Antika Grka

Antika Grka(ili Stara Helada"jer su mislili da poticu

od junaka Helada) je naziv koji se koristi za opisivanje sveta u kojem se govorilo grkim jezikom u
antikim vremenima.[1] Taj naziv se ne odnosi samo
na podruje dananje grke drave, nego i na podruja naseljena Grcima u antikim vremenima: Kipar,
egejska obala Turska (tada poznata kao Jonija), Sicilija
i juna Italija (poznata kao Velika Grka), te razbacana
naselja na obalama dananje Albanije, Bugarske, Egipta,
Francuske, Hrvatske, Libije, panije i Ukrajine.
Ne postoje odreeni ili opte prihvaeni datumi poetka i
kraja razdoblja antike Grke. U uobiajenoj upotrebi to
se razdoblje odnosi na cijelu grku istoriju prije osnivanja
Rimskog Carstva, meutim istoriari taj termin koriste
preciznije. Tako neki autori u taj period ukljuuju i razdoblja minojske i mikenske civilizacije (od oko 1600. pre
n.e. do oko 1100. godine pne.), dok drugi to osporavaju
smatrajui da su te civilizacije, iako s grkog govornog
podruja, dosta razliite od kasnijih grkih kultura, pa bi
se trebale odvojeno svrstavati.

Lavlja vrata

ratovima protiv Troje kao to je prikazano u Homerovim

epovima. Razdoblje od 1100. godine do 8. veka pre
Hrista naziva se "mranim dobom" jer iz tog razdoblja
nema nikakvih zapisa, a arheoloki dokazi su oskudni. IsPrema tradiciji razdoblje antike Grke poinje prvim torija antike Grke se zavrava vladavinom Aleksandra
Olimpijskim igrama 776. pre n.e., ali veina dananjih is- Velikog koji je umro 323. pne. Slijedei dogaaji ine
toriara proiruju taj termin do oko 1000. pre n.e. Tradi- doba helenistike Grke.
cionalni datum kraja razdoblja antike Grke smatra se
Pri korienju izvora iz istorije antike Grke potrebna
smrt Aleksandra Velikog 323. pre n.e., a razdoblje koje
je velika opreznost. Grki istoriari i politiki pisci ija
slijedi naziva se helenistikim dobom.
su djela preivjela, a meu kojima su posebno ugledni
Ovi su datumi dogovoreni meu istoririma dok neki au- Herodot, Sokrat, Ksenofon, Demosten, Platon, Aristotel
tori smatraju civilizaciju antike Grke neprekinutim raz- bili su uglavnom Atinjani ili njeni simpatizeri, a svi su bili
dobljem koje je trajalo sve do dolaska Hrianstva u 3. politiki konzervativci. Stoga znamo daleko vie o istoriji
veku poslije Hrista.
i politici Atine od bilo kojeg drugog grada i njegove isAntiku Grku neki istoriari smatraju temeljom kulture torije. tavie, ovi su se pisci usredsredili gotovo samo
zapadnoevropske civilizacije. Grka kultura je izvrila na cijelokupnu politiku, vojnu i diplomatsku istoriju, a
snaan uticaj na Rimsko Carstvo, koje je prenijelo njen zanemarili su ekonomsku i socijalnu. Sva se istorija anoblik po mnogim dijelovima Evrope. Civilizacija an- tike Grke mora boriti s tim pristrasnostima u svojim
tike Grke je neizmjerno uticala na jezik, politiku, izvorima.
obrazovanje, lozoju, umjetnost i arhitekturu modernog
svijeta, posebno tokom renesanse u zapadnoj Evropi i
ponovo tokom procvata neoklasicizma tokom 18. i 19.
veka u Evropi i objema Amerikama.[2][3][4][5]

2 Uspon Grke
Grka je u 8. veku pre Hrista poela izlaziti iz mranog
doba koje je slijedilo nakon propasti mikenske civilizacije. Pismenost se izgubila i mikensko pismo je
zaboravljeno, pa su Grci prilagodili feniansko pismo
grkome i od oko 8. veka poinju se pojavljivati
pisani zapisi. Grka je bila podijeljena na mnogo
malih samoupravljajuih zajednica iji je oblik uzrokovan grkom geograjom gdje su sva ostrva, doline i nizije
odsjeeni od susjeda morem ili planinskim lancem.

Grko poreklo

Vjeruje se da su se Grci, kreui se prema jugu, doselili

na grko poluostrvo u nekoliko talasa pred kraj tri hiljade
godine pre nove ere, a poslednja je bila navala Dorana.
Razdoblje od 1600. do oko 1100. je doba mikenske
Grke, a poznato je po vladavini kralja Agamemnona i
1

4 GRKO-PERSIJSKI RATOVI

Dok se Grka ekonomski oporavljala, njeno se

stanovnitvo povealo vie nego to je bilo obradive
zemlje. Zbog toga su Grci od oko 750. pne. zapoeli
irenje koje je potrajalo 250 godina naseljavajui
kolonije u svim pravcima. Na istoku su prvo kolonizovali
egejsku obalu Malu Aziju, a onda Kipar i obale Trakije,
Mramorno more i juna obala Crnog mora. Grka je
kolonizovala sve do dalekog sjeveroistoka Ukrajine. Na
zapadu su naseljene obale Albanije, Hrvatske, Sicilije i
june Italije, a onda i juna obala Francuske, Korzika pa
ak i sjeveroistona panija. Grke kolonije su takoer
osnovane u Egiptu i Libiji. Dananji gradovi Sirakuza,
Napulj, Marselj i Istanbul u svom poetak su bili grke
kolonije Syracusa, Neapolis, Massilia i Byzantium.

Korint i Teba. Svaki od njih je stavio okolna seoska podruja i manje gradove pod svoju upravu, a Atina i Korint
su pak postali glavna pomorska i trgovaka sila.
U Sparti se aristokratija odrala na vlasti, a Likurgov
ustav (oko 650.)
koji je dodatno uvrstio njenu
snagu, dao je Sparti trajni militaristiki reim pod dualnom monarhijom. Sparta je dominirala nad ostalim
gradovima na Peloponezu, pa je stvorila savez s Korintom i Tebom.

