T r k T a rU T e z i'n d tn T r k s la m S tn te & n e

A T A T R K ve

TMLERN
SAKLI TARH
f i a i k i h r c a n i s u n i y b

TRUVA YAYINLARI*
Yayn No: 175
Truva / Tarih: 27

Atatrk ve TUrtlerfn Sakl Tarihi

Yazar: Sinan Meydan
Cenel Yiyin Ynetmeni: Burak fazl abuk
Yayn Editr : Gzde Oney
Dzelti: zlem Akko
Bilgisayar Uygulama : www.futagrup.cofn
Kapak tasarm : Yunul Bora lke
Bask-Cilt: Kilim Matbaaclk Ltd. ii.
litros Yolu Fatih Sanayi Sitesi
No: 12/204 Topkap-lslanbul (0 212) 612 95 S9

I. Balu Mayu 2007

ISBN: 978-9944-212-03-8
D Kitabn telif haklan, Truva Yaynlarna aittir. Yaynevinden ve yakardan yazl izin
alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez,
(Ofalltamaz ve yaymlanamaz.
O Truva Yaynlan, 2007
Hdivendigar Cad.
trdoftan Sok.
Bajdemr 1} Han
No: 1 8 -2 0
34MO srkec i/stanbul
lel: (0212) S I) 85 44
Fan: (0212) 513 85 45
www.truvayayinlari.com
onlne salj: www.lruvjbooltsiore.com
e-mail: infoaiAivjvavlnlari.com

Sinan Meydan

ATATRK
ve

TRKLERN SAKLI TARH

SINAN MEYDAN
(sinanmeydan75@ mynet.com)
Sinan Meydan, 1975 ylnda Artvin'de dodu, tik ve orta
renimini Artvin avat'ta tamamland. 1993 ylnda girdii
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden
J997 ylnda mezun oldu. niversite yllarndan itibaren
Atatrk ve yakn tarih zerinde alt.
"Bir mrn teki Hikayesi" adl ilk kitab 2002 ylnda
yaynland. Bu kitabnda AatA ve Din" konusunu tOm
boyutlaryla inceledi. 2005 ylnda yaynlanan Beyaz Kule
adl tarihi romannda Atatrk'n genlik yllarn dnemin
atmosferiyle birlikte ele ald.
2005 ylnda yaynlanan Atatrk ve Kayp Kla Mu" adl
aratrmas ise bir hayli ses getirdi.
Truvada kan Kitaplar:
-Atatrk ve Kayp Kta Mu (1. Bask Eyll 200 5 ; 2. Bas
k Ekim 2005; 3. Bask Kasm 2005; 4. Bask Mart 2 006, 5.
Bask Kasm 2006)
-Son Truvailar ( I . Bask, Mart 2 0 0 6 ; 2. Bask, Man
2006)
-Sar Lacivert Kurtulu (1. Bask Haziran 20 0 6 )
-Sar Paam (1. Bask Ekim 20 0 6 )
-Nutuk'un Deifresi (1. Bask Aralk 2 006; 2. Bask ubat
2007)

NDEKLER

NSZ.................................................................................................................. 17

S S

GJR....................................................................................................................... 21
Atatrk, Bilim ve Genel Kabuller......................................................................... 24
Bir Bilim insan Olarak Atatrk............................................................................26
En ok Okuyan Lider: Atatrk
ngr Yetenei.......................
Tarih Bilinci.............................................................................................................. 39
Trklk Bilincinin Geliim i.................................................................................. 41
1.Aydn E tk isi......................................................................................................... 42
a. Namk Kemal Etkisi.............................................................................................42
b. Ziya Gkalp Etkisi...............................................................................................43
c. Mustafa Celalettln Etkisi......................................................................................47
d. Leon Cahun Etkisi...............................................................................................47
e. Deguignes Etkisi.....................................................................................................48
2. Trklere Ynelik Ifiiralann Etkisi......................................................................48
3. stn Kavim Anlayna Tepkinin E tkisi........................................................50
Trk Tarih Tezi ne D o ru ...................................................................................... 51
Milli Heyecan ve Ulusal T a r ih ............................................................................... 55
L BLM
TARH, EMPERYALZM, TRK TARH TEZ * * ATATRK......................... 57
TRKYE'DE TARH Te ARKEOLOJ................................................................... 59
1. Osmanlda Tarih ve A rkeoloji...........................................................................60
Osmanl Arkeolojisi ve Osman Hamdi Bey..........................................................70
2. Atatrk Dneminde Tarih ve A rkeoloji..........................................................75
Atatrk ve Arkeoloji.................................................................................................. 84

6 . S NAN MEYDAN
ULUS DEVLET, MttJjYETUJK ve TORK TARH TEZ
8888
Trkiye'de Uhs Devlet ve Milliyetilik............................................................89
Kimlik ve Milliyetilik......................................................................................91
Ulus Devletin Harc: Tarih ve Dil almalar..................................................94
Trkiye Cumhuriyeti ni Kuran Trkiye Halkna Trk Milleti Denir' . . . . 98
mmetten Ulusa Gei ve Osmanl Eletirilen
100
Bir Tr Dengeleyici: Trk Tarih Tezi..........................................................106
BWPfPVATt7M BATI MERKEZL TARH ve ATATRK
109
Emperyalizm ve Bat Merkezli Tarih ............................................................. 111
Darwinizm. rklk ve Emperyalizm.......................................................... 113
Emperyalizm ve Antik Tarih....................................................................... 122
Atatrk. Tarih ve Oryantalizm........................................................................ 131
Ba'mn Irk Tarih Gr. Atatrk ve D ogu........................................... 136
"Kirli ve Trklere Hor Bakan Bat Bilimine Gvenmiyorum*...................... 137
ATATRK t* TRK TARH TEZTNN DOUU........................................ 141
D.BL0M
BAT MERKEZL TARHE BAKALDIRI........................................................ 161
HH17LER, SMERLER, TRKLER ve ATATRK........................................ 163
Anadolu'da ve Mezopotamya'da Trk izleri....................................................163
Atatrk'e Gre Hititler ve SOmerler.................................................................170
Trk Tarih Tezinin Ana Kaynaklarnda Hititler ve SOmerler.......................170
1. Trk Tarlhi'nin Ana Hatlan'nda................................................................... 178
a. Smerlerin Trkl.....................................................................................190
b. Hitltlerin Trkl....................................................................................... 192
2. Liseler in Hazrlanan Tarih Kitaplannda.................................................. 194
3. Tarih ve Dil Kurultaylarnda........................................................................ 197
Tarih Kurultaylanndaki Atatrk........................................................................ 217
TRK DtL TEZTNN DOUU ve DL KONGRELER.............................219
1.Hitite. Smerce ve Trke Arasndaki liki.............................................223
Dil Kurultaylarndaki Atatrk....................................................................... 230
2.Trk Dil Tezi. GNE DL TEORS ve Atatrk....................................233
Atatrk Haklyd..............................................................................................258
d i . b ij Om
ATATRK ve ANTROPOLOJ...................................................................... 261
BATrDAANIltOPOLOJI ve IRKILIK.........................................................263
ATATRKN ANIROPOLOJ ALIMALISININ KAYNAKLARI......... 265
ATATRK'N ANIHOPOLOJI ALIMALARI........................................... 272
l.Trk Antropoloji Mecmuas.........................................................................272
2.64.000 Kii zerinde Yaplan Antropometri Anketi................................ 274
3.Trk Tarihi'nin Ana Hatlan'nda Antropoloji..............................................278
4.Tarih Kongrelerinde Antropoloji.................................................................. 281

Kafauslannm Dili ...................................................................................... 287

Kan nplnn vc Parmak zleri................................................................... 290
Irk Deil Ulusu.......................................................................................291
kinci Kurtulu Sava............................................................................
292
TRK TARH TEZTNtN TASFtYES ve YENDEN TESLMYET...............29-5
IV. BLOM
KEMK UYGARLIININ YIKH-Il
TRK UYGARLIININ YENDEN K E F................................................. 305
TOrk Tarih Tezinin Dorulanmas.............................................................. 307
Trk Tarih Tezini Anlamadan Sorgulamak............................................... 308
sO m e rlerin T r k l n e y n e lik k a n i l a r .............................. 309
Smerler ve Orta Asya......................................................................................309
Orta Asya'dan Mezopotamya'ya Yaplan Gler.........................................315
BOyflk Tufan . Smerler ve Ona Asya........................................................ 318
Orta Asya'nn Tarih ncesi Yerleik Tttrk Uygarlklar.............................. 325
1. Karatav Kltr............................................................................................ 330
2. Ana (Anav) Kltr........................................................................................331
3. Ceytun Kltr . . . .................................................................................342
4.Gui (Kul) Kltr............................................................................................343
Smer Diliyle, Trke Arasndaki liki ve Smerlein Kkeni........................ 345
Szck ve Gramer Yapsndaki Benzerlik.................................................... 349
1 .Ses Denklikleri ve Ses Deiimleri...................................................................350
.Fiilden Sfat ve sim Yapan Son Ek: k^,k.uk............................................... 352
3. Fiilden Sfat ve isim Yapmaya Yarayan
nc Tekil ahs Gemi Zaman Ekleri.........................................................352
4. oul Ekleri..................................................................................................353
Smerce -Trke Ortak Szckler................................................................ 353
Nammu Kanunlarn Trke Okumak..............................................................366
Yazdaki Byk Benzerlik..................................................................................... 368
Smerleri Trklere Balayan Bir aret: TI:O K................................................ 369
aman Benzerlikler.............................................................................................375
Ata, Ama, Dumuzi, Anan. Gan, Kapkagak.................................................. 377
Smerler Kendilerine KlNGlR" Derlerdi.........................................................378
Tanr nn Ad Ayn: Smerlerde "DNGR", Trklerde 'TEN G R l"..............380
Yer Yurt Adlanndaki Benzerlik............................................................................ 381
Sanat Benzerlii: "KZ BA I"......................................................................... 384
Ataszlerindeki Benzerlik.....................................................................................384
Smer ve Trk Kozmolojileri Arasndaki Benzerlik....................................... 386
1. Gk Tann nanc..............................................................................................386
2. Gk Yer Evren Modeli.....................................................................................387
3. Yaratl Mitlerindeki Benzerlik................................................................. 392
l Gmme Geleneindeki Benzerlik..............................................................394

8 S NAN MEYDA N
Dinsel Adlardaki Benxrllk................................................................................400
Geleneksel Kltr Benzerlikleri......................................................................... 402
Homeros, Smerler ve TOrkler............................................................................408
1. Homeros ve Hiiler.................................................................................... 415
2. Homeros ve Tdrkler: Glgam Destannn Sim ..................................... 416
-i Olimpos Da nn Asya'daki Kkleri...............................................................427
H m iE R N TORKLO ONE YNELK KANITLAR..................................... 436
M.2000'lerdc Anadolu'da TOrk Var myd?................................................... 437
Hiritlerin lk Yurtlan............................................................................................. 441
Hlitler. Luviler, Hurriler ve TOrkler..................................................................446
1. Hftie. 1-uvice ve Trke.................................................................................. 447
Bir Ijaret: Dii K u rt.............................................................................................454
2.Hitite, Hunice (Mitanlce) ve Trke...........................................................4 56
Kral. Kralie, Tanr. Tanra ve Yer Adlarndaki Benzerlikler.................... 459
Hitite- Trke Baz Benzer Szckler............................................................468
Kltre! Benzerlikler........................................................................................... 469
1 lil GOmme Gelenei ve Temizlik................................................................... 470
2. Sihir ve By........................................................................................................ 473
3. Giyim Kuan........................................................................................................ 475
4 On Says............................................................................................................... 477
5. Ynetim Anlay ve O rd u .................................................................................. 477
6. Aile Yaps......................................................................................................... 4 79
7. A Kll.............................................................................................................. 480
8. Bogn Kll..........................................................................................................482
9. Kutsal G ey ik ......................................................................................................487
10. Kaz, Leylek ve Kartal......................................................................................489
11. Artan Ba........................................................................................................ 491
1 .Kilimler ve Hallar.......................................................................................... 494
13. Ksal Aa.......................................................................................................496
14. Gnein Anlam................................................................................................500
15. Saz, Tandr, Deirmen, Hatl,
Krmz Renk, Nevroz ve Yemek Kltm .........................................
504
ANADOLU'DA N TORKLER i t HAKKAR TA LA R I................................507
SONU ..................................................................................................................... 513
BBLYOGRAFYA..................................................................................................... 521

Ksaltmalar

A.g.e. Ad geen eser

A.g.m. Ad geen makale

AKDTYK: Alalrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurulu

Bkz.Baknt:
C: Cilt
er. eviren.
D . Derleyen.

Haz. Hazrlayan
s.. Sayfa.
Sa: Say.

ty. Tarih Yok

TDK: Trk Dil Kurumu
TTK: Trk Tarih Kurumu

v.d. Sonrakiler
y.y. Yer yok

'Bu memleket, dnyann beklemedii, asla mit etmedii, bir

mstesna mevcudiyetin yksek tecellisine yksek sahne oldu. Bu
sahne, EN AZ YEDBN SENELK TRK BEDR. Beik tabi
atn rzgarlaryla salland, beiin iindeki ocuk tabiatm ya
murlaryla ykand. O ocuk tabiatm imeklerinden, yldrmla
rndan, kasrgalarndan evvela korkar gibi oldu, sonra onlara
aha, onlarn olu oldu. Bugn o tabiat ocuu, tabiat oldu, im
ek, yldrm, gne oldu, Trk oldu. Trk budur: Yldrandr,
kasrgadr, dnyay aydnlatan gnetir.
Mustafa Kemal ATATRK

NSZ

Trkler, gerekten de "medeniyetten uzak "gebe bir bozkr

topluluu muydu?

Trkler Anadoluya ne zaman geldi? Hep sylendii gibi 1071

Malazgirt Savatyla m, yoksa Atatrkn 1 9 3 0 larda iddia ettii gi
bi MJOOOlerde mi?
Hititler ve Smerler gerekten Trk myd?
te, Atatrk ve Trklerin Sakl TarihTnde bu ve benzeri soru
lara genel kabullerin dnda bilimsel yantlar aranmaktadr.

Genel kabullerinizin ve daha nce rendiklerinizin esiriy

seniz ltfen bu kitab okumaynz!...

ok nem li askeri ve siyasi baarlarnn yannda toplumsal ve

kltrel konularda da almalar yapan Atatrkn askerlik, dev
let adaml ve devrim cilik gibi niteliklerine bir de sosyal bilim-

dlik nitelii eklem ek abartl bir deerlendirme olmayacaktr.

O nun 1 9 3 0 larda balatp yerli ve yabanc bilim insanlarnn katl
myla derinletirdii tarih, dil ve antropoloji ahynalan bu deer
lendirmey dorulayan en nemli kantlardandr.

18 - S N A N

MEYDAN

Aark, Harp Okulu ve Harp Akademisi yllarndan beri bilim

le ilgilenmitir. Matematik, geometri, edebiyat ve zellikle tarih en
ok ilgilendii bilimlerdir.
Atatrk, genlik yllarndan itibaren yerli ve yabanc tarihiler
den Trk ve dOnya tarihini okumutur. Tarihin nemini erken ya
larda kavrayan Atatrk, salam bir gelecein ancak doru kavran
m bir gemi zerinde ykselebileceini dnmektedir. Ata
trkn Trk ve dnya tarihine bakn ekillendiren sadece oku
duu kitaplar deildir; yaad dnemin siyasal ve toplumsal koul
lar da onun tarihi olaylara bakn etkilemitir. 19.yzylda emper
yalist kuatmayla evrilen bir lkede Bat nn srekli aalad bir
ulusa mensup olmak Atatrkn bilinaltnda derin izler brakm
tr. Atatrk'n Trk tarihi ve Trk dili konusundaki almalarnn
temelinde biraz da bu derin izlerin etkisi vardr.
Atatrk ve Trklerin Sakl Tarihfnde Atatrk'n, Kurtulu Savandan sonra dnceden uygulamaya geirdii tarih, dil ve ant
ropoloji almalar zerinde durulmaktadr.
Trk tarih ve dil tezlerinin, "Douyu kkszletiren ve uygarlkszlaran", Ba merkezli tarih tezine' kar ulusal bir kar
k" olduu; antropoloji almalarnn ise "Trklerin ikinci snf, sa
r rktan olduunu" iddia eden Batnn rk yaklamna, Batnn
yntemi kullanlarak yant verilmek amacyla gerekletirildii ka
ntlanmaya allmaktadr.
"Atatrk ve Trklerin Sakl Tarihlinin temel iddias, Atatrkn
30lu yllarda ortaya att "Hititlerin ve Sflmerlerin Trkl tezi
nin izlerini srerek "Hitider ve Smerler Trk mdr? sorusuna
son bilimsel veriler nda yant aramaktr.
Atatrk ve Trklerin Sald Tarihi, Trk Tarih Tezi, Trk Dil
Tezi ve Trk Antropoloji almalarndan hareketle sald Trk tari
hini ortaya koymay amalamaktadr.
Atatrk ve Trklerin Sald Tarihi, emperyalizmle Bat merkez
li tarih arasndaki ilikiyi, Atatrk'n Bat merkezli tarih tezine kar
verdii olaanst mcadeleyi ve Trk Tarih Teziyle Atatrk milhyetillgL arasndaki ilikiyi ortaya koymak amacndadr.

GtR

Atatrk, Bilim ve Genel Kabuller

n ce bir bamszlk sava, arkasndan da bir toplumsal aydn
lanma hareketiyle Trk ulusunu iki kere kurtaran1 Mustafa Kemal
Atatrk, hayata, evrene ve insana bakyla ok farkl bir liderdir.
Atatrk, askeri ve siyasi konular dnda sosyal, kltrel ve bilimsel
konularla da ilgilenmitir, zellikle "tarihe ve "dik duyduu ilgi
artcdr. Belki de tarihte hibir lider kuramsal konular zerinde
Atatrk kadar fazla dnmemitir. Her frsatta -cephede bile- oku
yan Atatrk'n 4289 kltaphk zel ktphanesindeki kiapjar tarih,

dil, din, felsefe ve bilim gibi kuramsal konularda yogunlamakta*

Prof. Dr. Mehmet Saray, burada sfc konusu olan Ihtart kurtutuf" hak
knda 511 deerlendirmeyi yapmaktadr: "Nihayet askeri afer kaanldk
tan. Trk devletinin yeniden kurulmas v Anadolu'nun ebediyen Trk
mian olarak kalaca btn dnyaya gsterildikten sonra Atatrk, orta
ya koyduu ilkeler ve yaptt inklaplarla, bir taraftan Trk milletinin mu
asr medeniyrt se\ycsme ulamasn, dier taraftan da eski Trk kltr w
medeniyetinin btn ihtiamyla eyndana karlmas hususunda gerek
li almalarn yaplmasn emretmitir "Mehmet Saray. 'Atatrk'n Milli
Tarih ve Milli Kltr uurunu Gelitirme (.almalar', Itttk Dl Dergtal,
Sn: f>55. Temime. 2006. s W-33

22 S N A N

MEYDAN

dr2 Asl askerlik ve devlet adaml olan bir insann ilgi alannn
bu kadar geni olmas gerekten dndrc ve artcdr. Asln
da bu durum Atatrk'n baarsnn en temel nedenlerinden bindir.
mrnn byk blm cephede, sava meydanlarnda geen
ama buna ramen askerlikten siyasete, dilden tarihe, matematikten
dine, felsefeden edebiyata kadar her alanda bir eyler okuyan, ciddi
ciddi dnen, evresindeki insanlarla dnsel tartmalara giren,
stelik askerlik, matematik, tarih ve dil konularndaki birikimlerini
yazya dken Atatrkn dnce dnyasnn snrlan yok gibidir.
Atatrkn ilgi alannn genilii, okuma tutkusu ve sonunda
ulusu adna en mkemmeli gerekletirmesi tesadf deildir.
Onun tm etkinlikleri ve baanlannn temelinde bilimsel dncenin izlen vardr.
Atatrk ayn zamanda bir dOCtnttrdOr:

Bilindii gibi Atatrk yalnz bir asker, bir devlet kurucusu de

il, ayn zamanda glkleri yenme azmine, yapclk ve yaratclk
gcne sahip bir dnrdr. Ona dahi bir kiilik kazandran zel
liklerden biri de gerekilie, akl ve bilim llerine verdii deer
dir. Trk toplumunu ada bir dzeye getirme yolunda yapa b
tn devrimlerin toplumun, tarihi, sosyal ve kltrel ihtiyalarn ge
reince karlama dorultusunda yol almas, bu akl ve bilim l
lerine verdi# deerin Ukdesidir. 3
Atatrk bilimin gcne inan bir liderdir. O, kurduu devleti bi
limsel temeller zenne oturtan ilk Douludur. En hakiki mrit
ilimdir, fendir, ilim ve fennin dnda yol gsterici aramak gaflettir,
cehalettir " diyerek, bilime ykledii anlam aka ortaya koymu
ve Trk modernlemesinin temeline bOlml" yerletirmitir.
Trk ordusu 9 Eyll 1922 de Izmr'e girdiinde askeri zafer ka
zanlmt; silah grevini tamamlam yeni zaferleri kazanma grevi
2

Lcman enalp, Atatlrk, Kitap ve K tphane, T ttrk K O tO ph m edk r D er

n ei BOkeni. X X X , Sa 1. 1 9 8 1 .S .3 - 2 3 .

Zeynep Korkmaz, Aaairk vc Trk Dili", T tlk D ili Dergisi, Sa: 6 5 5 ,

Tem m uz 2 0 0 6 . s 17.18.

2 3 ATATRK

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

bilime verilmiti. Amtrke gre, silahl ordunun yerini artk ln-rfan ordusu almaldr. Zaferden 45 gn sonra Bursada retmenlere
yapt konumada bu yeni grevi teslim ediyor gibidir.

"Arkadalar, bundan sonra pek mhim zaferlere kavuacaz.

Fakat bu zaferler sng zaferleri deil, iktisat, ilim ve irfan zaferleri
olacaktr. Ordumuzun imdiye kadar elde ettii zaferler memleketi
mizi gerek kurtulua kavuturmu saylamaz. Bu zaferler ancak ge
lecekteki zaferlerimiz iin kymetli bir zemin hazrlamtr. Askeri
zaferlerimizle marur olmayalm, yeni ilim ve iktisat zaferlerine ha
zrlanalm'*
Atatrk, Kurtulu Savann ardndan, hurafelere kr krne
balanm bir toplumu bilimin yla aydnlatmak iin ei grl
memi bir uygarlk mcadelesi balatmtr Bu yle etkili bir mca
deledir k, Atatrkn 20. yzyln balarnda bilimin yla aydn
latt Trkiye Cumhuriyeti -tm geri dn abalarna karn- bu
gn Avrupa Birligine girme aamasna gelebilmitir.

"Gerek yol gsterici ilim ve fendir; ilim ve fennin dmda yol

gsterici aramak gaflettir, cehalettir, 5 diyen Atatrk, adalama
eyleminin ancak bilimsel bir temel zerinde ykselebileceini d
nyordu; fakat Atatrkn bilim anlay, allagelmi, 19.yzyl po
zitivizmine teslim olmu, "klasik bilim anlayndan da olduka
farkldr. Sadece yaad a deil gelecei de doru okuyabilme
yeteneine sahip olan Atatrk, bilimin nasl bir evrim" geirmekte
olduunu nceden grebilmitir. Ona gre bilimden gerektii gibi
yararlanabilmek iin bilimdeki deiimi takp etmek gereklidir:

( ...) Timin ve fennin yaadmz her dakikadaki flufannn

gelimesini kavramak ve ilerlemelerini zamannda izlemek arttr.
Bin, iki bin, binlerce sene evvelki ilim ve fen dilinin izdii kuralla
r, u kadar bin sene sonra bugn aynen uygulamaya kalkmak, el
bette ilim ve fennin iinde bulunmak deildir.6
4

Atatrk' n Sylev v * D em eleri, c II. Ankara 19<J7. s. 72

U kan Kocatrk, A tttO rkftn Fikir ve D nceleri. Ankara

A. g. e , s. 140

s 14 0.

24 . S N A N M E Y D A N
19 yzyl pozitiv izm inin ek illend ird i i k la sik b ilim a n layn a
gre m evcut bilim sel teoriler ad eta ta bu la trlm t. d e im ez d o ru
lar olarak kabul ed ilm itir; fakat 2 0 . y zyln ba la rn d a n itib a ren
akln dogm alatm ld po ztivist b ilim a n la y n d a , h er eyi alt st
e d ebilecek d ereced e ne m li krlm a la r ve y e n id en e k illen m eler
m eydana gelm itir. 1 9 . yzyln d e im ez z a n n ed ilen te o rile ri, yava
yava deim i ve ad eta bilim in ta bu la r b irer b irer y k lm tr. 2 0 .
yzyln o rtalarn d an itib a ren

balamtr;

artk bilim kendini bile sorgulamaya

bir z am anlar ak l d " d iye k m s e n e n , b u n a n k v r

lan teo riler 2 0 . y zyln o rta la rn d a d erin a ra trm a la rla sn a n m ay a

balan m tr7. Bir ba k m a bilim z in cirle rin i k r p z g rle m itr. B u

20.yiizyln ortalarndan itibaren Kuantum, Atom Ala Puaaklan, K in

rwHIfUr ve Ndbfllozlann tesindeki hareketlerin mevcut bilimsel yn
temlerle aklana mamas bilimde yeni araylar gndeme getirmiti. 20
yzyln sonlarnda Newton Mekanii geerliliini kaybederken, devreye
Kiminim PMgl ve Etnstdnln (relativit) Grelilik Teorisi girmi; bylece
bilimde mutlaklk arayanlarn iddialar geerliliini yitirmi, eski paradig
malar yerlerini yeni paradigmalara brakmt. E. chrOrodinger ve Kun
tum fizii. akl tanrlatran 19. yzyl pozitivizmini darmadan etmiti.
Artk 17 yzyldan 20. yzyla kadar tm insanl etkisi akma alan Sa
int-Simon, Rene Descartes ve Aguste Comteu poztivist felsefesi ilk kez
ok ciddi bir ekilde sorgulanyordu. 20. yzylda kendilerinden nceki
bilimsel teorileri tamamen ya da ksmen rten yeni bilim insanlan o r
taya karak yeni teoriler ileri srmt: A.

dnda, Max Planck,

Niels Bohr, M u Bom , Louis de BtogUe, W. Halsenberg, E. chrrodlnger ve Buil Dirac modern insann hayata ve evrene bakn deitiren g
rlerle her eyi altst etmilerdi. ncln bu fizikilerin yapt Kuantum Teorisi felsefeye de sram, Karl Popper, Thomas Kuhn ve Lud

wig Wittgenstein Kuantum Fiziini kullanarak insan anlamaya alm

t Heisenberg, Belirsizlik kesi diye bir kuram gelitirmiti. Bu kuram.

Newtt'un Nedensellik OkesTni rtm ve bilim in anlamlandramadA' mnkro dnyaya farkl bir ekilde bakmak gerektiini gsterm iti; Atom
Al Paracklardan elektronlarn mevcut bilimsel manta aykr hareket
lerim, eausality bana ters den, ayn zamanda ayn elektronun iki ay
r yerde grnmesini ve kartezyen m ang alt st eden dzensiz hareket
lerim Heisenberg, Belirsizlik Prensibi diye adlandrm t. Pozitivizmin

25*ATATURK

VE T U R K L E R N S A K L I T A R H

gn gelinen noktada artk bir teorinin rmesi iin "yanllanabilirliginin" de kantlanmas gerekmektedir. rnein, 19. yzylda
pozitif bilim, kantlanamad, dogrulanamarfgT iin Tanr'nn
varln reddedebilirken, 20.yzylda bilim Tanr yoktur" diyebil
mek iin ayn zamanda Tannnn varl tezini rtmek, yani yanlbmak zorundadr.
zellikle, II. Dnya Sava'ndan sonra Batda bilimin tanm da
snrlar da deimitir; bilim artk eskisinden daha kavrayc, daha
sorgulayc ve daha zgr hale gelmitir; Artk bilim insanlar, rtltlemeyen, yanllanamayan her teoriyi ciddiye almaya balam
lardr. Atatrk ise daha 20li yllarda bu bilimsel gerein farkna
varmtr.
Trkiye 21.yzyln balarnda, bugn, 19.yzyln poztivist
bilim anlaynn dar kalplarn krmay baaramamann skntlar
n yaamaktadr. zlerek ifade etmek gerekir k hala Trkiyede ki
pek ok bilim insan 19. yzyln bilimsel dorularyla hareket et
mektedir, durum byle olunca lkemizde gerek fen bilimlerinde ge
rekse sosyal bilimlerde gzle grlr bir ilerleme kaydedlememektedir. Yine zlerek sylemek gerekir ki, bu gn hala, fen ve sosyal
bilimcilerimiz o bilim ddr, bu akl ddr! diyerek, genel ka
bulleri sorgulayan teorileri zerinde hi dnmeden ellerinin ter
siyle bir kenara itebilmektedirler. Baz bilim insanlarmzn 19 yz
yla zg bu pozitivist tutumlar Trkiye'de bilimsel gelimelerin
nndeki en byk engellerden biridir. Avrupa Birligne girmeye
alan Trkiyenin bir an nce halletmesi gereken sorunlarn ban
da bilim anlayn 2 0 .ve 2 1 . yzyllardaki gelimelere paralel yeni
lemek gelmekledir.
Bilim insanlarmz, bilim anlaylarn yenilerken, ncelikle
artlanm akl* dahil, her trl nyarglarndan" kurtulmal ve
kendi anlaylarna uymayan teorilere bile kafa yorma zahmetine
"dognlanablllrlik' ilkesi ise, Kari Popper ve Tlom as Khun un 'yanllanabilirlik" lkesiyle sarslmt. 2 0 .yzylda bilim anlayndaki deiim
konusunda bir deneme iin bkz. m er zrkm en, K a rm a h rd a n z r
DUertm. stanbul 2 0 0 4 .

26 S N A N

MEYDAN

katlanmaldrlar.Bu dorultuda daha geni, daha kavrayc ve daha

sorgulayc olmal ve en nemlisi yem gelimeleri mutlaka takip et
melidirler Zaten bilimin gerei de budur.Bilim anlayn son geli
meler nda yeniden biimlendirmek isteyen bir Trkiye iin Ata
trk iyi bir rehber olacakur.
*Btr Bihm tn<gn Olarak Atatrk
"Autrk iyi bir asker, m bir komutan ve iyi bir devlet adam
d r ' nermesi dorudur. Bu nermeyi yanllamay deneyenler her
seferinde baarszla uramlar, her seferinde Atatrkn askeri ve
siyasi dehasyla yz yze gelmilerdir; fakat bunun yannda: Ata
trk iyi bir kuramc, ok baarl (amatr) bir bilim insandr. ner
mesi de yanllanamad srece -k i bugne kadar yanllanamamtr- doru bir nermedir. Dolaysyla, Bilim anlaymz gzden
geirirken Atatrk rnek almalyz " biimidek bir yargy, hi d
nmeden, bu konudaki kantlan grmeden, srf genel kabullerimi
ze ayk olduu iin, bir kalemde izmek, sama! diyerek, "bir ke
nara itmek", ncelikle gnmzn her eyi sorgulayan bilim anlay
na aykrdr.
Prof. Geoffery Lerwis*in dedii gibi: Atatrk, znde bir bilgin
dir. Gerekten de okuduu kitaplara, yapt, aratrma ve incele
melere baknca bu sonuca varmak mmkndr8.
O,
bir szcn kkeninin nereden geldiini bulunca: Uzun
bir almadan sonra bunu kefettiim zaman. Sakarya Muharebesi'ni kazandm dakikadaki memnuniyeti duydum."9 diyecek ka
dar bilimsel heyecana sahiptir. Onun sofras bir bilim akademisi
*

Atatrk, bilime ve bilim insanlarna duyduu saygdan dolay bir keresin

'...Bitim ve zellikle toplumsal bitim alanna hagh iler

de ben komutanlk rrfrmrm Bu alanda isterim ki bana bilginler doru
yolugstersinler. Onun iin siz kendi bitiminize, kalrrOnOzegveniyor
sanz bana syleyiniz; toplumsal bitimin grel ynlerini gOaeriniz, ben
U kytybn Ahmet Kklgillcr. Atatrk'n Okckl ve DOyOncekrl. stan
de yle demitir:

bul 2 0 0 5 , s. 155.
Neelle Roger,

Cumhuriyet, y

12 N 3 8 .

27. A T A T R K

VE T U R K L E R 1 N S A K L I

TARH

gibidir. Sofrasnda bulunan kara tahtada bata dil ve ianh olmak

zere pek ok konudaki sorunlara zm retilmitir .10 Sofrasna
arp sabahlara kadar tartt bilim insanlarna Szlerle yapa
m bu ihni konumalar, benim ruhumun gdasdr.
diyecek
kadar bilime nem veren; Dolmabahe Saray ndaki ok gzel bir
koltuun kime ait olduunu soranlara: 'Bu koltuk bilim adamla
rna aittir " ' 2 diyecek kadar ve Trkiyeye gelen yabanc bilim in
sanlarna, milletvekillerinin kat maa verecek kadar bilimle
uraanlara deer veren bir devlet adamdr11. Onun bu zelliini
fark eden Herbet Melzig, Atatrke, ankaya Dnr" demi
tir14. Okuduu, 4 0 0 0 den fazla kitap15, tarih ve dil konularnda
bizzat gelitirdii tezler, matematik ve geometri alanlarnda yapt
almalar ve yazd askerlik16, tarih"17, sosyoloji 18 ve ge
ometri" 19 kitaplar ve yksek bir edebi deere sahip olan Nu
Bu konudaki rnekler iin bkz. O g u ; Akay,

rim Sofram Bu.

stanbul,

Truva Yaynlar, 2 0 0 6

Mstafi Kemal Atatrk, BUtanve Ontmslte.

11

Metin z a ta ,

12

A-ge., s. 10

tOk Aratrma Merkezi Sempozyum Bildirileri. C

z a ta , a g e, s.9.

stanbul 2 0 0 5 ,

s.9.

Blent Daver, Uluslararas II.Atatrk Sem pozyum u", Ankara 199 1 ,

15

Ata*

II, Ankara 1 9 9 6 , s 6 5

enalp.a.g.m ., s. 3-2 3 . enalp'in verdii bilgiye gre Atatrk'n zel k i

tapl 4 2 8 9 bibliyografik knyeden olum aktadr.

17

Atatrkn askerlikle ilgili belli bal kitaptan unlardr: Takmam Muha

rebe Talimi, Cumali Ordugah Manevralar, Tabiye ve Tatbikat Seyahati,
BlOgOn Muharebe Tahini, Zabit ve Kumandan De Hasbhal, Anafiutakr
Muharebelerine Dair Hatralar.
"Ona Zamanlar Tarih D ve Tk TarlhTntn Ana Hadan* adl kitabn ba

18

"Medeni Bilgiler* adl

Atatrk, bir de

16

z blm lerini Atatrk yazmtr.

kitap Atatrk tarafndan Afetinan'a dikte ettirilm i

tir.

Geometri Kitab"

yazmtr. Atatrk, sz konusu kitab,

Arapa geom etri ve matem atik kavramlarnn Trkelerini gstermek

amacyla yazmtr.

28 S N A N M E Y D A N

tuk"20 adl eseri, Atatrkn ayn zamanda bir bilim insan oldu
unu kantlayacak gtedir.21 Nitekim 19 Eyll 1922de toplanan
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Pofesrler Meclisi Ata
trke fahri profesrlk (mderrislik) nvan verilmesine karar
vermitir. Bu durumdan haberdar olan Atatrk, tsianbul niverstes'ne gnderdii telgrafta yle demitir:
^

Atatrk,

Nutuk" adl

almasnda 1919-1927 yllar arasndaki siyasal

ve toplumsal gelimeleri anlatmtr Bu konuda bir analiz iin bkz. Sinan

Meydan.
2*

Nutukta Deifresi. 2.bs.

stanbul, Truva Yaynlan, 2007

bilim tasam'1
Nutuk bilimsel bir almadr.' ifadesine ok fkelenen,
srarla Atatrk'n bilim insan olmadn ve Nutukun da bilimsel bir a
lma deeri tamadn iddia eden devrim tarihi profesrlerimiz vardr.
Fakat zlerek ifade etmek istiyorum ki bugn Atatrke

denilmesine ve

Bu noktada yaadm bir olay anlatmadan geemeyeceim:

stanbul niverscsi Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilimdal'nda re

Prof. Dr. Ah Arslan, Atatrkn asla bir bilim insan ol
madm ifade ederek, kzgn bir yz ifadesiyle ve sinirli bir ses tonuyla
tim yelii yapan

bana aynen unlar sylemitir: Sana gre her eyi Atatrk yapm
trk bilim insan falan deildir
bilm insandr" dediim iin
mam

eletirerek aslnda

Ata

Nutuk da bilimsel bir ahma deildir,

ban blmlerini Atatrk bile yazmamtr... "

beni ve

Prof. Ali Araln, Atatrk'e

u an okumakla olduunuz al

bir devrim tarihi profesr olarak Atatrk' hi

AHArslan, Atatrk daha baka konular

da da eletirirken, Said-i Nursi'ye sahip km vc beni "Bir mrttn te
ki Hikayesi adl kitabmda Said-t Nutsfyl eletirdiim iin adeta azarla
yarak. Said-i Nursfnin szm ona yksek zelliklerinden vgyle sz e t
mitir B olay yaadn gn. (18 ubat 2007*06) stanbul niversitesi
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim dalndaki "JOl nolt odada AHArs
lan dnda drt akademisyen daha olm asna karlk (Prof. Dr. Sleyman
Beyogh, Do. Dr. HaUl Bal, Do. Dr. Arzu Terzi ve Prof.Dr. Own< Erasbn) hepsinin Ali Arslan' hakl bulmas ve Atatrk'e ynelik olumlu de
erlendirmelerimden dolay beni azarlarcasna eletirmeleri, cidden d
tanmadn gstermitir. Ayn

ndrcdr

Bu olay, beni derinden yaralam ve lkemin bugn iin

de bulunduu karanlk durumla bir kere daha yzleirmitir. Ama bu

ve benzeri yldrma hareketlerinin beni ve Atatrk'n ttvVH vatansever
genleri asla yldmnaycaj herkes bilmelidir

29. A T A T R K

VE T U R K L E R I N S A K L I T A R H

Trk kltrnn merkezi olan fakltenizin fahri profesrl

ne seiliimden dolay meclisinize teekkr ederim. F.minim ki

milli istikallimizi ihm sahasmda fakltem ikmal edecektir. Bu eref
li gelimenin oluumunu deruhte eden heyetiniz arasmda bulun
mak bence iftihar sebebidir.'22
Atatrk'n bilime verdii deen anlamak iin dnyaca nl Al
man bilim insan A. Hnstcinln 1933 ylnda Atatrke yazd mek
tuba bakmak yeterli olacaktr. Einstein, Hltler basksndan bunalan
Yahudi kkenli Alman bilim insanlannn szcs ve OSE Dnya Brlinin eref bakan sfatyla 17 Eyll 1933de Atatrke yazd ve
Ben sadk hizmetkarnz ProfjUbert Einstain. diye biten mektubun
da: Almanyadan 4 0 profesrle doktorun bilimsel ve tbbi almala

rna Trkiye'de devam etmelerine msaade vermeniz iin bavuruda

bulunmay ekselenslanndan rica ediyorum ...'2' diyerek Atatrkten
ncasnda bulunmutu. Atatrk Einstan'n bu ricasn kabul etmi
ve ok sayda Alman bilim insan Trkiyeye gelerek gen cumhuri
yetin niversitelerinde almaya balamlard. Atatrk de ayn yl,
1933 niversite Reformu dolaysyla, Enstan Trkiyeye davet et
miti Princeton niversitesinde 1949 ylnda A. Einstainle gren
Prof. Dr. Mnir lger, grme srasnda Enstainn: Dnyann en
byk liderine sahipsiniz.. 1933deki niversite reformunuz srasnda
beni de lkenize davet etmiti." dediini belirtmektedir.24 Dnyaca
nl bilim insan, yzyln son dahisi A. Einstan'n, dnyada onca li
der onca devlet varken, Atatrke ve gen Trkiye Cumhuriyetine
bavurmas ok ok anlamldr. Atatrkn ve onun liderliindeki
gen Trkiye Cumhuriyeti'nn bilime ve bilim insanna verdii deer
lke snrlarn am, dnyaya yaylmtr Murat Bardak nn yerin
de tesbitiyle: te Cumhuriyet rejiminin henz on yanda olduu
22
2^

Saray. L g jn , s .36 -3 7 .
Murat Bardak, "Bugn Erkein Kadnla Tokalamasn Tanan Bir Tr
kiye'den Bir Zamanlar Einstain Bile Ricasnda Bulunmutu", Hrtyel,
29

24

Ekim 2 0 0 6 . s .26

M nir lger. Cum huriyet BOtan Teknolojisi D erg i*, S. 102 2 . 20 Ekim
2 0 0 6 ; Bardak, a .g jn . s 26

30 S N A N

MEYDAN

gnlerdeki Trkiye ile 83 yandaki Cumuriyet Trkiyesi arasndaki

fark. lki Einstan'n dostlar iin talebinde bulunduu, byk ge
lecek vaad eden gen bir devlet; dieri ise gndemini sadece kadnla
ra mahsus parklarn, cppeli namazlarn, yahut kadn eli skmann
gnah olup olmadnn tartlr hale getirildii bir lke. . . 25
En ok Okuyan Lider: Atatrk
Atatrk kelimenin tam anlamyla bir kitap kurdudur". Fakat
Atatrk iin kitap okuma tutkusu, kiisel tatmin boyutunu oktan
am ve bir akademik disipline dnmtr. Okuduu kitaplann
nitelii bu dncenin doruluunu ok ak bir ekilde kantla
maktadr.
Genlik yllarndan beri sistemli olarak okuyan Atatrk, zel
likle cumhuriyetin ilanndan sonra yurt dndan srekli kitap sipa
ri etmitir Eliliklerimiz araclyla yurt dndan kitap sipari
eden tek devlet adam Atatrk'tr. Atatrk, zellikle tarih ve dil a
lmalaryla ilgilendii 30lu yllarda kitap siparilerini younlatr
mtr rnein, 12 Eyll 1929 gn Cumhurbakanl Genel Sek
reteri M. Tevfk Bykloglu imzasyla, Paris Bykelisi Fethi Okyara u telgraf ikilmitir:

"Reisicumhur Hazretleri, Fransz Hukuk Fakltelerinde okutu

lan derslere ait kitaplarla, en kapsaml ve geni genel tarih kitapla
rndan rica etmektedirler. Hrmetlerimi teyit ederim efendim.'26
Fethi Bey, istenilen kitaplar bulup gn sonra Ankaraya postalamtr.
Birka gn sonra Fethi Bey, Genel Sekreter Tevfik Beyden bir
telgraf daha almtr Telgrafta: Reisicumhur Hazretlerinin Milattan

nce Smerlerin geli yeri ve medeniyeti baklandaki en son tetkik

leri kapsayan eserlerin de gnderilmesini rica ettiklerini arz ederim
efen d im denmektedir.
25
26

Bardak, a.g.m s 26
Bilal im ir. Atattk, KflltOr ve Eitim,
fa Kemal'den Atatrk'e, stanbul 2 0 0 6 .

1 9 8 2, Yurdakul Yurdakul,
s .2 5 3

Musta

31 A T A T R K

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

Fethi Bey ayn gn br telgraf daha alnca aknln gzleyemenitr Atatrk bu sefer de eski zamanlara ait Trk tarihi hakkn
da mevcut en son eserlerin gnderilmesini istemektedir.
Sipariler birbirini izlemektedir
Atatrk zellikle hukuk ve tarih zerine eilmektedir Paris B
ykelimiz istenilen kitaplar buldurup hemen ankayaya postala
maktadr Ama Atatrkn kitap istekleri bitip tkenmez, arkasn
dan yem kitap siparileri gelmektedir .27
Atatrk, gnderilen kitaplar byk bir heyecan ve merakla in
celeyerek, Paris Bykelisine hrmet ve teekkrlerinin iletilmesi
ni bildirmi, ayrca Alfred Rambaudnun "Histori Generale des pe
uples etdes Civilisations adl eserini istemitir. Sz konusu eser 12
ciltten oluan Genel Uygarlk Tarihidr. 14. ve 2 0 . yzyllar arasn
kapsamaktadr.
On be gn sonra Paris Bykelisi Fethi Bey, Cumhurbakan
l Genel Sekreterinden u telgraf almtr:

"Pek muhterem beyefendi hazretleri...

Dn Emest Lavisse'nin 12 ciltlik Tarih-i Umumisi geldi. Yalnz
milattan nceye ait ksm yok, yani milattan sonra balyor. Bunu ta
mamlayacak olan ksmn da ltfen gnderilmesini Reisicumhur
Hazretleri rica ediyorlar. imdiye kadar gnderilen kitaplardan Pa
a Hazretleri pek minnettardrlar. Yalnz bunlarn bedeli birhayii
tutsa gerekir, dem e yapmak zere bedelin bildirilmesini istirham
ederim. Paa Hazretleri, sonra bir daha kitap istemeye yzmz ol
maz diyorlar. Reisicumhur Hazretleri sevgiyle gzlerinizden p
yorlar28
Grld gibi Atatrk, kitap siparii konusunda ok hassastr
Hi enmeden 12 ciltlik bir eserin eksik ciltlerini istemekte, bir bi
lim insan titizliinde yararlanmay dnd kaynaklan toplama
ya almaktadr.
27
28

imir. a.g.e, Yurdakul, a.g.e. s. 252

imir. a.g.e, Yurdakul. a.g.e s.254

32 S N A N

MEYDAN

Fethi Bey, yurda dndkten sonra Atatrk bu sefer de yeni B

ykeli Mnir Bey'den kitap istemeye balamtr. Cumhurbakan
l Genel Sekreten, 8 Haziran 193 de Bykeli Mnir Bey e gn
derdii bir telgrafta. Rene Groussefin "Historie de rExtreme Orient'
adl k ciltlik esenn Atatrke gndermesini istemitir 29
Atatrkn Bykeliden istedii dier kitaplar unlardr.
Rene Grousset, Uzak Dou Tarihi (iki dit), Le Revdl LAsie,
rlmperiahsme Britannique et la Revolte des Peuples (Asya'nn Uya
n. Ingiliz Emperyalizmi ve Halklarn Ayaklanmas) ve 1929-30
yllannda baslan Les Civilisatons de TOrient (Dou Uygarlklar)
adl drt ciltlik kitab.30
Atatrk 1935 ylnda da geni kapsaml kap siparileri vermi
tir.
Isanbuldak ubesi araclyla Paristeki Hachette Ktabevi'nden Louis Marie Qukherat'nm Lalince-Franszca ve FnmszcaLatince szlkleriyle dier baz kitaplar stetmtir.
Bu kitaplar Dolmabahe Sarayna gnderilmitir.
Atatrk, Dolmabahe Saray nda 21 Temmuz 1935 gecesi saat
02:00da zel Kalem Mdrne u telgraf yazdrmtr.
Pans Bykelisi Suat Davaz'a, Roma Bykelisi Hseyin Ragp Baydara Ak Telgraf
1.

kinci maddede yazl konulara dair bulunduunuz memleket

teki,, otorite sahibi niversite profesrleri, yazar ve dnrle
rin baslm bulunan btn klasik eserlerini, yetki sahibi kim
selerle grerek tesbit ediniz, derhal gnderiniz.

Ekonomic Politique Genendei Statistique Generale, Historie des

Institutions potuques, Introduction au Droit, Historie Genera
le Moderne et Contemporaine, Sociologie et Ekonomie Sociale
Geographie humanie. Droit Constitutionnel, Antropologie,
Historie Economique, Histori des Religions, Historie Diplomaa.g.e.

29

im ir.

30

im ir, ft-gjt.

Yurdakul,

a.g.e.

s.2 5 5

33 A T A T R K

VE T U R K L E R I N

SAKLI

TARH

dque, Historie de m Pbilosopbie, Historie des Sciences, Histo

rie de TAt. LitentOre de Periode modeme et contemponinc,
3.

Kitaplarn tutarn bildiriniz. l

Bu telgraf, gece yars 02:00'da Genel Sekreter Haan Rza Soyak imzasyla bykeliliklere ekilmitir
Atatrk'n bir an nce gnderilmesini istedii kitaplar. 18 fark
l alanda toplanmaktadr Atatrk, btn sosyal vt siyasal bitim dal
larn kapsayan eserlerin tamamnu istemektedir. stelik sz kousu
eserler, 1930lann bilim dnyasnn en son bulgularn iermekte
dir.
Sipari listesindeki kitaplar yle snflandrlabilir
1 .Genel ktisat, 2. Genel lstatistk-Genel Tarih, 3 Syas Kuru
lular Tarihi, 4 .Hukuka Giri- Yeni ve Yakn Zamanlar Genel Tari
hi, 5. Sosyoloji ve Sosyal Ekonomi, 6 . nsan Geliimi, Corafya, 7.
Anayasa Hukuku, 8 . Antropoloji, 9. ktisat Tarihi, 10. Dinler Tari
hi, 11. Diplomas Tarihi, 12 Felsefe Tarihi, 13. Bilimler Tarihi. 14.
Sanat Tarihi- Yeni ve Yakn Zamanlar Edebiyat.32

Bu listeyi alan Bykeliler hemen harekete gemiler, niver

sitelerle ve akademisyenlerle yaptklar grmeler sonunda Ata
trkn istedii konulardaki kitaplar bularak Atatrk'e gndermi
lerdir.
Hachette Kitabevi de Atatrk'n istedii kitaplar gndermekle
gecikmemitir. Bunlar arasnda:
1.

Lanson'un, Historie Dustree de la Literatre Francalse (Fransz

Edebiyat Resimli Tarihi)

2.

Pichon'un, Historie de la Literatre Latine (Latin Edebiyat Ta

3.

Bossertn, Historie de la literatre Aemande (Alman Edebiya

rihi)
t Tarihi)
31
32

imir, a.g.e; Yurdakul. a.g.e. s.256,257

Yurdakul, Lg.e. s.257,258

4.

Legouis ve Ozamian'n, "Historie de la Literatre Anglelse ( n

giliz E d e b iy a t T a r ih i)

5.

Vivien de Saint Martinin, Atlas Universal de Geographie niversale (Yeni Dnya Corafyas)

6.

Lansonun, Fransz Edebiyat Bibliyografyas adl kitaplar bu

lunmaktadr.33

Ayrca Felix Alcan Kitabevi de sosyoloji, tarih, diplomasi tarihi,

corafya, beeri corafya, deniz corafyas, sanat tarihi ve sanat psi
kolojisi ve dinler tarihi alanlarndaki kitaplar Dolmabahe Sarayna
gndermitir.
Paristen Dolmabahe Sarayna gnderilen kitaplar bu kadarla
da kalmaz. Recueil Siray Yaynevi, iki parti halinde tam 24 paket ki
tap gndermitir. Kitaplarn sadece listesi drt sayfa tutmaktadr.
Sz konusu kitaplar, ekonomi, ekonomi doktrinleri, istatistik, hu
kuk, hukuk felsefesi ve felsefe alanlarnda younlamaktadr.34
Bu kitaplar, bugn Atatrkn zel kitaplnn katologunda
grlmektedir. Bu katologda toplam 428 9 kitap vardr. Kayp kitap
lar da dikkate alnnca bu say belki bir kat daha artmaktadr. Asl
artc olan Atatrkn bu kitaplarn tamamn okumu olmasdr.
Kitaplarn zerindeki notlar ve iaretler bu yargy dorulamaktadr.
Atatrkn yurt dndan getirtip okuduu kitaplarn says ve
ierii zerinde ciddi ciddi dnmek gerekir. nk Atatrkn
okuduu kitaplarn tamam o an en son bilimsel gereklerini
iermektedir ve gerek yurt iinde gerekse yurt dnda bu kitaplarn
adn bile duymayan bilim insanlar vardr. Daha da nemlisi Ata
trkn, hakknda kitaplar okuduu baz konular, o dnemde he
nz Trkiyede ve baz Avrupa lkelerindeki niversetelernde bile
okutulma ma maktadr.
Atatrk, ann en son bilimsel almalarn birok bilim insa
nndan daha byk bir heyecanla ve daha byk bir disiplin ve s
rarla takp etmekteydi. Atatrkn okuduu kitaplar arasnda yaa
33

A.g.e s.2 5 8

34

A.g.e. s 2 5 8 , 2 5 9

3 5 ATATRK

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

d dnemin son bilimsel verilerini ieren kitaplarn olmas, onun

bilimdeki deiim ve geliimi takip ettiini gstermesi bakmndan
nemlidir, rnein Atatrk, bilimsel yntem konusunda Henri Potncare'nin Bilim ve Hipotez, Bilim ve Metod, "Bilimin Deeri
adl kitaplarn okumutur. Poincarenin bu nemli eserlerinde bili
min nitelii, geliimi, deeri ve bilimsel yntem hakknda deerlen
dirmeler yer almaktayd. Klasik fiziin son temsilcisi Henri Poinca
re, bu eserlerinde sadece bilimsel almalarda karlalan sorunla
r, bilimin geleceini ve bilimsel yntemi tartmaya amakla kalma
m, ngiliz ve Fransz fizik yaklamlarndan sz ederek aradaki far
k da ortaya koymaya almt35

'Belirtmek gerekir ki, Atatrk'n 1930larda getirtip okuduu

kitaplar, konulan ve nemleri bakmndan o zamanki Trkiye ni
versite programlarnn ok stndeydi, rnein, ekonomi doktrin
ler tarihi, tam anlamyla henz niversitelerimizde okutulmuyordu.
Atatrk ise o raman iin en yeni ve en seviyeli kitaplar getirtip eko
nomik doktrinler tarihini ta Bzyokratlardan, merkentalisderden
balayarak, sosyalistlere ve marksistlere kadar hepsini incelemi,
okumutur. Charles Gide ve Ristin ortaklaa yazdklar Historie des
Doctirines Economiques depuis les Physiocrates Jusquanos Jours
idl tannm kitabn eitli sayfalarnda Atatrk'n el yazsyla e
itli notlan, iaretleri grlmektedir. Yine niversitelerimizde henz
dipolomasi tarihi disiplini tam olarak yer almad ve henz Trki
ye'de bir diplomasi tarihi profesr bulunmad bir dnemde, Ata
trk diplomasi tarihiyle ilgili Avrupa'da yaynlanm kitaplan oku
mu, incelemitir, rnein onun 1 935ylmda Paris'ten sipari etti
i ve zel kitaplnda yer alan Debidourim iki ciltlik Historie Dip
lomatique de / Eurupe adl ritahmin 11 ayr sayfasnda Atatrkn
35

Prof. ahap Dem irel, bu kitaplar okuyan Atatrk hakknda u deerlen

dirm eyi yapmaktadr:
Atatrk gibi bir insan sadece Poincare'nin bu kitaplarn okum u bile o l
sa, terk edilm i bir pozitivist bilim anlay peinde komayaca ve bilim
le ilgili politikalar byle bir anlay tem elinde oluturm ayaca kuku g
t rm ez " Gne Kazdagl, Atardk ve Bm, 2 bs Ankara 2 0 0 i. s 92

36 S N A N

MEYDAN

iaretleri, notlan bulunmaktadr, rnekleri oaltmak mmknmdr."

"Anlalyor ki Atatrk bir ekonomist gibi ekonomi okumu,

ekonominin o zaman bilinen btn dallarna eilmi, ekonomi dokt
rinlerinden, ekonomi sosyolojisine ve felsefesine kadar uzanmtr.
Ayn zamanda Atatrk bir hukuk profesr gibi hukuk, bir sosyolog
gibi sosyoloji ve felsefe, corafya uzman gibi corafya okumutur
Ksacas Atatrk, sosyal ve siyasal bilimlerin o gn Avrupa 'da bilmen
btn dallarnda incelemeler yapm ve olduka derinlemitir Ge
nellikle Atatrk'n tarih ve cll alanlarna derin ilgi duyduu bilinir
Bu dorudur ama eksiktir. Gerekte Atatrk sosyal ve siyasal bilim
lerin btn bilmen dallarna derin'lg duymu, bu alanlarla ilgili en
yeni kitaplar getirtip incelemitir O zamanki niversite programla

rmz ve birok profesrmzn kazandklar bilgiler gzn nde tu

tulursa Atatrk'n en az niversite bocalan kadar sosyal bilimlerde
derinletii ve belki onlar at bile sylenebilir.. .v'
Atatrk'n bilimsel almalarnn en yakn tanklarndan Prof
Afetnan, Atatrkn bilime verdii nemi yle dile getirmektedir:

Bilindii gibi ilim konusu iki byk blmde ilenir ve bun

lardan faydalanlr; mspet ilimler, sosyal ilimler.
Atatrk, gerek rencilik devirlerinde, gerekse mr boyunca
her iki ilimden ok faydalanmt. Mesela tarih onun iin bir gemi
in hikayesi deildi, gnmzde bu olaylardan ders almanm nem
li olduuna inanmtr.
Dier taraftan asl mspet (pozitif) ilimlerin bamda gelen ma
tematik bilgisi Atatrk iin balca bir konudur. nk matematik
insan topluluklarna mspet yol gsteren ve uygulamasnda yarar
salayan mspet bir ilim daldr. te Atatrk bu bilime ok deer
verdii iin hem nazari (teorik) ksmlar ok iyi renmi, hem de
bunlarn uygulanmasna her bakmdan nem vermitir. Hatta mate
matik terimlerinin bugn kullandmz deyimlerini tamamen ken
di bulularyla saptamtr.
Yurdakul. .g.e s 2 W , 2 6 0

37. A TA T R K

VE T U R K L E R I N S A K L I

TARH

Atatrk bu konuda konuurken, Ben renim devrimde mate

matik konusuna ok nem vermiimdir ve bundan hayatmm eit
li safhaiarmda baan elde etmek iin faydalanm olduumu syle
yebilirim. Onun iin herkes matematik bilgisinin ok gerekti oldu^7
Bilim anlaymzn yeniden ekillenmesinde Atatrkn bize
nasl rnek olacan anlamak iin ncelikle Atatrkn doup b
yd dnemi, sz konusu dnemin zelliklerini ve Atatrkn
dnsel kaynaklarn iyi tanmak, daha sonra da Atatrk'n top
lumsal deiim hareketinde bilime nasl bir anlam yklediini bil
mek gerekmektedir.
Atatrkn doup byd 19 yzyln sonlan ve 20. yzyln
balan pozitif bilim anlaynn tm dnyay kasp kavurduu bir d
nemdir. Okuyan, aratran, yeni gelimeleri takip eden gen Mustafa
Kemal de doal olarak bu poztivist rzgarlardan fazlaca etkilenmi
tir; fakat o kendini hibir zaman sert esen rzgarlara kaptrmam, s
rekli kendini gelitirmi ve fikri olgunlua ulamay baarmtr30.
Atatrk, 19.yzyl pozitivizminden etkilenmekle birlikte, haya
tnn hibir dneminde -akl dahil- hibir eyi tabuhaline getirme
mitir. Onun, Einsteinin: "Paralanmas, atomu paralamaktan da
ha z o r d u r dedii nyarglar ve sorgulanmaya kapal "genel ka
bulleri yoktur. O, hayat, evrem, ksacas insan ilgilendiren her ye
ni gre aktr.
Hayatn anlamn ve insann dnyadaki varlk nedenini anla
mak Atatrkn en nemli amalarndan biridir. Bu amala zellik
le hayatnn son dnemlerinde insan nereden geliyor, nereye gidi
yor? Dnya nasl meydana gelmitir? ilk insanlar nasl ortaya k
mtr? Dinlerin ve Tanrnn anlam nedir? gibi daha pek ok soru
ya genel kabullerin dnda yantlar aramtr. Atatrkn -bu tezin
de konusu olan- Trk tarihiyle ilgili aratrmalar da bir ynyle
,7

Cem il SOnnrz,
Sinan Meydan,

Atattk vc Okumt Sevgisi. 2.bs Ankara 1 9 9 4 . s 17

Bir Omrtkn teki Hllnyest, "Atatrk, M o d e m im Dm

Allah", Vbs stanbul 2 0 0 4 , s 1 0 2 -1 1 6 .

vc

38 S I N A N

MEYDAN

byle bir arayn rndr3g. Atatrk'n yant arad bu sorularn,

eski alardan beri bilimin de yant arad temel sorular olduu gzard edilmemelidir.
Atatrk, kalplam" ya da kemiklemi" bir bilim anlayn
reddetmektedir. O, bilimin srekli bir deiim' ve geliim iinde
olduuna inanmaktadr. Bu nedenle dil bilimcilerini:almalarn
z ilmin son Yenlerine uydurmanz lazmdr."diyerek, uyarmtr'*0.
Bu aamada: Atatrk bilim anlaymzn yeniden biimlenmesinde bize nasl yardmc olacakT sorusuna verilecek yant kendili
inden ortaya kmaktadr:
ncelikle, Atatrk gibi genel kabullerimizin sorgulanmasna ta
hamml edebilmeli, en nemlisi bize ters gelen tezlere hi dn
meden, bilim ddr" diyerek hemen kar kmamal ve asla bilime
kendimizce snrlar izmemeliyiz. Tpk Atatrk gibi, ncelikle her
tezin doru olabilecei ihtimalini gz nnde bulundurmal ve en
nemlisi mutlaka bilimdeki son gelimeleri takip etmeliyiz41. Bu sa
yede bilim anlaymz 2 1 . yzyln yeni bilim anlaym" yakalaya
rak evrenselleecek ve daha salam temeller zerinde ykselecektir.

'ngr Yetenei
Atatrkn aync zelliklerinden en nemlisi artc dzeyde
ki ngr yeteneidir. Onun askeri ve siyasi baarlarnn temelinde
39

40

Atatrkn din konusundaki dnceleri ve bu konuda yapt alma

lar hakknda bkz. Meydan, Bir mrn teki Hflayu L Atatrk, Moda*
zm, Din ve AOah*, Toplumsal Dnm Yaynlan 3.bs., stanbul 2004.
Utkan Kocark, Atatrk'n Sohbetleri", Atardk Ozertae Armannakr,
m. Ankara. 1971, s. 42.
rnein Atatrk, baz bilim insanlarnca bir topya diye kmsenen,
gerek d, akl d olarak grlen Mu kdaa ve TOrider arasndaki iliki
yi ciddi ciddi aratrmtr. Aynca Atatrk, pek ok bilim insan tarafn
dan akl d" denilerek bilimin inceleme alan dna ililen "dta konu
suna bilimsel adan bakmay denemi, 1930'larda lalam dini konusunda
almalar yaptrmtr. Bkz. Meydan, a.&e.

3 9 . ATATRK

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

bu ngr yeteneinin izleri vardr. Onun hayat, adeta bir gn ger

ek olacak dlerle doludur; fakat Byk nderin gelecek hakkndak isabetli ngrlen, bazlarnn dnd gibi 'kehanet deil
httim ol gzleme dayal sonulardr .42
Atatrkn gelimi ngr yeteneine ok sayda rnek ver
mek mmkndr: Binnc Dnya Sava'nn nasl sonulanacan
drt yl nceden bilmi, Bnnci Dnya Sava sonunda lnglzlerin
Osmanlya ynelik politikalarn tahmin ederek yetkili makamlar
nceden uyarm; ikinci Dnya Sava nn ne zaman balayacan
ve nasl gelieceini Mac Arthura sylemitir Daha yirmili yalarda
Selanikte arkadalarna, gelecekte Trkiyenin kaderine hkmede
ceini ve kimi hangi greve getireceini aklam; Sofyada Madam
Hilda Cristianusa, bir gn Trkiyeyi yneteceini ve lkesine a
da uygarlk deerlerini yerletireceini ifade etmitir. Selanikte,
gen bir subayken lvan Manalofa, yaplmas gereken tm devrimle n teker teker sraladktan sonra: " Bir gn gelecek ben hayal zannet
tiiniz batan bu inklaplar gerekletireceim.' demitir. Daha
1907 ylnda Misak- Milli snnlann tahmin etmi. Mtareke dne
minde Almanyann Trkiye sefirine; Ehverto batrd Trkiye'yi
kurtarmaya Allah beni memur etti. yantn vermitir 43 artc ve
dndrc olan, Atatrkn yllar nce sylediklerinin yllar son
ra aynen gerekleecek olmasdr.
Tarih Bilinci
Atatrk, gelecekte olabilecekleri tahmin etme konusundaki s
tn baarsn, bilimsel dnebilme yeteneine" ve derin tarih
bgisnur borludur. Tarih, onun doutan gelen yeteneklerini kes
kinletirmi; gemii doru temellendirmesini ve bugn doru ya
arken, gelecei doru okumasn salamtr. O, gemiin birikim
ve tecrbesini, gelecein deiim ve geliimiyle harmanlayarak, ya
ad a ekillendirmeyi baaran ender liderlerden bindir.
Atatrk'n Kehanetleri, Snr

42

Ali Bektan,

43

Sadi Borak. AtatOk'On stanbuld aki ahy nalan, stanbul 1 9 9 8 , s. 33.

le s i Yaynlan, stanbul 1998.

40 S N A N

MEYDAN

Atatrk, ortarenim yllarndan itibaren tarihle ilgilenmeye

balamtr Ona tanhn nemini ilk fark ettiren ve tarihi sevdiren
Manastr Asken dadisi tarih retmenlerinden Kolaas Mehmet
Tevfik Beydir Mehmet Tevfik Bey, Fransz lhtilalinin getirdii ilke
lerin dnyay nasl bir deiime doru srklediini iyi grenler
dendi Milliyetiliin ykselen deer olduunun farkndayd. Osmanl aznlklarnn imparatorluktan kopmak iin verdikleri mca
delenin sonunda olabilecekleri nceden grebiliyor, rencilerine
ulusal bilin' alamaya alyordu. Gen Mustafa Kemal, Fransz
htilali nin temel ilkelerinden Hrriyetin ne anlama geldiini yine
Mehmet Tevfik Bey'den renmitir. Mustafa Kemalin o yllardaki
snf arkadalanndan Ali Fuat Cebesoy, gen Mustafa Kemalle tarih
retmeni Mehmet Tevfik Bey arasndaki ilikiyi yle anlatmakta
dr:
1(Mehmet Tevk Bey) deerli ve milliyeti bir Trk subayyd.
Trk tarihini iyi biliyor ve rencilerine tarih zevki veriyordu. Ata
trk, Trk tarihini btn genilii ve derinlii ile kavram bulunan
hocasndan daima sayg ile sz etmiti. Bir gn bana. 'Tevfik Beye
minnet borcum vardr; bana yeni bir ufuk at demitir. H4.
Atatrk, sadece okulda rendikleriyle yetinen bir renci de
ildi; frsat bulduka okul dnda da kendini gelitirmeye alyor
du. Dnsel bakmdan geliip olgunlamann birinci annn oku
mak olduunu erken yalarda anlamt. Srekli okuyordu: iir,
edebiyat, askerlik, ekonomi, psikoloji, din, tarih .Gen Mustafa
Kemal, okuyup rendiklerini arkadalar.yla paylayor, arkadala nn zellikle vatan ve hrriyet konulannda bilinlendirmeye al
yordu Atatrkn Harp Akademisindeki snf arkadalanndan
Asm Gndz, gen Mustafa Kemalin dnsel yaps ve kltr
kaynaklan hakknda anlannda u satrlara yer vermektedir:
Mustafa Kemal'in dikkati eken fikirleri vard. Etrafma top
lad arkadalaryla cesaretle konuuyor, onlan gzel konumasy
la klSa raman/ia teST atnna altynnh Krlrrtn nlntmarhmr varan
iirlerini sk sk tekrarlyordu. Namk Kemal'in btn iirlerini Ur
44

Ali Fuat Cebesoy.

Smf Akatkgnn Atattk.

stanbul, t.y. s 18.

41. A T A T R K

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

defterde toplama. Bu iirleri ksa zamanda btn arkadalar defte

rimize yazmi ve f*l*rl*mirilr
'Yabana lisana kar da byk bir hevesi vard. Bu maksatla Beyolu'nda bir Fransz madamna pansiyoner olmutu. Bu Fransz
icadn, Fransz Sefareti kuryeleri ile Ittihatann Pariste yaynladk
lar gazeteleri getiriyor ve Mustafa Kemal e veriyordu. Fransz cadn
ayn ramanda Franszca dersi veriyordu. Bizler, vatan, millet ve
Trklk {Udilerini ilk defa Harp Akademisi sralarnda Ondan duy
mutuk ( ...) Mustafa Kemal, iyi Franszca bilirdi. Harbiyede iken
her tatilde Selanik'te bir Fransz okulunun tatil kurslarna devam
ederek lisanm ilerlettiini sylerdi. ^
Atatrk, daha ok kiisel abasyla gelitirdii Franszcasn
kullanarak, ok gen yalarda dnya tarihini renmi, Fransz Devnmn ve ilkelerini; Jan Jack Rousseau'yu, Voltert, Montesuleu'yu,
Robespieri tanmt. Sanayi Devrm n, ii snfnn mcadelesini,
1848 htilallerini, hatta materyalizm, pozitivizm ve sosyalizm akm
larm renmi; hzla deien dnyada, Osmanl mparatorluu nun
eskimi kurumlanyla daha fazla ayakta kalamayacan daha o yl
larda grmt.
Trklk Bihnrintn Geliimi
Orta ve yksek renim yllan, Atatrk'n Trklk bilindirin"
de geliip olgunlat yllard. O yllarda Atatrkn Trklk bilin
cinin geliip olgunlamasnda baz retmenleri, okuduu yerli ve
yabanc kitaplar ve baz Osmanl aydnlarnn byk etkisi olmutu
Atatrkn o yllarada en ok etkilendii Osmanl aydnlan meru
tiyet kuaklann etkileyen Namk Kemal, Tevfik Fikret ve Mehmet
Emin Yurdakuldur. Bu etkileimin izlerini Atatrkn tm yaamn
da grmek mmkndr.
tyi bir okuyucu olan Atatrkn en ok okuduu ve srekli ya
nnda tamaya deer bulduu eserler arasnda Namk Kemal, Tev
fik Fikret ve Mehmet Emin (YurdakuD'n eserlennn bata gelmesi,
45

Asun Gndz.

Hamlarm, der

Ihsan lgar, stanbul 1 9 7 3 , s 12 -1 4

onun bu aydnlardan fazlaca etkilendiini gstermektedir, rnein

I. Dnya Savanda 16.Kolordu Komutan olarak Dou Anadolu'da
bulunduu srada tuttuu ve 7 Kasm-25 Aralk 1916 gnlerini ie
ren an deftenndek kaytlara gre 4 9 gnlk sre iinde okuduu
kitaplar arasnda, Namk Kemalin Tarih-i Osmani", stanbul,
1889; Makalat- Siyasiye ve Edebiye stanbul, 1327 (1911); Meh
met Fmir (Yurdakul)\m Trke iirler", stanbul, 1316 (1900) ve
Tevfik Fkrefin Rbab- ikeste stanbul, 1316 (1900) adl eserle
ri vardr46.
Atatrk, o yllarda gen kuaklara vatan ve zgrillk kav
ramlarn anlatan Namk Kanal, Osmanllk yerine Trkl ve
Trk duygusunu dile getiren ulusal air" Mehmet Emin Yurdakul
ve zorbala kar direnip, insanlk deerlerine sahip kmann ve
ykselmenin nemine iaret eden Tevfik Fikreti okuyor ve dn
sel bakmdan daha ok bu aydnlarn grleriyle besleniyordu.

1 Aydn Etkisi
a. Namk Kemal Etkisi
Atatrk, hrriyet ve vatan" konusunda en ok Namk Ke
malden etkilenmitir. Gen Mustafa KemarinTaridak bilincinin"
geliip olgunlamasnda vatan airi Namk Kemalin ayn bir yeri var
dr. Gen Mustafa Kemal, Harp Okulu ve Harp Akademisi yllarn
da Namk Kemali: Trk ulusununyOzpIlardan beti bekledii sesT
olarak grm ve onun zgrlk dncelerinden etkilenmi
tir47.
Silvanda an defterine yazdklar, Atatrk'n Namk Kemalin
baz eserlerini yannda tadn ve ska okduunu gstermektedir,
zellikle, Namk Kemal'in ark Meselesi", Hmyet-i Efkar",
Usul-i Meveret Hakknda Mektuplar gibi eserlerini ve Dou So
^

Atatrk'n 7 Kasm -25 Aralk 1 9 1 6 tarihleri arasnda okuduu dier ki

taplar ve ald notlar iin bkz. kr Tezer, A taataktln H a tm Defteri,
TTK, Ankara. 1 9 7 2 , s.72 vd.

47

Gndz, a g e,, s. 15 vd.

43. A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI TARH

runu, dnce zgrl ve merutiyet sistemi hakkndak grle

rini ieren Makalat- Siyasiye ve Ebediye" adl eserini bir sava d
neminde uzak, kk bir Anadolu kasabasnda okumas anlamldr.
Sadece bu kitaplar bile Atatrkn 1916 gibi erken bir tarihle TttekiOk", zgrlk ve lln i ynetim biimleri' gibi konular zerinde
dndn gstermektedir.
Atatrk zerindeki Namk Kemal etkisi Kurtulu Sava ylla
rnda da devam etmi, Atatrk, Namk Kemalin dncelerini ve i
irlerini sava srasnda Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden
dile getirmitir. Birinci Inn Savandan sonra mecliste yapt ko
numay, vatan airinin nl dizelerini: Vatann bann* dnun
dgyasm hanerini, buhmur kurtaracak baht- kara m aderir' bii
minde deitirerek bitirmitir48.
Atatrk, Namk Kemalin ulusal duyguyu glendiren yazlar
n okuduka, daha ok gen yalarnda vatan ve tarih bitiriri ara
sndaki ilikinin de farkna varmtr.
Namk Kemal sayesinde vatanseverimin ve mflUyetiligln",
ulusal tarihle beslendiini fark eden Atatrk, milliyetiliini Ziya
GOkalptn Trk tarihi hakkndaki grleriyle glendirmeye ve ol
gunlatrmaya balamtr.
b.

Ziya Gkalp Etkisi

Atatrkn Trklk bilincinin" dil, tarih ve kltr ekseninde

derinlik kazanmasnda en byk etkiye sahip olan Osmanl aydn
Ziya Gkalptir.
Gkalp, Trk devriminin dnsel dayanaklarn aratranlar ve
Kemalizme bir ideolog arayanlarn en ok zerinde durduklar isim
dir yle ki bazlarna gre Ziya Gkalp: Kemalizmin biricik ideoloudur.Y"*9. Dorusu Ziya Gkalp, Atatrkn en nemli dnsel
kaynaklarndan biri olsa da onun Kemalizmin biricik ideologu ol48 erafetin Turan, AtalOk'On DOjdnoe Yapma Etkileyen Okykr, DOyCnflrler, KhapUr, Ankara 1989, s.8 .
49 A ge , s .18.

44 S N A N

MEYDAN

madii da ortadadr1 0 nk Ziya Gkalp ile Atatrk arasnda ok

byk bir dnsel benzerlik ve devamllk olsa da grmezlikten ge
linemeyecek kadar nemli dnsel ayrlklar da vardr.
"Olguculuk, ulusuluk, halklk, laiklik, uygarl bir btn
olarak grme, dilde zleme, kadn haklan, vb. konularda ayrntla
ra inildiinde Gkalp'in dnceleri ile Mustafa Kemal Atatrk'n
grleri ve eylemleri arasnda nemli ayrlklar gze arpar.51.
Fakat her eye ramen Zya Gkalpin, Atatrkn TOrklOk bi
lincini ekillendirdii ve bu konuda Atatrkn en nemli dnsel
kayna olduu yadsnamaz bir gerektir. 19. yzyln sonlarnda,
yazlarnda, srarla kkleri ok skilere giden bir Asya Trk tarihin
den" sz eden Gkalp, eski Tflrklerin m az Batl ulusalar kadar
hatta onlardan ok daha ileri bir uygarlk yarattklar" tezini bir sis
tem dahilinde bilinle ilemi ve kendi ifadesiyle Trkln
Esaslarn belirlemitir.
Grtkalpn derinletirip esaslarn belirledii Trklk, Osmanl Devletiinn son dnemlerine damgasn vuran ttihat ve Te
rakki Partisinin resmi ideolojs haline gelmi ve Trk Ocaklar yo
luyla topluma yaylmaya allmtr. Bu ortamda Mustafa Kemal
Atatrk de Zya Gkalpin Trklnden etkilenmi; fakat Ata
trk ve onun ilkelerini belirledii Kemalist Sistem, her konuda ol
duu gibi Trklk konusunda da AzgOn tarzm yaratmtr.
Zya Gkalpin Trkl, ulusal tarihle" ve ulusal dille
beslenen, kkleri Orta Asya'nn derinliklerine kadar uzanan, ulus
tanmnda, rk ve kken birlii kadar tarihsel" ve ahlaksal yakn
la da nem veren bir Trklktr52.
Zya Gkalp, Trklk akmn, kkleri Orta Asyann binler
ce yllk gemiiyle beslenen Eski Trk Tarihi" zerinde ykseltme
50

(javt Orhan Ttengil, "Atatrk vc Ziya Gkalp Balantlar",

51

Turan,

52

Trkln Esaslar iin bkz. Ziya GOkalp.

Sa 302, 1976, s 5 7 9 -5 8 4 ; Turan.

a.g.e , s

a.ge

Ttk Dili,

, s.18

18

Korkut Yaynlar. stanbul. 1976

Trkln Eaasbo,

Dede

ye almtr. Bu amala Trklern gemi baarlarndan sz eden

ok sayda kitap ve yaz kaleme almtr. Atatrk, Gkalp'n bu ya
zlarn okuyarak tpk Gkalp gibi, Trkln Eski Trk Tari
hiyle beslemitir.
litihat ve Terakki Partisinin ideologu Zya Gkalp, 1 9 1 0 yln
dan itibaren yaynlad Trk Tarihinden: Altn Yurt3, Turan5-*;
Trklk55; Altm Destan;56 Cenk Trks57; Kzdehna56; Turan59,
Ergenekon60, Alageyik61, Altm Destan62, Halk Masal: Kk eh
zade63; Yeni Atina6-1; Halk Mask Olker le Aydm65 ve Otken Olke53

Ziya Gkalp. "Trk Tarihinden Altn Y u n .

Gen Kalemler,

C .ll, Sa. 5,

1 3 2 6 ( 1 9 1 0 ).
54

Ziya Gkalp, -Turan",

Gen Kdemler, C .ll.

Sa: 6 -1 4 , 2 2 .2 . 1 3 2 6 ( 1 9 1 0 ).

s.4 0 -4 7 .

Gen Kaimeler, C .ll, Sa: 7 . 1 3 2 6 ( 1 9 1 0 ), s .1 2 0 .

Destan", Grn Kalemler, C .lll, Sa: 14, 1 3 2 7 (1 9 1 1 ),

55

Ziya Gkalp, 'T rkl k',

56

Ziya Gkalp, "Altn

s. 40 -4 3 .

57

Ziya Gkalp, "Cenk Trks",

Gen Kalemler, C.IV

Sa: 2 7 , 1 3 2 8 ( 1 9 1 2 ),

s. 4 5 -4 8
58

Ziya Gkalp, "Kzlelma".

303.

59

Ziya Gkalp. Turan*,

Trk Yurdu,

C .lll, Sa: 7, 1 3 2 8 ( 1 9 1 2 ) s. 193-

Altm Armapgm D, Tk Yurdu,

24. Sayya ek,

2 8 .1 0 1 3 2 8 ( 1 9 1 2 ), s. 17
60

Ziya Gkalp. "Ergeneckon, Altm Amagm II,

61

Zya Gkalp, "Alageyik,

1 8 .1 0 .1 3 2 8 (1 9 1 2 ) s.2 6

TOrkYurdu. 2 4 .

62

Ziya Gkalp, Alm Destan", Altm ArmaguII, Tthk Yurdu. 24. Sayya ek,
18.10 1328 (1 9 1 2 ), s.3 1 -3 8

Ziya Gkalp, "HalakMasalt: Kk ehzade,

64

Ziya Gkalp, Yeni Atilla,

9 7 -9 8

65

Ziya Gkalp, "Malak Masal lker ile Aydn,"

Sayya ek.

18 1 0 .1 3 2 8 ( 1 9 1 2 ) s. 20.

Alim Alman II, TOrk Yurdu,

Halka

24. Sayya ek,

D oru, C .l.S a: 35,

12-27 6 .1 3 2 9 ( 1 9 1 3 ). s .8 9 -9 5

Halka Doru, C .l.

5 .1 2 .1 3 2 9 (1 9 1 3 ) s.2 6 9 -2 7 6 .

Sa: 13, 4 .7 .1 3 2 9 (1 9 1 3 ). s.

Halka Do|ru,

C .l, Sa. 35.

S06 adl iirlerinde srekli olarak eaki Trk tarihinden bahsetmi

tir
Gkalp'in en ok iledii konulardan biri Trklerin ok eski
alarda Orta Asyadan dnyann drt bir yana yayldklardr, r
nein "Ergenekon" adl iirinde bu konuyu u ekilde msralarn
dkmtr:
'Biz Trk Han'n l>rf oluyuz
TOrk Tanrnn flz kuluyuz.
Bebin yllk bir orduyuz.
Turan yurdu duramz.
Ak ordumuz sola gitti
O hakanlk tesis elti.

Mcdi, Smer, Akat, Hiti

B anl oymamz.

Ergenekon iirinden de aka anlald gibi Gkalp, Trklern Orta Asya'dan dnyaya yayldklarn, Mezopotamyada ve Ana
doluda Stimerler, Akadlar ve Hidtler gibi ileri ilk ag uygarlklarn
meydana getirdiklerini ve gittikleri yerlere uygarlklarn da gtr
dklerim dnmektedir. Gkalp, bu tr iirlerini balca kitap
ta toplamtr Bunlardan birincisi 1913-1914 yllarnda yaynlad
Kmlelma ^ , kincisi 1918 ylnda yaynlad "Yeni Hayat"*8 ve
ncs 1923 ylnda yaynlad Altm Ijk"60 adl kitaplardr.
Doal olarak, bata AtatOrk olmak zere, 1930'lu yllarda TOrkTa-

Zya C.okalp, " t k cn lkesi",

TOrk Sz. Cl.

Sa 2. 17 4 .1 3 3 0 (1 9 1 4 ),

s il
67

Ziya (.flkalp,

6^

7.1ya Cknlp,

6^

Ziya oflkalp.

Kueima.

Trk Yurdu Kitaplar, No, 8 , Akkurum Hayriye

Matbaas vc Ortaklar, stanbul, 191 4 , s 146

Yeni Hayat,

Najlri Yeni Mecmua Evkaf Islamtye Matbaas,

stanbul 1918 . s 7 3

Altm fik,

Trkiye Cumhuriyeti Maartl Vekaleti Neriyatn

dan ocuk Ktphanesi I. Mabaa-i Amire. stanbul 1 9 2 3 . s 197.

rlhTezl'nl kantlamaya alan tarihilerin hemen hepsi 7-iya Gkalp

ile organik bir bag iine girmitir. Bu nedenle Gkalp'n almalar
Atatrk'n ileri srd "Trk Tarih Tezi nin' ilk taslaklar gibidir

c. Mustafa Celalettin Etkisi

Atatrk'n ulusal bilincinin belirginlemesinde ve Trk tarihi
ne, Trk kltrne duyduu ilginin giderek artmasnda zellikle
yabanac tarihinin byk etkisi vardr. Bunlardan ilki, aslen Polon
yal olup daha sonra Trkleen Mustafa Gelalettlndir
Celalettin, henz Trk ulusal duygusunun domad gnlerde
O sm n ld a Trklerden bal bana bir halk olarak sz etmitir 70

1870de yazd "Eski ve Modem TOrkler" adl kitapta Trklerle Ari

kavimler arasnda rk yaknl olduunu ileri srm ve buradan
hareketle Osuanh mparatorluundaki egemen halklar, zellikle
Balkan toplumlar arasndaki birlii tehdit eden etnik ayrlklarn
gerekte var olmadn belirtmitir71. Atatrk, " TOrklerin ileri bir
uygvh* sahip olduunu iddia ederken Mustafa Celalettn'den faz
laca etkilenmitir.

d Leon Cahun Etkisi

Atatrk derinden etkileyen dier bir tarihi de Leon Cahundur. Cahun. Trk tarihi, Trke ve zellikle Orta Asya Trkleriyla ilgili aratrmalaryla n yapmtr 1850 yaymlanan ve Ti
mura kadar olan Asya Trk tarihini ieren Introduction a L'histo
ri de TAsie Turcs d mongoles, Des origines a 1405" adl kitab d
nemin Osnanl aydnlar arasnda yaylm, hatta TOrkdlgn dogugunda nemli bir etkiye sahip olmutur72.
Atatrk, daha genlik yllarnda bu eseri okumu ve etkilenmi

Ltiorc Kossi, DuUlnperio Otlonuno la Kepublicn l lu rchia, rtenle

71

Turan. a.g.e., s. 26.

A j.e ., s 2H.

M oderno, X X lll, nr, J 0 ^ 8 ) , s 162'clc nakleden lu ran . 1 ( 4 . % 21

48 S N A N M t U l A N

tr. Atatrk bu nemli eserden cumhuriyet dneminde de yararlan

ntr Kitaplndaki zel nshaya koyduu iaretlerden. Ata
trk'n zellikle Trk Tarih Tezini hazrlarken bu eserden ok et
klendg anlalmaktadr*'.
e Deguigna Etkisi
Atatrk'n oka etkilendii yabanc tarihilerden brt de Degdgpes'tr
Atatrkn, Trk tarihine Bat merkezli tarihin" dar kalplar d
ndan bakmasn salayan ve ona Trk uygarlnn derinliini gs
teren en nemli kaynaklardan bin Degudgpesin, 'Histori generale
des Turcs des Mongols et des aultres lartares aeddentaus avanl et de
puis Jesus-Christ Jusqu pxesent* adl nl esendir 1756-1758 yl
lanndn 5 cilt olarak Parisle yaynlandnda, Islamyetten nce de
bir Trk tarihinin varlndan szettg m geni yanklar uyandran
bu nemli ederden Trk aydnlar ancak 19 yzyln sonlarnda ha
berdar olabilmi ve bu eser cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeye
evrleblmtr Hseyin Cahit Yalm'n, "Hunlarm, TOrklerin, Mo
ollarn ve Daha Sonra Tatarlarn Tarih-t Umumisi" adyla yapt e
viri I924de baslmtr Atatrk, tarih almalarnda zellikle bu e
vrden yararlanmtr Atatrkn Trk tarihi konusunda yazp sy
lediklerine baklnca Degugnes'n baz grlerini aynen paylat,
baz grlerinden de fazlaca esinlendii anlalmaktadr7'*
2 TOrklere Ynelik ftiralarn Etkisi
Atatrk'n "Trklk bilincinin" glenmesinde "tarihe" duydu
u lg belirleyici rol oynamtr Atatrk, okuduu yabanc kaynak
larn pek ounda Trklerden "barbar", "sar rka mensup, "ikinci
snf insanlar" gibi kltc sfatlarla bahsedilmesine byk tepki
duyTintu Bu tepki zaman iinde onun Trklk bilincinin glen
mesini salamtr Trklere ynelik aslsz iftiralar, Atatrk', ezno, 3832

Katalog a n

74

Tvrm, .e .s

Nakleden Turan. a.g.e ., s 8

4V. A T A T R K

VE T U K K L E R N

SAKLI TARH

len, horlanan ve dlanan Trk ulusunu koruma, onun tarihine vr

kltrne sahip kma, bu tarihi ve kltr aa karp iselletir
ne durumuyla kar karya getirmitir
Gen Mustafa Kemal. Harp Okulu yllarnda ve sonrasnda Osnanlda zellikle esk Trk tarihinin ihmal edilmesi nedeniyleTrk tarihinin eski dnemlerini daha ok Batl tarihilerin yazdk
larndan renmitir, fakat bu bilgilerin. Trkler tarih iindeki
gerek yerini ortaya koymaktan uzak olduunu da ok erken yalar
da fark etmitir. "!p bir t.rh bilgisine sahip olun Atatrk. > devir
Bat dnyasnn Trkler hakknda besledii haksz fikirleri bilen bir
insand.'7'. Atatrk, Batl tarihilerin Trkler hakkndak iddialar
nn temelinde Trk dmanlnn" izlerini grmtr Bu gr
n. Louds Halphenln 1926 ylnda yaynlanan. 'Les Barbara des
Grandes Invasion aux conquetes Turques du ide steode*. (Barbarlar,
Byk stiladan Trklern XI. yzyldaki Fetihlerine Kadar) adl ese
rini okurken sayfa kenarna: BOtn Avrupa Trkler Karpsouhr
notunu derek dile getirmitir Batl bilim insanlarnn genelde
nyargl olduuna inanan Atatrk. Batl tarihilerin de Trk tarihi
ne "bilimsel tarafszlkla" yaklamadklarn dnmektedir 1932
ylnda Rus temsilcisi Surits ile grmesinde: "Kirli ve Trkktthor
bakan Ba bilimine gttvmmeditat ifade ederek Sovyet bilim in
sanlarn Trkiye Ye davet etmesi, onun gerekten de Batnn taraf
szlna inanmadn gstermekledir7'
Batl tarihiler dnya tarihine kendi pencerelerinden bakyor
lard. onlarn gznde Trk; "gebe", "yamac*, medeniyetten
uzak ve "barbar bir rkt. Batl entelektellere gre Trklern uy
garla hibir katks yoklu. Trk ulusunu kk gren Bat iner
kezl tarihin iftiralaryla byyen Atatrk, daha cumhuriyetin ila
nndan ok nce Ba'nn bu aslsz iftiralarna bilimsel b yant
vermenin hesaplarn yapyordu
7'

Saray, L | m , s. W.

70

Turan, &... a.Hs).

77

Mehmet Perinek. Atttrtrtta SovfMkrh GMmakrt.

124

Isubul

*1

"Atatrk Sathlarn bu haksz isteklerine karg yiite mcadele

etmi ve TOrk tarihinin byk medeniyet ve zengin kltrle bezen
mi olduunu ve bunun da zaman geldiinde ortaya konacam
sylemitir"78
Atatrk, Trk bilim insanlarn, Avrupal tarihilerin Trkler
hakknda yazdklarna hemen inanmamalar konusunda yle uyar
mtr

Hibir hkm kendiniz, kendi bilginize ve inanza vurmadan,

filan veya falan Avrupal muharrir sylemi diye, hemen benimse
meyiniz. Onlarn, hele biz Trkler, bizim dilimi? ve tarihimi? ze
rindeki hkmleri ok kere yanl bellenmi esaslara dayandm
gryorsunuz 79
Atatrk her frsatta Batnn arpk tarih tezlerini dzeltmeye a
lmtr rnein o sralar Larousse Ansiklopedisi'nde, Trkler si
yasi mcrimlerini kazdarlarr eklinde bir cmle vard. Doktoru
Mim Kemal ke, Larousse'de byle bir cmle olduunu syleyince,
Atatrk ktphanesinden Laroussey getirtip bu cmlenin bir an
nce dzeltilmesi iin Hakk Tark Usa emir vermitir80.
Trklere ynelik bu tr iftiralar, dnsel bakmdan Namk
Kemal'le, Zya Gkalple beslenen, vatan ve hrriyet savas
Mustafa Kemalin Trklk bilincini ok gen yalarda keskinletirmitr.
Atatrk, zaman iinde Batnn Trkler hakkndaki aslsz iddi
alarn rtmenin ancak Bat merkezli tarihe" bakldrmakla
mmkn olacan dnmeye balamtr.
3.stn Kavim Anlayanna Tepkinin Etkisi
Atatrk'n Trklk bilincini glendiren, sadece Namk Ke
mal, Ziya Gkalp ve Degugnes gibi aydnlarn Trk tarihi hakkn
a-g.ni..

78

Saray,

79

y k an Kocat rk,

80

Mim Kemal k e ,

s. M.

Atatrk'te Flktr ve DOjOncekrl, Ankara 1 999. s.1 3 9

Hatualar. (Yakmlanndan Hatnalar), Atatrk Ktpha

nesi, Ankara 1 9 9 5. s 105.

51 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

da verdikleri bilgiler ve Batl tarihilerin aslsz iddialarna duydu

u tepki deildir; onun Trklk bilincinin glenmesinde impara
torluk dneminde, imparatorluun bir ferdi olarak yaad baz
olumsuz olaylarn da belirleyici etkisi vardr:
rnein, 1906 ylnda amda kurmay yzbayken bir gn
garnizonda kavga eden biri Tflrk dieri Arap kkenli iki eri kars
na alan nbeti subayn, kimin haksz olduunu aratrmadan: Sen
kim oluyorsun da Kavm-i Necipten birine hakaret ediyorsunT diye
Trk erini sulayp aalamas, Mustafa Kemalde mparatorluk
iindeki flstOn kavim anlayna kar byk bir tepki dourmu,
Trklk duygulann kamlamtr. Ayrca bu olay yllar sonra ger
ekletirecei dinde Trkeletirme hareketinin psikolojik alt yap
sn da oluturmutur.
Atatrkn Trklk duygularn kamlayan baka bir olay da
1910 ylnda Belgrat stasyonunda yaanmtr: Gen Mustafa Ke
mal, Plcardle manevralarna katlmak iin Fransaya giderken, ba
nda km na fies bulunan arkada Yzba Selahattinle Belgrat lstasyonu'nda alay edilmesi gururunu incitmitir. Bu olay ise, yllar
sonra gerekletirecei apka devrlndnin psikolojik alt yapsn
oluturmu; yllar sonra, o gn alay konusu olan fesin yerini tm
uygar uluslarn kulland apka, a d eski giysilerin yerini de
tm uygar uluslarn kulland yeni giysiler almtr. Bylece Ata
trk, apka ve klk kyafet devrimleriyle, kendi ifadesiyle: "Cevheri
(Trk ulusunu) kaplayan amuru syrp atarak cevherin gerek
kymetini ortaya karmtr.
TOrk Tarih Tezine Doru
Osmanl Devletinde, Trk tarihinin Osmanh ncesi dnemleri
unutulmaya terk edilmiti. Dinsel aidiyetin esas olduu Osmanl
Devletinde Trklerin slam ncesi tarihleri adeta kaln bir sis per
desiyle rtlmt. Bu nedenle Trklerin tarihsel derinlikten yok
sun bir ulus olduu dncesi tm dnyada olduu gibi OsmanlI
da da yaygnlk kazanmt. Osmanllar, slam ncesi dnemleri
putperest" ve din d" zaman dilimleri olarak grdklerinden da

52 S N A N

MEYDAN

ha ok Trklern Mslmanlktan sonraki tarihiyle ilgileniyorlard.

19. yzyln sonlarnda Fransz htilalinin estirdii milliyetilik rz
garlarndan etkilenen baz Osmanl aydnlar bu anlay sorgulayp
kkleri ok eskilere giden bir Trk tarihinden bahsetseler de Osmanl Devletinde hibir zaman kklen slam ncesine uzanan eski
Trk tarihinden sz etmek yaygn bir dnce halini alamamtr.
Byle bir ortamda yetien Atatrkn en byk amalarndan biri
Trk tarihini rten, bu kaln sis perdesini kaldrarak kkleri slam
ncesine kadar uzanan eski parlak TOrk uygarln ortaya kar
makt.
Atatrk'n 1930larda balatt tarih almalar ve bu alma
larla kantlanmaya allan Trk Tarih Tezi, ieride Trk tarihin s
lam tarihiyle ya da sadece Osmanl tarihiyle balatlmasna; danda
ise Trklern kksz", uygarlksz, gebe" ve yamac" gste
rilmesine kar ortaya atlan ' ulusal merkezli" bir kar kt
Trk Tanh Tezi, ortaya atld dnemin siyasal koullarndan
bamsz olarak deerlendirilemeyecei gibi, bilimsel nitelii gz ar
d edilerek de deerlendirilmemelidir.
Kurtulu Savann ardndan ada ve laik bir devletin temel
lerini atan Atatrk, yeni devleti din merkezli mmet ve kul" an
lay yerine "milliyet'' merkezli ulus ve birey anlay zerine
oturtmak istiyordu. Meruiyetini dinden alan, mmet anlayn esas
olduu Osmanl Devletine karn Trkiye Cumhuriyeti, meruiye
tini TOrk milliyetiliinden alan bir ulus devlet olarak kurgulan
mt. Atatrkn bu kurgusu, 20.yzyldaki siyasi gelimelerin do
al bir sonucuydu. 19. yzyln sonlarndan itibaren milliyetiliin
ykselen deer haline geldii eklektik yapl Osmanl Devleti'ndek
aznlklar (Srplar, Yunanllar...) isyan ederek ulusal bamszlk
mcadelesi vermeye balamlar ve Dou sorununu artk bir an n
ce zmek isteyen Batl devletlerin de desteiyle Osmanldan ayr
lp bamszlklarn ilan etmilerdi. Bu srete olup bitinlere sade
ce seyirci kalan Mslman Trkler de zaman iinde -zellikle Balkanlardakler- bu milli uyantan etkilenmeye balamlard., nce
baz Osmanl aydnlan, daha sonra da asker, subaylar arasnda geli
en belli belirsiz bir Trk milliyetilii yava yava Osmanldaki

53 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI TARH

Trklern dikkatini ekmeye balamt. 20 yzyln balannda, Osmanl Devletinin artk iyice zlmeye balamas ve aznlk unsur
larn birer ikier imparatorluktan ayrlmasyla bir bakma kaderle
riyle ba baa kalan Trkler arasnda milUyetilik yaylmaya bala
mt. zellikle Balkan Savalar srasnda Hrisitiyan yabanc unsur
larn Osmanldan kopup ayrlmalar ve bu srete Balkanlarda ka
lan Trklere yaplan basklar sonrasnda TOrk milliyetilii ete ke
mie brnmeye balamt. Osmanlnn son dnemlerinde zellik
le ttihat ve Terakki Partisi dneminde bir devlet politikas haline
gelen milliyetilik, ksa srede sadece Osmanl Trklerinin haklar
n korumak olarak tanmlanabilecek "Trklkn snrlarn ap
dnyadaki Trkleri birletirmek olarak tanmlanabilecek olan Tuanallka dnmtr. Osmanl Devletnin emperyalist kuatmay
la evrildii o zor yllarda tecrbesiz ttihatlarn elinde adeta ger
eklemesi imkansz hayaller reten bir sihrili szck" haline gelen
Turanclk akm, Enver Paa'nn Birinci Dnya Sava srasndaki
Sarkam bozgunuyla ok ar bir bedel deterek tm bysn
kaybetmitir.
Kurtulu Savanda Anadoluyu emperyalist lkelere kar savu
nan etnik ounluun MOslOman Tflrklerden olumas Trkiye'de
milliyetiliin bir bakma teoriden pratie gemesini salamtr. Kur
tulu Savann Batl dmana kar verilen bir vatan savunmas ol
mas Trkiye'de milliyetilik duygusunun gelimesini salamtr.
Geri bu milliyetiliin en nemli zelliklerinden biri slam diniyle
takviye edilmesidir; ama 1920'li yllarn sosyal ve kltrel koullar
dikkate alndnda ve dmann Hristiyan olduu dnldnde
milliyetilik" doal olarak -devletle zdelememi olan- lslamla
(halk tslam, Heterodoks slam) beslenmitir. Bu durumun farknda
olan Atatrk de Kurtulu Savanda bilinli olarak slam dininden
toplumsal birlik ve motivasyonu arttrmak iin yararlanmtr61. Bu
bakmdan Kurtulu Sava yllarnda slam, milliyetilii takviye eden
bir rol stlenmitir. phesiz slama bu rol veren, dnemin toplum
sal koullan kadar liderin nderlik yetenekleridir.
81

Meydan. a.g.e., s.233-242.

54 S N A N M E Y D A N

Kurtulu Savann en nemli toplumsal motivasyon unsurla

rndan biri olan slam dini, sava sonrasnda devrimci bir tavrla si
yasal meruiyet arac olmaktan kurtarlp asl ait olmas gereken ye
re, Atatrkn ifadesiyle: Allah e kul anamdaki bakha" dn
trlmeye allmtr. Atatrk, Kurtulu Savandan sonra kuru
lan Udk Trkiye Cumhuriyetinde -laikliin bir gerei olarak- me
ruiyeti din" temelinden milliyet" temeline kaydrmaya almtr.
Bylece Osmanlda dinin" oynad toplumsal rol, yeni Trk dev
letinde miHiyetiligin" oynamas planlanm ve bu dorultuda a
lmalar yaplmtr te Atatrk, 1930lu yllardaki tarih,dil ve ant
ropoloji almalarm da bu amala balatmtr. Bu bakmdan
Trk Tarih Tezi'nin ncelikli amalarndan biri yeni Trk devletinin
temel ideolojisi olan uhs devleti glendirmektir. Bu bakmdan
Trk Tarih Tezi ne kadar bilimsel" olursa olsun aslnda siyasalbir
amaca hizmet eder; fakat Trk Tarih Tezinin siyasal bir amaca hiz
met etmesi, sz konusu tezin bilimsel bir deerinin olmad biimimnde yorumlanmamaldr.
Aslnda Atatrk de bir zamanlar Batnn yaptn yapm, si
yasal gelecei tarihsel bir zemin zerine oturtmaya almtr. Bir
zamalar Bat, szde tarihsel gerekeler ileri srerek Anadoluda
hak iddia etmiti. Atatrk de, tarihsel gerekeler ileri srerek, (Ostelik Batya gre ok daha bilimsel) rnein Hititler ve Smerler
Trk'tr diyerek, Anadolunun tarihsel tapusunu almaya al
mtr.
Atatrk, Trk Tarih Tezi dorultusunda yaptrd almalarla
hem yeni kurulan Trk devletine tarihsel derinlik kazandrmak is
temi, hem de bu devletin asrlardr ypratlm, hrpalanm birey
lerine moral ve gdven vermeye almtr. Burada srekli gzden
kaan nokta, bu amalar dorultusunda yaplan tarih almalarnn
ayn zamanda dnemin bilimsel yntemlerine" uygun olarak gerekletnldigdr
ite bu aratrma, gzden karlan bu btitanseDlk konusunu"
yemden tartmaya amay amalamaktadr.

5 5 * ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Mllh Heyecan ve Ulusal Tarih

Kurtulu Savandan hemen sonra byk bir uygarlk projesiy
le Trkiye'yi adalatrmaya alan Atatrkn bu sreteki en
nemli amalarndan biri Trk tarihi ve Trk diliyle ilgili Batnn
yanl" bakndan bamsz almalar yapmak ve zengin Trk tari
hini tm ihtiamyla gzler nne sermektir. Atatrk bu almalar
la miIH bir heyecan" -yaratmay amalyordu. Ona gre mh heye
can ancak milli tarihle yaratlabilirdi.
Milli heyecann ancak, mili tarih uuru ve milli kltr ile kuv
vetlenip devam edeceine inanan Atatrk, mili tarih aratrmalarna
byk nem vermitir. Zira O, mili tarihi yabanclarn gzleriyle
grmenin, daha dorusu onlann gsterdikleri ekilde anlamann bir
millet iin ne byk bir gaflet qlduunu ok iyi bilen bir insand, ik
tisadi ve siyasi istiklaline kavuturduu milletini manevi istiklaline
de kavuturmak iin bu memlekette tarih antmrudumn gelime
sine byk nem veriyordu 02
Atatrk, tarih ve dil alanndaki almalann milliyetilii g
lendireceini ok iyi biliyordu.
Atatrk iin tarih, hem ulusu doru tanmann hem de gelece
i doru anlamann biricik yoluydu.
Trk Tarih Tezinin temelinde, Atatrkn bir Osmanl askeri
olarak mparatorluun son yllarnda bizzat grp yaad arpk
lklar, esinlendii yerli ve yabanc aydnlarn grleri ve bir de do
ru sosyolojik ve bilimsel karmlar yer alyordu.

82

Saray, a.gjn., s.38

I. BLM

TARH, EMPERYALZM,
TRK TARH TEZ ve ATATRK

TRKYE'DE TARH
ve ARKEOLOJ

Tarih, gemie ynelmektir; fakat gemie ynelmek, kflen

mi, fosillemi bir zaman boluuna buulu camlar ardndan bo
gzlerle bakmak, eskiye ynelik zlemleri tatmin etmek ya da ge
mii yeniden canlandrmak deildir; gemie ynelmek, gelecei da
ha iyi gmebilmek ve bu dorultuda admlar atabilmek iin kendini
tanmak, kendini bilmektir.Toplumlarn bugnn anlamak ve ge
leceklerini doru biimlendirmek iin gemie ynelmeleri vazgeil
mez bir zorunluluktur. Bilimsel yntemlerle gemie ynelmek,
toplumsal ilerlemenin anahtarlarndan biridir. Tarih biliminin ama
c, gemie ynelerek gelecee ilikin doru karmlar yapmaktr.
Dut aacndan yaplm bir sazn ustasn tanmas, karaca
sese bir deer katar. Bir insann derisinin altnda yaayan kiiliini
anlamaya almas gibi bir milletin de kendi hamurunu youran el
leri iyi tanmas gerekir. Bir insan gibi bir millet de zaman tek bo
yutlu olarak tketemez. Onun imdiki durumu zaman denizine bir
demir atma gibidir. Bu noktadan itibaren hem suyun derinlikleri
nin, hem de onu kuatan gkyznn tannmas gerekir. Kkleri
kopmu bir aa nasl yaamazsa, bir millet de gemile alakasn
kesemez. Kkleri derinlere gittike aa da ulular. Atatrk Ta-

60 S N A N

M EYDAN

nh Tezi nde gemie ynelmek, ecdad tanmak bir buday tanesin

de meydana gelecek baa nceden sezinlemek demektir. >
" TOrk ocuu ecdadn tandka daha bOyOk iler yapmak iin
kendinde kuvvet bulacaktr."2dyen Atatrkn amacnn da ulusu
na buday tanesindeki baa gstermek olduu aktr.
1. Osmanlda Tarih ve Arkeoloji
Osmanl mparatorluumda tarih fazlaca ihmal edilen bilim
dallarrdan biriydi, vnkanvs ad verilen Osmanl tarihileri, neden-sonu ilikisine dayal objektif tarih anlayndan olduka uzak
t. Vakanvisler, dahi ok slam tarihi ve Osmanl tarihinin baz
nemli dnemleriyle ilgilenirlerdi. slam ncesi Trk Tarihi onlar
iin hibir anlam ifade etmezdi. Hem hu dnemlere ait bilgi ve bel
ge eksiklii, hem tarihin Allahn emriyle ynlendirildii eklindeki
klasik lslam gr, hem de Osmanl sya-i otontesinin korkusu, vakanvislerin slam ncesi Trk Tarihinden uzak durmalarnn bel
li bal nedenleriydi. Putperestliin yaygn olduu slam ncesi d
nemler gnahkarlk ve dinsizlikle zdeletirildii iin OsmanlI
da tarih yaznn bulunuuyla deil, slamiyetin douuyla balard,
nsanlar slam ncesi dnemleri dnmek bile istemezdi. Aslnda
bu tutum sadece Osmanl tarih yazmnn bir zellii deildi. Din ta
assubu altndaki Avrupada da aydnlanma dneminden nce Hris
tiyanlk ncesi ok tanrl pagan" kltr adeta yok saylr, Avrupa
tarihi Hristiyanln douuyla balatlrd \

Osmanlclk" ve "mmetilik imparatorluk iinde yaayan

1

Orhan Trkdogan,

Kemalist Sistem ve Sosyolojik Yaps,

stanbul 2 0 0 5 ,

s 129.
2

Afet man.

Auttuk Hakknda Hatralar ve Belgeler,

2.bs. Ankara 196 8 ,

s 297.
*

Bu nedenle Osmanllar dier Islm toplumlar gibi uzun sre Hz. Muhammed'in M ekke'den Medine'ye hicretini balang kabul eden

Takvimi kullanrken. Batl toplumlar da Hz sa'nn

g kabul eden Miladi Takvimi kullanmlardr

HLat

doumunu balan

61ATATRK

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

eitli halklar bir arada turan tek kaynak noktasn oluturuyordu.

lk kez 8 yzylda Orhun Amtlan'nda geen Trklk bilinci, Os
m a n lId a ancak 15.yzyln ortalarna doru Sultan n.Muratla
(1424-1451) yeniden hatrlanmtr Sultan Murat, eski Trk Un
vanlarndan han" nvann kullanarak slam ncesi kklerini hatr
lamt O dnemde Osmanllarn atalar olarak kabul ettikleri
Ouzlarn Kay airetinin damgas paralara konuldu. Osmanl tarih
ileri ve ozanlar Osmanl hkmdarlarn ilk kez Trk eski ana
baladlar ve hanedann resmi aklamas haline gelen Ogqz efsa
nesini ilediler-*. Sultan II. Murat dneminde (1421-1451) Trk es
ki a, Osmanl tanh yazmnda ve edebiyatnda ykselen deer ha
line gelmiti. Kprlye gre, Osmanlda Orta Asya Trk dili ve
edebiyat bir sre ilendi ve 15.yzyl sonlarna doru bir edebi
okul, Trk edebi dilinin bir p a r a s haline gelmi bulunan Farsa ve
A r a p a kelime ve deyimleri fazla kullanmakszn ar ve sade Trkeyle yazma abasna girdi5. 15. yzyl sonlanna doru Osmanl
kent soylulannn kklerinin eski Trk tarihine dayandrld grl
mektedir: Ak Paazadr*nin ifadeleriyle. Sultan Mehmed Han, Ga
zi Han oludur. Elhasl Gkalp neslidir ki, Ouz Han oludur 6
LOtfiPasa ise mehur Tarihinde (1488-1563) Osman Gazinin Ouz
beyleri tarafndan hakanla seilmesini yle anlatmaktadr:

"Siz Kay nesltndmsini7 Bu Ouz Han'dan som * Ouz beyle

rinin oullan ve han/an idi. Gn Han vasiyeti, Ouz tresi gerein
ce Ouz neslinden kimse olmaymca, hanlk ve padiahlk Kay soyu
var iken zge boy soyuna d m ez 7
Bu tarihten bir yzyl sonra ise her ey altst olacak; Trk tre4

P. W ittek, "Le role des tribus lu rques dans I em pire otom an ". M elanges
Georges Sm es ( 1 9 5 2 ), 6 6 5 - 7 6 . Nakleden Bernard Lewis,

yentn Douu,

Modem TOdd-

5.bs. Ankara 1 9 9 3 , s.9 .

MiHl Edebtyat'm Ok MObejgtrlal,

a.g.e., s.9.

M ehmed Fuad Kprl,

Ayk pajaade Tarihi, Haz: Nihal Atsz, Istanbul 1 9 7 0 , s. 156.

Lif Paa, Tevarfhi AH Osman'dan Ztya Gkalpe TOrk TOrat,

1 9 2 8 Nakleden Lewis,

19 7 8 . s . l l .

Istanbul,

stanbul

62 S N A N M E Y D A N

s ve Trk kltr unutulmaya yz tutacakt. Artk Trkln yeri

ni Osmanllk almak zereydi. Bu deiimi Kbi Bey nl Risalesin
de (1630) yle aklanmaktayd:

Haremi Hmayun kanuna aykm olarak Trk ve Yrk, inge

ne, Yahudi, dinsiz, mezhepstz nice kollar ve ayya ehir offtnlan gi
rer oldu. Bundan soma bir tedbir ahnmanta, tmar ve zeamet erba
bna verilmezse bu derme atma asker ile n ve devlete layk bir hiz
met grlemez; bir i tamamlanamaz. *
Ko Bey, devletin iine dt buhrann nedenlerini sralar
ken devirmelerin devlet kademelerine yerletirilmelerine, asli unsur
Trklern ise yava yava gzden dmelerine dikkat ekerek IV.
Murata bu durumun bir an nce dzeltilmesi nerisinde bulunuyor
du. Fakat ne acdr ki: Bundan sonra Osmanl hkmdarlan, koca
imparatorluk iinde esasnda her eyden nce Trklerin padiah ol
duklarn ve 19.yzyla kadar Trkleri hi hatrlamayacaklard.9
Osmanl mparatorluumda uzun yllar boyunca unutulan
Trklk uuru ancak 19kyzyln ikinci yansnda hatrlanacakt. Bu
konuda ilk nemli almalar yapanlar Yeni Osmanl aydnlaryd.
Yeni OsmanlIlardan AH Suovi, Trklerin tarihi, politik, askeri
ve kltrel rollerine gre m yksek ve en eski nk olduunu savun
mu ve Trk dilinin dnyann en zengin dili olduunu aklam
tr10. Ali Suavi, yazlarnda ska TOrk szcn kullanm ve zel
likle Orta Asya'ya dikkat ekmitir; fakat yine de ona ilk Trk"
demek doru deildir11. Ali Suavinin Orta Asyayla ilgilenmesinin
nedeni o sralar Orta Asya'da nemli olaylarn meydana gelmesidir:
ncelikle Orta Asya Hanlan Rusyaya kar yardm talebinde bulu
nuyorlard; aynca Rusyann Orta Asya politikas Avrupa'da da tar8

Kbl Bey R taalol, Haz: Zuhuri Danman, s.2 3 den Bernard Lewis, stan
b u l * e Q m a n h U jv n ta fe Istanbul 1 9 7 ? , s. 1 9 9 -2 0 0 .

Mustafa Ak dag, T ttrid y e ttn tima i

Prtiaaril Tarihi, C.II, stanbul

197 4. s .28.
10

erif Mardin, Y o l O n a h DQ|0noatnln D o| dvu, stanbul 1 9 9 6 , s .4 11

11

A * e .s 4 1 1

6 3 A T A T R C VE T R K L E R N S A K L I T A R H

(lyordu. Suav, Orta Asya'da sknt eken halkn Trk olduu

noktasndan hareket ederek en azndan tarihsel nedenlerle Osman
lI'nn Orta Asya'yla ilgilenmesi gerektiini ilen sryordu. Suav,
Hve Hanl zerine yazd kitabnda Orta Asyallardan "Trider"
diye sz etmiti: Oraya Ruslar asker sevk ettikleri iin bizim dini

mizden, kavniimizden ve ailemizden olan bu Mslman Trklere

ne olduunu merak ediyoruz' u Yine Suav, Trklerden yan Ta
tarlardan Osmanl mparatorluunun kurucu etnik unsuru olarak
sz ediyor ve gerekte rklarn kaynamas yznden bu asl Tatar
lardan (Trklerden) ok az kimsenin kaldn ekliyordu13. Suavi
ayrca Osmanl okullarnda Trkenn yegane eitim dili olmas y
nndeki gr destekliyordu14.
19
yzylda Yeni Osmanl aydmlanyla yeniden ete ve kemie
brnen Trklk uuru, vatan, hrriyet ve ulus kavramlar arasn
da gittike belirginlemitir. Nihayet 1876 Anayasas'nda mmeti
likten ok ulusulua yakn dnceler ilk kez bllurlamtr. Bylece Osmanl tarihinde ilk kez 1876 Kanuni Esasisi devletin resmi
dilinin Trke olacan ifade ediyordu. Anayasann, Trklk u
urunun yeniden hatrlandn gsteren maddeleri u ekildeydi:

Madde 18: Devlet tarafndan ie ahnmrmlr olan Osmanl vatanjgMnnm devletin resmi dili olan Trkeyi
arttr."^
Madde 57: Parlementoda yaplacak olan kooumalann Trke
olmasn, madde 68d e gelecekteki yelerin Trke konumasn ve
mmkn olduu kadar Trke yazmalarn art kouyordu.
Anayasada ileri srlen bu grler geni apta retim alanna
aktarld.

1894 ylmda yaymlanan resmi bir a n t, mparatorluk

indeki mahalle ve yabana okullarda dahil olmak zere btn

okullarda Trke eitim yapmasm mecbur tutuyordu.'16

12

tsmall Hami Danlmem, AH S uart'nta TOrktOg, Ankara, 1 942, s. 134

13

Mardin, a. g.e .s .4 1 1 .
A-* . ayn yer.
Trkdogjm, a g e , s.76.
A f e . ayn yer

14
15

16

64 S N A N M E Y D A N

Osmanlda Trklk uurunun yeniden canlanmasnda Fransz

Devrlml'nln rol bykt. 19.yzyln ortalarndan itibaren milli
yetilik rzgarlar gecikmeli de olsa Osmanl aydnlarn hatta Os
manlI sultanlarn bile etkilemeye balamt, rnein Sultan II Abdlhamit, nl Trkolog Wembreyi saraya davet edip onunla dost
luk kurmutu. Yine 1877-78 Osmanl-Rus Sava srasnda Rus
yadan kap Trkiyeye gelen Trkln ilk temsilcilerinden
Gaspnd smail Bey de 1899 hac dn Sultan Hamt tarafndan
kabul edilmiti Gaspral smail Bey bu buluma hakknda sonra
dan unlar sylemitir:
Sultan Hamit beni dinlerken gzleri yal idi. Irknn dar ol
duu akbetin onu derinden elemlendirdii aikard. Rus igali al
tndaki Buhara, Hive Hanlklar, Idil Ural Trkl zerinde bilgi
edindi. Dou Trkistan hakknda ve Yakup Han iin dndkleri
ni sordu. Krmdaki Moskof mezalimini anlatrken benimle alad.
Fakat u szleri onda gz yalarndan daha derin bir tesir yapt: 'Ben

Saraymda hassa askeri olarak St yaylalarndan ve Karacabey

dalan yamalarndan getirdiimiz Trkmen airetlerinin cesur fert
lerini kullanrm. Onlar ceddim, Ertugrul Gazi ile beraber gelmi
Kay Trkleridir. Fakat gryorsunuz ki, bu kadar kaB deil. im
di ceddimin yanl bir siyaset takip etmediklerini dnyorum.
Fertler hatalarn daha kolay tashih edebiliyorlar; fakat devletler ve
milleder iin kolay olm uyor17
Sultan Abdlhamitde beh#en bu Trklk uuru, dnemin ede
bi akmlar ile kltr ve dnce hayatna da yansmt. Daha son
ra Jn Trkler ve Idhatlar bu Trklk uurunu sistematikleti
rip resmiletirdiler Bu konuda ttihat Terakki Partisinin genel kati
bi Ziya Gkalpin byk rol olrutur. 1900lerden sonra kurulan
ilk Trk tekilat TOrk Ocaldartdr. 1912de Balkan Sava nn
balamasndan sadece alt ay nc^kurulan Trk Ocaklar aslnda
an milliyeti hareketlere kar bir tepki olarak ortaya kmtr.
Trk Ocaklar, Trk milliyetiliinin odak noktasn oluturmas
17

Cemal Kuay,
s 106

Yeni DCOnoe, Say:

2, 1981. Nakleden Trkdogpn, a.g.e..

65 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

bakmndan son derece nemlidir. Atatrk 1925te Ankara Trk

Oca nda yapt konumada, Ocan felsefesini yle aklamtr
"Bu gibi sosyal ocaklar hep Bat memleketlerinde toplanmtr
fimdi Dou, bu boluun cezasn ekmektedir Trk Cmhuriye
tinin inklab ocaklara dayanmaktadr Doudaki harekat (eyh Sa
it Isyan'na kar) ok mutlu bir sonula bitmitir (Bastrlmtr ). u
sefer ki urama, bir lk sava olarak bilinecektir " l
19.yzylda Batda, Trk tarihinin slam ncesine uzanan kk
lerinden sz eden eserlerin saysnda art grld Kbproth,
(1834), Hammer (1832), Scott (1836), Castren (1856), Vambery
(1885), Oberhummer (1912), gibi tarihiler in kaynaklarna daya
narak yazdklar eserlerde Altay Dalarn Trklerin ana yurdu ola
rak kabul ediyorlard ,9.
Osmanlda Trkln gelimesinde tarih ve edebiyat alann
daki almalarn byk rol vardr. Modem Trkenn gramerinin
hazrlanmas amacyla 1851de Encmen-i Dani kurulmutur. Bu
na paralel inasi 1860da yaynlanmaya balayan Tercman- Ahval
gazetesinin mukaddimesinde herkes tarafndan anlalabilecek sade
bir dille yazmak prensibim kabul ettiini ifade etmitir20 1832 y
lnda Arthur L David, A Gramer of the Turldsh Lahguageadl ese
rini yaynlamtr. Bu esere ilk kez AH Sucvi 1860 sonlarnda Ulum
p! 7twlnde temas etmitir. David, kitabnn gn blmnde Trk
tarihi, Trk leheleri ve dilleri hakknda bir aratrma ve Trklerin
medeniyetteki rollerini saygyla anmtr. Bunu baka almalar iz
lemitir. Hepsi de Trkenin mstakil dil olduunu ortaya koyan
almalardr.
Osmanlda Trk tarihi ve Trk dilinin kaynaklarna inilmesini
salayan ikinci yol ise Kuahnain ileri srd gibi aatay Edebtya18

Orhan Ttlrkdogan, "Tepedeki Adam Mustafa Kem al". Atatrk O ntresU e-

s ^ 0 Yl Armagnu,

Say, 2, 1974.

19 A .g .e .s.117
M

D Kushner,
s.89.

TOrk MlDlj*tUlg|n,tn Dousu,

1 8 7 6 -1 9 0 6 . stanbul 1979.

66 S N A N

MI -YDAN

0*yla kurulan temastr Bu temasa Ahmet Veflk Paamn, Ebulgazi Ba

hadr Han'dan yapt iaril tercmesi rnek gsterilebilir Ahmet Vefik Paa |H77'de Sultan II. Abdolhamlt devrinin ballarnda Lehe-i
Osman!" adl bir I rke szlk yaynlam ve Osanlkamn Trk leh
elerinin bir kol okluunu ileri srmtr Nedp Asm ise 1895 de
Ural-Altay dilleri hakknda yapt bir aratrmay yaynlamtr1.
Osmanlda modem tarih alanndaki ilk almalar, yeniliki Osmal sultan II.Mahmut dneminde biraz da ans eseri balamtr
Sir Arthur Lumbley Davids adnda bir Ingiliz tarihisi tarafndan n
gilizce olarak yazlan sonra da Transzcaya evrilerek Sultan II.Mah
mut'a sunulan bir eserde Trk tarihi ve Trk kltr slam ncesi
kkleriyle birlikte ele alnyordu. Hser. Kitab- Dmn Nafi" adyla
Trkeye evrildi Lumbley eserinde Trkenn eitli lehelerin
den. Trk etnografyasndan ve Trk uygarlndan bahsediyordu.
Lumbley, kendinden nceki oryantalistlerin aksine Orta Asya halk
larnn Tatar deil, Trk olduklarn ileri sryordu.
18
yzyln ortalarndan itibaren Batida Genel Tflrk Tarihi
hakknda pek ok eser yaynland Bunlar arasnda ilk defa Asyada
ki Trk yaztlarndan sz eden Yohann Von StrahlenberrgTn
1730da yaynlanan eseri, David Leon Cahun'un 1896da yaynlanan
"Asya Tarihine Giri ve Trkler ve Mogollar adl eseri ve yine Cahunun "Mavi Sancak" adl tarihi roman, yarattklar etkiler bak
mndan bilim evrelerince aranan eserler arasna girdi22 Necip
Asm, Leon Cahunun Trk tarihini konu alan Mavi Sancak adl
tarihi romann 1912'de "Gk Sancak adyla Trkeye evirmiti.
Gk Sancak, tpk Namk Kemal ve Zya Gkalpin eserleri gibi Osmanlda Trkl bir ideoloji haline getirmeye alanlar derin
den etkileyecekti n
Bir taraftan Bat merkezli tarihin esiri olan baz Batl tarihiler
Trkler barbar ve kic snf olarak grrken, dier taraftan Os
manlIlar. kklen bir hayli eski zamanlara giden bir Trk varln21

Kirktlofta,

A f .e ., s 117

A.g.e., s 1 17

Kemah Statcm....

s H2

67. A T AT R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

da haberdar eden Batl "tarafsz" bilim insanlar ortaya kmaya

balamt. Bunun da temelinde 19.yzylda gelien Turquerl ve
Trkoloji hareketlerinin nemli rol vard.
Ziya Ckalp, Trkln Osmanlda ortaya kmasndan n
ce Avrupa'da Trkle dair iki harekelin bulunduunu hatrlatr
Bunlardan ilki Franszca Turqueiie denilen Trk hayranldr Tr
kiyede yaplan ipekli yn dokumalar, hallar, kilimler, iniler, ma
rangoz rnleri, cilt ve tezhip ileri, tespihler, mangallar, amdan
lar. anaklar, mlekler ve daha birok eyay byk paralarla satn
a lm a k ta n kanmayan bir Avrupa burjuvazisi ortaya kmtr. O
gnlerde Bal'da zengin evlerinde bir Trk odas ya da bir Trk k
esine rastlamak neredeyse sradanlamtr. "Avrupal ressamlarn
Trk hayatna dair yaptklar tablolar ile airlerin ve filozoflarn
Trk ahlakn ta\?fyolunda yazdklar kitaplar da Turqueri'nin ii
ne girerdi " Lamartintn, Agust Comte'un, Pim e Lotfnin, Ali Paa'nn zel katibi olan Mismerln Trkler hakkndak dostane yaz
lar bu akmn yansmalarndandr.
Gkalp, Avrupa'da Trkoloji hareketinin geliimini ise yle
anlatmaktadr:
"A\rupa'da meydana gelen ikinci harekete de Trkiyat (Trkolo
ji) adn verilir. Rusyada, Almanya'da Macaristan'da, Danimarka'da,
Ingiltere'de birok ilim adamlar eski Trklere, Hnlara ve Mogollara
dair tarih ve arkeolojik aratrmalar yapmaya baladlar. Trklerin
pek eski bir millet olduunu, gayet geni bir sahada yaylm bulun
duunu ve muhtelif zamanlarda changirhane devletler ve yksek
medeniyetler vcuda getiridiini meydana koydular. Geri bu sonun
cu incelemelerin konusu Trkiye deil, eski Dou Trkleri d. Fakat
bnnci hareket gibi bu ikinci hareket lkemizdeki baz fikir adamla
rmzn ruhuna tesirsiz kalmyordu. Bilhassa Fransz tarihlerinden
Dcgguignes n Trklere, Hunlara ve Mogollara dair yazm olduu
byk tarihte, Ingiliz bilginlerinden Sr Da\ds Lnmbey'in nc
Selime ithaf ettii Kitab Dmuin Nu adndaki umumi Trk grameri
lkr adamlarmzn ruhunda byk tesirler yapt.":4
24

Ziya u*klp, TOrkatagOn Eaabn, stanbul 076. s 6

68 S I N A N M E Y D A N

Trk tarihi yazmndaki knlma noktas 19.yzyln sonlarna

Yentey ve Orhun Yazdandm bulunmasyla oldu, ncelen bu ya
ztlar dnya bilim evrelerinden gizlemeye alan Ruslar, sonra bu
yaztlara sahip kmaya altlarsa da baarl olamadlar. Her eyi
alt st eden DanimarkalI dil bilgini VVUhdmThomamdL Thomsen,
yazdan okuduunda Gktrk Devleti nin siyasal ve kltrel tarihi
ortaya kyordu. Orhun Yaztlan'nm Trklere ait olduunun anla
lmas Batl bihm evrelerinde derin yanklar uyandrd. Orhun Ya
ztlar. Trk kltrnn zannedildiinin aksine ok eski ve kkl
bir kltr olduunu ortaya koyuyordu. Bu gerein kefi, namuslu
ve objektif bilim insanlarn mutlu ederken, Bau merkezli emperya
list tarih anlayna sk skya bal, siyasetin bir paras olmu bi
lim insanlarn da o kadar ok zecekti.
O yllarda Bat merkezli tarih tezinin gdml tarihilerini
zen, sadece Orhun Yaztlar nn Trklere ait olduunun anlalma
s deildi; onlar asl derinden yaralayan gelime, Anadolu ve Mezo
potamya'da yaplan arkeolojik kazlarla onaya karlan ilk a uy
garlklarnn Trk kflhnU olduklarnn iddia edilmesiydi. 19. yz
yln sonlarnda Mezopotamya'da SOmerler ve Anadolu'da Hititla
ilk ortaya karldklarnda Gnder, Sayce, Clark, Taylor, mmmont, Bommei gibi baz objektif Batl bilim insanlar bu uygarlk
larn Ona Asya'dan gelen Trkler tarafndan kurulduunu hi e
kinmeden ifade etmilerdi25. Hatta, lMan Tarihi* adl eseriyle
nlenen Batl Trkolog, Sayos Plttard, yallna aldr etmeksizin
1936'da svireden stanbul'a gelip II. Trk Tarih Kum lay'na ka
tlarak, 'htitka ve Snerlerin TMOg rzn hararetle savun
mutu.
19. yzylda Bati'dan szan fikirlerle beslenen Osmanl aydnla
r, Avrupa'da gelimeye balayan neden-sonu ilikisine dayal bi
limsel tarih anlayndan etkilenmeye balamt rnein jnari,
"Tarihin Allahn emriyle ynlendirildii eklindeki klasik lslami
gre karlk, Sami v t Suphi Paya tarafndan antik tarih zerine
Ank Engin. B d

S.11R

Tall,

s.9. Nakleden TOrkdogsn.

69. A T A T R K

VE T U R K L E R I N S A K L I T A R H !

tanh olaylarn bir nedensellik zncnnn halkas olarak

ele a ln d sen yazlar yaymlad*6 Osmanl aydnlarnn b u tr
a b a la n sonunda Osmanl mparatorluu nun son dnemlerinde
az da olsa bilimsel tanh anlayna sahip ianhler ortaya km
A kam Gazetesi nde Ahmet Vefik P a ja 'n n tanh metodolojisi ze
rine yazd yazlarla tanh. Trkiye'de ilk kez lm" olarak algla
nr o ld u , ama bu yazlarn ou yine Osmanl Tanhyle ilgiliydi
Y azlard an sadece bin. " Trklenn Ona .Asya'daki anl olaylarn
hatrlatma ynnde bir teebbst ~2~. Osmanl imparatorlu
u nda. Trklenn ok eski tanhlerden ben uygarla katks oldu
u n d an ilk defa sz eden k ise, Abdlazz dneminde asken
o k u lla r nazn olan Sleyman Paayd Yakn lanhmze pka kah
ram an olarak geen Sleyman Paa nn (1839-1892) asken okul
lard a okutulmas iin hazrlad 'Tarih-i Alem' adl kitap. T arife
lin Orta Asya Tarihfnden balyordu
vazlan ve

Sleyman Paa Tarh- AlemY yazma amacn yle akl

yordu:

'Askeri mekteplerin nezaretine geince, bu mekteplere lazm

oltn kitaplarn tercmelerini m tkcbssubn (uzmanlan) havale
ettim; fakat sra tarihe gelince bunun tercme tarikiyle (yoluyla)
yazdnbonayacagm dndm. Avrupa'da yazlan botn tarih ki
taplar, ya dinimize yahut milliye thnir* g ; iftiralarla doludur. Bu
kitaplardan hibirisi tercme
de
okutrumlamaz. Bu sebebe binaen mekteplerimizde okutulacak tarih kitab
nn telifini (yazmn) zerime aldm. Vcuda getirdiim bu kitap
ta hakikate mugayir (aykr) hibir sze tesadf ohmamayaag gi
bi, dinimin* vr milletimize muhalif hibir yflr r de /ast gelmek im
kan yoktur' 29
Sleyman Paann bu dncelerini nakleden Zya Gkalp, Pa
a hakknda u ek bilgiyi vermekteydi.
26 erii Mardin. Yni O am h DOfttoeatak Dofuja, s 291
27

A g . s .291.

28 Meydan, Bb mOa ttkl Hkayal.

s .5 3 9 .3 4 0

70. S N A N

M EYDAN

"Avrupa tarihlerindeki Hunlarm, in tarihindeki HiyongNuTar olduunu ve bunlarn Trklerin ilk dedeleri olduunu ve
Ouz Hann Hiyong-Nu Devleti'nin messiri (kurucusu) Mete ol
mas lazm geldiini bize ilk defa reten Sleyman Paadtr :g
1877 ylnda Sleyman Paann 'GenelTarih adl almas ve
yine ayn yl yaymlanan Ahmet Mithatn Mufassal Tarihi Kurum-
Cedide adl almalar ilk defa aka Osmanllarn Trk soyundan
geldiini aklyordu 10.
Ahmet Mithat Efendi ise 1878 de Tercman- Hakikatte kan
bir makalesinde Osmanllarla Orta Asya arasndaki ilikiyi yle
aklyordu:

Dnya biliyor ki Osmanllarn ash Orta Asyadr. Ancak, Oshenz Orta Asya'y bilmezler. Franszlarn 'Mee Patrieya
ni ana vatan dedikleri asli vatan, bizim iin Orta Asya olduu halde
imdi elimizde bulunan Osmanh lkesi bir balama Orta Asya'nn
manevi smrgesi ve mstemleke saylmas yerinde olur 11
manhlar

O dnemde Sleyman Paa, Namk Kemal ya da herhangi biri

Eski Trk Tarihinden sz edecekse mutlaka belli bal birka yaban
c tarihiden alnt yapard: Gerek Namk Kemalin, gerek Sleyman
Paanm fikirleri, sonradan Mustafa Celaleddn Paa adn alan bir
Polonyal mltecinin, Eski ve Modem Trkler (Les Turcs Ancens
et Modems) adyla 1869da stanbulda bastrd bir kitaba dayan
yordu. Onun da kayna, Irklarn Eitsizlii kitabnn yazar A. De
Gobineauydu.12
Osmanh Arkeolojisi ve Osman Hamdi Bey
Osmanlda tarih bilim' gibi arkeoloji bilimi de ok fazla geli
mitir; fakat yine de Bat'y tanyan Osmanh aydnlar arasnda arke
olojiye ilgi duyanlar olmutur. 1878de Osmanh Devlet adam Ah
^

Ziya(>flkalp. TklOgn Eaashn. s .8

10 TercOman- Hakikat.

No: I W , 10 Ekim 197H; D.

11

Trkdogan. KemaUst S is te m .... s.81

'2

erl

M anini,

Trk Modemksmesl.

Kushncr, age.

stanbul 199 5 s 9 5

s 65.

met Vefik Paa, Rus ilerlemesine karlk Inglzlenn Geliboluya ko

nulanma isteini tartrken artc bir biimde, Troya Sovsta
gndermede bulunmutur: "Demek ki, Troya Sava ve on yl sren
muharebeleri imdi yeniden tekrarlanacak." diyerek. Paa arkeoloji
ve mitolojiyle beslenmi tarih bilgisiyle yaad a grebildiini
ortaya koymutur. Ahmet Vefk Paann antik tarihe gnderme ya
parak bu gn, gemiin yinelenmesi ve uzants olarak yorumla
mas, o dnemde Osmanh aydnlan arasnda arkeolojiye duyulan l
gnn doal bir sonucudur: Antik kalntlar zerinde mlkiyet hak
larn tanmlayan yasal dzenlemelerin yaplmas, stanbul'da Arke
oloji Mzesftin kurulmas, bu mzenin destei ile Osman Hamdl
Bey nclnde ilk Osmanl kazlarnn gerekletirilmesi, Osmanlda antik kltre ve doal olarak arkeolojiye ilgi duyulduunu
gsteren birka rnektir.13 Hi kukusuz, arkeolojinin tarihe gre
ok daha yeni, ok daha Batya zg bir bilim dal olduu ve Osmanl Devletinin siyasal, kltrel ve toplumsal yaps dikkate alna
cak olursa bu durumun bir hayli artc olduu sylenebilir.
Osmanlda, tpk tarih bilimi gibi arkeoloji bilimi de son d
nemlerde bireysel abalarla gelime gstermitir. Osmanl arkeoloji
sinin kurucusu nl Trk ressams Osman Hamdl Be/dir. Osman
Hamd Bey, Bat nn tekelindeki alanlardan biri olan arkeolojide Ba
tl arkeologlarn yniemini kullanarak sz sahibi olmay baaran ilk
Trk, daha dorusu ilk Doulu aydndr, yle k Osman Hamdi
Bey, emperyalist amalarn gerekletirmek iin arkeolojiyi bir silah
olarak kullanan Batnn yoluna -stelik farknda olarak- ufak da ol
sa bir ta}" koymay baarmtr.
Osman Hamdi Bey, dnyann ok abuk deitii bir dnem
de, bu deiime pek de fazla ayak uyduramayan eski bir imparator
luun ok ynl bir aydnyd. Eitimini, dnyann kltr bakenti
Pariste tamamlad iin aklc Bat dncesini, ann kltr ve
sanat deerlerini ok iyi zmsemiti. Asl eilimini mhendislik
alannda almt, fakat doutan gelen bir yetenei zamanla mhen
disliinin glgede kalmasna neden olacakt. Sonradan Osman

*' Eyp zveren, Akdenizde Bir Dou. Ankara 1<J89, s.89-90

72 S N A N

MEYDAN

Hamd Bey adnn lmszlemesni salayacak olan bu yetenek, re

simdi.
Osman Hamd Bey, Osmanlda Batl anlamda resim yapan ilk
OsmanlIlardan biriydi. Resimlerinde zamannn dogusalc (Oryanta
list) resim biimini ustalkla yanstrd.
Osman Hamd Bey, iyi bir gzlemciydi. Resme olan yeteneini
kefetmesinde gzlem yeteneinin ok nemli bir yeri vard. Fran
sada okuduu gnlerde o srada Avrupa'da resim dnda bir baka
alanda da nemli admlar atldn gzlemlemiti. Osman Hamdi
Beyi derinden etkileyen, onun merak duygusunu kamlayan bu
alan ise arkeolojiydi.
Osman Hamd Bey. 1881 ylnda stanbul Arkeoloji Mflzesl M
dr oldu Duyarll ve kararll sayesinde 1884 ylnda eski
eserler hukukunu dzenleyen yasalarn" kmasn salad. 1885den
balayarak, arkeoloji mzesinin zenginletirilmesi ve arkeolojik kaz
larn yaplmas iin bteden dzenli olarak kaynak ayrlmasn sa
lad Osman Hamd Beyn arkeoloji konusundaki bu duyarllklar,
o zamana kadar Osmanl topraklar zerinde diledii gibi rahat ha
reket eden Batl arkeologlar ve onlar finanse eden Batl hkmet
leri rahatsz etmeye balad. Osman Hamd Bey'in almalarndan
rahatsz olan Almanya, 1884 ubatnda Perada Alman elisi Von Radovvtz araclyla o srada Anadolu'da kazlar yapan Schllemann1
!
Osman Hamd Bey'n almalar konusunda uyarma ihtiyac hisset
miti Raovvitz, Schlemanna, Osman Hamdi Beyin yapt dzenle
melerden sonra arlk Troya kazlarna devam etmenin mmkn ol
madndan yaknm ve yi ki Tnyaiun yerini tespit edip, ku ta
rihi eserleri lkemize gtrmz." diyerek avunmutu.

Ok Osmanl arkeoloji kazs Osman Hamd Bey nclnde

bir ekip tarafndan 1883 baharnda Nemrut Dagfada gerekletiril
di Osman Hamdi Beyn Nemrutla ilgilenmesinin nedeni, 1882 y
lnda Alman aratrmaclarn yrede baz incelemeler yapmalaryd.
Havalar izin verir vermez yanna yontucu Osgan Efendiyi de alarak
Nemrut'a gitti Fakat Nemrut'a ulatnda onu bir srpriz bekliyor
du Deneyimli Alman arkeologlarndan Kari Human ve Otto Puchs-

73. A T AT R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

leinn da aralarnda bulunduu yabanc arkeologlar kaz almala

rna balamlard bile. Zamana kar amansz bir yar veren Osman
Hamdi Bey, deneyimli yabanc arkeologlar geride brakarak Zincir
li kalmhlann ortaya karmay baard. Osman Hamd Bey, blge
de kaz yapan yabanc arkeologlarla rekabet halindeyken ayn za
manda onlarla iyi bir alma arkadal da kurmutu.
Osman Hamdi Bey, Nemrut kazlarnda 100 kadar iiye n
derlik etmi ve tpk Batl arkeologlar gibi bir kaz tutana hazrla
mt. Franszca kaleme alnm bu kaz tutana Osmanlda alann
da bir ilkti.Osman Hamd Bey ve ekibi bir mays gn kaz yerin
den ayrlp Nemrut Dan geride brakrken yklerini, tayabile
cekleri birka yazt ve en nemlisi Osman Hamdi Beyin ifadesiyle:

Devasa kalmalarn ortasnda bylesi lgin bir konaklamann hibir

zaman unutulmayacak trden anlarn." yanlanna almlard. Bir de
fotoraf makinelerini ve ektikleri fotoraflar.. ,M
Bir Osmanl aydn ve sanats olarak Osman Hamdi Beyin,
ok daha tecrbeli Alman arkeologlar geride brakarak ok baanl
bir arkeolojik kaz gerekletirmesi, bir kaz tutana hazrlamas,
kazy ve kazda kan buluntular fotoraflarla belgelemesi, Avrupa
lI meslektalarnn davranlarn nerdeyse tm ayrntlaryla zm
sediini gstermektedir. Osman Hamd Bey, sadece Avrupal mes
lektalarnn arkeoloji konusundaki teknik bilgi ve birikimlerini
zmsemekle kalmam, o ayn zamanda Avrupal meslektalarnn
arkeolojiyi nasl emperyalist bir ara olarak kullandklarn da fark
etmiti. O, Kendisini uygarlkla", Douyu barbarlkla" zdeleti
ren Batnn bu suni zdelii" arkeoloji sayesinde daha da glen
dirmek istediini ok iyi grebiliyordu. Bat'nn arkeoloji oyunu
nun" farknda olan Osman Hamdi Bey, bir kez dosta dmana ken
dini tanttktan sonra Batnn bu oyunun bozabileceini, en azndan
bu konuda elinden geleni yapabileceini dnyordu.
Osman Hamdi Bey, rakiplerini artk barbarlk-uygarlk kartl
na dayal sylemin erevesi iinde dize getirilebilecek yetkinlie
Bu gtln stanbul Arkeoloji Mzesi nde Osman Hamdi Bey ve ekibinin bu
kaz srasnda ekilm i fotoraftan bulunmakladr.

74 S N A N

MEYDAN

erimiti. Osman Hamdi Beyn uzun sredir bekledii frsat, BOyflk

skender'e alt olduu sanlan lahltlerln Lbnan'daki Sidon kenti ya
knlarnda bulunuu srasnda karsna kacakt. Bay Eddy adl bir
yabanc, lahtlerin yerini bulmu, Henry Jessup adl yerleik bir ya
banc da olay Londradaki Dr. William Wnghta aktarnca, bu kii
saygn I.ondon Times gazetesine bir yaz gndererek Brith Museunun bir an nce harekete geerek bu hzineleri Vandal Trk" eli
ne dmeden koleksiyonuna eklemesini istemiti. Jessup, Beyrut
gncesinde Osman Hamd Bey' kaynak gstererek olayn devamn
anlatmaktayd. Buna gre, yazy gren Osman Hamdi Bey, kendi
kendine: imdi onlara Vandal Trkn neler yapabileceini' gstere
ceini sylemiti Osman Hamd Bey, ilk olarak Sdon'daki en
yksek Osmanl yetkilisine lahdi polis emberine almasn ve ken
disi gelinceye kadar kimsenin yaklamasna izin vermemesini bildi
ren bir telgraf ekmiti. 29 Nisan gn de kendisi gelip. Bay Eddy
ve Bay Fordu grp, sonra da anlk Yunan ve Fenike yontu sanat
nn bu eiz deerdeki yaptlarn tamak iin gerekli hazrlklara ko
yulmutu. Gerek bir denizci gibi gmlek ve ayakkablar giymi
olarak n bana gemi ve derhal portakal bahelerinden balayp
kayalara oyulmu gm odalarna kadar uzanan bir tnelin yapl
masn salamt. Tnel biter bilmez bu kez bir ramvay yaptrp
dev boyutlu, ar lahtler portakal bahelerine kadar gelirmi. kin
ci aamada, tramvay hattn uzatarak lahtler kyda kurdurduu bir
iskeleye tatm. Bundan sonra lahiller stanbul'dan getirttii bir
yan ak zel bir buharl gemiye kadar sallarla yzdrm ve bylece ykletmiti Lahiler stanbula vardnda Arkeoloji Mzcsl'nde
sergilenip dnyann her yanndan gelen, anlayan anlamayan yzler
ce knn hayranln kazanmt. Osman Hamdi Bey, amacna
ulamt. Onun, Sdondan getirdii lahiler henz yem saylabile
cek mzedeki dier yaptlarn hepsini glgede brakacakt.*
Osman Hamd Bey'in bu almalar, onun son derce usta ve ii
ni ok seven bir arkeolog olduunu gstermektedir. Mtevaz bir
Osmanl aydn olarak Osman Hamd Bey, o dnemde Bau'ya zg
^

zveren. LgjC., s.9 1 -9 2 .

75*ATATURK

V F T UR K I . F . R N S A K L I T A R H

bir alanda (arkeoloji), Bat'ya kar baaryla mcadele etmiti Bat

l arkeologlarn antik kalntlarla dolu Anadoluyu kstebek yuvas
na evirip, ele geirdikleri bulgular gizl-ak yollardan lkelerine
karmalar ve en nemlisi belirledikleri eski uygarlklar kendi ata
lar olarak grp* sahiplenmelerinin nnde artk bir engel vard.
Hu engel, Bat'nn her dediini yapan bir imparatorluun Bat ya
bakaldran tek arkeologu Osman Hamd Bey di.

'Osman Hamdi Bey, Batun deerlerini benimseyerek yaama

geiren, bylece Baahlann karsna onlarn anlayaca bir dil ve do
nanmla kan o zamanki yerel aydn tipinin en nemli rnei
dir.Hem kendini tantm, hem de arkeoloji evrelerince kabul gr
mtr. Bylece, o gne kadar yerlileri devre d brakan bir km r
dngy ilk kran o olmutur.,f)
Tarihin ve arkeolojinin emperyalist bir ara olarak kullanld
n ilk fark eden doulu Osman Hamd Bey, kstl imkanlarla tek ba
na Batl arkeologlarla mcadele etmeye almtr Yllar sonra
baka bir doulu Mustafa Kemal Atatrk ise Bat merkezli tarih te
zin e kar Trk Tarih Tezyle bakaldracak ve bu topraklardan s
klp karlan o paha biilmez tarihi eserleri yaratan bu topran
antik uygarlklarna sahip kacakt. Bu bakmdan Atatrk ve Os
man Hamdi Bey arasnda bir devamllk ve benzerlik vardr.

2. Atatrk Dneminde Tarih ve Arkeoloji

Trkiyede ge kalm bir aydnlanma harekeli balatan Ata
trk'n cumhuriyetin ilanndan sonra en ok kafa yorduu konula
rn banda egtm sorunu geliyordu O, bir milletin ancak eitim
yoluyla aydnlanp uygarlaacana inanyordu. Bu amala, nce
1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eitim ve retimin Birletiril
mesi) ile teokratik nielikli eski tarz egtm veren okullar kapatp
yerine ada ve ulusal egtm veren okullar aarak ie balad.
Okur-yazarlk orann ykselmesi ve eitimin kalitesinin artmas
iin, kendi ifadesiyle "anlalamayan birtakm iaretlerden oluan

A.*.- s 92.

76 S N A N M E Y D A N

eski harflerin yerine, Trkenn yapsna daha uygun olan Latin

harflerini getirdi Cumhuriyet ncesinin tek yksek okulu ltfmbd
DnOlfflmm'u an artlarna uymayan bir eitim retim progra
mna sahipti. Bu nedenle stanbul Darlfnununu kapatp yerine
ada eitim veren stanbul OnimsiteslYd at (1933).
'Gerek, stanbul niversitesinde yaplacak reform, gerek al
mas dnlen yksek okullar im eitli alanlarda eitimciler ye
titirilmek zere 1920lerden itibaren Avrupa'ya hatta Amerikana
baarl renciler gnderilmeye baland. O gnk koullarda bu
hi de kolay deildi: Devlet, bir taraftan Osmanh Devleti'nin ve Bi
rinci Dnya Sava'nm borlarn derken, dier taraftan eker, i
mento, dokuma fabrikalar, demir yollan yapyordu. Bir ky olan
Ankara da yepyeni bir ehir douyor, bata zmir olmak zere igal
altnda yaklp yklan ehirler oranlyordu "*7.
Alacak yksek okullar iin 1932 ylnda bir rapor hazrlamak
zere svire'den parlamento yesi Prof. Albert Malche getirildi. O
almalarna balarken, 1933 ylnda Almanya'da Nad hOkOmetlnln eli kanl diktatr Hltler, ailesinde Yahudi olan profesrleri i
lerinden uzaklatrmaya balamt. Bunlarn bir ksm Znhte kur
duklar bir demek araclyla eitli lkelere i bavurular yapyor
lard; fakat hibir lke, bir gmen lkesi olan Amerika bile Hitler
korkusundan dolay onlar kabul etmiyordu. Atatrk, o srada Tr
kiyede bulunan Profesr Malche araclyla arayan Alman bilim
nsanlarna, Trkiye'ye gelebileceklerini, bu konuda kendilerine her
trl kolayln salanacan bildirdi38. Henz 10 yllk gen Tr
kiye Cumhuriyeti, kimsenin cesaret edemediini yapp Alman bilim
insanlarna kucak amt. Tm dnya korku ve aknlk iinde
Trkiyenin Alman bilim insanlaryla yapt anlamaya tanklk edi
yordu. Dnemin Milli Eitim Bakan Reit Galip Bey anlamaya u
ifadelen koydurmutu:
Bundan acura bu ahtlar ister serbest, ister hapiste

ahunlar

,7

Muazzez lmiye g. Ortadou Uygnfak M tn a , stanbul 2 0 0 2 , s. 12.

A -g *.. s I 3

7 7 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Trk Hkmetinin memuru saylarak, hkmetin korunum alana

mjmmifMrthr Alman hkmeti onlara zorluk karmayacaktr. Eer
k m a k olurlarsa onlarla nasl baa kacamz bitiyoruz
Alman bilim insanlanna kucak aan Trkiye, hem bu bihm in
sanlarn yeni kurulan niversitelerde ve yksek okullarda grevlen
dirmi, hem de eli kanl diktatr Htlerden ekinmeyerek, tm dn
yaya cesaret ve insanlk dersi vermiti. 1934 ylndan itibaren Trki
ye'ye. Almanya ile birlikte Avusturya ve ekoslovakya niversitele
rinden yaklak 12 0 0 bilim insan g etmi, bu bilim insanlar, stan
bul nversitesine, Ankara'da yeni alan Hukuk, Siyasal Bilgiler, Dil
ve Tanh Corafya Fakltelerine, tiyatro, bale, opera, konservatuar gi
bi sanat okullarna yksek maalarla yerletirilmiti40.
Atatrk, Trk toplumunun gerek kurtuluunun ancak klt
rel ksdkmmayl mmkn olabileceini dnyor, tarihin ve Un
kltrn temel unsurlan olduuna inanyordu. Bu nedenle kltrel
kalknmaya, uzun yllardr ihmal edilen Trk tarihi ve Trk diliyle
ilgili almalarla balanmas gerektiini ifade ediyordu.

"Kltr jl*rimi7 zerine ulusa gnllerimizin titrettiini bilir

siniz. Bu ilerin ha^mAm da Trk tarihini doru
zerinde
kurmak, z Trk diline deeri olan genilii vermek iin rmAm a
lmakta olduumuzu sylemeliyim. Bu abmalarm gz kamatr
c verimlere *r*r*gin+ imdilim mrtahilirehtir "41
Atatrk, Kurtulu Savamn devam ettii yllarda bile kltrel
konularla ilgilenmeyi ihmal etmiyordu 1920 ylnda alan
TBMM'nin programna Ankarada bir KttltOr MdOrtga*nn ku
rulmas hkmn koydurmutu. Bu mdrln grevi, her trl
kltr eserlerinin ve belgelerin toplatlarak mze, ktphane ve ar
ivlerde korunmas; eski mzelerin adalatnlmas ve yem mze
lerin almasyd42
A-g.e., ayn yer.
40

A.g.e., ayn yer

41

AtatO rkfln SO ykr ve D a n e c la t, C I . Ankara 1497, s. 395

42

Kazm z o rk , Tttddye Cumburtyed H okom etlert r t P ro g n m k n . Anka

ra 1968. s 5.

7 8 . SNAN

MEYDAN

Alalrk, cumhuriyetin ilanndan 6 ay sonra, iinde Osmanl m

paratorlugu'nun kltr haznelerini saklayan Topkap Saray'nn m
ze olmasn emretmi ve stanbula her geliinde almalar yakndan
grmek i Topkap Saray na gitmitir. Trkiye'deki trbeler, tekke
ve zaviyeleri kapattktan sonra buralardan toplanan tarlsel nitelikli
eserim mzelere koydurmu ve byk Trk slam dnr Mevl*
ru'nn Konya'daki dergahn ve trbesini mzeye dntrmtr'*1
Dnya mimarisinin en parlak eserlerinden olan 10 0 0 yllk Ayasofyay mzeye dntrtmes ise dnyada byk yanklar uyandrm
tr Ih- hnnnanl hmc* bu olay okuyucularna yle duyuruyordu:
"Atatrk'n yksek karakterini, geni hogrlln, haki
kat akn ve memleketin sosyal ve bilimsel bnyesinde meydana
getirdii ok yararl gelimenin derin izlerini hibir rnek, Ayosofya
Cait 'nn Bizans Eserleri Mzesi yaplmas kadar kantlayamaz"**
Atatrk, kltr devrimi iinde, Trk tarihiyle ilgili almalara
hep ncelik '-ermitir. Onun ocukluundan beri -sava yllarnda
bile- Trk tarihi ve TOrk dili konusunda kitaplar okuduunu, k
tphanesindeki kitaplardan ve bu kitaplarn zerine ald notlar
dan reniyoruz
Atatrk'n tarihe duyduu lg stanbul niverstesinin de dik
katini ekmi ve daha cumhuriyetin ilanndan nce 19 Eyll
iy23'e stanbul niversitesi tarafndan Atatrke, fahri Profesr
lk nvan verlmtr4<. Atatrk, bu nvan gereklen hak edecek
kada tarih bilgisine sahiptir Atatrk, derin tarih bilgisinden zel
likle cumhuriyeti kurarken ve inklaplarn gerekletirirken yarar
lanacak, en zor devrmlermn gerekelerini larhe bavurarak anla
tacaktr rnein saltanatn ve halifeliin kaldrlmas dolaysyla
* Mchu'i Oruler, Ai;ilrk ve MO-elcr*, TOrldycmlz, *.3. Nakleden lg,
.g.e., s 2 l
*"*

The Ptnandl Ttmes'ta ( Rq>uhlc ol Turkey Supplem en , Nr. 2 9 , February I 9 7 ) Nakleden (Vuler.

*.g.e.,

s 1.

ensctin Calay,' Atatrk'n Tarihilii vc Profesrl Hakknda Bir

Hatra",
V s

SOmobank Ayhk Endam ve Kakar DergUl, C3,

190 144 4
I S

S .29, Ankara

79 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

mecliste yapt konumalarda saltanatn ve halifeliin tarih iinde

k seyrini bir tarihi titizliiyle detayl olarak anlatmtr Uzmanlar,
bu konumalar yapan birinin ok iyi derecede tarih bilgisine sahip
olmas gerektiini ifade etmektedirler:

Atatrk bir profesyonel tarih bilgini deildi; ama tarih ahmm an

lamn tarih bilginlerinin stnde bir kavrayla bildiini gereince de
erlendirdiimizi sanmyorum. Bununla neyi dndm anlatmak
iin onun nl Hilafet sylemini hatrlatmak isterim. O, bal bana bir
tarih anlay yaptdr. Yalnz tarih ya da hukuk bilen deil, onlarm i
anlamlarn kavramam bir kii o sylemi veremezdi. Kimi kez ayaks
t, konumalarnda da yzeyden baklnca, uadan sylenmi lalard
gibi gzken szlerinde bile Atatrk'teki bu anlay gOrrz."**>
Bazen gerek bir tarih profesr gibi tarih bilimi zerine derin
analizler yapard. Atatrk, tarihin toplumsal hafzay glendirerek,
gemiteki hatalarn tekrarn engellediini dnyordu.
Bir keresinde yle diyordu:
"insanlarn tarihten alabilecekleri nemli dikkat ve uyanklk
demleri, bence devletlerin genellikle syas kurumlanln oluumun
da. bu kurumlarn ieriini deitirmede ve bunlarn kurulu ve y
kllarnda etkili olmu olan nedenlerin incelenmesinden kan so
nular olmaldr. **7
Atatrkn tarih bilimi hakkndaki zgn karmlar dikkat e
kicidir Tarihi olaylara yn veren en nemli unsurun "ekonomi ol
duunu ifade etmesi bu zgn karmlarndan sadece bindir.
... Tarihi olaylarn nedenleri, balca siyasi, sosyal ve ekonomik
olabilir. Genellikle bu nedenler kark olarak etkilerim gsterir p
he yok ki btn bu nedenler ok nemlidir.Fakat bence bir milletin
dorudan doruya hayatyla, ykselmesiyle, dknlyle alaka
dar olan en nemli neden milletin ekonomisidir. Bu tarihin, tecrbe
n tespit ettii bir gerektir. *8
Niyazi herkes,

Atatk ve Devrimler,

2. bs. stanbul 1 9 9 3 . s. 152.

