum e holl e metalit (10-100 nm) e cila vendoset n
bazamentin prej qeramike.
Varsia analitike e rezistencs nga temperatura pr termorezistort e platinit (Pt) shprehet
me barazimet vijuese:
,
,
pr -2000C 00C
(8)
pr 00C 6500C
9)
ku: R0- sht rezistenca pr: = 0oC; = 3,9083x10-3 K-1; = -5,775x10-7 K-2; = -4,183x10-12 K-3.
Pr termorezistorin e bakrit:
, pr -500C 1800C
-3
(10)
K-1.
96
Pt
Ni
Cu
Ni/Fe (70/30)
0.00385-
0.0067 / /0C
0.0043 / /0C
0.0051 / /0C
0,003923 / /0C
97
4. TERMISTORT
Termistort (Thermally Sensitive Resistor) jan rezistor me ndjeshmri ndaj
temperaturs. Termistort jan t ndrtuar prej materialit gjysmprues me rezistenc e cila
ndryshon dukshm me temperaturn. Ata jan sensor temperature me kosto t ult dhe q
mund t gjinden leht. Ata jan adaptabil dhe t thjesht pr prdorim. Qarqet me termistor n
dalje japin tension t konsiderueshm (jo pr shembull si i kan termoiftet t rendit mili-volt).
Pr shkak t ktyre kualiteteve, termistort prdoren gjersisht pr matjen e thjesht t
temperaturs. Ata nuk prdoren pr matjen e temperaturave t larta, por brezi i temperaturs
ku punojn ata prdoret gjersisht.
Termistort NTC dhe PTC.- Termistort mund t jen t dy tipave:
a)
b)
. Termistori me
(Pt 100; 0,4 /0C!). Brezi i matjes gjer n afrsisht 300 0C.
Pr termistort TNC (thermal negative coefficient) rezistenca e termistorve bie me
rritjen e temperaturs pr shkak t koeficientit termik negativ. Kjo ndodh pr shkak t
98
materialit gjysmprues prej t cilit ndrtohen. N shikim t par kjo duket e pabesueshme por
sht e vrtet.
Duhet potencuar se rezistenca bie nga 100 k , n nj vler shum t vogl n brezin
rreth temperaturs s dhoms. Jo vetm q rezistenca ndryshon n drejtim t kundrt nga se e
prisnim por edhe madhsia e ndryshimit procentual t rezistencs sht substanciale.
Vlera reciproke e temperaturs absolute si funksion i rezistencs s termistorit jepet me
ekuacionin e Steinhart-Hart:
ku: R jepet n
25
50
5. SENSORI I TEMEPRATURS LM 35
LM 35 sht nj sensor temperature i realizuar si qark i integruar. Ky mund t prdoret
pr matjen e temperaturs, dhe sinjali i tij dals elektrik sht proporcional me temperaturn
(n 0C). Matja e temperaturs sht m e sakt se sa me termistor. Qarqet e sensorit jan
hermetizuar pra nuk i eksponohen oksidimit, etj. Tensioni q gjeneron n dalje qarku LM35
sht m i lart se sa ai i termoifteve dhe mundet q nuk ka nevoj q t amplifikohet. Pamja e
qarkut t integruar LM35 sht treguar n Fig. 9.
a)
b)
6. TENSOREZISTORT
Me veprimin e forcs s jashtme n nj objekt t pa lvizshm n t do t shfaqen
tensioni dhe sforcimi. Sforcimin e prballojn forcat e brendshme rezistuese ndrsa tensioni
definohet si zhvendosje dhe deformim i cili shfaqet me at rast. Pr shprndarje uniforme t
forcave t brendshme rezistuese, sforcimi do t llogaritet duke e pjestuar forcn F e cila
ushtrohet pr njsi t siprfaqes A (Fig. 10):
101
a)
b)
N rastin kur aplikohet forca n drejtimin n Fig. 10, ather gjatsia rritet pr l. Me
qen se volumi total i materialit mbetet konstant, ndryshimi i i siprfaqes do t jet:
l S = (l + l) S
respektivisht ndryshimi i rezistencs do t jet:
Vlerat e zakonshme t sforcimit jan rreth 0,000100 cm/cm dhe zakonisht jepen n t
milionat pjes, kshtu q duhet shumzohen me 106.
102
103
104
Fig. 12. Qarku ur pr matjen e sforcimit vetm n zgjatje n drejtim t shigjets vertikale
105
a)
b)
c)
Fig. 13. Vendosja e sensorve pr matjen e sforcimit a) n dilatacion dhe shtypje b) me dy tensosensor dhe c) me katr tenso-sensor
Me skemn n Fig. 13c me katr tenso-rezistor ku: R1 =R4 = R R dhe R2 =R3 = R + R
do t kemi:
7. DETYRA
1. Rezistenca e kabllos me gjatsi 2 m sht 2,5 . Prcaktoni a) rezistencn e kabllos s
njjt me gjatsi 7 m, dhe b) gjatsia e t njjts kabllo kur rezistenca sht 6,25 . [a)
8,75 , b) 5 m].
2. Nj tel me siprfaqe trthore 1 mm2 e ka rezistencn prej 20 . Prcaktoni a)
rezistencn e telit me t njjtn gjatsi dhe material n qoft se siprfaqja trthore sht
4 mm2, dhe b) siprfaqja trthore 1 mm2 e telit me t njjtn gjatsi dhe material n
qoft se rezistenca sht 32 . [a) 5 , b) 0,625 mm2].
106
3. Nj tel me gjatsi 5 m dhe siprfaqe trthore sht 2 mm2 e ka rezistencn prej 0,08 .
N qoft se teli trhiqet deri sa siprfaqja trthore t bhet 1 mm2. Prcaktoni
rezistencn e telit ? [0,32 ].
4. Llogaritni siprfaqen trthore n mm2 t nj pjese t telit prej alumini me gjatsi 100 m,
dhe rezistenc 2 . Rezistiviteti i aluminit le t jet 0,03 x 10-6 m. [1,5 mm2].
a) far domethnie ka rezistiviteti i materialit?
b) Rezistenca e telit prej 500 m me siprfaqe trthore 2,6 mm2 sht 5 . Prcaktoni
rezistivitetin n m? [0,026 m].
5. Bobina prej alumini e ka rezistencn prej 50 kur temperatura e saj sht 0 0C.
Prcaktoni rezistencn e saj n 100 0C n qoft se koeficienti termik i rezistencs i
aluminit n 0 0C sht 0,0038 K-1. [69 )].
6. Kablloja prej bakri e ka rezistencn prej 30 n temperaturn prej 50 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 0 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs s bakrit n 0 0C
sht 0,0043 K-1. [24,69 ].
7. Rezistori prej karboni e ka rezistencn prej 500 n temperaturn prej 0 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 50 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs s karbonit n 0 0C
sht - 0,00048 K-1. [488 ].
8. Bobina prej bakri e ka rezistencn prej 20 kur temperatura e saj sht 18 0C.
Prcaktoni rezistencn e saj n 98 0C n qoft se koeficienti termik i rezistencs s bakrit
n 0 0C sht 0,004 K-1. [26,4 ].
9. Bobina prej nikeli e ka rezistencn prej 100 kur temperatura e saj sht 20 0C.
Temperatura e telit pastaj rritet dhe rezistenca e arrin vlern 130 . N qoft se
koeficienti termik i rezistencs s nikelit n 20 0C sht 0,006 K-1, gjeni temperaturn t
ciln e ka arrit bobina? [70 0C].