Suprotno, u Atini je monarhija zabranjena 683., a

Solonove reforme uvele su poluustavni sastav aristokratske vladavine. Aristokrate je zamijenila tiranija
Pizistrata i njegovih sinova, koji su grad uinili velikom
pomorskom i trgovakom silom. Kad su Pizistratidi
Do 6. vek pne. Helada (kako Grci zovu svoju zemlju) zbaeni, Klisten je utemeljio prvu svjetsku demokratiju
je postala kulturno i jeziko podruje mnogo vee od (500.) iju vlast je imalo vijee svih mukih graana.
geografskog podruja Grke. Grki gradovi nisu politiki nadzirali kolonije koje su osnivali, ali su esto ostajali povezani s njima u religiji i trgovini. Grci su se
i u otadbini i u inostranstvu organizovalii u nezavisne
zajednice, pa je grad (polis) bio osnovni oblik grke vladavine.

4 Grko-persijski ratovi
Glavni lanak: Grko-persijski ratovi
U Joniji (dananja egejska obala Turske) grki gradovi,
koji su ukljuivali velika sredita poput Mileta i
Halikarnasa, nisu mogli odrati svoju nezavisnost i doli
su pod vlast Persijskog Carstva sredinom 6. veka. Grci su
499. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i neke Grke
oblasti pristigle u pomo.

Akropolja, u ruevinama, jo je uvijek u centru moderne Atine.

Ona je bila najvee arhitektonsko delo 5. veka u Grkoj.

Socijalni i politiki sukobi

Grki su gradovi u poetku bili monarhije, iako su mnogi

gradovi bili jako mali pa naziv kralj za njihove vladare
lako moe zavarati zbog dananjeg znaenja te rijei.
U unutranjosti zemlje, uvijek blizu obradivih povrina,
mali sloj zemljoposjednika je imao mo. Oni su oblikovali ratniku aristokratiju borei se esto u malim meugradskim ratovima oko zemlje. Meutim uspon trgovakog sloja (koji se pojavio uvoenjem kovanog novca
oko 680.) zapoinje klasni sukob u veim gradovima. Od
650. pa nadalje, aristokratije su zbaene i zamijenjene
narodnim voama nazvanim tiranima (), rije
koja nije imala dananje znaenje za okrutne diktatore.

Persijski Veliki vladar, Darije prvi, uguio je 490.

pobunu jonskih gradova, poslavi otu da kazni Grke.
Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je grka vojska
pod vodstvom atinskog vojskovoe Miltijada porazila u
Maratonskoj bitci. Posmrtni grob atinskih poginulih boraca jo se uvijek moe vidjeti na Maratonskom polju.
Deset godina kasnije Darijev naslednik Kserks prvi
poslao je kopnom znatno veu silu. Spartanski kralj
Leonida zaustavio ga je kod Termopila. Leonida je poraen, a Kserks je nastavio napredovanje prema Atici
gdje je osvojio i spalio Atinu. Atinjani su predhodno
napustili grad sklonivi se na ostrvo Salamini i pod vodstvom Temistokla su porazili persijsku mornaricu u bitci
kod Salamine. Godinu dana kasnije Grci su pod vodstvom Spartanca Pauzanija porazili persijsku vojsku kod
Plateje.

Atenska se mornarica tada okrenula gonei Persijance sa

Egejskog mora i 478. Atinjani su zauzeli Vizantium. Dok
su napredovali stvorili su Delski savez u kojem su bile sve
ostrvske i neke kontinentalne drave. Savez je nazvan po
svetom ostrvu Delu na kojem se uvala zajednika riznica.
Spartanci, iako su odigrali vanu ulogu u ratu, povukli
Do 6. veka pojavilo se nekoliko dominantnih gradova su se nakon toga u izolaciju doputajui Atinjanima da
u grkim poslovima. To su bili gradovi Atina, Sparta, uspostave pomorsku i trgovaku silu kojoj nije bilo ravne.

3
Ostale grke drave u poetku su prihvatile atinsko vodstvo u nastavku rata protiv Persijanaca, ali nakon pada
konzervativnog politiara Kimona 461., Atina je postala
sve izraenije imperijalistika sila. Nakon grke pobjede
u bitci kod Eurimedonta 466., Persijanci vie nisu bili prijetnja, pa su neke drave, poput Naksosa, pokuali istupiti
iz saveza, ali su bili prisiljeni da se pokore. Nove atinske
voe, Perikle i Ejalt, pustili su da se odnosi izmeu Atine
i Sparte pogoraju, pa je 458. izbio rat. Nakon nekoliko godina beskrajnog rata potpisan je 30-godinji mir
izmeu Delskog i Peloponeskog saveza (Sparta i njeni
saveznici). To se podudarilo sa pomorskom bitkom kod
Salamine na Kipru, zadnjom bitkom izmeu Grka i Persijanaca, a nakon koje je zakljuen Kalijin mir (450.)
izmeu Grka i Persijanaca.

6 Peloponeski rat
Glavni lanak Peloponeski rat

Periklo

Prevlast Atine

Grko-persijski ratovi su najavili vek atinske prevlasti

u grkim poslovima. Atina je bila neizazvan gospodar
mora i takoe vodea trgovaka sila, iako je Korint ostao
njen ozbiljni protivnik. Vodei dravnik tog perioda bio
je Periklo koji je iskoristio porez koji su plaali lanovi
Delskog saveza za izgradnju Partenona i ostalih velikih
spomenika klasine Atine. Do sredine 5. veka Savez je
preimenovan u Atinsko Carstvo, simbolizujui prijenos
zajednike riznice s Dela na Partenon 454.
Bogatstvo Atine je privlailo mnoge talentovane ljude
iz svih dijelova Grke, te je stvorilo bogati besposleni
sloj koji su postali zatitnici umjetnosti. Atinska drava
je podupirala i nauku i umjetnost, a naroito arhitekturu. Atina je postala centar grke knjievnosti, lozoje (vidi grku lozoju) i umjetnosti (vidi grko pozorite). Neka od najveih imena zapadnoevropske kulturne i intelektualne istorije ivjela su u Atini tokom toga
perioda: dramatiari Eshil, Aristofan, Euripid i Sofoklo,
lozo Aristotel, Platon i Sokrat, povjesniari Herodot,
Tukidid i Ksenofon, pjesnici Simonid i kipar Fidija. Grad
je postao, po Periklovim rijeima, "kola Helade.

