MANTIIN GRKEML DN

Timur KARAAY

Doru nedir? Yanl nedir?

Gnlk konumalarmzda ok sk kullandmz "doru dnme, doru i yapma, doru karar verme, vb"
eylemlerden ne anlyoruz?
Karlatmz olaylar bizi u ya da bu ynde karar almaya, u ya da bu ii yapmaya zorlar. Bu seimi yaparken,
iinde bulunduumuz koullar deerlendirerek seimimizi yapar, admmz ona gre atarz. Bu srete, bilerek ya
da bilmeyerek, bazdorular ve baz usavurma (akl yrtme) kurallarn kullanrz.
Her nerme bir yarg (hkm) bildirir. Bu yarg doru ya da yanltr. Buna nermenin doruluk deeri diyoruz.
Baz nermelerin doru ya da yanl olduuna karar vermekte hi zorlanmayz. Baz nermelerin doru ya da
yanll, karar veren kiinin bilgisine ya da inanlarna baldr.

Bu gn hava souktur.

Trkiyenin bakenti Ankaradr.

Su oksijen ve havadan oluur.

nsan evrim geirmi bir hayvandr.

Grld gibi, bir nermenin doru ya da yanll, kiinin bilgi ve deneyimlerinden karlan bir sonutur.
Dolaysyla grecelidir. Zamana ve evre koullarna baldr.
Bu nedenle, yarglarmz mutlak doru ya da mutlak yanl olamaz. Bize doru gelen nerme, bakasna yanl
gelebilir. nanlarmz, bilgilerimiz ve deneyimlerimizle bu gn bize doru grnen nerme, yarn yanl
grnebilir.
Bu konumada, insanolunun varoluundan beri doru dnmek iin giritii amansz abann ok ksa bir
zetini verecek ve gnmzde bu abalarn hangi ynlere kaymakta olduunu belirteceiz.

nsan ve doa
nsanolu varoluundan beri doay bilmek, doaya egemen olmak istemitir. nsanolunun yaama igds,
korkusu, merak, tutkusu, egemen olma istei, beenilme istei, daha rahat yaama istei vb nedenler, onu doaya
egemen olmaya zorlamtr. Bilgi retiminin asl nedeni budur. nsann bu istekleri hi azalmadan srecektir.
yleyse, insann doayla sava ve dolaysyla bilgi retimi de durmakszn srecektir.
Bilim nedir?
Bilimin szlklerdeki ya da ansiklopedilerdeki tanm, baz nans farklaryla birbirlerine benzer.

Bilimsel bilgi Doa olaylarn aklayan, geerlii ve kesinlii kantlanabilen dzenli bilgi.
Bilim Doa olaylarnn snrlanm bir blmn aklayan bilimsel bilgiler topluluu. Bilimsel bilgi edinme
sreci.
Bilim neyle urar?
nsanla ve evresiyle ilgili olan her olgu bir doa olaydr. Burada doa olaylarn en genel kapsamyla alglyoruz.
Yalnzca fiziksel olgular deil, sosyolojik, psikolojik, ekonomik, kltrel vb bilgi alanlarnn hepsi doa
olaylardr. nsanolu, bu olgular bilmek iin varoluundan beri tkenmez bir tutkuyla ve sabrla abalamaktadr.
Dolaysyla, bilimin asl ura alan doa olaylardr.
Baka canllarn yapamad bu ii, insanolu aklyla baarmaktadr.