10. Nj tel prej alumini e ka rezistencn prej 50 n temperaturn prej 20 0C. Prcaktoni
rezistencn e tij n 100 0C, n qoft se koeficienti termik i rezistencs i aluminit n 0 0C
sht 0,004 K-1? [64,8 ].
107
11. Kablloja prej bakrit prej 1,2 km e ka siprfaqen trthore 5 mm2. Gjeni rezistencn e tij n
80 0C, kur rezistiviteti i tij sht 0,02 x 10-6 m dhe koeficienti termik i tij sht 0,004 K1?
[5,952 ].
108
5
MATJA E RRYMS, TENSIONIT DHE
FREKUENCS
1. MATJA E INTENSITETIT T RRYMS
Pasqyr e metodave:
10A 1000 A, galvanometri (sistemi me magnet permanent dhe bobin
rrotulluese), me radrizator dhe me shant, n konvertort A/D rnia e tensionit
zakonisht 50-200 mV.
<10A, zakonisht matja e tensionit n rezistenca t mdha me prdorimin e
mikrovoltmetrit me skemn modulim amplifikim demodulim.
Matja e vlers efektive direkt me ampermetr me hekur t lvizshm (1mA10A). Rnia e tensionit n vet-induktivitetin e bobins e kufizon brezin e
frekuencs (gjer n rreth 1kHz).
Multimetrat digjital (ampermetrat) - e matin rnien e tensionit n shantin me
induktivitet t ult (koaksial). Rniet e tensionit 10 (20) mV ose 100 (200) mV
dhe mund t prdoren gjer n qindra kHz.
>50 A transformator mats rrymor dhe sensort magnetik.
1.1. Galvanometri
Galvanometri zakonisht ndrtohet si instrumenti me magnet permanent dhe bobin
rrotulluese pr matjen e rryms s vazhduar, me brezin e matjes prej mikro-amper (me pasqyr
gjer n nanoamper). Pr rrymn e vazhduar prej 10A rezistenca e bobins sht rreth 1k ,
ndrsa pr rrymn prej 100 mA rezistenca e bobins sht rreth 10 ).
Instrumenti i cili prdoret pr matjen e rrymave t vazhduara t vogla t rendit mili ose
mikro-amper zakonisht quhet galvanometr.
Principi i puns.- N hapsirn ajrore midis cilindrit dhe vazhdimeve polare do t
vendoset fusha magnetike nga magneti permanent (Fig. 1).
109
Q kjo fush t jet e fort brenda bobins rrotulluese vendoset cilindri i fiksuar prej
materialit ferro-magnetik. Siprfaqja e vazhdimeve polare sht cilindrike q siguron q fusha
t jet praktikisht uniforme dhe radiale. Kur rryma e vazhduar I qarkullon npr bobin, ajo
bashkvepron me induksionin e fushs magnetike B t dhe npr dredhat e bobins N n
gjatsin aktive t tyre l shkakton forcn:
(1)
a)
b)
c)
ku W sht momenti kundrveprues efektiv, q varet nga veorit e elementit spiral (telit), dhe
sht kndi i zhvendosjes s treguesit.
Zhvendosja e stabilizuar-prfundimtare e pjess s lvizshme, prcaktohet me barazimin e
momentit t veprimit me momentin e kundrveprimit (frenues) M=-Mkv ose 0I=W, prej nga
fitohet barazimi i shndrrimit:
Ndjeshmria m e lart n
galvanometra arrihet kryesisht duke e ulur momentin e kudrveprimit dhe duke e prdorur
treguesin e drits me distanc m t madhe t rrezes s saj.
Prfundimisht rryma npr bobinn rrotulluese do t jet proporcionale me kndin e
zhvendosjes:
(4)
ku : KI= 1/SI=W/BSN sht konstanta e instrumentit ndaj rryms.
Sa shpejt bobina do t arrin pozitn e ekuilibrimit pr nj ndryshim t rryms, dhe se a
t lkundet ajo rreth saj varet nga dinamika e lvizjes, e cila n prgjithsi karakterizohet me
ekuacionin diferencial t forms:
ku: J- sht momenti i inercis i sistemit rrotulluese ndaj aksit t rrotullimit, A-sht konstanta e
amortizimit, W- momenti i spirales dhe C= NBS konstante konstruktive.
Ekuacioni (5) sht ekuacioni diferencial i mirnjohur i cili shfaqet n shum raste
fizike, si pr shembull reflektimi i qarkut RLC n funksionin shkall, dhe zgjidhjet e tij dihen.
Kshtu si rezultat kemi lvizje aperiodike, aperiodike kritike dhe periodike varsisht nga fakti
se a sht
m e vogl, baras ose m e madhe 4JC. Dizajni m i mir arrihet pr lvizjen kritike.
111
ku: Rm sht rezistenca e bobins s galvanometrit (e brendshme) dhe Rsh sht rezistenca e
shpenzuesit n qark.
a)
b)
114
I N I Xef
2. MATJA E TENSIONEVE
N tabeln e mposhtme jepet nj pasqyr e pajisjeve matse t tensionit:
10 mV- 750V
RV > 10M/V
10 mV - 1V
konvertor
analog/digjital ADC
< 1mV
Amplifikatort modulues
- pr VD tip 200mV,
>1000V
Pjestuesit e tensionit
10M/V
116
mnyr shkalla e mekanizmit mats mund t gradohet n volt me shkall maksimale t tregimit
300V. N pozitn p.sh. prej 5 mA do t vendoset ndarja q tregon tensionin prej 150V!
Pr matjen e rrymave alternative prsri prdoret radrizatori, si n Fig. 8.
U h Rh I I
Uh
Uh
Pr pozitn 10-1Uh:
117
U1/10
R1/ 10
U
Rh h
Pr pozitn 10-2Uh:
U1/100 R1/100I
U1/100
R1/100
U
Rh h
900 100
1.000
Uh
0,01U h
(90.000 9.000 900 100)
100.000
U1/1000
100
100
Uh
0,001U h
(90.000 9.000 900 100)
100.000
< 1mV (amplifikatori i tipit t radrizatorit me ndjeshmri fazore) ose mikrovoltmetri selektiv (matet vetm frekuenca e caktuar)
118
Pasiguria standarde:
a)
b)
Gn toleranca e R1 ose R2 n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 11b, kemi:
Pasiguria standarde:
119
Pasiguria standarde:
Gn toleranca e R1 ose R2 n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 12b, kemi:
Pasiguria standarde:
a)
b)
Pasiguria standarde:
120
Gn toleranca e R n %.
Pr OA real-aktual n Fig. 14, kemi:
Pasiguria standarde:
id
uef
uhm es
R1
R1
1,11 idm es
123
u f (t )
sin(kt )
k
4
k 1
uh (t ) Um sin(t )
N Fig. 18 N dalje t ridrejtuesit do t kemi tensionin:
ud uh (t ) u f (t ) U m sin(t )
sin t
sin sin
1
cos cos( )
2
ud (t ) Um
41
cost t cos(t t)
2
Pastaj pasi q:
124
2
U Uef Um
ud (t ) Um
Tani duke e kaluar komutatorin n pozitn 900, nga blloku 900 dhe ai SC radrizatori i
komanduar (CR) ushqehet me tensionin e komandimit uC90 t fazuar pr /2 (900).