Alkibijad

431. ponovo je izbio rat izmeu Atine i Sparte i njenih

saveznika. Povod ratu bio je spor izmeu Korinta i
jedne od njegovih kolonija, Korkire, u kojem je Atina
posredovala. Pravi uzrok bilo je rastue nezadovoljstvo
Sparte i njenih saveznika zbog atinske prevlasti u grkim
poslovima. Rat je trajao 27 godina, dijelom zbog Atine
koja je kao pomorska sila imala prevlast na moru i Sparte
koja je kao najjaa kopnena sila pobjeivala na kopnu.
Spartanska poetna strategija bila je invazija Atike, ali

su se Atinjani sklonili iza svojih vrstih zidina. Tokom

opsade u gradu je izbila kuga koja je uzrokovala velike
gubitke, a od koje je stradao i sam Perikle. U isto vrijeme atinska mornarica je iskrcala vojsku na Peloponez,
te je pobjedila u bitkama kod Naupakta (429.) i Pila
(425.). Takav nain ratovanja nijednoj strani nije uspio
donijeti odluujuu pobjedu, pa je nakon nekoliko godina beskonanog ratovanja umjereni atinski voa Nikija
zakljuio Nikijin mir (421.).
Neprijateljstvo izmeu Sparte i atinskog saveznika Arga
je ipak dovelo do nastavka borbe 418. Sparta je porazila
zdruene vojske Atine i njenih saveznika kod Mantineje.
Nastavak borbe donijelo je radikalnu stranku, koju je vodio Alkibijad, ponovo na vlasti u Atini. 415. Alkibijad
je uvjerio Atinsko vijee da pokrene glavni pohod protiv
Sirakuze, peloponeskog saveznika na Siciliji. Pohod je
bio potpuni promaaj i ekspedicijska sila je izgubljena.
Nikija je zarobljen, a Alkibijad je otiao u progonstvo.
To je bila prekretnica u ratovanju.

USPON MAKEDONACA

Joniji i na Kipru, tako izvrgavajui sto godina grkih pobjeda nad Persijom. Sparta je tada pokuala oslabiti mo
njene bive saveznice Tebe, to je dovelo do rata u kojem
je Teba sklopila saveznitvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanski vojskovoe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odluujuu pobjedu u bitci kod Leuktre (371.).
Posljedica te pobjede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebske nadmoi. Takoe je i Atina obnovila velik
djeo svoje prijanje snage. Prevlast Tebe bila je kratkog
vijeka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362.) grad
je izgubio svog najveeg vou, a njegovi naslednici uinili
su veliku greku zapoevi neuspjeni desetogodinji rat s
Fokidom. 346. Tebanci su pozvali Filipa drugog Makedonskog da im pomogne protiv Fokiana, te su tako po
prvi put uvukli Makedonce u grke poslove.

8 Uspon Makedonaca

Sparta je tada sagradila mornaricu da izazove atensku pomorsku silu, te je pronala odlinog vojskovou Lisandra
koji je iskoristio prvi strateki potez zauzevi Helespont,
izvor atinskog uvoznog ita. Pod prijetnjom gladi, Atinjani su poslali svoju zadnju mornaricu da se suoi s Lisandrom koji ih je odluno porazio kod Egospotama (405.).
Gubitak vlastite mornarice zaprijetila je Atini propau.
Zato je 404. Atina zatraila mir, a Sparta je to uslovljavala oekivano tekom pogodbom: Atina je izgubila
vlastite zidine, mornaricu i sve prekomorske posjede. Uz
spartansku pomo antidemokratska stranka je zavladala
u Atini.

Prevlast Sparte i Tebe

Demosten - protivnik Filipu

371. pne.-362. pne.

Kraj Peloponeskog rata uinio je Spartu gospodarom

cijele Grke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije ih prilagodio toj ulozi. U nekoliko godina
demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim
gradovima. 395. spartanske voe su oduzele slubu
Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmo. 387.
Sparta je sablaznila grko miljenje zakljuivi sporazum
s Persijom kojim su Persijanci okruili grke gradove u

Kraljevstvo Makedonaca stvoreno je u 7. veku. Neki

Grci su smatrali Makedonce varvarima, ali bez obzira
na njihovo etniko porijeklo, oni su od 5. veka govorili
grkim jezikom i bili dijelom grke kulture. Makedonci
su imali neznatnu ulogu u grkoj politici prije poetka
4. veka, te je Filip drugi, preduzimljiv ovjek koji se
kolovao u Tebi, htjeo imati veu ulogu. Naroito je htjeo biti prihvaen za novog grkog vou u vraanju slobode grkim gradovima u Aziji koji su bili pod persijskom vlau. Zauzevi grke gradove Ampol, Metonu
i Potideju, stekao je upravu nad makedonskim rudnicima
zlata i srebra. To mu je dalo izvore da ostvari svoje namjere.

5
Filip je uspostavio makedonsku prevlast nad Tesalijom
(352.) i Trakijom, a do 348. je nadzirao sve sjevernije od
Termopila. Koristio je svoje veliko bogatstvo da potkupi
grke politiare i stvori makedonsku stranku u svakom
grkom gradu. Njegova intervencija u ratu izmeu Tebe
i Fokide donijelo mu je prepoznatljivost grkog voe i
dalo mu je mogunost da postane vodea sila u grkim
poslovima. Ali bez obzira to je njegovo iskreno divljenj bilo prema Atini, atinski je voa Demosten u svojim
slavnim govorima (lipikama) podsticao grke gradove
da se odupru njegovoj moi.

vojnici. Aleksandar se proglasio gospodarom Persijskog

Carstva, zauzevi Suzu i Perzepol bez otpora.
U meuvremenu grki gradovi su pokuavali obnoviti napore da se oslobode makedonske moi. Kod Megalopola
331., Aleksandrov regent Antipater porazio je Spartance
koji su odbili da se pridrue Korintskom savezu i priznaju
makedonsku prevlast.