47

Aletm an, Atattk Hakknda Hatmin ve Belgeler. Ankara 1 9 5 9 . s .2 6 4

***

Afet nan. Mutala Kemal Aiattkten Yazdklarm, y.y.. 1 9 7 1 , s.4 6

80 S N A N M E Y D A N

Tanhin bir bilim olduuna manan Atatrk, tarihsel olgularn

mutlaka belgelerle kantlanmas gerektiim dnyor ve gen ta
rihilere Trk tarihini incelemelerini neriyordu. Tarihilerin o d
nemde Trkiye iin ok yeni olan arkeoloji ve antropoloji gibi bi
limlerden yararlanmalarn ise bir zorunluluk olarak gryordu.
.. Tarih bu son ilimlerin bulduu belgelere dayandka temel
li olur Tarihi, belgelere dayanan milletlerdir ki kendi asln bulur ve
tanr. te bizim tarihimiz, Trk tarihi bu ilim belgelerine dayanr.
Yeter k bugnn aydn genlii bu belgeleri aracsz tansn ve ta
ntsn.40
Atatrk, tarihilerin objektiflie ok byk nem vermeleri
gerektiini, objektifliin ise ancak salam kaynaklara dayanmakla
mmkn olabileceini ifade ediyordu:
Herhangi bir tarihi elimize aldmz zaman, onun geree uy
gun olup olmadna gven duymak iin dayand kaynak ve bel
geleri aratrlr. Bizim imdiye kadar doru bir milli tarihe malik
(sahip) olmaymzn sebebi, tarihlerimizin, hakiki okuyucularn
belgelere dayanmaktan ziyade, ya birtakm meddahlarn veya birta
km kendini beenmilerin hakikat ve mantktan uzak szlerinden
baka kaynak bulamamak bedbahtldr. (talihsizliidirJ . 50
Atatrk, tarihi olaylarn belgelerle kantlanmasnn bilimsel bir
gereklilik olduunu dnyordu. Tarihin, gereksiz bir vnme
arac olarak kullanlmasna karyd; tarihilerin bilimsel etik kural
lara uygun hareket etmelerini istiyordu:
Yeni dnya ufuklarna aacanz yeni tarih grnde dikkat
li olunuz. yle byle bir yapt ortaya kararak somadan zlmektense, bi yapt vermemek yetersizliini aklamak ilk yaplacak ey
dir'51
Atatrk, tarih renimine de byk nem veriyordu. nk
Afet nan, AtatOrk Hakknda Hatualar, Belgeler, stanbul 1 9 6 6 , s.2 4 2 .
Utkan Kocat rk, Atatrk'te Genlik Kavram vc Atatrk Genliin Ni
telikleri', AlatOk A n yo n na Dergisi, C .ll, Say: 4 , Ankara 1 9 85.S .16V
51

Enver Zya Karal, AtatOk *e Tarih, AtatOke Sayg, Ankara 1 9 6 9 , s. 101.

81 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

gemiinden habersiz bir toplumun geleceini doru ekillendiremeyeceine inanyordu. Yetenekli genlerin yurt dnda tarih re
nimi grmelerini ve sonra lkelerine dnerek Trk tarihini aratr
malarn arzuluyordu. Afednan tarih renimi iin Avrupa'ya gn
deren oydu. Gen Trkiye'nin gen nesillerinin tarih derslerinde ne
ler rendiklerini grebilmek iin frsat bulduka okullara gidip ta
rih derslerine giriyordu.
rnein, 1933 ylnda scak bir haziran gn Ankara Erkek Lisesfne giderek tarih snavlarna katlmt. O srada Atatrkn ya
nnda bulunan Kl Ali, sonradan anlarnda bu okul gezisini yle
anlatacakt:
leye doru, mahiyetlerinde Maarif Vekili Reit Galip, ben,
Nuri Conker ve bayaverleri olduu halde Erkek Lsesine gittik.
Profesr Afet Hanm da beraberinde bulunuyordu. Atatrk, mektep
heyeti tarafndan karland. Doruca imtihan salonuna girdi. Ogn
aa yukar elliye yakn talebe imtihana girmi ve ou mkemmel
cevaplar Atatrk' memnun etmiti. Baz zayf talebeleri de Atatrk,
bizzat sorduu kolay suallerle kazandrmt."^2
Atatrk, o gn snava giren rencilerden biriyle zel olarak il
gilenmiti. Yllar sonra bir bilim adam olup Trkiyeye hizmet ede
cek olan o ocuk Aydnd. (Aydn Sayl). Aydn, tezm verdikten
sonra Atatrk sormu Aydn yantlam, harita zerinde aklama
larda bulunmutu. Atatrk ald yantlardan ok memnun olmu
tu. Cumhuriyet genlerinin tarihi iyi zmsemesi onun iin ok
nemliydi. imdi karsnda tarihi ok iyi zmsemi bir lise ren
cisi vard. Sorulan bitirince Aydnla konumaya balad:
Sen ne olmak istiyorsun?
Su mhendisi Paam."
Herkes su mhendisi olabilir. Seni tarihi yapalm, ne dersin?
Ailece byle karar verdik, bunu deitirmek iin anne ve baba
mn nzasn almak lazmdr Paam."
Aferin; bravo Aydn, pekiyi, o halde onlarla gr, benim tek
52

Kl Ali. AtttOk'On H ususiyetleri, stanbul 1 9 9 8 . s. 128.

82 S N A N M E Y D A N

lifimi de syle, sonra gel Milli Eitim Bakam Reit Galip Bey'e kara
rn bildir."
Atatrkn, mhendis olmak isteyen lise rencisi Aydna:
Herkes su mhendisi olabilir. Seni tarihi yapalm' diyerek,
tarihi" olmay nermesi, onun tarih renimine" ne kadar byk
nem verdiini gstermektedir.
Atatrk, tarihilere de ok yakn ilgi gstermitir, rnein, Fu
at Kprl nn 1923'te yaynlad Trkiye Tarihini okuduktan
sonra yazarna u mektubu gndermitir:
*Darlfunun Trk Edebiya Tarihi Mderrisi Kprlzade
Mehmet Fuat Beyefendiye:
Trkiye tarihinizin gnderilen birinci kitabn byk zevk ve
istifade ile okudum. Eser kymetlidir, mhimdir. Bunu vcuda ge
tirmek iin sarf ettiiniz ve edeceiniz mesayi takdir ederim, ihtisa
snzn tecelli edecek eserleri millete. Cumhuriyete ifa olunabilecek
hizmetlerin en kymetli mertebesinde bulunacaktr.
lim feyzine tene olanlarla beraber mteakip kitaplarnzn intiasna intizar ederim efendim.
Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal
Bir okuma tutkunu olan Atatrk en ok tarihsel erildi kitap
lar okuyordu. Onun okuma tutkusunu kanl sava meydanlar bile
engelleyememiti. Afetinan, Atatrkn ok eitli tarih kitaplar
okuduunu, kendi dneminde kan yabanc dillerdeki yeni kitap
lar evresindeki dnce insanlarna tercme ettirerek, zetlerini
53

O gn cevaplaryla Atatrk' sevindiren Aydn, Atatrk'n arzusuyla

yksek renim ini tamamlamak iin Amerika'ya gnderildi. 1 9 4 2 ylnda
Amerika'da Harvard niversitesi nde doktorasn tamamlad. Sonra Tr
kiye'ye dnd Bilim Tarihi dalnda dnyada ilk doktora derecesini alan
Aydn, o gn Atatrk'n sorulanna eksiksiz cevap veren Ankara Erkek
Lisesi rencisi Aydn Sayl dan bakas deildir. Cemil Snmez AtatOk
yt ocu k k r UNCEF Yaynlan, 199 2 , s .1 0 9 -1 10.

54

M Fuat Kprl. Bir Hatra , Belleten, C ID , Sa: 10. ( 1 9 3 9 ), s.2 7 8 . Nak

leden Saray, a g . m , s 38

83-ATATURK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

karttrdn ve okuduu kitaplar yakn evresindeki kiilerle tar

ttn anlatmaktadr35.
Atatrk, kazand byk baarlan okumaya, zellikle de tarih
konusunda kitaplar okumaya borlu olduunu evresindekilere
sylemitir. Onu tanyanlar, yakn evresinde bulunanlar, Ata
trkn tarih ktaplann elinden drmediine tank olmulardr:
Onu tanyanlardan bin bu konuda yle diyordu:

-Bo zamanlarnda Atatrk'n elinden tarihle ilgth kitaplarn

dmediini bamlarm. Bir gn yine Atatrk, tarihi* ilgili kabn bir
kitap okuyordu, ylesine dalma ki evresini grecek hah yoktu.
Bir sr yurt meselesi dururken Devlet Bakamiun kendini tarihe
vermesi, Vasf nartn biraz amini skm ohnah ki, Atatrk'e y
le dedigmi duydum
Paam.. .Tarihle urap kalan yorma...Maysta kitap okuya
rak m Samsuna ttmT
Atatrk, Vasf narn bu ok samm yaknmasna glmseye
rek yle karlk verdi:

Ben ocukken fakirdim ti kuru elime geince bunun bir kuruunu kitaba verirdim. Eer byle olmasaydm , bu yapaklarmn
hibirisini yapamazdm "56
Atatrk, zellikle 30lu yllarda vaktinin o kadar byk bir b
lmn tarih ve dil konusunda kitaplar okumaya aynyordu k ta
rihn ve dilin neminin farknda olmayanlar, Atatrkn, devlet i
leri dururken tarih ve dil konularyla bu kadar fazla ilgilenmesinin
yanl olduunu syleyerek, onu gizliden gizliye eletiriyorlard Bu
dedikodular duyan Atatrk, tarihin ve dilin neminin farknda ol
mayan bu insanlara yle sesleniyordu:

itiyorum, benim dille, tarihle unam gresi baz loa d

nceli yurttalar; (Paahm ii yok, dille tarihle uramaya balad)
cyorlarm... Yama yok... Benim iim bamdan akm...Ben bu
55

Afe inan. Mutaki Kemal AtatOrklen Yazdldanm. s 19-21

456

Cemil Sin m ez,

Atattk ve Okum Sevgi*.

2 bs. Ankara 199*. s. 9 9

gn ileri bir Trkiye'yi kurmay* ne kadar alyorsam, yarmm Tr

kiye'sinin temellerini almaya da o kadar dikkat ediyorum.'57
A tat rk , l n c e y e k a d a r g e m i in s rla rn n p e in d e k o tu . T a
r ih in k a r a n lk d eh liz le r in d e h e m k e n d i a ta la rn n h e m t m in s a n l
n z le n n i s rd , lm e d e n n c e s o n o k u d u u k ita p la r b ile

rihi ve Trk diliyle

Tttak ta

ilgiliyd i

Y a v erlerin d e n N u ri C o n k e r in ifa d ele riy le :

Buraya eli altnda bulunmas lazm kitaplar asri ktphaneden

Onlar, urada bir dolap vard, orada dururdu. urada
da bir masa vard, orada okurdu. En son okuduu kitaplar hep Trk
tarihine ve Trk ditin* aitti."58 P ro f. A fe tn a n 'a g re A ta t rk , e n s o n
alp getirdim

" B elleten in 5 - 6 sa y l n s h a s n o k u m u tu 50.

Trk Tartt Tezi, b u te z i

TOrk Tarih Kurumu, d z e n le d i i Tarih Ku
tarih kitaptan o n u n ta r ih e v e rd i i n e m in e n

A ta t rk ' n 1 9 3 0 la rd a ile n s r d
a r a trm a k i in k u rd u u

rultaylar ve

y azd rd

n e m li k a n tla r d r.

Atatrk ve Arkeoloji
A ta t rk , a r k e o lo jiy e b y k n e m v e riy o rd u . A r k e o lo jik m a lz e
m e b a k m n d a n A n a d o lu 'd a n d a h a d e erli b ir c o ra fy a o lm a d n a
in a n y o rd u :

nsanln genel fikir sermayesine Trkiye'nin verebilecei ve

vermekle sorumlu olduu eyler ne byktr. Dou Avrupa ile
Anadoludaki byk medeniyetler burada (Anadolu) deilse nerede
aranacaktr? Trk sanat, tarihi btn insaniyet iin aratrma saha
sn burada bulamayacaksa, bu sanat aklan hangi llere saldra
caktr "f' d iy e r e k , a r k e o lo g la r Anadoluda k a z la r y a p m a y a d a v et

4, Baretmen,

57

Muhterem Krenli. Atattk

Sadi Borak. "Atatrk'n Okuduu Kitaplar ve Kitapl", Atatrk ArafOI-

stanbul 1 9 8 1 , s. 6 8 .

smail Habib Sevk, Atatk in, Ankara 198 1 . s 9 7 .

ma Merkezi D a gtsl, , (_ 9, Say: 25, Kasn 1 992, s.83.

)0 Atatrk t tl Arivinden Srmrlrr D,

Genelkurmay Askeri Tarih ve Stra

tejik liii Bakanl, Genelkurmay Basmevi, 1 9 0 4 s 2 1 6

8 5 * A T A T R K VE T R K L E R t N S A K L I T A R H

ediyordu. nk o Trklenn kklerinin Orta Asyayla birlikte bu

rada, Anadoluda olduuna inanyordu.
Zaman zaman arazi gezilerine karak, kaz yaplmas gereken
yerleri belirliyordu, rnein 1933 ylnda Ankara yaknlarndaki
Ahlatlbelde kaz yaplmasn nermiti. Atatrk'n nerisiyle ba
latlan Ahlatlbel kazlarnda ok sayda tarihi esere ulald61.
Atatrk, arkeolojik kaklan yakndan takp ediyordu. Bir kere
sinde dnyaca nl iki konsln topland znik ehri surlannda
daha sonra kanlacak drdnc bir kapnn olmas gerektiini;
Trklere ait eserlerin restorasyonu konuulduu srada "asl ehrin
toprak alanda olduunu" syleyerek, kaz nermiti Bergamada
Almanlar tarafndan yaplan kazya byk bir heyetle giderek bulu
nan eserleri ve meydana karlan Asklepionu byk bir ilgiyle in
celemiti62.
Atatrk 1935 ylnda, dnyadaki ilk yerleim merkezlerinden
bin olan AlacahAyOkte arkeolojik kazlara devam edilmesini ve bu
i iin Trk Tarih Kurumu btesinden para ayrlmasn istemiti.
Afetinan, Atatrkn istei ile balatlan Alacahyk kazlarn yle
anlatmaktadr:
1935'te Trk Tarih Kurumu btesinden bir miktar para vere
bileceimizi hesaplayarak Mzeler Genel Mdr Dr. Hamil Zbeyir Koay, Remzi Ouz Ank ve daha sonra Mahmut Akokun katl
d bir heyetle kazya hemen baland ve ilk buluntular altn takm
lar, gne kurslan ve daha pek ok zengin eyalar olan mezarlar
alm oldu. Bu byk bir baan idi. Kltr Bakan Saffet Arkan'la
Trk Tarih Kurumundan bir heyet kaz yerini grmeye gittik ve bulunan eserleri olduu gibi mezarlarnda grdk. Btn bu deerli
eserler Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesindedir. Orada bulu
nan gne kurslar bugn de amblem olarak kullanlmaktadr.
AtatOrirtea Mektuplar.

(' 1

Afet nan,

W olfgang Rad, "Atark Devrinde Tilrk-A lman ibirliine Bir rn ek ,

Bergama Milzesi'mn

Yapl'.

s .39 7 -4 0 3 . Nakleden g,,

2 bs. Ankara 1 9 8 4 , s 22.

IX. Tk Tarih Kurumu Kcogai,

a.g.e. s.26

C.l

86 SI N A N M E Y H A N

19.11'ten beri bunda kazlar devam etmekledir Atatrk'n ste

iyle banlatlan Alacahyk kazlar sonunda Hiltlere ve Hanilere
alt ok nemli eserler gn na karlmtr Bu eserlerden biri de
Hlt Gney Kunu diye bilinen nadide eserdir
Kanmca Atatrk, Napolyor'la birlikle dnya tarihinde arkeolojiye
m lazla nrn veren liderlerden biridir Atatrk, Trkiye'nin kstl im
kanlarm ramen arkeolojiyle uraanlara her trl destei vermitir
O
gnlerin canl tan Afetinann anlattklar, gen Cumhuri
yetin kurucusu Atatrk'n arkolojye ne kadar ok nem verdiim
gstermektedir:
3-12 Eyll IV 11 tarihleri arasnda Atatrk'n bize tahsis ettii
Frturl Yat yla Marmara ve Ege blgelerindeki tarihi abideleri, ka
z yerlerim bir heyet halinde grmeye gittik. Bu seyahatin gazeteler
de geni akisten oldu zellikle menflekeimzde bulunan her ese
rin meydana karlmas ve korunmas ile ykml olduumuzu ka
muoyuna duyuruyorduk. Bu yerlerde kaz heyetlerinin yalnz ya
bana devletlerden gelmi olmas elbette dikkati ekiyor ve bir an
ce bzlerden de bu konularda alacak olanlar grmek istiyor
duk Ayn yl Alacnhyk bize byk mitler vermiti.'"**.
Atatrk, arkeolojik bulgularn sergilendii mzelere de byk
nem veriyordu: Topkap Svayrtu mzeye dntrmesi, stan
bul'a her geliinde bu mzedeki almalar grmesi ve Aysolya'y
mzeye dntrdkten gn sonra gelip buray gezmesi, mze
lere olan ilgisinin ak kantlandr0* Atatrk gittii her yerde mze
leri ve eski eserleri grrd Antalya'da Aapendot Tlyatrom'nu gez
dikten sonra burann bir an nce restore edilerek tekrar eski amac
na uygun olarak kullanlmasn istemiti 22 Mart 1931 ylnda Kon
ya'y gidip mzelerdeki eski eserleri grdkten sonra dnemin baybnkan smet nnye "ok acele (Lst notuyla bir telgraf ekmiyil.
Aalrk telgrafta yle diyordu

Alnna, *.gx, s .ii

A * * , i\

<.ft.a*e.

()i

H7-ATATRK

V t TKKLtKN

SAKLI

TARH

Memleketimizin her tarafnda esiz vesikalar halinde yatmakta

olan eski medeniyet eserlerinin ileride kendi arkeologlarmz tan
ndan meydana karlp bilimsel olarak tasnifleri ve korunmalar,
ihmale uram abidelerin bakmlar iin daha ok allmas ve ar. keoloji tahsili iin yurtdma daha fazla talebe gnderilmesi
Atatrk 1936 ylnda Ttakya'da arkeolojik kazlar yaplmasn
emretmi, bu dorultuda ProfesOr Arif Mfit Manael bakanlnda
yaplan kazlarda ok deerli eserler ortaya karlmtr Atatrk, bu
kazlarn yapld yerleri grmek istemise de ilerinin younluu
nedeniyle ancak AhlatlbeTe ve Profesr Von der Otten tarafndan
kaz yaplan Gsvurkaleye gidebilmi, dier kazlar ise kaz yerleri
ne gnderdii kimiler araclyla (akp etmlr^ Fakat lrsat bul
duka Anadolu'daki tarihi yerleri ve eserleri ziyaret etmitir
Atatrk, arkeolojinin ve arkeolojik bulgularn neminin far
kndayd, fakat 30'lu yllarn Trkiye'sinde Darlfnun mderris
leri de dahil, tarihi eserlerin neminin farknda olan pek fazla in
san yoktu Du durumun farknda olan Atatrk, Prof. Malcheilln,
niversite reformu hakkndak raporunu incelerken bir kenara u
notu decekti:

Grlyor ki mesele, tatan, topraktan, vazodan sOz etmekle

sonulandrlanz. Vazo denilen kymetli eterlerden anlayan hassa
siyette insan yetitirmektir. Yoksa her eit enstitler hayvan ahin
olur "f'H
Truva'ya duyduu ilgiden dolay Trakyadaki kazlara daha faz
|i nem veren Atatrk0'*, 1938 sonbaharnda Dou Trakya Impara
torluunn bakenti Vize (Bzye)deki kazlarndan kan eserleri
g r m e k istemi, bunun zerine Vize kazlarndan karlan baz
f>f> Nurcu in cm. Eaid Eaetkr v* Mazilerle flll Kanun, Nizamname re
Emlrla. Ankarn IV7 3, sm .
t,A.a.*...s27
oh tarttk z c i Avtvtnda Sepnekr III. Anakara I
s 19
of

<''>

Amrk vr I rva konusunda hk/ sun MryLt, Son Tnrmhlar, Tnhkr. Tttrkkr vt AtatOk. 1 l>v ImmiiuI, Im va Yaynlar. 2 0 0 6

88 S I N A N

MEYDAN

eserler Dolmabahe Saray'na gtrlerek Atatrk'e gsterilmiti.

Atatrk, hasta yatanda buluntular inceledikten sonra, Arif Mfit
M anete:" Kazlan devam ediniz; memleketimizin kltr zenginlik
lerini daha ok bulacaksnz ' diyerek, onun ahsnda tm arkeolog
lar Anadolu'nun bereketli topraklarnn altnda yatan kltr mira
sn gn na karmalar iin bir kere daha tevik etmiti70. Ata
trkn 1938 yl EytO aynda hasta yatanda arkeolojik kazlan ta
kp ettiini Afetnan yle anlatmaktadr:

"Kendisinin yanna girdiim zaman bana okuduum yeni ki

taplardaki bilgileri anlatmam istiyor. Ben hem gazetelerden baz
olaylar sylyor, hem de kitaplardan zetler veriyordum. Bu arada
Trk Tarih Kurumunun arkeolojik kaz ileri devam ettii iin yeni
buluntularn haberlerini de kendisine sylyordum.7[
Atatrk, Trkiyedeki arkeolojik kalntlarn yurtdna karl
masna da engel olmutu. 19. yzyldan beri trl entrikalarla Ana
dolu corafyasn kstebek yuvasna eviren ve ele geirdii arkeolo
jik bulgular ve tarihi eserleri karan Batya "dur! demiti. Ameri
ka. Chester mtiyazyla Trkiye snrlan iinde denmi ve dene
cek olan tm demiryollar boyunca, raylarn 2 0 km. sanda ve 2 0
km solunda kalan araz eridinde tm yeralt (madenler-arkeolojik
kalmalar) ve yerst (tarihi eserler, vs.) zenginliklerin kendisine ve
rilmesini istemiti Bu amala kurulan irkete Osmanh-Amerikan
irketi ad verilmiti. Atatrk, Trkiyenin ulusal varlklarnn ya
malanmas anlamna gelen ve Trkiyenin bamszlna ters den
bu "imtiyaza" son vermiti72. Osmanl Devleti, benzer imtiyazlar
daha nce Ingiltere ve Almanyaya da vermiti.

ULUS DEVLET, MLLYETLK ve TRK TARH TEZ

Atatrk, cumhuriyeti kuran, asker kkenli bir devlet adamdr.
Arl Mtli Manst-I, Trakya Kazlan". TO ridyaniz. s.9-1 3. Nakleden

a.g.e.. s
71

72

27

g,

Afn nan, Atatrk v- Pil Bayram , Atatrk'e Sayg. Anakara 1 9 6 9 , s. 5 1

Pnm Koray. Neden Atatrk? Niin LalkUk?. stanbul 2 0 0 3 . s 2 0 2

8 9 - A T A T U R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Onun dnce yaps, sosyolojik grleri ve olaylara ynelik bak

as Trkiye Cumhuriyetinin kurulu felsefesini oluturmutur. Bu
nedenle Kemalist Sistem, bir ideolojinin tesinde, zellikle ulus
devlet modelisin" inasna ynelik bilimsel nitelikte yaklamlar,
ynelim biimleri ve zm pratiklerini kapsamaktadr.
Atatrk 20.yzyln banda dncelerinin babas olarak ka
bul ettii Ziya Gkalp ile birlikte Hanedan- Osmanfnin ynetim bi
iminin oluturduu, artk bir hayli rselenmi ve dinamizmini kay
betmi kozmopolit bir yaplanmaya, bir dizi radikal krlmalarn ar
dndan (son dnemde girilen savalar) yeni bir ruh, yeni bir dina
mizm kazandrmak iin egemenliin Trk milletine ait olduu, m
met st bir ulus oluturmak amacyla byk ve zor bir mcadele
ye atlmtr.
Atatrk, bu yeni oluumu, tarih ve dil zerinde ykselen ulu
sal kdltdr poUkalarTyla gerekletirmeye almtr. Bu politikala
rn temelinde ise, Gkalp'in grleriyle yorulan tarihsel ve sosyo
lojik karmlarla birlikte 2 0 .yzyln siyasal ve kltrel gerekleri
yatmaktadr. Orhan TOrkdoann dedii gibi: Bu nedenle sistem,
gerekten ideoloji ykl siyasal bir oluumdan te Gkalp gr
lerin birlikteliine dayal, sosyolojik kkenli kltrel yaklam yan
str
Trkiyede Ulus Devlet ve Milliyetilik
1.
Dnya Savann kaybedilmesi Osmanlmn sona ermesi anla
mna geliyordu. Yz yllk empezyalist paylam planlan uygulama
ya koyulmak zereydi. O gnlerde bu bitiin yeni bir balangca ge
be olacan ise hi kimse tahmin edemiyordu; ama iki yl gibi k
sa bir sre sonra (1919-1922) Atatrk bu ac sonu mutlu bir balan
gca evirerek, 3 yl nce hi kimsenin aklnn ucundan bile geme
yenleri gerekletirecekti.

Atatrk, 20. yzyln balarnda emperyalizme kar verilen bir

kurtulu savan kazanp arkasndan ada bir ulus devlet kura
73

Orhan Trkdogpn, Kanahst Sistem ve Sosyolojik Yapn, s i l

90 S N A N M E Y D A N

rak, toplumsal aydnlanmann n koulunun ulusal bamszlk'

olduunu gstermtr.Atatrk zellikle bu zorlu ulusal bamsz
lk srecinde milli hissin" ne kadar nemli olduunu bizzat yaa
yarak grmtr. Mtareke yllarnda 'milli histen yoksun olanla
rn vatan savunmasna katlmayarak dman saflarnda yer almala
r, ulusal bamszln vazgeilmez unsurlarndan birinin milliyetilik olduunu bir kere daha gstermitir.
Atatrk, imkanszlklar iinde gerekletirilen Kurtulu Sava
n, tepesinde saltanat ve halifenin oturduu, artk iyice zayflam
kozmopolit Osmanh kimlii etrafnda deil, Islanla takviye edilen
ve ad aka konmayan Trk ulusuluu etrafnda rgtlemitir.
Geri belli bir dneme kadar sultan-halfenn halk zerindeki gele
neksel meruiyetinden yararlanm; fakat zamanla Trk ulusuluu
nu ne kararak, Kurtulu Sava n bu yeni meruiyet zerine d u
rulmutur. Kurtulu Sava yllarnda toplumsal btnln harc
olarak kullanlmaya allan ad konmam ulusuluk, cumhuri
yetin ilanndan sonra ad konularak (Trk milliyetilii) yeni kuru
lan Trk devletinin adalama" ile birlikte en temel politikas ha
line getirilmitir
"Osmanh'nm Orhun Antlarnda yer alan Trk kimliini dla
yarak, devlet yapsn patrimonial bir sisteme dntrmesi ve y
netimi yabanc soylu unsurlara teslim etmesi, artk srdrlemezdi.
Trk insannn yeniden tarihsel kimliini kazanarak devlete egemen
olmas Kemalist sistemin temel felsefesini oluturur 74
Kurtulu Sava ncesi ttihat Terakki Partisi ksa iktidar dne
minde (1908-1918) Trk Oca n" kurmu, Trk Yurdu DerglsA'n" yaynlam; Ziya Gkalp, Fuat Kprl, Ahmet Aaoh ve Yu
suf Akura gibi son dnem Osmanl aydnlar Trk kimliine dn
balatmlard. Atatrk, milliyetiliin ykselmeye balad bu
dnemde tm bu aydnlardan, zellikle de Gkalpten youn olarak
etkilenmitir Cumhuriyetin ilanndan sonra GOkalp sosyolojisin
den" yararlanarak ulus devlet oluumuna ynelik kararl admlar at
mtr.
74

A.g.e , s 11,12.

91 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

20. yzyln balarnda. Kurtulu Savayla Osmanl siyasal

otoritesine kar karak kurulan yeni devletini yeni dinamikler ze
rine oturtma frsat vard. stelik ttihat Terakki dnemi Trklk
denemelerininin tecrbelerinin ulus devlet oluumunu kolaylat
rc bir etki yapaca kesindi. Bu ortamda Atatrkn, slam ncesi
kklere' giderek ulusunu tanmaya, ulusunun tarihini ve kltrn
ortaya karp yeni devletin harcn bu ulusal deerlerle" yourma
frsatn deerlendirmeyerek, vatan sevgisini imanla zdeletirmeye
kar olan, din ba dnda hibir aidiyet tanmayan, geleneksel m
met anlayna sk skya bal ve artk iyice eskimi Osmanl devlet
felsefesini devam ettirmesi, her eyden te tarihsel geliime ters bir
yaklam olurdu.
Atatrkn uygulamaya koyduu ulus devlet modeli, byk
oranda Ziya Gkalp sosyolojisiyle ykldr. Sz konusu sistemin
en belirgin zellii ise milliyetiliktir. Sistemi doru anlamak iin
ncelikle Atatrkn millet (ulus)" anlayna bakmak gerekir. Ata
trk e gre millet; siyasal varlkta birlik, dil alannda birlik, soy ve
kken birlii, kltr vc tarih birlii, ahlaki norm ve deerlerin yeni
den inasnda birlikten meydana gelmektedir .75

Kimlik ve Milliyetilik
Osmanl mparatorluu, biraz da ktaya hkmetmenin zor
lamasyla TOrk kimliini dlam, devlet yapsn patrimoniar bir
sisteme dntrm ve ynetimi yabana soylu unsurlara (devir
me) brakmtr76. Fransz Devrimiyle milliyetiliin ortaya kmas
ve Sanayi Devrimiyle zenginleen bujuvazinin bilginin retimini
ve yaylmasn hzlandrmas, Osmanly gizliden gizliye etkilemeye
balamtr. mparatorluun bilgiye ak ve zellikle mokezdm
75

Atatrk, millet tanmnda Ziya G kalp'trn farkl olark d in b trb g tn e' yer
verm em itir

76

Bu stlrc,

Fatih Sultan Mehmetin iktidar olm asyla

balamtr Fatih,

rtadarh'y ortadan kaldrdktan sonra Trk unsurlarn ynelime girmesi

ne engel olm u vc saray devirme kkenlilere amtr.

92 S N A N

MEYDAN

uzak kozmopolit blgelerinde (rnein Makedonya) erkenden ay

dnlanmaya balayan rmllr unsurlar, milliyetilik rzgarn arkala
rna alarak Osmanldan ayrlmann hesaplarn yapmaya balam
lardr Kozmopolit yapy birbirine eklemlendiren balarn her ge
en gn daha fazla gevedii bu ortamda Osmanlnn eski eklektik
yapsyla ayakta kalmas imkanszlamt. stelik bir de buna sa
nayileen Avrupa lkelerinin emperyalist tehditleri de eklenince
yal imparatorluk byk bir sratle beklenen sona doru yaklamtu.
15. ve 16. yzyllardan sonra Osmanl Devletinde bilim ve tek
noloji alanlarnda -bunun sonucu olarak da ekonomi ve askerlik gi
bi alanlarda- gen kalmasnn ac sonulan grlrken, Avrupada
ekonomik ve bilimsel gelimelerin de etkisiyle mUUyetlk akm
son derece kuvvetli hale gelmiti. Batl toplumlar kendi ulusal kim
liklerine sahip karken ve ulus devletler kurarken Osmanl Imparatorlugundak Trkler henz bu duygudan pek de haberdar deil
lerdi
Trk ulusunun ve TOrk szcnn ok eski bir tarihe sahip
olmasna ve Trklerin binlerce yldan beri pek ok Trk devleti kur
mu olmalarna ramen, devleti idare edenlerin, birlikte yaadktan
kavmlen rahatsz etmemek iin Trkten bahsetmemeleri, hatta za
man iinde Trkler dlamalar (rnein Osmanllarn Trklere
etiak- fci- idrak Trk yan *idraksiz Trk" demeleri, Trkleri y
netim kademelerinden uzak tutmalar vb. durumlar) Trkler arasn
da milli duygularn ge uyanmasna neden olmutur77. Bu gecikme
nin Trk milletine ne kadar pahalya mal olduunu Atardk, 20
Mart 1923'te u szlerle ifade etmitir:

Biz milliyet fikirlerini tatbikte ok gecikmi bir milletiz. Bunun

zararlarm fazla faayede gidermeye almalyz.( ...) Osmanl m
paratorluu ierisindeki eitli toplumlar hep milli inanlarna sar
larak milliyetilik ideallerinin gOc ile kendilerini kurtardlar.(...)
Anladk ki, kabahatimiz kendimzi unutmu olduumuzmu. Dnyuun bize hrmet gstermesini istiyorsak, ilk Once biz kendi benli77

Saray. LgJn , s. 7.

9 3 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

imirr ve milliyetimize bu saygy hissen, kren ve Bilen btn dav

ran ve hareketlerimizle gsterelim. Bilelim ki milli benlii bulun
mayan milletler baka milletlerin avuhr "7B
Atatrk, cumhuriyetin ilanndan sonra Trk ulusunun mh

benliini" bulmas iin planl ve programl bir alma iine girmi

tir Batya kar verilen Kurtulu Sava, uzun yllar sonra ulusun
'milli benliinin" farkna varmasn salam ve imparatorluun
kozmopolit yaps iinde kimliini kaybeden Trk ulusunun yeni
den kimliini hatrlamasnna yardm etmitir te bu uygun ortam
da bir "ulus devlet kuran Atatrk, Tk tarihi ve Trk dili konu
sundaki almalarla Trk ulusal kimliini belirginletirmek istemi
tir. Bu nedenle gen Cumhuriyetn tarih ve dil almalar kimlik"
ve mllUyetigr glendirici bir rol stlenmitir.
Atatrk, yzylardr ulusal onuru rselenmi bir toplumun ken
dine dnn ve kendini tarihsel kklerinde bulmasn salamak
istemitir. Bu almalarla milleti kendi uzak tarihiyle yzletirmeyi
amalamtr
Levanten bir tarih anlay, milli bir devletin isteklerine cevap
veremezdi. Atatrk 1931'de bu gr u ekilde dile getiriyor
du 'Millet iin millete yaplan ilerin batm a her trl hatralarn

Ostnde olan milU tarih mefhumunun kymetini taktir

mmkn deildir."7?
Atatrk, ulusal tarihin erevesini bir snfa, bir zmreye gre
deil, bir ulus gereine gre izmitir
Trkleri btn dnyaya yeni bir millet olarak tantan gr bi
zim de iimize girmitir. Drt yz adrlk bedevi bir kabileden bir
imparatorluk ve millet tarihini balatmak sureliyle mapartorluk za
mannda Trklenn gr de bu merkezdeydi. Evvela millete tari

hini, ms bir millete mensup bulunduunu, btn medeniyetlerin

anas olan ileri bir milletin ocuklar olduunu retmeliyiz.
78

AUtOkalflk, (B ta d Kktsp), Genelkurmay Neri, Ankara 1 9 8 . s. 59

Trkdogan, a.g.e., s. 127

80

Ahmed Hamdi Basar.

Aucrkle O Ay,

1 bs Ankara 198 1 , s .112.

94 S N A N M E Y D A N

Atatrk'n Trk tarihiyle ilgili almalar, yzyllar iinde kim

liini kaybeden bir ulusa yeniden kimlik kartmak ve o ulusa yeni
den kim olduunu, gemiin derinliklerinde neler yaptn hatrlat
mak amac tayordu.
Trk Tarih Tezi, Atatrk devrmnn "ulusal kimlik" olutur
mak ve ulasal birlii glendirmek iin bavurduu en nemli
kaynaklardan biridir .81

Ulus Devletin Hara: Tarih ve Dil almalar

Trkiye'de ulus devletin oluumunda tarih ve dil almalarnn
ok zel bir yen vardr. Atatrk, tarih ve dil alanndaki almalarla,
yzyllardr ulusal onuru rselenen bir toplumu Asyedk kkleriyle
yzletirerek bir tr "toplumsal tedavi" gerekletirmek istemitir.
Atatrk'n tarih almalar, dnemin Greko-Lan tezlerinden
farkl, hatta o tezlere kar bir bakaldrdr. Ayn ekilde Trk dili
konusunda yaplan almalarla yzyllardr. Arapa ve Farsamn
egemenlii altnda z gzelliini kaybeden ve atl duruma den
Trk diline z gzelliini ve zenginliini kazandrmak amalanm
tr. Tarih ve dil almalarnn yeni kurulan Trk devletinde soy" ve
"kken birliinin hatrlanmasna ve glenmesine yardm edecei
dnlmtr. Bylece Osmanlda egemen olan yabana soylu as
ken ve sivil yneticilerin Trk unsuruna devredilmesi ve sekinci
kadronun Trklemesi amalanmtr.
Tarih ve dil alanndaki kklere ynelik birlik giriimi yannda,
aydn tabakann Trklemesi ve millilemesi operasyonu Trk tari
hinde gerek anlamda bir rnesanstr. Atatrkn 1927ylnda B
yk Nutuk unu okurken Efendiler, asl milletime tavsiyemdir: ba

na geirecekleri adamlarn kanlarndaki ve vicdanlarndaki cevher-i

asliye dikkat etsinler. eklindeki mesaj, ehtist kadronun ayklan
mas ve Trklemesi atlanmdaki giriimlerin bir balangcdr.82
nce 1 Dnya Sava, arkasndan Kurtulu Sava olmak zere
Krik Jan Zrcher, M odernleen TOrktye'nln T arihi, stanbul 1 9 9 5 , s.278.
82

A.g.e . s. 13

9 5 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

arka arkaya sekiz yllk bir sre Batl glere kar devam eden bir
mcadele ortam Atatrkn ve Kemalist kadronun mizacn, ruhsal
yaantsn derin bir biimde etkilemitir. Kemalist kadro, Ba'ya
olan tepkilerini tarihve dil tezleriyle, Orta Asyaya ynelik Trk kl
tr ve Trk tipinin oluturulmasyla ortaya koymutur. 1930'da
yaynlanan Trk Tarihi"nin Ana Hatlar adl belgesel kitap Anado
lunun otokton halknn Trkler olduunu yaymakta, hatta Bat
toplumlarnn bir ksmnn kkenlerinin Trklere dayandn dile
getirmektedir. Smerler, Hititler, Firtkyallar, Kimmerler, Lidyallar,
Etrskler, hatta Ham, Kaide ve Asurlular da Ona Asya'dan g et
mi topluluklar olarak adlandrlmaktadr.
Trk Tarihi nin Ana Hattlarnda erevesi belirlenen Trk Ta
rih Tezi ni, Trk Dil Tezi tamamlamaktadr.Yeryznde konuulan
dillerin birounun kken olarak Trkenn trevleri olduunu biz
zat Atatrk ifade etmitir.

.Atatrk'n tarih ve dil tezleri, ada; sosyolojik ifadeyle bir

dmlik arama bir kendine dOn ve yeniden dirili anlam tayordu.
nk dneminde Orhun Abideleri okmmu, Trkoloji alanndaki
zengin aratrmalar Batl dil bilimci ve edebiyat tarihileri taraln
dan yaym hayatna sunulmutur. Seluklularn ve Osmanhlarm bin
yldan beri bir kOeye ittii milli kimlik bizzat Atatrk'n youn a
balan ve idomunun bir rn olarak imdi gndeme geliyordu "t
19.
yzyln ilk yarsndan itibaren Avrupada balayan ok
ynl bilimsel aratrmalar, adeta yeryznn haritasn deitiri
yordu. Kaynaklan, Osmanllarn kuruluuna kadar dayanan klasik
tarih anlay, bu yeni aratrmalara kaytsz kald gibi Islamiyeten
nceki bir Trk tarihinin de olabileceini'hesaba katmyordu. Oysa
ki arkeolojik, dilbilimsel ve tarihi bulgular zellikle Ycnisey ve Or
hun Yazdan'nm okunmas ve bilim dnyasna sunulmas, Trk di
li aratrmalarnn Ural-Altay dil teorisi iinde snflandrlmas gibi
gelimeler klasik Osmanl tarih zihniyetini devam ettirmenin mm
kn olmayacan gsteriyordu.

8 A.g.e., s .24

96 S I N A N

MEYDAN

Atatrk tarih tezi, romantik bir bilim metodolojisinin veya

idelast bir tarih dncesinin rn deildir; tersine Atatrk ta
rih tezi, bilimin tarafszl prensibi iinde tarihi olaylar belirleme
ye almtre-4.En nemlisi, tarihe klasik Bat merkezli yaklamlar
la deil. zgrce bakma cesareti gsterilebilmi ve son bilimsel veri
ler nda birok eski uygarln "Asyenik olduunu kantlama
yolunda gz ard edilemeyecek kadar nemli admlar atlmtr.
Atatrkn tarih almalar, zannedildii gibi, sadece dnemin
koullar yle gerektrdirdii iin (konjektrel) yaplan kurgusal ve
romantik almalar deildir; bu almalar zamanna gre bilimin
son bulgular nda gerekletirilmi son derece bilimsel alma
lardr. Nitekim Atatrk birok defalar tarih biliminde tarafszln ve
bilimselliin nemine iaret etmitir:

"Herhangi bir tarihi elinize aldnz zaman onun geree uy

gun olup olmadna gven duymak iin dayand kaynak ve bel
geleri aratrn. Bizim imdiye kadar doru milli tarihe sahip olma
ymzn sebebi tarihimizin hakiki okuyucularn belgelerine dayan
maktan ziyade ya birtakm meddahlarn veya birtakm kendini be
enmilerin hakikat ve mantktan uzak szlerinden baka kaynak
bulmamak b+rfhahthuir
te bu nedenledir ki Atatrk, Trk Tarih Tezinin belgelere ve
bulgulara dayanmasna ok nem vermitir. Trk Tarih Tezi sonu
ta siyasal amalnra hizmet etse de znde bilimsel kayglar tam
ve dnemin bilimsel gereklerinden hareket ederek zgn sonula
ra ulamtr; ama zlerek ifade etmek gerekir ki Trk Tarih Tezinn bu yn hep grmezlikten gelinmitir.

Trkiye Cumhuriyeni Kuran Trkiye

Halkma Trk Milleti Denir.
Atatrk, 1930larda ok sayda yerli ve yabanc tarihiyi bir ara
84

A.g.e , s I 2 V

8<i

Mustafa Baydar, Atatrk'ten Konumalar, y y., 1964, s.92; Art nan, D0Oncekrtyk AlatOrk. Ankara 1991 <; ioh

9 7 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

ya getirerek Trk ulusunun kltr ve medeniyet kaynaklarn aa

karp bu kaynaklarn tarih ve dil kurultaylarnda deerlendirilme
sini salamtr.
Batda gelien Turquerl ve Trkoloji hareketlen. Ziya Gkalp
ve arkadalarnn sistematik Trklk konusundaki almalar,
Kemalist ideolojinin tarih tezi iin ana kayna oluturmutur
Atatrk, Trk tarihinin kklerinin Osmanldan ok teye, Ana
dolu Seluklulara, Byk Seluklulara, oradan Htllere, Smerlere
ve balang olarak da Orta Asya'ya kadar uzandn dnyordu
Trk tarihinin bir btn olduuna inanyor, bu btnn unutulan
ve bilinmeyen paralarn bulup gn na karmak istiyordu
Trk Tarih Tetkik Cemiyeti yesi Haan Cemil in de iaret ettii gi
bi: inklabn mahiyeti Trk tarihim tarih ncesi devirden bugne
kadar bir btn olarak mtalaa etmekti."8t>

Atatrk tez, Trklenn, medeniyetin beii olarak kabul edi

len Orta Asya ile, 7000 bin yl akm bir zamandan ben iinde ya
adklar Anadolu arasnda organik bir ba kurduunu ileri srerek,
yeni bir milli senteze*' ulayordu. BOylece tarih ncesi dnemlerde
Anadoluda byk medeniyetler kuranlarn Asyadan gelen Trklerin torunlar olduu kabul ediliyordu. Bu mantktan hareketle de 7000 yldan fazla bir zamandr Anadoluda yaayan- Trklenn Ana
dolunun yerli halk olduu iddia ediliyordu. Atatrk, Trk Tarih
T e zi nin bu temel iddialarna dayanarak 1930larda eitli etnik un
surlar bnyesinde barndran Anadolu halkn "Trklk bilinci et
rafnda birletirmeye alyor ve yle diyordu:

' Trkiye Cumhuriyetihi kuran Trkiye halkna Trk milleti

denir. Bugnk Trk milleti, siyasi ve itimai ramia* iinde kendi
lerine Krtlk kri, erkezlik Bkri ve hatta Lazhk fikri veya Bonakbk Bkri, propoganda edilmek istenmi vatanda ve miBetdalanmz
vardr. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsl olan bu yanh tevsinler (aldandrmalar) birka dman aleti, mrteci beyimizden
mada hibir millet ferdi zerinde teellmden (elem) baka bir tesir
rtf) Osman Nuri ErRin, T0lk Marlf Tarihi, C.V, stanbul 1977. s 1792

98 S N A N

MEYDAN

basl etmemitir. nk bu millet ebad da umum Trk camias gi

bi ayn mterek mazi, tarihe, ahlaka, hukuka dayanmaktadr. Bu
gn Anadoluda yaayan ve kendilerine Krtlk, erkezlik, Lazlk
ve Bonaklk fikri propaganda edilmi olan 'millet efrad bu vatan
da ve milletdalanmz da aslmda umum Trk camias gibi ayn or
tak maziye tarihe sahiptirler. Trk Tarih Tezinin ortaya koyduu bu
grler, bOylece Trkiye Cumhuriyeti'ni kuranlarn ayn millet ol
duunu da ispatlam bulunmaktadr. Trk milletini Krt, erkez,
hatu Laz veya Bonak olarak adlandrmak gemiin istibdat devirle
rinin mahsl, yaln adlandrmalardr. Aslmda bunlar hepsi,
'umum Trk topluluugibi ayn gemie., tarihe, ahlaka ve hukuka
sahiptirler. Trk Tarih Tezi bu gerei ortaya koymutur. Trklerin
Anayurdu Orta Asyadr. Ve en az 7000yldan beri Trkler buralar
dan yaylarak Anadolu ya gelip yerlemilerdir. Bugn yaplan yeni
kazlar, ilmi veriler Anadolu'ya yerleen medeniyetlerin, hususiyle
Enlerin M. 4000ylma kadar uzanan bir kltr ve medeniyete sa
hip olduklarm gstermektedir."^
Trk Tarih Tezi nin siyasal aman, Anadolu halklarn Trk st
kimliinde birletirmek ve farkl emik unsurlar "Trk potasnda
yourarak bir ulus yaratmaktr Dolaysyla Atatrkn anlaynda
Trk olmak, salt rk aidiyet ve kan bayla aklanamaz; Atatrk'n
anlaynda Trk olmak, ortak bir gemie, ortak bir toplumsal ha
fzaya sahip olmak ve ortak aclara ortak refleksleri gstermi ol
makla aklanabilir Bu bakmdan AtatOrk milliyetilii, Msak-
Milli snrlar iindeki tm etnik unsurlar kavrayan, rka deil top
lumsal dayanma ve toplumsal birliktelie dayanan, blc deil
birletirici bir dncedir Atatrkn ifadesiyle: "Trkiye Cumhu
riyeti'ni kuran Trkiye halkna Trk milleti denir Atatrkn mil
let tanmndaki bu "Trkiye halkf ifadesi, Atatrk'n kafasndaki
'Trk milliyetilii anlaynn. Anadoludaki tm alt kimlikleri
kavrayan, onlara emsiye olan bir st kimlik olduunu ok ak
bir ekilde gstermektedir
Aliiinan, Medeni Bilgiler ve Atatrk'n El Yazlan. Ankara 1969, s.37637H

99 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

Atatrk'n milliyetilik anlay, gemiin yamal toplum ka

lmalarm temizleyerek, yekpare bir millet fikrim meydana getiriyor
du. BOylece ayn corayfa zerinde yaayan insanlar, dil birlii,
mene birlii, tarih ve ahlaki yaknla sahip olan kimselerden iba
rettir. Ayrntlar bakmndan dil ve tarih tezlerinde gnmz ilmi
gelimelerine ters den hususlar olabilse de, nemli olan bu teori
nin kendi iinde belirli bir hedefi gerekletirmeye ynelmi olma
sdr. Bu da Atatrk'n 'Trkiye Cumhuriyetim kuran Trkiye hal
kna Trk milleti denir.' eklindeki ifade de zedenebilir. Bu yakla
m Trk kimliinde birlemenin ortak paydam oluturur "hH
Trk Tarih Tezne gre Anadolu medeniyetleri Orta Asya k
kenlidir Yaplan kazlar ve buluntular bunu gstermektedir O halde Anadolu halkn eitli unsurlara ayrmann ve hepsini ayn ayr
adlarla armann belirli bir propagandaya alet olmak dnda ba
ka bir anlam yoktur. Millet birdir ve btndr, ite Atatrkn ta
rih tezinin ve milliyetilik anlaynn temel felsefesi burada yatar:
Anadolu corafyasnda yaayan tm unusurlann ortak bir gemie
sahip olduklarn kantlamak ve bu farkl unsurlar "Trk potasnda
toplayarak bir ulus yaratmak .
19 yzyln ikinci yansndan balayan Trklk ve milliyetilik
hareketleri, Kemalist ideolojiyle birlikle "millileme'' ve "ulus olma
ya yneltilmitir. Bu sayede II. Murat devrinde (1421-1451) 10. ve
1 1 . yzyllarda Sir-Derya boylarnda yaayan Ouz eline ait destan
lar okuyan ozanlarn bulunmas, Fatihin torunlarna da Ouz Han
ve Korkut Ata adlarnn verilmesi, Glen Tarikat nn kurucusu b
rahim Gleni'nn ( l 510) kendisini peygamber ailesine veya yakn
bir sahabesine deil de Ouz Ataya balamas,81 hatta erif Hann
devrinin padiah Sultan Mehmet Han'n, Karahann olu Ouz
Han'dan geldiini iddia etmesi90 tarzndaki bir nevi Ouz romantiz
minden sonra kopan Trklk zinciri, yaklak olarak 400 yl sonra
Kemalist ideolojinin tarih teziyle yeniden balanm ve sreklilik
^

Trkdoga, a.g.e., s. 1 )5 , 1 3(v

l* )

eref Han. m fn a m e , Osmanl-tran Tarihi, stanbul 1971, s 10

laru k Smer, Ouzlar. 5.l\s. stanbul l'J'M , s. 4 2 0 -4 1 2

100 S N A N M E Y D A N

yemden salanmtr. Ad san unutulan, unutturulan bir millet, ta

rihin derinliklerinden karlp adeta yeniden ete ve kemie brndralmOtr. Orta Asya'dan Anadolu'ya uzanan kayp paralar, bir
btnlk ruhuyla birletirilmitir. Atatrkn tarih tezinin amac da
bu bOtOnlOk ruhunu glendirerek korumaktr.
O m iK tta Ulusa Gei ve Osmanh Eletirileri
Atatrk'n tarih tezi, Osmanl toplumundaki mmetilik" d
ncesine kar, nce Hristyan aznlklar, daha sonra da Mslman
aznlklar etkileyen milliyetilik" hareketlen dorultusunda Trk
milletinin Ona Asyaya kadar uzanan kltr miraslarna sahip k
may esas almakta ve buradan hareketle bir ulus yaratmay amala
maktadr.
Atatrk. Trk miletinn medeniyet ve kltr kaynaklarna ine
rek, tarih ncesinde Anadoluda yaayan insanlarla, medeniyetleri
nin beiini oluturan Orta Asya insan arasnda bir btnleme ve
devamhhk olduu inancn arkeolojik ve tarihsel bulgularla kantla
maya almtr.
Atatrkn gelitirdii ve aratrlmas iin n ayak olduu Trk
Tarih Tezi, 19.yzylda Osmanl aydnn da etkileyen mlDiyetikle" ve imparatorluklarn yklmasyla ortaya kan ulus devlet ide
olojisiyle'' yakndan ilikilidir. Fransz Devrimyle imparatorlukla
rn yklmaya balamas, krallarn tahtlarn ve talarn kaybetmele
rine neden olan halk hareketlerinin tm dnyay kasp kavurmas
ve sonrasnda egemenliin kaynan Tanndan ulusa indiren d
ncenin yaylmas ve tm bu gelimelerin dinle beslenen ok ulus
lu kozmopolit imparatorluklar yerine halkn egemenliine dayanan
ulus devlet ideolojilerini" gndeme getirmesi son dnem Osmanl
aydnlaryla birlikte Mustafa Kemal Atatrk de etkilemitir.
Osmanl aydn, Fransz Devriminn millet gereine" ve mil
liyetilik ideolojisine' ancak bak kemie dayannca sahip kmaya
balamtr. ttihatlarn Turanclk" lksnnn nedenlerini de
burada aramak gerekir. Osmanl Imparatorluu'nun son yllarna
damga vuran ittihatlar, ieride meruiyetini Osmanldan alan bir

1 01 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

tr milliyetilii savunurken, darda kayna tamamen Trklk

olan Turancclga ynelmilerdir; nk darda mmet fikri yenne "ulus fikri kk salmaya balamtr Nitekim, Trklk hare
keti ilk olarak Orta Asya'daki Trkler arasnda ortaya kmtr g
Atatrk, Osmanl aydnlan arasnda gelien yarm yzyl akn
bir Trkletirme hareketinin geleneinden ve Kurtulu Sava prati
inden sonra ulus devlet dncesini uygulamaya koymutur.
Atatrk, mmet dncesi yenne ulus* dncesini yerleti
rirken her hangi bir kltr boluuna meydan vermek istemiyordu.
Bu nedenle Osmanlda dinin salad meruiyeti yeni Trk dev
letinde Trk ulusuluunun salamasn istiyordu.
"Kemalist ideolojinin millet anlayyla bu tefsirleri, tarihte di
nin oynad rol yerine mlhyetihm gemesiyle bir aklk kazan
yordu'42
Bu amaca ulaabilmek iin gen cumhuriyet bir eitim ve bilim
seferberlii balatmur. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu
bu almalarda nemli rol oynamtr. Bunlardan lk Trk milleti
nin tanh, kltr ve medeniyet unsurlarn aratnrken, kmcs Trk
dilinin kaynaklarn ve yabanc kltr istlalanndan arndrlmas
konusunu ele almtr. Bylece Trk denilen bir milletin Orta As
ya'dan Anadolu'ya M. 7000lerde yerletii ve Anadolu medeniye
tini kurduu kantlanmaya allmtr.
Ulusal tarihe sahip olan bir toplum, ulus devlet dncesine de
sahiptir. Bu bakmdan Atatrk'n tarih ve dil almalarnn nce
likli amalarndan biri ulus devleti" glendirmektir.
mmetten ulusa gei, ok byk bir tarihsel deiim ve radi
kal bir knlmayla mmkn olabilmitir.Asrlarca benliim unutmu
bir toplumun hafzasnn yeniden canlanmasnn ne demek olduu
nu anlamak iin o gnleri yaamak gerekir.
HOseyinzade Ali Turan. Gasprah smail Bey, Sultan Galiev gibi aydnla
nn al$malan bu uyanta byk bir eklye sahiptir.
Q2 erif Mardin. Din ve ideoloji. stanbul 1994, s 121 vr 169.

91

102 S N A N

MEYDAN

Atatrk, 1930larda ileri srd Trk Tarih Teziyle, bir taraf

tan Trk tarihinin karanlkta kalm, st rtlm eski alarn
gn na karmaya alrken dier taraftan da Trk ulusunu e
peevre kuatan Osmanl tarihini eletiriyordu. Eletiriyordu n
k "Ogelecee bayat ve biim vermek iin tarihte bir hayat deeri

bulur. Hayat en ok eletirel tarihe ihtiya duyar. Bunun anlam ma

ziyi yarglamak, gerekirse mahkum etmek sOretiyle, gn onun bas
ksndan kurtarmaktr9 Atatrkn amac. Kurtulu Sava sonra
snda kurulan Trkiye Cumhuriyeti yurttalarna, yklan impara
torluun ulusal onuru rselenmi kullan deil, yeni kurulun cum
huriyetin ulusal onuru gl bireyleri" olduklarn anlatmakt. te
Trk Tarih Tezi ve bu dorultuda gerekletirilen tarih almalar,
ulusal onuru rselenmi imparatorluk kullarndan" ulusal onuru
glendirilmi cumhuriyet bireyleri yaratmay amalyordu; n
k ulus devletin ilk art, aidiyet duygusuna sahip zgr bireylerdir.
Ulus devletin temel ilkelerini gstermesi bakmndan Ata
trkn 1923 zmir ktisat Kongresinde yapt konuma ok
nemlidir.
Atatrke gre cumhuriyet ncesindeki devlet milh bir devlet
deildir ve cumhuriyet ncesinde miTti bir tarih de yoktur94. Bu d
nemde hakimiyet millete ait deildir; millet, evi bark ile ilgilenece
i. kendi topraklarnda hayatn devam ettirebilmek iin alaca
yerde, cepheden cepheye koturulmutur. Milletin arzusu, emelleri
ve gerek ihtiyalar gz nnde bulundurulacana, millet unun
bunun ahs ihtiraslarna alet edilmitir politika ise d politika
nn gereklerine gre dzenlenmitir Bu nedenlerle Atatrke gre
Trk halk Osmanl Devleti dneminde milli devlet hayat yaa
mamtr95
Atatrk, 7mir |Vrtat Kongresi'nl aarken bu balamda Fatih
y1

I la.san c emil anbel. Makaleler, Hatralar, s 14. v.d

Alc inan, 1923 zmir Ddlaat Kongresi Al Konumas, Devletilik ilke

si, Ankara
s. 34-41

,<5. A-g.e., s. 34-41

1 0 3 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Sultan Mehmet, Yavuz Selim ve Kanuni Sultan Sleyman gibi Osmanl Devletinin en gzde padiahlarn eletirmitir. stelik bu
eletirilerini bizzat halk karsnda yapt konumalarda da dile ge
tirmitir. Gnmzde ska rastladmz gibi Atatrk hibir zaman
bir "Osmanl poplarizmT yapmam, diyalektik bir yaklamla ve
devrimci bir mantkla gerektiinde Osmanly olabildiince eletir
mitir lkemizde zellikle muhafazakar evreler, Osmanl Develetn eletirmekten zenle kanrlar ve tam aksine 600y dnyaya
hkmetmi bir imparatorluk? diye hamasi sylemelerle Osmanly
takdir ederler. Bunda, eitim sistemimizdeki zelerisiz tarih anla
tmnn ve 1950lerden itibaren Atatrkn Trk Tarih Tezinn tas
fiye edilmesinin rol oynad sylenebilir. Bu nedenle Atatrkn en
gzde padiahlarn fetih siyasetlerini eletirmesi yadrganmaktadr.
Nitekim Taha Akyol, bir ke yazsnda AtatOrlfa, Fatih'i eletirdii
iin eletirmi ve haksz bulmutur.9* Oysaki Peevi, brahimEfen
di, Katip elebi ve Naima gibi tarihiler de Viyana ya kadar dayanan
Osmanl fetih siyasetini sorgulamalardr.97
Atatrk, 1950lerden sonra oy uruna hamasi Osmanl poplenzm" yapan siyasetilerden farkl olarak, zellikle cumhuriyetin
ilk yllarnda gerektiinde Osmanly eletirmitir Osmanh saltana
tna son vererek yeni bir devlet ve yeni bir dzen kuran Atatrk'n
Osmanly eletirmesi son derece doal bir yaklam olarak deer
lendirilmesi gerekirken, malesef Atatrkn Osmanl eletirilen,
onun Osmanl dman olduu biiminde deerlendirilmitir.
En byk meziyetlerinden biri tarihten ders karmak olan
Atatrkn, tarihi ahsiyetlere hak ettikleri saygy duymadn d
nmek byk bir yanlgdr. Asaf llbeyin anlanna gre Atatrk,
sofrasnda en ok Cengiz, Timur, Yldrmve Fatihi ver, ounluk
la onlardan sz ederdi. Yldrm iin ' Bir gn ressamlar kahraman
lk " " n kaybederlerse, Ydmm'm absmda bulabilirler ' demi
tir. Timur'u ok akll bulmu ve yle deerlendirmitir: 'Ben onun
nunm/fa obaydm, onun yaptm yapabilir miyim, onu syeyeTaha Akyol, 'Osmanh ve Bizans, MUbyct. 30 Aralk 2004.
1)7 Sabahattin ;e l. Atttrk w Aittrithlk. stanbul 2006, s. 184
96

104 S N A N

M EYDAN

m an.' Yine Fatih'in karlat sorunlar dndmde ayn

zmleri ngrdn, fakat Fatihin kendisinin karlat sorunla
r nasl halledeceini merak ettiini belirtmi, Fatih'ten, 'Byk
adamd, byk ' eklinde sz etmitir. Atatrk, Celal Bayarn ne
risiyle Rumelihisarna Fatihin heykelini de diktirmek dncesindeyd. A>Tica stanbulda Mimar Sinan, Barbaros Hayrettin, Timur,
Ibn-i Sina v b. Trk byklerinin heykellerinin dikilmesini isteyen
de oydu. Atatrk, Harp Akademisi rencisiyken tuttuu notlarda
Yavuz'u aldranda soukkanlln hi kaybetmedii iin takdir
etmi, 3 Mart 1924*16 Halifeliin kaldnmasna dair sylevinde ken
disinden hep Hazred yavuz* eklinde sz etmitir. Kald k Atatrk
V.Murat'm raan Sarayndaki gzalt hayatna da zlm, hatta
ldnde cenazesinin snk bir trenle kaldrlmas karsndaki
duygularn: Yazk, ok yazk. Bir padiahn cenazesi byle mi kal
drlr. szleriyle dile getirmitir."9H
Atatrk n Osmanl tarihi eletirileri, devrimlerin younlat
yllarda artarken, devrimlerin hznn yavalad yllarda azalmtr.
Bu nedenle Atatrkn Osmanl tarihine ynelik eletirileri, Osmanl dmanlnn deil, devrim srecinin doal bir sonucu ve devrim
stratejisinin bir paras olarak deerlendirilmelidir. Yeni Trk dev
letinin bir ulus devlet" olmas Atatrkn Osmanl tarihi eletirile
rinin bu ynde younlamasna neden olmutur.
Atatrk'e gre ulus devlet, ekonomik" ve siyasi bamszlkla"
birlikte milletin dorudan doruya hakimiyet hakkm" kullanma
syla oluturulabilir. Bu nedenle eitli etnik unsurlan zoraki balar
la bnyesine eklemlendiren, siyasi ve ekonomik bamszlktan yok
sun olan ve ulus egemenliine dayanmayan Osmanl, doal olarak
bir ulus devlet deildir. Siyasi ve ekonomik bamszlktan yoksun
bir devlet Atatrke gre zaten "ulasallk vasfn kaybetmitir.
te Atatrkn Trk toplumuna kazandrd en nemli pren
siplerden br olan uhs devlet prensibi, Trk milletinin hak ve yeklenn zgrce kullanabilmesine dayanr. Ulusun hak ve yetkileri
ni zgrce kullanabilmesi iin ncelikle ulusal bUnce sahip olma
J8

A.gJt, s. 184,185

105 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

s gereklidir. Atatrk'n dil ve tarih tezinin hedefi de bu noktada be

lirginlemektedir. Ama; Trk halkn milli uurla uurlandrmak
ve millete yeniden "ulusal bilin kazandrmaktr. Milli heyecann
ancak milli tarih uuru ve milli kltr ile kuvvetlenip devam edece
ine man Atatrk, mh tarih aratrmalarna byk nem vernt'"*q Atatrk'n tarih ve dil almalar, ulus devlet oluturmak an
lamnda milliyetilii desteklemitir; ama tarih" ve dille destekle
nen bu milliyetilik, Atatrkn ifadesiyle, asla uursuz bir milliyet
ilik" olmamaldr . 100

Trk milleti stiklal Sava'ndan beri, hatta bu savaa atlrken

bile, mazlum milletlerin hrriyet ve bamszlk davalar ile ilgilen
meyi o davalara yardm etmeyi benimsemitir (.. JFakat milliyet da
vas uursuz ve lsz bir dava eklinde mOdaBa edilmemelidir.
Hareketlerin imkan snrlar ve sralar mutlaka hesaba katlmaldr.
Trkiye dnda kalm Trkler, ilkin kltr meeleriyle ilgilenmeli
dirler. Nitekim biz Trklk davasn byle bir msbet lde ele al
m bulunuyoruz. Byk Trk Tarihine Trk Dilinin kaynaklarna,
zengin lehelerine eski Trk eserlerine nem veriyoruz. Baykal te
sinde Yakut Trklerinin dili ve kltrlerini bile ihmal etmiyo
ruz.101
Atatrkn belli dnemler iinde mantki ve aklc bir tarzda
millete sunduu Trk n al gven , Trk yaratlmak medar
i/harundr." gibi byk heyecan tayan szleri, gl bir ulusal
karakter yaratmann, gl bir millet oluturmann psikolojik ayrn
tlardr.

Atatrk'e gre millet, ortak bir tarihi hafzaya sahip, birlikte ya

ad insanlarla tasada ve kvanta ortak duygulan paylama egili9 9 Saray,

a.g.m., s. 38.

100 rn e in 2 0 0 7 ylnn balarnda

uursuz mlIUyetIkce gerekletillen,

Hnot Dtnkdnyctl Trkiye'ye

ya da uursuz m illiyetilerin kullanld

ok byk zararlar verm itir.
101 Afetinan,

Trk Kltrt Detglsl,

trk'n D Politika Prensipleri",

1 9 8 1 ; Trkdogan,

t.g.e., s

Say: 1 3 , s .l l V . Fahir Armaoglu, 'Ata

Tercttman, Atttrit Semineri,

1 1 5 ,1 1 6 .

1 Mays

106 S N A N

MEYDAN

mnde olan insanlarn btndr. Milliyetilik diye ifade edilen bu

duygu, millet yapsnn imentosunu oluturur ve Kemalist ideolo
jinin temelinde bu duygunun ok nemli bir yen vardr102.
Bir Tr Dengeleyici: Trk Tarih Tezi
Uluslama ayn zamanda airet, kabile ve mmet hayatndan,
yaayyla, dnyle ve hatta grnyle modem bir toplum
hayatna geii ifade etmektedir Sosyolojik ifadesiyle uluslama;
toplumu her bakmdan eski ballk unsurlarndan uzaklatrp ye
mden tekilatlandrmak ve topluma zg "kAksel deerleri koruya
rak toplumu "modernletirmektir."
te bu srete Atatrk'n tarih almalar bir tr dengeliyici
grevi stlenmitir Atatrkn 30lu yllardaki "ulusal tarih alma
lar Trkiyenin faizme ve da kominizme kaymasn engelledii gi
bi, adalarken Batdan yararlanmann doal sonucu olarak Bat
uygarlyla blkte Trkiye'ye szan Bat kltrnn zararl etkileri
ni en aza indirmi; bir tr dengeleyici rol stlenmitir. Atatrk, Ba
t medeniyetiyle bereber, bu medeniyeti meydana getiren kltrlerin
de Trkiyeye girebileceini, zaman iinde bu yabanc kltrlerin
Trk kltrn etkisi altna alabileceini ve bu durumda bin bir fe
dakarlkla kazanlan siyas bamszln zarar greceini dnyor
du, nk z kltrlerini kaybeden uluslarn er ya da ge siyasi ba
mszlklarn da kaybedeceklerine inanyordu. Bunun iin, yeni ne
sillere verilecek eitim ve ahlakn ncelikle "miDi" olmasn istiyordu.

imdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usullerinin mille

timizin tarih-i tedenniyatmda en mhm bir amil olduu kanaatin
deyim. Onun iin bir milli terbiye programndan bahsederken eski
devrin hurufatndan (hurafelerinden) ve efsaf- Btriyemizle hi de
mnasebeti olmayan yabana fikirlerden, arktan ve garpten gelebi
len bilcmle tesirlerden, tamamen uzak, sedye-i milliye ve tarihiyemizle mnasip (milli ahlakmza ve tarihimize uygun) bir kltr
kastediyorum. nk, deha-yi millimizin inkiaf- tmmm (milli da1

l urkloft..

s 140 14 1

107 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

vamzm baarya ulama* ) ancak byle bir kltr temin olunabi

lir. Lalettayin bir ecnebi IcfllrflOnfl kabul etmek, imdiye kadar ta
kip olunan yabana kltrlerin muhrip (yka) neticelerini tekrar et
tirebilir. Kltr zeminle mtenasiptir. O zemin, milletin seciyesidiri huyudur, ahlakdr.T103
Atatrk, cumhuriyetin ilanndan sonra yapt aklamada ulu
sal kltrn nemini u szlerle dile getirmitir:
Milli kltrn her rda alarak ykselmesini Trkiye Cum
huriyetihin temel dire} olarak temin edeceiz 1CM
Bizzat Atatrk, Trk olmann gururunu benliinde hissetmi,
tm mr boyunca bunun kavgasn vermi, bunun iin de "Trk
olmak medar iftihanmdr." demitir.
Trk tarihi ve Trk diliyle ilgili almalar Kemalizmin en z
gn yanlarndan biridir. Atatrk, Trk tarihinde hibir devlet ada
mnn yapmadn yaparak Trk toplumunun bilinmeyen uzak ta
rihini aa karmak ve Trk dilnnin zenginliini ortaya koymak
iin aba harcamtr.
"Kemalizm, Osmanl Devleti'nin yan smrgelemesine, yeni
Trkiye Cumhuriyetini Bole\izm, Nazizm ve Faizm gibi Batinn
hasta ideolojilerine kar, Trk toplumunun tarihsel diren noktala
rna younlamasdr.'105 Kemalizm bu younlamay tarih ve dil
tezleriyle yapmtr.
Kemalizm; tarih ve dil tezleriyle Trk ulusuluunu besleyerek
Trkiyenin kominlst ya da faist dikatatrlklerin dmen suyuna
girmesini de engellemi, bamsz bir ulus devlet olarak demokrasi
ye doru evrilmesnin yolunu amtr.
Atatrk eer 30lu yllarda bu almalar yapmasayd, ulus bi
lincinden yoksun bir Trkiye kolaylkla komins ya da faist dikta
trlklerden etkilenecek ve dikatatr sultas altndaki Trkiye belki
de 11 Dnya Sava sonrasnda demokrasiye geemeyecekti.
1CM Atatrk'n Sykv ve Demeleri, ( II, s .16, 17
Saray, a. g. m... s.39
Titrkdogan, a.g.e.. s.272.

10 8 S NAN

m e y d a n

"Kenuizm; fifirm * ve kominizme t*rihc*] ir tepki olup bunlardan ayr bklmez olarak Trk milliyetiliine dayanmaktadr.
Bunun tarihsel ve kltrel temelleri de bizzat Mustfa Kemal Paa'nm kiiliinden ve sosyal evrenin artlarndan domaktadr 106
Atatrk devrimi, Trk toplumunun binlerce yllk tarihsel geli
iminin bir rndr Bu rnn ortaya kmasnda en byk pay
sahibi hi phesiz Mustafa Kemal Atatrk'n kendisidir. Trk dev-'
rmnde, Atatrk'n kiisel zellikleri, yetitii toplumsal ortamn
etkilen, dneminin fkr akmlan, zgn sentez yetenei ve marjinal
nderlii ok byk bir rol oynamtr. Bu unsurlar birbirine eksik
siz eklemlenerek Atatrk devrimlennn harcn oluturmulardr.
Bu nedenle Atatrk devrimi, Trk toplumunun tarihsel geliimine
ters den toplumsal, ekonomik ve siyasal farkllamalara kar bir
direnitir Baka bir ifadeyle, asimi unutan Trkn yine Trk'te
WnHini bulmasdr Tarih ve dil almalar ise bu kendini bulma
araynn en nemli admlardr Bu nedenle Atatrk'n kurduu
sistem yzde yz yerlidir ve her trl ithald, taklit ve kopyac g
rlere kardr. Nasl k Bat bir zamanlar dt skolastik dn
ce bataklndan kurtulmak iin Dou ya ynelmi, reety ve teda
vi yntemlerini Dou da aramsa, Atatrk de 20.yzyln balarn
da Trk toplumunu bilimin yla aydnlatabilmek iin yzn
Bat ya evirmi, fakat adalama eylemini kendi tarihsel kodlan*
dorultusunda hareket ederek gerekletirmitir. Atatrk, devleti
adalatnrken Osmanl reformistlerinin yanlna dmemi; Ba
tllamak' yerine muasrlamay (adalamay) yani Batdaki
evrensel deerleri alma)! yelemi, bu evrensel deerlerle tanan
Bat rzgarn ise tarih ve dil almalaryla, Trk toplumunun kl
tr kOklerini aa kararak, dengelemeyi amalamtr.
Tanh tezine dayal bu yaklam Osmanldan beri srp gelen
Frenk merep veya Toynbee'nin deyimiyle, Herodiandiyebilecei
miz bir Batllama eilimine, Erik Jan Zrcherin yerinde teshiliyle,
Trklere, bilhassa gen kuaklara, km zaman stnlk duygusu
na ok yaklaan gl bir milli kimlik ve milli vn duygusu al
106 A-g.e., s.2*>5, (1 7 0 no'l dip nottan )

109.ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

yordu. Bir mlamAm tarih ***> Mmmi sistemi devreden pJcanm Ke

malist modelin, an Batllama (Over Westernization) karsnda

ftlmpala r*laf) mekanizmas (Compensation) olarak da yorumlana
bilir. Hatta bir anlamda, psikolojik bir dengeleme (ambivalance) s
reciyle karg karya bulunduumuz sylenebilir. 107
Devrimin nderi Atatrk, Ziya Gkalpin de derin etkisiyle, bir
taraftan tarih ve dil tezleriyle Trk ulusunun tarihin en eski ve en
kkl uluslanndan biri olduunu ileri srerek tarih ve dil kurultaylarda Trk ulusunun kaynan ve uygarlklar arasndaki yerini sap
tamaya alrken, dier taraftan srekli olarak Trk milletinin b
yklnden, zeki ve alkanlndan bahsederek adeta bir top
lumsal motivasiyon gerekletirmitir. Kanmca bu almalar Ata
trk devriminin en zgn yanlanndan biridir.

EMPERYALZM. BAT MERKEZL TARH ve ATATRK

nsan tm toplumsal ve iktisadi ilikilerin rndr. yargs
tm sosyal bilimlerde en temel tespitlerden biridir Tarih, politika,
ekonomi ve felsefe iin bu yarg byk nem ter. zellikle tanh ve
toplum kavray konusunda anahtar olan ya da olmas gereken bu
yarg, nedense sosyal bilimler alannda oka gzden kanlr.
Tarihe bakarken nerede durmalyz, hangi deikenlere gre
hareket etmeliyiz, tanhsel gereklie daha fazla yaklamak iin ne
ler yapmalyz? Bu ve benzeri sorulara verilecek yantlar tarihi nasl
greceimizi ve grdmzn ne kadar tarih olduunu belirleye
cektir Hegelin (1770-1831), "Siz doaya (tarihe) nasl bakarsanz,
doa da size yle bakar."108 szn de anmsayarak Bat merkezli
tarihin uzun zamandr olan, "nasl ve neden farkl aktardn gs
termeye alacaz.
Avrupa'da meydana gelen, Rnesans, Reform ve Corafi Keif
107 A.g.e , s. 370.
108 Bkz. Georg W ilhelm Friedrich Hegel. Tarihte Akl, ev: Onay Sozer. Kabalc Yaynevi, stanbul. 2 0 0 3 .

ler gibi bir dizi sosyokltrel srecin ardndan nemli siyasal ve

ekonomik gelimelerle biimlenmeye balayan "Bat Merkezci D
nce109, 18. yzyl burjuva aydnlanmasyla sk bir ideolojik yn
izlemeye balamtr. Dnyann teki blgelerini ve Bat d klt
r adeta yok sayan bu anlay, tarihteki tm olumlu atlunlar daima
AvrupalIlara mal etmitir. Bu ideolojik "hegomanyac dnceye
gre uygarlk Bat nn tekelindedir. Doulularn ise insanla katt
ve kalaca hibir ey yoktur. Peki ama iin asl gerekten de byle
mdr? Bu soruya verilecek yant koskoca bir hayrdr! Bat merkez
ci dnrlerin bu gr ekonomik ve siyasal amal ideolojik bir
yanltmadan baka bir ey deildir.
Gn getike dnyay iinde yaanlmaz hale getiren ileri kapita
list lkeler ve egemen snflar bugn ala ve sefalete mahkum ettik
leri insanlar kendilerinin kurtaraca propagandasn yapmaktan ge
ri durmuyor Uygar Bat. lkel Dou dayatmas da onlar iin bir ka
bul olarak karmza kyor. te bu uygar Batllar, felsefeyi, bilimi,
teknii, sanat kendilerinin ortaya kanp gelitirdii savn ilen sr
mekten de geri durmamaktadrlar. Bylece uygarlklarm ve ilerilikle
rine tarihsel derinlik ve sreklilik kazandrmaya almaktadrlar.
Bat merkezci burjuva ideolojisi; tanhi, Avrupa'nn tarihiyle s
nrlamtr. Felsefeyi de Hint ve in'i adeta yok sayarak sadece ken
di bulularyla snrlandrma eiliminde olmutur. Oysaki bunun
byle olmadn onlar da bilmektedirler, yleyse bu bilinli yanlt
mann nedeni nedir?

Lenine gre, burjuva snf ideolojisi, kapitalizmin en son hal

kas olarak tarif edilen emperyalizm, sadece proleteryay deil, bu
nun yannda dnya halklarn kleletirme programdr. 110 Bu kle
letirme program gerei dnya halklar ve zellikle de Dou halk
lar kendi tarihlerinden soyutlanarak rlplak, aresiz ve yardma
muhta gsterilmeye allmtr. Bu plann bir paras olarak Bat
109 Biati merkezli Jt nce itin hkz Samr Amin. Avnpamakezdk Bir ldeolojbrin Ekjtilisl. ev: Mehmet S en . Aynnt Yaynlan, Istan bul.]9 9 3 .
Vladim ir llyi Lenin. Emperyalizm: Kapitalizmin En YOkaek Afunan,
ev: c emal Sreyya. Sol Yaynlan. Ankara 1992

111 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

merkezci dnceye eklenerek ortaya kan uygar Bat anlay, ba

ta ABD ve ilen kapitalist Avrupa lkelerim iine alarak bir Dogu-Ba
t aynm yaratmtr Bat her konuda ileride olan, Dou ise henz il
kellikten ve barbarlktan kurtulamam insanlar topluluu olarak
lanse edilmi ve edilmektedir.
Bat, Dogunun uygarlkszl tezini tanh. arkeoloji ve antropo
loji bilimlerini kullanarak kantlamaya almtr
Emperyalizm ve

Merkezli Tarih

Bat merkezli tanh anlay, Ba'nn siyasal ve ekonomik ama

larna ulamak iin gelitirdii 'kurgusal tezlere dayaldr Bu ne
denle Bat merkezli tarih anlay ile empayabzm arasnda ok ya
kn bir iliki vardr.
rnein Bat merkezli tarih anlaynn en belirgin zelliklerin
den bin, insanla az ya da ok katk salayan tOm antik uygnbklara" sahip kmaktr. phesiz k bu sahiplenme, "bimset olmak
tan ok siyasal' ve 'kurgusal" dr.
Sanayi Devrimi'nden sonra hammaddeye ihtiya duyan Bat,
hammadde kaynaklanna sahip, zayf Dou lkelerini acmasz bir
ekilde smrmeye balamt. 19. yzylda dorua ulaan Bat s
mrgecilii nne kan engellerden kurtulabilmek iin antropolo
ji ve tarihten yararlanmaya karar vermitir.
Basite ifade etmek gerekirse. 19 yzyl ortalarndan itibaren
Bat, gittike daha fazla kanlanan ellenni gizlemekte glk ekiyor;
bu kanl ellerin azl bir katile ait olduunu dnenlenn says ise
her geen gn biraz daha artyordu. O zaman yaplmas gereken ey,
ya her seferinde kanl elleri ykamakt- ki bu cinayetlerin fazlaln
dan dolay neredeyse imkanszd- ya da cinayetlerin hakl (*) neden
lerle ilendiini kantlamakt.
Bat, ikinci yolu seecekti:
Corafi Kesiflerden sonra Amerika'da katledilen hlnJr ve KzdaiUkr, Avustralya'da katledilen Abojinler ve yine Corafi Keif
lerden sonra Gney Afrika'dan toplanp rin rifcM i ve kleletirilip

112 S I N A N M E Y D A N

Amerika'da patates tarlalarnda ve maden ocaklarnda a susuz a

ltrlp lme terk edilen kara Afrikallar; Sanayi Devriminden
sonra lngilzlerin Hindistanda, ve Sudanda, Franszlarn Afrikada
gerekletirdikleri kymlar ve katliamlar, dnya kamuoyunu rahat
sz etmeye balamt.
zellikle, Amerikann kefinden sonra Avrupal beyaz ada
mn" bu topraklarn asl sahibi Kzlderililere uygulad kym ve
katliam korkun ve acmaszd. Amerikann lspanyollarca kefine
tank olan Ispanyol tarihi Bartolome de Las Casas, nceleri kendi
si de bu topraklara sahip olup zengin olmay dlerken ve ganimet
ten payna deni almakta tereddt etmezken, tank olduu vahet
ve kymn boyutlar karsnda vicdannn sesine kulak vererek m
r boyunca Kzlderililerin haklarn korumak iin mcadele etmi
tir. Las Casas, Bat nn kym ve katliamlarna kaytsz kalmayan ilk
Batldr. Las Cases, Kzlderililere yaplan akl almaz ikenceleri an
latt, 1542'de yaynlanan Yerlilerin Yok FdlHl zerine Ksa Bir
Rapor" adl eserini spanya Prensi II. Philipe sunmutur.
Las Cases eserinde, Gney Amerikann farkl kumandanlar y
netiminde blge blge kefedilmesini ve bu srada yaanlanlar, in
sanlarn en karanlk ryalarnda grdklerinin ok tesine geen
vaheti, akllara durgunluk veren ikenceleri ve kymlar tm de
taylaryla anlatmtr:

"nceleri altan geirdikleri, kamlarn yararak kolayca ve ba

zen sebepsiz ldrdkleri yerlilere, giderek daha sistemli ve daha yaraoa ikenceler uygulamaya balarlar: Kazklara geilmek, zgaralar
stnde alttan verdikleri atelerle ar ar piirerek ldrmek, vcut
larna kuru saman balayp atee vermek, kpekbalklarna atmak, e
itli uzuvlarn kestikleri yerlilerini ayaklarndan daragalanna asarak
sergilemek, etoburlardklan kpeklerin nnde yerlileri koturarak
adeta av srmek, annelerinin kucaklarndan kopardktan bebekleri
tek hamleyle ikiye ayrmak ve daha akl almaz bir sr ikence. . 11
* * * t <>rai Keiflerden sonra Hatmin Amerika'da yapt Kzlderili soykrm
in hkz Hanolome de Lts Casas,

Kzlderili KatUcm.

Hrpnar, stanbul, Rabali Kltr Yavlan. 2 005.

ev. Omer Fank

1 1 3 . A T A T R K VE T K K L E R N S A K I . I T A R H

Kolomb'un A m erik a 'y

k e fin d e n s o n ra

spanya b ird e n b ire

zen

g in le m i ti. b u z e n g in lik Y e n i D n y a n n ya m a la n m a sy la Is p a n
yaya a k tla n K ta A m e rik a s'n n a ltn la rn a d a y a n y o rd u . Bu yam a
iin d n y a ta r ih in in e n b y k s o y k rm y a p lm t. S a d ece G n ey
A m erik ad a

20 milyon Kzlderili ldrlmt

1 6 y zyld a d n ya

n fu s u n u n 5 0 0 m ily o n o ld u u d n l rs e -K u zey A m erik a daki

K z ld erili k a tlia m la r h e s a b a k a tlm a s a d a h i- sa d ec e lsp a n y o lla r - b a
z k a b ile le r i s o n fe rd in e k a d a r o lm a k z e re-

mi bete birini ortadan kaldrmlard

dflnya nfusunun yir

Bat n n 1 5 y z y ln b a la r n

dan itib a r e n z e llik le Y e n i D n y a d. ve h a m m a d d e k a y n a k la rn a s a

h ip za y f d o u lk e le r in d e g e r e k le tird i i k a tlia m la r ve ky m la r a r
tarak d e v a m e tli. 1 9 ve 2 0 y z y lla ra g e lin d i in d e a r tk A vrupa in
sa n , k e n d i lk e le r in in b u k a n l y z n g rm e k te n a d eta i re n ir d u
ru m a g e lm i ti.

Darwinizm, Irklk ve Emperyalizm

Bat, Corafi Keiflerden 300 yl kadar sonra zenginliine zen
ginlik katmt; fakat sistematik kym ve katliamlarn hesabn ver
mekle zorlanyordu, ite um da o gnlerde Darwin adl bir ngiliz
doa bilimcisi, uzun sren inceleme ve aratrmalar sonucunda el
de ettii bilgileri Trlerin KkenT adl kaln bir kitapta toplad.
Darwin, eserinde insann evriminden bahsediyor ve dnyada
ki baz rklarn henz evrimini ratnm lm aA gm Heri sryordu.
Darwin, aynca doada srekli bir yaam mcadelesi olduunu ve
bu mcadelede baz rklarn galip gelirken baz rklarn malup ol
duunu iddia ediyordu. Darwinin bu grleri ksa sre iinde rk
ln bilimsel temeli haline gelecekti
Darwin'in bu bilimsel almas", dkt kanlarn hesabn ver
mekte zorlanan Avrupa'nn adeta imdadna yetiecekti. Eli kanl Bat,
Darwin'in TeorWoe drt elle sarlacak ve Corafi Keiflerden beri i
ledii cinayetleri, znde bilimsel kayglar olan, bu teoriyle aklama
y deneyecekti. Kukusuz ki Darwin teorisini emperyalist amalara
hizmet etmek iin gelitirmemiti; fakat ok ksa zamanda Darwin'in
teorisi rkln, szm ona, bilimsel altyapsn oluturacakt

114 . S N A N

MEYDAN

Oxford, Stanford ve Harvard niversitelerinde yllarca tarih

profesrl yapan JamesJoll, halen niversitelerde ders kitab ola
rak okutulan Europa Since 1870 (1870'ten Bu Yana Avrupa) adl
kaynak kitabnda Danvnzm ile rklk arasndaki ideolojik ilikiyi
yle aklamaktadr:
"ngiliz daa bilimci Charles Darwin, 1859da yaynlanan Tr
lerin Kkeni ve 1871 de yaynlanan nsann Treyii adh kitapla
ryla byiik bir tartma balatm ve Avrupa dncesinin farkl
dallarn ayn anda etkilemiti. Darvin'in fikirleri ve onun Ingiliz fel
sefeci Hubert Spencer gtb baz adalarnn dnceleri, ok hz
l bir biimde bilim dndaki alanlara da uyguland.

Darwinizmin toplumsal gelimeye en ok uygulanabilir olan

yn, dnyada doal kaynaklarn besleyemeyecei bir nfus ftzfag
bulunduu ve bunun iin her zaman gllerin veya "uygunlarn'
galip kaca daimi bir yaam mcadelesi gerektii ynndeki
inant Baz sosyal bilimciler n. bu noktadan hareketle en uygun'
kavramn.} ahlaki bir anlam katmak ve yaam mcadelesinde stn
gelen trlerin veya rklarn ahlaken stiin olduklarn savunmak ok
kolay olmutu Dolaysyla "Doal Seilim Doktrini, kolaylkla
Fransz yazar Arthur Gobineau tarafndan gelitirilen bir baka fikir
ekolyle de birleti. 1853 ylnda nsan Irklarnn Eitsizlii zeri
ne Bir Makale adl almay yaynlayan Gobineau, gelimedeki en
nemli etkenin "ok olduunu savunmu ve dierlerine stnlk

salayan rklarm, kendi rksal saflklarm en iyi koruyabilenler oldu

unu ileri srmt. Gobineauya gre, tarihteki bu yaam mcade
lesinde en stn gelen rk. Aryan rk (Ari rk) t .112 Bu fikirleri bir
aama daha ilen gtren kii ise Ingiliz yazar Houston Stewart
Cham berlain'd i " 11*
B at d a te d e n b e ri

Asya" u y g a rl n

b e i i o la r a k k a b u l e d lr-

] 12 AntOrk, Gobneau'nun n a n o k lu n u n

zetne D e n e r e ' adh

kitabn incelemitir Kitap ilzerne koyduu notlardan Atatrk'n Gobi

neau nun grlerine katlmad anlalmaktadr.
I 1 1 James Joli. Europe Since 1 8 7 0 , An International History, Penguin Boks,
Middlesex, 1990. s 10 2 -1 0 1

115 A T A T R K VE T R K L E R N

SAKLI TAR H

d A syal o lm a k , y k s e k u y g a rlk la b irlik le y k s e k a h la k a da sa h ip

o lm ak a n la m n a g e liy o rd u Fa k a t 1 6 y zyld an so n ra A sy allk (O s
m anii T r k le r in in A vru p a fetih le rin d en d o la y ) Bat ya kar b ir te h
dit u n su ru h a lin e g e lm i ti D o la y sy la B at k e n d isin i teh d it ed en b u
Asyallar o n u r la n d rm a n n y a n l b ir h a rek et tarz o ld u u n u d
n erek yava yav a ye n i b ir tez z e rin d e alm a y a b a la d

Bu teze

gre Asya y in e u y g a rl n b e i i o la ra k k a ly o r; fnka A sy allk k a v

ram d e i tir iliy o rd u
s ah ip leri ile n

B u y e n i ta rih tez in e g re Asyan n g e m ite k i

Ari rklard.

A sy a 'n n im d ik i s a h ip le n o lan k a v im ler

ise s o n ra d a n b u to p r a k la n ele g e irm i o la n

ikinci smf San rklar

Bu tez B a td a 1 8 . y z y ln s o n la n n d a , z e llik le D arw in te o ris in in

sosyal h a y a ta u y a rla n m a s s o n u c u n d a iy ice ya y g n lk k a zan m t

N u rh a n F a tta h ,

Ari rk teorisini s a v u n a n

B atl b ilim m s a n la n -

nn te m e l fe ls e fe le r in i v e y a n lg la rn y le ifad e e tm e k te d ir

Eer Asyada yaplan kazlarda, alan kurganlarda birtakm ta

rihi eser bulunmusa ve bunlarn benzerlerine Avrupada da rastlan
msa bu kesin olarak o kltrn Avrupa, dolaysyla Ari orijinli ol
duunu gsterir! Bunun aksi bir gr Batl reddeder ve batta in
celemeye bile demez grler arasna sokar. Ksacas bu gre g
re Ona Asya, kadimden beri Trklerin vatan deil, Ari Andronovolarm yurdudur. DyakonofTun bu gr, dier Batl meslektalar
nn grnn tekrarndan baka bir ey deildir. Halbuki Andronovalann yani Turani halklarn Kafkas rkyla hibir ilgisi yoktur.
Kafkas rk, kendi deyiiyle elmack kemiklerinin neredeyse belirsiz
olmasyla temeyyz etmektedir.Halbuki Trklerde elmack kemik
leri olduka barizdir ' 14
Bat, uygarlk beii Orta Asya'nn "Ar rklarn" ortaya ktkla
r yer olduunu ileri srerken, bata Trkler olmak zere, ikinci s
nf "Sar rk" adn verdii Asya rklarn istilac durumuna dr
mek istiyordu. Kendilerini Ari sayan Bahlar, Trklerin asrlar

dr sahibi olduklar topraklara Arileri, yani Bathlann uzak atalarn

yerletirme gayreti iindedirler.^^ Ama, Trklenn yaadklar
114 Nurihan Fattah, Tamtam ve t-TOmtam DU, stanbul 2004. s.28, 29
115 A.fre .s.30.

116 S N A N

MEYDAN

topraklarn gemite Batl Arilerin vatan olduunu kabul ettirerek

bu topraklara sahip kmakt.
Aslnda Batnn 18. yzyldan sonra drt elle sarld Ariilk"
ve "Hlnt-Avrupahlk" teorileri bilimsellikten uzak, kurmaca ve siya
sal teorilerdir. Bu teorilerin perde arkasndaki lke Ingilteredir. Sz
konusu teorilere gre Hindistann ve Dounun eski alardaki ile
ri uygarlklar kken olarak Avrupalyd.
Batl bilim insanlar, Hindistan'da bir zamanlar ok ileri bir uy
garlk yaratan insanlarn yaadklarn rendiklerinde nceleri ne
yapacaklarn armlard. nk onlara gre bu cahil Hintlileri
nin" uzak atalarnn bu kadar ileri bir uygarlk yaratmalarna imkan
yoktu! Onlara gre Hindistandaki bu ileri uygarl yaratanlar mut
laka Batllarn akrabalar olmalyd? Bu nedenle: "Bir yolunu bulup
bu eski Hintlilerle akrabalk kurmal; bir zamanlar Hindistanda ya
ayan bu insanlarn Hintli, daha dorusu Doulu deil Batl olduk
larna tm dnyay inandrmak " diye dnmeye balamlard!
Ama nasl? Batl aydnlar bir kmazn iine yuvarlanmlard. Bir
taraftan Hindistann tarihine sahip kmaya alrken dier taraftan
da kk grdkleri Hintlilerin uzak ya da yakn gemiiyle hibir
balant kurmak istemiyorlard. Ama bu srada baz Batl aydnlar
Bat dillerinin Hint diliyle akraba olduunu ileri srmlerdi. (HintAvrupa dil teorisi) te o gnlerde gururlu Batl aydnlar, Batnn
medar- iftihar, gne batmayan imparatorluu ngilterenin cehalet
bataklnda gezinen Hint uygarl ve Hint diliyle akraba olamaya
can, daha dorusu olmamas gerektiini dnerek bu durumu
tersine evirmeye karar vermilerdi. Bu srete birok Hintli aydn
da oktan Bat nn hizmetine girmiti. Bu noktada devreye girenler
den biri de nl Mas Mllerd

Fattah; Max Mller, Aryanizm ve Hint-Avrupahhk hakknda u

arpc deerlendirmeyi yapmaktadr:
'MDer, bir yandan Hintlilerin renkleri, dier yandan medeni
yet sevyelerini gz nnde bulundurarak, akrabalk ve yakmlm
atalar dhetinda deil, sadece dil ynnden mmkn nlmhil*rfi
grn ne srd. Bylece ilk nceleri ayn dili konuan halkla-

117-ATATURK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

nn ortak atalara sahip olduklar tezi rafa kaldrlarak, akrabaln ve

benzerliin sadece dil ve zellikle szckler konusunda olduu tezi
yerletirilmeye alld; ama yanm azla. Mecburen Ari alan daha
da geniletilerek, siyah olmayan Persler, Tadkler, Kafkas halklar
vs.de bu daire iine alnd. Bunu Bau dilleriyle Hint, Inu, Tacik,
Rus, Kafkas dillerindeki kelimelerin birbirine benzerliklerinin ispa
t aamas izledi. O da yarm azla yapld. nk bu defa da Bat
dillenyle dierleri, zellikle Farsa, Tacike vs. arasnda 'sentaks'ay
rl problemi kendini gsterdi."1l
Eer Aryanizm, Max Malierin iddia ettii gibi, rki akrabal
deil, dil akrabaln esas alyorsa, baz kelimelerin birbirine benze
mesinin dnda hibir ortak ynleri bulunmayan ve bugn asd Ati
ler diye bilmen Irani halklarla akrabalk iddias yerine, dillerinin
sentaks yaps bibiriyie neredeyse yzde yz rten Araplarla ne
den akrabalk tesis etmediklerini bir trl anlayabilmi deilim.
nk Farsa, Tacike, Trke sentaks ynnden ayn dil grubuna
girerken, Rusa, Arapa, Franszca, ngilizce vs. arasndaki sentakas
benzerlii gerekten yzde yzdr u 7
Batnn bu "zorlama teorisine bakaldran aydnlar da oldu.

Ari rk ve Hint- Avrupallk teorisine ilk bakaldran Hnl bilim in

san Swami Dayananda Saiaswatfydi
Saraswati, Batl Ar rklarn bir zamanlar ilkel Hindistana uy
garlk getirdikleri tezm reddediyordu. Vadalarda geen, Arya ke
limesinin bir rk ya da halk deil, ahlak ve ruhsal hallerle ilgili oldu
unu kantlamt. Konuyla ilgili bir konferansnda Ar rk savunan
Bal bilim insanlarna alayc bir dille yle seslenmiti:
*Avrupal statlarmz szlere, yad ellerden gelen Aryanilerin l
keyi ele geirmek iin hakimiyet tesis ettiklerini ve kendilerine yer a
mak anmayla yerlileri tenkit ettiklerini anlatyorlar. Bunlar aptalca,
eeke eyler! Ama bizim, Hintli aydnlarn onlara 'amini diyerek el
pene divan durmalarna an/am veremiyorum. Tm bu yalanlan o116 ratuh,a.g.e..
117 A.g.e., s 34.

s 32,33.

118 S I N A N

MEYDAN

cuklanmza retiyorlar. Aryvlerin dardan geldiklerini ispat ede.

cek bir tek delil bile yok Hindistan'n tamam Atidir. te o kadar!1
S w a n n . B at m ek e z l k u rm a c a ta rih tez in e b ilin le b a k a ld n y o r
ve o k a k b ir e k ild e , ln g ilz le r n u z a k d e d e le r in in H in d ista n a uy
g a rlk g t rm e k b ir ya n a , h i b ir z a m a n H in d ista n d a b u lu n m a d k la
rn . d o lay sy la to ru n la r n n b u lk ey e is tila c o la r a k geld ik lerim
s y le m e k istiy o rd u . Fa k a t M a x M lle r g ib i B a tl a y d n la rn Swam i n in lk la r n a k u la k v e rm e le ri s z k o n u s u d e ild i; n k onlar,
ln g ilz le rn , b u to p ra k la rn a sl sa h ip le r i o ld u k la rn a , bu ra y a igalq
o la ra k g e lm e d ik le r in e , ata y u rtla rn a g e ri d n d k le r in e in a n m a k ve
b t n d n yay b u n a n a d r m a k istiy o rla rd .

Atatrkn eletirdii b u te o rile r b u g n ta ra fsz biCentre National de la Recherche Sdendfiquein, Eyll 2000 ta rih ve 3 8 6 say l b lte n in 8 . sayfasnBir zam an la r

lm in s a n la rn ca d a e le tir ilm e k te d ir .

d ak u c m le le r B a tn n H n t-A v r u p jllk ve A ri rk te o r ile rin in bu.

g n geld i i n o k ta y g s te rm e s i b a k m n d a n o k n e m lid ir:

....W in sonlan ve 19. yzyllarn balarnda dilbilimdlerct

ortaya atlan Hint-Avrupa dilleri karlatrmalarm tamamyla ya.
mlama zorunluluu ortaya kmtr. (Yani Hint-Avrupa dilleri te
orisi deerini yitirmitir. ) Bylece rnein Hint-Avrupa grubunun
kendisi Altay grubu dillerle ayn "st aile'nin dallan olmaktadr k
Franszca, Trke ve Manuca gibi birbirinden farkl diller bu Ostai.
le iine girmektedir..."119 G r ld g ib i b u g n B a tl b ilim in sa n
lar b ile H in t-A v ru p a D illeri T e o r is i n in d e e rin i y itird i in i ileri s
re b ilm e k te d irle r
Bat m erk ez li teze g re

Ari halklarn ana yurduydu;

tm Orta ve Gney Asya, Bat kkenli

fakat n e re d e n k tk la r b ilin m e y e n ya

b a n c h a lk la r (S a r rk la r) ge lip z a v all A rile ri k a tle d ip o n la rn top

rak larn a el k o y m u la rd !!' O z a m a n y a p lm a s g e re k e n ey , b u ik in
ci s n f Sar rk la rd a n b ir e k ild e k u rtu lm a k t!
118 A.g.e . s 33
* lg Haluk Tarca, Kazn Mira Niye Unuttuk?".

s2i

HOntyel. 28

ubat 2007,

Ama nasl?
Yant, D arw in tn Evrim T eotlsi'nl toplumsal hayata uyarlayan
bilim insanlarndan gelecekti Darwinin teorisini toplumsal hayata
uyarlayan sosyal bilim ciler, gelimi Ari rklarn", geri kalm ' Sar
rklar" yok etm esinin b ilim sel b ir gereklilik olduunu (!) ilen sre
rek ham madde kaynaklarna sahip Dou yu sm ren Bat nn eline
yeni ve son derece gl bir koz vermilerdi.
Bat kendini artk yle savunuyordu:

"Saldrlarmn nedeni, evrimini tamamlamam geri kalm,

barbar rklara uygarlk gtrmek!120 Kendini ynetmekten adz bu
zavalllar ynetmek, ok vahi ve barbar olanlar ldrerek dnya
y onlardan temizleyip daha yaanlr bir yer haline getirmektir! s
telik, bu almalarm bilimsel ve insanla yararl almalardr! Bu
ekilde dnya geri rklardan temizlenecek ve daha yaanlabilir bir
yer haline gelecektir(!)
Emperyalist Avrupann gdml bilim insanlar Darwin Teorisi'nden ilham alarak Dounun en gl imparatorluunu kuran
Trklere saldrmaya balamlard Onlara gre Trkler; barbar, ge
ri, ve ikinci snf bir ulustu; uygarlamalar iin yaplan almalarn
sonu vermesi ok zordu; byle ilkel bir ulusun baka uluslar y
netmesi ise imkanszd.
Darwinin olu Frands Darwin tarafndan derlenen Charis
Darwinin Hayat ve Mektuplar adl kitapta Darwinin TOrkler hakkndak dncelerine yer verilmitir:

Doal seleksiyona dayal kavgann, medeniyetin lerleyiine si

zin zannettiinizden daha fazla yarar saladn ve salamakta ol
duunu ispatlayabilirim. Dnn ki birka yzyl nce Avrupa
Trkler tarafndan igal edildiinde Avrupa milletleri ne kadar b
yk bir risk alanda kalmt. Bugn Avrupa'nn Trkler tarafndan
igali bize ne kadar gln geliyor. Avrupa rklar olarak bilinen
Bu gfln ABD, tpk Bat'nn 19 yzyldaki yntemini izlemekte ve rak a
ynelik saldrsna hakllk kazandrabilmek i bu saldrnn Irak a de

mokrasi gtrmek amacyla yapldn sylemekledir.

120 S N A N

MEYDAN

MEDEN IRKLAR, yaam mcadelesinde TRK BARBARLIINA

kar galip gelmilerdir. Dnyann ok da uzak olmayan bir gelece
ine balamda BU TR AAI IRKLARIN ounun mrrfmilemi
yksek rklar taralndan ELMNE EDLECEN (YOK EDLECE
N) gryorum"121
Trklerin "barbar" ve evrimini tamamlamam bir rk ol
duunu belirten Darwin, buna karn Avrupa rklanmn medeni
rklar olduunu ileri srmekte ve yakn bir gelecekte Doal Se
ilim sonucunda Avrupa rklanmn Trkler gibi aagL rklar
yok edeceini belirtmektedir. Darwinin bu grleri Trkler
yok etme planlar yapan smrgeci Batnn eline yreni bir koz
vermitir.
Nitekim ngiltere Babakan Winston Churchill sava bakan ol
duu dnemde Ingiliz Hava Kuvvetlerine hitaben yazd bir mek
tupta Trk milletim kasdederek Medeni olmayan barbar kavimlere kar zehirli
kullanabiliriz demitir. Dahas, Churchill'in,
dnemin smrgeler bakan Lord Gladstonun Trk milleti ile ilgi
li: "Trkler maymunla insan aras medeniyet yaa barbarlardr...
Trkler, insanln insan olmayan numuneleridir.' gibi deli samas
aklamalar yapmtr Bu Darwinist gr dorultusunda lnglizler
anakkale Savatan srasnda Trk ordusuna kar zehirli gaz kul
lanmlardr ' - 2
1897 ylnda tarihi Albert Vandal, Pariste verdii bir konfe
ransnda Trklerin geri kalm bir rk olduunu, bu nedenle yapma
ya altklar tm yeniliklere r.men baka toplumlar ynetmeleri
nin mmkn olmadn u ekilde ifade etmitir:

Yaplagelmi btn yenileme hareketleri sahtedir, oyalayc

eylerdir. Bizim iin arak pheye yer yoktur, Kant ortadadr. Tr
kiye, kendini slah etmekten acizdir. Onu zorla slah etmemiz geredyor.Trkler Bitan karlar paralelinde lh edilmelidirler. An
121 -raiLis Darwin. The Life and Latten of Charles Duwtn Darwin, Vol, I.
New York. D Appleton and Company, 18. s. 285, 286

I22 -Barbar Trklere Kar Zehirli Caz Kullanalm.* Sabah, 20 Mart 2007

1 21 * A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

cak o zaman uygar olabileceklerdir. Bunun dnda vahi srler ha

linde tehlikeli bir g olarak kalacaklardr'12*
Karl Marx da ayn fikirdedir. Marx: Bunlar, yani Doulular, ken
dilerini temsil edemiyorlar, temsil edilmeleri gerekir.' dem idir
Bat nn Trklere ynelik emperyalist saldrlarna szde bilim
sel bir klf hazrlamak amacyla sarf edilen bu szlerin kt az
lar ylesine oklu ki; bilim insanndan, aydnna, tarihisinden dev
let adamna ok sayda Batl, Darwin'in evrimini tamamlamam
rlT, grnden ilham alarak, genelde Douya, zelde de Trklere
ynelik hakarete varan ar szler sarf etmilerdir.
tnglUy Babakan Lloyd George, Bat nn emperyalist saldrlar
nn, kym ve katliamlarnn gerekesi olarak Dou nun geri kalm
ln gstermitir, tngili? Babakan, o dnemde Dounun en
nemli gc Trkleri hedef gsterdii bir konumasnda yle de
mitir:
lkesinde saldrgan olmaktan baka bir nitelie sahip olmayan
bir kavim, srf gcne gvenerek, elinde bulundurduu topraklan,
dnyay iyilie kavuturmaktan yoksun klacak kadar kt idare
ederse, milletler bu perian olanlarn uygarlm yeniden yerine ge
tirmek hakkna ve hatta grevine sahiptirler. ' 125
Bat y, "Trklerin perian ettii milletleri' kurtarmak ve yeni
den uygarlk yoluna sokmak iin greve aran Ingiliz Babakan,
daha da ilen giderek Kzlderilileri katleden Batllarn hakl olduk
larn syleyebilmitir:

Bu ayn grev, Bat ovalan ve ormanlar hakkmdaki Kzlderi

lilerin ileri srdkleri iddialarna karlk Amerika'y kuranlarn
davranlann meru lalar 126
Bat merkezli tarih tezinin gdml tarihileri Trk tarihini
123 Alben Vandal,

Les Armeniern et La Reform de la

Turqute-Pans

y.s.35,47.
124 |ilrkdogan, a.g.e., s.430.
123 M uhterem Hrcnli,
12f>

A-g-e.. ayn

yer

AutOrk, Vatan vt HOntyet,

C 1, stanbul. .y s 61

122 S N A N

MEYDAN

arptmak iin bir havl uramlardr Onlarn azdklarnda

Trkn ata yurduna vnelk haksz iddia w isteklerin son gelmi
yordu rnein Edmund Burk* yle demitir
Ttkfcfcr rttoyfc Asjmbdritr Bu vafcpden de beter insan)*
nn A m q devittkriyie oe tfktien rd u - 1
O
vllarda Bat nn bir dger amac da ilk ve orta a haritalar
n Yemden canlandrlmakt Bu amala. NastsUcr Kddm llff gibi
tarihin l halklarna bile Anadolu corafyam da yer aranyordu
Ama. Trklerm Anadolu'ya sonradan gelen. Anadolunun yerli
halklarnn katlederek bu topraklara yerleen istilac bir kavm oldu
unu kantlayarak. Trklerm Anadolu'dan atlmalarna tarihsel zenun hazrlamakt
Yakup Kadri Kanosmanogtu Trklerm Avrupa basnndaki ad
nn "makak' olduunu ve halktan da bunu tvuren vzlerne hayk
ranlarn bulunduunu. Avrupallarn Trk kzlaryla evlenmekten
btle kandklarn belirtmektedir1-^
Bat da Trkler hakknda mthi bir bilgi kirlilii vard; bu bil
gi kirliliinin ortaya kmasnda Trk tarihi hakkndak aslsz iddi
alarn byk etkisi vard rnein Hamdullah Suphi Bey, Alman
ya'da Afclkah zencilerin Trk sanldn. Mnihte Trk olduunu
imrenen birinin. Trklerm Mool ve san renkli olmalar gerektii
inancyla 'Senin gibi TOrk o/ur mu? diyerek aknln ifade etti
ini; vne Amerika da bir retmenin snfndaki bu Trk renciye.
DceniaJr e r yaparlar m. maaralarda. aa kovukbuutda m otuitpcrfun uzT diye sorduunu aktarmaktadr1-^
. Emperyalizm re Antik Tarih
Bat merkezli tanh anlaynn en belirgin zelliklerinden bin.
Andrrw NVheaKroh. O m n l h r . rv Mehmet Harmanc. Lsunbul
s 2'.'-*

Yakup Kadri Karaosmanoglu. Atattkk. 5 hs stanbul 1*>1 s 14

4 TOAI ZtM CcrtUeri. C U l.ib s.. Ankara 1*U. s 84. 0 l . ** .

s S

123.ATATRK

VB T R K L E R N S A K L I T A R H

insanla az ya da ok katks olan tOn n d k uygahklaa* sahip

kmaktr Bu sahiplenme. "btauM* olmaktan ok ^ im T ve
'kurgusal* bir sahiplenmedir
Bat, asrlk kym ve katliamlarn sululuundan rkiann e^ttsidii* teorisiyle kurtulmaya alyordu, ama inandrcln daha
da artrmas ve smrgeciliim de\*am ettirebilmesi iin ok daha
fazla kanta, ok daha fazla aklamaya ihtiyac vard
Bat bu yeru kantlar ve yeni aklamalar tarih, arkeoloji ve
antropoloji bilimlerine bavurarak elde etmeyi deneyecekti
Bat nn yem amac uydu: Danvn n Bizi iridir evrimini Mm am fam m gnr ' tezinden daha iyi yararlanabilmek m dilnya tan
hindeki tm ilen uygarlklar belirleyip arkeolojik kazlarla gn
na karp onlar bir ekilde sahiplenerek, kendi gemiinin bir
paras yapmak ve bylece dnyada, evrimim tamamlam en ilen
rklann (An rklar) Ban rklar olduunu arkeoloji, antropoloji ve ta
rih bilimleriyle kantlamakt Bu dncelerin etkisiyle 18 yzyln
sonlarndan itibaren dnyann drt bir yannda arkeolojik kazlar
balatlmt. Bu kazlardan kan bulgular, antropolojik tahlillere
tab tutulmu ve aruk sadece efsanelerde ve baz dinsel metinlerde
geen eski uygarlklarn binlerce yl nce gerekten yaadklar ka
ntlanmt Bat, daha nceden karar verdii gibi, gn na kar
d her *csk ve ilen' uygarl sahiplendi ve kendi gemiiyle o
eski ilen uygarlklar arasnda yle ya da byle, dorudan ya da do
layl bir iliki kurdu.
Bat, eski oi ayprikfan sahiplenirken bu uygarhklann kesin
likle Dou toplumlanyla tarihsel bu yaknlnn olmadm d
nyor. daha dorusu buna inanmak istiyor ve bu inancm ska vur
gulamaya byk zen gsteriyordu.
rnein Banl arkeologlar, 19. yzylda n Asya'da yaptktan
kazlar sonucunda ele geirdikleri eski eserlerin o srada n Asya'da
yaayan Doulularla (Trklerle ve Araplarla) hibir ilikisinin olma
dm gsterebilmek iin ok artc yntemler gelitirmilerdi Bu
yntemlerden en ilginci fotn faf sanatndan yararlanmakt
Batl arkeologlar, n Asya'da ve Msrda yaptklan kazlarda

124 S N A N M E Y D A N

ele geirdikleri sanatsal deen olan tarihi eserlerle blgede yaayan

yerlileri ayn fotoraf karesinde grntleyerek, o basit yerlilerin bu
ileri sanat eserlerini yaratabilmesinin imkanszln gstermeye a
lyorlard Ama, bu fotoraflara bakanlarn kafaspda yle bir so
ru yaratmakt: Bu eserleri yapanlar bu basit Doulu yerlilerin alala
n olamayacana gre, bu eserleri yapanlar kimlerdi? Yant hazrd:
Tab ki uygar Ballann binlerce yl nceki uygar atalar(!)
"Erken dnem Orta Dou fotoraflarnda yerlilerin teker teker
olmak kaydyla fotoraf karesinde dzenli biimde yer ald ok
zel bir durum vardr. Bu fotoraflarda fotoraf, tm yetkesini
kullanarak yerliyi ereve iine tam olarak nereye yerletireceini
belirler. Bunun nedeni yerlilerin bir konu olarak deil, bir lek ola
rak kullanlmasdr. Baka bir deyile, burada ama, gerek grnt
lenen ak alanlarn, gerekse antik yaptlarn ka insan boyu olduu
konusunda izleyicilere bir bilgi vermektir. Gustave Flaubertle bir
likte Msra giden fotoraf Maxime Du Camp, bu yntemi bulan
ilk kii olmasa bile, yerlemesine bilinli bir biimde nclk etmi
tir. Anlarnda anlattna gre, Maxime Du Camp, eski bir Msr ka
lntsnn fotorafn ekecei zaman yanma Nubyah denirri Haa s
mail'i alm ve onun kalntlara trmanmasn istemitir. Bylelikle
bir dz fotorafta ayn lei kullanabilmitir. Maxime Du Camapa
gre iin pf noktas Hac smail'in hi kprdamadan durmasn
salamakt ki, bna da bir zm bulmak hi zor olmamt. Foto
raf. kendi deyiiyle bu zavall Araplarn saflm gsterir bir hiley
le bu iin stesinden gelmiti: Nasl m ? Kamerann nndeki mer
cein pirin erevesini aslnda bir top olduunu ve eer Hac sma
il kprdarsa, hi duraksamadan tek bir atta kendisini vuracan
syleyerek!
Fotoraf ile konusu olan kimse arasndaki hiyerari asn
dan bu yntemin etik adan dourduu sknt bir yana, gzden
kamamas gereken bir nokta da bu lek yorumunun teki boyu
tudur. Nasl Hac smail, Maxime Du Camp'm fotoraflarnda dev
Msr kalntlarn lmeye yaryorsa, dev kalntlar da Hac smailin
bir yerli olarak cceliini, aresizliini, zavalllm gsteriyor, uzak
taki yabanc izleyicilere tipik yerli hakknda bilgi veriyordu. Foto

1 2 5 * A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

raflar bunu bilinli olarak yapm asa bile, sonula Avrupal izleyici
bu bilgileri, yerletirilmeyi bekleyen bom b o lke sylencesiyle bir
likte deerlendirdii iin, yukardaki sonuca ulamakta hibir e n
gelle karlamyordu, n n d e l ek ilevleri grdkleri dev yapt
lar ve onlar yaratan uygarlktan habersiz halleri gz nne alnnca,
edilgen Doulularn kks zlkleri duygusu iyiden iyiye glen i
yordu. Bylece karlatrma baka bir zem ine kayyor, bugnk
yerlilerin barbarl ile eski byk uygarlk arasndaym gibi gr l
m eye balyordu, ister istem ez, 'O byk yapdan yapanlar bunlar
deilse kimler?' sorusu ortaya kyordu. Bylece Orta Dou insan-

lanyla bulunduklar corafya arasndaki ba gevetiliyor, onlarm

rastlantsal olarak bu yerlerde olduu, hatta konar ger, bugn var
yarn yok olduu izlenimi veriliyordu. Sanki gerek ba, Orta Dou'nun dn ve bugn, inam ve uygarl arasnda deil de, yre
nin dnk uygarl ile bugnk Avrupa uygarl ve insan arasn
daym gibi bir sonu ortaya kyordu."li0
Bat, eski uygarlklar sahiplenme konusunda ksa srede ok
byk admlar att. Batl bilim insanlar, arkeolojik kazlarla varl
kantlanan Msr, Smer, Hitit ve zellikle Yunan uygarlklarna sa
hip karken bu konuda yeterli oranda bilimsel kant olup olmad
yla ise pek fazla ilgilenmiyordu. nk, nasl olsa 19 yzyln
dnyasnda Batya hayr diyebilecek, bu eski uygarlklar sahiple
nebilecek ne bilimsel ne de ideolojik, baka bir irade yoktu. Bat, bu
durumun rahatlyla istedii gibi hareket edebiliyordu.
Aslnda, 19.yzyln sonlarnda bu uygarlklar gn na ilk
karldnda, Batnn smrgeci emellerine alet olmayan Conder,
Sayce, Clark, Taylor, Lenonmont, Hommel gibi kompleksiz, gerek
bilim insanlar hi tereddt etmeden bu antik uygarlklarnn Trk
kkenli" olduklarn sylemilerdi .1 31 Hatta, "Irklarn Tarihi adl
eserin yazan Sayas Plttard, yallna ramen svireden stanbula
gelip 11. Tarih Kurultay'na katlarak "Antik uygarhUarm TaMOT
tezini savunmutu. Ama ok gemeden emperyalizmin gdmn
150 rveren, .g.e., s.55-56
1,1 Engin Ank, Eti Tarihi, s.9. Nakleden Trkdogan, a.g.e.. s 118.

deki bilim insanlar", "gerein peinde koan, taralsz" bilim insan

larn susturacakt tik bulunduklarnda "Trk kkenli olduklar
sylenen ilk a uygarlklar, ne olduysa birdenbire "Hint-Avrupal
ilan edilecekti!
Trk Tarih Tezi nin temel kaynaklarndan Trk Tarihinin Ana
Hatlar' adl kitapta. Bat nn eski uygarlklar neden ve nasl sahip
lendii yle anlatlmaktadr:

' Trkler aleyhinde, kayna Hristiyanlk taassubu olan ve asr

larca yrtlen dmanca telkinlerin, daima saf ve tarafsz kalmas
gereken bilimin ruhu iin de sokulmu olmas teessfe deer haller
dendir. Tarih vadisinde bu ruh halinin en ak belirtisi, Mezopotam
yadaki ilk Smer, Flam medeniyetlerinin keiflerini izleyen yllarda
grlmtr. O zaman belgelerin doru tankln dinleyen gerek
bilginler, bu medeniyetlerin kaynann Trkistan olduunu ifade
etmeyi, bilimin eref borcu bilmilerdir. Fakat asrlarn nasrlad
dmanlk, bilimin samimiyetle ortaya koyduu geree hcumda
gecikmedi. Trklerm en eski ve en yksek medeniyetlerin kurucu
su olmu bulunmalarn kabul etmek, Hristiyanlk ve Avrupallk
iin en hafif deyimle, bir izzeti nefis meselesi olarak grld. O za
manki bilim adamlarnn sekinlerinden saylan ve makul ve hakta
nr davranmas gereken Renan, yazarsan hissiyatn gizleyemeyen
u cmlelerle yeni hakikatin kendi zerinde yaratt etkiyi pek g
zel anlatmtr:
Topraklar altndan karlan bu eski ve yksek Babil medeniye
tini, Trkler, Finuvalar, Macarlargibi imdiye kadar ykmaktan ba
ka marifet gstermemi ve kendilerine has hibir medeniyet yarat
mam rklar nasl yapm olabilirler? Geri hakikat bazen hakikate
benzemez gibi grnebilir ve eer Samilerden ve Alilerden evvelki
medeniyetlerin en kudretli ve en kymetlisini kuranlarm Trkler,
Finovular, Macarlar olduu uluorta bir kanaat yerine meseleyi kay
nandan sonuna kadar aklayc delillerle ifade ve ispat olunursa
inanrz. Fakat bu deliller, bunu kabulden kacak sonucun fecaati
nispetinde kuvvetli olmak l*nm gelir 112
1u

Trk Tarihinin Ana Hatlan Vbs stanbul

s.6i.

1 2 7 * A T A T R K VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

Trk Tarihi nin Ana Halarfndaki bu cmleler, Atatrkn konu

ya yaklamn gstermesi bakmndan da ok nemlidir. Demek ki,
Atatrk'e gre de Bat, arkeolojik kazlarda ele geirdii bulgular ve
belgelen arptarak, eski uygarlktan, Dogu kkenli olamayacaklar'
nyargs ile sahiplenmiti. Batnn bu tavrnn, bilimsel tarafszla
aykr, siyasal bir tavr olduunu sylemeye bile gerek yokur.
20.
yzyln ortalarnda ram uygarlk deerlerinin Batya ait
olduu? tezi, bilimsellik kazanm gibiydi. Pek ok Batl aydna g
re, lm uygarlk deerlen Batnn malyd (!) Modem bilim, demok
rasi, insan haklar v s Batda gelimiti, rnein, Max Weber, 1905
ylnda yaynlanan Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu" adl
eserinde uygarlk deerlerinin, Protestan Bat'nn mal olduunu ile
ri srmt. Edgar Morin de Bat'nn dnyay Avrupallatrdm"
sylemiti 133

19.yzyln sonlannda Bat da antik eserlere ve eski uygarlkla

ra duygulan ilgi her geen gn artyordu. Bat kendisini eski uygar
lklarn tek varisi olarak gryordu. Bu sahiplenme duygusuyla olsa
gerek, Msrda, Anadoluda, n Asyada yaplan kazlardan kan
eski eserler deiik yollarla Avrupaya gtrlp (karlp) sergile
niyordu.
ngiltere, stanbuldaki bykelisi Lord Stratford CannJngtn.
almalaryla 1840larda Osmanl topraklarndaki antik kalntlan
ele geirme yolunda nemli admlar att.
ngiltere, bir taraftan Osmanl topraklarnda arkeolojik kazlar
yaparken, dier taraftan stanbul'daki bykelisi araclyla Osmanl Hkmeti zerinde basklann artryordu. Nihayet ngilte
renin youn abalar sonunda Batllarn Osmanl topraklarndaki
hareketlerine kstlama getiren yasalarn Osmanl parlamentosu ta
rafndan kaldrlmas Batya arad frsat verdi. ngiltere, 1 8 3 8 Osmanh- ngiliz Ticaret Antlamasnn salad avantajlar da kulla
narak Osmanl corafyasnda ele geirdii tarihi eserlen hibir g
lkle karlamadan alp adeta elini kolunu sallayarak gtrebiliyor
133 Edgar Morin, Avrupay DOyOnmrk, stanbul 1968, s.l 30.

du megn, Hallkamas Mozolesinin Brltlsh Museum'a tanmas

srasnda hibir glkle karlalmamt. zellikle ngiltere. Osmanl corafyasndaki antik kalntlarn her ne pahasna olursa ol
sun ngiltereye getirilmesini istiyordu. ngiltere bu amala, Osman
lIdaki ngiliz konsoloslarna ve devlet grevlilerine ok geni yetki
ler tanyordu.13+

"1852 Ylmda Midillideki ngiliz konsolos yardmcl grevi

ne atanan C.T.Newton, antik kalntlar Britis Museum adna edine
bilmesi iin nne kacak her frsat deerlendirilmekle grevlen
dirildiini ve bu amala kendisine, almalarn konsolosluk snr
lan dna tarma yetkisinin tanndn anlarnda yazar. stan
bulda ayn yl grt Stratford Camng, planlad kazlar iin
kendine her trl kolayl salamak amacyla Bab- Al zerindeki
tm etkisini kullanacan bildirir. Btn bunlardan, yeni ynelimin
merkezden taraya doru nasl yayld sonucunu karmak doru
olacaktr..'1^
Osmanl siyasal otoritesinin, arkeolojik bulgularn ve tarihi
eserlerin neminin farkna varamamas, 19.yzylda Anadolu co
rafyasnn tarihi mirasnn Bat tarafndan yamalanmasna zemin
hazrlamtr. Arkeolojik eserler iin birka para kapkacak ifade
sini kullanan Sultan II. Abdlhamitin Batl devletlerin Anadoluda
ki tarihi eserleri alp gtrmelerine ses karmamas normal kar
lanmaldr. Bu yanl zihniyet olmasayd koskoca Bergama Suna
Almanyaya nasl gtrlebilirdi ki?
Batda antik uygarlklara duyulan ilgi zamanla bir lgnlk bo
yutuna varmt, artk sadece bilim insanlar, gezginler ve arkeolog
lar deil, krallar ve devlet adamlar bile antik uygarlklarn izinde se
ferlere kyordu. Bu amala Douya sefer dzenleyen devlet adam
larndan bin de Napolyondu. Napotyon'un seferi, Msrdan mo

dem Baayu uzanan dnyevi bir uygarlk soyaaan ayrmalanchrmak zere antik kabamn belgelenmesini
edinmitr136
134 zveren, .g*.. s.71
1 35 A-g. e. ayn yer
**> A * e ..s .6 3 .

1 2 9 A T A T R K VE T R K L E R N

SAKLI TARH

Bat aydn antik uygarlklarla kendi gemii arasnda sanal bir

kpr olduunu dnyordu, rnein 19. yzyldan itibaren iyi
renim grm bir Avrupal iin eski Yunan uygarl ile Bat uy
garl arasndaki sreklilik asla sorgulanmayan bir gerekti.
Bat merkezci tarih tezi, Douyla Bat arasndaki kltr farkn
vurgulayarak, neden kapitalizmin ve modemizmn baka yerlerde
deil de yalnzca Avrupada geliebildii tezini olabildiince derin
lemesine inceleyerek bu yolla "modern dnyaya bir dnya tarihi g
r kazandrmt137.
Bat stnln -hatlarn her geen gn daha da belrgmletirdi- Dounun geri kalml" ve -her geen gn daha ok Av
rupallatrd- antik uygarlklarn Bat kkenlligf zerine oturt
maya alyordu.
"Bat bu amaca elverili, kkleri eski Yunan'a kadar uzanan bir
soyaac kurgulanmt. Bu, eski Yunan uygarln, bir paras ol
duu Dogu Akdeniz dnyasndan geliigzel bir biimde kopararak
Hellenizmi Avrupaya balamak anlamna geliyordu, yle ki, bu
durum Msr ve Fenike etkisini vrgulayan eski Yunan tarih yazm
geleneinin de yadsnmasna yol ayordu. Sonuta, Yunanistann
ocukluundan beri dlerini sslediini syleyen Senor138, daha
iyi bir eitim ald iin eski Yunanm Msra neler borlu olduunu
anmsamakla birlikte, dnemin kltrel saplantlarn yanstyor
du. i
Bat, hzla gelien arkeolojiyi kullanarak, Douyu mlksOzletirmtye ve kkszkftirmeye" alyordu. Bat, Dou topraklarn
da ele geirdii tarihi eserlere sahip karak, aslnda o topraklara da
sahip kyor; bylece smrgeci hedeflerine ulamak iin szde ta
137 A.g.e., s. 69.
138 Nassau, W. Senior, AJoumal Kept in Tubey and Gnece ta The Autu
num of 1857 and thc begtadng of 1 858' (1857 Sonbahannda ve 1858 Ba
nda Trkiye ve Yunanistan Gnl) kitabnn yazan,. zveren,
a.g.e.,s.68
139 zveren, a.g*., s.69.

130 S N A N M E Y D A N

rihsel gm kekT hazrlam oluyordu. Bu erevede p. yzyln

ikinci yarsnda dzenli bir bal alan arkeoloflk misyonlar giderek
barl bir Snl arma ilevim stlendi. Sonuta birktsmt Osmanh mOk ve bn arada zellikle de Kutsal Topraklar iin eitli Byk
Gler .rasnda grlen ekime, tarih uydurmacl ile desteklene
rek uluslar aras ilikilerin olmazsa olmaz bir unsuru haline gel
di.-no
Ele geirilen arkeolojik bulgular, antropolojik tahlillerle incele
nen fosiller, iskeletler ve kemikler, varl kantlanan binlerce yllk
eski uygarlklar. Batl bilim adamlar tarafndan deerlendirilip Bann karlarna hizmet edecek bir anlay ve slupla yazya geiril
di. Bu ekilde 19. yzyln sonlarnda yeni bir uygarlk tarihi ortaya
kt. Bu yeni uygarlk tarihi" nce Avrupada sonra Avrupann s
mrgesi olan lkelerde ve daha sonra da tm dnya da geerli hale
geldi Bu Bat merkezli yeni tarih anlaynn ksa srede tm dn
yada kabul grmesinin en nemli nedeni o dnemde Avrupa dn
da kalan dnyann bu yeni tanh anlayn sorgulayacak bilgi ve do
nanmdan yoksun olmasyd. Bat d dnya, gl ve uygar Bat'nn (!) sylediklerine kaytsz artsz inanmak zorunda kalyordu.
Bu Bat merkezli tarihe, 20.yzyln balarnda Batnn emperyalist
emellerini sonusuz brakan bir Trk, Mustafa Kemal AtatOrk, ba
kaldracakt.
Atatrk, Bat nn gerek niyetini ok nceden grebilmiti. Bafnn emperyalist basksndan kurtulmadan uygarlamann mm
kn olmadn dnyordu. Nitekim, nce Bat'ya kar bir Kur
tulu Sava verip sonra Trkiyeyi modernletirecek devrimler pe
i sra gerekletirmiti. adalama eyleminin temeline billmT
yerletiren Atatrk, Bat dan yararlanmakla birlikte Bat merkezli bi
lime pheyle bakyordu Atatrkn 1932 ylnda Sunts ile gr
mesinde: Kirli ve Trklere hor bakan Ba bilimine gvmmediin f Ml ifade ederek, So\yet bilim insanlarn Trkiyeye davet etme
si, onun Trkleri hor gren Bat merkezli anlaya bagkaldrdgt|-* Ag-e .s 72

* Ptrmvik, a.g.e. s 142

131 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

nm en ak kantlarndan bindir.Bat merkezli tarih anlayna ba

kaldrmak iin ncelikle Bat emperyalizmine bakaldrmak gereki
yordu. te Atatrk dnyada ilk kez bunu baarmt.

Atatrk, Tarih ve Oryantalizm

Atatrk yalnzca tarihle ilk kez smrgeci Batya kar verilen
bir kurtulu savann lideri deil, ayn zamanda Batnn smrge
ciliini kolaylatran tarih silahn" Batnn elinden almay deneyen
ilk liderdi.
Atatrk, Ba'ya kar kazand askeri zaferi, tarih ve dil konulanndaki almalarla kOtOrd bir zaferle talandrmak istiyordu.
Atatrk, tm uygarla sahip karak. Dou toplumlarn aalayan,
zellikle Trklere barbar" diyerek onlar kmseyen Batya Ban*mn yntemleriyle bir ders vermek istiyordu.
Atatrk, Batnn tm dnyada kabul gren, asla sorgulanma
yan arpk tarih tezlerini reddetmeye karar vermiti. Amac, Bat
merkezli tarih anlayn ykmak, ya da en azndan bu anlay sor
gulamakt. Atatrkn Bat merkezli tarih anlayna kar at sa
va, ayn zamanda Batnn, Doguyu smrme yntemlerinden biri
olan OyantaUnrTe kar alm bir savat.
Edward Saidin tanmlamasyla Oryantalizm: 'Dou, Badan zayf
olduu iin Douya basky ngren, Dou'nun farkn onun zayfln
dan ve grece zaaflarndan ibaret bulan siyasi bir doktrindir."1*2
Oryantalizm; bir taraftan Bat'nn smrgeciliini yasallatrr
ken, dier taraftan Batnn Douyu kendi kartan dorultusunda
ynlendirerek evrimletirmesidr. Oryantalizmin amac, Batnn bil
gisi ve gcyle Doguyu abluka altna almaktr. Bu sre bir hayli
uzun srmtr. Dounun istila edilii de yle yllar sren al
malarn sonucu deil, tersine ok uzun sre -rgtlenmesi, 1815
Viyana Konseyine dayanabilir - devam eden bir iktisabdr. Sadece,
1800-1950 yllan arasnda Dogu ile ilgili olarak 60 bin plan yrt
lr. Nitekim, 1.Dnya Savandan nce ve sonra Anadolu'nun payBkz. Edward Said, $aridyathk, stanbul 2001

132 - S N A N M E Y D A N

lalnlmas, ngiltere ve Fransa arasndaki ortak bir projeye dayanr.

Srf bu amala 1914'te Paris'te muazzambir basn kampanyas balatlmnr Bylece rtl oryantalizm, zamanla ak oryantalizme
dnmtr."143
Oryantalizmin zehirli oklaryla can veren Osmanl Devleti, ge
rek Tanzimat ncesinde, gerek Tanzimat sonrasnda Bat'nn kar
larna uygun olarak kltrel deiime srklenmitir. Atatrkn
de deiik nedenlerle dile getirdii gibi Bat, Osmanl Devletinin i
ilerine mdahale ederek, slahat grnm altnda emperyalist
amalarna ulamaya almtr. Bat gdml Osmanl modernle
mesinin milad olarak kabul edilen Tanzimat Fermam ilan edildi
inde Le Temps gazetesi: Mslman milletinin siyasi ve sosyal re
jimini Baa devletlerinin istinat ettii esaslar zerine bina ettiinT ve
bu fermann Byk Avrupa ailesine bir nevi katlma delili olduu
nu" yazyordu 144 Batda gerekleri ak ak yazan gazetelerden Le
Slede da 9 Kasm 1938 tarihli saysnda Tanzimatn Bati medeni
yetinin zaferi olduun yazyordu.
Doguyu paralayp smrme planlarna Dogu Sorunu adn
veren Bat, "oryantalist hilelerle bu sorunu biran nce zp, Dou'nun zengin kaynaklarn ele geirmek iin 19.yzyl boyunca
olaanst bir mcadele vermiti
Bat, Dogu Sorununu, Osmanl Devletinin yklyla hallatmi deildi; Bat iin Dogu Sorununun zm ancak Trklerin ta
mamen Anadoludan atlmasyla mmknd. Bu nedenle Kurtulu
Sava, bir bakma oryantalizme kar kazanlan bir zaferdi.145
143 Jukka Nevakvi, Ingiltere, Fransa ve Arap - Ortadou: 1 9 1 4 -1 9 2 9 , Lond
ra, 1969 Nakleden Said, a.g.e., s 1 3
144 Esat Sabri Siyavugl, Tanzim at'n Fransz Umumfyestnde Uyandrd
Akisler. Tanzimat 1, 1940, s 7*52
14=5 Kurtulup Sava dneminde Trkiye'nin geleceinin Dogu Sorunu ere
vesinde ele alndn gsteren bir aratrma iin bkz. Tark Zafer Tunnya,
Atatrk and the Eastern Q uestion ", Revue Internationale d U s to rle M ihtaire. No, 50 U 9 8 1 ). Ed Turque, Ankara, 1981, s 2 5 9 -2 6 4 . Nakleden
Turan, a.g.e.. s 47

133 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Atatrk, Kurtulu Savan kazanarak sadece oryantalizme en

gl darbelerden birini vurmakla kalmam, zellikle cumhuriye
tin ilanndan sonra bu konuyla kuramsal olarak da ilgilenmitir.
Trkiyeyi ada uygarlklar dzeyine ulatrmak isteyen Ata
trk, Trkleri medeniyetten uzak kalmaya iten Bat politikalarn
ok iyi biliyordu.
Atatrk, gelitirdii TOrk Tarih Tezfyle, "Doulu Trklenn
uygarln kurucusu ve yaycs olduunu ilen srerek, Batnn bilnaltndaki Dou imajna, yani oryantalizme en ciddi darbelerden
birini vurmutur.
Atatrk, Trkiyeyi ilgilendiren her konuyla olduu gibi oryan
talizmle de yakndan ilgilenmitir. 1935 ylnda Dolmabahe Sara
ynda alrken Istanbul niversitesi Kitapl'ndan getirttii 100
akn kitap arasnda oryantalizmle ilgili olarak 7 kitap vardr. Ata
trkn getirtip inceledii bu kitaplar arasnda Driaultdan K.Moia
varncaya kadar Dou Sorununu deiik alardan inceleyen Batl
bilim insannn eserleri vardr.
Bu eserler unlardr:

1.Driault, Edouard; Le question dOrient Depuis ses origines

Jusqua nosojours, Paris 1909.146
2.
Sorel, Albert; La question dOrient au XVIte siecle. Le partage de la Eologne et la trate de Kainardj, Paris, 1899.147
3. Slberschlmidt, Max; Das Orientalische Problem zur zeit der
Entstehung des trkischen Reiches nach venezianischen Quellen.
Ein Beitrag zur Geschichte der Beziehungen Venedigs zu Sultan BeH6

1898 basks

bir nsha Antkabir kitaplar arasnda No, 2 0 1 2 de bulunu

yor. Kimi sayfalan iaretli olan kitabn Abdullah Cevdet'ten geldii anla
lyor. stanbul niversitesi'nden alnan nshann ise 190 9 basm oldu
u grlyor. enalp, A u t rk , Kitap ve Ktphane, s 4 , Turan
a.g.e.s.48 (1 1 2 nolu dipnottan)
147 Atatrk'n zel kitaplar arasnda Yusuf Ziya tarafndan yaplan Trke
evirisi de bulunmaktadr.

Ooaddztod Asada Meadcy-t arkiye,

bul, 1911 den naklen Turan, a.g.e., s.4 9 . (1 1 3 nolu dipnottan)

tsan

134 S t N AN M E Y D A N

yazid I., zu Byzans, Ungarn un Genua und zum Reiche von Kiptschak (1381-1400), Leipzig- Berlin, 1 9 2 3 ^ 8.
4. Sadyk, Paha, The Moslem and Cristian or, adventures in the
East, Trad. L. Szrma, 3 vol. London, 1855.H9
5. Maix, Karl; The Eastern question. A. reprint of letters w rit
ten 1853-1856, dsaling with the events ot the Crimean War, Lon
don, 1879150.
6. Sinclair, Tollemache; A defance of Russia and the Cristians of
Turkey, including a sketch of the Eastren question from 1686 to
Agust 1877, with its best solution the reconstruction of the Grek
Empaire" and structures on their oppenents, London, 1878.151
7 Verdict (das) der Thatsachen, Studie Qber die Orienpolitik
des Grafen Andrassy, Von einem Questerreichen, Leipzig, 1878.
Atatrk bu kitaplardan Louis Halphentn, 'Barbarlar, Byk srtlmlanimn Trklerin 11. Yzyldaki Fetihlerine KadaT adl kitabn
okurken sayfa kenarna: Btn Avrupa Trkler Karsnda. .. no
tunu dmtr.152
Atatrk, 2 ubat 1923de zmirde halka yapt bir konumada
Dou Sorunu (ark Meselesi) hakknda unlar sylemitir:
pluJnmiTfjan

[ h e r tam /bm tT/lan iittii .

kitaplarda okuduumuz ve adnda da ark Meselesi denilen bir

ey vardr. Bu ark Meselesi denilince, ( ...) dorudan doruya an
lalmas
gelen ey, Osmanh Devlcti'nin yklmas, tarihten,
m ir

148 Szkonusu kitabn Ahmet Cemal (Kprl) tarafndan yaplan evirisi

daha Crncc yaymlanma Venedik M enbakrm a N u a n m o k Meselesi,
Istanbul. 1930; Turan, a.g. e., s.4 9 ( 1 14 nolu dipnot)
14 9 Turan, .g.., s 49
1^

Bilindii gibi bu kitap K.Marx'm New York Tribn gazetesinde yaymlan

m olan mektuplar ve makalelerinden olumutu. Turan, a. git., s.49.
(1 1 5 nolu dipnottan)

n*

Turan, a.g.e . s 49

1 52 t t l Kitaplk Katalog No. 3 6 5 3 , Antkabir, 1748. s. 3 86-387. Nakleden

Turan, a-g,*., s. 48-49.

135 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A K H

corafyadan, haritadan karlmas,

iin Bat'nn duyduu
iddetli arzudur. nk Ba, yle bir zihniyet gelitirmiti la, Osmanl Devleni ykmakla, Osmanl Devle'ni meydana getiren asl
unsur da kendiliinden ylalm olacaka. Tabii ok esasl olarak aldandklan bir eydi. Ancak, birincisinde muvaffak oldu. Osmanl
Devle'ni ykn ve tarihe geirdi. Fakat kincisinde muvaffak olama
d, olamaz ve olamayacaktr. Burada da gkJldirler. Zira, ark Mese
lesi ad altnda Osmanl Devle'ni ve Trk unsurunu, devletler ku
ran, byk imparatorluklar yaratan kuvvetli ve kudretli Trk mille
tini behemehal yok etmek hususunda mevcut kanaat pek derindir.
Bugnk Avrupa diplomatlannm dncesinde yer alan bir gr
noktas deildir. Bundan evvel, ok ve ok evvelki zamanlarda yer
lemitir.
"Bu adeta, babadan oula usen geen bir zihniyet, bir adet, bir
gelenek olmutur. Onun iin Bat'nn bu gelenekten vazgemesi, bu
veraset yoluyla gelmi zihniyeti deitirmesi, itiraf etmek lazmdr
ki, o kadar kolaylkla mmkn olmamtr ve olmayacaktr. Ba ha
la bir gerei grmek ve itiraf etmek istemiyor, o da eski Osmanl
mparatorluumun yok olduunu ve yeni Trkiye Devleti'nin gz
ler nne kom ve yle bir Trkiye ki, aslna zg olan yenilii
ile, imam ile, azmi ve kudreti ile meydana kmtr ve btn bu va
sflarm imdiye kadar kendine zulm eden, gadreden ve susanlara
kar intikamn atmak iin imllanaalrt}r 153
Atatrk'n bu son cmlesi her eyi zetler niteliktedir Atatrk
aka, gen Trkiyenin gemite kendisine zulmeden Batdan n
tkam" alacan sylemektedir Emperyalist Baty Kurtulu Sava
nda dize getiren Atatrk'n burada szn ettii intikam", phe
siz ki topla, tfekle alnacak bir intikam deildir; Atatrk'n burad;
szn ettii intikam, Batnn hi de tahmin etmedii bir alanda
uygarlk alannda bir intikamdr Asrlardr Douyu kkszlet
rip", uygarszlatran Bat'dan alnacak intikamn en etkili silah s
yine Bat'nn hi tahmin etmedii bir silah, tarih" olacaktr.
153 Sadi Borak, Atatrk'n Resmi Yaynlara Glmeml? Sylev ve Demcla
stanbul 1997, s 198

136 S N AN M E Y D A N

Bat'nn Irk Tarih Gr, Atatrk ve Dou

Atatrk, B atnn, Danvn Teorisiy le beslenen RKI tarih gr
ne, ULUSAL tarih teziyle bakaldrm tr15'*. Batnn kendisini
"ileri Ar, smrmeye alt Douyu ise gen San" rka mensup
olarak adlandrmasna kar 1930'lad a byilk bir sava balatmtr.

iyi bir tarih bilgisine sahip olduu iin Atatrk, o devir Ba

dnyasnn Trkler hakknda besledii haksz fikirleri bilen bir in
sand. Hristiyan Ban dnyas, zengin bir kltre ve byk bir me
deniyete sahip olmadn iddia ettikleri Trklerin asrlarca Avru
pa'nn yansna hkmetmelerini bir trl affedememi ve Trkleri
yalnz Avrupadan deil, Anadoludan atmak istemilerdi. Atatrk
Ba emperyalizminin bu hcumunu Milli Mcadele ile durdurabil
mitir. Atatrk, Baollann bu haksz isteklerine kar yiite mca
dele etmi ve Trk tarihinin byk medeniyet ve zengin kltrle
hrrmm if olduunu ve bunun da zaman geldiinde ortaya konaca
m sylemitir. ' 1
Atatrk, Bat nn aslnda siyasal amalar iin gelitirdii tarih te
zinin temelinde, rk tahlillerinin ve arkeoloji bilimiyle gn na
karlan eski uygarlklarn Bat tarafndan sahplenilmesnn yattn
ok iyi biliyordu. Bu nedenle Bat merkezli tanh tezine kar ala
cak bir sava kazanabilmek iin bu tezin k temel ayana -Ari rk
ve eski uygarlklarn kkeni- hcum etmek gerektiini dnyor
du
Bu nedenle, Bat merkezli tanh tezine bu iki noktadan saldrd:
Bhtndsl: kendisinin ilen An rka, Dou toplumlanmn ve Trk-

lern ise gen San rka mensup olduunu iddia eden Batnn bu id
diasna kar Trklerin de ilen An rka mensup olduu tezini ilen
srd.
ktndsl; Bat nn sahiplendii antik uyprllklann Batyla hibir
154 Bu kotudi Oaman Hamd Beyin almalar da unutulmamaldr. Osman
Hamd Hey lakknda b k ; Eyp zveren. Akdenizde Bir Dogu, Ankara
2000
^ray. Lgjn.,s.34.

137- ATATUKK

VE T R K L E R N S A K L I

ilgisinin olmadn belirterek, bu eski uygarlklarn

TARH

Olta Asya k

kenli TOk uygarlklar olduklarn iddia eu

Atatrk Batnm rk teorisine kar geliyor ve Batya mat, Trklern ileri (A n) rka mensup olduklarn yle ifade ediyordu

'Beeriyetin ta devirlerini bir kenara brakalm. Maden devirle

rinden, muhtelif madenlerden, kemiklerden yaplan eserler, her ne
vi aletler ve ss eyas idi. amurdan tula, anak mlek ilk insan
larn yapa eserlerdendir. Hayvanlan ehliletirmek, onlardan muh
telif suretlerle istifade etmek, hayvanlan srler halinde bulundur
mak, insanlarn ilk yapaklan ilerdendir. Ziraat da byledir. Bun
dan baka insanlar bulunduklar mntkaya gre kerpiten, tuladan
veya tatan binalar da yaptlar. Kanallar aarak bataklklan kurut
mak, muhtelif tarzda sulama usulleri de insanlarn ilk bulduklan
eylerdendir. Gnei ve yldzlan mahade sayesinde takvimin esa
sn koyan, tabiatm en byk kuvvet olduunu kefeden binlerce
sene nce yaam eski insanlardr. Gemi ina ederek denizlerde do
lamak kabiliyetini de gsteren, ticaret etmesini renen bu insan
lardr. tlk demokrasi masna mstenit cemiyet ve devlet messeseleri vcuda getiren de onlardr. Btn bu saydklarmz dnyada ve
btn beeriyette ilk medeni eserlerdir. Bu medeni eserleri btn
dnya ve beeriyette ilk yapm ve yaym olan insanlar Trk rkmdandr...0'^

"Kirli ve Trklere Hor Bakan Baa Bilimine Gvenmiyorum,

Atatrk, Batnn Trklere ynelik nyarglarla, karalamalarla
dolu tarih kitaplarn elinin tersiyle bir kenara iterek, tanhe baka
bir pencereden bakyordu:

'Trkiye, imdiye kadar mevcut tarih kitaplarmm deil, tarihin

gerek gereklerini takip edecektir. Gerekten mevcut tarihlerin kay
dettii olaylar, uluslarm gerek dnceleri ve emelleri, hareketleri
deildir'157
156 F.rgn San. AttOrkV Komgnahr. Isanbul 1 981. s 184
157 Kisklgller, a-g-e., s. 159.

138 S N A N

MEYDAN

gne kadar, tarihe onun bakt pencereden cesaretle ba-

k ablen baka bir Doulu daha yoktu. O , tm genel kabullere,

Bat nn tm em peryalist arptm alarna adeta tek bana bakaldryor ve tm dnyaya Trklerin ileri bir ulus olduu? gerei
ni haykryordu:

Bizim Trk milletimiz eski ve erefli bir millettir. Zaten Orta

Asya'nn Altay yaylasnda yetitii iin kartalm meziyetlerini daha
batan kazanmtr. ok uzaklan grr, hzl uar ve ruhunu barn
dracak kadir glO bir bedeni vardr. ster maddi, ister dnce ba
kmamdan olsun, ska snrlar iinde kalamaz. Nitekim Altay yayla
sndaki anayurdun dn bir yana uzaklna da isyan etmitir. te bu
isyan sonucu Trkler douya ve batiya yaylmaya balamlardr "1
Atatrk, kendisini uygarlkla zdeletiren Batya kar karak,
aslnda uygarl Trkler zelinde D ouyla zdeletiriyordu. Ata
trk, Trk ulusunun, Batnm sahiplendii evrensel uygarlk deer
lerine de ak olmakla birlikte, aslen Asyal (Doulu) bir toplum ol
duunu dnyordu. Daha 1922 ylnda TOrlderln Asyall" ko
nusunda unlan sylemiti:

"...Biz Trkiyeliler Asyai bir milletiz, Asyai bir devletiz.(...)

Trkiye ordular yle bir yeri mdafaa ediyorlar ki, bu istikamet yek
vcut olan ark devletlerine mteveccihtir. (...) Afganistan nasl As
ya'nn bir kaps ise, Trkiye de Asya iin metin ve resin bir kale ha
lindedir. Teminat- kaviye ile btn dostlara arz ederim ki Trkiye
halknn en son ferdi kann aktncaya kadar bu kalenin muvaffaki
yetle ve muzafferiyee muhafaza olunacana emin olsunlar."1
O,

uygarln da tpk gne gibi doudan doarak batya do

ru yayldn biliyordu. Trk ulusunun balatt siyasal ve kltrel

uygarlk savann tm Douya rnek olacan ve bir gn tm Dogu'nun uyanacana" inanyordu:
I 5H t harles. N V hcrill, Ur A BD BOyOkelisinin Haonlan. Mustafa Kemal II,
laianbul 199 9 , s .73.
l y> Sadi Bo rik , Atatrk'n R e n i Yayadan an n em i SOyfcv w Dem eleri.

s.Ml-142

1 39 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Bugn, gnn aardn nasl gryorsam, uraletan brn

Dou uluslarnn da uyanlarn yle gryorum. Bamszlk ve z
grlne kavuacak olan ok karde ulus vardr. Bu uluslar brn
glklere karn, utkulu (baarl) olacaklardr ve kendilerini bek
leyen bamszla kavuacaklardr. Smrgecilik, emperyalizm,
yeryznden yok olacak ve yerlerine uluslararasmda hibir renk,
din ve rk ayrm gzetmeyen, yani bir uyum ve ibirlii a egemen
olacaktr' ib0
Atatrk, Trkiye'nin Bat ya kar verdii zgCtrlOk savann
tm Dogunun sava olduunu dnyordu.

Trkiye'nin bugnk savam yalnz kendi ad ve h**ahma ol

sayd, belki daha ksa ve az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Tr
kiye'nin savunduu, btn marhtm uluslarn, btn Dou'nun so
runudur.(.. )Anadolu, her trl satamalara, saldrlara kar btn
varlyla kendini savunmaktadr ve bunda baarl olacana inan
maktadr. Anadolu bu savunmasyla yalnz kendi hayatna iliirin
grevi yerine getirmiyor, belki Douya yneltilmi, saldrlara bir
engel oluturuyor. 161
Uygarl sadece kendi mal olarak grp sahiplenen Bat nn
kstahln, 3 .3 .1 9 2 2 de Rus elisi A ralofa hitaben:

Mstevli, mtecaviz, mteamz olan devletler (Bat lkeleri)

krreiarz (yerkreyi) kendilerinin malikhanesi telakki etmekte ve
beeriyeti kendi hrslarn tatmin iin almaya mahkum sera addeyiemektedirler. Bunlardaki bu garip zihniyet, gu ip olduu kadar
da glntr " 162 szleriyle dile getirmitir.
Atatrk, Batnn dnyadaki tm olum lu deerlere sahip ka
rak, Doguyu dnyadaki tm olum suz deerlen sahiplenmeye zor
ladn dnyordu

Bu nedenle yakn evresinde bulunanlara:

Her iyiyi ve her gzeli daima ecnebiye mal etmeye taraftar olmay
nz. diye uyanda bulunuyordu.

Ki'klgiller, a.g.e. s 159

l * 1 A-g--. s. 159-1 6 0 .
162 Borak, A f l Oktta Rtaml Yaymkra Girmemi.... s 144.

140 S N A N M E Y D A N

Atatrk Bat nn Dou'yu etkisi ve basks altna alm ak iin n

ce D ouyu

tarihsiz ve kOtttasOz braktn, daha sonra da Dou

toplam larn "zayf-, gsz" ve aa gstererek, bu toplumlarn

kendine gvenlerini zayflattn dnyordu Atatrke gre yz
yllar iinde z gveni sarslan toplumlardan biri de Trklerd.
14.9 1931 tarihinde Dolmabahe Saraynda bu konuda unla
r sylemiti:

.. Trklk hakkmcba gr, dorudan doruya Trk aydn

larnn kendi kendini bilmemesinden ve baka uluslarda u veya bu
sebeple stnlk varsayarak kendini onlardan aa grp nefsine
gvennini yitirmesindendir. Artk bu yanl gre son vermek,
Trklmz btn asalet ve necabeti ile tantmak gerekmektedir
HerHm ve ondan beri inandn bu geree btn Trklerin inan
masn, bununla vnp, kendine gvenmesini lk bildim."'0'
Bat ya hem siyasal, hem de kltrel anlamda bakaldran Ata
trk, sadece Trkleri deil bir bakma tm Doulu milletleri temsil
ediyordu

Baka bir ifadeyle yz yllk rehavet uykusundaki D o

onun at yol
Dagobet Von Mlkusch,

un un ilk uyanan oydu. Mazlum Dou milletleri

dan yrmeye alacaklard. Bir Batl,
1929

ylnda Atatrk ve Dou zdeliini yle dile getirmiti:

Dou, yaam savanda Bat'nm uygarlk silahlarm ne dertli

kendine mal etmise o lde kurtulmutur. Bunun en arpn rne
i Dou'nun ileri karakolu Trkiyede grlebilir. Batya olan bi
linli ynelme ayn zamanda Avrupa'nn egemenliinden de bir kur
tulu hareketidir.
Avrupa ve Asya arasndaki byk kavuum hareketlerinin ta
rihsel bir dnm noktasnda , byk insan Mustafa Kemal, Dou
uruna btn arlyla kendini ortaya atmtr. Bylece o, Bat'nm
Douya olan ve durdurulamaz gibi grnen ahmm en tehlikeli bir
yerde, iki ktann birletii noktada durdurmay bilmitir.' 16-*
O D ounun son kahram anyd...
163 A-g-e- s M
IM

paobet Von MikuM.h. Atatrk'e SygL, Ankara 1969, s .338.

1 4 1 - A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

ATATRK ve TORK TARH TEZtNtN DOUU

Atatrk, uzun zamandan beridir kafasnda ekillenen Trk tanhi konusundaki dnceleri, Afetnann katklaryla 1930 ylnda
uygulamaya koymutur.
Aslnda her ey Afetinon'm okuduu baz yabanc kitaplarla
balamtr.
Afetinan, sz konusu kitaplarda Trkler hakknda kOkdOrc ifadelere rastlaynca ok fkelenmi ve soluu Atatrkn ya
nnda almtr.165
rnein bu kitaplardan birinde, Trklerin Sar rktan ikinci s
nf (secondaiere) ve barbar bir kavim olduu yazyordu ve ayn ki
tapta Trklerin mongol olduunu kantlamak iin, Trk rkyla
hibir benzerlii olmayan temsili resimler yer alyordu.
Dier bir kitapta ise Asyadaki rklar yle snflandrlyordu:
1
San veya Mongol ula: Bunlar Dou ve Orta Asyadadrlar
Balca halk, inliler, Japonlar, Anamitler.. Bat Asyadaki Trkler

de sar rka mensupturlar.