Komponenti d.c Ud90 n dalje tij i korrespondon pjess imagjinare t fazorit t matur (Ud90=(2/)
Um sin).
125
126
Z 5 Z 4 I 2
UP
U
I1 P ,
Z4
Z5
Tensioni ekuivalent:
U e U R1 U R 2
U P R2
U R
P 2
R2 Z 4
Z4
U n 20 log
Z
UP
20 log 4
Ue
R2
Z 6 : Z 7 Z 4 : Z 5
Z6, Z7 jan kapacitetet parazitare (mbeten brenda ekranit). Tensioni n Z4 sht i
paprfillshm, I20, UR20, dhe:
IG
UP
Z5
2.8. Osciloskopi
Osciloskopi n realitet sht nj voltmetr me rezistenc t brendshme shum t madhe,
zakonisht t rendit 1M gjer 1 T. Prve ksaj osciloskopi jo vetm q e mat tensionin por
edhe e tregon formn valore n ekranin e tij.
Osciloskopi me gyp katodik mund t prdoret pr observimin e formave valore dhe pr
matjen e tensionit, rryms, frekuencs, fazs dhe periods. Pr ekzaminimin e formave valore
periodike rrezja elektronike zhvendoset horizontalisht (d.m.th n drejtimin e boshtit X) nga
128
gjeneratori i forms sharr i cili vepron si baz kohore. Sinjali i cili ekzaminohet aplikohet n
sistemin e zhvendosjes vertikale (drejtimi i boshtit Y) zakonisht pas amplifikimit.
Osciloskopi normalisht e ka nj rrjet transparent prej 10 mm me 10 mm n ball t
ekranit. Pr kontrollin dhe akordimin e bazs kohore prdoret doreza e cila e ndryshon
shpejtsin e krijimit t dhmbve si koh pr centimetr. Kjo mund t jet s/cm , ms/cm ose
s/cm, dhe sht i mundur nj numr i madh i pozicioneve t elsit (shih Fig. 24a). Po ashtu n
panelin ballor t osciloskopit gjendet doreza pr akordimin e amplifikimit t tensionit Y i cili ka
nj numr t madh t pozicioneve t mundshme t shnuara n V/cm (shih Fig. 24b).
Matja e tensioneve t vazhduara (d. c). N kt rast prdoret vetm dorza e elsit t
amplifikatorit Y (V/cm). Kur nuk kemi tension t aplikuar n pllakat Y shihet vetm pozicioni i
vizs ndriuesen ekran. Kur t aplikohet tensioni i vazhduar, pozicioni i ri i vizs ndriuese e
tregon madhsin e tensionit. Pr shembull n Fig. 25 kur nuk kemi tension t aplikuar n
pllakat Y viza ndriuese gjendet n pozitn fillestare (n qendr t ekranit) dhe pastaj pas
aplikimit t tensionit t vazhduar viza ndriuese lviz n pozicionin e treguar final 2,5 cm. Kur
doreza sht e vendosur n 10 V/cm, madhsia e tensionit t vazhduar sht 2,5 cm x 10 V/cm
d.m.th 25 V.
a)
b)
129
b) frekuenca:
130
c) tensioni Vpp:
Sonda pasive 1:10 e osciloskopit.- N Fig. 28 sht treguar a) skema ekuivalente, dhe
b) skema ekuivalente si ndars rezistiv i tensionit me kompensim frekuence.
Shembulli 7: Pr formn valore nga ekrani n Fig. 29, kontrolli i bazs kohore (ose
koha/cm) sht vendos n 50 ms/cm dhe kontrolli i tensionit V/cm (ose i amplituds s
131
b) frekuenca:
c) tensioni Vpp:
Shembulli 8: Pr formn valore sinusoidale nga ekrani n Fig. 30, kontrolli i bazs
kohore (ose koha/cm) sht vendos n 500 s/cm dhe kontrolli i tensionit V/cm (ose i
amplituds s sinjalit) n 5 V/cm prcaktoni: a) periodn, b) frekuencn, c) amplitudn, dhe d)
vlern efektive t tensionit.
Zgjidhje:
a) perioda sht 4 cm x 50 x 10-6 s/cm = 2 ms, kshtu q:
b) frekuenca:
c) amplituda:
d) vlera efektive:
133
b) amplitudat:
,
,
- vlerat efektive:
3. MATJA E FREKUENCS
3.1. Matja e frekuencs me prdorimin e osciloskopit
Matja direkt me prdorimin e osciloskopit. Pastaj bhet me metodn krahasuese n
regjimin X-Y pr raportin e frekuencave (figurat e Lissajous shih Fig. 32), duke lidhur burimin e
tensionit me frekuenc t panjohur pr shembull n kanalin X ndrsa ate me frekuenc t
njohur n kanalin Y.
135
Fig. 33. Pamja e nj numratori universal i cili mund t prdoret si frekuenc-metr, periodmetr dhe kronometr
136
Prcaktimi i kndit :
Mnyr tjetr e matjes s sht p.sh: me vektor-metr (sinjali i par si referent, i dyti si
UX).
137
C,
tm koha e nevojshme pr
U ef
1T 2
1 N 1 1
u
(
t
)
dt
T 0
N k 0 t
tk 1
1 N 1 2
u
N k 0 k
2
u (t)dt
tk
t 1
1T 2
1 N 1 1 k 2
1 N 1 2
I ef
i
(
t
)
dt
i
(
t
)
dt
i
T 0
N k 0 t tk
N k 0 k
a)
b)
mostrave q jan m s afrmi me vlern zero t sinjalit t pastr nga zhurmat mund t jepet me
shprehjen:
uki1
ti'
ki Tm
uki uki1
Fig. 37. Metoda e mostrimit, koht t1, t2, dhe t3 gjenden me interpolim linear
N praktik sinjalet nuk jan t pastra por shoqrohen me zhurma. Saktsia e detektimit
t kalimit npr zero rritet duke i prcaktuar kalimet npr zero t regresionit t vijave t drejta
t grupit t mostrave para dhe pas kalimit npr vlern zero (minimumi i gabimit mesatar
katror). Kalimi i ktyre vijave npr zero i prcakton pikat ti.
Diferenca e fazs sht:
t 2' t1'
(rad)
t3' t1'
Duhet t potencojm se ekzistojn disa procedura ose mnyra tjera t mostrimit digjital
(DSP) pr prcaktimin e diferencs s fazs.
139
N1
N2
a)
b)
Kur n pshtjelln primare aplikohet tensioni sinusoidal si n Fig. 38, i njjti fluks
kalon npr t dy pshtjellat, dhe sipas ligjit t Faradej-it, tensioni n skajet e pshtjells
primare sht:
140
hersi i dredhave ose hersi i transformimit. Ktu jan neglizhuar rniet e tensionit n
pshtjelln primare dhe sekondare d. m. th e v. Zakonisht prdoren fazort n vend t vlerave
astore:
n primar, i cili sht i lidhur pr burimin e tensionit t lart, dhe nj numr t vogl t dredhave n
sekondar. Skema tipike e principit t puns sht treguar n Fig. 39b.