Aleksandar se urio napredujui kroz dananji

Avganistan i Pakistan do doline rijeke Ind i 326.
je dosao do Punjaba. Mogao je lako napredovati sve do
Gangesa i Bengala ali je njegova vojska odbila ii dalje
339. Teba, Atina, Sparta i ostale grke drave stvo- uvjerena da su na kraju svijeta. Aleksandar se nerado
rile su saveznitvo da se odupru Filipu i da ga izbace vratio nazad. Umro je od groznice u Vavilonu 323.
iz grkih gradova koje je zauzeo na sjeveru. Meutim
Filip je napao prvi, napredujui po Grkoj gdje je kod Aleksandrovo Carstvo se raspalo ubrzo nakon njegove
Heroneje porazio zdruene grke gradove 338. Taj do- smrti, ali njegova osvajanja zauvijek su promijenila grki
gaaj tradicionalno oznaava kraj ere grkih gradova- svijet. Hiljadu Grka su putovale s njim ili za njim da se
drava kao samostalnih politikih jedinica iako su Atina nasele u novim grkim gradovima koje je osnovao dok
i ostali gradovi preivjeli kao samostalne drave sve do je napredovao. Najvaniji grad bila je Aleksandrija u
Egiptu. Kraljevstva u kojima se govorilo grkim jezikom
rimskih vremena.
osnovana su u Egiptu, Siriji, Iranu i Baktriji. Zapoelo je
Filip je pokuao pobjediti Atinu dodvoravanjem i helenistiko doba.
darovima, ali nije uspeo. Organizovao je gradove u
Korintski savez i proglasio da e voditi napad na Persiju
kako bi oslobodio grke gradove i osvetio persijske invazije u prethodnom veku. Prije nego to je to mogao uiniti 10 Politika i drutvo
ubijen je 336.

10.1 Politika struktura

Osvajanja Aleksandra Velikoga

Filipa je naslijedio 20-godinji sin Aleksandar koji je

odmah nastavio sprovoditi oeve planove. Otputovao je u
Korint gdje su ga okupljeni grki gradovi priznali za vou
Grka. Nakon toga krenuo je na sjever da skupi vojsku.
Vojska kojom je napao Persijsko Carstvo je uglavnom
bila sastavljena od Makedonaca, ali su se takoer prijavili i mnogi zanesenjaci iz grkih gradova. Dok je Aleksandar ratovao u Trakiji, uo je da su se grki gradovi
pobunili. Pojurio je ponovo na jug, osvojio i razorio Tebu
do temelja kao upozorenje svim grkim gradovima ako bi
se pokuali oduprijeti njegovoj snazi.
334. Aleksandar je krenuo u Aziju gdje je porazio Persijance na rijeci Granik. Time je stekao kontrolu nad
jonskom obalom, te je napravio pobjedniku povorku
kroz osloboene grke gradove. Nakon to je dogovorio
poslove u Anatoliji nastavio je napredovanje juno kroz
Kilikiju do Sirije gdje je porazio Darija treeg kod Isa
(333.). Onda je nastavio kroz Fenikiju do Egipta kojeg
je osvojio bez ikakvog otpora. Egipani su ga doekali
kao osloboditelja od persijskog ugnjetavanja.
Darije je sada bio spreman da sklopi mir, gde bi se
Aleksandar pobjedniki vratio kui, ali Aleksandar je
odluio da osvoji Persiju i postavi sebe za vladara itavog svijeta. Napredovao je sjeveroistono kroz Siriju i
Mesopotamiju, te je opet porazio Darija kod Gaugamele
(331.). Darije je krenuo u bijeg, ali su ga ubili vlastiti

Herodot, rimska kopija

Antika Grka se sastojala od nekoliko stotina manje-vie

nezavisnih (u zavisnosti od pojedinog perioda u kojem
su se sklapali i ruili savezi, potpadalo pod vlast stranih
ali i domaih osvajaa i sl.) gradova-drava, tzv. polisa.

10

Ovakva struktura inila je Grku veoma razliitom od

drugih zajednica tadanjeg vremena koje bile ili plemenske zajednice ili kraljevstva ija se vladavina prostirala esto velikim podrujima. Uprkos velikim udaljenostima i geografskim preprekama ak i izmeu relativnog bliskih gradova, stari Grci su osjeali da pripadaju
jednom narodu; imali su zajedniku religiju, jednake kulturne osnove i govorili istim jezikom.

POLITIKA I DRUTVO

robovlasnika)nisu imali politika prava. Po uzoru na

Atinu, i ostali polisi su uspostavili svoje demokratije sa
odreenim posebnostima i izuzecima. Najoitiji primjer posebnosti i izuzetaka je bila Sparta kojom su vladali
monarsi po nasljednom pravu.

10.3 Struktura drutva

S druge strane, oni su bili svjesni i svog plemenskog porijekla, Herodot je veoma dobro kategorisao grke polise
prema plemenima. Iako su postojali i takvi odnosi, ini se
da oni nisu igrali znaajniju ulogu u grkoj politici. Nezavisnost polisa je bila odluno branjena a ujedinjenje je
bila tema koja se rijetko razmatrala. ak i kada se nekoliko polisa udruilo u odbranu Grke prilikom druge invazije Perzijanaca, veliki dio njih je ostao neutralan, a
nakon Perzijskog poraza, ponovo su se vratili meusobnim sukobima[6] .
Dakle, osnovne posebnosti politikog sistema antike
Grke bila je fragmentiranost koja nije bila posebno
uslovljena plemenskim porijeklom i fokus na urbana
sredita u tim, inae malim, gradovima-dravama. Dodatne dokaze ovakve strukture ine i kolonije koje su, dodue, ostajale u prisnom odnosu sa gradovima iz kojih
su kolonizatori otili ali su ipak bile i potpuno nezavisni
od njih. Naravno, manji polisi su mogli biti pod dominacijom svojim veih i monijih susjeda ali osvajanja
ili direktna vladavina jednog polisa nad drugim je bila
rijetka. Umjesto toga, polisi su se udruivali u saveze
ili lige ije je lanstvo bilo veoma promjenljivo po broju
i trajanju. Tokom klasinog perioda broj liga je postao
manji a one same vee i to pod dominacijom jednog od
tri najznaajnija grada; Atine, Tebe ili Sparte.