2. Beyaz rk, Asyann batsnda ve kuzeyinde hakimdirler. Bun
lar Kuzey Hindular, tranllar, Ermeniler, KafkasyalIlar, Araplar ve
Sibiryann byk bir ksmnda yaarlar. (Avrupadan gelenler)
3. Siyah rk ise Dekan n gneyindedr.
Ayn kitapta Afetinan en ok u ifadelere kzmt:

Gemi n u n lm A
ye ok gzel medeniyetlerin yurdu
olan Kk Asya, bugn bikir bir memleket olup 9 milyon nfusu
vardr: 'Bu kln esas sebebi, Trklerin bu yerleri fethetmesiyle
165 Trk Tarih Tezi nin en ateli savunucularndan biri Afeinan d. Afetinan' z kz gibi seven Atatrk, onu iarih renim i i m Avrupa'ya gn
dermiti. Avrupa'da renim ini baaryla tamamlayan Afetinan yllar son
ra bir tarih profesr olarak geri dnmt. Atatrk, tarih konusundaki
tezlerini ou kez ilk olarak Afetinanla tartr; onun fikirleri dorultu
sunda gerekirse dzeltmeler yapar ve tarih tezlerini genellikle Afetinan
araclyla dile getirirdi. Baka bir ifadeyle Trk Tarih T ezinin babas
Atatrk ise. anas Afeinand.

142 S N AN M E Y D A N

sk i ticaret yoannm ve sulama ilerinin terkedilmi olmasdr. Fa

kat tarm geliebilir, bundan baka bu lkede eltU madenlerin (ba
kr, kurun, krom .borak, deniz rnleri v.b) il*tihn**i imdiye ka
dar olduundan daha iyi deerlendirilebilir ve bu memleket Hindis
tan'n yollarn aabilir.
Bu yeniden dou iin phesiz Trkiye'nin kendi kendisini
kurtarmas ve Asya zerinde younlamas, takat Avrupaim byk
devletlerinin dtust^ini a)<mc gnrlrir " 166
Afetman, bu kitaplar Atatrk' e gstermitir. Atatrk bu srada
bir taraftan Vtellestn, "Dnya Tarlhl'nln Ana Hatlar adl kitabn
inceliyor, dier taraftan da stanbul niversitesinde verilen tarih
ders notlarn okuyordu. Afetinann gsterdii ders kitab Ata
trkn ilgisini ekmiti. Atatrk, kitab inceledikten sonra yle de
mitir:

"Hayr, byle olamaz. Bunlarn zerinde megul olalm. 167

Trk Tarih Tezi, o gnden sonra Atatrkn kafasnda ete ke
mie brnmeye balam ve Afetinan, o gnden sonra Trk Tarih
Tezinin en nde gelen savunucusu olmutur.
teden ben tarihle ilgilenen Atatrk, 1929 ve 1930 yllar ara
snda gnlerce Trk tarihi zerinde almtr168. Geceleri, uyku
suzluktan bitkin halde, renkli gzlerinin stne den yorgun gz
kapaklarn slak bir mendille silerek sabahlara kadar uyumam; a
lma odasna kapanp ciltlerce kitab, sayfa kenarlarna iaretler ko
16t> Afetinan, AtatOkten Mektuplar, Ankara 1969, s, 9
167 A.g.e . 9, 10.
Atatrk'n btn sava yllarnda hi durmadan tarih ve dil konusunda
kitaplar okuduunu, kitaplndaki kitaplardan ve onlarn zerine ald
notlardan anlyoruz Atatrkn z e l KOrflphcnest'nta Katalogu, Baba
kanlk Kltr Mstearl, Cmluriyet'in 50.yldinm0 Yaynlar 16.
Ankara 1 9 7 i, s 5 2 7 -5 % ; Grbz D.Tfeki, AtatOrk*ttn Okuduu Kitap
lar, z e l baletleri. Uyanlar ve DOjtOga Notlar 1le Eski ve Yeni Yazl
Trke Kitaplar. Ankara 1983

143 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

yup, notlar alarak okumutur. Bazen st ste iki gece hi uyuma

dan okuduu olmutur:

"Gazi iki gece Ost Oste yatagma girmemiti. Yalnz kahve ierek
, atada bir scak banyo yaparak krk saat durmadan kitap okumu

tu. Haan Rza (yaveri) onu ktphanesinde geceliinin zerinde

robdambnn geirmi, bir kitabm zerine eilmi olarak buldu.
Hi uykusu yoktu. Oysa gzlerinin yorgunluu belli oluyordu. Ara
da srada gz kapaklarn slak bir mendille siliyordu. Okuduu ki
tap, H.G.WeUs'in 'Dnya Tarihinin Ana Hathr'ydi
Bu kitap ona birok eyi aklamt. Bitirince hemen Trk
e'ye evrilmesini emretti. Kitap yaynlandktan bir yl sonra da he
men hemen aym temellere dayanan 'Trk Tarihinin Ana Hatlar
kt. Wells, Garibin en beendii adam olmutu. Sofrada ondan
uzun pasajlar okuyordu. Wells byk bir tarihiydi. Gazthin gzle
rinin nne yeni bir tarih gr seren adamd "160
Trkiyede o gnlerde bu tr yaptlar bilen ve okuyan ve bylece Osmanl tarihinin tozlu sayfalarnn artk kapanmak zere ol
duunu anlayan baka bir eylem adam daha yoktu. Atatrk, yem
bir ulusun domakta olduunu gryor, bu nedenle uhsal tarihe
yneliyordu. Geri, ttihat ve Terakki dnemi tarihilii ulusal
c yd; fakat ttihatlarn ulusalcl; yklmas muhtemel OsmanlI
nn yerine bir ulus devlet kurmak yerine, khnem imparatorluun
snrlarn Orta Asyaya doru geniletmek amacyla gelitirilmi, bu
nedenle de Turanclk olarak adlandrlm, hayalci" bir projeydi.
ttihatlarn Turanclk hayali ok gemeden yklacakt Daha l.
Dnya Sava bitmeden Rusya'da patlak veren Bolevik Devrimi, it
tihatlarn Turanc tarih grn yerle bir etmiti. Atatrk ise tti
hatlarn tarih grnden etkilenmi olmakla birlikte ittihatlar
dan ok daha farkl bir tarih gr peindeydi
"Atatrk, komnizmden farkl hmanistya da "sosyalist'bir ta
rih gr aramaktayd. Fakat hepsinin stnde ulusal Trk devle 169 Lord Kinross, AtatOk, Bir MUkdn Yeniden Douyu,
1994, s .5 3 8 -5 3 9

12 bs stanbul

144 S N A N M E Y D A N

tnn bir tarih dayana olmasn dnyordu. Bunun zm, ne

slamc, ne Osmanlc, ne de Turanc yaklamlarla, ne de Trk d
manln en yksee karan Bat taklitiliinde buluyordu. Yeni bir
tanh grn Trk'n kendisinin bulup gelitirmesi zorunluluu
ile kar karyayd. Wellesm tarihinde byle bir grn tohumlan vard. (...) O gnlenn tek niversitesindeki (Darlfnun) tarih
mdernslen ya byle bir eyi anlamayacak denli bilinsiz kiiler, ya
da A\rupa'da imtihan geirecek dil retiminden rakt bulup da
ulusal sorvnlan dnmeye \~akit bulamayan kiilerdi.170
Atatrkn tanh tezi, zannedildii ve sylendii gibi, roman
tik", inanlmadan yaplan', konjektrel ya da 'rk, veya Plot
Toktams Atein ifadesiyle: 'Sama sapanve zrva" almalar deil
dir171. 1930 lu yllarn koullan dikkate alndnda bu almalarn
son derece bilimsel" almalar olduu grlecektir; nk Ata
trkn ileri srd tezin temel kaynaklan 19. yzyln ilk yansn
dan itibaren tarafsz bilim nsanlannca ortaya konulan Orta Asya'yla
ilgili aratrmalardr.

Klaproth (1834), Hammer (1832), Scot (1836), Castem

(1856), Vambrey (1885), Oberfammer (1912) gibi tarihiler in
kaynaklanna dayanarak Altay Dalann Trklerin ana yurdu olarak
170 Niyazi Berkes. Atattk ve Devrimler. stanbul 1982, s. 22-23.
171 ProtDr.Tutaan A tq. Atatrk'n Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi'ni. "sapna span zuva ifadeleriyle eletirmitir. Kanmca maksadn
ajan bu ifadeler tannm bir devrim tarihisinin bile maalesef Atatrk d
ncesini um olarak anlyamadgn gstermesi bakmndan son derece
nemlidir Toktaun Atein 6 Nisan 2004te Cumhuriyet gartfahvV ya
ynlanan b szleri yadrgayanlar olduu gibi, destekleyen, hata frsattan
istifade bu konudaki grlenni dile getirenler olmutu, rnein Taba
Akyol 10 Nisan 2004 ve 20 Mays 2004 tarihli Milliyet gazetesinde Ae m
hakl olduunu belirterek Atatrk' eletirmitir Atatrk'n tarih al
malarna eletirel gzle yaklaan bir alma iin bkz. Baskn Oran, Ata
trk MffltyetiUgl, R am i deoloji Din Bir nceleme. 3.bs. Bilgi Yaynevi,
Ankara 1993. s.200 vd ve s.273 vd

145ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

kabul ediyorlard. Stregarasky (1935), Mmghtn Kopper (1937) gi

bi baz kltr tarihileri Trklerin anayurdunu Krgz bozkrlarnda
veya Baykal Glnn gney batsnda gsterirken, Rodolf (1891) ve
Ramstedt (1928) gibi dilbilimciler de Altaylann ya da Kngan Dalan'nn dou ve batsnn Trklenn ana yurdu olmas gerektiini id
dia etmilerdi nl Macar Trkologu Nemeth (1928) ve V. V. Berthold (1935) Orta Asya Trk tanh konulu nemli almalara imza
atmlardr. Tm bu almalara bir de Danimakah lhtHmri W.
Thomsen tarafndan Orhun ve Yenisey Yaztlan'mn deifresi ekle
nince, eski Trk tanhi dnya bilim evrelerinde reddedilemez bir
gereklik haln almtr. Nitekim O gnlerde Albert Von Le Cog,
Orhun Antlar ndaki Trk runlk yazlan hakknda Bu byk U r
anlaya delalet eder dem itir172

Macar bilgini Zajti Ferma, Trk uygarlnn 5000 yl genlere

uzandn, Avnpal bilginlerin, ilerine gelmedii iin Trk uygarl
nn eskiliini kabul etmediklerini ifade etmitir Ona gre Trk uygar
l Msr uygnfagmdan da eski olup bu konuda Yunan uygvhgnun s
z bile olmazd. Trk tarihi, Hint tarihiyle ada grlmeye balan
mt. Halta o gnlerde birok tarihi, eski Hn uygarlnn o zaman
orada yaam bir Trk kavmnce yaratldn srarla savunmutu17
Trk Tarih Kongresinde bir konuma yapan ve 6 Ekim
1932de Dolmabahede Atatrkn kabul ettii Zajti Ferencz. bera
berinde getirdii Trk tarihine ait nemli belge bulgu ve eserleri
Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'ne balam ve TOridoin ok kkl
bir uygufaga sahip olduklarm belirtmitir.174

Dr. Fritz Hommd ise 'BabUonya ve Asurya" adl esennde bu uy

garlklarn Msr ve Yunan uygarlna olan etkilerini anlattktan sonra
gney ve kuzey Babilde en nce Sflmcr ve Akadlann grldn,
bunlann rk ve dil olarak Ttbk olduklann ileri srmtr.175
172 Trkdogan, KcmaUst Stattm..., s.117, 118

173 Cumhuriyet, 9 Ekim 1932.

174 Onnhurtytt. 7 Ekim 1932.
175 zel. a * e . . s. 191

146 S N A N M E Y D A N

Ijmzo Rasony ise, Trkln, Batl milletler ortaya kmadan

nce dnyada en geni alan oluturan Avrasyann her anda ve
her yerinde byk rol oynad inanandayd176.
Atatrk, kafasnda uzun zamandan beridir ekillenen tarih tezi
ni H.C.Wellesin "Dnya Tarihinin Ana Hatlar adl eserini oku
duktan sonra dnceden uygulamaya geirmitir, fakat onun etki
lendii yalnzca Wells deildir Yukarda adn saydmz bir ok ta
rihi Atatrk'n ileri srd Trk Tarih Tezinin ana kayna ko
numundadr Atatrk bunlardan bir ksmnn grlerini okuyor,
(Morgan King ve WeUs gibi), hayatta kalan bir ksmyla da -II. Abdlhamln Vanbrey ile dostluu gibi- yakn iliki kuruyordu.

Atatrk, cevabn yllarca arad tarih sorulann aydnlatabil

mek iin bu konuda km en yeni kitaplardan bir kitaplk kurmu,
Trkiyede tarih yazan ve tarihle uraabilecek herkesle birlikte bu
kitaplarn incelenmesine girimitir 177
Atatrkn dikkatini eken, gnlerce zerinde alt, onu de
rinden etkileyen ve Trk Tarih Tezinin temel kaynaklan arasnda
gstenlebilecek belli bal eserler ve yazarlar unlardr:
1.F.Lenormant: Kalde'nin Ak DiU ve Turanl Leheler (1875)

2.H

V/nkler: Ural ve Altay Dilleri Gruplamalar (1885)

3.A H.Sayce: Hitler veya Unutulmu Bir Topluluun Hikaye

si, (1888).
4.A C.Haddon: Milletin G (1911).
5.A V Edlnger: Trk Dillerinin Hinl-Avrupa Dilleriyle Olan Es
ki Balantlar (1912).

6. F Hommel: 200 Smer-Trk Kelimesinin Karlatrlmas

(1915)178
Bunlardan da youn olarak etkilenmekle birlikte Atatrkn
17f> 1-aszlo Rasony, Tarihte TOtklOk, Ankara 1971. s. 1
177 el, a.g.e., s 187,188.

,7H Atatrkve TrkDUi.

Anakara 1963. s 45

1 4 7 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Trk Tarih Tezin ileri srerken en fazla etkisinde kald -WeUesle

birlikte- tarihiler, Mustafa Celalettln, Leon Cahun ve Deguipiesttr
Atatrk bu tarihilerin en nemli eserlerini ok dikkatle okumu ve
onlardan ok etkilenmitir.
Atatrk'n, Mustafa Celalettn'in Eski ve Modem Tttrider ad
l kitabn okurken sayfa kenarlarna ald baz notlardan, bu eser
de en ok u blmlerden etkilendii anlalmaktadr:

1. Trkiye'ye yerlemi uygarlklarn genellikle Alilerden geldii

ve bunlardan bir ksmnn da Trk olduu ya da Trk saylabi
lecekleri ve hkmdarlarn kltrel etkinliklerinde bu kken
ve kan ballnn rol oynadnn anlatld blm Atatrkn
dikkatini ekmitir. Bu blmn yer ald satrlarn alt ve say

fa kenar AtatOrk tarafndan izilmitir.179

2.

Trklerin uygarlk d bir kavim olduu yolundaki sulamala

rn yanll. Hal Seferleri dneminde Latinler Orta-Doguya
geldiklerinde Trklerin Arap uygarln koruyan bir yaam d
zeyine ykselmi olduklarnn anlatld yerler AtatOrk tarafn

dan iaretlenmitir.180
3.

Latince adllara gre Etrskletfn, Tauro- Aranlen ya da Ttlk

olabileceklerini anlatan blmn sayfa kenarna AtatOrk eski
harflerle "ok mflhOm diye yazmtr.181

4.

Arap etkisi; Trk bilginlerinin Arapa adlar tamas. Arap alfa

besinin Trkenin yapsna uygun olmadnn anlatld yerin
alt da AtatOrk tarafndan izilmitir.182
Atatrk, son dnem Osmanl Trklerini derinden etkileyen

Leon Cahunun "Introduction a Lhistoire de TAsie Turcs et mongo

les. Des origines a 1405 adl eserinden de etkilenmitir. Bu eserde
Trklerin yksek karakter ve erdemlerinin belirtildii satrlarn alt
179 Eore Rossi, "DaHlmperie Otomano alla Republica di Turchia, Oriente
Modemo, XXIII, nr, 9. (1948), s.40 vd. Nakleden Turan, a& e.. s.26.
I00 Rossi. a.g., s.47.Nakleden Turan, a.e., s.26.
181 Rossi. a.gJ t , s280. Nakleden Turan. a.g.e , s.27.
182 Rossi, a.g., s.49. Nakleden Turan, a.g.e.,s.27.

148 S N A N

MEYDAN

nn Atatrk tarafndan izilmesi10', onun ileri srd Trk Tarih

Tezinin kaynaklarndan birinin de Cahun olduunu gstermekte
dir.
Leon Cahun, Trklerin geirdikleri byk felaketlere karn
millet halinde varlklarn srdrebilmelerini TOrk diline balyor
du Daha 1878de Uluslararas Oryantalistler Kongresinde Turan
rklarn tarih ncesindeki glerine ilikin grlerini sunmu, bu
balamda Fransadaki yer adlaryla, Orta Asyadaki yer adlan ve
TOrk sesleri arasnda somut paralellikler kurmutur. Ona gre bu o
kadar ak bir gerektir ki, Orta Asya haritas zerinde tesadfen se
ilecek herhangi ak l bir yer adn Fransann topografya szckle
rinde bulmak hi de g deildir. Dolaysyla Leon Cahun, dil ara
trmalarndan hareketle Avrupa'nn Prearyan dilinin veya dillerinin
anahtarnn Olta Asyada olduu sonucuna varmtr.18-t
Atatrkn Trk tanhni doru deerlendirme ve olaylar tarih
sel sre iinde ele alma konusunda en ok yararland kaynaklar
dan bin de Degulgnesln Hunlann, Trklerin, Moollarn ve Daha
Sair Tatarlarn Tarih-i Umumisi' adayla evrilen eseridir. Deguignes,
bu eserde 11n ncesi Trk Tarihi zerinde durmutur. Atatrk,
zellikle "Tarih II Orta Zamanlar adl kitabn baz blmlerini ya
zarken Degugnesn grlerinden yararlanmtr.185
Atatrk dnemi Trk Dil Kurumu Bakan Agop Dilaar. Ata
trkn Trk Tarih Tezn ilen srerken etkilendii kaynaklar hak
knda u bilgilen vermektedir:
Trk milletinin eksikliini doruhyan ve Atatrk'n zerinde
denn bir etki brakan ilk kitaplardan biri Necip Asnn'm Tk Taibi'nden (1900), Merutiyet yllaanda Trk Yurdu'nda yaynlanan
bazt makalelerden, B. Carrade Vacrtm 1911 'deki 'EtrtskDi'nden,
Ruen Erefin 1930da Atatrk'n buyrtfu ile Leon Cabundan e-

183 Turan, a.g.e., s 28

184 Leon Cahun. Fnoa'da Ari DUkre Takaddm Rant Ofam Irhmln Tui Mr.sd. ev. Ru$cn Eref stanbul 1930, s. 16 v.d.
185Turan, 14* . s.29

149. A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

vidii Fransada Ari Dillere Tekaddm Eden lehenin TuranJ Men

ei ve Sadri Maksudi'nin 1931 deki Trk Dili in adl eserinden
sonra ngiliz arkeologlarndan Leonard Wolleynin ngilizce asl
192 7 de. Franszca evirisi d e 1930 Haziran nda kan Smerliler
adl eserleridir. 186
Atatrk, zellikle Smerler, Hititler, Etrskler, Asurlular vb ilk
a uygarlklar hakkndak son kan eserleri orjnallernden veya
evirilerinden byk bir heyecan ve dikkatle okuyup incelemi
tir 187 zellikle, Lous Joseph Delaportenin, "Mezopotamya",
Dr.H.F.KvcrgicIn, "Trk Smer Dilleri zerine Araturnalar* adl
kitaplarn byk bir dikkatle okumutur 188
Trkoloji konusundaki eserler de favorilen arasndadr. Bu ko
nudaki otoritelerden V.V. Radlov'u 4 ciltlik "Trk Leheleri SOzhl (1888-1911) ve E.PekaskiyUn yine 4 ciltlik "Yakut Szl"
A ta t r k ' n yanndan ayrmad kitaplar arasndadr 18q
Atatrk'n ilgisini eken yerli aratrmaclar da vard. rnein
Besim Atalay, Mara, Nide ve Mersin dolaylarndaki Hitit eserleri
zerinde incelemeler yapm, Hititlerin, Orta Asya kkenli bir halk
olduklarn ilen sren bilim insanlarnn grlenn de deerlendi
rerek Hititlerin Trk olduklar sonucuna varmtr. Buradan hare
ketle de "Anadolu Trklerin En Eski Yurdudur." konulu makaleler
yazm, konferansalar vermitir. Daha 1921 ylnda 1 TBMM'de.
- gizden olan Hititlerin varisi olduumuz halde lkede IrmHimM ta

ntacak bir isim buakamadmm, Anadolu szcnn bile Trk

e r/madgm" sylemi, Hititlerin varisi olduumuzun seferberlik
balangcnda o zamanki hkmet tarafndan da dnlp yayn
landn vurgulamtr100.
l S r Sadi Borak, Atatrk n Okuduu Kitaplar*. Atatrk A n a rm a Merkezi
Dergisi. C I X . Say 2 \ Kasn 1992, s 7 3 -8 1
187 Trkdoga, a.g.e.. s 359
18 8 Atatrk' n O kuduu Kitaplar, C.X1. s. 1 7 7 -1 9 2 : C XX. s 2 3 -1 33
18^ )acob M Landan. Tefctnalp: Bir T flk Yu nserert, (1 6 8 3 -1 9 6 1 ), stanbul
1 9 96. s 400.
19 0 TBM M Zabtf Cerideleri, C X. s 2 6 9

150 S N A N M E Y D A N

Hltltlerin Trkhl'nn" Kurtulu Sava yllarnda TBMMde

bile gndeme getirilmesi, Trk Tarih Teznn sadece Atatrk'n is
tei ve zorlamasyla ortaya atld eklindeki deerlendirmeleri
rtmektedir.
Rza Nur 1924 ylnda baslan "Tttak Tarihi" adl eserin Birinci
cildinde Anadoluda Turan topluluklarnn milattan ok nce de h
km srdklerini; Anadolu, Kafkasya ve Irakta Hititler, Kumuklar,
Kumanlar ve itlerin egemen olduklarn, Mezopotamyada Ajurlu
lardan nce Trklerin (Elamlar-Smerler) varln ileri srm
t r^ .
S.
Fikri Eta de 1922-1924 tarihlerinde stanbulda baslan
Antalya Livas Tarihi" adl eserinde Trk topluluklarn. Yunanllar
gelmeden nce Anadoluda oturduklarn belirtmitir.192
Trk Tarih Tezinin nde gelen temsilcilerinden Sadri Maksudl
Arsal ise 1924 ylnda Journal Aslaticte yaynlanan makalesinde
Edd Yunan mitolojisinin Trklerden alndn ifade etmitir193.
O
srada stanbul Darlfnununda tarih mderrisi olan Yusuf
Ziya Bey de ayn kandadr. O da Yunan uygarhmm orijinal olma
yp Trk uygarlna dayand, Trk rkndan kavimlerce yceltil
dii tezini savunmutur. Yusuf Ziya Beyin sz konusu tezini belge
lerle ve bu konudaki Batl kaynaklarla desteklemesi olduka nem
lidir .>*
stanbul'da 1928 ylnda baslan Van Tarihi ve Kltler Halan
da Tetebbuat" adl eserde Mezopotamyada Asurlular sktracak
kadar gl bir Trk devletinin yaad ileri srlmtr195.
Bu ve benzeri yaynlar, teden beri Trklerin uygarlk kurucu
191 Atatrk'n Okuduu Kitaplar. C .l.
192 Ag.e., s 193
19 J Ag.e . C V I.s. 165

s 2 2 1 -2 2 4

194 r.skl Yunan kltryle eski Anadolu kltr arasndaki iliki hakknda
bkz Sinan Meydan. Son Ira n d la r, T n v a h k , TOrkkr ve Atatrk', 2.bs.
stanbul 200 6
, 9 ^ Atatrk'n Okuduftu Kitaplar, C VI.s 186.

151. A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

su olduunu dnen Atatrkn kafasnda yem kaplar almasna

ve yeni kprler kurulmasna neden olmutur Bu eserler, onu, ulu
sal kimlik araynda bilimsel kantlar bulunabileceine iyice inan
drmtr. Trkler gerekten de uygarlk tohumlarn atm olabilir
ler myd? Trkler gerekten Orta Asya'dan Anadolu'ya ve Mezopo
tamya'ya gelmi olabilirler myd? Kafasnda bu ve benzeri sorularn
yantlar artk ok daha netti. imdi yaplmas gereken bu yantlar
yerli ve yabanc bilim insanlarnn gr ve deerlendirmesine a
mak ve bu konuda bilimsel bir seferberlik balatarak yeni ve ok da
ha salam kantlara ulamakt.
Nazi Almanyasndan kaarak Trkiye'ye snan Landesberger
ve Gtterbock gibi SOmerolog ve Hititologlar artk kkte Ata
trkn yanndaydlar.
1935te dnyaca nl SOmerolog landesberger, tm bilimsel
tarafszlyla SOmerlerln Trk olduunu ilen srerken. Dnyaca
nl Hittiologlardan Gtterbock da Hititlerin Trk olduunu ileri
sryordu. Dnyaca nl bir Smerolog ve Httologun, dnemin
bilimsel bulgularna dayanan aklamalar Atatrkn nceden bil
diklerine yeni ve ok glendirici katklar yapmtr.
Atatrk, Trk tanhinn gizli kalm ynlerini ortaya karmak
iin olaanst bir aba harcyordu. Bu abalan sonunda Trk tari
hinin sadece Osmanl Tarihinden olumadn, Trklerin binlerce
yl nce de byk devletler kurup, dnya uygarlna byk katk
larda bulunduunu ileri srm ve 1930 ylnda, sonradan ok tar
tlacak olan TOk Tarih Tezftai ortaya atmtr.
yle diyordu.
Trk rknn kOltOr yurdu Orta Asyadr. k
beri
yksek bir ziraat hayatna sahip olan, madenleri kullanan bu toplu
luk sonralar Ona Asyadan douya, gneye, batya, Hazar Denizi'nin kuzey ve gneyine yayld. Bu yaylma neticesinde Trk dih
ve kltr de yayld. Gittii yerlerde yabana dillere ve kltrlere
tesir ettii gibi, onlardan tesirler de ald ' 196
A Afetinan . Atatrk'n Tanh Tezi". B d k te n

m. 10. (1 9 3 9 ), S .245-.M 6

152 S N A N M E Y D A N

Trk Tarih Tezi'ne gre, uygarlklarn temeli doal nedenlerle

Orta Asyadaki anayurtlarndan dnyaya yaylmak zorunda kalan
Trkler tarafndan atlmt.Trkler gittikleri her yere ulusal kltr
lerini de gtrmlerdi ve yksek Trk kltrnn etkisi altnda
kalan kltrler geliip ykselmiti.
Trk Tarih Teznm hareket noktas Orta Asyayd. M.
TOOOMerde Orta Asyada meydana gelen bir doal felaket sonucun
da Trklcr Orta Asyadan dnyann drt bir yanna yaylmlard:
Bu teze gre Anadolu'ya gelen Hidtler, Firigler, Lidyallar; Mezopo
tamya'ya giden Sflmerler, Asurlular, Akadlar; Avrupa'ya giden Etrskler; Ege'ye gelen lyonyaklar ve anakkale'ye gelen Troyallar
v.b kavimler hep Asyah Turani topluluklard.
Orta Asya, en eski uygarlklarn doup byd bir corafya
dr. Trkler Orta Asyadan gittikleri yerlere yflksek uygarlklarm da
gtrmlerdi Dolaysyla Anadoluya doudan gelen Hititler ile
sonradan buraya gelip yerleen (1071 sonras) Trkler arasnda bir
"kaynak ve kltr birlii' vard.
Atatrk, 1930 ylnn Austos aynda Yalovada Afetnann sor
duu tarih hakkndaki bir soruya verdii yantta Trklerm uygarl
a katklarn tm aklyla ortaya koymu ve szlerini: Trklerin
ana yurdu Orta Asya yaylasdr. "197 cmlesiyle bitirmitir.
Atatrk "Dnyada Trk'e yurtluk etmemi bir anakara yoktur."
diyerek Trk yurdunun snrlarn izerken, bugnk Trklerin, es
ki yurtlarnda hak iddia etmek gibi bir dncelerinin olmadn
da Bugnk Trk ulusu varl iin bugnk yurdundan mem
nundur." eklinde ifade etmitir. Atatrk'n bu szleri, Trk Tarih
Tezinin yaylmac" ve rk" amalar tamadn gstermesi bak
mndan ok nemlidir:
.. Trk ulusu Asyann batsnda ve Avrupann dousunda ol
mak zere kara ve deniz snrlaryla ayrlm dnyaca tannm b
yk bir yuma yaar. Onun adna 'Trk eli' derler. Trk yurdu ok
daha bykl. Yakn ve uzak alar dnlrse Trk'e yurtluk et
197 S a r .a ^ e . s 184

153.ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

memi bir anakara (kta) yoktur. Btn yeryznde Asya, Avrupa.

Afrika. Trk atalarna yurt olmutur Bu gerekleri yeni tarih belge
leri gstermektedir. Fakat bugnk Trk ulusu varl iin bugn
k yurdundan memnundur: nk Trk derin ve nl gemiinin,
byk ve gl atalarnn kutsal katklarn bu yurtta da koruyabi
leceine, o katklar imdiye dein olduundan ok daha fazla zengnletirebileceine inanmaktadr... "g
Atatrk'n ska tekrarlad: Trklerin, ok eski alarda Or
ta Asyadaki ildim deiikliklerinden dolay anayurttan dnyann
deiik yerlerine g ettikleri" eklindeki tez, baz Batl tarihiler ta
rafndan da kabul edilip tekrarlanyordu; fakat Atatrkn yanl ara
d baka sorular vard:
Bu millet kimdir? Uygarla ne gibi katklarda bulunmutur?
Orta Asya gleri ne zaman balam, nerelere kadar uzanmtr?
Orta Asyadan g eden Trklerin bir ksm Anadoluya gelerek Hi
tit Devletni, bir ksm da Mezopotamyaya giderek Smer Devletini
kurmu olabilir miydi?
Atatrkn tarih almalar temelde iki amaca ynelikti:
1.Trk tarihini balangcndan itibaren en ince ayrntsna ka
dar aratrp gn na karmak; Trklerin dnya uygarlna kat
klarn ortaya koyarak Batiya, Trklerin nasl erefli bir gemie ve
zengin bir kltre sahip olduunu gstermek... Bu sayede hem Ba
t kamuoyuna Trk tarihi hakkndaki bilgilerini sorgulatmak istiyor,
hem de Trk ocuklarn anl tarihlerinden haberdar ederek Trk
ocuklarnn bu anl tarihle vnebilmelerini ve gemilerinden al
dklar gvenle gelecee daha umutla bakabilmelerini salamak ii
tiyordu. Bu durum ayn zamanda Trk milletinin ulusal birliini ve
heyecann glendirecekti.
2.
Batllann Trklere ok grdkleri Anadolunun eski a
tarihini aratrmak... Atatrk, Trklerin 1071 Malazgirt zaferin
den ok nce Anadoluya gelmi olduklarn dnyordu. Eer
11,8 A Aietinan. Medeni BUgkr ve AUffOrk'On El Y u k n . Ankara
(sadelesnlm i nctn)

1969, 14
s.

gerekten de Trklenn. tarihin ilk alarnda Asya'dan gelerek

Anadoluda uygarlklar kurmu olduu kantlanabilirse. Bat mer
kezli tarihin: uTOrkler Anadolu'ya sonradan gelen bir millettir ve
geldikleri yere gnderilmelidirler." iddiasn rtmek mmkn
olacakt.1,w
Atatrk, ncelikle Eski a uygarlklarnn Trk kkenli olabi
lecekleri tezinin derinletirilmesini istiyordu.
1930
ylndan itibaren Atatrkn kafasnda ve gnlnde Trk
Tarih Tezi vard Gittii her yerde Trk Tarih Tezi hakknda akla
malar yapyor, tarihilere sorular soruyor, yantlar alyor; Trk Ta
rih Tezi hakknda aydnlarn, bilim insanlarnn ve tarih hocalarnn
neler dndn renmeye alyordu. Bu amala yapt ziya
retlerden birini 15 Aralk 1930 Pazartesi gn kimseye haber ver
meden. yanna Kl Al ve Haan Ali Yceli de alarak Darlfnuna
yapmt. Darlfnun hocalaryla deiik konularda grtkten
sonra, hocalara Trk Tarih Tezi hakknda baz sorular sormu; fakat
ald yantlardan pek de memnun olmamt:
Gazi Mustafa Kemal tarih konularna geerek mderrislere Eti,
Ege, Aka (...)'/ardan bahsedelim. Bunlar zerinde kim konuacak?
Siz Fuat Kprl Bey?
Mderris Fuat Kprl, "Mazur grmenizi istirham ederim.
Bendeniz Trk Dili Edebiyat ile megulm.'
Atatrk, Ege konusunu koouahm Ege'nin ilk ahalisi, Ege Me
deniyetinin sahipleri kimlerdir?'
Bir mderris. Eski Grek mderrisi Fadl Nazmi Bey, sorulan
Ege konusuyla ilgili bir efsane (mitoloji) anlatt. Atatrk, bunu so
nuna kadar dinledikten sonra Tarih, arkeolojik, gerek paleograBk

ve Blolojik bulgulan dayatmahdr, efsanelere deil. Bence (Ege uy

garlm kuranlarn) Asiadan (Anadolu'nun ilk ad) Jy adalama
geldiklerini gsteriyor ve gsterecektir dedi
Atatrk, bir sre tavana bakarak dnceli ve zgn grnd.
1<W Saray. L g m . s 35

1 5 5 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H l

Sonra. Genlerimiz bu konulan yneltilmelidir. buyurdu. "20 Atatrk,

Uge uygarlklarnn da Trk kkenli olabileceklerini dnyordu .
Trk Tarih Tezini savunanlar, Arminius Vmubery, V. Thomsen
(1839) ve Y.Ncmet gibi nl tarihi ve dilcilerin bulularn kaynak
olarak kullanyorlard. Ayrca 1935den itibaren Atatrkn yannda
bulunan nl Smerolog Landsberger ve nl Hititolog Gtterbodc'un Smerler ve Hittler hakkndaki almalan ve grleri
Trk Tanh Tezin savunanlarn en nemli kaynaklar arasndayd.
Atatrk, Trk olduklarna inand Smer ve Hitit uygarlklar
na halkn da sahip kmasn istiyordu. Bu amala otuzlu yllarda
kurulan bankalardan birine Eti (Hltit)banak. dierine de Smerbank adlarn vererek gazete ve dergilerin bu konuya ilgi gsterme
lerini istemiti.201
Trk Tarih Tezi, tarihi olaylar iki blmde incelemekteydi:
Birincisi, dCknya tarihiyle ilgili olaylara baktr: Burada ama,
insanln ortak balangc ve dnya uygarlnn evrenselliini vur
gulayarak, ortak bir bar ve ibirlii ortam yaratmakt. Trk Tarih
Tezinin bu amac H. G. Wellsin dncelerine dayanmaktayd
Atatrkn fazlaca etkilendii Wells, Cihan Tarihl'nin Ana Hatlan
adl kitabnda insanln ortak bir balangc ve ortak bir miras ol
duunu ileri srmekteydi Wellsin grlerini kaynak alan Trk
Tarih Tezi bu ynyle evrenseldi.
kincisi ise, Trk tarihiyle ilgili olaylara baktr Burada ama,
Trklenn, birok yabanc tarihinin yazd gibi ikinci snf bir rk
olmadn; tersine beyaz (Ari) rkn antropolojik zelliklerini tad
n kantlamakt. Karal'n deyimiyle: Bu tarih tezi, Batl tarihile
rin Trkerin uygarlk deerinden yoksun, ikinci snf bir rktan ol
duunu gstermek iin yaptklar tarih yorumuna kar bir tez
d ir.
200 zaa, AtatOrk, Bilim

Ontmsite. s. 121.

201 O g . a g .e ..s 17
2c12 Enver Ziya Karal, "Aiark ve Tarih*, AtatfltadK*e Sajrgl, Ankara 196 9 . s
100 .

156 S N A N

MEYDAN

Atatrk 1 Kasm 1922de TBMMde yapt konumada Trk

tarihinin eskilii ve Eski TOrklein uygarl' konusunda ok arp
c szler sylemitir:

Efendiler, bu dnyay beeriyette asgari yz milyonu mteca

viz nfstan mrekkep bir Trk millet-i azimesi vardr ve bu mille
tin yeyzndeki genilii orannda bir derinlii vardr. En bariz ve
en kan ve en maddi delail-i taribiyeye istinaden beyan edebiliriz ki
Trkler on be asr evvel Asya'nn gbeinde muazzam devletler
kurmu ve insanln her trl yeteneklerine beiklik etmi birer
unsurdur. Sefirlerini in'e gnderen ve Bizansn sefirlerini kabul
eden bu Trk devleti, ecdadmz olan Trk milletinin tekil eyledi
i bir devlettir ''205
Atatrk'n gelitirdii Trk Tarih Tezi, farkl tezlerin bir araya
gelmesinden oluuyordu: Trk Tarih Tezinin temel iddialarn y
le sralamak mmkndr:
1. Dk TOrklein dnya uygarlna nclk edecek kadar gl
ve kkl bir kltre sahip olduklar...
2 TOrklein iklimde meydana gelen bozulma sonucunda Orta
Asyadan dnyann drt bir yanna g ettikleri ve gittikleri yerlere
uygarlklarm da gtrdkleri ..
3 Anadolu'nun ilk nemli uygarl Hititlerln ve Mezopotam
yann ilk byk uygarl Sflmerlerin Trk kkenli olduklar...
4 Ege ve Yunan uygarlklarnn temelinde Trk kltrne ait
izlerin olduu...
"5. Antik Msr uygarlm kuranlarn ve Roma Imporatorluu*nun kurucusu Etrsklerin Trk olabilecei...
Ayrca, tm dillerin Trkeden geldiini ileri sren ve Trk Ta
rih Tezini tamamlayaca dnlen GOne Dil Teorisi...
Bunlarn dnda Atatrk'n daha ok kiisel olarak zerinde
alt ilgin tarih tezleri de vard:
Aurarictto Sylev ve Demeleri, <1. s 2h I 2(2

157.ATATRK

VE T R K L E R N

SAKLI TARH

1. lnkgT . Mayalar w KitiMmct Uf Tflrkler arasndaki tllyldlgr..

2Truva'y kuranlarn ve Truva Sava'nda Yunanllara karj syabanlarn Trk olabilme htimali.. . 2CH
3.

Trklerin Orta Asya'ya Kayp Kta Mudan gelmi olabilecek

leri

205
Atatrk, 1930 ylndan, hayata veda ettii 1938 ylna kadar bu
konularda okudu, aratrd; bizzat ileri srd tarih tezlerini kant
layabilmek iin bir bilim insan titizliiyle alt ve keskin zekasy
la artc sonulara ulat;206 fakat zamansz lm bir ok konu
nun olduu gibi ileri srd tarih tezlerinin de yarm kalmasna
neden olacakt.Atatrkn tarih almalarn gren, Atatrkn sof
rasnda Trk tarihi ve Trk dili konusundaki sohbetlere katlan Ru
en Eref (Onaydn) Atatrk, Dil ve Tarih Kurumlan, Hatralar ad
l kitabnda yle diyordu:

Atatrk 1930'lu yllarda Smer, Akad, Babl, Miken, Eti (Hitit),

Sippililoyuma, Bask, Brten, Kelt gibi szleri diline dolamt. Trk
zaman ve mekan iinde arayp bulmak, Trkn benliini, yceliini,
asilliini ispat etmek istiyordu. Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teori
leri bu dncenin rnyd. Atatrk, sofrasnda oturmak mazhari
yetine erien kiilere bu konularda devler verirdi. Trk dili ve Trk
tarihi konusundaki bu devler sofrada ciddi olarak tartlrd. 207
2 04 Bu konuda bkz. Sinan Meydan, SonTnvahlar, Truvahlar, TOrider v t Ata

trk. 2.bs. Truva Yaynlan, stanbul 2 0 0 6 .

2 05 Bu konuda aynnl bir alma iin bkz. Sinan Meydan, Atatrk ve Kayp

Kta Mu, Truva Yaynlan, 5.bs. stanbul 2 0 0 6

2 0 6 rnein, Atatrk, znik'te toprak altnda antik bir ehrin bulunduunu
ve znik surlannda drdnc bir kapnn daha olm as gerektiini syle
yerek kaz yaplmasn istemiti. Atatrk n istei zerine znik' te balat
lan kazlar sonunda gerekten de toprak altnda kalm antk bir ehre ve
drdnc bir kapya ulalmt. W olfgang Rad, Atatrk Devrinde TrkAlman birliine Bir rn e k , Bergama Mzcst'ntn Yapl", DC. TOk Ta

rih Kurumu Kongresi, C .l, s.3 9 7 -4 0 3 . Nakleden g. iLgjt.. s 26.

207 Ruen Eref Onaydn, Atatrk, Dil ve Tarih Kurumlan, llatnahr. Ankara
1 9 5 4 , s. 5 1 - 6 0 ,6 1 -6 5 .

158 S N A N M E Y D A N

Atatrk, ortaya koyduu tarih tezlerini kantlayabilmek ve ge

mite hep ihmal edilen Trk tarihine gereken nemi verebilmek
amacyla nce 15 Nisan 1931de Trk Tarih Kurumunu kurdu,
sonra da -aralarnda Hltler basksndan kap gelen profesrlerin de
olduu- ok sayda yerli ve yabanc tarihiyi Trk Tarih Kurumu
bnyesinde toplad. Atatrk, Tarih Kurumu'nun rahat alabilmesi
iin, devleti, aydnlan ve halk seferber etmiti. Bu amala bir prog
ram hazrlamt. Bu programn ana hatlan yleydi:
1. Tarihi belgeler bulunarak, koruma altna alnacak.
2. Akta bulunan kltr eserleri devlet tarafndan korunacak.
3. Halkn tarihi eserlere sahip kmas iin eitli kurumlar ta
rafndan popler yaynlar ve propagandalar yaplacak.
4 lke iinde ve dnda mze ve ktphanelerde bulunan
eserlerin kopyalar yaptnlacak.
5 Belirli ehirlerde, belirli a ve kltrlere ait mzeler ala
cak.
6. Yabanc bilim adamlan ve kurumlarla ibirlii yaplacak.
7.Arkeolojik ve antropolojik aratrmalar ve kazlar yapmak
iin lke iinde ve dndaki nemli buluntu yerlerine uzmanlar
gnderilecek.
8.

imkanlara gre kazlara balanacak.

9. Btn bunlarn yaplabilmesi iin hkmet otoriteleri yar

dmc olacak.208
Atatrk, tarihsel mirasa sahip kmann ulusal bir grev oldu
unu dnyor, tarihilerin, aydnlann, devletin ve halkn katl
myla bir tarih seferberlii balatmay planlyordu.
. yle diyordu:

Ecdadmz byk imparatorluklar kurmu, uygtrbMar yarat

m. Bizim grevimiz bunlar aramak, tncrlemrk, kendi mtiktimh
ve dnyaya tantmakta."209
0 8 yiuft demir, YOann inden, Ankara 197 6 , s .2 1 1 -2 1 2 .
209 Nihat Dlner, Aaflrk'Un Milli Eitimle lgili Grleri , IlttnbalOntvc-

159 A T A T R K

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

30'lu yllann banda yaplan hazrlklardan sonra yerli ve ya

banc tarihiler Atatrkn direktifleriyle youn bir alma iine
girdiler. Atatrk de frsat bulduka bu almalar takp ediyor, ba
z konularda fikir beyan ediyor, sekin tarihilerle gr alveriin
de bulunuyordu. Bazen saraydaki odasna kapanp gnlerce okuyor,
elde ettii bilgileri Afetinanla birlikte deerlendirip, tarihsel enkl
metinler kaleme alyordu: rnein,Tarih II, Orta Zamanlar adl
ders kitabnn ve Trk Tarlhlnlm Ana Hadan" adl tarih kitabnn
baz blmlerini Atatrk yazmt.210
Trk Tarih Tezi 1930da birdenbire ortaya atlp tartlan bir
tez deildi. Daha 1920de bu ynde iaretler vard, rnein, Erzu
rum Mebusu Necati Bey, TBMM nin 22 Mays 1920 tarihli oturu
munda itilaf Devletlerini kastederek:

Onlar Galya ormanlarnda, Normandiya sahillerinde plak ve

vahi gezerlerken bizim atalanmzm muazzam bir uygarlk kurduk
larn" sylemiti..211

sitesi iktisat Fakltesi 1961 Yh Sosyoloji Konfermdan, Atattk O a l a

yia. stanbul 1 9 8 1 . s. 10.
2 1 0 Tarih D, Olta Zamanlar, Istanbul 1 9 3 1 , ( zgn belge Antkabir Ktphanesi'nde) Atatrk

bu kitabn baz yerlerini beenm em itir. Jean Paul

Roux, TCbkkrtn Tarihi, ev. Galip stn, stanbul 1 9 8 9 , s.6 0 .

211 Ingiliz Profesr Siyere gre dc bu uygarlk Romallarn ve tranllann sal
drlaryla yok edilm em i olsayd, dnya uygarl daha o zaman UralAtay uygarlnn gelimesiyle oluacakt. TBMM Zabt Cerideleri, C .ll,
s. 15

II. BLM

BATI MERKEZL
TARHE BAKALDIRI

HTTLER, SMERUER,
TRKLER ve ATATRK

Anadoluda ve Mezopotamyada Trk izleri

Trk Tanh Tezine gre Tttrkler, Malazgirt Savandan ok n
ce Anadolu'ya ve Mezopotamyaya gelmiler ve yksek uygarlklar
meydana getirmilerdir
Atatrk, daha genlik yllarnda, Anadolu Trk tarihinin, Os
manlIyla, hatta Selukluyla balamadn dnyordu; ona gre
Trklern Anadoluya girii ok daha eskilere gidiyordu. Bu neden
le Trk tarihini yakn alarla snrlandrmayarak Trklern izlerini
ok daha eskilerde aramak gerektiine inanyordu.
Daha hrriyetin ilan edilmedii gnlerde (1908) Selanikte ar
kadalarna bu konudaki dncelerini aklamt. Bir gn arkada
laryla felsefe ve tarih konusunda gr alveriinde bulunuyordu
Konu dnp dolam Osmanl tarihine gelmiti. Gen Mustafa Ke
mal, bu konuda bilindik tezlere yer veren bir eser zerinde alan
arkada Hakk Bahay dinledikten sonra unlar sylemiti:

Sen daima Osmanllk bakmandan urayordun. Eserin bu

yolda iyi, muvaffak yryor, inkar edilemez. Fakat bu kabuktan ay
rlr da etrafna bakarsan i deiir. Bir de/a k u ereveden, on
dan sonra yazmaya bala. O zaman bam baka bir kainattan ses verdiine sen de inanacaksm

164 S N A N

MEYDAN

Changrane bu devlet kardk bir airetten ' msra, sadece bir

Osmanh fantezisisdi. Evet dhangirhane bir devlet kmasna k
mtr. Fakat sadece krk adrlk bir airetin elli altm atlsndan
km am tr. Bunu Trk milleti karmtr. OsmanlIlardan nce
Seluklular vard. Onlar da bir "Trksilz lkeyi" istila etmemiler
dir. Bat ve Gney blgelerinde daha nice mstakil Trk devletleri
vard. Yalnz Alparslarun elli altm binlik bir ordusu Anadoluda
onbe milyon olabilmek iin ka asr hep darp yz grmeden m
reffeh yaamal idi. Bunu hesap etmeli. Alparslan Konya'ya geldii
zaman yaban ellerine gelmedi. rdeleri sarstlmt Trk devletlerini
geerek perakendelenmi bir halde yaayan Trk camialar arasna
girdi. Erzurumdan skenderun'un gneyine, Sinoptan Antalyaya,
Pasinlerden lznike kadar olan mntkalarda Trkler vard. Seluk
lular bunlar toplad. Ancak yz yl kadar tutabildi, tdresizlik yi
ne perakendelii dourdu. Osmanck, dirayet ve siyaseti ile yine on
lara dayanarak onlardan bir devlet kurdu. Trk devletlerinin birbi
ri arkasndan batp kuruluunu bu ana cevherde aramaldr.
"hu cevher ki, ta Hititlerc kadar, belki daha eskiye kadar dayanr.
Bu keyfiyeti, memelik-i mahsure (Osmanl lkesi) dediimiz yerde g
remeyiz. Cihann muhtelif yerlerinde de byiedir. ite sen Orta As
ya'da, uzak dou menelerinden balayp bugne kadar alan geli
yollan zerinde almalsn. Osmanh, batdaki en son devlet addr.
Trk kimdir? Meneleri nedir? Nerelere gitmilerdir? Ne yapmlar
dr? Nasl medeniyetler meydana getyirmilerdir? nce bunu tesis et
meli. Sonra itimai ve psikolojik durumlan anrmah. Trk yalnz k
l devrmemtir Cihangirlikle berber, en y ksek dcreccde bir takm
medeniyetler de datmtr Biz ilk nce Ur, *Trkler Tarihine muh
tacz. Bundan sonra yer yer kurduklar devletlerin tarihleri gelmelidir.

"Hakk, bir de bunu tecrbe et. Biliyorum, evet ok paraya, ok

zamana ve gayrete vebestedir (baldr) Yeterld halanm olsun. Zarar yok, r alm olur. . 1
Atatkn, 1908 gibi ok erken bir tarihle Trklern uzak tariAka ( .linin; O anlatm

Nalaladdi (.Unjtr, 'Salih Bozuk un lm

165*ATATRK

VE T U R K L E R N S A K L I T A R H

hinden sz etmesi, Anadolu eski ama gnderme yaparak Hltlllal

hatrlatmas, Orta Asya ile Anadolu eski a arasnda ianhsel bir
iliki kurduuna ve Eski Anadoluda Trk izlen aradna iarettir
Atatrk e gre, Trkler Anadoluya ok eski tanhlerde gelmi
lerdi; yle ki Anadolunun bilinen ilk uygarln kuran HltitlfT
Trk't.
yle diyordu:
Trk milleti! Sen Anadolu denilen yurda sonradan gelme de
il, ilk yerleip medeniyet kuranlarn ocuktansn.
Atatrk e gre Anadolu, en aa 7000 yllk Trk yurduydu.
Atatrk, Afetinan'n Trk'n Tarifi" adl doktora tezini okuduktan
s o n ra bir sayfa kenarna el yazsyla u notu dmt:

Bu memleket, dnyann
sola mit etmedii, bir
mstesna mevcudiyetin yksek tecellisine yksek sahne oldu. Bu
sahne EN AZ YED BN SENELK Trk beiidir. Beik tabiatn rz
garlaryla salland; beiin iindeki ocuk tabiatn yamurlanyla y
kand, o ocuk tabiatn imeklerinden, yldranlarndan, kasrgala
rndan evvela korkar gibi oldu, sonra onlara alt, onlarm olu ol
du. Bu gn o tabiat ocuu tabiat oldu; imek, yldrm, gne ol
du, Trk oldu. Trk budur: Yldrmdr, kasrgadr, dnyay aydn
latan gnetir '
Atatrke gre 7000 yllk Trk beii Anadolu'da" kurulan es
ki uygarlklar, dolaysyla Anadolunun ilk uygarl Hitltler"
Trktr.
Atatrkn, Behet Kemal alarn oban" piyesinin temsilin
den sonra Halkevnin ark salonunda kabul ettii oyunculara hita
ben syledikleri, onun Eski Anadolu tarihine ve Hittlere bakn
gstermesi bakmndan nemlidir:
Mnasebetiyle Baz Hatralar", Yeni Mecmua. Sene, 3, C .6 , Sayfa: 106, 8
Mays 1 9 4 1 , s. 6 ; Ouz Akay. Benim Sotem Bu, stanbul 2 0 0 6 , s. 37 -3 9
2

Utkan Kocatrk, Atatrk ve TCfek Devrim Kronolojisi, 1918-1938, Anka

Cemal Kuay. Atattk Olmasayd. stanbul. 1 9 9 3 , s. 1 0 2 -1 0 3 .

ra 1 9 7 3 , s .168.

1M> S I N AN M E Y D A N

Dikkat ederseniz, her millet tarihinde kendi toprann tarihi

ne nemli bir yer ayrr. u Haa Bayram avlusundaki Eti kabartm a
larnn nnde onlar seyreden insanlara baknz. Sanki o kabartma
lar canlanm zannedersiniz. OgOst zamannda yaplan nfs saym
cetvellerine gre Anadolu nfsu imdikinden kalabalk Bunlar ne
oldu? Tehcir mi etti? Dilimizdeki en m ahrem kelim eler E dlmdekler ayndr. Halkapmarl merin Yunanllarla mnsabeti, Mevlana'nm Farsllarla mnasebeti kadardr. Her ikisi de zamanlarnn
kltr dillerini kullanmlar, fakat kendi milli hislerini ifade etmi
lerdir. Ege uygarl, bizim uygarlmzdr. Hayr efendiler, bu va
tan bize 4000 aslandan yadigar kalmam lar Asrlar boyunca m il
yonlarn em eiyle kurulmutur. Edebiyatmz, tiyatromuz, hissimiz
hep bu ilkeden hareket etmelidir.4
Geri, Hitler ve Smerlerin Trk olabilecekleri Atatrkten
nce baz Batl tarihiler tarafndan dnya kamuoyuna fsldanm:5 Fakat allm tarih tezlerini alt st eden bu "aykr fslt" Avru
pa bilim dnyasnda hibir karlk bulmad gibi, ok fazla ciddi
ye de alnmamt. Batl bilim insanlarnn bu konudaki vurdum
duymazlnn iki temel nedeni vard:
Birindsi, genel kabullen sorgulamann zorluu..
kincisi ve asl nemlisi ise, ilen srlen bu tezm kantlanma
olaslnn Batnn asrlk iddialarn rtecek olmasyd: nk
Bat da geerli olan mevcut teze gre Hititler, Hint-Avrupa kkenliy
di, dolaysyla Htilern bir ekilde Avrupayla balants vard; ama
bu yeni tez, Httlern ve Smerlerin "Asyenik6 olabileceklerini id
dia ediyordu. Bu olaslk bile Avrupa'nn tarihle temellendirilen
"emperyalist karlarna glge drebilirdi.
4

Mnir Hayri ngeli'den Nakleden Niyazi Ahme Banolu, 'Nflke, Fkra ve

(. ikilerle Atatrk ' kinci Kiap, Yeni TOk Tartt DOnys zel Says, s
tanbul 1941, s. 5

Franois Unormant. Histori Andcnze de Lotrat Lusqu feux fuents

medigue, C.I, Paris, 1881, s. 100; Hilarie de Bareciuon, Lorigine des Lan
gues. Paris SH2 Nakledil
a.g.e. s.l 5
Asyenik: Asya kkenli

1 6 7 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Avrupa teden beri siyasi hedeflerine ulamak iin tarihsel ge

rekeler ileri srm. Dou toplumlarn rahat smrebilmek iin,
tarihi, siyasi bir ara olarak kullanmt, rnein 20. yzyln ba
larnda Anadolu corafyasn ele geirmek isteyen emperyalist Avru
pa, Anadolunun eski halklarnn (bata Hittler) Hnt-Avrupa k
kenli olduu tezini seslendirerek, Trklern Anadoluya sonradan
geldiklerini ileri srp emperyalist saldrlarna hakllk kazandr
maya almt. Yine ayn Avrupa, szde tarih biliminden yararlana
rak Trklerin barbar, ikinci snf, sar rka mensup olduunu ileri
srm ve Trklerin baka uluslar ynetme yeteneinden yoksun
olduunu ileri srerek Anadolunun igalinin, Trklerin egemenlii
altndaki uluslar (Ermeniler-Rumlar) zgrlklerine kavuturma
amac tad izlenimi yaratmaya almt. Dolaysyla Hnt-Avrupal diye bilinen Hititlerin Trk olabilme olaslnn kantlanmas
her eyi alt st edebilir, tarihsel nedenlerle Anadoluya sahip kma
ya alan Avrupann Anadoluyla kurduu yapay ba kopabilir; en
nemlisi de Hititlerin ve Smerlern Trklnn kantlanmas Av
rupann Trkler hakkndaki barbar, ikinci snf, sar rka mensup"
eklindeki asrlk iddialarn rtebilrdi. Hi phesiz, 20. yzy
ln balarnda hammadde arayyla yanp tutuan Avrupa'nn em
peryalist saldrlarna dnya kamuoyunda hakllk kazandrdna
inand "tarih tezlerinin sorgulanmasna tahamml etmesi bekle
nemezdi.
Atatrk ise Bat nn asrlk tarih tezlerini ykmak, en azndan bu
tezlerin sorgulanmasn salamak istiyordu; ama bunun iin nce
likle Einsteinn ifadesiyle. Para/anmas atomun paralanmasndan
daha zor olan nyarglar ve genel kabulleri" paralamas gerekiyor
du.
Atatrk, kimsenin sorgulamaya cesaret edemedii Bann ar
pk tarih tezlerinin karsna bu tezleri alt st edecek, ulusal tarih
teziyle kt. Atatrk, szde tarihi gerekelere dayanarak Anado
lunun, Ennenilerin ve Rumlarn anayurdu olduunu iddia eden ve
bylece Trkleri Anadoluda igdd durumuna dVmek isteyen
Avrupaya, her frsatta Anadolu'nun teden beri Trk yurdu oldu
unu haykrd.

1 6 S I N A N

MEYDAN

Atatrk, yem Trk devletinin tm dnya tarafndan tannmas

n balayacak olan Lozan Antlamas'nn imzaland gnlerde,
l 3 192 3'de Adanada ulusa yle sesleniyordu:
\ .. Hakszlk ve kstahln bundan fazlas olamaz. Ermenilerin
bu feyizli lkede hibir hakk yoktur. Memleketiniz szlerindir,
Trklerindir. Bu memleket tarihte Trkt, halde TOrktOr ve sonsu
za kadar Trk olarak yaayacaktr. Geri bu gzel memleket kadim
asrlardan beri ok kere istilalara uramt. Aslnda ve en banda
Trk ve Turan olan bu lkeleri lraniler zaptetmilerdir. Sonra (l
ke) bu ranileri yenen skender'in eline dmt.Onun lmyle
mlk taksim edildii vakit Adana Ktas da Silifkelilerde kalmt.
Bir aralk buraya Msrllar yerlemi, sonra Romallar istila etmi,
sonra arki (dou) Roma yani BizanslIlarn eline gemi, daha son
ra Araplargelip Bizansllan kovmular.En nihayet Asya'nn gbein
den tamamen Trk soyundan rkdalan buraya gelerek memleketi
asl ve eski hayatna yeniden kavuturdular.Memleket nihayet asl
sahiplerinin elinde kald.Ermenilerin, vesairenin burada hibir hak
k yoktur; bu bereketli yerler koyu ve z Trk memleketidir. l
Atatrkn 1923 ylnda Adanada dile getirdii bu dnceler,
onun 30'lu yllarda ileri srecei Trk Tarih Teznn amalarndan
birini ortaya koymas bakmndan ok nemlidir. Grld kada
ryla Atatrk. Avrupa'nn seslendirmekten bkp usanmad: Ana
dolu'nun Ermeni yurdu olduu" ynndeki iddialar kstahlk"
olarak adlandrarak: "Anadolu'nun Trk yurdu olduunu tarihsel
dipnotlarla kantlamaya almtr. Atatrkn, Trk yurdu Anado
lunun tarih iinde farkl milletler tarafndan igal edildiini syle
mesi ve Orta Asyadan gelen Trklerin (Malazgirt Sava sonras)
Anadolu yu asl ve eski hayatna yeniden kavuturduklar"n\ belirt
mesi Bat merkezli emperyalist tarih anlaynn dna taan, genel
kabulleri sorgulayan zgn bir yaklamdr
Atatrkn Adanada yapt bu konumada Anadolu tarihi ve
Trkle hakknda tarihsel karmlara yer vermesi ok nemli siyas
amalar tamaktadr.
7

AtttOrirtln Sylev ve Demeleri. t II, s 1W

yle ki.
Konumann yapld tarih 1923'tr; yan, Anadolu zerinde
hak iddia edenler sngyle kovulmu. Kurtulu Sava kazanlm,
Anadolunun Trk yurdu olarak kalaca herkese gsterilmitir;
imdi sra Anadolunun tarihsel ve kltrel bakmlardan da Trk
yurdu olduunun kantlanmasna gelmitir. Atatrk ite bu aama
da tarihe" bavurmutur.
Dndrc olan bir dier nokta, konumann yapld sra
da Lozan Konferansnn devam ediyor olmasdr Lozan Konferansnda en fazla tartlan konulardan birinin, Atatrkn Lozana gi
den Trk heyetine: "asla taviz vermeyin ' dedii Etmeni yurdu' ko
nusu olduu dikkate alnacak olursa her ey daha iyi anlalacaktr
Atatrk Anadoluda bir Ermeni Devleti kurdurmak isteyenlerle tarih
bilimini kullanarak yant vermi; Trklerin Ermenllerden nce bu

topraklarda yaadklarn, dolaysyla eer bir iggalidlik sz konu

suysa bunu yapann Trkler deil Ermenler olduunu gstermeye
almtr.
"Atatrk'n sylediklerini yer, zaman ve koullar geninde
deerlendirmek gerekir.'' prensibinden hareket edildiinde -k Ata
trk doru anlamak iin mutlaka bu prensibe uygun hareket et
mek gerekir - ortaya u gerek kmaktadr: Atatrkn 1923 yln
da, Lozan grmelerinin devam ettii gnlerde, stelik Frmenlerin hak iddia ettikleri bir ehirde -Adanada- halka seslenirken Ana
dolu ve Trk tarihinden sz ederek, Anadolu'nun eskiden beri Trk
yurdu olduunu vurgulamas ve szlerinin arasna: Erm enlloln bu

feyizli lkede hibir hakla yoktur " Bu bereketli yerler koyu ve Oz

Trk m em leketleridir* gibi mesaj ykl cmleler sktrmas, onun
30'lu yllarda gelitirecei tarih tezinden siyasi amalar" iin de ya
rarlanmay dndn gstermektedir

Atatrk, gelitirdii tarih tezini Trkiye'nin styaaal v t toplum

sal karlan dorultusunda kullanmak istiyordu. Bu yndeki kant
lan oaltmak mmkndr, rnein, Atatrkn, kiisel abasyla
anavatana katt (1938'de bamszlk, 1939'da anavatana katlma)
eski sancak blgesine 'Hatay adn vermesi, kendi tarih tezinin bu

17 S N A N M E Y D A N

tr uygulamasdr.0 nk Hatay" ve "Hta eski Trklerin n

topraklarna verdii addr. Atatrk Trkiyenin bu en gney ucuna
Hatay adn vererek blgeyi tarihsel bakmdan Ona Asyaya balyor
ve bylece bu blgenin tarihsel nedenlerle Trklerin mal olduunu
kantlamaya amalyordu
Atatrk, Batnn "tarihi'' nasl tehlikeli bir silah olarak kulland
n biliyordu. Kurtulu Sava ile Bat'nn emperyalist saldrsn gen pskrten Atatrk, imdi de Batnn elindeki tarih silahn" al
mak ve Batya Batnn silahyla karlk vermek istiyordu. Hititlerve
Smerlerin Trklnn kantlamas bu bakmdan ok nemliydi.
Eer bu tez kamtlanablrse, hem Trklerin Anadolunun en eski
halklarndan bin olduu anlalacak, bylece Avrupann Anadolu
zerindeki tarihsel iddialar" bolukta kalacak, hem de Trklerin
dnya medeniyetine byk katklarda bulunduktan ortaya kacak
ve bylece Trk ulusunun kendine olan gveni artnlm olacakt;
her eyden te yeni kurulmu bir devlet iin byle bir tarihsel de
rinliin anlam ok bykt
Atatrkn tarih almalar, Bat merkezli emperyalist tarihin
etkisini ve basksn krmay amalayan ulusal" bir kar k ve
ok ciddi bir bakaldrdr.

Atatrke Gre Hititler ve Smerler

Atatrk, 1930 ylnda yerli ve yabanc tarihileri bir araya top
lad. Tarihilerin en nemli grevi, Anadolu'nun ilk byk uygarl
Hititkrin ve insanlk tarihinde derin izler brakan Smerlerin
Trklerle ilikisini aratrmakt Htitlenn ve Smerlerin Trk k
kenli olduklannn kantlanmas Bat merkezli tarih anlayn yerle
bu edebilirdi.
Atatrk, Htitlerin Trk olduuna ilikin inancn: "Trkm ille
ti! Sen Anadolu denilen yurda sonradan gelm e deil, ilk yerleip
m edeniyet kuranlarn ocuklarsn ."9 szleriyle dile getirmitir.
*evkti Sreyya Aydemir. Tek Adam, C.lll, 1 l.bs. stanbul 1992, s. 544
?

Ukan Kocark, Atatrk ve Trk Devrim KranoIoJU, s. 168.

171 . A T A T R K

VE T R K L E R I N S A K L I

TARH

Atatrk, Eski ag tarihine ynelik bir ok kitap okumutur. Bu

kitaplarn satr aralarnda Hititlerin ve Smerlerin Orta Asyal Trk
topluluklar olduu ynnde bilgilere rastlamtr 10 rnein
C.R.Conderin 1898de yaynlad Hitler ve DiflerT adl eserinde
Hititlerin ve Smerlerin Otu Asya'dan gelme Turanl bir medeni
yet ve bu medeniyeti getirenlerin de Trk soyundan olduunu" be
lirtilmiti11. Atatrk, benzer grleri dnyaca nl Hititolog Gutterbok'dan da duymutu.
Bu bilgilerden etkilenen Atatrk, Hititlerin TrklOg hakknda
unlar sylemitir:

Anadolu 7000 yl nce Trkler taralndan fethedilmi, (Ana

dolu) Eti uygarlm kurmu bir milletin anayurdudur. 12
"Hititlerin, Toharlarm, Heptalitlerin dilleri de ilk Trkenin de
ie deie ald ekillerdir.n
Atatrk, 1912 ylnda braklan Hitit kazlarm 1931 ylnda ye
niden balatt. O, Anadolu'da Htitlere ait daha pek ok eserin top
rak altndan gn na karlmay beklediini dnyordu Kaz
lar ilerledike bu dncesinde hakl olduu anlalacakt: Boaz
ky'den baka lnandktepe, Maathyk, Ortaky, Kuakl gibi yer
lerden yeni Hitit tabletlerini kapsayan arivler ortaya kt Bylece
ilk kazlarda ortaya kan on bin tablete bir o kadar daha eklendi.14
Atatrk 1936 ylnda Alacahytlkkazlan sonunda ortaya kan
bulgulan grnce yle demitir:

"Tarih Kurumu "nun AlacahyOk'te yapa kazlar neticesinde

!''

Franois Lenorm an, Histori Ancienne de Loira Lusqu aux fuerres

medigue, C .I, Paris, 1 8 8 1 , s. 100; Hilarie de Bareenton, L'origine des Lan
gues. Paris 1 9 3 2 . Naklen , Anadolu U ygnfak M ina. s. 15

11

C R Condor, H iies and Their Languages, 189 8 . Nakleden Engin Ark,

12

A.Ccvat Emre,

13

Afenan, Medeni Bilgiler ve Musufa Kemal Atatrk' n El Yazlan. 19 6 9

14

g, a .g x ., 12 1 -1 2 2 .

Eti Tarihi, s 9
AtaMtaktln nklap Hedefi ve Tarih Tezi,

s 371

s.91

172 S I N A N M E Y D A N

meydan kard 5500 sendik maddi Trk tarih belgeleri cihan

kltr tarihini yeni batan
ve tamtir ettirecek mahiyettedir 15
Anadoluda yaplan arkeolojik kazlar ilerledike Atatrk'n
inanc daha da gleniyordu ve bu inanla yle diyordu:

"Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu, byk medeni

vash ve byk medeni kabiliyeti bundan sonraki inkiafyla atinin
yksek medeniyet ufkunda yeni bir gne gibi doacak.'16
Atatrk Hitulere nasl sahip ktn, 1931 ylnda, Fransa'da
yaynlanmaya balanan "Revue Hitit et AssianiqvT adl Hitit dergisi
ne parasal yardmda bulunup, dergiyi koruma altna almakla ve An
kara'daki Anadolu Uygarlklar Mzesi'ni ilk Hitit Mzesi" olarak
atrmakla gstermitir.17
Trkiyede Htitolojinin temellerinin atlmas, Ankarada 1936
ylnda Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'nin almasyla oldu. Bu sra
da Atatrk, Almanyada ivi yazl bilim merkezlerinden biri olan Lepzg niversitesinde grev yaparken Nazi Hkmetince grevden
uzaklatrlan dnyaca nl Asurolog (Smerolog) Benno Lansbergere, Ankara'da Hititoloji ve Sttmerolojl blmlerini kurmasn teklif
etti. Landsberger, bu alanlarla ilgili uzmanlk ktphanelerinin ku
rulmas art ile bu teklifi kabul elli. Bylece, o tarihlerde yeni len
yine dnyaca nl Smerolog Landsberger'n hocas Hdnrich Zimmemtn kitapl Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesine kazand
rld Bu ekilde, Smerier hakknda da srekli okuyarak yeni bilgiler
toplayan Atark, dnya uygarlnn kurucusu olan bu Asyah toplu
luun Trk olduunu kantlamak iin Ankara Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi bnyesinde bir uSmerolojT blm kurdurmu oldu.
Atatrk, Hititoloji blm im de -yaknda Chicagoda len
(Mart 2000)- nl Hititolog Pofesr Hans Gustav Gterbocku ok
gen yalarnda Ankaraya davet etmitir.
Mlki O vzoglu. Tarih Tetiklerde Babr, Tttrk DUbdn KOkml. Ankara

2 0 02. s 109.
16
7

A g .e .,s .l5 4 .

C'A.

173.ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Smerologlarndan Beno Lands

berger ve dnyann en nl Hitltologjanndan Hans Gfltterbock
1 9 3 5 den itibaren AtatOrlttln yanndadr Atatrk, "Hititlerin ve Smerlerin Trkl" tezini gelitirirken ite bu dflnyaca nl bilim
Dolaysyla dnyann en nl

insanlarnn desteini alm tr.18

Atatrk, Bat merkezli tarih anlaynn dna kmay baarabi

len ender tarihilerden Francois Lenormanfun Historie Andenne
de Loirent Lusqu *aux fuerres medigue, adl eserinde ve Hilarie de
Bareenton'un Loriglne des Langues, adl eserinde Smerlerle
Trkler arasnda akrabalk olabileceine ilikin bilgiler grmt.19
Bunlarn dnda Wolfram Eberhard, Fuat Kprl, Yusuf
Akura, Ahmet Agaoh ve evket Aziz, A. Cevat Emre gibi tarih
iler de Atatrk'n yannda bilimsel almalaryla ona destek ol
mulard.
Atatrk, Trk Hititolog ve Smerologlarm yetimesini istiyor
du. Hans Gterbock, Hititologlann yetimesi konusunda da elinden
geleni yapt. Onun yetitirdii Mustafa Seluk Ar Anadolu Medeni
yetleri Mzesinde tablet seleksiyonunda gerekletirdi ok nemli
dzenlemelerin yan sra eitli aratrmalar da yapmtr. 30lu yl
larda Almanya'ya gnderilen rencilerden Sedat Alp de Trki
yenin ilk nemli Hititologlarndandr. 1933te Atatrk'n isteiyle
stanbul Oniversitesinde de bir Hititoloji blm almtr .niver
site Reformundan hemen sonra 1933de yine dnyaca nl bir ba
ka Hititolog Prof. H. Th. Bessert, l. Hititoloji blmnn bana
atanmtr. Daha sonra Trk vatandalna geen Bossert Hiti-Luvi hiyorogliflerinin zmnde byk ilerlemeler kaydetmitir.
Onun yetitirdii Muhibbe Darga gibi Trk Htitologlar bugne ka
dar ok nemli almalara imza atmlardr .20
18

Bahriye ok. Attirktta zinde Btr Arpa Boyu, stanbul 1 9 8 5 , s 171

19

Franois 1-enorman, Histori Ancienne de L'otrent Lusqu 'aux fumes

medlgue, C l, Paris, 188 1 , s. 100; Hilarie de Bareenton, L'origine des Lan
gues. Paris 1932. Nakleden . Otatogu Ufptk M in a , s. 15.

20

Hldtler. editOr, lker Ko, Ankara 2 0 0 6 , s 12.1 3

17 4 . S I N A N M E Y D A N

Atatrk, Smer aratrmalarn yrtecek Trk Smerologlann

yetimesi iin de Avrupaya renci gnderm iin. Ayrca, arkeoloji
ye ve tarihe merakl Trk genlerinin, Hltler basksndan kap Tr
kiye'ye gelen nl Alman arkeologlarn yannda yetimelerini sala
mt! Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin Smeroloji bl

mnde yksek renim lerim tamamlayan ilk Trk genlerinden b i

ri de sonradan tm dnya tarafndan tannacak olan- nl Sm e
rolog Muazzez ilmiye dr , ^ gnleri yle anlatmaktadr:

1936
ylnda bu blmlere hibir bilgimiz olmadan girdikHititoloj hocamz Hitler rejiminden kurtarlan ve bu yl len Prof.
H.G. Gterbock, Smeroloji hocamz ayn koullarda getirilen Prof.
B. Landsberger, Arkeoloji hocamz da Yahudi olmad halde davet
edilen Prof. Von der Ostendi. Dersler bir evirmen analyla veri
liyordu, bizler de not tutuyorduk. Henz dil bilmiyorduk. Kitapla
rmz yoktu. Btn bunlara ramen, hocalarmzn ve bizim sabr ve
gayretimizle 1940 ylnda eitimimizi tamamladk. Hocalarmz,
Hatice Kzlyay ile beni fakltede brakmak istedilerse de baz aile
sorunlarn ileri srerek kabul etmedik ve stanbul Arkeoloji Mzeleri'ne iviyazl tabletler zerinde almak zere atandk. Onda
1937ylnda yine Yahudi asll olmas nedeniyle lkemize gelen D.r.
F. R~ Kraus alyordu. Biz de onun almalarna katldk 1949 y
lma kadar onunla, o ayrldktan sonra da Hatice Kzlyay ile ikimiz,
1962 ylndan 1972 ylma kadar atanmalarn saladmz Fatma
Yldz ve Veysel Donbaz ile alarak kazlardan kaklar gibi duran
konservasyonlan, konularna, devirlerine ve tarihlerine gre tasnif
leri yapld, numaraland ve kendilerine zg kutular, dolap ve oda
lar iinde korunmaya alnd. 1
Atatrkn gayretleriyle kurulan Sm eroloji blm nde, yine
Atatrkn istei ve ynlendirmesiyle tarih ve arkeoloji renim i g
ren Muazzez ilmiye ve onun gibi aratrmaya ve incelemeye tnclakl Trk genlen, yllar boyunca yaptklar almalarla Smerlen ve I lttlern gizli kalm zelliklerim ortaya kararak, bu uygar
lklarla Trkle arasndaki ilikiyi gstermiler ve bylece bir para
21

(,. a.g.e., ; l<>

175 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

da olsa Batinn arpk tarih tezlerinin egemenlik alann daraltmay

baarabilmilerdir; stelik yaptklar bu aratrmalarla dnya kltr
birikimine nemli katklarda bulunmulardr
Dnyaca nl Trk Smerolog Muazzez lmiye , yllarca s
ren aratrma ve incelemeleri sonucunda Smer ve Hitit tarihinin bi
linmeyen zelliklerini anlatt "Ortadou Uygarlk Miras' adl ki
tabnda Atatrk'n Smer aratrmalarna verdii nemi yle zet
lemitir:

Bize Smer yolunu aarak, bunlan meydana karm am z sa

layan Ata'mm kranla anyorum."21
Atatrk, Hititlerin ve Smerlerin Trk olduklarna ylesine ok
inanyordu ki, otuzlu yllarda kurduu bankalardan birine 'Smerbank", dierine de Eti (Hitit) Bank" adn vermitir.21
Atatrk tarth almalaryla ok yakndan ilgileniyor; zellikle
Hititlerin ve Smerlerin Trkl tezine bizzat kafa yoruyor, bu ko
nularda kitaplar okuyor ve bu konular tarihilerle tartyordu.
nk Atatrk, gelitirdii Trk Tarih Tezi ni tarihilerle tartacak
kadar derin tarih bilgisine sahipti. Yerli ve hatla yabanc tarihilerle
Hititlerin ve Smerlerin Trklne ilikin hararetli tartmalara gi
riyor, kendi tezini profesyonel bir tarihi kadar baatyla savunabi
liyordu. Byle bir tartmaya tank olan Reit Galip Bey grdkleri
ni yle anlatmaktadr:
"Muhterem arkadalar! Geenlerde Ankara'ya Dantmarkal
Profesr J. Ostrup isminde bir alim geldi. Konferansn ve Byk
Gazi ile yapu tarih mnakaasn dinledik. DanimarkalI alim, ken
dilerine anlatlanlar' dinledikten sonra, evet bunlarn ou doru
grnyor dedi. Ve dinledike kanaati daha da ku\n-etlendi.
Okumaya ve aratrmaya da devam ediyordu. 15 Eyll 1929da
22

A.g.e., s 67.

23 Atatrk'n miras olan bu bankalar ynk zamanlarda "Konumland

iin bugn adlan bile unutulmutur.
24 Reit Galip Bey'in Konumas". T n A Tarihi HWlmvU U flt U .i.r lslan
bul 19C. Naklen demir, a.g.e , ayn yer

Cumhurbakanl Genel Sekreteri M. Tevfk Bykloglu araclyla

Paris Bykelisi Fethi Bey den, Smerlerin geli yeri ve medeniye

ti hakkmdaki en son tetkikleri kapsayan eserlerin gOnderilmesinr

istemiti
Trk Tarih Tezi zerinde alan bilim insanlarndan Prof. Dr.
Sadi Maksudi Bey o gnlerde Atatrkn bir bilim insan, bir tarih
i gibi altn yle ifade etmektedir:

Halaskarmz (kurtarcmz) devlet lerinden kalan vaktini,

Trk tarihine hasretmektedir.Bu tesad bir hadise deildir. Trk'
kurtaran bir ahsiyetin Trk'n yaamasn da temin etmek yollar
n tespit iin almas gayet tabidir "26
Trk Tarih Tezi'nin Ana Kaynaklarnda Hltirlrr ve SOmerler
Mustafa Kemal Atatrk, Batnn emperyalist tehditlerine ve sal
drlarna bakaldrarak yenilmez denilen Batnm da pekala yenile
bileceini tm dnyaya gstermiti. Atatrk, bu bamszlk sava
nn sadece bir balang olduunun farkndayd. Ona gre asl ya
plmas gereken bamszln srekli klnmasyd, aks halde kaza
nlan zaferin hibir anlam kalmayacakt. Emperyalizm canavarnn
kanl penelerinden kurtarlan yaral lkenin kanayan yaralarn bir
an nce sarmak gerekiyordu; fakat yaralar sarmak da yeterli deil
di. yle bit lke kurmalyd ki kendi ayaklan zerinde durabilsin,
ulusunu kendi kaynaklaryla besleyip doyurabilsin, ada uygarlk
deerlerine sahip ksn.. Atatrk, byle bir lkenin, ancak sahip
olduu gerek potansiyeli bilen ve kendine gvenen bireyler tarafn
dan kurulabileceine inanyordu. Kendine gvensiz, asrlk aalk
kompleksinin ar basks altnda ezilen, yorgun ve ylgn, yanl tel
kinlerle kafas bulandrlm, kendi ayaklarnn zerinde duramayaYurdakul, a.g.e, s 2 5 3
Sadr Maksudi Deyin Konulmas", TA Tarihi Hakknda Mtalaalar
Trk Ocaklar Neriyat, Trk Oca Matbaas, stanbul 1930. Nakleden
Ulug demir. Cumhuriyetin 30 Yibnda Trk Tarih Kurumu, TTK Anka
ra 197 ). s .6 7 -7 9

177. A T A T R K

VE T U R K L b R N S A K L I

TAKI MI

cana inanan bir toplum un dnyayla rekabet edemeyeceini ok iyi

biliyordu. Bir keresinde yle demiti

"(.. jTrklk hakkmdald gr dorudan doruya Trk aydn

larnn kendi kendini bilmemesinden ve baka uluslarda u veya bu
sebeple stnlk varsayarak kendini onlardan aa grp, nebine
gveni yitirmesindendi. Arak bu yanl gre son vermek, Trk
lmz btn asalet ve necabe ile tantmak gerekmektedir de
dim ve ondan beri inandm bu geree btn Trklerin inanma
sn, bununla vnp kendine gvenmesini lk bildim. 'Bu nedenle ncelikle gen nesilleri "doru yetitirmek" gereki
yordu. Bu konuda yle demiti:

"Trk ocuklarndaki yetenek, her ulusundakinden stndr.

Trk yetenek ve gcnn tarihteki baarlan meydana kaka,
Trk ocuklar kendileri iin gerekli olan atlm kaynam o tarihte
bulabileceklerdir. Bu tarihten Trk ocuklar bamszlk dnce
sini kazanacaklar, o byk baarlan dnecekler, olaanst yengilep (zaferler) kazanan adamlar renecekler, kendileri de ayn
kandan olduklarn dnecekler ve bu yetenekle kimseye boyun
emeyecekler1*
Trk ocuklarnn kendine gvenebilmesi iin onlara kim o l
duklarn, atalarnn gem ite neler yaptklarn, ada uygarla ne
gibi katklarda bulunduklarn anlatmak gerekiyordu

Bunun tm

Trk'n tarih iindeki yerini ' yeniden'' ve 'doru bir ekilde ' belir
lem ek ve Trkn Sakl Tarihi'ni ortaya karm ak adeta bir zorunlu
luktu. Bunu yapabilm ek ise hi dc kolay deildi
Daha nce kim senin denemeye bile cesaret edemedii "tarihi
yeniden yazma dncesi ncelikle "Bat m erkezli tarih anlaynn
dna km ak" anlam na geliyordu. 2 0 yzyln balarnda uygarl
babamm mah olarak gren ve tm dnyaya da yle gsteren
27

Aiailrk bu szleri. 14. 9. 1931

de Dolnulvthc saraym la laik Re

U natm tank olduu bir konuma srasnda sylemitir. Sadi Borak, Atft-

rttrktm Resmi Yaymlan Gbmemls Sylev ve Demeleri s 244

28

Kklgller, *.g.e.. s 194.

1 78 . SNAN

M EYDAN

Bal nn klasik tarih grcn rtmek, bu gr rtlse bile.

Bat nn byledii" dnyaya bunu kabul ettirmek neredeyse im
kanszd. te Atatrk bu imkansz baarmaya alacakt.
Atatrk, yapt ve yaptrd aratrma ve incelemeler sonucun
da dnya tarihinin ve dnya tarihi iinde Trk tarihinin. Batinn
yazdndan ve tm dnyaya kabul ettirdiinden ok daha farkl ol
duunu grmt. Bat, gemiteki tm gzellikleri sahiplenir
ken, tn 'irkinlikleri Dou toplumlarna,.zellikle de Trklere la
yk grmt. Batinn bu tutumu bilimsel deil siyasal bir tutum
du. Bat; geni imkanlarn kullanarak yapt aratrmalar, incele
meler ve kazlar sonunda ortaya kard tm eski uygarlklar ken
di atas olarak grp sahiplenmi ve tarihten gelen bir stnle
sahip olduu imaj yaratmt. Bat, bu sahte stnlk imajm giz
li veya ak tm dnyaya empoze ederek, dou toplumlarnn bilin
altnda kendine gvensizlik, aalk kompleksi, ikinci snflk, geri
kalmlk gibi duygular yaratmt. Bu, Batinn 19. yzyln ortala
rndan itibaren gelitirdii bir emperyalist proje ydi. oryantalizm
diye de adlandrlan bu proje, arptlm, asl anlamndan soyutla
narak ii boaltlm ve yeniden anlamlandrlm yapay tarih tezleri nden oluuyordu.
Batinn kirli oyunlarn bozan adam Atatrk, yeni kurduu
lkenin gen beyinlerini bu arptlm, ii boaltlm, renen
lere -eer Batl deillerst- aalk kompleksinden baka hibir
ey salamayan Bat merkezli tarih anlayyla doldurmak istemi
yordu. Gen Trkiyenin gen nesilleri Trk ve dnya tarihini,
Batinn nerdii kaynaklardan deil, Trkiyede Atatrkn yn
lendiriciliinde bir komisyon tarafndan hazrlanan kaynaklardan
renecekti.
1. Trk Tarihinin Ana Hatlan'nda
Bat merkezli tarih anlayna lke ve ulus dzeyinde ilk bakal
dr olan bu kaynaklarn en nemlisi Trk Tarihinin Ana Hatlar"
adl 606 sayfalk kitaptr.
"Trk Tarihinin Ana Hatlan', 1930 ylnn sonlarnda bir ko-

179 A T A T R K

VE T U R K L E R N S A K L I

TARH

misyon tarafndan h a z r la n m tr .6 0 6 sayfalk bu kapsaml eserde

Trk Tarih Tezi geni bir ekilde ilenm itir.30
A fetinann: "...Tarihin en eski devirlerinden balayarak Orta
Asyadan douya batya, gneye kuraklk ve ekonomik nedenlerle
byk gler olmutur. Bu gmenler brakisefal, alpin tipinde,
Komisyonda yer alan yeler unlard:
Trk Oca TTC Azas vc Medeni Bilgiler Muallimi: Afet Hanm (Prof. Dr.

Afet inan)
Riyaseti Cum hur Umumi Katibi: Mehmet Tevflk (Bykholu)
anakkale Mebusu: -Samrt Rfat
Ankara Hukuk Mektebi Profesor: Yusuf Akora
Aydn Mebusu: Dr. Reit GaHb
Bolu Mebusu: Haan O m tl (ambel)
Ankara Hukuk Mektebi Profesr: Sadri Maksudl (Arsal)
Sivas Mebusu, yazar, aydn : emseddin (Gnaltay)
zmir Mebusu: Vasf (nar)
stanbul Hukuk Fakltesi Profesr: Yusuf Ziya (zer)
30

Trk Tarih Tezi hakknda bkz.em setin Gnaltay, Trk Tarih Tezi Hak
knda lntikalarn Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi", Belleten, Say 7 , 8 , 1 9 3 8 ,
s .3 3 7 -3 6 5 ; Enver Ziya Karal- Aietinan, Atatrk'n Trk Tarih Tezi", Ata

trk Hakknda Konferanslar, DTCF, Ankara 1946. s .5 5 -6 5 ; Ekrem Akurgul, Tarih lmi ve Aatrk", Belleten, Say 8 0 , 195 6 , s .5 7 1 -5 8 4 ; smail
Hakk Uzunarl, Trk Tarihi Yazlrken Atatrkn Alaka ve Grle
rine Dair Hatralar", Belleten, Say 10. 1 9 3 9 . s. 34 9 -3 5 3 ; Hasa ( emil
ambel. Atatrk ve T a rih ', Belleten. Say 10, 193 9 , 2 6 9 -2 7 2 ; Semavi
Eyice, "Atatrk'n Byk Bir Tarih Yazdrma Teebbs: Trk Tarihi nin
Ana H atlar', Belkten, Say 128, 1968, s. 5 0 9 -5 2 6 ; Halil Demircioglu,
T arih , Biz ve Atatrk ", Belleten, Say 139, 1971, s 4 5 3 -4 5 5 ; Bekir Stk
Baykal, Aatrk ve Tarih ", Belleten, Say 140, 197 1 , s .5 3 1 -5 4 0 ; Atatrk

(Kolektif), 1 0 0 0 Temel Hser, MEB stanbul 197 0 , s 2 3 7 -2 4 8 ; Birinci

Trk Tarih Kongresi, Konferanslar, Mzakere Zabtlar, Ankara 1933,
Marif Vekili Esat Beyefendinin Konumas, s. 5 -1 4 ; brahim Necmi Dil
m en, Trk Tarih Tezi'nde Gne Dil Teorisi nin Yeri ve Deeri. Ddnd

Trk Tarih Kongresi, stanbul 194 3 , s .8 5 -9 8 ; Kurt Bitel, Atatrk ve llkz Tarih Aratrmalar", Belleten. Say 10, 1 9 3 9 , s .2 0 3-205.

180* SNAN

MEYDAN

Trke konuan insanlaradr. Bunlar gittikleri yerlere ileri bir uygarbg da gtrmlerdir. Mezopotamya'da, Msrda, Anadolu'da,
inde, Giritte, Hintte, Ege'de, Roma'da medeniyet kuranlar bu in
sanlardr. Trklerdir. Dnyada medeniyetin kurulmas ve gelime
sinde, dnyann teki kelerine yaylmasnda belli bal pay Trk
e konuan bu insanlarndr. " Meklinde zetledii Trk Tarih T e
zi, "Trk Tarihi nin Ana Hatlar" adl kapsaml eserde cokun ve
destans ifadelerle kantlanm aya allm tr.
Trk Tarihi nin Ana Hatlar nn yazl amac, "Bu Kitap Niin
Yazld?" adl "Giri Blm nde yle ifade edilmitir:

Bu kitap belirli bir ama gzetilerek yazlmtr: imdiye ka

dar memleketimizde nerolunan tarih kitaplarnn ounda ve onla
ra mehaz olarak Franszca tarih kitaplarnda Trklerin dnya ze
rindeki rolleri uurlu yada uursuz olarak kltlmtr. Trkle
rin ecdat hakknda byle yanl malumat almas Trkln kendini
tanmasnda benliini inkiaf ettirmesinde zararl olmutur. Bu ki
tapta gzetilen esas ama, bugn btn dnyada, tabii mevkiini is
tirdat eden (ele geiren) ve bu uurla yaayan, milletimiz iin zararh olan bu hatalarm dzeltilmesine almaktr. Ayn ramanda bu,
son byk hadiselerle ruhunda benlik ve birlkik duygusu uyanan
Trk milleti iin milli bir tarih yazmak ihtiyac nnde atlm ilk
admdr. Bununla milletimizin yarana kabiliyetinin derinliklerine
giden yolu amak, Trk deha ve sedyesinin esrarn meydana kar
mak, Trkn hususiyet ve kuvvetini kendine gstermek ve milli inkiahmzn, derin rki kklere bal olduunu anlatmak istiyoruz.
Bu tecrbe ile, muhta olduumuz o byk milli tarihi yazdmz
ifMia etmiyoruz. Yalnz bu hususta alacaklara umumi bir istika
met ve hedefgsteriyoruz is.25)
Baz blm lerini bizzat Atatrkn kalem e ald Trk Tarihnn Ana H atlar adl kitabn, Bat m erkezli tarih anlayna kar
bir isyan, bir bakaldr kitab olduu, kitabn giri blm nde
ki bu cm lelerden aka anlalmaktadr. Kitab hazrlayanlarn la
f evirip evirmeden: "Bu kitap belirli bir ama gzetilerek yazhm31

Afet inan, Atatrk ve Tarih Tezi, Belleten, Say 10. 1 9 3 9 . s .2 4 3 -2 4 6

181 A T A T R K

VE T U R K l E K N SAKI . I T A R H

Of' diyerek, kitabn yazl amacnn, Trkler haklandakiyanl bil

gileri dzeltmek" olduunu belirtmeleri dkknt ekicidir. Atatrk'n
gzetimi altnda hazrlanan "Trk Tarihi nin Ana Hatlar" Batinn
emperyalist amalarna ulamak iin kurgulad ve tm dnyaya
kabul ettirdii tarih anlayn reddederek kar tezler ileri sren
dnyadaki ilk alternatif tarih kitabdr.
Kitapta, Beer Tarihine Methal (nsan Tarihine Giri) adn ta
yan birinci blmde (s.2 7 -5 7 ) kainat, tarih, rk, lisan gibi kavram
lara aklk getirildikten sonra Trk rknn dnya uygarlna yap
t katklardan "vgyle" sz edilmektedir

. Tarihten evvelki zamanlarda ve tarihi devirlerde ayn ayn cemiyeder, medeniyetler, devletler kurmu olan bu byk rk men
suplan kuvvetli dimalannm muhtelif muhitlerde yarattklar ortak
lisan ve harslarla ve rki vasflan ile uzun veya ksa sreler iinde
yekdierinden daima etkilenmilerdir, (s. 5 0 )
Kitabn. Trk Tarihi'ne Giri adn tayan ikinci blmnde
zetle u grlere yer verilmitir:

.. Tarihin en byk cereyanlarm yaratm olan Trk rk en

ok benliini muhafaza etmi bir rktr. Genel tarihin ve medeniyet
tarihinin bugnk insanln dnrlerini o kadar merakla megul
eden karanlk sayfalarn izah iin Trk rkn esas tutmaktan baka
are yoktur. Bu esas kabul edilince btn aklanmas zor grnen
meseleler aydnlanacak, tarihte bo braklan ve veya soru iaretleri
le doldurulan blmler tamamlanarahtr

nsafl, haktanr ve tarafsz Avrupah bilim adamlannm Udile

rinden ve delillerinden de istifade edilerek savunulan terimizde hi
bir rk ve millet iin aalama ve kk grme kast yoktur. Kendi
milletini sevdii kadar baka ahsiyet ve varlklara sayg Trkln
iarlarndandr.m(.s. 7 1 )

"Bu eserin amac, girite iaret ettiimiz gibi asrlarca birok

haksz iftiralara uratlm, ilk medeniyetlerin kuruluundaki hiz
met ve emekleri inkar olunmu byk Trk milletine tarihi hakikatlara dayanan erefli mazisini hatrlatmaktadr. unu da ilave edelim
ki, 10 000yllk gs kabartan ve alm ykselten bir mazi Trk mil

letine bo ve lzumsuz bir gurur vermeyecei gibi her milletin tari

hinde grlm ve grlebilecek hallerden olarak birka asr n saf
tan ayrlm bulunmak da ftur vermez.
Gazi Mstafi Kemal Hazretleri, tarihi nutuklarnn sonunda
genlie hitap ederek, memleketin maruz kalabilecei vahim ihti
malleri ve btn tehlikeleri saydktan sonra, '...E y Trk stikbalinin
Evlad! te bu durumlar ve artlar iinde dahi vazifen, Trk istikbal
ve Cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret damarla
rndaki asil kanda mevcuttur. buyurmulardr.
Trk'n tarihi azametinin sekin sembol, Byk Reisi, bu
notlarn toplanmas ve bir araya getirilmesi iin alanlar, bu al
maya sevkeden uyarlan ve rehberlikleriyle imdi hatrlattmz hi
tabelerinde u cmleleri ilave buyurmu oluyorlar:
'Ey Trk milleti! Sen yalnz kahramanlk ve cengaverlik deil,
fikirde ve medeniyette de insanln erefisin. Tarih, kurduun me
deniyetlerin, sena ve sitayileri ile doludur. Mevcudiyetine kasteden
siyasi ve itimai amiller birka asrdr yolunu kesmi, yryn
arlatrm olsa da 10 000 yllk fikir ve hars miras, ruhunda ba
kir ve tkenmez bir kudret halinde yayor. Hafzanda binlerce ve
binlerce yln hatrasn tayan tarih, medeniyet safnda layk oldu
un mevkii sana parmayla gsteriyor. Oraya yr ve yksel. Bu
senin iin hem bir hak, hem de bir vazifedir, "(s.71-72)
Trk Tarihi nin Ana H alarndaki bu ve b enzen ifadeler, Bat
merkezli tarih anlayna bakaldran yeni ve alternatif bir tarih an
laynn rndr. Kitabn genelinde Trk ulusunun fikir ve uy
garlk alanndaki 10.000 yllk erefli bir gem ie sahip olduu ok
ak ifadelerle anlatlm tr Kitabn daha giriinde: "Trklerin dn
ya medeniyetinin ortaya kndaki inkar edilmi katklarm ortaya
koymak amacyla yazldnn" belirtilm esi, bu kitabn Trklern uy
gala katklarn inkar edenlere, yan em peryalist Bat'ya ve onun
kurgulad "emperyalist tarih anlayna kar km ak amacyla >a
yldm gsterm ektedir.
lin k T a rih in in Ana H atlarnda zerinde durulan ana tez.

Trklerin ilerili# tezidir Kitabn genelinde, Trklern kOtdr ve

183 A T A T U K K

Vf

T I R KI . I . KI N S A K I I I A K I M I

uygarlk alanndaki "ilcrilikleri

kantlanmaya allm M (arlm

ok eski d nem lerinden beri dnyann drt bu yanma yaylan

Trkler yksek kltr ve uygarlklarn gittikleri yerlere gtr
dkleri ve 19 yzylda Bat nn sahiplendii eski uygarlklarn Trk
kkenli olduklar vurgulanmtr.
T rk Tarih T ez in in bayapt Trk T arih in in Ana Uala na
gre Orta Asya binlerce yl nce dnyann en nemli uygarlk hav
zasyd. klim deki deiim, ileri Orta Asya uygarln yaratan Trklerin baka corafyalara g etm elerine neden olm utur. leri Orta
Asya uygarl da Trklerle birlikle bu corafyalara tanm ve za
man iinde etkileim yoluyla tm dnyaya yaylm tr:

Btn dnyaya medeniyet yaym oho Tilrkler asl vatanlar

olan Ona Asya'da muhtelif devirlerde yksek medeniyetler kurmulardr. ( ...) Burada uygun artlar sayesinde Trkler medeniyete ge
lierek gayet youn bir maden medeniyeti kurmulard. Bu devirde
bu sahada yaayan Trkler ayn zamanda ziraat idiler. Ziraat ve
madencilie dair szler btn Trk lehelerinde ay n dr. Bu Trklerin dnyaya yaylmadan nce, btn Trklerin ayn sahada yaadk
lar zaman dahi ziraatla uram, maden ilemesini bilmi oldukla
rn ispat eder. Bu devrin ka asr srd tahmin edilemez.'
(s.325)
T rk Tarihi nin Ana Hatlarna gre, ileri O rta Asya uygarlnn
en belirgin kantlarndan b ti, Trklerin 'madencilik' alanndaki
byk baarlardr; T kler, maden iilii konusunda dnyaya r
nek olm ulardr:

Eski Trkler madenleri nereden alyorlard? Altay Dalan'nm pek ok yerlerinde kefolunmu maden ocaklar ve izabe tam
lan bu soruya cevap veriyor. Trkler madenleri kendileri yerden kanyor, kendileri iliyorlard. Yani eski Trkler madenden eya yap
masn bildikleri gibi, madenleri ilemesini, kullanlabilecek hale ge
tirmesini de biliyorlard. Dier deimle Trkler madencilik sanat
nn btn ekilleri ve btn usullerine aina idiler. Eski Trk lke
lerinde eski devirlerde iletilip braklm maden ocaklan gayet ok
tur. ou bakr madeni ocaklardr. Bu ocaklardan bazlarnn yer

184 S I N AN M E Y D A N

alandaki koridorlar, tam asrmzda yaplm ocaklar gibi mkem

mel bir surette aa direklerle dayatlmtr.
Bu ocaklarn ou, Trklerin madenleri ancak kendi ihtiyalar
iin deil, dier milletim satmak iin de kardklarm ispat ediyor.
Kurganlarda bulunmu eyadan Trklerde madencilik sanaarun gayet Onl bir sanat olduu da anlalmaktadr. Leningard'm
Ermitaj Mzesi'nde" kurganlarda bulunmu eya arasmda, eki
tutmu bir maden iisini gsteren kk bir bakr heykel bulunu
yor. Bundan baka kurganlarda pek ok kk eki bulunmutur.
Anlayor ki, Trkler bu gibi heykelleri ve ekileri bir ss olarak
kullanyorlard.
Eski Trkler, bakr, tun ve demirden baka altm da karrlar
d. Ona Asya'nn birok yerinde terk edilmi alan madeni ocaklar
kefolunmtur. Bu maden ocaklarnda bakr aletler bulunmutur."
(s.328)
Trk I anh'nn Ana Hatlarna gre, ilen O a Asya uygarlnn
on belirgin kalnlarndan biri de yerleik kltre ai kalntlardr
Kitapta, zellikle O n a Asya'daki ehir' kalntlarna vtgu yapla
rak. Trklern gebe ' olduklar tezi rtlmeye allmtr

Bundan yedi asr nceki zamana kadar miladi 6. yzyl-13.

yzyl arasmda Baa Trkistan ile Krgz steplerinin gney ksmnda
birok ehirler mevcut olduunu in ve slam tarihilerinin eserle
rinden reniyoruz Bugn bu ehirlerin yerini kum tabakalan kap
lamtr. Tarihi ehir harabelerinin yerini belirlemek, ancak kumla
ra karm ok sayda inili tula, nefis mlek krmalar gibi me
deniyet kalmtlan sayesinde mmkndr. Bugn medeniyetten
mahrum Krgz- Kazaklarn oturduklar sahamn birok yerleri ehir
harabeleriyle, medeniyet enkazyla doludur.
Bu harabelerin bir ksm tarihe bilinen ehirlerin enkazdr.
Mesela, Otrar, ent, Yng-Kent, Sanak harabeleri gibi. Dierleri, ta
rihin isimlerini belirlemedii harabelerdir.Pek ok ehirlerin, tarih
isimlerini kaydetmi olduu halde, yerleri tayin edilmemitir. Bu
cmleden Allak, Atba, Almalk, Balasagun, Sus. Suyap, Tala, Ku
lun, Barshan, Nuzket, Stkent, li-Bahk, eld gibi Trk ehirlerinin

185* A T AT RK

VE T K K L E R N S A K L I

TAR H

isimleri saylabilir. Bugn btn bu, vaktiyle byk bir Trk mede
niyeti merkezi olan ehirlerin yerinde km ve rzgardan baka t e
f e / yoktur.
Son zamanlarda yaplan kaz neticesinde, in'i Trkistan'da
kum alanda elliden ok ehir harabesi buhmmutur.(...)
Sularn azalmas, rmak, ay ve gllerin kurumas neticesinde
eskiden verimli sahalar orak step haline gelmitir. Ahali oturduu
yerleri, kyleri, kasabalar brakp baka vatan aramaya, veyahut g
ebelii tercih etmee mecbur olmutur. Terk edilmi, yahut tahrip
edilmi ehirlerin bulunduu sahalar yava yava kumlar istila et
mitir. Yeil tarlalar, step olmu, stepler kum sahras olmutur.
Onun iin, "Orta Asya Trklerinin eski medeniyetleri nerede? suali
ne, "Kumlar alanda diye cevap vermek doru dur. (s. 330)
T i l ik T a rih in in Ana H atlarna gre. O n a Asyal Trklerin bir
dnem gebe hayat srm eleri tarnanu-n zorunluluktan kaynaklan
mhtr, iklimdeki bozulm a Trkler gebe yaamaya mecbur etm ijur Trklerin gebelii, uygarlk yaratamayan ilkel kabilelerin g
n b ir lik yaamlarn srdrebilm ek iin srekli yer deritirm eleri

biim indeki gebelik d elild i, Trklerin gebelii. klm ve cografvada meydana gelen an larkllamanm doal ve zorunlu sonucuy
du Oysaki Pat merkezli tarih tezine gre. Trkletn gebelii,
Trklerin uygarn7klannm kantyd Trk Tarih in in Ana Hatlau ite bu tezi rtm ek istiyordu

Milada yakm asrlarda Asya Trklerinin bir ham hayvan bes

leyerek, gebe yaam srmeye balyor. Bu hayati deiimin nede
nini Asya'nn deien ikliminde aramak lazmdr.
Eski devirlerden bugne kadar Orta Asya yava yava daima
kurumaktadr.Orta Asya'da rmaklarn says gittike azalmakta,
mevcut nehirlerin sulan eksilmekte, gller kurumaktadr. Eskiden
mevcut birok gller bugn yok olmutur. Corafya alimlerince bi
linen bu olay, Trk rk tarihinin anahtar saylmaldr. Orta As
ya'nn dier nemli iklim nitelii, kuzeydoudan esen rzgarlara
okluu ve iddetidir. Bu rzgarlar, Orta Asya sularnn buharla
masyla oluan buhan Orta Asya gneyindeki lkelere gtrr Bu

lHh S I N A N

MtYIJAN

rzgarlarn Otta Asya "yagetirdii ey ise kuralardan ibarettir. Bu su

retle Orta Asya kuruduu nispetle kum istilas altnda kalmaktadr.
Kumlar yava yava verimli sahalar igal ederek, bir zamanlar yeil
ekinliklerden ve verimli tarhlardan meydana gelen sahalar ssz
kumluklara dntrmektedir.
Bugn geni kum alanlarndan, steplerden ibaret olan sahalarn
vaktiyle verimli, mahsuldar sahalar olduu trl belirtilerden ka
rlmaktadr. (Kum sahalarnda 2-3, bazen 4-5 metre kalnlnda
kum tabakas altmda su yollan (Arklar) bulunmutur.)
Son bin sene iinde Orta Asya'y kumlarn istilasnn daha seri
bir cereyan alm olduu anlahyor." (s.328-329)
'Trk rknn bir ksmn gebe hayatla yaamaya mecbur etti.
Gebelik, Trk tarihinde iklim deiiklii neticesi bir zorunluluk
olmutur. Uygun, corafi, iklim artlan iinde yaayan Trkler hi
bir zaman gebe hayata eilim gstermemilerdir.9 (s.331)
Trk T arihin in Ana H atlarnda, Orta Asyal Trklern astrono
mi, matematik, mimari, gzel sanatlar ve edebiyat alanlarnda al
malar yaptklar rneklendirilerek,

Trklerin uygarlkszlg' tezi

rtlmeye allmtr.
Trk Tarihin in Ana H atlarnn genelinde Trklern askeri ve
syas baarlarndan ve fetihlerinden ok az sz edilirken, Trklern

bilim v t kltr alannda yaptklar, Trk bilim insanlarnn alma

lar en ince ayrntsna kadar anlatlmtr:
' . .Arap Tarihilerin rivayetlerine gre Trkistan ehirleri med
rese ve ktphanelerle dolu idi. Yalnz Merv ehrinde be yz kadar
ktphane mevcut olduu rivayet olunur. Timur torunlarnn haki
miyeti devri Ban Trkistann en parlak devridir. Bu devirde Trkis
tan'n btn ehirlerinde muhteem binalar ina edildi. Yzlerce sa
ray, muazzam medreseler, camiler, kprler, hanlar yapld. Bu de
virde Semerkant dnyann en byk ilim merkezlerinden biriydi.
Trkistann birok byk medreselerinde dini ilimlerden baka,
dnyevi ilimler de retiliyordu. Medreseler birer niversite mahi
yetinde idi. Trkistan medreselerinde brn ilimlerde yksek yetki
sahipleri kma.

187 A T A T R K

VP T UK K l . I K I N S A K I I

T AKI MI

Bilhassa matematik ve astronomi ilmi ok ilerlemiti. amarkant'ta Timur'un olu Ul Bek byk bir rasathane ina ettirmiti.
Bu rasathane o devrin en mkemmel rasathanesi idi. Zamann en
byk astronomi alimlerinden saylan Ulu Bek, birok dier alim
lerle birlikte bu rasathanede yapt, astronomiyle ilgili rasad gz
lemlerini, Zoyei Ulu Bek" ismiyle bilmen eserde toplamtr. Bu
zaye (yldzlarn yerlerini gsteren cetvel) uzun sre Avrupa alim
leri arasnda dahi gvenilir bir kaynak saylmtr.
Trk'n pek ok dier medeniyet eserleri gibi bu rasathane de
son zamanlara kadar kum alanda kalma. Trkistan Trkleri ara
snda medeniyet yerine tarikat getikten, rasathane ve ktphane
nin yerini tekkeler tuttuktan sonra bu rasathanenin yeri bile unutul
mutu. Bundan 22 yl nce 1908'de, Rus arkeologlardan W. L. Viatkin rasathanenin yerini kefetti. Byk masraflarla kaz yaptrarak
drt buuk asr kadar kum alanda kalm olan bu muazzam binay
meydana kard. Rasathanenin ilmi gzlemler yapmaya hizmet
eden merdiven eklinde mermerden yaplm, rakam ve harflerle
bezeli muazzam duvarlar her greni hayret iinde brakmaktadr.
Bu rasathaneyi ziyaret eden btn uurlu Trkler her ynden
Trk dehas rn olan bu muazzam ilim abidesini grd raman
derin bir Trklk gururu hissediyorlar. Taassup ve cehalet kurban
olmad zaman Trkn neler yapabileceine bu rasathane parlak
bir delildir. Trkistann medeniyet eserleri bu rasathaneyle snrl
deildir. Trkistann btn byk ehirlerinde, zellikle Samarkant ile Buharada pek ok byk binalar da vardr.
Umurlular dneminde Trkistan'da Trk mimari tarz meyda
na gelmitir. Bu mimari tarz, dnyann mehur klasik mimarlk sis
temlerinden biri saylr. Bugne kadar Trkistan'n medrese, cami
ve trbelerini taklit eden binalar yaplmaktadr. Leningrad ehrinin
mehur byk camii Tim nlerin mimari tarzn takliden yaplm
tr.
Bu devirde Trkistanda nefis sanatlarn btn dier dallan da
ok gelimitir. Trkistan kk lde resim yapan birok ressam
lar karmtr. Avrupada yanl olarak, Mignature Persane" adyla

I H. S I NA N

MRYDAN

bilinen bv resimlerin ressamlannm ou aslln itibariyle Trkler

idi.
Umurlular devrinde edebiyat da gelimenin son noktasna var
ma. aatay edebiyat adyla bilinen bu edebiyat dnyann en ge
limi edebiyatlarndan biridir. Asya Trklerinin en byk edip ve
airi Mir Ali ir Nevai de bu devirde yaamtr, eserlerini bu devir
de yazmtr. Mir Ali ir Nevai ve onun izinden gelen yazclarn
eserleri sayesinde Bat Trkistan lehesinde ilenmi bir edebi dil
yaratlmtr. (s.337-339)
Trk Tarih Tv'nm bayapt Trk Tarihi nin Ana Hatlar,
T kler savalklaryla, saldrganlklaryla, yaptklar fetihlerle d e
il, bilim ve kltr alanlarndaki rnleriyle ve uygarla yaptklar
plana karmaya alm tr Kitapta "Trklerin, sava
mak, fethetmek ve yamalamak dnda hibir uygarlk deeri yara
tamadm" iddia eden "Bat merkezli tarih tezi" "haksizlik, "nsaf

katklarla

szlk" ve ftira'' diye adlandrlarak, arlk bu iftiralarn yantsz kal

ayacag Batya meydan okurcasna, yle ifade edilmitir:

Trklerin yalnz sava ile, bakalarnn memleketlerini ele ge

irmek ama ve gayretiyle yaayarak, medeniyete hizmet etmedikle
ri yolundaki dmanca iddia ve iftiralarn artk mevsimi gemitir.
Asrlk Hristiyanlk davalarnn oluturduu ve ilkel telakki ve tel
kinlerle insanln bir ksmnda dierine kar kin ve dmanlk his
leri alamanm ne kadar insanlk d ve ne kadar medeniyet d ol
duunun anlalmas zamam gelmitir. Trkleri yalnz her milletin
tarihinde grlm trden baz iddetli hareketleriyle tantmaya a
lmay asrlarca iar edinmi olanlann, bu hareketlerinde ne kadar
haksz ve insafsz olduklarm grmeleri iin btn gemii bir tara
fa brakarak, sadece son dnya savan ve eitli aamalan iinde
yalnz Alman ve Fransz milletlerinin arpma ekillerini hatrlat
mak yetmez mi? (s. 68-69)
Trk Tarihi nin Ana I lallar nda, sadece Trklerin kltr uygar
lk alanndaki alm alarna yer verilmekle kalnm am , Bat'nn uygarlksirlkla" sulad Trklerin,

"Batiya uygarlk gtrd klere

onk bir ekilde kantlanmaya allm tr

IHM. ATATiJKK

VI

T U K K I I K N S A K I . I

I Akilli

Avrupahlann ziraat, yabani hayvanlan ehliletirmeyi, m

lekilik sanatlarn da bu yeni gidenler (Trkler) retmilerdir. Fi
kir, sanat ve bilgice Avrupa yerlilerinden ok yksek olan gmen
ler, Avrupa'y maara hayatndan kurtarmlar ve kri gelime yolu
na sokmulardr.
Arkeoloji keiflerine gre, milattan 2000 yl kadar nce Avru
pada bakr aletler bile pek az bulunurken, o tarihte birdenbire tun
aletlerin oald grlyor. Bakn tunca evirebilmek iin mevcu
diyeti gereken kalay madeni Avrupada yalnz Fransada bir tek yer
de zayf bir damar halinde mevcut olup, bunun da eski zamanlarda
kefedilip iletildiine dair hibir emare yoktur.
Tun sanatnn Avrupa ya son asrlara kadar btn dnyann he
men tek kalay hzinesi olan Ana Trk Yurdundan gitmi olduu.en
kesin gereklerden saylr. Madenin ve maden sanatlarnn eski me
deniyet alanlarnda, Mezopotamya, Msr lkelerinde kefedilmi ol
mad da muhakkaktr. Maden, Jaques de Morgan 'm dedii gibi
'ananann bize parmayla gsterdii dalarda kefedilmitir (s.65)
Trk T a rih in in Ana H atlarnd a zerinde en lazla durulan te/.,
19

yzylda yaplan a rkeolojik kazlar sonunda ortaya karlan ve

B atinn sahiplendii Eski a uygarlklarnn Trk kkenli oldukla-

n tezidir: Smer, Asur, Akad, Ebun Babil, Hitit, Frlg, Udya, Msr,
Etrflsk, Truva ve Yunan uygarlklarnn tem elim atanlan O rta As
ya'dan yaylan Trkler olduu ok ak ekilde ifade edilm itir Ay
rca, in, Hint ve rann yogn ekilde Trk kltrnden etkilen
dg lez zerinde durulm utur lk kez l rk T arih in in Ana H atla
rn d a sistem li olarak ortaya konulan bu iddia. Tarih kurultaylarn
da derinletirilm itir.

Asyal bir topluluk olan EtrOskler talyaya deniz yoluyla Lldyadan gitmilerdi. Dillerinin Hint-Avrupal olmad anlalmtr
Ilmnl Adasnda bulunan yaz ve Eski Udya dilinde yaplan ncele
meler gstermitir k, Etrsk dilinin reklerden nce Kk As
ya'da kullanlan dille ilikisi vardr. Klmmerler de Anadolu'ya Krm
ve Trakyadan M.. 7.yzylda g etmilerdir Hltltler de Asyenk
bir topluluktur Asya kelimesi Eti dilinde Assuva kelimesinden t

19<) S I N A N

MEYDAN

Kk Asya halk Hitite ve benzeri isimlerle tannm

Trklerdir ve Mezopotamyann ilk otokton halk Smerlerle, Ham
larla akrabadrlar ,J
remtr

Bu tezler, arkeolojik bulgular ve baz yabanc tarihilerin bu ko

nuda yazp, sylediklerine dayal olarak Trk T arhinn Ana Hatlarnda kantlanm aya allm tr. Bat nn Dou yu "kAkszletirme
ve uygarlkszlatrma" plan gerei Dogudan koparp sahiplendii
eski uygarlklar bu ekilde Bat dan koparp ait olduu yere, Douya geri kazandrmak am alanm tr.
Trk Tarihi nin Ana Hatlar nda, zellikle Smerlerin ve Hititlerin Trklnn alt izilm itir. Bu iki uygarln Trklne ili
kin kantlar kitabn geneline serpitirilm itir. Bu iki nem li ilk a
uygarlnn tarihi, dnyada ilk kez Bat m erkezli tarih tezinin dn
da bir deerlendirm eyle yeniden yazlm ve dnyda ilk kez bu iki
uygarln Trk kkenli olduk'ar, devlet dzeyinde, bu kadar
yksek bir sesle dile getirilmitir.

a. Smerlerin Trkl:
Trk Tarihi nin Ana Hatlarna gre Aa M ezopotam yada Smerler kuranlar, O rta Asyadan zorunlu nedenlerle g eden T rk
lerdir Trkler, M 4 0 0 0 lerde belki ok daha nce O rta Asyann
yksek uygarln M ezopotamyaya tam lardr:

Trklerin aa Mezopotamya'ya inilerinde, rmak boylan ba

taklk halinde idi. Cetveller ve kanallarla sularn zararm gidermek,
topran muntazam sulanmasn salamak iin bu gmen kafilele
rin gsterdikleri kabiliyet ve ustabklan, daha ilk geldikleri zamanda
dahi medeni seviyelerinin yksek olduuna delil saylmaktadr.
Bunlarn, bir tara/tan Dicle ve Frat, dier tan/ian Kerka ve Karon
rmaklan boylarnda ve azlarnda kurduklan medeniyet, gerek g
zel sanatlarn ve gerek siyasi ve sosyal hayatn gelimesi noktalarn
dan ok verimli olmutur. Bu medeniyet Smer, Elam, Akad mede
niyeti olarak anlr "(s l)

^ TOk Tarihinin Ana Hadan. s. 1>0-168. 191-20!. 212. 261-263

191 A T A T U K K VF T L ' K K I . K R N S A K I. I T AKI MI

"Baz tarihiler, gya Ninuvanm Nins'e ve gya Babil'i ina

eden kars Samiramise ve feci bir ekilde Ninuva'nn ykmas iin
de lm gibi gsterilen Sefih Sardanapaa atfen, hurafeler naklet
mekte srar edip duruyorlard.
19. Asnn ortalarndan beri Fransz, ngiliz, Alman, Amerika ke
if heyetlerinin aratrma ve incelemeleri, ilk medeniyet kurucular
n ilim alemine tamtmaya balad. Bilhassa bu eski dnya insanlar
nn yazlarn okumak mhim oldu; hakiki tarih mezardan ayordu.(s. 149)
Kitaba gre SOmerler ilk yazy bulan TOrk topluluudur:

. Bulunan yaz da Smerlerin yazsdr; lisan da Trk dilidir.

Bu yaz ivi Yazsdr. Bu memleketlere sonradan gelen Samiler ay
n yazy almlardr. Zaten btn Asyada milattan 1200 sene nce
sine kadar baka yaz yoktu. O tarihte Fenike alfabesi icat olundu
is. 149)

Bu gnk bilgimize gre ilkyaz Smerlerin yazsdr. Smerler bu yazy geldikleri Orta Asyadan getirmilerdir ve btn n As
ya'ya uzun asrlar bu yaz hakim olmutur. Smerleri izleyen millet
ler bu yazy kullanmlardr " (s. 61)
"SOmerler, en byk allahlanna \Dingir ismini vermilerdir.
Bunun Tangn, Tengri kelimesi olduunu Smer diliyle uraan ba
z bilginler sylemiler ve hatta Smerlerin Trk olduuna daha bir
takm kelimelerle beraber bunu delil olarak gstermilerdir " (s.
159)

"...Bu kabileler (Trkler), ta ve bakr ilemesini, ok erken

den, geldikleri yerde (Ona Asya) renmilerdi.
Bu kabilelerin buralarda yerlemeleri milattan 7000 sene nce
tahmin edilmektedir.
Btn insanla, ilk tarihi devirlerden birini aan bu kavimlerdir. Bunlarn tarihleri, en ll hesap ile, milattan nce 6-7 bin se
neden fazladr. Msr tarihi bunlarn tarihinden sonradr. Bu tarih
devrinin balangcmdan itibaren kavim, ikisi Kaide ve biri Elam
lkelerinde olmak zere birbiriyle temas halinde grlrler.

192 S I N A N

MEYDAN

"Bunlardan Smerler, Kaide'nin gney ksmindi Smer mnt

kasnda, Akkadar adn alanlar Kaide"nin kuzey ksmnda Akkat de
nilen mntkada yerlemi bulunuyorlard. Bu kavimler Kaideye sa
dece 'Kalam derlerdi. En eski belgelerde bu byledir.
Elamlar, Kalanm dousunda kendi isimlerini verdikleri kta
da yerlemilerdi.

Bu kavim, Baykal ile Balka glleri arasndaki Altaylardan

gelmi Trk boylandr.*(s,147)
"Akkatlarm da Orta Asyadan gelmi. Metler, Elamlar ve Smer
ler ile akraba bir Trk kavmi olduu bilinmektedir." (s. 148)
Elamlar da Smerler gibi ve belki ayn kitle iinde Orta As
yadan gelmi Trklerdir. (s. 14 7 )
"Bunlar, Sami alemden mutlak surede ayn ve uzaktr. Lisanlan
Trke idi. Bir ksm yazl abideleri bunu dorulamaktadr '
(s. 147-148)

Anlalyor ki, Ur, Uruk, Nippur ve daha birok byk Trk

ehirleri Babil ve Ninovadan ok tarihi eskilie sahiptir. (s. 147)
b.Hititlenn Trkl
Trk T a rih in in Ana Hatlar nda, srarla Trkl kantlanmaya
allan uygarlklardan biri de Hititlerdir. Anadolunun en gelimi
uygarlklarndan Hititlern Trklne ilikin kantlar Trk Tari
h in in Ana H atlarinn satr aralarna adeta zenle yerletirilmitir.
Kitapta Hitit tarihinin anlatld Eti mparatorluu" adl b
lmde ve H klerden bahsedilen dier blm lerde Hititlerin Trk
ln kantlam ak iin ayrca bir aba harcanm amas; Hititlerin
Trklnn, sanki tm dnyaca kabul edilen bir tarihsel gerek
likm i gibi anlatlmas, dikkat ekicidir. Kitab hazrlayan komisyon
bu yntemi bilinli olarak tercih etm i gibidir Bylece, "Hititlerin
Trklnn ok aykr, ok artc, ok imkansz bir iddia olma
d, aksine bu iddiann son derece doal, son derce normal ve ka
bul edilebilir bir iddia olduu kans uyandrlmaya allm tr
Atatrk, Hititlerin Trklnn kantlanm asna byk nen1

1 93 . ATATRK

veriyordu

VF T R K L E R N

SAKLI

T AKI MI

Hititlerin Trkl" tezi. Trk Tarih Tezin in iskelenin

oluturuyordu. Bu tezin kantlanmas, sadece tarihsel ve kltrel

bakmdan deil, ayn zamanda siyasal bakmdan da ok 'nemli bir
anlam ifade ediyordu. Bu tezin kantlanmasyla, zem de son Trk
devletinin kurulduu Anadolu corafyasnn teden ben bir Trk
yurdu olduu ortaya kacak, bylece Trklerin Anadolu'ya sonra
dan geldikleri ve Anadolu nun asl sahiplerim katlederek ' bu to p
raklar kendilerine yurt edindikleri iddias rtlm olacakt Bu
iddiann rtlm es, gelecekte tarihsel gerekelere dayanarak Ana
dolu zerinde hak iddia edeceklerin "szde hakllklarn

kaybet

melerine neden olacakt. Hititlerin Trklnn kantlanmas bir

bakma Anadolunun "manevi" ve "tarihsel" tapusunun alnmasyd.
Bu nedenle Trk Tarih Tezi nin en nemli iddias buydu
Trk Tarihi nin Ana Hatlar nda Hititlerin Trkl konusun
da u deerlendirm elere yer verilmitir:

TOrkn en az yedi bin yldan beri otokton ahali halinde yerle

erek kendine yurt edindii Anadoluda yaplan aratrmalar, bugn
milattan nce 4000 seneye karlan Anadolu medeniyetinin kde
mini, her an birka asr daha gemie gtrmektir. Anadolu mede
niyetleri tarihilerinden Felix Sartinauxnun ve Garstangto dedikle
ri gibi 'ihtiva ettii eski medeniyet eserlerinin arkeolojik tetkika y
nnden henz el srlmemi saylacak halde olan'Anadoluda ara
trma devam ettike, ilk glere denk gelen samanlardan beri bura
ya gelimi bir medeniyet getirilmi olduunun meydana karlaca
na inanmak doru olur.
*Anadolu medeniyetinin, Mezopotamya veya Msr medeniyeti
kadar eski olmad iddias doru deildir. nk, sylediimiz gi
bi Mezopotamya ile Anadolu'yu igal eden insanlar ayn rktan ve
ayn kktendirler. Bu bakmdan geldikleri yerlerden ayn medeniye
ti getirmi olmalar tabii grlmelidir. Boazky kazs derin tabaka
lara doru indike elde edilen eserler ve Karkam harabesinin daha
altmda bulunan birinci Karkam eserleri bu hakikati dorulamaya
hizmet edebilecek delillerdir.
*Anadoludaki Eti medeniyetinin azameti gn getike daha iyi

194 S N A N

MEYDAN

anlalmaktadr Gerek Eti birliine dahil hkmetlere, gerek ya

bana komu devletler ilkelerine uzanan yollan, muhteem mabetle
ri, heykelleri, Msu-'mkilerinden ok daha iyi sfenksleri ile Boazk/n toprak rtleri altmdan bugnk insanln akn gzleri
One alan Eti medeniyeti canllk ve fikir ykseklii noktalarn
dan harikulade bir gelimenin ahididir.* (s. 62)
*Kk Asya ahalisi, Hittite ve benzeri isimlerle tamttnlm
Trklerdir. Bunlar tarihten nce Orta Asya yaylasndan batya ger
ekleen glerle buraya gelmilerdir. Ve Mezopotamya'nn ilk
otokton ahalisi olan Smerlerle ve ran batsnda yerleen Elamlarla
akrabadrlar. (...)
Etilerin esas dilleri de Elamca, Smerce gibi Trkedir. Etilerin dili Sami veya Hindo-Avrupa deildir." (s. 193)
...Anadolu'nun ilk oturanlar olan Etiler, milattan evvel en
aa nc binden itibaren medeniyet dairesinde ilerlemitir. B
yk ticaret sahibi olmulardr. At kullanmlardr. Demircilik ve sa
ir sanatlarda ilerlemilerdir. Lisanlar ile, din ekilleri ile, genel ge
limeye yardm etmilerdir. Eterin Anadolu'ya yerletikleri devir,
Smerlerin Mezopotamyada yerletikleri devirden sonra deildir.
Bunlar, herhalde Orta Asya yaylasndan batiya g eden ktlelerin
nclerinden biridir, "(s. 193)
Mara'ta bulunan Eti kadnn heykelinin serpuu Trkmen
kadnlarnn serpuuna benzemektedir. Bu biim serpu bugn
hala Kartal Ky kadnlan tarafndan kullanlmaktadr. Ayn ser
puun baz Etrsk abidelerinde de bulunmas dikkate layktr.
Etilere ait abideler arasnda bir kumandan kadn heykeli bulun
mutur. (s 201)
2. Liseler irt. Hazrlanan Tarih Kitaplarnda
Trk Tarihinin Ana Hatlarnda zet olarak dile getirilen tarih
tezlen, yine Atatrkn istei ve ynlendiricilii altnda Trk Tarih
Tetkik Cemiyeti tarafndan 1931 ylnda hazrlanan Tarih I, Tarih
II, Tarih HI, Tarih IV" adl ders kitaplarnda daha geni olarak ilen
mi ve cumhuriyet genlen bu tarih kitaplaryla yetitirilmitir By-

195 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

lece cumhuriyetin ilk kuaklan, Bat merkezli tarihin aalamala

rndan uzak, kkta7' ve byOk kltrnn farknda olarak kendi
ne ve barndan kt ulusuna gvenen bireyler olarak yetimitir.
Atatrk'n 1931 ylnda liseler iin hazrlatt tarih ktaplan
unlardr:
arif

1 Tarih I, Tarihten Evvelki Zamanlar ve Eski Zamanlar , Ma

Vekaleti Devlet Matbaas, stanbul 1 9 3 1 .

2. Tarih II, Orta Zamanlar", Maarif Vekaleti Devlet Matbaas,

stanbul, 1931.
3. Tarih m , Yeni ve Yakn Zamanlarda Osmanl Trk Tarihi',
Maarif Vekaleti Devlet Matbaas, stanbul, 1931.

4. Tarih IV, Trkiye Cumhuriyeti, Maarif Vekaleti Devlet

Matbaas, stanbul, 1931.

Bu kitaplarn her biri 350-400 sayfa kalnlndadr. Kitaplarda,

metin dnda ayrca renkli tablolar, ok sayda harita ve 100-130
sayfa tutarnda resim yer almaktadr. Her birinin ilk basks 30. 000
adettir. Kitaplar daha sonra deiik zamanlarda baz deiikliklerle
yeniden bastrlmtr.
Kitaplarn nszlerinde, bu kitaplarn yazl amacnn, Trkle
rin tarihini "kan ve ate maceralarndan ibaret" zannedenlere ger
ekleri gstermek; Trklerin uygarla hibir katkda bulunmadk
larn dillerine dolayan Batl tarihilere yant vermek; MslmanTiirk tarihilerinin mmetilik siyasetinin zarar grmemesi iin ve
dinsel kayglarla uzun yllar boyunca unutup, unutturduklar slam
ncesi Trk Tarihini gn na karmak iin kaleme alnd
yle ifade edilmitir:
Son yzyllara gelinceye kadar Trk tarihi, memleketimizde en
az tetkik edilmi mevzulardan idi.

1000 yldan iitzla sren lslamhk-Hrisyanhk davalarnn do

urduu husumet duygusu ile mutaassp mverrihler bu davalarda
asrlarca slamln ncln yapan Trklerin tarihini kan ve ate
maceralarndan ibaret gstermeye savatlar. Trk ve slam mver
rihler de Trkl ve Trk medeniyetini slamlk ve slam medeni

196 S N A N M E Y D A N

yeti ile kaynanrthlar. slamlktan nceki binlerce yla ait devreleri

unutturmay 'mmetilik' siyasetinin icab ve din gayreti vecibesi
bildiler. Daha yakn zamanlarda Osmanl imparatorluu"na dmhn
batn unsurlardan tek bir milliyet yaratmak hayalini gden OsmanJiabk cereyan da Tilrlr aAmm nfcmiMg milli tarihin yatntr ihmal
deil, hatta yazlm olduu ayialardan kaznp, silinmesi yolunda
nc bir amil halinde dierlerine eklendi."
Drt kaln cilt olarak hazrlanan bu tarih kitaplan, genel olarak li
seler iin hazrlanm tr; fakat sonralar M aanf Vekaleti bu eserleri esas
alarak, ilkokul ve ortaokullar i de tanh kitaplan hazrlatm tr. G e
rek, Trk T a n h fn in Ana Matlar nda, gerekse drt ciltlik tarih serisin

Trklerin uygarla yapak

tan katklar ve Antik uygarlklarla Trkler arasndaki ilikidir "
de zennde durulan tem el tarih gr,

Drt ellilik iarih serisini hazrlayan komisyon 5u yelerden oluuyordu:

Mstafi Kanal (Atardk): Cumhurbakan. (Kitaplarn hazrlanmasnda

ynlendirici etkiye sahiptir. Taslak metinleri ayn ayn incelemi, dzelti
lecek noktalar gstermi, hatta kitaplann baz blmlerini bizzat kendi
si yazm r Atatrk, zellikle slam tarihiyle ilgili ksnlan yazmtr. )

M. Tevflk Bey (Bykloglu) Trk Tarih Tetkik Cemiyeti (TTTC) Bakan.

Semih Rfat Bey TTTC bakan Vekili.
Akoraogh Yusuf Bey Ankara Hukuk Mektebi Siyasi Tarih Profesr ve
ITTC Bakan Vekili

Dr. Reit Galip Bey TTTC Genel Katibi

Haan Cemil (ambel): TTTC yesi.
Prof. Dr. Afet nan Musiki Muallim Mektebi Tarih ve Medeni Bilgiler
retmem ve TTTC yesi

Baki Bey Byk lirkan- I larblye Harp Tarihi kinci kinci ube mdr
smail Hakla (Uzunarph): TTTC yesi.
Reylt Sfftt (Atabtao): TTTC yesi.
Sadrl Maksudi (Anal) Ankara Hukuk Mektebi Profesrlerinden ve TTT C
yesi

emalBey Harita Umum Mdrl Harita ubesi Mdr.

Yusuf Ziya (zer): stanbul Darlfnunu Hukuk Tarihi sabk Profesr
ve n iC yesi

197 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

3 Tarih ve Dil Kurultaylarnda

Afetinan, 23 Nisan 1930'da toplanan Trk Ocaklan Kurultayita Aksaray delegesi olarak katlmtr Atatrk, Afenan'dan bu
kurultayda Trk tarihinden bahsetmesini istemitir
Afetnann ifadesiyle "Grev verilmiti, baarmak gerekiyor

du
Afetinan hi zaman kaybetmeden kurultayda yapaca konu
ma zerinde almaya balam ve birka gn sonraki kurultayda
Trk tarihinden szetmitr Afetinan bu sreci yle anlatmaktadr:

Trkn medeni vasf zerinde, esasen ok hassasiyetle duru

yordum Vereceim nutkun esaslarm derhal hazrlamaya baladm.
/UatOrk'n yazdrd ksmlar da vard.
Kendisi, kurultayda bulunanlardan birka kiiyi ankaya Kkne davet etti. Eski kkn yemek salonu kurultayn bir komisyo
nu haline gelmiti. Nutkumu okudum. Dinleyenler fikirlerini bildir
diler. Herkes uygun buldu. Benden sonra Prof. Sadri Maksudi ve
pr. Reit Galip Beyler de ayn konuda konuacaklard 15
Prof. Dr. A. Afetinan Trk Ocaklar Kurultaynda Trk tarihi
nin geniliini ve derinliini ortaya koyan bir konuma yapmt.
Afetinan konumasna Trk tarihi hakkndaki mevcut bilgilerin ek
sik ve yanl olduunu belirterek balam, daha sonra Trk tarih te
zini aklayarak Hititlerin ve Smerlerin Trk olduunu ileri sr
mtr.
yle demitir:
". ..Temas edeceim nokta Trk Ocaklar Yasasnn 2. ve 3.
maddesidir. Yasann ikinci maddesinde u yazldr: ' Trk Oca
nn maksad, milli uurun kuvvetlenmesidir. Benim, hata etmi
yorsam, bundan anladm udur: Trk'n, Trkln ne oldu
unu anlamak ve bu anlay kuvvetlendirmee almaktr. Ben
ce bu gayenin aydnlatlmas iin, en nurlu gne, Trkn men
eini, medeniyetini, azametini tantan tarihtir. Bunu bili ve ciha
34 A.g.e..s, 12.
35 A. g.e., ayn yer

na bildiritir. Dnden gafil olan insan bu gn bilemez ve yarma

intikal eyleyemez. Asln bilmeyen bir mevcudiyet, iinde yaad
cihana yeniden kendini tantacak hayat ve eserleri gsterinceye kadar mehul varlk halinde kalmaya mahkumdur. Ben aciza

ne tarih hocal yapam iizi hissediyorum ki, Trk milletinin

yksek tarihi hakknda bilgi noksandr. Bize, hepimize, gemiin
mekteplerinde, bu hususta retilen eyler hem noksandr, ben
ce hem de yanltr. Yazk ki bu yanl yol, bugne kadar nmz
deki nesli yetitiren bilgi ocaklarnda da takip olunmutur. Ge
miten miras kalan bu sisli yolu aydnlatacak, Trk milletini,
Trk ocuklarn yeni bir nurlu tarih yolundan yrtmek, atinin
parlak ufuklarna eritirmek mhimdir. 36
Atatrkn tarih konusundaki szcs" Afetinann37, 1930 y
lnda Trk Ocaklar Kurultaynda dile getirdii bu szlerin ayn za
manda Atatrkn dnceleri olduu aktr.
Afetinan konumasna: Dnden gafil olan insan bugn bile
m et diyerek tarihin nemine vurgu yaparak balam ve Trk'n
mmfrini' medeniyetini, aram^rini tantan tarihtir. Bunu bili ve ci
hana bildiritir diyerek de tarihe ulusal kimlii" glendiren bir
ara rol yklemitir. Afetinan daha sonra: Trk milletinin yksek
tarihi hakkmda bilgi noksandr." diyerek de asl ifade etmek istedi
i noktaya parmak basmtr:
Bize hepimize, gemiin mekteplerinde bu hususta retilen
eyler hem noksandr, bence hem de yanltr. Yazk ki bu yanl yol
bugne kadar nmzdeki nesli yetitiren bilgi ocaklannda da ta
kip edilmitir. Gemiten miras kalan bu sisli yolu aydnlatacak,
Trk milletim, Trk ocuklarn yeni bir nurlu tarih yolunda yrt
mek, atinin parlak ufuklarna eritirmek mhimdir." Bu szleriyle
36

"Afet Hanmn Konum as',

Tdk Tarihi Hakkmda Mtalaalar.

Trk

Ocaklan Neriyat, Trk Oca Matbaas, stanbul 1930.N akleden Ulug

demir,

Cumhuriyetin 3o Ymda Tftek Tarih Kurumu,

TTK Ankara

1973. s 6 7 -7 9

37

Cienne Coppeau*. Tarih Yaratm a". Stephanos Yeraslm os,

|u ve Ban, taban ve laiktik.

stanbul 2 0 0 2 , s 167.

Tflkkr, Do-

199 A T A T R K VE T R K L E R N

SAKLI TARH

de eskiden retilen tarihin yanl ve eksik olduunun altn izen

Afetinan, tarihin yeniden yazlacan ve gen cumhuriyetin gen
nesillerinin bu yeni tarih anlayyla yetitirileceini ifade etmekte ve
bu "yeni tarih anlaynn' gen nesilleri gelecein parlak ufuklarna
ulatracann altn izmektedir. Atatrkn szcs Afetnan'n bu
dnceleri, gen cumhuriyetin, yeniden yazlacak tarihi" toplum
sal ilerlemenin anahtarlarndan bin olarak grdnn kantdr.
Hi kukusuz gen cumhunyetn tanh yeniden yazma" dncesi,
Bat merkezli tarih anlayn ykmay ve ulusal duyguyu glendir
meyi amalayan byk bir kltr projesidir.
Afetinan, o gne kadar bilinen ve tekrarlanan Trk tarihi hakkndaki bilgilerin yanlln ve eksikliini" vurguladktan sonra,
ayn konumasnda, bundan sonra geerli olmas planlanan doru"
ve yeni tarih" hakknda szler sarf etmitir. Afetinann bu szleri,
ayn zamanda Atatrkn gelitirdii Trk Tarih Tezinin ok ksa
bir zeti niteliindedir:
Prof. Afet Hanm unlan sylemitir:
Muhterem Kurultay heyeti, ben en byk cesaretimle, Trk
hassasl ve ilim mantmza, ilimce reddi kabil olmayan yksek
hakikati arz edeceim. Bu hakikat zerine dnya alimlerinin dahi
dikkatini celbetmeye cesaret ediyorum.
Muhterem arkadalar, o yksek hakikat udur ki, Trk mede
niyetidir, TOrk tarihidir...Kanaatimin hlasasn msadenizle bir
ka cmle iinde tespit etmek islerim:

Beeriyetin en yksek ve ilk medeni kavmi, vatan Altayiar ve

Orta Asya olan Trklerdir. in medeniyetinin esasn kuran Trk
lerdir. Mezopotamyada, randa Milattan en aa 7000 sene evvel
beeriyetin ilk medeniyetini kuran ve beeriyette ilk tarih devrini
aan Smer, Elam, Akat isimleri verilmekte olan Trklerdir.
Msrda deltann otokton sakinleri, Msr medeniyetinin kuru
cular Trklerdir.

Mezopotamyada milattan evvel 2300 tarihinde hret bulan

<mi Hamurabi. tarihte mevki
Asurtular tarih
tarihtirler.

Grek nanun alan Doryenlenn. Anadolu'nun ookton ahalisi, ilk

\r hakiki sahiplen, tadan Etilen bahmoda oo Trklerdir
Aterinann bu szleri, daha birka yl ncesine kadar dalga ge
ilip. aalanan; hor grlp, dlanan, "gebe" denilip kmse
nen Trk ulusunun artk kendine biilen b iren* elbiseleri giy
memeye kararl olduunu gstermesi bakmndan ok nemlidir
Afetinan ve onun gibi daha pek ok Trk bilim insannn bu duru
u Bat merkezci tarih anlayna ve o anlayn emperyal saldrlar
na kar bir durutur. Ve bu duru -bazlarnn sylediklerinin aksi
ne- duygusal temellere oturtulmu. rklkla" yorulmu deil;
tam tersine "bilimsel temellere oturtulmu -ya da oturtulmaya al
lm- kltrle yorulmu, tarih boyu aalanm ve kmsenmi
tm dou halklarna rnek olacak ulusal" ve bamsz'' bir duru
tur.
Ayn kurultaya konumac olarak katlan Prof. Dr. Sadri Maksudi Bey de Afetnan destekleyen szler sylemitir;
.. Afet Hanm tarafndan vecize eklmde iki mhim fikir ileri
srld. Bu fikirlerden birincisi, Trk medeniyetir. kincisi, Trk
tarihidir eklinde ifade edilmitir. Ben bu fikirlere itirak ediyorum.
Efendiler, bu k fikir hakknda acizane mlahazalarm arz etmeye
cesaret ediyorum. Ben bu fikirlerin hakikat olduuna kaniim. 'Trk
medeniyettir' fikrini ben u ekilde anlyorum:
Kadim medeniyetlerin meneleri arand zaman bir ok medeniyvtlerin ucunda bir Trk olduu tahmin olunan bir ka\im gr
yoruz. Eski medeni kaimlerden, en eski medeniyetlerden misal ala
lm. En eski medeniyet, Mezopotamyada teesss eden medeniyettir.

Bu medeniyetin kurucular Smerlerdir.

kinci
alalm:
Latin medeniyetinin kurucular kimlerdir? Bu medeniyetin un
surlarn talya'ya gtren halk, Etrsklerdir.
Eski Anadolu'da milattan binlerce sene evvel yksek medeniyet
"Afet Hanm in Konumas'

Tttrk Tarihi Hakknda MOtakakr

1930. Naklen demir, a.g.e., s .67-79.

, stanbul

201 A T A T U R K V F T I K K I F R I N S A K I I T AK MI

tesis edenler dinlerdi? Hititlerdi. Btn bu halkalarn TOrk okhkMrma dair fikrin Avrupa atimleri arasnda taraftarian vardr
Bu surette, kadm metlenvetlenn birounun kurucular. v.
pclan Trk olmu olduu anlalyor Etendiler! Trk medeni
yettir' sznn ikinci hr manas daha vardr: Her hangi bir dev
ri tahlil ediniz O dnemde medeniyette Trklerin tesirlerim gtV
n l r s r t n f w
Grld gibi Sadr Maksud Bev konumasnda dnyadaki
gelmi gemi en nemli kadm uedenvelerdcn Smerler ve Hitkrtn Trk kkenli olduklarn ilen srmtr.
nc konumac Reit Galip Bey ise ilk k konumacnn k
saca deindikleri Stlmerle Trkl konusuna Mezopotamya'da
yaplan kazlardan rneklerle derinlik kazandrmay denemitir. Re
it Galip Bey konumasnn bir yerinde Smerlertn Trkl konu
sunda u deerlendirmeyi yapmtr:

Babil ve Asur medeniyetlerinden binlerce yl evvel Mezopo

tamya'da Trk rknn medeniyet kurduu malum olmutur.lk Me
zopotamya medeniyetini kuran Trklerdir. "40
Trk Tarih Tezini deiik kurultaylarda ye toplantlarda kant
lamaya alan yerli bilim insanlarnn ska bavurduklan yntem
lerden biri -bilimsel bir yntem olan tank gflancme yntemidir
Trk Ocaklar Kurultayna katlan bilim adanlan da Hititlerin ve
Smerlerin Trklne ynelik tezlerini bu ynteme bavurarak
kantlamaya almlar ve Bat merkezli tarih anlaynn dna k
may baaran az saydaki Batl tarihinin deerlendirmeleriyle Trk
tarih tezini delllendirmilerdir.
Afetinan:
"...Bu szleri aynen Gustave Glotz'n, 'Ege Medeniyeti' adl
eserinden ve 'insanln Gelimesi' serisi altnda intiar eden en ye
w

"Sadri Mnksudi Bey in Konumas, TOk Tarihi Hakkmda Mtabalar

Naklen (dem ir, ag... s.67-7).

40

Ret Galip Bey'in Konumas", Tflttk Tarihi Hakkmda Mtalaalar. Nakle

den Iftdemir, t g .e ., s.6 7-7*J.

202 S N A N

MEYDAN

n eserleri yazanlara riyaset eden mehur Heri Ben den naklediyo

rum.41 diyerek, Herri Berri:

Sadrt Maksudi Bey:

...Btn bu halklarn Trk olduklarna dair fikrin Avrupa
alimleri arasnda taraftarlar vardi**2 diyerek genel olarak baz Avrupal bilim adamlarn;
Reit Galip ise:
...Fr. Lenomant'tan balayarak, Stem'den geerek, ngiliz
King'e kadar gelen birok mverrihler (tarihiler). Bu medeniyet
Asya'dan gelmitir' diyorlar. Amerikal Raphael Pumpelyye nazaran
bunlar Trkistan'dan, Akabat tarikiyle Hazerin cenubundan gee
rek Mezopotamya'ya inmilerdir.43 diyerek, Fr. Lenomant, Stern ve
King'i, Trk Tarih Tezini kantlamak iin tank gstermitir.
Trk Tarih Tezi'ni bilimsel yntemlerle aratrp, retmek
amacyla 1930 ylnda Trk Oca Trk Tarih Tetkik Heyeti kurul
du Heyet 16 kiiden meydana geliyordu. Heyet, ilk toplantsn 4
Haziran 1930da Trk Oca Merkez Binasnda Trk Ocaklar Mer
kez Heyeti Bakan Hamdullah Suphi Bey (Tanrver)in bakanl
nda yaparak ynetim kurulunu belirledi. Ynetim kurulunda, ta
rihle ilgilenen milletvekilleri ve bakanlar, mze mdrleri, tarih
retmenleri, hukuk ve tarih profesrleri vard.44 Trk Oca Trk Ta
41
4^

Afeinar'n Konum as', a. git. Nakleden demir, a.g.e., 6 7 -7 9 .

Sadri Maksudi Beyin Konumas*, a.g.e.,

Nakleden, idem ir, a.g.e.,

s.67-79.
43

Reit Galip Beyin Konumas", a.g.e., Nakleden, i d em ir,a .g *., s.6 7 -7 9 .

44

Trk Ocaklan Trk Tarihi Tetkiki Heyeti nde grev alanlar ve grevleri
eyleydi.
Bakan: Mehm et T erfik (Bykho g h). Cumhurbakanl Genel Sekreteri
Bakan Vekili: Sem ih Rfat: anakkale Milletvekili
Bakan Vekili: Y u n f A k vo n: stanbul Milletvekili, Hukuk Fakltesi Siya
si Tarih Profesr ve
set in yazar

Trkln bayapttlanndan Tarz- Siya

203 - A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TAR H

rih Tetkik Heyeti, ksa bir sre sonra kurulacak olan Trk Tarih Kurumu'nun ekirdeini oluturacakt.45
1931 yl Nisan ay balarnda TOrk Ocaklar kapatld, dolay
syla Trk Oca, Trk Tarihi Tetkik Heyeti tzel kiiliini kaybet
mi oldu. 15 Nisan 193 de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kuruldu
Bu cemiyet 1932 ylnda Trk Tarih Kurumu'na dntrld.
TOrk Tarih Kurumu'mm en nemli grevi Trk Tarih Tezini
kantlayacak almalar yapmakt. Kurum, bu amala Atatrkn is
tei dorultusunda Trk tarih kongreleri dzenledi. 9-11 Temmuz
1932 ylnda Ankara'da toplanan I. Trk Tarih Kongresi, Trk Ta
rih Tezinin daha da gelitirilip, boyutlandrlmas anlamnda olduk
a byk bir admd.
Atatrk, Trk Tarih Tezinin tartlaca I. Trk Tarih Kongresine byk nem veriyor, frsat bulduka kongreye katlp konfe
ranslar dinliyordu. Bazen konferans devam ederken toplant salo
nuna girip, kendisi iin ayrlm olan yere sessizce oturarak byk
G enel Sekreter: D r. R e g l G alip : Aydn M illetvekili
ye: Prof. D r. Afet n an : Anakara M azk retm en O kulu Tarih r e t
m eni
ye:

Vaaf nar:

Milli Eitim Bakan

ye: H aU l F ih m ( Ek lem ) stanbul Mzeleri Genel M dr

ye: Y u sf Ziym ( z e r): stanbul Hukuk Fakltesi Profesr
ye: S a d l M akm rti (A iaaD : Ankara Hukuk M ektebi Profesr
ye: M e s u j: Ankara Etnografya Mzesi Uzman
ye: Re^tt Saffet (A tabtnen) Kocaeli Milletvekili
ye: sm ail H ak k U z u n rp h : Balkesir M illetvekili ve sonradan Tarih
Prof, nvan alarak kapsaml bir Osmanl Tarihi' yazan nl tarihi.
ye: R agip H u lu si ( z d e n ): Dil Encm eni yesi
ye: M flkrtm ln H a lil (Y ln a ): Tarih retm en i
ye: Ze k i KadizKUgm ): Milli Eitim Bakanl Telif ve Tercm e Heyeti
yesi
ye: H m U ZObeyr (K e*ay): Etnografya Mzesi Mdr. T k Yurdu.
Haziran 1930, Say 30-224, s.58
45

T 0 * Y urd u, Mays 1930, Say 223, s. 58.

204 S I N A N

MEYDAN

bir dikkatle konumacy dinliyor, zaman zaman elindeki kk

deftere baz notlar alyordu. Atatrkn katld toplantlarda ko
numaclar bildirilerini sunmadan nce ve sonra Atatrk sayg,
sevgi ve vg dolu cmlelerle selamlyorlard:
Haydar Bey: ' Efendiler, Trk tarihinin en byk evlad olan Ga
z Hazretleri milli kltrn esas olan Trk tarihi tedrisatna gster
dikleri alakay bugn kongrem ize ltfen terif buyurmak suretiyle bir
daha spa etmilerdir Kongredeki btn arkadalarmn ayaa kalk
m ak sureliyle kendilerine tazimlerini teklif ediyorum. (Srekli alk
lar Kongre azas ayaa kalkarak arz tazimat etmilerdir J " * 6
I. Trk Tartt Kongresinde ele alman konular arasnda Trkle
rin ilk anayurdu, g yollan ve g yerleri, Trklerin uygarlk d
zeyden ve dnya uygarlna katklar gibi konular vard. Bu kongre
de en ok zerinde durulan konulardan bin de Hititlerin ve Semer
lerin Trkl konusuydu
1.
Trk Tanh Kongresi nin al konumasn yapan Maarif Vekili
Esat Bey (Sagay)'n szlerinden, kongrenin toplan amacnn Trk Ta
rih Tezi ni aklamak, tartmak ve kantlamak olduu anlalmaktadr.

Esat Bey, tarihin neminden sz ederek balad konumasn

da zetle unlar sylemitir:

imdiye kadar okumu olduumuz kitaplardan hanen biro

unun tercme edilmi veya kopya edilmi olan asllan (...) hakikati ve
Trk milletinin varln ve benliini dhan medeniyetine olan hizmet
lerini tebarz ettirmekten herhangi bir sebeple uzak bulunmu idi.
Halbuki, ilmi ve esasl tetkikler zerine yazlm olan yeni Ta
rihimizin1,7 birinci kitabn gzden geirdikten sonra anlyoruz ki.
^

Birinci TOrk Tarih Kongresi, Konferanslar, Zabt Tutanaklan. Maarif Veka

"*7

Atatrk'n dc bizzat katklaryla hazrlanan TOrkTarihi'nln Ana Hatlan"

Icil vr Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Tarafndan Terkip Edilmitir, s. 16-17

adl 6 0 6 sayfalk kitaptan ve 1932 yl balannda lseler iin yazlan 4
ciltlik

"TOrk Tarihi" kitabndan sz ediliyor

Sz konusu kitaplar,

1 90U yllarda Trk larih tezi dorultusunda Atatrk'n gzetiminde

bir komisyon tarafndan hazrlanmtr. Bu eserler. Bat merkezci tarih an
layna taba labana zt almalardr.

25*ATATUKK

VE T U K K I E K I N

S A K 1.1 T A K I M I

Trkler, Anayurtlar olan Orta Asyadan Yontma Ta Devrini, milat

tan 12 000sene evvel geirdikleri halde, Avrupahlar ancak 5000 se
ne daha sonra bu devirden kurtulabilmilerdir. Dier taraftan da in
sanlar, henz aa ve kaya kovuklarnda yaarlarken, Trkler Orta
Asyada kereste ve maden medeniyetini meydana getirmiler, hay
vanlan ehliletirmiler, iftilie balamlard. Cilal Ta Devrine te
sadf eden Cumudiye Devri sonlarnda buzullarn ekilmesi ile v
cuda gelen mhim tabiat deimeleri sebebiyle bir ok Trk kabile
leri muhacerete balad. Bu surede milattan 7000 sene evvel ifti
lik ve obanl ilerletmi ve altm, bakr, kalay ve demiri kefetmi
olan Trkler, Orta Asyadan yayldktan sonra gittikleri yerlerde ilk
medeniyeti neretmi (yaym) ve bylece Asya'da, in, Hint ve mu
kaddes yurt edindikleri Anadoluda Eti, Mezopotamyada Smer,
Elam ve nihayet Msr, Akdeniz ve Roma medeniyetlerinin esaslar
n kurmular ve bugn yksek medeniyetlerini takdir ve takip etti
imiz Avrupay o zamanlar maara hayatmdan kurtarmlardr.
"Muhaceret (g) yollan stnde ve muhacir kafilelerinin yerle
tikleri yerlerde yerlerde eskiden beri dnya alimleri tarafndan yapl
m ve yaplmakta olan arkeoloji, antropoloji ve etnograf tetkiklerin
den bir ok Trk kavimlerinin birbiri ardnca Avrupann her tarafna
yayldklar ve ilk medeniyetleri yaydklar ve buralara Trk anayurdu
olan Orta Asyadan getikleri anlalmtr. Harappa ve Mohencodero'da yaplm olan arkeolojik tetkikler Hint medeniyetinin de Orta As
ya'dan gelen Trk kollan taralndan tesis olunduunu gstermektedir.
*
. .Dnya medeniyetinin Orta Asya'dan ve Trklerden dier yer
lere ve milletlere getiini ispat eden mhim ve kuvvetli delillerden
biri de Trk dilidir. Etimolojik tetkikattan baka, tarihi ve corafi tetkikat Trk dilinin bir ana dil olduuna kanaat verecek bir mahiyet ve
ehemmiyeti haizdir. Ayn manay ifade eden birok iptidai kelimelerin
Trke de dahil olduu halde muhtelif lisanlardaki karlklar, baz
ehir ve nehir gibi corafi isimleri kelime teekkl cihetinden olan
mnasebetleri yek nazarda gze arpmamak mmkn deildir." w

48

Birinci Trk Tarih Kongresi, Konferanslar, Zabt Tutanaklar, Maarl Veka

leti ve Trk Tarih Tetkik C emiyeti T;rnlmda Terkip l:dlm *ur s 5 7

206 S N A N

MEYDAN

Esat Beyin bu konumas, Trk Tarih Tezini savunmakla Bat

merkezli larih anlayna sava amak arasndaki ilikiyi gstermesi
bakmndan nemlidir. Esat Bey konumasnda ileri Trk uygarl
nn, geri Bat uygarlm" etkilediini syleyerek, yzlerce yldr
Batinn sahiplendii gelimi uygarlk mirasn adeta Batinn elin
den almaya almaktadr. Esat Bey ve onun gibi uygarla sahip
kan Trk bilim insanlar ve aydnlar konu$malarnda duygusal
ve "hamasi" deerlendirmelerden tamamen kurtulamasalar da ileri
srdkleri tezlerin iskeletini bilimsel mantk zerine oturtmular
dr. Tpk Esat Beyn sz konusu konumasnda Trklerin dOnya
uygarlnn ncs olduu tezini, etimolojik bulgularla, dil ara
trmalaryla kantlamaya almas gibi, dnemin tarihileri ve ay
dnlar da sunumlarnda ve konumalarnda bilimsel yntemlere
bavurmulardr.
I.
Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Genel Katibi Dr. Reit Galip Bey,
Trk Tanh Tezini detaylandrdg.'Trk Irk ve Medeniyet Tarihine
Umumi Bir Bak adn tayan konumasnda, ileri srlen tarih
tezlerinin bilimsel temele oturtulmas gerektiini yle ifade etmi
tir:
. . Tarih vesikalarla yazlr. Vesikalar ise, aranmakla bulunur.
Bu itibarla Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti bu vadide bir aratrma ve
arayanlar birliidir. Aratrma ne kadar geni ve ilmi usullere uygun
olursa, arayanlar sayca ve kymete ne kadar artar; gayretlerin kay
na vazife duygusunun feyziyle ne kadar kuvvetlenirse, milli tari
hin yakn uzak btn safhalaryla hakikat'gnne ermesi o kadar
ly lm m j oJur."w

Dr. Reit Galip Bey, ayn konumasnda Batinn sahiplendii

gelimi eski uygarlklarn Trk kkenli olduunu u szlerle
aklamtr:
-... .sveli alim Karlgren, inde yaplan hafriyat neticelerini el
de edilen vesikalan tetkik ve mtalaa ettikten sonra, daha sade ve
ak bir ifade ile. Horum ve Manurya eserlerinin belki yerli bir me
44 A.g.e..s

207 - A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

deniyete delalet edebileceklerini, ancak bu medeniyetin gaipte, 'in

rkndan olmayan', takat hi phesiz TOrk rkndan olan bir halka
mahsus' tekniklerin tesiri altnda olduunu ileri srmtr "w
....H intteki vaziyet indekinin tamamen ayndr. Orada da
son yllarda, tarihi devirlerdekini dourmu olan eski medeniyet
kefolunmu, bunun Orta Asya'nn brakisefal Alplileri (Yani Trkler) taralndan gtrlm olaca, bundan on yl evvel Roland B.
Diskrn taralndan sylenmitir. Hindin tarihi devirlerde ve son 19.
asr ortalarna kadar birok byk Trk devletlerine ve imparator
luklarna merkez olduu harlaolmasna lzum grlmeyecek ka
dar yeni ve bilenen vakalardandr."5I
Reit Galip Bey, n ve Hint uygarlklaryla Trkler arasndaki
ilikiyi akladktan sonra sz Trk Tarih Tezinin odandaki ko
nuya, Hititlerin ve Smerlerin Trkl konusuna, getirerek unla
r sylemitir:

" O zamana kadar Sami ve yerli olduu sanlan Mezopotamya

medeniyeti, yerli saylmas imkansz ve ok daha kadim (kkl) Sa
mi olmayan bir rkn maldr. Bu rk ve bu medeniyet Orta Asya'dan
gelmitir. Bu medeniyetin mmtaz mmessilleri olan Smerler, ba
z muasr yabana melliflerin (tarihilerin) imdi ok tekrar etmek
istemedikleri bir istilak ile Turanh, bizim daha dorusu tabirimizle
TOrk irfandandr ^
Ayrca, Dr. Reit Galip, Trk Irk ve Medeniyet Tarihine Umu
mi Bir Bak adl konferansnda sadece Smerlerin deil, Mezopo
tamya kltr havzasnn geliimini salayan Flamllar ve Akatlarm
da Trk olduklar tezini kantlamaya almtr.53

50 A g. e.,
51 A g. e.,
A. g. e.,

52
^

s.

