ANTKYUNANTRAGEDYASI

Trajedi modern kltrde ok fazla (ve yanl) kullanlan kelimelerden biridir. Gazete okuyan,
televizyon izleyen veya radyoda haberleri dinleyen biri srekli yollarda, havada, yanan bir evde ve
Afrikannllerindeyaanantrajedidenhaberyeralr.Kazaveyatalihsizlikgibiduygusaladan
dahaazkkrtckelimelerkullanlmaz?Veyatrajedikelimesindefelaketveyakyametgibidaha
glkelimelerinifadeedemediinevardr?
Gnmzde, trajedi ani veya bir olayn sonucu olarak lm anlatr. Trajedi insann sadece ac
ekmesinden biraz daha fazlasdr; olaya karanlarn genellikle dier insanlar veya doa yznden
lmdr. Trajedi tam anlamyla kurbann veya kurbanlarndr ve ktl yapan (tabi eer varsa)
adalete teslim edilirken, Shakespearenin dramatize ettii Macbethin trajedisinden sz etmeyiz.
Ancak tm lmler bize trajik gelmez. ou kii drt yanda bir ocuun komunun bahesinde
zeri kapatlmam havuza dp boulmasn, seksenlik birinin ksa sren bir hastalktan sonra
lmne gre trajik bir olay olarak nitelendirecektir. Trajedinin modern grnmnde basit bir
kayptan daha fazlasnn olmas gerekir. ok kabaca cevaplanrsa bir kayp ve bu kaybn izleyenin
bakasnagreyounbirzntvestraplaikiyekatlanmasgerekir.Gnmzdetrajedibunaltc
ve gereksiz olandr, olmamas gerekendir, birinin veya bir eyin engelleyebilecei bir eydir, olduu
iin birinin sulanabilecei bir eydir. Bu bizi izgisel bir olay rgsne gtrr: anne bana veya
ocuun bakcs onu takip ediyor olsayd, o zaman trajedi olmaya bilirdi. Eerler iyi olay
rgsnn zdr ve trajedi iin Aristotelesin iddia ettii gibi olay rgs (mythos) en nde
gelendir.
Tm lmler veya lmle ilgili ykler trajik deildir. Trajedi gnmzde sefaletle veya gnlk
olanlailgilenmez,tabiiAfrikadaalktanleninsanlarntrajedisiharitir.Biruyuturucubamlsnn
ar doz nedeniyle arka sokaklardan birinde lmesi trajik midir? Belki, eer lenin bir dizi
dramatik olayn sonucunda aslnda yksek bir statden o hale geldii oraya karsa. Bizim iin
trajedi, tpk Antik Yunanllara olduu gibi, insanlk, doa (veya kutsal) olanla ilgili daha byk
sorunlar ortaya karma eilimindedir. Bylece trajedinin modern tabiri beklenmedik ve gereksiz
olarak sadece olay yaayanlarn deil herkes tarafndan almlanabilir bir dramatik olaylar dizgesi
dhilinde,acvestrabneliketmesiylelmveyokolmayimaeder.
AntikYunantragedyasnngrnmnincelerkentyrajedikelimesininmodernarmlarnnbir
blmn budamak durumundayz. Aeschylusun Agamemnon, Adak Sunanlar, Sophoklesin Ajaks,
Antigone ve Trachis Kadnlar, Euripidesin Medea, Bakhalar, Herakles, Hecuba gibi oyunlarnda
olduu gibi Antik Yunan tragedyalarnn ou ykdeki karakterlerin lm veya ykmyla
sonulanmasna ramen, Sophoclesin Kral Oedipus oyununda krlk ve srgn, Oedipus
Kolonostada ise Oedipusun lmyle huzura kavumas nedeniyle ok ykc deildir. Aeschylus
Eumenidler; Sophokles Philoktetes; Euripides Andromache, Ion, Helen ve Orestes gibi oyunlarnda
olduugibibirkaoyundafelaketstandartmutlusonolaraknitelendirilebilecekekildeengellenir.
Yinede Antik Yunanllar bu oyunlara tragedya adn verir. Aristoteles tragedya iin en iyi olay
rgsnnacveykmlasonlananolduunuiddiaetmesineramen,birAntikYunantragedyasbyle
sonaermekzorundadeildir.
AncakAntikYunantragedyalarndakarakterlerbirdenbireacizbraklmaz;bazensuveceza,bazen
tanrlarndirekilerigibiolaylarntrajikbirdesenivardr,ancakmeydanagelenolaylaryaanantm

aclara uygun grnmdedir. Aristoteles, tragedya yklerinin nl ve zengin byk ailelere ait
olmas gerektiini aka belirtmitir, bylece bu kiilerin talihsizlie d daha dramatik olabilir.
Ancak geleneksel mitolojiye dikkate deer biimde gereki bakan ve sradan olana saygl olan
Euripidesbugenellemenindndadr.Genellikletragedyadagnlkyaamdanvesradaninsanlardan
sz edilmez. Tragedya byk ve uzakta olanla ilgilidir. Aristoteles tragedyann ciddi bir eylemin
yeniden sunulmas (mimesis) olduunu iddia ettii zaman kullanlan Antik Yunanca kelime
spoudaios birinin dikkat etmesi ve saygl davranmas gereken bir ey anlamndadr. Bylece
tragedyamutludabitebilirvedahanemlisibelirlibyklktekinemlisorunlaryknnblmlerini
oluturur.

