i

XVII. YZYL SEFER MENZLLERNN EKONOMK

YN VE ESNAFN KATKS

Mustafa Nuri Trkmen*

zet: Osmanl Ordusunun bir veya ihtiyaca gre daha fazla konaklad
sefer menzillerinde devletin ne ekilde zahire ve dier ihtiya maddelerini
organize ettii, gnlk ihtiyalarn karlanmas iin Orducu esnafnn nasl bir
fonksiyon stlendii ve sefer menzillerinde oluan ekonomik faaliyetin nasl
ekillendiini incelemeye altk.
Anahtar Kelimeler: Sefer Menzilleri, Orducu Esnaf, Zahire
Economic
Tradesmen

Way Of The 17'h Century Campaigns

Stages And Help Of

Abstract: We discussed in this artiele that, how the government organized

provisions and needing materials of the Ottoman Army at the stages military
campaign, how was the role of the orducu (helper of military) tradesmen to
provide daily needs of the army, and how was formed the economic activity of
the campaign stages.
Keywords: stages of campaign, orducu tradesmen, provisions.
Osmanl Ordusu sefer iin topland sahradan, muharebe sahalarna kadar
her gn bir menzil ilerlerken her menzilde bir veya ihtiyaca gre daha fazla
konaklamaktadr.
Bu konaklama mekanlar olan menzillerdeki faaliyetler
hakknda yeterince bilgi yoktur. Halbuki bu mekanlardaki organizasyon, bol
emtia, rahat ve huzur seferin neticesine tesir edebilecek kadar nemlidir. Bu
alanlardaki skntlar hem devlet otoritesini zaafa uratabilecek, hemde

Dr., A..D.T.C.F., Tarih Anabilim Dal

136

Mustafa Nuri Trkmen

evredeki halka sknt verebilecek potansiyele sahiptir. Bu cmleden olarak

menzillerdeki her trl sosyal ve ekonomik olaylar nem kazanmaktadr.
Sefer organizasyonundaki
menzil ile ulak menzilini1
birbirine
kartrmamak gerekir. Ulak menzili snrl sayda yokuya hizmet veren
mekanlar iken sefer menzili on binlerce askerin adrlarnn kurulduu, iae ve
ibatesinin saland sahradr. B u ifademiz sefer menzili ile ulak menzilinin
farkl blgeler olduu manasnda deildir. rnein ulak menzili Aydos ile sefer
menzili olan Aydos ayn blgedir fakat ikisinin ilevleri birbirinden ok
farkldr. Sefer ncesinde ve sefer srasnda younlaan haber trafiinden
dolay, ulak menzillerinin yk arttndan, beygir says ve tayinatlarnn
arttrlmas yoluna gidilirde.
Ordunun duruma gre bir gn veya daha fazla sre ile konaklad sefer
menziline ordunun gelmesini, gzmzde canlandracak olursak; byk bir
insan ve hayvan selinin uultu ile aktn ve seslerinin kilometrelerce teden
duyulduunu dnmek gayet tabiidir. Ordunun gelmesinden nce konak paa
ve onun emrindekiler menzilde hazrlklar yapm, bu cmleden olarak
adrlarn kurulmas, tuvalet ihtiyac iin ukurlar kazlarak tuvaletlerin
hazrlanmas, frnlarda ekmein piirtilmesi, sakalarn su tamalarn syleye
biliriz. Menziller aras yrylerde askere moral ve yryne ahenk katmak
iin sade ekilde mehter alard. Ordu menzile geldii vakit, ikindi namazndan
sonra nvbet vurularak askere moral verilir ve yorgunluk karmalar
salanrd3
Askerin bir gnlk konaklamasnda ortalama zahire tketimi 1900 kile un
ve 100 kile has un, 8000 kile arpa, 150 araba ot, 300 araba odun ve arpaya yakn
saman, ot veya ferik 0lmaldr4 Bu miktardaki zahirenin menzilde hazr
bulundurulmas,
ayn zamanda nemli bir nakliye organizasyonunu
da
gerektiriyordu. Tonlarca hayvan ve insan yiyeceinin zamannda menzillerde
hazr durumda bulundurulmas hayati neme sahipti5. ster srsat, avarz yada
nzl karl, isterse satn alnma yoluyla temin edilmi olsun byk miktarda
nakliye parasn gndeme getiriyor ve mekkari esnafna i dyordu6 1083
i
Bk; Yusuf Halaolu, "Osmanl mparatorluu'nda Menzi! Tekilat zerine Baz
Mlahazalar", Osmanl Aratrmalar, ll, stanbul 1981, 123-13 .
2 BOA, MAD, no: 6572, s . 145.
3 Ahmet Tezbaar, Mehter Tarihi, Tekilat ve Marlan, stanbul 1975, s.27.
4Rza Bozkurt, "Osmanl mparatorluu Dneminde lkenin Harekat Bakmndan
Blgelere Ayrlmas, kmal ve iae ileri, Haberleme Sistemleri", Askeri Tarih Blteni, S .25,
Ankara 1988, s.6.
5 lhan Tekeli,
"Osmanl imparatorluunda Mekan Organizasyonundaki Gelimeler",
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S . 45, Ankara 1971, s . 5.
6Bk. mit Ekin, XVIL-XVIII. Yzyllarada
Osmanl mparatorluu'nda
Ulam ve
letiim rgtlenmesi zerine Bir Aratrma, (Baslmam doktora tezi), Ankara 2000, s . 112126.