Pr transformatorin ideal e rishkruajm ekuacionin:
Fig. 39. Pamja dhe skema e principit t puns t transformatorit mats t tensionit
Vlera efektive e koeficientit t transformimit varet nga regjimi i puns i TV, d.m.th nga
vlerat e tensionit, karakteri i ngarkess n pshtjelln sekondare dhe frekuenca, e po ashtu edhe
nga konstruksioni i transformatorit dhe kualiteti i materialit magnetik, dhe zakonisht nuk dihet.
Gabimi relativ procentual n % pr shkak t pabarazis s koeficientit efektiv me at
nominal sht:
ku: mUn sht hersi nominal i transformimit, Up sht tensioni aktual primare dhe Us sht
tensioni aktual sekondar i cila ekziston kur aplikohet U1 n kushtet e matjes. Ky gabim quhet
gabim i tensionit. Prve ksaj n transformatorin real madhsia primare e tensionit dallohet
nga vlera e vet ideale jo vetm n madhsi por edhe n faz, d.m. th ekziston edhe nj gabim
tjetr q quhet gabimi kndor.
Transformatort e tensionit pr matje ndrtohen pr laborator me klasa saktsie 0,05
dhe 0,1, ndrsa pr matje n stabilimente: 0,2; 0,5; 1,0 dhe 3.
Shembulli 12: Tensioni i lart midis fazave t linjs sht mat me an t TV me
koeficient transformimi mUn = 10 000/100 (V/V), kl. 1, dhe V-m me brez 100 V t lidhur n
sekondarin e tij; kl. 1, dhe ka treguar 100 V. Sa sht pasiguria matse e tensionit primar?
Zgjidhje:
Pasiguria e matjes e TV:
um Un
Gn / 100
1/ 100
mUn
100 0,58
3
3
Gn / 100
1/ 100
Un
100V 0,58 V
3
3
uU
uU P
(mUnU S )
(mUnU S )
u Xi
um Un
uUs
i 1 xi
mUn
U S
US um Un2 mUnuUs 2
82 V
uU P %
uU P
82
100
100 0,82%
UP
10000
a)
b)
146
Vlera efektive e koeficientit t transformimit varet nga regjimi i puns i TA, d.m.th nga
vlerat e rryms, karakteri i ngarkess n pshtjelln sekondare dhe frekuenca, e po ashtu edhe
nga konstruksioni i transformatorit dhe kualiteti i materialit magnetik, dhe zakonisht nuk dihet.
Gabimi relativ procentual n % pr shkak t pabarazis s koeficientit efektiv me at
nominal sht:
Ky gabim quhet gabim i rryms. Prve ksaj n transformatorin real madhsia primare e
rryms dallohet nga vlera e vet ideale jo vetm n madhsi por edhe n faz, d. m. th ekziston
edhe nj gabim tjetr q quhet gabimi kndor.
Transformatort rrymor pr matje ndrtohen pr laborator me klasa saktsie 0,01;
0,02; 0,05; 0,1 dhe 0,2, ndrsa pr matje n stabilimente: 0,2; 0,5; 1,0; 3; 5 dhe 10.
N qoft se hapet pshtjella sekondare I2 = 0, ather e ter rryma primare e paraqet
rrymn e magnetizimit. N kt rast rritet dukshm fluksi e edhe f. e. m e induktuar n sekondar
(qindra volt)! Kjo paraqet rrezik dhe sekondari i transformatorit rrymor kurr nuk guxon
t jet i hapur!
6. DETYRA
1. Galvanometrin me magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka rezistencn e
brendshme t bobins Rm = 10 , dhe Um = 30 mV, duhet ta prdorim pr matjen e rryms
prej 600 mA, dhe prej 1.2 A. Sa duhet ta ket vlern rezistenca n paralel (shanti) n rastin e
par dhe t dyt?[0.05 ; 0.025 ].
2. N sekondarin e transformatorit t rryms me koeficient mIn = 100/1 A/A sht lidhur
ampermetri i cili e ka treguar vlern e tensionit 0,9 A. Sa sht vlera e rryms s primarit?
[90 A].
3. Rryma n rrjetin e tensionit t lart 10 kV, sht mat me an t TA me koeficient
transformimi mIn = 1000/1 (A/A), kl. 1, dhe A-m me brez 1 A t lidhur n sekondarin e tij; kl.
1, dhe ka treguar 1 A. Sa sht pasiguria matse e rryms primare?[ ].
147
4. Galvanometrin me magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka Im = 0.1 mA, dhe Um
= 10 mV, duhet ta prdorim pr matjen e tensionit prej 0 - 24 V. Sa duhet ta ket vlern
rezistenca n seri ?[239 900 ].
5. Dizajnoni voltmetrin me shkall: 20 V; 50 V dhe 100 V duke e prdor galvanometrin me
magnet permanent dhe bobin t lvizshme i cili e ka rezistencn e brendshme t bobins
Rm = 2 k, dhe Im = 1 mA? [18.0 k; 48 k; 98.0 k].
6.
Vizatoni skemn e qarkut pr konvertorin I-U me prdorimin e OA ideal dhe gjeni vlern e R2
pr t fituar konstantn e transferit 2 mA/ 5 V. Gjeni pasigurin e zgjeruar (k = 2) pr rrymn e
matur prej IX = 1 mA, nse n disponim kemi voltmetrin me bobin rrotulluese me shkall 5 V
dhe klas t saktsis 0.5 dhe rezistorin me toleranc 0.5 %. [R2 = 2 500 ; 12.9 A].
9. Pr sinjalin knddrejt t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41a) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp). [a)41,7 Hz, b) 176 V]
10. Pr sinjalin impulsiv t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41b) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) amplitudn e tensionin. [a)0,56 Hz, b) 8,4 V]
11. Pr sinjalin sinusoidal t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 41c) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp) dhe c) Vlern efektive t tensionit. [a)7,14
Hz, b) 220 V, c) 77, 78 V].
148
a)
b)
c)
Fig. 41. Sinjalet e tensionit n ekranin e osciloskopit.
12. Pr sinjalin sinusoidal t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 42) gjeni:
a) frekuencn e tij, b) tensionin maje-maje (Vpp) dhe c) Vlern efektive t tensionit. [a)7,14
Hz, b) 220 V, c) 77, 78 V].
13. Pr sinjalin impulsiv t tensionit t treguar n displejin e osciloskopit (shih Fig. 43) gjeni: a)
frekuencn e tij, b) amplitudn e tensionin. [a)0,56 Hz, b) 8,4 V]
].
15. Tensioni i lart midis fazave t linjs sht mat me an t TV me koeficient transformimi
mUn = 110 000/100 (V/V), kl. 1, dhe V-m me brez 100 V t lidhur n sekondarin e tij; kl. 1,
dhe ka treguar 100 V. Sa sht pasiguria standarde matse e tensionit primar?
150
6
VI. MATJA E IMPEDANCS
1. MATJA E REZISTENCS
Pasqyr e metodave:
Om-metri deri n 2k
U AB
h
RH (k ) 2
IC
ek
ku: h - sht konstanta e Planc-ut, e - sht ngarkesa e elektronit, k - numr i plot pozitiv.
RH(k)= k 25812,809 .