Keiarks
TragedyannAntikYunancastragoidiadr.Bukelimeetimolojikolarakkeianlamndakitragosve
ark anlamndaki ode kelimelerinden gelir, ancak kelimenin oulu tragoidoi trajik arkclar
anlamnagelir:Herikidurumdadaarkanlamnagelenikinciblmleilgilibirsorunyoktur,nk
Aeschylusunoyunlarnnyarsnoluturankoroarklarlirikldevedahasonragreceimizgibi
trzatenDionysosiinarksyleyenvedansedenlerdenkmtr.Ancakbukeilerintragedyadaii
nedir?Antik(vemodern)bilimadamlarbirsiziolaslkstndedurur.Bazlarkeinintragedyaiin
dl olduunu bu nedenle tragedya kelimesinin kei arks veya kei iin ark syleyenler
tragoidoi olduunu syler. Buna alternatif olarak, Dionysosa kei adamlar anlamndaki satirlerin
elik ettii gerei ile Aristotelesin tragedya olduka satirik bir eyden domutur ifadesinin
birletirilmesi dier bilim adamlarn bu orijinal oyuncular nedeniyle byle adlandrld sonucuna
varmaya yneltmitir. Bylece tragedya kei(lerin) arks ve tragoidoi kei arkclar anlamna
gelir.Seafordvearkadalarnnnispetendahayenitezlerinegretragedyakeikurbanedilenkoro
performanslarndandomutur.Bylecetragedyakeiyanndakiarkanlamnagelir.Daharadikal
biimde, Winkler Atina tragedyasnda korolarn gei ritellerinin bir paras olarak resmi devlet
grevleri srasndaki on sekiz ve on dokuz yalarndaki gen erkeklerden (epheboi) olutuunu ne
srd.Winkleregrebuhizmetinbirblmdramatikfestivallerdechoreutaiolmaygerektiriyordu.
Winkler tragosun (kei) sesleri atallanan, kaba ve kstah davranlarda bulunan ergenlik
dnemindeki genleri tanmlamak iin kullanlan argo bir terim olduunu iddia eder. Gnmzde
ocukyerinekullanlankopilszcnbunabenzetebiliriz.Winklerinyorumundatragoidiayine
kei(lerin)arksanlamnagelsebilebudefametaforolarakkullanlr.
Winklerin teorisinin ekici bir tarafn olmad sylenemez ve genler bir gn iinde drt dramatik
performansakatlmakiingereklifizikselgcesahipolabilir.Ynetimvedisiplinbugenaskerleriin
uygunhizmetivekoroeitiminiierebilir.Buradakisorunbugenlerinbylesibirlakabeldeetmek
iin tragedyann en bandan beri paras olup olmadklar ve neden argo bir terimle
tanmlandklardr?Vekorolardakariyerinnedensadeceikiylsrddr?Yeteneklibiroyuncunun
yaam boyunca bu ii srdrmesi mmkn deil midir? lk tragedya yazarlarnn bir kei iin
yartklar aklamas tpk tragoidoinin etimolojisini aklamamaya alan antik yorumcununki gibi
phelidir. Ve Antik Yunan geleneinde satirler daha sonra kei adam olmulardr, antik ve klasik
dnemlerde keiden daha ok ata benzerler. Bugn iin tragedyann kei kurbanlarnda sylenen
arklarnrnolduuensalamaklamagibigrnmektedir.

Tragedyann tarihi hakknda ilk kantlar Herodotos (5.67.5) ile balar. Heredot, Sikyonun efsanevi
kralAdrastosunaclarnntrajikkorotarafndananldnvebununSikyonluKleisthenes1tarafndan
Dionysoskltnedntrldnbelirtir.KleisthenesM..altncyzylnikinciyarsndansonra
etkindirveeerbukorolarozamanlardatrajikolarakadlandrlyorlarsa,tragedyannyirmiotuzyl
sonra Atinada ortaya kmasndan daha nce bir zamana aittirler. Sikyonun tragedyasnda iki
noktaya dikkat edilmesi gerekir: (1) bunlar ac ekme arklardr ve (2) ilk nceleri Dionysus ile
balantldeillerdir.Herodotos(1.23)ayrcailkeldithrambdahaparlakvesalamhalegetirenArion
(M..600yllarveCorinth)adndabiryazardandaszeder.Solonun2yazddnlenokdaha
sonraki bir kaynak Arionun ilk trajik dramay yazdn belirtir. Bylece ilk kantlar antiklerin
trajedi diyebilecekleri, Atinann dndan gelen ve Atina tragedyasndan nceki yllara ait bir tr
koroperformansniareteder.
TragedyannilkdnemlerineaittarihselkantlarnenetkiliolanAristotelesinPoetikaadleserinin2
5blmleridir.Aristotelesdramanngeliimihakkndabirdiziaklamayapar,ancakAristotelesinne
hakkndakonutuunubilipbilmediidetartmaldr.Aristotelestragedyannilkrneklerihakknda
elikili bir deerlendirme yapar. Birincisi onun en bilinen aklamas tragedyann dithyramtan
gelienlerdenortayaktdr.BuradaAristotelesinnesylediinedikkatlebakmakgerekir,nk
Aristotelesinmeseleyenaslyaklatnnkavranmasbubiimdeolasdr:
[tragedya] ve ayrca komedya doalamadan gelir, bunlardan tragedya
dithrablardan, komedya fallik performanslardan domutur ve hala ou
ehirde gelenek olma durumunu srdrr. Azar azar zndekilerin farkna
vararak geliti ve kendi biimini elde ettii zaman birok deiime uradktan
sonra[geliimini]tamamlad.3
Buradatragedyagelimibiimineulaanvedeiimiduranbyyenbirbitkiveyavarlkgibidir.
Dithyramb geni anlamyla koro arksdr ve M.. beinci yzylda Kent Dionysiasnn bir paras
olarak gerekletirilir. On yetikin ve on gen erkein elli sesli koro yarmas festivalin ilk gnnde
yaplrvegnmzdeM..320leretarihlenir.EertragedyaAristotelesinnerdiigibidityrambdan
doduysa,ohaldeasalsanatbiimiyokolmamveyakendisindensonragelensanatbiimininiinde
erimemi,aksinedahasonrakiuygulayclarnnkomedininilgisiniekecekkadaryetkinolduucanl,
nefes alan, gelien bir iir biimi olmutur. Antik kantlar dzenli bir yap ortaya koyar: dithramb
ArchilochostarafndanM..yedinciyzyldaDionysosaatfedilmitir:
TanrDionysosagzelarknnnaslortayakarlacanbilirim,
aklmaraplaaltstolduunda,
Hem Archiloshos hem Aristotelesin ortaya kma ifadesini kullanmalar, Arionun dithyramb ve
tragedyaarasndabakurmasveKentDionysialarndadithyrambyarmalarnntragedyadannce
yaplmasdithyrambveDionysosarasndakiilikininkantdr.
Ancakbuaklamadanhemensonratragedyannazameti(belkideuzunluu)hakkndayorumyapan
Aristotelesyleder:

Kleisthenes(Cleisthenesolarakdabilinir):SikyonunM..600570yllararasndakitirandr.
M..596570yllararasndaAtinalbiryarg.
3
1449a1011
2