10.2

Vlada i zakon

Teritorija antike Sparte

Graani su bili samo oni slobodni ljudi roeni u Grkoj

koji su posjedovali zemlju i kao takvi su uivali puna
prava i zatitu polisa i zakona kasnije je Perikle uveo
izuzetke od uslova da se mora biti roen u Grkoj). U
veini polisa, za razliku od antikog Rima, drutveni status nije znaio i posebna prava. Pojedine porodice su
kontrolirale religiozne funkcije ali im to uglavnom nije
davalo veu mo u vlasti. U Atini je stanovnitvo bilo
podijeljeno u etiri klase, prema bogatstvu. Prelazak u
viu klasu je bio mogu ako se imalo vie novca. U Sparti
su svi mukarci bili jednaki nakon to bi dobili potrebno
obrazovanje. Spartanski kraljevi imali su ulogu i vojnih
i religioznih voa i dolazili su iz dvije razliite porodice.
Robovi nisu imali, status, mo ili politika prava ali su
mogli zasnivati porodice i posjed. Robovi u Sparti se gotovo nikada nisu bunili jer su imali previe brojno i razliito porijeklo i bili previe ratrkani da mi se mogli
organizovati.

U pocetku su mnogi grki polisi bili mala kraljevstva

na ijem elu je bio gradski zvaninik u ceremonijalnoj
ulozi kralja - bazileusa, npr. archon basileus u Aitni[7] .
Ve u arhajskom periodu veina su postali aristokratske
oligarhije. Prelazak vlasti s jednog ovjeka na veu grupi
bio je postepen i vjerovatno trajao nekoliko stotina godina (oko X-VII vijeka p. n. e.). Aristokratske grupe su
se esto sukobljavale oko pojedinanih interesa i povremeno drale vlast. Tada su se pojavljivali i tzv. tirani koji
Veina porodica, ak i one najsiromanije, drala je
su vladali po vlastitom nahoenju.
Atina je zapala u tiraniju u drugoj polovini VI vijeka p. robove kao sluge u domainstvima i radnu snagu. Ipak,
n. e. Kada je tiranija okonana Atinjani su osnovali prvu vlasnici robova nisu imali pravo tui ili ubiti roba. esto
demokratiju na svijetu kao rjeenje kojim su sprijeili su im obeavali slobodu kao poticaj za bolji rad. Za
aristokratiju da ponovo osvoji vlast. Nakon Solonove re- razliku od Rima, osloboeni robovi nisu mogli postati
forme poetkom V vijeka p. n. e., svi osim najsiro- graani.
manijih graana su se mogli obratiti skuptini ili kandidovati za slubenu poziciju. Sa uspostavom demokratije,
skuptina je postala de jure mehanizam vlasti sa podjednakim pravima svih graana u vlasti. Ipak, stranci
i robovi (imati u vidu da je antika Grka i dalje bila

I polisi su, prema zakonu, posjedovali robove. Ti javni

robovi su uivali neto vie sloboda od onih iji su vlasnici bile porodice, ivjeli su samostalno i obavljali razliite specijalizovane poslove. U Atini, na primjer, javni
robovi su bili obueni da prepoznaju krivotvoreni novac

7
ili su sluili u hramovima.
U Sparti su postojali posebni robovi - heloti. Oni su
bili ratni zarobljenici u vlasnitvu drave i dodijeljeni
porodicama kod kojih su morali ostati, brinuti se o hrani
i kunim poslovima dok su se spartanske ene posveivale odgoju djece a mukarci uvjebavanju ratnnikih
vjetina. Prema ovim robovima postupalo se grubo pa
su ponekad pokuavali bizati bune.

10.4

Obrazovanje

Tokom veeg dijela antike grke historije, obrazovanje

je bio privatno, osim u Sparti. Samo bogate porodice su
mogle priutiti nastavnike. Djeaci su ueni itati, pisati
i citirati dijelove knjievnih djela. Uili su i pjevanje i
sviranje te trenirani kao atlete ili obuavani kao ratnici.
Ovo obrazovanje nisu sticali radi kvalikovanja za neki
posao ve da bi stekli pravo da budu punopravni graani.
I djevojice su uile itati, pisati i jednostavan raun
potreban za voenje domainstva. Nakon djetinjstva gotovo nikada nisu dobijale dodatno obrazovanje.
Sa sedam godina ivota djeaci su odlazili u kolu, ili voAmfore - antiki sudovi za uvanje i transport vina, ulja, itarica
jnu kasarnu aku su ivjeli u Sparti. Nastava se sastojala
i dr.
od aritmetike, muzikog i sportskog programa.
O djeacima iz bogatih porodica koji su ili u privatne
kole brinuli su se pedagozi - paidagogos, kuni robovi
koju su bili odabrani posebno za to i bili pratioci tim
djeacima. Nastava se odravala u kuama nastavnika
u kojima su djeaci ueni navedenim predmetima. Od
dvanaeste godine djeaci su vjebali hrvanje, tranje i
bacanje diska i bacanje koplja. A Atini su stariji djeaci
ueni i prenjenijim disciplinama poput kulture, nauke,
muzike i umjetnosti. Obrazovanje se zavravalo sa 18 godina nakon ega je slijedila vojna obuka u trajanju od 1-2
godine[8] .

11 Kultura
11.1 Filozoja

Filozoja u staroj Grkoj zasnivala se na razumu

i preispitivanju. Grka lozoja (Sokrat, Platon,
Aristotel) je imala mnogostruk uticaj na razvoj moderne lozofske misli i nauke openito u zapadnom svijetu. Postoji jasna neprekinuta veza grkih uticaja na
savremenu sekularnu nauku koja vodi od antikih grkih
Veoma bitan dio obrazovanja za bogate djeake predst- i helenistikih lozofa preko srednjovjekovne arapskovaljalo je uenje pod okriljem mentora. Uenik je sti- islamske lozoje i nauka, evropske Renesanse i Doba
cao znanja pratei politike govore svog mentora u agori, prosvjetiteljstva.
pomaui mu u obavljanju javnih poslova, vjebajui sa
Razum i preispitivanje kao temelje, sredstva i metode
njim u gimnaziji i prisustvujui simpozijumima. Najbopromiljanja svijeta i ovjeka nisu izmislili Grci.
gatiji mladii su nastavljali svoje obrazovanje kod naMnogi teoretiari civilizacije ve dugo se bave istraivanjuenijih Grka, naroito na Akademiji.
jima kojima pokuavaju odrediti razlike izmeu grke
udnje za znanjem i slinih udnji starijih civilizacija
poput staroegipatske i babilonske.