Etalont sekondare t rezistencs.- Ndrtohen nga legurat e metaleve me varsi t ult
nga temperatura stabilitet t mir t rezistencs me kohn (p.sh manganini i cili prmban: Cu -84,
Ni -4 dhe Mn -12%, me koeficient temperature t rezistencs t ult 10-5 [1/oC], rezistenc
specifike t lart 0.45 mm2/m, dhe forc elektromotore termike t vogl, n kontakt me bakrin
2V pr 1oC. Rezistenca nominale e tyre duhet t plotsoj kushtin R=10n
plot. Devijimi nga vlera nominale pr etalont prej 10-3 gjer 105
151
ku n sht numr i
- ndrtohen si
N Fig. 1b sht treguar pamja e bobinave t rezistorit etalon me katr (pr rezistenca t
vogla) dhe me tre borna t lidhjes (pr rezistenca t mdha) . Bornat pr lidhjen e etalonit n
qarkun rrymor I, dy tjerat quhen borna t potencialit (bornat P), dhe parashihen pr matjen e
rnies s tensionit n rezistencn e bobins. Gjat kyjes s bobins katr-polare n qarkun
elektrik eliminohen gabimet pr shkak t pruesve t lidhjeve dhe kontakteve. Pr bobinn me
tre borna eliminohen kapacitetet parazitare (tek rezistencat e mdha).
a)
b)
Kombinimet e bobinave t rezistencave t vendosura n nj korpus-kuti, quhen kutiadekade t rezistencave. Bobinat e vendosura n kutia sipas konstruksionit jan m t thjeshta se
ato etalon dhe me saktsi m t ult. Komutator special mundsojn prfitimin e vlerave t
ndryshme t rezistencave.
Konstruksionet me t hershme jan realizuar me kunja, ndrsa sot kryesisht me
komutator-dorza rrotulluese. Kutia dekade e rezistencave me dorza prbhet nga grupi i
bobinave t lidhura n kontaktet, npr t cilat rrshqasin brushat t lidhura fort me dorezn
rrotulluese (Fig. 2).
Vlera e rezistencs s kyur shumore lexohet drejtprdrejt sipas pozitave t dorzave.
Kutit e ktilla zakonisht ndrtohen si kutia dekade (Fig. 2). Secila dekad i ka dhjet bobina t
njjta. Bobinat e dekads pasuese e kan rezistencn 10 her m t madhe se ajo paraprake.
N shnimet e kutive t rezistencave, zakonisht jepen gabimi i lejuar i kutis ose i
dekads prkatse, rryma e lejuar, ngarkesa n vat n bobin dhe brezi i frekuencs.
152
RD = (4x1000+1x100+6x10+9x1) = 4169
a)
b)
Pr RX = (qarku i hapur), rryma n qark mer vlern I = 0 (pozita fillestare nga ana e
majt).
Shembulli 1: Galvanometri me shnime: In = 10 A, dhe Rm = 1k, duhet t prdoret pr
matjen e rezistencave. N qoft bateria e ushqimit e ka tensionin Ub = 9 V: a) sa duhet t jet
153
rezistori Rs, pr kt om-metr dhe b) far vlere e rryms i korrespondon rezistencs q matet
prej Rx = 100 k t lidhur n qark?
Zgjidhje:
a)
b)
a)
b)
155
156
a)
b)
Matja sipas skems Fig. 6b.- Ktu V-metri sht lidhur n paralel me ngarkesn RX, Ametri nuk e mat rrymn e cila qarkullon npr ngarkesn RX por s bashku me rrymn e cila
qarkullon npr V-metr:
ose relative:
157
Shembulli 1: Me V-metr dhe A-metr jan mat tensioni dhe rryma n skajet e RX sipas
skems n Fig. 4b (rezistenca e DV shum e madhe). T llogaritet rezistenca e pasiguria e matjes
s saj me faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =150 mV
me voltmetr digjital DV, brezi 200 mV; 0,1% e leximit 0,05% e shkalls; dhe IX = 0,4 A, me
A-metr me magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,2 A; klasa: 0,5.
Zgjidhje: Pasiguria e tipit B pr V-metr:
158
RX
159
Vlera
ather:
160
161
U m V1 IRX U t1 U t 2 , U m V2 IRX U t1 U t 2
U X RX I dhe U N RN I
Pr t fituar vlern e rezistencs s pa njohur, i pjestojm kto dy ekuacione mes veti dhe
kemi:
RX
UX
R
UN N
uRX
U
R
U R
X uRN N uUX X 2 N uUN
UN
UN
UN
162
uux ose uUN sht pasiguria standarde e matjes s tensionit UX ose UN, dhe:
u RN
RN
100
3
koaksial (shih Fig. 13a konstruksioni pr R t ult dhe rryma t mdha - shanti
koaksial).
a)
b)
Ndikimi i frekuencs dhe konstanta kohore caktohen sipas skems ekuivalente n Fig.
13b, nga e cila mund t gjendet:
= arctg (Im Z0)/(Re Z0)
prkatsisht . Duke ditur se:
=
163
L0
R0C0
R0
me
zakonisht
a)
b)
165
a)
b)
166
ku:
ku:
a)
b)
c)
Fig. 16. Matja e impedancs me A-metr dhe V-metr, b) Trekndshi i rezistencave
167
dhe:
Induktiviteti mund t llogaritet sipas shprehjes nse njkohsisht sht matur edhe
frekuenca e tensionit burimit:
me vler efektive:
168
Mesinduktiviteti do t jet:
I1 I f
Ud
U
Ur
(RX jLX ) d RN
RN
(RX jLX )
Ur
RX
Re{U d }
Im{U d }
RN dhe LX
R
Ur
U r N
Ekranizimi dhe tokzimi i impedancs q matet.- Nga Fig. 21 shihet se Y20 U d ; Udtensioni n dalje t OA- burim ideal tensioni (Y20 nuk ndikon n Ud). N Y10 tensioni sht zero,
prandaj Y10 nuk luan ndonj rol.
I1 I f U r (GX jC X )
GX
Ud
Ud
(GX jC X )
RN
RN U r
Re{U d }
Im{U d }
dhe C X
U r RN
U r RN
Ekranizimi dhe tokzimi i admitancs q matet.- Nga Fig. 23 shihet se: Y10 U r ; Ur
burim ideal tensioni (Ur nuk ndikohet nga Y10), N Y20 tensioni sht zero, prandaj Y20 nuk luan
ndonj rol.
171
U RN RN I X
Ndrsa n bobinn me brtham ferromagnetike do t jet:
U X (RX jLX )I X
Nga kto dy ekuacione mund t shkruajm:
U X /(RX jLX )I X U RN / RN
Prej nga:
(RX jLX )
UX
/R
U RN N
RX
LX
RN
ReU RN ReU X ImU RN ImU X
2
U RN
RN
ReU RN ImU X ImU RN ReU X
2
U RN
172
173
Kur pozita e shufrs sht n qendr, induktohen tensione sekondare t barabarta dhe
tensioni n dalje sht zero.
Kur shufra lviz nga qendra, koeficientet K1 dhe K2 ulen ose rriten dhe tensioni n dalje
ndryshon linearisht me ndryshimin e pozits s shufrs.
Burimi i ushqimit sht alternativ dhe madhsia varet dimensionet e telave t bobins.
Nuk ka pjes tjera t lvizshme dhe shembull i prdorimit sht tek robott me lvizje me
lvizje q prsriten.