Daha sonra azamet vardr. Tragedyann nemsiz olay rgs ve alayc dili
oldukasatirikolanbireydengeliirkendahasonradeerlihalegeldi.
Eerilkdithyramblarsatirklndakierkeklertarafndangerekletirilenkomikliklerolarakgrmek
istemiyorsak, Aristoteles burada tragedyann erkeklerin satir olarak giyindii bir tr ilkel
performanstan gelitiinden baka bir ey sylemek istiyordur. Son olarak, tragedya ve dithyramb
hakkndakipasajdanhemennce,Aristotelesciddilikvealayclkolarakikiyeayrdiirselkonular
dahadagelitirir:
Tragedya ve komedya ortaya ktnda, airler kendi doalarna gre iambik
yerindekomedyaairiveepikyerinetragedyaairiolarakiirtrleriniseti.
Dier bir deile tragedyann geliimi Homerin ciddi epiiyle ile kesin balar olan edebi bir
gelimedir
Tragedyann bilinli bir edebi yarat olduu akldan karlmamaldr. Bu tr epik temalarla birlikte
sylenen bir tr koro performanssndan domu olabilir, ancak bir noktada M.. altnc yzyln
ortalarnda birinin aklna mitolojik ykleri halkn nnde bu ykleri ark olarak sylemenin
tesindecanlandrmafikrigelmitir.Exarchonterimikorobaanlamndadrvedithyrambveyadier
koro arklarnda koroba ve koro arasnda diyalog balam olabilir. Bu diyalogdan korobann
anlatdakibireyselrolleristlenmesiylediyalogadayanandramagelimiolabilir.Bacchylides418de
byle bir durum grlmektedir. Bu iirde solo arkc (Atina kral Aigeus) ve bir koro Theseusun
Atinayadorugeliinitasvireder.BununlabirlikteBacchylidesuniiriM..beinciyzylnbana,
tragedyanntakdimindenyaklakikiyzylncesineaittir.airinonsekizinciiirinitragedyatrnn
geliiminde eksik halka olarak kabul edemeyiz. Ancak Bacchylidesde bulduumuzu ilk tragedya
rneiolarakdakabuletmekolasdr.
Ne tr bir koro performans tragedyann gelimesine yol amtr? Dionysos ile olas balantsyla
dithyramb en nde gelen olaslktr, ancak bu oyuncular maske takmaz. Masklar dini ritellerde
bulunurvebunlardanbiritragedyanngelimesineyolamolabilir.KomediiinSpartadaArtemis
ayini komik biimde davranan maskeli figrleri ierir. Benzer biimde Eleusis iirleri kapal
mekanlarda ok sayda seyirciye iinde bir eylerin sylendii, yapld ve gsterildii bir tr
performanstr.Demeterinkarlankznaramasbirtrdramadrvetragedyannbugibibirkltn
canlandrlmasndandomuolmaolaslvardr.Belkisyleyebileceimiztekeymitolojikbirarky
yenidensyleyenbirgrubunkoroperformansndansonrakorobavekoroarasndageliendiyalog
yoluyla, korobann bamsz oyuncu olmas noktasna kadar gelien ve bylece ciddi dramann
domasylasonulanantragedyageliimidir.
Antik kaynaklar tragedyann icadn gizemli bir figr olan Thespise ithaf eder. Thespisin ilk resmi
temsiliM..535534yllarnatarihlenir.Thespiszelikleoyuncuevresineaitolandramatikzellikler
balamndaanlr:prologvekoroilekonuma.Thespisileilgilitarihselgerekneolursaolsun,okoro
performansnn dramaya dnt, oyuncunun korodan ayr bir unsur olduu noktay belirler. Bu
noktadan sonra bireyselliin nem kazand ve koronun nemini yitirerek yok olduu bir sre

4
Bacchylides(M..beinciyzyl)AntikYunanairidir.AntikYunanllardahasonraonudokuznemlilirikair
arasndaanmtr.

balar. Atinada Dionysos dramas balamnda nemi olsun ya da olmasn Thespis, Euripidesin
BakhalarndaPentheusolarakkarmzakar.
Buradailgiekicinoktayldr.EerM..534doruysa,ozamantragedyannPeisistratos(M..546
527)veoluHippias(M..527510)yllarndakiAtinatiranlnnbirrndr.Atinatiranlsondrt
yl hari tiranca olan her eydir. Dorusu tiranlar ekonomik, politik, kltrel ve Atinann kltrel
olarakgelimesinden,dahasonralarAkropolisdekimuhteembinalarveheykellerden,Homerosun
okunmasndan, Athena adna gerekletirilen Panathenia festivalinden ve aralarnda Lasos5,
Simonides6 ve byk Anakreon7 da dahil olmak zere nde gelen airlerin Atina meclisine davet
edilmesigibisorumluluklarvardr.TragedyaiinM..534tiranlarnkltrelbaarlarndanbiridirve
bubaarnnetkileriyzyllarboyuncahissedilmitir.
Ancak son yllarda eletirmenler tragedyann ortaya kn, dramann ilk defa Akropolisin gney
dou yamalarnda gerekletirilmeye balad, dramatik festivallerin baladna dair kantlarn
olduu ve Phrynichos, Pratinas gibi dier drama yazarlar hakknda ayrntlarn ortaya kmaya
baladklarM..altncyzylnbana(501502)kadarileriyealr.Bazlartragedyannortayakn
M.. 534 ylna yerletirir ancak daha sonra yirmi be yllk duraanl ok uzun bulur. Bazlar ise
tragedyann M.. 507 ylndaki yeni demokrasinin ocuu olduunu dnrler ve Dionysos
Eleuthereus (daha zgr) kltne iaret eder. Bu klt artk ksmen Attica dndan Atinaya gelen
EleutheraidenDionysosklthareketiyleveksmendebutanrnnzgrletirmeboyutuylailgilidir.
AncakDionysosEleuthereusayrcaartktiranlardanzgrlemiyenidemokrasininhamisiolarakda
grlebilir. Tragedyada politik bir neden bulma eiliminde olanlar demokratik Atina deneyimiyle
dramatrnilikilendirir.BuyorumdaThespistragedyannkesinortayakndanncekidnemin
efsanevifigrolur.Aslndabuoyumlarnbirkarmndayapmakmmkndr:tragedyaM..534
ylndatiranlarynetimindeortayakmtr(buyorumaThespisadnekleyebilirveDionysosunok
az bir etkisi olduunu varsayabiliriz) ve daha sonra yaklak olarak M.. 500 yllarnda tiyatro
Akropolisingneydoueteklerineyerletirilip,Dionysoslailikilendirildiizamanyenidemokrasinin
altndafestivallerrevizyonauramtr.