10.5

Ekonomija

Na vrhuncu svoje ekonomske moi, u V i IV stoljei p.

n. e. antika Grka nije imala premca u tadanjem svijetu. Prema nekim historiarima ekonomije, Grka je
imala jednu od najnaprednijih ekonomija prije pojave industrije. Navodno je prosjena dnevna plata grkog radnika bila, u protivvrijednosti izraenoj u itu, oko 12 kg
penice. To je bilo vie od tri puta od onog to je dobijao
npr. egipatski radnik u rimsko doba[9] .

11.2 Literatura
U drutvu antike Grke literatura je zauzimala veoma
znaajno mjesto. Nije neopravdano smatrati da knjievna tradicija u kulturama zapadnih zemalja poinje sa
Homerovim epovima Ilijada i Odiseja u kojima je autor
vjeto opisao i ivo predoio rat i mir, ast i sram, ljubav
i mrnju.

11 KULTURA

Eshil, tragiar, je dao temelje u kategoriji drame uvoenjem dijaloga i interakcije izmeu likova. Eshilova
trilogija Orestija smatra se njegovim najznaajnijim
djelom. Sofoklu se daju zasluge za uvoenje ironije u
spektar knjievnih tehnika, posebno u djelu Kralj Edip.
Euripid je koristio drame kako bi kritikovao drutvene
norme i obiaje, njegova Medeja i nakon vie od 2.000
godina ostaje aktuelna. Aristofan, komediograf, oblikovao je komediju kao umjetniku formu i jednako je vrijedan svojoj suprotnosti - Eshilu. Najpoznatija djela su
mu Lizistrat i abe.
Filozoja je nala svoje mjesto u knjievnosti u formi
Platonovih dijaloga, kojima je zapravo predstavio
Sokratova pitanja i odgovore u pisanom obliku. Slijedei
u nizu je Aristotel, koji je napisao na desetine radova
na temu mnogih naunih disciplina. Njegov poseban doprinos knjievnosti je Poetika, u kojoj je objasnio svoje
razumijevanje drame i time vjerovatno postavio temelje
knjievnoj kritici.

11.3

Nauka i tehnologija

Doriforos, usporedba mramorne i bronzane verzije.

Matematiari antike grke su dali znaajan doprinos

razvoju matematike, postavili osnove geometrije, matematikog dokazivanja, teoriji brojeva, matematikoj analizi, primijenjoj matematici i zamalo se pribliili integralnom raunu. Otkria Pitagore, Euklida i Arhimeda i
danas se izuavaju u kkolama.
Grci su razvili i astronomiju do veoma sosticiranog
nivoa, a smatrali su je dijelom matematike. Ve u IV
vijeku p. n. e. predstavili su prvi trodimenzionalni
model kojim su objasnili prividno kretanje planeta. U
III vijeku p. n. e. predloili su heliocentrini sistem[10] .
Eratosten, je procijenio obim zemljine kugle sa velikom
preciznou[11] .
Antiki Grci su i na polju medicine dali znaajan doprinos. Posebno se isticao Hipokrat koji se smatra ocem
medicine[12][13][14] zbog velikog doprinosa na tom polju i
ustanovljenja kole medicine. Danas medicinsko osoblje
polae tzv. Hipokratovu zakletvu.

11.4

Umjetnost i arhitektura

Umjetnost antike Grke imala je ogroman uticaj na

kulture mnogih zemalja, naroito na polju skulpture i
arhitekture. Umjetnost starog Rima se temeljila na
grkoj; izraeni su mnogi umjetniki objekti po uzoru
na grke, zahvaljujui takvim rimskim umjetninama, koji
su esto bili samo kopije, danas je poznat dio opusa
grkih umjetnika. Osvajanja Aleksandra Velikog na Istoku zapoela su vievjekovnu kulturnu razmjenu kojom
su grki uticaji doprli i do Japana, preko Indije i budizma.
Grki humanizam i estetika te visoki tehniki standardi u
umjetnosti inspirirali su generacije evropskih umjetnika.

Diskobolos, uoiti umjetnikov napor ka vjernosti prikaza ljudskog

tijela.

nekoliko perioda: arhajski period, prijelazno doba,

klasini period, period IV vijeka i helenizam.

Grka arhitektura skoro iskljuivo je vezana za izgradnju

hramova. Postojala su dva osnovna stila: dorski i jonski.
Njihov uticaj na rimsku arhitekturu bio je veliki, a kasnije
Stvaralaki duh grke umjetnosti moe se pratiti kroz i na renesansu i klasicizam. Najstariji hramovi bili se sa

9
Parthenos i Atena Promahos.
U antikoj grkoj skulpturi treba uoiti razvijanje umjetnikih vetina i estetskog izraza preko oblika kora,
odjevenih enskih skulptura i nagih mukih kipova kurosa koji su ukoeni, poput egipatskih likova. S vremenom grki kipari idu ka drugaijim i sloenijim kompozicijama i nastoje skladnije i vjernije prikazati oblike
ljudskog tijela, tipian primjer je Moskoforos, sa tzv.
arhajskih osmijehom.
Jedan od najveih umjetnika bio je kipar Miron. Pripisuje mu veliki broj kipova izraenih u bronzi. Sa sigurnou se njegovim djelom, izmeu ostalog, moe smatrati Diskobolos. Originali ovih djela nisu sauvani, ali
postoje mnoge kopije.
Ostaci Artemidinog hrama.