115.

s.

11 5-1 1 6 .

s.

117.

Kongredeki tanmalarda bu konu zerine bir hayli sz sylenmi, ko

numaclar zellikle ve srarla Smerlerin Trk olduklann savunmular
dr Birinci TOrk Tartt Kongresi, Konferanslar, Zabt Tutanaktan, s 116120. 142. 1 5 3 -1 5 7

208 S I N A N

MFVDAN

Dr Reit Galip ayn konumasnda Msr. Ege ve Roma uygar-

bklannm temellerini atanlarn da O rta Asya'dan bu blgelere g

eden Trkler olduunu lade etn ik tir.s 1
Reit Galip Bey, sz konusu konferansnda en fazla Hititlerin

(Etllerin) Trkl tezi zerinde durmutur.

imdi sona braktmz Eti'lere, z yurdumuz Anadolu'nun

medeni simasn ykselten, ilk byk medeniyeti ve ilk byk im
paratorluu kuran hametli atalarmza ve onlan takiben garbi Ana
dolu merkezlerinde devletler kuranlarmza geliyorum. imdiye ka
dar yaplm olan ilmi aratrmalar Etilerin Trk rkna ait mterek
antropolojik vasllar tadklarn meydana karmtr. *
...Fakat, Etilerin kyafetlerindeki en karakteristik ey, bumu
yukar bklm kunduralardr. Bu bir kar kundurasdr. Kadete
kullanlm olmas Etilerin imalde souk mntkalardan geldikleri
ni gsterir. Bunlara benzer kunduralar , Trkler, Msr ve Suriye
yerlileri arasna ithal ettiler ki, bu Trk fetihlerinin imali (kuzey)
meneini aamaz bir surette gsterir. '
Dr Reit Galip, Hitit ve Smer uygarlklarnn Trkl tezine
kar kan Batl bilim insanlarnn bilimsel olm aktan ok, duygu
sal ve n yargl hareket ettiklerine inanyordu. Bu inancn u sz
lerle dile getirmitir

Smer Trkleri medeniyetinin kumlardan bir harika doar

gibi kndan, Smer yazannm okunmasndan sonra bu medeni
yeti ve onun brakt metinleri mtalaa eden alimler ilk samimi ka
naatlerinin ifadesi olarak bunun Turanl bir kavim tarafndan, Tu
randan getirilmi bir medeniyet olduunu sylemilerdi
"...Eti medeniyeti keyatmm uyandrd tesirler ve urad
telakkilerin seyri de byle olmutur.
Anadolu Eti medeniyeti kefedilir edilmez hakiki ilim adamlan
bunun Orta Asya'dan gelme, Turanl bir medeniyet ve bu medeniA.g.c.t s

120- 122. 124.

A. g. e., s 1 11-1 12
A. g. e., M.

2( N A T A T U K K VI- T U K K I E K N S A K I I T A K I M I

yeti getiren Etilerin Turanl bir millet olduunu ifadede hi tered

dt gstermediler. Fakat Trkln dostu olmakla tavsif edilme
yecek (badatmlamayacak) cereyan yine kalarnn btn atkl
ve hokkasnn btn zahiri ile sayfalara dkld.
Prof Afet Hann, I. Trk Tarih Kongresi nde, uygarln O na
Asya'dan g eden Trkle tarafndan dnyann drt bir yanna ya
yldn kantlamaya alt konumasnda Anadolu'da bilmen ilk
byk uygarl kuran Hititlerin Trk olduunu u szlerle ifade e t
mitir:

..Kafasn ve vicdann en son terakki uleleriyle gnelendir

meye karar vermi olan bugnn Trk ocuklar biliyor ve bildire
ceklerdir ki. onlar 400 adrl bir airetten deil, on binlerce yllk
ari. m edeni, y ksek bir rktan gelen y ksek kabiliyetli bir millettir.
(Srekli alklar)

"Bir de unu iyi bilmek imnmAtr d, Eterimiz, Atalarmz, bu

gnk yurdumuzun ilk ve otokton sakini ve sahibi olmulardr.Bu
rasn binlerce yl evvel, anayurdun yerine Oz yurt yapmlar
dr. Trkln merkezini Altaylardan, Anadolu-Trakya ya getirmi
lerdir. Trkiye Cumhuriye'nin sarslmaz temelleri bu Oz yurdun
kmez kaynaklarmdandr. (Alklar)
Bu mukaddes yurdun z varisi, o byk yksek, asil Trk kavminin bu gnk gen ve din ocuklardr. (Srekli alklarY*
Alet lanm bu szleriyle Trklerin Anadoluya sonradan gelme
deil, bu topraklarn yerlisi olduklarnn altn izerken, srekli tekrar
lanan "400adrlk bir airetten byk bir imparatorlua dnme' te
zinin doru olamadn belirtmitir. Alet llam m n: "Onlar (Trkler)

400 adrl bir airetten deil, on binlen e yllk ar. medeni. y k * k bir
rktan gelen yksek kabiliyetli bir milleur. "diyerek kar kt Ana
dolu'ya sonradan gelen 400 adrhk airet Trkler... tezinin doru ol
mayacan Atalrk dala 1928 ylnda yle ifade etmitir

S7 A. g. e

. s. 155

Afel Hanm, "Tarihten l'vvcl ve Tarih Fecrinde*,

resi,

s 40-41

Btatnd TOrk Tarih Kong

210 S N A N M E Y D A N

"Trkler bir airet olarak Anadolu'da imparatorluk kuramaz.

Bunun baka trl bir aklamas olmas gerekir.Tarih bilimi bunu

mutlaka meydana karmaldr."9
Afet Hanm n 1932 ylnda Trk Tarih Kurultayndaki szleri,
Atatrk'n 1928 ylnda dile getirdii bu szlerle birlikte deerlen
dirildiinde daha fazla anlam kazanmakla ve Afetinan ile Atatrk
arasndaki "dnsel ba" aa karmaktadr. Atatrk, 1931de,
Trk tarihim 400 adlk bedevi bir kabile efsanesinden balatan
analayn artk terk edileceini yle ifade etmitir:
Trkleri btn dnyaya yeni bir millet olarak tantan gr bi
zim de iimim girmitir.Drt yz adrhk bedevi bir kabileden bir
imparatorluk ve millet tarihi balatmak.. .imparatorluk zamannda
Trklerin gr de bu merkezdeydi. Evvela millete tarihini, asil bir
millete mensup bulunduunu, btn medeniyetlerin anas olan ile
ri bir milletin ocuklar olduunu retmdiyiz.,'b0
Trk Tarih Teznn en ateli savunucularndan biri de Od.
Prof. emsettin Gnaltayd. Gnaltay, 11. Trk Tarih Kongresinde
yapt konumada en ok Hititlerin ve SOmerlerin Trkl konu
su zerinde durmutur. Gnaltay konumasnda Hittler ve Smerler dnda n Asyadaki dier gelimi uygarlklarn da Orta As
yadan geldiklerini sylemitir:

On Asya'nn btn kavimleri Orta Asya'dan gelmilerdir;

bunlar Trktr ve Trk kltr ve medeniyetini, Orta Asyadan Me
zopotamya'ya ve Anadolu'ya yani On Asya'ya bunlar taunlardu,.'t>l Gnaltay, ayrca eski Msr uygarlm yaratanlarn da Trk
kkenli olduklarn ifade etmitir.62
I.
ve II Trk Tanh Kongresinde pek ok tez gndeme getirilmi
se de zerinde en fazla durulan tez Hititlerin ve SOmerlerin Trkl
*>9

Sadi Im ak, AtatOtk, Btr agm A lg. stanbul 1984, s. 373.

60

Bajar, .g x ., s 112

6)

em senin Cnaliay. "Trk Tarih Tezi Hakknda IntHaklarn Mahiye ve

62

A. S- m., s 362-365

Tezin Kai Zaferi". Belleten. 1938, Say, 7-8, s .358-362.

211 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

tezidir.63 Konumaclar, tezlerini kantlamak iin bazen dinleyenlerin

dudaklarnda hafif tebessmler yaratan ilgin kantlar ileri srmler
dir. rnein II. Trk Tarih Kongresi nde ProfesOr Gasung, Eti (Hitit)
hkmdarlarndan Murlinin seferlerinden ve zaferlerinden sz eder
ken onun askeri dehasn Atatrkn askeri dehasna benzetmitir.
. . . M urin seferleri, b iz e b u hu su sta d ah a o k ey ler ret
m ek ted ir. Bunlar, asrm z d a y a ln z ca T rklerin efin d e (A tatrk) d a
h a y k s e k o la r a k g r len , a s k e ri b ir d eh a y gsterir."64

Trk Tarih Kurumu yelerinden Ord. Prof. emsettin Gnaltay, 1 ve II Trk Tarih Kongrelerinin Trk Tarih Tezi'ni kesin olarak
kantladn yle ifade etmitir.
63

Birinci Trk Tarih Kongresi nde Yusuf Ziya Bey, Msr Din ve OaUamm
Trklkle Allas' adh bir konferans vermitir, (s.2 4 3 -2 6 0 ) Ziya Bey.
konferansnda Msr uyguigmm Trkler tarafndan kurulduu tezi ze
rinde aynntl olarak durmutur. Msr ianniannn Trk kkenli oldukla
rn iddia eden Yusuf Ziya Bey, Msr dilinin Trk dilinden etkilendiini
de sylemitir.Yine Birinci Trk Tarih Kongresi nde Haan Cemil Bey,

"Ege Medeniyetinin Meogestne Umumi Bir Balag.'

adl konferansnda

(s. 1 9 9-232) ve bu konferans zerinde yaplan tartmalarda (s.233- 237)

Ege uygnbgmm kuranlarn

Trk kkenli olduklar iddia edilerek, Ege'de

konuulan dilin O na Asya kkenli olduu noktasndan hareketle bu tez

kantlanmaya allm tr. Aynca Birinci ve ikinci Trk Tarih Kongresin

Eorflskkrtn
Dr. R q i l Galip, yapt konuma

de bir ok bilim adam. Roma lmparatorlugu'nun kurucusu

de Trk kkenli olduklar belirtmitir.

da Msr ve Ege uygarlklann kuranlarn Trkler olduunu belirttikten

Roma uygrigm kuranlann da Trk kkenli olduklann ifade et

bir kolu olduu sylenen ve talya 'nn en eski kavimlerinden biri olan Ombriyerler Etrsklere Turkus derlerdi. ..Bu keli
me Cezri'nin Trk kelimesi ile dikkati celp ve aikar yaknl iaret edil
meye deerlidir. Dier bir mellif Manha, Etrks Diliadl kitabnda Etrskenin Fin- Uur dillerinden olduu kanaatini ileri srmektedir.'
Reit Galip Beyin Konumas" Btrtod TOrk Tarih Kongre* Konferanslar,
7 A t Tutanaktan. Maarif Vekaleti ve Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti Tara
sonra

mitir: .. .Go/va/far/

fndan Terkip Edilmitir, s.

124

64 j Garstang. Muharip IM HakOmdarknmn StntejU, s.50-51.

212 - S N A N

MEYDAN

K o n g r e d e , e m s a ls iz T rk d eh a sn n , asrlarn k a ra n lklar
i in d e b u lu p k a r d T rk Tarih Tezi, y in e o d eh a n n sa t n u r
lu u a la r y a r d m ile e s a s ve m e to tla r a d a y a n la ra k iz a h e d ild i ve y o
ru m y a p ld . K t b ir an lay a sa p lan an lara, in atlara, ten k it ve iti
razlarn k o n g r e n n d e s e r b e s t e y a p a b ilm e le r in e im k a n verildi.
D e n ilm e k isten ilen s z le r s y len d i. F a k a t ilm i b ir k y m eti o lm ay an
b t n b u te n k it v e itirazlar r tm e k p e k k o la y o ld u . T en kitler
T rk Tarih Tez'nin ilm i k y m e tin i n az a rla rn d a b ir k e r e teb a r z e t
tir m e k le n ih a y e tle n d

'Birinci Trk Tarih Kongresi, Tarih Tez'nin dahilde zaferi ile

neticelenmiti. kinci Trk Tarih Kongresi ise, tezin cihan alimleri
karsmda izah ve dhan alimlerinin ilmi tenkitlerine arz edilmesi
imkanm vermiti. kinci Kongre daha parlak bir ekilde sona erdi.
Trk Tarih Tezi'ne ta giydirildi. Selahiyetler byk alimler, yeni
alan bu tetkik sahasmda yaplan aratrmalar takdirle karladlar.
..Trk Tarih Tezi artk kati surette muzaffer olmutu. *'>
Tarih kongrelerine sunulan baz bildiriler unlardr
1931 ylnda toplanan I.Trk Tarih Kongresfne sunulanlar
1 Reit Galip, T rk rk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bak
(Bu bildiride bata Smerler olmak zere Mezopotamya toplumlarnn Trklkleri kantlanmaya allmtr.
(s 116-120, 142, 153-157)
2. Zayt Fren, Hint Akraba Kavinden Arasnda
3 Yusuf Zya Bey, Msr Din ve tlahlannn Trklerle Alakas.
4 Haan Cemil Bey, "Ege Medeniyetfnin Mencesine Umumi Bir
Bak.
5 Afet Hanm, Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde.
6 Semih Rfat Bey, "Trke ve Dier lisanlar Arasndaki rtibat
lar. ptidai Trk Aile Hukuku De Hindo-Avupa Aile Hukuku
Arasnda Mukayese.
7 evket Azz Bey, "Trklerin Antropolojisi".
65

( nalay. a. g. m ., s 3 8

2 1 3 . A T A T R K VE T U R K L F . K N S A K 1.1 T A R H

8 emsettin Bey. "slam Medeniyetinde Trklerin Mevkii.

9 Sadr Maksud Bey, "Tarihin Amilleri"
10 Kprlzade Fuat Bey, "TOrk Edebiyatna Umumi Bir Bak"
L1 Afet Hanm, Orta Kurun Tarihine Umumi Bir Bak"
12. Avam Galani Bay, Yerli Tarih Kitab, Trk Tarihi'nin Ana Hat
lar Hakknda Mlahazat*
13. Yusuf Hikmet Bey, "arka nhitat Sebepleri"
14 Halil Ehem Bey, "Mzeler"
15 Akuraoglu Yusuf, Tarih Yazmak ve Tarih Okumak
1937'de toplanan II.Trk Tarih KongresiYe sunulanlar:66
1. Eugene Pttard, "Kongreye tirak Eden Yabanclar Adna Kong
reyi A Nutku
2. Afetinan, T rk Tarih Kurumu'nun Arkeolojik Faaliyeti"

3 Hamt Zbeyr Koay, "Trk Tarih Kurumu Tarafndan Alacahykte Yaptrlan Hafriyatta Elde Edilen Neticeler
4. evket Aziz Kansu, "Ankara ve Civannn Prehistoryasnda Ye

ni Bulular"
5

Eugene Pttard, Neolitik Devirde Kk Asya le Avrupa Ara

snda Antropolojik Mnasebetler."

6. brahim Necmi Dilmen, T rk Tarih Teorisinde Gne Dil Te

orisinin Yeri ve Deeri
7 Yusuf Zya z e r , Son Arkeolojik Nazariyeler ve Subarlar*
8

Abdlkadir nan, Alta/da Pazrk Hafriyatnda karlan Atla

rn Vaziyetini, Trklerin Defin Merasimi Rakmndan zah

9 Vo Der O sten, "Anadoluda Milattan nce Onc Bin Yl

10

G utterbock, "Etilerde Tarih Yazcl

ftf>

Bildiriler iin hlcz.

Odnd Trk Tarih Kongresi.

(stanbul. 20 -25 tiyll

1937) Konre almalar ve Kongreye Sunulan Tebliler, 1TK , Isanb'

1043. S XXXVII

214 S N AN M E Y D A N

11. Arif Ltfi Mansel, Ege Tarihinde Akalar Meselesi

12. Brandestin, "Etrsk Meselesinin imdiki Durumu*
13. Haan Reit Tankut, Dil ve Irk Mnasebetleri Hakknda"

14 Kerim Erim, Smer Riyaziyesinin Esas ve Mahiyetine Dair.

15

smail Hakk zmirli, ark Kaynaklarna Gre Mslmanlktan

Evvel Trk Kltrnn Arap Yarmadasndaki izleri.

16

Geza Feher, Turko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Olan

Milletlerin Kltr, Trk Kltrnn Avrupa'ya tesiri*

17.

Reit Rahmeti Arat, Trkelrde Tarih Zapt*

18. Ernest Von Aster, Felsefe Tarihinde Trkler*

19. Marguenta Dellenbach, Trklerin Antropolojik Tarihine Dair
Vesikalar
20
21.

Bossert, T rk Sanatnn Kefi"

evket Azz Kansu, Seluk Trkleri Hakknda Antropolojik
Bir Tetkik ve Neticeleri"

22. Henri V. Valois, Garbi Asya'nn Irklar Tarihi*

23

Henri A Alfld, Trklerde ift Krallk*

2-4 Kont Zic, Macar Kavminin Menjdne Dair*

25 T.J.Arne, Trkmen Stepinin Kabile Tarihi, Nfusu ve Bunun
Anadolu le Mnasebetleri.
26

H U Sayman," Riyaziye Tarihinde Trk Okulu"

27 W Keppers, Halk Bilgisi ve Cihanml Tarih Tetkiki Kar

snda z Trklk ve z Ind Germenlik"
28 H Schell, Eski Vesaik ilmi"
29.

Sabri Atayolu, Trk Krmzs"

30 Saffet Engin, Eti ve Grek Dini Sistemlerinin Mukayesesi

31

C Bosch, Tarihte Anadolu*

32 Nevzat Ayas, Trkler ve Tabiat Kanunu

33 Fatn Gkmcn, Eski Trklerde Heyet ve Takvim
M

Sadi rmak, T rk Irkmm Biyolojisine Dair Aratmnalar, Kan

Gruplan ve Parmak zleri*

2 1 5 * A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

35. Nurettin Onur, "Kan Gruplan Bakmndan Trk Irkmm Menei

Hakknda Bir Ett
36. . Akkaya, Smer Dilinin Babil Diline Tesiri
37. Remzi Ouz Ark, Proto Etilere Dair*
38. Pralty, Trklerde Hristiyanlk
39. A.Von Gabain, Hun-Trk Mnasebetleri'
40. T.H.Baltacoglu, Edremit Ovannda Trk Airetleri
41. Kamil Kepeciolu, Trklerde Spor*
42. smail Hakk zmirli, "Peygamber ve Trkler*
43. W.Brandestein,"Limnide Bulunan Kitabe, Etrskletin Anado
ludan Ne$et Ettiklerine Dair Dil Bakmndan Ehemmiyetli De
lili
44.

Sadr Maksud Arsal, Beeriyet Tarihinde Devlet ve Hukuk

Mefhumu ve Messesderinin nkiafnda Trk Irkmm Rol

45. L. Delaporte, Eti (Hatti) nin Aa Mezopotamya Qe Siyasi ve

Kltrel Mnasebederi"
Bu bildirilerin pek ounda Hititlerin ve SOmerlerin Trkl
zerinde durulmutur. Trk Tarih Kurultaylarna sunulan bu bildi
riler, Trk Tarih Tezinin derinliini ve ieriini anlamak iin mut
laka gzden geirilmelidirler. Trk Tarih Tezinin bilimsel niteliin
den kuku duyanlarn, akademik ttrin arkasna saklanarak Trk
Tarih Tezi hakknda atp tutanlarn, bu bildirilen incelemedikleri
kesindir. Bu bildirilerde, 30lu yllarn bilimsel kriterleri dorultu
sunda, Bat merkezli tarihin dnda zgrce deerlendirmeler yapl
mtr. stelik sz konusu tezleri ileri srenler arasnda E. Pittard gi
bi dnemin dnyaca nc bilim insanlar vardr.
Atatrkn gelitirdii Trk Tarih Tezi, bu tezi kantlamak iin
kurduu Trk Tarih Kurumu ve bu kurumun dzenledii Trk Tarih
Kongrelen; Atatrkn gzetimi ve denetimi altndaki komisyonlar ta
rafndan yazdrlan tarih ktaplan. Douyu, Douluyu ve Trk aa
layan; uygarlktan habersiz, ilkel gebe kabileler olarak gsteren
Bat merkezli tarih anlaynn kalbine saplanan birer haner gibidir ve
Trk Tarih Tezi, adeta emperyalist canavan ar yaralamtr:

216 S I N A N

Mi : Y ) AN

m...1 5 y l nce Trkn varlm tarihten, adm dillerden ve ki

taplardan kaldrmaya yeltenenlere kar Trkn yksek varlm
gsteren Byk ef Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, Trk yurdunu
ve istiklalini dnya tarihine eref verecek bir kudretle kurtardktan
sonra, ona hakiki milli tarihini de retmek istedi. Dnyaya ilk me
deniyet n veren , cihan medeniyet tarihinin her safhasnda ve
beeri faaliyetlerin her safhasnda yaratc varlnn birbir delilini
gsteren TOrk milletinin tarihini ilmi vesikalarla tespit ve neretmek
zere kurduu Trk Tarih Cemiyetimi yksek himayesine ald. Ka
ranlklar yrtan ve asrlarca hakim olan dehasnn derin kaynaklarn
dan ilham alan Cemiyet, geceyi gndze katarak, onun izdii ana
hatlar zerinde Trk tarihini aratrd. Ve TOrk genliine 4 ciltlik
bir tarih kitab verdi. TOrk tarihine ve cihan tarihine umumi gr
nne yeni bir k ve yeni bir mana veren bu tarih kitaplarn
okutmak vazifesini zerlerine alm Trk muallimlerine Cemiyetin
TOrk tarihi sahasnda yapa ilmi tetkiklerin neticelerini gstermek
ve mekteplerimizdeki tarih derslerine verilecek yeni cepheler hak
knda meslektalar arasmda bir fikir ve hedef birlii vcuda getir
mek zere Maarif Vekaleti ile TOrk Tarihi Tetkik Cemiyeti el ele ver
di. 1932 senesi temmuzunda Ankarada Birinci TOrk Tarih Kongre
si "ni toplad. En asil bir gayeye hayatlarn vakfetmi olan yzlerce
meslekta memleketin her tarafndan Ankara'ya kotular. Byk Ga
zi'nin yce ve kutlu varlnn aydnlatt samimi bir alma hava
s iin de milli davay sarslmaz bir iman ile kuvvetlendirerek i ba
na dndler. "h7
1 Trk Tarih Kongresi konferanslarnn ve zabtlarnn toplan
d Birinci TOrk Tarih Kongresi' adl eserin OnsOzOnde" yer alan
yukardaki ladeler, Tk Tarih Tezinin, ' Trk'n adn tarihten sil
mek isteyenlere", yan Batiya Trk'n yksek varln gstermek,
Trk milletinin gerdek tarihini lelgclere dayal olarak anlatp bu ka
ntlara dayal olarak Trk ve dnya tarihi hakknda yeni tarih kitap
lar yazmak ve Trk genlerini bu yeni tarih anlayna uygun ola
rak yetitirmek gibi amalar tad anlalmaktadr. Bu bakmdan
Blrtnd TOrit Trih Kongresi, s V-VI

2 1 7 A T A T R K VE T R K l . K R N S A K L I

TARH

Trk Tarih Tezi, Bat merkezli tarih anlayna bakaldrmak anla

mnda bamsz, sadece Trk tarihini deil, dnya tarihini dc ay
dnlatmak istedii iin "evrensel", belgelere dayal olma kaygs ta
d iin bilimsel, Trk genlerinin tarih anlaynn bmlendrlmesnde kullanlaca iin deolojik" ve Trk uygarlnn dnya
uygarlna kaynaklk elliini ileri srd iin de milliyeti" ola
rak tanmlanabilir.
Tarih Kurultaylarndaki Atatrk
Atatrk, I ve 11. Trk Tarih Kurultaynn en sadk katlmcla
rndan biriydi. 30lu yllarda Trkiyenin nnde duran sorunlardan
frsat bulup mutlaka tarih kurultaylarna katlr, konumaclar b
yk bir dikkatle dinler, geceleri ise sofrasna ard tarihilerle sa
bahlara kadar sren tarih tartmalar yapar ve ou kez kendi z
gn tezlerini ilk olarak sofrasndaki tarihilerle paylard.Tarih ku
rultaylarna sunulan bildirileri en ince ayrntsna kadar inceler, not
lar alr, eletirilerini ve eletiri gerekelerini sralard
1937 ylndaki II. Trk Tarih Kurultayna yerli ve yabanc bi
lim insanlar tarafndan sunulan 90 kadar bildirinin tamamn oku
yan Atatrk, gr ve eletirilerim ayr ayn tm bildirilerin altna
yazarak Tarih Kurumuna gndermitir. Trk Tarih Kurumu bakanlarndan Ulug idemir, Atatrk'n bir gecede 10-15 bildiri oku
duuna tank olmutur.68
Atatrk, bazen de kongreye sunulacak bildirilerin hazrlanma
snda tarihilere yardm etmi, halta bazen btn bir bildiriyi bizzat
kendisi hazram, konumacya sadece, o bildiriyi sunmak kalm
tr. Tarih Kurumu bakanlanndan Haan Cemil ambel, sunaca
bildirinin hazrlanmasnda Atatrkn kendisine nasl yardmc ol
duunu yle anlatmaktadr:
Bir tarih kongresinde ben de Ege medeniyeti hakknda bir
konferans verecektim. Kongrenin hazrlk gnlerinde, geceleri arka
dalarn yazlar birer birer sofrada okunurdu. Sra gelince, ben de
68

Uluft Ifcdcnur,

YDsrm inden, Ankara

1 9 9 1 . s 36.

218 S N A N M E Y D A N

okudum. Toplam sabahn drdne kadar srd. Dalrken, Ata

trk bana, Sen kal!" dedi. Herkes gittikten sonra, Gel u kk masaya geelim, nce birer kahve, sigara ielim. Sen katlarn bans
ver. yi materyal toplamsn, fakat datmsn'dedi. Ege medeniye
tini iyi biliyordu. Yeni arkeoloji, filoloji, antropoloji keiflerini, vesi
kalarn, Bat bilginlerinin ciltlerce son eserlerini incelemiti. Ege
medeniyeti, onun iin bir dava, medeniyetin ilk menei davas, bir
Trklk davas olmutu. Bugn artk Yunan mucizesi diye bir ha
kikat kalmamtr. (...)Medeniyetin ilk beii Orta Asyadr. Sonra
Orta ark, sonra Girit ve sonra Yunanistan Bu szler, son keiflere
ve vesikalara dayanan yeni ada Bat bilginlerinin en yeni ilmi h
kmleri deil miydi?...
O benim msvedde tomarm kartryor, durup dnyor,
hafzasn iletiyordu. imdi sen yaz. dedi. Drt saat durmadan o
syledi ben yazdm. Ortalk aarrken, benim konferans yeni eklin
de meydana kt. Bana okuttu ve kendisi dinledi. imdi oldu.' Ar
tk gidelim' dedi. Bu benim deil onun eseriydi.
Ertesi akam sofra kalabalkt. Bir aralk bana Sen konferans
n hazrladn m?' diye sordu ve misafirlere dnerek, Arzu buyurur
sanz dinleyelim, dedi. Ben kalktm ve Atatrkn eserini kendimin
olarak okudum.69
1937
ylnda toplanan II. Tarih Kurultay'nda Atatrk'n tezleri
ele alnd. Bu kurultaya katlan yabanc bilim adamlarndan biri de s
veli arkeolog T J . Ame^di. Arne, lkesine dndkten sonra 25 Ekim
1937de Svenska Dugblodet adl gazetede Atatrk'n Dil ve Tarih
Teorisi'' balkl bir makale yaynlad. Ame, makalesinde Atatrkn
tarih tezlerini rtmeye alyordu. Atatrk, bu makaleyi okuduk
tan bir gece sonra Trk Tarih Tezini savunan tarihileri ankaya
Kkne ard. Tarihilerin bu konudaki grlerini dinledikten
sonra: "Yani demek istiyor k" dedi ve devam elli: Ona Asyann alt
bombotur." Sonra, kvlcmlar saan o derin mavi gzlerini hafif k
sarak yumruunu masaya indirdi, arkasndan da unlar syledi: Fa
w

Hasa Cemil ambcl, Makaleler, Hatmin, 2. bs. Ankara 1987. s.78.

kat, emin olunuz ki arkadalar, gn Cin birinde bunun tam aksini or

taya karan delili bize yine onlar (Avrupallar) verecektirsveli
profesrn makalesindeki bir cmle Atatrk'n houna gitmiti:
Trkmen bozkrlarnda Milattan nce 1500 yllarna doru,
uygarln an derecede geriledii tespit edilebilmitir.Sebebi bilin
meyen bu gerileme, yukarda anlan Trk gnden sonra meydana
gelmitir.
Atatrk, bu cmleyi okuduktan sonra, biraz bekledi, baklar
n ufka doru kaldrd ve sonra dudaklarndan u szler dukld:

"te ilk itiraf bunda. Bu bozkrlard uygar Trkler oturuyor

du. Onlar ge knca, uygarlk tabii ki geriler70
Atatrkn, Trk Tarih Tezini rtmek iin yazlan bir maka
lede geen bir cmleyi yorumlayarak, bu yorumu Trk Tarih Tezini
kantlamak iin kullanmas, onun Trk Tarih Tezine ne kadar y
rekten inandn gsteren kantlardan sadece biridir.
. Atatrk, o gnlerde tarihsel karmlar yapp profesyonel bir ta
rihi gibi olaylar arasnda neden sonu ilikisi kuruyordu. O, bilim
insanlarndaki dikkate ve kvrak zekaya sahipti.71

TRK DL TEZTNN DOUU ve DL KONGRELER

Atatrk, dilin ulusallamaya olan katksn ok nceden fark
etmiti. Yal mparatorluun paralanma srecinde dilin oynad
role bizzat tank olmutu. Osmanldan ayrlarak bamsz olmaya
70
71

A. Dilaar, Atatrk'e Sayg, Ankara 1969, s 465.

Bazen speklatif, haa marjinal tarih tezleri rettii oluyordu, rnein
bir keresinde, Osmanln son diSnemlerinr damga vuran devlet adamlarn
dan Alemdar Mustafa Paa ve Mustafa Reit Pasa hakkndakl dncele
rini ifade ederek, u ilgin yorumu yapyordu: "Alemdar Mustafa Paa ile
Mustafa Reit Paay severim, ama Alemdar n biraz kltr olsayd, cum
huriyeti ilan ederdi. Mustafa Reit Paann kltr. Alemdarn gc ile
birleebilseydi, ben tarihe baka bir grevle girerdim." Ahmet Kflklgil-

ler, Atatrk'n Hkeletl w DOgOncekrt, 8. bs. stanbul 2005, s. 205.

220.s !n a n m e y d a n

alan uluslarn, ulusal kimliklerim glendirmek iin dili nasl us

talikin kullandklarn hi unutamyordu. Balkanlarn kaybedilme
sinde Slav Dil Ensdts'nn* ne kadar nemli bir yere sahip oldu
unu gzlemlemiti. Slav dili, Balkan uluslarnn bir araya gelmesi
n ve Balkan milliyetiliinin keskinlemesini salayan en glo
aralardan biriydi Balkan uluslar, bamszlk ateini dille krkle
milerdi
Atatrk de Trk ulusal kimliini Trk diliyle glendirmek is
tiyordu
12 Temmuz 1932de Trk Tarih Tetkik Cemiyeti'nln yannda
bir de Trk Dil Tetkik Cemiyeti kuruldu Trk Dil Tetkik Cemiyetnn amac, Trk dilinin yaps, dier dillerle ilikisi, tarih iindeki
geliimi konularnda aratrmalar yapmak, Trk dilinin z gzellii
ni ve zenginliini ortaya karmakt. Trk Dili Tetkik Cemiyeti,
Trk Dilim Aratrna Kurumu daha sonra Trk Dil KurumuYu d
ntrld.7- Atatrk, Trk Dil Kurumu nu kurarken Slav Dil Enstlts'nden etkilenmiti
Trk Dil Kurumu, Atatrk'n dil tezlerim tartmak ve derin
letirmek iin ye Atatrk'n bakanlnda Dil Kurultaylar dzen
lemitir
I.
Trk Dil Kurultay, 26 Eyll- 5 Ekim 1932 tarihleri arasn
da stanbul'da topland Atatrk, tarih almalarna verdii ne
mi, halta daha fazlasn dil almalarna veriyordu. Trk dilinin
dnyadaki en eski dillerden biri, hatta dnyann lk dili olduuna
nanan Atatrk I Dil Kurultay'nda bu tezin tartlmasn istiyor
du I Dil Kurultay nda zengin Trk dilinin kkenini aydnlatacak
sonular elde edileceini mit ediyordu. Heyecanl ve inanlyd
O gnlerde dil kurultayndan nce ve sonra yakn evresndekiIcrle, bilgisine grgsne inand kiilerle saatlerce sren dil
iohbetleri" yapyordu:
'2

-Vali Sim I rv n u l. Trk Dilinde Gelilme ve Sadrl^mg Evreleri. TDK. V

rs Ankara 107J. s 408-409, Ruen Lrel. Trk Dili Tetkik Cemiyeti Na
sl Kuruldu?" OlkO, Say 8. IrvlOl 1 9 . s. 81-97

2 2 1 . A T A T R K VE T R K l. E R N S A K I I

TARH t

....Atatrk, incelemelerinin sonularm, nemli konulardaki

dncelerim kurultaydan nce ve kurultay srasnda akamlan ve
yaplan zel toplantlarda, inandklarna, gvendiklerine aklyor,
onlarn da inanmalarn aydnlanmalarn, elindeki belgelerle kay
naklarla salamaya alyordu. Onlar da kurultaylarda, kendisinin
huzurunda bu dnceleri, her trl kar akmlar nlnde ktnveth inanla samnuyorlar, Atatrk'n szcln yapyorlard. Birin
ci Trk Dil Kurultaynda, Atatrk'n en ok yorulan szcs. Trk
Dil Kurumu Tetkik Cemiyeti Bakan Semih Rfat olmutu. Ismail
Mtak Makoyan, brahim Nemci Dilmen, Ruen Eref Onaydn,
Talih Rfk Auy sayl szclerdendi.
"Semih Rfat'n o gnk btn konumalarndan Atatrk'n
balca dnya dilleri ve Trk dili hakkndak grlerini renmek
mmkndr. Aslnda Atatrk btn dilciliinin esaslarn, Birinci
Trk Dil Kurultaymda szcleri ile aklamtr Bu bakmdan Bnc Trk Dil Kurultaynn balca konular, Atatrk'n dilciliinin
balca esaslarn aklamak iin nem tar. /'
Atatrk iin dil konusundaki almalar, kinci Kurtulu Savatyd. Bu savan karargah ankaya Kk yd. ankaya, adeta bir
dil akademisi gibiydi.
Atatrk, neredeyse tm gecelerini geirdii yemek salonuna bir
karatahta getirtmiti, sofrasna dave> ettii bilimsel dnce yaps
na sahip kiilerle sabahlara kadar karatahtann banda tartp du
rurdu. Haan Cemil ambel, gecesini gndzn dil almalaryla
geirmekten dolay yorgun den Atatrk'le bir gece ksaca sohbet
cime frsat bulmutu:

Kke arldm bir akam, onu giri kapsnn yanndaki

odada kendi kendine bilardo oynarken buldum. Henz misafirler
gelmemiti. Ben Dil Kurumunda alanlar arasnda deildim, fakat
o bu srada btn ruhuyla hep dilde yaad iin bana dile dair ba
z eyler sylemekten kendini alamad. Szgelii ben: Elendim, B
7)

Vccihr Hatbogl,

tttnaOz AtatOk ve DU Devrtmi,

Ankara 1<7J . 0 4 .

222 S N A N M E Y D A N

yk Prederik, Vadnetn Audiesini yazabilmek iin batan Yedi Sene

Muharebelerini feda ederim 'diyor. Galiba siz de Trk dilinin fethi
ni, Dumlupmar Zaferi kadar hayati gryorsunuz, 'dedim. Bilardo
masasmdan bana dnd, stakay yere dayad ve gzlerinden salan
derin bir imanla , Bundan hi phen olmasn.' dedi "7*
Atatrk, Dil Kurultaylarnn devam ettii gnlerde baz geceler
kalemi eline alr, sabaha kadar dil konusunda bir eyler yazar, son
ra bu yazdklarm dil konusunda alan birine verir ve ondan yaz
nn eksiklerini tamamlamasn, yanllarn dzeltmesini islerdi. Bu
istekle en fazla karlaanlardan biri Haan Reit Tankuttu:
"Atatrk, vakit vakit kalemi eline alr dncelerinin cokun
dalgalarn kada dker, bana verirdi. Ve tatl tatl glerek unu
sylerdi: Oku, olgunlatr; bana tekrarla.'Atatrk'n bu gayretlerin
den unu seziyorduk: Trk tarih ve dil tezlerini uluslar aras bir Av
rupa kongresine gtrmek 75
Atatrk, Trk Tarih Tezi gibi Trk Dil Tezini de kendisi geli
tirmiti. Bu nedenle en az tarih konusundaki almalar kadar dil
konusundaki almalarla da ok yakndan ilgileniyordu, fakat hi
bir zaman tarihileri ve dildleri bask altna alp, onlarn aratrma
larna, ncelemelerine ve dncelerine herhangi bir snrlama ya da
yasaklama getirmiyordu. Atatrk'n sofrasnda herkes tarih ve dil
konusundaki grlerini, eletirilerini zgrce dile getirir, bu d
nceler ve eletiriler Atatrkn hakemlii altnda zgrce tartlr
d Atatrk Trk Tarih Kurumunun ve Trk Dil Kurumunun, her
trl bask ve etkiden uzak, akademik almalara devam etmesi ge
rektiim, 1937 ylnda ankaya'da bir sohbet srasnda kurumun
ileri gelenlerine sylemiti:
"Trk Dil Kurumunun almalarna ilelebet itirak edecek de
ilim Karde Tarih Kurumunun kuruluunu takip eden ilk yllarda
Tanh zerine arkadalar tevik iin beraber altm. Bu kurum, ta74
n

jmbel, a.g.e., s 56
Niyazi Ahnc Banoglu, AtatOrtan IsumbuTkkl Hayan. C .ll, 1974.

s 24

223 . A T A T R K

VE T U R K L E R N S A K L I T A R H

marnyla tekilatlandktan ve ilmi almalarna hz verdikten sonra.

Tarih Kuruntunun mesaisine karmyorum Onlar, bildiklen gibi
akadem ik almalarna devam ediyorlar. Dil Kurmunun mesaisiy
le de m nasebetim byle olacaktr. Dil alimlerinin, mtehassslar
nn onlar gibi almalarna m dahale etmeyeceim. Srn de m esa
inizi ilmin son verilerine uydurmanz lazmdr."7*
1. Hitite, Smerce ve Trke Arasndaki iliki
Hitlilerin ve Smcrlerin Trklne ynelik iddialar tarih kurul
tay larn d a o ld u u gibi dil ku ru ltaylarn d a da ayrntl olarak tartl
m; Hitit ve Smer dilinin kkeninin Orta Asya'ya dayand kant
lanmaya allmtr. Kurultaylara katlan bilim insanlar, zellikle Smerlerin Trkln kantlamaya alrken en fazla Smer dili ile
Trk dili arasndaki benzerlikler zerinde durmular; Smerlenn
T rk l tezini, her iki dildeki ortak kelimeler, gramer ve cmle ya
psndaki benzerlikler zerine oturtmaya almlardr rnein I.
Trk Dil Kurultayt'na sunulan Semih Rlat Beyn, "Trke'nin Art ve
Sami lisanlarla Mukayesesi77, Ahmet Cevat Bey in Smer Dili ile Bi
zim Dilimizi Fonatik, Morfoloji, Lgat ve Nahvi Teekkl Noktalarn
dan Mukayese"78 ve Agop M artayan Efendinin "Trk, SOmer, HintAvrupa Dilleri Arasnda Mukayeseler74 adl bldinlen, Smer dili ile
1 rk dili arasn d a k i ilikiyi kantlamaya y n elik almalardr.
zellikle Ahmet Cevat Emre'nin bildirisi, zerinde durulmaya
deerdir. Emre, kapsaml bildirisinde Trkeyle Smerceyi, fonetik,
morfolojik ve szlk bakmlarndan ayrntl olarak incelemi ve ok
nemli sonulara ulamtr. .
Emre, bildirisinde Fonotik mukayese bal altnda u deer
lendirmelere yer vermitir.
76
77

Utkan Kocal rk, AtatO rklln Sohbetleri, Ankara. 1 971. s.

Blnd TOk DQ Kurultay Makee Zabttan. MaarifVekaleti.
Matbaas. stanbul 1932. s.21 -65.

e., s.

78

A. g-

79

A. g- C . s. 9 4 -1 0 5

81 -9 4 .

42.
Devlet

2 2 4 .SNAN

MEYDAN

Smercede Trkenin sekiz vokalinden yedisi lesbi edilmitir.

2.

Arapadaki "aym sesi Trkede olduu gibi Smercede de

yoktur.

Smercede ve Trkede
ve V seslerine henz rastlanamamtr. Trkede V ile balayan szlerin ou eskiden "b" ile
balamaktayd, (bar, var; bir, vir)

4.

Baz Trk lehelerindeki n , Y sesi Smerce de vardr.

5.

Her k dilde de vokal (sesli) grubuyla balayan kelime yoktur.

6.

En nemlisi her iki dildeki benzer vokalik ahenktir. (vokallerin

benzemesi)

7.

Trkedek " sesi, Smercede z* biiminde kullanlmaktadr.

8.

Smercede de Trkedeki gibi ses dmesine ska rastlanmaktadr.00

Emre, Morfolojik mukayese bal altnda ise u deerlendir

melere yer vermitir:
1

Smercede ve Trkede szklern kk genellikle tek heceli

dir" Smercede ayn kkten ayr vokallerle isim ve fiil madde
leri oluturmak vardr.

2.

Her iki dilde de kadn ve erkek adlar iin farkl kullanmlar sz

konusu deildir (mennes-mzekker).

Terkip yntemiyle oluturulan adlarda bir yapl benzeyii var

dr rnek: egal (Saray; e-v, gal-byk), lugal (Kral: lu-adam
, gal -byk) vs "Namlugal, krallk demektir.; fakat Smerce
nam bizim Vlik" eklentisi (eki) gibi kendi kendine kullanlma
yan. mstakil manas olmayan edat deildir, keyfiyet ve meslek
manasnda bir isimdir. Bizim gllk' ve gllme mukayese ol
sun ( karlatrlsn) (-lik ve hane mekane delalet eder, (kar
lktr) Ama -lik mstakil (tek bana) manasz, hane manaldr.)
Buna gre bu gibi unsurlara henz hakiki perifxe denemez.
Bunlar teekkl halinde perifexlerdir. Tayini unsurlarn, isim-

SO

Yeni TOfk. t I. nr I, Ekim 1932; Kazm Yeil, AtattUk 1 T Q * DHL. C l.

TDK . Ankara 2 0 0 5 . s 35H

225 A T A T R K V E T R K L E R N

SAKLI

TARH

den em / gelmesi ihtiyacndan domu bir teekkldr Smercede mstakil manas olmayan bac sesler de terkiplere g i
rer; fakat bunlar da hakiki pere fixier deildir; nk ayn ma
na ile muhtelif (eitli) maddeler tekiline yaramyorlar; bizim
'vazgemek'teki vaz gibidirler Vaz, yalnz bir fiilde mevcuttur,
muayyen bir mana ile en fazla kelimenin terkibine girmiyor;
bundan dolay hakiki perefixe, mesela Latncedek re veya im'
perefixe'leri gibi bir unsur deildir..."l
4.

Her iki dilde de ismin halleri birbirine benzemektedir Smercede locatif (sukQn hali)- a Trkede -da/-ta Smercede abla
tif (hareket-halama hali) -ta, Trkede de byledir. -taz/-dan.
Trk dillerinde bu iki durumun kkenlerinin ayn olduu an
lalmtr. rnein Orhun Kitabelerinde bu iki halin kkeni
birdir. J. Deny, en eski eklin -tan/-dan olduunu tahmin edi
yor. Smerce de datif (hedef hali) -ra, bizde - eklindedir.

5.

Her iki dildeki zamirler benzerdir Birinci kii zamirleri her k

dilde de ayndr, rnein Trkede birinci tekil ahs ben",
Smercede "men'' eklindedir. Bugn Azeri Trklerinde ben
. zamiri men' olarak kullanlmaktadr. Ayrva Smercede h
me Trke adam im; Smerce e mu Trke "ev im" bii
mindedir. nc ahs possessifi Smecede ni dir Bizde de
nc ahs hallerinde n" sesi vardr. stelik aatayca, Aze
rice ve daha baka Trk lehelerinde bu n sesi aynen Smercedeki gibi ni biiminde kullanlmaktadr, rnek: Smerce
"Amam*, Trke Anasn; Smerce su n a, Trke eline";
Smerce sabana, Trke yOzQ ne gibi...

Ayrca, Smerce Sig mu", Trke Skar im" (ben), Smerce

Sig zu. Trke Skar sm" (sen); Smerce Sig ni", Trke Stkar*(o)82
6.

aret morfemi her iki dilde de benzerdir. Smerlerde bu mor

fem esas olarak t sesi olmasna karn ara sra ru" ve ur" e

81

A-g.e., s. 3 5 9 .3 6 0

82

A.g.e., s. 366

226 S N A N M E Y D A N

killerini de nlmtr. Langdon'un gramerinde 'rnm 1 ye d

nt, "ur"un ise ul" biiminde deitii grlmektedir. S
mercede iaret iin kullanlan bu ul szcnn Trkedeki
o", ol" iaret monfemleryle yaknl ok aktr. Nitekim u,
o" deiimine Trk lehelennde oklukla rastlanmakadr. r
nek. -bulmak, -bolmak gibi...
Emre, daha sonra Lgat mukayesesi bal altnda Smerceyle Trke arasndaki szck benzerlikleri zerinde durmutur.Emrenn belli bal tespitleri unlardr:
Smerce

Trke
Oguz-guz-ud (kz)

1 Gud ve guz (kz)

2. Daa (parlak)

Tang- dang (tan yeri, parlak)

3. Kud- kid-end (kemek)

Kes-mek (Bu kkte d-t-s deiimi var)

4. Tag-teg
(dokunmak, yetmek)
5. Tflg (elbise)

Teg- deg (demek)

Tok- toku-doku (dokumak)

6. Ara (parlak)

An-ang (duru, parlak)

7. Ul (Parlak, yldz)

Ul diz- yul duz (yldz)

8. Bar-bara

Bark (ev)

9. Tag (ta)

Tag-dag (da, ta)

10. T (Yasama)

Ttr-dri (diri) Burada V Tye.dnOOr.

ll.G i-i (aa,orman)

Y -yas (orman) Orhun Kitabelerinde

12. Par (parlama)

Par (parldayan)

13. Ptrig (parlay)

Pml (pnln)

14. Tr-Tur
(ikamet, ikematgah)

Tur-(mak) (durmak)

15. On (yksek olmak)

a (mak- menrvi yflkaddlk)

16. Nig (ey)

Neng (ey) ve ne

17. Ad

Ata

18. Ama -am e (anne)

Ana

19. Ur, er (erkek)

Er-Erkek,

20. Ud (zaman)

d (raman)

21. Ugu (zehirli ey)

Agu (zehir)

227 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

22. Ibtl(ogul)

Oul

23. Dlnglr
24. Tur (kk)
25. Uri (yukan lke)

Tengri
Torun
Ural (yksek lke)

26. Uru (yap, tesis)

r-mek,remek

27. Nln (nine)

Nine3

TARH

Emre, her iki dilde de "baba, ana ve "ata gibi szcklerin

benzer deil ayn olduunu belirterek asl artc olann iki dilde
ki saylar olduunu belirtmitir..
Smerce saylar: A, min, eu, e, lammu, ia, aa, imin, ussu,
ljjnnunu, us-u, uaumin, ni, uu, nimin, mtni, yu ve mu ve u ...
1.

Emre, her iki seride de ondan sonraki saylarn ona ilk sayla
rn eklenmesiyle (on-bir, on-iki, on-) olutuunu belirtmek
tedir. Emre, bu kuraln Franszca, Rusa ve Rumca gibi gdillerde olmadn, onlarda tam tersine, bir-on, iki-on, -on bii
minde olduunu belirtmektedir.84

2.

Smerce a diye adlandrlan say, Uygur Trklerinde a-nu

olarak grlmektedir.

3.

Baz Trke saylarn sonundaki ", , z sesleri baz Smer sa

ylarnda da vardr. Smerce e Trke anlamndadr,
sesinin Smercede birok kelimede sesine karlk geldii
dikkate alnacak olursa Trke n Smerce e olduu g
rlecektir.

4.

Smerce usu Trke on anlamnda, eu ise Trke otuz

anlamndadr. Bizim o bir terkibimizden br km olduu
na kimsenin phesi yoktur; burada o'nun tesiriyle Tnin '0ol
duu (yani d vokalin dudak vokaline deitiini) ve H'nn te
siriyle 'o'nun olduunu (yani ince vokalin kalnlatn) g
ryoruz. E-us terkibinde e nn u tesiriyle, o.'u olduu ai
kardr. S-z, ts, tebeddlleriyle (deiimiyle) kim bilir hangi de
virde 'otuz hazsl olmutur. Smerce yu ve m uf' (60) alt on

81 A.gje. s.263, 264

84 A.gJt., s. 364,365

228 S N A N M E Y D A N

manasnda bir terkiptir. Bizde altm (altmu) u-on olduuna

gre alt on ifadesine muadildir Bizim y'z saymz (onz-on-on)
daha km bir kaynamadan baka bir ey deildir Btn sa
y sisteminin k lisanda tpk tpksna birbirine mutabk gelmeine imkan yoktur. Byle bir mutabakat ayn aileye mensup
baka lisanlarn da say sistemlerinde mevcut deildir.^ 5
Emre, bildirisinin son blmnde Smerce cmle yapsyla
Trke cmle yapsn karlatrm ve Smerce -Trke baz cm
lelerin szck saysnn eit olduunu grmtr, rnein Smer
ce, mu na ni gub' ve Trke karl olan bu onun ita onu koy.
du cmlelerindeki szck says eittir. Aynca Smerce Lgatiyle
(emag mi a) (mu m ani tur)" cmlesinin Trke karl olan Kral
(mabedine) (bu mu oraya onu getirdi)" cmlelerindeki szck say,
lan eittir.86
Emre, bildirisini u iddial cmlelerle bitirmitir:
"Hibir garp alm Smerceyi, byle ilmi metodla, mevcut lisan
ailelerinden hibirine yaklatracak bir mukayese yrtmemitir. Ve
yaplan tetkiklerde dilin btn yapsna amil bu gibi kuvvetli ben
zeyiler bulunamamtr. Benim mukayesemin (karlatrmamn)
en ihtiyatl alimlere bile ilmi ihtimal derecesinde bir kanaat verebi
leceini zannediyorum. Talih yardm eder de uzun zaman mhi ya

zlarla uramaya vakit bulursam ispatm ikmel etmek (tamamla

mak) midini kuvvede besliyorum.m7
1 Trk Dil Kurultay nn en nemli zellii Trke'nin dnya
daki tm dillerin kayna olduunun filolojik analizlerle ve karla
trma metoduyla kantlanmaya allmasdr, zellikle Hitit ve S
mer dilleri ile Trke arasndaki benzer noktalann alt ok kaln iz
gilerle belirginletirilmeye allmtr. 1 Trk Dil Kurultay Mza
kere Zabtlarnda: Trk dilinin gerek Smer, Eti gibi eski Trk dil^

A-g.e, s 364, 365

80

A.g.e., s. 366, 367

87

A.g.e., s 368

229. A T A T R K

VE T U K K L E R I N S A K L I

TARH

eri ile, gerekse Sami ve Hint- Avrupa dilleri ile mukayesesinin ya

plmas ve Trk dilinin btn dnya dillerine kaynaklk ettiinin is
patlanmas fln>p7m>lfrw<'r
18
Austos- 29 Austos 1934 tarihleri arasnda Istanbulda II.
Trk Dil Kurultay toplanmtr. 11. Trk Dil Kurultay nda, I Trk
Dil Kurultaynda temellendirilen Trk dil tezinin derinletirilmesi
ne allmtr Trk Dili Tetkik Cemiyeti Genel Katibi brahim
Necini Bey, II Trk Dil Kurultay nda yaplacak almalar ve ka
ntlanmas gereken tezleri u ekilde ifade etmitir:
"... Kurultayn kararlatrp baarlmas iin kendi se umu
nu merkez heyetinin eline verdii alma raporu udur:

"Trk dilinin gerek Smer, Eti gibi en eski Trk dilleri ile, ge
rek Hint Avrupa, Sami denilen dillerle mukayesesi yaplmaldr...
Trk dilinin ndo-ropen denilen dillerin imdiye kadar aranp da
bulunamayan ana kayna olduu gnden gne yer kazanmaktadr.
Arap dilinde de Trk z kkleri aranyor "m
Dil Kurultaylarna sunulan baz bildiriler unlardr.^
I.
1
2.

Trk Dil Kurultayna sunulanlar: (26 Eyll, 5 Ekim 1932):

Sam Rfat Bey, Trkenin Ari ve Sami lisanlarla Mukayesesi

Dr. Sam Bey, T rk Dili Bir Hint Avrupa Dilidir

Ahmet Cevat Bey, "Smer Di Ee Bizim Dilimizi Fonodk, Mor

foloji, Lgat ve Nahvi Teekkl Noktalarndan Mukayese

4.

Agop Martayan Efendi, "Trk, Smer, Hn-Avrupa Dilleri Ara

snda Mukayeseler

5.

Mehmet Saffet Bey, T rk Dilinin Kdemi, Trkenin Ari Diller

le Mnasebeti

88

Bitnd TOk Dil Kurultay MOzakere Zabtkn.. s 4 5 6

kinci Trk Dil K un lay ", Tk Dili, Say 8 , Eyll 1 9 3 4 ,

89

Trk Dili T et

kik Cemiyeti Blteni, s 1 7-19

^

Bu bildiriler iin bkz.

Bttnd Trk Dil Kurultay, MOakere Zabukn,

arif Vekaeleti Devlet Matbaas. stanbul 1932.

Ma

230 S N A N M F Y D A N

6.

Hakk Nezihi Bey, "Trkenin Dier Dillerle Alaka ve Mnase

beti, Trkenin Manevi Husistye, Hint Avrupa Lisan

Raf Paazade Fuat Bey, Dillerin Ayrlmas, Dillerin 7*ngtn1igl

Halk Dilinin Ehemmiyeti ve Istlahlar, Lahikalar, Hindu-Avrupa Dilleri ne Trke Arasnda Birlikler, Ayrlklar, Sav Muka
yese"

8.

Hseyin Cahit Bey, Dilimizin Hindu-Avrupa Dillerle Mnase

betini Aratrmak Lzm

9.

Yusuf Ziya Bey, Ecnebi Dillerle Mkayese Nasl Yaplr."

II.
1934)

Trk Dil Kurultayna sunulanlar: ( 18 Austos, 22 Austos

1.Yususf Ziya Bey, "Samiler, Turaniler*

2.
Ahmet Cevnt Bey, Trk Dilinin Yaps, Karakterleri ve Trk
enin Ural-Altay Dilleri le Mkayesesi"
3. Dr. evket Azz Bey, Hint-Avrupa Dili Trk Dilidir"
4. Hakk Nezihi Bey, "Trklerin Menei ve Trk Dili"
5. Tahsin zer, "Meksikada Mstamet (eski) Maya Dilindeki
Trke Kelimeler Hakknda zahat
6. Nam Nazm Onat, "Trk Dilinin .Sami Dillerle Mnasebeti"
Dil Kurultaylarndaki Atatrk
Atatrk, I. Trk Dil Kurultayn olduu gibi II. ve III. Trk Dil
Kurultaylann da yakndan takip etmitir. Atatrk bu kurultaylar
da, kongrenin dzenlendii salonun sa tarafndaki byk bir loca
da, yannda smet nn, kr Kaya ve dier devlet adamlaryla ve
baz komutanlarla birlikte oturuyor, bildirileri ve eletirileri byk
bir dikkatle dinliyordu. Krsdeki konumaclar nemli bir k
yaptklarnda btn kurultay bu szlerin Atatrk zerindeki etkisi
ni merak ederek ona doru bakyordu.91
g|

Aslan Tulan Yakman, Atatrk'le Beraber, stanbul 1969, s. 2 8 8

2 3 1 * A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Atatrk, ar siyasi ilerine ramen, ne yapar eder, bir yolunu

bulur dil kurultaylarna katlr, bildirileri dinler, gr ve eletirile
rini dile getirdikten sonra kurultay salonundan ayrlrd. Eer youn
ileri dolaysyla bir toplanty karrsa, o gn bildiri sunan dilcile
ri akam kke arr, bildirilerini dinler, sabaha kadar onlarla soh
bet eder, gr alveriinde bulunurdu. Atatrk, Trk Dil Tezini
kantlamaya alan bir dilbilimcinin slek ve heyecanyla, 19321938 arasndaki dil kurultaynn neredeyse tm toplantlarna
katlmt:
Atatrk, 24 Eyll 1932'de I.Trk Dil Kurultayfm dzenleyen
kurul yelerini ve baz dilcileri Dolmabahe Saraynda toplamt.
Saat 15.00de balayp, gece yarsna kadar devam eden toplantda
kurultaya sunulacak tezler gzden geirilmiti.
26 Eyll 1932de Dolmabahe Saraynda almalarna bala
yan Trk Dil Kurultaynn al toplantsna katlmt.
27 Eyllde, konuu ABD Genelkurmay Bakan Gn. Mc. Arthurla I.Trk Dil Kurultay almalarna katlp, Ahmet Cevat (Em
re), Prof. Dr. Saim Ali (Dilemre), Agop (Dilaa )n tezlerini ve tar
tmalarn dinlemiti.
28 Eyllde saat 14.00dan itibaren kurultay salonuna gelerek,
Hakk Nezihi, Artin Cebeli ve Prof. Yusuf Ziya (zer) Beylerin tez
lerini dinledi ve Trk Dil Tetkik Cemiyeti (TDTC) yneticilerinden
Ruen Eref (Onaydn) ve Celal Sahir (Erozan) Beylerle grmt
29 Eyllde, kurultay toplant salonunda leden sonra 14.00
18.00 arasnda Ragp Hulusi (zdem), Semih Rfat (Horozcu) ve
Haan Ali (Ycel) Beylerin tezlerini dinlemiti.
1-5 Ekim arasndaki tm toplantlara katlm, bildirileri dinle
miti.
7Mart 1933de TDTC Genel Merkez Kurulunu toplad, toplan
tda Arapa ve Farsa kelimelere karlk bulunmas iin bir dil an
keti yaplmasna karar verilmiti.
17
Austos 1933de Yalovadan stanbula dnen Atatrk, Dol
mabahe Saraynda TDTC kurulu yeleriyle bir toplant yapmt.

232 S N A N M E Y D A N

12 Austos 1934te TDTC yelerinin Dolmabahe Sarayindak

11. toplantsna bakanlk etmiti.
19 Austosta leden sonra 14.00 den itibaren kurultay toplan
t salonuna gelerek akama kadar konumalar dinlemiti.
20 Austosta 14.00-18.00 arasnda 11. Trk Dil Kurultay top
lantsna katlarak Nam Hazm (Onat) ve Yusuf Ziya (zer) Beyle
rin tezlerini dinlemiti.
23
Agustosa kadar her gn ayn saatler arasnda kurultay top
lantlarna katlarak sunulan bildirileri dinlemiti.
14.
Nisan 1935 gecesinden balayarak uyumakszn, ankaya
Kk nde dil bilginleriyle almt.
25 Kasm 1935de Cenevrede bulunan Afetinana yazd mek
tupla birlikte, ankaya'daki sofrasnda ekilmi bir fotoraf imzala
yp gndermiti.
22 Austos 1936dan itibaren III.Dil Kurumunun pek ok top
lantsna katlmt.
Atatrk, 5 Eyll 1938de durumunun arlamas zerine vasi
yetini yazdrm. Vasiyetinin 6. maddesinde 1$Bankasindaki hisse
lerin gelirlerinin her yl Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlanna eit
mrlVtTYa puylajh n ln u rn u

.92

Stemt

1930lu yllarda Trkiyede, eitim ve kltr konulu herhangi

bir toplantda, ya da kltrel levl herhangi bir resmi alta ko
nuanlar mutlaka Trk Tarih ve Dil Tezi hakknda ve bu tezin temel
talan olan Hititlerin ve Smerlerin Trklyle ilgili birka sz sarf
ederdi rnein, 9 Ocak 1936da Dil Tarih ve Corafya Faklte
sinin al dolaysyla konuma yapan Nafl Atuf Kansu, Smerlenn ve Hititlerin Trk kkenli olduklann kantlamaya alm.95
^
y*

httpAdk.otg.tr./ tsnnk.hnnL
Naii Atul Kamu. "Yeni Fakltem iz',

402

ODcfll. Say

36, ubat 193 6 , s. 401-

233 A T A T R K VE T U K K L E R N S A K L I

TAR H

Prof. Afetium ise, ayn fakltedeki ilk dersinde Httlern ve Smerlern Trk olduklarn yle ifade etmiti:
' Smerlerin, Etilerin Trk olduklarn, onlum Mezopotam
yada ve Anadoluda kurduklar medeniyetlerin de dorudan doru
ya Trk medeniyeti dduklarm sylemeyelim. Bizim tarihimizdeki
sarslmaz hakikatleri.. .yem tarihi keiflerle yakndan ilgilenen, bita
raf alimler yakndan incelemekle ve teyit etmektedirler "04
. 2. Trk Dil Tezi, GNE DlL TEORS ve Atatrk
Parlak sar k ubuklar kendini arayan ilk insann plak aln
na dtnden beri gne gcn, hayatn ve yaratcnn simgesi
olarak algland. Tarih ncesi dnemlerde inanma ihtiyac iindeki
ilkel insan bann stndeki usuz bucaksz maviliin iinde yuvar
lanan sar noktay tanr ya da tanrnn kutsal iareti" kabul etti.
lkada Nil Nehrnin bereketli sularyla beslenen Msrllar, Nln
tama zamann belirlemek iin yararlandlar gneten. Firavunlar
piramitlerini, karncalar yuvalarn, mhendisler binalarn gnee
doru evirdiler. Bozkrn rzgar kanatl atllar yn bulmak iin,
verimli topraklarn eli nasrl iftileri rnn bereketi iin gnei
aradlar engin maviliin iinde.
lk ada Mezopotamyada, Msrda, Hintte, inde, randa,
Amerikada, ksacas tm dnyada aray iindeki insan
lar gk cisimlerine; aya, yldza ve zellikle gnee tapnmlar; ken
dilerini var eden gc, gk cisimleriyle zellikle de gnele zde
letirmilerdi.
A v ru p ad a,

nsann gnee olan ilgisi ve gnee ykledii anlam binlerce

yl boyunca devam etti. Gne can veren, besleyendi, hayat kayna

yd, gne balangt.

Gne, sadece sradan insanlar deil, uygarlklarn kaderini de
itiren liderleri de derinden etkilemiti. Gnein o scak san par
laklndan ilham alan liderlerden bin de Atatrk't
sH

Afet nan. Atatrk Hakknda HatnaJar ve Belgeler, Ankara 1966, s.237241.

234 S N A N M E Y D A N

Atatrk, kiisel abasyla gelitirdii Trk Tarih Tezini, yine ki

isel abasyla gelitirdii Trk Dil Tez'yle glendirmek istiyordu.
Atatrk, sonradan ok tartlacak olan bu dil tezine GOne Dil Te
orisi" adn verdi.95 nk Atatrk e gre Trk dili de tpk gne
gibiydi; gne nasl dnyada yaamn balamasnda ve gelimesin
deki ilk ve srekli etkiyi yaratmsa, Trke de dnyada dillerin or1,5

GOne Dil Teorisi: Trk Dil Teorisinin Birinci Prensibi, bu hakikaen il

ham almakta, ilk Trk dilinin gnee ait olarak kullanlan bir kkten
dogdgu kabul etmektedir. Bu unsurlar 6 gurupla toplanabilir.
1 Gnein Kendisi: Bunun gkyzndeki benzerleri olarak ay, yldz, yl
drm; geni anlam olarak, esas, sahip, Allah, efendi; nitelik olarak: yk
seklik, byklk, okluk, kudre, kuvve
2. Gnein Sat k. Nitelik olarak: aydnlk, parlaklk; soyut ola
rak :zeka, nur
3 GOnetn Verdii Scaklk: Yeryzndeki karl: ate; soyut olarak:
sevgi, duygu, leyccan.
4. GOnetn Dogudo Batya Hareketi: hareket, zaman, uzaklk; gnein
klandrmasyla gzken varlklar olarak: yer, kara, toprak; topran ve
rimi olarak gda, rn; soyut olarak, hayat, byme, oalma, deiim.
5. Gnein I Sayesinde Grlen Renkler: renk; gnein yla grn
mesine meydan verdii maddelerden biri, veya yamur biiminde gky
znden gelen ve gnein bir ihsan gibi grnen varlk olarak: su.
6. Gnein etkisinden dom sesler: ses, sz.
te gne insan kafasndaki btn bu genel anlamlara ana kaynaktr.
Trk Dil Teorisi nin birinci unsuru, bu gerekten hareket etmekte, ilk
kltr dilinin, gnee ait olarak kullanlan bir ana kklen doduunu ka
bul etmektedir.

GOne btn varln kayna olan yksek bir kudret eklinde alnnca
kltr diline esas olan, genel zelliklerin de bu kaynaktan domu ola
ca muhakkaktr.
Bu genel zelliklerle birlikte, gnei btn varlklarn kayna tanyan n
san kendi varlm da onunla birletirmi ve benlik zeliini yine bu ilke
ye 1alamtr.
Gne Dil Teorisinin temel iddias ise btn kltr dillerine kaynaklk
eden dilin Trk dil kkleri olduudur.

235 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

taya kmasnda ve gelimesinde ilk ve srekli etkiyi yaratmt. G

ne nasl doudan doup tm dnyay aydnlatyorsa, Trk dl de
tpk gne gibi doudan doarak tm dnyay aydnlatmt. im
di sra bu gerei kantlamaya gelmiti...

Atatrk, Gne Dil Teorisini ileri srerken Viyanal Dr. Kverditen etkilenmiti. Dr.Kverdiin tezine gre: "lkel inann gnee
bakarken duyduu korku ve hayranlk karsnda kard sesler
sonradan kelim e halini almtr. Bunlar, A riya da em atik kklere
balam ak gayreti baarszlklarla neticelenm iti. Ama im di Trke
ile ballklar aka grlyordu..
lk insann gnee bakarken
kad ilk ses olarak kabul edilen a.sonra "aa" daha sonra da "aaa"
biimlerinde telaffuz edilmi, daha sonra bu telafuz a biimine
dnm ve zaman iinde deiim ve eitlilik devam etmitir
Tm dillerin ortaya kn tekbir dik balama tartmalar
Platon dnemine kadar uzanmaktadr 19.yzylda tm dillerin tek
bir dilden doduuna inanan Batl bilim insanlar bu teoriye Monogeniste(Tek-kktenci) adn vermilerdi. Batda bu teorinin kar
snda Poliygensite (ok- kktenci) teorisi vard. Bunlar ise, bir
ok farkl dilin ayn anda doduuna inanyorlard. Tek kktenci
lerle, ok kktenciler arasndaki tartmaya 18. ve 19. yzylda pek
ok bilim insan katlmt. Emest Renan, Dilin Kayna adl ese
rinde bu tartmalarn ana hatlarn ortaya koymutu.
Trk Dil Teorisi, bir kere gnei, uur ve idrake dayanan insan dilinin ana
zellii olarak aldktan ve btn zellikleri ona baladktan sonra, ilk ola
rak gnee verilen ve sonra btn teki zellikleri ile anlatmaya yarayan
ilkel adn fonetik kuruluunu aratrmtr.
nsanln daha hayvanlktan ayrt edilmedii devirlerde el ve yz iaret
lerine refakat eden kark ve pheli hayknlar bir insan dili olarak al
namayacana gre, bu seslerin gne idraki ald ilk net ekil (a) fone
mi olm ak gerekir. Yani bu ses, Trk dilindeki a/ak szleri ile biim len
mitir. Ag/ar/ak, ak/ar/mak gibi trevleri bu izleri tayordu. brahim
Nccmi Dilmen, "Gne Dil Teorisi nin Ana Hatlar, OOncOTOk Dil Ku
rultay, s .5 6 -7 2 ; Vecihe Hatipolu, tamsz Atatrk ve DQ Devrtani
s.5 5 -5 8 ..
96 Umre, Lg.e., s.48.

236 S N A N

MEYDAN

Bat da 1850den sonra hzla gerilemeye balayan tek dil Ceorlsl ni97 Atatrk 20.yzyln ortalarna doru yeniden tartmaya aa
cakt.
Gne Dil Teorisinin basit alm yleydi:
insanolu igdyle hareket eden basit bir varlk olmaktan
kurtulup dnr bir varlk olmaya baladnda, kafasnda ilk yer
alan dnce, varlklarn iinde onu en ok ilgilendiren, onun gn
lk hayat ve hareketleri zerinde etkin ve hakim bir rol oynayan
gOne olmutur. Bir defa scakl ile ilkel insan iin en iyiliki
varlk olan gne, ayrca ile insana, muhta olduu her eyi
edinmek imkann veriyordu. u halde, ilkel insan iin gne her
eydi ve her ey gne demekti. Bylece gne insann kafasnda
geni ve ok ynl bir kavram halini ald. Gnein Trkedeki ilk
ses iareti en sade ve en doal biimde aa, a eklinde ortaya k
mt. Zaman iinde ilk kelimeden daha az sade, yeni ses iaretle
ri dogmaya balam ve bylelikle tpk hayatn ilk belirdii tek hc
reden saysz canllar tredii gibi, gnein insana telkin ettii ilk
kavram ve kelimelerden de saysz baka kavram ve kelimeler mey
dana gelmitir Yeryznde, hayvan ve bitkilerde nasl sonsuz bir
eitlenme olduysa, anadilden de ylece birtakm doal faktrlerin
etkisiyle trl diller tremitir.98
Atatrk'n, ileri srd Gne Dil Teorisi, yine Atatrkn ileri
srd Trk Tarih Teziyle birlikle dnlmelidir.Teorinin ortaya
knda, binlerce yllk Trk toplumunun konutuu dilin, yanl poli
tika ve uygulamalarla dlanmas, yapay diller yaratlmas, halk-aydn
arasnda anlalmaz gerginlikler ve suni duvarlar oluturulmasnn he
saplamas vardr Bu nedenle Tarih Tezi gibi Trk Dil Tezi de kken

im inmeyi ve kim lik anmay bir yntem olan k benimsemitir "99

24 Austos- 31 Austos tarihleri arasnda stanbulda IH. Trk
Copeaux.

*.g.e , s.50.

97

98

Trk Dil Kurumu S l , GOnc*

99

Trkdogan,

s.50.

a_g.e , s .393.

D Teorisi Maddesi, Anakara

1941,

2 3 7 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

Dil Kurultay topland. I ve II. Trk Dil Kurultaylarnda ileri sr

len tezler, III. Trk Dil Kurultaynda daha da geniletilip, belgele
nerek sistematik hale getirildi ve Trk Dil Teorisi" olarak adland
rld. Tm dillerin tem eli Trkeye dayana." biiminde zetlenebi
lecek olan bu teoriye ''Gttne Dil Teorisi" ad verilmitir.
Gne Dil Teorsin aklamak iin III. Trk Dil Kurultayna
sunulan bildiriler unlardr100:
1. Yusuf Ziya zer, "Din ve Medeniyet Bakmndan Gttne
2. brahim Necm Dilmen, Gne Dil Teorisinin Ana Hatlan
3. Veche Kloglu, (Hatipolu), Ata Kelimesi, ,Lailwort ocuk*

Sz Deildir.
4. Haan Reit Tankut,"Gne Dil Teorisine Gre Pankronik Usul

le Paleo, sosyolojik Dil Tetkikleri"

5. Naim Onat, "Gttne Dil Teorisine Gre Trke Arapa Karla

trmalar"
6. Sebahat Turhan, "Gttne Dil Teorisine Gre Toponomik Dil

Tetkikleri
7

Ahmet Cevat Emre," Terminoloji ve Gttne Dil Teorisi"

8. A inan, (V.K) Ekin Kanunu

9. smail Mtak Makoyan, "Gttne Dil Teorisi Analiz Metodu
10. Agop Dlaar," Gttne Dil Antropolojisi
11. Mehmet Ali Agakay, "Gttne Dil Teorisi Karsnda Grek Dilinin

Baz Husisiyetleri"
12 Hami Daniment, "iaret Dili ve Tarifsiz Zamir"101
100 Bu bildirilerin ayrntlar iin b k . nc Trk Dil Kurultay, 1936, Tez

ler, Mzakere Zabtlan, Devlet Basmicvi, stanbul 1937,

101

19301u yllarda Gne Dil Teorisi konusunda yaplan bar yaynlar:

1. Ahmet Cevat F.mre, Trke'nin Hin-Avrupa Dili 11c Mkaycsesi", TDK,

Ankara. 1934
2 Naim Onat, Trk Dilinin Sami Dillerle Mnasebeti", TDK, Ankara, 1934
3. brahim Necmi Dilmen. "Gne Dil Teorisinin Ana Hatlan". TDK. Anka
ra 1936.

238 S N A N

MEYDAN

Gne Dil Teorisi nm nasl ve hangi amala gelitirildiini, Trk

Dil Kurumu Genel Sekreteri brahim Necini Dilmen III. Trk Dil
Kurultaynda yapt konumada yle aklamtr.

".... Trk Tarih Kurumu tarafndan byk bir kuvvede ortaya

konmu bulunan, Trk Tarih Tezi dnya neolok kltrnn Orta
Asya'daki brakisefal Trk uruunun mal olduunu, bu kltrn
trl g yollan ile arki Asya'ya, Amerika'ya, Hinte, Iran Yaylas
na, M ezopotamya Ovalatma, n Asya'ya, Fenike'ye, Msra ve im a
li Afrika'ya, Ural ve Volga kylarndan Tuna, Vistl, Ren boylarna
ve Atlas okyanusu yakalarna yayldn ispat ediyordu. (Alklar) O
halde, dil almalarnda, bu yeni bululardan hareket ederek dn
yaya ilk yaylan ve kltr gtren Trk gleri ile birlikte her yere
tohum eken Trk kltr dili varlnn aratrlm as gerekli
Bu gerekliliin nnde kalan ve Trk m illetinin yce dehasn
dan ilham alan Trk Dil Kurumu geen yl sonlarna doru kendi
sinin ve m illetinin tarihine onur verecek yeni bulua Gne Dil Te
orisi diyoruz.*102
"Avrupa'nn bugnk yksek kltr dillerinin, Franszcanm,
ngilizcenin, Ahnancanm, bunlara bir balom dan kaynaklk etm i
denilen G reke ve Latince'nin kelim e etim olojilerini anlatrken ade
ta ad z ve kifayetsizlik gsterm esi, etim oloji lgatlarnm birok k eli
m elerin yanma, etim olojisi karanlk ve bilinm ez denilen szlerin
Trke ile p ek kolay izah edilebilm esi halli lazm gelen bir byk
m esele nnde olduumuzu aka gsteriyordu 103
4 Hasar Rc> Tankn,

Gne* Dil Teorisine Gre Pankronik Usulle Sosyo

lojik Dil le k ik lcn ", TDK, Ankara 1 9 %

5 Naim O nat, "Gne Dil Teorisine (.re Trke Arapa Karlannas",
TDK, Ankara 1936
6 A.nan, Gne;? Dil Teorisine Gre Ders Notlan", TDK, Ankara 1936.
7 lam Dnnnn'iu.

Trklerle Hint Avrupallarn Mense Birlii, 2 Cilt,

Vvlo Basmevi, stanbul 1 9 3 5-1936

QncQ Dil Kurultay, s 8 -9

105 A. g. e., s 10

2 3 9 . A T A T R K VE T U R K L E R N S A K L I

TAR H

brahim Necm Dilmen in konumasndan, Trk Dil Tezinin,

daha nce ileri srlen Trk Tarih Tezi nin tamamlaycs olarak d
nld anlalmaktadr. Konuma, Trk Tarih Tezi nin ereve
sini ve boyutlarn net izgilerle belirlemesi bakmndan da son de
rece nemlidir. Dilmen, konumasnda: . . Bu kaltOrOn (TOrk kl

tr) TOrl g yollar ile arki Asya'ya, Amerika'ya, Hint'e, ran

Yaylasna, M ezopotamya Ovalarna, n Asya'ya, Fenike'ye, Msra
ve im ali Afrika'ya, Ural ve Volga aylarndan Tuna, Vistl, Ren
boylarna ve Atlas okyanusu yakalarna yayldm ispat edryordvT
diyerek, hem Trklern gittikleri yerleri belirtmi, hem de hangi uy
garlklarn Trk kkenli kabul edildiklerini tek tek ortaya koyup.
Trk Tarih Tezinin snrlarn izmitir Dilmen, rksal, toplumsal
ve kltrel bakmlardan Trk olduklar belirlenen bu uygarlklarn
Trklnn daha da kesinletirilmesi iin Gne Dil Teorisi'nin
gelitirildiini ileri srmtr.

Gne Dil Teorisi, Bat dilleri de dahil, dnya HiHertnin Trkeye dayandm kantlamak iin gelitirilmitir. Kantlanmas ha
linde Bat merkezli tarih anlayn yerle bir edecek olan Gne Dil
Teorisi son derece zekice ve daha nce hi cesaret edilemeyen ve
dnlmemi bir yntemle kantlanmak isteniyordu: Bu yntem,
ksaca Batnn kkenini bir trl bulamad "yabana kelimeleri sa
hiplenmek biiminde aklanabilir.
Atatrk, her soruya yant bulduunu zannederek bilgi sarhou
olan Batfnn bir trl yant bulamad iin yanna karanlk ve bi
linmez notunu dt konular olduunu fark etmitir. Bu konu
lar arasnda Bat dillerinin temelini oluturduu iddia edilen HintAvrupa dil grubunun kftkeni ilk sradayd. Bat, yapt onca ara
trma ve incelemeye ramen bir trl Hint- Avrupa dil grubunun
kkenine ulaamamt. Otuzlu ylarda zamannn nemli bir bl
mn tarih ve dil almalarna ayran Atatrk, dil konusundaki
aratrmalar srasnda Batnn bu an yakalam ve Trk Dil
Tezi'ni, bilgi sarhou Batnn dil konusundaki bu a zerine
oturtmutu. Atatrk, Batfnn etimolojik szlklerinde, kkenini belrleyemedii iin yanna 'etim olojisi karanbk ve bilinm ez1notunu
dt kelimelerin Trke olabileceini dnerek, bu kelimelerin

240 S N A N

MEYDAN

Trk dil kurallaryla incelenmesini istemiti. Atatrk'n bu istei

zerine harekete geen dil bilimciler pek ok yabanc kelimeyi Trk
dil kurallaryla yeniden anlamlandrmaya almlardr. brahim
Necm Dilmenn de ifade ettii: "Bat nn kkenini bulamad keli
meleri yeniden anlamlandrma almas " Trk Dil Kurultaylarnda
en ok zennde durulan konulardan biridir
II.
Trk Dil Kurultay nda Sam Ali Bey in yapt konuma, ya
banc kelimelerin yeniden anlamlandrma almalarna tipik bir r
nektir:
Saim Al Bey konumasnda:

". Hint- Avrupa dillerinde kullanlan rneklerin ou ile baz

soneklerin Trke'de tam kelim e halinde varln ileri srerek CO'
ekinin Trke 'KOMAKtan;AD ekinin dilim izde isim dem ek olan
ADile ADAMAKtan; VSekinin Trke DItan ... geldiini gs
tererek srekli alklar iinde en eski dil Trk dilidir neticesine var
mtr."1CH
Al Bey, dilbilimsel yntemi kullanp Bat dillerindeki co, "ad"
ve "di" eklerinin Trke olduunu kantlamaya almtr. Ayn
yntemi kullanan. Samh Rfat Bey, I.TrkTarih Kongresinde, Trk
Tarih Tezini eletiren Avam Galanti Beyin ileri srd gerekele
ri rtmek amacyla yapt konumada etimolojik tahliller yap
mtr:

"....D aha evvel bu konumamzn otalannda, Har'rilerden

bahsetm itik. Hrozny ve Forrerin birletii bu kavim hakknda yap
tklar tetkikler, onlarn Trk olduunu ve Trkeye ok yakn bir
Usan konutuklarn lzumu kadar ispat etm itir. Mayern H an ile
ri bugnk manas ile Ari zmreye ithal etm esi ciddi bir tetkike
mstenit deildir... Bu kongrede m kerreren syledii gibi boaz
harfleri olmayan eski Trk lisannda Saitile balayan kelim eler, Gar
ba doru yaklatka balarna bir (Ha) yahut (He) ikv e edilir. Bu
iklim ve fizyolojik bir tesir m eselesidir. Trkn (e) ve (ey) tarznda
ki hitab Garb lehesinde (Hey) olmutur. Garb Trkleri Arapa (elIknt Trk Dil Kurultay', TflrkD Ui. Say 8 , Eyll 1934, s. 5 3 -5 4

241 A T A T R K

VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

bet) kelim esini (helbet) diye telafuz ederler. Bataki Saidlerini,

m uhtelif lisanlar ve leheler arasm daki urad bu tahavl hemen
hem en dzgn bir kurala bal olduu iin Ari'yi Harriden ayrmak
doru deildir. Avam Galanti Beyefendinin Ariya kelim esini Frenklerce vcuda getirilm i bir kelim e halinde telakki etm eleri ok ksa
bir tetkiktir. Arya ve Aryana tabirleri milattan 6 asr evvel Avrasya'ya
girmiti. Arya ve Harya kelim elerinin hepsi m enece Trke'nin (er)
kelim esine dayanr. nk ayn kelim enin dahil olduu lisanlardan
hibirinde er, irkek, eren, hatta nuBe (dlsuyu) manasna gelen er
te gibi m terek bir asl grnmyor. Btn an lisanlarda, ari ve ar
ya ile m nasebetler isim ler tek bir ismi camit (cansz isim ler) halin
de yaam aktadr. Avam Galanti Beyefendi lisaniyatla uramay asl
mtehassslarna braksalar daha isabet ederler. ''0
Bu dilbilimsel metot, Trk Dil Kurultaylarnda ska kullanlan
bir metottu. Atatrkn tarih ve dil tezlerini kantlamak isteyen dil
bilimciler ve tarihiler bildirilerinde pek ok yabanc kelimeyi ve bu
kelimelerdeki kk ve ekleri Trk dili kurallarna gre inceleyerek
artc sonulara ulamlardr Bu karmlar, gnmzde bile pek
oklarnca mantksz, temelsiz olarak deerlendirilip, zerinde
hi dnlmeden, genel kabullere ve "Ba merkezci tarih anlay
na aykr olduu iin kmsenip yok saylmaktadr. Oysaki,
1930lu yllarda Atatrk, bu etimolojik analizlerin doru olabilece
ine yrekten inanyordu. O gnlerde gecesini gndzne katarak
aratrmalar yapyordu. O mavi gzleri yorgunluktan kanlanp, yaanncaya kadar, Latince, ngilizce, Franszca ve Arapa etimoloji
szlklerini sayfa sayfa, satr satr, hece hece inceleyip, notlar alyor
du. Kahve stne kahve ierek, slanan ve kanlanan gzlerini slak
mendille silerek ve arada bir lk bir du alarak uyank kalmaya a
lyordu. Akamlar sofrasna davet ettii dilbilimciler, gazeteciler
ve tarihilerle sabahlara kadar sren dil sohbetleri yapyordu.
]930lu yllarda Atatrkn sofras Trkiyedeki en nemli akade
mik ortamlardan biriydi.
105 sam ih Rfat Bey,

Tttrkce ve Dlger Lisanlar Arasmdaki lrdbaar.

Trk Tarih Kongresi, s .4 7 9 -4 8 0 .

Birinci

242 S N A N M E Y D A N

.Birdenbire tongfite' kelimesi nereden geliyor? diye bir soru

at. Baz arkadalar bu kelimenin Franszca olduunu sylediler.
Ata, zel kalem mdr Siireyyv Andenmana bir iaret verdi. Bir
iki dakika sonra Franszcann etimolojik kamus# (szl) getirildi.
Bu kamusta, ton' kelimesinin Lannceden Franszcaya getii ve Latnceye de Yunancadan aktarld yazl idi. Biraz sonra Yunancann
etimolojik lgati getirildi. Bu lgata gre 'ion' kelimesi Yunancann
kendi mal deildi. Bir Orta Asya dilinden gemi olmas muhte
meldir. 1diye yazl d. Ata nn gzlerine baktm, kvlcmlar daha da
canlanmt
Atatrk, biraz sonra o p terimine geti. Bu defa 'irft' kelime
sinin asln sordu. Artk hepimiz ihtiyatl olmutuk. 'Biz Franszca
olarak biliyoruz, ama asln bilmeyiz, 'dedik. Gerekten, Avrupa dil
lerindeki bu kelimenin kayna iyi bilinmiyordu. Atatrk, bu keli
menin eski Trk lehelerinde y atffay'ani "yaralar iyi edenanlam
na geldiini syledi. O zaman benim kafamda bir imek akt.
nk, 'irji yerine Ortaa Almancasnda 'Wundarztdendiini
hatrladm. Bu tamam tamamna yaralar iyi eden hekim demekti.
Atatrk daha sonra terapi' kelimesinin asln sordu. Biz artk
dersimizi almtk. 'Bu kelimenin kkenini bilmiyoruz demitik. O
zaman yaverlerinden birisini ard. Bir emir verdiini duydum.
Yarm saat gemeden uzun sal sakall bir Rum Papaz huzura geti
rildi. Rum Papaznn eski Yunanca ve Latinceyi ok iyi bildii sy
lenmiti. Ona da terapikelimesinin .sln sordu. Papaz hi irkilme
den asl Yunancadr Paam. Hatta tanbya' kelimesi, terapefteki'
buradan gelir' dedi. Ortaya yine Yunancann etimolojik lgati geti
rildi. Orada terapikelimesi nin Yunan asll olmadn ve baka bir
dilden geme olduu yazl idi. Acaba hangi dilden gemi olabilir
di? Ata iimizden birisine, d ili ve trlik kelimelerinin eski Trk
lehesinde nasl sylendiini sordu. Bu kelimeler orada tii\ "t
m e tirilm ek' olarak geiyordu. Atatrk' e gre terapi* kelimesinin
asl ite bu 'tiilm eden'geliyordu. 106
Atatrk, dnya dillerinin kkeninin Trke'ye dayandna ger
1 06 Irmak, .g. e., s 357.

243 A T A T R K VE T U R K L E R N S A K L I T A R H

ekten inanyordu. Bu gerei kantlamak iin Tahsin Mayatepek1

Meksikaya gndermiti. Meksika Bykeliliine atanan Mayatepek'in gzl grve hem Mayalarla Trkler arasndaki ilikiyi hem de
dnyann en eski dl olduu dnlen Mu diliyle Trke a n a n
daki ilikiyi aratrmakt.107 Atatrk, dnyann br ucunda Trklern ve Trk dilinin izlerini sryor, keskin zekasyla birleen g
l sezgi yeteneiyle adeta kelimelerin ifresini zyor; bir dilbilim
ci titizliiyle kelime analizlerine giriiyor, pek ok yabanc kelime
nin Trkeden baka dillere getiini belirliyordu
rnein Atatrk, 18 Austos 1932de Yalova Kknde baz
gazetecilerin ve dilcilerin bulunduu bir toplantda koltflr kelime
sinin Trke" kkenli olduunu kantlamt:
Yanndaki bir kitab oradakilerden birine uzatarak: Bu kitabn
adn, yazarn ve basm tarihini okuyunuz " dedi.
Lgat- aatay, yazan eyh Sleyman Efendi- Buhari, stan
bul. 1928."
Sonra da imdi dedi, Bu kitapta kturmMkT kelimesini bu
lunuz.
Kelime bulundu.
Atatrk: Kelimenin karsndaki anlam aklamalarn okuyu
nuz. dedi.
Getrmek, ihzar ve isal, irat ve peyda etmek, sevk ve ikame et
mek, tekarrur.
Bu aklamalarn ardndan Atatrk unlar syledi:
Trke iiillerinde inek ve mak lahikalannm kaldmlmasyla
geri kalan maddenin asl kelime olduunu bilirsiniz..KUtumudc fi
ilinin asl maddesi.'kiltur'dur demek. Franszca, ngilizce, Almanca
gibi bellibal Bat dillerinde pek az telaffuz fark ile kullanlan kl
tr kelimesiyle bu ktur kelimesi arasnda telaffuz itibariyle oldu
u gibi mana itibariyle mevcut olan uygunlua dikkat etmemek
107 Aynnular iin bkz. Sinan Meydan, Aiarrk ve Kayp 10la Mu, 5.bs. Truva Yaynlan. stanbul 2006.

244 S N A N

MEYDAN

mmkn mdr? (...) Pek ufak bir telaffuz fark ile kelime, brn
manalar itibariyle Asya'da ve Avrupa 'da ayndr. Acaba onun men
ei Asya' mdr, A\rupamdr?Burasn tetkike ok zaman ve imka
nmz vardr. Fakat, imdiden sylenebilir ki, kelime esasen 'Asjmhdr (Bu durumda) Avrupahlarm halen ok ileri olduundan phe

olmayan kltr dahi aslen Trktr dem ek oluyor. "101*

Atatrk, yalnzca bilim insanlarnda grlebilecek lde b
yk bir merak ve heyecana sahipti. II. Trk Tarih Kurultaynda
Prof. Pttardn eine: Bir szcn kkenini bulduu zaman duy

duu mutluluun, Sakarya Sava'm kazand zamanki mutlululua eit olduunu" sylemiti.1l)
Atatrk, sadece yabanc kkenli olduu dnlen baz keli
melerin Trke olduunu kantlamakla yetinmiyor, ayrca yeni
Trke kelimeler tretiyordu, rnein, o yllarda karlmasna ka
rar verilen akademik bir dergiye Belleten" adn vermiti.
Trk Tarih Kurumu yeleri akademik bir dergi karmak isti
yordu. Dergiye isim aranrken Atatrk geldi. Afetinan. "Biz blten
karacaz onu konuuyoruz." dedi. Bu aklamann ardndan Ata
trk Afetinana, "Blten nedir?" diye sordu.
Afetinan, Blten, yazlarn kt dergidir." dedi.
Atatrk, Gelin unu aratralm. karln verdi.
Blten, Franszca'ya talyancadan gemi, talyancaya Latin
ceden. ..Latincesi damga bilmem ne manasna geliyor."
Bu konuda deiik grler ileri srlp tartlrken Atatrk
Pekarskinin Yakut Lga'ru getirtti. Konumalar, tartmalar devam
ederken Atatrk, elindeki beyaz kada belle, belge* ve derken Bel
leten diye yazp orada bulunanlardan Nazmi Kala verdi ve arkadan
da ekledi:
1OH <<41 Borak, AurrkOn Resmi Yazlmalar Girmemi) Sylev ve Demele

ri. s 2 50
109 Konur Krop. "Atark Devrlmlnde Trk
22 4 . Ankara. 1963. s.90.

Dili", Atattk ve TOlk Dtii, No:

245 . A T A T K K

VE T U R K L E R N S A K L I

TARH

Mecmuann adn byle yaparsnz 110 O gnden sonra dergi

nin ad Belleten" oldu.
Atatrk, krjimr tretme, kelime kkeni anutuma, yeni harfle
rin yazum gibi konularda ok duyarlyd. Bu konulardaki her trl
neriyi, gr ve eletiriyi mutlaka dikkate alrd. Atatrk, hibir
byklk gstermeden dil konusunda halktan gelen sorulara yant
lar verir, bu konuda toplantlar dzenler, gittii yerlerde etrafna
toplanan halka, "sorun, anlataym" diyerek balard anlatmaya...
Atatrk'n bu halk" yaklam, "halktan kopuk "Tanzimat kafa
l aydnlarmza rnek olacak inceliktedir. Atatrkn hayat bu tr
rnek olaylarla doludur.
rnein, yeni harflerin kabul edildii gnlerde Gemlik'le yaa
yan gazinocu Haydar ve 12 arkada Atatrke dil konusunda bir so
ru sormutu. Haydar ve arkadalar Atatrke ektikleri telgrafta,
kaf ve kef harflerinin yazmnda sknt yaadklarn, bu duruma
bir zm bulunmasn istemilerdi. Atatrk Haydar ve arkadalar
na u yant vermiti:
Okuma yazmay bir haftada renmek gayretini gsterdiiniz
den memnun oldum. Tebrik ederim. Arabi ve Farsi kelimelerde kaC.
keCn nlerine 'he gelmesi meselesiyle zihinlerinizi igal ve tevi
etmeyiniz. Tespit edilmekte olan lgat bunu arzunuz vehile halle
decektir efendim. Gazi Mustafa Kemal, 30.9.1928."u
Gne Dil Teorisi'nin kantlanmas iin kullanlan iki yntem
vard. Bunlardan birincisi Trk Tarih Tezne paralel gelitirilen ta
rihsel (historik) yntemdi. Trk Tarih* Tezine gre Orta Asya'dan
dnyann drt bir yanna yaylan Trkler, gittikleri yerlere doal
olarak dillerini de gtrmlerdi. Bylece Trk dili dnya dillerini
etkilemiti.
kincisi ise 'dilbilimsel' (lengistik) yntemdi. Bu ynteme g

AtuOkle YejedhUnmAnhmhr. Ankara, 2 0 0 1 . s.'46.

Auadrk'On Remi Yaapnakn Gtnuanl SOjriev ve Demeleri,

110 Nazmi Kal,

111 Borak,
s. 388.

246 S N A N M E Y D A N

re. kayna bilinmeyen yabanc kelimeler Trk dilbilgisi kurallarna

gre yemden anlamlandrlyor ve "kk belli ohMjmn' kelimeler
den Trk kkenli olanlar belirleniyordu.112
Dnya dillerinin Trkeden doduuna inanan Atatrk'ten il
ham alan dnemin dilbilimcileri, aralarnda elektrik, dinamo, met
re, gramgibi terimlerin de bulunduu bir ok kelimenin Trke k
kenli olduunu, bu nedenle zennde hi oynamadan, olduu gibi
alnabileceini sylemiledir. Bu konuda brahim Necmi Dilmen
yle demitir:
1 *2 brahim Necmi Dilmen Gne} Dil Teorisi nin Ana Hatlan' adl konu
masnda Gne Dil Teorisi ni kantlamak iin kullanlan yntemler hak
knda (iarihsel-dilbilimsel) u aklamay yapmtr:

"... Trk Dil Tezi, bunun (Gne Dil Teorisi) z ve ilkel Trk dili olduu

davasndadr. Bu davamzn biri istorik (tarihi) teki, lengistik (dil ile il

gili) iki delil vardr.
1. istorik Delil. Tarih insan soysallnn Ona Asya 'daki brakisefal Trklerden doduunu ve bunlarn muhaceretiyle Axrupaya, Afrika'ya ve
Amerikaya yayldn ispat etmektedir. Bunlann gittikleri yerlerde bu
lunmakta olan dolikisefal Afrika insanna nispetle ok byk bir tekaml
safhasnda olduktan da anlalyor.
".. Kltrce stn olann brakisefal Orta Asya Trknn yeryznde ya
yld ve gittikleri yerlerdeki dolikisafallere kendi stn kltrn g
trd zaman da, bu kltrden domu, yeni kelimeleri vermemi ol
masna imkan yoktur. Bu brakisefal kltr yaylmasnn yaratt, yeni
dnya hayatnn, kltrel dnceleri, o kltrn ilk yaratld yerin ve
milletin dilinde idi. Ve lece btn dillere yaylmlar.
Tarihin ilk bilebildii btn dillerin, kltrlerin de mterek olan Trk
kltr varlnn izleri bu milletlerin dillerinde de bulmak mmkn de
ildir.
te tarihin bu ana hatlarna dayanarak Trkenin btn dillerin ana kay
na olduu sabit olur.
2. Lengistik DeUL imdiye kadar dil sahasnda yaplan ettlerin verim
leri gz nne alnrsa grlr ki, Trk dili hesaba katlmadan yaplan
btn ettlerin sonulan yarm ve ksr kalmtr. Yz yldan fazladr
kendi dillerinin ana kaynan ve ilkel kklerini arayan Avrupa dilcileri

247 A T A T U R K

VE T U R K L E R N S A K L I

TARH

". . .K k T rk ed en g e le n ve k lt r d n yasn n m terek m al

olan , (e le k tr ik , d in a m o , m etre, g r a m ) g ib i terim lerin old u u g ib i
aln m as g e r e k ir "1''

Trk Dil Kurultaylarnda en ok lg eken konumalar, yzler

ce yllk yabanc kelimelerin dilbilimsel yntemle Trke oldukla
rnn kantlanmaya alld konumalard Kkeni tam olarak be
lirlenememi yabana kelimler ek ve kklerine ayrlarak hece hece,
harf harf ncelenmekte ve derin analizlerle bu kelimelerin Trke ol
duklar sonucuna varlmaktayd:
brahim Necm Dilmen, "Gne Dil Teorisi zerine Birka Su
al ve Cevaplar adl makalesinde soley, elektrik gibi baz yaban
c kelimelerin Trke olduklarn yle kantlamaya almtr:
1. Soley Kelimesi: Franszcada (soleil) eklinde yazlan bu s
zn, GOae demek olduu malumdur. Bu kelime Latincede (sol)
dan gelir. Manas, 'ziya ve hareket menba (kayna) demek
tir.Trke'nin Yakut Lehesinde (slay) kelimesi vardr. Yakutada
(s)'ler teki Trk lehelerinde (y) olur. Bu halde kelimenin zya an
lamna olan (y) kknden geldii kolaylkla anlalr.
te bu esas dayanarak (soley) kelimesinin Trk kknden gel
dii anlalmtr.
Bununla beraber hi kimse Trklerin alt GOne dururken
bunu bile bulamamlardr. Indo ropen dillerinin ilk ana dili diye ileri
srdkleri bir lakm kkleri Trk dilinin varlklar ile karlamldg za
man, bunlarn Trkede canl olarak bulunduu grlmektedir. Bu hadi
se Indo ropen dillerin aranp da bir trl bulunamayan ana kk Trk
dilinden ibaret olduunu ispata kaildir.
Semitk diller zerinde ettler daha az olmakla beraber onlar da Trk di
li ile karlatnlmadka . tam bir sonuca varamamtr. Halbuki semitik
dillerin Trk dil kkleri ile karlatnlmas bu dillerin de Trkeden t
remi olduunu ortaya karmtr
Gne Dil Teorisi beeriyetin yalnz dil tarihini deil, btn tefekkr tari
hini de aydnlatacak kksel bir $knrNaim Onat, "GOne Dil Teorisne
Gre Trke-Arapa Karlatrmalar", OttacOTOkDil Kunkqn, s. 152

113 OttacODil Kurultay, s. 22.

248 S N A N M E Y D A N

bundan sonra so le f diyecek deildir Yalnz bu (sol) aslnn Trkeden geldiinin ispat byk bu dil ve ilim hakikatinin meydana
konmasdr ve bundan pek mhim neticeler onaya kar.
2.
Elektrik Kelimesi Yine 'ziya anlamnda olan (ajr) kknden
, (yakmk) sz Trkede \-ardr (Elektrik) kelimesinin de bununla
ayn kurulutu olduu etimoloji analizinden anladyor. Bu kelime
nin de Trk kknden geldii ...ispat edilmitir.
Elektrik kelimesi memleketimizde de herkesin bildii ve syle
dii bir szdr. te bunun iin bu kelimeyi Trke olarak, Trk lugatma almak lazmdr.
Grlyor ki. bir kelimeyi benimsemek bahsinde yalnz analizin,
onu Trk kknden getirmesi kafi deildir nk bizim inanmza g
re Indo Orepen ve Semitik diller umumiyetk Trk kknden kaynak
lanmtr. Fakat Trkiye'nin konuma ve yaz dilinin lgati Trk k
knden gelen kelimeleri deil, Trkiyede konuulan, yazlan yahut ko
nuulup yazlmas lzumlu grlen kelimeleri koynuna alacaktr'114
Atatrk, her konuda Trk halknn saduyusuna ve keskin ze
kasna gvenirdi Dil konusundaki almalarda da Trk halknn
yaratclndan, saduyusundan ve keskin zekasndan yararlanmak
istiyordu. Bu amala Trk Dil Kurumu, baz matematiksel terimle
rin Trke karlklarnn bulunmas iin bir yanma dzenlemiti.
29. Mart 1937de Ceyp ve Teceypin Trke karlklarnn bulun
mas iin dzenlenen yarmann sonularn Trk Dil Kurumu Ge
nel Sekreterlii yle aklamt:
29.3. 1937de Ceyp ve Taceyp'in Trkelerinin bulunmas hak
knda ilan edilmi olan msabakann mddeti bu akam bitmitir.
Yzlerce cevap alnd. Ekseriyetetinde isabetli noktalar vard.
Bu ok isabetli ve ciddi alakaya teekkr ederiz. Kurumca en isabet
li olduu kabul edilen yaz aynen aaya dercolunmutur. Bu yaz
ya ait ekiller Ulus gazetesinde grlecektir, vaat edilen hediye, eser
sahiplerinin adna i Bankasna yatrlmta.
1

br ahi m Necmi Dilmen, Gne Dil Teorisi zerine Birka Sual ve Cevap
lan".

Oba. Sa. 39. Mavs

193 6 . s.1 7 8 -1 8 3 .

249 A T A T R K VE T U R K L E R I N S A K L I

TARH

TDK Genel Sekreteri dna Haan Reit Tankut

TDK Genel Sekreterliine
Ceyp ve Teceyp'n Trkelen Sms w Kosms'tr
Ksaca izah u:
Suunek. Yakut Lehesinde sadece sn sAr kmek''ekilmek'
demektir. Petkarski'. Bugn Anadolu'da elastiki manasmdA kulla
nlmakta olan, 'suna' \t bunun dier telafuzlan olup, .yn manay
tayan 'sini-sin-sinOs'szleri "sinmeksznn bir film idir Snilc. sinsi ve iplik manasna gelen 'singr''Mkarsk' 1elastiki' olan 'si
nir hep ayn orjirun trevleridir.
Sinmek sznn etimolojik eklinde banda bulunan \x*kah
yerine konursa, kelime esmemek' 'esnemek' eklini alr Bunun
manas da 'elastiki' olmaktr. Esnek' de elastiki' demektir. Sin
mek' \t 'esnemek' orjinde ayn szdr. 'Yay'm Trklenn en eski
silah olduu dnyaca bellidir. Trkler yaylarnn kr ipine 'Sin\ sins demilerdir. nk o elastikidir. Oku almak iin or
tasndan ekilerek ukurlatrlr. 'Ghin. c. s. . z
bunun katagorisi ile deitii Trk dillerince bellidir. Yayn kirii ile beraber
olan ekli, herhangi bir kavisin veteri ile beraber olan eklinden
baka bir ey deildir. Bunun iindir ki, bir ka\"sin veteri ile, onun
iki ucuna ulaan nsf kuturlarndan meydana gelen bir msellese
\Tter olan 'dra'sins' denmitir.
Kosins, Ko-sins'mrekkep teriminden yaplmtr. 'Sinils'
biliyoruz. Koya gelince: Bu sz Trkede 'mtenasip\ 'ahenktar'
manasmdadr. Radolf, Kitap II, Tekavt Lehesi.'
Kosinsad verilen dil'ile, 'sins'arasnda deimeyen bir m
nasebet ve ahenk vardr. Filhakika bir yayda, sins dz bulunduk
a kosins yoktur. Ok kiriin ortasna getirilerek geriye ekildike,
kosins meydana kmaya balar.
Kosinsn Ko unsuru, Dictionnaire Ethimologive De la Langue Latincede yoktur. ngilizce Byk Webster Lgati, 'Koyu izah
iin, onu 'sins'n comleman (tamamlayan) manasna gelen,'comlementis, 'sinsten gelmi olduunu yazyor. Halbuki, yukanda
sylediimiz gibi XZo' sz Complement kelimesinin ilk hecesi de-

250 S N A N M E Y D A N

ldr Mstakil bir Trk szdr. Eer yaktrma yoluna saplmak

mecburiyeti olsayd, 'ko' sznn comlementten ziyade kansi ,
komu szleri ile tam alakasn kabul etmek bi de hata olmazd.
Filhakika sins' ve kosinOs' kaim zawyenm birer dil'n tekil eden,
aralarnda tam komuluk mnasebeti ve ahengi bulunan dillerdir.
Derin sayglarmzla sunanz.
Ankara Dil Tarih ve Corafya Fakltesi
Trkoloji Etdiyanlarndan
Fehmi Gven, Vecihe Klolu, Hseyin ArifiJrAr "115
Atatrk, 31 Mart 1937de ankaya Kk nde sins' ve "koslns terimlerinin geliimini sOgOt ubuklaryla aklam ve bu ak
lama, an olmak zere bir bronz levhaya dklmtr .Bu bronz lev
ha TDKda sergilenmektedir.116
Sins" ve KosinOs" gibi yeni terimlere, Atatrk kendi kefetti
i a, Ogm" gibi geometri terimlerim de ekleyerek bir Geomet
ri Kitab" yazd. Kitabn yazl amac yeni terimlerin kullanmn
halka gstermekti.
Atatrk, lmnden bir yl nce gittii Sivas Lisesl'nde bir kz
rencinin Arapa terimlerin kullanld geometri dersinde zorlan
dn grnce bu Geometri Kitabn yazmaya karar vermiti:
13
Kasm 1937 gn Atatrk Sivastayd, lmnden 362 gn
nce...lkeyi kurtarmak iin toplad Sivas Kongresinden 18 yl
sonra...Yine ayn yerde Sivas Lisesindeydi .Ancak bu sefer konu
bamszlk sava" deil, kltr savayd Karsnda vatan iin
lme komaya hazrlanan eli silahl yetikinler deil, lkenin gele
cei genler vard. Atatrk geometri dersndeydi. O gnk adyla
hmdrat dersinde...
Atatrk, kara tahtann banda bir hendese konusunu anlat
maya alan kz renciyi takp ediyordu, renci, brbryle ke
sien k izginin oluturduu alan anlatyor; ancak zorlanyor
115 Aym Tarihi, Say 41,Mays 1937, s.19-21.
116 http:/Adk.org.afetftnkinnL

251 A T A T R K VE T U R K L E R 1 N S A K L I

TARH

du. A, izgi, paralel, daire, Ogen gibi dersin tm kavramlar

Arapayd. Kz renci Arapa bilmedii iin konuyu anlatmakta
zorlanyordu. Bir trl Arapa szckleri syleyemiyor, srekli
hata yapyordu.
Bu duruma daha fazla dayanamayan Atatrk: Bu anlalmaz
Arapa terimlerle rendim bilgi v e rilm e z diye tepki gsterdi ve
hemen orada u emir gibi karar verdi:
Bundan sonra dersler Trke ve yeni terimlerle anlatlacaktr"
Eline ald tebeirle kara tahtann bana geip geometri terim
lerini bir rpda Trkeletirmeye balad: zaviye yerine a y.
dJuT yerine kenar"!, mseUes"n yerine de tlgen' terimlerini
yazd. Yeni terimlerle baz geometri kavramlarn aklad. Bu arada
fyhagoras teoremini de anlatt. Matematik ve geometri terimlerinin
Trkeletirilmesi kararn Sivasta veren Atatrk k gn sonra git
tii Diyarbakrda yine karatahtann bana geti ve halka matematik
terimlerinin Trke karlklarn retti. Akam misafir olarak kal
d vali Mithat Altokun evinde valinin okul andaki kzlaryla il
gilendi. Baretmen, gece boyunca onlara matematik ve geometri
terimlerinin Trkelerini retti. O yllarda ilkokulda okuyan k
k Nurhan ilk Trke matematik dersini o gece bizzat Atatrk'ten
ald.
Ankaraya dner dnmez de bir sredir zerinde alt Ge
ometri Kkrvuzu" adl kitab ksa srede yazp bitirdi.117
Atatrk'n en nemli kltr projelerinden biri olan Gttne Dil
Teorisi ksa zamanda gen Trkiyenin gndemine oturmutu. Ata
trk 30lu yllarda bir taraftan devrimleri yerletirmeye alp, dev
rim kart glerle mcadele ederken, dier taraftan Hatay sorunu
nu halletmeye alyor, teki taraftan da gecesini gndzne kata
rak dil ve tarih almalaryla ilgileniyordu. Atatrk, 23. 12. 1937
tarihinde Afetinana yazd mektupla, vaktinin nemli bir blm
n dil almalarna ayrdn ifade ediyordu: "Gece meguliyetimiz
bildiin gibi dil dersleri, gndz de yalnz olarak ayn mesele ze
117 Gne Kardagl, Atark ve Btan, Ankara, 2 00i. s 49-50.

252 S N A N M E Y D A N

rinde birka saat alyorum."118 4.1.1936da Afetnan'a yazd

baka bir mektupta ise: "Hatay ii dil iini geride brakord.Kafam
yalnz onunla meguT diyerek, dil almalarnn aksamasndan
duyduu znty dile getiriyordu.119
Gne Dil Teorisinin kantlanmas onun iin ok nemliydi.
Kendi gelitirdii bu tezi yine kendisi kantlamak istiyordu; hrsly
d; adeta dilcilerle yaryor, bazen Trke kkenli olduunu kant
lad kk bir kelime bile uykusuz geen gecelerin yorgunluunu
alp gtryordu.
Tarih konusunda olduu gibi dil konusunda da Atatrkn en
yakn alma arkada Afetinand. Atatrk, bilimsel heyecanlarn
ilk onunla paylar, ilk onun grlerini dinler, ilk ona sorar, ilk on
dan yardm isterdi.Afetinan da bu durumun farknda olacak ki, g
r ve dncelerini aka ve cesurca Atatrke iletirdi. Gne Dil
Teorisi konusunda Atatrke en fazla destek olan yine oydu: 3.
11.1935de Cenevreden Atatrke yazd bir mektupta GOne Dil
Teorisi hakknda u deerlendirmeyi yapyordu:
*.. .Ankara yolunda iken dil teorinizi, tarih ve tarihten nceki
raman iinde dndm. nsan gnein aydnln yeryzne in
dirdikten sonradr ki, kltr sahasnda ilerlemi ve kendi emei ile
tabiata hakim olabilmitir. Atein ke, kltr nm parlamas bir
suretle
sreklilii salamtr.
Afetinan Cenevrede renimini srdrrken, Atatrk tarih ve
dil konusunda onun grlerine bavurmaya devam etmiti: Ata
trk, 12 11.1935de Cenevreye ektii bir telgrafta, Afetianana:

' . Dile ait yeni yapoun tetkikler ve bulduklarm birka gOne ka

dar yollayacam, sen de bana lengistie dair baz eserler gnder."
derken121, Afetinan da Atatrke 15. 11.1935de yle yant veriyor
du:
1 lH A.Afetinan, AtatOrk\cn Mektuplar, Ankara 1989, s.38.
119 A .g .e .,v 3 4
120 A.g.e., s 44
121 A.g.e., s.41.

253 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Dil kursunu takip ediyorum; henz sizin dikkatinizi ekecek

bir ey bulamadm. Kitaplar zerinde Profesrle konutuktan son
ra gndermek istiyorum. Eer daha evvel isterseniz hemen gnde
reyim. Yalnz baz kitaplar burada bulamadm. Parise smarladm.
Gnderdiiniz klavuz ve dil kitabm aldm, teekkr ederim. Ulus
gazetesindeki dil yazlan sizin bulduklarnza benziyor.122
Atatrk ve Afetnan arasndaki bu yazmalar Atatrk'n dil ko
nusunda bir bilim insan titizliinde, derin bir heyecan ve byk bir
inanla altn gstermektedir.
Afetinan, 1.12.1935de Cenevreden gnderdii baka bir mek
tupta Atatrke dil almalarnn nasl gittiini soruyor ve ondan ge
litirdii tezin Franszcasn gndermesini istiyordu:

"...Sizin almalarnz herhalde ok ilerledi, gnderdiiniz

bror ve yazlan da aldm. Hele dn sabah niversiteye giderken
dil dersleri ve resimlerini almak, bana orada imiim hissini verdi.
( ...)

Dil hakknda baz sualler ve bilhassa sizin tezin Franszcasn

gnderirseniz p rofesrle bunlar zerinde konuabilirim.

Gnderdiiniz btn notlar ve teori zerinde almak iin (h e

nz) vakit bulam adm .123
Atatrk, Afetinann bu mektubuna ayrntl bir yant vermiti:

"Afet, mektuplarn aldm. Ara sra telefon grmelerinde de

salk ve esenlik iinde bulunduunu ve haan ile derslerini izledii
ni reniyor ve kvan duyuyorum. Senin yokluundan doan skm
ay bylece azaltmaktaym. Ben bildiin gibi dil ile urayorum. Sen
giderken baslm olan ilk bror dzelttirip, deitirerek yeniden
yeniden bartm.Bunun bir de ufak zetini bror halinde btn
Ulus (Ulus gazetesi) okurlarna dattlar. Sen de alm olacaksm.
Bunlardan sana yeniden beer tane gnderiyorum. Bununla beraber
imdiye kadar teorinin uygulamas olmak zere Ulus'a yazdm ya
zlarn da kesiklerini toplu olarak gnderiyorum. Buna dair mada
122 A.g.e., s. 45.
123 A.g.e , s. 46-47.

254 S N A N

MEYDAN

kacak baz arkadalarn yazdan da enteresan olacaktr. Buzdan takip

edecek olan yazlan sen toplar ve hepsini incelersin. BENCE GNE
DL TEORS TUTMUTUR. Hint-Avrupa dillerine de uygulanabilir.
Sen, kendin gnderdiim uygulama noanyla teoriyi kavramaya a
l. Anlalmayan yerleri sor, aklayaym. Ondan sonra da grleri
ni bana bildirirsin. Ondan sonra belki dilbilim profesrnle beraber
inceler ve eletirir, onun da grn bana bildirirsin. Ksaltlm de
diim bror senin iin Franszca'ya tercme ettiriyorum, gndere
ceim. Biz yemek odasnda her gece dilcilerle tahta banda dil uygu
lamas yapyoruz. Ben gndzleri buna hazrlanyorum. ounlukla
kmaya vakit bulamyorum. (...) Gndermi olduun konferans ko
nularm gzden geirdim. Senin bulduklarn Profesrn verdiklerin
den iyidir. (...) Yaknda grmek zere, K. Atatrk
Atatrkn, 1936 ylnda Cenevre'de okuyan Afetnana gnder
dii bu mektup, onun gerek bir bilim insan olduunun en ak ka
ntlarndan biridir. Mektupla Atatrk, kendi gelitirdii dil teorisini
kantlamak iin ne kadar youn altn, Ulus gazetesine makale
ler yazdn, gndzleri yapt dil aratrmalarn, geceleri karatah
ta banda anlattn ve en nemlisi gelitirdii Gne Dil Teori
si'nin doruluuna yrekten inandm belirtmitir.Mektubun satr
aralarna skan ifadelerden Atatrkn dil konusunda kendine ok
fazla gvendii anlalmaktadr yle ki, adeta bir doktora tezini y
neten kendinden emin, alannda uzman bir bilim insan gibi Afetinana: anlalamayan yerleri sor aklayaym" demitir. Afetinan'dan, dil profesrnn gr ve eletirilerini almaya almas
Atatrkn farkl fikirlere nem verdiini ve eletiriye ak olduu
nu gstermekledir. Mektubun asl dikkat eken yn, Atatrkn
yeni bir keif yapmak iin uraan hrsl bir bilim insannn derin
heyecanna sahip olduunu gstermesidir, nce, emperyalizme
bakaldrp bir bamszlk sava veren sonra da ada bir ulus
devlet kuran bir devrimcinin gndzleri almaktan dan kmaya
vakit bulamamas, gecelen ise, gndzleri yapt aratrmalar kara
laha banda anlatmas, ok dndrcdr.
124 K .g jt S.12-3V

255 A T A T U K K

VE T U R K L E R N S A K L I

TARH

Afetinan, Cenevre'de okurken, Gne Dil Teonsn uluslarara

s alana tamay denemiti. Atatrk, bu teorinin Avrupada nasl
yank bulacan grmek istiyordu; fakat Bat merkezli tarihle taban
tabana ztlklar tayan byle bir teorinin Batl bilim insanlar araS smda byk yanklar uyandrmasn zaten beklemiyordu, yle de
oldu. Gne Dil Teorisi Batl bilim insanlarn artmak dnda
bir etki yaratmad. Batl bilin insanlar, kemiklemi genel kabulle
riyle elien bu teoriye kafa yorma zahmetine bile katlanmayacaklard. Nitekim Afetinan, 1.2.1936da Cenevreden Atatrk'e yazd
bir mektupta Avrupal bilim insanlarnn Gne Dil Teorisi hakkn
da henz net bir gr sahibi olmadklarn ifade ediyordu.125
Atatrkn dil ve tarih konularna gsterdii olaanst ilgi ne
deniyle 30lu yllarda Trkiyede zellikle aydn kesim arasnda dil
ve tarih konularyla uramak ulusal bir grev olarak alglanr ol
mutu. Sadece dilbilimciler ve tarihiler deil, bata Atatrkn ya
kn evresindeki gazeteciler ve aydnlar olmak zere; doktorlar, m
hendisler, milletvekilleri, memurlar gibi ok farkl mesleklerle ura
an tarih ve dil merakllar artk bo zamanlarnda Trk Tarih ve Dil
Tezleri zerine kafa yormaya balamlard. 30lu yllarda Trki
yede amatr dilciler ve tarihiler ortaya kmt. zellikle amatr
dilcilerin yabanc kelimelere bulduklar Trke karlklar Atatrk
ve Trk Dil Kurumu tarafndan dikkate alnyor, eer sz konusu
kelimeler Trk Dil kurallarna uygunsa kabul ediliyor ve kullanl
mas tevik ediliyordu. 30lu yllarn amatr dilcilerinden biri de asl
meslei doktorluk olan Sadi Irmakt. Atatrkn dil konusundaki
almalarna tank olan Irmak yaad bir olay yle anlatmakta
dr:
"imdi Dolmabahe Saray'nda ikinci defa olarak huzurunda
bulunuyordum. Yz, byk emellerini gerekletirmi insanlara
mahsus bir gven ve huzur tayordu. Yaz denizinin yaratt tun
rengi ile parlyordu. Dolmabahe Saray'nda ilk defa olarak Ata
trkn i bandaki kimliini gryordum. Meer o gece Ata
trkn zel kimliini de doya doya tadacakmm.
125 A.g.e..s,52

256 S N A N M E Y D A N

Dolmabahe arap 'nda o zamann gncel konusu olan dil ve ta

rih konularnda konumalar oldu. O zaman ben gen bir tp doen
ti idim. Atatrkn 'huzuru mutad zevat ad ile anlan evresine ni
in arldm hemen anladm. Gazetelerdeki dil devrimi yazlar
m okumu olacakt. Belki de Tbbiye'deki derslerimde 1930 yln
dan itibaren terimleri Trkeletirme urundaki abalarm duymu
olacakt. Gerekten, Tbbiye'de hoca olduum zaman, terimler, Trk
bilginlerinin Arap diline hediye ettikleri, tamamyla Arapadan uy
durma terimler idi. Trk haneresini zorlamadan bunlar sylemek
mmkn deildi. Ayrca her yeni anlam iin lazm olduunda Arap
kklerine bavurmak, ana dilimizin ihmal edilmesine ve ksr kalma
sna yol ayordu. Ben buna iten bir isyan duyuyordum. Trkeye
vurgundum ve Trkenm olanaklarna inanyordum. Eer atalarmz
Arapaya verdikleri hizmetin onda birini kendi ana dillerine vermi
olsalard, pekala Arap terimlerinden vazgeebilirdik. Ben Berlin'deki
tp tahsilimi Latin terimleri ile yapmtm. Artk, hele yeni harflerin
kabulnden sonra koyu Arapa terimleri ocuklarmza okutmak ve
yazdrmak olana kalmamt. Ben Trkiyede gereksindiimiz b
tn terimlerin yaratlabileceine inanrdm. Bu hava iinde 'Akyu
var. AlyuvarBeyin Omurilii, suyun, mide salffs, gibi yzlerce
yeni kelimeyi terim olarak yerletirmeye alyordum. Ama snavlar
da hibir bask yapmyor, eski terimleri syleyenlere de haklan olan
notu veriyordum. Ksa zamanda unu grdm ki, renciler ana dil
den yaplm terimleri hem daha kolay reniyorlar, hem de benlik
lerinde daha gvenli olarak saklayabiliyorlard.126
Atatrk Gne Dil Teorisini, Trk Tarih Tezini glendirmek
iin ileri srmt. Gne Dil Teorisi, Trk Tarih Tezine gre do
al nedenlerle Orta Asyadan dnyann drt bir yanna g eden
Trklerin gittikleri yerlere dillerim de gtrdkleri mantksal ka
rmna dayanyordu.
Gne Dil Teonsin kantlamak iin, daha nce de ifade edildi
i gibi, zellikle kOkmlbelli ohraynhrtim rlrr* Trk dilbilgisi ku
rallarna gre yeniden anlamlandrlyordu.
126 Irmak.

s 35f>

257 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Gne Dil Teorisi, Trk dilinin Arapa, Farsa ve Bat dillerin

den geen kelimelerden arndrlmas almalarnn tkand nok
tada baz pratik Tararlar da salad. Trk Dil Kurumunun, Trkeyi sadeletirirken, yzyllar boyunca Trkeye eklemlenmi Arapa,
Farsa, IngiHrr ve Franszca kelimeleri dilden atmas dili ksrla
trmaya balamt. Bu ksrlamaya bir zm bulmak gerekiyordu
Aranan zm Gne Dil Teorisi'ndeydi. yle ki; mademki btn
diller Trke'den domulard, btn dillerde Trk dili kkleri var
d, o halde Trkedeki btn kelimelerin hangi dilden olursa olsun
Trke olarak kabul edilmesi mantklyd ve bu kelimelerin dilden
atlmalar gereksizdi, rnein, bu mantkla hareket eden Trk Dil
Kurumu, elektrik, dinamo, metre ve gram gibi kelimelerin kken
olarak zaten Trke olduklarn dikkate alarak dilden atlmalarna
gerek olamadna karar verdi.
Atatrk, Gne Dil Teorsiyle, Batnn kmsedii, aala
d Trk ulusunun dilinin, tm dnya dillerini beslediini kant
lamak istiyordu. Bylece Batnn Hint-Avrupa Dil Teorsn
rtmek istiyordu. Bat, sahiplenmek isledii ileri eski a uygar
lklarna, kendi dil grubu olan Hint-AvrupalT damgasn basyor,
bylece tarihsel iddialarn dille glendirmeye alyordu. Fa
kat Batnu Hint-Avrupa Dil Teorisi konusunda ok byk bir so
runu vard; Bat tm abasna karn bir trl Hint-Avrupa Dil
Grubunun kkenini bulamamt. Atatrk, Batnn bu sorununu
zmek istiyordu (!) ileri srd Gne Dil Teorisine gre HintAvrupa Dil Grubunun kkeninde Trke vard. Eer bu iddia kantlanabilirse Bat merkezli dil tezinin" yerle bir olmas iten bile
deildi.
En nemlisi: Bence Gne Dil Teorisi tutmutur. Hint-Avrupa
dillerine de uygulanabilir.127 diyen Atatrk, bu teoriye gerekten
inanyordu. Atatrk: Bence Gne Dil Teorisi tutmutur." derken
yl 1937dir. Yani, Toktam Ate ve onun gibilerin srekli tekrarla
dktan: Atatrk Trk Tarih Tezi'ne ve Gne Dil TeorisOte gerek
ten inanmamt Som dan bu tezleirim vazgemiti.. ' biimindeki
127 A.Afetinan. A liH lla M ektuplar, s 32-33

258 S I N A N M E Y D A N

deerlendirmelerinin aksine Atatrk, mrnn sonlarnda bu tez

den vaz gemi deildi; bu teze yrekten inanmaktayd. Hatta yle
ki kendisine yllar nce matematik retmeni tarafndan verilen
Arapa Kemal adnn Trke Kamal eklinde yazlp sylenmesi
ne izin verecek kadar ok inanmaktayd.128
Atatrk Haklyd
Trke, dnyadaki en eski dillerden biridir, hatta en eski dil
dir ve dnyadaki dier dillerin pek ou Trke'den domutur."
dedii ve bu dorultuda aratrmalar yaptrd iin Atatrk ele
tirenler, bugn Atatrkn hakl olabileceini grmelerine karn bu
gerei seslendirmekten srarla uzak durmaktadrlar.
Atatrkn 1930larda Gne Dil Teorsi erevesinde gerekle
tirdii dil aratrmalar sonunda ulat bulgular, (Trk dilinin en
eski dil olduu vb.) 80 yl sonra bu gn, bu konuda yaplan az sa
ydaki fakat ok nemli almalarla dorulanmaktadr.
Bat merkezli tarihin dar kalplarn paralayan yerli ve yabanc
bilim insanlar (Kazm Miran, B. Gerey, Osman Nedim Tuna vb.)
buun, Trkenin ok eski bir gemie sahip en kkl dillerden bi
ri olduunu kantlama noktasna gelmilerdir.
rnein Osman Nedim Tuna, 40 yl sren bilimsel aratrma
lar sonunda Trk dilinin M. 10.000lere kadar dayanan ok kk
l bir dil olduunu kantlamtr.
Osman Nedim Tuna, 1989 ylnda yaynlanan Smer ve Trk
Dillerinin Tarihi ilgisi Ue Trk Dilinin Ya Meselesi adl eserininde Trk dilinin eskilii" konusunda u arpc deerlendirmelere
yer vermektedir:
Trk dilinin ramanmmlan 3500yl nce mstakil ve iki kol
lu bir dil olarak varl ispatlanmtr. (...) k Trke ve ana Trkenin muazzam bir zaman nce yaam olmas gerekir. Bu sonu,
benim 1978yl sonunda tamamlayp 1983 Austosunda yaynlad
m, Altay Dilleri Teori# adl almamda, Trk dilinin arkelogy ve
1

( .ne;, Dil Teorisi ne uygun olarak nc Tlrk Dil Kruliaynda Ata-

259 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

glottochronology aratrmalarndan hareketle ileri srdm ya,

en pinti hesaplara pre, 8500dr. (s.52-55) imdi bu rakam dogrvlanmaktadr. nk ana Trkeden ana Dou ve Ban Trkesine
kadar geen zaman da hesaba katarsak bu devreden zamanmiza
kadar geen 5.500 yln ikiye katlanmas mmkndr.''129
Yani, Trk dilinin kklen M.ll.OOOe uzanmaktadr k bu ta
rih, Bat merkezli tarihin ve o tarihin esiri olan bilim insanlarnn telafuz bile edemeyecei kadar eski bir tarihtir.
Baka bir dil aratrmacs Selahi Diker. 35 yl kadar sren ara
trmalar sonunda kaleme ald Trk Dilinin Be Bin Yl adl ese
rinde Smer dili, Lidya dili, Hurrl diH, Frig dili, Hatti dili, Truva di
li, Etrflsk dili vb. Antik a dillerinin Trke kkenli olduunu ok
kapsaml analizlerle ortaya koymu ve Trk dilinin M.5000lere
kadar uzandm belirtmitir. Yazd Trk tarihi ise, amzdan be

bin yl ncesine, yaznn Smerler tarafndan icadna kadar uzan

maktadr."130

Ulrk'iln ad "Kemal" yerine "Kamal* olarak yazlmtr.smail Beiki,

Trk Tarih Tezi, Gne Dil Teorisi ve KOrt Sorunu. Ankara. 1991, s 157.
1

Bkz. Osman Nedim Tuna. Sttmer ve Trk DiEalnin Tarihi lgisi Ue Trk
DlUnin Ya Meselesi, TTK. Yaynlar, Ankara 199 7 , s.49

130 Selahi Diker, Anadoluda On Bto Yl. Trk Dinin Be Bta Yh. stanbul
2000. s. 4

\ W .. -B b U C n s A .
A C N rrR .0 P 0 1 .0 J

BATDA ANTROPOLOJ ve RKILIK

Batda 19.yzylda en fazla gelien bilim dallarndan biri antro

polojiydi. Toplumsal farkllklarla rksal ve kltrel yap arasnda
dorudan bir iliki olduuna inanan Batl bilim insanlar toplumsal
aratrmalarda antropolojik verilere ok byk bir nem vermeye
balamlard. Antropolojik aratrmalar, sosyal deiim srecinin
yeni boyutlarn ortaya koyuyordu. Antropologlar, Bir toplumda
yeniliin kabulnn, tutum ve zihniyette meydana gelen bir dei
me olduunu, bunun iin de toplumlann kltr yaplarnn tann
mas gerektiini vurguluyorlard.1 1900lerde antropoloji, sosyploji, psikoloji, corafya, ekonomi ve siyaset gibi disiplinlerle sk ili
kiler kurarak gleniyordu.
. Batda antropolojinin geliimi dnemin siyasal koullaryla da
yakndan ilgiliydi. Bat, tpk tarih ve arkeoloji gibi antropolojiyi de
emperyalist emellerine alet ederek antropolojik verilerle smrgeci
liini merulatrmaya alyordu. Bylece Bat, bir kere daha mo
dem bilimi siyasal amalanna ulamak iin kullanm oluyordu.
nsanln rka dayal ilk snflandrmasn 1750'de Linnams
gerekletirmiti. Bu snflandrmaya gre Avrupa beyaz, Asya san,
Amerika kmnm, Afrika se siyahlardan meydana geliyordu.
1

TOrkdoan, a.g.e., s.4 0 1

264 S N A N

MEYDAN

Irklarn snflandrmasnda tngiHr do* bUtand

Darwinln almalan derin bir r at. Darwin, 1859da yaynlanan
Trlerin Kkeni ve 1871'de yaynlanan nsann Treyii adl ki
taplaryla Bat dncesini ynlendirecekti.
Darwin'in fikirleri ve ngiliz felsefeci Hubert Spencer gibi baz
adalarnn dnceleri, ok hzl bir biimde pozitif bilim dn
daki alanlara tat. Darwinian, dnyada doal kaynaklarn besleyemeyecei bir nfus fazlas bulunduu ve bunun iin her zaman gllerin veya 'uygunlarn galip kaca daimi bir yaam mcadelesi
gerektiini savunuyordu Bu noktadan hareketle baz sosyal bilimci
ler, yaam mcadelesinde stn gelen trlerin veya rklann ahlaken
stn olduklarn savunarak smrgecilii merulatrmay denedi
ler Dolaysyla dod seleksiyon doktrini, kolaylkla Fnmsu yazar
Arthur Gobineau tarafndan gelitirilen bir baka fikir ekolyle de
birleti..
Gobineau 1853 ylnda insan Irklannm F^rddig zerine Bir
Makale' adl almasn yaynlad.. Gobineau, -Danvinden etkilen
dii ak seik belli olan- eserinde, gelimedeki en nemli etkenin
rk olduunu savunmu ve dierlerine stnlk salayan rklann,
kendi rksal saflklann en iyi koruyabilenler olduu ileri srmt.
Gobineauya gre, tarihteki bu yaam mcadelesinde en stn gelen
rk, Aryan rk (Ari rk) olmutu.2 Bu fikirleri bir aama daha ileri
goJren kii ise Ingiliz yazar Houston Stewart Chamberiatadir. Hit
ler yazara o kadar hayranlk beslemitir ki, onu 1927 ylnda lm
deinde ziyarete gitmitir3
1860 ve 1890 yllan arasnda arkeolojik bulgulann artmas,
karlatrmal kltr bilimi alannda yeni deerlendirmelere zemin
hazrlad. Batl bilim insanlan pei sra ilkel toplumla modem top
lumu kyaslayan almalara imza attlar. Bunlann arasnda en fazla

kitabn incelemitir. Kitap zerine koyduu notlardan Atatrkn Goblneau nun grlerine katlmad anlalmakladr.
'

James Joll, Europe Since 1 8 7 0 , An International History, Penguin Boks,

Middlesex, 1990. s 102. 103.

265 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

dikkati ekenlerden bin, ngiliz asll E. B.Taylordu Taylor'un l

kel KOtOr adl UnlU eseri ilk kez 1865 ylnda yaynlanrken. Birle
ik Devletlerde de L. H. Morgm, 'Ank Toplum adl eserini yayn
lyordu."* Fakat ne yazk ki, bu almalar ok gemeden Bat nn
emperyalist politikalarn glendirmek iin kullanlacakt. Bat,
zellikle fiziksel antropolojik verileri kullanarak, -hi ekinmedenstn rklarn (Ari) gen kalm rklara (Sar) ynelik saldrlarnn
insanln yaranna" olduunu savunacakt.

ATATRK'N ANTROPOLOJ
ALIMALARININ KAYNAKLARI
Atatrk, Bat merkezli tarih tezine, bu tezin omurgasn olutu
ran, Ali rklarn stnl, San rklarn geri kalmla formlnden
hareket ederek saldrmt. Atatrk'n amac, Bat'nn kantsz" iddalannn aksine Trklerin de Ar rka mensup olduunu kantlamakt.
Atatrk, Batnn bilimsel metotlarn kullanarak Batnn iddialann
rtmek isliyordu: Tpk Batnn yapt gibi antropolojik aratrma
ve incelemelerle, rk tahlillenyle Trk rknn da en az Batl rklar ka
dar gelimi, evrimini tamamlam" ileri Ari rklara mensup olduu
nu kantlamak niyetindeydi. Atatrkn devrimci aulmlan srdrr
ken antropolojik lmlere de eilmesi, bir siyasaya katlma ya da bir
moday izlemekten ok Trkler hakkndaki nyarglara ve sulamala
ra ayn yntemle yant verme eilimiydi."5 Atatrk, Trklerin Ar rka
mensup olduunu kantlayarak Batnn Dogu toplumlann smrmek
iin uydurduu: Dogu toplumlan henz evrimini tamamlamtr, on
lar san rka mensuptur." biimindeki iddialann rtmey planlyor
du. Bylece smrgeci Baunn elindeki rk sUhm" alp, Bat'y bir
bakma kendi silahyla vurmann hesaplann yapyordu.
Kemalist sistem, hem Eugenisme hem de Trkoloji'ye ynelik
aratrmalarla 'Trk rk ve 'Trk tpi'ni belirlemeye alyordu. Bu
4

Trkdogan. fc&e.. s.4 0 6 .

Turan, M ^-> s-

266 S I N A N M E Y D A N

oluumun temeli Ban'dan kaynaklanyordu. Bu akmlar orada kak

salmaya balamt."**
Byk nder'in antropoloji almalarnn en nemli amac ye
tersiz bulgularla, evrimini tamamlamam, geri kalm, ikinci s
n f, sar rka mensup" diye damgalanan bir ulusun, szde bilimsel
yntemlerle inenen onurunu gerekten bilimsel yntemlerle ko
rumakt. Atatrk, Trklerin de Ari rka mensup bir ulus olduunu
kantlayarak Trklerin de dger rklarla eit* olduklarn tm dn
yaya gstermek istiyordu. Bu halnmHan Atatrk'n antropoloji a
lmalar, faist amalar gden, rkl krklemek amacyla yapl
m bilim A y fn ly n a la r d eili
tersine Trlderin de dier rklar
la eit zelliklere sahip olduklarn kantlamay hedefleyen, dolay
syla hmanist ve ama gre son derece bilimsel almalardr. Ve
bu almalar da tpk tarih ve dil ahmlan gibi Ban merkezli anla
ya alternatif almalard.
Uygarln beyaz rktan gelen ya da kafa yaps brekisefal olan .
topluluklara zg olduu iddialarnn yaygnlat ve Trklerin
barbar diye aalanmak istedii bir dnemde, Trk kavminin s
tn saylan Ariler'den hi de eksik bir ynnn bulunmadn ka
ntlama abalar, Gobtneaunun eserinin yaymlanmasndan ksa bir
sre sonra Mustafa Celalettin ve Ali Suavi ile balamt. Mustafa Celalettin, 1870'de kan Les Turcs andens et moderos (Eski ve Mo
dem Trkler) adl kitabnda Trklerle Ariani uluslar arasndaki ya
knlk zerinde durmutu Ali Suavi ise Muhbir ve Uhm gazetele
rinde Trklerin yalnzca askeri bir kavim olmayp dnya uygarl
na hizmet eden bir rk olduunu ve tarihteki kimi kavimlerin Trk
asbndan geldiklerini ne sren yazlar yazmtr.7
Cumhunyet ncesinde Trkiyede antropoloji nce Ali Suavi
gibi baz Yeni Osmanl aydnlar daha sonra da Baha Tevfk ve Ab
dullah Cevdet gibi baz Jn Trk aydnlan dnda fazla ciddiye aln
mamtr. Onlann rk" konusuna bak da genelde Bat merkezli

Trkdogan, t-g.e., s 173.

Hilmi.Ziya lken. Taririyede ada) DOdnoe Tarihi, stanbul, 1966,
s 111

267 . A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

anlaya uygundur. Fazlaca Bat etkisinde kaldklar iin zaman za

man Ba'nn OstOn rk teorisini savunmulardr rnein, radikal
fikirleriyle tannan Abdullah Cevdet: " Trk rkn Ban rklaryla me
lezletirerek slah etmek gerektiginf savunmutu. Oysaki Ata
trk'n konuya yaklam bambaakayd: O Bat nn rk teorisini
reddediyor, Trklerin Batnn iddialarnn aksine zaten ilen bir rk
olduunu dnyordu.
Trk antropoloji almalarnn fikir babas Atatrk, tarih ko
nusunda olduu gibi antropoloji konusunda da ok okumutu. Ata
trk, rk ve antropoloji konusunda, stn rk kuramn ortaya atan
J.A.Gobineau'nun Essai sur rinegalite des races humanies" adl ese
rinden balayarak, A.G.Haddonun Les Races humantesTne ve
E.Plttardm Les races et rhlstorle"ne kadar birok esen okuyup de
erlendirmiti.8
Atatrk, ncelikle Bat'da rk teorlsTnin kumcusu olarak tan
nan Gobineou'nun Trkler hakknda verdii bilgiler zerinde dur
mutur. Gobineaunun Trkler hakkndak olumsuz ve yanl deer
lendirmelerini satr satr okuyarak notlar alm, bylece ncelikle
eletirecei tezi ve bu tezin Trklere ilikin bakn bizzat bu tezin
kuramcsndan renmitir, megin, etnik guruplarn karmn
dan szeden Gobineau bir yerde sz Ouzlara ve Anadolu Seluk
lulara getirerek, Altay Ouzlarnn Finli bir kavim olduklarnn d
nldn, slam anda Trk kabilelerinin deiik adlar altn
da ran ve Kk Asyada yerlemi olduklarn, Seluklularn b
yk lde slam gruplarla kartn, Seluklu Devleti sona erer
ken de Trk rknn devamn salayan yeni srgnler verdiini Os
manlI diye anlan baz kiilerde San rka benziyen izgiler grn
mekle birlikte, bunun dorudan doruya Fin kkenli olmaya deil
de, slav ya da Tatarlarla evlenmelere dayandn ne srmekteydi Q
Atatrk bu bilgilerin ycnldg satrlar Igredemljtl. Bu bligilerin
8

a.g.e , s. 4 4.
AalQk*Ou *>1 kttaphgmdakl nOafaa,
Nakleden Turan, Lg.e.. s.44.
Turan,

Antkabir no, 2 27, 1, 216-221

268 S N A N M E Y D A N

pek ounun doru olmadn bilmesine karn yine de detayl ola

rak aratrlmas gerektiini dnyordu.
Atatrk, Gobneaunun eserinde Trk rk hakknda bilgiler
aram, bu rk kuramcsnn Trk rk hakkndak dncelerini
renmek istemitir, rnein bir yerde M.n.yOzydda tntn batsn

da yerleen beyaz oktan kavimler aramda Yflei ve Ou-soun (Vusun)lann da bulunduunun10ve byk ounluu san rktan olan
Cengjz*tn ordusunda beyazlarn da grldn11 belirten yerleri
iaretlemiti. Grld gibi Atatrk Trklenn ikinci snf San rka
mensup olduunu iddia eden Bat merkezli tarihin en nemli rk teonsyenmn eserinin satr aralannda bile Trklere ait olumlu iaret
ler aram ve bulmutur.
Atatrk, rklk kuramnn kurucusu Gobineau'nun grleri
ni biliyordu; ama onun grillenne katlmyordu; o rklar ve uygar
lklar konusunda -aada detaylandnlaca gibi- E.Pnard*mgr
lerine katlyordu.12
Atatrk etkileyen bilim insanlanndan biri de Cambnde ni
versitesi Etnoloji Profesr A.Cot Haddondu. Haddonun Franszcaya Les races humanies et Irur repartidon Geographlgue" diye
evrilen kitabnda zellikle Anadoluda gelien kltrler ve bunlan
yaratan uygarlklar zerinde durmutu.

Bunlar anamda, daha Neolitik ada Anadolu'da doan uygarhgm breldsefal bir Akdeniz tipinin eseri olduu, bu uygarhm >1
Asya'dan Avrupa'ya ve Msr zerinden Afrika'ya yayldp yolunda
ki kuun,nya da batya g eden TOrldoin XI. yzylda Anadolu'ya
yerlemelerinden sonra TOrk deyiminin Kk Asya ve Avrupa'da
10

A u tO rittn O a d M tu h ftm fch l NOaba, Antkabir, No. 2 2 7 , II, s.2 6 2 vd.

11

AtKOrkta Oad ntaphgukkl Nlkk*, II. s .3 0 4 vd.Nakleden Turan,

Nakleden Turan, a.ga , s.45

a.g*

s.4V

12

Turan. a .g 4 s 45

13

Katalog no. 2 9 7 7 ,
s 45

Anakattr Ktoplan. 725, s. 187. Nakleden Turan, a^ e

269 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

sak TOrk kflkmli bir topluluk deil de, lslamiyeti kabullenmi ka

vimler! de enn bir kamam olarak grld",1* biimindeki satr
lar, Atatrk'n ilgisini eken, dolaysyla etkilendii grler izleni
mini vermekledir.15
Atatrk, Haddon dnda Paris Antropoloji Okulu Enolj pro
fesrlerinden George Montandon'un La race, les n ces mtee au point dethnologie somatique adl eserini incelemi ve Turankn fak
(Race Turanienne) adl blm zennde durmutur16.
Faka, Trk rknn antropolojik yaps konusunda Atatrk en
ok etkileyen Eugme Plttardd. Atatrkn Pitarddan etkilenmesi
nin belli bab nedenleri yle sralanabilir: ncelikle Pttard rk
bir bilim insan deildir. Ayrca Pitard, Tarih ncesi, Cilal Ta
(Neolitik) kltrn. Balkanlardaki ve Anadoludaki Trklerin ant
ropolojik zelliklerini aratran bir uzmandr. En nemlisi emperya
list Bat merkezci tarihe esir olmayan, tarihsel bulgulan tarafszca
yorumlayan bir bilim insandr.
Atatrk 1937deki II. Tarih Kurultay na katlan Pittard'm, fak
lar ve Tarih, Tarihe Etnolojik Giri adl temel eserini ok dikkatle
okumu ve zerinde etraflca dnmtr. Atatrk, Pittardn rk
lar "antropolojik bir ka\ram olarak deil de. Boule'a dayanarak
kan yaknl" ve milliyet, dil, gelenekler gibi yapay snflandrma
lara olanak tanyan doal ayrlklarn belirledii bir fiziksel trdeki
devamllk diye tanmlamasn doru bulmutur .Atatrkn szkonusu kitabn nsznde ve metninde yeralan bu tanm iaretleyip
yanna D (Dikkati) iareti koymas bunun kantdr.17
Bat'da rka dayal antropoloji kuramnn en nde gelen savu
nucularndan Gobtneau, Seluklular ve Osmanllar dneminde
Anakabtr Kltapkn, s. 186.
15

Nakleden Turan, . ., s.45.

Turan, .. s.4 5 .

16 zel Kom i n e KMakgu.

No. 2 0 8 4 , Antkabir No. 7 1 6 . Naklen Turan,

s.45.
17

Katalog no. 2 0 8 6 ,

a.g.. s.46.

Amtkabtr Kfcaphn,

7 2 9 . s.V M , 4 . Nakleden Turan,

270 S N A N

MEYDAN

Trkle nn dier rklarla byk oranda kartklarn ve saflklarn yi

tirdiklerini ne srmesine karn Plnad Avrasyann en gzel rklandan biri olarak niteledii Trklen elinin tersiyle bir kenara itmeyp Trk rknn fiziksel zelliklerim izmeye almtr. ,a
Atatrk nclnde balatlan antropoloji almalarna kat
lan Trk sosyal bilimcileri de Avrupnl antropologlardan etkilenmi
lerdir.
1932 ylnda toplanan I.TOk Tarih Kongresl'ndekl konuma
larda. Denlker, Quatrefages de Breaud. Toptaard ve VUklmoisy gi
bi dnyaca nl antropologlar kaynak olarak kullanlmtr.19
Atatrkn antropoloji almalarndaki gzdesi ise.ykanda da
ifade edildii gibi. svireli, Profesr Eugenne Pltadtr Trk antro
poloji almalarnda Pittardn 'Iklr ve Tarih" adl kitab kaynak ro
l oynamtr Pttard n Bat merkezli tarih tezine aykr grleri tm
dnyada yank bulmutur Hatta Eugdnsme* adyla yeni bir bilim
dal olarak Avrupa'y ve Trk aydnlarn etkilemitir Pttard, Trkleri ve Trk dnyasn iyi tanyordu. Batl rklarn stn. Doulu rk
larn geri olduu grne katlmyordu Tam tersine. Doulu Trklern daha ilen olduuna inanyordu. Nitekim 1931 ylnda Trklerin
Avrupadaki kt imajn dzeltmek amacyla, "KOOk Asya'ya ^Seya
hat' adl bir kitap yaynlamt. 1935'de, Isvire'de doktora yapan,
Atatrk'n manevi kz Afetlnan'la tanmasndan sonra, 1937 ylnda
Trkiye'ye gelip, 11. Trk Tarih Kurultay'nda onur bakan olmu;
Trk Tarih Tez'n savunan konumalar yapm ve Trkiyede byk
bir saygnlk kazanmt. Afelnan, antropoloji alanndaki doktora te
zim 1939 ylnda Cenevre'de onun gzetimi altnda hazrlamt.20

E Pittard. Trk g dalgalarnn Ona Asya'dan Avrasya'ya do

ru yayldn ve Neolldk uygarlkla lerlettiklerini sylyor ve bu
18

Katalog no. 2088. Antkabir Kitaptan. 729. s 392- 399 Nakleden Turan.

14.. s. 46

Lmt'unr <..oupeaux. Tarih Telinden TOk Uam Sentutae, stanbul 1998,

s 32-3 3

\Hipraux. a ^ r . s. 34.

271 A T A T R K

VE T U R K L E R I N

k onu da yeni alm lar ortaya k oyuyordu

SAKLI

TARH

U ygarlklarn d in a m m -

n Brakisefal halk larn g ne balyordu

T rk T arih T e z iU n

z nd e Pittard 'n Brakisefal Eu g enism es i saklyd : P tla rd n yem

bir tarihsel alm su nan

Eugenisme Teorisi". A tatrk n tarih g

rne ve kimiliine tpa tp uyuyordu. M im ar S in a n ln m ezann m

alm as ve isk eletinin llm esi. T rk antro p o loji ank etin in y ap l

mas ve

T r k cip inin' oluturulm as hep E e n is n e Teorisi dorul

tusunda atlan admlard.-'-

Atatrk. Profesr Pttardla kiisel dostluk da kurm utu Pt
lard n Atatrk ve Trk Tarih Teri hakkndak >u szleri, ikilinin
arasndaki dostluu gstermesi bakmndan nemlidir
"Atatrk'n Anadolu uygarlnn rv uak kklerine re insan
rklar arasnda TrkJenn igal ettikleri \rre ilikin kaygukm
"Birok kez bibkte sz ettiimiz sorunlar arasnda. Neolitik uy
garln dnyaya getirdii byk sosyal deiiklii hatrlatmak isterim...lnsanhk bundan byn yaayamaz...Bu efsanevi olaylar
Asyada meydana geldi. Fakat bunun merkez alantnm neresi oldu
unu henz bilmiyoruz. En eski Eti kltr, yeni sosyal durumun
balangc hakknda bir imaj, -hatta renkli bir imaj- vermektedir. Ve
Neolitik Anadolulular corafya bakm ndan Avrupa topraklatma en
yalan rtlmrolduundan ymj rhmmt /tnlarmj a y m y rtlmmlmnela
sdr. O ramanm A vrupa'nn bndsehd nfuslan ancak bahsettii
miz Asya lkelerinden gelmi olabilir
"Baka rollerden birini eski Trkiye'nin oynam * "< ola
nakl klan bu genilikteki bir sorununun Atatrk'n gz nnde
esiz bir parlaklkla belirm i olmasn a n h y o ru z

A ta t rk ' n t m d n y a d a rk a d a y a l a n tr o p o lo jin in e n n e m li
te m s ilc is i G o b m e a u n u g r le rim e le tir ip kabullenm em esine
k a r n . E .P itta rd 'n g r ve d n c e le r in e k.dln.uM. hal la o n u n la
-*

22
2
'

A * * . , s J-t
l arkdojlJin. &... s W>t<
l^ u r Punrd. "Aatlrk'an Har.sn Terim.

272 S N A N M E Y D A N

ksel dostluk kurmas ok anlamldr. Atatrkn Gobineaunun

deil, Pttardn tezlerine nem vermesinin iki anlam vardr.
1.
Demek k Atatflrk, rklar ve bunlann tarihteki yerleri konusun
da stnlk ddialarna saplanmadan Trkltri kk dren rfcp"
ddialar ve nyarglar bilimsel yollarla rtmeyl amalamaktadr.
2
Demek k Atatrk, Bat merkezli tarih tezine kar, TOrklerln
haklarm koruyan, ulusal merkezlT yeni bir tarih ve antropoloji an
laym savunmaktadr.

ATATRK'N ANTROPOLOJ ALIMALARI

l.Trk Antropoloji Mecmuas
rk incelemeleri yapabilmek iin ncelikle antropolojik verilere
ihtiya vardr. Atatrk bu amala 1925 ylnda Tflrk Antropoloji Kurumunu kurmutur. Kurumun gerekletirdii aratrma ve incele
melerin sonulan ve bu sonulara dayal olarak yaplan rk incele
meleri 1925 yl Ekim ayndan itibaren kmaya balayan Trk Ant
ropoloji Mecmuasnda yaynlanmaya balanmtr.
Trk Antropoloji Mecmuas'nda yaynlanan baz aratrmalar
unlardr:
1. l .Nureddin Bey- Necket Eumer Bey- Mauche- Sreyya Bey-lsmail Hakk Bey: stanbulda Yaayan TOrk Irlanm Kartlatr
mal Mukayesesi"24
2. Nureddin Bey- Neet mer Bey- Sreyya Bey- M. BouchetHazma Bey: Trk Irkmm Antropolojisi zerine Notlar"25.
3 Prof Eugene Pittard: Ktiflk Asya Tflrldotaln Antroplojlk Mtaalas, Trk Irkmm Menei26

24

TOdt Antropoloji Mecmuas, Say: 2. Man 1926, niversite Constanti

nople, s 1-18; Say: 3, Eyll 1926, s.l 38: Say: 4 . Mar 1927. s.9-19.

25 Ttt* Antropoloji Mecnma;

S 5. Ekim 1927. s.5 -2 1 ; S: 6 . Man 1928,

s.5-14, S: 7, Mart 1929, s.6-12.

26 Tk Akeolojl Mecmuan.

S 8 . Eyll 1929. s 5-25

273 A T A T R K VE T R K L E H N S A K L I T A R H

4 Dr evket Aziz: Alelumum Prognatisma ve TOrk Kafalarnn

progpadsmas"27.
5 Dr evket Azz: Hitltlerin Kronolojik Tetldkatma Methal"28
6 Dr evket Aziz, TOrk Irla ve TOrk Dlli2g
7. Dr.Saim Ali, Dil Birliine Doru, I.Irk Temeli zerinde"10
8 Dr.Saim Al, Dil Birliine D ou, II.Dil BirliT'1
9. Dr. Sam Al, Hint-Avrupa Dilleri nnde Trkler"12
10. Dr. Sam Ali, Hint-Avrupa Dillerindeki Son Elder ve Bunun
Trke De ilikisi"33
1 1 . Dr. Saim Ali, Kelt Dih-Trke Problemi"34

12 Dr Saim Ali, Kelt Dili-Trke Problemi"35

13 Ali Saim Dilemre, Trk Fiil Tasrif Sistemi ve Hint Avrupa Fiil
leri Tasrif Sistemi He Aralarndaki Birlikler"36
Antropoloji Mecmuasnn dier saylarnda da Eugenismenin ve
rilerine dayanarak Trk rk ve Trk tipi zerinde younlaan aratr
malara yer verilmitir, rnein, mccmuann 1932 yl 13-14. saylarn
da evket Azizin TOk rk ve TOrk dili adl almas yaynlanmtr.
Tm bu aratrmalarda savunulan ortak gr, Trklern ileri
Ari rka" mensup "Brakised" kafa yapsna sahip bir rk olduudur.
1935 ylnda kurulan Dil ve Tarih Corafya Fakltesi nde ant
ropoloji ve etnoloji bamsz birer enstit haline getirilmitir.
27

A.fre, S: 9, Mart 1930, s.5-14

28

A.&C, S. 10. Eyll 1930, s.3-17.