5. DETYRA
1. T llogaritet rezistenca dhe pasiguria standarde n prqindje e matjes rezistencs me
metodn e V-metrit dhe A-metrit. Vlerat e fituara dhe shnimet e instrumenteve jan: Vmetri me shkall matse 250 V dhe kl. 1.5, e ka treguar: UX = 150 V, ndrsa A-metri me
shkall matse 1.2 A dhe kl. 1.5, e ka treguar vlern IX = 0,5 A.[300 , 2,5% ].
2. T vizatohet skema e urs s linearizuar t Vitstonit me amplifikator operacional. Nse
tensioni n hyrje ka qen Uh = 10 V, R0 = 500 , ndrsa R = 0.1 gjeni tensionin n dalje t
urs?[1 mV].
3. T vizatohet skema e matjes s rezistencave t vogla me metodn e krahasimit serik. sht
mat tensioni n skajet e rezistorit etalon RN = 0.01 me vler 30 mV dhe n skajet e
rezistorit t panjohur RX me vler 70 mV. Sa sht vlera e rezistencs s panjohur dhe
pasiguria standarde nse tensioni i matur e ka pasigurin standarde prej 0.1% dhe rezistenca
e rezistorit etalon 0.1%.[23,33 m, 0.2%].
4. Bobina sht lidh n fidbekun e amplifikatorit OA dhe n dalje me vektor-V-metr jan mat
komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.2 V, Im|Ud| = - 0.72 V. Nse: Uh = 1 V, f = 159.2 Hz dhe
RN = 1 k, sa jan vlerat e LX dhe RX, po ashtu t vizatohet skema e matjes. [0.72 H, 200 ].
5. Kondensatori CX sht lidh n hyrjen e amplifikatorit OA dhe n dalje me vektor-V-metr jan
mat komponentt e tensioneve: Re|Ud| = - 0.4 V, Im|Ud| = - 5.2 V. Nse: Uh = 10 V, f = 10 kHz
dhe RN = 10 k, sa jan vlerat e CX dhe tg X, po ashtu t vizatohet skema e matjes. [827.6 pF,
0.077].
174
X.
[6.3 nF,
= 0.032].
175
176
7
VII. MATJA E FUQIS DHE ENERGJISN QARKUN E RRYMS
S VAZHDUAR DHE ALTERNATIVE
Matja e fuqis n qarkun e rryms s vazhduar me ampermetr dhe voltmetr dhe me
vatmetr
Definicionet e P, Q, S-matja e fuqis n qarqet njfazore ,
Matja e fuqis n qarqet trefazore,
W-metri elektronik (digjital), konvertor t IU t brezit t gjer, pjestuesit e tensionit
me kompensim frekuence, konvertort pr matjen e produktit-multiplikatort (logantilog, me rezistenc variabile, me prdorimin e sonds s Hall-it, modulimi lartsi e
impulsit-gjersi e impulsit),
Pr
177
a)
b)
Matja sipas skems Fig. 1b.- Pr skemn n Fig. 1b. ku V-metri sht lidhur n paralel
me ngarkesn RX, A-metri nuk e mat rrymn e cila qarkullon npr ngarkesn RX por s bashku
me rrymn e cila qarkullon npr V-metr:
Pr
RV -sht
rezistenca e V-metrit.
Gabimi metodik duhet t korrigjohet n qoft se nuk mund t neglizhohet duke e
krahasuar me pasigurin matse.
Pasiguria standarde matse (pas korrigjimit t gabimit metodik), llogaritet me
shprehjen:
Shembulli 1: Me V-metr dhe A-metr jan mat tensioni dhe rryma n skajet e RX sipas
skems n Fig. 4b (rezistenca e DV shum e madhe). T llogaritet fuqia dhe pasiguria e matjes s
saj me faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =15 V me
voltmetr digjital DV, brezi 20 V; 1% e leximit 0,5% e shkalls; dhe IX = 0,4 A, me A-metr me
magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,2 A; klasa: 0,5.
Zgjidhje: Pasiguria e tipit B pr V-metr:
178
1
1
Wm L1I12 L2 I22 M12I1I2
2
2
ku L1 dhe L2 jan induktivitetet e bobinave t palvizshme dhe t lvizshme, kurse M12 sht
induktiviteti reciprok midis ktyre bobinave.
N shprehjen pr energjin, vetm induktiviteti reciprok M12 varet nga kndi i rrotullimit i
pjess lvizse. Nga shprehja pr momentin:
dWm dM12
II
d
d 1 2
Gjat qarkullimit npr bobina t rrymave alternative i1=I1msin t dhe i2=I2msin (t+) pjesa e
lvizshme pr shkak t inercis reagon n vlern mesatare t momentit rrotullues:
180
M m es
1T
dM12 1 T
dM12
M
(
t
)
dt
T0
d T 0
d
ku I1 dhe I2 jan vlerat efektive t rrymave; M (t) sht vlera astore e momentit rrotullues;
sht kndi i shfazimit midis rrymave n bobina (Fig. 2).
Nga ekuacioni pr momentin, rezulton se momenti rrotullues sht proporcional me
produktin e vlerave efektive t rrymave n bobina dhe kosinusit t kndit midis tyre. Kjo veori e
mekanizmave elektrodinamike hap mundsi pr prdorimin e tyre si mjete pr matjen e fuqis e
cila sht produkt i rryms n bobinn e rryms me at t bobins s tensionit e cila sht
proporcionale me tensionin.
N qoft se momenti i kundrveprimit (Mkv=C ) krijohet me elemente spirale, n regjimin
e stabilizimit t zhvendosjes ( M=Mkv) fitohet:
I1I 2 cos
dM12
C
d
1 dM12
I I cos
C d 1 2
Rrjedhimisht, karakteri i shkalls varet nga prodhimi I1I2 cos dhe dM12/d. Induktiviteti
reciprok midis bobinave prcaktohet nga: forma, prmasat dhe pozita reciproke e tyre, d.m.th.
M12=f().
Prparsia kryesore e instrumentit t tipit elektrodinamik sht se mund t prdoret si
pr matje n rrymat e vazhduara ashtu edhe n ato alternative.
Gjat qarkullimit t rrymave t vazhduara I1 dhe I2 npr bobina, dhe duke e pasur
parasysh se I2=U/RU, ather (I1,I2)= , mund t shkruajm shprehjen pr karakteristikn e
instrumentit n kt form:
1 dM12
I I cos
C d 1 2
1 dM12 U
I
cos KI1U cos KP
C d 1 RU
ku: K - sht konstante, I1 dhe U jan rryma dhe tensioni i ngarkess, dhe kndi i fazimit midis
tensionit dhe rryms, dmth. instrumenti n kt rast do t mat fuqin aktive n qarkun e ryms
alternative. N qarkun e rryms s vazhduar nuk ka fazim prandaj do t kemi produktin K I1U,
pra prsri e mat fuqin e konsumatorit t qarkut.
181
182
dhe:
ku:
dhe
, dhe
Fig. 4).
a)
b)
c)
Fuqia n qarkun e rryms alternative varet nga karakteri i ngarkess, d.m.th nga vlera e
kndit
, induktiv
dhe kapacitiv
(shih
Fig. 4).
a) Ngarkesa-rezistenc omike,
tensionin:
. Ather rryma
183
sht n faz me
, pr fuqin fitohet:
Vlera mesatare e
do t
kemi:
Duke zvendsuar
fitohet:
Shembulli 3: Vlera astore e rryms sht i = 250 sin t (mA) dhe kjo rrym qarkullon
npr rezistorin omik prej 5 k . Gjeni fuqin e liruar n rezistor.