TragedyannDoas
Biri antik, dieri modern tragedyann iki ksa tanmyla dersimizin bu blmnde balayabiliriz.
Birincisi Poetikann altnc blmnde Arsitoteles tragedyann kolayca aklanamayan bir
terminolojiylevebykbirtartmayayolaankesintanmnyapar:
Tragedya belirli bir uzunluu olan, oyunun eitli blmlerinde belirli biimde
ssl bir dilin kullanld, anlat yapmayan ancak sahneleyen insanlar
tarafndan gerekletirilen, acma ve korku yoluyla bu gibi duygularn salm
[katharsis] gerekletiren, ciddi ve tamamlanm olaylar dizisinin [praxis]
yenidensunumudur[mimesis].
SsldilifadesiyleAristotelesyazarlarnepizotlardaairinkullandiiriveolaslklassltarzve
lirikiirinarklarnkasteder.Korkuveacmannsalmnnneanlamageldiioldukatartmaldr:

LasusM..altncyzyldayaamAntikYunanlbirlirikair.
Simonides(M..556468BC),AntikYunanllirikairdir.
7
Anacreon(M..570488)AntikYunanllirikairdir.zellikleikialemiarklarylanlenenairdahasonta
AntikYunanllartarafndanndegelendokuzlirikairarasnaalnmtr.
6

olaslklasahnestgsterimiylebutrajikduygularndefedilmesidir(tasfiyeedilmesidir),ancakbu
Platonunkatlaca,Aristotelesinkatlmayacaszedilenduygularntasfiyeedilmesigerekenarzu
edilmeyen duygular olduunun ima edildii anlamna gelebilir. Bir baka adan ar duygularn
aktlmas ise (Antik Yunanca tam olarak saflatrma anlamna gelen katharsis) kiinin duygusal
durumunun uygun bir altrmadan sonra daha iyi hale getirilmesi ve tragedyann kabul edilebilir
dengeyi salamasdr. Bir baka yerde (Poetika 1341a17) Aristoteles katharsis terimini benzerini
kullanarak (homeopati) ar duygularn (acma, korku ve heves) tedavi edilmesi olarak tanmlar.
Tragedya ruhun korku ve acma duygularnn dengesinin yeniden salanmasnn bir yoludur.
Aristotelesin Poetikada sylediklerinin ou Plato tarafndan Devlet adl eserinin 2, 3 ve 10ncu
blmlerinde iirin reddedilmesine karttr. O halde Aristotelese gre tragedya seyircide gl
duygusaltepkiyeyolaanciddiolaylarrntsnniirselolarakyenidensunumudur.
TannmantikaratrmacWilamowitz8tragedyannmoderntanmnyapmtr:
Bir Attica tragedyas Attika vatandalarndan oluan bir koro ve iki veya
oyuncu tarafndan dramatik biimde Dionysus tapnandaki halka ak ayinin
bir paras olarak yeniden sunulan iirsel olarak ssl biimde yeninden
ilenmikendiiindebtnclbirkahramanlkefsanesidir.
Burada halka ak ayin veya bunun yerine geebilecek popler elence ifadeleri tartlabilir ve
WilamowitzinAristotelesinciddivetragedyannduygusalgckavramlarndahaiyianlamakiin
kahramanlkkavramnabirazdahafazlayervermesiistenebilir.AncakaslndaWilamowitzbirAntik
Yunan tragedyasnn merkezi niteliini ortaya karmtr. Tragedya sradan veya gnlk konuma
deildir daha ok iirselliktir, anlatdan ok performanstr, kendi iinde btncl olaylar dizisidir ve
temalar geleneksel mitolojidendir. Tragedya seyirci kitlesinde duygusal ve estetik bir tepkinin
uyanmasnamalar.
Antik Yunan tragedyas gereki drama deildir. Taplin9 Antik Yunan tiyatrosunun sahne gelenei
hakkndaaklntiyatrosutanmlamasnyapmtr.HerkesiindramakelimesiYunancayapmak
veya eylemek anlamna gelir ve bir Antik Yunan tragedyasnda grsel olarak ok ey olmaz.
Yaplanlarsahnedndadr:cinayetleri,intiharlar(Aiakshari),kazalar,tartmalar,kamalar.Dekor
genellikle ayndr ve koro tarafndan tanmlanr. Bu nedenle Antik Yunan tragedyasnda bir anda
yanm yklm sava meydanlarndan kalenin iine geen Shakespeare trajedilerinin hareketlilii
yoktur. Grnen balant kablosu boyunca dizilmi sahnelerdir. Aksiyon seyircinin nnde merkezi
balantnoktasolmaldr.Sahnedeiimlerioknadirgrlr.Belkidebunedenlefarklmeknda
geenve234ncsatrndakoronuntiyatroyuterketmesiyleEumenidlerartcbirtragedyadr.
Aksesuarvesahneefektleridenadirgrlr.EkkyklemaadverilenbirdzenekOrestiadakicinayet
ve intihar gibi i mekndaki sahneleri grlebilir hale getirir ve mechane havadan girilere olanak
salar.Sophoklesilkdefaskenographia(sahneresmi)kullananoyunyazarolarakbilinir,ancakbu
resimleroldukabasittirvebiroyundandierinedeimedenkalr.Ancakbirnesneveyasahneeyas
kullanldnda, hem olay rgsnde hem de tragedyann daha geni adan tematik okunmasnda
byk anlam var demektir. Agamemnonda Klytaimestrann kocasn yrmeye ikna ettii mor
krmzkilimonunsadecekocasstndekigcnndeiltmerkeklerstndekigcnnsimgesidir.

8
9

U.vonWilamowitzMoellendorff,EuripidesHerakles(Berlin1889)108.
O.Taplin,GreekTragedyinAction(Oxford:OxfordUniversityPress,1978),s.9.