29

A.g.e, S. 13-14, Man-Eyll, 1932, s. 5-8

30

A.g.e., S. 11, Mart 1931, s ..2-35

31

A.g.e., S. 12, Eyll 1931. s. 1 - 6 2 .6 3 -9 5

32

A.g.e., S. 13-14, Man-Eyll 1932, s. 14-36

33

A.g.e., S. 15-16, Mart 1934, s. 7-24

34

A .* * .. S. 15-16, Man 1934, s. 25-40

35

A .* * .. S. 17-18, 1935, s.35-55

36

A.*.., S. 19-22, Eyll 1939, s. 33 6 -3 4 3

274 S N A N M E Y D A N

2. 64.000 Kl$l zerinde Yaplan Antropometri Anketi

1937 ylnda Trkiyede, Trk rknn Ariliini kantlamak iin
Atatrk'n emriyle ok geni ve kapsaml bir antropometri anketi ya
plmtr. Bu anketle Trklerin rk zellikleri, fiziki antropolojik yap
lar en ince ayrntsna kadar llmeye allmtr. Anket, 1937 y
lnn temmuz, austos, eyll ve ekim aylarnda on ekip tarafndan on
farkl blgede 64.000 kadn ve erkek zerinde uygulanmtr.
ki blme ayrlan Dou blgesinde 1 ark 7000,11. ark 7000,
Trakya Blgesi 6000; Bursa-Bilecik blgesi 6000, anakkale, Balke
sir. Manisa Blgeleri 6000; Ege Blgesi 6000; Eskiehir, Afyon, Bur
dur, Ktahya, sparta, Antalya blgeleri 6000; Orta Anadolu Blgesi
8000; Bati Karadeniz Blgesi 6000; Gney Mntkas 6000 adet an
ket uygulanmtr. Olduka geni boyutlu bu anketin uygulanmasn
da askeri ve sivil doktorlar, shhiye memurlar ve ksmen de beden
terbiyesi retmenleri grev almtr.57 Anadoluda byle bir antropo
loji anketi uygulama dncesini ortaya atan Atatrkn kuramsal
konulardaki szcs Tarih Profesr Afetinandr; fakat, bu dnce
nin Afetinann kafasnda belirginlemesini salayan Atatrktr.
1937 yl yaz aylarnda uygulanmaya balayan antropoloji an
ketinin gerek fikir babasnn Atatrk olduu, Prof Afetinann,
Trk Irkmm Vatam Anadolu adl kitabnn satr aralarna skan
u ifadelerinden anlalmaktadr:
"...Trk okurlarna yurdumuzun ksa tarihi ve rk hakknda
toplayabildiklerimi sunmak. . .Bu byk anketi tasavvur ettiim va
kit. kendi gcmn yetmeyeceini 200 kadn zerinde aldm l
lerdeki tecrbemle anlamtm. Onun iindir ki, bu ii bir hk
met kadrosu ile baarmay tasarladm ve Atatrk emirleriyle fiili
yata geilmi o/du "18
37

evket Aziz Kansu, TCtak Antropoloji EnadtOfO Tarihesi. Marilf Matba

as, 1940. s. 20-21
Afetinan, TOridye HDdannm Antropolojik Karakterleri r t TOridye Tarlfat, Tttrk Ikmm Vatan Anadolu (64. 0 0 0 Kljl zerinde Yaplan Anket)
TTK. Ankara 1947 s 1-67

275 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Faruk Akkgtln de bu anketin fikir babasnn Atatrk olduu ka

nsndadr:
Atatrk'n Trk rki hakknda bilimsel almalar yaptrd,
yine Atatrk'n tasvip ve desteiyle Trklerin rki zellikleri, kemik
yaplan ve kafataslar zerinde aratrmalar yapmak zere Afetinan
grevlendirdiini ve 64 000 kii zerinde yrtlen testler. " ,g
Afetinan, ayn kitabnda, Atatrkn antropolojiye, arkeolojiye
ve tarihe duyduu ilgiyi ve bu ilginin nedenlerini de ksaca yle
aklamtr:
Atatrk'n Trk milletinin meneini kabil olduu kadar iyi
tanmak hususundaki iddetli arzusu, milletin efini, etnik ve rki me
selelerle alakadar olmaya sratle tevik etti Dnyann bir (mndan
Atatrk kadar, atein, onun kadar dinamik bir ilmi alaka besleyen bir

devlet reisi daha var olup olmadn ekseriya dnrm "4*

Afetinan 64.000 kadn ve erkek zerinde yaplan antropometrik incelemeler konusunda ayrntl bilgiler vermektedir:
...Trkiye'de bu anket neticesinde toplanan mhim antropo
lojik malzeme, yalnz bir bakmdan deil, bir ok noktalardan ince
lenmeye, aklamaya yarayacaktr. Antropologlar uzun seneler bu
malzeme zerinde alabilirler.. diyerek, anketin nemine dikkat
eken Afetinann verdii bilgiler gerekten dikkat ekicidir. Bu bil
giler, 1937 ylnda Trkiyede Bafda yaplanlar aratmayacak kadar
geni apl bir rk aratrmas yapldn gzler nne sermektedir.
Afetinann anlatmna gre anket uygulanan kiiler batan ayaa ka
dar ayrntl olarak lOhnlljtr m
...Boy, iskelet, karine, kola, v

cut arl, ba lleri, kafa karinesi, alm genilii, ba ykseklii,

uzunluk karinesi, yzn baz karakterleri, burun lleri ve burun
karinesi, gz ve burun biimleri, kafann arka proBli, dit, gz ve sa
renkleri...*1
39

Kemal Karpat, Ibe Feople Houses tnTukey, The Mlddk Ea* Jooraai. S

40

Afetinan. Tflridyt Halklarnn Antropolojik Karakterini..., s .9-10

17, s 5 5 -67d en Tkdo#n. Kemali Sttem..., s.373.

41

A .g-, s. 78,79.

276 S N A N

MEYDAN

Afetnan, 64.000 kii zerinde yaplan antropolojik lmler

sonunda elde edilen verileri kullanarak Anadolu Trklerinin rk
zelliklerini belirlemitir. Afetinan, Trk Irknn Vatan Anadolu
adl kitabnda aadaki sorulara yantlar vermitir.
1. Anadolu Trklerinin Boyu, 2. Trklenn Boy lleri, 3.
Trkn Ortalama Boyu, 4. Trk Erkeklerinin Boyu, 5. Trk Kadn
larnn Boyu, 6 Trklerde Cins Farklar, 7. Trklerin skelet Karine
si, 8. Trklerin Vct arl, 9. Trk Erkeklerinin Ba ls, 10.
Anadolu Trklerinin Kafa Karinesi, 11. Bulgarlarn Trkleri, 12. Av
rupa Trklen, 13. Rumeli Trkleri, 14. Krgz Trklen, 15. Trklenn Aln Genilii, 16. Anadolu Trklerinde Ba Uzunluu, 17.
Trklerde Burun Uzunluu, 18. Anadolu Trklerinde Burun Yk
seklii, 19. Anadolu Trklerinde Burun Genilii, 20. Trklerin
Gzlen, 21. Trklerde Gz ukurluu, 22. Anadolu Trklerinin
Gz Renkleri, 23. Trklenn Cilt Renklen. . 42
Afetnan, Anadoluda yaplan antropoloji anketini deerlendir
dii kitabnda Trkiyede yaplan rk lmlerinin ve antropolojik
incelemelerin Batya Batnn yntemiyle yant vermek amacyla ya
pldn yle ifade etmitir:
..Bu kitabm burada bitirirken birka esasl noktay belirt
mek isterim: Bugn umumi tarihler yazlrken rk meselesini ilmi

bakmdan tahlil etmek ve kavimlei ona gre sralamak adet olmu

tur. te bu anket ve tahlillerle, bugn Trkiyede oturmakta olan
haflnn m addi dillere dayanara k ilmi metotlarla anlmpnlnji alem in.
de yeri tespit edilmitir. Bu suretle de milletleraras antropometri lis
telerinde Trklerin hakiki yeri tayin olmutur...
Afetnann kitabndaki bu son cmleler, Atatrk'n 1930lu
yllarda yaptrd antropoloji almalarnn amalann ortaya koy
maktadr: Afet Hanm: "Bugn umumi tarihler yazlrken rk mese
lesini ihni halnmdato tahlil rtm lr v t lravimleri m a gn ralamalr

adet o lm u tur diyerek, Trkiyedeki antropoloji almalannn o

42 A *e.. s .80-18 0 .
43 A.**., s 181.

2 7 7 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

dnemde Bat dnyasnda geerli olan antroploji almalarndan

esinlenerek yapldn ortaya koymaktadr Bylece Afetinan, Batl
rklarla sslenen dnya rklar haritasnda Trk rkna ait boluun
doldurulduunu; Batl rklar gibi Trk rknn da antropolojik zel
liklerinin belirlendiini: "ite bu anket ve tahlillerle, bugn Trki

yede oturmakta olan hallan maddi dillere dayanarak, ilmi metotlar

la antropoloji aleminde yeri tespit edilmitir" cmleleriyle ifade et
mitir. Afet Hanm'n szlerinde, asl zerinde durulmas gereken
nokta Bugn Trkiyede oturmakta olan haHT ifadesidir Prof nan
ju ifadesiyle, Anadoluda 64.000 k zerinde yaplan antropoloji
anketinin ve rk lmlerinin, Anadoluda yaayan halkn Tlk k
kenli olduunu kantlamak amacyla yapldn anlatmak istemitir.
Bylece, Batnn "rk teorileri yoluyla Anadoluya sahip kma pla
nnn etkisiz hale getirilmek istendiim gstermitir.
Afetinan kitabnda, Anadoludaki aratrmalar sonunda elde
edilen Trk rkna ait antropolojik lleri dier rklara ait ller
le karlatrarak, Batnn Trkler ikinci smf San rka mensupturr
tezini ykmay denemitir. Afetinann amac, Trk rk llerinin
dier rk llerine ok yakn, hatta ayn olduunu gstererek, Batnn iddia etlii gibi Trk rkyla dier rklar arasnda fazla bir fark
olmadn kantlamaktr. Afetinan, karlatrmasnda kulland
dier rklara ait antropolojik lmleri Prof. Ptttard'm 1920l yllar
da yaynlad kitaptan almtr.
Dnyanzn dier sakinleriyle mukayeseler yapmak hususun
da elimizde baz imkanlar mevcuttur. Bizi alakadar edenler, Trklere corafi bakmdan en yakn olanlardr, n Asya halkna ait olup
Pittard'dan iktibas ettiimiz baz rakamlar aa alyoruz:
Srplar: 50 mm 92
Romenler: 51 mm 38
Amavutlar: 51 mm 35
Bulgarlar: 51 mm 93
Grekler: 52 mm 30
Yahudiler: 50 mm 81
Tatarlar: 53 mm 02

Gagavuzlar: 53 mm 15
Lazlar: 54 mm 34
Ermeniler: 55 mm 17
Krtler: 55 mm 86
Trkler: 52 mm 48
Bu tasnifte, Asyal olduklar aikar birtakm halk ile herhalde
Asyadan gelip, bugn Avrupal telakki edilen dier birtakm kavimleri gryoruz.(Romenler, Rumlar, Amavutlar, Bulgarlar) Bu tablo
nun baka iki ferdini karlatrdmz zaman, Avrupallann burun
ykseklii, AsyalIlardan daha az olduu grlyor.
Burun geniliine gelince, bu genilik, ayn kavimlerde art
kymetine nazaran yle grlyor:
Yahudiler: 35 mm 15
Amavutlar: 35 mm 30
Almanlar: 35 mm 37
Romenler: 35 mm 37
Krtler: 35 mm 50
Grekler: 35 mm 90
Ermeniler: 36 mm21
Suplar: 36 mm 30
Gagavuzlar: 36 mm 35
Trkler: 36 mm 63
Bulgarlar: 36 mm 67
Lazlar: 36 mm 87
Tatarlar 37 mm 44 44
3. Trk Tarihi'nln Ana Hadan'nda Antropoloji
Atatrk, Douyu smrmeye alan Batl siyasetilerin Irkla
rn Egltsizligr teorisinden yararlandklarn biliyordu. Emperyalist
Bat, Dou zerindeki kanl politikalarn bu rk teorisine dayandr
44 A*e..

s. 150, 155, 110.

2 7 9 .AT AT R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

maya alyor, emperyalist saldrlarn Sar; rka mensup Douyu

slah etmek' biiminde merulatrmak istiyordu 19. yzyl dnya
snda bilim adeta Tanr kadar glyd; akl ve bilim Pozitivizm"
adyla Tannlatnlmu. Eer n iinde bilim varsa zellikle Bat
kamuoyu sessiz kalyor, katliamlara, ikencelere en ufak bir tepki
bile gstermiyordu. Batl siyasetiler ise bu uygun ortamdan em
peryalist emellerini gerekletirmek iin yararlanyor, "dktklen
kanlar" bilim rtsyle gizliyorlard. Atatrk'n amac bu kanl r
ty kaldrmak, rk Baty deifre etmek ve gereklen onaya koy
makt. Bu amala Trk rknn An rk" olduu tezim ilen srm
tr. Batnn hakszln tm dnyaya gstermek niyetindedir. Bat
merkezli tarih tezim reddeden ilk alternatif tarih kitab olan Trk
Tarihi'nin Ana Hatlan nda rk Arlann ok Anemli nlmarh" ifade
edilerek. Batnn yntemi kullanlarak Trk rknn Arilgi" (lerlgi) kantlanmak istenmitir:
unu sylemeliyiz ki, rklar ansnda bugn grlen farklarn
tarih asndan nemi pek azdr. Gerekten, kafatasnn ekli, rklarn
snflanmas iin esasl bir ayra olduu halde, sosyal hibir anlam
yoktur. Bunun sebebi udur: Kaiatas deimiyor, yahut g ve ge

deiebiliyor. Fakat onun iindeki en asil organ beyin deiiyor.

Kafataslan balca iki ekil arz eder: Brakisefal ve Dolikosefal.
Trk rknn kafatas ekli ounlukla brakisefaldir.
Kafatasnn yannda, yz, burun ve ehrenin ekilleri de nazar
dikkate alnr. Baz insanlarn y'zler uzun, bazlar ksa olur. Bu iki
tp yz, brakisefal, hem de dolikosefalde bulunabilir.
insan yzleri; ksa, geni, dar ve uzun olabilir. Uzun bir yz,
geni bir kafatasyla birlemi olursa, veyahut ksa bir yz uzun bir
kafatasyla birleirse biimsiz olur; ahenksizlik gze arpar. ehre
nin iki zellii daha dikkati eker: bumun ve enenin ekilleri.
Burnun sivri, uzun, yass, byk, kk, doru, knnk birta
km ekilleri vardr.
enenin ekli de dilerle birlikte ehrenin cephesine gre dz
veya ileri doru kk olabilir; dzgn ene, kk ene.
nsanlar, boylarnn uzunluklarna, ksalklarna gre de rklar

na benzerliklerim ifade ederler: Ykaek boylu, orta boylu ve kua

boylu rklar vardr. inanlarda ve iskeletlerinde grlebilen ve l
lebilen daha birok eyler vardr d. bunlarn hepsi insann tabii ta
rihim inceleyen blm adamlar tarafndan dikkatle gz nnde tu
tulur Mesela, gzlerin ekli, yzdeki durumu, eitli aklar arasnda
nemli farkllklar oluturur.
Bu son esaslara gre rkn tarifi yle olabilir
rk, ayn kandan gelen, cismen birbirine benzeyen, insanlarn
gsterdii btrlkur
Trk Tarih Tez'nm temci kaynaklarndan olan Trk TanhTnin Ana Hatlar*nda yer alan rk hakkudald bu deerlendirmeler,
Botb bilim insanlarnn grmlerine dayanlarak kaleme ahmmjtr
Byiece Batnn yntemi ve verilen kutlanlarak Bai'ya yant veril
mek istenmitir Ayn e*enn "Trk bk" adl blmnde Trk rlanm ileri bir rk olduu yle ifade edlm$ur:
Tarihin en byk cereyanlarn yaratm olan Trk rk en ok
benliini korumu bir rktr Tarihten nce ve tarihi devirlerde bu
rk da igal ettii geni blgelerdeki ve yurtlarnn snrlarndaki
komu rklarla karmtr. Bu karmlarn ounda Trk rknn
ak ve uzvi dima esen olan kltrel nitelikleri hakim klndn
dan, bu karmalar Trk rkna kendi zelliini kaybettirmenutir...

Gryoruz k, tarihte daima gze arpan bir birlik arz eden

Trk rk, daima bakim kalan ak uzvi vasflaryla diman en kuv
vetli rn olan ortak lisanlaryla ve bu lisanla nakledilmi olan kl
trleriyle, tarihi evrak hatralaryla ayn zamanda bugn ki millet ta
rifine de uyan byk bir cemiyettir.
Btn tarihte byle byk bir rk, bir millet halinde grmek,
zellikle zamanmzdaki insan topluluklarnn pek ouna nasip ol
mayan byk bir kuvvet ve byk bir ereftir.*
*"> Tad TathfBta fa Hadm, Kaynak Yaynlan. 3 b* stanbul 1999, s.
4 6 .47

*6 AgA. 50-

2 ! A T A T L K VE T L R K L E B I S

S A K L I T A II I H I

4. Tarih Kongrekrinde Antropolog

TOrk rknn Arfligmi" kantlanma ynelik detayb deerlen
dirmeler TOrk Tanh Kongrelerinde yaplmtr 1932de " f i
LTOlk Tarih Kougai'nde rk sorunu, zerinde durulan ana konu
lardan bindir Bu kongrede rklk kuramlar ve Trklenn anuopolojk yaplarna ilikin olarak DrJbir Galip, evket Aziz Kansa ve
Sadri Maksadi Anahn bldnlen tartlmtr Bu bildirilerde ve tar
tmalarda daha ok Ptlard n bUar ve Tarih' adl kitabna atflar
da bulunulmutur zellikle Ptlard n. 'Brakisefal (Apin) ptnm
yanana Uf devrinde Asyadan gelen bir rk olduf tezi. T ark ko
numaclarn hareket noktasn oluturmutur Pittard *Eer bu Ne-

obtik Brakisefaller hakikaten Asyadan grhnilrne, bunlarm San trmuhtemel dedir' diyordu *

jg mensup olmalar hibir

Atatrk'n szcs Afetinan. I. Trk Tanh Kongresi nde yapt

uzun konumada Trklenn Bau'nn iddia eug gibi gen San r
ka* deil. E Ptlard n iddia eug gibi ilen Ar rka' mensup oldu
unu ifade etmitir

Orta Asya rknn rmrmi olarak ak vasfi brekisefal

r<mn< teekkl her tlo uydurma efsanelere ramen mtena

siptir. Teninin de san bir renkle

yoktur. Esas, "num/
ola/ak beyaz tenlidir.
7jnwf(|Mpw ki bir
Irflrtmail jfr rtJrrwn ajmwlr ifin il
min koyduu en yeni ve en esasb l budur.
Bir de Orta Asyabm otokrat, yerli abatid zamanla basl olan
mevzi lehe boklan bir tarafa buakusa Irrnilm ve tabii olarak ba
ttn yurtta bir dil konuuluyordu. Bugn dahi aym yurtlarda bu ana
dil h n y>irwAr
dil hmritfn hihir devirde hibir yabana
kavim tarahndan bu yurda getirilmemijrir Klalri< hu dil born
dnya dillerin* jar/i nhunjtnr Ju Aihn art vardr: Trk ^ O hal
de bu fMin tabii beiindeki tabii sahibi olan insanlarn ad ne ola
bilir. Elbette Trkten baka bir ey olamaz. (Alklar)'*8
47

Orhan Trkdogan. TOk Tarihinin SosyotoJU. stanbul 1977. <. 62

48

Aie Hanm, Tarihten Evvel ve Tarifcfe Fecrinde. Bnnc Trk Tanh Kong
re. 1932. s 30-31.

282 S I N A N

MEYDAN

.. .Arkadalar, Avrupallan Ari, Trkleri Mongol rkndan san

derili saymak nazariyesine gelince, bunun kadar ilmin alay edecei
bir manalrltr olamaz.

Malumdur ki, Mongol ad Cengiz Hanin muvaffakiyetiyle duyu

lur. Cengiz, Baykal Gl'nn Gneydousu"nda, Kemlen ve Onan
Vadisi'nde yerlemi olan kk Burikin Kabilesi'ndendi. Trkler
gibi Bozkurttan ve Alageyikten indiklerini syleyerek vnen bu ka
bile aslen Tunguz kolundandr. Trk Kerait Devle'nin han Turula
tabi olan bu kabileye Radlofun ve aatay Lgatlanmn ifadesine g
re safdil manasna olmak zere Mongol sonradan takld.
.. Mool adn alm olan kk Burikin Kabilesi dahi byk
Trk kodesi iinde Trklerle karmtr. Nitekim Cengizln anas
Ulun Eke bir Trk kadnyd. Eer bu karmadan dolay mterek
bir rk ad olmak lazm gelirse, koskoca Trk rknn ad anlmak ta
biidir. Herhalde, bir rktan bahsolunurken dnlecek cihet o rk
vcuda getiren insanlarn byk ekseriyetidir.
" ...Bu mnasebetle tekrar edelim ki, Orta Asya insanlarnn
dilleri ve kltrleri bir olduu gibi Rzik ve antropolojik tipleri de
umumi ve Brekisefa olmak zere birdir. Bu insanlardan ine
Hinte vesair yerlere olduu gibi Avrupa'ya gidenlerin gittikleri yer
lerde zamanla dilleri ve tipleri karmtr. Avrupa'ya gidenler ara
snda phesiz dillerine Hinte ve Zente kartrdktan sonra Avru
pa alemine dahil olan gruplar vardr. Avrupa dillerinin Iran ve Hin
du dilleri ile mnasebeti buradan neet etmektedir. Bu dillerin hep
sinde ise Trk dili kkleri vardr. Bu hakikatin itirafolunmamas es
ki Trk dilinin bilinmemesidir.*49

imdi zerinde durulmas lazm gelen noktaya hakahm- Av

rupann ok alimleri tarihten nceki devirlerde balayp tarihin do
uunda ve tarih zamanlarnda beeriyetin her parasna ve Avrupa
lIlara yksek kltr gtren Orta Asyal birtakm kabileleri endi
cetleri yapyorlar. Ari Indo-rope, bdo-Germen adm verdikleri bu
insanlar Altay-Pamir yaylasndan hareket ettiriyorlar.

283 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

Bu terakkilerin hepsi u veya bu manada doru bir tefsir bula

bilirler. Ancak doru olmayan bir cihet vardr ki, oda dnyaya ya
ylan o medeni insan ktlelerinin z anas olan asl rk byk Trk
ailesini unutturmak ve unutturmaya almaktadr.
Halbuki, bu byk hakikati ne anane inkar etmitir, ne de ye
ni ilimler inkar edebilmektedir.
Trk rk, anayurtlarnda yksek kltr mertebesine varrken
Avrupa halk vahi ve tamamen cahil bir hayat yayordu. Bu halk
iine giren insanlarla melezletikten sonra Orta Asya yaylalarm tek
gzl insanlarla dolu bir karanlk dnya gibi tasavvur etti. nk,
bu geni halk ktlelerine kanlan Trkler de binlerce yllar iinde ve
birok siyasi ve dini hadiselerle yava yava kendi benliklerini ve
anayurtlarm unuttular. Hint'e gidenler geldikleri yerleri hatrlayamaz oldular. rana gidenler ilk yurtlarn Pamir taraflarnda mehul
bir uzaklkta farz ettiler. Fakat bunlarn unutmadklan bir hatra
vard: Onlarn eski yurtlan muhterem adamlar, erler yurdu idi. Bu
hatradan ok zaman sonra Avrupallar Hindiku civarnda bir Ari
diyan yarattlar. Ari diyar demek Trk diyar demek olduunun
Bakma varamadlar. Bunu tetkike frsat da kalmad. nk Avrupa
yeniden birbiri ardnca gelen Alan, Hun, Peenek, Ouz, Kuman vs.
atl Trk ktlelerinin sersemletici darbeleri alanda kald. Bu insan
ktlelerinin Orta Asya yaylalarndan kopup geldii meydandayd.
Fakat, AvrupalIlarda kalan son tesirler bu insanlarn Avrupa'ya ilk
gidenlerin z kardeleri olduklarm, o kadim Altay-Pamir rknn
ocuklar bulunduklarm anlamak istidad brakmad. Bundan kan
netice u oldu: Avrupada evvel ve ahir grlen Orta Asyahlarm ay
n ana kavimlerden olduunu inkar eden bir taassup...
Muhterem profesrler, muhterem meslektalarm!
Artk, bizi tetkike sevk eden sorgunun cevabm verelim/ Orta
Asyann ototkton halk (yerli halk) Trktr. (Alklar) Binaenaleyh,
orada byk Trk ailesinden baka ve ondan ayn ndo-ropen na
m alanda bir rk yaratmaya kalkmak tabiata isyan olur. Makul ve
insani olan tabiatn Orta Asya yaylalarnda yaratt rk tanmak ve
ona hrmet etmektir. (Alklar)"

284 S N A N

MEYDAN

Kafam ve vicdann en on terakki uleleriyle gnelendtrmey t karar vermi dan bugnn Trk ocuklar biliyor ve bilecekler
dir ki alar 400 adoh bir airetten deil, On binince ydbk Ari. me
deni yksek bir rktan g m yksek kabiliyetli bir mleair.'
Prof Afetnan, Bat'run iddialarnn tersine "ndo- ropen* di
ye adlandrlan stn rklarn konutuu Ari dillerin" kkeninin
Trkeye dayandn kantlamaya alyordu Afet Hanm, I Trk
Tarih Kongresi nde "Ari kelimesinin kkeni ve Trklerin AriliT ko
nusunda unlar sylemitir:
.. Mracaat edebildiim m uhtelif dillerdeki lgat h ra gre Av
rupalIlarn ok benimsedikleri A n kelimesi Trkedir
Bu lgat malumat yanma Gobineaunun 1853 tarihli Irklar
Arasnda Eitsizlik zerine Bir Deneme ' isimli eserinden alnm k
k bir notu da koymak isterim Not aynen udur
Iranllar halk olunmu memleket olarak bildikleri yeri, kendile
rine gre Kuzeydou da Seyhun ve Ceyhun nehirlerinin kaynaklan
civarnda, ok uzakta gsterirlerdi
imdiye kadar mnhasran sar rka mensup milletlerin otur
mu olduu, yanl olarak zannolunan ve arkllarn Turan dedii
bu memlekette, tarihi devirlerde bir ok Ari millet isimleri bulunur.
Ari
Orta Asyadan kan rkm muhtelif kollarm her
yerde takip etti. Ve onlarn zihniyetini daima igal etti.
Yunanllar bu kelimeyi gayet iyi muhafaza ederek ve yerinde
kullanarak tam hrmete deer adam, harp ilah, kahraman, pehli
van manasn ilave ederlerdi.
Ar. ir, yahut er kelimesini Almanca. Laimce kelimeler (arasnda
da) buluruz
Arkadalar!
Ari
tn er* lr*hm*wi lf mnasebeti meydandadr. Bu
kelimenin ar veya ir dahi telaffuz olunmas hibir eyi deitirmez.
Bugnk kavimlerin kullanddan dillerin hibirinin tganda asil

285 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

olarak 'Ari kelimesi bulunmad gibi, 'er' krlimrti de yoktur. Bu

ketime yalnz TOrk dilinde vardr.
Ar denilen dillerin temelinde Hinte veya Penenin mahdut
kelimelerinden ziyade TOrk dl kkleri aramak mmkn olduu
kanaatinde}!m. Bundan kacak hakikat behemahal hayreti mcp
olacaktr. Bu byk meselenin aydnlatlmas ancak, yksek Trk
statlarmzdan beklenir " ' 1
Trk Antroploj almalaryla "fiziksel" olarak aalanan Trk
rknn en az baka rklar kadar mkemmel bir rk olduu kant
lanmaya allmtr, rnein I. Trk Tanh Kurultaynda Afet Hanmn tezini deerlendiren stanbul Darlfnn mderrislerinden
KDprttfOzade Fuat Bey unlar sylemitir
*.. .Sonra TOrk rk ve TOrk trkmm gzellii meselesi, Hanme
fendinin nokuti nazarma bendeniz de itirak ediyorum. Hakikaten
benim imdiye kadar grebildiim, birok tarihi ve edebi vesikalar
TOrk rkmm ban antropolji kitaplarnda yazd vehile bir irkin
lik numunesi deil, bilakis gzdk timsah olduunu saraheten an
latmasdr."^2
I Trk Tanh Kongresinde Tp Fakltesi Antropolji Mfldenl
evket Adz Bey. Trk rknn 'brdsefaT 'Ari* rklardan olduunu
Bat merkezli tarl tezine bakaldran ifadelerle yle dile getrm>tr:
O
halde diyeceiz d, Asya brakisefallerin ocadr. Bunlar
Alp adam tipleridir. Ve TOrk de bu tiptir. Bizim, son telakkiye g
re esasen btr rk olmaktan uzak sanlarla bir alakamz yoktur Keza
diyeceiz ki ilim metodla yaplr, lm metodun mahsuludur O
metodu tatbik etmi olan adamn kanaatlanna gre deil; o metodu
alarak kendi elimiz vr kafamzla yaptmz telakkilere stinad et
mek zarureti vardr.
Bendeniz Anadoluda gezdiim zaman, ne kadar saf, gzel, ve
fat Trk rkma tesadfettim. Aktm ller, antroplojik karakter
ler, bu kanaatimi sarslmaz bir imana dODftrdO.
51 Kpt-, s. 39-40.
52 Mmd Tfek Tnth Kcxrt*. s 46.47

2 8 6 .SINAN MEYDAN

Esasen bugnk TOrk medeniyeti tarihten evvelki devirde gar

ba getirmi olan Alp Broca'nm tabiri ile Calte rkma baldr. Ve
maddi manevi inkiaflarla msait, biyolojikman syiyonm, mte
kamil bir iskelete, ete ve kahya, hamura mailk bir beer tipidir.
Yine msadenizle syleyeyim ki mtekamil karakterleri itiba
riyle btn bu terakkilere mstenid olan insan tipini hurafelerden,
zincirlerden kurtaran byk adam size hudutsuz bir inkiaf zemini
hazrlamtr.. ."5
19 yzyln sonlarnda ve 20. yzyl balannda Batl bilim ev
releri Bat toplumlarnm Ari rka mensup olduunu kantlamak iin
en ok fbdki antropolojiden yararlanyorlard. Antropolojik rk l
mleri, 20li, 30lu yllarda Bat'da fazlaca rabet gsterilen bir yn
temdi Batl antropologlar, yaptklar antropolojik lmler sonun
da Ari rkn" zelliklerini aklamlard. Batl bilim evrelerinin
ileri Ari rkn zellikleri" diye ne srdkleri ller Avrupa insa
nn lleriydi. Bylece, Avrupa insann fiziksel zelliklerinin (l
lerinin) ortalamas ilen Ari rkn zellikleri (lleri) olarak tm
dnyaya lanse ediliyordu. Bat, gerekte Avrupa insann fiziksel l
lerinden baka bir anlam ifade etmeyen bu szde bilimsel lm
leri Dou toplumlarnm geri Sar rka mensup olduklarn kantla
mak iin kullanacakt. Ari rk lleri, Avrupa insannn fiziksel l
len olduuna gre doal olarak bu ller Dou toplumlannn fi
ziksel lmlerine uymayacak; az ya da ok farkllklar grlecekli.
Batnn amac da buydu; Doulularn rk zellikleri -gerekte Avru
pa insanna gre belirlenmi- Ari rk zelliklerine uymaynca Dou,
ister istemez ikinci snf San rka" mensup olacakt. Bylece Bat,
"Irldarm EtisizUgr teorisinden hareketle kendisinin ileri rk" aile
sine, Doulunun ise geri rk" ailesine mensup olduunu genel bir
doru olarak tm dnyaya kabul ettirecekti
te 1930lu yllarda Trkiyede Atatrk'n balatt antropolo
ji aratrmalan ve rk incelemelerinin amac Batnn bu Ali irk oyu
nunu' bozmakt Atatrk, Batnn yntemini (antropolojik incele

287 . A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

meler) kullanp Trklenn de Ar rka mensup olduklarn kantlaya

rak. Batnn: "Ben stn rka mensubum, sen geri rka mensupsun T
iddiasn rtmek istiyordu.
Kafataslarnn Dili
Anadoluda yaplan aratrmalar sonunda ele geirilen antropo
lojik bulgular kongre salonuna getirilerek katlmclara gstenlm,
Trk rknn zellikleri bu maddi bulgular eliinde kantlanmaya
almtr. Trk bilim insanlar I. Trk Tarih Kongresftde fiziksel
antropolojik gzlemlere dayanarak Trk rknn zellikleri hakkn
da bilgiler vermitir: Tp Fakltesi Mderrisi evket Aziz Beyin ko
numas bu bakmdan nemlidir.
evket Aziz Bey, kongrede elindeki kuru kafalar eliinde un
lar sylemitir:

"...Alp adam brakisefal, ince burunlu, vasati veya vasatiden

uzun boylu, buday renkli, yahut kumral dal adam dediimiz tip
tir. nnze koyduum bu drt kuru kafadan bir tanesi Trk Ant
ropoloji Enstits "ne geen sene Viyana Tabii limler Mzesi'nden
hediye olarak getirilen alt kafadan bir tanesidir.Dier kafalar da ge
en seneden beri Maarif ve Dahiliye Vekaletleri tarafndan Anadolu
mezarlklarnda bulunmutur. Birisi Aksaray, teki Alaehir tarafla
rna aittir. OncsO ise Etnografya Mzesi tarafndan gnderihni,tir. Bu kafa Ankara yol inaat srasmda bulunmutur. ...
te imdi laboratuarmda mevcut iki binme yakm ve tasnif
edilmi kafalardan tesadfen setiim bu drt kafiyi gryorsunuz.
Bunlar, Alph dediimiz beer zmresinin el ile tuttuumuz birer nu
muneleridir. Ve ben deil, bu kafalar, kendileri size nereye ve kime
ait olduklarn syleyeceklerdir. (Alklar.)*'*
nde gelen Trk antropologlarndan Dr evket Azz Beyn bu
szleri ilk bakta kafataslk ve 'rklk'' olarak grlebilir, fakat
eer biraz dikkat edilecek olursa evket Azz Beyn elinde tuttuu
evket Aziz Bey, Trklerin Antropolojisi', Blrtncl TOk T ih Kongrui.
s .276.

2 88* S I N A N M E Y D A N

la iu hMmr eliinde sarf ettii bu szlerin Trk rknn OstOnlgOadaf ok TOrk rkuun ettbbtf savunmaya ynelik olduu an
laUaktr evket Aziz Bey, asrlardr aalanan, horlanan TOrk r
knn Batl rklardan hibir (arknn olmadn elindeki kuru kafa
larla kantlamaya almaktadr. evket Azz Beyn bu szlerine ba
karak, onun rklk yaptn sylemek yanltr, onun bu szleri
ancak antropolojik venler kullanlarak aalanan bir rkn, yine
antropolojik verilen kullanarak kendini savunmas olarak yorumla
nabilir
evket Beycin ayn konumadaki u szleri, Trk antropoloji a
lmalarnn ncelikli hedefinin. Bat rklaryla Trk rk arasndaki
fiziksel benzedii ya da 'synh" gstermek olduunu aka or
taya koymaktadr:
*... Vasatinin stnde btr boy, brakisefal tul*, ince uzun bir bu
run- Kulaklar vasati dediimiz ebatta bulunuyor, hioogol yz yok.
A tip, Avrupai denilen Alp adam tipinin aynda. H FARK YOK
TUR. evket Azz Bey, Batl rklarla Trk rknn ayn antropolojik
zellikleri gsterdiini vurgulayarak Trk rknn "ikinci smfhT
iddiasn rtmeye almtr; fakat bu noktada yle bir soru sor
maktan da kendim alamamtr;
*.. .Avrupai tip drditmlr bu tip nerdm gelmitir? Bunu Avru
pa'ya mi balayacaksnz? Yakaa Avrupa'y ona m r evket Bey, so
rusunun yantn da kendisi vermitir:
"Tereddtsz cevabm derhal vadim ki, brakisefal Avrupai bi
ze babdu "M
Antropoloji MOdems Dr. evket Azz Bey, TOrk rknn antro
polojik zellikler bakmndan Batl rklardan hibir eksiinin olma
dn kantlamak iin elindeki tm imkanlar kulknmtfUr. rnein
Anadolu'nun bir kynden alp getirdii bir TCkkdlafnl izleyicile
rin karsna karp, bu aile zerinde Trk rknn antropolojik
zelliklerini gstermitir
- Efendiler, mOaaadr edrnm ir size fimdi hibir istifa zihniyeti

A . e ..t 277

2S9 A T A T L ' K K

VE T t K K L t K I N

SAKLI

TAKIHI

takip rrm*Am bu jo rk ailesini gstereceim. Minimini yavrulan t

bir gen kadm ve bir gen erkei tesadfen buldum ve getirdim. Si
ze gstereyim.
Ankara'nn biraz imalinde Balum Kynden Abdullah', ltadm ve kk yavrularm Mim ediyorum. te, ince ve uzun bu
runlu brakisefal ve antropoloji kitaplarnda bu karakterle tavsif edi
len halis d*l aAam (Alklar.) Abdullah, koyu olmayan gzlere,
budaydan daha ak renkli kumral byklara ve beyaz bir tene sa
hiptir. Fakat ite yavrulan, salan altn renkli olan bu yavru Trk r
kna mensuptur. (Alklar) te Alp adam Orta Asya'dan gelmi
olan adam (Alklar) BZm eniadtm tra hah olan adam.
Efendiler, acrlardan beri mOtefelrlrirterimirin /Hm namma
Garba ltr krne halanm if olan araffnrm anlanm rm ve mnev
verlerimizin ihmal ettii, fakat ihmal >mnn ramen
ses
siz fakat ok Omit veren admlarla lerleyen Trk rkn ve Trk nes
lini idam e ettiren Trk yaVTUSUtia halnnr Asirhk ihm ale ramen
bala bereketli olarak ve bereket tayarak fkran uyankl, kabili
yetleri katiyen mahvolmayan falrar m a kar fhrtmama dikkate, ala
kaya, bugnk mnevverlerin mecbur olduu, mecbur olduumuz
Anadolu Trk ktytsne bahmr. (ABoUrY
evket Azz Bey, Trk rknn ~eitliin ~ savunduu konuma
snn sonunda Trk antropoloji almalarn balatan Atatrk' e ses
lenme)! de unutmamtr
imdi, kahraman irade ve byk adam sana hitap ediyorum:
Bu mtekamil uziiyet tp asrlarca ihmal olunmu bir halde b
raklmt Sen bu uzviyet ve rk tipini yaamak iradesi ile ykanaca
bir denize, mane\ bir denize gtrecek muazzam yollan hazrla
dn ve hazrlyorsun. Bu uz-yetm asrlarca hapsedilmi, uur altn
da braklm, arzu ve ihtiyalarna belki hala muazzam ehemmiyet
ve geniliim idrakten aciz olduumuz kanallar am " 6
Tarih, dil ve antropoloji konularnda yaplan almalarn Trk
rkn yceltirken, dier rklar gagtmak amac tamad bilin
56

K * . . s 277 .2 7 8

290*s !n a n

m e y d a n

melidr Trk Tanh Teznin savunulduu en nemli eserlerden biri

olan TOrk Tnihi'nin Ana Hatlar nn ikinci blmnde yer alan u
cmleler Trk Tarih Tezi nin baka rklar aalamak" gibi bir
ama tamadn gstermektedir:
jn safll, halnantr ye hiraraf (tarafa*) Avrupah alim lerin fikirle
rinden ve
de
edilerek mdafaa olunan terimiz
de hibir rk ve millet iin aalama ve kk grme kast yoktur.
Kendi miliertni sevdii kadar baka ahsiyet ve vazbkara hrmet
TridOgOn iariarmdandr.' (s 71)

Atatrk, gerek tanh. gerekse antropoloji almalarnda Batnn

kulland tm yntemleri kullanmtr. Irk incelemelerine dayanan
antropolojik lmlerin o dnemde Bat'da ok geerli ve yaygn bir
yntem olduu dikkate alnacak olursa Atatrk'n neden fiziki ant
ropoloji alannda almalar yaptrd daha iyi anlalacaktr...
Kan Gruplan ve Parmak zleri
I.
TOrk Tarih Kongresi'nde Trklerin daha ok fiziki antropolo
jileri zerinde durulurken; kafa biimlen, gz renkleri, salar, bu
run, kemikler vs II Trk Tarih Kongresi'nde, kan gruplan" konu
sunda aratrmalara yer verilmitir. Bu kongrede kan gruplan* ko
nusunda k bildin sunulmu ve bu bildiriler tartlmtr. Aynca
parmak izleri konusunda da bir bildin sunulmutur. Bu bildiriler:
Nurettin Onur un. Kan Gruplan Bakmndan Trk Irkmm Menei
Hakknda Bir Ett ve Sadi Irmak'n, ~Trk Irkmm Biyolojisine Da
ir Aratrmalar, Kan Gruplan ve Parmak zleri adl bildirileridir.57
Kan gruplarn ve parmak izlerini belirleyerek rk analizleri yap
mak antropolojik incelemeler yapan Batl bilim nsanlannn ska
bavurduu yntemlerdendi Bat, kan gruplarm ve parmak izleri
ni kendi stnlnn biyolojik drffflfri olarak ilen sryordu.
"*7

Nurettin Onur, "Kat Gruplan Bakmndan Trk Irknn Menei Hakkn

da Bir K tr. D dnd T O k Tarih Kongresi s 8 4 5 -8 5 1 . Sadi Irmak, T flr k Ir
knn Biyolojisine Par Aratrmalar, Kan G ruplan ve Parmak zlen", Odad t t t t k Tarih K o a p est, s.841 8 4 5

291 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Atatrkn amac, Bat nn kannn daha krmz' olmadn tm

dnyaya gstermekti'
Irk Deil Ulusu
Trk tanhinn karanlkta kalm ynlerini ortaya karmak iin
alan Alatrk kukusuz gelmi gemi en byk ulusudur; fakat
onun ulusuluu, baka rklar aalayan, yok sayan, onlann uygar
la katklarn inkar eden rk bir ulusuluk" deildir; onun
ulusuluu, yzyllardr aalanan uygarla yapt lratUlar gr
mezlikten gelinen TOrk ulusunun tarihteki gerek roln ortaya
koymay amalayan, evrensel uygarlk deerlerine ak bir ulusu
luktur Onun ulusuluu, kendi ifadesiyle, bencilce ve marurca'
bir ulusuluk deildir:
Biz yle ulusularz ki, bizimle ibirlii yapan btn ulusla
ra sayg duyarz. Onlann ulusuluklarnn btn gereklerini tan
rz. Bizim ulusuluumuz bencilce ve marurca bir ulusuluk de
ildir
Atatrkn tarih, dil ve antropoloji almalarn, szm ona,
Atatrkn rklna kant olarak gstermek son derece ciddiyetsiz
ve zavall bir yaklamdr. Bu almalar Atatrk'n rklna deil;
ama oUyetiliine kant olarak gsterilebilir.
Atatrkn tarih szcs Prof. Afetinan, Atatrk'n tanh ve
antropoloji almalarnn rklkla hibir ilgisinin olmadn yle
ifade etmitir:
O IRKILII ASLA BENMSEMED. stn rk grn Ata
trk telkin etmekten (alamaktan) daima ekinmitir. Trk milleti
nin rki niteliklerini, bugnk bilimsel yntemlerle saptanmasn is
terken, sadece gerek durumun ortaya kmasn istemitir. Yoksa
kendi zamanndaki politika akmlarnda gdlm olan 'rklk'
dncesi bizde asla yer almamtr. O her millete ciddi deer ver
mi ve onlar saygya layk grmtr 'sg
*8

59

Kklgller,

s.29

f I..... flml Ucunla Ihi l w Ptlpfc

292 S N A N

MEYDAN

Atatrkn iarh, dil ve antropoloji konularndaki almalarna

katlanlar, onun sofrasnda tarih, dil ve antropoloji konusundaki
tartmalara tank olanlar, Atatrk'n rk olmadnn altn iz
milerdir:

ATATORKVN TARH ANLAYII, VENST (IRKI) BR

TARH ANLAYII DELDR. O. Batklarn Trklere kar syledik
leri barbarlk tarihi'yaktrmasn iddetle reddeder. Trklerin me
deniyetler kurmu byk bir ulus olduunu kantlar. Trk Tarih
Tezi budur. Bir rkn br rktan Ostn olduu iddiasnda deildir.
Ulusal kimlie sahip olma, baka uluslardan kendini kk grme
me ve kendini bulma anlaydr. Dier bir deyimle Trk millerinin
aa olmadm, tarih boyunca medeniyetler kurmu bir ulus oldu
unu ortaya koyan bir tarih anlaydr.'60
Ddnd Kurtulu Sava
Bu bir savat; ikinci bir kurtulu sava: Yzyllardr aalanan
ve ezilen, kendi kendine yabanclatrlan, toplumsal hafzas sili
nen, gemiinden koparlan, szde bilimsel teorilerle her geen gn
daha fazla keye sktrlan bir ulusun, Trk ulusunun onur sava
yd Atatrk, Kurtulu Savayla, agzl Batnn Trkiye zerin
deki krl emperyalist oyununu bozmutu; fakat o bu zaferi yeterli
grmyordu. O, Batnn bu krl oyunda elinde tuttuu en nemli
kozlarn (tarih, arkeoloji ve antropoloji) peindeydi. Bu krl oyunu
bozmann yolu, Batnn -szde bilimsel, gerekte emperyalist ama
lara hizmet eden- "En stn rk Bat rkdf' ve "En eski uygarlklar
Ban kkenlidif tezlerini rtmekti. te, gemite ve gnmzde
pek oklarnca; '{anlasak","konjoktrel",rk, "gln" ve "bilim
d" denilerek kmsenen, grmezlikten gelinen ya da ar ekil
de eletirilen Atatrkn antropoloji, tarih ve dil almalan, aslnda
Bat ya kar verilen ikinci bir kurtulu savann en nemli cephele
ridir stelik, bu almalar, yapld dneme gre en az Batl bi
lim insanlarnn yapt benzer almalar kadar bilimseldir.
^

A&>p Dlaar,

AtuOk'e Sayg, Ankara

1 969, s. 4 65.

2 9 3 * A T A T U R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Atatrkn antropoloji, tanh ve dil almalarna katlan bilim

nsanbnnn aklamalar, bu almalarn hem Batya kar verilen
bir irfl/rtlrsavasr olduunu, hem de bilinli olarak uzak gemiin
den koparlan ve kksz braklan bir ulaa uzak atalaruu hatrla
tarak yeniden kk kazandrmak" amac tadn gzler nne ser
mektedir. rnein, Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri Prof. brahim
Necmi Dilmen, 1936 ylnda radyoda verdii bir konferansta bu ko
nuda unlar sylemitir:
Bundan drt yl nce bugn. Ulu nder Atatrk'n yce de
hasndan yeni bir gne domutur. Trkln yeni varlna kl
trden bir temel kurmak isteyen Byk Kurtarc, Trkle, Trk
genliine, dil zerinde alma yollarn aklyordu.
26 Eyll 1932de Dolmabahe Saraynda toplanan Birinci Trk
Dil Kurultay ite bu yeni ve parlak gnein ilk etrafa yaylan
saylabilir. 20 Austos 1928de yeni Trk alfabesinin kabul ile
Trk kltr hareketinde ilk n aan lider, dil devnmine el koy
madan nce baka byk bir konunun zerinde uramtr: Trk
historyas. (tarihi)
Dnk ve bugnk historyamz:
Atatrkn kutsal eli dedii tarihten nceki historyramz acna
cak bir yokluk iinde grlyor ve gsteriliyordu. Historya diye Av
rupa'dan tercme edilmi kitaplarla, padiahlarn dou, tahta gei,
lm tarihlerinden ve biyografilerinden baka bir ey bilmiyorduk.
Bunlar sanki el birlii etmi gibi -Tk milletine- kendi varln de
ersiz, dkn gstermeye alyorlard. Gya btn varlmzn
balangc 400 adr halknn Anadoluya gemesi ile balyordu.
Gya, kltrn, bilginin kayna eski Yunan ve Roma, Orta alar
da Arap, Yani alarda ise Avrupa idi. Gya Trkn btn bu his
torya aknda savatan, akndan ve vurup krmaktan baka bildii
bir ey yoktu.
Trk Historya (tarih) Tezi:
Atatrkn yce dehasndan doan Trk history'a tezi, btn
bu hakikatten uzak gr ve dncelere kar yeni bir yol gsterdi.
Dnyann gz nne ilim alm htin en kuvvetli belgeleriyle kanl-

294 S N A N M E Y D A N

du k, cihan kltrnn tik gelimesi Trkn eli ile olmutur. n

sanln hayvanlktan syrlarak ilk varln idame ettii uzun Pafeoltik hayattan, yani ok eski ta sanat devirlerinden sonra zekann
ilk yaratllarna kap aan Neolitik, yan Yeni ve Cilal Ta kltr
tik deh Orta Asya Trk Denizleri kylarnda oturan brakisefal de
delerimizin kafalarnda kurulmutur.
lk defa madeni bulup ileyen ve bu sayede yeni ve mhim bir
kltr alemi yaratan gene o brakisefal Trklerdir. Orta Asyadan g
erek yeryznn drt bir yanma g eden Trklerin neolitik ve
maden kltrlerini dnyaya yaydklar bir hakikattir. Bu hakikati
henz inkar edenlere kar Trkl ve Trk genliini daha ok
uratrmaya mecbur olduunu unutturmak istemem. Fakat una
da eminim ki ne de olsa tezimizin muvaffakiyeti, Trk zekasnn or
taya koyduu hakikat aydnl ile artk gizlenebilir olmaktan kmtr.61
Atatrkn tarih ve dil almalarnn aktif katlmclarndan
olan brahim Necmi Dilmene gre -k Dilmen in bu dnceleri ay
n zamanda Atatrkn de dnceleridir- tarih, dil ve antropoloji
tezleriyle savunulan" grler yle zetlenebilir:
1. Dnya uygarlnn ilk gelimesi Trkler sayesinde olmutur
2. insanln hayvanlktan syrlarak ilk vaTgm devam ettirdi
i uzun Paleolitik hayattan, sonra Neolitik kltr k defa Orta Asya
Trk Denizleri kylarnda oturan brakisefal Trkler tarafndan
3. Dk defa madeni bulup ileyen ve Orta Asya'dan yeryznn
drt bir yanma g ederek leri kltrlerini dnyaya yayan Trkler
dir.
Burada dikkat eken nokta, Trk tarih, dil ve antropoloji tezi
nin Trklerin eiiinr savunma durumundan zamanla Trklerin
stnln savunma noktasna gelmi olmasdr. Bu farkllama,
rk duygularla beslenen bir inantan deil tarihsel ve antropolojik
61

brahim Necmt Dtlmenln Konumas", O lk a, Sa: 4 3 , Eyll 1 9 3 6 , s. 161 166

295 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

verilenn yorumlanmasyla biimlenen bilimsel sonulardan kaynak

lanmtr.
Atatrkn tarih ve antropoloji almalarnn bilimsel olmad
n idda edenlerin 1930lu yllarn bilimsel literatrn taramalar
ve Atatrkn nderliinde Trkiyede gerekletirilen tarih ve ant
ropoloji almalarnda kullanlan kaynaklar grmeleri gerekmekte
dir. Bu kaynaklara baklnca Trk tarih, dil ve antropolji tezlerinde,
yapld dnemin koullan itibariyle, bilimsel kayglarn n planda
olduu grlecektir. Aynca o gnlerde ileri srlen tanh tezleri bu
gn yava yava dorulanmaktadr.(rnein Etrsklern ve Smerlerin Trkl)
Trk tarih, dil ve antropoloji tezlerinin reddettii grler ise
unlardr:
1 Batl tarihilerin yazdklannn tercme edilerek olduu gibi
kullanlmas, yani Bat merkezli tarih anlay.
2.Trk tarihinin sadece, padiahlann dou, tahta gei, lm
tarihleri ve biyografileriyle geitirilmesi.
3.

Trk milletinin deersiz ve dkn gsterilmesi.

4 .Trk tarihin 4 0 0 adr halkn Anadoluya gelmesiyle bala

mas.
5.
Kltrn ve bilginin kaynann ilk alarda Yunan ve Roma,
Orta alarda Arap, Yeni alarda ise Avrupa olduu.
6. Trkn, tarihsel srete savatan, akndan ve vurup krmak
tan baka bildii bir eyin olmad.

TRK TARH TEZTNlN TASFYES

ve YENDEN TESLMYET
Atatrk, cumhuriyeti emanet ettii Trk genlerinin gl ve
kkl" tarihlerini ok iyi renmelerini istiyordu. Bu ekilde kk
lerinden beslenen Trk genliinin kendine gveninin artacan
dnyordu. Bu sayede asrlk aalk komplekslerinden kurtulan
ve z gvenleri artan Trk genlerinin daha byk bir enerjiyle a

296 S N A N

M EYDAN

larak, "ulusal kltre" ve "evrensel uygarla" katkda bulunacak

larn dnyordu.
Tarih, onun iin gemiin hatrlanmasndan ok, gelecei ekil
lendirme aracyd. Atatrk, Trkiye Cumhuriyetinin sava yorgunu
bireylerini, onlara "uzak gemilerindeki uygar atalarm hatrlata
rak motive etmek istiyordu Atatrk, uzak gemiinden habersiz
bir ulusun bilinaltndaki gemie ait krntlar yeniden biimlendi
rerek, "yeni bir toplumsal bellek yaratmaya alyordu. Atatrk,
bu zor almaya eitimle" balamak gerektiini dnyordu; dklerce tarih kitabmi bu nedenle yazdrmt.
Atatrk, yaptrd tarih almalarnda ve hazrlatt tarih ki
taplarnda srarla, Trk tarihinin derinlii ve kltrel boyutu"
zerinde durmutu. Atatrk dneminde okutulan tarih ders kitap
larnda, Hititlern, Smerlerin, Hunlarn, Gktrklerin, Uygurlarn,
Seluklularn ve Osmanllann siyasi ve asken baanlarndan, kazan
dklar savalardan ok (Bunlar da anlatlyordu) kltr ve uygarlk
alannda yapp eniklerine ve stn sosyal zelliklerine arlk veril
mitir Atatrk Trkiyesinin okullarnda Trk ocuklarna, kazan
lan savalarla, yaplan fetihlerle, dklen kanlarla deil; kltOr ve
uygarlk alanmda yaratlan birikimle vnlmesi retilmitir62.
Atatrk Trkiye'sinde cumhuriyetin retmenleri, Trk ocuklanna
kendinden utanmay deil, kendine inanp gvenmeyi; baka ulus
lara saldrmay, baka uluslar kk grmeyi ve baka dinleri hor
lamay deil; yurtta bar dnya da bar; stnl ve rkl de
il eitlii ve insanl; banazl ve hurafeyi deil; bilimin gcn
retiyorlard
Atatrkn eitim politikas; ba dik, kendine inanan ve gve
nen, hagmgyllr iin gzn krpmadan lme koabilecek kadar
Atatrk dneminde okuula tarih ders kiaplan ivin bkz Tarihi,Talih
ten EvveHd Zamanlar ve Eski Zamanlar", Maarif Vekaleti Devlet Mat!)aas,
stanbul 1911; Ta II, Olta Zamanlar", Maarif Vekaleti Devlet Matba
as. stanbul, 1931, Tarih Di, Yeni ve Yakm Zamanlarda Osnank TflBk
Tarihi", Maarif Vekaleti Devlet Matbaas. stanbul, 1931; Tarih IV, Tr
kiye Cumhuriyeti', Maaril Vekaleti Devlet Matbaas, stanbul, 1931.

29 7 . ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I

TAK MI

vatansever ve ada deerleri benimsemi; Trklk uuruna sahip

bireyler yetimesini salamak iin kurgulanmt. Bu kurguda, tarih
retiminin ok nemli bir yeri vard
Fakat Atatrk'n bu "ulusal eitim politikas" 10 Kasm
1938'de deimeye balayacak, 195(yden sonraysa neredeyse tama
men ortadan kalkacakt.
Atatrkn lmnden sonra Trk tarihi ve Trk dili konusun
daki almalar bir kenara braklmtr 65 Bu srele Atatrk devrimlernden akl almaz tavizler verilmi, ulusal bamszlk anlay
ise adeta hie saylmtr.
1938den sonra. zellikle de ^ ( f d e n itibaren Atatrkn ne
redeyse tm uygulamalar tersine evrilmi ve bu srada Atatrk n
Trk tarih ve dil tezleriyle ekillenen ulusal eitim politikasTndan
tamamen vazgeilmitir; Trklk bilincinin yerini, zaman zaman
komnizm propagandas, zaman zaman da "din propagandas al
mtr ve bu srete Atatrklk, bilinli olarak sulandrlmtr
Atatrkn lmnden sonra ulusal eitim politikasndan vaz
geildii iin genlerimiz zaman de kimliksiz, kiiliksiz kalp bo
lukta savrularak ar ulara kaymaktan kurtulamamlardr; genle
rimiz kurtuluu ya din bezirganlarnn peine taklp srklenmek
te, ya kendine n n u m m yabana alnnlarn militan olmakta, ya da
ksa yoldan ke dnmekte aramaya balamlardr. Bylece ulusal
deerlerinden habersiz, "apolitik bir gen kuak" yaratlmtr. On
ylda bir gerekletirilen darbeler de bu "akn kua iyice kendi
ne yabanclatrmtr.
Atatrk dneminde okutulan o hacimli tarih kitaplar", Ata
trkn lmnn ardndan birdenbire inceliverip, ii boaltlm
tr, Trk tarihinin derinlii, enginlii anlatan blmler ile Trklerin
tarih inde uygarla yaptklar katklarn anlatld yerler farkettirilmeden kitaplardan kartlm; Trk tarihinin anlatm biimi de
deitirilmitir; Trk kltr ve uygarl olabildiince ikinci plana
atlp, bunun yerine, y aplan savalar, ldrlen insanlar, kineyen
61

Bkz. Lise 2 Tarih, MLB Yaynlar, Ankara ls>52

298 S N A N

MEYDAN

yaz atlar sayfalan sslemeye balamtr. Belli ki ierde ve danda

Trkiyenin kaderini ellerine geiren birileri, Trk genlerinin kl
trle, 'uygarlkla, "bilim ve sanatla deil; kazanlan savalarla, al
nan kalelerle, kineyen yaz atlarla, dklen kanlarla vnmesini
amalam ve bu dorultuda nce Atatrk'n hazrlatt tarih kitap
larn deitirerek ie balamtr.64 Atatrkten sonra tarihimiz ade
ta skor tabelasna benzetilmitir: Sava kazandmz dnemleri
"ykselme , sava kaybettiimiz dnemleri dalma, ''paralama
diye adlandran, kltr ve uygarlk alanndaki gelimeleri ise gr
mezlikten gelen yeni bir tarih anlay gelimitir. Bylece genleri
miz orta renimlerini tamamladklannda Trk tarihinin sadece
sava ve antlamalardan meydana geldiini dnmeye bala
mlardr.
1950lerde balayan kars devrim" dier alanlarda olduu gibi
tarih renimi alanndaki meyvalarn da bgn vermektedir. Bu
gn liseyi bitiren genlerimize Tarihte Trk denilince; genlerimiz
ya medeniyetten uzak, bilime ve sanata yabanc, sadece savaan bir
ulus, ya da - slam ncesi kkler doru drst anlatlmad iin1071de Anadoluya giren gebe sava kitleler ve onlarn sonrala
r din temelinde kurduu Osmanl mparatorluu ve bu imaparatorluun bitmez tkenmez fetihlerini anlamaktadrlar.
1950den sonra Atatrkn u/usa/ tarih modebnda tamamen
vazgeilerek aslnda Atatrk milliyetiliinden (ulusalclk) vaz ge
ilmitir.
1950 sonrasnda milliyetilie (ulusalcla) yeni bir tanm ge
tirilmitir 1950 sonrasnda bana gelen siyasilerce biimlendiri
len bu yeni milliyetilie' gre, M. 3000lerde, 2000 lerde Ana
doluda Mezopotamyada veya Orta Asyada yaayan n Trk uygarlklanyla, Trk kltr ve medeniyetiyle, Trk bilim ve sanat tarihiy64

Bu deiimi grebilmek iin bugn orta retimde okutulan tarih ders kitaplanna bakmak bile yeterlidir. Lise 2 ler in hazrlanan Osmanl Tari
h inin yaklak yzde 9 0' Osamnl Devleti nin askeri zellikleri, seferler ve
savalara aynlrken. Osmanl kltr ve medeniyetine ancak yzde 10 luk
bir blm ayrlmtr Bkz

Uae 2 Tarih,

MEB Yaynlan, Ankara 2 0 0 4

299. A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

1071 Malazgirt Sava

ve so n rasn d a ku ru la n T r k -ls la m d ev lellen , zellikle de Osmanhtun fetihleriyle vnmek' milliyetilik o larak ad lan d rlm ay a b a
lan m tr. p h esiz ki b u "yeni milliyetilik' ta n m n n A tat rkn
le ilg ilen m ek an lam sz ve gereksizd ir! A rtk,

milliyetilik an layyla uzak tan ya k n d a n h ib ir ilgisi yo k tu r

Bu yeni m illiyetilik anlay, 1 9 5 0 sonras tarih ilerince gen ku - V

ktidarn politikalarm payla- ^

an, ya da paylamak zorunda braklan tarih retmenleri ve akade- \
misyenler o kullarda, d ers kitaplarnd aki o kan kokan sava sa h n elen I
ni m illiy e tilik olarak anlatm aya balam lard r. Bu tam am en dinle
sanp sarmalanm garip bir milliyetiliktir (Trk slam Sentezi) '
aklarn beyin lerin e en jek te edilm itir

1950 sonrasnda yetien tarihiler, Atatrkten sonra deitiri

len tarih kitaplannda yazlanlarla yetien genlerin vatana millete
yararl iler yapacaklann dnmeye balamlardr.
Bu kitaplarda, hep Trklerin savalardaki baanlarndan, ele
geirdikleri kalelerden, ldrdrdklen dmanlardan ve kazan
dktan askeri zaferlerden bahsediliyordu. stne stlk Trklenn
tm bunlan slam adma, Allah adma yapt syleniyordu. Doal
olarak 50 sonrasnda yetien retmenler de derslerinde Alpars
lann Malazgirt Savanda atnn kuyruunu nasl baladndan gi
rip, stanbulun fethi srasnda Ulubatl Hasann bayra surlara na
sl diktiinden kyorlard; ama Trk kltr ve medeniyetinden,
Trk sanatndan, Trk biliminden hi sz etmiyor, ya da ok yzey
sel birka ey syleyerek, yeniden anl zaferlere geiyorlard! Ku
kusuz k bu durumun nedeni Atatrk sonrasnda balayan kar
devrim sreci dorultusunda deitirilen eitim sistemiydi. Dne
min hakim siyasi gr,Ttirk-lslam Sentezi* eitim yoluyla -zel
likle de tarih eitimi yoluyla- Trkiyeye yaylmak isteniyordu. Bu
anlayn uzantlanna bugn ortaretimde ve hatla niversitede bi
le rastlanlabilmektedir.65
65

Okumakta olduunuz bu teri

reddeden

stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Trkiye Cumhuriyet Tarihi Anabilimdal krssnden

Cenni Eraalan, Prof. Dr. AHAnlan ve Do. Dr. HaUl Bal

gnkl savunuculanndan sadece birkadr.

ProLDr.

bu anlayn bu

300 S I N A N

MEYDAN

Trklerin sadece savalklarndan'' bahsedilmesi, teden beri

Trklerin sadece kaba gten" anlayan, saldrgan ve babar bir
topluluk olarak tannmasn isteyen Bat merkezli tarihin ekmeine
adeta ya srmtr Askeri baarnn znde zihni' aktvitelenn,
plan, program ve stratejik hesaplarn olduu nedense hep unutul
mutur Harpte baan her eyden nce ibirlii sayesindedir. bk-

gi, bibiiyle devaml irtibat ile verimleri gerektirir. Muharebe sa

dece mnferit askerin kor azgnl ile kazanlmaz. Ne Romallar,
ferden Anibal'in askeri veya GoluaTardan daha azgn, ne de lejyon
lar niramer azgn canavar srleri idiler; lejyon mensuplan ou
kez insan rpertecek bir soukkanllkla ibirlii ederek baarya
ularlard. Byle bir ibirlii byk duygusal hakimiyet ve yksek
derecede mtemayiz insan zekasn gerektirir.
Burada yant bulunmas gereken soru udur: Atatrkn l
mnden hemen sonra bu deiim neden ve nasl gereklemitir?
Atatrkn Trk Tarih Teznden ve bu tezin yer ald hacimli tarih
kitaplarndan kimler neden rahatsz olmutur?
Atatrk, Batnn karlarna hizmet eden tarih anlayn, yapt
ve yaptrd aratrmalarla, yazdrd tarih kitaplaryla etkisiz
hale getirmitir Onun dneminde ilk ve orta dereceli okullarda
okutulan tarih kitaplarnda Trklerin kltr ve uygarlk alanndaki
almalar uzun uzun anlatlrken, onun lmnden sonra birden
bire Trklerin savalklar, saldrganlklar, stelik tm bunlar din
adna yaptklar n plana karlmtr.
Atatrk'n lmnden sonra zellikle Osmanl tarih yazmn
daki deiim ok artcdr. Daha Atatrkn topra soumadan,
onun yazdrd tarih kitaplarna mdahale edilerek Trk Tarih Te
zi ve o tezin bir paras olan Osmanl tarihi Asabn karlarna hiz
met edecek biimde" yeniden kaleme alnmtr.
R Bigelow Relevance of Ethology to Human Aggesatvcne, in ISSJ,
XXlll/1, 1971; Burhan Oguz. tttaktye HaDanm Kfllrtr KOkenleri. Istan
bul. 2 0 0 0 .s

301 A T A T R K VE T U R K L K K N S AK I I T AKI MI

"Osmanlnn Ban karssnda yzyllarca sren ekonomik, svas

ve asken stnln, bilimsel bulular alannda Ban dan gen kal
d an yitirmeye balad, bilimsel gen kalmann ekonomik, syas
ve asken yenilgilere yol at gerei Atatrkn yazdrd tarih ki
laplarnda okutulurken, 1949'da Trk Milli Eitimi Amerikal uz-

fmanlam denetimine getikten sonra okutulmaz olmu, tarih ders

\kitaplan deitirilmi, tarihin ekonomik yan yok saylarak, Osman-,
/r tarihi, bir savalar ve meydan muharebeleri "ne indirgenmi; Ata-\
I trk dneminde yazlm tarih kitaplar da bir daha okullara sokul
\marm. Okul binalarnn bile nasl olacana karan Amerikallar.
Osmanl} yalnzca yiit sava ' ynyle anmsatarak; Trk ocuk
latn Osmanl atalarnn savaln zendirmek iv onlar tpk
Osmanlnn son dnem inde Almanyann yapt gibi, kendi enpe
yals amalar dorultusunda yeniden Osmanllatp ucuz, paral
askerler olarak kullanmak istiyordu.

1949'dan sonra Milli Eitim Bakanhg'na yuvalanan Amerikal

danmanlarn belirledii retimle beyinlere kazman, Osmanlnn
savalarda stn gelerek ykseldii ve savalarda yenilerek ykld
yd. nk, Amerika'nn Souk Sava yllar boyunca Trki
ye'den bekledii slam lkelerinin bana geerek btn Mslman
lar Sovjetler Birliiyle savaa tututurmakt; b nedenle okullarda
kl, grz, pala sallayan gz kapal lme koan sava Osmanl
imgesi kaznmt Mslman Trk ocuklannm ruhuna ve beynine
Osnanhnm ykseli dneminde Avrupa'dan stn bir ekonomik
yapya sahip olduu, retim biimi, retim aralar, retim ve uy
garlk dzeyi kararmasmda Avrupadan kat be kat stn du
rumda bulunduu, Osmanl ordusunun da bu yzden savalarda
stn kt gerei, Mslman Trkleri kendi karlar dorultu
sunda savaa srmekten baka bir ama tamayan Amerikal eitim
danmanlar taralndan bilinli olarak yok saylm ve tarih kitapla
rndan dilahnit Eer Mslman Trk ocuu kendi atalarnn
sava alanlarnda stn kmasnn gerek nedeninin ekonomik, bi
limsel ve teknolojik stnlk olduunu bilir. Osmanlnn son d
nemlerinde savalarda yenilmesinin nedeninin de ekonomik, bilim
sel ve teknolojik ilerlemeye kilitlenir, byle olursa Amerika'nn by

302 S N A N M E Y D A N

ruguyla. Amerikan karlar uruna lme atlmaktan geri durur,

diye dnlmt besbelli.. ,67
Bainn, Atatrkn lmnden sonra hi zaman kaybetmeden
Trk Tarih Tezine saldrmas, emperyalizm iin tarihin ne kadar
nemli bir silah olduunun en ak kantlanndandr. Belli ki Bat,
Atatrkn Tarih Tezinden ok rahatsz olmutur. Bu tezin gn ge
tike daha ok taraftar bulmasndan endielenmi ve ilk frsatta bu
tezi oradan kaldrmann yollarn aramtr. Bat, Trk Tarih Tezi
dorultusunda yetitirilen Trk genlerinin "uygarla katk sala
yan ileri atalarnn yolunu izleyerek, bilim ve kltr alanlarnda ya
pacaklar almalar sonucunda her alanda ileri bir toplum yaratma
larndan korkmutur. nk Bat, kklerinden beslenen vc bilimin
id gcyle ilerleyen bir toplumun askeri, siyasi, sosyal, kltrel ve
ekonomik alanlarda gelierek, bakalarnn yardmna ihtiya duy
madan varln srdrebileceinin farkndadr.
Bat, TT karlar a^remdan Atatrk'n ajhfalnyma TnHHn
krmak, ya da en azmdan bu zinciri zayflatmak istiyordu.
Bu zincirin ilk ve en nemi halkas Trk Tarih Teziydi; Trk
Tarih Tezin ortadan kaldrmak, Trkiyede tekrar Ban merkezli ta
rih anlay$mT egemen klmak, Batnm gelecekteki kartan asn
dan son derece nemliydi.
1940lann sonlanndan itibaren Trkiye tam bamszlndan
dnler vermeye balamt, zellikle ABD, her geen gn Trkiye
zerindeki etkisini artrmaktayd. 50li yllarda ABD, en byk d
man SSCBye kar Trkiyeyi kullanmann yollann anyordu. O
gnlerde gl Trk ordusu ABDnin itahn daha da kabartyordu.
ABD, souk sava srecinde Trkiyenin askeri gcnden yararlan
may dnyordu.68
Trkiyeyi siyasi ittifak" grnts altnda kuSanmak isteyen
67

Cengiz z ak m c. Trkiye'nin Styssl ntihan, Yol Osnunh Tuza. stan

bul 2 0 0 5 , s 1 7 8 - 170

60

O yllarda Trkiye'nin NATOya ye olm asn da bu adan deerlendir

mek gerekir

303ATATRK

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Amerikann plan aslnda ok basittir . Amerika ncelikle Trk ka

muoyunu etkilemek istiyordu. Bu amala ilk olarak Trkiyeye
ekonomik yardm yapmaya karar verdi. Bylece Trk halknn ve oy
peinde koan siyasetilerinin cmert ABDye minnettar kalaca
n ve ABDnn her dediini yapacan, kendisine yardm eden
ABDye hayr diyemeecen dnyordu.
ABDnin Trk kamuoyunu etkilemek iin bavurduu ikinci
yol ise tarih retimiydi 1949dan sonra Amerikal uzmanlar
Trk Milli Eitiminde etkili olmaya balamlard. Trk eitim sis
temini kontrol etmek isteyen ABD, Trkiye ile bir eitim anlamas
rmyalad (1949)
ABDli uzamlarn ilk ii Atatrkn hazrlatt tarih ders kitap
larna mdahale etmek oldu. Trklerin kltr ve uygarla katkla
rnn anlatld o hacimli tarih kitaplar birdenbire incelip ierii
deiti. 1950den sonra ank tanh ders kitaplarnda Eski Trklerin
uygarla yapt katkdan deil, Osmanl Trklerinin savalarda
gsterdikleri cengaverliklerden bahsediliyordu. Amerikann ama
c, souk savata SSCB*ye kar kullanmak istedii Trk genlerim,
"atalarnn savalyla' motive etmekti.69 Amerika plann baary
la uygulad ve atalarnn savalyla motive olan Trk genlen Ko
re Savalan*nda Amerika iin kahramanca savat!
Amerika Trkiyeyi ylesine duyarl bir noktadan yakalamt ki
50 den sonra "OsmanlInn yapa fetihlerle vnmek' ve yeniden
Viyana kaplarna dayanma zlemi tamakT milliyetilik'' olarak
adlandrlmaya balanmt. Eski Trklerin uygarl" tezi unutul
mu; Hitider, Smerler ve Etrskler gibi ilk a uygarlklarnn
Trkl" teziyle ise dalga geilmeye balanmtr Bunun ilende
Trkiyenin bana byk dertler aaca, rnein Ermenilerin ve
Rumlarn veya baka birilernn tarihsel gerekelerle Trkiye'yi zor
69

1950 lerde ortadan kaldrlan Trk Taril Teri nin yerine konulan

Q *-

muhnm srasohgyia vnme biim indeki yem tarih anlayn bugn

de devam ettiini gi'steren bir alma iin b k Muzaffer Ilhan Erdost.

Yeni Dnya EHtamtnr Zorinunaa Odanda Tfckiye, Onur Yaynlan, An

kara 1999

304 S N A N M E Y D A N

duruma sokabilecei ve bu topraklarda hak iddia edebilecei ise hi

dnlmemiti.
Her ey Atatrkten sonra deimi; Atatrkn hazrlatt,
Trk Tarihinin Ana Hatlar ve Tarih I, II, IH, IV adl kitaplar k
tphanelerin tozlu raflar arasnda rmeye terk edilmitir.

Y sT

KEM K

TO SSJcSO^

Trk Tarih TezTnin Dorulanmas

Trk Kurtulu Savann nderi Mstafi Kemal Atatrk,
1920'li yllann banda Trkiyeyi emperyalizmin kanl penelerin
den kurtarmtr. Atatrk, kazand bu askeri zaferle Trkiyeyi
emperyalizmin siyasi basksndan kurtarrken; 1930lu yllarn ba
nda ileri srd tarih ve dil tezleriyle, yaptrd tarih ve dil ara
trmalaryla da Trkiyeyi emperyalizmin kOltOrel basksndan kur
tarmak istemitir. Atatrk, Batnn 19. yzyln balarndan itibaren
emperyalist emellerini gerekletirmek iin gelitirdii "rk ve kur
gusal tarih teorisi ni gizli kalm ileri Trk uygvlmn varln
kantlayarak ykmak istiyordu. Atatrkn bu amala gelitirdii
Trk Tarih Tezinin iskeletini Hititlerin ve SOmerlerin Trkl te
zi oluturuyordu. Atatrk ve onun direktifleriyle bu konularda a
lmalar yapan dnemin yerli ve yabanc uzmanlan -geen blm
lerde de ayrntlaryla gsterildii gibi- 30lu yllarda Hititlerin ve
Smerlerin Trk olduklarn kantladklarna inanyorlard. Atatrk
dneminde Trkiyede okutulan tarih kitaplarnda (Tarih 1, II, III ve
IV) ve cumhuriyetin resmi tarih grn ortaya koyan Trk Tarihinin Ana Hatlan adl eserlerde Hititlerin ve Smerlerin Trk ol
duklar yazlyd.
Peki ama bu tez gerekten doru muydu? Yoksa hep sylenil
dii gibi Hititlerin ve Smerlerin Trklerle hibir ilgisi yoktu da bir

308 S N A N

MEYDAN

ulus devlel kuran Atatrk, bu devletin yorgun, ylgn, kendine g

vensiz bireylerinin motivasyonunu arttrmak iin mi Hititlerin ve
Smerlerin Trk olduklarn ileri srmt? Yani bu tez, hep iddia
edildii gibi sadece, Ommet" olmaktan ulus" olmaya alan bir
topluma "ulusal bilin ve "tarihsel derinlik" kazandrmak amacyla
ileri srlen 'kurgusal bir tarih tezi miydi? Bu sorulara yant vere
bilmek iin Atatrkn lmnden sonra gnmze kadar geen
srede Hititlerin ve Smerlerin Trklne ilikin ileri srlen ka
ntlara bakmak gerekecektir.
Trk Tarih Tezinl Anlamadan Sorgulamak
Atatrk, 30lu yllarda "Hintler ve Smerler Trktr. dediin
de kimileri genel kabullere aykr olduu iin nce biraz arm",
sonra da yllardr tekrarlanan tarih bilgilerini hatrlayarak ve hatta
glerek: "Hititlerin ve Smerlerin yaad dnemde dnyada Trk
yoktu! Ayrca Trkler Anadolu'ya Malazgirt Savayla gelmitir. Oy
saki Htitler Malazgirt Savandan binlerce yl nce Anadoluda ya
amtr. Dolaysyla Htitlerle Trkler arasnda hi bir iliki ola
maz' diyerek, kendilerince konuyu kapatm; kimileri: Biz kimiz
k medeniyetin temellerini atan Hitit ve Smer uygarlklaryla iliki
miz olsun? Biz, gebe, sava ve yamac bir bozkr toplumuyuz,
at koturmu, kl sallam, adam ldrmz. Biz gebe bir hal
kz o kadar Ne alakamz olabilir bu eski ileri uygarlklarla? Olmaz
yle eyr diyerek, bu teze burun kvrm", kimileri de: '"Aslnda
Atatrk de buna inanmyordu, ama o dnemin artlarndan dolay
Trkler motive etmek iin yalancktan! byle bir tez ileri srd!
demi, kimileri de glerek, dudanda alayc bir tebessm kr e
liinde: Atatrk'e gre herkes Trk. . . Yok yle ey! Bu rklktan
baka bir ey deil demi, ksacas herkes bir ekilde Atatrkn
ileri srd Trk Tarih Tezn ve bu tezin en nemli paras olan
Hititler ve Smerler Trk't? teorisini eletirmiti.
Fakat bugn Hititlerin ve Smerlerin gereklen Trk olabile
ceklerini iddia eden, bu konudaki belgeleri sralayan bilim insanla
rnn says her geen gn biraz daha artmakladr., rnein, dny

309. A T A T R K

VE T U R K L . E R N S A K L I

TARH

ca nl SOmerolog Prof. Dr. Muazzez Ilnlye g. tannm aratr

mac Kazm Mlrjan, nl blm insan Prof. Dr. Bilge Umar, aratr
mac Salahi Diker, nl bilini insan Adile Ayda, dnyaca nl Smerolog S.NKramer, nl Trkolog B.Gerey ve dnha birok bilim
insan Smerlerin Trk olabileceini ileri srmlerdir Kim bilir,
belki dc geen zaman pek ok konuda olduu gibi bu konuda da
Atatrk' hakl karacaktr
SMERLERN TRKLNE YNELK KANITLAR
Bir uygarln baka bir uygarlkla ilikisini kantlamak iin, n
celikle o iki uygarlk arasndaki fiziksel (antropolojik), dilsel (filolo
jik) kltrel, (etnografik) benzerliklerin dikkate alnmas gerekir
Bir ok bilim insan Smerlerle Trkler arasndaki, ilikiyi kantla
mak iin ele geirilen arkeolojik bulgular, bu kriterleri esas alarak
incelemiler ve artc sonulara ulamlardr. Bu blmde, hem
bu sonulara hem de -ilk kez- baz zgn kantlara ve deerlendiril
melere yer verilmektedir.
SOmerler ve Orta Asya
Smerlerin Trkl tezinin en gl kantlarndan br S
mer uygarln kuranlarn Mezopotamya'ya Orta Asyadan g et
mi olmalardr.1 Smerceyle Trke arasndaki benzerlie dikkat
eken dnyaca nl Smerolog S.N Kramer, Smerlerin Orta Asya
ilerinden karak Mezopotamya'ya geldiklerim ileri srmtr Orta Asya, Trklerin ana yurdu olduuna gre Orta Asyadan Me
zopotamyaya g eden Smerlerin de Trk kkenli olma ihtimal
leri ok yksektir.
Kramer, Smerler iin: SOmerler, bOyk bir olaslkla t . dr
dnc binylda ya da daha nce doudan Mezopotamya'ya gelmi,
Sami ya da Hint-Avrupa kkenli olmayan bir iu t o . demektedir '
Ortadou Uygurlk M ira s . 100.
Erdem Dergisi, t VI s io, Ocuk 1 W 0 .
somer Mitolojisi. Ismnlnl. 2001. s 28

C 'g .

S.N.Krnmrr,

S N Kramer,

s 29V2sw>

310 S N A N M E Y D A N

Grld gibi nl Smerolog Kramer Smerlerin Mezopo

tamya'ya M.drdnc binlerde "doudan" gelmi olduklarn be
lirtmektedir. Kramer burada aka Orta Asya ve Trkler" ifade
sini ktlanmasa da onun bu konuda yazdklarnn satr aralarna s
kan baz yer odlarndan Smerlerin kkeninin Orta Asya'ya dayan
d anlalmaktadr. Kramere gre Enmarker ve Arata zerinde d
nen destans menkbelerden anlaldna gre lk Smer hkmdarlan belki Hazar Denizi evresinde kurulmu olan bir ehir dev
leti ile ok sk bir ilikiye girmilerdi. Kramer'in, Smerlerin sk
ilikide bulunduklarn belirttii Aratta ehri eski Trkmenistanda
bulunan bir Trk ehiridir.4 Ural-Altay dillerini hatrlatan Smer di
li yaps bakmndan Trke gibi bir bitiken dildir ve bu dil duru
mu da Aratta gibi ayn geni sahaya iaret etmektedir.5
Arkeolojik bulgular, Smerlerin Mezopotamyann yerlisi* ol
madklarn gstermektedir. Byk bir olaslkla Smerler Mezopo
tamyaya Uruk ka sonlarna doru g etmilerdir.6
Tarihi Nissen de Smerlerin, Mezopotamyann yerlisi olmad
n dnmektedir: Mezopotamyada M. 3200yllarnda ok s
nrl bir dnem sresinde beklenilmedik bir durumda medeniyetin
eitli ynleri kesin olarak deimitir. Bu deimenin sadece eski
kavmin yerini daha gelimi bir lkeden gelen yeni bir kavmin al
mas ile mmkndr " diyen Nissen, ayrca Mezopotamyada birden
bire yedi kat nfus art olduunu belirterek bu durumun Smerlern Mezopotamyaya gelip yerlemeleriyle ilgili olduunu ifade et
mektedir7
Bilim insanlar nceleri, Smerlerin Mezopotamyann yerlisi
olduunu, daha sonra da Sami kkenli olabileceklerini dn
mtr; fakat arkeolojik kazlar ilerledike Smerlerin Mezopo-

4
f'

TOrimen-Sovyet Ansiklopedisi, C. VIII, 1 9 7 8 . s. 108.

"Smerler", Trk Ansiklopedisi, O XXX Ankara 1980, s
"Smerler .Trk Ansiklopedisi, C .XXX, Ankara 1980, s .l

Hans Nissen, J Grundzge einer Creshichte des Vorderen Orient, Dams-

lad. 1990, s 7 1 -7 5 , Nakleden Gerey,

a.g.e., s.

35-36.

1 1 5 -1 1 9
15-119.

311 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

T AR I MI

tflTnya1m n yerlisi ya d a Sami kkenli b ir to p lu lu k o lm a d k la r an

[alm tr.
1 9 7 5 y ln d a

Winfred Orthamann

b u d u ru m u yle itiraf e t

mite
"Smerce konuan halk guruplar belki de bu blgenin ilk sa
kinleri deildi. Orann sa ncesi bir zamanda buraya g etmi ol
duklar kabul edilmektedir *B
B aka b ir ta r ih i,

Mekur

ise S m erlerin

Hazar Denizftiin

n ey d o u su n d a n M ez o p o ta m y a 'y a g e ld ik lerin i b e lirtm e k te d ir:

Smerde bulunan pirin eyalardan anlaldna gre onlar

Fuat etrafnda birden bire beklenilmedik durumda gelip, medeni
yetlerini ise Hazar Denizi hin gney dousundan kendileriyle getir
milerdir''9
Genellikle Smerlerin Mezopotamyaya doudan geldikleri
kabul edilmektedir. Alman tarihi Helmut Uhlig, Smerler: Dou
dan gelen gebelef olarak tanmlamaktadr. Ona gre doudan
gelen bu insanlar ksa srede kendi kltrlerini Mezopotamyaya
yaymlardr.
"Bu insanlarn Mezopotamya'y kendileri iin zel bir hedef ola
rak seip semediklerini, ya da oray bir kmaz sokak olarak grp
grmediklerini net bir ekilde anlayamyoruz. Ky kesimi verimsiz
dir ve sel basknlar her admda topra tehdit etmekte, yan suda ya
anlmaktadr. Ama daha kuzeyde ve batda nceden bildiimiz ba
ka insan guruplar yerlemilerdir. Obed iftileri.10
Uhlig, Smerlerin doudan biryerlerden Mezopotamyaya gel
diklerini ifade etmekle birlikle yine de bu gizemli halkn kkeninin
bilinmediini* belirtmektedir:
"Yeni iskanalann blgeye van zamanm ve younluklar hak8

Helmut Uhlig, Tarihin Baglangumda Bt Halk, SOmerler. ev Nilglln Er

soy, stanbul, 2 0 0 6 , s.56.

Meur Mohammad javnd. Iran der Ahde bastan. Tahran,

1 1 5 .Nakleden C-crey. a.g.e., s 36

10

Uhlig. a.g.e., s. 13

1985. s

312 S N A N M E Y D A N

fanda net bir fikre sahip olamyoruz. Onlarn, nasl bir blge ve han

gi yollar zerinden geip geldikleriyle kesin ve net bir gre sahip

olamadmz gibi, ulatklar yerle ilgili olarak da sadece belirsiz iz
lenimler edinebiliyoruz"11
Uhlg ayrca doudan Mezopolmyaya gelen bu gizemli halkt
ksa srede kendi kltrn tm Mezopotamyaya yaydn syle
yerek, Siimerler kuran halkn olduka ileri bir kltre sahip oldu
unu vurgulamaktadr:

Bylece doudan gelen gebeler, eski yerleiklerle temasa ge

erek nce B Obed'de, sonra Ur ehrinin yalanndaki o ok eski
yerleim blgesinde bulunanlarn yaam tarzlarn renip, kendile
rine ait birok bilgiyi onlara aktarmaktadrlar. G srasnda bundan
daha fazlas su yzne kmazd; nk yol uzun ve zordu ve ya
amda kalmak ciddi bir sorundu. ( ...) Obed insanlarnn blgesel
olarak baardklar eyler byk lde devam ettirilmekte, kum, su
ve cardan oluan ssz l becerikli eller sayesinde bir kltr blge
sine dnmekte cennet bymektedir. ( ...) Gerler, geldikleri bu
blgeye artk sistematik olarak yerlemeye baladlar. Irmak kena
rndaki arazileri tanm alan haline getirmek iin ie koyuldular. He
nz su altnda bulunan geni alanlar byk emeklerle kurutuldu,
ihtiya duyulduu zaman kullanlmak zere fazla sular iin bentler
ina edildi. Kaos yava yava dzene dnerek, ilenmemi arazi
kltr arazisi haline geldi ' 12
Uhlgn, Smerlerin dou kkenli ileri bir topluluk tarafndan
kurulduunu ileri srmesi ve bu ileri topluluu, Doudan gelen
gerlet' olarak tanmlamas dikkat ekicidir. Onun bu anlatmlar,
M.6000lerde Orta Asyada bir tanm ve hayvanclk kltr yara
tan Anav uygarlm akla getirmektedir.
Son yllarda zellikle Trkmen bilim insanlar Mezopotamya ile
Trkmenistan arasnda derin bir iliki olduunu ve Smerlerin de
Orta Asya'dan Mezopotanyaya g etiklerini ileri srmektedirler
11

Ag.e., s I V 14

12 A-g.e., s IV

313- ATATRK

VF T U K K I . H K N S A K I I

TAKI MI

dek dekof bu konudaki bir makalesinde u dncelere yer ver

mtr:

"Esasnda SOmerler adnn ve uygarlnn temel unsurunu izah

etmeye Smer yurdunda ve Altmtepede (Gney Trkmenistan) ya
ayan halklarn birbiriyle akraba olduklarm ispat etmeye imkan bu
luyoruz. Bylece Smer yurdunda yaayan Sakgik halk Altmtepe
uygarlm treten halklarn dorudan nesilleridir diyen tarihi so
nuca varmak m mkndr"11
Smerlerin Orta Asya'dan Mezopotamya ya g elliklerini ileri
sren Vemer Stdn bu grn u kantlara dayandrmaktadr

"Smerlerin (M. 3300) Orta Asyadan gelem ihtimali u

faktrlerle aklanmaktadr: Onlarn dillerinin Altay-Trk dilleri
ne benzerlii, tapmaklarnn mimari ekilleri ve sslemelerinin
da tapmaklarna benzemesi ve genellikle yazda kullanlan ideogramlannm da yurtlaryla benzerlik gstermesidir. Smerlerin
dini inananm kknn de Orta Asyada Bakteryadan olduunu
kantlayacak anlaml eyler vardr: Da tapmaklar, da kzne
secde etmek ve ek olarak Orta Asya'da olduu gibi krahn muha
fzlarnn o ld zaman kendilerini zehirleyerek intihar etme
leri.
Rus arkeolojisinin temellerini atan Nlkolsky*e gre de Smerlern ana vatan Akabat kentinin yaknlardr:

Bu lkenin (Trkmenistan) kurganlarmdan arkeologlar ta,

gm ve kilden yaplm eyalar bulmulardr ki bunlar Mezopo
tamyanm gneydeki Smer kurganlarmdakilerine ok benzer. B
tn bunlar u dnceye getirir ki, SOmerler byk bir ihtimalle bu
gnk Trkmenistan'dan Mezopotamya'ya varmlardr. Bu iki uy
garln son analizi onlann arasndaki bir ok ortaklklar gster
mektedir. Smerlerin ba tanrlar olan EN-LL'in yerletii yer, Me
(V lck of. SOmer hakda kelam az, Yalk Jurnal. Akabat. 1 490 .Say
12 Nakleden Gercy, a.g.e., s. 38.
14

Vem er. Su-in. Der Neue Kultur Fahplan. Berlin. 1998, s 2 0 ; t.erey.

a.g.e., s. 40

314 S N A N M E Y D A N

zopotamya'nm gneyindeki dzlkte deil, dalarda olmutur. Bel

ki de Kpet Danm etekleri onarbn ana vattn olmutur "1*1
HaHkarnas Balksnla gre de Smerler Orta Asya kkenli bir
halktr: *Smerler Orta Asyadan Mezopotamya'ya g ettiler. S
merler genelde orta boylu uknaz insanlard 16
H. Zbeyir Kogay, B. Hroznye dayanarak Smerlerin Orta As
ya'dan Mezopotamyaya uzanan yolculuklarn ayrntlaryla ortaya
koymutur:

Muhtemelen Hint-Avrupah ve Altayl unsurlarla karm olan

Smerer Krgz bozhrlarum, UraBarm dousunda bir noktasn
dan hareket ederek Hazer denizinin gney ucunu dolayorlar ve bir
taraftan Azerbaycan, Tamskafkasya, Kuzey Suriye ve Dou Anado
lu'yu kat edip Babilonyaya vardlar. (Unl'm Smer dilinde ad Arali) (B. Hrozny- Historie de TAsie Anterieure, de I, inde et de la Crete, 1947, s.319)*17
Grld gibi -Bat merkezli tarihin grmezden geldii- bir
ok bilim insan aka Smerlerin Orta Asya'dan Mezopotamya'ya
15

"Zamiya Drevnego Demete", Moskova,

a.g.e , s .128
Balks, Sonsuzluk Sessiz BOyOr. stanbul, 1996, s.66.

K Maeveev- A. Sazanov,

1986.

s 38 Nakleden Gerey,
16
*7

Halkamas

Koay, ayn yazsnda Mezopoamyal Elamllann da aslen Trk kkenli

olduunu ileri srmtr. "Elam halk ise, yine ayn bilgine gre
(Hrozny) Smerllerden ve civardaki Sami ve Hint-Avrupal halklardan
tamamen farkl olup bu lke dahi dierleri kadar deilse bile, yine de b
yk bir siyasi ve kltrel merkez olarak beliriyor Elam, Zagros Dalan
eteklerinde ve Babilonya ile Asur lkesinin kuzeyinde bulunan bir yayla
olup bakent Sus a. Kerha ve Karun rmaklannn sulad mnbit bir va
dide bulunur Akad dhnde Elam-u yksek yayla veya doudaki lke'
manasndadr Arkeolojide Asyenik veya Hazerlt kavimler olarak bilinen
Klam rk muhtemelen Orta Asya'dan ran'n Zagros blgesine Hint-Avrupal kavmlerden nce gelmitir. Bunlarn, ari veya Sam olmadklar bili
nir Dillerinin tetkiki sonucunda Trke ile sadece mahebe deil ekil
lerde de ayniyetin bulunduu saptanmtr." H. Zbeyr Koay, Elam and
Central Asian Relatons, n CULTURA TURCICA. 111/2. 1966

3 1 5 * A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

g ettiklerini ileri srmektedir. Sadece onlar deil, arkeolojik bul

gular da bu gerei haykrmaktadr. Kukusuz k ok eski alarda
Orta Asya'dan yaplan bir gn varln kantlamak tek bana S
merlerin Trkln spatlamayacaktr, ama en azndan bu tezin te
melini glendirecektir. Orta Asyadan g eden n Trklerin Me
zopotamyaya gelip Smerleri kurduklarn kantlamak iin n
Trk kltryle Smer kltr arasndaki benzerliklere bakmak ge
rekecektir.

Orta Asyadan Mezopotamya'ya Yaplan Gler

Arkeolojik bulgular, Smer yazl tarihinin M .3000-3500lerde baladn gstermektedir. Bu hesaba gre Smerlerin
M .4000ler civarnda belki de daha nce Mezopotamyaya g et
mi olmalar gerekmektedir. Peki ama Smerler Mezopotamyaya
gerekten Orta Asyadan m g etmilerdi? Gerek corafi yaknlk,
gerekse jeolojik koullar Smerlerin Mezopotamyaya Orta Asyadan
g etmi olma ihtimalini arttrmaktadr. Bu noktada yaplmas ge
reken, M.4000-5000 ve hatta 6000lerde Orta Asyadan Mezopo
tamyaya gerekten bir g olup olmadna bakmaktr. Byle bir
gn valn anlamann en kolay yolu g verdii dnlen Or
ta Asyann M.5000-6000'lerdeki corafi ve jeolojik yapsn anla
maktr. M.5000, 6000lerde Orta Asyada ge neden olabilecek
bir kuraklk ya da ona benzer bir doal felaket sz konusuysa bura
da yaayan insanlarn ( n Trklerin) g etmeleri pekala mmkn
olacaktr.
Yaplan aratrmalar, Trklerin ilk yrdu olan Orta Asya'nn ik
lim ve coraEi zelliklerinin binlerce yl nce ok daha farkl oldu
unu ve zaman iinde iklimsel hareketlere bal olarak corafi yap
da baz deiiklikler meydana geldiini gstermektedir.
Son buzul andan gnmzdeki arabuzul dnemine geite,
buzullarn ilk ana snma dnemi 20.000 yl nce balam ve
12.500 yl Oncfatnr kadar devam etmitir. Bu dnemde Kuzey Av
rupa ve Asyadaki buzullar abuka zlmeye balamta. Bunun
sonucu olarak zlen buzullarn kenarnda birbirleriyle balantl

3 1 6 S N AN M E Y D A N

byk buzul glleri olumutur. Buzul gllerinden taan bol mik

tardaki buzul sular gneye doru akan Dinyeper. Don, Ural, Tobol,
iris gibi byk nehirlerle Karadenzi, Hazar Denizlni ve Aral Deni21*111 srekli olarak beslemitir.

M. 12.500 ile 11.500 yllar arasnda hkm sren ve Youngpr Dryas diye anlan buzul dneminde yalar azalm, biraz geri
ye ekilmi kuzeydeki buzul ktasnn eteindeki bir dizi buzul g
lnn mevcut sulan eskisi gibi gneydeki denizlere boalma ye
rine Adriyatik Denizi'ne ve Kuzey Buz Denizine doru boalmaya
balamtr Bylece Aral, Hazar ve Karadenizi besleyen byk ne
hirlerin sular epeyce azalm, bir ksm ise kurumutur. Bunun so
nucu olarak bu denizin brbryle olan balantlar kesilmi, her
biri kendini besleyen nehirlerle yetinmeye almtr. Younger
Dryasn sonunda (M. 11.500) Mini e Agen balangc
(M.6200) arasndaki lman dnemde denizleri besleyen akarsula
rn gerimleri, buharlamayla kaybolan sulan ancak karlayabilmi
ve su sevyelerinde nemli bir azalma gzlenmemitir
Mn lce Age buzul dnemiyle birlikte (M. 6200-5800) blge
de felaket rzgarlar esmeye balamtr. Yalar epeyce dm,
ana nehirlerin sular azalm, kk nehirler kurumu, gllere boa
lan nehir sular buharlaarak kaybolan suyu karlayamaz olmutur
Durgun sular, akarsulara gre daha abuk kirlendikleri ve tuzlan
dklar iin srekli yalar ve byk akarsular tarafndan beslen
mezlerse, hayat kayna olma zelliini zamanla kaybederler. Zaten
ok sg olan Aral gl de hzla klmeye, bzlmeye balam, bu
nun sonucu olarak gldeki znm tuz konsantarasyonu artarak
oraklamaya, bir ac gl haline dnmeye balamtr Mini ce

Age dneminin sona ermesiyle balayan yal ve lman iklim, b

yk dfni7frdm uzak olan Orta Asya'ya fazla bir ya getirmemi
tir Eriyen kta buzlarnn sulan da i denizlere dklmez olmutur.
Dolaysyla scaklk arttka gollerdeki buharlama ve su kayb o
alm ve lleme hzlanmtr. Kuruyan gln tabannda biriken
tuzlu kumve mil taneleri, iddetli rzgarlarn etkisiyle etrafa savrul
maya balamtr. Bir zamanlarn sahtl kenarlarndaki verimleri top
raklar ve yerleim yerleri ksa denebilecek bir man dilimi iinde

317 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

kum ynlaryla rtlmeye balamtr, ite o gnlerde balayan fe

laket gnmze kadar devam etmitir.
Baz kaynaklarda var olduu yazlan, baz kitaplarda uydurma
olduu ne srlen Orta Asyadaki hayat kayna tatl sulu i deniz
lerin varl ve sonradan kuruyarak oraklat, lletii Jeolojik
bir gerektir. Henz yeterince bilinmeyen husus, bu ortamlarda in
sanolunun nasl bir hayat srdrm olduudur."18
Sz konusu lleme, zamanla hzlanm, daha geni alanlara
yaylmtr Dolaysyla o sralarda bu orak topraklarda yaayan n

Trkler hem tatl suya sahip, tem de ok uzak olmayan daha g

venli bir yere g etmeye karar vermilerdir Olduka ileri bir kl
tre sahip olan n Trkler, tatlsuya ve verimli topraklara sahip en
elverili yerlerin nehirlerin deltalar olduunu biliyorlard. Nitekim
pek ok kadim medeniyet Nl, Mezopotamya, lnds gibi deltalarda
kurulmutur.
Orta Asyadan kaan n Trklerin gideblcekleri drt nemli
su havzas vard. Bunlar Amu Derya azndaki Harezm, Sr derya
azndaki Kzlorda, Hazar Denizi kysndaki Uzboyla Utrek blgelenyd. Bozulan iklim koullan yznden yaanmaz hale gelen Or
ta Asya'dan kan n Trklerin byk bir kolu buralara yerleti.
Ancak zaman getikle lleme bu blgeleri de etkisi altna almaya
balad. Bunun zerine bu blgelerdeki n Trkler kendilerine da
ha gvenli yaam alanlar aramaya baladlar. M.4000-5000lerde

bu ikinci yerleme alanlarn terk eden n Trkler, gneydeki ve

doudaki yksek dalarn eteklerine doru g ettiler. Buralarda ye
il alanlar, yaz, k sular kesilmeyen byk nehirlerin sulad ve
rimli topraklar vard, n Trklerin yeni yurdu, Dicle ve Frat'n su

lad Mezopotamya dehasyd.

n Trkler, bu sefer daha deneyimliydiler. Ne de olsa nc
kez yurt kuruyorlard. Mezopotamyaya gelen ve belli bir bilgi ve bi
rikime sahip bu insanlar eski deneyimlerini de kullanarak Mezpo18

Mmin Kksoy, TOrider. Ankara, 2 002. Nakleden Begmyra Gerey, 3000

Yllk -Sflmrr TftHmen Balan stanbul 2 0 0 5 , s.1 4,15.

318 * S I N A N M E Y D A N

tamyay adeta bir yeryz cennetine evirdiler, nce kk kyler,

sonra etraf surlarla evrili byk ehirler kurdular, ilk tanm ve hay
vanclk faaliyetlerine baladlar; kedi, kpek, sr gibi hayvanlan
evcilletirdiler, bilinen ilk yasalan hazrladlar, ivi yazsn gelitir
diler. Arpa, buday ve avdar retimine baladlar, Nehirleri sulama
kanallar ve gletlerle daha kullanl hale getirdiler. On TOrklain
ymi yurdu artkbu ki nehrin arasndaki verimli topraklard At, ilk
yurtlarndan beri tanyan bu insanlar, zamanla yaadklar yerin ya
kn ve uzak evresini de kefetmeye baladlar. Eski glerini kazan
dktan sonra yeniden fetihlere de baladlar; Eski yurtlarn da hi
bir zaman unutmadlar. Yzyllar iinde llemenin etkisi azalnca
onlarn torunlar yeniden eski yurtlarna dnp oralarda ehirler
kurdular Akabat, Merv, Buhara, Srmerkand, Duanbe, Takent,
Namangan, Trkistan, Bikek gibi ehirler bir zamanlar Mezopo
tamyada yaayan n Trklerin birka kuak sonraki torunlarnca
kurulmutur.

Byk Tufan, Smoier ve Orta Asya

n Trklerin ana yurtlarn brakp yeni yerleim alanlar arama
larna neden olan belki de kutsal kitaplarda geen bOytlk tufand.
ilk olarak Tevratta sz edilen byk tufan olaynn 1800l yl
larda bilimsel bir gereklik olabilecei ortaya kt. Ntaovada yap
lan Mezopotamya kazlan srasnda ulalan Asurbanpal kitapln
da* bulunan bir tablette tpk Tevratta anlatlan tufan olayna ben
zer bir olay anlatlyordu. Glgam Destannn onbbtnd
anlatlan tufan olay M. 1200lerde Akadca olarak kaleme alnm
t. Kazlar ileledike bu sefer M. 1800lerde yazld anlalan bir
tufan metnine daha rastland. Bu metinler Akadca yazlmasna kar
n, metinlerdeki tann adlannn Akadca olmad, dolaysyla tufan
yksnn kaynann Smerlere dayand dnlmeye baland.
Nitekim daha sonra bulanan knkl bir tablet tufan olaynn Smer
kaynakl olduunu kantlad, yknn kahramannn adnn Zlusudra olduu okunuyordu. Smerlerin anlatt bu tufan olaynn
bir blm yledir:

3 1 9 * A T A T U R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

"Olaanst kuwetl frtnalarn hepsi, bir olup saldrdlar.

Ayn anda tufan ibadet merkezlerini kaplad.
Yedi gn yedi gece boyunca.
Tufan lkeyi kasp kavurdu.
Frtnalar koca gemiyi azametli dalgalara arpp dururken,
n yere gye saan Ulu kt.
Ziusudra koca geminin bir penceresini at.
Kahraman Ulu mlann koca geminin iine sald.
Kral Ziusudra
Utu'nun nnde yerlere kapand.
Bir kz kesti kral, bir koyun kesti " 19
Tufan olayn ilk Smerier yazya geirdiklerine gre bu olay ya
onlann bandan gemiti, ya da onlar baakalannn bandan geen
bu olay duyarak yazya geirmilerdi.
Tufan olaynn anlatld Smer tabletinin bulunmasndan
sonra bilim insanlan bu olay daha baka bir gzle (bilimsel) incele
meye baladlar.

1820 ylnda, Ingilterede bir rahip ve jeolog olan Wliam

Buddand Jeolojinin Din ile likisi adl bir konferansta ngiltere ve
lskoya anakarasndaki katmanlamam keltilerin btn dnya
y etkileyen Nuh Tufamyla olutuunu ilen srd. Bu teori 50 yl
boyunca kabul grd; fakat daha sonra bunlarn bir tufan sonu
cunda deil, buzul andan sonraki erimelerden kaynakland an
lald.20
Baz bilim insanlan tufan olayn, Mezopotamya'daki Frat ve
Dicle nehirlerinin taknlklarnn brakt izler diye yorumlad; fa
kat yaplan aratrmalar sonunda bu ynde de bir kanta rastlanama
d. M. 2600 yllanna tarihlenen Ur kral mezarlarm ortaya karan
L Wooley bulduu kaln bir kum tabakasn tufandan kalan bir iz
olatak nitelemi ve bu bilgi akademik evrelerde byk bir heyecan
19

Samuel, Noah Kramer, T alh Smer'de Batlar, Istanbul, 2 0 0 2 , s. 192.

20

Muazzez lmiye g, Tufan Olay Orta Asya'da O lm utu', U m r t to p

ya. Sa:142, s. 55

uyandrmt; fakat daha sonra ayn blgede yaplan kazlarda ben

zer tabakalarn bulunamamas sonunda bunun yerel bir taknlktan
kaynakland anlald.21
Son yllarda Amerikal William Ryan ve Walter Pitman, Nuh
Tufan: Tarihi Deitiren Olaya ilikin Yeni Bilimsel Kelilere Gre"
adl kitaplarnda tufan olaynn Karadenizde yaandn ilen sr
dler; fakat bu teori de bilim evrelerinde yeterince taraftar bulama
d, teori pek ok bakmdan eksikti. nl Smerolog Muazzez ilmi
ye 0 8 . bu teoriyi yle eletirmektedir:

Ba Karadenizde olan bu tufan olayn ilk kez stanbul ni

versitesi Prehistorya Blmnde Walter Witman'm bu konuda ver
dii bir konferansa duymutum. Daha sonra Cumhuriyet Bilim
Teknik Dergisi'nde bu konuyu okuyunca Smerlerin yazdklar tu
fan olaynn bundan kaynaklanm olabileceine olduka aklm yat
mt. (...) Fakat olaym SOmerlere gei varsaym beni ok tatmin
etmiyordu. nk bu byk olaym etkisinin SOmerlere gelinceye
kadar Karadeniz'in etrafnda ve Anadoluda yaayanlar arasmda sy
lencelerde izlerinin bulunmas ve Smerlerle bir balanosnm olma
s beklenirdi. Hatta oradan Avrupa'ya gidenler gittikleri yerde bu
olay anlatm olmallard. Halbuki oralarda da buna ait bir iz olma
d anlalyor. Bu yzden Smerlilerle bu olay arasmda bir balana kuramyor; ama bir balanann gerekliliine inamyordum. te
balangta szn ettiim kitaplar (Begmyrat Geey, 5000 Yllk
Smer Trkmen Balar" ve Tahsin Parlak, "Tufandan Turan Denizi'ne, Turan Denizciden Gnmze Aral'n Srlan. ) bana Smer
tufan olaynn Orta Asya'da olduunu, balantlarm aka kantl
yordu. Ne idi bu kantlar? 1) Jeolojik bulgular. 2) Jeolojik bulgula
ra gre M.20.000yllarnda son buzul anda muderAsya. 3) Arkeoljik kantlar. 4) D r
Orta Asyada meydana gelen byk tufan olay sonunda yaa
nan byk s taknlar zamanla Orta Asyadan ekilince bu sefer de
21

o g , .g-m., s.56.

22

(..fct a.g.m .. s.56.

3 21 . ATATRK

VE T R K L E R N

SAKLI

T AR I MI

byk bir kuraklk ve lleme ba gstemt te bu topraklarn

yerlisi n Trkler artk yaanmas nmkn olamayan bu topraklar
dan g etmeye karar vermilerdi
M 20000'lerden itibaren balayan bir snma dnemiyle
12.000 yllarnda buzullar erimeye balyor Bunun zerine Aral ve
Hazar'n kuzeyinde oluan byk buz gllerinden tasan tatl sular
Amu-derya ve Siri-derya yoluyla bunlara boalyor ve oradan Kara
denize ve Anadolu'nun dousuna kadar ulayor. Aras Nehri ve al
ak yerler su ile doluyor oruh vadisinin azna kadar gelen sular
la Artvin, Narman aras birlemi, sular Van gln geniletmi, Di
yarbakr denizini oluturmutur. Bu tamalarn izleri oruh vadi
sinde, Oltu vadisinde ve Narman peribacalarnn olduu yerlerde,
Diyarbakr'da grlyor. Bunlar gsteriyor k, Asyada buzullarn

erimesiyle etraflarnda bulunan insanlar yok edebilecek byklk

te taknlklar olmutu.
Korkut Ata niversitesinden tarih, dil. arkeoloji ve antropoloji
aratrmalar yapan Do. Aristanbek, Prof. Enis Yakupolu ve Dr.
Maniyev Tanrbergen, Dou Tatanstan ile Dou denizinden elugeye kadar bir ok da ve tepelerde, denizden ok uzak olmalarna
ve oralarda gllerin de bulunmamasna ramen midye ve dier de
niz hayvanlar fosilleri buluyorlar. Ahmet Yesevi niversitesi'nden
retim yesi Kenan Yavan, Kara dalarda yapt gezilerde tufana
ait nemli izler bularak videoya ekmi ve bunlar 2003te niversi
tede gstermi O zamanlar bir i deniz olan Turan Ovas daha son
ralar ikiye blnerek Hazar ve Aral glleri ortaya km, geri kalan
ksm da 6000lerde kurumu ve bugnk Turan Ovasn meydana
getirmi. Burann toprann iki metre altnda tuzlu su bulunuyor.
Su tamalarnda bu tuzlu su yzeye karak topra lletiriyor."23
Bu koullara daha fazla dayanamayan n Trkler de buradan Me
zopotamya'ya g edip Smerlerin temellerini atyorlar ve doal ola
rak Orta Asyay terk etmelerine neden olan byk tufan olayn da
hi unutmayarak, yazya geiriyorlar. Smerlerin anlattklar tufan
olaynn deiik varyantlarnn Orta Asyal Trklee ait sylencele
23

Oi. a-frm.. V>7.

32 2 S I N AN MI - Y ) AN
arasm la gO rlm es bit teo riyi g c le n d m -k ic d r

N uh T u la m n

1 ilik h alk lar ara sn d a k i b ir varyan t tty lcd r

Yakn gelecekte kopacak tufan herkesten nce bir gk tyla

teke haber verdi. Gk tyl teke yedi gece yedi gndz, dnyann
drt bucan dolat ve yksek sele duyurdu. (car ekti) Bundan
sonra yedi gn deprem oldu ve yedi gn dalar ate pskrd, ye
di gn yamur, dolu ve karyad, yedi gn tufan koptu ondan son
ra korkun souklar balad. Yedi karde vard. Tufanm kopaca
onlara haber verilmiti. Onlarn en bynn ad ERLK, bir die
rinin ad da LKEN idi. Onlar yedi karde olarak BR GEM yapt
lar ve HER TRL HAYVANDAN bir ift gemiye aldlar. Tufan bit
tikten sonra bir horozu braktlar, soua dayanamyp hemen ld.
Sonra bir kan suya braktlar, kaz dolap gemiye geri dnemedi.
nc kez kargay braktlar o da geri gelmedi. Bir le bularak
onunla ilgilenmiti. Yedi karde yere, kyya yetitiklerini anlayarak
gemiden in d ile r 1
Kazan Tatarlar cfsanalerine gre de Nuh'un olundan bah
sedilir. Bu oullardan br Gazi, dieri, Tflrk, tekisi de Alptr. Ga
r lc Trk aralarnda kavga ederler ve bir arada yaamayacaklarn
anlarlar Trk, yem bir yurt arayna kar ve byk bir nehir kenerna gelip oraya yerleir. Alp ise bahadrd. Uzun sre ormanlar
arasnda yol ald. Sonra bir nehir kenarnda durdu. Nehrin dier ya
kasnda onun dilinden anlayan bir kzla e v le n d i.B u elsanede il
g olan Nuh'un torununun Trklern atas olmas ve TOrklerin
Dou Anadolu'ya Nuh TuCam'yla gelmeleridir
Bu destann Altaylardan rendiimiz bir varyant da yledr:

LKEN, dnya zerindeki NOMA admda bir adama tufan ola

cam sleyerek GEM yapmasn bildirmitir. NOMA'mn Balksa,
Savrul, SOOUZUNUL aduda olu vard. Bunlarla bir dan te
pesinde gemi yaptlar, ierisine insan ve yaratklardan birer ift al
24

Kiinil Vclu v . Hin Yaddan Dilin Yadda, Kik;,

U>H8, s. 15.

a g.e,

s 7S
s Y.huKv Tatar halik teati, l M 7. s 0-21

Naklrtlrn Nurlan la u l.

Tantlarn ve Firavunlarn DiH Isianlml 0 0 4 . s lnrt

3 2 3 . A T A T U K K VI

T IJ K M ' l< I N s A K I I I A K III I

dlar"Jfl Noma'nm gzleri iyi grmezdi. Gemidekiere sordu Bir

eyler gryor musunuz/ Yeryzn sis kaplam, mthi karanlk
basm dediler. O zaman yerin altndan, rmaklardan, denizlerden
karalara sular fkrmaya balad. Gkten de yamur yayordu Ge
mi yzmeye balad. Gk ve sudan baka bir ey grnmyor
du.( ...) Suyun derinliini renmek iin Noma kuzgunu gnderdi,
dnmedi. Kargay gnderdi, o da dnmedi. Saksaan gnderdi, o
da dnmedi. Sonunda gvercini gnderdi, o gagasnda bir dal ile
geldi. Noma ona, kuzgun, karga ve saksaan grp grmediini
sordu. Gvercin onlan grdn, her nn de bir lei gagala
dklarn syledi. Nama, onlar kyamete kadar le ile geinsinler, sen
benim sadk hizmetim oldun, kyamete kadar benim evladmla ya
a d ed i..."
Tufan efsanelerinin baka bir Trk varyant da Kazak Tufan Ef
sanesidir.

TURAN OVASINDA ilk olarak meydana gelen Tr-ilk'er bu

ovada mutlu yaarken, Adem oullarnn iledikleri gnahlar y
znden buray su basyor. Bunu gren Nuh, Kmlorda'nm Karmak ilesine yakn Aral glnn dousundaki Kemi Salgandan Turan
denizinin ykselmesiyle hareket ederek Aral, Hazar denizinden ge
ip, Cudi Da'na konuyor. Tufandan sonra kurtulan Nuhun torun
larndan Tr ilk ata tekrar gemi ile geri gelerek Kazkurt dana in
mi. Burada tufandan arta kalan Tr-ilkleri toplayarak onlara ha
yat retmi.'28
Bu zorlu yolculuk srasnda Nuh'un sadece olu ve iK' gelini
hayatla kalmtr. Nuh, olu Ham Hindistan'a, am ran'a ve Yafes' de kuzeye gnderir Yafes, ll ve Yayk taralna dou yol alr
17 yzyl yazarlarndan libu'l Caz Bahadr han'm kitabnda bu ko
nda nemli bilgiler vardr.
Tufan olaynn, Tflrkierde grlen bu varyantlarn ne dereceye
26 Mura U ra;. Tk M itolojisi. Isanlnl,
s 140-1-41
27 Sadi Hayran, G ney Anadoluda Proto TOrk tzlert. s 22
28 A.g.e . s 22.

324 - S N A N

MEYDAN

kadar S'lme tufan anlatsna benzediim grmek iin destann S

mer varyantn ksaca hatrlamak gerekecektir:

Taamlar bir tufan gndererek insan yeryznden yok etmek

iin anlayorlar. nam cehennemin o tarafndaki topraktan yaratan
EN-K Sippar kentinin hakam ZU-SUDRAhm yanma vararak onu
tanrlarn bu dncesinden haberdar ediyor. ZU-SUDRA (Nuh)
bir gemi yaparak her cinsten yaratklar birer ift gemisine bindiri
yor. .. Korkun tufan kopuyor ve gemi ala gece, ala gndz byk
dalgalarla bouarak, yedinci gn gne tanrs UTU yer ve g
klandryor, tufan sona eriyor. ZU-SUDRA, UTTfnun nnde diz
kp bir kz kurban ediyor, ve bir de koyun keserek ziyafet veri
yor. .. ZU-SUDRA vanp EN-LL ve ANUYun nnde diz kyor.
O inam ve dier yaratlanlar tehlikeden kurtard iin ebedi yaa
ya eriyor. Bu geminin akbeti yazd levhalarn bozulmas dolaysy
la belli deildir. Ancak metnin dier bir blmnde ZU-SUDRA ve
dier canl hayvanlarn kurtulmasnn ardndan tanrlarn buyruu
ile DL-MUN topraklarnda yerleiyorlar ve bylelikle yeni yaam
Dilmunda balyor. Bu destan sonralar Akad, Babil ve Asurlulann
mitlerinde mkemmelleiyor -y
Nuh Tufan nn Smer varyant ile Orta Asya Trk varyantlar
nn ana fkr olarak birbirine ok benzedii grlmektedir. Her iki
varyantla da Nuhun ad ve lakab birbirine benzerdir. Smer var
yantnda Nuh'a ZlUSUDRA ad verilirken, Trk varyantndaki SOOZUNUL ad benzerlik gstermekledir. Sdahi Diker de ZlUSUDRA
adnn Trke olduunu ileri srmtr. Dikere gre: Zt-USUDRA" szcnn deiiminin "lzi-usu-tra\ Z-su- ta(n )n ve Ana
Trke ID-SUB-TENGRT eklinde olduunu ve anlamnn da
Rab veya Su tanrs" olduunu belirtmitir 10 Szcn anlam
nn Nuh Peygamber in yksne de uygun olmas dikkat ekicidir.
Ayca Soorunul'un babasnn ad NOMAdr. NOMA ile NUH
Snrnuel N. Kramer. Mesopotamten. Hamburg. 1971. s. 100-1 0 7 . Nakle
den .-rey. a.g.e.. v 7 1 7 -+; I ufan destannn tilm ayrm ilan iin b k ;. S. N.
Kramer, Tarih Smerde BaIn. s . 18 7 -194.

0 Iiker, t.g.e., v2 W, 24f>

325- ATATRK

VE T UKKL F . RI N S A K I I

T AKI MI

szckleri hem ekil ynnden birbirine fazlaca benzemekle hem

de Nu(No) szc Smer dilinde ve Trk dilinde insan anlamn
da kullanlmaktadr.'" Noma da Ziusudra gibi tufandan sonra tanr
larla birlikte yaamtr Muazzez lmiye bu durumu yle yo
rumlamaktadr Bu gsteriyor ki Smerlerle Trkmenler ansnda
ok eski alarda ayn olay hatrlatan bir ba vard. Ayrca tufa
nn Trk varyantnda geen ER-LK, ekil ynnden Smer varyan
tndaki tanr EN-LLe benzemektedir Destanlar arasndaki ilgin
bir benzerlik de "YED GN ifadesidir. Hem Trk varyantlarnda
hem de Smer varyantnda hep "yedi gn den bahsedilmektedir
Orta Asya'nn Tarih ncesi Yerleik TOrk Uygarlklar
Tarihin ilk dnemlerinden beri Trklerin yaad Orta Asya
corafyasna Trkistan, ya da "Turan" ad verilmitir Burada
2 0.000 yl nce bile n Trkler yaadn dndren bulgular ele
geirilmitir. Orta Asya'da bulunan kaya resimleri bu bulgulara r
nek olarak gsterilebilir.1
n Trkler Orta Asyada yaarken, M. 12000lerde buzullarn
zlmesiyle taan Aral ve Hazarn sulan Karadenize ve Dou Anadoliuya kadar gitmitir. Orta Asya'daki bu byk tufann ardndan
oradan g eden n Trkler dnyann yaanabilir alanlarna dal
mlardr. Arkeolojik bulgular ve Trklerin gittikleri yerlerde bulu
nan kaya resimleri bunu kantlamaktadr. w Daha sonralar
M .6000-5500 yllar arasnda balayan byk kuraklama sonu
cunda tufandan kurtulup oralarda yaamlarn srdrenler g et
mek zorunda kalmlardr. te bu g eden insanlarn bir kolu da
Mezopotamya'ya inip ileri Smer uygarlnn temellerini atmlar
dr.
Bu noktada akla taklan soru udur: "Bilim, sanat, edebiyat ve

Gcrey, a.g.e., s.7 3 -7 4 . (Nuh sznn l.aka hibir elikle

Cifi. a.g.m . s. 6 1
A.gm, s 57.

14

A g m -, s 57

**

kargl yoktur )

326 - S N A N

MEYDAN

daha pek ok alanlarda dnyadaki ilklen" gerekletiren Stlmerler

birden bire Mezopotamyada bu kadar ileri bir uygarl nasl yarat
mlardr7 Gerekten de bu soruya verilecek yant, hem Smer ta
rihi bakmndan hem de Smerlerle n Trkler arasndaki ilikiyi
anlamak bakmndan son derece nemlidir.
ncelikle, Smerlerin yaratt ileri uygarln birden bire mey
dana gelmedii bilinmelidir Aslna baklacak olursa Smer muci
zesinin'' nedenlerini Smer uygarln kuran n Trklerde aramak
gerekmekledir; nk Bat merkezli tarihin bilini olarak grmez
den geldii Smerler yaratan n Trkler", Orta Asyada dnyann
en ileri uygarlklarndan birini yaratmlardr. Son aratrmalar, tu
fan ncesinde Orta Asya'da ok ileri bir uygarlk yaratldn kant
lamaktadr.
R. Pumpelley (1908), A.Belenitsky (1987), D.Sch. Besserat,
(1987) ve son olarak da Kazm Miran. Orta Asya'da binlerce yl n
ce ok ilen bir "yerleik kltrn hkm srdn ileri srm
lerdir.
1900l yllarn bandan beri yaplan aratrmalar insanln ilk
yerleim alanlarndan birinin Orta Asya olduunu gstermektedir.
Raphael Pumpelly adl bir Amerikal arkeolog 19. yzyln sonlannda in, Moolistan ve Orta Asyada yapt 70 yllk gzlem ve ara
trmalardan sonra 1908 ylnda iki ciltlik kaln bir kitap yaynlam
tr. Pumpelly kitabnda, insanln "ilk tarmsal faaliyetlerin* tatlsu
kenarlarnda balam gerektiini ileri srm ve bu teoriye de "Oa
sis Theory" (Tatlgl Teorisi) adn vermitir: "Son b a z a l ann
sonlarna doru Orta Asya'da oldu ka ku rak bir klm hkm sr
m ekteydi Ona gre ta de\r insanlarnn bu ku rak iklim blgesin
de yaamlarn s rdrebilm ek iin vahi hayvanlar ve bitkilerle bir
likte byk tatlsu glleri etrafnda toplanm olmalar gerekirdi
Pumpelly, 1904 ylnda Trkmenistan'n bugnk bakenti A
kabat yaknlarndaki baz harabelerde burada yaayan insanlarn
tahl retmi olduklarna ilikin baz iaretler bulmutur. Pamp >er-y, a.g.e . s IH

3 27 . ATATRK

VE T R K l. E K N S A K L I

TARH

lellyi dorulayan Gordon Childe. tahl rcinnn ve hayvancln

ilk defa Orta Asyada gerekletirildiini ve daha sonra Karadeniz
zerinden Avrupaya getiini savunmutur. Ona gre, Avrupa'daki
ilk evcil koyun tr (Ovs vgnet) Trkmenistan ve Afganistan'dan
getirilmitir.30
Arkeolojik bulgulardan anlaldna gre, arpa, bugy, avdar
ve dan gibi temel tarm rnlerinin ilk yetitirildii yerlerden br de
Orta Asya'dr. Schiemfnan'a gre ilk yetitirilen tarm rnlerinden
buday (Emner buday- Trcum dicoccum) Asya kkenlidir. O r
ta Asyann en eski kltr havzalarndan Anav da M. 4500 lere ait
Triticum vulgare bulunmutur.*7 avdarn merkezi Aandolu ol
makla birlikte tarm dorudan Hazar Ovas ndan Trakya'ya gemi
tir.8 Dar, Altaylarda ve Kuzey Kafkasyada M. 2500 lerde evclletirilmtr. Anlald kadar arpa, buday, dar ve avar erken
dnem n Trk gleriyle Orta Asya'dan Anadoluya ve Mezopo
tamyaya inmitir. Nitekim Yksek topraklarda iyice tutunmu
yabani tahl etilerinin, yetitirilmek zere aa seviyelere indiril
mi olmas hzl bir srama (mutation) nn meydana gelmesine
yardm etmi olmaldr M. 8000lere ait stvane damga lar ze
rinde tarm kltrne ait srthnelerde merasimle buday baaklarnn
geirildii resmedilmitir.*0 Hiltlerde de buday tarmna ok
nem verildii anlalmaktadr. Buday Ht dini ayinlerinde de en
temel rtellerde kullanlrd. rnein br Hitit kabartmasnda bir zi
yafet esnasnda birann buday saplaryla emilerek iildii grl
mektedir.
Daha da ilginci, sadece arpa, buday deil, OzOn n de ilk ye
titirildii yerlerden birinin Orta Asya olduunun anlalmasdr.

i6

Koksoy, a.g.e , s.480-48 3 t.crcy , a.g.e.. s. 18.

*7 O gu r, a.g.e , s. 316
w A-g.e , ayn yor.

H 7.Ul>eyr Kony. Trkiye Halkmm Maddi Kltrne DairA n nmalar,

I, iftilik, in TOrk Egim IVmcfi, I.
Ofiu-, a.g.e., s
M7

40 I Hawks, Les Anctres da Ble et du Mais, ta Le Counter. INI se o . Ma

19 6 7 , Ou^. a.g.e , s. M 7

328 S N A N

MEYDAN

Dal Trkistan'da Namazgahepe kltr merkezinde M. 2500 yl

larna ait kalntlar arasnda "zm tanelerne"de rastlanmtr. Do
u Trkistan'da Han Slalesnden beri Turfan blgesinde zm ye
titirilip araplk yapld tespit edilmitir Hl
Kavun ve karpuzun anavatan da Orta Asyadr. Eski Trke de
Kagun* diye adlandrlan kavun bir zamanlar Ona Asya'da bolca
yetitirilmitir Marko Polo bile seyahatnamesinde bu geree de
inmeden geememitir: Bu ehirde (Afganistan'n kuzeyindeki t-

bergan kenti) mebzul miktarda her ey ve bilhassa dnyanm en iyi

kavunlar vardr. . .."w
inlileri karpuz yetitirmeyi Trklerden renmilerdi. n
kaynaklar, Uygur Trklerinin bol miktarda karpuz yetitirdiklerini
belirtmektedir n
n Trklern balklk alannda da ilerledikleri anlalmakta

M. 1700lerde Aral GlOnn kuzeyinde ava ve balk bir

halkn kltr mevcuttur. Harezmde en eski medeniyet izlerine sa
hip Neolitik kltrnde, daha sr ve koyun srleri yokken yaba
ni domuz ve geyik kemiklerine rastlanyor. Bu kltrn sahibi de
balk ve ava bir halka. Baykal Gl kylan ve tesi ile Angara bl
gesi M. 2. binde umumiyetle balk av ile geiniyorlard. *
dr

Bat merkezli tarihin esiri bilim insanlarnca teden beri ge

be ve yapnaa bir bozkr kavmf diye adlandrlan Trkler aslnda
dnyadaki Uk yerleik kltrlerden birini yaratmlardr. Daha, Er
ken Kalkolitik ada Trkmenistan'da ileri sulama tesisleri ve geni
aile kanallarm barndran ok gzl evler, sosyal yaantnn btn
ekillerinin ok fazLa gelitiini gstermektedir. Bu gelimeler, Er
ken Bronz anda (M 2000-1600) toplum yaantsnda nemli
t1

hluKdn Ogcl, Islam iyctun n c e T k KflltOr Tarihi, s 2 0 , 366

>gu-, a.g.e . s.4H0

'

|t<l;<Jdm O k<-I. TOrk KfllrOrO'nOnGeU*meagjan, c. I, stanbul. 1971, s.

ihafllu < >ntl, Ulamiyctten o c e T rk KttltOr T arihi, s . n . 15. 2 6 . 15.

;o

329 . A T A T R K
d e iik lik lere ve

VE T U R K U K N

ilk kent

S AKI I T AKI NI

uy g a rl n n orta y a (.knuiM na n ed en ol

m u tu r *'

Bu olu dahi Kentleme devrimiaduu almtr. Kentlemenin

doal sonucu ise toplumun ekonomik temelinin deimi olmas iti
bariyle, sm bir cemiyete gei keyfiyetidir. Bu byk deime
iinde tacirler ve sanat erbab iin zel alanlarn bulunduu geni
kylerin teekkl ve gelimesi ile belirir. Bu itibarla kOy artk sade
ce bir konut kmesi olmayp nemli bir istihsal merkezi haline geljoitir.t..) Soyut dncenin gelimesi ve muntazam hesap tutma
gerei beer kltrnn ortaya kmasnn On artlarmdand. M'
M. 2.binde Orta Asya'nn en nemli kltr merkezlernden
biri olan Andronovo kltr merkezinde at, sr ve koyun gibi hay
vanlarla birlikte deve de evclletirlrnt '47
Tacakstan Arkeoloji Enstits Mdr Rus asll bilim insan
V A Ranov. 1993 ylnda Orta Asya yerleik kflltOr merkezlerinin"
Esi Ta (Paleoltk) dneminden ben var olduunu ileri srm ve
bu tarihi M.850.000'lerdcn balatmtr m
V.A. Ranov, Orta Asyada n Trk yerleik kltr merkezlerin
den birini M.lO.SOOMere tarhlendmtr Kazm Miran. "Uay",
adl bu merkezin aslnn Uungay" ve anlamnn da egemenlie ta
bi birlik' olduunu ifade etmitirz*0
Orta Asya insan M. 30.000lerde kayalara resimler .izmi, bu
kaya resimlen M. 15.000lerde "sembol ekillere dnmtr,
ilk yaznn temellen olan bu sembol ekiller zamanla Orta Asyada
<tamg9" ad verilen yaz elemanlarna dnmtr. Kazm Mrann, bu lamgalar n Trke olarak okumu olmas, buradaki
kltrn Trk kltr olduunu kantlamaktadr. w
45

O g ;, a .g * . s 2 32

46

A.fre. , ayn yer

47 Vl..g*,s20,2l
4H

Tartan, n TOlk Tarihi. s. 22

4g

1lulk C cvzogl, Tarih Tkknk Ba|kr. * 2 7

>0 T

Tartan, a .g * s. 21

330 S N A N

MEYDAN

Mrann bulgularna gre Orta Asya'da, Tamgalsay-Talas Issg

K, blgesinde M. 70001i yllarda ilk yaz ortaya kmtr 51 Ka
zm Miran, Bir Oy Bil" adl ilk Trk devletinin bu blgede M. 9000
ile M. 1517 yllan arasnda yaam olduunu ileri srmtr.52
Kazm Miran, n Trklerin Orta Asyada Bir-Oy Bil Devleti
(M. 9000- M. 1517) dnda, At-Oy Bil, (M 1517- M. 879)
ve gl-Ugus gibi birok yerleik devletler kurduklarn tesbit et
mitir. 53
1 Karatav Kltr
Orta Asya'da. Kafkasya Pamr'i, Alada, Karada, Tanr dalar,
kuzeyde Ural ve Torgayda bulunan insan iskeletleri bu blgelerde
binlerce yl nce insanlarn yaadn kantlamaktadr. zbekistan
Teik Ta (Deik Ta) Maaras'nda ve Kafkasya civarnda ele geiri
len arkeolojik ve antropolojik bulgular burada M. SO-GOClerde in
sanlarn yaadklarn ve ileri bir kltr yarattklarn orataya koy
makladr. Bu blgede ortaya kan kltre Kara-Tau/ Karada (Ka
ratav) kltr ad verilmektedir. Burada gala denilen insanlarn
oturduu yerler bulunmutur.3-4 Bu blgede, tarih ncesi dnemler
den Orta Kabata Devri M. 80.000 ile 35.000 arasna tarihlenmektedr Bu dneme r.t. bir ksm zbekistanda, bir ksm da Tacikis
tanda olmak zere 14 kala (kurgpn) saptanmtr. Bunlarn iinde
Semerkand'n gneyindeki 3489 metre ykseklikteki Teik Ta ma
aras k bakmdan nemlidir Birincisi, ieride bulunan 9 yanda
ki bir ocuk iskeleti; kncs de maarann aznm tala rlmesidir Bu durum tarih ncesi dnemlerde Orta Asyada yap fikrinin
olutuunu gstermesi bakmndan ok nemlidir.Yap fikrinin
olumas da burada yerleik bir yaam srldnn en ak kanthrndandr
1 A.g.e s (
'lJ A.g.e. s V)
^

A .g .t s i'i ih

,4

1.1(3. a g-m..*. 57

331 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Karatav kltrnn en somut knnt maara duvarlarna ve

aktaki kayalara yaplm Tarih ncesi dnemlere ait resimlerdir
Karatav kltrn yaratan insanlar M. 80.000 ile 30.000 yllan
grasmda yaam tarzlarn, avlanma alkanlklarn, hayvanlarla olan
ilikilerini, olduka ematik izgilerle ifade etmilerdir. Eski Trk
e'de, hatta Dede Korkut Ouznamesinde ad geen zgjar n bu
resimleri yapanlara verilen ad olduu sylenmektedir. Trklerin bu
lunduu yerlerde yer ve su adlar gibi zglara da rastlanmaktadr.
Hatta Kazakistanda zgan Atanm mezar vardr. zmclern pr
olarak bilinen zgan Atann bulunduu blgede binlerce kaya res
ini bulunmaktadr. Bu kaya resimleri nce damgalara, daha sonra da
yazya dnmtr.Dk yaznm bunlardan ka sylenmektedir.5
Karasuk KltrO:Gney Sibiryadaki Karasuk kltr havzasn
da, sebzeleri, hayvan resimleri ve kendine zg hanerleri ile Orta
Asya skit gleneini devam ettiren bir kltr meydana getirilmiti.
Bu kltr, btn Baykal blgesi, Moolistan ve n e kadar yayl
mt. (M .1200-700)56
2.Ana (Anav) Kltr
19. yzyldan itibaren tm dnyay etkisi altna alan Yunan-Roma eksenli Bat merkezli tarihin grmezden geldii eski uygarlklar
dan biridir Anav uygarl. Neredeyse hibir kitapta gemeyen bu
ileri uygarlk, M.6000lerde Orta Asyada yaayan insanlarca mey
dana getirilmitir.teden beri tOm ileri uygarlklara sahip kan ve
srarla Trkleri "kksz, tarihsiz , medeniyetten nasibini almam
barbar srleri" olarak gsteren Bat merkezli tarih, kanmca ilen
Anav uygarln, Trklerin ana yurdu olarak bilinen Orta Asyada
ortaya kp gelitii iin grmezlikten gelmi, ya da fazla nemsememitr; nk M.60001erde Orta Asyada ileri bir uygarhgm ya
am olma ihrimaHnta bile Bat merkezli tarihe zarar verebilecei
dnlmtr. Bat merkezli tarihe gre Trkler gebe",' vamaInmes I reezer, Aral'n Szlan, s. *>*>, not, 7Q Nakleden
-gJn-. * ">7
1(1 R Giraul. LEmpbe d o Tura Cclestts. s. 12. 28; Oftu:. a.g.e.. s.5W

332 S N A N M E Y D A N

c" ve apulcu bir halktr(!) Bu bozkr kavmfnin yzyllarca Or

ta Asya bozkrlarnda at koturup, kl sallamaktan baka medeni
yete hibir katks olmamtrd) Hatla bu bozkrl gebeler! baka
toplumlan ynetmekten de aciz olduklar iin ele geirdikleri yerle
rin doal geliimlerini bile engellemilerdik!) Bu nedenle bir za
manlar Orta Asyada Smer, Msr ve Yunan dan ok daha eski ve
ileri bir uygarln yaadnn anlatlmas, Trk, ikinci snf" ve
geri kalm" bir rk gibi gsteren Bat merkezli tanhi temelinden
sarsabilirdi Dolaysyla dnya tarihini yazan Bat merkezli tarihin
hizmetindeki gdml tarihiler, Anav uygarim pek de l'azla cid
diye almayarak, dnya gndemine tanmasn engellemilerdir.
Oysaki ilen Anav uygarl da Hitit ve Sttmer uygarlklarnn kefe
dildii 1900l yllarn banda kefedilmitir. Eer istenlseyd Hi
nt, Smer, Asur, Babl uygarlklarn gn na karmak iin yap
lan inceleme ve aratrmalar, Anav uygarl iin de yaplabilirdi; fa
kat maalesef Bat merkezli tarih grnn ideolojik kalplar dna
kmay baarabilen az saydaki gerek bilim insan dnda bu ko
nuyla ilgilenen olmam ve Smer uygarlm derinden etkilemi
olan Anav uygarlnn stn rten sis perdesi tam olarak aralanamamtr.
Tarih biliminin temel kanunu, yeni belge ve bulgularn eski
bilgileri deitirdiidir. Bilimsel tarihiliin vazgeilmez ilkesi olan
bu deiim kural aslna baklacak olursa o kadar kolay uygulana
bilen bir kural deildir; nk uzun bir zaman iinde biimlenen ta
rihsel yarglarn -ele geirilen yeni bulgular ne kadar gl olursa
olsun- birden bire deimesi neredeyse imkanszdr. Yzyllardr ta
rihsel gereklik diye kabul edilen ve srekli tekrarlanan bir olayn
aslnda yle olmadn" sylemek ve buna insanbr inandrmak
ok zordur. Alkanlklar ve genel kabullen deitirmek en radikal
devrimcileri bile ok ugratrmtr. Bu nedenle genel kabulleri de
itirmek isteyen bir tarihi bir bakma radikal bir devrimci gibi"
hareket etmeli, elindeki yeni belge ve bulgular -eski bilgilen ne
ynde deitirirse deitirsin- zgrce ve kararllkla yorumlamaldr. Genel kabullerinin sorgulanmasna kzanlar, bu deiimden
memnun olmayanlar ve ezberleri bozulanlardan gelecek tepkilere

kar tarihi souk kanlln ve bilimsel duyarlln korumal,

elindeki belge ve bulgular nda terini srarla savunmaldr Aks
halde larh biliminin temel ilkesi deiebilirlik kanunu nu uygula
mann imkan yoktur Eer yem belge ve bulgular eski bilgileri detrmyorsa o zaman larhn bir bilim olduundan sz etmek ola
nakszdr
Son yllarda yaplan arkeolojik kazlarda baz tarihsel dorular
deitirecek sonulara ulalmtr teden beri kmsenen bir
ulusun uzak atalarnn aslnda "ok uygar" ve ilen" bir kltr yarat
tklar anlalmtr. Orta Asya'daki n Trklern yaratt Anav uy
garlnn gn na kmas bilinen tarihi deitirecek kadar
nemlidir.
Anau (Anav) uygarlnn zlenne, Akabat'n 14 km dousun
daki eski kent harabelerinde yaplan kazlarda rastlanmtr Anav
uygarlnn M.OOOTerde Asyann gbeinde Smerlere temel
oluturacak dzeyde ilen bir kltr yaratm olmas bilim dnyas
n adeta akna evirmitir.
Bu uygarlk hakknda ilk bilgilen Amerikal arkeolog R. Pumpefly vermitir.
Amenkal jeolog ve arkeolog Prof. Raphael Pumpeey (18371923) Trkistan'da lk (1864-1865) yllannda Akabat ehrine 5
km uzaklktaki tanhi Anav ehrinin k kurgann kazm, kaz sonulann, Exploration in Turkestan kitabnda yaynlamtr. Araurmalan sonunda Anavdaki kurganda sadan 6000 ylma kadar
inllmitir. Kitapta, Trkistandaki buday draatinin I.8000, hay
vanlarn fhlilrttrlmretntn l .6800-8000 tanhlennde olduunu be
lirtmektedir. Kitapta, Anavn insanlk iin nemi belirtilirken aynen
sylenen: Balangc yerkrenin derinliklerine gml olan ve tepe
sinde iskeletler bulunan Trkistan'n Anav medeniyetine, bu uzun
gemi kltrne halttgm zaman Mezopotamya ve Msr'n kl
trnden daha eski bir ada 2000 yl devam etmi olan bir mede
niyet ile karlam oluruz. Daha balangta ev barkl bir ky ha
yat grnyor; kadnlar iplik bkyor, dokuma yapyor, ekip bii
yor, zahireyi deirmen talarnda tmeyi, frnlarda dnek piir

334 S I N A N M E Y D A N

meyi biliyorlard. mlekilik sanatkarlar kaplara ekiller veriyor,

slak killerden kaplarn etrafna yer yer halkalar yapyor, uzak za
manlardan miras kalan boyalarla zerlerine ekiller iziyorlard.
(....) hn insan kontrlO altna alnmann haylangnm burada g
ryorum s
Grld gibi Anav uygarlm yaratan insanlar yerleik haya
ta gemiler ve tanm toplununum ilk aamasn yaamaktadrlar
Temel ihtiyalarn, icat ettikleri basit aletlerle salayp, evcilletir
dikleri hayvanlardan yararlanmaktadrlar. Toprak iilii ve mleklk konusunda brhayl ilerledikleri anlalan Anavllar. ilk sanat
rnlerini de vermilerdir Orta Asyadaki Anavllann bu ilk uygar
lk rnlerini eski an ilen uygarlktan Msr, Smer ve Hititten
en az 2000 yl kadar erken dnemde gerekletirdikleri dnle
cek olursa kar karya olduumuz medeniyetin boyutlar daha iyi
anlalacaktr
Trkmenistan Arkeoloji Aratrmalar Bakan Sarianidi, M.
6000lerde Orta .Asya'daki tarmsal faaliyetlerle ilgili olarak unlar
belirtmekledir

Gerekten de M.6000H yllarda yani gnmzden 8000 y

nce Orta Asya'da ilk iftiler ilk kyleri meydana getirmiler,
dir.Onlaryert uygarln eski dou grnn temelini atmlardr.
Yerli Gney Trkmenistan uygarlnn geliip filizlenmesi sonu
cunda ilk iftilerin basit kyleri son yzyllar, batta bin yllarn de
vamnda gerek kent seviyesine kadar ykseliyor. Gzden uzakla
m kentlerin harabeleri Kpet Da eteklerinin bu biimdeki gr
nlerini verir
TOrkmen-Sovyet Ansiklopedisinde Anav uygarl hakknda u
bilgilere yer verilmektedir

Sddzbin (8.000) yl nce (M0.6OOOla) Yakndou yurtlarms1

K Pumpdlty. Exppkmttns tn Turkestan, t.l ,p. 4 9 Nakleden Turgay TIck^ojllu, Okun Dogist, Austos 200-*

r,K

Vkor strutnd. Torimen Medeniyeti Jurnali. Akabat/1,

31 Nakleden O re y . a.g.e . s 12 V

33*5 . A T A T R K

V K TUHKLKK N SAKLI

TAKIIII

d* ve Gney Trkmenistan'da eski torun ve hayvanclk uygarlnn

yayld dnemde yeryznn baka lkelerinde hala eski avcln
basit ekonomisi devam etmekteydi. Yukarda ad geen yurtlarda tanmelar yerleip, ilk kyleri meydana getiriyorlard. Bu kylerde her
aile bamsz bir birim olup bir odal evlerde yayor, M.5000 yl
lan balarnda pirinci kullanyorlard Bakr ile pirincin bulunmas
ok daha gelimi i aletlerinin (saban, dokuma aletleri vb.) yayl
masna yardm etmitir "
A n av III k a tn d a b u lu n a n , g n e te k u ru tu lm u tu z la la rd a n y a
p lm

drt ke evler,

h u b u b a t ta n e le n , sr ve k o y u n g ibi h a y v a n

lara ait k e m ik k a ln tla r, b lg e n in ta rm la u raan

tre

yerleik bir kl

s a h ip o lu d u n u g s te r m e k te d ir .00

Dnya

u y g a rl n n te m e lin i a ta n b u in sa n la rla g n m z d e k i

T r k m e n le r a ra s n d a k i e tn ik iliki k o n u s u n d a

kof, "Trkmen Halknn Gelip k

Rus tarihi Rusliya-

a d l k ita b n d a y le y a z m a k

Biz bugn o eski kavimlerin adlarm bilmiyoruz. Trkmenlerin en eski atalan da onlar olmaldr. AnO'nn eski obalarndan t
lim adamlanmn kaz almalar sonucunda bulduklar brekoseiallerin u gnk Trkmenlerinkine benzerlii ok ilgintir 01
N. Gulla ise b u k o n u d a u n a la n y a z m a k ta d r: "M. 6-7 bin yl
lan ansnda Kpet dann eteinde imdiki Akabat ve Gktepe
blgesinde ortaya kan en eski atalarmz sonra M. 6000-2000
yllan aralnda Trkmenistan snrlarnda Ceytn ve AnO uygarl
adyla dnya tarihine geen, o dnemlere gre uygarln en ge
limi ve yksek seviyesi saylan kltr tretmilerdir^1
tad r:

len Anav uygarl baz Trk bilim insanlarnn da dikkatini

ekmitir Anav hakknda Anl een unlar yazmtr
^

-AnnV. TOzkmcnistan SSSKrinTarihi. C I. Aiknhat. l V i. v W.

t* '
01

Ofyi, Isbmiyettm nce Trk Kltflr Tarihi, s 20. J1

Rislnakol. Trkmen Halkmm Gelip k. Akab.ii. i N a k l i - J c :
i-n -y . a.g.e., s 2>J.
N .u r tilln, KOki unnur TOkmndm, Y.>Ik Jurnali. Ak.ibai.lsW-*.
s lt>. trfroy. age. s 2s>

33f> S N A N

MI Y I M N

Proto TOrk kltrn temsil ettii benimsenen Anav, bugn

k Trkmenistan'n bakenti Akabat evresinde ilk kltr tabaka
sna yaklak olarak 6000 yllk bir gemii simgelemektedir. Anav
kltrnn drdnc kat ise milat yllarna rastlamaktadr. Tarih
iler genel olarak Orta Asya kaYnlerinin kltrlerini Anav uygarl
tabaklarna gre tarihlendirmeye ve iki binlerde bu tabaklarla
karlatrmaya alrlar. (...) Bu donemde dnyann alan merkezi
Altaylarda grnmekte ve bu endstriyi Proto (n) Trkler yrt
mektedir. "M
"Genel TOrk Tarihi"

ad l e se rd e ise ileri A n a v u y ga rl h a k n d a

b ilg ilere yer v e rilm e k te d ir:

Anauda bulunan kalmalar, insanlarn ilk uygarlk aamalan

hakknda Bkir edinebilmesi bakmndan ok nemlidir. Geri bura
da yaklm cesetleri kapsayan alt tabakalnn stnde bulunan yu
varlak, brekisefal kafa taslan ile Trkmen el ilerinde grlen motif
lere benzeyen keramik motifleriyle Ana kltrn yapan halkn
saf Trk olduunu ispatlamak olasl yoktur; ama bu kltr bir
Aryan eseri olarak deerlendirmeye de bu eler engel olmakta
dr ' 1
M) 6000 lerde Ora Asya'da ileri bir uygarlk yaratan insanlar
heykeltraln da ilk rneklerini vermilerdi. Modern tarihin sade
ce Helo-Roma ve Rnesanas Avrupa ekseniyle snrlandrd hey
keltraln ilk nemli rnekleri Orta Asyada meydana getirilmitir.
Kukusuz bu yeni bilgi Bat merkezli tarihin ok kolay kabul edebi
lecei bir bilgi deildir. Trkmen heykeltratk sanatnn kkleri
hakknda bilgi veren Kurayeva bu konuda u deerlendirmeleri
yapmaktadr

Heykeltrala Trkmen ssleme sanatnn en eski grn

demek mmkndr. O Ta Devrinin son dneminde meydana ge
lerek, karmak ve ok basamakl gelime yolunu gemitir. En eski
h5

Aml (,\cn. TOrk Devletleri. Ankara. l')7 o , s 10

64

Kinci l.malc.zoftl. Yaar alayan, Genel Tarih. Anakara, 19H6,

s
7

3 3 7 . AT AT I K K VI

TVI KK I i KI N S AK I I I A K I I I I

gelenekler ve grenekler, ly topraa vermek gelenei ile heykel

lerde, eski a insanlarnn kendilerini kuatm, dnya ile saladk
lar ilikileri de aka gstermitir.
Burada, o dnemde heykeltralkla geni dnmenin ilk d
mleri atlmtr. Onlar da insann kendi evresini kuatm doa
rm durumuna akl erdirmesinin uzak ve karmak sreci etkisini
gsteriyor.Orta Asya sanat zerinde alan Pugetkovanm gster
dii rnekler ok ilgintir. Onun dorulamasna gre, eski ada
Trkmenistan arazisinde i ve pimi di balktan yaplm hayvan
resimleri ile karlalyor. Vinkelman adl bilim adam ise kili ilk
hammadde diye belirliyor. Biraz kaba yaplm bu resimler, hayvan
larn genelletirilmi olarak yz ifadesini gsteriyor. Eski insanlar
kendileri ile evre ve hayat arasndaki ilikileri ite byle beyan et
milerdir.Kei, koyun ve kz gibi hayvanlarn kemikten ve tatan
yaplm ekilleri eski ada yontu eklinde kullanlmtr. Onu k
sr kadnlar doum iin ve ayrca kt ruhlar kovmak iin takn
mlardr. nsan ekilleri de ayn ama iin kullanlmtr. Onlarn
arasmda kadm ekilleri daha ok ve geni alanda yaylmtr. Onlar
Ceytun'da, Garadepede bulundu, ilkel insanlar kadnla erkek ara
sndaki baz nemli beeri farkllklarn ayrmna varmlardr. Abramova bu konuda drt tane temel yn gryor. 1. Kadnn ev
oca ile ilikisi, 2. Kadnn nesil ile ilikisi, 3. Kadirim nesil balana hkmnde tasvirlenmesi. 4. Kadnm av bysndeki rolnn
aklanmas.
Durant, d n y a n n en esk i u y garlk
Anav o ld u u n u ileri s rm e k te d ir A y rca u y
tek tanrclk" in a n c n n d a ilk

n l A m e rik a l b ilim in sa n
m e r k e z le r in d e n b irin in

g a rl n e itli g r n le r i y n n d e n
kez

Orta Asyada

o rta y a k t n ileri s r m e k te d ir 66

M.6000Terde

O rta A sya da ileri b ir u y g a rlk ya ra ta n in sa n la r -

d a h a n c e d eta y la n d r d g m z - ik lim d e k i b o z u lm a la ra p aralel esk i

.urbam rm;l Kurnycva.

Trkmen Medeniyeti Jumah,

A*U;l>n. lvM/2

s 1-4-16 Nakleden (crcy, a.g.e., s. -I

W ill Hunim. Kulturgeschichte der Menschheit
1 16 Nakleden (.e rty , .g.e s.rtl

Kln.

s uw

338 S N A N

MEYDAN

yurtlarn terk ederek yaamaya daha elverili yerler aramaya bala

mlar ve sonunda Dicle ve Frat nehirlerinin sulad Mezopotam
ya ya yerlemilerdir M IV binin sonlarnda Gneydou Trkme
lusianda hareket rde g kitleleri Mezopotamya'ya inmilerdir.
Tm bulgular, Smerlerin Asyal bir kavim olduunu gster
mekledir Snerlenn Dnya medeniyetinin temellerini atan ok ile
ri bir uygarlk olduu dikkate alnacak olursa Smerler kuranlarn
da son derece ileri bir topluluk olmas gerekecektir
'Asyadan Mezopotamyaya gelen bu ileri topluluk dm olabilir?"
diye dOnbldgnde akla en yatkn yant, Anau (Anav) uygarlm
yaratanlar olacaktr. Byk bir olaslkla Anaulular M. 4000lerde
Mezopotamyaya gelmiler ve Smerlerin temellerini atmlardr

Anau medeniyetinin hemen ardndan Smerler Mezopotam

yada insanlk tarihinin ok zengin uygarlklarndan birini meydana
getirmilerdir. Tarih biliminin gelimesi sonucunda Smer ve An
medeniyetleri arasnda bulunan ilikiler ve Smerler ile Trklerin
atalarnn ansndaki akrabalk aydmlonmaktadr
Snerlenn, Orta Asya dan g eden Anav uygarln yaratan
insanlarca kurulduu teorisi akla yatkn grnmektedir lranl tarih
i Haan Pirniye Snerlenn Orta Asya'daki Anav uygarlm yaratalarca kurulduunu yle lade etmektedir

Akadlarm ve Smerlerin nereden geldikleri konusunda Aka

bat'n yaknndaki An, Astarabatm yalarmdaki Trendepe ve Danygez'de bulunan seramik eyalar, kap kacaklar ve buna benzer
eylerin imalat edili ekilleri Elam tarz ile ayn olup altm vazolarn
yznde ise Smerlerin resimlerinin ilenmi olmasn gz nne
alarak, baz bilim adamlar Elam Uygarl ile Gney ve Bat Trk
menistan uygarluun birbiriyle ilikisinin olmas gerektii kanaati
ne, belki de Smerler de kuzey taraftan Basra Krfezine ve Babil
dzlne gelmitir diyen dnceye varmlardr."hH
<.rrcy, .g.e., s M
"M I I . II hyn. Talihe lrane Bastan, lalra VH, s 1 1-1 )4 Nakleden

33 9 A T A T R K

VI

TI J KKI I Kl \

S AKI . I

T AK I MI

Alman bilim insan Oberhuber, Dte Kulcur dcs Altesorientes"

dl eserinde Smerlerin Anav kkenli <>lcK>>rn ifade elimdir

"Smerler ait bulunmu yazarm ve yazuun sonraki olgunla

ma sreci ile ilgili belgelerdeki metinlerin ounluu ticaret ve y
netim ilerine ait olduu iin bilim adamlar yaznn meydana gel
mesinde ticari ilikilerin temel rolnn olduunu vurguluyorlar. Bu
dncenin savunucusu Heishelheimin fikrine gre ehir medeni
yeti sadece corafi artlarn, yad akent uygarlnn ortaya kmas
sonunda olumyap belki ticari ilikilerin ekonomide temel rol oy
namasndan kaynaklanmaktadr. Bu teorinin doruluunu kantla
yan inandrc delil ise Yakm Dounun ve Orta Asya'nn ticari ili
kilerinin kesiim merkezinde yerleen Hazar tesindeki (Trkme
nistanda) dounun en eski kenti Andur '
Trk tarihi Kamuran Grn de Smerlerle Anav uygarl ara
snda bir iliki olabileceim dnmektedir ''
Gulla da Smeler Olta Asyal Anavlarm kurduunu dda eden
bilim nsanlnrndandr Ona gre Smerler Trkmenlerr atalar
olan Anavllnr kurmutur

Trkmenlerin atalar saylan ve Mezopotamya'ya g eden Smerler, sonra Akadlar, Flamhlar konusundaki bilimsel kaynaklar ora
ya gmeyi M. 4000 ylma tariblendirmektedir. Ancak bu dnem
An medeniyetinin gelimi bir dnemine rastlamaktadr. Bu neden
le onlarn kendi vatanlarm ekonomik dzey ve uygarlk seviyesinin
yksek olduu bir dnemde terk etmelerini anlamak zordur. Ancak
M. 4000 yllarnn sonlan ve 3000 yllatrm balarnda o dneme
gre ekonomi ve uygarlk bakmndan gelimi GksOyrnn (Trk
menistan'da) dokuz obasnn hepsi boalmtr. Bu gn sebd ise o
dnemde oks diye adlandrlan imdiki Tercan rmann suyunun
bugnk ran toprandan kastl olarak azaltlmasdr. Bu rutubetin
anlmas nedeniyle Karakum (imdiki Trkmenistann yzde sekse

Kari obcrlK-r, Dte Kukur

dcs

A koorien t, Frankfurt

Ij72 s 4v

44 Nakleden (.e rey. a.gJt. . s ft

7

Kanran (.rn. TOrkkrveTttokDevletitrt, Ank.n 1<W1 v t i - i

340 . S N A N

MEYDAN

nini tekil eden bir saha) alamam llemesine neden olmutur. Bu

surecin balamas ile M. 4000 yllarnn sonunda Gksrilerinin,
sonra Smerler adm alan byk bir kesimi, bol su arayarak Mezopo
tamya'ya giden kavim olmas mmkndr ' 71
Y apt aratrmalar sonunda Smerlerin Orta Asyadan g<,
eden bir Turan topluluk olduu sonucuna varan Begmyrat Gerey,
Smerlerin Anav kkenli bir uygarlk olduunu temel nedene
dayandrmaktadr:

Smer kltryle artc benzerlikler tayan Trkmenis

tan daki Anav kltrnn Mezopotamya'ya karlk daha nce
olumas ve Mezopotamya uygarlnn ise onun devamnn bir
kolu olmas muhtemeldir Bu dnce baz bilim insannn
Smerler bu blgelerden g edip Mezopotamya'ya gitmi ol
mali fikrine uygundur.

lle binalarn hem de heykellerin d grnlerinin motifi vc

ierdii anlamlarnn, zellikle dini sylencelerinin hayret verici
derecede benzer ve hatta ayn olduunu sylemek mmkndr

Heykeltralk sanat, yakut ve altn gibi deerli madenlerin faz

laca bulunduu Orta Asya'da (Trkmenistan'da) daha fazla iler
lemitir. Mezopotamyaya heykeltralk sanat ve bu madenler
'ita Asyal n Trklerce gtrlmtr.72

Anav uygarl hakkndaki en son bilgiler 13 Mays 2001 tarih

li New York Times gazetesindeki bir makalede yer almtr. Makale
ye gore Rus ve Amerikal arkeologlar, bugnk Trkmenistan ve
zbekistan da gnmzden 4000 yl nce yaam ileri bir medeni
yetin kalntlarn bulmulardr Aratrmay yrten arkeologlara
gre bu blgedeki insanlar bir tatlgl (oasis) evresinde kerpiten
yaplm binalardan oluan yerleim merkezleri kurmulardr. Bu
uygarl yaratan tasanlar koyun ve kei beslemiler, kanallarla su
lamak ziraat yapmlar, tarlalarda arpa ve buday yetitirmilerdir.