Bilimin gc
Bilimsel bilginin geerlii ve kesinlii, her istenildiinde tekrar tekrar kantlanabilir. Yzyllar boyunca sren
bilimsel bilgi retim sreci, kendi niteliini, geleneklerini ve standartlarn koymutur. Bilimsel alma hi
kimsenin tekelinde deildir, hi kimsenin iznine bal deildir. Bilim herkese aktr. steyen her kii ya da kurum
bilimsel alma yapabilir. Dil, din, rk, lke tanmaz. nsanln hizmetindedir. Her an herkes tarafndan, bilginin
geerlii ve kesinlii denetlenebilir. Bu denetim srecinde, yanl olduu anlalan bilgiler elenir. Dolaysyla,
bilim, herhangi bir anda tekniin verdii en iyi imkanlarla gzlenebilen, denenebilen ya da usavurma kurallaryla
geerlii kantlanabilen sistemli bilgilerden oluur. Byle oluu, bilimsel bilginin doruluunu (zamana baldr),
evrenselliini dourur.
Elbette, bilgi birikimi yannda, tekniin ve teknolojinin geliimi, gzlem ve deney yapma olanaklarn
artrmaktadr. rnein, balangta plak gzle ya da basit teleskoplarla yaplan gzlemlerle varlan astronomi
bilgileri ok snrl idi ve stelik bazs yanlt. Daha sonraki alarda yaplan optik teleskoplar, fizikte ortaya
kan ekim yasalar ve bunlara eklenen matematiksel hesaplamalar yakn gk cisimlerinin hareketlerini kesinlikle
bilmemizi salamtr. Bu bilgiler her isteyen tarafndan her an yeniden dorulanabilir. Zaten, dnyadaki
gzlemevleri bu ii srekli yapmaktadr; gzlenebilen btn gk cisimlerinin hareketleri srekli kaydedilmektedir.
Fizikteki gelimeler, radyo teleskoplar, yapma uydular ve dier gelimi gzlem aralar evrenin srlarn yava
yava ortaya koymaya balamtr. Bu gn ok uzak gk cisimleri hakknda bildiklerimiz elimizdeki gzlem
aralarnn yetenekleriyle snrldr. Yarn bu aralar gelitike evreni daha iyi bileceiz.
Benzer biimde, gelien teknolojiye paralel olarak, biyoloji ve tp bilgilerimiz hzla artm ve birou deimitir.
Byk elektron mikroskoplar ve dier deney ve gzlem aralar, canl hcreye ait pek ok eyi ortaya koymutur.
Bu alandaki bilgi retimi hzla srmektedir.
Grld gibi, bilimsel bilgi kat, deimez, kalc, dogma deildir. Dinamiktir, deiime aktr. Geerlii her an
kantlanabilir. Gelien teknoloji, var olan bir bilginin yanlln ya da eksikliini ortaya koyduunda, hi bir
formaliteye gerek olmadan, o bilgi yerine yenisi konulur.
te bilimin asl gc budur.

Bilim uygarl yaratr

Binlerce yl sren bu srete ortaya salam bilgiler kmtr. Benzer ya da birbiriyle ilikili salam bilgilerin bir
araya getirilerek sistematik biimde snflandrlp ortaya konulmas bilim dallarn yaratmtr.
retilen bilgiler kuaktan kuaa aktarlmaktadr. Her kuak, bir nceki kuaktan devrald bilgilere
kendisininkileri de ekleyerek gelecek kuaa devretmektedir. retilmesi ya da edinilmesi ok uzun zaman alan ve
bazan insanoluna byk aclara, eziyetlere malolan deerli bilgiler, sonraki kuaklara hazr sunulmaktadr.
Bu olgu, uygarl yaratmaktadr.

nsan bilen varlktr

Bir ok dilde "insan" szc "bilen varlk" anlamna gelir. Her toplumun bir dili vardr. Dil, insann konumasn;
yani duygularn, dncelerini, isteklerini, bilgilerini, vb teki insanlara aktarmasn salar. Baka bir deyile, dil,
toplumun esas iletiim aracdr. Ama dilin ilevi bununla snrl deildir. Dil insann dnmesini, bilgi retmesini
salar. Bilgi retirken yeni ve eski bilgileri yarglar; doru olan, yanl olan seer... Bylece, dili kullanan insan
toplumun kltrn yaratr. Her kuak kltre yeni geler ekler. Bylece, toplumun kltr byyerek, gelierek,
kendi iinde evrimler ya da devrimler geirerek kuaktan kuaa aktarlr. Yaratlan bir kltrn gc, kendi
iindeki doru bilgilerle doru orantldr.