Ostaci Erehtejona

Fidijin savremenik bio je Poliklet. Bio je kipar i radio

prvenstveno u bronzi. Prvi je postavio principe idealnih proporcija ljudskog tijela. Njegova poznata djela su:
Doriforos (Nosa koplja), Diadumenos (Mladi koji vee
vrpcu), Heraklo i Amazonka.
U IV vijeku p. n. e. u Grkoj je djelovao veliki je broj
znaajnih kipara: Skopas, Praksitel, Leohares, Lizip i
drugi. Skopas se istakao kao veliki kipar i kao arhitekta.
O njegovim djelima svjedoe replike, kopije i tekstovi antike literature; Menada, Heraklo, Afrodita, alegorijska
grupa Eros (Ljubav), Pathos (udnja), Himeros (enja)
i dr. Sa Leoharesom, Brijaksisom i Timotijem radio
je skulpure koje su ukraavale Mauzolej u Halikarnasu.
Uestvovao je i u obnovi Artemidinog hrama u Efesu. I
Mauzolej u Halikarnasu i Artemidin hram u Efesu ubrajali su se u svjetska uda starog svijeta.
Naalost, starogrko slikarstvo nije sauvano. O njemu
moemo suditi na osnovu pisanih izvora i slika na
vazama a za uvid u nestale originale grkog slikarstva
mogu posluiti njihove kopije pronaene u iskopinama
Herkulanuma i Pompeja.

12 Religija starih Grka

Apolonov hram u Delma

graeni su od drveta i erpia, s vremenom je i kamen

bio djelimino koriten. Kasnije su hramovi u potpunosti
bili izgraeni od mramora.
Od znaajnijih graevina treba pomenuti atensku
Akropolu na kojoj se posebno istiu Partenon, Erehteon,
hram boginje Nike, i Propileji. Umjetnik Fidija, autor
kipa Zeusa u Olimpiji, jednog od svjetskih uda starog
svijeta, je na Partenonu uradio bogati friz, i kipove Atena

Iako je oboavanje boga neba Zevsa poelo ve u II

milenijumu p. n. e., grka religija u uem smislu rijei formirala se oko 750. godine p. n. e. i trajala oko hiljadu godina, irei uticaj po mediteranskom
svijetu, a i dalje. Grci su imali mnogo bogova kojima
su pripisivali mo nad raznim prirodnim ili drutvenim
silama (npr. Posejdon morem, Demetra etvom, Hera
brakom). Na razliitim mjestima potovana su razliita
boanstva, ali su Homerovi epovi doprinijeli da se stvori
jedinstvena religija, u kojoj se za glavne bogove vjerovalo
da ive na planini Olimp pod vlau Zevsa. Grci su potovali i razne bogove iz prirode: Pana, Nimfe, Najade,
Erinije, Nereide i satire, pored Furija i Suaja. Klanjali
se i herojima iz prolosti, kao to su Heraklo i Asklepije.
Od velike vanosti je bilo rtvovanje ivotinja, obino u
hramu na oltaru Boga. Druge kultne aktivnosti obuhvatale su molitve, povorke, atletska takmienja i prori-

10

14 LITERATURA

canja, posebno kroz proroita i ptice. Od velikih religijskih festivala izdvajaju se Dionizijske igre u Atini,
svetkovina Zevsa na zapadnom Peloponezu koja je obuhvatala i Olimpijske igre.
Smrt je smatrana dostojna prezira. Mrtvi su obitavali u
Hadovom kraljevstvu, a samo su heroji uivali u Eliziju.
Veliki grijenici trpjeli su muke u Tartaru. Mistine
religije su se pojavile da zadovolje potrebu za linim
vostvom, spasenjem i besmrtnou. Grka religija
postepeno je nestajala s irenjem hrianstva.

12.1

Starogrka mitologija

NAwVAAAAIAAJ&pg=PA27.
2011.

pristupljeno 12 June

[2] Bruce Thornton, Greek Ways: How the Greeks Created

Western Civilization, Encounter Books, 2002
[3] Richard Tarnas, The Passion of the Western Mind (New
York: Ballantine Books, 1991).
[4] Colin Hynson, Ancient Greece (Milwaukee: World Almanac Library, 2006), 4.
[5] Carol G. Thomas, Paths from Ancient Greece (Leiden,
Netherlands: E. J. Brill, 1988).
[6] Holland, T. Persian Fire, Abacus, ISBN 978-0-349-

11717-1
Grka mitologija predstavlja usmena i pismena predanja
starih Grka o njihovim bogovima, herojima, prirodi i historiji. Za grke mitove i legende danas se prvenstveno zna [7] Holland T. Persian Fire, p94 ISBN 978-0-349-11717-1
iz grke knjievnosti, ukljuujui i klasina dela kao to
[8] Angus Konstam: Historical Atlas of Ancient Greece,
su Homerova Ilijada i Odiseja, Hesiodovi Poslovi i dani
pp. 94-95. Thalamus publishing, UK, 2003, ISBN 1i Teogonija, Ovidijeve Metarmofoze i drame Eshila,
904668-16-X
Sofokla i Euripida. Mitovi se bave stvaranjem bogova
i svijeta, borbom za prevlast meu bogovima i pobjedu [9] W. Schieder, Real slave prices and the relative cost of
Zeusa, ljubavne veze i svae meu bogovima i posljedice
slave labor in the Greco-Roman world, Ancient Society,
vol. 35, 2005.
njihovih pustolovina i moi na svijet smrtnika, ukljuujui njihovu povezanost sa prirodnim pojavama kao to
su grmljavina ili godinja doba i njihovu vezu sa kult- [10] Pedersen, Early Physics and Astronomy, pp. 55-6
nim mjestima i ritualima. U najvee grke mitove i leg[11] Pedersen, Early Physics and Astronomy, pp. 45-7
ende spadaju prie o Trojanskom ratu, lutanjima Odiseja,
Jasonovoj potrazi za zlatnim runom, Herakleovim pod- [12] Useful known and unknown views of the father of modern
vizima, Tezejevim avanturama i Edipovoj tragediji.
medicine, Hippocrates and his teacher Democritus., U.S.
National Library of Medicine