71

N:H_ar t ulb.KkannurTrkmenlm. Yalk

a.g.e . s. W
c.erey. a.g.e , v l >0-1 >1
y 1 Nakleden <,rn-v.

72

Imnal, AknK

IW ,

Sa

341 . A T A T R K VI-: T UK K . L E K I N S A K L I T A R H

Onlarn bronz baltalan, mkemmel seramikleri, mermer ve kemik

oymalar, altn ve deerli talardan ss eyalar varm. st snfa
mensup insanlarn mezarlarnda lks eyalar bulunmu.
Pansilvanya niversitesi Eski Asya dilleri uzman Maire gre
blgede yeni kefedilen bu ileri uygarlk Eski a Asy.smn kltr
ve ticaret yolu zerindeki (.ok byk bu boluu tam olarak doldur
mutur. Bu bulula eskiden sanld gibi Asya halknn
M 4000'lerde birbirlerinden ve dnyann dier yerlerinden kopuk,
ayrk (izole) halklar olmad ortaya kmtr Yeni kefedilmi olan
bu uygarla ait batda Anau (Anav) clan douda zbekistan'a halta
Afganistan'n kuzeyine kadar uzanan Kara Kum gl boyunca dzi
nelerce yerleim harabeleri bulunmutur Bu saha 300-400 mil
uzunluunda 50 mil kadar genlgindededr Bu insanlarn kn ol
duklar, nereden geldikleri ve kendilerine ne isim verdikleri henz
bilinmemektedir Bu nedenle arkeologlar bu uygarla bulunduu
blgeleri dikkate alarak, Bacteria Margiana Archaelogy Complex
adn vermiler ve bunu ksaca BMAC diye ifade etmilerdir7*
Grld gibi Batl bilim insanlar aslnda 1900ler ban
dan beri bilinen "ileri Anav uygarl* hakknda daha yem yem ko
numaya balamlardr. stelik yine de son derece temkinli ve faz
laca dnerek konumaya yelemekledirler. Orta Asya'daki Anav
uygarlnn, bilinen eski a uygarlklaryla ada, hatla ok daha
eski bir uygarlk olduunu kabul itmekle birlikte, henz bu uygar
l yaratan toplumun kim olduunu tespit edemediklerim syle
mektedirler; fakat gn gibi aktr k, Turan Ovas, geni Orta Asya
corafyas Trklern anavatandr. Bu apak geree karn Trkleri ilkel, geri, gebe grmeyi alkanlk haline getiren Bat merkezli
tarih gr, ileri Anav uygarlm yaratanlarn n Trkler olduu
nu aklamaktan srarla ekinmektedir. Ayrca Htitler. Smerler,
Akadlar gibi eski ileri uygarlklarn kkenleriyle ilgili farkl teoriler
reten Batl bilim insanlar nedense M.60001erde yaayan Auv
uygarlyla Smerlerin kkeni arasndaki iliki konusunda suskun
kalmaktadrlar. Bat merkezli tarihin ylmaz savunucusu olan bilim
7'

KMvSoy, a.g.e., s.-83.

3 4 2 S N AN MI Y D A N

insanlar, bugn kkeni bilinmiyor demli n Smerlerin, Anav uy

garlm yaratan nsanlarca kurulmu olabileceine iliikin tek keli
ine bile etmemekledirler
Bat merkezli tarihin gdmndeki bilim insanlar ne kada
suskun kalrsa kalsn tm bulgular insanln cn eski uygarlk yuva
landan birinin Orta Asya, dnyann en ilen uygarlklarndan binm yaratan halkn da Trk olduunu gstermektedir
3. Ceytun Kltr
Anav'a komu ileri Orta Asya uygarlklarndan br de Ceytun
uygarldr Ceytun ve Anav uygarlklar ada uygarlklardr ve b
yk bir ihtimalle her iki uygarlk ayn halk tarafndan yaratlmtr
M. 6000 yllarnda (Neolitik ada) kurulmu Ceytun uygar
lna an olan konutlar "dzensiz ky planlandr Bu kyler, bir
odal diktrtgen konutlardan olumutur. Her odada bir ocak var
dr. Bu obalarn duvarlan saman katlm balktan retilen tulalar
la yaplm ve kil le svanmtr
Ceytun uygarlnn en belirgin zellklernden biri Orta Asya
yerleik kltrnn ncleri olmalardr: ...Kuzey ve Dou Trk

menistan'da hayvan yetitirme yava olmakla birlikte ok erken de

virlerden itibaren gelimitir. Gney Trkmenistanda ise bu betin
t*min yntemi tanm ile mzdevi olarak inkiaf etmi
olupifter, yerleik dzenin ncleri olmulardr.Bunun en nde
mmessili (temsilcisi) Ceytun kltrdr. (M.50001er). Klt
akmak ta endstrisi, geometrik aletler, kerpiten tek hcreli ev
ler, alt dz gveler. ..bu insanlardan bize kalan hatralar ansmda<hr agtli Tepe'de de Hardeum disticum (iki snd arpa), Triticum
vulgane ve Triticum compactum (buday) taneleri ele gemitir.
Baz ilkel sulama sistemleri de bahis konusudur.. n7't
O ytn uygarln kuranlar. Yakn Dogu ile de sk ilikiler
kurmulardr />
M

* f i"-, a.g.e. v<! <1

A.g.e ., s 2 M

343 . A T A T U K K

VI: T U K K I . L K I N S A K L I

T AKI MI

Ceytun uygarlna an olan antlann arasnda Gke|>e gcvcMidc yerlemi Pessedkdepe ad ile tannm amtla ok lgmu Bu
rada konutlarn yan sa tapnaklarn da si almtr Tapnakla
rn iindeki duvarn yr ovalkla ilgili resimlerle sslenmii r Bu
resimler dnyann en eski betimleme sanat rnlerTdi "
4. Gu (Kut) Kltr
Guller (Kutler) Smerlerle hemen hemen ada bir kavimdir
Mezopotamya ve civarnda yaayan Gutlerm kkeni de ipk S
inerlerin kkeni gibi tam olarak aa karlamamtr Bu nedenle
zaman iinde Bat merkezli tarih ve kendine kk arayan baz toplu
luklar Gtlere sahip kamak istemilerdir.77 rnein Krt ide
oloji, elmde hibir kant olmadan Gulerl kendine mal etmeye a
lmtr. Oysaki Trk Tarih Tezne gre Gutler (Kutler) tarihteki
ilk Trk topluluklarndan biridir Son arkeolojik bulgular da bu te
z dorulamaktadr. Bu konudaki en nemli aratrmalardan birini
kaleme alan Prof.Dr. A. Haluk ay gre Kudkr Trktr
Her eyden nce nasya'n Smer. Elan ve Hurr gibi mede
ni kavimlerinin belli bir emik grubu temsil etmediini vuguhmak
gerekiyor, nasyann bu topluluklar, ayrt ada ortaya kan Hin
distan'daki M.20001 yllarda Uzakdou'da grlen byk devletler
ve medeniyetler kuran ka\mler gibi, bir dieri zerine gelerek kar
m, tesellp etmi konglomeralardan ibaret olduklar dncesi ka
naatimizce yerindedir. Antropolojik buluntular Smer ve Kut dilin
den knha rnekler, Smer, Kut, Elam, Huni gibi adlarla nfan bu

topluluklarn bnyesinde brakisefal Unl-Altay kavimlerinin, bilhassa

tl gebe Trk unsurlarn karm olduunu gstermektedir " /H
Arkeolojik bulgular, Ktilern ilk yurtlarnn Hazar denizinin
7<s

Manmed Manmrdof. Trkmen Medeniyeti J u m U . Akabat/1. W ) ,

s 12-14 Nakleden Gcrcy. a.g.e . s 122

77

Al

Inlk Cay. Her Ynyle Klt Dosyan, 4.lw. oyt. s 47 .

s. 7

der, Trkiye'nin Etnik Yapn, 2*> bs. Ankara HW7,

78

(..ay. a.g.e., s 47, nder, a.g.e s 7lJ,80

A lllayyar

On

344 S I N A N

MEYDAN

gneydousu ile Amuderya/Ceyhun nehri arasndaki blgede,

yan Bat TOrkistanda oturduklarn gstermektedir. M.2500,
2400 yllarnda Kutler batya doru ynelerek Zagros (tran-lrak
snr) dalk blgesinin kuzeydousuna yerlemilerdir. (Kuzey
Mezopotomya)
"Eski Ak.id (M.2340-2159) zamanndan balayarak Kutlar
dan kalan az saydaki belgede ve onlarla ada olanlarda eski Babl,
(M 1894-1600) ann ge zamanlarna kadar h er devirden yaz
l kaynaklarda geen k, yer ve nesne adlar toplanmtr. Bu mal

zemenin deerlendirilmesi sonrasnda B. Landsberger, "tarihte Trk

lerle en yakn mnasebetleri olan, hatta belki de Trklerle ayniyet
gOsteren kabile KutlarA3ulerdir.'demektedir'7^
Gutilerin ve Smerlerin Trk kkenli topluluklar olduklarm
Messoud Fany de dile getirmitir. 80
Kut (Gut)lerin TOrk olduunu kantlaryla ortaya koyan Sdahl Diker, Kuti kral adlarnn Trke olduunu yle ifade etmitir:
Kuti (Guti)

Trke

1.
2.

Sarlagab
tnimbakc

Sar-lakab()

3.
4.

larlagap
ibate

5.

larbgtt
Kurum

Yarbg-lup yarl, kum anday eline

lm?-ot- "iaret, parola, o n u n ad*
Yanl-ka

6.
7.

7<J
H|

krallara e"
geir'

Korum kaya"

tbrmum
Puzur-Stn

ObOr An-nn b r

9.
10.

larlagan

Yr-h-kQn arkl gn (d e d o m u)"

Yr-h-kOn-de "a rk l gnde dom u"

11.

Trigan

Ta()n-kan "tan r-g n e"81

8.

H0

Ser (reis), o nu n lakab

lni-m beg-e kardeim

Cay,

a.g.e. s.49.51
a.g.e. Hl
a.g.e., v H l

>iKer,
l'k-r.

Beze-r Sin (o n u )

ta n rm

A y-T an rs (S in ) ssler"

34 5 A T A T R K VE T U R K L K K N S A K L I

TAR H

Sflmerceyte Trke Arasndaki iliki ve Smerlerin Kkeni

Smerler konusundaki en nemli tartmalardan br dil konu
sunda yaanmtr. nceleri Sami kkenli bir dil kullandklar d
nlen Smerlerin zamanla ok baka bir dil kullandklar anlal
mtr Bu konuyu aratran Oppet, Smer dilinin bir Sam dl ol
madn iddia etmekle birlikte bu dilin kkeni hakknda en ufak
bir fikre sahip deildir.8- Smerlerin "Sam kkenli bir dil konu
tuklar tezinin en hararetli savunucusu Fransz Delitzsch, 1899 da
yazd Asur Grameri" adl eserinde Oppert'n tezine iddetle raz
etmitir; fakat geen zaman iinde ortaya kan yeni belgeler Deltzsch'n fikrini deitirmesine neden olacakt. Delitzsch, 1914 y
lnda Asur Grameri" adl eserinin ikinci basksnda Smerlerin Sa
m kkenli olmadklarm itiraf etmitir.83
Onl Smerolog S.N.Kramer de Smerlerin Hnt-Avrupal ve
Sam kkenli bir halk olmadn, onlarn dou kkenli, Asyenik bir
halk olduunu belirtmitir.84

Szcklere ya da elere dnen hecesel deerlerin hibir Sa

mi karl yoktu. Bundan yola karak Hincks, ivi yazs dizgesi
nin Mezopotamya'da Sunilerden nce bulunan, Sami olmayan bir
UUS tarafndan irat edildiinden kukulanmaya baladl. H
S.N.Kramer Smerler, byk bir olaslkla l. drdnc binylda ya da daha nce doudan Mezopotamya'ya gelmi Sami ya da
Hint-Avrupa kkenli olmayan bir halkt." diyerek,86 Smercenn,
Trkenin de iinde yer ald bidimll diller ailesine dahil oldu
unu ilen srmtr: "Smerce ne Sami, ne de Hint-Avrupa kken

li bir dildir. TRKE, Macarca ve Fince'nin rnek oluturduu bi

tiindi diller denilen dil ailesine aittirler."H!
82

UhliR. a.g.e s 62.

8>

A.g.e , s O V

84

s No;l Krnnrr, SOmer Mitolojisi, s 20

H-> A.g.e 28
A am
..

346 S NA N M E Y D A N

Smerlern dl garmer bakmndan bOkOnlO (ildsaki) dil gru

buna girmektedir. Bu dil grubununa. Ural-Altay dilleri ad veril
mektedir Bugn birok bilim insan bu gramer karakterinden ve
sOzck benzerliklerinden hareket ederek Smercenn proto Trk
dillerinden br olduunu ileri srmektedir.'48
B. Landsberger, Smer dilinin zelliini karlatrmal olarak
incelemitir Bilindii gibi Sam dilleri "kursif ekildedir. Oysaki
Trke bununla taban tabana zt bir karakterde olup komplexF
yapdadr. Landsberger, bu karlatrmay yaptktan sonra Smer
dilinin yalnz fenomenolojik bakmdan deil, ayn zamanda tarihi
bakmdan bOtOn Asya boyunca uzayarak dalk havalide konuulan
geni bir dil grubuna dahil olup bu grubun bugn de varln sr
dren Trk dilleri olduunu kabul etmektedir.89
1883'ten sonra Francois Lenonnant ve 1950lerin sonlarnda
Oppert, Smercenn Ural-Altay dilleri ile akraba olduunu gster
milerdir. zellikle Lenorman eserlerinde kelime ve gramer kar
latrmalaryla Smercenin bir Ural-Altay dili olduunu kantlam
tr. Lenormantn hakl olduunu dnen Hommel de Smercenin
gerekten de bir Ural-Altay dili olabileceim ileri srmtr:

(...) Ancak karlatrmalar Ural-Altay dil grubunun Altay dm

ile Smer dili arasndaki dorudan veya yakm akrabaln inkar
edilmeyecek sonualanm ortaya karmtr. (...) En azndan baz
kelimelerin mmkn olduu kadar belirli anlamlarm ve dier yen
lerini karlatrdmzda Smer ve Altay dilleri arasnda benim ile
ri srdm akrabalk hakknda en iyi ve en ak tablo ortaya k
maktadr. M. 3000ylma ait olan dil (Smerce) ile MS. 700 yln
dan itibaren tarmm Altay dilleri arasnda ok sayda kk bir olan
kelimenin mevcut olmas, temelde anlarn arasndaki akrabal in
kar edilemez derecede aklamakla beraber, daha ok yaknlklar
nn olduunu da gstermektedir"00
8S (Vr-y. a.g.e . s 22
ys) nk-r. a.g.t. s.HO
90

Homu'l. a.g.e., s lo 22, <len-y, a.g.e , s 144

3 4 7 AT AT U K K VF T U R K L E R I N S A K L I T A R H

Fr. Hommel, Smerler. M ^OOO'lerde Orta Asya'dan n .s

ya ya g eden bir Trk kavm olarak grmektedir Hommel, Silner
dilindeki 350 crfimmin Trke olduunu gstermitir V. Christtan ve Benno Landsberger de daha ihtiyatl davranmakla birlikte Smercenn Ural-Altay dil grubuna mensup olduunu belirtmilerdir
Homel, Smerlerle Trkler arasndaki ilikinin sadece dil ala
nyla sn rl olmadn, daha birok alanda Smerlerle Eski Trkler
arasnda benzerlikler olduunu dnmektedir:

Gnmze kadar tannm en eski dil olan Smer dili ile UralAltay dil grubunun Altay dal arasmdaki yakn iliki sadece filoloji
ile snrl deildir, etnoloji asndan da byk benzerlikler vardr
Bundan baka mitoloji ve hayvanlar dnyasnda elde edilmi sonu
lar da dil incelemelerinden alman neticeleri tamamlar nitelikte
dir ."91
Hommel, Smercenin eski Trkeyle ayn kkten geldiine y
rekten inanyordu. Ahmet Cafieroglu, Hommeln bu inancn yle
ifade etmektedir:
Neticede Hommel, Smer-Akkad dillerinin Ural-Altay diller
manzumesinin bir dal olan Trk-Tatar dilinin en eski gelimi dev
resinden biri olduu kanatine saplanm kalmtr.92
Smercenin aslnda n Trke olduunu iddia eden Frtz
HommeTin aklamalarndan etkilenen Atatrk, 30'lu yllarda dn
yaca nl arkeologlardan B.Landesberger*l bu konuda aratrmalar
yapmas iin Dil ve Tarih Corafya Fakltesi nde grevlendirmiti.91
Daha 1936 ylnda Trk Dil Kurumu kongresinde Fransz Smerolog Hller Barmton ve bir ok yabanc bilim insan Smer diliyle
Trke arasndaki benzerlikleri Smerlerin Trklne kant olarak
gstermilerdi.94
1937 ylndaki Trk Tarih Kongresinde dnyaca nl Smero91
92
93

94

Hommel, a.g*.,. s 22; Gcrry. a.g.e., s. 144-145.

Ahmel Caferoglu, TOrk D Tarihi, Isanlnl, 1984, s 16
Tflrkdogan, Kemah Sistem w Sosyolojik Yapsu s. 377
O vlzoglu, a.g.e., s.2O

348 S I N A N

MEYDAN

lolardan Benno Lendsberger n Asya Kadim Tarihinin Esas Me

seleleri' adl bildirisinde: "SOmer dili, yalnz fenomenolojik bakm
dan deil, ayn zamanda tarihi bakmdan da btn Asya boyunca
uzanan dalk havalide konuulan geni bir dil grubuna ait bulunu
yor. Bu neviden olup, bugn yaamakta olan biricik dil ailesi Trk
dilleridir " demiti 9S
Smer diliyle Trke arasndaki benzerlikleri deifre eden ya
banc bilim insanlarndan biri de Andreyas Zakar dr. Zakar, S

mer Diline Dair' ve SOmer Ural Altay Yaknlklar' adl incelem ele
rinde Sm ercenn Trkeye benzediini ortaya k o y m u tu r .A . Za
kar. Smerce ve Trke arasndaki akrabalk konusunda unlar
yazmtr:

Smer dili ile eski Macar ve Trk dilleri arasnda genetik iliki
olma ihtimali yllardan beri incelene gelmektedir, rnein Varga
(1942) Smer dilinin Ural-Altay dilleri ile ilikisini gramer bakmn
dan ortaya koymaktadr. Goszoni (1959) ise Smer dilinin grameri
ni 58 noktada nitelendirmenin mmkn olduunu aklamtr.
(...) Bunlardan 29"u Trk dillerine aittir. Heimes'in aratrmalarn
dan faydalanarak ben de 100 szc gsterdim ve bu kelime tab
losu vastas ile Ural-Altay dilleri arasndaki benzerliklerin temel
ynlerini ortaya koydum '*7
H Zbeyr Koay'da Smerceyle Trkenn "akraba olduunu
ilen srenlerdendir * . .. Elam dili ile megul olurken bu kavmin dil
hzinesinde Trke ile ekil ve mana bakmndan benzerlikten ok
ayniyetler tespit etti.m."96 Koay, bu konuda ok sayda da rnek
vermitir
^

kim. UulesK-r^er. Trk Tarih

IW-. s m
Aulrc.s

Kongresi Zabtlar

T K Yaynlar. C I.

7jk.r, SOmerlan-Ural- Altalc Afflnitles, Curent Aniropologhy,

N.> 12 1071, s 22<'-2W>

h

An.lit y:-. 'akar, (, rrcnl Aniropolofcie . A Worll lournal ot lt Vcnol M i . I -bruary. 1071, s 2 15, ..coy, a.g.e., s 14i

H Kk_ /.iyjr Koay. Trk Dili De ilgili Prehlstorik zler, tn Etnografya,

Folklor, Dil, Tarih v d Konularda Makaleler ve tncelemekr. Ankara 1074

34 9 - A T A T R K V E T R K L E R N S A K L I

T A R I MI

Smerler hnkkndak c nemli eserlerden biri olan, on be d i

le evrilmi ve bestseller" olmu Tarih SOmerde Baslar' (1969) ad
l eserin yazar dnyaca nl Smerolog S. N. Kramer. 28 Eyll

1990 tarihinde yine dnyaca nl Trk Smerolog Muazzez ilmiye

a gndermi olduu bir mektupta Smer diliyle Trke arasn
daki benzerlie dikkat ekerek. Smerlerin Trk olduklarm yle
mraf etmitir.

" (Tarih Smerde Balar) adl kitap, Smerliler zerine, Trk

eye benzeyen ve onun gibi eklemli olan bir dil konumu olmala
r, sadece imkan snrlan iinde kalmayp, ayn zamanda pekala
muhtemel de olan ve zamanmzdan alo-yedi bin yl kadar nce Or
ta Asyadaki bir yerlerden kp, Mezopotamya'ya gelmi olduklar
olanakl bir kavim zerine kaleme alnmtr.*"*
Szck ve Gramer Yapsndaki Benzerlik
Stnerceyle Trke arasndaki ilikiyi kantlamak iin ikinci ve
nc dil kaynaklarna bavurulmaldr ki dil arasndaki kken

birliini anlamak i ise bu iki dilin szck ve gramer yaplarnda

ki benrerlkler dikkate almak gerekir
Bat merkezli tarihin zincirlerini krmay baarabilen baz bilim
insanlar, rnein, Hommel, Poppe, Zakar, Landsberger, Selahi Di
ker, Kazm Miran ve Osman Nedim Tuna Smer dilinin dorudan
doruya Trk dilinin akrabas veya onun kk olduunu ileri sr
mlerdir rnein Hommel bu konuda unlar yazmtr

' (...) imdi biz Smerlerin yaam artlarm renmekle bereber tekrar onlarn uzun zaman kutsal saylm diline dnyoruz.
Bundan sonraki iddialarmzda bu dilin Ural-Altay dileri ve daha
ok uzaktan ndo-Germen dilleri ile akraba olduunu kukusuz ifa
de etmemizin yan sra eitli kaidelere uygun szckler ve onlarn
kendi aralarmdaki ilikilerini dikkate alarak, onun temelini olutu
ran sz diziminin kuzey dilleri ve baka deyimle Turan dilleri ile ay
n olmutur da diyebiliriz.

350 S I N A N M t Y D A N

Smerlerde Sami dilleri iin ok yabana olan, fiilin cmlenin

sonunda gelmesi, edatlarn yerine hal eklerinin kullanlmas ve bu
na benzer dil zellikleri bizi bu dil ile baka diller arasnda akraba
lk ilikileri aramaya sevketmektedir. Sfatm, ismin ardndan ve ilgi
durumunda, baml szcn, ba szcn ardndan gelmesi gi
bi eski Snerce metinlerde geni apta kullanlm olan unsurlarda
Sami dillerinin etkisi aka grlr. Bu konuda Trk lehelerinden
olan ve bnyesine Sami dillerinden ve tbranice kelimeler de girmi
bulunan Kanim Trklerinin dilinde ok ilgin benzerlikler var
dr
Osman Nedim Tuna, Selahi Diker ve son zamanlarda da B.Gerey Smerce ve Trkcey gramer zellikleri bakmndan ayrntl
olarak karlatrmlar ve ok nemli sonulara ulamlardr

isimlerin kullanl, okluk durumu, ismin halleri, tamlayan

durumu, ynelme durumu, ykleme durumu, bulunma hali, verme
durumu, birliktelik durumu, kma durumu, henrrrmf szc,
soru belirteci, olumsuzluk n ekleri, say szckleri, edatlar, sfat
lar, fiiller, kk eylemler, birleik eylemler, uzam eylemler, tremi
eylemler, eylemin ad biiminde kullanlmas, eylemin belirsiz gr
n, ortalar, szdizimleri, zne, kural d cmleler, zamir ekleri
ve oul durumlar Smercede ve Trkede neredeyse ayn dil ku
rallarna sahiptirler.101 Smerce ve Trke gramerleri arasndaki bu
benzerlik" hatta aynlk, k dilin onak kkene sahip olduunun
en ak kantlarndan b irid ir.102

1. Ses Denklikleri ve Ses Deiimleri

Osman Nedim Tuna, Smerce-Trke Ses Denklikleri bal
lmda k dil arasndaki deien harfleri (seslen) ok saydaki m ek
ll inmel m:. Etmologie and Geognphle des Alten rteni" Mchen
l l>2 i, s 1-22. Ct-rey. a.g.e, s 1 4 2 -1 4 1
(-.-rey. a.g.e., s 1

1 70

02 )smnn Nclm i una, SOmer ve Tttak DiDertnin Tarihi Oglsl De Trk Dl-

UltD Yas Meselesi. Ankara. H 7 . s

351 A T A T R K V r T U R K L E R N

SAKLI

TAR H

szckle aklamtr. Tuna'nn bulgularna gre Smerce d Trke

.d, y, n, t. Smerce m, Trke k. Smerce , Trke ; Smerce v.
Trke z; Smerce ae, Trke an v b. biiminde deiiklie ura
mtr 103
Benzer bir anilz yapan Selah Diker de Trke-Smerce ses
denklikleri ve ses deiimi hakknda u nemli sonulara ulam
tr
1.

Smerce Trke O veya *u' biiminde kullanlr.

Smerce gjn" (Gne) Trke "kOn" ' gn",
Smerce d-m ad Trke Kmk* (Mezarlk),
Smerce gig", Trke gk (Gk yz),
Smerce ittidu'' Trke "tt" (Ku),

2.

Smerce 'd" Trke de t- bimflftde kullanlr

Smerce ''Dinglr Trke Ting-ri (Tanr)
Smerce DumT, Trke Tum-u (Tohumu)

3.

Smercede zl.izi, z" Trkede d" biiminde kullanlr, (z di

yalekti.)
Smerce zk/Azk , Trke iduk (Kutlu)

Smerce Ziggurat (Izk-kr-at), Trke duk-lar-at (Kutsal

tepeler)
Smece Ziusudra" (Izi-su-ta(n)n. Trke "Idi-sub-tengri" (Su
tan rs, N u h ) KH

Osman Nedim Tuna ve B. Gerey, S(\nercedek nsz deiimi'*

ve hece yapsnn Trkedeki nsz deiimi ve hece yapsna ben
zediini rneklerle aklamlardr, rnein hem Smercede hem
de Trkede ift OnsOz ses kelimenin banda ya da sonunda kulla
nlamaz rnein her iki dilde de tra" szc "tara"; "vra' sz
c vara biiminde kullanlrken.105 Smerce u szc.
,o A.g.e , s 4Q
104 Piker, .g.e, s.246
10,s Ccrey, a.g-C., s. 153.

352 S N A N M E Y D A N

Trke us"; Smerce umun" Trke kOmn*; Smerce On'

Trke "kOn; Smerce umu Trke yumu; Smerce udi'
Trke udi biiminde kullanlmaktadr.106
Zamirler de benzerdir, rnein Smercedeki birinci tekil ahs
me", Trke m o ya da ben" biimindedir. Smercedeki ikinci
tekil ahs ze", Trkede sen biimindedir.107
Smercede ve Trkede kiiler ve durumlar ismin veya zamir
lerin ardndan gelen ekler araclyla gsterilirken, ndo-Germen
dillerinde bu durum bamsz edatlar ile gsterilir. Yani Indo-Germence Smer dilinden ok farkl bir yapya sahipken.108 Trke is
Smerceyle ortak yapya sahiptir.109
2 Fiilden Sfat ve sim Yapan Son Ek: k, g, k, uk.
Trkede k.g.k.k- son ekleriyle oluan szckler aktif ve pa
sif olmak zere kve ayrlr. rnein, buyrug "buyruk*, emir, (pasif
hal), emreden k (aktif hal). Smercede "Agrig (ba kumandan,
vali), Egir-ig, sevk edici, ynelen kimse (aktif). Trke fiil eir,
eirmek, evirmek, kuatmak, asker sevk etmek.Smerce Lu-Agrig". vali ynetici, Trke Ula (n)-egi-rig", sevk eden, yneten
adam.
Smerce Bal-bat-ki, eski Smer imparatorluu, Trke Balbat-k", Memleket k orada.110
3.Fiilden Sfat ve sim Yapmaya Yarayan nc Tekil ahs
Gemi Zaman Ekleri
Trkede nc tekil gemi zaman eklerinin fiil kknden
sm ve sfat yapt bilinmektedir. rnein, Tapdu (Tapt), tapan
106 Tuna. a.g.e. s. 39
ll-17 (jorey, a.g.e., s. 153.

'8A-g.e ,

s. 153-156

Q Tna, a.g.e s 35-52

10 Diker, a.g.e. s 235

3 5 3 Al A T U R K V t

TUKKL E R N SAKLI

T AKI MI

kimse; Togt (Dodu), doan kimse; Kn-togd (Cn dodu),

Kl-bastT eklinde oluan szckler Smercede de vardr rnein
Smerce Itti-du" (ku), Trke t-di ( ten ku); Smercc "Tu
du" (doum, ba), Trke Tg-d" (dmlemek, balamak ) 11

4 .oul Ekleri
Smerlerin oul eklerini M/S biiminde yazdklarn ileri sren
gre bu ekler Trkede M/T veya Gktrkede olduu gibi
N/Y biiminde kullanlan k sesli tek bir iarettir Burada "m Sam
oul ekini, t ise Trke oul ekini temsil etmektedir Diker bu
oul ekinin Smerceyle akraba olan Elamllar, Hattler, Httler,
H u rrle r ve Urartular tarafndan da k u lla n ld n ifade etmitir " 2
D ik e re

Smerce - Trke Ortak Szckler

Saks, Sarten, Dorant, Hommel, Kramer, Osman Nedim Tuna,
Kazm Mian ve Salahl Diker gibi tarihiler, bilim insanlar ve ara
trmaclar Smer ve Elam dillerinin Ural-Altay dil grubuna girdiini
ileri srmlerdir.113
Smercenin Ural- Altay dilleriyle akraba olduunu ileri sren
Hommel'ln bu benzerlii kantlamak amacyla verdii rneklerden
bazlar unlardr;
-abba (Grdss) Moolca -ebu (Gen)
-umma (Grdssin) Moolca -eme (Gen)
-aar (Acker) Eski Trke -ekin
-agarin Eski Trke -kaim, (Trkmmce -g nin)
-al (Mondgoft) Eski Trke -ay (Mond)
- anje (Esd) Trke -eek, Moolca -esh, -gen
111 A.g.e . s 243
112 A . g . 2 4 5 ,2 4 6
113 Gercy, a.g.e., s. 145.

J5 4 S f N A N M E Y D A N

-apin (Pflug) Eski Trke -abl (Feldhacke)

-dag (Stein) Eski Trke -ta, (Trkmence -da)
din, til (Leben) Eski Trke -tirig, (Trkmence -diri)
dingr (Goft) Esld Trke -tazgn, tengri
-dug, dub, div (Knie) Trke -topuk, (Trkmence -diyz, diz)
-gal, val (Sem) Eski Trke -bolmak, Trke -olmak
-gal, val (Gross) Eski Trke -ulu (g), (Trkmence -ul,galin)>h
Osman Nedim Tuna, 40 yl sren karlatrmal dil analizleri
sonucunda bu konuda ok nemli sonulara ulamtr. Tunann fi
lolojik bulgular "Smerler Trktr tezinin bugn en gl kant
larndan biridir.
Aratrmalarna 1947 ylnda bir Trkoloji grencisiyken balayan Osman Nedim Tuna, ayn yl "lk Dzenli Ses Denklik Kanunu'
bulmutur.115 1962 ylnda Amerikada Oniveslty of Washingtonda Prof Ncholas N.Poppe ynetiminde Trkoloji, mongolistk,
atlatstk ve lengistik dersleri alan Tuna, burada doktarasn ta
mamlam ve bu srada "kinci Denklik Kuramm gelitirmitir a
lmalarn Amerikada srdren Tuna, Smerce Trke benzer sz
ckler konusundaki ilk konferansn 4 ubat 1970de Princeton,
Rutgers, Delavare, Columbia niversitelerinden, yelerinin oun
luu filoloji, antropoloji ve lengistik profesrlerinden oluan Pfci)aAelphta Oriental Cubda vermitir. 1971de ise Harverd OniversitesTnde 97 sayfalk bir bildiri sunmutur. Bu srada tezini dahadn
derinletiren Tuna, 9 Nisan 1974te Oniversty of Panasylvaniada.
niversitenin Yakn, Orta ve Uzak Dou dillen uzmanlar, ikisi
Hnd-Avrupa (George Cardona, Henry Hoenigswald), biri karla
trmal Kzlderili dilleri (John Faught), biri Smerolog (Ake Sjberg), br Asrolog (Earl Lechty) olmak zere iki ivi yazs uzma
n. toplan 22 kiilik bir akademisyen grubuyla konuyu enine boyun
tanmtr. Tuna, bu tartmalar hakknda u bilgileri verm ekted ir
11 Hommel, a.g.e., s K) 22, (erey, a.g.e , s. 144.
11

Tuna. a.g.e s 1

3 5 5 A T A T R K VE T U K K L E K N S AK I I T A K I MI

"Bu toplantlardan hibirinde 200'den fazla karlatrma iinde

(spad hari) hibir kelimeye itirazada bulunulmad Tebliimin so
nunda Snor, metnin bir an nce yaynlanmasn istedi Hepsinde
denediim m eod beyenild ve sonuncusunda m peccable kusur af{edilmez' olarak adlandrld. Son sjiJ syleyen lengustlerden ks
(Cardona ve Faught) deerlendirmelerinde davay ispatlam kabul
ettiklerim, birisi (Hoengswald) time depth zaman derinlii m ese
lesi dolaysyla ufak bir rezervasyonla' ispat edilmi saydn a k
ladlar.1'6
Grld gibi Osman Nedim Tuna, 40 yl sren aratrmalar
sonucunda gelitirdii tezi (Smerce Trke benzer kelimeler)
1970lerde uluslaras bilim evrelerine da kabul ettirmeyi de baar
mtr.
Tuna, Smerce- Trke Ses Denklikleri kuramn 1982'de ta
mamlamtr. Prof. Tuna, 40 yl devam eden aratrmalar sonucun
da gnmzden 5500 yl nce Trk dilinin varln kantlandn
ileri srmtr.'17 Smerlerle Trkler arasnda dil bakmndan tari
hi bir iliki olduunu, her iki dilde ortak olan 168 kelimeye daya
narak aklamtr. Tuna'ya gre: Yaayan dnya dilleri arasnda en
eskiyazl belgelere sahip olan dil, Trk dilidir.118 ve Trk dili, i
vi yazl Smerce tabletlerdeki alnt kelimelerden oluur."1
Smerceyle Trke arasnda 168 benzer kelime tespit eden Tu
na, bu kadar benzerliin matematiksel adan tesadf olamayaca
n belirtmektedir.

Birbirtyle hi ilgisi olmayan dnya dillerinde tesad kelime

uygunluklar bir mucize kabilindedir. rnekleri, bir elin be parma
m gemez ... Dier yardan iki dil arasnda tarihi bir mnasebeti
16 A..g.es.2.3
1,7 A.g.e.s. 49

'

A.g.e, s.

49. Tunann 4 0 yllk aratrmalar sonunda vard bu yarg Ata

trk hatrlatmakta ve onun Ocllilgikndc ileri srlen Gne Dil Teorisi nin doru olabileceini gstermektedir

llg A-g.e,

s. 49.

spm
tlm
m
m
ymyrtfcck en az aycbld benzer ciftin ka olmas husu.
sunda bcliTTilen say olduka dOyOktr. Benzerlik uurlarn tayin
eden artlarn gev^ldUc veya skl yalnz kiden yediye kadar ift
tarihi bir mOnaaebeti upadunaya kafidir "1M
Trol Osman Nedm\ Tvna. SOmtrce-Tlillu^ Ses. TyuVMlA^
Kumn'nn bugttn COrtOlmcstain mkansz oY&agam ve V
>
\vVon.
ciii lcr kn olursa olsun lrtr\s^t>Vcceg.\n\ ^y\e \<aic ctmckcdu
"Muhtemel munzlanmn, zellikle SOmerologlann, kendininkiler iin gstereceinden emin olamam. Eger itirazda bulunacak
larsa
gerek baka ekilde ortaya konulamayacandan- verdiim
kelimelerin barOnnfl ele almalar gerekir. Yazl varsa, bu ahsi
otorite ile deil benim TOrk Dili asll kelimeler iin bile yaptm gi
bi, yazl bir kaynakla ayn H
<1 ve jeldlle tevsik edilmelidir.Kalan bo
rn hususlarda, vardm sonulan mfldaba edebilirim; soru kimdez v e nereden gelirse gelsin. " l21

O s m a n N e d i m T u n a u n 'be\'vv\edvg,V S\itneTce ve Tt\r\w;e ccvnV

kelimelerden bazlar unlardr'.

S f lm r r c e

T tta fa g t

1.
2.

A d a ifc u r

A ak

3.

A lim

/r

Agjor

4.

A zgu

A ssa

5.

D u

X r

6.

tx

T i

7.

tK b

8.

D tr

9.
10.

11.

12 .
120 A.g.e. s38
121 A-g.es. 51,52

Gi
Gud

Kabkagk
C a d

Y ta
T *

\3d

YartYacd
Y a*

357 A T A T R K

VE

TRKLERN

SAKLI

13.

Ka

Ka$an

14.

Kid

Kn

1 5.

Ku

Ko

1 6.

Kur

Kuru

17.

Ma

Kas

18.

Sag

Og
Sar

19.
20.
/
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
Osman Nedim Tuna,

Sahar
Silig
Sum
urim
Ta
Tab
Tibira
Tudu
Zal

TAH N

Elig
Sun
Yamn
Ya
Tag
Temir
TflgOn
Yal 22

S m ercey le T r k e arasn d ak i ilikiyi

yle z etlem ek ted ir. "Semerlerle Tdrkler arasnda dil bakmndan
tarihi bir ilgi bulunduu hususu 168 kelime vegerekli aklamalar
la ispat edilmitir 1
-'
S m e r o l o g la r , S m e r ta b le tle r in d e 1 6 0 ile OOO a r a s n d a T r k
e k e lim e y e r a s tla m la r d r 1- '
S O m er s a y la n d a T r k e k k e n lid ir O r n e g n . S m e r c e -e ,
T rk e -XX; S m e r c c - u , T r k e - o n ; S m e r c e - u s u C-eyu, y a n i O oO T r k e - o t u z ) 1-
Anton P r im e l. A m o Poebel. nim tOengl, Fredrlch PtJitzsch.
Adam Falkenstd, N.P o ppe, Frltz H om mel. A. Zakar. Osm an N e
dim Tuna, SendOr CsOke, Herm ann Vamdery, tmanuel Gelsis. M u
azzez tlmlye g, K a fg u l Mahmut. W.Radloff. M.Y.Hamza e f, J c o rpR sn lln s o n , A.Vaxbexy. K. GrOnbeck gibi bilim nsanhrnin a/t
A
.&.C.S, 27- J
1^' A.g.e.> -o
cv>^>l. gc . * 40

358 S N A N M E Y D A N

malarn inceleyen B.Gerey, Smercede kkeni Trke olan 200e

yakm kelime belirlemitir. Bu kelimelerden bazlar unlardr:126
Smerce
klar, Ak, duru
2. AB: ev
3. AB-BA: evler
4 AD, AD-DA
5. AD-AD: alann atas, byk ata
6. AD-AD-AD. Byk babann babas
7. AD-AMA: baba
8. AG: emir vermek
9. AGA:
10. AGA-AGU: buyurmak
11.AGAR:
12.
AGAR: l, zorhk
13. AARIN: olan yata
14. AIL: al
15. A-GIM: ayn gflbi
16. AL ay tanns
17. A:KAR: cokun sel
18. AKKU: bitki, ekmek
19. AAM: heykel
20. AMAN, EMEN: erkek adam, kii,
21. AN: gk, yukar yksek
22. ANA: ge
23. AN-DA
24. ANE: e?ek
25. AR: grur, hret
26. ARA: yol
27.AR: parlak
1 . A:

28. ARA-ZU: ibadet, kurban

29. AKATTJ: arkada
126 Ag.e

S.1H7-227.

Trke (Trkmence)
A: k: Ak
y, Ab, Ev
Oba, Abberk, evler
Ata, Ada
Atanm Alas
Atann Atasnn Atas
Enam Atas
A: ga: hkm vermek
Aka
A ^ a g a
Ekin
Ar, r
Gam: rahim, dol yata
A:gl
Agm
A-7

Akar, Akarsu
Ekmek, ekin
Alan: tepecik
Aman: erkek ad
An: uzak, yflksek
Ana: ona
Onda, Oraa
Eek
A:n namus
A:ra: iki eyin ans
An, parlak,annmi3
Arzu: arzu etmek, dua etmek
Arkada

30. A: amak, yaymak

31. ASI: aslana
32. AZA, AZUAy
33. A.ZAG: yasak
34-AZU-UZU: bycti, cad

Amak
Aslan
Ay
Yasak, Azgu
Ozan (Ozanlar jamainizm
dneminde cadlk ta yaparm)

35: BAGA: bir ad

Baa, Baa; ad (Bag Tarkan)

36. BAL: blmek,

37. BAL: balta
38. BAR: yaamak, yer, yun
39. BAR: varlk, var olmak
40. BAR: grmek
41. BAR: varmak, gitmek
42. BA-RA-E: varmak
43. BE. erkek adam, aga, bey
44. Bl: haber vermek
45. Bl: bu
46. Bl-DA: ile ve
47. BR: bbrek
48. BULU: aaa blmek
49. BULU: iaret, belgi
50. BULUH: acele, tez

Blmek, kesmek

Baha
Barnak,ev (Barnmak)
Barlk
B: arlamak, yoklamak
Bar-mak
Bar-mak
Beg, Bek
Bil-Dirmek, Bik
Bi,bu
Bile
Bwrek
Blmek, Blk
Belhk, Belg
Howhk-mak

51. BULUG.dnce

Bilgi

52. BUR: yuvarlak, oyuk

53. DA: uzak, d
54. DAG, DAN: k, temiz

Buruk, bOrOm

D5
Dang, Dan, Tan,
Tang: aydmlk, temiz

55. DAG. datmak

Da(tmak)

56. DE: dkmek

57. D: armak, demek

Dkmek

58. DtMER: demir

59. DINGIR, DIGIR: tann

Demir

60. DR, D1R1G: iri

61. DIRG, DIR: yardm etmek

ri

D.mek, demek
Tengri
Dtaeg, destek

358 - S NA N M E Y D A N

malarn inceleyen B.Gerey. Smercede kkeni Trke olan 20Vt

yakm kelime belirlemitir Bu kelimelerden bazlar unlardr:1^
1 A: klar. Ak, duru
2 AB cv
3. AB-BA: evler

Trke (Trkmence)
A: k: Ak
y, Ab, Ev
Oba, Abberk, evler

5. AD-AD: lann alas, byk ata

Ata, Ada
Atann Atas

6 . AD-AD-AD. Byk babann babaM

Atann Atasnn Atas

7. AD-AMA: baba

Enam Atas

9. AGA.

A: ga: hkm vermek

Arka

10. AGA-AGU: buyurmak

A :ga:afr

11.AGAR.

Ekin
Ar, gr

4 AD.AD-DA

8. AG: emir vennek

12.

AGAR: l, zorluk

13. AARIN: olan yata

Garn: rahim, dl yat

14. AIL: al

Agl

15. A-GIM: ayn gibi

Agm

16. AL: ay tanrs

A -7

17. A.KAR: cokun sel

Akar, Akarsu

18. AKKU. bitki, ekmek

Ekmek, ekin

19. AAM: heykel

Alan: tepecik

20. AMAN. EMEN: erkek adam, kiji,

Aman: erkek ad

21. AN: gk, yukan yksek

An; uzak, yksek

22. ANA: ge

Ana: ona

23. AN-DA

Onda, Onna

24. ANE: t*ek

E rk

25. AR. grur, jhret

A .r namus

26. ARA: yol

A;ra: tki jeyta ans

27AR. parlak

An, parlak,arnm

28 ARA-ZU badet, kurban

Arzu: arzu etmek, dua etmek

29 AKATU: arkada

Arkada

A.g.e . ^ 187 2 7

30. AS: amak. yaymak

3 1. AS: aslana
32 . AZA. AZUAy
3 3. A.ZAG: yasak
34_AZU-UZU: bQyOcQ, cad
3 5 : BAGA: bir ad
3 6 . BAL: blmek,
37. BAL: balta
38. BAR: yaamak, yer, yu n

Aslan
Ay
Yasak, Azgu
Ozan (Ozanlar amainlan
dneminde cadlk ta yaparm)
Baga, Baga. ad CBag Tarkan)
Blmek, kesmek
fUlta
Bannak,ev (Barnmak)

39 . BAR: varlk, var olm ak

Barlk

4 0 . BAR: grm ek

B. atlam ak, yoklam ak

4 1 . BAR: varm ak, gitm ek

Bar-m ak

4 2 . BA-RA-E: varm ak

Bar-m ak

4 3 . BE: erke k adam , aga, bey

Beg, Bek

44. Bl: haber vermek

4 5 . B l: b u

46. Bl-DA: ile ve

47. BR: bbrek
48. BULU: aan bbnek
49. BULU: iaret, belgi
50. BULUH: acele, tez
51. BULUG:dnce
52. BUR: yuvarlak, oyuk

53. DA: uzak, d

54. DAG, DAN: k, teiniz

Bil-Dirmek, Bik
Bl, bu
Bile

Bwrek
Bbnek, BVk
Bdlk, BelgO
Howluk'inak
Bilgi
Buruk, brm
Da
Dang, Dan, Tan,
Tang. aydnlk, temiz

55. DAG. datmak

DagCtmak)

56. DE. dkmek

Dkmek

57. DI: armak, demek

Di.mek, demek

58. DlMER: demir

Demir

59. DINGIR, D1GIR: tann

Tengri

60. DR, DIRG: iri

iri

61. DIRG, DIR: yardm etmek

Dteg, destek

360 S N A N M E Y D A N

62. DU: ezmek, dvmek

Dwfmek

63. DU: dvfl, kavg

64. DU-GU. demek, sylemek

Di-mek, demek

D-wfl

65. DU: doh

Do-h, Doldurmak

66. DU: saklamak

Dur, tutmak
Dk, Dkmek

67. DUG: dkmek

66. DUG-DU: bina yapmak
64. DU-GA: denilen, syknd

Dikmek, ina etmek

Dua, tanrya Hmilm

65. DUGU: domak

Doum

66. DUG, DIV, diz

Diz

67. DUKUT, tokat

Tukat

68. DUL rtmek

Dol-omak, rtmek

69. DUL: derin

Dal-mak

70. DUMU: oul

Doma, oul

71. DOMUZ: Ortn ve bereket ta

Tomuz, Temmuz; yaz mevsim

Domuz
Dur, Durmak
Duru, Durgun
Ulev: saray

72. DUN: domuz

73. DUR: oturmak, yurt
74. DURU: Duraan, kaka
75. EGAL kk, saray
77. ED.UD: zaman, a

Ev-Tengri; tannnm evi

Od; zaman, dnya;

78. EME, AMA: anne

t-mek; zamam gemesi

Ene, Fmm

76. E-DNGIR: tapmak

79. EN: iye, sahip

80. EN-LL: elli says, tanr enhl
81. ENNU: korucu, korumak
82. ER erkek

Eye
Elb
lndev: aramak, yoklamak
Erkek

83. EREN: sava, eren

Eren

84. E: denk

Es
E$mek
Uag, uak, olan

85.E-E
86.

ESAG: ocuk, olan

87. ESIK: gl

Esrik, gfllo

88. EZEN:

Esen, salam, emniyetli

89. GA: kapak

Ga-pak, Kapak, Gap, Kap

361 A T A T R K

VE T U K K L F K I N

S AKI . 1 T A K I MI

90GAL

Gal-mak,Gal-dnnak;

9 1 .GAB: kuatmak

Gab-amak. kapamak
Gabrga, Kaburga

Kalmak, Kaldrmak
92.

GAB-GAHA: n, gys kafesi

93. GADA: keten

94. GAG: kazk
95.GAL;
96.

G AL

97. GULA, GTLU: ulu, btJyk

98. GANU: kanal

99. GAZ: toz haline getirmek

100. GI: kr
101. G1GU: kam
102. G1D: gitmek
103. GIGIR: teker
104. GGRU: krk
105. GIMI:
. GIR: gir

106

Geden, Keten
Gazk, Kazk
Galmak, gelmek
Gal-dnnak
Galm, kaim
Ganal, kanal
Gaz-mak, kazmak
Gr, kr
Gam, kam
Gid, Gitmek
Tigir,
Grk, Krk
Gibi
Gir

107. GRGN: girmek

Gir-mek

108. GI: ki$i

109: GI: aa, orman
110. GI: ku
111. GI-GE: glge (aa karanl}
112. G11G: kap, eik

G1.K 51

113. GUG: gk
114. GULA: ulu
115. GUM: kum
116. GUR: komak
117. GURU . gl
118. GUTUL: hastalanmak
119. HUM: bOytlk kp
120. HULLA:
121. IKKARU: ekin
122 ITU: ay, otuz gOn

Y, ( t k e n Y)
Gu, ku
Gik, Glge
Eig, eik

Gg
G-uh, ulu
Gum, kum
Gur-durmak.' dt nala kojm ak
Gre
G utulmak, kurtulmak
Hum
Hohnmak
Ekin

Otuz

123.
124.
125.
126.
126.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.

17?: i
KA kap
KAL:
KAPKAGAK
KAS
K1A:
K
KUM:
KUR: dalk yer. dag
KUR;
KURG
KURUM:
n rOzgar. hava
LU- AMAN-LAL:

135. LUM: kanal

136. MAR: yapmak, yeril
136. MA: bos
137 MEN: ben
137.MU: yl sene
138.
MU UAN: Uan ku

Is
Ka-p
Kafan
KapkagpV.
Ko
Ky
Klmak
Gum, kum

Kur-gpm:
Kr. gr

K up
Korumak
Yel
gezici adam, dervi
Mnm din adam
O lu k

Mek, inak; yapma, etme eki.

Ben, Azerice M en
M -c 12 Hayvanl takvim.
Ku uan

139. NIG, N1 MU:

Ne 7

140 . UL. yldz

1 TUVit y d lZ

141. PAP: din adam

Papa, baba
Pariak

142. PAR: parlak

143. SA:

Saz

144. SAG:

aft
Sax-mak

145. SAR: sum ak

146. SIG: sk

Sk, sg

147. SIG: alak

Sft
Semk

148. SL:.
149. SUD:

SrgOn

150. SUUB

Sttpftnnek

151. TAG:

Tag-mak, takmak

3 63 A T A T R K VE T U R K L E R N S A K L I T AR H
152. TAR: bilirinden ayrmak

Tar-a-mak

153. TEMEN:

Temel

154. TIN: diri

Diri

155. T1BIRA: melal

Temur, Hwnir

156. TUG

Tu

157.TUKU

Tukumak, dokumak.

158. TU: drmek

DCfemek

159. UD:
160. UDU

Od
Uyku
Odun

161. UDUN
162. UG
163. UL. bttyOk
164. UMU
165. UR: bimek
166.URA: aratrmak, bakmak
167.
168.
169.
170.
171.

URTA: orta boluu

URU: soy
U: i
U.dttnce
UU: otuz

Or-ok; bime aleti

Ara-tmnak
Ota
Un

u
Vs
Otuz
Sag,sa
bm; sivrisinek

172. ZAG: sa
173. ZIBIN, haare

Osman Nedim Tuna

Ok
Ulu
Yumu

L a n d s b e r g e r in , S m e r d ilin d e k i T r k e

a ln t k e lim e l e r f ik r in i k a b u l e d e r e k S m e r le r le T r k l e r a r a s n d a d il
b a k m n d a n

tarihi bir iliki

o ld u u s o n u c u n a v a r m k e n ( Tuna, s.

4 0 ) v e b u r a d a n h a r e k e tle y a b a n c S m e r o lo g la r g ib i a s l S m e r d ili
ile T r k d ilin i b ir b ir in d e n ta m a m e n a y r m k e n ,

Selahi Diker.

S-

m e r c e - T r k e s z c k a n a liz le riy le , S ilm e r c e d e k i T r k e s z c k le

r in " a ln t k e m le le r" o lm a d n ,

hakiki Smerce o la r a k

k a b u l e d i

le n s z c k le r in ve b ir o k k ra l a d la r n n ve a y rc a S m e r g r a m e r in in
d e g e n e ld e T r k e o ld u u n u rn e k le r le k a n tla m tr 127
127 Diker, .g.e., s 228

364 S N A N M E Y D A N

Diker in analizlerine yle birka rnek verilebilir:

1.Eannatum: Yaklak olarak M. 2500'de yaayan bir Smer
Laga kral.
Diker, Smerce an" ve dlngir" szcklerinin her ikisinin de tann" anlamna geldiini, dolaysyla an" yerine dingir'in kullanlabilece
ini ifade etmektedir Smerce atu", utu/ota" ise Gne Tanns an
lamna gelmektedir. Buradan hareketle Smerce E-an-n-atu-m* szc
Trke E-dlnglr-e-ulum" veya "E-dingr-e-ne-ktln eklinde yazlacaandan Tanr-evi-ne gne lann(m )- eklinde tercme edilir Bura
da geen Gne tanrm" yerine ise ne kn" ifadesi kullanlacak olur
sa, szcn Trke anlam Gne Tanns - Ne-kn" olur 128

2.
Marduk: Babl tanrs, btn tanrlarn babas. . Selahi Di
ker, Mar-duk" szcnn Trke bir szck olduunu ve Ogurca Mur-dag eklinde okunduunu belirtmitir Ogurca Mur-dag"
Ana Trke Bud-tag, Trke Muz-tag" biimindedir. Buradaki
Ogurca "mur/bur , Trke muz/buz" ve ta^dag deiimlerinin
"aikar" olduunu belirten Diker, Ana Trke bud/budmak" (don
mak) fiilinin Orta Trkede de mevcut olduunu belirterek Murduk/Murdag" szcn z" diyalektiyle:
Tuhn'dan sonraki Ki ann* 11.Smer kral Mada "Muzta(g) adnda buluyoruz.129 "Bugn Orta Asyada Kunlun Sradala
r zerinde Muz-tag ad verilen iki yksek zirve bulunur. Biri Pamirlerin hemen dousundaki Ulug Muz-tag (7724 m), dieri ise Hotan
ehrinin gneyindeki Muz-tag (7232 m )dr.."li0
Diker, Marduk (Mar-dag) adnn Farsas d Ahura- Mazda" ve
Elamca "d Unnuzda", Trke Dingir-Un-Mazda (Tengrl-Un
Muz-Da (g), "Tanr erkek Muzda" eklinde olduunu belirtmitir.
Diker ayrca Marduk adnn MS. 1000lere kadar Meru-Da biimin
de korunduunu Bruni'den rendiimizi de eklemitir.131
128 A.g.e.,s 2M
12^ A.g.e . s 224

1 ^ A.g.e . avn yor

A-g.e , s 242

365 * A T A T U K K

VE T U R K L F K I N

SAKLI

TAR H

3. Ku-Babbar: Ku' Ku(n), Trke Kn" Gne" anlamnda

dr Smerce szckle "n sessizdir veya sonuna gelen "b" sesiyle
kaynamtr. Dolaysyla Babbar, (muhtemelen Ogurca bir keli
medir.) Babar, vavar, babaz, beyaz ve nihayet Trke "bevaz"

ker, Arapa olan "beyaz" szcnn n Trkede beyad, bay a d eklinde bulunmu olabileceini belirtmektedir Bu verilerden
sonra Diker, Smerce KU BABBAR szcn yle tercme etm i
tir

KU BABBAR, Trke KN BABBAR", KN BEYAZ eklinde

dir. Gne beyaz: gm" Nitekim Trkedek "gm* kelim esi
nin kkeni de muhtemelen KN-E" Gnee e, gne gibi" ola
bilir *32

Selah Diker, uzun ifren aratrma ve incelemeler sonunda kai

me ald "Trk Dilfnin Be Bin Yl, Anadoluda On Bin Yl adl
eserinde tam 13 sayfa Smerce- Trke ve Smerce-Babilce-Trke
bir szle yer vermi ve pek ok kelimenin aslen Trke olduu
nu etim olojik tahllerle kantlam tr.133

Diker, daha da ileri gderek Baz Smerce cmlelerin* Trke

tercmesini yapmtr.
te birka mek:
1.DUMU EDUBBA UULAM MEE DUDEN: Kramern: Okul
talebesi ilk gnden beri nereye gittin? diye tercme ettii bu metni
Selah Diker nce TUHM-U EV-TABI, OUL-IM, BA-A T-TN"
biiminde Trkeletirmi, daha sonra da anlamn yle aklam
tr: (Ey) olum, okulun (yaz evinin) tohumu (meyvesi), sen sn
fnda kendini) baa ittin, (birinci oldun.)134
2.
UULENGAR-RA: Kramer bu metni: Eski gnlerde (bir) ift
i diye tercme ederken. Diker ayn metni Trkeye: OUL ENE KER-RE biiminde evirmi ve anlamnn da: Oul efendiekere; oul ziraat sahibine; ifti oul-aoldugunu belirtmitir.
132 A.g.e , s.231, 232
133 A * e . . s 2 4 8 -2 6 9 , 282- 26
134 A g .e . s .231

366 S N A N M E Y D A N

en/ene efendi, sahip", ek, ekmek, iftilik yapmak, engar/eneeker "efendi, (o k) eker)1
3.LULU NAMMAH DtNGtRRE: Kramern: Tanrlarn yceltti
i insan" eklinde tercme ettii bu metni Diker: ULA ULA NAM
(-1) DNGtR- (-R) E biiminde tercme etmitir.Anlamn ise yle
aklamtr: Trke olanlar, nam tengri-ye, nsanlar k ad (sa
n) Tanrya (ular)." Yan: Adlarm (anm) Tanndan (alan) yiit
ler Burada "hlu" erkek, szcnn oulu Trke ulan/ ogla(n)". gen adam, yiit biimindedir.136
v Nammu Kanuolan'm Trke Okumak
Samuel Noah Kramer, SOmer Kral Ur-Nammuya ait (M.
2100) ivi yazsyla yazlm maddelik Nammu Kanunlarfn y
le okumutur.
1.

Tukum bi (h-lu-ra gi.. .-ta ).. .-a-ni girin -kud 10-gin-ku-babbar i-la-e.

2.

Tukum-bi lu-lu-ra gi-tukul-ta gir-pad-dual 1-ma-rl-ni in-zi-ima-na-ku-babbar i-la-e.

3.

Tukum-bi lu-lu-ra gepu-ta ka-, .-in-kud 2/3 -ma-na-ku-babbar i-la-e.137

Eer, (bir adam dier bir adama bir alet ile...) onun.. .ayagm
kesti (ise), 10 gm ekel deyecektir.

Eer bir adam dier bir adama bir aletle onun... kemiklerini ko
pard. (ise), bir gm mina deyecektir.

Eer, bir adam dier bir adama bir gepu aletiyle burnunu (?)
kesti (ise), 2/3 gm mina deyecektir.

Kramer, bu okunuu yle tercme etmitir:

Selahi Diker, Kramer'n Smer Nammu Kanunlanan zmle

mesinden yola karak yapt analz sonunda Nammu Kanunlan"
1^ A-g.e , s ayn yer
1 >(1 A.g.e , ay yer
1' 7 Diker, a.g.e., s 22*

3 6 7 . A T A T R K VE T U R K l . E R I N S A K I I T A R H
n n asle n

Trke

o ld u u n u k a n tla m tr

D ik er, b irb irin e y ak n t,

fark l tra n s k rip s iy o n y a p m tr

1. zmleme:
1.

Tukum-bu Gu-lu-ra gi.. .-ta) .. -a-mgr-n kud 10 kn kubabbar -la e.

2.

Tukum-bu lu-lu-ra g tukul-ta grpad-du al-ma-ra-n in-zi-lr 1

ma-na ku-babbar -la-e

3.

Tukum-bu lu-lu-ra gepu-ta ka-.. -in kud 2/3 ma-na ku-babbar .la-e.

1.

Tokum-bu (ulanlar-ra ga-.. .-o) ...-a-n gn/hara (k)-m kd 10

kn k (n)-babar -le-ye.

2.

Tokum-bu ulanlar-ra ga tokl- gr pad-d ol mu-ra-m in-d-ir

1 mi-na k (n)-babar -le-ye.

3.

Tokum-bu ulanlar-la ga pu-ta ka (pu)-...-m kd 2/3 mi-na

k(n) -babar -le-ye.

1.

Tokum-bu (ulanlar-ra ga tokl-d).. ,-a-m (ng) ara (k) -m kd

10 kn k (n)-babar leye.

2.

Tokum-bu ulanlar-ra ga tokl-d krbat-t ol mu-ra-m in-ci(t)ir 1 mina k (n>- babar leye.

3.

Tokum-bu ulanlar-ra ga bata kapu-.. .-m kd 2/3 mina k (n)babar leye.

2.zmleme:

3.

zmleme:

Diker, birbirine ok yakm bu farkl transknp, orta Trke,

modern Trke ve ak anlamlaryla yle deifre etmitir:
1 Orta Trke
1.

Tokum bu (olanlara: ga tokld),...-a-n (tg) aya 0 0 -m

ky/kr, 10 kn k (n) -beyaz leye.

2.

Tokum bu olanlara: ga tokld, kr bam, ol muran in-ci (t)ir,

1 mina k (n) -beyaz leye.

3.

Tokum bu olanlara: ga buta , kapu-.. .-n ky/kr, 2/3 mina

k (n) -beyaz leye.

2 Modem Trke
1.

Yasam bu (insanlara: aa vuruldu (ve ykld) (biri)nin ayatn() kr, 10 gm (kOn-beyaz) kn Odeye.

2.

Yasam bu insanlara: aa vuruldu (ve ykld), su bendi (germe) bam, o rma inci (t) ir, 1 gm mina (60 kn) Odeye.

3.

Ysam bu insanlara: aga buda, kap (kanatlarm kr, 2/3 g

m mina (40 kn) Odeye.

1.

Yasa-m bu (btn) insanlara: (eer biri) aga keser, (bi-ri?)-nin

ayagm (O krarsa, 10 gm kn desin.

2.

Yasa-m bu (btn) insanlara: (eger biri) agr keser ve su bendi

(germe) batar ve rmaa (Frata) zarar verilse, 1 gm mha
(60 kn) desin.

3.

Yasa-m bu (btn), insanlara: (eger biri) aa buda (r), kap

(kanatlar) -m krarsa, 2/3 gm mina (40 kn) desin 138

3.

Ak Anlamyla:

Diker in, Smer "Nammu Kanunlar n Trke anlamlandrma

almas, dikkatle incelenecek olursa hem ses ve szck hem de an
lam ve ierik bakmlarndan Smerceyle Trke arasndaki artc
benzerlik' hatta aynlk" kolayca grlebilecektir, rnein, Smer
metninde her cmlenin de banda geen tukum-bi' szc
Trke tukum-bu" ya da tokum-bu" eklinde; Smerce metindeki
her cmlenin de sonunda yer alan i-la-e" szc, Trke tk-lae ya da -le-ye" olarak gemektedir.Bu ses benzerlii, anlam ve
ierikte de karmza kmaktadr, rnein, Smerce metindeki la-e" sz ve Trke -la-e" ya da -le-ye" yazlmaktadr ve an
lam da Odeye (demek)tr
Yazdaki Byk Benzerlik
Smer ivi yazsnn ilk sembol ve iaretlerine Orta.Asyada Altmtepede rastlannuktadr. Her k yazdaki pek ok sembol art
c dmved- birbirine benzemektedir. Bu durum iki yaznn ortak bir

3 6 9 - A T A T R K VE T U R K L E R I N SAK . I T A R H

kaynag> dayandn kantlamaktadr Altmtepe n Trk yana Sil

merlerin Trk kkenli bir uygarlk olduunun en ak kantlarndan
biridir.
Altmtepe uygarln yaratan n Trklern kullandklar kendi
lerine zg yazmn Smer ivi yazma artc derecede benzedii
ne dikkat eken Masson, Alntepe yazsnda, Smer v yazsnda
olduu gibi yldz iaretinin" gkteki bir tanray, "ieklenmi bir
aa budanzda budayn koruyucu tanrs ANAN ifade ettii
ni belirtmektedir.w Ayrca Orta Asya'daki Altmtepe uygarlnn
Mezopotamyadaki Smer uygarlndan ok daha eski olduu dkae alnacak olursa (M.6000-4000) Smer v yazsnn Alntepe
ivi yazsndan sonra ortaya kt anlalacaktr (M.3500- 3000)
k bu durum yaznn ilk olarak Orta Asyadaki Altmtepe TOrklerince bulunduunu kantlayacaktr.
Kazm Mirgana gre de Smer yazsnda 18 tane n TGrke
"damga" vardr.H0
Mran, Halep'te bulunan Halep Srl Tas" adl petrogf ze
rindeki yazy Trke: Uulan yer, Tanr M g0Q heyhttT diye
okumutur. Lyon Termo Nkleer Labotatuan'nda yaplan karbon
14 testi sonucunda tan tarihi 9300/8700 olarak tespit edilmitir1*1
Smerleri Trklere Balayan Bir iaret: Tl: OK
Smer yazsnn sim ancak 1957-1958 yllarndaki kazlar sra
snda ele geirilen tabletler sayesinde zld Ele geirilen bir ya
zt, Smerologlann iini kolaylatrmt Bilmecenin zmn sa
layan bu yazt sadece heceden oluuyordu, ilk k heceden -en ve
hl- bildik bir isim meydana geliyordu. Enlil. Smerlere ait bir tanr
adnn yaztta yer almas o dilin Smerce olduunu kantlamaya ye
terli deildi Bu belki de daha erken bir dilde ve ayn iaretlerle an
139 V.M.Masso,

Du Landder tausendStadte. Mnclu-n,

19 8 7 . s. M -40; cie

rey. *.g.e., s. 127.

14i) Tarcnn. Haluk Tarcan, On TQrk Tarihi. Paris 20 0 4 , s. 137.

141 Aicheologte, no: 332/1947 Nakleden Tarcan. a.g*.. s .3 )7

370 S t N A N M E Y D A N

latlm olan bir adn szckse! evirisi olabilrid; ama nc bir

iaret olarak var olan ok* iareti (ti) ivi yazs aratrmaclarn iz^
srmeye sevk etti. Onlara gre bulunan tablette yle bir dil 6z ko
nusu olmalyd k. ok iareti Enbl adyla balantl bir anlam olu
turmalyd
Smer dilinde ok, d demekti. Ama, 'H' sadece silah anlamna
gelmiyordu, yaam' anlamna da geliyordu ve bylece gizem zl
mt Enlil-tl Smerceyd vc Enll yaamdr ya da serbest bir evi
riyle: Tann yaam armaan eder. anlamna gelmekteydi.142
Bu metinde geen ok, sadece silah olarak kulnnlan bir sembol
deildir. Smerler iin ok yaamn simgesidir. Ok, Smer sembolik
anlaynn en nemli iaretlerinden biridir.
Ti (Ok) hecesinde belki de ilk glerle ilgili bir bilgi sakldr.
Belki de t-ok- szcnn asl anlam ilk nce bu gler srasnda
yaam iin genel bir terime dntrlmtr. nk, yaam,
uan bir oktur frnl Smer dnce tarz ve mantalitesine uy
gundu; medeniyetin pek ok alannda ilerlemi bir halkn aktivitesn tam anlamyla yanstabilirdi.143
Pere Schtil ve Samuel N. Kramer, bu ok szcnn Smer di
linde ayn zamanda kaburga anlamna geldiini ve Musa'nn 1. Kita
bnda geen Tanr nn kadn erkein kaburgasndan yaratma efsa
nesinin kkeni olduunu aklamlardr.144 ,
Smercenn kkeni konusundaki tartmalar biraz olsun yat
tran ti" (ok) szc -Smerologlarn hi dikkate almamalarna
karn- ayn zamanda Smerlern kkenine de k tutabilecek bir
iarettir.
Nitekim Uhlg: "Ti (ok) hecesinde belki de ilk glerle ilgih bir
bilgi sakldr. Belki de ti-ok- szcnn asl anlam ilk nce bu
gler srasmda yaam iin genel bir terime dntrlmtr.' di
yerek, bu szcn Smerlern kkenleri hakknda bir iaret olabi142 Ul.l,. g .e , s . 7 i
141 A.g.e . s 7 V
M A.g.e . s.7V74.

371. A T A T R K

VE T U K K L t R N

SAK I . I T A R I M I

leceni anlatnaya almtr Ulhg dncesinde hakldr, nk

kanmca bu -Cl- szc, hem ekil hem de anlam ynnden Orta
Asya'y* ve TOrklere iaret etmektedir
Eski Trkler, hem Smerce -ti- szcn, hem de onun ifade
ettii -ok- szcn kullanyorlard HS
"Ti". Szc Eski Trklerdc Snerdek f>rn.l haliyle ti" bi
iminde kullanlyordu Tl' szc nce Uzak Asya'da n de or
taya kmt Bugnk Kuzey ine hakim olan ang slalesi dne
minde ti ad verilen Gk tanrsna ibadet ediliyordu 146 "Ti" sz
c oradan Proto-Trk kabul edilen ulara gemiti. Burada asl
zerinde durulmas gereken, ulann sadece ti szcn kullan
malar deil, ayn zamanda tpk Smerlerdek gibi gk-yer diye
adlandrlan Trk kozmolojisinin temelini atmalardr

Kainatm batan tezahrlerini gk ve yir temsil ettii birbiri

ne zt, fakat birbirini tamamlayan iki evrensel nefesten olumu ola
rak kabul edilen sistem, proto Trk ve Trklerin en eski, belki de
z kozmolojisiydi. Eberhardm ounluunu proto Trk sayd
ulardjn1r (M.1059-249) nce bugnk Kuzey ine hakim
olan ang slalesi dneminde Ti denilen gk tanrsna, doa gle
rine ve atalara ibadet ediliyordu. Fakat anglarm dank inanlar
dan ibaretti. H8 Bylece kainatn eidi tezahrlerini, mekan ve za
man iinde tm evreni kapsayan bir dzen olarak aklama giriimi,
proto Trk sanlan ulara atfedilmektedir. ular, bu kozmoljiyi
anavatanlar ohu I Asyadan getirmilerdi. Evrensel olma iddiasmda bulunduundan manimir gratumaalan u kozmoloflsine ev
rensellik veya evrendlik demektedirler. u kozmolojisi, gk ve ye
145 Tl Smercede dln-knmek anlamna gelen hu szck, Eski Trkede

Tta-dirlUk", Tb-lenmek , gnmz Trkiye Trkesnde ise 'Dtn4m mek' biim inde kullanlm akladr Smercedek - l i szc Trke'de dlye dnmtr. Gcrey, Lg.e, s .218
146 Hmel lisin, Tttrk Kozmolojisine GW. stanbul 2 0 0 1 , s. 19
147 W . liberhard, ta Tarihi, Ankara 1947, s. 19
148 Tsung Tung-Chang, Der Kuli der Shang Dynastie m Spiegel der Onke-

linschiften, Wiesbaden 1970. s 2 59

372 S N A N M E Y D A N

rin temsil ettii iki ilkeye dayand iin de dikotomi (iki ilkeli sis
tem) idini almaktadr 1**
Bu. "k ilkeli Sisteme" dayanan (gk-yer) Trk kozmolojisinin
ayns Smerlerde de vardr.
Smerce tabletteki -ti- szc El-ti biiminde gemektedir
SOmer kozmolojisine gre An" gk'il (eril), K" ise (diil) yeri tem
sil etmektedir Onlarn birlemelerinden hava tanns Enlll domu
tur Yan Gk Tanrs An, Enlln babas, W ise annesidir.1w
Daha sonra hava tanrs Enll yerden g ayrm ve babas An
g, annesi K ise yeri almtr.151

SOmer dnrlerinin gznde evren iki ana unsurdan oluur;

gkyz ve yeryz. G, altmdan ve stnden kemer biiminde
kat bir yzeyle kuatlm ukur bir uzam olarak dnyorlard.
Gk tanrlar burada yaard. Yeryz yerin yzeyinden, lm ve
cehennem ilahlarnn oturduu altmdan dz bir yuvarlakt. Gky
z ve yeryz arasmda bulunan ve onlar birbirinden ayran nefes
benzeri z, ildi. hava, "rzgar, "ruh(bizim atmosferimiz) Ay, g
ne, gezegenler ve yldzlar onlara havayla ayn maddeden yaplm
gibi geliyordu, yalnz parlaklk nitelikleri vard. 152
Bu arada Smerlerde "hava", rzgar" gibi anlamlara gelen -lilszcgnn Trklerde -yel- diye ifade edilmesi Smerlerle Trkler
arasndaki dil benzerliinin gstergelerinden sadece birdir.
Grld gibi Smer tanns Enlilin, gkle-yen birbirinden
ayrd dnlmektedir ve ele geirilen Smer tabletinde -ti sz
c Enlhn hemen yannda (Enlfl-ti) bnde gemektedir te tam
da b noktada Smern "gk-yer" evren modeline birebir benzeyen
Trk evren modeline getiimizde ve -ti nn n Trklerde (ularda) Gk Tam anlamna geldiim hatrladmzda Smer tabletin
deki Enlil-tinm Gk Tann Enlil" anlamna geldii ortaya kacakN ,) I m ii . .g.e.,

N. nl

KranIi-r, Smer Mitolojisi,

1 A.g.e., -.o. m
1

A.g.e., 12-1 i

Isanlul 2 0 0 1 , s.

3 7 3 A T A T R K VE T R KL E R N S AK I I T A R H

ur. Gerekten de yukarda da grld gb Enll, SOmer Gk (ha

va) tanmdr.
Smer tabletlerinde geen "ti- szcnn 'ok* anlamna gel
dii sylenmekledir. Ok, herkes tarafndan da bilindii gb Eski
Trklern en nemli sava aletlerinden biridir. At srtndaki Trk sa
valarnn en etkili silah oktur Orta Asya'da yaplan arkeolojik
kazlarda, alan kurganlarda ok sayda ok ucu kalnts bulunmu
tur, ayrca deiik maaralardaki n Trk resmilerinde de ok say
da ok iareti ve ok figrne rastlanmtr. BenkO Kaya Yazcnda. Si
biryada Kanabas Dandak Kurban Ayini Kayasnda, ok iaretleri
ve sembolleri vardr.153 Ayrca tvet Ulanda geyik tasvirli dklitata154. Uybarta bulunan ve at stnde arkaya doru dnerek ok
atan T rk savasnn resmedildii yldzl bakr kabartma1^ ve Sulek blgesinde kaya zerine kaznm zrhl oku resmi1'0 Trkler
iin okun ne anlama geldiini aka ortaya koymakladr.
Uhlig, Smer tabletlerinde geen -ti nin sadece silah anlamna
gelen ok demek olmadn, burada geen k'la aslnda bir yaam
felsefesinden bahsedildiini ifade etmitir Ona gre 'Yaam, uan
bir oktur.' frml Smer dnce tarz ve mantaltesne uygundur;
"Yaamuan bir ok" olarak tanmlamak uygarln p ek ok alann
da ilerlemi bir halkn aktm tesn tam anlamyla yanstabilirdi. ' ^ 7
Uhlig bu yorumunda hi de haksz deildir. Smerler gerekten de
ok" szcyle sadece bir sava aletini deil bir yaam felsefesini
anlatmlardr; fakat Uhltgn dnd gb Smerler,Yaam
uan bir oka benzeterek hep gelien ileri uygarlklarn anlatm
olabilecekleri gibi, pekala adeta uan bir ok kadar dinamik ve hzl
yaadklarn da anlatmak istemi olabilirlerdi. Kanmca Smerlern
yaam uan bir oka benzetmeleri, onlara uzak atalarndan (belki at
l gebe) miras kalm bir dnceye benzemektedir Bence. Uh
Esin, a.g.e.. s. 100-101.

1^

Esin. Taifelerde Maddi KflltOrOn Otuumu. stanbul 200b. resim. R253

A-g.., resim, RM .
156 A.g.e., resim, R342.
^

Uhlig, a.gx., s. 73.

374 S I N A N M E Y D A N

lg'n dncesinin aksine, yaam uan bir oka benzetmek, bilim ve

kltr alannda dnyann en nemli uygarlk eserlerini veren, b
yk bir kltr yaratan Mezopotamyal Smerlerin M.3000lerde
kuraca bir benzerlik deildir; nk Smerlerin hayat uan bu
oka benzetmeleri" iin hayatlarnn merkezinde somuta anlamda
okun olmas, baka bir ifadeyle Smerlerin okla zdeletirilebile
cek sava bir yaam tarzna sahip olmalar gerekirdi. Oysaki o d
nemde Smerlerin hayat zdeletirebilecekleri ok sayda kaltr
esi vard. stelik eldeki bilgiler Smerlerin, yle at koturan, ok
atan ok sava bir topluluk olmadn gstermektedir. Dolaysy
la Smerlerin yaam uan bir oka benzetmeleri" ancak Mezopo
tamya'ya g etmeden nceki atalarnn yaam biimleriyle akla
nabilir Yaam ve uan ok ilikisi'', Smerlerin atalarnn eski yurt
larnda ok kullanan, sava bir halk olduunu gstermektedir. Bu
tanma uyan halklarn banda hi pesiz n Trkler gelmektedir.
Kabul etmek gerekir ki: Yaam uan bir oka benzetmeli, Or
ta Asyada ok eski alarda sonsuz bozkrda zgrce at koturan,
srekli savamak zorunda kalan ve ok bala olmak zere hafif silah
lar kullanan n TOHdertn kolayca kurabilecekleri bir zdeliktir.
Ok*,ti* szc, n Trklerde GkTaun" dnda bir de ba
z boylan nitelemek iin kullnlmtr.158
Bat Gktrk boylan, On-Boy Trklerinden meydana gelmi
lerdi. Trkln en soylu ve en ileri kitleleri olan bu boylar, dou
ve batda beer tane olmak zere ikiye blnmlerdi. Trk yaztla
r ise bu boylara On-Ok adn veriyorlard. Boylar iin, byle bir ok
deiminin niin kullanld nemlidir. Bunu bize, yine en iyi ola
rak, in tarihleri anlatyorlar. Onlara gre, 552 senesinde Gktrk
devleti kurulurken ordu on blme ayrlm ve bu ktalarn her bi
rine de ok ad verilmiti Za nanla bu askeri ktalar gelimiler ve
sonradan birer boy haline gelmilerdi. Bu aklamann iinde gerek
pay oktur. Bu gr, Gktrkleri bizden daha iyi tanyan inlile
rin gzel ve iyi bir sezileri idi.Ordunun blmleri zamanla birer
boy laline gelmilerdi, fakat ok eski Gktrk efsaneleri Trk adl
Esin.

Trk Kazmoll)Mne Gtrtf,

s. 162

375 * A T A T U K K

VE T U K K L F K N

SAK l

TAKIMI

bir ata ile onun on olundan d. si^z acyorlard Trklern mauna

gre On-Ok'lar bu on gocuktan tremi idiler
artan Benzerlikler
Bir ok Smerolog, uzun yllar sren aratrmalar sonumla S
merlerle Trkler arasnda artan" ve "dndren" benzerlikler
olduunu tespit etmilerdir. Bu artan benzerlikler, 'Smerlertn
Trkl tezinin en gl kantlarndandr zellikle sOzcflk ben
zerlikleri, Smerlern Trkl" tezine burun kvran, "ulusal
omurgas krk aydnlar ve bilim insanlarn" ok fazla rahatsz ede
cek trdendir.
te Smerce -Trke benzer (ayn) szcklerden bazlar:
Sm erce

Trke

1 _Addam*

2. Tukum
3. Konine
4. E
5.Enl
6. Ahzu
7. Adda
8. Agga
9 Agrig
lO.Apr
ll.Jttjak
12. Aknpl (Sm er
13. Ama
H.Tbta
lS.Azgu
16. Bi
i

kral)

Atama
Tokum
GOnetne
Ev
Evtnl
Afasu(d eniz evi)
Dede (Ata)
A*
Egfarlg(ku m an d an )
A*r
Akaek
Akmfad (tem iz olan)
Ana
TemOr (d em ir)
Aaku
Bu

B ahacd d inO g d ,T O rk KOltO l'n OnG dtfm eaan.<_. II. stanbul. s)/1,
s 110.

17. IW

IS. Dib
20. Du
21. Dun
22. Eku
23. EnbUulu
24. EnlU
25. Lil
26. Exist (snracr krai.)
27. Enien CKi> lannsO

-np
W k-Yuik

Tu (IXnMW
TOn CKaranUV. lanru-O
Evitar Waft m l
EnbUgtttk

28 Gkdm

29. Gaum
30. Gmq
Jl.G z (PmrmlmmaVO
32. Gif
33. Gtig
34. Gungunum
35. Gutag
36. Gas
37. laria
38 lariagaj
39. Dagan
40. ttirda
41. Ka

Y d UO-^vr'.

Anisl U.cpw ^aVuV>0

Anton (.Uui unnsO
Gone
GQnQn
Kuq

Hi (.U-nicV. pu^a\ano\0
YU (orman)
KOnkOxvOm (Gtttve^Wr
GQtOg (Gttden V.vmsc')
K S
Y in h
Y in h k u }
D o g ju t
O t ir d i
K *C

4 2 . Kistin

Kesim

4 3 . Ku

K d (.Koymak)

4 4 . Lu (lrkek)

\JV (0 \ a n >

4 5 . M a; (Snr)

B a (Ha^amaW)

4 6 . M en

t a

47. N unm u
4 6 . M ang
4 9 . N ig tn (T o p la m )

Neme (.Nt-, Yvvv\istf)

Yangpk (Yanak)
Y ig p i

377 A T A T R K V E T U R K L E R t N

kye (M eye)

50.flae
51.

SAKLI TARH

lnziir

Inririr

52. t m

ri

53. Tudu

Tgd (dmlemek)

54. Tuum
55. Uma

Yumu (i)

56. Ut (temizle)

Kr (Kreme, temizleme)

57 . Uri (ehir)

Ur (chr-rgen gibi)

58. U

Us (akl)

59. Uttu (Dokuma)

Ot(Kuma^ dzeltme, tleme)

60. Zag
61. Ttnuu

Sa160

62. Burnunum

(ilek)16-

Ata, Ama, DumuzL, Anan, Gan, Kapkagak

Smerce- Trke bu benzer szcklerden bazlarnn Trkeyle birebir ayn olmas, Smerce ve Trkenn ortak kkenli diller ol
duklarn kantlamaktadr.
rnein Smerce ADA" veya ADDA" szcnn Trke de
de tpk Smercedeki gibi ATA" veya DEDE" biiminde olmas, yi
ne Smerce HANA" veya AMA" szcnn Trke ANA bii
minde olmas gibi....
Ayrca Smercedeki DUMUZ" ve sonra Babil dneminde TAMUZ" szcnn, Trke'deki TEMMUZ ve Trkmen dilindeki
TOMUS szcyle hem grn ve hem de anlamca birebir ayn
olmas... Domuzl ve Temmuz her iki dilde de yaz mevsimi iin kul
lanlmtr.
lt, Okcr,
s 248-269
ltl1 0v\:, a.g.e., s. 'i'i
16 2 CVA.Aksoy. AtasAzIol ve Deyimler, , madde: MelengU, Ankara ioc.5.
l t.Hnem. Bouk0y Metfnlntae Gre Hilrr Devri Ansdolusunun Flonm. Ankara W 7 4 .s 7 l.

378 S N A N M E Y D A N

Smerlerde "tahl tanrasna "ANAN ad veriliyordu. Gre

v, tohum ve sebzeleri korumaktr.105 "Smer tahl tanras" A
NAN adndaki A szc bugn Trkede aynen kullanlmakta
dr Trke de ekmek" bata olmak zere temel yiyecek maddele
rine "A denmektedir. Smerce NAN" szc ise Trke "NtNE"
anlamna gelmektedir. Bu eitlikten hareket eden Diker, Smerce
ANAN adnn Trke A-NtNE biiminde ifade edilmesi gerektii
ni belirterek, anlamnn da (Yiyecek yapan nine, yan yiyecek tanr
as) olduunu ileri srmtr '-4
Altntepe uygarln yaratan n Trklern kullandklar kendi
lerine zg yazmm Smer ivi yazsyla artc benzerlikleri oldv
una dikkat eken Masan, Altntepe yazsnda, tpk Smer ivi ya
zsnda olduu gibi yldz iaretinin gkteki bir tanray, ieklen
mi bir asan budann da budayn koruyucu tanrs ANAN'
ifade ettiini belirtmektedir.165
Ayrca, Smerce MEN", Trke BEN; Smerce LL", Trke
YEL*; Smerce TUKUM" Trke TOKUM"; Smerce AGGA",
Trke AA; Smerce AGAR", Trke AIR; Smerce GARU Trke KARI"; Smerce GA Trke "KA"; Smerce
KISIM" Trke KEStM", Smerce KAPKAGAK, Trke KAPKACAK ve Smerce AARKl" Trke AARTI biiminde olmas,
kanmca Sttmerlerin Trk kkenli olduklarnn en ak kantdr.
Smerler Kendilerine KNGR" Derlerdi
M. 3000lerde Mezopotamyada Trkenin gramer yapsna
uygun bOktaml bir dil kullanan Smerlere bu ad veren 18511855 yllan arasnda yaplan kazlara katilar) Asurolog Jvdes Oppertti Oysaki Smerler kendilerine, yaztlannda geen ifadeyle KlENG veya KiNGR adn vermilerdi.
Kramer. SOmer Mitolojisi. s 16.
164 Diker, a.gx , s.248
105 V.M.Masst^n, Dm Land der tauend Stdte, M nchen, 1987, s .3 8 -4 0 ; Gerey, a .^ e ., s. 127

37V. AT AT R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Burada geen KlNGtR, Eski Trke, K, GR, yer, yurt, anlam

na gelmektedir Smerlerin yaadklar yerlere Ku (Gr) yan "uygar
lk yurdu" dedikleri dikkate alnacak olursa KNGiR'n n Trke
olma ihtimali yksek bir ihtimaldir. Ayrca Trkmen-Sahrada (Ku
zey ran) yerleen eski Trkmen obalarndan hrnn ad KONGORdr
"Birleik szck olan KN-CR iki basit szckten, KN ve GR
szcklerinden olumutur. KlN szc Smer dilinde birka an
lamda kullanlmtr ve bir anlam da i demektir. Bu szck Trk
men dilinde mkil ve zahmetli anlamna gelen KlN szc ile yan
sma bakmndan bir, anlam bakmndan ise ok yakndr. kinci ba
sit szck, GR(K) ise Smer dilinde belli bir yer' anlamna gelmek
tedir. Bu szck Trkmen dilindeki GR (KIR) szcyle hem yan
sma hem de anlam bakmndan tahminen birdir. Nedeni GIR szc
Trkmen dilinde Irmaklarn kntsnden olumu, baz yerle
ri kuru ve ounluu tepelerden ibaret yer anlamndadr. Smerlerin
yurdu da iki rman arasndaki GIR (KIR) dan ibarettir. Bunlan gznnde bulundurarak zahmetli KIR diye dnmek mmkndr.
Bilim adamlarnn Mezopotamya'nn kurak toprann ok zahmet is
temesi konusundaki aklamalar da bu dnceye destek veriyor.

Trkmenistan da da eskiden kalm harabelerin arasnda KA

LALI GR, KAFLANU GR, gibi adlar vardr. Smerolog Felkenstein bu szc KENGER ve KENER eklinde yazyor.166 Azerbay
cann Tebriz kenti yaknnda bir kyn ad da KENGERdir. Bizim
bu yer adnn nereden gelip kt konusunda elimizde bilgi yok;
ancak meselenin ilgin yan, Felkensteinin LU-KEN-GER-RA sz
n Smerli (Mann von Smer, Smerce) diye adlandrmtr.167 Yu
karda ad geen Azerbaycandaki kyn veya kentin baz sakinleri
kendileri iin KENGERLU (Kengerli) soyadn kullanyorlar. LUKEN-GER-RA szc ile KENGERLLf szc arasndaki benzer
lik ok anlamldr, zellikle ( W ) eki her iki dilde de Bir yurda
mensup adam anlamna geliyor.
Falkenstein. Adam Dm SOmertache, Lelden.lVJ

167 A.g.e.,s.l5.

). s. 14.

Baz bilim adamlar bu szc K-EN-GI eklinde yazp, birin

ci hecesindeki K szc yer-yurt anlamnda veriyorlar. Smerlerde ounlukla adn sfattan nce gelmesini gz nne alrsak bu e
kilde yazlmasnn daha doru olmas mmkndr. Ancak hangi e
kilde yazlrsa yazlsn bu szcn terkibindeki K szc yer,
yurt veya ku/gir anlamndadr"lbS
Trkistana ait eski adlarda da KENG, yurt ad,, KAGR A
YI ve KANGAR etnik ad bulunmas da dikkate ayandr
Orhun Yaztlarnda da KENGERE ve KENG szckleirnm
yurt veya kavim ad olarak zikir edilmesi de ok anlamldr

169
."170

Tannnm Ad Ayn: SOmerlerde "DNGR,

TOrklerde TENGR"
Smerlern gn na karlmasn salayan arkeologlardan
Fitz Honmel, Diemel, Pbel, Falkmstrtnln okuduu ilk szckle
rin arasnda hem yansma olarak hem de anlam bakmndan Trkenn, zellikle de Trkmencenn yapsna uygun kelimelerin olma
s son derece anlaml ve dndrcdr, rnein, Smercede tann anlamna gelen "DNGR, Eski Trkede TENGR" eklinde
karmza kmaktadr Smerce DNGR szcyle Trke
TENGR szc arasndaki "artan" ses ve anlam benzerlii ok
nemlidir. Dahas, Smerlern binlerce yl nce kullandklar bu
szck, gnmz Trkesnde ok az bir deiiklikle TANRI" bii
minde kullanlmaktadr.
Smer uygarl kefedildiinden ben Smer dilinin kke
nini aratran bilim insanlar bu dilin Hint-Avrupa kkenli ya da
Sami kkenli bir dil olmadn sylemekle birlikte ve Smercenn Ural-Altay dil gurubundan olduunu bildikleri halde bu ko
nuda nedense ok derin aratrmalar yapmaktan srarla kan
mlardr. Bat merkezli tarihin gdmnden kurtulamayan Ba
K>H ( -r.-y. a.g.e . s 44 -*'i
!(>g TksoyJurnali, Say: 8 Ocak 0 0 3 , s 1 5 -ib
170 C-rcy, a.gjL, v 4V

3 8 1 - A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

tl filologlar ve arkeologlar bugn hala Smercenn Hint-Avrupa kkenli bir dil olduunu gsterecek bir kant aramaktadrlar
Oysaki onlar bu kadar abay Smerce ile Ural-Altay dillerini
karlatrmak iin harcasalard bugn byk bir ihtimalle S
merlerin kkeniyle ilgili pek ok sorunun yant verilmi olacak
t.
Yer Yurt Adlarndaki Benzerlik
Toplumsal kken aratrmalarnda yer-yurt adlarnn da nem
li bir yeri vardr. Uygarlklar arasndaki etkileimi ya da kken bir
liini belirlemek isteyen tarihilerin ve antropologlarn ska ba-
vurduklar yntemlerden biri-de yer-yurt adlarna bakmaktr. Eer
farkl corafyalarda ayn ya da farkl zamanlarda yaayan iki ayn uy
garlk ayn ya da benzer yer-yurt adlar kullanmlarsa o iki uygar
lk arasnda bir iliki var demektir. Bu ilikinin boyutunu anlamak
iin bu iki uygarlk arasndaki dier benzerliklere bakmak gereke
cektir.
, Mezopotamyadaki baz yer-yurt adlarnn Smer dilinde her
hangi bir karl bulunamamtr. Bunun zenne bilim insanlar
Mezopotamyada Semerlerden nce baka bir halkm yaadm ve
Smerlerin baka bir yerden g edip buraya geldiini dnmeye
balamlardr. Buradan hareket eden baz bilim inasanlar, Smerlenn konutuklar dilin Ural-Altay kkenli bir dil olduunu da dik
kate alarak Orta Asyadaki, yer-yurt adlaryla Smerlerin yer-yurt
adlarn karlatrmay denemilerdir. Ortaya kan sonu gerek
ten artcdr; nk zellikle Trkmenistandaki baz yer-yurt ad
larnn. hatta insan adlarnn Smerlerin kullandklar adlara brerbr benzedikleri ortaya kmtr
Begmyrat Gerey, Smerlerin ve Trklern kullandklar benzer
yer-yurt adlarnn birkan yle sralamtr:
1 Smerlerde Aratta (Kent ad), Trklerde Antta, (Gney Azer
baycanda yer ad).
2 Snerlede Kingir. Kmki (Smer yurdunun ad), Trklerde

382 S N A N

MEYDAN

KngOr Kttnr, (Kuzey rana yerleen eski bir Trkmen obas

nn ad).
3. Smerlerde An, (Gk Tanrs), Trklerde Anau, Anew (Aka
batn 14 km dousundaki kent harabeleri.)
4

Smerlerde yerleim birimi, kent anlamna gelen Ur, Uruk (S

mer kentleri), Trklerde Urgen, (Trkmenistanda ve zbe
kistan'da kent), Urmiye (Azerbaycan'da kent ad). Aynca gn
mzde Trkmencede hanedan, boy anlamnda Urug (Uruk)
szc kullanlmaktadr. Ur, Trkede , tura", "kura, bura*
, diye kullanlan ve ehir, ahali, yer", bina anlamna gelen
kelimelerin ksaltlm varyantdr. Smer kenti Ur a ok uzak
olmayan ve benzeri bir ad tayan baka bir Smer kenti de
Urukta. Ur-uk, yani Ur-ok, W u n oku anlamndadr ki bu da
Ur"un olu demektir. Tatarlarda, sahili kurumu nehirlere,
denn hendeklere ve yerleim birimleri evresinde it yerine
kullanlan kanala ur" denilmektedir. Tatarcada Ur-bu", Bu
ehir" anlamna gelmektedir.171 Tatar lehesinde uram -so
kak, uta -orta, urtak-ortak, birlikte kelimelerindeki ur doru
dan doruya ehir, yerleim birimiyle alakaldr. Ur-ta, eh
rin merkez meydan , Ur-tak* bir ehirde yaayanlara ait toprak
demektir."172

5 Smerlerde Nusl, Nuzl, (Smer kenti), Trklerde Nusay, (A

kabatn 16 km gneybatsnda eski kent harabesi) ve Trki
yede Nusaybin (Mardinin ilesi)
6 Mezopotamyada Para (Kent ad), Trklerde Parab (Farab)
(Kent ad)
7 Smerlerde Mada (Yurt, uygarlk yurdu), Trklerde Madau
(Trkmenistanda eski yurt ad.)
8

Smer dilinde Dur, Duru, Durun (Yerlemek, yaamak), Trk

lerde Durun (Trkmenistan'da yer ad ve durmak anlamnda
durup yerlemek)

171 l'aiah, a.g.e , v24H

172 A.g.e., s.24S)

383 . A T AT R K V E T U R K L E R N S A K l . l

9
10

TARH

Smerlerde Gaur (Tepe ad), Trklerde Gavur (Tepe ad)

Smerlerde Agtd, Akal (Gl), Trklerde Ahal (Trkmenis
tan'da bir il)

11 Smerlerde Am (Yaban kz), Trklerde Am, Amuderya

(k2 rma)
12. Smerlerde Marl (Kent), Trklerde Margu$ (40 yz yllk Trk
men antik kenti)171
Smerlerin Trk kkenli olduunu iddia edenlerden br de
nl Macar tarihisi Rasoneydr. Rasoney: * Yazl tarihlerden bin

lerce yl nce inde Hindistan'da Mezopotamya'da, Anadolu'da ve

Orta Asyada yle kltr unsurlarna rastlanr k, bunlarn hareket
noktasn Stepe (Bozkr) kltrlerinde aramak gerekir.Ancak bu za
manlarda onlara Trk denmiyordu.* diyerek, aka Smerlerin
Trk kkenli olduunu ileri srerken, baka bir Macar tarihisi IstvanFodor, Smerlerin Macar Trkleryle akraba olduklarn d
nyordu. Fodor, bu dncejni: "Smerler ve Macarlar, Yahut Ural
Halklarnn Birbrleriyle Yakn Akrabalklar Var mdr?" adl bir ma
kalede dile getirmiti.174
Smerlerin Trklne ynelik bunca yabanc almaya kar
n yakn zamanlara kadar Trkiye'de Smerlerin Trklerle ilikisi
ni dil bakmndan inceleyen sadece iki nemli aratrma yaplm ol
mas zcdr.1 Bu durum, Atatrkn Smerler Trktr" diyen
tarih tezini grmezlikten gelen ulusal omurgas krk" ve "genel ka
bulleri sorgulamaktan kaman tarih anlaynn dourduu bir so
nu olsa gerekir.
1 7 i Gerey, a.g.e., s 4 0 -4 9
' 7 4 Isvan Hodor, A re The Sumerians anl The I lugarias or The Uralic
People Rclaed? Cunent Anthophology . No 12. 1971, s 215-22*>
1

Bu alnmalar unlardr Mebrurc Tosun, Sttmer Dili tle TOrk Dlh Anan
da Knagarma. Atatrk, Konferanslar IV, Ankara 1973, s. 147-168; Co
man Nedim Tuna. SOmcr TOrk Dkrtnin Tarih Oglsl ve TOrk Diterin Ya
s Meadest, TTK Yaynlan, Ankara I W .

Sanat Benzerlii
KZ BAI*
Smerlerle Ttlrkler arasndaki kken b.rliginin ak kantlarn
dan biri de OkOz ba" figrdr. Orta Asya'daki Altmtepede ele
geirilen M.4000lere ait kz ba heykeli, Mezopotamya'y Orta
Asyaya balamaktadr
Bu kz ba" heykelinin gzlerinin ve kulaklarnn biimi,
yontu biimi ve boynuzlarn kvrm ve boyutlar ve hatta lleri
Smer kz bayla zdelemekte, Altntepede bulunan kz ba
heykelleri Smer mezarlarndan kan kz ba heykellerine bire
bir benzemektedir.176 Altmtepe OkOz basyla Smer OkOz bam yan
yana getirnce her ikisinin de ayn sanat anlaynn rn olduu
kolayca grlecektir.Burada anlaml olan sadece kz ba heykelle
rinin benzerlii deildir, asl anlaml olan Smer kz ban^
M.2500ierde, Trkmenistandaki (Altntepe) kz bann ise ok
daha nce. M. 4000lerde yaplm olmasdr 17' Bu durum SOmer
OkOz bamm Orta Asya kaynakl olduunu kantlamaktadr. Aynca
Orta Asya'da ve Mezopotamyada yaplan arkeolojik kazlarda ok
sayda kz bana rastlanmas Smerler ve Trkler iin kzn"
kutsal kabul edildiini de gstermektedir.178
Smer kz bayla Trk kz ba arasndaki artan sanatsal
benzerlik dnda baka bir artan'benzerlik de Smercede kze
GUD, Trkede ise UD denilmesidir.179
Ataszlertndeki Benzerlik
lk edebi rnler Smerlere aittir. Destanlar, mitoloji, kaside,
at ve tler olgun bir ifadeyle kil tabletlere yazlm ve bu kil tab
letlerin birou gnmze kadar ulamtr. Bu tabletlerdeki edebi
176 Masson, a.g.e., s 4 1 -43, Gerey, a.g.e., s. 128.
177 Jean C.laude Margucron, Die Grossen Kultur der W ell, Mnchen, 1989,
V 148. Gercy, a.g.e., s. 121
17H Margucron, a.g.e., s. 190: Gerey, a.g.e., s.121.

Trnn. a.g.e.s. I

385 A T A T U K K VE T U R K l . f c K I N S A K 1.1 T A K I III

rnler arasnda ataszleri (.ok dikkat ekicidir Ondan dah dikkat

ekici olan ise bu Sner ataszlerinin aynen ya da ok .z deiik
lkle bugn bile Anadolu Trkleri arasnda kullanlyor olmasdr
te, 4000 yl nceki baz Smer ataszleri ve bugn Anado
luda kullanlan Trk ataszleri arasndaki dndren benzerlik:

Smerce de Tilkiyi grmeden tasmasn yapmak". Trke'de,

Dereyi grmeden ptalan svamak*.
Hibir eyi olmayan rahat uyur. Trke'de "Malm var m der
din var."
yi giyen kimsenin nnde herkes egihr. Trke 'de Ye kr
km ye."
El ele adamin evi yaplr/ Mide mideye adamn evi yklr
Trke 'de ok el ite, az el ata."
iftlemeden gebe kahnmaz, yemeden yaymanfanmay Trk

e de ' Ate olmayan yerden duman kmaz."

Dmana saldrrsan dman da sana saldrr Trke'de "Sa
na yaplmasn istemediini bakasna yapma"
"Boynu kesilmi olann boynunu sen de kesme. Trke'de
Dene bir de sen vurma.
"lm Tannas'na beni yaat deme
duaya amin deme.

Trkede Olmayacak

Bela Tanrlardandr. Trkede "Hayr ve er Allahtandr.

Kpei olmayan ehirde, tilki mfetti olur. * Trke de "Koyu
nun olmad yerde keiye Abdumhman elebi derler.
Bugn gideyim diyor, yarm gideyim diyor, bo vakit geiri
yor. " Trke'de "Bugnn iini yarma brakma *180
T rk ede bugn aynen kullanlanlar

Ak Aza sinek girer, *

Bal gibi adam *
Ay gibi gzel"
180 tfc, Ortadou Uygabk Mizas, s 71-74.

3 8 6 .S NAN ME Y D AN

"Aslan gibi saldrmak

"Y*gibi erimek"
'Ayan y o r sa bas.
Tarh dilylam ddiinden karr. 181
Aradn 5500 yl gibi ok uzun bir zaman gemesine karsn, S
mer ataszleri ve deyimlerinin benzerlerinin ya da aynlarnn bu
gn Anadolu daki Trkler tarafndan kullanlmas, Smerlerle
Trkler arasndaki ilikinin yaayan" kantdr
Smerlerle Trkler arasndaki etnografik benzerlikler ise m
zik, frdalk-byclk ve zellikle din gibi sosyal ve kltrel alan
larda
younlamtr.
SOmer ve Trk Kozmolojileri Ansndaki Benzerlikler
Smer dini ve Smer kozmolojisi Eski Trk dini ve Trk koz
molojisinin birerbr kopyasdr. Smerlerle Trkler rasndaki kken
birliinin en g kantlarndan bin bu din benzerliidir.
1. Gk Tann nana
Smerlerde tanrlarn gkyznde olduklarna ve doku* dem
len bir yerde toplandklarna inanlrd Smer krallar yer yznde
tanrlarn vekili saylrd.182
Trklerde de ncelen ok tanniann sonra da tek Tannrun gk
yznde yaadna inanlrd, Trkler bu inanlarndan dolay din
lerine Gk-Tann Dini' adn vermilerdi.Trklerde de hakann
Gk- Tanr tarafndan lkesini ynetmekle grevlendirildiine ina
nlrd (Kut inanc) Hakan kendisini Tannnn yer yzndeki veki
li olarak grrd rnein, Hstung-Nularm hakan. g0n oh, ya
n "Tengr Kutu .adn almt. M 3 yzylda Asya Hunhrmm h
kmdarlarna 'Tengri Kut* ad veriliyordu18"' Afete in bakanlan1*1 A-f.e . s 71-74

i - 2 A **-, s f'i
ir- M_;!lcr S-n-vr. D tn ta TkToptanm*Eddkrt.

stanbul 1 974, s 31-33

387 A T A T R K VE T U R K L E R N

SAKLI

TARH

omgaderdigi mektuplarda

kendisini gk e yerin dourup ve gn

ile ayn tahra ffranhg Hunlarm "Byk Tanr Kutu diye tantryordtt'KM
Eski Trklerde hkmdarn tanrsal bir g sahibi olmas, ya
da tanrlarn yeryzndek glgesi olarak kabul edilmesi anlay
Mezopotamya'da Smerlerde de vard 'Mezopotamyada krallar,
lol, din H " (Fn) yerinde, tanrlarn yyftyfln<Mri en st derece
deki vekili ve temsilcisidir
2. Gk-Yer Evren Modeli
SOmer kozmolojisiyle Trk kozmolojisinin evren algs nere
deyse ayndr. Smerlerde gOk-yex olarak sembolize edilen evrm
modeli. Eski Trkelerde tam tamna gk-yer olarak ifade edilmek
tedir.
Birok Smer tabletim zen Kramere gre Smer evren mo
deli ksaca yledr:

'Sm er dnrlerinin gznde evren iki n unsurdan oluur;

gkyz ve yeryz. G Itnutm vr stnden kemer hiitnind^
kan bir yzeyle kuatlm ukur bir uzam olarak dnyorlard,
gk tanrlar burada yaard. Yeryz, yerin yzeyinden, lm ve
r~h*nn+m ilahlarnm oturduu almdan oluan dz bir yuvarlakt.
Gkyz ve yeryz arasnda bulunan ve onlar birbirinden ayran
nefes benzeri z UT dir. Hava, rzgar, ruh, Ay, Gne, gezegenler ve
yldzlar onlara havayla ayn maddrden yaplm gibi geliyordu, yal
nz parlaklk nitelikleri vard'186
Evrenin Smerce karl, szc szcne gk-yer' anla
mna gelen 'an-kT dr. Evren, gk ve yere ait alt blmler halinde
dzenlenmitir. Gk, yukardaki uzay kapsar ve gBk tannian bura
l 8 4 >Lg.e.. s 5V5-+

Imamel (Wss, F.pochen nu srukuren (.rundlge emer Ur.versalge:

lche lrde Obcrsuie an Marn 19v)4. s lt>; Gercy. a^e.. v 65
Krainer, SOmer Mitolojisi. s 12-1 V

388 S N A N M E Y D A N

da oturur Yer ise, aay, yerakn kapsar ve ller dttnyasmmtau

nlar (yer tannlan) burada oturur.187
Smer tabletlerinden elde edilen bilgilere gre, Smerlerin ev
renin yaratl hakkndak dnceleri yle zetlenebilir:
1.

1 Balangta ilksel deniz vard; kkeni ve douu konusunda

bir ey sylenmemektedir. Kramer buradan hareketle Smerlern onu her zaman varm gibi dnm olabileceklerine inan
maktadr

2.

lksel deniz, gk ile yerin birliinden oluan kozmik da mey

dana getirdi.

Tanrlar insan biiminde kleirilmitir. Gk tann Eril An"

ve yer tanns diil Ki birleti ve onlarn birleiminden ENUL" dodu.

Hava Tans (Gk Tanr) Enlil yerden g ayrd ve babas An

g ele geirirken anas W yen ele geirdi. Ve daha sonra Enll ile annesi Knn birlemesinden evrenin dzenlenmesi, insa
nn yaratl ve uygarln kuruluu balad.188

Smer kozmolojisine gre Evretin biimlendirilmesinde pek ok

tanrnn grev almasna karn, bu konuda en nemli i hava tanns
olarak bilinen Enlile dmtr. Enlil, Evrenin en nemli varl olan
insann tm ihtiyalarm su tanns Enki'ylc birlikte karlamtr.

yi gnlerin gelmesini salayann hava tanns Enlil olduunu

reniyoruz. Topraktan tohum karmay, ve lkeye hegati, yani
bolluk, bereket ve mutluluk getirmeyi akima koyan Enlildir. nsan
taralndan kullanlan tarm aletlerinin ilk Omelderi olan kazmaya ve
belki sabana da ilk biim veren yine bu ayn Enlildir: ifti tann
Enten'i sadk ve gvenilir renberi olarak atayan odur. Dieryandan
bitki tannas Uttu "yayaam veren su tanrs Enki'dir. Dahas, ger
ekte yeryzn, zellikle Smer ve onu evreleyen komulannn
bulunduu blgeyi dzenleyen Enkidir. Smer, Ur ve Meluhhatun
yazglarm o belirler ve belirli iler iin ikinci derecede ilahlar atar.
187 A-g.e., s

A me

389 A T A T R K

VF T U R K L E R N

SAKLI

TARH

ve tohumlarn oaltmak iin sr tanrs Lahar ve tahl

pnnas Anan' gkyznden yeryzne Enlil ve Enki, hava tanr
s ve su tanrs birlikte gndermilerdir."1H
Q
t u a k tu

Smerlern dini ok tanrldr Smer tanrlar nemlerine gre

belirli br hiyerarik dzen iindedirler En byk tanr doann drt
gcne egemen olan Gk tanrs AN*dr.Ondan sonra hava ve yel
tanrs EN-LlL gelir ve daha sonra da yer-su tanrs EN-K1 kendini
gsterir. Son olarak da yerin ulu tanrs NNHURSAK ne kar. Bu
drtl Smer tanrlar dnyasnn en st katnda otururlar. Dnya
daki tm gleri ve varlklar planlayp yaratanlar bunlardr Fakat
zamanla bu drt tanrnn ilevi ve neminde deiikler olmutur.
M. 4000lerden sonra AN bir sre en byk tanr olamaya devam
ederken, M .2500lerde EN-LL onun yerini almtr. Sonralar ENXT n NN-IL adl bir gen kz tanraya hrmetsizlik ettii iin di
er tanrlar tarafndan yeraltna srgn edilmesiyle birlikte tanrla
rn nderlii EN-Kye gemitir. lg
EN-Knin kz N-ANNA Smerlerde gzellik semboldr. Yu
nanllarn ak ve gzellik tanras Afrodit (Roma'da Vens) lnanna,
rnek alnarak yaratlmtr.(Kramer, 1972, s. 102-105)191
Smer kozmolojisiyle Trk kozmolojisi arasndaki benzerlikle
re evren modelleriyle balamak yerinde olacaktr Yukarda ifade
edildii gibi Smer evren modeli yer-gk unsuruna dayaldr. "Yergk" unsuruna dayal evren modelinin Eski Trklerde de grlme
si gerekten dndrcdr.
Yer-gk evren modeli Eski Trklern z kozmolojisidir: Kainatm btn tezahrlerini gk veyiz/su temsil ettii birbirine zt, fafat birbirini tamamlayan iki evrensel nefesten olumu olarak kabul
eden sistem, proto Trk ve Trklerin en eski, belki de z kozmolofisiydi.'192

189 A.g.e..s87
190 A-g.e., 66-142
191 fmin Bilgi. SOmerler Maddesi, Tttrk Ansiklopedisi. CXXX. s 122.
192 Esin. Ttttk Kozmolojisine Gbrlf. s 19

Eski Trklerde de Semerlerdeki gibi gk ve yerden sorumlu

a nnlar vard. Ttlrkler Gk Tanrsn ayn zamanda bir hkmdar
olarak dnrlerdi ve ona Tengri kan (tanr han) derlerdi. ,Q
Trk kozmolojisinde Gk tanrdan sonra gelen en byk tanr "Yr
tengri han (Yer tanr han) dr. Trk kozmolojsinde "yir tengri ka
n" da gk tengri kan" gibi zaman kavramnn bir ynyd ve yergk zaman arknn dolanm iinde buluuyordu. Kk Trk dne
mi mezarlarndaki sanat eserlerinde, madeni levhalarda ve Tonyokukun tapnanda duvara aslm toprak maskelerde grlen ba
lar, bazen gk, bazen de yer tanrs olarak yorumlanmtr."194 Eski
Trklerin tanrlar da tpk Smer tanrlar gibi ounlukla gky
znde yaarlard.
Trklerde yer ve gn birbirini tamamladna inanlrd. Eski
Trk kltr uzaman Bahaadingd, Trklerdeki Yer-gk d
ncesi hakknda u deerlendirmeyi yapmaktadr: Yer ile gk her

ikisi de birbirine bal, kutsal birer varlk idiler. Yer de gk insanla

ra zellikle de Trklere iyilik getirirlerdi. Gerek Gktrk ve gerekse
sonraki alardaki Trkler yardm isteyecekleri zaman hem gkten
hem de yerden, her ikisinden birden yardm dilenirlerdi. Ant ve ye
mi ierlerken de gkle beraber yer zerine de yemin ederlerdi.
1Gk ve yer eklinde syleyen eski Trkler, gy ne getirmek
yolu ile ona daha fazla nem veriyorlard. Sonradan biz ise Yer ve
Gkeklinde sylemeye baladk. Bu syleyi tarzmzda eski nasya kltrleri ile ran'n da tesirleri vard."195
Smer dmi ile eski Trk dini arasndaki en nemli benzerlikler
den bin de her iki dinde de gk ve 7 er tannlannm dier tanrlara
oranla ok daha nemli olmalardr.

"Smerlere ait en eski metinler, kt tanrlarn kahrndan ko

runmak iin din adamlar tarafndan ifade edilmi forrilllerden ibaEski Tflrk Yandan.
Kozmolojisine Giri, s 59
lism, a.g.e., s. 75.

g i N O rkm ,

a.g.e., c II s. 163-164.

I. stanbul 1 9 3 6 -4 1 , s. 130; Esin,

TC*

391 A T A T R K

VE T U K K L F K N

SAK I I

TAKIMI

rettir.Bu dualar devaml olarak gk ve yer tanrlarnn adlaryla l

kidedir. Onlar dier tanrlarn stnde en gl tanrlar olarak mey
dana geliyor. Babl'in en esasl panteonlarnn arasnda >mcUrm
en ulu lf tanrs daha grkemli grnmektedir Bunlar ANU (Gk
tanrs), EN-LL (Hava tanrs, yel tanrs). LN K (yer tanrs) ve bu
nun gibi de EA (E, Smerce ev demektir.) yan yer ile gk araln
dolduran hava hacmine sadece yardmc olarak girmi Ay duraan
dr. Ayn inana biz gnmze dek amanizmi koruyagelmi a
manlarda da gryoruz. Burada da. yukarda grld gibi, gk ve
yer tanrlar en esas rol oynamaktadrlar. En eski Trk yaztlarmda
da ilkel kozmolojideki mavi gkle Gle Tann" ve kara yerde ise Ya
z Yer' baladn reniyoruz. Bu ikisinin aralnda ise ' insan
dnyas'yerleiyor. Gk, hem kudret, hem de cmertlik yapc (be
reket verici) ve hayr sembldr. Onun ad devaml olarak yalnz
tek bana veya yer ile birlikte gemektedir

"106

B.Gerey, Gk Tanr nn zel bir yeri olan ok tannk dini inan

a n ilk ortaya kt yerin Trkmenistan olduunu ileri srmekte
dir. Orta Asyada Gk Tanrnn egemen olduu ok tanrl inan
cn ortaya kmas Anau (Anav) uygarlnn yaad doneme denk
gelmektedir. (Trklerdeki ok tannllk konusunda ileride bilgi ve
rilecektir ) Gerey, Anavdan g eden Trklerin berberleinde bu
in an a da Mezopotamyaya gtrdklerini dnmektedir
Anavdan g eden Smerlerin gk tanrlarnn adnn AN-U olma
s da bu dnceyi glendrmekledir. ANU szc Trkmence
ANEV szc ile ayn anlama gelmektedir
Ayrca burada gzden karlmamas gereken en nemli nokta
Smerlerin kendi gk tanrlarna DlNGlR (tanr), adn verirken,
Trklerin TNGR adn vermeleri ve Smerlerin yel, yer ve dier
tanrlarna ise EN (iye, sahip, pr) takma adn koymalardr.,l)'

Arkeologlarn gnmze kadar Trkmen topraklarmdan orta

ya karda eitli tannalarm hem de kutsal kzlerin ok saydaFritz Hommel, Ltnologie imci Geographie Des Ailen Oriens. M<. lc
1925, s.21-22: Gerey. .g.e , s.62.
197 Gerey, m.g.e . s. 81
#

392 S N A N M E Y D A N

Jd heykelleri de bu Bkre temel oluturmaktadr. nk onlarn hep

si Mezopotamya'da tekrar oluyor. Eski Trkmenistan ile eski Mezo

potamya arasmdaki birbirine denk gelen yer-yurt ve insan adlarn
da buna eklemek mmkndr.
Bu Rkri daha gl destekleyen baka bir delil de Amerika'nn
Onhl bilim adam Durant'm dnyanm en eski uygarlk beiklerinin
banda Anev (Anau)'On gelmesi, hem de uygarln eitli grm
leri ynnden "tek tannalk inanann ilk kez Trkistan'da (Orta
Asyada) ortaya kt konusundaki bilimsel aklamalardr"198
Smer diniyle Trk dininin ortak kkenli olduunu gsteren
en nemli kantlardan bin Smer v yazsndaki yldz" resmidir.
Bu yldz, Smerce AN yani GK szcn simgelemektedir. Kamer, ayn iaretin ayrca DNGR, yan TANRI szcn simgele
mek iin de kullanldn ileri srmektedir.199 Smerce AN gk
iin kullanlan simgenin (yldz) tanr" iin de kullanlmas, gpk"
ve tanmn" avn sembolle ifade edilmesi, gk ve tanmn zdele
tirilmesi, akla eski Trklerin GKTANRTsn getirmektedir.
Grld gibi Trklerde de Smerlerde olduu gibi gk-yer
evren modeli ve bu modeli ekillendiren ve ynelen gpk ve yer tan
tlan vardr. Ayrca buna ek olarak Trklerde de Smerlerdeki gibi
yer tanns" yalnz deildir, onunla birlikte olan, yer tanrsna elik
eden ve onu tamamlad dnlen bir de su tanrs" vardr. Bu ne
denle Trk kozmolojisinde de tpk Smer kozmolojisinde ki gibi
yer ve su birbirini tamamlayan iki unsur olarak dnlmekte ve bu
dnce her k kozmolojide yer-su" biiminde ifade edilmektedir.
3.Yaratl Mitlerindeki Benzerlik
F.sk Trkede yer-su" yeryz demektir. Oysaki sadece yer
kelimesi belirli bir yere karlk olarak kullanlmaktadr.200 Nitekim
yrt Wll Duran. Kulturgeachktc d e r Mmsrhhrlt, KMn 1985. s. 1 0 9 -1 1 6 ; (Jerey. a.g.e., s 81
,g y Kraner. SOmer Mitolojisi. s 190

t- IV^rlcr, II nadde 888, ( ( .lauson, An lltymological Diclionary of

393-ATATURK

VE T R K L E R N S A K 1.1 T A R H

Smerlerde de Gk tanr AN, n yannda yer-su tanrs EN-KI yer al

maktadr. Trk kozmolojisinde de tpk Smerlerde olduu gibi yer
ve gk kadar hatta onlardan daha fazla su"yun yeri vardr
Smer dncesine gre ezelden ebede kadar kalan varlk su
dur. Her eyin kayna ve mayas sudur. Bilim, evren kendi gk
kubbesi ile, yeryz, yer ile gk arasn dolduran atmosferde k
samakta olan saysz yldzlar, ay, gn, yaradl ve yaay, bu cm
leden olarak insann yaradl ve uygarl gelime ortam, bunlarn
hepsi o sudandr '20'
Smerlerin suya ykledikleri derin anlam eski Trklerdc de
karmza kmaktadr Trk kozmolojisinde yeryz Cm de olduu
gibi denizler iinde yzen dr keli bir dzlk olarak alglany or
du. Eski Trkede buna: Trt ttluy gz iinteki y e r" demliyor
du.202 Bir srukun (srk, utun,destek) sular stndeki yeryzn
destekledii dnlyordu.201
WUhelm Radolf, (1837-1918) ok eski alara ait Trklerin ya
ratl destanna gre -tpk Smerlerde olduu gibi- her eyin sudan
yaratldna inanldn ileri srmektedir.
5u usuz bucaksz su....Yalnz su yaratlmt. Taman ve yer
daha yaratlmamt. Sudan baka henz hibir ey yoktu. Evren u
suz bucaksz sularla kaplyd. Yer, gk yaratlmadan nce her eyin
su olduu bu yokluk iinde bir Tanr Kara Han vard, bir de su.204

'Trklcr) yeryzOndeki kutsallklara Yer ve sular derlerdi.

( ...) Trkler Yaz yer derler iken yerin sonsuz derinliklerini ve ka
ranlklarm da dnrlerdi. Bu dnce onlara korku ile kark bir
Pre-Thinecnth Century Turkish". yer " Nakleden F.sin, TOrk Kozmolo

jinse Giri. viQ.

Kramer. Mesopotamien, Hamburg,

1971, s 9 8 Nakleden Gerey, a.g.e., s

57.
202 f w .K Mller.

Zwei Pfallinschriften aus den Turfan Funden . s. 36

Nakleden Esin.a.g.e., s. 40
2 0 1 Esin, a.g.e., s.41.
204 Seyi Kemal Knraloglu. TOk Edebiyat Tarihi. Istanbul 1973. s.47

J M S I N A N M E t DAN

C .JT a M t
m o n n d TM doto Jbongrucm i
(tU n fib i, TlX k y e r wt s u k n T tk k b o d m jm k o
<km o b n fyeonbn janftm smefcrdL T^pfa 7T*a
de T M 7er suhn' m r L ( ...) 1
Dnyann yaratl konusunda Smerler vr eski TOrkkr beozer
millere sahiptirler. Sflmer w Eski TOk ysadh addoi arasmdak
belli butl b a n a t t d a yk sralanabilir
1. Her k mue gre de balangta sadece su vard.
I

Tanrlar ile dev ya da eytanlar arasnda devaml bir mcadele

nin olmas ve sonuta tanrlarn kazanmas

Yaratlanlarn benzer nedenlerle cennetten kovulmalar Yaratl

mlarn gururu ytlznden tanrlarla yarmak istemeleri.

Her ila varyanta da tanrlar henz insanlardan ok farkllama

mlar. insana benzer, ancak insan st niteliklere sahpur!et.

Ota o 1*

gniih Benzerlik

Smer diniyle Trk dru arasndaki benzerliklerden biri de *l

gmme gelenegfnde karmza kmaktadr. SOmerier ve TOrkler
llerim brtnnne tpatp benzeyen mezarlara eyalaryla bitlikte g<Vrayorlard Mezn haznfant biimi ve O ttataym m a konulan e
yalar aata <*">* UUrtne benziyordu Smer mezarlarndan
kan eyalarn niteliinin eski Trk kltrnde ok nemli anlam
lar tamas. Smerlerle Trkler arasndaki kflhm bitliinin ok
gl kantlarndan biridir.
Smer kazlarn yrten Woofley, 1927-1928 knda krallk
evinin prensi olduu dnlen Mkalamdg adl bir erkein ce
sedinin yeraldg umamen salam kalm bir mezara rastlamtr
205 < V > - a * * > ,C .ll . s 1 6 4 - 16 V

Gerey.a**., s. 71

3*5 A T A T I K k

V F Tl KK l F KI \ S Ak l I T \ R IH I

M fr .m n .*;ld \ k.\ ;v r le v c n

WooDey

C'-M dtklcnm d.\kk.\M d .k

k a s n a jO v lr k .m ta m s lr

O
en byk kral mezarlarndan birinin kysna gmlmt
K donarm tm gm liffyk dier mezarlardan aynhyonhL Dik olarak
topraa saplanmt bir mzran varl orada bir srprizie karlaailk gstergesi gibiydi, Mzra takip ettiimizde, ucunun
fcm bir deftere sabitlenmi olduunu grdk. Onun alanda ise,
mezarn kesine uranan ve ukuru kaplayan ahabn rmesiyle
betiin bak gden bir delik bulmuyordu. Alak bir zemini olan
mezar
biraz
byk rJman ramen, normal bir
grnmdeydi. indeki tahta tabutun yannda kurban iin yete
rince boluk vard. Ba taraf boyunca, ulan aa&ya doru saplan
m mzraklar vard ve aralarna h j w>ln^ jrf kil kapiar konulmu
olduunu grdk Taburun yannda muhtemelen kabartmalarla beyomy bir
atrmta kaph obu bakr
haner ve keskilerin yan su\ ou ytvh alan 50den fazla bakr ve
gmten kap, kp ve tabaklar, aynca ta ve kilden kaplar bulun
du. htezarm yaka ucunda ise yine mzraklarla birhkte, akmak ta,
keski ucu, formunda bir takm oklar vard.
Ancak en byk srprizle tabutun stndeki topra kaktrd
n rda karlatk Ceset, her zamanki gibi sa tanka duruyordu.
Bedenin etrafnda, altm bir haner ve halkayla tabirimmi lapis tatndanyapthna bir bilei tamm ash olduu ihnO bir kemer bu
lunuyordu. Gvdenin nnde lapis, altm ve incilerden oluan kat
bir ktle duruyordu. Ellerin arama ar bir ahm kase yerletirilmi
ti. Bunun hemen yanmda yine alandan yaplma byke ve oval bir
kr**- daha vard. Bam arka tarafnda midye eklinde ahm bir lam
bayla, bir kase konulmutu. Sa omuza bir ifi baha dayanma ve
sol omuzun yanmda da yine normal formda bir balta vard. Cesedin
h*ww*n arkasna bilezikler, inciler, muskalar, yanm ay rkhndr k
peler ve ahm
J J * "iy
Jw im lr W j njjhfmyn
Kemikler ylesine rmlerdi ki, iskeletlerin o bildik kor
kun grntsnden eser kalmamt. Ancak birka para ufalanm
toprak lnn konumunun tespit edilmesine yardma oldu. r
m kafatasn rten mifer zeikk gz kamatmcyd. lenmi al

396 S N A N M E Y D A N

Ondan yaplm olan mifer, yanaklara kadar inerek yz koruyan

ek paralara da sahipti. Peruk eklinde yaplma ve kabark bukle

leri oluturan salar ince izgilerle tek tek gsterilmiti.Ortadan ay
rlm yass, dalgal buklelerle sarmalanan miferin etrafna bir bant
dolanma. Arkasnda ise rglerinden oluan kk bir topuz var
d. Aln bandnn altndan geen bukleler, kulaklarn yanndan aa
doru sarkyordu. Yanaklara kadar inen bukleler sakallan yans
tyordu. Metal miferin kanatlarnda, onu baa sabitleyen ip delik
leri sralanyordu. Bu mifer, altn iilii olarak mezarlkta buldu
umuz en gzel paradr. O, altn haner ve boa balarndan daha
ince ilenmitir.(...)

iki altn kase ve lanbanm zerinde Mekalamdug, gzel lkenin

kahraman 'metni tekrarlanyordu. Bu isim iki altn hanerle birlikte
ta kubbenin zerinde bulunan ve bir kralieye vakfedilmi olan si
lindir mhrdeki isimle ayndr. Ama ta kubbede bulunan mhrn sahibi kral olarak tanmlanrken, mezarda bulduumuz nesnele
rin zerinde thyle bir krallk sfat bulunmamaktadr. 'Gzel lkenin
kahraman deyimi ve mezarn olaanst zenginlii, tahta kma sa
lahiyeti olmasa da Mekalamdug'u krallk saraynn bir prensi olarak
grmemizi salar Bu teorimizi dorulayan baka nedenler de vard,
rnein bu mezar esas itibariyle kiisel bir mezar tipini tamakla
birlikte, zenginliiyle dier mezarlardan ayrlmaktadr

.207

Smerolog W oolk/in 1927-1928 kazlar srasnda bulduu

bu Smer mezar, Smer l gmme gelenei" hakknda son dere
ce nemli bilgiler vermektedir. Buradan ve dier Smer kazlarn
dan kan mezar bulgularnn Ora Asyada yaplan kazlar sonunda
alan n Trk mezarlarndan (kurgan) kan bulgulara benzemesi,
Smerlerle Trkler arasndaki etnografk benzerliin en ak gster
gesidir
Woolley'in bulduu Smer mezarndaki bulgular tek tek srala
np Trk kltrndeki yeri ortaya konulduunda, Smerlerin Orta
Asya'dan Mezopotamyaya g eden Turan bir halk olduu tezi ok
daha glenecektir.
207 Uhlig, a .g * ., s. 1 2 7 -1 2 9

397. ATATRK

VE T U R K L E R N

SAK I I

TARH

Woolley'in kaytlarna gre Smer mezarndan karlan bulgu

lar unlardr: eitli mzraklar, cesedin konulduu yeri kapatmak
iin kullanlan ahap, kil kaplar, kabartmalarla bezenmi kalkan,
ikisi altmln kapl bakr haner ve keskiler, ou yivli olan bakr ve
gmten kap, kp ve tabaklar, ta ve kilden kaplar, deiik oklar,
altm bir haner, lapis tandan bir bilei ta, bir kemer, ar iki al
an kase, altm bir lamba, yine ilenmi altndan yaplm mifer, dal
gal sa, adet balta, bilezikler, kpeler, inciler ve muskalar yer al
maktadr.
Woolleyin mezer bulgularndaki notlarnda dikkat eken
nemli nokta vardr. Bunlardan birincisi, Woolley'in ifadesiyle: Ce
sedin her zamanki gibi sa tarafa konulmas; kncs, mezarda eski
Trkler iin ok nemli bir sembol olan baltalann" bulunmas;
ncs ise yine Woolleyin iafadesyle mezarda, cesedin hemen
arkasna yaran ay*ekimde kpelerin ylmasdr
Bu Smer mezarndan karlan bulgular hem miktar olarak
hem de bulgularn nitelii bakmndan eski Trk mezarlarn (kur
gan) hatrlatmaktadr. Eski Trkler zellikle hkmdar (Kaan) me
zarlarna ok sayda ve ok deerli eyalar koyarlard. Eski Trkler
len kiinin, mezarna konulan eyalar gittii yerde kullanacan
dnrlerdi. Orta Asya'da yaplan kazlarda zellikle hkmdar ai
lesine ait mezarlardan, ok eitli silahlar, oklar, mzraklar, kalkan
lar, deiik boylarda altm ve gm kaplar, kil yiyecek ve su kapla
r, inciler, kpeler, gerdanlklar ve yzkler, hana at iskletleri ka
rlmtr Baz Trk mezarlarndan kemer ve kllar karlmtr;
nk baz Trk boylarnda, len kimse mezar ukuruna kemer
ve kla belinde elinde bir karg olarak gmlrdO 10* len kiinin
erkek ve kadn akrabalar, "alan ve gm eyalar, kokuluk, ndan
aae'10Q gibi armaanlar getirirlerdi ve bu armaanlar mezara ko
nulurdu Krgzlar, Ouzlar ve Hazarlarda ise Cesedi tabut iinde
bir aa dalma asmak, belinde kur ve kl, elinde kadehle otaek208 Lsi. Tdrk Kozmolojisine Giri, s 165
Kim , a-g.e., s \t>5

398 S N A N

MEYDAN

tindeki kubbeli mezara atyla beraber gmmek'210 yaygn bir gele

nekti. Hkmdar mezarlarna daha ok altm eyalarn konulmas,
hrszlarn dikkatini ekmi ve Trklerin kutsal sayd mezarlar bir
ok defa mezar soyguncularnca soyulmutur. Hatta Bat Hn H
kmdar Atilla bir keresinde bu mezar soygunlar yznden sefere
kmtr.
l gmme gelenei ve mezar klt" bir toplumun yaam
biimini anlamak bakmndan vaz geilmez kaynaklardandr. n
k, toplumlar, kendileri iin deerli ve kutsal olan eyleri mezarla
ra koyma eilimindedirler. Mezarlara konulan eyalar toplumlarn
inancn, gelenek ve greneini, sanat anlayn, ksacas yaam tar
zn gsteren birer ayna gibidir. Bu erevede Woolleyn Smer me
zarndan kard eyalara, (mzrak, ok, kalkan, yanm ay biimin
deki kpe, deiik kaplar, baltalar, kemer, mifer ve altn taklara)
baknca, bu mezar yapan toplumun hayatnda bir zamanlar -o an
ya da gemiin her hangi bir kesitinde- bu eyalarn bir anlam ifade
ed anlalacaktr. M. 3000lerde Mezopotamyada dnyann en
ileri uygarln yaratan Smerlerin o altn alarnda ok, yay, mz
rak, kalkan ve balta"ya ok fazla bir anlam yklemedikleri, onlarn
daha ok "yaz, edebiyat ve sanat gibi" yerleik kltr elerine
nem verdikleri dikkate alnacak olursa, Smer mezarlarndan
kan bu eyalarn baka bir anlam tad grlecektir. Kanmca
Woolley'in Smer mezarnda bulduu bu eyalar (ok, yay, kalkan,
balta gibi) SOmerlere uzak atalarndan miras kalan bir gelenektir ve
SOmerier kendilerine atalarndan miras kalan bu l gmme gele
neini M.30001erde devam ettirmektedirler. Yukardaki rnek
lerden de anlalaca gibi bu gelenek Orta Asya kaynakl bir n
Trk geleneidir
Woolleyin bulduu Smer mezarndaki baz rteller ve eya
lar Smerlerle Trkler arasndaki kltrel ilikiyi daha da glen
dirmededir Bunlar, lOyO sa tarafa yatrma, m^arHalri baltalar*
ve yanm ay* eklindeki kpeler " olarak sralanabilir.
1 Sa tarafn kutsall Eski Trkler "sa taraf" stn ve kutsal
' 'l I1M11. a.g.C. V 1(17

399 A T A T R K

VK T U R K L E R I N S A K I . I T A R H

kabul ederlerdi B eski gelenek bugn bile baz Trk topluluklarn

da devam etmektedir rnein Tatarlarda sa taraf stn kabul edil
dinden tm hareketler sa elle yaplmaktadr Dal Altayiar da
kilerini sa taraftan ierlerdi "Onun (ev sahibinin) sa tarafndaki

erkekler ksmna erkekler, sol tarafndaki kadnlar ksmna da ka

dnlar oturmutu. Sonra bu yuvarlak kaseyi tekrar doldurarak sa
pada oturan komusuna sundu."-11 Ayrca Trklerde lkenin kut
sal kabul edilen sa tarafn byk karde ynetirdi.M- " Batdaki

"sa bilgelke' gelince oras daha baka d Sa taraf yan dou, Me

te'nin akrabalar ile soylu Hun prenslerinin yeri id."2n Eski Trk
lerde iki hkmdarn ayn anda lkeyi ynettii zamanlarda (kl
tekilat) batdaki kaan doudaki yani sadaki kaana bal olur ve
son kararlan doudaki kaan verirdi.-14 Trkler, llerinin balan
ile evlerinin kaplarn da douya (saa) doru evirirlerdi '21s
2.
Kutsal baltalar: Balta, eski Trkler iin kutsal eyalardan bi
ndir. Eski Trkler tanrlar elendirmek iin destanlar temsil eden
danslar ediyorlard. Danslarn elinde baltalar vard.

"Oyuncular rtbelerine gre ellerinde kalkan ve BALTA eli

inde dans ediyorlard.*-16 n Trk boylarndan ulann ayinlerin
deki kutsal sembollerden br de baltayd. Yaz ve k gndnmndeki ayinlerden sonraki lenlerde rtneler ve onlarn nianesi olan
hediyeler, davul, ok, yay ve BALTA gibi iaretler datlyordu.2
Balta szcnn Smer dilindeki karlnn Bal olmas, S
merlerle Trkler ansndaki ilikinin bir baka kantdr. Poppe, Bir
Eski Kltr Szc: Balta adl makalesinde Trk dilindeki 'balta'
1 * 1 Potapnv P. Drcyniy nbay, arajayaiy prrvohitnuobinmy koovnikov. M L l ^ l , s. 167'tlcn Faah, age s .161; Meydan, Son Truvhlar,
s .3 2 1 .
21 2 Meydan, a.g.e., s 21
<">gcl. *. c;.II s 8 4

*1 A g.e.,s.8V

215 A.g.e., > 160

^l6 lisin, TdkKozmolojisineGiri,
217 tisin, A-g.e., s. 124

400 S N A N

MEYDAN

szcnn dorudan doruya Akkad dilindeki paltu szcn

den alnm olduunu ve bu szcn Smer dilinde "bal' olduu
konusunda aklamalaryaparken onun baka bir Hint-Avrupa dilin
den almm olmasnn mmkn olmadn bilimsel temellere daya
narak kantlar "2IH
i Yarm ay. Ay, eski Trklerde hkmdarlk iareti olan bir
astrolojik simgeydi Bu astrolojik simgeye Trkede Kn-ay veya
KOnli-ayt denmekteydi.219 u dnemi in'de olduu gibi Trklerde de Kn-ay denen astrolojik simge, yeni hilal gnnn ve ba

harn ilk ayuun ilk gnnn iaretiydi. Kn-ay simgesi Farsa mihr
-mah (gne ve ay) ad alanda Seluklulara ve daha sonra Osmanhlara geip Osmanh bayraklarnda Zlkar ile beraber resmedilecekti. Bugnk Trk bayra da bu eski gelenee balanmakta
dr''220
Eski Trkler hkmdarn "Gne"le birlikte Ay'dan da kut al
dklarna inanrd Ksaca Ay, Gnele birlikle eski Trklerin kutsal
sembollerinden biriydi
Dinsel Adlardaki Benzerlik
Smer diniyle Trk dim arasndaki benzerliin arpc kantla
rndan biri de dinsel adlardr Smer dini Adlarnn Trk dilinde de
karlklar vadr
1 Dinglr: Smcrcede Tanr anlamna gelen bu szck Trkede
Tengrt, olarak kullanlmakta ve Tanr anlamna gelmektedir
2 An: Smerce gk ve tanr anlamlarna gelen An szc
nn 1rknence karl As-mandr Asman, uzak ve yukar an
lamlarndadr. Yukar ve uzakla gkyznn ifade edilmek isten
dii aktr Ayrca, Trkede An la balayan birok szck var
dr rnein, Smerce Ana, eski Trke Ana, Trkmence ise ona
21* NiMms iv>|)|x. Eta altes Kultunvottin den Altatsden Spactar. Hel
sinki. I
1. s 2 24. <.rrey. t.g.e , s. 145
^,g l n TOrk Kozmolojisine Girtg. voH

401 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

demekken, SOmerce Anda, eski Trke anne, Trkmence ise An

da demektir. Smerce Anta, Trke Anta, Trkmence Onda de
mektir.
3
Anu: Smerlerin en byk tanrlar olan Anu szcnn
Trkmenstandak Anu'yln zde olduu aktr.
4. nanna: Bazen byk tanr Anunun kz, bazen de onun ha
nm olarak grlr.Ama adndan treyen pek ok ad bugn Trk
mence de kullanlmaktdr
5. Kulll-Anna: Beraber oturmak anlamndadr Trkmence Annakul, AnnaguH szc, tanrnn yakn anlamnda kullanlmakta
dr.
6Enlll: Smer hava tanrsdr En-lfl deki l sz, "yel, hava, Ul
a r " anlamlarna gelmektedir ki bugn Trkede kullanlan YEL
s z c de ayn anlamlarda kullanlmaktadr.
8. Enki: Smer yer tanrsdr. Bu szcn ikinci hecesindeki
|Q szc Smerce GIR eklinde de kullanlmaktadr. Bu szck
yer-yurt anlamndadr. Trkedek MR, GIR, YER, KYI szckle
riyle zdetir.
9. Uras: Yerin ana tanras demektir. Dier adlar Ki ve EnKdir. Bu szcn Trkmen ad ORAZ ile ayn kkten olmas
mmkndr.
10. Ada-Pa. lk adam, adem baba demektir. Ala szc Smer
dilinde Ada, gnmz Trk lehelerinde ise ATA szc ile ayn
dr.
11. Aunas: Tanrlaan denizin ad. Bu szck gnmzde
Trkmenistan'da ARNA, rmak anlamna gelmektedir.
12. Domul: Smerlerin retim ve bereket tanrsdr Ayrca
Haziran ve Temmuz aylarnn addr. Bu szck, eski Trke de
TOMUZ, gnmz Trkesinde de Temmuz biiminde kullanl
maktadr
13. Barak: Hzl koan ve cennet hayvan olan kpek. Eski Trk
Samanlarnda kpee binerek ge ktklarna inanlrd Ouz
Destannda It-barak kavmnden bahsedilmekledir. Onlarn totem

402 S N A N M E Y D A N

leri de kutan tremi bir kpektir.221 Bu szcn kknn Trkede "var, Varmak anlamna gelen BAR szc ile bir olmas
gl bir olaslktr.
14 Egal: Mabet veya saray anlamna gelir. Kelimenin birinci
hescesndek E, Trkedek Ev ile ayn anlamdadr. kinci hece GAL
ise lu, byk anlamlarndadr. E-GAL ise ulu ev anlamndadr
Trkmence de yukar, GAL, gplmak, kalmak, gala, kele gibi kelmielerle zdetir.
15. E-Kur: Smer tapna. Bu szck Smerce E ve EB szck
lerinden tremitir.Trkedeki EB ve AB, yani EV , Trkmencedeki
OYla ayn kktendir. kinci Smer szc KUR ise eski Trkedek KUR ve KURGAN, Trkmencedeki GOR-GAN ile ayn kkten
olup tepe ve yksek yer anlamndadr. Smer tapna Ekurun da
yksek bir tepede olduu dikkate alnanca Ekurun Ora Asya kay
nakl bir szck olduu anlalacaktr.222
Geleneksel Kltr Benzerlikleri
Mezopotamya'da yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, Smerlern harp, lir, flt, kaval, dmbelek, davul gibi mzik aletleri kul
landklar anlalmtr. Eski Tabletlerde de ses tonunu ifade eden
nota biiminde avlee rastlanmtr Bunlara dayanlarak karlan
bir melodi Imgn Trk klasik mziinde varln korumaktadr22
Toplumlar arsndaki ilikileri anlamak bakmndan geleneksel
kiilt clt- ok nemlidir. Toplumsal gelenek ve grenekler bin
lerce yl bozulmadan, deimeden, ya da ok az deiiklie uraya
rak varln koruduu iin antropologlar ve tarihiler iin vazgeil
mez kaynaklardandr. Geleneksel kltr elerinin en nemlilerin
den biri de bayramlardr Toplumlar teden beri kendileri iin an
lam ifade eden gnlen ve aylar bayram olarak adlandrp, her yl
dzenli olarak belirli trenlerle kutlamlardr. Bayramlar, toplum221 V.-|||)VV. B.g.e . s 22.
2- -! (.rrcy .a.g .e .,

<JV

22 1 . t>. Ortadou Uygarlk Miran., s 58

403 A T A T R K

VE T U R K L E R N S A K L I

TARH

lnrn uzak gem iine ait izler tayan birer iaret gibidir Bu nedenle
toplumsal etkileim ya da kken birlii aratrmalarnda mutlaka
dikkate alnmas gereken etnografk malzemenin banda bayramlar
gelmektedir
Smerlerin dini inanlar gibi bayramlar da Trklem bayram
larna benzem ektedir Smerlerdc ve Trklerde en nemli bayram

bahar bayramdr". Her iki toplumda da bahar bayram "yeniden

dou" felsefesine dayanmaktadr Her k toplum iin de bahar ve
n bir balang yeni bir hareket ve yeni bir balang olarak grl
niltr.

Smerlerde bahar bayramn kozmolojik bir anlam vard. Bu

ayn zamanda yeni yl bayram olarak da adlandrlrd. Buna A-KlTL-D diyorlard. Burada geen TL szc, yaamak, yeniden
domak anlamndadr. Bu Smer bayram Akkadlarda da grl
yordu ve Akkadlar bu bayrama AKllU adn veriyorlard.224 Eski
Trkede TtL szcnn Trk dilinde KIR szcyle ayn anla
ma geldii225 hatrlanacak olursa, Smer bahar bayramnn Orta As
ya kkenli bir eski Trk gelenei olduu anlalacaktr.
Smerlerin, yeniden douu ifade eden bahar bayram hakkn
da nl Smerolog Kramer u bilgileri vermektedir:

M ezopotam ya'nn by k k en tlerin d e h em en h em en h erg n

tanrlara kurba n sunm a treni yaplyordu. Et, tanm r n leri, su ,
arap, v .b ziyafeti veriliyordu. eitli kokular kullanlyordu. Bu t
ren le r sa d ece ru h a n iler tarafndan ynetiliyordu, ancak g n d elik t
ren lere sa d e insanlar ya katlam yor, ya da o k az kalabiliyordu.
A ncak b u n u n aksine h e r y l ya da b elli aylarda kutlanan bayram la
ra tm sade insanlar da by k coku ile ile katlarak d in i t ren leri
n i d e yapyorlard.B u bayram larn en nem lisi ise ilkbaharn bam da kutlanan bahar bayram id i. en lik ler g n boyunca devam ed i
yord u .O nun en nem li ve ilgin frsatlar kutsal d n id i. Bu d-

Nevruz 1995,

Trk Kltrnde Ncvru; Uluslar aras .Sempozyumu Bil-

dinsi", Ankara 1995, s. 31.

2^5 Gcrey. a.g.e., s.82

404 S N A N

M FYDAN

n Kitab- Mukaddes'te TEMMUZ diye ad geen Uruk kentinin

hakanlarndan olan Domuzi'nin roln oynayan Hakan ile IN-ANNA'nm roln yerine getiren yce ruhani kadnn beraberce ortaya
kmasyla sahneleriltyor. Gerekte bu dn treninde yani DO
MUZ ile Uruk kentinin koruyucu tanrs N-ANNAhm kutsal d
nlerinin yllk tekrarnda iki temenni vard.Birincisi, yurtta bolluk
ve bereketin temin olunmasndan, kincisi ise kentin hakanna tan
rann kocas makamnda uzun mr verilmesinden emin olmaka " -2"
Mezopotamya'da yaplan kazlar sonrasnda ele geirilen bir S
mer tabletinde Smer bahar bayram hakknda ok nemli bilgilere
ulalmtr Bu tabletle Ludingirra adl bir Smer air ve retmeni
bu bayramlardan br hakknda unlar yazmtr:

ocukluuma ait ilk anmsadm olay korkun bir kalabalk

ile tapmaa kotuumuz. Herkes byk bir sevin iinde Tanra
mz ile Tanrmz evlenecek diye birbirini kutluyordu. Bunun ne de
mek olduunu bir trl anlayamyordum ( ...) Neler greceimi
merakla bekliyordum. Nihayet byk bir alana geldik. Karda, g
e kavuacakm gibi ykselen ziggurat ile yeni yaplm, prl prl
parlayan E-KUR tapma grld. Yaptm aratrmaya gre bu
bayramn balangc biz Smerlere dayanyormu. yks yle:
'Sevgili tanramz truuma bilbad (Vens) yldzmdan gelmi
veya onunla bir ilikisi varm. Biz o yldz ok ok scak olarak bi
liyoruz. nancmza, yldzn Tanramza byk bir atelilik ve cin
sel g veriyormu. Bu yzden ona ak tanras ad verilmi "227
l.udmgra. Smer bahar bayramnn kkeni hakknda bilgi
vermeye devam eder " Tananamz, gnlerden bir gn yer alt kra
liesi olan kz kardei Erekigali grmek iin yer altna gitmeye kal
kar; Galiba asl amac yeralt kralieliini ele geirmektir. O yeralt
na gidenin bir daha kamayacan biliyor ama kendisi bir tanra,
kardei de orann kraliesi oladuuna gre kabileceini umut edi--,1, M.t'iH i . M esopotam la. -I M
M m .jv lmiye t,

SOmerll Ludingirra, stanbul

1s>-22

405 A T A T R K

VI

T U K K I . I K I N S A K I I T A Ki l l i

yordu; fakat yine de veziri tanra Ninubur'a Eer O gn iinde

yeraltndan kmazsam Tanrlarmzn toplantsna git ve beni kur
tarmalar iin rica et! diyor.
Kardei onu grnce byk bir kzgnlkla, Niin geldin bura
ya? Bilmiyor musun buraya gelen bir daha kamaz diye ac bir ba
kla bakar bakmaz Tanramz iviye asl bir ceset gibi kaskat olu
veriyor. Aradan gn gece geiyor; veziri beldeye dursun, ne
gelen var, ne giden? O hemen Tanrlar Meclisine koar. Tanrlara bier birer yalvarr, ama hibiri aldr etmez. Hatta babamz Enlil,
onun bykbabas olduu halde, 'Gitmese idi, ne ii vard ora
da?'der, yardm etmeye hi yanamaz, iyi ki bizim bilgelik tanrmz
pnld var. O hemen KURGARRA ve KALATURA adl iki cini yaratr,
ellerine yaam suyunu, yaam yiyeceini vererek yeraltna gnderir.
Onlar Tanrann zerine ellerindekini serper serpmez, Tanra di
rilir ve yeraltndan kmak iin davranr. "Dur hele, buradan byle
kolay klmaz, yerine birini brakman gerek der oradakiler. He
men kimi brakacak Tanra!!Ancak yeryzne gidince birini gn
derebilirim. der. Tanra yannda korkun grnl yer alt nle
riyle yeryzne kar ve yetine gnderilecek birini aramak iin kent
kent dolamaya balar. Her gttii kentte Tannian, Tanralarn yokoluuna zlm, uval giysiler iinde bulur ve hibirini vermeye
kymaz.
En sonunda kocas Dumuzi'nm oturduu KULLAB kentine ge
lir. Bir de ne grsn, kocas en gzel ve grkemli elbiselerini, giy
mi, bana tacn koymu, tahtna kurulmu oturuyor. Umurunda
deil karsnn yok oluu. Tanramz onu yle grnce o kadar k
zar ve sinirlenir ki hrsndan Aln bunu benim yerine yeraltna g
trn' der. Onlar da Dumuziyi yaka paa srkleyerek yeraltna g
trrler.
Buna ok zlen Dumuzi'nm kz kardei Tanramz Getinanna Tanrlar Meclisime bavurarak, 'Ne olur kardeimin yerine beni
gnderin yeraltma'diye yakarm. Fakat Tanramz Inanna kocas
na yapt saygszln ve acmaszln cezasz kalmasna gnl ra
z olamdmdan hemen ona kar km, onun zerine Gitininna,
'yle ise ylm yarsn ben yeraltnda geireyim, dier yansm da

kardein geirsin' demi. ok kzgn olmasna karn kocasnn b

tn bir yl boyunca yeraltnda kalmasn istemeyen Tanramz bu
neriyi uygun grp Tanrlar Meclisine kabul ettirmi. O olaydan
sonra Tanrmz Dumuzi k aylarn yeraltnda geirdikten sonra yaz
balangcnda yeryzne kp sevgili kars ile birleiyor. Biz bu bir
lemenin yeryzne bolluk ve bereker getireceine inanyoruz. Bu
nun iin Tanrmz yerine kralmz, Tanramz yerine bir ba rahi
be ylda bir kere beraber olurlar. Onlarn beraber olduklar bu gn
lerde, aklar, ozanlar, heyecan verici, ateli ak arklar syler ve
alarlar."22*
Arkeolojik ve antropolojik aratrmalar Smer bahar bayram
nn ok benzer bir versiyonunun eski Trklerde de grldn or
taya koymaktadr
Hun Trklerinde 24 boydun babuunun katld ve yln be
inci aynda Lung eng ehrinde toplanmakta ve atalara, Gk Tan
rya, yer-su ruhlarna kurban sunulmaktadr. Hakan her sabah a
drndan karak, gndz gnee, gece ise aya ibadet etmektedir.229
Ayrca, Ayzt Bayram, Ouzhan Gn, Gktrk Bahar Bayram, ve
tpk Smerlerde olduu gibi yeniden douu anlatan Uygur KahBayram (lk yaz, Buku Kaan, Kken ve yeniden dou) ve Trk
men mitolojisinde yeniden douu anlatan Akpomk masalmla an
latlanlar, Smer bahar bayramna ve bayramn dou mitine benze
mektedir.230
n kaynaklarnda n TOrkkrin beinci ayda tanrlara kurban
lar sunarak bahar bayramn kutladklar ifade edilmektedir:

Onlar taunlar vr ruhlan sayarlar ve kadm ile erkek kamlara

inanrlar m
22H g. Somali Ludtagbn. s 19-24.
2 2^ Sencer, a.g.e., s 53.

a.g*., s.8 5 -8 9 .

2^

Bkr, l.crey,

2 1

Uu Mau-Tsai. Die

Chinesischen, Nachrichten zur Geschichte der Ost

Turken, VVesihadcn. 1-068 s 42. Nakleden Esin, TOk Kozmolojisine Gi

ril. s 98

Byk ayin, beinci ayn ikinci yanmda (yaz gndOnm) gk

tanrya ve kara tanrya kurban sunmakla balar
"Baharn gelii Trkler iin en nemli olaylardan biriydi. Eski
Trklerin ylbaan da baharla birlikte balard. Baharm geliini se
nenin ilk gk grlemeleri haber verirdi. Bu ilk gk grlemeleri de
bahar da balam olurdu. (...) in tarihlerine gre Hunlar ile Gktrkler senenin beinci aynda byk bir bayram yapyorlard. in
takviminin beinci ay aa yukar bizim Mays aymz karlard.
Bu da bize nazaran baharm daha ge geldii Orta Asya iin bahar
bayramsaylrd. Bahar bayramlarnn en nemli olaylar hi phe
yok ki kurban trenleri idi. Hem Hunlar ve hem de Gktrklerin
bahar bayramlarum mterek taraflar her ikisinde de at yanbnnn yaplmas ve arklarn sylenmesi idi.(...) Ayrca Gktrkler bu
bayramlarda ok kzmz ier ve elenirlerdi '13'
Grld gibi Smerler ve Trkler iin baharn gelii benzer
anlamlar tamakta ve her iki toplumda da yeniden dou olarak g
rlen bu mutlu olay bayramlarla kutlanmaktadr.
SOmerier ryalarn Tanrsal bildiri olduuna inanrlard. Nite
kim ryaya yatmak (istihare) Smerde balamtr. Trkkr de tpk
Smerler gibi ryalarn gelecek hakknda bilgi verdiine inanrlard.
Ryaya yatma inanc" bugn bile Anadolu Trkler arasnda varl
n korumaktadr.
Fal geleneinin de Smerler'de balad anlalmtr.2I Smer
falclar, ok eitli fallara bakarlard. Trklerde de tpk Smerlerde
olduu gibi yldz fal, su fal, el fal, ta faht aa fah gibi fallara ba
kan falclar vard. Fal ve by gelenei de bugn Anadolu Trkler
arasnda devam etmektedir.
Eski aman Trklerinde olduu gibi Smerlerde de sihir ve b
y yapanlar vardr.

Smerlerde iki trsirdUk vard: Kan sihir, insanlar ardurumLbcrhiird. in in

taul Komjulan,

Ankam 1S)42. s 87

g e l.a .g .e .,c II. s 150-152.

ift.

Ortadou Uyprhk Mlms

s .57.