Bilimsel bilgi retme yollar

Bu kadar bilgiyi reten insanolu, doal olarak, bilgi retiminde gvenilir yntemlere gerekseme duymutur.
Baka bir deyile, onu, doru bilgiye gtrecek aralar da yaratmak zorunda kalmtr.
Bu gn bilimsel yntemler diye adlandrlan ve doru bilgi retimine yarayan yntemleri, balangta ikiye
ayrmak mmkndr: tmevarm ve tmdengelim.
Tmevarm Tikel nermelerden tmel nerme oluturma yordamdr.
Tmevarm gzlem, deney, hesap vb yollarla bir doa olaynn genel kuraln kurmaya alr. Baz doa olaylar
insanlk tarihi boyunca gzlendii ve her seferinde aynen tekrarland iin tartmasz tmel
nermeler olarak kabul edilir. Baz doa olaylar yeterince gzlenmi ve hep ayn sonucu
vermitir. Baz doa olaylar, ancak laboratuar ortamnda defalarca denenmi ve varlan
sonu genel kural kabul edilmitir.
1.rnek Gne her gn doudan doar. Bu olguyu, insan varoluundan beri gzlemektedir. Her gn gzledii bu
olayn, genel bir kural olduunu alglamtr. nsan bu bilgiye gzlemle varmtr.
2.rnek Bir bitkinin tohumunu topraa eker ve belirli koullar altnda belirli sre bekletirseniz, onun yeerdiini
grrsnz. Bu deneyi bir ok kez tekrarlap, ayn sonuca ularsanz, bunun bir kural
olduunu syleyebilirsiniz. Bu bilgiye deneylevarm olursunuz.

3. rnek 1 + 2 + 3 + ... + n = n(n+1)/2 formlnn her n doal says iin geerli olduunu kantlamay liseden
biliyorsunuz. Bunun iin u ilemleri yapyoruz:
a. n=1 iin forml salama,
b. n=k iin formln salandnn kabul edilmesi halinde, n=k+1 iin de salandn
kantlama.
Bu sonuncuya uygulanan ynteme, matematiksel tme varm yntemi diyoruz. Bu bilgiye hesapla varlmtr.
Tmevarm ilkesi fizik, kimya, biyoloji, gk bilimleri, tp, eczaclk, mhendislik, sosyal bilimler, ekonomi vb
birok bilim dalnda balca bilgi retme arac olmutur ve bu ilevini srdrmektedir. Ancak bu yntemde ok
dikkatli davranlmas zorunludur. Nicelik ya da nitelik asndan yetersiz olan gzlem ve deneyler tmevarm
ilkesi oluturamaz. Aadaki rnek bunu apak gsterir.
4. rnek Evimizden stnden be gn st ste bir uak getiyse, yarn da bu uan geeceini syleyemeyiz.
nk bunun iin yaplan gzlem yeterli deildir; salam dayanaklar yoktur.
Tmdengelim
Tmdengelim, tmel (genel) bir nermeden tikel (zel) nerme karma eylemidir.
Tmdengelim yntemini anlatan ok popler bir rnek yazalm.
1. rnek (1) Btn insanlar lr.
(2) Sokrat bir insandr.
(3) yleyse, Sokrat da lr.
Usavurma
Yukardaki rnekte yapld gibi, tmel bir nermeden tikel nerme karln salayan
yordama usavurma diyeceiz.
Deiik kaynaklarda buna tmdengelim, akl yrtme, tasm (kyas), dedksiyon ya da, ksaca, karm adlar
verilir. Baz yazarlar, bunlar arasnda bir nans fark yaratm olabilir. Ancak, bu dersin kapsam ve amac iinde,
bu deyimler arasnda bir fark yaratmay gereksiz gryoruz.
Bu tr usavurma yntemleri, ilerideki nitelerde greceiniz Matematiksel Mantkta ok kolay ifade edilir ve ok
kolay anlalr. Bu nedenle, yzyllar boyunca tartlan ve incelenen bu kurallarn ayrntsna girmenin ancak tarihi
bir deeri olabilir. O nedenle, burada konuyu bu ynyle ele almayacaz.
Mantk (usbilim-lojik)
Usavurma kurallarn konu edinen bilim daldr. Baka bir deyile, mantk tmdengelim yntemlerini inceler.
Usavurmak (akl yrtmek) doru dnmek demektir. Konuma dilinde sezgisel bir mesaj veren bu deyimden
kastettiimiz ey, "doru bir nermeden doru bir nerme karma" eylemidir. Buna Mantk'ta
ncl'den varg karma.