Renkkurumukanrengidir.Agamemnonkurbanlarnnkannnzerinekederineyrrvebuonuve
seyircileriilkikioyunubelirleyecekardnakadarakuursuzbirkapyayneltir.ncoyundaartk
EumedidolanFurileraynrenklerdeyenigiysilergiyecektir,artktehditkrdeillerdirancakihtiam
hissettirirler. Sophoklesin Philoktetes, Odysseus ve Neoptolemos oyunlar Heraklesin anan geri
getirmestnedir.lerigerigeerkenkarakterlerinadalardanTroyayaveyaYunanistanageilerini
yanslamas herkesin odak noktasn oluturur. Tragedya bir nesneyi veya zel efekti kulland
zamanzellikledikkatedilmelidir.
AntikYunandramasiirseldir.AncakAntikYunantragedyasndakorounsuruvardr.Bugrnmyle
Antik Yunan tragedyas operaya benzer. Koro arklar yapay bir azla yazlr, bu biim Doriktir ve
AntikYunanlirikgeleneininilkbiimindenalnmtr.Attikanncaddelerininvekylerinindndabir
azdayazldiinbuarkllarseyircininkulandafarklbiretkiyaratr.
Bir tragedya izlemek kurall ve farkl bir ey izlemek demektir. M.. beinci yzyldan Pronomos
vazosubize oyuncularntragedyakostmlerininuzunvesslgiysilerolduunuvebunlarnnormal
Attikagiysilerininbasitliinehibenzemediinigsterir.M..beinciyzyldaAtinallarsadelikleriyle
vnrlerdi.Sslervemcevherleraristokratikgsterimin,yonyaatafatnnveDoudekadanlnn
iaretleriydi.Oyuncularfarklbiryumuakayakkabgiyerdi(kothornos).Buayakkablarherikiayaa
da giyilirdi. Bu nedenle bir sorunu iki farkl adan ele almasyla tannan dnemin politikaclarndan
Theramenesin lakab Kothornosdu. Kothornos daha nceleri sanld gibi sahnede oyuncularn
boylarn ve etkinliini arttrmak iin yaplm yksek tabanl bir ayakkab deildi. Kothornos
tragedyann bir parasyd ve Atina erkelerinin gnlk ayakkablarndan farklyd. Ve oyuncunun
bireysel kimliini yok eden ve oyucuyu canlandrd kiilie brndren masklar taklrd. Seyirci
tiyatroda tand kiileri izlemiyor, grsel olarak farkl erkek ve kadnlar canlandran erkekleri
izliyordu. Gncel insanlarn ve olaylarn tragedyay biimlendirdii Perslilerde dahi herkes mitoloji
dnyasnayedirilmiti.
Antik Yunan trajedi yazarlar konularn ve karakterlerini gncel toplumdan almad. Bunun yerine
uzun zaman ncenin kahramanlk dnemi kullanld. Eer Troyal Kadnlar veya Agamemnon ya da
Theseus gibi karakterleri tanmlamak istersek, bu olaylar ve kiileri Bronz ann (kabaca M..
15001100)sonlarnatarihlememizgerekir.Budnemdeehrinortasndamuhteembirsarayvardr.
BenzerkalntlarYunanistandaPylosveyaMycenaede,GiritteKnossosveyaPhaistosdayadaEge
veKaradenizarasndakihayatisuyolunukontroledenTroyadagrlebilir.Budnemdengnmze
ulaan byk saraylar, zarif metal ileri ve mcevherler veya boynuzlu danslarn, yaamn ve
doann imgesel resimleri gibi sanat rnekleri sofistike ve artcdr. Hesiod insann yaamnda
alarn dizgesini yaparken (ler ve Gnler 109201) ideal Altn andan mevcut demir ana
dtespiteder.HesioddizgeyiolutururkenThebaiveTroyadasavamvekutsanmadalarda
yaayankahramanlarnnyartanrolduudrdncbirdnemekler.
Klasik dnemin Antik Yunanllar glgesinde yaadklar kendilerinden nceki kahramanlk ann
farkndayd. Bunun iin yapmalar gereken tek ey etraflarndaki kalntlara bakmak veya ozanlarn
szelgelenekletadklarbykadamvekadnlarnilerinidinlemekti.Bylecegrselsanatlarnve
iirsel metinlerin konularn oluturan birbirine bal karmak bir mitolojik bant oluturdular. Bu
ykler M.. beinci yzyln sonunda Herodotos ve Thucydides gibi tarihiler tarafndan mitoloji,
dnemtarihivesanat,iirkonularbirbirindenayrlmtr.Kahramanlkmitolojisininbualtyapsna

karsndaklasikYunanllar,zellikleAtinallarkendidnemlerininsorunlarngnmzdetpkABDli
romanvefilmyapmclarnnVahiBatykullanmalargibikullanmtr.
Belkidetragedyannenayrcniteliioyuncularveseyirciarasndakivarsaymsalanlamadr.Seyirci
phelerini askya alr ve gnll olarak trajik dnyaya girer. Oyuncular ve koro ise kurgusal olan
srdrr. Dier bir deile, daha sonra greceimiz gibi engelleri ykmaya dayal olan komedyann
aksine tragedya dikkati kendi stne ekmez. Dikkat eken drama metateatral olarak
adlandrlmayabalanmvezelliklekomediiinuygunbirterimolmutur.Shakespearededramatik
illzyon bazen seyirciye oyun seyrettiklerini hatrlatacak biimde alayc bir ifadeyle krlr.
BeendiinizGibideJacquesinnl(aslndaShakespearenintabii)repliklerinihatrlayalm:Allthe
worlds a stage and the men and women merely players10. Belki de Onikinci Geceden Fabiann
szlerikonuyaokdahauygunolabilir:
Eerbuimdibirsahnedeoynansayd,imkansz
Kurgudiyeayplardm,
veyadahaciddibiroyunolanJuliusCaesardansuikastsonrasndaCascannrepliklerinihatrlayalm:
Howmanyageshence
Shallthisourloftyscenebeactedover
Instatesunbornandaccentsyetunknown!
Birka Antik Yunan tragedyasnda illzyonun krld ve seyircinin oyun izlediklerinin farkna
varmalarnaizinverdiidnlebilir.EletirmenlerKralOedipusunikincibykstasimasndaApollo
kahininin Jokaste tarafndan reddedilii akland zaman koronun Thebaili yallar m yoksa Atinal
koro yeleri mi olduu hakknda anlaamazlar: eer bu davranlar onurluysa, neden dans
etmeliyim?.EerkoroAtinalysa,ozamanSophoklesseyircilerinkoroyuhemdramatikkarakterhem
Atinal oyuncular olarak grmelerini amalamtr. Ancak pasaj dramatik balamnda olduka
ilevseldir ve bu replikler yine dramatik balamda benzer biimde antistropheda dengelenir: ve
Apolloonurlandrlmakiinhibiryerdegrlmediveilahidzenykld.SophoklesinElektrasnda,
Orestes,iindekendikllerininolduudndkaplagirince,buSophoklesinmetateatraladan
okunmas iin bir baka balang noktas olur. Seyirci kabn bo olduunu bilir ve Orestes roln
oynayanoyuncudandahafazlasdr.
Euripidesin Medeasnn prolog blmnde Dad, Medeann lgnca ruh hali hakknda yorumda
bulunur ve yeni bir eyler planladndan korkar, daha sonra Medeann kendisi Jasonun yeni
gelinininolacaklarimaedenlmndensonrabildirir:BuaklamagenellikleBuhesapkapanmtr
veya Bu blm kapattm biiminde yorumlanr, ancak ayrca Planlarm deitirdim olarak da
yorumlanabilir. Daha sonra Medea ocuklarm ldreceim aklamasn yapar. Burada
Euripidesin olay rgsndeki deiimi bildirdii iddia edilir. ocuklarn lm Medeann elindedir.
ElektradauzaklardanbirlkduyulurveElektrabununiyideilkthaberleriniaretiolmasndan
korkar:Habercilernerede?,bubirikirepliksonragelenhabercininarpkbirimasdr.Sonolarak,
BakhalardaPentheusungiyinmesahnesindegiydiiBakhagiysisigerekdramayakarmetateatral
unsur olarak grlr. Pentheus roln henz bitirmi olan oyuncu tarafndan canlandrlan Agave
olununbaylagirdiizamanPentheusmaskesinitakar.Buseyircininkendisinidramatikillzyondan
syrlmasveizlediininoyunolduununfarknavarmasnanedenolur.Ancakbutezlereniyiolaslkla

10

Tmdnyabirsahne,erkeklervekadnlarbasitoyunculardr.

varsaymdr ve tragedyann yaratt illzyonu sk skya koruduunu iddia etmek daha salam bir
grtr.