"

"

"1
~
XVII. Yzyl Sefer Menzillerinin Ekonomik Yn ve Esnafn Katks

137

senesi Kamanie Seferi'nde Edirne'den itibaren sekizinci menzil olan ve iki gn

konaklanlan Ilcalar rnek olarak ele alacak olursak bu sylediklerimiz daha
iyi anlalacaktr. ster srsat, isterse itira veya ocaklk olsun zahirenin
menzilde hazr edilmesi byk bir nakliye organizasyonunu elzem klmaktayd..

Gnderme ekli
Sili vri srsat!
Nevahi-i Kean
srsat
Ocak srsat!
Bykekmece
srsat!
atalca srsat
Kkekmece
srsat!
Midve srsat!
Mahmiye-i Edirne
srsat!
Cisr-i Mustafa Paa
srsat!
Gulam- cev
ocakIl
Toplam 7.

i!

arpa
kile

Un
Kile

1550
1350

100
120

120
108

1080
1150

50
100

1150
1000

Anam
re's

Sadeyag
vukivve

Bal
vuki.

Odun
araba

170
120

100
58

80
79

150
150

80
100

50
100

40
50

35
80

100
100

120
120

100
100

100
100

50
50

65
20

150
150

1500
6980

120
525

50
1000

100
400

50
330

50
250

200
600

500

75

50

50

50

50

100

1330

1708

1190

778

709

1700

Ot araba

1000
17260

Bu tabloyu incelediimizde Trakya kazalar srsatnn bu menzile havale

edilmi olduunu grrz. Ilcalar Edirne' den itibaren sekizinci menzildir,
menziller arasn yaklak 30 km. kabul eder isek Edirne- Ilcalar aras 240 km.
art kazalarn Edirne'ye uzakl
ilave edilecek olursa,yaklak 400 km.
civarnda bir mesafe grnmektedir. Bu mesafenin bu kadar uzun olmasnn ana
sebebi devletin nakliye ykmlln halka yklernesi ve byk bir nakliye
klfetinden kurtulmasdr. Trakya iin zel sebep ise bu blgenin kara
tamaclna uygun olmas ve corafi engellerin bulunmamasdr. Burada esas
ykmllk zahirenin kendisinden ziyade tanma ameliyesidir. Bu durum bize,
nakliyenin ne kadar maddi ve bedeni zor bir faaliyet olduunu gstermektedir.
Sefere kacak ordunun eitli alanlardaki ihtiyalarnn karlanmas iin
bir takm grevlilere ihtiya vard. Bunlar genelolarak
orducu olarak
adlandrlan esnaflardan oluuyordu. Ordunun levazm hizmetlerini grecek bu
kiiler, lkenin eitli blgelerinden ihtiya nispetinde temin edilir ve bu
ilerden ilgili yerlerin kadlar sorumlu idi. stanbul, Bursa ve Edirne'nin orducu
!