[Hipotezden hkm karma.]

diyoruz. Usavurmann baarl olmas iin u iki koul salanmaldr:
1. Usavurma geerli olmaldr.
2. ncl doru olmaldr.
Salamlk Yukardaki iki koulu salayan akl yrtme salam'dr.
Biimsel (formal) mantk
Usavurmann biimiyle uraanlar, yukardaki (1.) koulun gereklemesiyle ilgilidirler; yani asl
ileri, usavurmay doru kurmaktr. (2.) koulun gereklemesi; yani ncln, dolaysyla vargnn
doruluunun salanmas, genellikle baka disiplinlerin konusudur.
Baka bir deyile, biimsel mantn urat esas konu, akl yrtmenin (muhakemenin) biimidir. Kullanlan
hipotezlerden bamsz olarak, akl yrtmenin geerli olmas gerekir. Baka bir disiplinden gelen hipotezin,
dolaysyla ondan karlan hkmn doru veya yanlln aramak, biimsel mantn ii deildir.
Bugnk biimsel mantk
1. nermeler Cebiri (Proposional Calculus)
2. nerme Fonksiyonlar (Predicate Calculus)
diye ikiye ayrlabilir. Ancak, bu ayrma gelmeden nce, antik adan bize ulaan syllogismin (klasik mantk) de
biimsel mantk ierisinde incelenmesi gerekir. Byle yapldnda, ulalan aama daha iyi anlalacaktr.

Usavurmann (akl yrtmenin) kurallar

rnek:
Aadaki iki karm ayn usavurmay kullanr; ama ncller ve varglar farkldr.
Her kpek memeli hayvanlar snfndandr.
Baz drt ayakllar kpektir.
Baz drt ayakllar memeli hayvanlar snfndandr.

Her gen gelecee umutla bakar.

Baz brokratlar gentir.
Baz brokratlar gelecee umutla bakar.

Bu karmlarda hipotez ve hkmlerin doruluunu veya yanlln denetlemek iin farkl disiplinlerden
bilgilere gerekseme vardr. Formal mantk bu ile ilgili deildir. Onun ilgilendii, yalnzca karm kuralnn
geerli olup olmamasdr.

imdi bu karm biraz daha biimsel konuma getirelim:

Her x bir y dir.
Baz z ler x dir.
Baz z ler y dir.
Bu karm biimi biimsel mantkta geerli akl yrtme kurallarndan birisidir. nceki iki nerme, bu formun iki
ayr uygulamasdr.

Bu karmn biimini deitirdiimizde hkmn yanl olduunu u rnekle grebiliriz:

Her kpek memeli hayvanlar snfndandr.
Baz kanatl yaratklar memeli hayvanlar snfndandr.
Baz kanatl yaratklar kpektir.

Yukardaki akl yrtme biimi doru hipotezlerden doru sonu karmamaktadr. Dolaysyla geerli bir
akl yrtme biimi deildir.
Geerlilik Doru hipotezden doru hkm karan bir akl yrtme biimi geerlidir.
Aksi halde, sistem iinde tutarszlk doar.
Tutarszlk, bir nermenin yanllndan farkldr.
Son usavurma biimini yle genelletirebiliriz:
Her x bir y dir.
Baz z ler y dir.
Baz z ler x dir.

Biraz dikkat edilirse, bu karm kuralnn geerli olmad (rneklerle) grlebilir. Matematiksel yolla bu i ok
daha kolaydr. Kmesel simgeleri kullanarak, yukardaki iki kural yle yazabiliriz:

Geerli Kural : BA ve CB ise CA dr.

Geersiz Kural : BA ve CA ise CB dir.