Zgjidhje:
Duke zvendsuar
fitohet:
Shembulli 4: Qarku i prbr prej induktivitetit sht lidh pr burimin 150 V, 50 Hz,
dhe fuqia reaktive e qarkut sht 300 VAr. Gjeni vlern e induktivitetit.
Zgjidhje: Fuqia reaktive sht Q = UI volt-amper (VA), prej nga:
184
Reaktanca induktive:
Pasi q:
Duke zvendsuar
fitohet:
Fitojm:
185
, d.m.th
ku U dhe I jan vlerat efektive t tensionit dhe rryms. Pasi q U=IZ dhe I=U/Z mund t shprehet
edhe kshtu:
Nga tre rastet e analizuara rezulton se fuqia n qarkun e rryms alternative varet nga
karakteri i ngarkess dhe definohet me:
-
, fuqin e plot-fiktive:
P2 Q2
S P2 Q2 D2
Fig. 5. a) Diagrami fazor n t cilin rryma mbetet prapa n faz nga tensioni
pr kndin , b) trekndshi i fuqive
Ekuacionet e msiprme vlejn edhe n rastin kur rryma I sht e parafazuar nga
tensioni U.
Shembulli 5: Transformatori e ka fuqin nominale prej 200 kVA pr faktor fuqie cos =
0,8. Gjeni fuqin nominale aktive dhe reaktive.
Zgjidhje:
- Fuqia aktive:
- Fuqia reaktive:
Shembulli 6: Qarku i prbr prej bobins induktive sht lidh pr burimin 120 V, 50
Hz. Ai e mer fuqin aktive prej 400 W dhe rrymn prej 8 A. Llogaritni: a) rezistencn, b)
impedancn, c) reaktansn, d) faktorin e fuqis dhe e) kndin e fazimit midis tensionit dhe
rryms.
Zgjidhje::
a) rezistenca nga
kemi:
187
b) impedanca:
c) reaktansa nga:
d) faktori i fuqis:
rryma e prapafazuar!
Shembulli 7: Qarku i prbr prej rezistorit t lidhur n seri nj kondensator ushqehet
me 100 W n faktorin e fuqis prej 0,5 nga burimin 100 V, 50 Hz. Gjeni: a) rrymn n qark, b)
kndin fazor, c) rezistencn, d) impedancn, dhe e) reaktansn kapacitive.
Zgjidhje:
rryma
parafazuar
nga
tensioni!
Shembulli 8: Qarku serik i prbr prej rezistencs prej 120 dhe induktivitetit prej
75 mH sht lidh pr burimin 230 V, 50 Hz. Llogaritni fuqin e zhvilluar.
Zgjidhje: Reaktanca induktive sht:
188
- Impedanca sht:
2)
ku: KW- sht konstanta e W-metrit, KW=Pn/n (Pn=UnIn pr cos =1), W - sht vlera e shkallvendarjeve e lexuar n shkalln e instrumentit, U- tensioni n bobinn e tensionit t W-metrit dhe
RV rezistenca e qarkut t ksaj bobine.
N qoft se rezistenca e qarkut t bobins s tensionit sht shum e madhe (RV>>),
fuqia sht:
189
(16)
Nga diagrami vektorial i tensioneve dhe rrymave t sistemit trefazor (Fig. 6), dhe nga
shprehja:
P P1 P2 P3
(17)
190
a)
b)
Fig. 7. Skema e lidhjes s W-metrave n sistemin trefazor a) pa prues t zeros (tre tela) dhe
b) me prues t zeros (katr tela)
i1 i2 i3 0
kshtu q:
i3 (i2 i1 )
191
(17)
(18)
1T
pdt U13I1 cos (U13, I1 ) U 23I 2 cos (U 23, I 2 ) P1 P2
T 0
(19)
Shuma e fuqive t treguara nga dy W-metrat sht baras me fuqin totale n sistem. Kjo
vartsi sht universale dhe vlen si pr qarqet simetrike ashtu edhe pr ato asimetrike. I vetmi
kufizim sht se qarku duhet t jet me tre tela, d.m.th pa pruesin e zeros.
Pr ngarkes simetrike (qarkun e balancuar) sipas diagramit t fazorve t treguar n
Fig. 7 vlerat e treguar nga W-metrat jan:
P1 UI cos(300 )
(20)
P2 UI cos(300 )
ku U sht tensioni faz-faz (linjor) dhe I sht rryma e fazs.
Q 3 (P1 P2 );
tg 3
P1 P2
P1 P2
(21)
(22)
Pr W-metrin trefazor me tre sisteme fuqia totale reaktive mund t prcaktohet si:
Q
192
P1 P2 P3
3
(23)
Fig. 9. Matja e fuqis reaktive n sistemin trefazor; qarku dhe diagrami fazor prkats
PX P1 P2 P3 4800W
u P1 u P2 u P3
Gn / 100
0,5 / 100
Pn
2400 6,9W
3
3
uP X
( P P2 P3 )
( P P2 P3 )
( P P2 P3 )
u Xi 1
u P1 1
u P 2 1
u P3
P1
P2
P3
i 1 xi
193
a)
b)
Fig. 10. Bllok-skema e vatmetrit elektronik digjital me shumzues analog, b) Pjestuesi i tensionit
me kompensim frekuencor
194
Blloku i shndrrimit t rryms i(t) n tension, d.m.th I/U mund t realizohet me:
-
a)
b)
a)
b)
Fig. 12. a) Konvertori P/U me shumzues gjersi e impulsit-lartsi e impulsit, b) Multiplikatori i
Hall-it
uH ki2 B ki1i2
Parametrat tipik jan: frekuenca disa kiloherc, saktsia: 1-2%.
196
Fig. 13. Principi i puns i Wh-metrit induksional ose njehsorit t energjis elektrike
Momenti rrotullues M krijohet nga bashkveprimi i rrymave shtjellore me flukset.
Momenti varet nga vlera e rrymave n brthama q i krijojn flukset, respektivisht edhe kndit
midis tyre:
197
Q momenti t jet proporcional me fuqin nevojitet q sin = cos . Kjo gj vlen n qoft
se: + = Pr t arritur kt bobina e tensionit ndrtohet me numr t madh t dredhave, e
po ashtu prdoren edhe disa pshtjella t lidhura shkurt t cilat e ulin fluksin u, e zhvendosin
prapa. N kt mnyr fitohet momenti:
dt
198
a)
b)
199
7. DETYRA
1. Me V-metr dhe A-metr jan mat rryma dhe tensioni n skajet e RX (rezistenca e
voltmetrit digjital shum e madhe). T llogaritet fuqia dhe pasiguria e matjes s saj me
faktorin e zgjerimit k = 2. Shnimet pr vlerat e matura dhe instrumentet: UX =25.15 V
me voltmetr digjital DV, brezi 50 V; 1% e leximit 0,5% e shkalls; dhe IX = 0,25 A,
me A-metr me magnet permanent dhe bobin t lvizshme, brezi In = 1,0A; klasa: 0,5.
200
3. Vlera astore e rryms sht i = 120 sin t (mA) dhe kjo rrym qarkullon npr
rezistorin omik prej 1.3 k . Gjeni fuqin e liruar n rezistor.