408 S N A N M E Y D A N

ara sokarak ktlkler getiriyordu. (Trkmencede karg lanet demek

tir.) Ak (beyaz) sihir ise devleri, kota iyeleri insann evresinden kovmak
ve onlan ar gnlerden, olumsuzluklardan kurtarmak i kullanlr
d.Kara dnlerin alh-dualara kar giriim iin gsterdii abalar konu
sunda da geni lde sz ediliyor. Biz burada Smerlerin nasl devam
l zarar verici sihirlerin korkun olduuna inanarak endieli yaadklar
n gOryoruz. Smerler kt "uduglaru varlna karn 'iyi uduglann
(devlerin) varlna da inanmlardr. Smerlerin dier devleri, Dimine,
ve yel-dev LLdir Onlarn bir ounluu da lenlerin ruhu GDMdir
(Gid sOzc Smer dilinde uzaklamaktr. Trkede -git.) Bunlarn
hepsi yedi yamanlar' (yedi ktler) lakab ile birleiyorlar. Yel km KKJ -7 JJA ve ocuklara zarar veren DMMFnin karsna kmak iin
(onlardan korunmak iin) zel dualar veya sihir szleri vardr "235
Smerler tabletlerinde karmza kan sihir ve by, Eski Trk
kltrnn de ok nemli bir parasdr. Kam, ya da aman" ad
verilen eski Trk bycleri hakknda n kaynaklarnda bir hayli
bilgi vardr Trklerde sihir ve by geleneinin izlerini gnmz
de de grmek mmkndr
Smer szl edebiyatnda mersiyelerin ve atlarn da nemli
bir yeri vardr Smerler balarna gelen ok kt olaylardan, byk
aclardan sonra at yakarlard "Ur kentinin yok ediliine at ya

kan dt yzden fol dizesi olan uzun bir iir orijinal haline getiril
mi ve yaymlanmtr236 At gelenei binlerce yldr Trler ara
snda da devam etmektedir. Trk insan binlerce yldr aclarn,
kavgalarn ve hayal krklklarn atlar yakarak ifade etmi, bu
atlar Trk ozanlarnn dilinde lmsz ezgilere dnmtr.
Homeros, Smerler ve Trkler
Smerlerin Trk kkenli olduklarnn en nemli kanllarndan
''iicr d esta n geleneiyle es k i Trk destan gelenei arasndaki
V jtn i liik ve Kiuerlkledr.
hm

W Vc Vn!r, ln llntn g 111 de Alorotallstik, Darmsialt, 1

s 18') 1<)0. ( u-y, a.g.e , .M

Kr m r Smer MlokJJIst, , 40

4 0 9 A T A T R K VF. T U R K l . K R N SAKI . I T AK MI

Ota Asya kaynakl eski Trk destan gelenei nce Mezopotam

yaya onulan da Anadoluya ulamtr Son bulgular. Antkan n
l Anadolu ozan Homeros'un yada ve Odessa" destannn kkle
rnn Mezopotamyada Silmerlere ve oradan da Orta Asya'da n
Trklere kadar uzandn gstermektedir
Eski Trk sylenceleri, binlerce yl iinde nce SOmerier araalylfl Mezopotamya'ya inmi, oradan da ticaret ve gler sayesinde
Anadolu'ya ulamtr. Anlk dnemin tannm ozan Homeros ise
bu sylenceleri yeniden biimlendirmitir
Homeros, yaad Anlk ada yerel lallan evrensel boyutta
dile getirmeyi bilen sayl sanatlardandr Cevat akr n ifadesiyle:
Bak douya, sesi batya ynelikti onun. Dti aya limann iki ya-

facn/Ja kabul edilen Rodos Feneri gibi Homeros'un da bir aya

Mezopotamya'da teki de batda, Kk Asya'da idi ~2ri Ya da
Mevlanan elleri ak sema yapan figr gibi Homeros da Egede
durmu bir eliyle Anadoludan, Mezopotamyadan hatta Asyadan
aldklarn teki eliyle batya, yan Yunanistana veriyordu. Belki de
bu nedenle Asya szn ilk kullanan o olmutu:

Ve tyl kular soyundan pek ou; yaban kazlar ya da turna

larya da uzun boyunlu kuular, Kaystros dolaylarnda; Asya'nn a
yrlarnd oraya buraya doru kanat aarlar. (Oyada D, 461)
Homerosun yaad tyonyann, Dou lkelenyle -Smer, Hi
tit, Babil, Asur, Msr- sk ilikileri vard, lyonya. Bat Anadolu'da
doudan gelen ticaret yollarnn biti noktasnda olduu m kltr
etkileimine akt. Tm dou kltrleri eninde sonunda lyonya'ya
akard. Ayrca iyonlar da bu lkelere ynelik politikalar gelitirmi
lerdi rnein Mletoslu yonlar Akdenizde ve Karadenizde seksen
den fazla koloni kurmulard. Ticari ve siyasal ilikilerin bu kadar
youn olduu bir blgede kltrel etkileimin de ok fazla olmas
son derece doald. Iyonyal denizcilerin Dou Akdeniz kylarnda
Smer Glgam Destam'm gnlemi olmalan ya da lyonya'ya gelen
Asurlu tccarlarn Mezopotamya'nn szl edebiyat geleneini lyon
ya'ya faym ; olmalan mantk d tahminler olmasa gerekir Bu or
217 BntnJ-u, a.g.e , s 49

410 S N A N M E Y D A N

tamda Homerosun Smer ya da herhangi bir Dou kltrnden

esinlenmi olmas mmkn grlmektedir.
Homerosun bir ekilde douyla ilgisi vard. Ilyada ve Odessa
Destannn satr aralarnda bu ilginin izlerini grmek mmkndr
Homerosun kklerini Antik Yunanistan dnda arama cesaretini
gsterebilen sayl bilim insanlarndan biri olan HaUkamas Balk
s. Homeros'un Ilyada ve Odessay yaratrken douda, Mezopotam
yadan, uygarln temellerini atan Smer destan geleneinden etki
lendiim kantlamaya almtr238.
Halikamas Balksna gre M. 3000lerde yaratlan Smer
destan Glgum$, Homerosu derinden etkilemiti. Ona gre Home
rosun yaratt antik tanrlar (Olymposlu tanrlar) Smer kkenliy
di: "Staain Egeli- zmirli Homer(os)a etkisine gelince, batan
Ofympos ttnn ve tmnaMrmm yahz adlan deitirilerek Sfl-

merden Mimmi olduklar genel olarak kabul edilen bir gerekr -239 Smer dini inancndan esinlenen Homeros, tpk Smerlerin
daUnn doruklarnda yaayn tanrlar gibi, doruklarda yaayan
tanrlar yaratmt.
3 Halikamas Balks takma adyla nlenen Cevat nkir'in antik iarih ve
Anadolu konusunda yapt almalar, zlerek sylemek gerekir ki, bi
lim evreleinden hak ellii itibar grmemitir. Oysaki Halikamas Balk
s, Anadolu uygarlnn derinliini ve dftnya uygarlna yapt kaky
ilk fark edenlerdendi. Onun 60'li ve 70 li yllarda savunduu te~ler temel
de iki nedenden dolay fazla ibar grmemiti; birincisi, almalarnda
kaynak, dipno ya da bibliyografya gstermemesi; kincisi, lkemizin n
l arkeologlarnn onlkla Alman ve Fransz ekolyle yelemelerinden
dolay, bir trl Bal merkezli tarih grnn dna tkamamalar ve kla
sik tezlere pheyle yaklaan alternatif grleri nemsencmclcriydi. Ha
likamas Balks nn temel tezi, her eyi Yunana mal eden Bat merkezli
tarih grn eletirip, aslnda antik Yunan kltr diye ezlvrlelen ile
ri kltrn kaynann Anadolu ve Mezopotamya olduunu ileri srme
siydi Ona gre Yunanistan neredeyse lm uygarlk deerlerini Anado
lu'dan alnt Dolaysyla Bal, eer binlerine minnet duyacaksa, Yunanis
tan a deil, Yunanistan' da besleyen eski Anadolu'ya minnet duymaldr.
l' Halikamas BalkiM. A k m a Kla Akdeniz, a. 2 17.

411 AT A T U K K VI- T UKKI . J - . RI N S A K L I

TAKI MI

SOmerier Mezopotamya'ya yerlemeden nce *gk cannlara" ta

pyorlard. Yeryznn ge en yakn yerleri de da tepeleridir. S
mer'de deil da, tepe bile olmad iin SOmerier tanrlarna kat kat
toprak yarak da yapyorlard. Bu insan yaps dalar da ormanla
anala doal dalara benzesinler diye st ste kondurulan taraalara
aa dikiyorlard. (Babil'in Asma Baheleri gibi.) Tannlar tapma en
st katta idi. Ona Egelmah Saraydeniyordu. ' te bu y k sek /lig
guattarcta (yapay Olimposlar) ya la y a n S m er la m la m alan H om e
lo s y o n la r O lm p o s ra n n d o ru k la rn a y e rle tm u t!

HalikamasBalks,

H om eros un S m er (..ilgam * lV M a n 'd a e t

kilen d i in i g stereb ilm ek iin

benzerlikleri

Oyada ve Odessa

sra la m , G lg a m ta k , kiiler ve

ile Glgam arasn d aki

tanrlar lly a d a d a k k i

iler ve tan rlarla z d eletirm ey e a lm tr rn e in G lg am 'n a n n e

si N n s u n u A k h illeu sun (A l) an nesi T h e iis le z d eletirm itir

Smerh kahraman Glgam'n anas, lmsz gOzel Ninsun

mkemmel aynasnn nnde zenle tuvaletini yapar, sonra adm
adm zigguratlann tepesine kar. En grkemli tanrya, gnee (amas) gder. O ve tann, zigguratm doruunda yalnzdr. Homeros'un
Uyada'smm kahramanlarndan Akhilleusun anas, lmsz tanna
Thetis, alak vakti denirin dalgalan ansndan frlar, kar gkyz
nn enginliine trmanr. Ofympos'a doru kar; Zeusa, en byk
tanrya bavurur. O ve tann, yaln Olympos'un doruunda yapa
yalnzdrlar. Del tannamn oullan iin tannlan yalvarmadan ayn
dr. Bu iki bayapt anamdaki benzerlii kantlamaya yeter. Homeros'unki sanat yapn olarak olaanst stnlktedir. Ancak, Glgam Destam'hm lyadadan iki bin yl nce yazldn hesaba kat
mak gerekir.Ifyada'da Glgamla bunun gibi daha nice benzerlikler
gsterir. Bunlarn rastlant sonucu olduunu kabul etmek zordur.
Bir an iin rastlant olduunu kabul edelim Odessada Kirke episodu ve Odysseus'un (ller lkesi) Hadeste uzun gezileri ile ilgili
olaylar dizisi, teorik bir benzetme olamaz. Bu verilere gre Home
ros'un Glgam epik destann bildii tartma gtrmez."M1
Halikamas Balks, a.g.e . s.215.

241 A-g.e . .s. 3 7-38

412 S N A N M E Y D A N

Glgam Destan ndaki tanna Istar, Odessada, Odyssus'un ar

kadalann hakana ehren Knke'ye dnmt
Gtlgam, Odysseus'un Kirke'yi
gihi ttart aala
maktadr. Bu noktada ar, Kirkt gjbl, gnein hazi olan tanna 51duri ile yer deitirmitir. Siduri Ggama gemile ilgili bilgiyi
simgeleyen Noe"ye ulamak iin okyanus ya da lm sularna do
ru izlemesi gereken yol hakknda bilgi verir. Ayn ekilde Kirke de
Odysseusa okyanusu nasl geip gemile ilgili bilgi olan Tyresias'
bulmak zere Hadese ulaabileceini gstermektedir. Siduri Glgama, Kirke'nin Odysseusa rettii yaam felsefesinin aynsn
retir. "Yiyiniz,
neeli olnuzf nk bu insanlarn yazgsdr.
Olayiann akyla bu iki kahramann yolculuklarnda yadsnamaz
vardr'2'*2
Halikamas Balks na gre llyada'dak ak tanras Afrodlt de
Smer kkenliydi. Smer anatannas falanna zamanla Mezopotam
ya da Itar adii ald Babl ve Asurlular Itara Astroeth adn ver
diler Daha sonra da bu tanraya Astnte demeye baladlar. Tann
a Astrate Batya, Akdeniz e doru gelince ak ve gzellik tanras
AfrodU'e dnt 24
Homerosun Ilyada ve Odessay yaratrken Mezopotamya S
mer destan geleneinden etkilendiini ilen sren Halkarnas Balk
s 'n> gre SOmer Destan GlgsumTa Oyada ve Odessa arasnda a
rtc hnrH1rW vardr Bu berurerliklen yle sralamak mm
k n d r

Smer destannda kahraman Glgamn annesi Tanra Nnsun'u Tanr amaa yalvar Glgam Desiannn bandadr.
Akal kahraman Akhlleus un annesi Thets'n Tann Zeusa yal
var da Ilyada Destannn bandadr.

Kahraman Glgamn annesi tanra babas ise tanr deil,

lml insan Lgulbanda dr Akal kahraman Akhillt'us'un
anas ve babas da tanr deil, lml insan Peleus'tur

A.g.e., s s

14 A *e.,s42-4i

4 1 3 A T A T U R K VE T R K L E R N S A K L I T A R H

Glgam'n annesi Tanra Nnsun Tanr a m a a yalvarmak

iin Egelmah Saray nn tepesine kmtr, Akhlleus un annesi
Tanra Thetis de Tanr Zeus a yalvarmak iin Olmpos Da nn
tepesine kmtr.2-w
Smerde bira tanras Sidur, Homerosun Odessa snda tanr
a Krke (Crce) ye dnmtr
Glgam Destanndaki tanra lstar, Odessada, Odyssusun arkadalann hayvana eviren Krkeye dnmtr Glgamn ltar aalad gibi Odysseusta Krkey aalamaktadr. Bu noktada iar, Krke gibi, gnein kz olan tanra Siduri ile yer deitimur 245
j.

Glgamn Sduriden ayrlmas gibi Odysseus da Kirke'den ay

rlmtr.

7.

Glgam'n Sidur'den ayrlaca zaman Utnapm'e varmak

iin lm denizini amak zere Sdunden yardm isledii gibi,
Odysseusda thakeye varabilmek iin okyanusu amak ve Hedeste kahin Tresyas grmek konusunda Kirkeden yardm is
temitir.2,16

Halikamas Balks na gre Homerosun tlyada ve Odessa Destanyla SmeTlerin Glgam Desan arasndaki bu benzerlikler,
benzerlikten ok flpfaftHar* Homerosun sz konusu nl destan
larn yaratrken Smer destan geleneinden zellikle de Glgam
epiinden fazlaca etkilendiini kesin olarak kantlamaktadr. Hatta
o bundan o kadar eminidir k yle der: "Yaz ve iir hakkmla az
buuk duygu ve bilgisi olan iimse be bu iki epiin yzdeki ben
zerliinden derin bir i, bir ruh
AHmu varr " 247 Bu nok
tada belki yle bir soru akla gelebilir: 'iki destan arasndaki ben
zerlikler Glgam Destan n yaratan Smerler Homeros'un tlyada
re Odessasmdan etkilenmi olamazlar m?" Fakat tarihe ve mtolo244 A ^ e ., $.214-215
24<s A.g.e., s.221
246 A * * , s.222.
247 A * e . . s 2 l5 .

414 S N A N M E Y D A N

jye merakl olanlar kolayca bilecekten gibi Glgam Destan Homeros'un destanndan en az 2000 yl nce yaratlmtr Yani Glgam Destan nn dilden dile dolat yllarda Homerosun dogmas
na daha 2000 yl vardr. Dolaysyla destanlar arasnda eger bir ben
zerlik ya da etkileim varsa -ki byle bir etkileim vardr- kesin ola
rak Homeros Smerlerden etkilenmitir.
Smer kltrnn Anadolu Ege ve Yunan kltrlenn derin
den etkilediin kantlayacak pek ok arkeolojik ve antropolojik
bulgu vardr Dinden sanata kadar bir ok alanda SOmer kltOtO
Anadolu ve Ege'yi eddkmlstir.megn eski Anadolu toplumlan S
mer ivi yazsn kullanyorlar, Smer hukuk sisteminden esinlene
rek kendi hukuk sistemlerini bimlendinyorlar, en nemlisi de Glgam Destanndan pasajlar okuyorlard Smerlerden Anadolu'ya
ve Egeye uzanan kltr damarlan o kadar glyd ki Smerlerde
gzellik tannas olan En-kTnin kz In-amu", Anadolu ve Ege'de
Olmposlu gzellik tannas Afrodlte dnmt.248 ileri Smer
kltrnn tm Kk Asyay besledii yllarda zmirde doup
byyen bir ozannn Smer destan geleneinin en nl rn Glgam duymamas imkanszd. Hele bu ozan, doudan gelen tica
ret yollarnn bittii zmir gibi bir kentle yayorsa ve stne stlk
bir de elinde saz ke bucak geziyorsa mutlaka Smer sylencele
rini duymu olmalyd.
HomerosYm Smerlerden rtldlmdlgtnl kabul edip ip ularm
takip ettiimizde bu p ulan bizi hi de talimin edemeyeceimiz btr
yere tOrOldeyecekdr. Bu yer, Smerlerin Mezopotamya'ya gelmeden
nceki Uk yurtlan olarak dnlen Orta Asyadr Bu nedenle Homerosu etkileyen Smer destan geleneinin asl kaynana ulamak
iin Orta Asya destan geleneine gz atmak gerekecektir. Homeros'un Ilyada ve Odessa Destanlarn Orta Asya kkenli destanlarla
karlatrdmzda ortaya kacak sonu bu bakmdan son derece
nemli olacaktr, nk, bu sonucun olumlu kmas, Orta As
yadan Mezopotamya'ya, Mezopotamyadan da Anadoluya uzanan
bir kOtOr kpttOnOn9 varln kantlayacaktr. Byle bir olaslk,
s,nu-l Noa', Kraner, Vfaj opoonnkn, Hamburg 1971, s 102-105

4 1 5 - A T A T U B K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

bilinen Trk tarihini deitirecei gibi tm olumlu tarihsel birikim

leri Helenlererek onlara sahip kan (Pil Helenzm-Yunan severlk) Bat merkezli tarihe de byk darbe vuracaktr
1 .Homeros ve Hitlcr
Homerosun llyaday yazarken Anadolu'nun ilk byk uygarl
n kuran Httlerden etkilenmi olabileceini ilen srenler vardr
Son arkeolojik bulgularn Tnva-Hitit ilikilerini ok ak bir ekil
de ortaya kaymas bu tezi daha anbml klmaktadr Yalnzca ilk di
zesi gnmze ulaan Hitit destan Wilusiadada zaferle sonulan
m bir savatan sz edilmektedir. Bu savan Homerosun anlatt
Truva Savana benzediini ileri sren km bilim insanlar. Home
rosun Wlusadadak bu savatan esinlenerek Truva Savan des
tanlatrdn belirtmilerdir Hitit belgelerinde geen Wlusa'nn
Truva'yla zdeliinin kantlanmas bu tezi biraz daha salamlatr
mtr nk Wilusa ile VVlusada arasnda ok byk bir ekil
benzerlii vardr.

Homeros bu Luvice V/ilusiada'y biliyor muydu? Baka Hitit

metinlerini okumu ya da duymu muydu? Hatta efsanevi Amazon
lar dabOylest bir kaynaktan doup salam bir temele dayanyor ola
bilirdi, zira eski Hitit metinlerinden birinde aka bir kadm oku
dan sz edilmektedir ' 2*9
Homerosun llyadada anlatt Truva kltr ile Hitit kltr
arasnda nemli benzerlikler vardr rnein Homeros, Akalann
halk meclisine karlk Truvallarn soylulardan oluan bir meclis
topladklarn ilen srmektedir. Truvallann ynetimindeki bu soy
lu meclisi, tpk Hm ynetimindeki soylulardan oluan Panku
Meclisi ne benzemekledir. Pnmk Satre de ayn grtedr.Ona gre
Homeros llyadny Hitit merkezli Anadolu kltrlennden yararlana
rak oluturmutur. Brandauya gre de Homeros, Hitit yklerin
den esinlenerek llyaday yaratmtr:
249 Birgit BmJau, Trota, Bir Ken ve Mitleri, Yeni Kesifler. Ankara 2 002,

vs

416 S N A N M E Y D A N

"Oyada, edebiyattr. Homerosda, tpk dier ozanlar gibi, tarih

sel olaylar ele alp bunlan edebiyata uyarlam olmaldr ve bu e
kilde Wilusa hakkmdakj btn ykleri duymu, bir araya getirmi
ve devasa bir olaya -Anadolu'ya ilikin usnsurlan da barndran (...)
(bir desatana evirmitir.?250
Kanmca Homeros, Mezopotamyada olgunlaan ve sonra da
zellikle ticari etkinliklerle Anadoluya akan Smer kltrnn bes
ledii Hitit kltrnden etkilenmitir. Tarihsel bulgular, Mezopotamyal Smerlelerin, Anadolulu Htitleri birok bakmdan etki
lediini kantlamaktadr, rnein Hititler, ivi yazsn, baz Smer
tanrlarn ve Glgam Destann Smerlerden renmilerdir. Me
zopotamya ile Anadolu arasnda mekik dokuyan Asurlu tccarlar
Smer kltrn Anadoluya tamlardr.
2. Homeros ve Trkler: Glgam Destannm Sun
Tarih biliminin en nemli zelliklerinden biri neden - sonu
ilikileri kurarak olaylar ve olgular birbirine balamaktr. Tarihi
diyalektik bir yaklamla, mantksal karmlar yaparak, uygun hal
kalar u uca ekler ve bir olay" ya da olgu" zinciri oluturur. Bu
"zincir", doru tarihsel halkalarla tamamlanacak olursa tarih aydn
lanr. Biz de Homeros hakkndak gereklere ulamak iin bu yn
temi kullanacaz Elimizdeki k halkay; (Homeros'un SOmerlerden ve Hititlerden etkilendii) uuca ekledikten sonra imdi de
bunlara nc bir halka eklemeye alacaz ve Homerosun ba
ka hangi kltrlerden etkilendiini bulmaya alacaz; doru hal
kay bulduumuzda, Hitit ve Smer kltrlerinin kklerinin nereye
uzandn da anlam olacaz.
nc halkay Orta Asya'da arayacaz.
Homeros'un Ilyada Odessa Destanlaryla Orta Asya kkenli
destanlar karlatran Nurihan Fattah ok artc sonulara ula
mtr Fattnhn bulgular. Homerosun bir ekilde Ouz Trklerine
ait destanlarndan etkilendiini gstermektedir.

A.g.e , s

4 1 7 . A T A T R K VE T U R K I. E R I N S A K L I T A R K

Odessa'da Thessnln nm efsanevi kral Salmoncus vt baz yakn

larndan bahsedilir. (Odessa, XI. 233-237) Salmonesr kr Tyro
(Tro) Aolosun olu Kretheausla evlenmiti Deniz tanrs Posedon dan Pelas' dourmutu. Pelas ise Truva Sava nda Akalann
yannda yer alan Nestor'un babasyd (Odessa, XI, 258 239) te
Odessa Destan ndaki bu Salmoneus ad ekil itibariyle Orta Asya'da
Tatarlarda karmza kmaktadr. Tatarlar bu ad biraz deimi bi
imde, Sannanayev" olarak kullanmaktadrlar Ayrta Tatarlarda
Homerostaki 'os' gibi sonunda neus' taks olmayan "Seknan" ahs
ad da kullanlmaktadr251 "Sehnan" ya da "Salman" ad bugn Tr
kiyede de kullanlmaktadr.
Odessada. Salmoneusun kz olan Tyro (Tro) yine Tatarcadaki tire' ye benzemektedir.2'2
Ayrca Kretheus, Tatarcadaki Garifi ye; Aison (Eson)da
Esene benzemekledir.25
Odessa'da ad geen kt kalpl kral Ekhetos (Ehet) ise ekil ba
kmndan Tatarlardaki Ehet artrmaktadr.
Odessada gsz ve ayya ihtiyar Amaiosun lakab Ir'di:

"...ama ros diye arrd onu btn delikanllar, gnderdii yere

haberci ris gibi koard da ondan." (Odessa, XVIII, 6,7) Bu ad Tatarcada da vardr. Odessada haberci tann Hemesin lakab Ermioneda ya da Irtdadr. Tatarca r m benim irim demektir. r* Ta
tarca okuyua gre tann haberdsi kadn" anlamna gelir.254 Odes
sa'da haberci tanrya rle balayan bir lakabn verilmesi bu bakm
dan anlamldr.
Homerosun Odessasmda geen Hehke, Tatarcada GOekey
biminne dnmtr. Anlam, ath tann demektir.255
Nurihan Fattah, Homerosun ikinic destan Odessa'nn Orta
2S1 Nurlan l-atal, Tannlann ve Ftrtvunhnn Di, s 162.

A- ge , s 162.
A.g.e., s 162

2 Ag-e .s 163
2V5 A-g.e.. s 6-*

418 S N A N M E Y D A N

Asya Kpak ve Ouz halklarnn ok iyi bildikleri Alpam Destam'na benzediini ileri srmtr.2^ Fattah. Alpanum en geni t
r olan zbek-Kongrat versiyonunu ve Kazan Tatarlarnda grlen
hikaye trndeki nesir pasajlarn Homeros'un Odessa's ile kar
latrm ve artc benzerlikler tespit etmitir.
V.M. Jirmunsky, Alpam-Odessa benzerliini yle ifade et
miti:
. ..Odessa ile Alpanu'm zellikle Kongrat versiyonu arasnda
ki yaknlk o kadar dikkat ekicidir ki, motiflerin birbiriyle rtmesinin basit bir tesadf olduunu sylemek olduka zor grnyor.
Alpam ve Odessa, eski bir masal konusunun ana harlaryla 'dou'
varyant grnmnde. . .(tfT257
Alpanu'm zbek-Kongrat versiyonu, Homerosun Odessas ile
kyaslandnda ortaya kan belli bal benzerlikler unlardr:
1.

Alpam Destam'nda Kongrat ilinde halka nderlik eden Baybrl ve Baysan adl ikt kardeten Baybrinin mrnn sonlarn
da bir olu ve bir kz dnyaya gelir. Baysarnn ise sadece bir
kz olur. Baybrnn oluna Hakim (Alpam), kzna Kalgrga-ayem; Baysarnn kzna ise Barn-ay ad verilir. Bir gn iki
karde kavga eder, Baysan kendi halkn ve srlerini alp
Kongrat linden g edip, Kalmk line yerleir.

Baybrinin olu Alpam ile Baysar'nn kz Barin-ay nianla

nrlar. Alpam ergenlik ana geldiinde nianlsn aramaya gider;
fakat evlenecei kz ararken yolda bana eitli olaylar ve felaketler
gelir, bir ara yedi yl esir olarak kalr; ama sonunda btn zorluk
lardan kurtulmay baarr.
Odessada ise Truva Sava sona erdikten sonra Odysseus evine
doru yola kar, onun da bana tpk Alpam'n bana gelenler t^

"A ltm a' Tataroda , d e v a n s a ', "dev', "elia r, evik' anlamlarnda

kullanlr. l ll;h, a.g.e., s .164

'K>7 hrm.v.ky, V M. Thurkakty geroleskly, L , 1^74, s 333. Nakleden Fa l a.g.e . >. 164

41 9 A T A T R K VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

rnden kt olaylar gelir; fakat o da tpk Alpam gibi tm g

lkleri yener ve evine ok sevgili ei Penelopea'ya kavuur.2'1*
2.

Alpam ok ve yay kullanr. Fakat onun yaynn ap Odysseus'un yayndan daha genitir. Alpam daha 7 yandayken de
desine ait yay germeyi renmi ve ilk okunu atmak iin bir
da tepesine trmanmtr

Odysseus'un da bir yay vardr ama bu yay onun dedesine ai

delldir.Yay evde, yani thakedek uzak bir bodrumda durmakta
dr. Bu yay Odysseusa hediye olarak verilmitir.2W Yayn her k
kahramana hediye olarak verilmesi Odysseus ve Alpam'n benzer
nitelkleklerinden biridir. Ayrca Odysseus da yay Alpam gibi ok
ustaca kullanr.
Nurihan Fattah, Alpamla Odysseus arasndaki benzerlikleri
sralarken farklara da deinmitir.260 Ortak kaynaa sahip oldukla
r iddia edilen iki destan arasnda blgesel farkllklarn olmas son
derece doal karlanmaldr; nk binlerce yl iinde dilden dile
dolaan, stelik farkl corafyalarda yaayan farkl insanlarn kafa
snda yeniden ekillenen bir destandaki farkllklar bazen benzerlik
lerden daha fazla olabilir. nsanlarn bir zamanlar Orta Asyada dil
den dile dolaan bir destana bak ve zaman iinde o destana yk
ledii anlam ile, baka bir zamanda Kk Asyadaki insanlarn ay
n destana bak ve o destana ykledii anlam tabk her bakmdan
ayn olmayacaktr.
Homeros'un Odessasnn 9.arksnda anlatlanlar da Tatar masah reli veya ttra]i,'de anlatlanlara benzemektedir. Odessa"
ile urelT arasmda Nurihan Fattah'm belirledii benzerlikler un
lardr:
Odessada, destann bakahraman Odysseusun gen dn
yolculuunda tepegzlerin adasna dOmesi hikaye edilir. Sahile
yakn bir maarada tek gzl, gl bir dev Polyphemos yaa
2 ^0 Fatah, .g.e., s 165.
2 5 9 A.g.e., s. 167.
2 6 0 A-g.e., s. 1 6 5 -1 6 6 -1 6 7 .

420 S N A N M E Y D A N

maktadr Gndzleri koyun gtmekte, akamlar' onlar srp

maaraya getirmektedir. Polyphemosun maarada olmad bir
srada Odysseus ve arkadalar maaraya girerler. Akam karanl
knce tepegz koyun ve keilerini srerek maaraya gelir.
Karsnda yabanc insanlar grnce, onlara kim olduklarn ve
nereden geldiklerini sorar, arkasndan da fazlaca dnmeden i
lerinden ikisini yakalayp a midesine indirir. Sabahleyin de ko
yun ve keilerini otlatmaya gtrmeden nce iki Akaly daha yer
ve maara giriini dardan byk bir kaya ile kapatarak sry
meraya doru srer.
Trva savalarnn kahramanlar bu zor durum karsnda karkuya kaplrlar. Sadece Odysseus soukkanlln korur. Tepeg
zn mandralardan birine dayad uzun sopay alarak u ksmn
sivriltip gbtenin iine diker. Akam maarasna dnen tepegz iki
Akaly daha midesine indirir. Bu srada Odysseus tepegze yaklap
onunla konuur, ona arap sunar, tepegz arab ier ve Odysseusla
konuur:

...daha ver ne olur, hem adn syle abuk.

Seni sevindirecek bir konukluk armaan veririm sana. "
(Odessa. IX. 355-356)
Odysseus, tepegze yle yant verir:

Peki, diyeyim sana tepegz, bana verilen ad.

ama sen de tut szn, ver bana armaan.
Benim adm Kimse, beni byle arr anan.
Babam vc btn arkadalarm'
(Odessa, IX, 364-367)
Tepegz, arabn etkisiyle hemen uykuya dalar. Bunu frsat bi
len Odysseus ve dier arkadalar bir kede gbrenin iinde dikili
duran kaz alarak sivri tarafn atee tutup iyice kzdrdktan son
ra yavaa koca kazn sivri ucunu devin tek gzne sokarlar. Peki
va soma7 Odysseusdan dinleyelim sonrasn:
Vahice hr lk att insan yiyen.
iMgara titredi onun lndan' (Odessa, I. 395)

4 2 1 . AT A T R K VE T UR K L E R N S AKL I TAR H

'Duydular sesim ve koup geldiler drt hr yandan,

dikilip, maarann evresine, sordular bana gelem.
Ne oldu sana byle Polyphemos. ne barrsn ,t< an.
mbarek gecenin onasnda byle, uykusu: korsun hz,
lmszlerden biri srn m kard ne?
Yoksa sem biri mi tepeliyor, dzenle >v da zorla>
Gl Polyphemos karlk verdi maarann iinden.
'Beni kimse tepeliyor. dostlar zorla defil. dzenle
Onlar da kanatl szlerle karlk verdiler ona:
1Sana kar kimse zor kullanmaz ve yalnzsan.
Byk Zeus'tan aresiz bir dert gelmi olacak bana .
ama baban Poseidon'a yalvar yakar sen gene.'
Byle dediler ve gittiler
(Odessa, IX. 401-413)

Tatar mash OreUde anlatlanlar da Odessada anlatlanlara

benzemektedir. reli'de ormana giden kyl bir yiidin hikayesi
anlatlr. Delikanl odun keserken ttreU l*n<ln orman devi kar
birden bire karsna. reli, delikanlyla konumaya balar ve ona
oyun oynamay teklif eder. Yiit ona u karl verir:

Gel nce u kt kaldrp arabann zerine koyalm. "

reli, teklifi kabul eder ve ktn dier ucuna geer, ama
ktn iinde ivi akl bir yark vardr Delikanl baltasyla vu
runca ivi frlayp gider ve ralinin eli yarn iine skr. Can ac
syla baran dev, lklaryla orman inletir. Bu arada delikanl, de
vi orada brakp gitmek iin hazrlanmaya balar. reli ise delikan
lya yalvarr.

Bar adn syler misin?"

Delikanl adnnn Mttr (geen sene) olduunu syler Devin
feryat ve lklarn duyan dier arkadaalar ona yardm etmek iin
koup gelirler ve sorarlar:

"Elini kim sktrd byle?"

rali yant verir:

"Bhf

422 S N A N M E Y D A N

Arkadatan hi dnmeden karlk verirler:

Madem ki elini Btltr sktrd neden byl (buyl) baryorsun?'lbi
Tatar Masal reli ile Homeros'un Odessa'sndaki dev ortak
rmas" farkl olaylarda rol almlardr. Odessada dev Polyphemos"
yanllkla maaralarna giren Odesseusla konuurken, rdlde ise
dev reli ormanda odun kesen delikanlyla konuur. Burada dik
kat edilmesi gereken nokta; her iki devin de destan kahramanlary
la konumalardr. Her iki destanda da devler destan kahramanlar
na srarla ad sormular ve arkadalarndan yardm istemilerdir. Ta
tar masal relide sadece Trklere zg bir kelime oyunu dikkat
eker. Bldr (Gecen yl), Byl (Bu yl)... Buna benzer bir kelime
oyununu Homeros da Odessa'da yapmak istemi ve bu nedenle
Odysseus kendisine adn soran deve adnn Kimse" olduunu sy
lemitir; fakat Homerosun kelime oyunu zayf kalrken, relideki
kelime oyunu tam yerinde kullanlmtr. Tatar masalnda her ey

ak, sade ve mantkl. Klasik bir kelime oyunu/ Ne var ki bunda

oyun Tatar TOrkesine dayal olduu halde, Odysseusdaki oyunla
hibir ey elde edilemez. Yunanl kahramanlarla, tepegzn soru ve
cevaplan sama ve karmak Yunanca kelime kimse veya ben kendimanlamyla Tatar lehesindeki blr' ve byl'm yerini tutamaz.
Yimanii ozan262 bunu iyi bildii ve o anlam yanstacak kelimeleri
bulamad iin meseleyi uzun anlarmla halletmeye alm *263
Homeros'un Odessasndaki Polyphemos" adl tek gzl devin
bir benzeri hatla ayns Trklerin temel anlats olan Dedem Kbrkut'tak Tepegz" hikayesinde karmza kar. Hatta tek gzl
devr imgesi o kadar birbirine benzer ki, bu artc benzerlii gren
baz bilim insanlar, Homerosun Polyphemos adh tek gzl devini
Dedem Korkut*takl Tepegzden esinlenerek yarattm ileri
261 A.g.e., s 169-170.
2fl2 Nurilan

Fnahn Homer\>s u

Yunnl ozan" diye

tanmlamas

byk bir

yanlgdr. Daha nce dc vurguladmz gibi Homeros Anadolu'da I-.

mirde dokmu (< be Oz bir "Anadolu ozm'dr
!<s I aah. t.g.e . s 170

4 2 3 . A T A T R K VE T U K K L h R N S A K L I

T AK I MI

mOtOr rnein, Alman bilim insan Von Diez, Denkvrdigkeiten

von Aslen adl eserinde Dedem Korkuttaki Tepegz hikayesini
Demeuendeckte Oughhuzische Cyklop* balyla yaynlam ve
Tepegz* tipiyle "Polyphemos* tipini karlatrm Von Dlez sonuta, Homerosun Tepegz* sylencesini Doudan ald kans
na varmta.
Dedem Korkuttaki Tepegz h ik a y esi ile Odessadaki Polyphe005 s y le n c e s in d e k i b e llb a l benzerlikler u n la rd r
1.

H er k d ev in tep e s in d e de tek b ir gz vard r

2.

Tepegz, bir pnar pensiyle bir obann birlemesinden d o l

mutur. Polyphemos ise Deniz Tanrs Posedon'un oludur.

3.

Tepegz hergn iki insan ve beytiz koyun yer; Polyphemos se

koyun style beslenir ve Odysseus'un arkadalarm yer.

4.

Tepegz yiit Basat' yakaladktan sonra uykuya dalar ve Basat,

atete kor haline getirdii mzra devin tek gzne batrarak
onu kr eder. Odysseus da atete kzdrd bir kaz Polyphemosun gzne batrarak onu kr eder.

5.

Gz kr olan Tepegz maarann azn tutar, koyunlar birer

birer yoklayarak dar karr. Basat, Tepegzn en r kou
olan Sakar kou keserek koun derisine brnr Bu kurazlyla devin bacaktan arasndan geerek kurtulur Polyphemos
da gz kr olduktan sonra maarann aznda durup, koyunlan sayarak dar salar, Odysseus, Polyphemosun en byk
kounun altna saklanarak maaradan kar.-0

Odessa ve Dedem Korkut sylencelerindeki Tepegz' karak

terinin artc derecede birbirine benzemesi iki desia arasnda bir et
kileim olduu biiminde yorumlanabilecei gibi, deiik toplumdaki
ortak duygularn benzerlikler gsterdikleri biiminde de yorumlanabi
lir; fakat kanmca birbirinden ok uzak yerlerde yaayan loplunlarm
sylemelerindeki bu artc benzerlikler, hatta 'aynlklar", k loplum arasndaki etkileimin' ya da aynln1gstergesidir
264 Adnan Binya^r. Halk A n k o k n , Isanbul
2f>5 A.g.e., s. 194-1 g5

200 V v W 4

424 S N A N

MEYDAN

Fat tah, Homeros'un Odessasnm Tatar masal Oni (On )e

de benzediini ileri srmtr Tatar masal O nite de bir dev var
dr. Kahraman O n bir devin saraynda mahsur kalr. Devin sara
ynda bir de keisi vardr. Onl devden kurtulmak in keinin alna yatar ve tylerine skca yapr. Dev, keiyi eline geirir ve can
acsyla dar frlatr Bylece kum az delikanl da cann kurtarm
olur."266
Odessada da O niin devden kurtulma sahnesine benzer yle
bir sahne vardr:

'yi bklm saplar aldm, sezdirmeden usulcana,

stnde te/x-gfl: canavarn yatt hasrdan,
baladm onlarla kolar. ter er.
Ben de en gl kou setim koyunlar arasnda,
Srtndan yakaladm onu. karnnn altna asldm.
Kvr, kvr dolgun yapaya tutundum ellerimle...'
(Odessa; IX, 427. 428- 431,435)
Odessa'da Akalar da tek gzl devden kurtulmak iin kzdrl
m demir ubuk yerine aa srk, esaretten kurtulm ak iin de ke
i yerme kolar kullanrlar.

"Alpam*, rali ve "Oni* gibi baka bir Tatar masal Yzmlde de Odessa'ya benzeyen blmler vardr.
Uzun zaman ocuklar olmayan yal bir iftin sonunda tam yz
ocuklar olur En kne Yzmi" adn verirler. Burada geen
m oul anlamandadr Yzmi, yznc oul anlamna gelm ek
tedir ocuklar evlenme ana gelince kendilerine e aramak iin
drt bir yana dalrlar, yz kardeten yalnzca Yzmi tm tehlike
lerin stesinden gelerek yirmi yl nce evde brakt karsna kavu
mak amacyla mutlu bir ekilde yurduna dner. O yokken bir olu
dnyaya gelmitir ve yerml yana basmtr. 267
laar lulk ca, Kazan, 1977, s 3 6 8 -3 7 0 Nakleden Fatah, .g .e ., s.171-

172
7 I aah, a.g.e., . I 72

425 - A T A T R K

VE T U R K l . F K N S A K I . I

TAR H

Homerosun Odysseus*u da yirmi yl nce gurl>ete kar, tpk

Vzm gibi. Yurdu lthake'ye dndkten sonra sevgili kars P e e lo
peayla ikinci defa evlenr.Onun da olu ylnni yana basmtr Ay
rca Odysseus, tepegzn maarasna yirmi silah arkadayla g
rer.**
Bana gre Homeros, Ilyada Odessayi biimlendirirken yararlan
J Asya kkenli Trk sylencelerini Smerler ve Hititler araclsy
la renmiti, nk Trk sylenceleri, Orta Asyadan nce Smerlet ordan da gler ve ticari etkinlikler yoluyla Hititlere gemiti.
Smerlerin Glgam Destam*yla, Trklern Akpamk, DedekorIcut, Oguzhan, Krolu destanlar arasndaki byk benzerlik. S
mer destanlarnn Asya kkenli olduunu kantlamaktadr
Glgam Destanyla, Akpamk ve Dede Korkut destannlannn
ortak temalarndan biri dirilik ilacn" bulmak gsterilen olaa
nst abadr. Akpamk Destamnda dirilik ilac bulunarak yeniden
dirilme gerekleir, Glgam Destau'nda ise Glgam dirilik ilacn
bulur, ama kullanamaz. Glgam ile Enkdunun brleerek, Hum
baba" adl bir devi ldrmesi, Akpamn 7 kardeinin kara devi l
drmeleri ile ayndr. Ayrca bu sahne. Dede Korkut Destamndakl
Besed in Tepegz ldrmesine benzemektedir.260
GlgamD dostu Enkidu ile birlikte, tanrlarn onlarn kars
na gkten gnderdikleri boa ile savaarak onu ldrmesi, Dede
Korkut Destannm, Boa ve Dtrsehan Olunun Boy'u" blmn
de, Boahann kendi adn bir boa ile savaarak onu ldrmekle
almasn hatrlatyor.270
Glgam zaman zaman baka insanlara acmaszca davranyor,
halk zerinde baskya dayal bir hakimiyet kuruyordu; insanlar ok
altryor, ar vergiler alyordu. Dede Korkut Destamndaki Deh
Dumrul karakteri bu ynyle Glgama benzemektedir. Deli Dumrul da Glgam gibi zaman zaman zor kullanarak insanlar zerinde
268 A-g.e., s 172,173.
269 Gerey, a.g.e., s. 104..
2? Mail Kse. Kokut A tt, Akabn. 1990, s.26-40.

bask kuruyordu. Bir kuru rman zerine yaptrd kprden ge

enlerden 30. geemeyenlerden 40 ake para alyordu.271
Glgam Destan da Dede Korkut Destan gibi 12 blmden
oluuyordu. Glgam'n tanrlara boyun emeyerek onlarla mca
dele etmesi Dede Korkut Destannda Azrail ile savaan "DirsehanY
hatrlatmaktadr.272
Ggam'm arkada Enkidu ormanda hayvanlarla yaar ve son
ra bir kadn araclyla kente getirilir. Dede Korkut da Oruz Gocann olu Bese de ormanlarda aslanlar ile yaar ve Dede Korkut un
d ile Ouzlarn arasna gelir.273
Smer kahraman Glgam'n annesi Nin Sun" gibi Oguzhan'm
Ayhan" da bir tanra saylrd.2' 4
Glgam Destanyla Trk destanlar arasndaki benzerlikler
adeta bttp tkenmek bilmez.. . .rnein, Glgunim 120 yl yaa
mas Krolu u hatrlatmaktadr. Glgam'n yer altndaki "ller
dnyas ile ilgilenmesi ve len arkada Enkdunun ruhu ile gr
erek, ondan yer altndaki dnya hakknda bilgi almas Kroglu'nun
Trkmen varyantna fazlaca benzemektedir. Kroglu da Glgam
gibi yer altyla ilgilenmitir, halta Kroglunun krat da 40 gn yer
altnda kalmtr.27^
Grld gibi Smer destan Glgam'n baz blmleri ade
ta Trk destanlarnn kopyas* gibidir. Bu artc benzerlik. G k
m Destan'nn Ona Asya kkenli bir Trk destan olduunu d
ndrmektedir.
ok daha nemlisi, nl Smerolog Muazzez lmiye , GILGAMI adnn aslen bir Trk ad olan BtLGA-ME'len geldiini ile
ri srmtr.276 Dolaysyla Glgam Destan diye bilinen bu Smer
271 (.ierey, a_g.e, s. 105.
*' 2 Seyit Kemal Karaloglu, T rk Edebiyat T arihi. Isnnbl 1 9 7 3 , s.2 5 -2 6 .
27 ^ ><rrey, a.g.e , s I0 V

274

Km l \V1k-v, Elin Yaddan

.m-y. a.g... s,IOO>

DUto Yadda*,

Baku 1 9 8 8 . s. 39

' 1 Mua^rer lmiye (,. HabertOrkTV. 2 Nisan 2 0 0 7 , Uekrar yayn)

427 A T AT R K

VE T U R K I . E K N S A K L I

T AR H

destan aslnda bir Trk destandr ve asl ad BtLGAME DESTA

NIDIR. Burada geen Bga", "Bilge* szc Trkedr ve bu sz
ckten tretilen BtLGE-HAN gibi adlar eski Tilrklerde yaygn ola
rak kullanlmtr
Glgam adnn aslen Trke olduunu dnen Selah Diker,
bu konuda daha farkl bir analz yaparak. Glgam adnn Trke
GLGE-M" (Klge- (.0 m) ten geldiini ve anlamnn da Glge-im." veya "Byk glge imi, olduunu ileri srmtr Hakikalen Smer epik grlerinin biroklarnda Glgam hakknda yapanlar hirim bu tercmemizi destekler mahiyettedir. Ulu tanrlar
onu u zd llerde yarattlar. Boyu ala metreden uran, gysnn genilii iki metre olup ok byk csseli bir adamd/ Bu b

yk arz zerinde bir boay andryordu"Dolaysyla, byk adam Glgam'n glgesi de byk olacak
ve Diker in tercmesinde olduu gibi ona, "Byk glge" anlamn
da Glge-Jml$" denilmesi olas grlmektedir.
Bu bilgilerden sonra baz Trk edebiyat bilimcilerinin Glgam
Destanna sahip karak Trk Edebiyatn Smer Edebiyat ile ba
latmalar ok daha fazla anlam kazanmaktadr, rnein Seyit Kemal
Karalolu Trk Edebiyat" adl eserine hakl olarak Glgam Des
tan ile balamtr. 278
. 3. Olimpos Dag'nm Asyadaki Kkleri
zmirli ozan Homeros'un doudan etkilendiinin, Uyada ve
Odessann iskeletini dou sylenceleri (Eski Trk ve Smer sylen
celeri) zerine kurduunun en nemli kantlarndan biri de Ompos Da" ve bu dan doruklarnda yaayan mitolojik tanrlardf.
Halikamas Balks na gre Homeros'un yaratt anlk tanrlar
(Olymposlu tanrlar) Smer kkenlidir: ' Smerin Egeli- zmirli Homer(os)a etkisine gelince, btn Ofympos tann ve tanralarnn

yalnz adlan deitirilerek Smerden mmi olduklar genel olarak

77 Diker,

g.e., s.242

2 Sevit Kental Karnloglu.

Ttbk Edebtya Tuthl.

tsianbul 1973.

428 S I N A N

MEYDAN

kabul edilen bir gerektir "279 Homeros, Smerlerin dalarn doruk

larnda yaayan tanrlarn alp Bat Anadoludaki ve Ege'deki dala
rn doruklarna yerletirmeyi denemi ve bunda da baarl olmu
tur
Smerler Mezopotamyaya yerlemeden nce "gk tanrlara" ta
pyorlard Yeryznn ge en yakn yerleri de dag tepeleridir. Fa
kat Smerlerin yaadklar corafyada zirveleri karl dalar olmad
iin Smerler tanrlarna kat kat toprak yarak da yapyorlard. Bu
insan yaps dalar da ormanla rtl doal dalara benzesinler di
ye st ste kondurulan taraalara aa dikiyorlard. rnein Babilln
Asma Baheleri byle ina edilmiti. Smerlerin ge doru ykse
len bu yapay dalarna Ziggurat ad veriliyordu. Tanrlar, Ziguratn en st kalndayd.280 tte bu yksek Zgguratlarda (yapay Olimposlar) yaadna inanlan Smer tanrlarn alan Homeros, onlar
"Olimpos DagTnn doruklarna yerletirmiti

Homeros ve Hesiodos bu tanrlar yoktan var etmediler. Bun

lar Olimposlu olarak adlandrlrlar. Gk tanrlardr; nk dalarn
doruklan ge en yakn noktalardr. Olimpos, Minoen Giritesinden bir szcktr, 'da1 anlamna gelir. Kk Asyada yirmiden
Bula, Teselyada bir ve Kbrsta da bir Olimpos vardr. Ancak Ho
meros Olimpia da iin bir yer bertmemektedir. "Bir ok doruu
olan, bulutlarm alanda, tanrlarn havay soluduklar bir dademektedir. Homeros 281
Halikamas Balks ve Antik tarihle ilgilenen bir ok bilim in
san. Yunan mitolojisindeki Antik tanrlarn ve tanralarn Grek k
kenli olmadklarm. Anadolu, Mezopotamya, hatta "Asya kkenli
olduklarn ileri srmektedirler Halikamas Balks, daha 70l yl
larda Yunan tanrlar diye bilinen tanrlarn aslen Kk Asyal ya da
Mezopotamyal olduklarn ileri srmt.282 rnein Apollon, Ar279 I lalikamas Balks. Altma Kta Akdeniz, 4. bsAnknrn 1 ^ 9 8 ,5 .2 1 7 .

280 A.g.e .s.215.

281 A.g.e., s V/
-H2 I klk.mas Balks,

Anadolu Tannkn. Ankara

200*5.

42S) A T A T U K K. VL T U K k l . F K I N S A K L I
;n i< ve

Leto

A n a d olu k k e n li ta n rla rd r.

T A K I MI

"Bu tann Ymanis-

tan'da sonralar tannm oldular; ama nn de kaynaklan Ana

dolu 'dur. ": 8' H atta b a z b ilim in sa n la rn a g re b u ta n rla r Asyall'dr
lar

W.K.K Guthrie.

A p o llo n u n

Asyal

o ld u u n u y le a k la m a k

tad r:

Apollon'un Asya kaynakl olduu Yunanistan anakarasamdald

tapm merkezlerinden hemen hepsinde oraya sonradan gelme bir
tann olarak grndnden anlalr. Delphoide byle olduunu
rekler kendileri kabul ediyordu....Bayramlan ve trenleri tm Yu
nanistan'da orantl olarak az olduu halde Kk Asyada daha faz
la ve daha skar. En emli kutsal yerlerinden kimileri Asya topramdadr. Tannnm balca ek adlan da buralardan gelmedir. Patera bu
merkezlerden biridir ve Lykiadadr'28'*
. Platonun yorumcusuna gre bile Anlk tanrlarn birou dogu
kkenlidir "Hera, Apollon, Leto, Hephaistos, Athena ve Ares isim-

leripin bilimsel etimolojisini yapmak zordur; nk bu kelimeler

Yunaklardan nceki Eski Balkan ve Kk Asyada yaayan etnik
gruplara ait szcklerdir.
Antik tanrlarn adlarn analz eden Nuttun Fattah, sz konu
su tanrlarn Anadolu ve Mezopotamyadan te "Orta Asya kkenli
olduklarn ileri srmtr. Fattah, kelime analizleri sonucunda An
lk tanrlardan Athena, Gaie, Dionysos, Pan ve hatta baanr Zes'un kklerinin Orta Asyada olduunu belirtmitir.286 Fattah a g
re sadece1Antik tanrlar deil bu tanrlarn yaadna inanlan
Olimpos szc de AsyH kkenlidir Ona gre Olmpos szc
Ul-im-pa szcnden bozmadr Burada Ad, yksek, ulu anla
nnda sfat sm, im ', erkeklik organ; "pa da oul anlamna gelI lalikarm s Kalks.
^

Dn Yazlan,

5.hs Ankara lsW>, s 1>I

A.g.e... s 2 2 0

285 H alo Sa<,incuy: v rc\ k-max. M .

lal, a.g.e., v 142
ran al,

a.g..,

s 142-144.

s 6 1 0 . dn

Nakleden I a:

430 S N A N M E Y D A N

mektedr. Aynca Olimpos szc hem ekil ynnden hem de an

lamca Tatarcadakl "Omen" szcne benzemektedir. (Ub-im-er)
Byk m y aac" anlamna gelmektedir.287
En ilginci Antik tanrlarn babas, ba tanr Zeus'un da Asya k
kenli olma ihtimali vardr. Baz bilim insanlar Zeus'un olu Hefestn aslnda kutsal kaynaklarda ad geen Nuh'un ogh Yefes oldu
unu ileri srmlerdir:
Zeus'un srekli ikametgah Olimpos dadr. Zeus'un Heradan
doan oullarndan birinin ad Hefesttr Zeus'un olunun adnn
sonundaki t oul anlamnda fazladan kullanlmaktadr Bu neden
le Zeus ve Hefes (t) aslnda ayn kelimedir. Fonetik bakmdan Hefestm bir dier varyant Mest olabilir. Bu adn orjinalinn Cebes ve
ya O fr* olduu grlmektedir.288 Cees ise dinsel mitolojide Trklern babas olarak kabul edilen Yefesn ta kendisidir.
Tufandan kurtulduktan sonra Nuh'un (Incile gre Noah)
oullarndan biline Yefes (Indlde Yapet) adn verirler. Kipaklar,
Ouzlar ve dier Trk halklar Yefesin torunlar kabul edihrler.Yvnanlarm en byk tanrs Zeus ile Yefes veya Cefes (cebes-'taan
ipi) ayn kiidir 2**'
Atatrk de Trklern Yafesn torunlar olduuna inananyordu
1 Kasm 1922de TBMMde yapt uzun konumada aynen yle
demiti:
Trk milletinin ceddi ilas olan Trk namndaki insan; ikht^
eblbeer Nuh Alyhisselamm olu Yafesln olu olan zatr."290
Smerlerin ve Httlenn Trk kkenli olmadm" iddia eden
lerin ska kullandklar, "Trklerin Smerler ve Hititler gibi ok
tanrl bir toplum olmadklar" bilgisini artk sorgulamak gerekmek
tedir Erken dnem Kk-Trklern Gk Tanr dnda baka tanrla287 A.g.e.,

s 144

288 A * e .. s , m
28v A.g.e., s 145
2^

Saltanatn Yklul&na Dair Verilen Karar M nasebetiyle, 1 Kasm 1922 .

AutOitOn Sylev vt Demeleri, C. II, s.288

431 A T A T U R K VE T U R K L F. R I N S A K L I

TAR H

n d. vardr Gerey, n Trklern de ilk dnemlerde ok tanni ol

duklarm yle ifade etmektedir

" Trderde de Smerlerde olduu gibi tanrlara ve yan tanrla

ra, tanralara inanlmtr Onlar bu tanrlara "Han lakabn vermi
lerdir. Seyit Kemal Karalolu da u bilgkeri vermektedir: T Orkler
mavi gkyznn ve Kara yerin arasndaki yeryznn tanrsna
Kara Han derler. Tann Kara Han, bu lkeleri kendisi ynetmez; ay
dnlk lkelerin ynetimini de Erlik Hana brakr. (Burada geen
ERLK ad, Smer tanrlarndan ENLL ve ENKlyi artrmaktadr.)Baylken Han iyilikleri kutlayan Hayr tanrsdr. Yeryzn
yneten tanrlarla perilere Yersuklar denir. Toprak, su, ate, demir
ve aa Trklerce kutsal saylr. Byk trenlerde Sayalken Han'a
beyaz. Erlik Hana yaz atlar kurban edilir. Eski Trkler kt ruh
lara dn derler, dnyann kt ve iyi ruhlarla dolu olduuna nanrlar."291
Erken dnemlerde Trkler de ok tannbyd ve Trk kozmolojistne gre eski Trk tanrlar da tpk Olmpos tanrlar gibi yOksek
dalarda yaarlard:

"Eski Trklerde de Smerlerde de ok tannl inan sistemi var

d. Smerler doanm drt temel grnts ile ilgili drt ulu tann ve
tanralara <mnnnylw>r Bu yan tanrlar genellikle Trklerin inan
d ye, Pir, Peri ve Al gibi insan st gleriyle farkl deildirf c r -2 9 2

Kk TOrklerde en byk tanrya Gk Tengri" ad verilirdi29

291 s.K. Karalolu. TOrk Edebiyat Tarihi, Ankara 1 9 7 , s.2 3 ; Gerey. a.gx .
s.61 -6 2 .
292 Wolifram Von Soden. EJnfhnmg tn dfc AltotcntaUstlk. Darsmutd
1985, s 166.
Trklerdeki

Gk" ve vYer" tanrlar Smerlerde de vardr.

Babli en

esasl panteonlarnn arasnda Smcrlerin e ulu tanrs daha grkem

li grnmektedir. Bunlar Ana Gk tanrs', E-lil Hava lanrtM. Yel tan
rs", En-ki Yer tanrs ve bunun gibi de Ea E Smerce et demektir Yer
ile gk araln dolduran hava hacmine sadece yardmc olarak girmi ay
duradr. Ayn inanc biz gnmze dek nmnnzm koruyagelmii 'ja-

432 S NA N M E Y D A N

Trklerde Atlagan (atlan) adl bir sava tanrs vard21'-*. Ayrca br

"Yaz tanrs'. bir K tanns
Gk Tengri'den sonra gelen "Yer
Tengri"-'0, Yer alt ve lm tanrs ' Erklig-Kan' *47. lah tanrs Bd
Tengri'2yH ve Kara Tann' :g<) gibi daha bir <,ok tanr vard stelik
bu tanrlar arasnda tpk dnyevilerin lksne benzer bir iliki
vard. Bu ynyle erken dnem Kk-Trk tannlan Antik dnem
Anadolu tanrlarna benziyordu:

Kutadgu- Biligde (...) dleg ile Ajun bet Alp Er Tongaiun

mcadelesi, alpn veya hkmdarn zaman ve lm tanrsyla savam anlatan daha da eski destanlara balanabilmektedir. Gne ve
ay yutan kozmik byk ylan okla vuran Y; veya zaman ile su sim
gesi, ay ve gnei yutan at; veya teke bal ejder Ahi Budhanyay iki
ye kesen tanrlar Indra efsaneleri gibi Alp Er Tonga Destannda, d.
leg, Ajun beeni ldrmekle, zaman tanrsnn lm tanrs Erklig
kan yzn gstermi olmaktayd. Bylece dleg, Trk kozmoloji
sinde Gk Tanrsndan hemen sonra gelen bir tann olan Yr Tengri
kan'ma (hanna) yaklamaktayd. ( ...) Kk Trk dnemi mezarlk
larndaki sanat eserlerinde madeni levhalarda ve Toyokuk'un tap
nanda duvara aslm toprak maskelerde grlen balar bazen Gk
bazen de yer tanrs olarak yorumlanmtr.'300
stelik Trkler bu tanrlarn, ya da kutsal ruhlarn -tpk

Ho-

nnnlarda da gryoruz. Burada da yukarda grld gibi gk vc yer

tanrlar en esas rol oynamaktadr. En Eski Trk yazlannda da ilkel kozmopolojideki mavi gkle 'Gk tann ve kara yerde ise Yaz yer' ile ba
lanlrn reniyoruz. Bu ikisinin aralnda ise 'insan dnyas yerlei
yor

llom mel Fritz. Ethnologie und Geographie Des Alten Orients,

Miiiv hiii I W . s.2 1 -2 2 ; U r e y , a.g.e., s 62

2Q4 l Mn. Trk Kozmolojisine Giri, s. 63
A.g.e . s (~
2',(' A-g.e..
2Q7 A.ge ,

ayn y a

2'w Ag.e.. w .h
'v

1Vii' w."

Ag.e., s 7->

4 3 3 A T A T U K K VE

rUKKLFRIN

S A M I TAKIMI

meros'un Truva havacnda olduu gibi zaman -aman birbiriyle s.

vatklarna inanrlard. Hatla Tiirklerde k kent arasnda yaplacak
olan bir savatan nce o kentin kutsal ruhlarnn savatna inan
lrd:

T Orklerde vilayetler arasnda sava olacaksa deiik vilayetle

rin ruhlarnn gece birbiriyle anngna ve hangi tarafgalip gelirse o
vilayetin hkmdarnn da ertesi gOn atmadan galip kacana
inanlmaktayd. Trkler Cvlarn (tann, ruh) birbirine att oklar
dan saknmak iin geceleri dar kmazd '01
Belki de Homeros bu eski Trk inanan bir ekilde renmi,
birbiriyle savaan ruhlardan ve tanrlardan esinlenip Truva Savaun lml" kahramanlarnn arama, onlarla birlikte savaan
"lmsz" tanrlar ve tanralar yerletirmiti.30Asl dndrc olan, nemli Kk-Trk tanrlarnn tpk An
tik dnem Anadolu, Mezopotamya ve Yunan tanrlar gibi dalarn
(Olimposlann) doruklarnda yaamalar ve Kk Trklern dalarn
doruklarn kutsal saymalardr. Trkler, nemli kutsal ayinleri da
larn zirvelerinde yaparlar ve baz kutsal sembolleri dalarn zirvele
rine koyarlard. rnein, tken'deki Hsiung Devleti 85'de yk-

luca Kansu'da kalan Hsiung-nu beylikleri gk ibadetlerini o blge

deki bir gk danda srdrmekteydiler. Hsiung-nularm gk ayin
lerinde yer alan ve gk cisimlerini ve gksel alalan anlatan ejder
pullu insan eklindeki 12 madeni heykel Kansudaki bir dada bu
lunuyordu .30 Trklerde kusal saylan balca k zirveden b do
uda tken Y (Ormanl tken Da) dieri ise k Gl civa
rndaki bir dad. " Vladimittsov ve daha sonra Pelliot da bunlardan

tken-y hakiminin, 11 tken ku adh kaanlara kut veren bir

tanra olduunu sanyorlard w Burada, Trklern kutsal saydk
lar dalardan biri olan tken Yin Ormanl bir da olmas
301

Hsin, Trk Kozmolojisine Giri s 8 7 -8 8

Meydan, Son Truvahlar. s. 100

a g.e., s. 112
W4 A.g.e., s .78.

434 S N A N M E Y D A N

Mezopotamya'nn nl zgurat, "Batilin Asam Bahelerini akla ge

tirmektedir .K>5
Halikamas Balksna gre tannlannn ormanl dalarn do
ruklarnda" yaadna inanan Mezopotamyallar, yaadklar blge
de doal ykseltiler olmadndan yapay bir da ina etmiler ve bu
yapay dan eteklerini ormana benzetmek iin aalandrmalard
Bylece bir tapnak (Ziggurat) olan Babilin Asma Baheleri" adl ha
rika eser ortaya kmt:
Smerler gk tannlarma tapyorlard. Daghk bir blgeden g
etmi olduklarndan, tanrlarm dag/arm doruklarnda varsaymay*
almlard. Mezopotamya'nn ovalarnda da gibi yksek tapmak
lar (Zigguratlar) yapay ohmposlar kurdular. En yksek ve plo zig
gurat Babil Kulesi adm tayordu. Bab kap, el tann, ounlua da
tanna anlamna gelir. Babil'in Asma Baheleri, dalara h*n'T*,rnrk
iin zigguratlara dikilen aalardan baka bir ey d e i l d i r zet
le. Smer ziguraan Asya kkenli bir inancn Mezopotamyaya ta
nmasyla ortaya kmt. Smerler Orta Asyann kutsal daginan
an" Zlguratlar yaparak yaatmlard Ayrca Kk-Trkler de Zguratlar ina etmilerdi. Smerleri derinden etkilediini dnen Orta
Asya Altntepe'de (Smer ivi yazsnn ilk tamgalan Altntepe k
kenlidir ) Trk zguratlar vardr. '...Altntepe Ziguratmm inas

iin, yarm milyon kerpiin imali ve ina iin geen zaman dikkate
abndmda, geni Wr igc gerekmitir..." 307 Nitekim Ziggurat'
szc de aslen Trkedr. Selahi Diker. Smerce Ziggurat = "Iak^

Trkler iin ksal olan sadecc ormanl dalar deildi. in kaynaklar

Trklerin zirveleri plak dalarda da dinsel trenler dzenlediklerini belrtm ckedrlr. Bir n kaynanda bu konuda unlar yapldr: ke
Y au dfln

yz be >11; li O

l.i 7 6 m ) bada.bin evreyi kaplayan ok

piksek d;>lnt vardr Hu dalarda ne ol ne de aa yetiir Bu dalara ye

tanrs anlamnda (ince deitirilmi ekliyle Po-leng-ning-li, bc\d leng
n , taht tanrs denir." in 'k Tanr ya ormanl dalarda tapnan Kk-Tflrkler Ye Tanrsna plak dalarda tapyorlard Esin, a.g.e . s. 1 6 8 -169
w

Halikamas Balks, DOn Yanlan, s

v7o^.a*e.,s W

435 A T A T R K VE T R K L E R I N S A K I I

T A K I MI

lor-f.szcgnn Trke Iduk-ku-at' biiminde varlabileceini

ve anlamnn da "Kutsal Tepeler" olduunu ileri srmtr VVMte
b n Trk inanc Yunanlar Ohmpos dalarnn douklnrn kutsa!
sayarak devam ettirmilerdir
Orta Asyada ve Mezopotamyada 'dalarn doruklarnn kutsal
saylmas inancnn varl, k blge arasnda "kken birlii'' ya da
en azndan kflltOr etkileimi- olduunu kantlamaktadr Home
ros'un tanrlarnn neden Olimpos Da nn zirvelerinde yaad
imdi daha iyi anlalmaktadr %annm'
Semih Tufan GOlaltay. Olimpos Da nn antik tanrlarnn n
elen Orta Asya'nn kutsal dalarnda yaadklarn ileri srmekte
dr,

"in kaynaklan Trkln onaya ka yerin 'Po teng-ning-li'

olduunu belirtmektedir.(...) Orta Asya gOebe kabillerinde tann
adna kesilen kutsal da kitlesine in ylhklannda Bod tengri (Po
teng-li), yani 'Bod tengrinin ili' ad verilmiti. Tur kabillerinde bir
tann unsuru olan dalar (Da ban), Bod (beden) yani Po'dur. ( ...)
Po kok kelimesi Altay Trkesinde kitle" anlamma gelmektedir. Altay Trklerinde Da tann inana, dalarn ruhu, tresi olarak Po kok
kelimesi ile ihde edilmekteydi. Truva Sava'm anlatan Homeros'un
Oyada destannda Asya Trklerinden da tann sh olan Po kok ke
limesinden <tfattanthnlm da gibi savalarn isimleri vardr. Hippokoo, Hippodamas, Hippodamos, Hippomakbos gibi (Hypo, su
demektir.) Denizci kabile Hellaslann en byk kitle olarak tannsallaorddan deniz rannlarmm ad Poseidon'dur"
Smerlerin Glgam Destam'nda, Tatarlarn Alpam, ttrali,
O n i w VA titi masallarnda tlyah w r w W rtoranlarna hn iT iiym

blmlerin varl, Homeros'un bir ekilde Mezopotamyadan veya

Orta Asyadan esinlendiini gstermektedir. Anlalan Homeros
bir ekilde bu destanlar duymu ve oturup yaad toplumun ge 0 8 Diker, a.g.e , s 2 46
3*J Veysel

Batmaz,

Truva ve

w w w JVJC uvT et M edya, otan

T rklern

Anayurdu

Atlantis", h uj:

436 S N A N M H Y U A N

mne ait tarihsel birikimleri bu destanlardan ald imgelerle yeni

den anlamlandrm ve gemii daha masals elerle yemden ete
kemie brndrmt. Peki ama bu etkileim nasl olmutu7 B
yk bir olaslkla Mezopotamya ve Orta Asya szl gelenei, gler,
savalar ya da ticari etkinlikler sonucunda, Homeros ncesinde, Ba" Anadolu'ya tanmt Ya da belki Homeros'un iinde yaad
yon toplumu veya Anadoluda yaayan yonlara komu baka bir
toplum Mezopotamya, ya da Orta Asya kkenliydi Belki de lyon
lardan nce ligede, ya da Anadolu'nun baka bir yerinde dogu k
kenli bir halk yayordu. (rnein Luviler) Sz konusu halk zaman
iinde yok olup gittii halde destanlar dilden dile geerek varln
korumu ve Homeros yzlerce yl sonra ti "kayp halka ait destan
krntlarn toplayp biimlendirmi, bylece llyada ve Odessa orta
ya kmt
Homerosun tlyada ve Odessann oluumunu salayan destan
elerinin Orta Asyadan Mezopotamya'ya, Mezopotamyadan da
Anadolu'ya gemi olmas, Smerlerin Orta Asya kkenli Turani
bir halk olduu tezinin gl kantlarndan biridir. Anlald ka
daryla. Orta Asyadaki Alpam Destan Mezopotamya'daki Glgam Destam*na, o da Homerosun katklaryla Anadoludaki llyada
ve Odessa Destanna dnmtr Ksacas zengin n Trk klt
r, Smerler zerinden Kk Asya'ya yani Anadolu'ya ve Ege'ye
akmtr. Anadolu, Mezopotamya ve Orla Asya destan gelenei ara
sndak gl balantlar ve devamllklar, sadece Smerlerin Asya
kkenli olduklarn deil, ayn zamanda eski Trk kltrnn Ana
dolu'ya kadar yayldn gstermektedir
Bu blmde, eski Trk kltrnn M.2000lerde Anado
lu'daki izlerini arayacaz ve Hitltler Trk mdr7" sorusuna yant
bulmaya alacaz
HITITLERN TRKLNE YNELK KANITLAR
Trkiyede l^ O lee kadar kullarda Malazgirt Sava ndan n< de Trklern Anadolu'da yaadklar retiliyordu, l^^O'leren

4 3 7 . A T A T R K VK T U R K l . K R N S AK I I T A R H

sonra, Atatrk'n Trk Tarih Tezi dorultusunda yazddg ktaplarn deitirilmesiyle birlikle okullarmzda. Trklerin Anadoluya
Malazgirt Savayla geldikleri retilmeye baland Bylece 1071
Malazgirt Sava ncesinde Anadolu'da yaayan ilk ag uygarlkla
ryla Trkler arasndaki -Atatrk tarafndan tespit edilen- "bag" ko
parlm oldu ve bu ban en gl halkas Hititlerin Trkl" te
zi unutulmaya terk edildi.
193o'dan 1950lere kadar Trk" diye bilinen, okullarda "Trk"
diye retilen Hititler. gerekten Trk myd? Atatrk'ten sonra
yaplan aratrmalarda Hitlern Trklne ilikin herhangi bir
belgeye ve bulguya ulald m? Yoksa bu tez, ou kez iddia edildi
i gibi, Atatrkn siyasi ve ideolojik gerekelerle ileri srd "kur
maca vc konjekrel, hatla Tokum Atem ifadesiyle s;ma s.p.1 /1 " bir tez myd?
te bu blmde, ilk kez ortaya koyduumuz baz kantlar ve
deerlendirmelerle bu sorularn yantlarn vermeye alacaz
M. 2000lerde Anadoluda Trk Var myd?
Hititlerin Trkln tartmadan nce. "M.2000CIxleAna
dolu'da Trk var nuyd?* sorusuna yant vermek gerekir. Hititlerin
Trkln tartmak ancak bu soruya verilecek evet yantndan
sonra mmkndr.
M. 2350-2150 tarihleri arasnda Mezopotamyada ok byk
bir imparatorluk kurmu olan Akad hkmdarlarndan Naramsin.
"artamhari Metni* olarak bilinen ve Mcadelenin Kral anlamna
gelen yazl kaynakta. M. 2000lerde Anadolu'da Trklerin yaa
dklarn belirtmitir Ad geen belge kopya halinde ele geini
ntr: Ilk. Mezopotamya Bnbl cle, knt s Msr Tel el Amama'da
nerts de Anadolv Hatata ele geirilmitir

Hattua arjtvinde KBO-III, 13 mi.i numarasyla belrl*-n l>

yazl belge Hitit ivi yazsyla (M.l t 5 0 - 12 0 0 ' Akadca or|ialn
den kopya edilerek taa varlmtr H.G. Gtterbock taral ndan ,i'
znlenen bu belgede Akad Kal \a.tnsn e ka 17 Anadolu k.
In glerini birletirerek harekete getikleri anacak yenildikle

438 S N AN M E Y D A N

anlatlmaktadr. Burada bizim iin nemli olan bu 17 kraldan biri

nin TURKI kral Du-Nail adl kral olmasdr.
artamhari Metninin 15. satrnda yer alan "TURKIkral ifade
si ok ak bir ekilde Anadoluda M.20001erde adyla sanyla
Trklern yaadklarn gstermektedir 310
Ayrca Fuat kysnda Mari blgesinde ele geirilen tabletlerin
(M.4000-2000) 13 tanesinde TURUKKU adl bir kavimden sz
edilmektedir. Sadi Bayram, bu tabletlerin Trke tercmelerim ya
ynlamtr M1
Antik ada Anadolu'da. Klikya ve Kapadokya blgesi civa
rnda kullanlan baz kral, tann ve yer yurt adlarnn, Cm kaynakla
rnda grlen, 'Trk* adnun trevlerine fazlaca benzerlik gsterme
si M.2000lerde Anadolu'da Trklerin yaad" tezini glendir
mededir J.G.Frazer bir yazsnda bu konuda u dncelere yer
vermitir

Btn dalk Bat Kilikyas'nm, sonralar Gnklerce Zeus diye

saylp kabul edilen, eyrh bir tanry kiiliinde simgeleyen papaz
krallar tanhndan ynetildiini biliyoruz. Bu krallarn ounun ad
ya Ajaks ya da TEUKEROS idi. Bu adlar Kilikyah adlarn Grekeye
evrilmi biimleri idi.
Teukeros szc Kihkya krallarnda sk sk notlanan TRAK,
TROK, TURKU ve TROKA adlarnn Grek syleyiine uydurulma
sndan ileri gelmie benziyor.
Unutulmamaldr ki, Korikos maarasnda -Kilikya'da- Zeus\m
papazlannm adlan arasnda sk sk Tarkuvaris, Tarkumbiyos, Tarldmos, Trokoazbasis ve Trukumbigremis gibi adlann ansnda (keke
Teukuros ad grlr. Hitit tanrs Tep'n bir admm da Torkom
olduu unutulmamaldr",12
KUkya ve Kapadokya krallarnda ska rsatland sylenen bu
adlar ok tandktr Trk adnn zaman iindeki ses deiimi izlen' ' l1 A V 'y . a.g *.s 52. n d er. a.g.e s. 78
1 A-g.e s. 53. VcIcr, a.g.e. 76
' * * I U lo m .s balks,

SonsuzlukSesiz BOyOr. s .140.

439 A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

TARH

dinde gemite Trklere, Trak", "Tr", "Tre", Trk" gibi ad

lar verildii grlecektir Dolaysyla Klkya krallarna verilen
-Trak", Trok, Turku ' gibi adlarn gemite Trklere verilen adla
ra birebir benzemesi, ilk ag da Kilikya ve Kapadokya blgesinde
vaayan halkn Trk kkenli" olabileceim dndrmektedir.u '
Nitekim Selah Diker, Kapadokya" adnn da Trke olabileceilen srmtr. Kapadokya adnn Akamen Elamcasyla: Kaut-ba-du-ka biiminde yazldn ve Trke Kt-batuk-ya" van
(Het-botuk-ya) biiminde yazlmas gerektiim ileri sren Diker, bu
szcn anlamnn ise: Hatti hlnnm batt Olke" olmas gerek
tiini belirtmitir. Diker, Hatti-Hitit ve Trke Batn-Bank szcklen arasndaki ilikiye dikkat ekerek: "Her ne kadar adn Galata s

nrndaki Kappadoks rmandan ald syleniyorsa da (Strabon,

s.291) bu bizim yorumumuzu deitirmez. Zira, bu rmak ad da
hemen hemen ayn etimolojiye sahiptir: Kappadoks - Kappadok-s
Trke Kt-patuk -su "Hanilerin batt umak... * biiminde bir de
erlendirme yapmtr 314
Aynca Dou Anadolunun eski uygarlklarndan Huniler ve
Urartularm da Asya kkenli olmalar, Trkeye benzer 'sondan delemeU (bitiken) bir dil kullanmalan, M.2000lerde hatta ok da
ha nceleri Trklenn Anadoluda yaadklarn onaya koymakta
dr.315
Aynca daha da nemlisi, yakn zamanlarda D. Aandoluda bu
lunan ve Orta Asya Trk sanatyla birebir uygunluk gsteren Hak
kari Talan, Trklerin M. 2000lerde Anadolu'da yaadklar tezi

ni fazlaca glendirmektedr 116

Meydan. a.g.e.. s.325.
Diker, a.g.e.. s.411
*15 H urrlkrtn Trk kkenli olabilecekleri hakknda, bkz I Zeki Fyboglu.

Anadolu UygprhgL, stanbul 1991, s.6 2 . Salah Diker. Anadoluda Od Bta

Yl, Tadt DUfnin Be Btn Yh. Is.nbul 2 0 0 0 . s. 2 1 1 -2 1 8 . (Bu komda ile
nde ksaca IfcUl bilgiler verilecektir >

' 16 lende Hakkari Talan konusunda aynml bilgi verilecekur

440

SNAN m e y d a n

Smerlerle Trkler arasndaki iliki konusunda 40 yl alan

Osman Nedim Tumtya gre Trkler M .3500lerde Anadoluda ya
yorlard. Tuna yle demektedir: uhalde Trkler daha M. en az
3500lerde bugnk Trkiye'nin dousunda oturuyorlard. . .317
Gney Anadolu'da slahiye yresi'nde Geddide bulunan ve
M..3000 sanlarna ait olduu tespit edilen, yzeyi 20x21 m, derin
lii 2 50/3m. olan. Ate Evinde, 159 topnk kl kab ve yamkkemik
ler bulunutur. Yaplan analizler sonunda bu buluntularn TCkridere
ait olduu ve Trk kltrne ait izler tad belirlenmitir.318
n Trk aratrmacs Kazm Mirana gre Trkler ok daha
nceleri, M.15.000lerde Anadoluya gelmilerdi.
Gerekten de son zamanlarda ele geirilen baz arkeolojik bul
gular, Trklerin M. 10.000lerden itibaren Anadoluda yaadkla
rn tantlamaktadr.
'
Bugn, Trkiye'de Orta Asya, Yenisey, Aral, Balka, Pamir, Ka
zakistan, Krgzistan, Tamgal Say, Tala, Issq Kl, Bakurtistan v.s
mevcut onbinlerce pigtogram (maara resmi), petroglif (yazelemanl
kaya resmi- tamga) ve yzlerce yaztn ayns ya da yakn benzeri ge
ni bir corafyaya dalm olarak Anadoluda da mevcuttur. Bunlar
Trklerin Anadoluda -17.000 ncesine varan varlnn kantlandr.
Sadece Dou Anadolu yaylasnda, tarihleri M. 15.000,1000
olarak tesbit edilen tam 45.000 kaya st yazt ve maara resmi
mevcuttur. Kazm Miran tm bu kaya resimleri ve yaztlarna eser
lerinde yer vermitir.319

Kazm Mlran'm, Bat merkezli tarihin klesi bilim insanlanna

bir trl kabul ettiremedii bu kantlar, (kaya st yazlan ve maa
ra resimleri) Anadoluyu Orta Asyaya balamakta ve Trklerin
15.000 yl nce Ona Asyadan gelerek Anadoluda yaadklarn ka
ntlamaktadr
317 Tuna, a.g^ .s.4 7
118 Bahadr Alkm, A n tto lk , N a p l, Cenevre, 19A8 Nakleden T u ta n , a g e

s. =..337.
310 Tarcan.

vd

4 4 1 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Yazt, tana ve mag.ra resimlerindeki hu ayniyet ve yakn

benzerlik 'en azndan Orta Asya Trk yrd ile Anadolu insan ara
sndaki ban ak gstergeleridir.^10
Selahl Diker, 35 yllk aratrmalar sonunda kaleme ald Ana
doluda On Bin Y, Trk Dilinln Be Bin Yl adl almasnda.
Anadolunun ok eski alardan ben "Trklerin ana yurdu olduu
nu ileri srmektedir: "...(Anadolu) Trk kltr tarihini on bin y

ncesine gtrebiliriz. (....) Trkler bundan 8300 y ncesinde

Anadoluda yaamtr^21
Hititlerin k Yurtlan
Hititler Anadoluya M iki binli yllarn balarnda g et
milerdi. Kafkaslardan Orta Karadeniz Blgesinden Kzlrmak
Vadsini izleyerek Anadoluya gelmilerdi. Bu nedenle Hititle
rin Kafkas kkenli olduu yaygn bir grtr. Son yllarda Kafkaslarda yaplan kazlarda Hitit izlerine rastlanmtr rnein
Grcistan'n Trlaletl blgesinde ele geirilen baz kabartmal ma
deni kaplar zerinde Hatti kkenli olarak bilinen, sivri ulan yu
kar kalkk pabular ele geirilmitir.522 Geri Bat merkezli tarih
ve dil tezlerine gre Kafkas halklarnn konutuklar dilin HinAvrupa dil grubuna girdii, dolaysyla Kafkas kkenli Hititlerin
Batyla b ekilde akraba olduu ileri srlse de. Bat merkezli
tezlerin dna kan bilim insanlar, Kafkaslarn, Orta Asyadan
batya yaplan Trk glerinin topland blge olduunu dikka
te alarak, Hititlerin Asya kkenli bir Trk topluluu olabilecei
ni ileri srmlerdir.

Gn Gne Tanrs Efendim, insanolunun oban yukarya

geldin sen. Gn Gne Tanrs denizden geldin ve imdi gklere
kyorsun"
m!er, a.g.e.s 74
)21 lliker. a.g.e .. s. 4
Ali Pin.'l. A r k Atlas, lim ler'. \ V M M . s

442 S N A N M E Y D A N

Baz Htitologlar iin bu dua balangc Httlern Anado

lu'ya nereden, ya da hangi yolla geldiklerine ilikin tek ipucudur
Bu Hitit duasn yorumlayan uzamanlar Httlern bir zamanlar
bir denizin batsndan geerek Anadolu'ya geldikleri sonucuna
varmlardr.
Htlerin yaadklar Anadolu ve evresinde bu kuram doru
layacak iki den^z vardr: Karadeniz ve Hazar Denizi. Buna gre Hi
ddetin anayurdu J Tuna blgesi ya da Kafkaslarda aranahilir " '
Aslnda Hititler ilk kefedildiinde tarafsz baz Batl bilim in
sanlar bu uygarln TttrkkOkenli olduunu ilen srmlerdi. Conder, Sayce, Clark, Taylor, Lenonmont, Hommrl gibi bilim insanlar
Hitleri Orta Asya'dan gelen Turan Trklerin yarattklarm akla
mlard. Hatta hastalna ve ilerlemi yama ramen Pittard, svi
reden kalkm 11 Trk Tarih Kurultay na katlmak iin Trkiyeye
gelmi ve Httlern Trk olduu tezim hararetle savunmutu.2-* Ni
tekim, Hitit yerlemelerinden Alaca ve Horoztepe gibi merkezlerde
gn na karlan Hitit eserlerini Hnt-Avrupal olarak adlandr
mak mmkn deildir.'25
Fakat, dier taraftan emperyalist amalarna ulamak iin tari
hi bir silah olarak kullanmak isteyen Bat, kara kara dnmeye
balamtr...
Anadolu'nun M. 200 0 yllarndan bile daha gerilere giden
Eski a bilinenccye dein Avrupa btn Anadolu uygarln
Yunan, daha sonra da Latin rn olarak gryordu. Hitit nce
si ve Hitit uygarl somut rnleriyle toprak alandan knca bir
srt duruladlar, ses karmadlar. Bu sessizlik, bu durlama, bu
lunan eski a uygarlklarna bir ad, Anadolu dnda bir yaratc
bulmak iindi. ok gemeden o da bulundu: Eski a Anadolu
32^ Hrg Br.mdnu, Hllkr, Bilinmeyen Bir DOnya mparatorluu, 2 bs. Ank:r;t 2004. s.20
i rkdoga.

Kemalist Sistem, s.l

18

425 Ai P ltt'l, ' Hiilcr", Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, t I, 1982,

s 110

443 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

uygarlm yaratanlar Kuzey Avrupa'dan gen insanlardr. ndo

Germenlerdir.
Hiit kazlan ilerledike bu gizemli uygarln Kafkas kkenli,
hatta Asya kkenli bir uygarlk olduuna ilikin iaretler ortaya k
yordu. zlerek ifade etmek gerekir k Bat merkezli tarihin gd
mndeki bilim insanlan bir ekilde Hititlrri asl ait olduklan coraf
yadan kopanp Ban*mn bir paras yapmak istiyordu. Gdml tarih
iler, tm incelemeleri bu amala yapyorlar ve Hitit belgelenndek
bulgular Avrupa tarihine hizmet edecek biimde yorumluyorlard.
Hititlerin bulunuuyla akna dnen Bat, ksa bir sre sonra
bu ileri Anadolu uygarlna sahip kmann yollarn aramaya ba
lad ve birden bire Hititlerin Hlnt-Avnpa kkenli bir uygarlk oldu
unu seslendirmeye balad:
Bugn bir ok Batl tarihi Hititlerin Avnpal bir topluluk olduu
dnmekle ve bu tezin sorgulanmasna bile lahamntl edememekte
dir. rnein Hitit tarihi hakknda kapsaml bir alma yapan B. Bnmdu, Hitilerin kkeni hakknda u deerlendirmeyi yapmaktadr:
Eski Douya ait dnya gr temelinden sarslmt. Kim
derdi ki, M. 2.binylda Orta Anadolu'da bir imparatorluk olacak,
hkmdar Msr firavununa denk grlecek ve Latince ile Eski
yksek Almanca karm bir dil konuacak; olacak deildi.
Anacak Hroznynin 1917de Leipzgde yaymlanan 'Die Sprache der Hethiter (Hititlerin Dili) adl kitabnda sunduu kantlar ola
anstyd. Szcklerin ortak kkleri bu kantlarn sadece bir ks
mm oluturuyordu, rnein yklem szcklerinin ekimi ya da
isimlerin ekli hali Yunanca ve Latincedekine ok benziyordu ve ge
rek ortalar gerekse birok baka gramer zellikleri hep ayn sonu
ca iaret ediyordu. Hititler bir Hint-Avrupa dili konuuyorlard.
326 Ali Dinol, H iuler', Arndota Uygnbkkn Ansiklopedisi. C.l, 1982.
r>. 1 10 M. Reicmschneidet, Die Welt der Hdtfadther. 1961. s. 9-2 2 Yazar
bu yapma Hlti kadnlarnn giysilerini Dinanya kadn lurmklcnyle Lir
Omek olarak grr. Bundan Batl olduu soncuna varr. smet Zeki Hytboglu. Anadolu Uygutof. stanbul 1981, s. 11

444 - S N A N M E Y D A N

Bugnk bilgilerimize gre Hititlerin dili Hint Avrupa dil abesi

nin Avrupa koluna daha yaknd. Ksacas Hititler uzak insanlar de
il bugunk Avrupahlarm yakn akrabalardr ve kendi kltr tarihimizn daimliklerine indike onlara daha da yaklarz. Hitite, ha
len yazd metinleri gnmze ulaabilmi, en eski Hint Avrupa di
lidir.*27
Batl tarihilerin, ellerindeki yetersiz kantlara ramen Mimlere
sahip kmalar, bu eski Anadolu uygarlnn neminin farknda ol
malarndan kaynaklanmakladr. ylek onlara gre Hititler, dou

lulara braklamayacak kadar nemlidir".

Brandau, Hititlerin Avrupalln kantlamaya alt yazsna
yle devam etmetyedr:

Hititlerin Karadeniz ya da Hazar Denizi yoluyla Kuzeyden

Anadolu'ya gelmi olabilecekleri varsaym bilim dnyasnda dayanam bu dil akrabalnda bulmaktadr. ok eski zamanlarda edin
diimiz okul bilgilerinde tm Hint Avrupahlarm anayurdu Karade
niz'in kuzeyindeki GneyJtusya bozkrlar olarak gsterilir v / bura
dan byk guruplar halinde batya, gneye ve gneydouya g et
tikleri dnlrd
Grld gibi Brandau, Karadenizin kuzeyini ve Hazar Deni
zi dvarm Avrupahlarm anayurdu olarak grmekte ve bu blgeden
Anadolu'ya g eden Htlere sahip kmaktadr stelik bu tezi es
k okul bilgilerine dayandrmaktadr. Oysaki teden ben yaplan
aratrmalar ve zellikle son bulgular Kardenz'n Kuzeydousunun
ve Hazar enz civarnn Trklern anayurdu olabileceini gstemektedr. MS.6. yzyl in kaynaklan Trklern atalarnn Hsi Hai
(Bat Denizi)nin bat kylarnda yaadklarn, sonralar buradan
douya doru g ederek Turfan Havzas ve Ergenokona yerletik
lenm yazmaktayd. Km tarihiler ince Bal denizi demlen yerin

Hazar Denizi olduunu ileri siivrken, kimileri Bat denizinin Aral

\. da k glleri civarlar olduunu ileri srmektedir Bu nedenle

11

Hr:iki:tu. Htllcr,

A.R.e - V'

445 A T A T R K

V F T RKLERI N SAKLI

TARH

eer Hutlcr Anadolu'ya gerekten Hazar denizi civarndan g elti

lerse -k Brandau ve bir ok Batl bilini insanna gre beyledir- Mi
dilerin Asya kkenli olma ihtimali ok daha yksektir
Hazar Denizi nin gneydousu M 2000'lerde Anadoluya ge
len Gtller (Kutiler)m de anayurdudur Gnlerin, Trk kkenli ol
duklar dikkate alnacak olursa- ki Landsbergere gre tarihte Trk
lerle en fazla aynlk gsteren kabile Gutilerdir- Hititlerin Anado
luya gelmeden nceki yurtlar olarak gsterilen Hazar Denizi ve ci
varnn n Trklerin yaadklar corafyalardan br olduu grle
cektir.
Ayrca yakn zamanlarda Dou Anadoluda bulunan Hakkari
Talan da Dou Anadolu ile Hazar denizi arasndaki blgenin Trk
lerin ilk yurtlarndan br olabileceini dndrmektedir
Salahi Diker de Trklern ana yurdunun Kafkasya ile Mezopo
tamya arasndaki blge olduunu ileri srmtr: Kayp dillerin
zm ile Trke konuan eski halklann tarihini ortaya dken ile

rideki blmler gsterecektir ki, hi deilse kaytl 5000yllk tarih

dnemi balanmanda, Proto-Trklerin ana vatan Anadolu-Transkafkasya-Mezopotamya geni iinde kalan blgeydi. Kltrel ipu
lar ise bu ana vatann M. 7000 ylnda bizzat Anadolu olduunu
gstermektedir.
Ln ilginci de Anadolunun bilenen en eski kavmi olan ve Htitleri ok derinden etkileyen Hatiflerin Trke'nin de iinde bulun
duu en eski Asyenik diH kullanm olmalardr.1,0 Bu durum Ana
dolu'nun ilk sakinlen olarak bilinen Hatilenn Trk olabileceini,
dolaysyla TrMer daha Httlerden nce Anadolu'da yaam ol
ma ihtimalini akla getirmektedir Halliler, Anadoluda ylesine ilen
bir uygarlk yaratmlardr k Hler Anadoluya geldiklerinde ora
da kendilerinden ok stn bir uygarlk dzeyi ile karlamlar
dr ' Hititler zerindeki Hatti etkisi o derece byktr k Hitit kral
^

I lkcr. a.g.e., s. 3
Aykul ( nnro.r>l http7/www n ln . edu frA-jtA 7 Mays 2 002
hin'l. a.g.e.. s.2f>

446 S I N A N M E Y D A N

adlarndan bazlar Hallicedir rnein Hitit kral Hatuili nceleri

Hattice Libm /rbm u adn kullanmtr.112 Bu ad, Hnt-Avrupa
kkenli deildir.
Contenau bir eserinde Hrozny ve kendi aratrmalarna dayana
rak Anadolunun ilk sakinleri hakknda u deerlendirmeyi yapm,
tr
Hemen hemen muhakkaktr k (. ) Anadolu'da oturmu olan
lar Pelaj adyla anlm olan ilk Anadolululardr Dolaysyla Ana
dolu'nun nluslanmas ana hatlaryla yle olmutur:
Ok nce, tndo-Avrupasal olmayan bir halk gelmitir
Sonra, ldo- Avrupasallarla akraba olan kavimler gelerek, ilk
g etmi olanlara karmtr
Annd'ilu'da birbirine katlm olan bu halklara sonrdan Seluk
lular ve Osmallar katlm ve ncekilerle karmtr.
Cantcnau'nun bu aklamalarndan Anadolu'nun ilk sakinleri
nin. yan Httlerin ncs Hatdlerin Hnt-Avrupal bir topluluk ol
madklar anlalmaktadr
Hititler, Luvller, Huniler ve TOrkler
Batl bilim insanlar Httlern kullandklar Nemaca dilinin
Hint Avrupa kkenli bir dil olduunu ileri srerek Htitlere sahip
kmakladrlar Oysaki Htitlern Neaca dnda da bir ok dil kul
land ortaya kmtr Hititler, kendileriyle birlikle Anadolu'ya
g eden Luvlern dili olan Luvtoe ve Palalarn dili olan Palaca ve
hntta Akadca ve zellikle Hunice gibi diller de konuuyorlard.

Hitit bilim adamlar kil tabletlerinde ok sayda dille karlauca epeyce armlard, isvireli dilbilimci Emil Form,
Hromyiin kitabnn yaymlanmasndan iki yl sonra 1919'da farkl
aemde sekiz ayn dil saptamtr.
Bu dillerin ban balkn konutuu dil olarak Neaca /Hitite
Ag*. s 2H.v,
* ''

ll.<lk.m;s Ktkisi,

Soosuzhlk Soriz BOyflr, s 74

447 a t a t u r k

v-: t u k k i . k r n s a k i . i t a k m i

vr To a'nm diplomasi dili olarak Akadca, Babilce ekiyordu,

gunlann dnda yine kkeni belli olmayan ve Hint Avrupa dil gru
buna girmeyen Hunice metinler bulunmutuC..)
Yine daha ok da dinsel konularda Luvice ve Palaca yaztlar bu
lunmutur. Luvice tabletlerin oran biraz daha yksektir
Grld gibi Muitler, Hint Avrupa dlU gurubuna girmeyen
diller de konumaktadrlar. Mitillerin komular, belki de yakn ak
rabalar olan Hurrller ve Luvilerln kullandklar diller, Muitleri Av
rupaya balamay dnen Bat merkezli tarihi teden beri en ok
uratran konulardan hrdr, nk Hitit kltr bu Luvi ve Huril kltrlerinden fazlaca etkilenmitir Hititler, "Nebice diye adlan
drlan Hitueden daha fazla Luvice ve Hurrce kullanmlardr Bal bilim insanlar Hurileri ve Luvlleri Hin-Avrupal yapmak iin
ok aba harcam olsalar da bu konuda istedikleri sonulara ulaa
mamlar (geri bugn Luvler Batda Mini-Avrupal kabul edilmek
tedir) ve Muitlerin bu gizemli akrabalar ya da komular hakknda
kkeni bilinmiyor" diyerek konuyu geitirmeye almlardr.
* 1. Hitite, Luvice ve Trke
Luviler ve ban Luvice adlar, Muitlerin Trkl veye "M
2000'lede, Hti anda Anadolu'da Trklern yaad'' tezinin
gl argmanlarndan biridir. Arkeolojik bulgular, Mimlerin Hiye
roglif Luvicesi kullandklarn gstermektedir Bu dil ge Hm dne
minde merkez arlk gneye doru kaydnda kullanlmaya balan
mn Hititler iin Luvice, sadece bir komu lkenin dl olmaktan
te anlamlar tayordu Mitiller zaman iinde bu dl neredeyse ana
dilleri haline getirmilerdir.

Grne gre Luvice bir komu lke dili ya da lehesi olmak

tan te bir nem tayordu. Hatta yle belirgin bir rol oynuyordu ki,
bu dilin ayinlerde kullanld ya da en
gnlk yaamda da
konuulduu geliyor alda.
Hattu* lkesi halknn byk bd/OmOnOn Luvice konumu
randan,

M - 2

4 4 * S N A N

m e y d a n

olmas manokh grnyor. Mhr ve resmi antlar zerinde Luvi

hiyerogliflerinin olmas da ok sayda insanm bu hiyerogMeri oku
yabildiini dndryor. Buna karlk iviyazsm az saydaki
uzamnlar, yanalar okuyubiliyodu. Genelde kraln kendisi bile okuyanuyordu'^
Hint kltrn bu kadar derinden etkileyen Luvller kimdi? Httlern Luv kltrne verdii nem dikkate alnacak olursa Htlerle Luvlern akraba bir halk olduu sylenebilir. BttyOk bir hti
malle Hitltlerle Luvller ayn yerden g edip aa yukan ayn tarih
lerde Anadolu'ya gelmilerdi.
Luvller 1906'dan nce bilinmiyordu. Lmilerle ilgili Hitit belge
lerinin ortaya kmasndan sonra baz Batl bilim insanlar bu eski
Anadolu halkn grmezlikten gelmilerdi.?3* M. 2.bnyl halklar
nn tarihine deinmek sz konusu olduunda, kkeni bilinmiyor'
diye getrld..V,T rnein Eduard Mayer, Dk ag Tarihi" adl
eserinde ' Kapadokyahlann* hangi ulustan olduunun bilinmediini
belirtmektedir Anacak Luvller konusundaki bilgisizliine ramen
en azndan o, Yunanistan'm Helenleme ncesindeki ha/Jnmn A n a ,
dolulu olduunu grmtr.'30 Zaman iinde Batl bilim evrele
rinde Haillerle ada Luv kltrnn Anadoluda ok etkin bir
kltr olduu ve tm Ege'yi etkiledii anlalnca Yunansever" ba
z bilim insanlar bundan byk rahatszlk duymutu, rnein, Al
man Schachermeyer, Luv kltrne srf genel kabullerine aykn'
olduu iin bakaldrmtr.,3g
Hltitlerin gizemli komular ya da akrabalar Luvilerln Trk k
m A.g.e., s 14
'

l'd varJ M.yer'n (icsohu-hc des Altertums (lk ag Tarihi) adl esirinin
I V .u-liesien gesclichtlchen V\Mker und Kulturen (En Eski Tarihsel Halk
lar ve Kilidirler) t I II adl blmnde gerek 191 Vteki ilk basksnda ge
rek 105 Vek yedinci basksnda L u v lk tn ad bir k e : bile gem e; Bilge
Umar. lkad TQridye HaQa. stanbul l W , s 42.

' '* A *e . s 45
'
A*.e . ayn
^

A .*.., s 4o

yer

449 A T A T R K

VE T R K L F . R I N S A K L I

TARH

kenli olabileceklerini dndren nemli tantlar vardr rnein

Luvlern kulland baz yer ve insan adlan Orta Asyada yakn za
manlara kadar kullanlan Trk adlarna benzemektedir
rnein Luv Batanrs Tarkhun', Luv yer ad Tarhuntaa
gibi adlarn aynen ya da ok az bozulmu biimlerinin Trkler ara
snda da kullanld bilinmekledir.
M. 2.binylda Anadolu'da "Tarkhun" adl bir Luv bastanrsna taplyordu. Hititler Hurr dilinde Tarkhuna, Teup" adn ver
milerdi. Bu nedenle olsa gerek Hitit dilinde "tarkh" ya da tarkhu"
biiminde Kudretli olmak, hakim olmak. yenmek. anlamlarna ge
len bir fiil vard.340
Alfred Heubeck, Luvi Tanrs Tarkhun'un "Egemen olan, buy
ruk yrten" anlamna geldiini belirtmektedir.341
Antik dnem Anadolusunun en byk tanrlarndan birinin
ad olan "Tarkhun" M.2.bin ylda Asyada Ceyhun Nehri nin te
sindeki Sogdianada da kullanlyordu Bu Asyal Sogttianallar U l v i
lerle akrabayd.342 M. 8. yzyl banda ise Semokand cvannda
egemenlik kuran Trk boylan arasnda Tarkhun/ TOrkhn adl bir
hkmdar vard.343
M. 2. ve 1. bin ylda Asyada Marakanda (Semerkand) da
Sogdiana blgesinde ve tm yakn evresinde Luv diline ok yakn bir dil konuuluyordu. Bilindii gibi bu blgede ok uzun bir
sre Tkler yaamt. Trkenn en eski metinlerinde grlen
ana* ata" szcklerin tpatp aynsnn, kk ses farklaryla Hi
tit ve Luvi dillerinde de bulunmas tesadf deildir rnein ana,
Hitit dilinde ',anna(s)"<biiminde; ata ise atta(s)" biiminde kul
lanlrken; Luv dilinde ana anni". baba ise tati biiminde kul
lanlyordu.344
3-^ Surev-tt . Eti Dili sadaa, s.189.Nakleden Umar. a.g.e., .s .101
3 4 ; Altr-\1 H cbrck. L yd lakaE rkn gen is)V>. Nakleden l'm a r. a.g.e.,. s 10!
V42 uar.

M ) A-gt-. s. 101
' 44 A-g-e-, s Ort

. s 101

450. S NAN M t Y D A N

Aaplarn, Maveailnnehr (nehir tesi. Ceyhun Irma nn te

s) dedikleri Sogdiana da Tarkhun" diye biri yaamaktayd.1^
Aap tarihlilerine gre Tarldun, Semerkand hkmdaryd
707 ylnda Araplarn Buharay fethi srasnda Tarkhun'un Arap ko
mutan Kteybe ile savat, daha sonra Araplarla anlat ve Arap,
la blgeden ayrlnca Ar.p-tslam dman Trklerce tahtndan n
dirilip hapsedildii ve orada intihar ettii anlatlmaktadr ^
11 yzylda Kagarl Mahmut Dlvan- Lgat-it Trk'te" "Tarkhun" szcnn anlamn yle aklamaktadr: slamlktan nce

m ilmi olan bir addr. Bey demektir Argu'ca.'

Bilge Umar. Kagarl Mahmut'un bu konudaki ifadelerini yle
yorumlamaktadr

"Sogdiana yalnz Tarkhun nvnnmn ana yurdu olmakla kalm

yor; bununla ayn anlamdaki Tarkban szc de Sogdiana'nn hal
knn soy kkeni ynnden aslnda Trk olmayp Trklemi bulun
duunu da anlatyor: "Sodak. Balasagun'a gelip yerlemi olan bir
ulustur. Bunlar Sodlardandr. Sogd, Buhara ile Semerkant anamda
dr. Bunlar Trk fa/tfm almlar, Trk huyu ile huyianmlardr '
El Biruniye gre Tarkhun szc bir k ad deil, bir Unvan
dr Ona gre bu szck Tarkhan szcyle de e anlamldr.40
Bilge Umar. "lkada Trkiye" adl eserinde bu konudaki bilgileri. Ric
hard N Prye i Tarklum, Trkhn and Cenr.l Asian History" balkl
yazsndan aldn helinm ekedir Sz konusu yaz ilk olarak Harvard Jo
urnal ol Asiatic

Studies,

Nr,

I9'da

(Cam bridge,

Massachusetts.

| 956),s.l06- 122 de yaynlanm ve Innun pk lasm, Prye'nin eitli

makalelerini bir araya getiren Islamic Iran and Central Asia adl eserde
(Vrorum Keprinis, London 1979) Hllm XVI'da yer almtr. Umar,
a.g.e., s. 98 (dpnoi(an)
^

Taler. II 1204, 4, Yakbi, II M2 9; frtladhuri , 517 2 ve yine Taberi, II

I I 56.9, Yakub. II. H4.2, 100 2; Umar. a.g.e.. s. 99

W7 Ka>garl Mahmul. Dtran-l LGgt it TOrk. (.1, Ankara 1985, s.4V>.

'-H Umar. a.g.e., s 100.
| \\ .-lh a n n . D m A n bbch e R e k h und seto Sturz IVrl 1 9 0 2 .s 2 0 7

4 5 1 . AT A TU KK VK TUR KL F . KI N S A K I I

TA Ki l l i

Baz bilim insanlarna gre bu adlar Sogdina yerli dilinde Trkhn

diye syleniyordu s Sibirya Trklerinde ba kam lara da Tarkhun
denilirdi.1"1 Bilge Umar, buradan hareket ederek Trk adnn' k
kennn Tarkhun szcne dayanabileceini ileri srmekledir
Bugn Trkiyede kullanlan "Terken ad, ortaada "sultan" anla
mnda kullanlrd Terken ad, Tarkhun, Tarkhan ve Trkhn ad
larnn bir eitlemesidir Bu dncenin en gl kann, bilmen 3
Terken (Trican) Hatun*un da Sogdana dolaylarnda yaam olma
s id ir .U m a r , Orhun Antlan'nda hem "Trk" hem de Tarkhan
adlarnn kullanlmasnn, bu k szck arasnda bir anlam ve k
ken ilikisi olmad biiminde yorumlanamayacan; tam aksine
bu szcklerin Orhun Antlannda e anlaml, "egemen olan, buyunm 'anlamda kullanldn belirtmektedir 1M Ayrca Umara gre
Gk-Trk dilinde Trk szc bir ulus ad olmakla birlikte ayn
zamanda "egemen olan, buyruk yrten* anlamnda sfat olarak da
kulanlmaktayd.
Antik tarihte Frtna tarnsT anlamna geld dnlen Takhun", ya da Tahunna Hattice 'Tanfdan gelmeydi. Luvller ise bu
tannya Tarhunt" adn vermilerdi. Httlern gneydeki eyaleti Tarhuntaa", adn buradan almt (Frtna tanrsnn lkesi)
Tarhun-taa, Htitlenn en nemli eyaletlerinden biriydi. Hitit
krallar zaman zaman lkenin merkezini buraya tamlard, rne
Trkesi, JAVellhauscn, Arap Pcvlei ve Sukutu, Ankara 19e>3; Umar.
a.g.e., s. 100.
^0

2rft ve Sovyet bltm insan

Smtanova bu gr savunmaktadrlar

Umar.

a.g.e , s. 100.
351 Zeki Velldl Togan,

UTTG, s.

4 20. Nakleden Umar. a.g.e., s. 101

Sultan M ellkahn bakadn Terken H aun, Semerkand cm nin amca

s Isa Han'n kzyd. kinci Terken (Trkan) Hau Hwaren ah II Ars
lan n kansyd. ancs ise bir dier Hwarezn al Teki'n karsyd
Umar, a.g.e., s 102.
Umar, a g.e., s. 104
354 A .g.e., s. 104.
B ran d au .H U lk r

,s . 6 3

452 S N A N M E Y D A N

in Hitit kral Muvnttali saldrgan Kakalara kar lkesinin baken

tini bugnk Antalya le Erdemli arasnda kalan ve kuzeyde Konya
ovasna kadar uzanan yeni kurulmu Tarhuntaaya kaydrmt.156
Hm krallar zaman zaman da taht kavgalarn nlemek iin
prensleri Tarhuntaaya gnderirlerdi, rnein, Hitit kral Hattuil
tahtta hak edebilecek olan evlatl Kunmtay Tarhuntaada kurdu
u bir uydu kralln bana geirdi. Kurunta bu durumdan son der
ce memnundu. yle diyordu: Efendim, byk kral Hattuil ve
kralie Pudahepa yine yilzme bakt ve beni kardeinin (Muvatali'nit) tahtna oturttu. Beni Tarhuntaa lkesinin efendisi yapt ve
Tarhuntaa lkesi nin kral ilan etti. ^ 7
Hitit lkesi ok sayda eyaletin bir araya gelmesinden oluuyor
du.Hilt lkesi i ve d lkelerden oluuyordu. lkeler Mitillerin
merkeze yakn ve ekirdek blgelerini kapsyordu. ' Marantiya/Kzlrmak yay iindeki ekirdek lke; hemen sonra gelen kuzey ve g
neydeki yukar ve aa lkeler ve aadaki Kizzuvatna ile sonralan
Tarhuntaay a kadar Akdeniz kylarna d ek uzanan tm topraklar. Bu
lkeler 'Bey' olarak nitelendirilen yneticiler tarafndan ynetiliyordu.
Kaka topraklarna yakn snr blgelerinin ve I3.yzylda Lukka l
kelerindeki huzursuz blgelerin snrlarnn korunmas ise askeri g
revler de stlenmek zorunda kalan 'snr blgesi kale komutan/ang
rev yapyordu. Anadolu'da bir tek Tarhuntaann protokolde ayrca
lkl bir konuma ve kral unvanna sahip bir hkmdan vard
Hitit lkesi zamanla merkeziyeti zelliini artrmaya balad.
Hitit krallar bal beylik ve krallklar teker teker fethetmeye bala
dlar Kral upphluma da Tarhuntaay kuatp fethetti.359
Burada bizi ilgilendiren Hitilere bal bu Tarhuntaa lkesinin
krallardr. Baz Tarhuntaa krallarnn adlan Trkeden bozulmu
a benzemektedir rnein Kuru-n-ta...
A.g.e., >226
s 258.
W A.g*., -- 278
A.g.e s.2<J7.

453 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

Kunmta* adnn trevleri olan szckler Trkede ok yaygn

olarak kullanlmaktadr. Trkede ku zel addr. Kuru-nta' dak
kuru, ses bakmndan Trkedeki koru, veya kon"ya benzemekte
dir. Sondaki -n ta ise Trkede 3. tekil ahslarda kullanlan bulun
ma hal ekidir.360 Trkede ayrca Kurunta'ya benzeyen ku" kkyle
balayan ku-l-lig" szc vardr. Bu szck, hkmettii kimseleri
olan , ynetici, hkmdar'' anlamnda kullanlmaktadr 161 Kuruntann kral olmas, Kulllg'in, anlamca Kuruntayla zde olma ihti
malini arttrmaktadr. Ufak ses deiimleriyle Kurunta'vla zde olabi
lecek dier bir kelime de KunkCa^dr. Orhun Kitabeleri nde geen
bu szck, Trklerin Kuzeydousunda oturun halk" anlamnda
dr.362 Toplant, din adanlan cemiyeti" anlamlarna gelen kurat" ve
ya ktrorat"363 szckleri de ses farkyla Kurunta'ya benzemekledir'6'1
Grld kadaryla Hititlerle akraba veya komu Luvilerin tan
rlarndan Tarkhun ya da Tarhun" ve onun lkesi anlamna gelen
Tarhuntaa" ve o lkenin kral Kurunta'' adlarnn hem anlam hem
de ses bakmndan Trke olma ihtimalleri olduka yksektir.
M.2.binlerde Anadoluda Trklerin yaadn gsteren en
nemli kantlar yer, unvan ve insan adlandr. Hitit belgelerinde ge
en adlar arasnda, Hititlerle birlikte hkm sren hatta onlarla ak
raba halklarn kullandklar yer ve kii adlan arasnda ses ve anlam
bakmndan Trke olabilecekler vardr. Hitit belgelerinde geen bu
adlara pek ok rnek verilebilir:
Tahurvaili .Taruhu, '6 T anuva166,Tarhun-nara .Tuvanuva,
3 60 A.Von Gnbain, Eski Trkenin Grameri,

Anlan

2 0 0 0 . s.62

361 A .g .e .s 44.
362 A.g.e.,

s.

2 84 , 2 3 0 , Lev: 27.

363 A-g.e-.- s 284

3 64 Meydan, Son Tluvahlar, s. 324. Bu szck analizleri Trk
>zkm A kko'un katklaryla gerekleirilmiir.
365 Brandau.

Hlritler...,

366 ^ g .e ., s.95
367 A -g e - s H I

s 80.

454 S N A N M E Y D A N

Hukkana,*8 Kubonta-kurunta, Tanuhepa,369 Alpa,370 Arma-tarhunta,371Tarhun-nra-du, Tukulti,372Tarkasnav*,373Tabama,Labarna,7*Tvnanna,Tahiny,75aiika376Bentesina,377

Hitit belgelerinde geen bu adlann, genelde Tarkhun ve Ku
runla szcklerinin trevleri olmas dikkat ekicidir. Hititlerin Ta
bur, Tanh ve Tarhun adlan, TOrklerdeki Tarhan, Tarkan szckle
rini akla getirmektedir.Ayrca Hitite Hukkan-a, Trke Hakan; Hi
tite Ku-banta, Trke ra (zel ad); Hitite Kur-u-nta, Trke Kur
(Gennek); Hitite Tamhepa, Trke Tan (sabah), Trke Tamu
(cehamemUk); Hitite Atpa, Trke At (atmak) ve Ata; Hitite Armatahunia, Trke Anna (fesat, entrikaa); Hitite Tukultl, Trk
e Tu (kapatmak); Hitite Tarka-s-nava, Trke Taka (zor)
Btr aret: Dii Kurt
Luvilerle Trldertn ortak kltrel zelliklerinden biri disUnnt
efsanesi ve motifidir " Macar tarihi Laszlo Torday, Orta Asya Tarihi'nln Balanglar adl eserinde Hitit tabletlerinde ad geen Luvilern yabani kurt adamlar olarak nitelendirildiklerini belirtmekte
dir. Torday, aynca Luvi dilindeki "hpu" szcnn kurt" anlam
na gelebileceini de ileri srmektedir. Bu nedenle Latince kurt an
lamna gelen Lupus* szcnn Anadolu kkenli olma ihtimali
yksektir.378 Dii kurt motifi, Luvileri, Roma'y (Etrskler) ve
368 A * * ., s. 155.
369 A * e .,s . 213.
370 Afre., s.228.
371 A ^ e ., s.248

372 K p t., s. 285.

373 A-fre., s.286.

,7 < A g * .,s . 37.

A g.*., .42.
176 A.g.e., s.267.
77 A.g., 3.284.
Efsanenin Corafyasnda Byk Keif. ERGENOKON.
<*>r Tfkleri, Alto. Ocak 2006, Sa. 154. s.84.

78 zcan Yksek.

Trkler birbirine balamaktadr, nk her toplulukla dn dii

kurt kutsal anlam tamaktadr.

Daha ok Luvilerle ilgili belgelerde "vetnas olarak :c arpan
kurt sz ve motifi H inanlar iinde nemli bu yere sahpu
Ancak, Httlerde aslan, kartal, ylan, at, boaya oranla kurt un et
kisi nispeten daha azdr.
Salahi Diker, Lklerdeki kurt" szcnn Ulipana biimimle
fade edildiini ve bu szcn Trkede Ulip-ana" olarak kullanl
dn belirtmektedir.
Prof. Dr. Sedat Alp ulipana' kelimesini Lat. Lupus ile karla
trarak 'ilip- lulipa "kurt eklinde ifade eder. Bizce, kelimenin ilk
ksm yukarda belirtildii gibi Hint-Avrupa kkenli olup lng. Wolf
kelimesine daha yakndr. Ulip, Wlf, Wolf. Brn ifadeyi ise ulipa
na, Wlif-ana, Wolf-ana 'kurt ana veya ana dii, 'dii kurteklinde
yorumlayabiliriz. Sondaki -na bir ek ise, kelime de Trke, 'onun
kurtuna veya kurta' eklinde tercme edilir. v"
Efsaneye gre Ttblder komularyla girdikleri kanl bir savata
malup olurlar; dmanlar kar taraf tamamen kltan geirirler
ve sadece on yalarnda kk bir ocuk kurtulur. Onu da bir ba
takla atarlar, ama bir dii kurt ocuu kurtarr. Sonra ocuk o kur
dun kocas olur ve ondan hamile kalan d kurt bir maarada on
ocuk dnyaya getirir. Efsaneye gre Altay Trkler bu ocuklarn
soyundan tremilerdir. Bu duruma gre eslti Trkler, Etrslder
(ve hatta Romallar) dii kurdun ocuklar saylabilir' w0
W. Eberhard* kaynak gsteren Adile Ayda, Roma nn kurulu
efsanesindeki kurdu betimlemek amacyla Vulka adl heykeltran
yapt dii kurt heykelini, Etrsklern Trklerle arkraba olduklar
na kant olarak gstermitir w
Hititlerin kullandklar dillerden binn Luvice olmas ve Luv
17^ p,|<cr a.g.e s 200
.WO F aiw h ,a.g .e. s 2 2 l

181 \y.

hberlard, Klur und Siedlung der RnndvOlko

1 9 4 2 .Nakleden Adile Ayda, a.g.e . s 70-72.

china s . Leide

456 - S I N A N M E Y D A N

ce baz kral ve yer adlarnn eski Trklerce de kullanlmas Luvllerle n Trlder arasnda bugne kadar adlandrlmam bir iliki ol
duuna kan olarak gsterilebilir.
2. Hitite, Hunice (Mltanlce) ve Trke
M 1550-1350 tarihleri arasnda Yakn Dounun en gl
devletlerinden birini kuran ve douda Kerkk'ten kuzeyde Dou
Karadenize ve batda Akdenize kadar uzanan Huniler (Mtaniler)
M 1200 lerde, Httlerle birlikte tarih sahnesinden silinmilerdir.
Prof. Mebrure Tosun Hitit anda (M .2000ler) Anadoluda
yaayan Hurrilerin. Hint Avrupal olmayan Asyenlkbir dil kullan
dklarn yle ifade etmitir.

Hurri, yerli halkn kendine verdii addr. ( ...) Devletin dili

Hurricedir. ( ...) Kendilerine mahsus bir (Asienik) dilleri vardr.
(Prof. Dr.AIbright, EA.Speiserden naklen bu durumu yle zetle
mitir: 'Hunice, kompleks ve bitiken bir dil olup Smerce veya
Trkeye benzer...) lk vatanlar Van glnn bat ve gney han
olmas ok muhtemeldir. (.. )Anadoluya yaylmlardr. Hattuata
Hunice konuulmutur...En parlak devirleri olarak kaydedilen
M. 1500-1350yllan ansnda byk bir kltr devri yaratmlar
dr. ( ...) M. 900-600arasnda yaadklar yerde Urartu devleti ku
rulur. Bunlarn dilleri de Hurriceye ok yakndr.***2
Grld gibi Hurriler M. 2000'lerde Anadoluda Hititler
bile derinden etkileyecek kadar nemli bir kltr yaratmlardr.
ylek Hitit bakenti Hattua'ta Hunice konuulmaktadr. Burada
bin ilgilendiren. Hurnccnn de tpk Smerce ve Trke gibi
"kompleks ve "bitiken" bir dil olmas ve Hurrilerin de Asyenik bir
topluluk olmalardr Bat merkezli tarih, Hltltenln (Nebice) HntAvrupal bir dil olduu noktasndan hareket ederek Hititlere sahip
karken. 1iitlerin Hiieden daha fazla kullandklar Hunice gibi
dilleri grmezlikten gelmitir
W2 M hnr I .'sun, Mezopotamya Silindir Mhrlerinde Hunt-Mlanl slu
bu, A t 't M I , Ank.r. l'^ h . s -*2-46, Pk-r, a.g.e . s. 21 1.212

457 - a t a t u r k

vf

t u r k i.f r

n s a k i . i t a k i i i I

Selahi Diker, u z u n s re n a ra trm a la r s o n u n d a H u m (M a n n )

kral ailesindeki ba z a d la rn Trke o ld u u n u ileri s rm t r:
Trke
Su-ta (On-na
Parsa jad- sar
Su-?a d (0 er (Su prensi)
Ot-togma (O rduda dom u)
Ta-er-ala (Kahram an ala (ia (gibi)
Atsumer (M kem m el Sm crli)
Keli (n)-apa (C>elm aa) llu rred e

Hunice
l.Sutama
2. Panasatasr
3. Sausatar
4. Atatoma
5.Tusntta
6_Artasumen
7. Kelu-hepa
(H urri prensesi)

8.Matiavaza
9.Tatu-hepa
10. Enna-nud
11. Kikkulu (A

hepa ana anlam na

eilm eni)

lir ' H'

Mata-izi (Mele/ Mdas)

Tat-apa (Yabanc a n a )38"*
Anne mati
Kk-kul-i (G k iln ku l)3HS

Selahi Diker, bu ad" karlatrmalarndan sonra u iddial de

erlendirmeyi yapmtr: Bylece, gerek kelime ve gerek gramer

sentakslar bakmandan Mitanni (Huni) kraliyet ailesi isimlerinin

veya nvanlannm phe gtrmez bir ekilde Trke olduktan an
lalmaktadr "W
Diker, ayrca at eitimi" konusundaki ilk bilgilen veren Hurnlern, (Kkkul metni) at eitimi hakkmdaki teknik terimlerinin bir
ounun Trke olduunu gstererek, Hunice ve Trke mn bir
szlk hazrlamtr.187
Szck, gramer benzerlikleri dnda at eitimi hakknda bili
nen en eski kaytlarn (Klkkuli metni) da Hurrlere ait olmas, Hurilerle Tflrkler arasndaki gzden kaan yakn likinin kantlarn
383 Diker, a.g.e, s. 2 13

384 A.g.e., s. 214

' 8<5 A.g.e . s 215
W6 A-g.e . s.214
387 A.g.e ,s 215-217

458 S N A N M E Y D A N

dandr. kaynaklarndan n Trklern at yetitiridsT oldukla

rndan ve at ile ilgili ayinler yaptklarndan sz edilmektedir ularda at yetitirme merkezi bugnk Chansnn kuzetndc Ma-i (At)
ehrndeyd. Buradaki tapmakta at gOrflnflmtindeki yer-su ruhuna
kurban verilirdi. Ala ve alaca atlar Kk-TOrk dneminde eski Ti

boylarndan ve tarihi dnemde Trrk olarak ortaya kan Basmiller

ve daha soma Alayondlu Ouzlar tarahndan yetitirilecekti."
te Hititler, Trkeye benzer bir dil kullanan ve birok kral
Trke adlar tayan bu Hurrilerin dilini kullanyorlard. Yalnz ba
na bu bilgi bile Mitillerle Trkler arasndaki ilikinin en somut kamlanndan biri olsa gerekir
Hrrler, ykldktan sonra Dou Anadoluda Hurrlerle akraba
Urartular yaamaya balamlardr.Merkezi Van ehri olan Urartular
da Hurriceye benzer bir dil kullanmlardr. Urartu ve Hum dilleri
birbirlerine yakndan bal idiler
Prof. Arif Erzen, Urartularn
Hun ilerle akraba olduunu ve her iki toplumun da bitiken bir dil
kullandn belirterek Sabit kklere deiik ekler ilavesiyle kelime

tekili bakmandan Urartu dili, Ural-Altay dilleri ile bir benzerlik

gstermektedir." demektedir.90 A. Mfit Mansel de ayn kandadr:
Urartulann, konutuktan iltisaki dil bakmndan Proto-Hitit, S
mer ve Elamllarla akraba olan Hurilerin bir kolu olduu anlal
yor."101 Dolaysyla Hurrilerin akrabas olan ve Hurriceye benzer bir
dil kullanan Urartular da Asyenik bir toplulukdu Selahi Diker, yap
t aratrmalar ve dil analizleri sonucunda tpk Huniler gibi Urar
tulann da TrkkAkenli bir topluluk olabileceini gstermitir. Di
ker, aratrmalar sonunda ok sayda Urartuca sOzcgOn aslen
Trke olduunu ileri srmtr:W2
iinu l Fsin, TOk Kozmolojisine Gtris. s 1 61,162
C l. Huru-y and D.M I ang op.ci., s. 48'den Burhan O flu;, Trkiye Hal

knn KOlrOr Kkleri c I. s 225

Ani l.r;on. Dogu Anadolu ve Urartular, -Eastem Anatolla and Uadons,
Ankara
s.2 5 ,2 6
W1 A M Masrl. Unutu Tarihi ve Medeniyeti. nversie Haltas Van 19 *5, s 113
W2 I rrrn, a.g.e . s.2K )-22

459. ATATRK

VE T U R K I . E R N S A K I I

TAR H

Urarularn Trk kkenli olduunun en nemli karnlarndan

br szck benzerlikleridir rnein, Urarularn st rnleri'' ve
zellikle "sade ya" iin kulandklar AarkT szc, bugn bile
Anadolu Trkesinde st ve st rnleri iin aynen Aarti" olarak
kullanlmaktadr.W3 Aart Eski Trke Ag\ 'Ak-' yan beyaz"
aarmak", beyazlamak" anlamna gelir Tilrklerde neredeyse lm
st rnlerinin "Aart" szcyle ifade edilmesi, "st ve st rn
lerinin* "beyaz"lndan kaynaklanmaktadr. '04 Nitekim Kagarl
Mahmut Aam" diye budaydan yaplan bir ikiyi t,her halde beya
za alan) bir eit buday birasn tarif etmitir. 195 "Aart" szc
Urartulara Smerlerden gemitir.396 Bu durum Tttrkler, Smerler
ve Urartular arasndaki ilikinin kk bir kant olsa gerekir.
Luviler, Hurriler ve Urartularm bu zellikleri, her eyden nce
bu Antik Anadolu toplumlannn Trk olabileceklerini ya da en
azndan Tttrklerden etkilenmi olabileceklerini kantlamaktadr. Ay
rca eer bu topluluklar, gerekten Hititlerle akraba iseler Hititlerin
Trkl tezinin yle kolay kolay yabana atlamayaca grlecek,
ya da en azndan Hitit anda (M. 20001er) Anadoluda Terkle
rin yaad" tezi dorulanacak! r.
Kral, Kralie, Tann, Tanna ve Yer Adlarndaki Benzerlikler
Hitit (Neili) kral adlar genelde Hint-Avnpa kkenli deil
dir. Ceram, Hitit kral adlarnn Proto-Hattice olduunu, tanr
adlarnn ise daha ok Hattice ve Hurrice olduunu sylemitir.
zellikle imparatorluk dnemi krallar Hurri kkenlidir 'g7
sadan drt bin y nce Anadoluda bir halk vard. (Hattiler)
393 Hu gn Dou Kardenlzde. Orcgin Atvtn ve ctvannda, st ve st rn
leri iin AtrO. szc kullanlm aktadr. Bu szdlk binlerce yl nce

Hurriler ve SOmerier tarafndan da kullanlmtr.

w

Ouz, a.g.e., s 6 2 4

395 A-g.e . s 6 2 5 . 6 2 6
3Q6 A.g.e s. 6 2 5
307 F.rze, a.g.e., s. 198

460 S I N A N M E Y D A N

Kent adlan analyla bunlnnn lnd&-Avnpasal olmadklar ve

Orta Asya kaynakl olduklar gOrOf birliiyle kabul ediliyor" '0H
Ayrca Hititlerde ok sayda Hatt kkenli tanr ve tanra vardr
Hitit tanralarndan bazlar Hattice adlar tamaktadr. r
nein. Frtna Tanrs Hattice "Taru" . Gne Tanras
VVuruemu" Sava Tanns Wurunkntte" adlarn tamak
ta d r .^ Kazm Miran,-*00 Haluk Tarcrm ve Salahi Diker, Hitit
krallar, tanr ve tanralarnn Hint-Avrupa kkenli olmamalar
noktasndan hareket ederek yaptklar analizler sonucunda baz
Hitit kral, kralie tanr ve yer adlarnn "aslen Trke olduunu
ileri srmlerdir.
1. Hatd/Het ve Afi
Htlerden nce Anadolu'da Hafiler yayordu. Prof Dr Aykut
naroglu, Hanilerin Anadolu'da Trke'nin de inde bulunduu
Azyanik dili konuan" en eski kavm olduunu dile getirmitir z*01
Hititler, kendilerinden nce Anadolu'da yaayan bu Haiti kltrn
zmsemiler ve lkelerine Hatti lkesi adn vermilerdir Baz
bilim insanlar ite bu Hatti adnn Trke olduunu ileri srm
lerdir Hallilerin Asyenik bir kavm olmalar, bu tezi glendrmektedr
Hatti ad, n Trkede Kaan anlamna gelen "At-AtT ya da
Al-Ata' szcklerinin degru eklidir. Kaan anlamna gelen "AtAta" zaman iinde deiime urayarak Afi haln almtr. Trk
e'deki "Att-la" da buradan gelir.
Hatti szc ile Atl szc ayn anlama gelmektedir ki
kelime arasndaki tek fark h" sesidir Trke'de h"mn dt
durumlara sklkla rastland dikkate alnacak olursa. Hafi ile Afi
,w Halkarmu. Kalks. Sonsuzluk Soriz BjrOr. >75-77
W

IMol. HUlkr. s 77

400 K u m M tn m . bnz Hl kral adlarnn (.Muvaiall gibi) vr Im; i tanr vr

tanra adlarnn On Trke olduunu kanilnnnyn almtr

4 6 1 . ATATRK Vf

T U K K L F R I N S A K I I T AK I MI

rasnda aslnda hibir fark olmad grlecektir Nitekim. Trk

e'dek Alay" ve "Ana" szckleri Mezopotamya'da Halay ve
"Hana'' pekline dnmtr "*0- Ayrca 'Hatti'' ile Au" ve Atti
szckleri arasndaki ses benzerlii ok aka grlmektedir Bu
mantn doal sonucu olarak, lkelerine Ham, lyan n Trke At
t) adn veren Proto Hititler. yan Httlern Anadolu'daki ncelleri
T^k kkenlidir
Nitekim, Engin Ank, Mk tarihlerde Trklern Anadolu'ya
g ettiklerini yle ifade etmitir:

Anadolubun Yontma Ta a sonlamdan buyma Trk yur

du olmaya hflathgnt Cilal Ta Sonu (Kalkohtik ada) bu Trk
yurdunun en son kerteye kadar dolduunu ve Seluk al sonlarna
kadar binlerce yl sren yeni Trk glerinin onu soyca ve dike
grnm bakmndan Trkln en temiz ve en melezsiz lkelerin
den biri durumuna getirdiini..." ,0'
Hatti szcnn aslen Trke olduunu ilen sren Salahi
Diker ise baka bir zmleme yapm ve Hatti szcnn Hrften
geldgm ve Trke karlnn "Kud-a" ya da "Kut-a* biiminde ol
mas gerektiini belirterek anlamnn da "saadet yurdu" veya kutlu
yurt" olduunu ilen srmtr.'KH
2.Utanu /Estan ve Astan/Istan)
Hitit gne tanrlarndan bin lstanu" adn tayordu. lstanu.
Hanilerde Ggn Gne Tanrs" anlamna gelen, Estandan
geliyordu Hatt Tanrs "Estan", n Trke'deki Astan' sz
cgn deiiminden meydana gelmitir. Aksan, Aspan, Astan ve
Estan. Bu deiim hep devam etmi ve szck gnmzde
Asuman* eklini almtr
402 Tarm. On Tk Trihi, s
4^

Irih I evciiglu.

M2

Aiitlrk'fln T lk vc I v*rklyv C umlumvt'u I':m(r

TOtk Kokart Dergisi, s 8 \ l

404 likcr. a.g.e., s 1^8

T.iKa, Lg.e., s i M .

462 S N A N M E Y D A N

Salahi Diker, Estan szcnn Trke karbgmm ya "afak

tauna" anlamna gelen isl-tan, ya da itan, scaklk veren' an
lamna gelen s-t-an" olduunu ileri srmtr.406
3.Hattua() / (HetassO ve At-ata-u/ (Kutass)
Baz bilim insanlarna gre Hitit bakentine verilen Hattua
ad da n Trke'dir. (H)AT-ATA-U/A kelimesinin zaman iinde
skm, bozulmu, byk bir olaslkla kelimenin eksik ve yanl
okunmasndan meydana gelmi halidir. U/Ada U ynetim, A
belirtme eki (artikel) olarak alndnda kelimenin anlam "yne
tim'. kaan ynelimi" olarak onaya kacaktr. Bilindii gibi Hattua, Hititlerin bakenti, yani Hitit kralnn ynetim mer
kezidir (krallk merkezi) 407
Ayn szce Salahi Diker farkl bir yorum getirmekte ve sz
cn aslnda Heta-ssT biiminde olmas gerektiini ileri srerek
buradan hareketle Trke karlnn Kut-a- ss biiminde ol
duunu ve anlamnn da kut sahibi, kut ehri olduunu belirt
mektedir.
Burada zerinde durulmas gereken nokta Selahi Dikerin
zmlemesyle nceki zmleme arasnda ekil ynnden fark
olsa bile anlam ynnden her iki zmlemenin de ayn sonucu
vermesidir. Binnde krallk merkezi dierinde kut ehri". . .Bilin
dii gibi Trklerde hkmdarlarn kut aldna inanlrd.
Dolaysyla Dikerin, kut ehri" diye ifade ettii ehir, tpk Hattua
szcnn anlamndaki gibi, hkmdarlk (krallk) merkezTdir.
4Hualpa ve Al-apa
21 blgeden oluan Hitit federasyonundaki blgelerden birinin
ad Hualpa yan Halpa'yd. Gnmzde Halep biimine dnen
Hapla, nceleri Hualpa" biimindeydi.
40 6 l>ker, m.gje , s. 205
407 Tartan, %.%/t . s. 316.

463 A T A T R K VF. T R K L E R N S AK I I T AR H

HUA.

ku d ret, ku vve. AL-APA can alp (.Tanrya) gHUen a

lam na gelir. CApa, Arapa'da ilah" anlam na gelm ekledir. )*OH

5.MursiH/Mursil/Mursllis ve Mir-isi-U
H m k ra l..
D ik er, M ursl ad n n T rk e o ld u u n u k an tlam tr P i k e t , b u
k o n u d a b irb irin e b e n z ey en fark l z m le m e yap m tr
Me

Tttrke

lMur-si-U
2Mux-si-l
3.Mur-sil-ls

Mr-isi-b Uann-kral)
Mn-ul (kral ve pnar)
Mir-ul-tssl (kral-ptnar

tanrs)401

.Tudhaliyas/Tudhaliya ve Tod-kal-ya
Hitit krallarndan Tudhaliya adnn Trke olma ihtimalini
Diker iki ekilde aklamtr .
1.
2.

Hiie
Tud-hah-ys
Tud-hal-iya

Trke

Tod-U-ya (Toy (kuu)

ebedi ya (nda)
Tod-kah-iye
(Toy (kuu) ebedi sahip)410

7.Hattusfll /Hattusil ve Hat-isi-li

Hitit kral Hauusil'un iki farl Trke zmlemesi vardu .
Hitite
1.

Hmi-si-h

2.

Hat-sil

408 JLg.e., s. 323.

409 Diker, a.g.e.s. 198

410 A-g.e ,s, 198

411 A.g.e . s . 199

Trke

Hat-isi-ll (Hitit tannl)

Hat-sul, Hat-ul (Hitit pman)411

464 S NAN ME Y D AN

S.Muvtali ve Ama-i-
Hitit kral
He

Mu-vm-ta-b

Tflrke

Ama-iti-h
(Ana Tanral bQ)flk kral)-*12

9Amuvanda ve Er-in-on-d
Hitite

Trke

1.

Ar-n-van-d*

Er-to-on/ong-d

2.

Ar-n-nvmn-d*

Er-tn-Gvn-di

(yiidin kurtuldu (iyileti)

(Krlenn (ien k ) vnd i"*13

10 Puduhepa ve Buduh-apa
Hitit kraliesi . .
Hitite

I.

Ptuhh-epa

Tflrke

Baduh-ApaBedtlk Apa
(Byk ana)414

II. Hepatu ve Apa-i

Tanra..
Hilite

] Hepa-tu

Tflfkc

Apa-i(Ana tanra)415

12. Edflcula ve Idi-kul-

Diker, Hitit krallarnn simgesi anlamna gelen "Edl-kul-a'nn
412 A.g.e s 199.200
41 3 Ag.e .s 00
414 A.g.e , s. 200
4 ,5 A * x

s.200

465 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

Trke ldi-kul-l biiminde yazldn ve anlamnn "Tann kulu

olduunu ilen srmtr *Kagarh Mahmut da bu ifadeyi aynen
kullanmtr. Anlattklarna gre Balasagun dalarnda bir din
by yaarm. Bir gn sert bir kaya zerine Tcngri kuh kulbk
diye yazm..."'*16
13. Isputahsus ve lsl-budak-az
Hum lkesi Kizzuvatna kral....
H itite (H rrice)

1. ls-p u u h -su s

Trke
Ist-b u d a k -sz
(b u d a k s; (halast) tanr)"*17

14. Sulumdi / Za-ma-H ve lzi-ama-li

Malatya'da Sulumel kral....
Hu ile (Aram ce)
1 Z-ma-

Trke
lzi-am a-h (Tanra anal)416

15. Azltavadda (ztvd) ve zi-tov-d

Diker, Adana kral olan Azltavadda adnn Trke zi-tov-d"
veya ldi-togdr biiminde yazlmas gerektiini ve anlamnn da
"tann dodu olduunu ileri srmektedir.419
16. Assusanl ve Al-tut-an-
Hil ile
A s-sas-an-ni

Trke
A t-n -u n -n i veya At-tnt-an-
(Al im an kinie (seyis)

4 1 6 A.g.e., s.202
417 A.g.e., s.203
4 1 8 A.g.e , s. 203
4 ig A.g.e., s 204

fcr-lM-rv-idl-ym

la-n-lym
B u -u u -u l-y *
(M , T ilrk c cie "W ye cle>nlVjl\r.")

Bar-as-n-ldi-ye''21
18. Taru ve Ta ( n ) n
Hltltlerde GOne T n r n a " o\an "rTrv", T 1\tV.i. c
la m n a g e l m e k t e d i r .-* - 2 B u r a d a k i ses v e
a r tc d r

an

a n la m V>ev\z.etW,\ cvddew.

19. A nltta v e A n -a U

Htt k ra l__
TlXrke
Arv-ata. (^sk ata") ya c' a
A n -id i (.Rftk YaurO-' i '

20. Kutapi ve Kuz-ta^-be

Kommagene k ra l...
ilil ile

I Ku-ta-pl

420 A.gx., s . 2 0 4
^ A.g.e s 0 4
A.g.e , s 2 0 4
U ' A.g.e . s 2 0 7
^ A-g.e., s 20

VtUke

KuZrUQ-be ^kvv2.cy v^tcs'vkvaUV'1-'

A T A T R K VF. T U R K I F . R N S AK I I T AR H

21. Labama(s) ve Ulu-bar-na

Hitit kral
lliir

T rke

I La-bar-us

(U)h-bu<Duz (Ulu byn:)

1 La-bar-na

Uh-ba-ma (Ulu bycm-, - s

22. Guisas ve GOl-ss

Ana Tanrann ehri
Trke

lil ile
G uI-m s

Gfll-un
(Ciftln koruyucusu, gftl *chri)^2,'

23. Pamba ve Pembe

Hitit kral.. .
Hitite

Trke

l.Pam-ba

Pem-be

24. Papaya ve Babaiye

Hitit tanrs .
Hitite

l.Papa-ya

Trke
Baba-tye (liaba tanr)

25. Pithana ve Blkam

Kushara kral.
H lr

Trke

l.Plt-hana

Bttik-a- (Kutsal

42<' A.g.e , s.20H

42t> A g.e ,s 20K

kiap tanrs)

468 S I N A N

M E Y D A N

26. Puruskhanda ve POrz-kend

Hitit ehri . .
Hitite

Trke

l.Purus-hand(a)

POrz-kend (Engelleyen ehir)

27. Sanga(a) ve Sungur

Karkamn H itit kral....
Hitite
1.angr

Trke
Sungur

28. Sarlssa ve Sansa

H it i e h r i ...

Hitite
l .S u r ia s a

Trke
S a r -s s

(kral ehri)

29. Vurunkatti ve Urunguidl

Hatti T a n rs...
H m e
1 V u r u n k a -ti

T rk e
U ru n g u -ld l
(sava tan rs. rungu ala (sava.)-** 7

Hitite -T O r k e B a z B e n z e r Szckler
B a t m e r k e z li ta r ih in b k p u s a n m a d a n te k r a rla d . Hititlerin
dilinin Hnt-A\Tupa kkenli bir dil old u u " y a rg sn a d eta "Tanr
bu yru u " k a b u l e d e r e k . H ititle r in T r k le r le h e rh a n g i b ir a k
r a b a l n n o la m a y a c a n d n e n ve " H ititle r T r k 't r dedii iin
A ta t rk ' e le tir e n b ilim in s a n la r. H itit ed ek b ir o k a d n ve b ir o k
s z c n L u v ice ya d a H u rrce o ld u u n u g zard etm ek ted irle r. Ay-

rica "Nece" diye adlandrlan Httede de Trke olabilecek sz

cklerin varl hep gzard edilmitir
Hititr (Neice)
Ag (lmek)

1.

Trke
Ag,ag (Amak karmak.
gflgc ykselmek )

2.

Hatagga (Karta-ga)

Kata-gu (Karlayan yy.

3.

Hanna-Hama

4.

Hav (Ho-y)
Nasanassi (Ku)

Anne anne (Trkede bataki h der)

Koy(Koyun)
Maraz-n-sa (Marazn sahibi.

den, paralayan ey*

5.

hastalk sahibi)

6.
7.

Matillu
Getin

Mada-ogh (Mete olu)428

8.

Emu

Kesldn42Q
Eki430

9.
10.

Lal
Harna

Bal431
Anne

11.

Baba

Bal

12.
13.

ocuk
Tabala

14.

iu (Parlamak)

ocuk, Oul432
Tabgan (Tavan)413
l**k

KOtrel Benzerlikler
Toplumsal kken aratrmalarnda kltrel bulgular ok nem
li bir yere sahiptir. Kltrel benzerlikler ya da farkllklar, toplum
lar arasndaki ilikilerin anlalmasn salar Bu nedenle, Hitlertn
428 A.g.e , s.208
42s> Hidtler. s. 128
V A.g.e ., s 128
411 A.g.e , > 1 2 8
432
a.g.e , s 284
411 A.g.e , s 568

470 S N A N M E Y D A N

TOklOgO tezini kantlamaya alan bilim insanlar Hititlerle Trk

ler arasndaki kltrel benzerlikleri belirlemeye almlardr. ki
toplumu dil, din, ynetim, sosyal yaam ve sanat anlay bakm
larndan inceleyip de belge ve bulgulan st ste koyunca artc
sonulara ulalmaktadr.
1. l Gmme Gelenei ve Temizlik
Hititler llerini ykadktan sonra gmerler ya da yakarlard.
Kral Hatul, karsna yazd bir mektubun sonunda yle diyor
du: * Cesedimi geleneklere gre yk*, beni koOtrma al ve kollarnda
topra ver " ,M Boazkydeki Yazhkayann 400 m. yaknnda
bulunan Osmankayaa mezarlnda her k tip gmye de rastlan
mtr Baz ller, topraa alan ukurlara yerletirilirken, bazlar
da yaklarak kllen ume ad verilen seramik kaplara konmutur
Mezarlann yannda bulunan koyun ve kei kemiklerinin cenaze
treni srasnda kurban edilen hayvanlara ait olduu dnlm
t r .^
Kral ve kralielenn cenaze trenleri 14 gn srerdi. Tren
srasnda nce bir kOz kurban edilir ve cenazenin ayaklarnn
dibine konulurdu tknci gn kraln cesedi yaklaca alana
gtrlr ve burada tannlar iin hayvan ve iki kurban yaplr
d. Ayn gecc de cenaze yaklrd. Yaklma ilemi gn doumuyla
birlikte tamamlanr ve kemikler alnarak zen yiyecek ve iecek
dolu bir masann zerine yerletirilirdi. Kemikler, altnc gn ta
ev denilen bir yere yerletirilirdi. Bu srada tanrlar iin sunular
yaplr; hayvanlar kurban edilir, ozanlar at yakarlard. Mezara
ise krk tarm aletleri konulurdu.456 Hitit l gmme tren
lerinin en belirgin zellii mezara eya koyma geleneidir. Hitit
m ezarlarnda. mezar armaan olarak baz kk kaplar, kabuk

lu hayvanlan kabuklan, tun bilezik ya da teller gibi, zenginlik

+<l t, '. Ortadou Uypfak Mlna, s 12-*
m

Hkttkr. s o?

* * A *e s lOo

471

A T A T u K K \' E T U R K l. r K I \ S A M I

T AK I MI

ten uzak eyalar ele geirilmitir. k' Hutlcrm mezara sadece e

ya deil, hayvan kemikleri de koymalar son derece nemlidir
stelik bu hayvanlar arasnda zellikle at skeletlene ustlanmas
Htler bir ekilde Orta Asya'ya ve TOrklce banlamaktadr

"...At iskeletleri ise Hitit somas Anadolusuhda ve Rusya step

lerinde bulunan ve adlarna kurgan denilen mezarlardaki at
gmlerini hatrlatmakta ve at kurbannn Hititier arasnda da
varhm dndrmektedir "4 w
n TOrkler de tpk Htler gibi llerim ykadktan sonra
gmerler ya da yakarlard l yakma geleneft zellikle Altay Trk
lerinde yaygn bir gelenekti n kaynaklar. Akav Trklerinin l
herini yaktklarn syle ifade etmektedir

Bir gn belirleyip, mefianm at, elbise ve dier eyalarm getiryor ve onlar cesede birlikte yakyorlar; daha sonra uygun bir
zamanda gmmek iin klleri topluyorlard. "4',
Trklerdc atein" ktlkleri temizledii ve ruhu ge uur
duu sanlyordu.*'40 Ayrca l gmme treni srasndaki bar
rteller de birbirine benzemektedir, rnein lye OcOzkurban et
me. iki sunma ve mezara eya ve at koyma, at yakma gibi rituel
ler Trklerde de yaygndr.
Hitit kltrnde

de ok nemli bir yeri vard.

Tm klt etkinliklerinde birinci kural temizlikti. Adaklar,

sunu kaplan, tanr betimleri ve hatta rahiplere dokunanlar, sadece
gerek anlamda temiz deil, dinsel anlamda da arnm olmalyd.
Her kim kirlenmise (soyut anlamda da) hem ykanmak hem de
initik maddelerle arnmak zorundayd. Bedenden atlan her trl
madde kirli saylyordu; rnein cinsel ilikide bulunan tir kii
4

ninvol. H ik r, s M

4 rt A.ge ayn >vr '

t W <;,cr k.mvti'.'.v. > M'u- l'v h. a.g.e . . M M.wl.m. Son Thvahtar
-,-n' Mi. Islamlyetten nceki TUk KOkr Tarihi vc tskma Girij
s lM.ltM Mcvdan. a.g.e , s

472 S N A N M E Y D A N

grrrkti tnnms ilemleri yaplmadan asla tanrlarn nne canlm azd.(...) Kurallar gerei yaplmas gereken banyo ve ykanma i
leri iin tapmakta zel odalar vard."441
Temizlik Hititler iin ok nemlidir. Hititlerde saraylarda,
tapnaklarda ve evlerde Azel ykanma yerleri vardr. Hititede varpa" szc ykanmak anlamnda kullanlrd. Rudolf Naunuamln
aratrmalar sonucunda Hititlerde evlerin zel bir ykanma yeri ol
duu ve bunun gnmzdeki Yunak (Hamam) larla balantl ol
duu ortaya kmtr.442 Baz bayramlardaki tapnak trenlerinde
Hitit kari ve kralielerinin birok defa ellerini ykamalar. l yak
ma ya da gmme trenlerinden nce cesedin mutlaka ykanmas ve
cinsel birleme sonras ykanmann gerekli olmas gibi durumlar
Hititlerde temizliin ne kadar nemli olduunu ok ak bir ekilde
kantlamaktadr 44 Hitit Alaca Hyk kazlar srasnda ortaya
kan yaplar Hititlerde ehircilik rgtlenmesinin ok ileri ol
duunu gzler nne sermitir eitli kanalizasyon sistemleri,
byk yaplarda blokaj deme meyilli istinat duvarlar vs.nin yan
sra toprak PREKlere rastlanmtr Bunlarla evlere ime suyu
veriliyordu 444 Burada ad geen Prek (boru) szc Trkedr
Pimi topraktan preklenn Bulgar Trklerinde ve dolaysyla As
ya'da byk yer tuttuu grlmektedir. 445Hititlere sahip kan Av
rupa'da ortaan sonlarna kadar evlerde ve hatta saraylarda bile
zel ykanma yerlerinin olmad dikkate alnacak olursa, Hititlerin
AvrupalIlarla ne kadar aknba olduu daha iyi anlalacaktr! Hittlern temizlie verdikleri nem akla eski Trkleri getirmektedir.
Tm tarihsel bulgular, tarih boyunca Trklern en nemli zellik
lerinden birinin su kOltr" yan ykanma alkanl ve
verilen nem olduunu ortaya koymaktadr. Tflrlder eski alardan
4 4 ' Brantlau. Hititler..., s.72.
442 Nud<lf Nmar, Eakl Anadolu Mimarl. ev Be rai Madra. 1975. s. 211 212
nttol, Hititler'. s .
444 ogu.:,
^

*.gx

at

sM i

C>-l Hamiyetten nce TOrk KfllrOr T 1h l. s i g

4 7 3 *A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I T A R H

beri tpk Hititler gibi ykanmak iin zel mekanlar yapmlardr

n kaynaklar, "Eski Trkler kar sularyla, ykanrd.'demektedir
Daha, Erken Kalkolitik ada Trkmenistanda ileri sulama
tesisleri ve geni aile kanallarn barndran ok gzl evler yapl
mtrz*-*6 Trklerde sulama tekniklen de ok fazla gelimitir r
nein, Uygurlarn Turfan Blgesi nde (Dou Trkistan) tarla sulama
ilerinde kullanmak iin yer ala sarnlarna ok byk nem veril
mitir.447
Gnmzde Anadoluda ou evlerin zel ykanma yerleri var
dr. Byk konaklarda, saraylarda bu ykanma yerlerinin su akt
maya yarayan zel demeleri, su stma dzeni grlr "448 Bu
dzeneklerin Hitit dzeneklerine benzemesi dikkat ekicidir Aynca
son zamanlarda Orta Asyada yaplan kazlarda ortaya kan Karz
Tnelleri, Trklerde stn bir "su teknolojisi ve ilen bir mimari an
layn olduunu gstermektedir.
Hititlerin dinsel uygulamalarndan biri de mezara eya koyma
geleneidir.449 Hitit krallarnn mezarlarna, krallarn hayat
hikayelerinin anlatld Anal (YDk) lar konulurdu. n Trkler de
tpk Hititler gibi dinsel inanlar gerei llerini ykar (yug) ve son
ra topraa verirlerdi, n Trkler de Hititler gibi temizlie byk
nem verirler, onlar da Hititler gibi ltlleri eyalaryla birlikte
gmerlerdi
2. Sihir ve By
Her iki toplumun benzer nanlan vardr: Hititlerde ok yaygn
olan falclk ve bOyOcOOk gibi batl inanlar n Trklerde "aman
izm' olarak adlandrlmtr.
Hitit bflyOcOel, dargnlar bartrmak, hastalar iyiletirmek,
kt ruhlar evden kovmak, ba, bahedeki verimsizlii gidermek
44(' <)Au;,a.fre..s.232
447 Ogcl. a.g.e, s 351
44P i:yill x' *lu. a. g* , v 2 U v 2 17
44g hr.mdrt, t.g.t , s 16.

474 S N A N M E Y D A N

askerler arasnda bozgunculuu nlemek, doumu kolaylatrmak,

iktidarszl gidermek gibi pek ok amala by yaparlard; fakat
Huulerde birinin ktl, hastal ya da lm iin by yapmak
yasaklanmt Bu tr byleri yapanlar lmle cezalandrld.450
Fakat Httlerde yine de bu tr zararl byleri yapanlar ve yaptran
lara ska rastlanabiliyordu: Hititk.x, bin tantlan dnda sihir ve

bycle de inanrlar ve bu yolla kiisel kar salamaya, ya da

dnyevi hedeflerine nly m j a alrlard. Taht kavgalannm srp
gtttigi bu dnemde siyasi g elde etmek iin yaplan bylere kar
sihirh szler sylenirdi Bu szleri yazya dkenler de Luviler ve
Hunilerdi. Bu uygulamalar Hititlerm batl inanlaryd ^^1
n m ya dn Kam ad venlen n Trk bycleri de tpk Hitit
bycleri gibi deiik amalarla byler yapar, fal bakarlard.
Httlenn en ok kullandklar by "analoji' bysyd. r
nein. kuyruk vag cntlr vc - te bu ya nasl eriyip gittiyse ktlk
de ayn ekilde eriyip fftstn." denirdi Dada koyun kaybolduunda
kurtlar yemesin diye,'nat aa balamamveya dm atma" bys
yaplr, bir aknn az kapatlr ve Bu laa nasd kapatyorsam da
daki kurtlarn a& da ayn ekilde kapansm denirdi.492
Httlerde hayvan i organlaryla yaplan byler ve fallar de
yaygnd. Httlerde en ok rabet gren fal bir koyunun karacieri
zerindeki girinti ve kntlarla, barsak kvrmlarnn incelenmesine
dayanyordu Asyal Hrriler araclyla Mezopotamyadan Hittlere
geu dnlen bu fal trne talya'daki Etrsklerde de rastlan
mas ok dndrcdr 45Kanmca bu artc benzerlik, Trkleri. Smerlen, Hunileri. Etrskleri ve Hittleri birbnne balamak
la, bu uygarlklar arasnda en azndan bir kltr benzerlii ve srek
lilii olduunu gstermektedir. Httlerde ayrca et fal, ku fal, talih
fal gibi ok eitli fallar mevcuu 4;4 Benzer fallara n-Trkkrde
450 tvig. a.g.e s ! 12

4V: Hr.rut.- a.g.e <>106

/imi- vtl
431

Hilerdc By , Akeo Atlas. * 42

H td tkr.. s oo

A-gjC., ,y,u ,cr

475 - A T A T R K

VE T R K L E R N S A K L I

T AR I MI

de rastlanmaktadr rn e in Eski Trklern. hayvanlarn krek

kemiini inceleyerek fal baktklar bilinmektedir ',ss Bvil ve fal
gelenei, bugn hala A nadolu Trkler arasnda canlln
korumakladr.