Grld gibi, matematiksel formllerin kullanlmas, usavurmay ok yaln klmakta ve yanlg payn ortadan
kaldrmaktadr. yleyse, mantk kurallarn matematiksel formllerle ifade etmek en doru
yoldur.
Bu gn klasik mantn (Aristo mant) incelenmesi ancak tarihi adan nem tar. Klasik mantn ortaya
koyduu her sonucu matematiksel olarak daha kolay ve daha gvenilir olarak ifade edebiliriz.
lerideki nitelerde bu iin nasl yapld ayrntl olarak aklanacaktr. Burada yalnzca baz nemli tanmlar
vermekle yetineceiz.

nermeler Cebiri
nermelere ve, veya, ise, deil operatrlerinin ( , , , ) uygulanmasyla yeni nermeler karma ilemidir.
Cebirsel deyimiyle, nermeler kmesi zerinde cebirsel ilemler yapma eylemidir.

Belitsel nermeler Cebiri

Kmeler kuramnn belitsel (aksiyomatik) kuruluuna paralel olarak, Belitsel nermeler Cebiri kurulabilir. Bunun
iin aadakiler varsaylr:
1. lkel semboller ve tanmlar
2. Forml yaratma kurallar
3. Belitler
4. Dnm kurallar (yeni teoremler elde etme yntemleri)

nerme Fonksiyonlar
nermeleri birer fonksiyon olarak dnp, belirli deikenlerin bu nermeyi salayp salamadn inceler.
nermeler cebirinin soyutlanmas ve genellemesidir. Bu sistemde, deikenler iin her () ve baz
() niceleyicileri sisteme girer.
Forml nermelere ( , , , ) operatrlerinin sonlu sayda uygulanmasyla elde edilen ifade.
spat Sonlu sayda formldr. Formllerin her birisi ya bir belittir, ya da baz karm kurallarnn uygulanmasyla
nceki formllerden elde edilen yeni formllerdir.
spatlanabilir forml Bir ispatn son formldr.
Tutarsz Kuram T kuram iinde bir ve formlleri ispatlanabiliyorsa, teori tutarszdr (elikilidir).
Tutarl kuram elikisiz kuramdr.
Metalogic Formal dillerin ve biimsel sistemlerin biim (syntax) lerini ve anlam (semantic) larn konu edinen
logic sistemdir.
Metalogic, karlat sorulara cevap ararken axiomatik sisteme girmektedir. te yandan, bir sistemi temsil eden
modelde ciddi felsefi sorular doar. Bunlar bu dersin kapsam dndadr.

Mantk tarihine ksa bir bak

Antik a
Hemen her olguda olduu gibi, doru dnme kurallarnn ortaya kmas da tarih iinde bir geliim, bir evrim
geirmitir. Buna bir balang noktas seilemez. Ancak, antik adan gnmze gelen kaltlarda mantk ile
urat bilinen baz nemli adlar unlardr : Parmenides (M..500), Zermelo (M..500), Socrates (M..470399), Plato (M..428-348), Aristotle (M..300), Theophrastus (M..371-286). Bunlar arasnda, mantk biliminin
domas ve gelimesinde en etkili olan Aristoteles'dur.

Aristoteles (Aristotle-M..300)
M..600-300 yllarnda ortaya kan usavurma kurallarn Aristoteles sistemletirdi. Organon (alet) adl yaptnda
14 syllogism (usavurma kural) verdi. Bu kurallar bu gnk biimsel mantn temelidir. Bu kurallar, 2000 yl
akn bir zaman dilimi iinde insanolunun dnme ve doruyu bulma eylemini etkisi altnda tutmutur.