4. Qarku i prbr prej kapacitetit sht lidh pr burimin 50 V, 50 Hz, dhe fuqia reaktive
e qarkut sht 30 VAr. Gjeni vlern e kapacitetit..
5. Transformatori e ka fuqin nominale prej 100 kVA pr faktor fuqie cos = 0,85. Gjeni
fuqin nominale aktive dhe reaktive.
6. Qarku i prbr prej bobins induktive sht lidh pr burimin 20 V, 50 Hz. Ai e mer
fuqin aktive prej 40 W dhe rrymn prej 0.8 A. Llogaritni: a) rezistencn, b) impedancn,
c) reaktansn, d) faktorin e fuqis dhe e) kndin e fazimit midis tensionit dhe rryms.
7. Qarku i prbr prej rezistorit t lidhur n seri nj kondensator ushqehet me 50 W n
faktorin e fuqis prej 0,7 nga burimin 50 V, 50 Hz. Gjeni: a) rrymn n qark, b) kndin
fazor, c) rezistencn, d) impedancn, dhe e) reaktansn kapacitive.
8. Qarku serik i prbr prej rezistencs prej 1 k dhe induktivitetit prej 15 mH sht
lidh pr burimin 150 V, 50 Hz. Llogaritni fuqin e zhvilluar.
201
202
8
VIII. MATJET MAGNETIKE
Ligjet q prdoren n matjet magnetike,
Matja e induksionit magnetik B dhe e intensitetit t fushs H (dc, ac),
Matja e karakteristikave t materialeve ferromagnetike (dc, ac),
Matja e humbjeve n hekur.
ku
plot):
, d.m.th:
203
Prej nga:
a)
b)
Pr
, kemi:
204
, ku:
ku sht: C- konstante q varet nga veorit e materialit dhe dimensionet e pllaks; I- intensiteti i
rryms; B- induksioni magnetik.
Prdoret pr matjen e fushave t vazhduara (dc) dhe alternative (ac) dhe brezi matjes
sht prej 1 mT gjer 2T, pr frekuencat prej 0 gjer 30 kHz.
a)
b)
Fig. 4. Skema e principit t puns me metodn e sonds ferromagnetike
206
a)
b)
207
ku
3. MATJA E KARAKTERISTIKAVE T
MATERIALEVE FERROMAGNETIKE
3.1. Cikli statik i histerezs
N kt rast magnetizimi sht me rrym t vazhduar dc (ose me ndryshim t ngadalshm
t fushs dhe cikli i histerezs quhet statik.
208
Prej nga:
ku:
- sht diametri
mesatar i mostrs.
Prej nga:
209
N kt rast intensiteti i fushs nuk mund t gjendet nga rryma e magnetizimit, ajo duhet t
matet me sondn e Hall-it, sepse:
amplitudn e permeabilitetit:
210
permeabilitetin kompleks:
permeabilitetit dekremental:
211
gjendet nga
q prdor radrizatorin.
ku:
212
Zbatimi tipik sht tek bobinat ferromagnetike me rrymn e cila e prmban edhe
komponentin e vazhduar dc (gjat komutimit t burimeve t energjis).
a)
b)
histerezs.
N nj brez t gjer t frekuencs humbjet mund t gjenden nga siprfaqja e ciklit
dinamik t histerezs.
213
214
ku
6. DETYRA
1. Me komutimin e rryms s rryms s vazhduar magnetizuese prej I 1m = = 0,5 A n daljen
e integratorit sht mat ndryshimi i tensionit prej U1 = 2 V. Me komutimin tjetr t
rryms I1 ndryshimi i tensionit do t jet U2 = -0,1 V. Sa ka qen induksioni remanent Br i
mostrs s materialit, n qoft se numri i dredhave t pshtjells matse sht N 2 = 100,
seksioni i prerjes trthore i mostrs unazore SFe =100 mm2 dhe konstanta e integratorit
KWb = 0,01 Wb/V? (Br = 0,9 T).
2. Me matjen integruese n mostrn unazore, gjat komutimit t rryms magnetizuese
sht mat ndryshimi i tensionit U2 = 1,2 V. Gjeni vlern korresponduese t induksionit
magnetik Bm nse dihen: numri i dredhave t sekondarit N2 = 100 dr. dhe seksioni i
prerjes trthore i mostrs SFe = 120 mm2. Konstanta e vebermetrit (amplifikatorit
integrues sht KWb = 10-2 Wb/V. [Bm = 0,5 T).
3. Vizatoni qarkun elektrik t amplifikatorit integrues, nxirrni shprehjen pr tensionin e tij
n dalje dhe llogaritni madhsin e kondensatorit n qarkun e fidbekut ashtu q
konstanta e integratorit t jet 1 mWb/V. Rezistenca n qarkun e hyrjes s integratorit
sht R = 10 k. [ C= 100 nF].
215
= 42 200
].
6. Me Vmetrin elektronik t FU t lidhur n bobinn pingule me fushn magnetike sht
mat tensioni sinusoidal i induktuar tensioni prej 0,25 V me period prej 20 ms. Bobina i
ka 100 dr. Sa sht vlera maksimale korresponduese e induksionit magnetik? [ 1,43 mT].
7.
8. Gjat matjes integruese n mostrn unazore sht incizuar cikli i histerezs me ndihmn
e plloterit X-Y. Lartsia e ciklit (n drejtimin Y nga njra maje n majn tjetr) sht 8
cm, ndrsa gjersia (n drejtimin X) sht 14 cm. Konstantat e plloterit jan KX = KY = 50
mV/cm, konstanta e integratorit sht KWb = 0,1 mWb/V. Seksioni i mostrs unazore
sht SFe = 100 mm2, diametri mesatar sht 0,14/ [m], numri dredhave sht N1 = 20
dr, N2 = 200 dr. Tensioni n hyrjen X t plloterit sht mat n skajet e rezistorit me
rezistenc R1 = 1 t lidhur n seri me pshtjelln e magnetizimit N1. Gjeni Hm dhe Bm t
materialit magnetik n shqyrtim. [Hm = 50 A/m, Bm = 1T].
9. Mostra unazore ferromagnetike magnetizohet me rrym alternative josinusoidale ashtu
q arrihet vlera maksimale e intensitetit t fushs magnetike prej Hm = 100 A/m.
Parametrat e mostrs toroidale jan: diametri i jashtm D1 = 5,5 cm dhe i brendshm D2
= 4,5 cm, pshtjella magnetizuese i ka N1 = 50 dr. Cila sht vlera e maksimale e rryms
216
217
218
33. S. Tumanski, Principles of Electrical Measurement, Taylor and Francis, New York,
London 2006,
34. Protection Course from ABB, 2008,
35. Signals schaltung technik, Springer 2005
36. Kentec GmbH-www.kentec.net,
37. Barry N. Taylor, Chris E. Kuyatt, NIST Technical Note 1297, 1994 Edition,
38. Andrew Goldsmith: The Operational Amplifier, 2003, The University of Manchester,
39. ELECTRICAL MEASUREMENT, SIGNAL PROCESSING, and DISPLAYS, JOHN G.
WEBSTER. 2005.
40.
41.
42.
43.
44.
www.tektronix.com
45.
(http://www.isd.mel.nist.gov/projects/processcontrol/)
46.
47.
48.
49.
Course.
50.
1999 John Wiley & Sons, Inc. Halit Eren, Curtin University of Technology, Instruments.
220