12.2

Proroita

[13] Hippocrates, Microsoft Encarta Online Encyclopedia

2006. Microsoft Corporation.

Proricanje je navodna vjetina pronalaenja skrivenih

[14] Strong, W.F.; Cook, John A. (July 2007), Reviving
znaenja dogaaja i predskazivanja budunosti. Prorithe Dead Greek Guys, Global Media Journal, Indian
canje se sree u svim drutvima, antikim i modernim,
Edition, ISSN: 1550-7521, http://www.manipal.edu/gmj/
mada im se metode razlikuju. U antikoj Grkoj i
issues/jul07/strong.php
Rimu postojala su mnoga proroita. Najslavnije je bilo
Apolonovo proroite u Delma, gde je medijum preko
50 godina bila ena zvana Pitija. Nakon kupanja u Kastilijanom izvoru, ona je silazila u podzemnu prostoriju, 14 Literatura
sjedala na sveti tronoac i onda vakala lie lovora, koji
je bio posveen Apolonu. Ostala proroita, ukljuu Charles Freeman (1996). Egypt, Greece and Rome.
jui ona u Klarosu (Apolonovo), Olimpiji (Zevsovo) i
Oxford University Press.
Epidaurusu (Asklepijevo) konsultovana su na najrazlii Paul MacKendrick (1962). The Greek Stones Speak:
tije naine; na primjer, najstarije od svih proroita,
The Story of Archaeology in Greek Lands. St. MarZevsovo u Dodoni, govorilo je aputanjem lista svetog
tins Press.
hrasta. U nekim hramovima molilac bi spavao u svetom
gaju i dobijao odgovor u snu.
Thomas Wardle (1835). The history of ancient
Greece, its colonies and conquests from the earliest accounts till division of the Macedonian Empire
13 Reference
in the East.
[1] Carol G. Thomas (1988).
Paths from ancient
BRILL. str.
2750.
ISBN 978-90Greece.
04-08846-7.
http://books.google.com/books?id=

Goodrich, S. G. (1849). A pictorial history of

Greece: Ancient and modern. New York: Huntington & Savage

11

15

Vanjske veze

The Canadian Museum of CivilizationGreece Secrets of the Past

Ancient Greece website from the British Museum
Economic history of ancient Greece
The Greek currency history
Limenoscope, an ancient Greek ports database
The Ancient Theatre Archive, Greek and Roman
theatre architecture
Illustrated Greek History, Dr. Janice Siegel, Department of Classics, Hampden-Sydney College,
Virginia

12

16

16
16.1

TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

Text and image sources, contributors, and licenses

Text

Antika Grka Izvor: https://sh.wikipedia.org/wiki/Anti%C4%8Dka_Gr%C4%8Dka?oldid=20258334 Saradnici: Dejvid, Dcabrilo,

Robbot, OC Ripper, Escarbot, Id, JAnDbot, CommonsDelinker, ALE!, VolkovBot, TXiKiBoT, OKBot, SieBot, Loveless, Idioma-bot,
MelancholieBot, SpBot, Luckas-bot, Wutsje, Amirobot, Maria Sieglinda von Nudeldorf, Autobot, ArthurBot, Xqbot, BokimBot, TobeBot,
FoxBot, KamikazeBot, Dcirovic, EmausBot, ZroBot, TjBot, Ripchip Bot, MerlIwBot, AvicBot, AvocatoBot, Koh-i-Noor, Kolega2357,
Legobot, Lepena, Addbot i Anonimno: 16

16.2

Images

Datoteka:Acropolis-panorama-night.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8b/Acropolis-panorama-night.

jpg Licenca: CC-BY-SA-3.0 Doprinijeli: ? Originalni umjetnik: ?
Datoteka:Alcibiades.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Alcibiades.jpg Licenca: Public domain Doprinijeli: Transferred from en.wikipedia to Commons by Sfan00_IMG using CommonsHelper. Originalni umjetnik: The original uploader was
Kingturtle at Engleski Wikipedia
Datoteka:Artemis_Temple_Pan_2_touched.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/79/Artemis_Temple_
Pan_2_touched.jpg Licenca: CC BY 3.0 Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: Askii
Datoteka:Athens_Acropolis.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Athens_Acropolis.jpg Licenca: CCBY-SA-3.0 Doprinijeli: ? Originalni umjetnik: ?
Datoteka:Commons-logo.svg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Licenca: Public domain Doprinijeli: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versions used to
be slightly warped.) Originalni umjetnik: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlier PNG
version, created by Reidab.
Datoteka:Demosthenes.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Demosthenes.jpg Licenca: Public domain
Doprinijeli: ? Originalni umjetnik: ?
Datoteka:Discobolo_4.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/73/Discobolo_4.jpg Licenca: Public domain Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: Dorieo
Datoteka:Dorforo-comparao.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/26/Dor%C3%ADforo-compara%
C3%A7%C3%A3o.jpg Licenca: Public domain Doprinijeli: this picture was done using images by User:Shakko (Image:Doriphorus01
pushkin.jpg) and User:Talmoryair (Image:Doryphoros.jpg) Originalni umjetnik: User:Tetraktys
Datoteka:Gradski_muzej_Makarska_-_amfore.2.jpg Izvor:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Gradski_
muzej_Makarska_-_amfore.2.jpg Licenca: CC BY-SA 3.0 Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: Silverije
Datoteka:Griechenland_371-362.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b0/Griechenland_371-362.jpg Licenca: CC-BY-SA-3.0 Doprinijeli: ? Originalni umjetnik: ?
Datoteka:Herodotus_Massimo_Inv124478.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d3/Herodotus_Massimo_
Inv124478.jpg Licenca: Public domain Doprinijeli: Marie-Lan Nguyen (2009) Originalni umjetnik: ?
Datoteka:Mycenae_lion_gate_dsc06382.jpg Izvor:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9d/Mycenae_lion_gate_
dsc06382.jpg Licenca: CC-BY-SA-3.0 Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: David Monniaux
Datoteka:Perikles_altes_Museum.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/5f/Perikles_altes_Museum.jpg Licenca: Public domain Doprinijeli: Gunnar Bach Pedersen (January 2007) Originalni umjetnik: English: Copy after Cresilas
Datoteka:Sparta_territory.jpg Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6c/Sparta_territory.jpg Licenca: CC-BYSA-3.0 Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: Marsyas
Datoteka:Temple_of_Erechtheum.JPG Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Temple_of_Erechtheum.JPG
Licenca: Public domain Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: zh:User:Mywood
Datoteka:Temple_of_apollo.JPG Izvor: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/45/Temple_of_apollo.JPG Licenca: CC
BY-SA 2.5 Doprinijeli: Vlastito djelo Originalni umjetnik: Adam L. Clevenger

16.3

Content license

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0