Ortaa

skenderiyeli Saccas (MS 300) Aristoteles'in eserlertini yorumlayarak ortaaa tad. Din devletini kurmak isteyen
Hristiyan Kilisesi Aristoteles Mantn iyice benimsedi. Ortaada, Hristiyan din adamlar, Aristoteles'in 14
syllogism'ine 5 tane daha eklediler. Ortaya kan 19 kural, Hristiyan Kilisesi retisinin (Skolastik reti) temeli
oldu. Bu retide, evrime (deiim - zaman) yer yoktur; gerekseme de yoktur. Aristoteles'in tmelden tikele giden
usavurma kurallar, Hristiyan din devletinin yapsna kolayca uyarland. Din devletinin yetkileri Tanr'nn yetkileri
sayld. Bu tmel bir gerek (doru nerme) olarak kabul edildi. Bu gerek asla sorgulanamazd. Tanr btn
varlklar bu gn olduklar gibi yaratmt. yleyse soylular soylu, kyller kyl, kleler kle kalmalyd. Daha
tesi, insanlarn dnmesine gerek yoktur. Kutsal kitap sylenecek her eyi sylemitir. Bunun aksine hareket
etmek, tmel geree; yani Tanr'ya kar gelmektir!... Din devletinin bu gr gerekten etkili olmu ve
Hristiyan avrupas koyu bir karanla gmlmtr.
Ortaalarn sonlarna doru Organon Arapa'ya evrildi. El Kindi (MS 805-873), El-Farabi (MS 873-950), bni
Sina (MS 980-1037), bni Rd (MS 1126-1198) slam uygarlnn mantkla da uraan dnrleridir. Hristiyan
dnyasnda dnce retimi durmuken, slam dnyasndaki bu gelime srdrlebilseydi, belki tarihin ak
deiecekti. Ne var ki, akl ve mantn imana ters demeyeceini savunan mam Gazali, bir bakma Hristiyan
din devleti retisine benzer dnceyi savunarak, dier slam bilginlerine kar kt. Ne yazktr ki, Osmanl'da
ve slam dnyasnda mam gazali'nin dnceleri zamanla egemen oldu ve slam dnyasnda dnce retimi
snrland.

Yenia
nsan, dncenin snrlanmasna bakaldrnca, ortaa karanl yrtlmaya balad. Rnesas, her alanda olduu
gibi mantkta da yeni gelimelere neden oldu. Francis Bacon (1561-1626) tmdengelime kar kt. Her eyin tam
bir listesini karp karlatrma yapmay nerdi. Ama byle bir listeyi karmak mmkn deildi. Bilimsel bilgi
retiminde, en nemli yntemi Descartes nerdi: Hereyden phelen, zmle, birletir, say-l, btn-para
ilikisini kur diye zetlenebilecek bu yntemin bilimsel yntemlere byk etkisi oldu. Ancak, bunlarn biimsel
manta bir etkisi yoktu.
Bilimsel bilginin ancak tmevarmla retilebileceini savundu.

Problem zen Makina

Leibniz(1666):
Dissertatio de Arte Combinatoria,1666, adl eserinde sembolik bir dil yaratmay dnr. Evrensel tam notasyon
sistemi diyebileceimiz bu dilde, her kavram en kk bileenlerine kadar ayrtrlabilecektir. Ayran bu
bileenler her kavrama temel olacak bilgilerdir.
Lingua characteristica universalis
Calculus ratiocinator (Akl yrtmenin hesab)
adl projeleri teorik bazda bile gerekleemedi. Logic konulu olan ve yaarken yaynlanmam makaleleri, daha
sonraki dnemlere etki etmitir. Boole'dan ok nce Boole cebirinin temelini atmtr; ama projeleri bilinmez
kalmtr.

Alan Mathison Turing (1936) : Leibniz'in projesine benzer bir projeyi gerekletirecek bir makinay hayal
etmitir. Turing machine diye anlan bu hayal makina, her matematik problemini zecek mekanik bir alet olarak
dnld. Tabii bunun olanakszl ispatland.
Recursive function theory Sonlu sayda combinatorik ilemlerle hesaplanabilen fonksiyonlardr. Bunlara mekanik
zlebilir fonksiyonlar da denilir.
Gdel, Herbrandt, Turing, Church ve Post tarafndan 1930 lu yllarda yaplan almalar recursive function
theory de nemli gelimeler salad.
Baz problem snflarnn mekanik zlebilirlii, baz problem snflarnn da zlemezlii ispatland.
Bu ynde yaplan ok nemli bulgulardan birisi de udur: 1970 ylnda, Diophant denklemlerini zecek bir
algoritmann olmad ispatland. Bu sonu, 1900 ylndaki Matematik Kongresinde Hilbert'in sunduu nl
10.problemin zmszln ortaya koymutur.