TrajikOlayrgs
Poetikann 13 ve 14nc blmlerinde Aristoteles tragedya iin en iyi olay rgsn tanmlar.
Buradaki en iyinin tragedyann temel karakteristik duygular acma ve korku uyandrma asndan
olduuunutulmamaldr:
Her eyden nce [tragedyann] ans iyiden ktye giden hayran olunabilecek
birini resmetmemelidir, nk bu acnas veya korkulu deil dehetlidir.
[Tragedya] kt bir adamn kt talihten iyiye gidiini de [resmetmemelidir];
buolmasgerekenhibireyyoktur,buneacnasnekorkuludurnedeinsani
duygularmz tatmin eder. [Tragedya] kt bir insann iyi dutumdan ktye
gidiini de [resmetmemelidir], nk byle bir durum bizim insan
duygularmz tatmin edebilir ancak acma veya korku uyandrmaz. () Geriye
kalan bunlarn arasnda olandr: kusur ilemeden veya ahlakszlk yapmadan,
ancak baz yanl hesaplamalar [hamartia] nedeniyle kt duruma den
erdemyadadavranlarylasekin,nlvezenginolanbirkiinindurumu.
Bualntbirdiziyorumprobleminideberaberindegetirir:hayranlk[epieikes]kelimesiouAntik
Yunan tragedyas karakteri iin kullanlabilir, reddettii ilk olay rgs kategorisi Euripidesin
gnmze kadar ulaan Hippolytos oyunu iin geerlidir ve Aristoteles, Sophoklesin Philoktetes ve
olaslkla Oedipus Kolonosta, Euripidesin Iphigeneia Taurianlar Arasnda, Andromache, Helen ve
hatta Aeschylusun Orestia lemesinin Euminidler oyununa uygulanabilecek iyi bir insann kt
durumunun iyiye dnmesi biimindeki drdnc bir olasl tartmamtr. Blm bitirirken
Aristoteles mutlu sonla biten tragedyalarn seyircilerin duygusal zevkleriyle alay eden yazarlarn
retimiolduunuveaslndakimseninkimseyildrmediikomedilerebenzediinisyleyecektir.
Otuz byk tragedyaya dayanarak bir Antik Yunan tragedyasnn basit bir formlnn olmadn
syleyebiliriz.Bazdurumlardaoyuntrajikolaraktanmlanabilecekbirdizikatolaylardizisinebal
kalr.Meydanagelenlmlerveykmlaroyunundoruunumeydanagetirirvesonszlebirliktesorun
zmlenmeyeallrken,seyirciyekalankahredicibirkaypvebukaybaduyulanacdr.Buzellikle
Aeschylusun Thebaiye Kar Yediler, Sophoklesin Antigone, Kral Oedipis, Trakyal Kadnlar ve
Euripidesin Medea, Hippolytos, Hecuba, Fenikeli Kadnlar, Iphigeneia Tauriste ve Bakhalar
oyunlarnda grlr. Bu oyunlarda mantksal neden sonu veya etki ve tepki ilikisinin dizgesini
grmekmmkndr.
Baz oyunlarda dramada trajik hibir ey yokken, trajik bir son meydana gelir. Bu oyunlarda daha
ncekibirfelaketinsonulartragedyanngerektirdiizntvekaypyounluunudierlerinetar.
Trajedinin Yunaninstanda Perslilerin yenilgisinin duyulmas ve Xerxesin tanrlarn yasalarna kar
gelmesinin karakterler tarafndan gerekletirilmesi olan Aeschylusun Perslilerinde olduu gibi
hibireyardeildir.TroyalKadnlardaburayadahiletmekgereklidir,nkhibirnedensellik
yoktur,sadecemaluplarnuradiddetvardr.AeschylusunAdakSunanlarnntrajikbirnoyun
olduundanszedilebilir,nkbuoyunbakirelerindamatlardngecesildrecekleribirsonraki
oyununtrajikortamnhazrlar.

Trajikolayrgsnnbirbakaeidibiryerekadartelafiedilenlmdr.Bugibidurumlardafelaket
dramatik metnin doruk noktas yerine biraz daha erkek meydana gelir, bylece olaylar bu fekaletin
stne oturtulabilir. Bu kesinlikle Orestiann kurgusudur. Iphigeniann nceden dramatik tesi bir
biimde kurban edilmesi, Troyann d, lemede Agamemnon ve Kassondrann ilk oyunda
ldrlmesi, Adak Sunanlardaki ayna sahnesi, Orestesin Klytaimestra ve Aigisthosun bedenleriyle
grnd tablo hatrlanmaldr. nc oyunda hibir trajik an yoktur, daha ok Orestesin
aklanmas ve Furylerin uzlamas vardr. Sophoklesin Aiaks da Atinada onurlandrlmasn
salayacak bir tr kahraman olma srecinin ortasnda gelen Aiaksn intihar ayn durumu sergiler.
BenzerbirdurumEuripidesHeraklesadloyunundaHeraklesinailesinidrmesininoyununsonunda
deildeortasnayerletirilmesiylemeydanagelir.
SonolarakyukardaszedilenancakAristotelesingzardettiiolayrgsgelir.Buolayrgsnde
erdem yceltilir, felaket engellenir ve drama mutlu sonla biter. Bu durum Kitto tarafndan traji
komikolaraknitelendirilirken,ConacheraromantikkomediveBurnettegredeyaamndevam
ettii felaket olarak adlandrlr. Kesinlikle bir trajedi potansiyeli vardr ve Kreousann bilmedii
olunuldrmeplanbaaryaulaabileceiEuripidesinIonoyunundaolduugibiolaylarbirnoktaya
kadar trajik ynde geliir, ancak bu oyunlarda tragedya gereklemez. Aristoteles karmak
tragedyay basit tragedyaya tercih eder. Baht dnleri ve tanmalar olan basit tragedyada
karakterler ve durumlar tanmlanr ve dramatik ynelim tersine dndrlr. Bu oyunlar arasnda
Sophoklesin Philoktetes, Euripidesin Andromache, Ion, Helen, Iphigeneia Tauriste ve yazarn
bayapt Orestes saylabilir. Ayrca Sophokles ve Euripidesin Elektras Orestes ve Elektrann
Apollonun emrettii c yaayarak acyla baladklar ve yceldikleri, karmakln dzene girdii
dnlecekolursabukategorideelealnabilir.Buoyunlarayrcacinayetvealmaiermesineve
her ikisi de trajik durumun karanlnda gemesine ramen, bunlar tersine dndrlm felaket
snfndadeerlendirmekdoruolmaz.
O halde, Euripidesin iki yalvarma tragedyas Heraklesin ocuklar ve Yalvaran Kadnlar oyununlar
hangisnfgirer?Herikioyundadakadnkarakterlr(HeraklesinocuklarndaBakireveYalvaran
Kadnlarda kocasnn lsnn yaklaca odunlarn yannda kendini ldren Euadne). Ancak bu
sahneler daha byk olay rgsnn tesadfleridir ve her iki oyunda da Atinallar kahrolmu
yalvaranlarn lehine araya girer. Oyunlarn sonunda iler yoluna girmi gibi grnr: Heraklesin
ocuklar artk ikence korkusundan kurtulmutur ve Argosun kadnlar kocalarn gmebilirler.
Bununlabirlikteherikioyununsonudagergindir.HeraklesinocuklarndaHeraklesinyalannesi
ac dolu yal bir kadndan intikam dolu bir Furye dnrek Atina korosunun gz yummasyla esir
EurystheusuidametmeyinerirveYalvaranKadnlardaAtheneTebaiiledahafazlasavaolacan
bildirmekzeregirer.OedipusKolonostadaaynbiimdesnflandrmakiinkolaybiroyundeildir.
Bakaraktergizemlikaderinetanrlartarafndanarldnainanarakktdurumdaniyibirduruma
ilerler.Ancakougelenekseltragedyadaolduugibilmlesonulanr.
Endikkatekenlerikurtarmaoyunlar veyalvarmaoyunlar,ayrcabunlarnbirbiriiinde erimesiyle
oluanbeenilenvetekrarlananbazolayrgleridevardr.Yalvarmaoyunlarndabirkarakterveya
grup ounlukla Atinada bir tapnaa snarak, barnak ve yardm ister. Oyun metni barnan
verilmesi veya verilmemesi ve bunun bedelinin ne olaca stne kurulur ve kanlmaz olarak bu
Atinaseyircisininsevdiibirtartmadr,nkisteinardndakimeselelerortayaserilir.Sophoklesin
Oedipus Kolonosta bu snfn en gl rneidir. Bu oyunda kr ve lanetlenmi Oedipus Fury
Korusundakikutsalalanayerleirvetmoyunboyuncaoradakalr.AeschylusunYalvaranKadnlar