7 Mustafa
Nuri Trkmen, Kamanie Seferinin Lojistik Hazrlklar,
tezi), Ankara 2002, s.(82.)74.

(Baslmam

doktora

138

Mustafa

Nuri Trkmen

karmas kanun gerei olmakla birlikte ihtiya halinde baka blgelerden de

orducu karlabilirdi .. Orducu kan esnaf alet edevatyla orduya katlr ve
bunlarn sanatlarnda ehil kiiler olmasna dikkat edilirdi. Seilen esnaflar
orducu bann maiyyetin de orduya katlr ve belirli bir sre hizmet ettikten
sonra geri dnerlerdi. Eer sefer devam ediyor ise yerlerine yenileri
gnderilirdi8
1083 Kamanie Seferi'nde Edirne'den ukurayr sahrasna gelite esnaf
alaylar unlardan olumaktayd; ekmekiler, mealeciler, kasaplar, bahvanlar
(sebzevatlar), yemiiler (tatlclar), hasrclar, pamukular (haffaf), silahlar,
amdancllar, mumcular, krkler, debbalar, pabucular, uhaclar, kahveciler,
sark yapclar, terziler, kunduraclar, bunlarn toplam 3000 den fazla ve ou
gayr- mslim idi9
Bir gn iin yaklak 750 koyun kesildii ve her askerin gnlk ift ekmek
istihkak olduu ve bunlarn dnda daha bir ok kalem mal ve hizmete ihtiya
duyduklar dnlecek olursa, orducu esnafnn ne kadar gerekli olduunu
ortaya kmaktadr. Koyunlarn kesim iini kasaplar yapar iken, debbalar
derisini, ynlerini ise haffaflar deerlendiriyordu. Bu metalar katma deer
kazanrken, ordu hazinesine irad kaydediliyordu. Yine her askere gnde verilen
bir ift ekmek iin ise frnclara grev dmektedir. Askerin elbise tamirinde
terzilere ve ayakab tamirinde kunduraclara,
sebze meyve ihtiyacnda
bahevanlar
ve yemiilere,
aydnlanma
ihtiyac iin ise mumcu ve
amdancllara i dyordu. Bunlardan birisinin olmamasnn ne gibi skntlara
sebebiyet verecei ok aktr.
Devletin merkez askeri n yapm olduu zahire alnlarnn dnda,
reayann arabalarla getirip ordu iinde satt zahireo ise ayr bir ekonomik
faaliyeti iaret etmektedir. Bu ekilde reaya zahire veya sebze-meyve satp para
kazanr iken askerde ihtiyalarn karlam oluyordu. Yine rnek olarak ele
aldmz Kamanie seferinde bir nevi serbest piyasa eklinde oluan fiyatlar u
ekildedir.

8 Orhan Kl, " 1585 Ylnda Tebriz Seferine kan Osmanl Ordusunun kmal ve aesi",
Askeri Tarih Blteni, S. 46, s .120-121.
9 Antoine Galland, stanbul'a
ait gnlk hatralar, (ev. Nihat Sm rik), I, Ankara 1987,
s .110-111; Blent elik, Osmanl Seferlerinin Lojistik Sorunlarna Kentli Esnafn Getirdii
zmler: Orducu Esnaf, (bas1mam doktora tezi), Ankara 2002, s .168.
Lo Trkmen, a. g .t, s .78.

XVII. YZYl Sefer Menzillerinin Ekonomik Yn ve Esnafn Katks

Menziller

Karasu
sakc
Krlanos
sak
Burudest
eueure
Lobunea
Kamanice
zvonce
Bueas
Dn
zvonce
eucure
Yanure
Kekecaliz
Zemis
sak
sakc