3. Giyim Kuam
BoazkOy Yazhkaya da bulunan Hint tanrlarnn balarndaki
ucu sivri kolahlar, Trk Mevlevi dervilerisin klahlarna b en
zemektedir ,So

Bu kutsal alnn kaya yzeylerine, usa bir iilikle yaplm

sahnelerde yer alan tanrlardan erkek tanrlarn ounun sivri konik
biiminde ve boynuzlarla donatlm bir klah giydikleri grlr.
( ...) zerlerinde bet kemerli ksa etek ve ayaklarmda ulan yukar
doru krvnk ayakkablar vardr.'* 7
Mevleviliin Orta Asya kkenli bir Trk gelenei olduu dik
kate alnacak olursa, Hitit tanrlarnn bandaki sivri klahlar
daha ok anlam kazanmaktadr. Aynca, sivri klahlarn Hititlerde
tanrlarn. Trklerde ise Mevlevi dervilerin banda olmas, bu ba
ln her k uygarlkta da ayn amamla (dinsel) kullanldn gster
mektedir. Eer bu durum bir tesadf deilse iki uygarlk arasndaki
ilikinin ak kantlarndan bindir
Hitit tannlannn giyim kuamndaki nemli ayrntlardan bin
de ulan yukan krvnk ayakkablardrBu. ulan yukan krvnk
ayakkablarn benzen Trkler tarafndan da kullanlmtr. Nitekim,
I Trk Tarih Kongresnde Dr. Reit Galip Bey, sivri ulu ayak
kablar' Hititlerin Trklne kant olarak gstermitir

"...Fakat, Enlerin hayaletlerindeki en karakteristik ey burnu

yukan bklm kunduralardr. Bu bir kar kundurasdr. Kadete
kullanlm olmas Enlerin kuzeyde souk yerlerden geldiklerini
gsterir. Bunlara benzer kunduralan Trkler, Msr ve Suriye yer455 0,:u;. a.g.e. s.t'^7

4 <,-A.a*e..vl%7..
4 -*7 Meltem LX'anal parsla! . 'H iit Im n

Afceo Atlas. s. 17

476 S N A N

M EYDAN

Hicri anamda ithal ettiler ki bu, Trk fatihlerinin, kuzeydeki yer

lerini amaz bir ekilde gsterir.''*
Hitit kadnlmn giyim kuamlar da eski Trk kadnlarnn
giyim kuamlarna benzemektedir. Hatta bugn Anadolu'da
yaayan Trk kadnlarnn giyim kuam bile baz blgelerde Hitit
giyim kuamnn devam gibidir:" zellikle Dou Anadoluda, Dou

Karadeniz yrelerinde kadnlarn giysileri, balklar, etekleri, ark

lar, giysi yakalan, oraplar, vrtzd e ve teki ynlerdeki Hitit
kabartmalarnda grlen kadn giysilerinin tpksdr. Bu benzerlik
yle geliigzel bir ey deildir."*
Daha da nemlisi, Hitit tanralarnn konik klahlarna n
Trklerde de rastlanmaktadr. Kayalara izilmi Kpak Terklerine
ait kadn resimlerinde Hitit tanralarnn bandaki konik klah
andran yksek ve knik balklar vardr. En nemlisi de Trklerde
bu giyim biimi yakn zamanlara kadar devam etmitir. 20. yzyl
balarna kadar Kazanl Tatar kadnlan, byle uzun konik kalpaklar
giyerlerdi."**0
Marafta bir kaya kabartmasnda yn eiren bir kadnla bir
ocok figr grlmektedir. Kadnn oraplar, arklar, bal,
eteklii, kua, ban balay biimi, hatta yanndaki iskemle ve
giysilerinin kesimi, en ufak detayna kadar gnmzde Dou
Anadolu kadnnn giyim kuamnda yaamaya devem etmek
tedir.461 Bu benzerlik, Himlerden bugne uzan kltr kprOsOnOn
yaayan maddi kantlarndandr. Bu giyim kuam benzerlii bile en
azndan Terklerin, Hititlerln kltrel niraslan olduunu gster
mektedir
uran muhakkak ki, Hitit kltr 5000 yl sonra bugn AvKl'^i c^lp bey, BirtulTttrk Tarih Kongresi, Konferanslar Zabt Tutanak
tan. s i l 112
l'.yboglu, a.g.e., s 4 2 4
l k s , Kn^skiyc lalar, s i l ; (a t lal, a.g.e., s.lH, Meydan, SonTruvallk r . s 1 8 1 ,H4
iy(llx>gl, a-C., s 4 2 4

477 A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

T AR I MI

rupa'da degll Trkiyede ykamaya devam etmektedir. Oysaki bizler

bu dunumun farknda olarak ya da olmayarak antik am en leri
uygarlklarndan birini Ban*ya kendi ellerimizle teslim ediyoruz
4 On Sayn
Hititlerle Trkler arasndaki benzerliklerden br de "10"
saysdr. Hitit Gne'ndeki 10 figr ya da 10 sekil. Orta Asyada ele
geirilen arkeolojik bulgular zerinde de gze arpmaktadr
bk KOI Yazm'nda ve Kazakistan KarakaVda ele geirilen n
TOrk buluntularndaki figr ya da ekillerin tpk Hitit buluntularn
daki figr ve ekillere benzemesi ve 10 adet olmas dikkat eki
cidir.462 Ayrca Trk askeri ve syas yapsnda da 10" saysnn zel
bir yeri vardr.(Onluk sistem)
Efsaneye gre Orhun Trkleri komularyla yaptklar bir sava
la yenilmiler ve halkn tamam kltan gerlmdir. Bu korkun
katilamdan sadece 10 yanda bir ocuk kurtulmutur. Baka bir ef
saneye gre de yine bir sava sonrasnda katliamdan kurtulan Trk
ler gittikleri yerde 10 kabllmtn temelini atmlardr Altay Trk
lerinde 10 Ok tddcT, Uygur Trklerinde ise On Ogur Koalis
yonu" vardr. Onlu sistem gelenei ise Trklerde ok yaygndr. til
Bulgarlar lkelerini 10 paraya ayrmlardr. 461
5. Ynetim Anlayp ve Ordu
Hititlerin ynetim anlay da Trklere benzemektedir: Hitit
krallar, lkeyi ynetme yetkisini tannlardan aldklarna inanmakta,
lkeyi Pankug" adl bir meclisle birlikte ynetmektedirler
Tavananna" ad verilen Hitit kralieleri ise kral olmad zamanlar
da lkeyi ynetmekte, devletler aras yazmalara imza atmaktadr
Trk Hkmdarlar da lkeyi ynetme yetkisini Gk-Tanr'dan
adlklarna inanmakta, lkeyi Kurultay'' adl bir meclisle birlikte
46 2 Cevteoftl, a.g.e . s 8 6
4 6 1 Fatah, a.g.e., s .1 9 1 .1 9 2 , Meydan, a.g.e.. s. 190

478 S N A N

MEYDAN

ynetmekledir. "Hatun* ad verilen hkmdar eleri de Kurultay

toplantlarna katlma hakkna sahiptir.
Htitlerle Trkler arasndaki ynetimsel benzerliklerden bin de
taht kavgalardr Hanedan mensuplar arasndaki atmalar ve ent
rikalar. Trkleri aratmayacak cinstendir Hitit kral Telepnu, l
kesindeki taht kavgalarn ayrntlaryla anlatmtr:
tik zamanlarda Saray ve prenslerin brbrleriyle dost ol
malarndan dolay snrlarn genilediini, bolluk ve bereketin
arttn belirten Telepnu, daha sonra sarayllarn birbirine d
man olduklarn anlatmtr: Kral Murlinn kz kardeinin
kocas kral ldrm, Saray cinayetleri birbirini izlemi, birbiri
ardnca kralie ve prensler ldrlm, bu yzden siyasal alanda
gerileme balam, alnan yerler kaybedilmi. Sonra da Telepin
kral olmu. Onu da ldrmek istemiler fakat baaramamlard.
Taht kavgalarnn lkeye zarar verdiini gren Telepnu taht kav
galarn nleyeceini dnerek bir yasa hazrlamt Telepinu
hazrlad yasada Hitit kral olmak iin gereken zellikleri yle
sralamt.
Birinci kadnn ocuu kral olacaktr. Eer onun olu yoksa
ikinci kadnn olu kral olur Fakat kraln oh yoksa ilk karsndan
olan kznn kocas kral olur. Bundan sonra kim kral olursa, erkek
ve kz kardeine fenalk yapmak isterse siz (Panku Meclisi) olarak
ona doruyu syleyiniz.Bu kan m e s e l e s i d i r Trk devlet
lerinin yklnda da taht kavgalarnn ne kadar byk bir etkiye
sahip olduu herkese bilinmektedir.
Haillerin ynetimsel zellikleri kadar askeri yaplan da Trklere benzemekledir. Hitit ordusunun bakomutan Hitit kraldr.
Kral genellikle ordunun banda sefere gitmekte, eer sefere git
mesine engel olacak, hastalk ya da dinsel bir grev sz konusuysa
ordunun bana kral ailesinden biri gemektedir. Hitit ordusu "on
luk sisteme" gre dzenlenmitir. Akeri hiyerarinin yaps on
tabanl bir sisteme gre dzenlenmiti. 10,100 ve 1000 ba eklin#

s 124-125.

474 A T A T R K

V l: T L K K I E K N S A K I . I

T \ K I M

de ykselen bir komuta zinciri vard. ' " O n lu sistem . Ou l rk

lern askeri yapsnn en belirgin zelliklerinden m idir

Hm

Hkmdar Mete Han orduyu 10, 100 ve 1000 kimilik guruplara

ayrmtr Hititlerin asken yapsyla Trklern asken yaps arasn
daki bu ilgine benzerlik dikkat ekicidir

6 Aile Yaps
1 lullern ataerkil aile yaps n Trklenn aile yapsna b en
zemektedir Tpk Trklede olduu gibi Hititlerde de taoplumsal
yaamn ekirdei ve en kk binini ailedir Ailenin ba erkektir
Fakat Hm ncesi Anadolu'da dourganl sim geledii iin kadnn
daha saygn bir yen vard ve buna paralel aaekl eilim d.la g
ldr, ama Hititlerde yaylm ac bu d siyaset izlemenin de etkisi)
le zamanla babann egem enlii artm, eli silah tutanlarn neminin
anm asyla da ataerkil aile yapsnn zellikleri iyice belirginlemi
lir Appu Masal olarak bilinen bir metinde balklkla gem en bir
kar-kocann nasl erkek bir ocga sahip olm ak iin yakardklar
anlatlmakladr.

Hitit ailesi byk lde ataerkil bir yaptya sahipti ve miras hak
k baba soyu temelinde belirlenirdi. Bununla birlikte zgr kadnlar
hibir ekilde erkeklerin mal saylmyordu. Tersine byk kralie ve
kral ailesinin soylu kadnlan gibi onlara da -uygar lkelerde kadn
larn ancak 20.yzylda ulaabildii- eitlik salanmt. Erkekler gibi
onlar da tm medeni haklardan yararlanabilir ve toprak sahibi
olabilirlerdi. Kadnn gnlk yaamada da sz hakk vard, zellikle
de azlarnn evlendirilmesi konusunda baz durumlarda oullarn
evlatlktan reddedebilir ve kocasndan boaltabilirdi. Kadnlar da
mirasa konabilirdi. 'Kadnn kocas lrse, kadnn kocasnn servetin
den kendine deni alr der bir Hitit yasas. Son derece modem bir
anlayla, ekirdek aile kural olarak toplumun en temel birimiydi
Brandan,
467

s.2**2.

a.g.e.,s. 79. 8 0
Brandan, a.g.e . s PO-1)!
llnol,

480 S N A N

M EYDAN

Muitlerde evlilik sreci de bugn Anadolu Trklerinde grlen

evlilik sreciyle benzer zellikler tamaktadr. Hititlerde evlen
meler "nlgan ile balyordu. Nianlanacak erkek kza bir "nlfan
hediyesi" yannda belirli bir miktar balk paras* vermek zorun
dayd Buna karlk evlenecek kz da erkek tarafna bir drahoma
getirmek zorundayd 468 III. Hottuflli kzn, ok zengin eyizleriyle
birlikte Msr firavunu II Ramses e vermiti. Ad bilinmeyen bir
Hitit kralnn kz olan Ehlmkkalu Hanm adl bir prenses Ugart
kral Ammurapfnin olu ile evlenmiti; fakat evlilik ksa srm ve
fl ksa sre sonra boanmt Boanma belgesindeki karara gre
prenses getirdii eyizi geri alm ve oturduu saray geri vermi
ti 4ft<) Asl artc olan boanmalarda kadm ve erkein eit haklara
sahip olmasyd Hitit belgelerinde bir yerde, "Kadn kocay red
dedene", baka bir yerde de. "Erkek kadn kovana" ifadesi ge
mektedir. Demek k her iki taraf da boanma hakkna sahipti
Boanmalarda ocuklar paylalrd.470
Evlilik d ilikiler "lmle cezalandrlrd Koca eini baka
bir erkekle yakaladnda, her ikisini dc sorgusuz sualsiz annda ve
yerinde ldrme yetkisine sahipti Erkek, ocuu olmad durum
larda tgveyk" uygulamas vard.
On Tflrklerde de kadn-erkek pek ok bakmlardan eitti.
Kadnlar toplumdan dlanmazd. Trk kadn sosyal hayatn gerek
lerini ve sorumluluklarn erkeklerle birlikte omuz omuza yerine
getirirdi Hitit ve n Trk aile yapsnn ortak zelliklerine Anadolu
Trklerinde bugn bile rastlanablmektedir.

7 At Klt
Httlerle n Trkler arasndaki benzerliklerden biri de at"
kllne verilen nemdir Htitler at bakm ve eilimi konusunda
tarihle ilk kez bir ynetmelik hazrlamlardr. Sz konusu yne468 c,ft. .* * .. s 120
4f,y MullbU- ParK. "kinci Bylcl: Kailin".
4711 Bm ndau..a.(4., s. I4H.

Alkeo Atkf,

v39

4H1 A T A T U K K VI-: T II K K 1 I K I N S A K I I T A K I 11 I
m elik , M itan lk esin d en
t a n n d a n yazlmtr
Trk boylan yolu yla

Kikkuli

ad l

Huni kavmlne mensup biri

Orta Asyal
Prank

A rk e o lo jik b u lg u la r, .11 k lt n n

A n ad olu'y a geld i in i ka n tla m tr ' :

Starkeye gre d n yad a m o d ern at ye ttrc lg n n tem eli H ititler

tarafn d an ya da o n la ra k o m u M lan H u rileri ta ra ln d a n a tlm
r."*'* la k a t

Hunilerin,. Asya

k k en li bir to p lu lu k old u u ve l k

(,-eye be n zer ek lem eli bir dil k u la n d k la r h a trla n a c a k o lu rsa

kkeni

atn

d aha iyi a n la la ca k t!

Anadolu sanatnda biryanr-varlgt olarak geni yer futan can

llar arasnda en ok leneni atar. Btn kabartmalarda at ile araba
birlikte grlr. Sava arabalarn, av arabalarn eken attr.
Koumlar baa taklan, btn ekme gc bata sanlan atm bir
g hayvan olarak kullanlmas Hitlerden gnmze kalan en es
ki uygarlk rnlerinde grlmektedir. Genellikle d tekerlekli
arabaya koulan atn arabay gOys ile deil de boynu ile ekmesi,
btn ekme yknn bata toplanmas, o da g dengesinin iyi
bilinmediini, gOysn batan, boyundan daha gl, ekmeye daha
elverili olduunun kavranamadm gsterir."*11
At motifinin en yaygn olduu corafyalardan biri de Olta As
ya'dr. n Trklern tarih sahnesine ktan itibaren at kullandk
lar bilinmektedir Trkler en az Hititler kadar iyi at yetitiricisi ve
bincs olarak tannmlardr Orta Asya Trkler arasnda zellikle
atla lgili halk oyunlan son derece yaygndr, rnein at srlnda oy
nan d lrt Trklerin geleneksel oyunlarndandr Ayrca Trkler de
tpk Hititler gibi ad arabalar kullanmlardr Han slalesine
mensup TOrk ocuktan Kangl (Kan) denilen iki tekerlekli sava
arabalarn srmeyi ok kk yalarda renirlerdi.474 Ayrca Trk
kaanlar in hkmdar ve tanrlarna zg saylan Kar" adl k
tekerlekli arabalara binerlerdi.-,7> Hititlerin ve Trklerin at
-*71 OA. a.g.e . s .131.
472 Bmndau,
471

m,MI

l yillvfck. a.g.e.,

.s 104

474 I sn. Tttrk Kozmolojisine Girit, v 12 1

4 r > A.g.e., s A l

482 S N A N M E Y D A N

tanmalar ve kullanmalar bu iki uygarlk arasndaki etkileimin ya

da akrabaln kk kantlanndandr. I. Zeki Eybolu bu durumu
yle yorumlamaktadr:

Asya ile Anadolu ansnda glerle salanan ilikilerin Hititlerden ok ok nce gerekletii apak bir gerektir, zellikle dil
alannda yaplan almalarn bunu dorulayan sonulan kolay
kolayyadsnamaz. 'H76
Asya Trkler ata byk sayg ve sevgi gstermektedirler, r
nein len bir babu ya da bir kaan atlanyla birlikte gmlr
aman inancnda da atn ayr bir yeri vardr. Asya Trklerinde at
kurban, atla ilglH tabile* ya da "haydara ad verilen zel trenler
vardr.477
8 Boa Klt
Hittlere ait arkeolojik bulgular arasnda boa figrleri nem
li bir yer tutar. Hitit GOncsi'nde yarm daire eklinde iki boynuzun
arasnda ortada bir geyik, iki tarafnda da iki boa figr vardr. vriz kabartmalarnda boa boynuzlan vardr. Kapadokya'nm kuzey
batsnda bulunan heykeller, Hitilerin boay kutsal kabul ettik
lerini ve onlara kolar kurban ettiklerini gstermektedir. Ayrca
Httlerde l gmme trenleri srasnda bog kurban etme gelenei
vardr. Boa, Hittlerden Egeye Yunan kltrne de gemitir.
Grekler de arap ve elence tanns Diyonizos'u boa biiminde
dnmlerdir. Mnoen devrinde Girifte de boann kutsal bir
hayvan olduu bilinmektedir. Giritte doan Zeusun oradan 1da
Da nn Dikte maarasnda bytldn, dahas Avrupa'ya adn
veren Europa'y karmak iin boga lnlgna girdii unutul
mamaldr.
Httlerde, Hurn kkenli Frtna Tanrs Tesup'un kutsal hay
van boadr Teup'un arabasna da "en" ve hurri adn tayan
k boa kouludur. Frtna Tanrsnn hayvan boa bazen bizzat
476 l yU'fclu, a.g.e , s 1C(>.
477 AKlkmlr nan. Tarihte ve Bugn amanizm stanbul 1972, s 101

483 A T A T R K VE T U R K L E R N S A K I . I T A R H

tanrnn yerine de geerdi.478 Haillerde "boa" baz bayram (ren

leri srasnda da karmza kmaktadr Tapmakta kral ve kralienin
nlerine maden ustalar gmten yaplm k boa ba getirmi
lerdir; iki sunucusu, boa ban boynuzlarndan tutarak ocan
yanna sv kurban aktmakta, sonra da boa balarn tekrar arap
la doldurarak dar gtrmektedir.47Q
Boga n Trklerde de kutsaldr Trklern de tpk Hmler gibi
l gmme trenleri srasnda tanrlara bog, sr kurban ettikleri
bilinmektedir.480 Ayrca boayla e anlaml olarak kullanlan "kz"
szcyle Trke ouz szc arasnda da yakn bir iliki var
dr. "tvriz Kabartmalarndaki tanrnn gelitirici nitelikleri arasnda,
serpuunu (apkasnn) zerindeki boga boynuzlan hi yabana atl
mamal. Pek eski zamanlarda sr, spa ve koyun, kuzu yeti
tiricilere gre boga, dogurtucu kudretin bir simgesiydi. Bzdek
'ouz' szc 'kzden' gelir, nk csse ve kuvvetiyle kz,
ululuu simgeliyordu. Dahas Bat dillerindeki 'augustus* sfatnn ve
uzunlukla scakl dolaysyla Augustos aynn kkeninin de kOz'
olduu grn savunanlar vardr.481
Boa n Trklerde alplk nvan, hkmdarlk simgesidir.
Boga Trklerde ou kez yer unsuruna dahil edilmitir Yere boga
kurban etme gelenei bu durumun kantdr. Bazen yer alt unrs
Erlik bir boann srtnda gsterilmitir. Kara boa ayn zamanda
Erlk'e kurban olarak sunulmutur.482 Boga, Onk Hayvanl Trk
Takvimnde ay smgelernden bindir.
Hitit sanatnda bog*-insan birleimi en yaygn figrlerden
biridir. Htitlerin boa-nsan birlemesi zamanla nsan- arslan
biimine dnmtr.
478 Dinol, a.g.e., s.7 9
479 A .g .e, s.87
480 Esin. Trk Kozmolojisine Giri, s 94
4 8 1 t Inliknrms balks, Sonsuzluk Sessiz Btlyr, s 108
402 Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahtarln. 2.1* Istanlnl 200o. >
149

484 - S N A N

m e y d a n

'nsanla boann birer doa varl olarak birletirilmesi Hititterde. Uran ularda, daha sonra Firigya-Lkya uluslarnda en sonra
Yun/n-Roma (A nadoluda) egemenlii dn em inde grlr. Tek tan
rl dinlerin douunda da bu konu srer gider.
Oysa k Seluklu, Osmanl uygarlklarnda boa-insan, insanarslan konusu bir inan ilkesi olarak srdrlr.( ...) Anadolu
n.sanlannn S.2 yzylda benim sem eye balad, S. 1 .yzylda
egemenliim pekitirdii tek tanrc dnem lerde btnleen bu insan-arsbu kaynamas Yunan, Roma, Seluk, Osmanl dnem lerin
de eski ngy srdren sanat anlaynn yaaddr. Hitit arslam,
Hitit boas, Yunan arslam, Yunan boas, Roma arslam, Roma
boas, Bizans arslam, Bizans boas, Seluk arslam, Seluk boas,
Osmanl arsalm, Osmanl boas, balanas gnmze dein geliy
or H konuda Anadolu 'nun eski uygarlklarna yeni bir yaratmann
eklendii y o k Arslan, boa, insan balants srp gidiyor.'3
Hitit kltrnn kutsal hayvanlarndan boga, Trkler iin de
son derece nemlidir Eski Ttirklerde de tpk Hillerde olduu gibi
boga-insan birlikteliine rastlanmaktadr. Trk kozmolojisinde
boa bayii insan figdrO yaygn olarak kullanlrd. Yemek iin l
drlp yer altnda dinlen hayvanlar, tamugda (cehennem), ken
dilerini ldrenlere eziyet eden ruhlar olarak boga bal insan ek
linde temsil ediliyordu.484 Hint tanrs vanin zaman temsil eden
ekli Maha-Kala'da Uygur sanatmda tek boynuzlu boaya binmi
olarak gsterilmitir 48 nl Trk hakanlarndan Tonyokuk,
hakan slalesinin oullarn boaya benzeterek, ine kar
mcadele edebilcek en gl bukay (boay) aryordu. 486 Eski
ry .lK .fc lu .*.g x . s 161

A (rmvecdfl, Altbuddhlstbchc Kultsuetten tn drinedach Turkestan.

Herim, U M 2 ,s 2 4 7 . Fmel Fisin. Tttrklerde Maddi Kokartta Oluumu, scinimi 2 0 00. s 82.
^

A von Le (.losln. Berlin. l'J l 3. s 17; Fisin, a .g x ., s.183.

^Ki> O koil. iner-Asm WsJom Tralions in tlu Prc-Mongol F'criod", JoriH >>l le Amrru.u O nttal Soeety, s 101, N. Orku. EaklTOlkYaa lk n

Isianl-ul, IV4I fi), c l , s. 100-1 0 2 ; Fisin, a.fre., s 1 8 ).

485 A T A T R K
T r k le r e
a rab ay a,

ait

b ir

VE T R K L E R N S A K L I

r e s im d e ,

m ito lo ji k

boga bah bir yaratk

bir

TARH

h km dar

a la y n d a k i

k o u l m u t u r 487

Hittlerin kutsal hayvan boann Trklern kutsal saydklar

hayvanlardan bin olduunu anlamak iin antropolojik bulgular bir
yana, bugn Anadolu'da baz evlerin kaplarnn banda asl duran
boa baslarna bakmak bile yeterldr.488 Ayrca arkeolojik ve ant
ropolojik bulgular da. boann Trkler iin tad nemi gzler
nne sermektedir. Bat Trkistan idare eden "Yabgu hakanlardan
birinin culsn temsil ettii sanlan gm tabakta arabay boalar
ekmektedir.480 Gerdizi, Krgzlarn boga cinslerine taptn syler
ken, in kaynaklan da Krgzlarn ana toteminin inek olduunu bil
dirmektedirler.490 Kem kylarndaki bir Krgz mezar tanda boga
boynuzh bir insan ba grlmektedir 4g Ayn motife baz mezar
lardan kan levhalarda da rastlanmktadr 492 Antik Anadolu tarihi
hakknda ilen srd altarnatif tezlerle tannan Halikarnas Balk
s takma adn kullanan Cevat aldr, Boa'nn aslmda bir Trk
sembol olduunu ileri srmtr.
vriz abartmindaki tanrnn gelitirici apkasnn zerin
deki boa boynuzlan hi yabana atlmamal. Fek eski zamanlarda,
sr, spa ve koyun, kuzu yetitiricilere gre boa dourtucu kud
retin bir simgesiydi Bizdeki "Ouzszc Okz'den getr. nk,
csse ve kuvvetiyle kz ululuu simgeliyordu. Dahas Bat dillerin 487 Crunweedcl, a.g.e. Esin. a .g .. s. 183
4 8 8 Ko$ay, a.g.e.s.196.
4 8 9 A N. Bclenitzkiy, Mielasien. Die Kunst der Sogden, Leipzig 1980, Levha
12; Esin. TOrkkrde Maddi KflltOrOn Oluumu, as 183.
4 9 0 I. Bazn, Nocs sur les mots Ouz e Trk", Oriens , VI. 195 3 , 3 1 6 -3 1 7 ,
Esin, a.g.e., s 184.
491 Orkun , a.g.e., C .lll, s .10.
492 Troitskaya, Levha XX/6, 10 ve dierleri. Bu yazda. S P Ksclev. Prevnyaya istoriya yjov

Sibri, Levha L.IX/9. Ejderli kemer iin bkz. E.Esin,

Evren, Seluklu Sanat Evren Tasvirinin Trk konografisindeki KCVknlerl." Orta Asya'dan OsmanlI'ya TOrk Sanatnda tkonograflk Motifler s
130; Esin. tt&Uerde Maddi KOhOrOn Oh^umu. s 184

486 S N A N ME Y D AN

deh 'augustus' srfatmm ve uzunlukla ocakl dolaysyla Austos

ayuun kkeninin de 'kz' olduu grn savunanlar vardr. 'Min
Boganu kozmik anlamlan Ouzlardan O rmanllara 1tnHr gel.
mi$tir N itek im Boa ve boynuzl insan resimleri tayan Seluklu
sikkeleri ele g e irilm i tir .HH K im o ld u k la r h a k k n d a b ilgiye sahip
o lm a d m z B(?)ca" T rk le rin in d e 1 0 .y zyld a boaya taptklar
rivayet e d i l m i t i r . ^ O n la rn k o m u la r Peenekler savalard a boga
formlu borular a la rla rd .'4'*' P e en ek lerd en k a lm a a ltn ta b a k ve ib
rik lerd e b irk a boga tasviri g r lm ek ted ir ,u7

"Kk Trk devrinde Sogd masallarndaki boa biimli su tanrs

Gpatah o zamanlar Soda da hkmeden ve Efrasyab soyu olarak
bilinen Kk Trk slalesinin simgesi saylyordu. Ancak bunlarn
bakentlerinden Buharahin Trke ad Bukarakm buka (boa) ile
alakal olduu pek kabul edilmemektedir Aslen Yakndou'dan gelen
Gpatah ikonografisi Ttirklerde yaylmt. nk Baykal gl
kuzeydou hylanndah Kk Trk harfleriyle yazlm yazlarn
bulunduu bir mezarda Gpatah motifli bir mhr vard.
*t| Italiknrnas R i Ii Im jm , Sonsuzluk Sessiz Byr. stanbul, l>Wo, s 108
K>a ve boyundu insan resimleri lasyn Seluklu sikkeleri kui b k ; S
I Kv.m iyajov. Denejnoe obrasente gosudarstva veUklx Selukov. Askabad h77, sikke 2 41. 204 Balk ile birlikte dnyay tanyan lx'a i<,in bk ;
A t ..Ipmarl, Mevtana Celaleddb, Dlvan- Kebir, C I, stanbul. 1057.
s 171. ik>. \.w . satr, 1-4 Kozmik boay gsteren Osmanl resmi iin
bk.

lopkap, Yazma. II. 41 5 Ulriii Ahnede ithal edilmi) varak lf>V

b.>*a (iiyml alp hakkmla bk ;. Age varak (->7. lis, Tetiklerde Maddi Kl
trn Oluumu, % IH=>
fg '1 Yakut tl I lama\ . M uetU l-Hlda, Keyrul II 1 107. sn maddesi.Nak
leden I sn, TOrklerde Maddi KOltOrtln Oluumu. s IHS
( ardi^. Kliabu'z- Zeynul-Ahbar Tahran I I I 147. s 271. Nakleden lisn,
TOklerde Maddi Kltrn Oluumu, s IHS
*'J7 | Nemeil, The Runiform h seripd on s from Nagyuentm Jklos . Ata Or<, A.d V e 1 lugra.ae. 21/1 2. Hdapo>e. l') 7 1 .s .H , 14 I 8 ; nsm.
a.g.e. s 18
s r - 'kla..kuv. Novtedannle p o lsto rll prtBaykalya vtu rsk oevrem -

9 Kutsal Geyik
Hitit sanatnda en az boa kadar hatta belki ondan (.ok daha
nemli olan bir baka hayvan da geyiktir Geyik, Hitit Koruyucu
Xannsx*nn kutsal hayvandr.4<w Geyik, Hitit tanrlarndan
Hanva'nn yakndr. Haruva bir iyilik tanrsdr. Dolaysyla geyik
de iyylk sembollerinden biridir. Haruva ayn zamanda btn
geyiklerin de koruyucusudur. Hitit inancnda geyik uurlu saylr ve
bu nedenle Hitit sanatna yansr. Yine Hitit tanrlarndan, insanlarn
kaderini belirleyen Runda'nn yannda da hep bir geyik bulunur
AlacahOyOk'te bulunan geyik yontulan bu konuda en somut rnek
lerdir. Alacahykte bulunan bir kabartmada geyik sutmda duran
Ur tanz betmlenmtr.500
Htitlerin kutsal hayvanlarndan geyik, n TOrklerde de kutsal
kabul edilirdi. Trklerde "Geyik Ana" kavram yaygn olarak kul
lanlmt. Trk hakannn sevgilisi Deniz Tanra" olan bir dii
geyikti. Baz efsanelerine gre geyik Trk kabilelerine yurt kuracak
lar yeri gstermiti.501 n Trk uygarl hakknda nemli bilgiler
veren Paznk Kurgam'nda bulunan Pazuk halsnda geyik oyalan
vardr lslamiyet kabul eden Trkler arasnda geyikli* adnda bir
dervi grubu vard. lk Mslman dervilerinden Ahmet Yesev "tur
na donuna", Hacbekta Veli gvercin donuna", Abdal Musa ise
geyik donuna' brnmtr.
Eski TOrklerde geyik avlamann uursuzluk getirdiine inanlr
d. Kk Trk avcs bir ak geyik vurduu iin, su tanran WanJmy
ve insan kurbanlar istemiti. Su unsuruna baj geyik ve geyik bal

ejder dncesi, in efsanesinde olduu gibi gebe Trk ve Budist

Uygur ikonografisinde de yaamaktayd."2 Trklerde sadece
ya .Turkologieskc isslcdonvaiya, Moskova
Lg.e.. s. 186

1961

Nakleden Emii.

Dinol, a.g.e., s 110

500

a_g.e ,s. 164

5111 Rnhaaddm gel, TOrk M itolojisi. Ankara. 1980. s 29- W, 569*02 l-mel Esin. BOkc, C .l, V-Vll, 1 9 6 8 -7 0 , s. 8 6 -9 ; Emel Esin, Tftrk Kozmolojtstne Gtri} s.86

4 S IN A N

M EYDAN

hkmdarlarn g=yik avlamasna izin verilirdi W} n Trklerde ak

geyik "su ilahesine balyd.,lW Yine geyikgillerden dag tekesi ya da
mani ise dorudan doruya Tann'nn hayvan saylyorduv,'.Aynca
da tekesi ptktogram kaan slalesinin damgasnda yeralyordu.W('

Da tekesi ve geyik motifleri milattan nceki binylda Avrasyada

yaayan btn gebe boyam balca ongunlanndand"07
Htlern M.2000lerde kullandklar geyik motifini Trkler
M.1000lerde kullanmlardr (Kanmca aradaki 1000 yllk fark
yaplacak kazlar sonunda ortaya kacak yeni bulgularla
kapanacaktr ) "Milattan nceki binylda len Avrasyal gebe bey

leri ve hatunlarnn mezarlarndan kan talarda (Trke toku ve

tu denen) madeni kemer, at takm ve levhalarnda, alplarn mezar
talarnda, haklarda, hep da tekeleri ve geyikler ayakta veya diz
km olarak tasvir ediliyordu. Da tekesi veya geyik, genellikle
ona saldran yuta bir kula birlikte grlyordu.'
Asl nemli olan son yaplan aratrmalarla geyik m rtifinin
doudan batya* getiinin kantlanm olmasdr. Bylece geyik
motifinin Anadoluya Asya'dan geldii anlalmaktadr. Bu da Hitit
geyyle Asya Trk geyy arasnda bir iliki olduunu kantlamak
tadr Son zamanlarda Ulu-Kem evresinde yaplan Arjan
kazlarnda >') da bu motifler ortaya kt. Arjan kltr, Doudan
e/en tesirlerin izleri zerinde M. V7J-V7 yzyllardan bir merhale
tekil etmekle, da tekesi ve geyik motiflerinin eskiden sandi gibi

bandan douya deil, aksine doudan batya gemi olmas ih

503 B in , Tttak Kozmolojisine Glrt}. s 123
504 \v f:berhard, tntn im al Komular, Ankara, 1942, s.86; Esin, a.g.e..
s 88
Bkr (i C. la usun. An Ltymological Dclonory ol Pre- Thirteenth Cenny
'l urksh, sgun , Lmel Lsin, a.g.e.. s.88.
506 1sr, a.g.e., ayn yer.
307 I sn, Tttrklerde Maddi Kflltflttn O hifum u, s 192.
,)H Lsin. a.g.e.. s 192
^

Bk.\ M ,\ IV\le, "O Zagado(,ux icobrajcniaks na ulennix kamnyr>x' , SA,

1976/2.

4 8 9 A T A T R K VE TUKK1 . F . KI N S AK I I T A K H I

timalini kuvvetlendirmitir. 10 BOylece, N.Llenova ve D.Dorj

(mndan Kk Trk yaztlarnn tken Y adn verdii illerde
(Bugnk Moolistan) bulunan kadim da ekesi ve geyik motifleri,
ilk Omek grnnfl almaya balad. Bu gelimenin Trkler
bakmndan nemi M.X.Mannay-ool tarafndan kaydedildii gibi
aikardr; nk Kok-Trk kaan slalesinin damgas bir da leke
si piktogramdr. S.G.Kfyatomiy ve D.Dorj gibi araarmacdann
iaret ettii zere bu hususta pheye yer yoktur. "r>11
Grld gibi son bulgular Httlerde de yaygn olarak kar
mza kan geyik motifinin aslen Asya kaynakl olduunu, ilk r
neklerinin Asyal n Ttirklerde ortaya kan gstermitir. Bu bil
gi, Htitlerin kkeni hakkndak tartmalara yeni bit boyu getire
cek kadar nemlidir.
Burada dikkat edilmesi gereken nokla Haillerde ve Trklerde
geyik motifinin tanrsal* bir anlam tamasdr Hem Haillerde hem
de n Trklerde geyik, tanrlarn yolda, ya da tannlarca korunan,
himaye edilen anlamnda kullanlmaktadr Bu benzerlik Htlerle
Trkler arasndaki yaknln en nemli kantlarndan biridir.
10 Kaz, Leylek ve Kartal
Hitit sanatnda kaz ve leylek ve kartal figrlerine de rastlanmaktadr. Httlere ait bir Teli Halef kabartmasnda boazlanan bir kaz
figOrO kabartmas vardr. Ayn kabartmada kazm yannda bir de ley
lek figr grlmekledir.512 Httlerde kaz ve leylek gibi kularn
dinsel bir anlam tad dnlmektedir
Ayn ekilde n Trklerde de kaz ve kuu kutsal kulardan
dr Trklerde : su kulan. zellikle de kaz ve korday (bir cins kuu)
kut ve beylik iareti saylrd 5M Alp Er Tunga'nn kznn ad
510 L..P.Ki2asov, Uyukskiy kurgan Arjan", SA, 1977/2, s.75.
511 F.sn, Tlkkrde Maddi KflltOOn Oluumu, s 193.
512 Gydbogh. a.g.e., s.186.
51 3 timci tisin, tabmiyetten nceki Trk KflltOr Tarihi ve slama Gtrtg, Istan
bul 1978. s. 9 2 -9 3 ; limel fisin. Tk Kozmolojisine Gfcrt. s 88

490 S N AN M E Y D A N

Kad. Trklerdc turna, kuu ve sungur, ruh simgesi olarak kabul

edilirdi Ouzlar da turnay kutsal sayarlard.314
Ohlmarks'a gre kaz, karga, bayku ve kuu amann en ok
ekline girdii hayvanlardandr. Kaz, kurban treni srasnda
amann ge ykselmek iin zerine bindii hayvanlardand An
latldna gre aman kaza benzeyen ii ot doldurulmu bir nes
neye binerek kollarn iki yana aarak uuyormu gibi yapar, kazla
ilgili manzumeler syleyerek kaz sesi karmaya alr. Ayrca
aman elbiseleri zerinde ku figrleri bulunur.515 Kaz, Altay
Yaratl Destannda insan ve yaratc tanry simgelemektedir.516
Hittlerde kutsal saylan baka bir hayvan da kartaldr Hitit
dilinde Haras denilen kartal ilk alarda Ittuvanka denilen dev
ylanla savaan efsane bir ku haline gelmiti. Kartal, Hitit ncesi
Anadoluda da yaygn bir inan sembolyd ve Htitlere de-oradan
gemiti Kartal, en eski Hitit kabartmalarnda karmza kmak
tadr Kartal. Anadolu sanatnda deiik anlamlara gelmektedir.

lkin gkle yerin savamasnda bir gk varl, gklerin gc

olarak ortaya kar. Ddndleyin iyi ile ktnn savanda iyinin
somut gcn gsterir. Oncleyin yceliin, egemenliin yan
stcs olarak biimlendirilir. Bu ayr konu Anadolu sanatmm tar
ihi boyunca srer gider. Gerek Alacahykte, gerekse Teli Halef
diye adlandrlan Dou Anadolu blgesinde bulunan kartall kabart
malar, kartal kanatl varlklar bunu gsteriyor. Kartal konusu daha
sonraki yzyllarda bozkurt masal ile birleerek yeni bir btn
oluturdu. Orta Asya Trklerinin byk sayg gsterdikleri bilinen
"Bozkurt" oktanna dnemlerde Asya uluslarnn (Trklerin) inan
varlklar arasndayd. Sonradan bu inan Trklerle Anadolu'ya ge-

,1-4 Zeki Vcll I ogan. tbn Fadkns Rdseberlchl. U-ib;g, 1 9 )9 . s .20, 36-37.
51 Nakleden I sn. Trk Kozmolojisine Giri, s, 89.
I..TU1 U, a.g.es 157
16 A lan. Tarihle ve Bugn amanizm, s 14. ^on hlu, a.g.e. s 157
,|7 I

a.g.e.,.s lo 9

491 A T A T R K VE T U R K L F . R N S A K L I

TAR H

Hitit sanatnda geni yer tutan kartal, gerek Orta Asyal n

Trklerde gerekse Anadoluya g eden Trklerde grlmektedir
rnein Seluklu mimarisinin en nemli figrlerinden bin kartaldr. Trklerde kartaln hem dinsel hem de kozmik anlam vardr.
Trklerde kartal, (kara-ku) gn zirvesinde gn ve geceye hakim
saylan Mflteri (Jpiter) gezegeninin simgesidir.SIH.Ayn zamanda
Gk-Tanr simgesi olan kartal gk unsuruna" dahildir Olumsuz
kavramlara kar iyi unsurlar temsil etmektedir.51Q
Alacahyflk Sfenksi zerinde k penesinde k tavan tutan ift
kartal kabartmas bulunmutur. Seluklu Trkleri dneminde
ok sk kullanlan bu ift bal kartal kabartmas bugn Trk Hava
Kuvvetlellnin armasdr.520
11 Arslan Ba
Hitit sanatnn en gze batan zelliklerinden biri de aslan
figrdr. Anadoluda arslan koruyucu bir varlktr. Anadolu kl
trne damagasn vuran Hititlerden kalan sanat varlktan arasnda
arslann ok belirgin bir yeri vardr. Arslan balan, aslanl kabart
malar ve arslan betimleri "Hitit Arslam kavramnn dogmasna
neden olmutur Hitit arslam, en az Hitit gnei kadar belirgin bir
sanat objesidir. Aslanl kap, Hitit sanatnn belirgin zerklerinden
dir Boazkydek kent kaplarnn nde de arslan figrleri vardr
Alacahyk, Yerkap ve Hattua da ise Msr sfenkslerine benzeyen
sfenksler bulunmutur521
Altaylarda Pazrk Kurgan ndan karlan eserler zerinde de
arslan-grifon tasvirlerine rastlanmtr.522
Eski Trklere ait hayvan mcadele sahnelerinde arslan gk
518 Esin. TOrk Kozmolojisine Giri, s. 3 1 .8 8
5 y oruhlu, a.g.e., s .l 37. 1 38
520 Pr Phl, |Innt Zbeyr Koay, M akaleler v t ncelem eler, Ankara 1974, s
190-192
321 Piol, a.g.e., s .l 13
^

onhlu, a.g.e , s 140

492 S N A N M E Y D A N

unsuruna' dahildir ve zafer kazanan konumundadr Arslan, iykt, aydnhk-karanlk gibi ztlklardan olumlu olan temsi etmek
tedir Dolaysyla birok hayvan gibi arslan da iyinin ktyil yen
mesini, kudret ve kuvveti simgelemektedir.521
Eski Trklerde aslan postu ve yelesi de yitlik" simgesi olarak
kullanlmaktadr Bu nedenle Trklerde uzun sala arslan yelesi
arasnda bir iliki kurulmutur 524
Arslanla birlikte kaplan ve pars gibi hayvanlar da n TOrklerde ok nemlidir

Alp Er Tunga'nm ve bala Trk beylerinin ad veya Onvan olan

"tonga kaplan, hars, ir bi (ak pars) ve daha sonra arslan gibi yrta
ongunlar da u dneminden itibaren alplkla ilgili olmakla birlikte,
KOk Trk ve Uygur evresinde yeni etkilerde kaydetmilerdi 525
Uygur sanatnda yrtc hayvan postu giymi insan resimleri
vardr. n Trklerde de kaplan postuna brOnme gelenei vardr.

Osmar ordusunda da byle olaanst cesur ve cezbe iinde

Alpler kaplan postuyla beliriyordu. Bunlardan deliler520 bazen hem
One hem arkaya ok ekmekte usta eski Alpler gibi berklerine ifte
eleng'1 denen ift kanat takyordu/'2* Baz gnlller, haberciler
ve kopuzla trlti syleyen Yenieri ozanlar da529 kaplan postu
giyiyordu<no. 'Tuhfetl mOlk1531 adl Osma yazmasndaki
A.g.e., ayn yer
524 A.g.e., ayn yer
525 Fsin, a.g.e.. s. 140
1526 Sermed Muhiar, MOze-t Asker-1 Oanani Rehberi, stanbul 1920, s 42.
>27 Fvilya elebi, I, 10, (Fatih'e Akcmscin'in Verdii ifle elng)
528 Nusrai Name, Britih Museum. Add 22011. varak 199, Sleyman Name,
Topkap Ktphanesi II

1517 varak 403. ( H 965 tarihli H. 929 /39

1522-15 32 savaklarnda bir Trk ile Avrupallar arasnda vurumay gs

teren resim )
^2g Ozan. Na; airi, cBkz Tanklar ile Tarama Sisrlg)
Nama, Tarih, stanbul, U 1281, VI 47
Topkap Y um a. I I 41 3 ( Tullal -mlk va s salai) varak 165/a. b.

493 . A T A T U K K

VE T U K K L E R 1 N S A K I I

T A K I MI

giyimli, yani eitli hayvan postlarna bornm atlara binen kap

lan ve dier maskeli Alpler da sanki Asya'da asrlar ncesi,
kehanet amacyla yaplan maskeli atmalar hatrlatmaktadr.'
H ittle rd e k arsla n fig r , T r k le r d e arslan ya da kaplan pos
tuna brnme o la ra k k a rm z a k m a k ta d r B u lg u la r. T r k le r n de
H ittle r g ib i ardana k u tsa l b ir a n la m y k le d ik le r im g s te rm e k le d ir
T r k le r d e "geyik" v c arslan fig r n n H ittle rd e k an la m y la
k u lla n ld o k z el b ir d u r u m v a rd r Trk halk resimlerinde as
lan, geyiin yannda, ondan ayrlmayan bir canl olarak betimleninitir. o u k ez a rs la n ve g e y ik b ir e r m i in y a n n d a b e m lc n m tr

ikisi bir ermiin evresinde yan yana gelince bar iinde

yaamann ne olduunu, yaamn tadn tuzunu, ermiin doaya
egemen oluunu gsterir. Ermiin yle tannlk bir gc vardr ki,
doada yan yana gelmeleri olanak d bulunan arslanla geyii bile
yan yana getirir, kardee yaatr. Oysa doada arslan geyii bir at
layta paralar yer. Buna karlk ermiin yannda onun etkisiyle
yrtcl yok olur gider. Ne arslanda yrtclk kalr ne geyikte can
korkusu. Karde olup kar btn ranhlar birden. Bu tr bir top
luluu Hititlerden gnmze kalan kaya kabartmalarnda da
grrz. Bir lende btn yabanlar toplanr, kurtla kuzu karde
olur. r 33
Anadolu Trk kltrnn zn oluturan, Yunus Emre ve
Hac Bektai Veli gibi ermilerin ahsnda canllk bulan bar, dost
luk ve insan sevgisi gibi kavramlarn bu topraklarda bu kadar derin
ve yaygn olarak varln korumusnda Hitit geleneinin byk et
kisi vardr.
Hitit arslam, yllar sonra Trk slam kltrnde karmza k
mtr.

"slam dininde zellikle Ah ile ilgili sylentilerde byk bir yer

218/b (A.sbn veya kaplan maskesi giyini kaplan postlu . bmm elinde
karg bulunan <!vu resim)
l-.sin.

Trk Kozmolojisine G lij,

l yillv^l, kg.e., s ..118

s .147.

494 S N A N M i: Y L) A N

futan anlan bir erkek ad olarak da yaygndr. Alinin btn teki

adlan deiik anlan trlerini anlatr. Gazanfer, Haydar, Esad (sal

drgan anlan, kkreyen anlan, pusuya yatm avm bekleyen arlan)
szleri onun slam toplumundaki nitelikleri olarak bilinir, ykler
de Ali'nin yanndan anlan eksik olmaz. Ancak bu yklerde anlan
yiitliin, savaln rnei durumundadr. Ermiin yarmda
grlen anlanla Ali'nin yannda dunu anlam apayrdr." "
12 Kilimler ve Hallar
H ttle n so sy a l ve k lt rel h ayat ile T r k le r so sy al ve k l
t rel h ayat arasn d a e m l b e n z e r lik le r v ard r rn e in ,^ Hitit
kilimleri, Hitit Yunaktan ve Yontulan, Hitit beikleri, Hitit mus
kalar, Hitit dibekleri, Hitit masallar ve Hitit gnei bir ok bakm
lardan Trk rnaHHt kltr elerine benzemektedir
B u g n A n ad o lu 'd a d o k u n a n T r k k ilim le rin e b e n z e r k ilim le ri
b in le rc e yl n c e H tle d<>kuyodu A n a d o lu k ilim le rin in en lg n
zellg o y alarn iz g ilerle im lenm esidir
k ilim le rin d e

kartalla ylarm

M itillerd en b e ri A n a d olu

b o u m a s b ir d rtg en i in d e ik ier

ik ier d rt, ya da b irer b ire r o lm a k z ere k a r lk l k ayr b l m d e

ile n ir

Ylan altta, kartal Ostte d u ru r

G e r e k y la n n g e re k se k a rtaln

ba k u ta b irer gen b i im in d e g s terilir ,)S

Kilimlerde oyalarn yerleme dzeni, biimlerin birbirleriyle

oran, balants, tvrizdeki kaya kabartmasnda yerahu kral kral
Varpslavasm tannya adak sunarken giydii giysinin etek blmn
de grlen oyalan benzer. Mara'ta bulunduu sylenen, bir anne
ile ocuunu gsteren kabartmada ocukun yakasn ssleyen iz
giler de kilimlerde vardr. Malatya'da bulunan bir kral bandaki
baln oyalan da kilimleri andrr biraz. Kimi kilimlerde geni bir
yer kaplayan dikdrtgenler, Hitit Gne Kursu'nu olduu gibi yan
str Buna, Alacahykte bulunan bir geyiin boynundaki izgileri
de katabiliriz.

4^5 A T A T R K

VI- T UK K I . I - K N S A K I I T A R H

Hitit oyalan ve oyalan biimlendiren izgilerle Hitit giysileri

trastnda grlen benzerlik ilgintir. " Ilm k lm lm u d r hu tarak
azn a n d rrca sn a d iz ilen g e n le rd e n o lu a n s sle m e 1><.nal*-
H itit

k a d n la rn

oyalarn a y n s d r '
Anadolu kilim gelenei A n a d olu

e te k le rin d e k i

F rrg le rle b i im le n e n

lm ile r

ve

I (i k lm d e

dc ay n en d ev am e tm i ve e tm e k te d ir

Konya Karamanda brahim Bey TOrbeslnde b u lu n an sa n d k

Hitit kabartmalarnda yer

larn ze rin d ek i b itk i s s le m e leriy le'1 w

"Bitkinin seilii, i
lenii, ssleme dzenindeki durumu, eski a rnleriyle ak bir
benzerlik iindedir. Balkesirde Karas Bey TOrbesi'nde Karasi
Bey^n sandukasnnr,w banda yanlarnda sralanan kufi yazs ss
leme ile Gordionda bulunup Ankara Arkeoloji Mzesihde ser
gilenen tahta zerindeki ilemeler, oyalar, birbirinin tpksdr v,n
alan b lk lc r b irb irin in n ere d ey se tp k s d r

Hitit ldUmlerl
b i im le ri

O rta

ze in d ek i d e s e n le r, fig rler ve m o tiflerin ile n i

A sya

k k e n li

Trk kilimlerine b e n z e m e k le d ir
Ekrem Akurgul bir ya z sn d a y

N itek im b u d u ru m u g z le m ley e n

lc d em itir: Hahalk, kilimcilik, inicilik,...gibi her trl halk

sanatn Trkler Orta Asyayayla birlikte getirmilerdir ' " M uitlerd ek i k ilim ge len e i b y k o la s lk la Asya k a y n a k ld r ve b u g e len ek
so n rad an A n ad olu T r k le r in d e d e d ev a m e d e re k g n m z e kad ar
ulam tr K u k u su su z k b u d e e rle n d irm e resm i ta rih in o k k o la y
ka b u l c d e b ile c e g b ir d e e rle n d irm e d e ild ir, n k resm i tarih
T r k le r n 107 1 n c e s in d e A n a d olu 'y a g e lm i o la b ile c e k le r i tezim s
rarla r e d d e tm e k te d ir. A rk e o lo jik b u lg u la r, O rta Asya h al v r k ln
g e len e in in en az A n a d o lu k ilim g e len e i kad ar h a tta b e lk i o n d a n
d ah a e s k i o ld u u n u o rta y a k o y m a k ta d r. A n a d o lu h a lla rn d a k i s s
le m e le r in

Paznk hallarndaki

s s le m e le r e

fa z la ca

b e n z e m e s i,

'* k> A.g.c., s i m

r 7 A.*.., s
Is.til Ilk k tJzurH,;r,l, Anadolu Beylderi, Akn \'Hr> . rcMm :4
5 w A.g.e

resim 41

l:yih('Hl,

a.g.e , s toc)

f krem Akur>>ul. Cumhuriyet G azetesi. 2- Nisan l'*7h, s L v<l

4V6 . S I N A N

Mf c ' YOAN

A n ad olu'y la O rta Asya ara sn d a k i k lt rel ilik in in ka n tla rn d a n

b irid ir

En eski dOmlO hli, 1924- 1925 yllarnda Rus arkeologlar

tardndan Orta Moolistanda Pazukla ban skit mezarlarnn
kazlan arasnda bulunmutur. Bu halya PazmJrta bulunduu iin
Pazmk Hals ad verilmitir " S4 A yrca skit mezarlarndan k a n
h al k aln tlar tla T k lc rin o k erk e n d n em le rd e h al d o k u d u k
larn

Herman Haack, T r k iy e 'd e )S>75 yln d a

"Dou Hallar" ad l ese rin d e Dgml halmn" Asya

g s te rm e k te d ir

y ay n lan an

k ay n akl o ld u u n u ve o ra d a n Bat'ya yayld so n u c u n a varm tr

Bu bilgilere gOre dml ballann eski

zamanlarda sadece Asya lkelerinde dokunduu ve zamanla Bat l
kelerine geldii kesinlikle sylenebilir "vt 1
H aack yle d em ek ted ir:

M uitler d o k u m a y a b y k n e m ve riy o rd u H ille re ait Mara'ta

bulunan bir kaya kabartmasnda e lin d e yn eiren, plik yapan bir
kadn g r n m e k te d ir E rilen y nler o k d e iik rg ile rin d e
k u lln ly o rd u

rn e in o ra p la r g n m z d e A n a d o lu da o ld u u

gibi elle r l rd

ileri,

Bu rg ile rin d e

iler

k u lla n lrd

Hitit orap

b ire r b y k d elik siz , i ne b iim in d e d ir. A n a d olu T r k le n

arasn d a

uvaldz*

d iy e a d la n d rla n rg a ra c A n a d olu 'd a bu g n

h ala ku lla n lm a k ta d r

13. Kutsal Ago

H itit s an atn d a sk a karla la n ve ku lsa l b ir a n la m tad
d n le n aj^ n
kabartmalarnda o k

T rk le r i in d e so n d erec e n e m lid ir

Hitit

d e iik form la rd a a a la r ile n m itir. Bu farkl

aa lo rm lar a ra sn d a en yay gn o la n , hayat aac" o la ra k b ilin en

ve Lotus iei" d em len b itk id ir Hitit sanatnda ka rm z a k a n
Hayat a$K3. Msr sanatnda da k a rm z a k a r H ayat a a cn a gsH '> I yllmgl,

v \7

' I l rm.Hi I l.:u k, Dogu Hohlan, ,rv Neriman .Ir^kr, 107 V * H ; I yuboglu, a.g.e , s 7 i v I ol (lpiMit)
l ytlv v.t< a * e , s HM

497-ATATUKK
terilen

lg un

Vli T U K K l K K I N S AKI . I T A K l l l

tem elin d e

d in sel

gerekm elerin

ya n

a^kl

Karatepede Z ln d r ll'd c M m lele ilgili bu lgu lard a lla y a aacyla l

"Tannlann, knllann
habartmalan yannda bu agaan y a almas da tad nem yznden olsa gtrek."^

gli t o k

sayda

kab artm ay a

rastlanm tr.

Hitit sanatnd a ska rastlanlan ve hayat sem b o liz e ed en ap

figr, Anadolu ve Orta Asya Trk sanatnda da sk a k a r m d a k

m aktad r. T rk lerd e z ellikle hallarda aa o k yaygn bir ko n u
o larak ilenm itir A n ad olu'd a Ladik hals" ya da adlk seccadesi"
d en en d o ku m alard a dallar, yapraklar, iekler, s sle m e d e k u lla n l
m tr. H itit kab a rtm a la rn d a g rm eye a lk o ld u u m u z ie k le r,

Bergama halmda" rastlanm akKula hahamda ise k a rlk l o larak

sOt ve kavak Ogrlan s slem ed e k u lla n lm a k ta d r K li k

dallar ve yap rak larn be n z erle rin e

tadr.

A n ad olu'd a d o k u n a n

sralanan

lerd e hal ve k ilim le re ilenen hayat aac, h ayatn yem len m e si,
t rem e

ve l m s z l k le

lg ld r.

H ayal

a a c, A n a d o lu

T rk

m im arisind e ta kab artm a o la ra k karm za k m a k la d r v,/

H llerd e h em sanatsal h em d e d in sel b ir a n lam o lan apm

n TOrklerde

de ku tsal bir an lam tam as H a ille rle n T rk ler

arasn d aki k lt rel, sanatsal ve d in sel b e n z erlik le rd e n b irid ir

Fk Trklerde de tpk H ttlerd e old u u gibi hayat aac" o k
n e m li bir

figrdr

T rk

m ito lo jisi ve

in an larn d a

aalan

t rem e" m otifi yaygn o la ra k ku lla n lm tr. O u z D estan nda, Kpak lar ve U ygurlarn T rey i n ia n esi n d e ve Ak O lan S yle n cesi
g ibi b ir o k rn d e b u n u a k a g rm e k m m k n d r. "HM T rk o lo g
lara gre T rk lerd e "a a la n t rem e" gelen e i o rm a n k lt n n bir
yan sm asd r ve k k tarih n cesi d evirlere kadar g itm e k led ir v,
am anlar da aac g k y z n e k m a k iin m erdiven o la ra k kul-

H5 A.g.e., s 196.

Mf> A.g.e., s l*J7

lorhl, *.g.e ,
A.g.e, s m 120
Wu A.*.., s 120

lanrlnrd Genler aman olabilmek iin aga dikerler, aman ln

ce aalar da yok edilirdi 5,0
Orta Asyak TOrkler aaca" byk sayg duyauyorlard. Baz
Trk boylanndn aacn kutsal bir nitelii vard, megin Bat Trk
hkmdar Tong Yabgu aaca gsterdii saygdan dolay l ^ bir
tahta oturmak istemiyordu. 551 Tabga TOrlderi ise ge, yere ve
hkmdar atalarna kurbanlar verdikten sonra aalar dikerek kut
sal ormanlar olutururlard. Tabgalarda ve ularda, aga "soyu"
simgeliyordu.552.

Aacn zellikle hkmdar slalesi simgesi olarak grld,

slaleye Trkadm veren kaanm oullan hakkmdaki bir rivayetten
de nlafilmalrtmAr

VTrk'n) on hatunu vard ve bunlardan doan oullar

analarnn soy adn ahyorlard. A-shi-na bir odaln oluy
du....(Trk) lnce on anadan doan oullrmdan biri, onun yer
ine gemek zere seilecekti. Byiece bir byk agaan altnda top
landlar ve aaca en yksek atlayanm ba olacana karar verdiler.
A-ahi-na soyad olan kadmm olu henz kkt,dat en yksee
o adad/551
587 de Yon-ulug adl Kk Trk Beyinin, amcas llig Kaana
sgledgi u szler, eski Trklerde aacn* soy simgesi olduunun
bir baka kantdr:
Sen amcamsn ve seninle babam, ayn kkten gelen bir gvde
oluturmaktasnz Ben o gvdenin bir dal veya bir yapraym^
n Trklerde aga ayinleri ok yaygnd. Eski Trkler belli
dnemlerde aa etrafnda dikime trenleri' dzenliyorlard, r
A.g.e., ayn yrr.
5.1 S Jlicn, Hiatork de la vfc de Hioum -Tbamg. ABD. 19 68 , s.5 V Hsln,

TOk Kozmolojisine Gtrt. s 118; Meydan. San Truvahlar, s. 304.

5.2 [sn, a.g.e . s 163.
m

L Mnu- Tsal, Dte Chtneatochfn, Nachrichtcn zur

TOrko. vft, sin, a.g.e . s. 170.

1,4 Tsai. a*e.. s. * Nakleden l sin. a.*.e.. s. 171.

der O *

4*W A T A T R K

VE T U R K I.E R N S A K I T A R IM I

negn Hstung-nular sonbaharda Ta-hn ormannda aga talnda

dnme ayini dzenlyen Trklerdend >ss
Hslung-nular, "karaam" ve "dul" aalarn kutsal sayyorlad.
Hsung-nu ve Tabgalar dneminde (1-IV. Yzyllar) t,m saraynda
baharda oynanan Han-l aga oyunu Trklerce de oynanyordu ,v
Hanl oyununun anlam uydu: "Trke srk denen dnyann
merkezi sln olan agp etrafnda, varlklar mevsimler boyuma
srekli ekil deitirerek dnyordu." 7 615 larhl bir n kay
nanda eski Trklern "Tu-lu adl bir aga oyunu oyaladklar
belirtilmektedir."HOuz Kaan Destan'nda da aala ilgili tren
lere deinilmekledir.
"Sag tarala krk kula Un undu aga diktirdi
Onun tepesine bir altndan tavuk (veya /m c) koydu.
Aacn ayana bir ak koyun balad
Stil tarafa krk ula boyunda bir aga dktnl
Onun tepesine htrgttn'l tavuk koyd
Aacn ayana bir kara koyun balad'

inlilerin *Kao-ch*e ve Tie -4e" dedikleri yksek tekerlekli

kanlar kullanan ve 486-540 yllar arasnda hakimiyet sren Trk
boylar aga ve yer ibadetiyle ilgili bir ayn yapyorlard.'60
Asya'da Uygur Kaan Bg'nn bir kusk (fstkl Sibirya am)
ve bir kayn agaa arasndan ykselen tepenin yarlmasyla dnyaya
geldii sylencesi yand.
5<* Lsin, a.g.e., s .161
*>6 \v :l)crlwrd. 'L oM k u ltu cn tan alten Chlna". TP. (.

XXXII, 104.2,

17/12,1 V, Lsin, a.g.c , s. 164.

557 Lsin. a.g.e , s 171

*5 A-ge , > 1 7 2 .
r>W Pflig Rachmai, ~Dle Legpnde von Oghuz Quaghu . Span lsH2. sar
560- 66: Lsin, a.g.e , s,1 7 V
-ioO isl. Uamiyettm nceki Trk KflltOr Tarihi ve slama Gttfe. s 6 9 74
ps m, TOk KozmolJtjtne Gtrij. s. 164.

500 S N A N M E Y D A N

Cveyn, Uygur Kagan'in soy ktnn bir aga eklinde res

medildiini belirtmitir.^Anlald kadaryla soy ktnn
dallanan aga" biiminde gsterilmesi eski bir Trk geleneidir.
Grld gibi aacn kutsall, ya da "sayg duyulan, nem
senen olmas, hayat simgelemesi hem Hilitlerin hem de Asyal
Trklern ortak zelliklerinden biridir.
14 Gnein Anlam
Htlerle n Trkler arasndaki benzerliklerden biri de Gnee
yklenen anlam ve nemdir.
smet Zeki Eybolu "Anadolu sanan birgbe sanandr. * der.

"insan yaratmaya gnei grmekle, onun engin gcne.-yaam veri

ci kaynana sayg duymakla, gnei bir yaratc g olarak
dnp, ilemekle balamtr '**2
Gne, tm insanlk tarihinin belki de en eski ve en gpn kutsal
semboldr lkel san nce onu merak etmi, nce o parlak a
younlam, kendini ve zerinde yaad gezegeni anlamaya nce
Gnelen balamtr Dnyann neredeyse tamamnda insanlar
gnee belli anlamlar yklemilerdir. phesiz yaratc Anadolu insan
da Gnee anlam vermek iin uramtr. Anadolu'nun kurucu kl
tr Hldtler Gne ok derin anlamlar barndran bir semboldr.
Hltlerde Arinna ilinin koruyucu tanras Vureemu bir Gne
tanrasdr Hititlerin Gne tanrs ise Istanustur.Ustanus'un dier
ad da Utudur. Gne Hlere komu Eski Anadolu uyagrlklarnda da dinsel anlamlar tayan bir semboldr, rnein Luvilerin
Gne tanrs imee, Hurrlern (Mitani) Mltra (Irania) Urartualarn
ise Aidini adlarn tamaktadr. Hititlerde Gne, bir tanr olarak
sanat rnlerinde bile stte, en doal biimiyle gsterilmitir. nsan
biimli Gne tanrsnn bann stnde gene Gne vardr; n
larn saan bir Gne .
>M I mel I sn,

tOkenYl#,

(>2 hyflboglu, a * e . p s 452

>6' A-g..,

4M

stanbul 1976, s 161

5 0 1 . A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I T A K I M I

Hititler Gnee ykledikleri anlam sembolletirmelerdir

Gnei smgeleyen Sittaris* adn verdikleri nl Gne Kursu*nu
yapmlardr.504
GOne Kursu. Atatrkn emriyle Alacahyk'te 1^35 ylnda
balayan kazlar sonunda aa kartlmrv>s
Gne Kursu, Haillerden nce Anadolu'da yaayan Hattllere
aittir Httlern Anadoluya gelmelerinden yaklak 300 sene nce
yaplm ve kullanlmtr. Prehistorya ve n Asya Arkeolojisi uz
man Prof. Dr. Aykut narolu, Hatti Kavminin ise Anadoluda
Trke'nin de iinde bulunduu Asyanik dili konuan en eski
kavim olduunu dile getirmitir
Gne Kursunun
Alacahykte Hatt beylerinden birinin mezarnda bulunduunu
da belirten Prof. Dr. narolu, buna Alacahyk dnda hi bir
yerde rastlanmadn, Hatt krallar ld zaman bunun gibi 4-5
sembolle birlikte gmldklerini belirtmitir.567

.566

Hanilerden Httlere geen GOne Kursu (Sittar) hakknda

genel kabul gren temel iki gr vardr. Bu grlerinden birine
gre bu, gnleri ve aylan gsteren zel bir takvimken; dier bir
gre gre Sittar, kutsal anlam olan bir semboldr.
Prof. narolu, GOne Kursu hakknda unlar sylemektedir:

Gne Kursu, tuntan yaplm olup gnmzden yaklak

4250 sene nce d in i m erasim lerde ya da dger merasimlerde stan564 A.g.e.,.s .-m.
,<s'5 Bulunduktan sonra ilk kcc Dil ve Tarih C.ogalyn f akltesi taralndan
sem bol olarak benim senen (j ne Kursu, dala sonra Ankara'nn

l haline

sembo

gelmi ve Ankara niversitesi kurulduktan sonra da bu niver

site ni sem bol olarak kullanlmaya Milannutr Maalesel gtntnude.

slam ncesi Antik larihi yadsyan AKPl Ankara Ivledyesue V.Une>
Kursu' Ankara'nn sn lv l olmaktan <,karl: . 2P00'li yllarn Trki
ye'sinde. tarih bilim i yoksinu bu saka zihniyetin" egemen lnas ok
;i\cdr.

v>7 A-g-e.. nyn yer.

502 . S N A N

MEYDAN

t/.iri olarak kullanlyordu. Aynen Mehter Takmnn standartlan

gibi bir ilevi vard Salland zaman ses kartyor ve bu ses de o
merasime katlanlara hr huu veriyordu dne Kursu nu oluturan
yuvarlak, dnyay ya da g n ei temsil ediyor. Altta, k adet boyuza
enze yknt var ama boynuz deil, ne olduu kesin olarak henz
bilinmiyor zerinde yer alan kntlar ise doann oalm asn,
remeyi temsil ediyor Kular da ayn ekilde yine doann oal
masn. doadaki hrriyeti anlatyor.Bunun Gne Kursu olduu,
lyenzer b eserin gne eklinde ve nlan yayar biimde ele ge
mesvle anlald re dolaysyla bunlarn hepsine Gne Kursu den
di "**
GOne Kursu. (Sitars) ekil ynnden incelenecek olursa, 12
bOtaml bir kasnan iinde sekiz dik genden ve drt kareden
olumaktadr Karelerin evresinde en alttaki ile yrmdrt biim
(biri drtgen, tekle gen) vardr. Bylece 32 dkgen, 4 kare, 1
bozuk dik drtgen. 23 gen (karelerin indekilerden nyr) olmak
zere 00 biimli bir btn oluuyor. Sttarisn 12 blml olmas
(kursun evresndek 12 dilim) yln 12ye ayrlmasyla ilgilidir.
Eski ada G nein yeryz ev resin d e d n d n e inanlrd.
Sittarisin kasnak biim inde oluu kasnan ev resin d e y in e k k
kasnaklarn dizilii G nein g k y z n d e dn ile balantldr.
A yrca 12 saysnn kutsall so ru n u Sm erlerd e ortaya km tr.
H ititlerden n cedir. Bu yzden Sittaris ile 12 says, g n e, 12 ay
arasnda inanalara dayanan o k eski b ir iliki olsa g erek . N itekim
Yazlkaya'da bulunan b ir kaya kabartm asnda 12 H itit tanrsnn ar
ka arkaya dizildii g r l r. Bu 1 2 tann daha sonraki alarda y in e
A nadoluda oluan b ir in a n a n biim lendirdii O lim pos D atn da da
grlr. O lim posun 12 byk tanrs vardr. Bunlarn banda
G nei yanstan Z eus bulunu r. Bu inan, bu 12 y ce tann anlay
Yunan-Rom a uluslarna da gem itir. 12 says ile ilgili oluum lar
arasnda en nem lisi g k katlarnn (b u rla rn ) varldr. B ilindii
gibi g k katlarnn 12 olduu eskiada ortaya atlm t."'*"*
A g .t . ayn yer
>:yn>.<], a.g.e., a. 170

503 A T A T R K V E T U R K L E R N S AK . I T A K I H I

Hitit knllan Gne doarken gneye dner ve gnlk dini

trenlerini yaparlard. And iilirken Gnee kar dnlrd i lmi
ler Arinna lnn Gne tanrasna yalvarr, yakarr, ili szlerle dua
ederlerdi Bir Hitit hiyeroglifinde unlar yazldr:
Arnna 'nn gne tanras, efendim Itenun.
Btn lkelerin sultan,
Arnna itn gne tanras drrler sana Hatt lkesinde
Oysa yurd edindiin sedirler lkesinde.
Hepat derler adna."'70

Gne Hititler iin olduu kadar Eski Trkler iin de nem

lidir. Eski Trkler Gnle ilgili duygu ve dncelerini sk sk dile
getirmilerdir:
Gren Gne tanr,
siz bizi koruyun.
Grnen Ay tann,

Siz bizi koruyun."*71

Eski Trkler Gnee "Kn" derlerdi. -Bu tezde Trk
olabileceklerine ilikin kantlar sunduumuz- Smerler ise buna
ok yakn Kun" ifadesini kullanrlard. Eski Trkler de Hititler gibi
Gnei tanr simgesi olarak grrlerdi. Trkler Gk Tann'nn
Gnele zde olduuna inanrlard.572 Bu nedenle Trk hakanlar
Gk Tanndan kut" almakla beraber Kk Trk hakanlarnn doan
Gnee taptklar ve Gnele atee benzetildikten bilinmekledir
rnein, Uygur kanlar. Gneten ve Aydan kul alyorlard.573
Trklerde Kn-Ay denen astrolojik simge baharn tik aynn ilk
570 A.g *...s.45f>.
571 Reit Rahmeti Ara, Eski TOk iiri, 196 5 . s. 9.
57 2 w .E berhan l. Lokalkulrunn im ailen C U na". TP. C. XXXII 1942, s 28
Nakleden Esl. TCttk Kozmolojisine Gtofe, s.67.
573 e k ;. Emel Esin. K n ay-. V lll. TTKB, 1971, A Von I * O 'g . Turkische
M alchaica", EDTF, , 33, (saur i ) 35 (satr 12); J R.Hamlon, Les Oighours a L' epoque des Ctna Dyuslcs , 139-44

504 S IN A N

M EYD AN1

gnnn iaretiydi.571* Kutadgu-Biligde alegorik hkmdar

kiiliinin ad Kn-togdidir.575 ve Gnee benzetilir. Eski Trkler
de tpk Hittler gibi Gnei ahit gstererek and ierlerdi rnein,
Tudun ad Unvanl Kamil Beyi, kendisine verilen sz tutmasn
salamak iin, Hsdan- tsangm 630'da kendisiyle birlikte tapnakta
Gnei ahit tutarak ant imesini istemiti.176 Eski Trklerde
GOne gOnfl" ve Ay gn" diye adlandrlan zel gnler vard
Gne gn baharda bakentin dousunda kutlanrd. Bu srada
yaplan trende Gnee kurban edilen kz atete yaklrd577 n
kaynaklarnda, Kk Trklern doan GOne ibadeti yaptklar yerde
salam tapnaklar olduu ifade edilmektedir. Kk Trkler doan
Gnee byk sayg duyarlar ve onu selamlarlard. in kaynaklarn
da bu konuda yle denilmektedir: "(Kaanm) ota douya alr.

nk o gnein doduu yOne hrmet etmektedir*78

15. Saz, Tandr, Deirmen, Hatl, Krmz Renk,
Nevruz ve Yemek Kltr
Ge Hitit dnemine ait Mara kabartmasnda, bugn Anadolu
Trklerine? kullanlan saz ve "bagjama" figrlenne rastlanmtr.579

"Bugn Anadolu'nun ky evlennde hemen hemen her erkein elinde

bir saz vardr. Orta Anadoluda AlacahOykte bulunmu olan Hitit
imparatorluk dnemine ait kabartmalaru birinde bir mzisyen gv
desi, gar andran ve pskl olan hr saz alarken betmlenmitir.
Pskll ve psklsz olarak ayrlabilen sazlar, biim bakmndan
birbirlerinden farkllk gstermektedirler. nandk vazosunda grlen
gnmzde kullanlan sazn grntsne daha yakndr."58
>74 I sin, Trk Kozmolojisine Giri, s .69.
'>7C> Lsu. KOn ay. s. 152-54.
5/0 S lule, l liMoirc ile la ve dc llouen

- Tlsang, s. 38, hsin,

molojisine Giri s 129

,77 I mii, TOrk Kozm olojisi!* Giri, s 47

78 Lu Man -Tsai. Die Chincsschen, s 10; Hsin, *.g.e., s 152.

79 c, ji, Ortadou Uyguhk Miraa s 137

Sevil ( onk, I ltlerde MUk". Ark Alla, s

58

Trk Koz

5 0 5 - A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TARH

Aynca Hittlerin dam dz ocakl evlerinin tandrlan, bugn

Anadolu Trklerinde canlln korumaktadr
Buday un haline getirmeye yarayan Hitit dibeklerinin
neredeyse ayns bugn Anadolu'da yaamaktadr.181
Hittlerin ora adn verdikten deirmenler ve za ara adn
verdikleri deirmen talan da bugn Anadolu'da kullanlmak
tadr.582
Haclar kazsndan kan duvar kalntlarnda aa hatllarn
(dayanaklarn) kullanld ve bylece bu gelenein M. 5500 yl
larna kadar gittii anlald. Duvarlar aa kullanarak salamlatr
ma gelenei de bugn Anadoluda srmektedir. 'Duvarlarn saman

kanm amurla yapld, talarn, kerpilerin amurla baland

yerlerde aa hatlarm yerini demirin ald grlr. Bu bir yap
gelenei olduu gibi bir iilik zelliidir </e 581 Asl anlaml olan.
Hititlerde aatan yaplan bu dayanaklara "Hattalu" denilirken ayn
dayanaklara Trkede Hadi denilmesidir. Arapadan Trkeye
getii sylenen hatl" szyle Hitite karl arasndaki balant
ve benzerlik ilgintir.1484 Bu benzerlik Hitillerle Trkler arasndaki
yaknln nemli iaretlerinden bindir.
Trk kltrnde nemli bir yeri olan kumm rengin'8 Htitler
iin de nemli olduu ortaya kmtr. Nitekim bilinen en eski k
mz halTlardan bin Htilern bakenti Hattuann yukar
blmnde (Yukar kent) bulunmutur.586
Hititlenn en nemli trensel bayramlarndan biri ilkbaharda
kutlanan ve 38 gn devam eden An Tah Um Bayramdr 587 Hitit581 Eyboglyu, a.g.e., s. 322.

582 A.g.e., 326

583 A.g.e., s 448.
584 A-g.e., s ayn yer.
585 Meydan, a.g.e., s 350.
586 Brandan. H U tk r. s 186
587 Talisin OteRilc. landkiepe", Alkeo Alla, s 25

506 - S N A N M E Y D A N

lern bahar bayram "An Tah Um, Trklern bahar bayram Nevruz"a benzemektedir.
Hittlerin yemek kltr de Trklern yemek kltrne ben
zemektedir "Hitit mutlanda hamur ii yemekler byk yer

tutuyordu. Hititedeki, ekmeiyiyin, suyu iindeyimi ile kral n.

Tuthaliya'nm askerlerine verdii, tayinlerinizi yiyin, grevinizi
yapn. emri aslnda bize tpk gnmzn Anadolu insanlar
gibi, an lkse kamayan, ekmek ve suyla beslenmesine karn
dayanld, mtevaz bir insan tipi yanstr. Gerekten de Hitite
metinlerde ekmek, makama, pasta ve hamurdan yaplm tad ve
yal bohalarn says en az 180 adettir ki, bu kadar ekmek ve
pasta Italyan mutSapnda bile yoktur.6 Hitit mutfandaki
sadece hamur ileri deil, et yemekleri, et yemeklerindeki eit
lilik ve e yemeklerinin yapl biimleri de artc derecede
Trk mutfan artrmaktadr ylek Hitit et yemekleri bu
gn Anadolu mutfanda pimeye devam etmektedir Ei ve kaval

halamasndan et suyu yaplyor ve buna sulu et yemei

deniliyordu. Et balk ve kular en bata kzartlarak yeniyordu. Iz
garas yaplan etler zerine tpk Silifke civarndaki Yrkler gibi
zeytinyafyla kartrlm petek bal dklr ve bylece yemein
besleyici gc arttrlrd. Cier ve yrek tuzlanr, zerine un ser
pilir ve zgaras yaplrd.9
M 2000lerde Anadolu'da, yaadklar a aan bir kltr
yaratan Htitlerle, Trkler arasndaki bu benzerlikler, ilk bakta
"Hititler Trkt r tezini kesin olarak kantlayacak gte olmasa da
en azndan bu iki uygarlk arasnda dorudan ya da dolayl bir li
ki olduunu gsterecek gtedir.
Son yllarda Anadoluda yaplan arkeolojik kazlar sonunda
ele geirilen baz yeni bulgular, Trklerln en anndan
M.2000lerden beri bu topraklarda yaadklarn gstermek
tedir. Kazm Mirann Anadoluda tesbt ettii ve M. 15.
OOOlee tahlendrdi ok sayda n Trke yazt ve maara
Ahimi nal, "Hitit Mutfa", Arkeo Atlas, s.46.

A.gjn., s.4(v

507 A T A T R K

VE T U R K L F . R N S A K L I T A R H

resmi; Selahi Dikerin, Hatt, Hurri ve Firig yaztlarn deifre

ederek, kullanlan dilin Ana Trke" olduunu belirtmesi d n
d a 590, 1998 ylnda Dou Anadoluda b u lu n a n Hakkari Talan'
bu y n d e k i en n e m li k a n tla r d a n d r
m e k g e re k ir k b u

yeni bulgular

F a k a t, z le r e k ifad e e t

b ilim e v r e le rin d e g e re k e n

h e y e c a n y a r a tm a m , b irk a d u y a rl b ilim in s a n d n d a h i k i m
se b u y e n i b u lg u la rn A ta t rk n 1 9 3 0 la rd a ile n s r d T r k
T a r ih

T e z in in

en

n e m li

a y a n

Anadolu'da Trklerin yaad

o lu tu r a n

id d ia s n

"lk agda

d o r u la y a b ile c e im

g r e m e m i , ya d a g r m e k is te m e m i tir

ANADOLUDA N-TRKLER ve HAKKAR TALARI

Deimeyen tek ey deiimin kendisidirsz aslnda bilimi

tanmlamak iin kullanlabilecek en gzel ifadelerden biridir; nk
bilimde "mutlak doru" diye birey yoktur. Tarih biliminde yeni bil
gi ve bulgular eski bilgi ve bulgulan deitirir Tarih ve arkeoloji
bilimleri teden beri tarihi gereklerin deiebileceini gstermitir
rnein Hakkari Talan, eski Anadolu tarihi hakknda bilinenlen
deitirecek kadar nemlidir
anakkale 18 Mart niversitesi Rektr Yardmcs Prof.Dr.
Veli Sevin ve ei Do Dr. Necla Sevin bakanlnda bir ekip
tarafndan 1998de Hakkan'de yaplan kazlarda ele geirilen 13
adet dikili ta, balangta Batl bilim evrelerinde heyecan yarat
m, dnyaca nl National Geograpic dergisi bu konuda 2 say
falk bir yazya yerverm. Amerikan Arkeoloji EnstitOs'nOn
yayn organ olan Archeologjr dergisi de 2000 yl Austos
saysnda Veli Sevinin kaz almalanna tam 8 sayfa ayrarak.
Hakkari Talarn dnyaya duyurmutu. National Geographlc
Dergisfnin haberinde Hakkari Talan'nn Anadolu, Orta Asya ve
Kn^n Miran'n Anadolu'da tesbit ettii n Trk yazttan ve maara re
simleri hakknda b k ; A Tayyar nd er. Ttbktyc'ntn Etnik Yap. 2 <>.bs
Ankara 1997. s. 71 -7 4 ; Selali lker'in zmlemeleri iin bkz. Selahi
ker. Anadolu'da On Bin Yl, Trk DTnm Be Bin Yk, Mmbul 2000

5 0 8 .S NAN MEYDAN

Avrasya uygarlklaryla ilgili ip ulan vereceini belirtmesi son

derece anlamldr.1591
Hakkari Talarn bulan Veli Sevin o gnlerde Hrriyet gazete
sine verdii bir demete unlar sylemitir:

yl nce kepeyle kan yapan bir kii, tarihi kalntlar

grnce valilie haber verdi. Kltr Bakanl kaz balatt. Blgede
dikilitalarla birlikte, iinde 5<Xye yakn iskelet ve baz eyalar
gnma karld. Bunlar ok nemli arkeolojik eserler. Ddlitalaru dnemin krallar tarafndan oluturulan sitelerde kullanlmak
zere yapldn belirledik. Yapamz atmalarn meyvelerinin
uluslar aras dergilerde yeralmas ve Trkiyeden vgyle szedilmesi bizi grurlandrd. nmzdeki yaz (2001) dikilitalarn
kkenini aratrmak zere Do. Dr. Necla Sevinle birlikte Orta As
ya'ya giderek aratrmalar yapacaz. 592
Hakkari Talan, Trk Tarih Tezi zerinde yeniden dnl
mesi gerektiini gstermektedir. Artk bilim insanlarmzn, Antik
alarda Anadoluda Trk yoktu, Trkler 1071de Anadolu'ya gir

dir biimindeki 'genel kabulun" esiri olmaktan kurtulup, 1998

ylnda Hakkari'de bulunan talara gz atmalar gerekmektedir
Hakkari Talar, Trklern ilk yaadklar yerlerden birinin
Dogu Anadolu ile Hazar Denizi arasndaki blge yani Kafkaslar ola
bileceini dndrtmektedir. (Bu dnce, 'Kafkas kkenli diye
adlandrlan Htllerin Trkl tezini akla getirmektedir.)
MS.6 yzyl n kaynaklan Trklern atalarnn Hs Hai (Bat
DenzO nn bat kylarnda yaadklarn, sonralar buradan douya
doru g ederek Turfan Havzas ve Ergenokona yerletiklerini yaz
maklayd Km tarihiler, ince Bat denizi denilen yerin Hazar
Denizi olduunu ilen srerken, kimileri Bat denizinin Aral ya da
k glleri civarlar olduunu ileri srmektedir.
Hakkari Talar diye adlandrlan bulgular, ilk dikildikleri ekli
Harun Ula?.

Prol Srvtn National Ufograplc'ie".

2<X)<. v O
Ula; a-g m.. s.6

Hntytt,

30. Kktt

509 A T A T R K

V F TRKLERN

k o ru y a n , in san e k lin d e ve

SAKLI

1 3 a d et d ik ili ta tr

TARH
Kn ilg in ci sz

ko n u s u talar esk i A n a d o lu ve n Asya k lt r n e y a b a n c z e llik

le r ta m a k ta d r n y z le r in d e k a b a rtm a ve iz g i tek n i iy le y a p lm
resim ler v ard r. T a la r c e p h e d e n g r n e n p la k ve g l bir e r k e k
fig r b i im in d e y o n tu lm u tu r . Balta, haner, mzrak, topuz gibi
madeni silahlarla donatlm figrler birer kahraman savaya ben
zemektedirler. adr resimleri, yaamlarm bozkr adrlarnda geir
diklerini gstermektedir. Figrlerin zerindeki iaretlerden talarn
ait olduu toplumun at kullanmay da bildikleri anlalmaktadr.

Hatta tm koum donanmlaryla betimlenmi bir svari

figr Yakn Dounun bilinen en eski rnei durumundadr. Dikili
alardan ikisi silahsz kadnlara aittir. Bunlardan biri 3.30 m
boyundadr. Yerel bir hanedana ait bu talar, l . 1450 ile 1000 yl
lan arasmda lm atalan anma amacyla bir tr mezar ta olarak
yaplmtr."'w't
E sk i a ta r ih is i

Veli Sevin,

H a k k a ri T a la r n n

ait o ld u u n u d n m e k te d ir. S ev in :

lik*

n TOrklere

"Orta Asya ile ama Paralel

b a l a ltn d a H a k k a ri T a la ry la O rta A sy ad a ele g e irile n

T r k le r e ait d ik ili ta la r k a r la tr m tr

"Hakkari talan, gerek ikonograBk, gerekse felsefi adan

kuzeyin Avrasya bozkr inanlarna yakn zellikler tar. ( ...) Hak
kari talannm en ilgin yn, kahraman figrlerinin gsleri
zerinde sk skya (olaslkla deriden) bir krba (tulum)
tamasdr. Merkezi konumlu bu iki kab tm sahnenin odak nokusdr.Bu kabn simgesel adan byk nem tad, savann
tm kahramanlklan ile silah ve eyalarndan On plana almanlr
belirginletirilmitir. En erken rnekleri Hakkari ve Iran Azerbay
cannda ortaya kan bu ilgin poz, talan Bat Avrupa ve Gney
Rusya -Ukraynadaki en eski benzerlerinden ayrr. ( ...) Buna kar
lk Orta Asyada Krgzistan, Kazakistan, Bat in ve Moolistanda
Hakkari Talar hakknda ayrntl hilg <.in bkz Veli Sevin. Hakkari Tas
lan, "plak Savalarn Gizemi . Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2 0 0 5

'M4 Vl-Ii Sevin. H akk ari Talar ve n Tirkler". Bibm ve topya. uba 200t>,
S 140. s. 40

510 S I N A M ME YDAN

yzlerce benzer sz konusudur.* Hakkari talaryla Ona Asya'daker ansndaki paralellik autcxhr ' Wt
Sevin. Hakkan Talar nn Ona Asya'daki rneklerden daha es
ki olduunu, dolaysyla bilmenin aksine Anadoludan Oru Asyaya
tersine bir gn s : konusu olabileceim ifade etmekedjrSJ~
Veli Sevin daha sonra yapt aratrmalar sonunda Hakkan
Talarn M.2030-1690 arasna tanhlendrmir.5^ Bu tarhlendrme M.lI.bnyln ortalarna denk gelmektedir k ayn dnemde
Anadolu'da Hitit imparatorluu hkm srmektedir stelik Hitit
mparatorluu. Hakkan Talan'nn bulunduu Dou Anadolu'ya
kadar yaylmtr. Bu durum Hakkari Talan'm yaratan uygarlkla
HitifW arasnda bir iliki olduunu gstermektedir. Veli SeMn de
bu duruma dikkat ekerek Hakkan Talan. Hitler ve Ona Asya
arasnda bir iliki olduunu ima etmektedir

~t. 2.binym oralarnda Anadoluda Hitit mparatorlarnn

hkm srd yzyllarda Hakkari yaylalarm yurt tutmu bir
hanniana ait bu trde talar Yakndou'ya byk apta yabanadr.
Ancak, Azerbaycan ve ran Azerbaycarunda, Hazar Denizi'nin ban
ve gneybatmdaki Ahanrkmn, Dbendi ve Erdebil yalandaki
Mesbkin Sbar Ovasbda ok sayda stehn (Hakkari Talan'nn) var
l bilinmektedir. Gneydou Anadoluda Garzan Ovas ve Antak
ya yaknndaki Teli Aana'nm V. Tabakasnda benzer birka rnek
bulunmaktadr. Bununla birhkte plak sava avalan betimleyen
bu trde steDerm en erken mrkirri tA.binyhn ikind yansnda
Kuzey Karadeniz Blgesi, (tarihtir Ukrayna ve Krmda grlr.
Bunlar raman iinde baoda Portekiz ve Ispanya'dan, douda
Moolistan ve ine yaydan geni bir corafyada binlerce rnekte
ataya kar.
* Oktay M i K rgu tazn cb T * j Bd bal w

han Mfanll H eykrikr

ji vt Sava Yaynlan. 2 003

Wm.

tLgjn . s -*9- V

w7 A -g jn .. s 5 0
*** Yel- S o m . Akoo A lks

Hakknr,' S i

< ;s

Arkeolo

511 . A T A T R K

VE T R K L E R N

SAKLI

TARH

Ota Asya'da t300CTden S 12, 13. yzyllara dein ok uzun

bir sre
badarca Inlbnhuylmfcr Krgzistan, Kazakistan,
Alay, Sbiryn blgeleri, Tuva yresi ve Moolistan'da geni alanlara
Mmglmn Ona Asya <r*n*rmin m arpta zellii Hakkarideltiler gibi
iki Derinde
bir tp tunyor ohnalandr. Bu zdk derin an
lamlan
nn y wf fcjf szlk grnmndedir. Binlerce yldr
unutulmayan bu gelenek Hakkari steUeri ile Orta Asya sellerim birbirine yaUatmr.
Veli Sevm. Hakkan Talar'n yaratan uygarl Orta Asya'ya
balarken M. II binlerde Dogu Anadolu'da yaayan bir Orta Asyal
kaim den. Tunkknlardan da sz etmekledir 1:00
M. II hatta III.binlerde Dou Anadoluda Tilrklenn
yaadn belirten bilim insanlarndan bin de Osman Nedim
Tuna'dr. Tuna: 40 yllk aratrmalan sonunda: TMerin en az

M. 3500lerde Trkiye'nin dou blgesinde bulunduu tespit ednotir ' demektedir.601

1998
ylnda Hakkari Talar'nm bulunmasyla Eski
Anadolu'da Trk olmad" genel kabulne ok ciddi bir darbe
vurulmutur Sz konusu talar, eski Anadoluda Tttrklain
yaarilgmm en gOl kantlanndan biridir Anadolu'da eski calarda
Trklenn yaadn gsteren. Hakkan Talan. 'Ktlerin TOrktagO
Tezi- nn zerinde daha fazla dnlmesi gerektiim ve 'Trklenn
Anadoluya 107 de grdklen" bilgisinin ank sorgulanmas gerek
tiini ok ak bir biimde ortaya koymaktadr
Binlerce yl nce Anadolu'nun barnda ortaya kan Hitit kl
trnn zamana yenik dmeyen zellklenn zmseyerek,
yaatan ve yaayan, stelik son bin yldr H M U fa kltr mirasnn
zennde oturan Tflrkkr. herkesten ok
fida (fitillere re eski
Anadolu kfllrrOae sahip kma
Hitit kOhfitl,
599 A *m ..sl2 5
^ A * * . . s 125
601 Tuna. L { X . s .4 9

512 S N AN M E Y D A N

Btzms ve Sdukh szgecinden geerek Osmanlya, oradan da

bugnn Trkiye'sine ulamtr. Dolaysyla o kOltOr bir unh<4n
ok hnh> mahmArl
"SOmerlerin Trkl' tezini bugn in reddetmek neredeyse
<mMtw< 1900lerin
beri yapalan arkeolojik i " " ' 1
onpiTnrU de geirilen bulgular, bugnk "ada uygvhjn* temel
lerini atan ve yazy bularak tarihi balatan* SMERLERIn Trk olBayragmzn ana motifleri "ay* ve yldz, Smerlerde ve Hilerde bir klt motif idi. Ankara Arkeoloji Mzesi ndeki bir kabart
mada. stnde bir kanall gne bulunan hilal ile yldz grlmek
tedir
Hitit'in ve Smer'in ay-yldz bugn bizim anl bay
ramz sslemektedir ift bal Hitit kartal ise bugn Trk Hava
Kuvvetlerinin sembollerndendr. Hitit efsanelerinde kr ve sar bir
canavar olarak bilinen "UUkummi" Dede Korkut masallarnda tek
gzl canavar Tepegz* biimindedir 603
Ulusal omurgas kmk aydmlam ve Bat merkezli tarihin eseri
szde hilim insanlarnn* vurdumduymazl yznden unutulan,
unutturulan Atatrk'n Trk Tarih Tezi ve bu tezin en nemli
ayan oluturan Hltlerin ve Smerlerin Trkl' zerinde
yeniden dnlmeli, bu uygarlklara yeniden sahip klmaldr.

Ouz.

a*e .. s.277

sevil <. onka. "Haillerde Milzik". Akeo Atlas. S . 3. 2004.s.58

SONU

Atark'n 1930'larda ilen srd Trk Tarih Tezine gre

doal nedenlerle Orta Asyadan dnyann deiik yerlenne yaylan
Trkler gtiklen yerlere "ileri uygnidanDf da gtrmlerdi
Hitllkr, SOmerier, Akadlar, Etrttskkr, Munfckr gibi ilen antik uy
garlklar Trk kkenliydi.. Atatrk, TOrkTarihTezl'ni daha da g
lendirmek iin, btn dillerin kkeninde Trke nn olduunu ilen
srerek, bu teze de "Gne Dil Teorisi" adn vermitir.
Atatrk, bu tezlerin, Trk Tarih ve Dil kunltaylannda dennletirilesni salamtr Bu konuda konferanslar dzenlenmi, kitaplar
yazlm, okullarda tarih derslennde dnyay etkileyen 'ileri 71flrk
uygtrhgT tm genilii ve derinliiyle anlatlmtr
Burada asla gzden kanlmamas gereken nokta Trk Tarih
Tezinin fikir babasnn dorudan doruya AtatOlk olduu geredr.Tpk Kurtulu Sava ve sonrasnda gerekletirilen ada
lama hareketleri gibi Tttrk Tarih Tezi de Atatrk'n dnceden
uygulamaya geirdii bir projedir Trk Tarih Tezi, uzun sren bir
dnsel hazrlk ve tarihsel olgunluk srecinden sonra doru bir
zamanda gerekletirilen ok nemli bir kltrel harekettir
Atatrk. Osmanlnn son dnem buhranlarndan, toplumsal ve
siyasal koullarndan ve mUUyetlk bata olmak zere dnyada
meydana gelen gelimelerden hareket ederek daha Kurtulu Sava

514

S I N AN M E Y D A N

ncesinde Trk Tarih Tezinin dnsel hazrln yapmtr,

Atatrk'n, ilk ayan Bamszlk Savann oluturduu * TktyAmlanmn hmrrln+ntn' en son ve en nemli ayaklarndan bin Trk
Tarih Tezldir Bamszlk Sava'yla kurtarlan lkeyi bir dizi devnmle adalatrmaya alan Atatrk, bir taraftan da tarih ve dil
alanndaki almalarla yeni kurulan tam bamsz ve ada Trk
devletinin' denn gemiinden beslenmesini, bylece daha salam ve
ulusal temeller stnde ykselmesini amalamtr. Bu sayede aynca, adalama eylemi srasnda szacak olan an Bat etkisi, kk
len ok eskiye giden z Trk kltryle dengelenemeye allm
tr Bu nedenle Trk Tanh Tazi, romantik bir d. ya da rk bir
dnya grilnn da yansmas deil. Atatrk modernlemesinin
en nemli yaptalanndan biridir.
Olduka geni kapsaml olan TOrk Tarih Tezi nin en nemli
blmn Hitidale Smerlerin TrklOO kon usundaki al
malar oluturmaktadr. Atatrk iin de Hititlern ve Smerlerin
Trkl nn kantlanmas ok nemlidir. Atatrk'n 301u yllarda
kurduu iki bankadan birine SOmobank, dierine de Edbank adn
vermesi onun bu konuya ne kadar ok nem verdiini gstermek
tedir Atatrkn zellikle Hitider ve Smerlerle Trkler arasndaki
ilikinin izlerini aramasnn baz nemli nedenleri vardr. Bu neden
ler, Trk Tanh Tezi nin amacn doru anlamak bakmndan son
derece nemlidir. Atatrkn Hititlerle Smerlerin Trkln
aratrmasnn belli bal nedenlen yle sralanabilir:
1

Htiler ve Smerlerin kltr ve uygarlk alannda ok ikzi uygntidar o imalan

2.

Httlenn ve Smerlenn Trk g yollan zerinde yaamalan.

Hititlerle, Smerlenn bir zamanlar TOrMertn yaadktan coraf

yalarda kmlmg olmalan

Hititlern ve Smerlerin Trklnn kantlanmasyla, tarihsel

gerekeler ilen srerek Trkleri Anadolu'dan ve Orta Dou'dan
uzaklatrmaya alan Bat emperyalizmine kar tarihsel
forekedok hakhhk nanm a istei

Hittlerin ve Smerlerin Trkln kantlayarak, teden beri

515 A T A T R K VE T R K L E R I N S A K L I

TAR H

Trklern 'uygarlktan habersiz", "barbar" ve. .gebe' bir topluluk olduunu ileri ^ren Bn merkezli tarihin yanldn
6.

Httler ve Smerler kefedildiinde birok bilim insannn bu

eski uygarlklarn Asya kkenli olduklarn ilen srmesi ve or
taya karlan bulgular dolaysyla Hltlderle Semerlerin TOrk-

1932den sonra yerli ve yabanc tanhlern almalan sonun

da iyice ete. ve kemie brnen Hlfitinin ve SOmerlerin TOrldgO
tezi, Atatrk dnemindeki okul kitaplarnda da yer almtr
1950lere kadar da bu tezler okul kitaplarndaki varln korumu
tur. 1950'den sonra ise yeni milliyetilik* anlay dorultusunda
Trk Tarih Tezi kitaplardan karlp, unutulmaya to k rdflmttl
lkemizde, Trk Tanh Tezi ve bu tezin en nemli paras olan
Htterle Smerlenn Trkl* konusundaki almalar hep gei
tirilmi ve hi ciddiye alnmamtr. Bu konudaki bilinen yaygn
aklama, Trk Tarih Tezi'nin dolaysyla Hititkrle SOmerlerin
TrldagOne yOneUk piyM _ (</wn<n koullan yle gerektir
dii iin (konjoktOrel) yapldgdrr. Trkiye'de bilim evrelerinde
yaygn olan gre gre de Atatrk aslnda bu almalara inan
mamtr; koullar yle gerektirdii iin, ramamn siyasal nedenler
le eski uygarlklarn Trk olduunu ilen srmtr (') Dolaysyla
Atatrkn Tarih ve Dil Tezlerini bilimsel adan deyerlendrmenn
hibir anlam yoktur.(!) Bilim evrelerimizdeki bu genel kabulun
ok deiik nedenlen v a rd r Kanamca bu durum ncelikle Atatrk
dncesini
doru
anlayamamaktan
kaynaklanmaktadr
Atatrkn dnsel zelliklerini derinlemesine anlatan kapsaml
biyografilerin yazlmamas, Atatrkn Trk tarihine baknn tam
olarak ortaya konulamamas, Atatrk devnmnm de doru anlal
masn zorlatrmtr. 1950lerden sonra Atatrk dncenin
sadan* ve soldan' yapln hcumlarla ypratlmad, AtatOrkOn
ulus ve milliyetilik anlaylarnn yanl anlalmasna, daha do
rusu anlalamamasna neden olmutur 1950den sonra Atatrk
modernlemesini. Batllama, bir bamszlk savann ardndan
gerekleirlen ulusal devrimi" de da baml Tanzimat hareke-

516 S N A N

MEYDAN

tnn devam olarak grp, Ban talditillgr diye adlandram zih

niyetin Atatrk'n Trk Tarih ve Dil Tezlen'ni doru anlamas
mmkn deildir 1950lerden sonra Atatrklk 'Bat takliltili" diye adlandrlp, gelenek ve 'tarih dman" diye ifade edil
meye balanmtr. 50'lerden sonra Atatrk modernlemesinden
verilen tavizler; din istismarna yemden izin verilmesi, tekke ve
zaviyelerin fiilen yeniden almas ve gizli ak propagandalarla
yaplan devnm aleyhtarl, Atatrk devnminin Trkiyeyi tarihin
den ve kltrnden koprad" biiminde yeni ve tuhaf bir anlayn
gelimesine neden olmutur. Dink bfidmm ve meruiyetim OsrunlmTn din adma yapt sylenen frrihlertndm alan bu yeni miltiyetT anlay, dnemin iktidarlarnn da desteklemesiyle hergeen
gn daha da yaylm ve bugne kadar ulamtr. Byle bir siyasal
ve kltrel ortamda, bu ortamn aktrlerinden biri haline getirilen
ya da bu ynde basla gren bilim insanlarmz da Atatrk modern
lemesinin Batllamac" ve kklerden koparan bir hareket" ol
duunu tekrarlaynca, ister istemez Atatrk'n 1930lardak tarih ve
dil almalar zerinde dnlmemi ve kanmca bu almalar
bilinli olarak unutulmaya teric *llmi<yrt
Biz bu almada Atatrkn 30larda ileri srd, Hititlern ve
Smerlerin Trkl Tezinin zlenn srmeye altk. Trklerin
1071 Malazgirt Savayla Anadoluya girdiklerini deimez bir
bilimsel gereklik gibi kabul eden anlaya kar Atatrkn iddia et
tii gibi Trklerin binlerce yl nce de Anadolu'da yaadktan
tezinin bilimsel boyudann ortaya koymaya aluk. Ortaya koy
duumuz bulgular. Hitlerin ve zellikle Smerlerin TdridOgO
tezinin yeniden ele alnmas gerektiini gstermektedir, zellikle
Smerlerin kkeni konusundaki tartmalarda bugn SOmoierin
TttridgOn savunanlarn elinde ok gl kantlar vardr.
Hutlern Trkl konusunda Smerlenn Trkl kadar faz
la karut olmad bir gerektir, ama yine de Htu kltr ile Trk
kltr arasndaki benzerlikler, Hitit dilinde Trkenn yapsna
uygun baz ad ve szcklerin varlo, Hititlerle Trkler arasnda da
ok nemli bir "kOltOr kOpcteO" olduunu gstermektedir. Bu
konudaki en nemli iki kanl, M. 2000'lerde Anadolu'da yaayan

5 1 7 * A T A T U R K VE T R K L E R I N S A K L I

TARH

Luvikr ve Hurrkrle Trkler arasndaki artc iliki ve yakn

zamanlarda Hakkari'de bulunan Hakkari Talan'dr Ayrca Kazm
Mrann Anadolu'da tespit ettii ok saydaki n Trke yazl ve
tesim de Hittlenn Trkl tartmalarnn hi de temelsiz ol
madn gstermektedir. Hittlenn Trkl tartmalar bir yana,
___
,2000 lerde
Anadolu'da yaadklarn gstermektedir

Atatrk'n tarih ve dil almalan kadar rk tahllennn yerald "antropoloji almalan da son derece nemlidir. Bu almada
detaylandnldg gibi Atatrk'n antropoloji almalarnn en
nemli amac Batnn stOn nk~ iddiasna kar Atatrk'n "e^il
rk" iddiasyla hareket etmesidir Atatrk, nk smflanrimnaignria
TOlkla ilrinrl qraf *jgn nk" nMKHp ilan
Bar
farlt
tezine bflimsfl bir yant vermek istemitir. Bu nedenle Atatrk'n
antropoloji almalannn k noktas ou kez sylendii gibi s
tn rk deil, eit rk iddiasdr. Atatrk, ikinci sn f diye
aalanan Trk rknn en az Avrupal rklar kadar gelimi bir rk
olduunu tm dnyaya gstermek istemitir.
Bu almada zennde durulan konulardan biri de zellikle 18.
yzyldan sonra w*nm empeyahst n^lrm ljmV ^n tarihi
siyasal bir ara olarak kulland y r [p n in <Uylm<miwcM<r
Batda 18. yzyldan sonra gelimeye balayan arkeoloji ve ant
ropoloji bilimleriyle Avrupa zellikle Douda gn na karlan
eski uygarlktan sahiplenme yoluna gitmi, bu sayede Douya
ynelik smrgeciliine szde bilimsel bir temel hazrlamtr An
tik uygarlktan sahiplenerek Douyu kkszletren ve Doululann
zerinde yaadktan topraklarn tanhsel gerekelerle aslnda kendlenne ait olduunu dda eden Batl emperyalistler iin arkeoloji
ve ve antropoloji ok enml birer silah ilen grmtr. Atatrkn
antropoloji almalan, en azndan Bat nn bu arkeoloj ve ant
ropoloji oyununu bozmay amalamtr.
Bu almada Atatrkn Tarih ve Antropoloji almalan
zerinden hareketle BOyOk nderin dnsel n g|nhHwW k
tutmak istedik Atatrk'n 1930 larda ilen srd tarih tezlerinin
bugOn dorulanmas, onun bir "bilim insan' olduu ynndeki

518 S N AN M E Y D A N

grleri dorulamaktadr Bugn EtrOsklerln Trkl tezi dogrulanmakn ve AtatOrl^On hakl olduu yava yava kantlanmak
ladr
1930larda Atatrkn, Esld Anadolu uygarlklarnn ve
Romanm kurucusu EtrOsklerln Trk kkenli olduklarm ileri sr
mesi. o gnden bugne hep tartlmtr Aradan geen 80 yla ra
men Atatrkn tarih tezlerinin gerekten blmsH" olabileceinin
dikkate alnmamas dndrcdr: Kanmca bu yndeki sessiz
ln nedenlerinden br O smanlI'nn son yzyllarndan itibaren bu
toplumun zerine sinen ' aalk kompleksi tortusu nun henz tam
anlamyla temizlenmemi olmasdr. Bu gn -2007 ylnda- bile
Atatrk'n Tarih ve Dil Tezlerini sadece konjektrel almalar
olarak gren dydnlanmzn varl -zlerek sylemek gerekir kiasrlk aalk kompleksi tortusunun hala temizlenmediini gs
termektedir rnein bir aydnmzn 2005 ylnda sarfettg u sz
ler bu dncenin en ak kantlarndan biri degl mdr?

Trk Tarih Tezihin ve Gne Dil Teorisiiin bilimsellik

lerini ya da doruluklarn tartmak bugn iin anlamszdr..."
Haluk Hepkona gre Atatrkn gelitirdii Trk Tarih Tezne
odaklanmak" da szm ona meseleyi anlamamaktr "2 Hepkon ve
onun gibi aydn ve bilim insanlarnn Atatrk'n Tarih ve Dil Tez
lerinin "bilimsel olmadgm" ilen srerken artk daha fazla dn
meleri gerekecektir; nk son bulgular Atatrkn 30lu yllarda
bu konuda da gerei grdn" ortaya koymaktadr rnein,
10'lt yllard. fitrskCTn Trk olduunu leri sren Atatrk'n hak
l olduu 2004 ylnda kantlanmtr ./
2004 ylnda F erm a niversitesi"nden genetiki Prof. Guido
Barbujanl ve arkadalar 80 Ftrsk iskeleti zerinde yaptklar
"genetik aratrma sonucunda EtrOsklerln talyaya Anadolu'dan
ya da Kuzey Afrikadan g- ettiklerini kantlamtr j l nemlisi,
aratrmay yapanlar, fitrsklern genetik havuzunda TOrklerln
1

l.'k Hepkon. Mt Klas ve T(rk /artl Tezi", Bfltal ve topya, Aralk

DOS, S* i H. S 7'J

A.g.m . 7't

51M.ATATUUK

Vt

T U K K L K N S A K I I I AK M

paynn d i e r u lu s la r d a n kat d a h ; la z la o ld ^ u so ru n a u la
m t ' Prof. Guldo Barbujanl 0 8 1 2 2 0 0 4 i e y a y n la d
Gen
ler, lisanlar ve Evrimleri; Etrsklerin Genetik Analizi b a lk l
r a p o r d a Etrsklerin Trk kkenli olduklarm' K im d n y a y a o v
le ilan e tm i tir

AraOrmann Sonu zeti:

Klasik Roma devrinden nce talyada yaam olan Etrsklerin
Indo-Germen bir halk olmad biliniyor ama gemileri ve kimler
le akraba olduklar bilinmiyordu. Bilim dnyasnda kltrlerini tal
yann Toskana blgesinde gelitirdikleri iddia ediliyor; fakat hangi
corafyadan geldikleri ve hangi genetik yapya sahip olduklar bilin
miyordu.
Aratrmalarmzda gnmzden 2700 ila 2300 yl ncesin
de yaam ve 10 eit arkeolojik kaz blgesinde bulunmu, 80
adet Etrskn kemiklerinden alman (Mitochondriale DnsSequenzem) in analizini yapak. (. . . ) ve aada belirttiimiz
sonulara ulald:
1.

Farkl arkeolojik blgelerden alman rnekler arasnda nemli

bir ayrlk kmad. Bundan kan sonu, Etrsklerin sadece
kltrel bir topluluk olmad, ayn zamanda genetik birlii
olan bir toplum olduudur.

2.

Genetik olgunluklar, gnmzn modem toplumlarmn sevyesindedir.

ln alrm y y;i|wn hl insanlar unlardr talya Feare nlversitcsfnd en .uul- krl>i).m, ( riMiano VVrn. s, k M I ,- 1)i|..ul.Mip .cr^.>
Fk-riorrlU-, talya Prens OnlversesCnden l>.vul < ar.m.ll.M artna I ar.
H to < ,i|)|x lllm, J;l<|><> Mog^ ( -c h . Hruuiio ( h ianll. talya Bologna OnlversltesCnden I -rnlana ( astry . talya Parma Oniverstial'nden An
ii'iulla ( .i'j'l talya Plsa Onlvnaltcslnden I i .uktmh Mallm .e Ispan
ya Banclonadakl Pompai Faba OnlvcTsUesfnden >l< > I .m-, a- I . \
I rkan IUI_. T ir O * k lm K ^ kiu lc r L '-n u - Yaplan raim.l.u
lar", Btlim ve topya, Sa I th, Aralk JM".

Y.ym

520 S N A N M E Y D A N

3. Etrskler genetik adan bugnk Dou Akdeniz blgesi insan

ile akrabadr. talyanlarla deil, gnmzde yaamakta olan
Trklerle ok kuvvetli akrabadrlar. (..
2007 ylnda EtrOsklerln Trk kkenli olduklar tam anlamyla
kantlanmtr
Cambridge'ten C.Renfrev, Stanford (Califomia) niversitesi'nden Cavalli ve Sforza, Foransa Etrskoloji Enstitsnden
Camporeale ve teki niversite profesrlerinin tekrar tekrar yapakIan DNA testi ile Etrskloin % 97 Trk olduklar 2007de ortaya
kmtr
30'lu yllarda "Etrskler T r k t r dedii m Atatrk' ele
tirenler6, hu ve benzeri tezlerin bilimsellikten uzak, sadece konjektrel" almalar olduunu ileri srenler, Amerika, talya ve spanya
Onverstlernden bir grup zgr bilim insann" genetik aratr
malar sonucunda Etrsklerin Trk olduklarm kantlamalar" kar
snda aknla dme benzemektedirler. Kanmca, Ferzata
Oniversitesimn 2004 ylnda yaynlad Etrsklerin Trklne
ilikin Rapof hem Antik tarihin yeniden gzden geirilmesi gerek
tiini kantlamaktadr, hem de Trklern uygarlktan nasibini al
mam, barbar ve gen bir ulus olduunu bilimsel bir gereklik
olarak kabul eden Bat merkezli tarih tezinin uursuz savunucu
larna ok anlaml bir yant nitelii tamaktadr.
Trkn medeni vas bir gne$ g ib i doacaktr. ve "Trk
ocuu ecdadm tandka daha byk iler yapacaktr.'' diyerek
30lu yllarda Tarklerin Sakh Tarihini gn na karmak m
olaanst bir mcadele veren Mustafa Kemal Atatrk'n ne kadar
hakl olduu her geen gn daha iyi anlalmaktadr.

enler, l isanlar ve F.vnmleri. 'Etrsklerin Genetik Analizi". Ferrara ni

versitesi. Biyoloji ABD -talya, Tre. 2005/2. s.27.
T m n . Hrriyet, s 2 J
W W ylmla Atatrk'n hazrlatt TOrk TarlhlVtr Ana Hatlannda Episklerm Trklne" tok jjen bir yer ayrlmtr. Bkz,

Ana Hatkn. Isi.ulnl l*JW .

Tttrk Ttrfhl'nln

b ib l iy o g r a fy a

1. Kitaplar
Afeinan, A., Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, 2 bs An
kara, Trkiye Bankas Yaynlan, 1968
Afetnan, A., AtatOrk ve Dil Bayram: Atatrke Sayg, Ankara.
TDKYayn, 1969.
"-Afetinan, A., Atatrkten Mektuplar, 2.bs. Ankara, TTK
Basmevi, 1989
Afetnan. A., Medeni Bilgiler ve Atatrkn El Yazlan, Ankara,
TTK Yaynlar, 1969.
Afetnan, A., Mustafa Kemal Atatrkten Yazdklarm, stanbul,
MEB Yayn, 1971.
Afetnan, A ,Trkiye Halklarnn Antropolojik Karakterleri ve
Trkiye Tarihi, Trk Irknm Vatan Anadolu (64.000 K zerinde
Yaplan Anket) Ankara, TTK Yaynlan, 1947.
Afetnan/.,1923 zmir iktisat Kongresi Al Konumas, Dev
letilik kesi, Ankara.TTK Yaynlar, 1966.
Afetnan, A .Karaosnanoglu, Yakup Kadri, Atatrk Hakknda
Konferanslar. Ankara 1946.
Akdag, Mustafa, Trkiye'nin itimai ve iktisadi Tarihi, C II, s
tanbul 1974.

522 S N A N M E Y D A N

Aksoy, .A., Ataszleri ve Deyimler, m , madde: Melengts, An

kara 1965
Akyldz, Erhan, Ta andan Osmanh'ya Anadolu, stanbul,
Milliyet Yaynlan, 1990.
Amin, Samr, Avrupamerkezdlik: Bir deolojinin Eletirisi, ev:
Mehmet Sert, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 1993.
Andreas, Zakar. Smerlan-Ural- Altaic Affinities, Current Antropologhy, No. 12, 1971.
Arat, Reit Rahmeti, Eski Trk iiri, Ankara 1965.
^Ank, Engin, Eti Tarihi, t.y.
Armstrong, H.C , Bozkurt, 5.bs. stanbul, Arba Yaynlar, 1997
Ak pay>yaH* Tarihi, Haz: Nihal Atsz, stanbul 1970.
Atatrk (Kolektif). 1000 Temel Eser, stanbul, MEB Yaynlan,
1970
Atatrk zel Arivinden Semeler III, Ankara, Genelkurmay
Asken Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Genelkurmay Basmevi,
1994
" Atatrk ve Trk Dili, Ankara, TDK Yayn, 1963.
Atatrk, Mustafa Kemal, Zabit ve Kumandan He Hasbhal, s
tanbul, Cumhunyet Yaynlan, 1998.
Atatrk'n Btn Eserleri, C.II, stanbul, Kaynak Yaynlar,
1999
Atatrk'n Okuduu Kitaplar, C.10, 24, Ankara, Antkabir
Dernei Yaynlar, 2003
Atatrkn zel Ktphanesfnin Katalogu, Ankara, Babakan
lk Kltr Mstearl, Cumhuryetn 50. Yldnm Yaynlar: 16
, 1973.
*" Atatrk'n Sylev ve Demeleri, C.l-IIl, Ankara, TTK Yaynlar,
1997.
Atatrklk, (Birinci Kitap). Ankara, Genelkurmay Neri, 1983.
Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, C.I11, ll.b s., stanbul
Remzi Ktabr' i. 1992

523* ATATRK

V F. T R K L E R N S A K L I

T AR H

Banoglu, Niyaz Ahmet, Atatrk'n stanbuldaki Hayat. C II.

stanbul 1974
Baar, Ahmed Hamd, Atatrkle Ay. 2.bs Ankara 1981
Baydar, Mustafa, AutOrkten Konumalar, y y ,1964
Bcktan, Al, AtatOrk*n Kehanetleri, stanbul, Snr tesi Yayn
lan. 1998
Belli, Oktay, Krgzistanda Ta Balbal ve nsan Biimli Heykel
ler, stanbul, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2003
Berkes, Niyazi, AtatOrk ve Devrimler. 2. bs stanbul, Adam
Yaynlar, 1993.
_ Beiki, smail, TOrk Tarih Tezi, Gne Dil Teorisi ve Krt
Sorunu, Ankara, Yurt Yaynlar. 1991
Bilgi, Emin, Smerler Maddesi , TOrk Ansiklopedisi. C.XXX,
s. 122.
Binyazar, Adnan, Halk Anlatlan, stanbul, Can Yaynlar, 2003.
Birinci TOrk Dil Kurultay Mzakere Zabtln, Maarif Vekaleti.
Devlet Matbaas, stanbul 1932, s.21-65
Borak, Sadi, Atatrkn Gizli Oturumlardaki Konumalan. 3
bs., stanbul, Kaynak Yaynlan, 1997
Borak, Sadi, Atatrk'n stanbuldaki almalan, (1899-16
Mays 1919), stanbul, Kaynak Yaynlar, 1998.
Borak, Sadi, Atatrk'n Resmi Yaynlara Girmemi Sylev ve
Demeleri, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1997
Brandau, Brgt, Troia, Bir Kent ve Mitleri, Yeni Keifler, An
kara, Arkada Yaynevi, 2002,
Brandan. Brgt, Hititler, Bilinmeyen Bir DOnya imparatorluu,
2 bs. Ankara, Arkada Yaynevi, 2004
Caferoglu, Ahmet, TOrk Dili Tarihi, stanbul 1984
Cahun, I.eon, Fransada Ari Dillere Takaddm Etmi Olan Leh
enin Turani Menei, ev. Ruen Eref, stanbul 1930.
Can, Nurettin, Eski Eserler ve Mzelerle ilgili Kanun, Nizam
name ve Emirler. Ankara 1973

524 . S N A N M E Y D A N

Cebesoy, Ali Fuat. Snf Akadapm Atatrk. stanbul. nklap

Yaynlar, t y
Cevizolu, l llk. Tarih Trklerde Baylar, Trk Dilinin Kkeni,
Ankara, Ceviz Kabgu Yaynlar, 2002
~ Coupeaux, Httenne, Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, s
tanbul 1998
ambel, Haan Cemil, Makaleler, Haonlar, 2 bs. Ankara, TTK
Yayn. 1987
Cay, M Abdlhalk, Her Ynyle Krt Dosyas, 4 bs 1996
een, Anl, Trk Devletleri, Ankara 1976
. Muazzez lmiye SOmerli Ludlnglrra, stanbul, Kaynak
Yaynlar, 1996
g, Muazzez lmiye, Atatrk and Beglnlng of Cundfonn
Studles n Turkey, JCS 40/2
g, Muazzez lmiye, Ortadou Uygarlk Miras, stanbul, Kay
nak Yaynlar, 2002.
oruhlu, Yaar, Trk Mitolojisinin Anahtarlar, 2.bs. stanbul,
Kabalc Yaynlar, 2006
Danment, smail Ham, Ali Suavl'nln Trkl, Ankara,
1942.
Devlet, M A , O Zagadonx zobrajenaks na olenn* kamnyax", SA, 1976/2
Diker, Selah, Anadoluda On Bin Yl, Trk Dlll'nln Be Bin Yl,
Istanul, Tre Yaynlar, 2000
Dlaar, A , Atatrke Sayg. Ankaa, TTK Yaynlar, Ankara
niversitesi Basmevi, 1969.
Dr Phl - Koay. Hamil Znbeyr, Makaleler ve ncelemeler. An
kara 1974
Fberhard, W , in Tarihi. Ankara 1947
Kllson. Grece. Ankarada Bir ngiliz Kadm, Ankara. Bilgi
Yaynevi, 1999
_ Imre. A Cevat. Atatrk'n nklap Hedefi ve Tarih Tezi, ty

525 A T A T R K

V fc r U R K

1.1

RIN SAKII

TAR H

Frdost, M Ilhan. Yeni Dnya Dzenine Zorlanman Odanda

Trkiye. Ankara, Onur Yaynlar. 1999
Iirenlt. Muhterem. Atatrk 4, Baretmen, stanbul. Yap
Kredi Bankas Yaynlar, 19HI

ve

Erenl, Muhterem, Atatrk, Vatan ve Hrriyet, C I, stanbul, y

'''TTrgn. Osman Nuri, Trk Marlf Tarihi, C.V. stanbul 1977
Ertem. H , Boazky Metinlerine Gre Hiddet Devri
Anadolusunun Floran. Ankara 1974
Erzen. Arif, Dou Anadoh ve Urartular, -Eastera Anatolia and
Urartlozu, Ankara TTK, 1986
Esin, Emel, tkenYi, stanbul 1976
Esin, Emel, Kn ay'.VlIl, Ankara TTKB, 1973.
Esin, Emel, lslamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve lalama
Giri, stanbul 1978,
''Esin, Emel, Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, Kabalc
Yaynevi, 2001.
Esin, Emel, Trklcrde Maddi Kltrn Oluumu. stanbul,
Kabalc Yaynevi, 2006
' Eyboglu, smet Zeki, Anadolu Uygarl, stanbul, nklap
Yaynlar, 1981
Falkensten, Adam Das Smerische, Leden, 1959.
Fattah, Nurhan, Tanrlarn ve Firavunlarn Dili, stanbul,
Selenge Yaynlar, 2004
Gaban, A Von, Eski Trkenln Grameri, Ankara, ev Mehmet
Akaln, Ankara. AKDTYK TDK Yaynlar, 2000
Garstang, J , Muharip Eti Hkmdarlannm Stratejisi, t y.
Gaz Mutala Kemal, Nutuk, C II, Ankara, Trk Devrim Tarihi
Enstits, 1961
Gerey, Begnryrat, 5000 Yllk Smer Trkmen Balan. 2.b s.,
stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynlar, 2005.
Gflkalp, Zya, Yeni Hayat. stanbul,Yem Mecmua Evkaf Islam ye Matbaas, 1918

526 S N A N M E Y D A N

Gkalp, Ziya, Altm Igk, stanbul. Trkiye Cumhuriyeti Maarl

Vekaleti Neriyatndan ocuk Ktphanesi I. Mabaa- Amire, 1923
Gkalp, Ziya, lzddma, Trk Yurdu Kitaplar, No, 8. stanbul,
Akkurum Haynye Matbaas ve Ortaklar. 1914.
Gkalp, Zya, Trkln Esasln, stanbul, Dede Korkut
Yaynlar, 1976.
Grunweedel. A., Altbuddhistische Kultstaetten in chlnesisch
Turkestan. Berlin, 1912,
Gndz, Asm, HaOndanm, der. hsan Ilgar, stanbul 1973.
Gne Dil Teons Maddesi, Trk Dil Kurumu SOztg, Ankara
1941.
Grer. Cevat Abbas, Ebedi ef Kurtarc Atatrk'n Zengin
Tarihinden Birka Yaprak, stanbul 1939.
Grn. Kamuran, Trkler ve Trk Devletleri, Ankara 1981.
Halikamas Balks. Altma Kta Akdeniz, 4.bs., Ankara, Bilgi
Yaynevi, 1998.
Halikamas Balks, Anadolu Tanrlar, 9.bs., Ankara, Bilgi
Yaynevi, 2005.
Halikamas Balks. Dn Yazlan, 5.bs., Ankara 1993
Halikamas Balks, Sonsuzluk Sessiz Byr, 3.bs , stanbul,
Bilgi Yaynevi, 1996.
Hatibolu, Vecihe, lmsz Atatrk ve D Devrimi, Ankara,
TDK Yaynlar, 1973.
Hititler, Editr. lker Ko, Ankara, ODT Yaynlar, 2006
Irmak, Sadi, Atatrk, Bir agm Al, stanbul, nklap
Yaynevi, 1984
demir, Ulug, Cumhuriyetin 5o Ylmda Trk Tarih Kurumu,
Anakara. TTK Yaynlar, 1973
demir. Ulug. Yllarn inden, Ankara, TTK Yaym. 1976
idemir, Ulug, Yllarn inden, Ankara, TTK Yayn, 1991
lna, Abdlkadr, Tarihte ve Bugn amanirm stanbul 1972.

5 2 7 A T A T U R K VE T R K L E R N S AKI . I

T A R I MI

inan. Ar. Dnceleriyle Atatrk, Ankara. TTK Basmevi.

1991.
Joll, James, Europe Since 1870. An International History, Pen
gun Boks. Middlesex, 1990
Kal. Nazm, Atatrk'le Yaadklarn Anlamlar. Ankara. Bilgi
Yaynevi, 2001
^JCansu, evket Aziz, Trk Antropoloji Enstits Tarihesi,
Maarif Matbaas, 1940.
Karal. Enver Zya, Atatrk ve Tarih, Atatrke Sayg, Ankara.
Ankara niversitesi Basmevi, 1969.
Karaloglu, Seyit Kemal, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1973
Kagarl Mahmut, Divan- Lgat it Trk, C I. Ankara 1985
Kazdal, Gne, Atatrk ve Bilim, 2.bs Ankara, Tbtak
Yaynlar, 2003
Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul, Cumhuriyet
Gazetesi Yaynlar, 1998.
Kzlasov, L.P., "Uyukskiy kurgan Arjan", SA, 1977/2, s.75.
--Kinross, Lord, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, ev Nec
det Sander, 12.bs., stanbul, Alun Kitaplar, 1994
Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrim Kronolojisi, 19181938, Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1973.
Kocatrk, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara.
AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. 1999
Kocatrk, Utkan, Atatrk'n Sohbetleri, Atatrk zerine Ara
trmalar: m , Ankara, Edebiyat Yaynevi, 1971
Koray. Durmu. Neden Atatrk? Niin Laiklik7, stanbul, Top
lumsal Dnm Yaynlar, 2003.
Koay, H Zbyr , Trk Dili Qe tlgl Prehistorik zler, in Etnog
rafya, Folklor, Dil, Tarih v.d. Konularda Makaleler ve incelemeler,
Ankara 1974
Kklgiller, Ahmet, Atatrk'n keleri ve Dnceleri. Istan
bul 2005

528 S N A N M E Y D A N

Kse, Man, Korkut Ata. Akabat 1990

Kramer. S N . History Begins at Sumer (Tarih Smerde Balar).
ev. Muazzez lmiye g, Ankara 1990.
Kramer S.N.. Smer Mitolojisi. ev. Hamide Koyukan, stan
bul, Kabak Yaynevi, 2001.
Kramer, Samuel Noah, . Mesopotamia, Hamburg 1971.
Kramer, Samuel Noah, Tarih Smer'de Balar, 2.bs.. Istanbul,
Kabalc Yaynevi, 2002.
Kushner. D , TOrk MKyetilJinin Douu, 1876-1908, Istan
bul 1979
Kutay, Cemal. AtatOrk Olmasayd, Istanbul, Kazanc Mat
baaclk, 1993.
Landau, Jacob M., Teldnalp: Bir Trk Yurtseveri, (1883-1961),
Istanbul 1996.
Landesberger, Benno, TOrk Tarih Kongresi Zabtlar, C l, An
kara, TTK Yaynlar, 1979.
Las Casas, Bartolom, Kzlderili KatUam, ev. mer Faruk Birpinar. Istanbul, Babal Kltr Yaynlan, 2005.
Lenin, Vladimir lly, Emperyalizm: Kapitatizmtn En Yksek
Aamas, ev; Cemal Sreyya, Ankara, Sol Yaynlan, 1992.
Levend, Agah Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadflfgme Ev
releri. 3 b s . Ankara, TDK Yaynlan, 1972.
Lewis. Bernard, Istanbul vt Osmanh Uygarl, stanbul, TTK
Yaynlar, 1975
Lewis, Bernard. Modem Trkiye'nin Douu, 5.bs. Ankara.
TTK Yaynlar, 1993
Lf Paa, Tevarihi AH Osmandan Ziya Gkalpe Trk Tresi,
stanbul 1978.
Mansel. AM., Urartu Tarihi ve Medeniyeti. nversite Haftas
Van Istanbul niversitesi Yaynlar. 1945
Mardin. erif. Yeoi Osmanh Dncesinin Douu, stanbul,
iletiini Yaynlar, 1996.

5 2 9 A T A T R K VE T R K L E R N S A K L I

TAR H

Mardin, erif. Din ve ideoloji, stanbul. lenim Yaynlar.

1994
^Mardin, erif, Trk Modernlemesi. 4 bs .stanbul. lettim
Yaynlar, 1995.
Margueron, Jean Claude, Die Grossen Kultur der Welt. Mnc
hen, 1989.
- Meydan. Snan, Bir mrn teki Hikayesi, AtatOrk, Moder
nimi Din ve Allah, 3 .bs , stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlan
2004.
Meydan, Snan, Son Tnvahlar. Truvallar Trkler ve Atatrk,
2 bs. stanbul, Truva Yaynlan, 2006.
Meydan, Snan, AtatOrk ve Kayp Kta Mu, 5.bs stanbul. Truva
Yaynlan, 2006
Mkusch, Daobet Von, Atatrke Sayg. Ankara 1969
Morin, Edgar, Avrupay Dnmek. stanbul 1968
Muhtar. Sermed. Mze-i Asker-i Osmani Rehberi. stanbul
1920.
Mustafa Kemal Atatrk Diyor ki. stanbul 1966
Naima, Tarih, stanbul, H 1281. VI. 47
Numan, Rudolf, Eski Anadolu Mimarl, ev Beral Marda, s
tanbul 1975
Oran. Baskn, AtatOrk Milliyetilii, Resmi deoloji D Bir n
celeme, 3 bs Ankara, Bilgi Yaynevi, 1993
Orkun, N.. Eski TOrk Yaztlar. C I, stanbul, 1941
gel, Bahaaddn. TOrk Mitolojisi. Ankara 1989
-^'tfgel, Bahaeddm, TOrk KOtOrOnOn Gelime alan. C.ll. s
tanbul, MEB Basmevi. 1971
gel, Bahaddn. lslamiyetten nce TOrk KOltOr Tarihi, Ankar:
1962
Ouz. Burhan, TOrktye Halknn KOltOr Kkenleri, stanbul
Anadolu Aydnlanma Vakf. 2002

530 S I N A N

MEYDAN

ke, Mim Kemal, Hatralar .(Yaknlarndan Harmlar) Ankara,

Atatrk Ktphanesi, 1995
nder, A Tayyar, Trkiye'nin Etnik Yaps, Halkmzn Kken
leri ve Gerekler, 25 bs. Ankara, Rark Yaynlar, 1997
zaknc, Cengiz. Trkiyenin Siyasi ntihan, Yeni Osmanh
Tuza, stanbul, Otopsi Yaynlan, 2005.
zata, Metin, Mustafa Kemal Atatrk, Bilim ve niversite, s
tanbul, UmayYaynlar. 2005.
ztrk, Kazm, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Program
lan, Ankara, 1968
ztrkmen, mer. Karncalardan zr Dilerim, stanbul, lhlas
Gazetecilik A.., 2004.
zveren, Eyp, Akdenizde Bir Dogu, Ankara, Dost Yaynlar,
1989
Palaoglu, Mustafa Kemal, Mdafaa-i Hukuk Saati, Ankara, Bil
gi Yaynevi, 1998
,
Parmakszoglu, smet - alayan, Yaar, Genel Tarih, Ankara
1986
Perinek, Mehmet, Atatrk'n Sovyetlerle Grmeleri, stan
bul, Kaynak Yaynlar, 2005
Rasony, Laszlo, Tarihte Trklk. Ankara 1971.
Satd, Edward, arkiyatlk, stanbul. Metis Yaynlar, 2001
Sar, Ergn, Atatrkle Konulmalar. stanbul, Der Yaynlar,
1981.
Sencer. Muzaffer. Dinin Trk Toplumuna Etkileri, stanbul
1974
Sevin, Veli, Anadolu Arkeolojisinin ABC si, 2.bs . stanbul,
Smav Yaynlar. 1994
Sevin. Veli, Hakkari Taslan, plak Savalarn Gizemi", s
tanbul. Yap Kredi Yaynlar, 2005
Sevk smail Habib, Atatrk in, Ankara, Kltr Bakanl
Yavnlan. 81

531 A T A T R K VE T R K L H R I N S A K I I

T A R I MI

Sherll. harles, H , Bir ABD Bykelisinin Hatralar, Mustafa

Kemal n, s ta n b u l C u m h u riy et G a z ete si Y a y n la r, 1 0 0 9
Syavugl, Esat Sabr, Tanzimat'm Fransz Umumiyesinde
Uyandrd Akisler, Tanzimat 1, 1940
Soden. Wolffram Von, Einfhrung in die Altorientalistik.
Darsmtadt, 1985
Snmez , Cemil, AtatOrk ve Okuma Sevgisi, 2 bs Ankara,
T.C.Kltr Bakanl Yaynlar, 1994
Snmez, Cemil AtatOrk ve ocuklar, UNCEF Yaynlar, 1992
Smer, Faruk, Ouzlar, 5.bs. stanbul 1999.
Smerler", TOrk Ansiklopedisi, C XXX, Ankara 1980
eref Han, erefhame, Osmanl-lran Tarihi, stanbul 1971
Tarcan, Haluk, n TOrk Tarihi. Paris, Tre Yayn Grubu, 2004
Tarcan, Haluk, n TOrk Tarihi, stanbul, Kaynak Yaynlar,
1998
"^Tarih , Orta Zamanlar, stanbul,Maarif Vekaleti Devlet Mat
baas, 1931
Tezer, kr, Atatrkn Hatra Defteri. Ankara, TTK Yaynlar,
1972.
Togan, Zeki Velidi, tbn Fadians Reisebericht, Lebzg, 1939.
Tosun, Mebrure, Smer Dili ile Trk Dili Arasnda Karlatr
ma Atatrk, Konferanslar IV. Ankara 1973.
Tosun Mebrure, Mezopotamya Silindir Mhrlerinde HurriMitani slubu, Ankara, ADTCF, TTK Basmevi, 1956
Ju n a , Osman Nedim, Smer TOrk Dillerinin Tarih lgisi ve
TOrk Dilinin Ya Meselesi, TTK Yaynlar. Ankara 1990
Tung-Chang, Tsung, Der Kult der Shang Dynastie im Spiegel
der Orakelinschriften. Wiesbaden, 1970
Turan, erafettin, Atatrkn Dnce Yapsn Etkileyen Olay
lar, Dnrler, Kitaplar, Ankara, TTK Yaynlar. 1989
Tfeki, Grbz D ,Atatrkn Okuduu Kitaplar, zel aret
leri, Uyanlar ve Dt Notlar le Eski ve Yeni Yazl Trke
Kltaplar.Ankara, Trkiye Bankas Yaynlar, 1983

532 S N AN M R V D A N

Trk Tarihinin Ana Hatlan, ) bs stanbul, Kaynnk Yaynlar,

1999
- Trkdogan, Orhan, Kemalist Sistem ve Sosyolojik Yaps, Istan
bul, IQ Klt dr Sanat Yaync lk, 2005.
-

Trkdofrn, Orhan, Trk Tarihinin Sosyolojisi, stanbul 1977

- Trkmen-Sovyet Ansiklopedisi, C VIII, 1978

Uhlg. Helmut, Tarihin Balangcnda Bir Halk, Smerler, ev
Nlgiln lirsoy, stanbul, Telos Yaynlar, 2006
Uraz, Murat. Trk Mitolojisi, stanbul 1994.
U'uarl, smail Hakk, Anadolu Beytlklerl, Anknra, TTK
Yaynlar. I960
ok. Bahriye, Atatrkn zinde Bir Arp Boyu, stanbul 1985
nc Trk Dil Kurultay, 1936 Tezler, Mzakere Zabtlan,
stanbul. Devlet Basmevi, 1937
lken, Hilmi Zya. Trkiyede agdag Dnce Tarihi, C.1,11,
stanbul, Konya Seluk Yaynlar, 1966
Onaydn, Ruen Href, Atatrk, Dil ve Tarih Kurumlan,
Hatralar, Ankara, TDK Yayn, 1954
" Vandal. Albert, Les Armniens et La Reform de la Turquie
Paris- t.y.
Veliev, Kamil, EHn Yadda, Dilin Yadda, Baku 1988.
Wlieatcrofi. Andrew, Osmanhlar, ev Mehmet Harmanc, Is
tanbul 199t>
Wilhelm. Georg - Hegel, F:redrch, Tarihte Akl, ev: nay
Sze, stanbul, Kabalc Yaynevi, 2003
Yazman, Aslan Tufan, Atatrk'le Beraber, stanbul, Bankas
Yaynlan, 1909.
Yerasmos, Stephanos. Trkler, Dogu ve Bad, slam ve Laiklik
stanbul 2002
/.akar, Adreyas, Current Antropologe, A. World Journal ol
the Sceuu.es of Man", February, 1971
Zrcher. I.rk )an, Modernlenen Trkiye'nin Tarihi, stanbul,
Baklam Yay.clk, IW 3

5 3 3 A T A T K K V l: T U R K l I K N S A K I I l A K I 1(1

2. Makaleler
Afet Hanm, "Tarihten l;wel ve T;rl Ircrmdc", Bilinci Trk
Tartt Kongresi, Konferanslar, Zabt Tutanaklar, M annl V -kalei ve
Trk Tarihi Tetkik Cemiyetince Terkip Pdlnt 19 J2 , s
11
"Afet ilanmn Konumas", Trk Tarihi Hakkmda Mtalaalar ,
Trk Ocaklar Neriyat, Trk Oca Matbaas, stanbul 1010, s 3642
Afetlnan , A , "Atatrk'n Tarih Tezi", Belleten QI, 10, (1030),
s 245 246
Afetnan, A., "Atatrk ve Tanh Tezi", Belleten, Sa 10, 1030,
s.243 246.
Afetnan, A.,Trk Kltr Dergisi, Sa 1 3, s 115
Akurgul, Ekrem, "Tarih lmi ve Atatrk", Brllffm, Sa: 80,
1956, s 571-584.
Akyol, Taha, Osmanl ve Bizans," Milliyet, 30 Aralk 2004
Alparslan, Meltem Doan, "Hittlerde Meslekler, Atlas Arkeo,
Yaayan Gemiin Dergisi, Sa.3, 2004, s 54
Alparslan, Metin Doan, Hititlerde Ticaret, Atlas Arkeo,
Yaayan Gemiin Dergisi, Sa: 3, 2004, s 57.
Alparslan, Meltem Doan, Hitit nan Sistemi", Arkeo Atlas,
Yajayan Gemiin Dergisi, Sa: 3, 2004, s 37
Ayin Tarihi, Sa: 41,Mays 1937, s 19 21
Batmaz, Veysel. Truva ve Trklerin Anayurdu Atlants". hltp/
wwwJV.kuwet Medya, om
Baykal, Bekir Stk, Atatrk ve Tanh". Belleten, Sa 140, 1971,
s.531 -540
Birinci Trk Tarih Kongresi, Konferanslar, Zabt Tutanaklar
Maarif Vekaleti ve Trk Tarih Tetkik Cemiyeti Tarafndan Terkip
Edilmitir. 1932, s. 5-160
Bittel, Kurt. Atatrk ve llkftz Tarih Aratrmalar". Belleten Sa
10. 1939. s.203. 205

534 S N A N M E Y D A N

Borak, Sadi, 'Atatrkn Okuduu Kitaplar ve Kitapl",

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, , C:9, Sa: 25, Kasm 1992, s 8396
Borak, Sadi, Atatrk'n Okuduu Kitaplar, AtatOrk Aratrma
Merkezi Dergisi, C:IX, Sa:. 25, Kasm 1992, s 73-83
Conka, Sevil Httlerde Mzik, Arkeo Atlas, S.3,2004, s.58
ambel, Haan Cemil, Atatrk ve Tarih", Belleten, Sa: 10,
1939, s 269-272
ambel, Haan Cemil, Yeni Adam, Say, 444, s.35-43
, Muazzez ilmiye, Tufan Olay Orta Asyada Olmutu,
Bilim ve topya, Nisan 2006, Sa:142, s. 55-62
Darga, Muhibbe, ikinci Binylda Kadn", Arkeo Atlas, Sa:3,
2004, s. 39
Darga, Muhibbe kinci Binylda Kadn", Atlas Arkeo, Yasayan
Gemiin Dergisi, Sa: 3, 2004, s.38-39
Francis Darwin, The Life and Latten of Charles Darwin Dar
win, Vol, I, New York, D. Appleton and Company, 1888
Daver, Blent, Uluslararas II.Atatrk Sempozyumu", Ankara
1991, Atatrk Aratrma Merkezi Sempozyum Bildirileri, C. II, An
kara 1996, s.65-85.
Demirciolu, Halil, Tarih, Biz ve Atatrk, Belleten, Sa: 139,
1971, s.453-455
Dilmen, brahim Necmi,Gne Dil Teorisi'nin Ana Hatlan",
nc Trk Dil Kurultay, 1936, s 56-72
Dilmen, brahim Necmi Gne Dil Teorisi zerine Birka Sual
ve Cevaplan", lk, Sa, 39, Mays 1936, s. 178-183.
Dilmen, brahim Necmi, Trk Tarih Tezinde Gne Dil
Teorisi'nin Yeri ve Deeri, kinci TOrk Tarih Kongresi, stanbul
1943, s 85-98.
Dner, Nihat. "Atatrkn Milli Eitimle lgili Grleri", stan
bul niversitesi ktisat Fakltesi 1981 Yl Sosyoloji Konferanslar,
AtatOrk zel Says, stanbul 1981, s. 10.

535 A T A T R K

VF T U K K L E K I N S AKI . I T A R H

Dnol, Al, Hiler, Son Tun a, Atlas Arkeo. Yaayan

Gemiin Dergisi, Englsh Summary, Doan Burada Rzzol, Dergi
Yaynclk Pazarlama A.. Sa: 3, 2004, s 22-61
Dnol, Al, Hmtler . Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi. ( 1 ,
1982, s 18-137
Dnol, Belks.'Hiilerde Mzik", Toplumsal Tarih. Sa 119,
Kasm 2003, s 50-56
Doganalparslan, Meltem, Hitit nan Sistemi", Arkeo Atlas,
Sa:3, 2004, s.37.
Emre, Kutlu, "Hitit Sanat", Atlas Arkeo, Yaayan Gemiin Der
gisi, Sa: 3, 2004, s.50.
Ertop, Konur, Atatrk Devriminde Trk Dili", Atatrk ve TOrk
Dili, No: 224, Ankara, 1963, s.90
Eyce, Semavi, Atatrk'n Byk Bir Tarih Yazdrma Teeb
bs: Trk Tarihinin
Ana Hatlar", Belleten, Sa: 128, 1968, s. 509-526
Armaolu, Fahir Atatrkn D Politika Prensipleri", Ter
cman, Atatrk Semineri, 1 Mays 1981, s.121-135
Fodor, Istvan, Are The Sumerians and The Hunganans or The
Uralic People Related? Current Anthrophology , No: 12, 1971, s.
215-225.
Genler, Lisanlar ve Evrimleri, 'Etrsklerin Genetik Analizi',
Ferrara niversitesi, Biyoloji ABD -talya, Tre Dergisi, 2005/2,
s.27
Gkalp, Ziya, Trklk", Gen Kahnekr, C II, Sa: 7. 1326
(1910), s. 120-126
Gkalp. Zya, Kzlelma", Trk Yurdu, C.III, Sa: 7, 1328
(1 9 1 2 )s 193-303
Gkalp. Ziya, Alageyik", Altm Armaan D, Trk Yurdu, 24
Sayya ek, 18 10.1328 (1912) s.26-36
Gkalp, Ziyra, Altn Destan", Altm Armaan D, Trk Yurdu.
24. Sayya ek. 18 10.1328 (1912), s.31-38.

536 S N AN M E Y D A N

Gkalp. Zya, *Alun Destan", Gen Kakmkr, C 111, Sa: 14,

1327 (1911). s. 40-43.
Gkalp. Zya. Cenk Trks, Gen Kalemler, C.IV. Sa: 27,
1328(1912), s 45 48.
Gkalp. Zya. Ergeneokon", Altm Annagm II. Trk Yurdu, 24.
Sayya ek. 18 10.1328 (1912) s. 20-25.
Gkalp. Zya, Halak Masal lker ile Aydn," Halka Doru,
O l, Sa 35, 5 12.1329 (1913) s.269-276
Gkalp, Zya, HalakMasal Kk ehzade", Halka Doru,
C l.Sa 35. 12-27.6 1329(1913), s.89-95
Gkalp, Zya.' tken lkesi", Trk Sz. C.I, Sa: 2,
17 4 1330(1914), s.11-20.
Gkalp, Zya, "Turan, Alm Armapgm II, Trk Yurdu, 24.
Sayya ek, 28 10 1328 (1912), s 17-23.
Gkalp. Zya, Turan". Gen Kalemler, C.II, Sa: 6-14, 22.2
1 326 (J910), s 40-47.
Gkalp, Zya, Trk Tarihinden Altn Yurt", Gen Kalemler,
C II, Sa 5, 1326 (1910), s.42-46.
Gkalp, Ziya, Yeni Atlla", Halka Doru, C.I, Sa: 13, 4 7.1329
(1913), s. 97-98
Gnaltay. emsettin, Atatrkn Tarihilii ve Profesrl
Hakknda Bir Hatra", Smerbank Aylk Endstri ve Kltr Dergisi,
C 3 . S 29. Ankara 1963, s 144 145.
Gnaluy, emsettin, Trk Tarih Tezi Hakknda Inkatlann
Mahiyeti ve Tezin Kati Zaferi", BeDetcn, Sa: 7, 8, 1938, s.337-365.
Hepkon, Haluk, Mu Ktas ve Trk Tarih Tezi", Bilim ve top
ya. Aralk 2005, Sa: 138, s.79-81
Ildz, Erkan, Etrsklerin Kkenleri zerine Yaplan Aratr
malar ve Yaynlar, Btan ve Otopya, Sa: 138, Aralk 2005,. s.3-9
Irmak, Sadi, Trk Irknn Biyolojisine Dair Aratrmalar, Kan
Gruplar ve Parmak tzler", kinci TOrk Tarih Kontesi. Istanbul,
JTK Yaynlar, 1943. s.841-845

5 3 7 -a ta tlr k

ve

T R K L E R N SAKLI t a r i h i

brahim Necm Dilmenin Konumas". lk. Sa 43. Eyll

1936. s 161-166
"kinci Trk Dil Kurultay . TOrk Dili. Trk Dl Tetkik
Cemiyeti, Sa: 8, Eyll 1934, s. 53-54
Kansu. Nafi Atuf. "Yeni Fakltemiz", OlkO. Sa: 36. ubat 1936,
s 401-402
Karal. Enver Zya,Aatrk ve Tanh*, Atatrke Sayg, Ankara .
TDK Yaynlan, Ankara niversitesi B a sm e v i, 1 9 6 9
Karal, Enver Zya - Afetnan. A., Atatrk'n Trk Tarih Tezi .
Atatrk Hakkmda Konferanslar, Ankara DTCF. 1946. s.55-65
Korkmaz, Zeynep, Atatrk ve Trk Dl", Trk Dili Dergisi, Sa:
655, Temmuz2006,s. 17-34
Kramer, S.N., Erdem Dergisi, C VI Sa:16. Ocak 1990, s 295296.
Koay, H. Zbeyr., Elam and Central Aslan Relatons, n" CULTURATUROCA. II1/2, 1966
Marif Vekili Esat Beyefendi nin Konumas". Birinci Trk Tarih
Kongresi, Konferanslar, Mzakere Zabtlar, Ankara 1932. s. 5-14
Nevruz 1995, *Trk Kltrnde Nevruz Uluslar aras Sempoz
yumu Bildirisi, Ankara 1995, s.31-42
Onat, Nam. Gne Dil Teorisine Gre Trke-Arapa Karlatrmalan", nc Trk Dil Kurultay, 1936, Tezler Mzakere
Zabtlan, stanbul, Devlet Basmevi, 1937, s. 152-167
Onur. Nurettin, Kan Gruplar Bakmndan Trk Irknn Men
ei Hakknda Bir Ett", ikinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, TTK
Yaynlan. 1943, s.845-851.
zg, Tahsin, lnandktepe*. Afceo Adas, Sa: 3, 2004, s 25
Pittard, Eguane, Atatrk'n Hatrasn Tezim, M **". Sa: 10
(1939), s. 187 vd.
Reit Galip Beyin Konumas", Trk Tarihi Hakknda
Mtalaalar. stanbul, Trk Ocaklar Neriyat. Trk Oca Matbaas,
1930. s.67-79.

538 S N A N

MEYDAN

"Reit Galip Beyin Konumas", Blrtnd Trk Tarih Kongresi

Konferanslar, Zabt Tutanaklar. Maarif Vekaleti ve Trk Tarihi Tet
kik Cemiyeti Tarafndan Terkip Edilmitir, s 124 136
Samh Rfat Bey, Trke ve Dier Lisanlar Arasndaki rtibat
lar", Birinci Trk Tarih Kongresi, 1932, s.479-480.
Saray, Mehmet, Atatrk'n Milli Tarih ve Milli Kltr uurunu
Gelitirme almalar", Trk Dili Dergisi, Sa: 655, Temmuz, 2006,
s. 34-42
Seeber, Jrgen, Hitit Devleti nin Bakenti Hattua, onmda
Bir Bakent", Toplumsal Tarih, Sa: 125, Mays 2004, s.66-69
Sevin, Veli, Hakkari Talan ve n Trkler", BlUm ve Otopya,
ubat 2006, S: 140, s 49-51
Stierln, Henri, Mayalann Muhteem mparatorluu", Kainatm
Srlan, der Readers Digesten, stanbul. Milliyet Yaynlan, 1989,
s 288- 312
enalp, Leman, Atatrk, Kitap ve Ktphane", Trk Ktp
haneciler Demei Blteni, XXX, Sa 1. 1981, s.3-23.
evket Aziz Bey, Trklenn Antropolojisi, Birinci Trk Tarih
Kongresi, Kanfcnmslar, Zabt Tutanaklar, Maarif Vekaleti ve Trk
Tarihi Tetkik CemiyetinceTerkip Edilmitir. 1932, s.276-294
Tevetolu, Fethi, "Atatrk'n Trk ve Trkiye Cumhunyetini
Tarifr, Tttrk Kltr Dergisi, Sa: 85. 1969, s 34-36
Tfekiolu, Turgay, Orkun Dergisi, Austos 2004. s.25-28
Trk Arkeoloji Mecmuan, Sa: 9. Man 1930, s.5-14.
Trk Antropoloji Mecmuan, Sa: 2. Man 1926, s.l- 18; Sa: 3,
Eyll 1926. s 1 38: Sa: 4, Mart 1927, s.9-19.
TOrk Antropoloji Mecmuas; Sa: 5. Ekim 1927, s.5-21; Sa: 6,
Mart 1928, s 5 14; Sa 7, Mart 1929, s.6-12.
Trk Arkeoloji Mecmuas. Sa: 10, Eyll 1930, s 3-17
Trk Arkeoloji Mecmuas, Sa 8. Eyll 1929. s 5-25
Trk Yurdu, Mavs 1930. Sa 223. s. 58

539 A T A T U R K

TOrk Yurdu.

VE T R K L E R N S A K L I T A R K

H aziran

1930,

Sa

224, s. 58

Trkdogan, Orhan, Tepedeki Adam Mustafa Kemal", AtatOrk

niversitesi 50 Yl Ann^mi, Sa. 2, Erzurum 1974 s 46-65
Tengil, Cavit Orhan, "Atatrk ve Zya Gkalp Balantlar'.
Tflk DUl, Sa 302, 1976, s.579-584.
Kocatrk, Utkan Atatrkte Genlik Kavram ve Atatrk
Genliin Nitelikleri", AtatOrk Aratrma Dergisi, C II, Say 4, An
kara 1985, s 243-256
Uzunarl, smail Hakk, Trk Tarihi Yazlrken Atatrk'n
Alaka ve Grlerine Dair Hatralar", Belirtm , Sa: 10, 1939, s. 349353
Ula, Harun, Prof.Sevin National Geographiete". Hrriyet, 30,
Ekim 2000, s.6
Uysal,Mehmet Reat, httpJ www. stanbul. Edu.tr/ genel/ 75
zeLhun. 2002
nal, Ahmet, Hitit Yasalar', Adas Arkeo, Yaayan Oymltn
Dergisi, Sa: 3, 2004, s.41
nal, Ahmet, Httlerde By", Arkeo Atlas, Sa 3, 2004, s.42.
Onaydn, Ruen Eref, Trk Dili Tetkik Cemiyeti Nasl Kurul
du?" lk, Sa: 8. Eyll 1933, s 81-97
Yksek, zcan, Efsanenin Corafyasnda Byk Keif, ERGENOKON, or Trkleri, Atlas. Ocak 2006, Sa. 154, s. 58-86.
3.Gazetelcr
Akam: 3 Temmuz 1932, 4, Temmuz 1932, 6 Temmuz 1932
Cumhuriyet. 7 Ekim 1932, 9 Ekim 1932, 9. Aralk 1938. 24
Nisan 1976.
Hrriyet, 30 Ekim 2000, 28 ubat 2007, 29 Ekim 2007.
Mffltyet, 10 Kasm 1938, 30 Aralk 2004, 10 Nisan 2004
Sabah. 20 Mart 2007

540 . S N AN ME Y D AN

4. Elektronik Kaynaklar
hop: il tdk.org.try ataturk.htmL
httpJ www. stanbul. Edu.tr/ genel/ 75 zel.htm. 2002
x-httpvVWw anlr.r. ^ 1 , trA*wt/a 7 Mays 2002
abertOrk IV. 2 Nisan 2007.

RESMLER

~-^G ruppe
Zeichen
in Sdturkmenien

&

&

1-

* **

fr

k
* *

*>
-

&
* Sft#

. Zeichen in
Harappa/Indien

NfllRi

A
/W $

1 TTiTi

^ frhsumerische
Schriftzeichen

VI
MN

K-
f

^ vorelamische
Schriftzeichen

!Y

///

4>

HIHI!

<2>

1- Gney Trkmenistan(Anau)dan bulunmu simgeler (takr 4000 y. m )

2- Dam ncesi har flor
3- Eski Smer harfleri
4- HarappalHmdistanldan bulunmu simgeler

(G=^5000VaU.S0mo-Tttta.ta|)m.s.

5 4 3 A T A T U KK V F T U R K L I : H \ '

SAKLI

AlacahOyOk-GQnes Kursu (Slttar)

TA Kl Hl

Hakkari Talan ^Srrtn, KiVtotas, S. \ v

Saf ahm vt ykanan yaplm kz ba heyktli.

Trkmcnlstan-Altmcpc. M 4000 (Gerey, s. 7)

Mezopotamyada bulunan, bronzdan yaphnj flkOz

baj. M 3000 (Gereyy. s. 50)

 HI

547

TA Plwrfk

TRUVA/TARH
1
2
3
4.
5
6
7

8.
9

10.
11.
12
13
14
15.
16
1T.

SRGNDE LM - Enver. Talat ve Cemal Paalarn Bilinmeyen YAnler

Emir ekp Arsbn. Ha; mer Hakan :alp (4 Bask)
CEHENNEM DEc'.IRVlEN - Syas Hatralarn
Rauf Orboy (2 Bask)
HEDEFTEK SULTAN II ABDLHAMD - Bir Syas Tanh Denemesi
Dr Vahd abuk (2 bask)
HAREM PENCERESNDEN II ABDUIAMT
Isme Bozdag
KORT SYANLARI
Isme Bo;dag
BLNMEYEN ATATORK - Celal Bayar Anlatyor
Isme Brcdag (-t Bask)
KIZIL MEYDANDAN TAKSM E - Siyasetle. Kltrde ve Sanana TOrii-Sovye
likileri
Rad Tacbayev
OSMANLININ LK YAHUD SOSYALST - Avram Benaruya ve Faaliyetlen
Emre Pcvla
LATFE VE FKRYE - K AK ARASINDA ATATRK - AalOrk On Bayaveri
Salih Bozok Anlatyor
Isme Bozdag (8 Bask)
ATATRKTEN H YAYINLANMAMI ANILAR
Prof. Dr Yurdakul Yurdakul (6 Bosla)
KUTSAL ERMEN PAPALII Emiyazn Kilisesinde Stratejik Savalar
Prof. Dr. Ali Anlan
ORTADOUDA TRK ASKER - KAMP TOPRAKLAR
Burak Anuner (2 Bask)
ATATRK'N SOFRASI
Derleyen: Ogur Akay (3 Bask)
AVRUPAYIA AKIMIZ
Burak Anunrr
GAZ - Fikrye'yle Neden Evlenmedi? Lale'yle Neden Evlendi?
Derleyen Oguc Akay
OSMANLIDAN CUMHURYETE RUM BASINI
Prof Dr Ali Arslan
SOYKIRIM MI? HODR MEYDAN! - Aarken Soykrm ddalanna Cevapt
smet Bordag

20

21

22
23
24
25
26

27
28
29
30
31

32

ROSSLYN VE KUTSAL KASTSIN SIRLARI

tek Osbro - Un Rcfccmon. InpiCEc den ev Enver GOnsd
ORTADOCUDA IRK VE KLELK
Lew In p lu * dm ev Enver Gse]
Pwt Dr
AVRUPA'DAN TRKYEYE KNC YAHUD GC
Prof Dr Ak Aralan
HEDEF GELBOLU
Ofrz/tiay
MUSTAFA KEMAL'DEN ATATLTOCE
Prof Dr Yurdakul Yurdakul
SARJ LACVERT KURTULU
Senan Meydan
SAR] PAAM -Sufcae. rg e thdai
Sotao Meydan
BENM SOFRAM BU
Ofcc Atay
TRKLER SOYKIRIM YATTI MP - Gentfcunuy Ause Ba$kaoh# Arsrr Belgden
Sdede Sayfam tdrinbnm Yanlyor
Gkhan Bata (4 Bada)
ATATRK VE TRKLERN SAKLI TARH
Sman Mtyttn
GELBOLU MFREZES Yteb* M aub Tevfckm tm K ain MficadeJra
ZjiaOeict
TARHTEN GELECEE
Trin Akyri
SOYKIRIMA URAYAN TRKLER Geodkuraay Ause BUjkini^t Ar**
Bripkn Scdt
O i t t Bak (2 Bask)

NUIUK
M u*jb Kemal Atatrk

Snan Meydan

'

. ATATRK

T R K L E R N
4S AK U T A R H
Kayp Kta Mu"nun yazannpn ,

I ve gemii "zgrce *yenidn dnmeye

hpzir msnz? '
'
' '
bm tndfkf ais perdeci aralanyor, TrkfTSatif
tfyrihi gn n^kyof...
P TRf< MDR?

tan 9e(tffler?jyi.t2 ^0 0 lrde m, M S. 1071 fnf?

dakl artan benzettikler nelerdir?
d?

I ATATRK M LLYETL M j * M a nasl bir jlik vardr? '

p ve M merkezli tarih arasndb nasl bir iliki vardr?
* ve Oryantalizme karrvtH fll mcadelenin bilinmeyenleri"

Kl tart anlAynaneden ve nwfrfhatfcahirmtr?

DL TEORS nin ^innvyenM' nelerdir?
, kan gruba ve p e n a ^ ia M iH e N yaptrm mdr?
n n e d ft) alm tr? ! . * '
n rol nedir?

daime deil, tik

Mustafa Kentaltatrk

9 789944 2 12038