10

bu alt trn rntsndedir. Bu oyunda Danaosun yabanc grnml ancak Yunan asll kzlar
onlar istemedikleri bir evlilie srkleyecek olan kuzenlerinden snma ister. Euripides bu oyunda
yalvarmavekurtarmaoyunlarnbiraradaelealr.AslndaonunbutrkombinasyonlarHeraklesin
ocuklar,Andromache,YalvaranKadnlaroyunlarndakullandnvetekilsahnelerleHerakles,Ion,
MedeaveIphigeneiaTauristeoyunlarndagsterdiisylenebilir.

TragedyaKarakteri
Aristotelesin Poetikasnn 13nc blmnden bir st blmde kullanlan alnt Antik Yunan
tragedyaskarakterinindoashakkndacanskcolgularnortayakmasnanedenolur.Aristoteles
iyi bir tragedyada kiinin kusur veya ahlakszlk nedeniyle deil, ancak baz hamartia yoluyla kt
duruma dmesinin olduunu iddia ettiinde, son kelime olan hamartia yanllkla kiilik veya
karakterdebirhataolaraktercmeedilir.ButrajikkahramannAristotelesinbirinciolayrgsndeki
hayranlk duyulan olmasn engeller. Shakespearedeki trajik hata (Othello: kskan, Macbeth:
hrsl)ileyetienrencileriinbudurumAntikYunantragedyasnayaklamakiinuygunbirdayanak
oluturur. Modern okuyucu ve seyirci eylemi karakterle aklamaya alktr ve bu yntemi Antik
Yunan tragedyalarna da uygular, ancak bunu yaparak Antik Yunanl yazarlarn betimlediklerini
zedelerler. Aristotelesin bu blmn banda asl karakter, ikinci karakter veya kahraman ile
ilgili hibir ey yazmadna dikkat edilmelidir. Antik Yunanda protagonist (protagonistes) birinci
oyuncuanlamnagelirvekahraman(heros)yarkutsalolaninsandr.
Aeschylusun Yedilerinde kadnlar korosunun korkun ifadelerine tepki gsteren Eteokles kadnlar
saygszca kovar ve burada modern okuyucu Eteoklesun ruhuna alan bir pencere bulduunu
sanarak onun kt biri olduu sonucuna varr. Bylece yedi kapya koruma gnderdii sahnede,
teden beri kardeiyle savamaya can atp atmadn merak edebilir ve bu arzusundan hak ettiini
almasn isteyebilir. Antigone Polyneikesin yanna gmleceini gz nne getirdii ve oyunla
birlikteyatacam,sevensevenedediizaman,onunerkekkardeineduyduugerekhislewrininbir
ifadesiolabilirmi?AslndaJeanAnouilh1941ylndakendiAntigonesiniyazdzaman,Antigonenin
birliktegmldkiininsadecebirerkekkardeolmadn,onunenszdeerkekkardei,onuniin
zeliklesevgiliolanbiriolduunuakabelirtmitir.AmazonKadnTheseusunbabasnnevinden
uzaklam gayrimeru ocuu Hippolytosu dnn. Bu onun Aktan irenmesini ve Bekaret
tanrasna adanmasn mdr? Bakhalarda gen Pentheus yaamn duygusal ve cinsel yanyla doal
olmayanyannatakntlmdrveannesinesalkszbiradanmlmvardr?Tmbunlaroyunlarda
eylemleriniynlendirentrajikkarakterinzellikleriolarakgsterilir.
Ancak zelikle Aeschlus ve Sophoclesin oyunlarnda olmak zere Antik Yunan tragedyasnda
karakterlerintemsilettiklerindenveeylemebiimlerininyaptklarnnardndakikiiliktendahanemli
olduunu sylemek daha doru olur. Eteokles Oedipusun hem soylu koruyucusu ham lanetlenmi
ocuudur. Bunlar onun oyundaki rolleridir. Adak Sunanlarda Orestes ve Elektra kartal babann
yetim ocuklardr. Aeschylus hibir ocuk karaktere derinlik vermemitir. Ne tr birinin kahine
boyun eip annesini ldreceinin aratrlmas Euripidese braklacaktr. Philoktetesde
Neoptolemos nceliklerinin nerede olduuna karar vermesi gereken gen bir adamdr. Antigonede
devleti her eyin nne yerletiren yneticidir ve Antigonenin karakteri hakknda sylenen tek ey
babas kadar dik kafal olduudur. Bu karakterlerin maskeli olduunu hatrlayalm, bu nedenle
bireyselkimlikcanlandrdklarrollerinyanndaikincilkalr.