Arpa
Kile
Fiyat
16
akce
24
25-30

At
yemi
fiyat
6

139

Un
Kile
fiyat

Peksimet
Vukiyye
Fiyat

Ya
Vky.
fiyat

Bal
yky.
fiyat

Pirin
Kile
fiyat

Kahye
Vky.
fiyat

10

35-40
30-35

25-27

170

300

11

15

18-20
40-50
25-30

6-7
10
50-60
8-10

8-10
15
70-80
15-20

180-200
180

200
150
180-200
120

160
23
100
60

15
40
40-50
50-60
70-80
10-12

10

60-70
70-80

150
50

200

180-200

130-140

Yine menzillerde
sknt ekilmemesi
iin sefer ncesinde, Tuna
taraflarndan stanbul'a buday gnderilmemesi, yre idarecilerine emredilirdi. Bu ekilde Rumeli ve Tuna blgesinde menzillerde zahire sknts
ekilmemesi hedeflenmitir.
Sefer hangi tarafa olursa, o taraftan zahire
toplandn dnmek yanl olur. Rumeli ve Anadolu da deniz kysnda olan
blgelerden zahire alm yaplrdI. Mesafe uzak olsa da ulam kolaylndan
dolay bu yol her zaman tercih edilirdill.
Zahirenin 1082 senesi srsat defterine gre fiyatlar yledir; arpann kilesi
40 ake, unun kilesi 90 ake, koyunun her bir tanesi 200 ake, sade yan
okkas otuz ake, baln okkas 20 ake, samann kantar 30 ake, odunun arabas
70 akeden bedel tahsil edilmitirl2.Bu fiyatlarla gnlk zahire tketim tutarlar
arpldnda ortaya kan rakamlarn bykl ve bu malzemenin muhafaza
ve emniyetinin salanmas gerek menzil, gerekse sefer organizasyonu iin
hayati neme sahiptir.

LI
Kamanie seferi iin Bolu'dan arpa satn alnm, Bartn ve Ereli iskelelerinden
gemilerle sak skelesine tanmtr; Halil Sahilliolu, "v. Mehmed'in
Il.Lehisan Se/eri
Dolaysyla Bolu Vilayeti'nden Ald Arpa", ele, IX, Bolu 1963, s .25.
12 Halil Sahilliolu,
" XVII. Yzyl Sonunda Bolu Livas Srsat Bedeli", ele, XI, Bolu
1964, s .19.

Mustafa Nuri Trkmen

140
KAYNAKA.
BOA, MAD, no: 6572.

Bozkurt, Rza, "Osmanl mparatorluu Dneminde lkenin Harekat

Bakmndan Blgelere Ayrlmas, kmal ve ae leri, Haberleme Sistemleri",
Askeri Tarih Blteni, Say: 25, Ankara 1988.
elik, Blent, Osmanl Seferlerinin Lojistik Sorunlarna Kentli Esnafn
Getirdii zmler: Orducu Esnaf, (baslmam doktora tezi), Ankara 2002.
Ekin, mit XVII.-XVill. Yzyllarada Osmanl imparatorluu'nda
Ulam ve iletiim rgtlenmesi zerine Bir Aratrma, (Baslmam
doktora tezi), Ankara 2000.
Galland, Antoine, stanbul'a
I, Ankara 1987.

ait gnlk hatralar, (ev. Nihat Srr rik),

Halaolu. Yusuf, "Osmanl mparatorluu'ndaMenzil

Tekilat zerine
Baz Mlahazalar", OsmanlAratrmalar, ll, stanbul 1981.
Kl,Orhan, " 1585 Ylnda Tebriz Seferine kan Osmanl Ordusunun
kmal ve aesi", Askeri Tarih Blteni, Say: 46.
Sahilliolu, Halil, " XVlI. Yzyl Sonunda Bolu Livas Srsat Bedeli", ele,
XI, Bolu 1964.
Sahilliolu, Halil, "IV. Mehmed'in
.Lehistan Seferi Dolaysyla Bolu
Vilayeti'nden Ald Arpa", ele, IX, Bolu 1963.
Tekeli. lhan, "Osmanl Imparatorluunda Mekan Organizasyonundaki
Gelimeler", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 45, Ankara 1971.
Tezbaar, Ahmet, Mehter Tarihi, Tekilat ve Marar, stanbul 1975.
Trkmen, Mustafa Nuri, Kamanie Seferinin Lojistik Hazrlklar,
(Baslmam doktora tezi), Ankara 2002.