11

Bununla birlikte karakterler dk olarak resmedilmez, yoksa Antik Yunan tragedyas beyaz diziye
dnerdi. Seyircinin karsna eylemleri iten ie bir karakter tarafndan ynlendirilen btncl ve
gerek kiilikler kar. Oedipus bilme arzusu (duymalym) ve her eyi bildii ynndeki kibri
nedeniyle eylemlerini ekillendirir. WinningtonIngram, Oedipusun hatas karakterin deil,
idrakindir tespitinde bulunur.11 Mesele ahlaki olarak iyilik veya ktlk deildir. Al sahnesi
herkesin Oedipusu ehrin babas ve kurtarcs olarak grdnn ak kantdr. Aeschylusun
Klytaimestras, Euripidesin Medea, Elektra ve Kreousas hepsi eylemlerini ekillendiren canl
kiilikleriylekapsamlveunutulmazbiimdeyaratlmkarakterlerdir.Ancakherdurumdayazarkadn
rolnebiryenilikgetirerekseyircisiiindahabykbirkaraktersunar.
AristotelesPoetikannaltncblmndeakakarakterin(ethos)deil,aksiyonveolayrgsnn
(mythos) tragedyann sonu (telos) iin nemli olduunu belirtir. Tragedya insanlarn deil, eylemin
(praxis)yenidensunumu(mimesis)olduuiinolayrgsolmadantragedyadanszedilemez,ancak
karakter olmadan olabilir. Modern okuyucu ve seyirci bunu kabul etmekte zorlanr, nk
karakterlerin i dnyalar davranlarn aklar. rnein, Ibsen kendi dramatik yaratcln yle
tanmlar:
Bir kelime yazmadan nce, karakter adam akll zihnimde olmaldr. Ruhunun
son kvrmna kadar onu bilmeliyim. Daima bireyselden balarm: [karakterin}
insanynnntamamlandndaneminolduumda()dekor,dramatikuyum,
hepsinatralisttir.
Metot oyunculuu okulunda oyuncu canlandrd karakteri en derin ayrntsna kadar ortaya
karr.AncakAntikYunantragedyasiinmeseleyifarkladanelealmakgerekir.Oyunyazarnce
olay rgsne ve karakterlerinin eylemlerine karar verir ve daha sonra bu biimde davranlmasna
nedenolankiiliiyaratr.NorthropFrye,Aristotelesinyanndayeralr:
Dramada karakter yaratm ileve baldr: karakterin ne olduu oyunda ne
yaptnabaldr.Dramatikilevoyununyapsnabaldr;karakterinyapaca
bellieylervardrnkoyununbunungibibireklivardr.12
AncaktmeletirmenlerAristotelesinyanndayeralmaz.SofoklesinYaamnnyazarnngrleri
farkldr:
[Sofokles] tam bir zamanla duygusuyla aksiyonu dzenlemeyi ok iyi bilir ve
karakteri basite repliin yarsnda veya tek bir ifadeyle yaratr. Bu iirin
zdr:karakteriveyaduyguyubetimlemek.
Yazarlarn karakterin belirli sahnelerde nasl oynanabileceini dnmeye neden olduklar yerler
vardr. Modern roman ve sinemada bildiimiz karakterlerin ayn metinde nasl farkl biimde
canlandrldbilinir.rneinShakespeareninoyunlarndanV.HenryninsinemadaOliviertarafndan
1944 ylnda sava ortamnda amacnn hakl olduuna inanm sava bir kral gveniyle
canlandrlmas ile 1989 ylnda Branaghn kraln kararnn hakllndan emin olmad ve bir milleti
savaa adama konusunda kararszdr. Antik Yunan tragedyasnda bir karakteri farkl yntemlerle
oynamak gtr, nk oyun yazar genellikle oyuncuya manevra yapacak ok az boluk brakarak

11
12

R.P.WinningtonIngram,Sophocles(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1980).
N.Frye,AnatomyofCriticism(Princeton1957)s.171.

12

oyunkiisininnasldavrandnakabelirler.rnein,birtanryakarsavamakiinhertrlfrsat
verildiizamanbiroyuncuPentheusuveyadevletintmmeselelerinstndeolduudncesindeki
kei gibi inat Kreonu ne kadar sempatiyle oynanabilir? Ancak birka sahnede ynetmenler ve
oyuncular kendileri olabilir. Antigonede Antigone kz kardeini geri evirir ve onun Polyneikesin
gmlmesindeki payn kabul etmez. Neden? Byk bir sevgi ve anlayla kz kardeinin zarar
grmemesi dncesiyle mi, Ismene bata yardm reddettii iin mi, yoksa kiisel adanmlkla
Ismenenin kendi n karartaca dncesiyle mi? Metin u ya da bu yorumun doruluunu
desteklemez ve daha ok bu sahne nasl ynetildi veya oynandysa yle kabul edilir. Philoktetes ve
Oedipus Kolonosta oyunlarnn her ikisinde de protagonist oyunun sonuna doru gen bir erkein
bavurusunugerievirmeyiierenoknemlibirsahneyicanlandrmakdurumundadr:Philoktetes,
Neoptolemosun Troyaya gelme isteini, Oedipus ise olu Polyneikesin tahta giden yolda destek
isteini geri evirir. Her iki durumda da seyircinin bu isteklerin kabul edilmesi ynndeki eilimine
ramen karakterlerin ok fazla kzd dnlr. Yine bu reddedili oyuncuya veya ynetmene
baldr.

TragedyannBlmleri
Trn biimi bilinen ve tekrarlanan sahne ve alt birimlerdir. Tpk bir Shakespeare oyununun be
perdeye ayrlmas veya bir kiinin televizyon dizilerinin doruk noktasna ekim sresinin nc
eyreinde olumas son eyrekte zlmesi gibi, Antik Yunan tragedya yazarlarnn da dramatik
metnioluturmakiinkullandklarbelirlisahneblmlerivardr.Aristotelesbublmlemeyiarklar
ve epizotlar olarak temelde ikiye ayrr. Bu iki blm ksmen vezin, ksmen elik ve ksmen de dil
(arklar tam olarak Dorikazda bestelenir) asndan ayrlr. Burada sahne trlerini bir dizi halinde
snflandrabiliriz:prolog,epizot,kommos,koroarksveteksesliark.
Prologlar daima Aristotelese gre sradan konumaya en yakn olan ksa uzun (iambic) l vezinli
yazlr. Bunlar oyuncunun uzmanlk alanna girer. Theispisin baarlarndan biri de prologun
gelitirilmesidir. Ancak iki tragedya (Persliler, Yalvaranlar) koronun Dorik tarzda, lirik ve yceltilmi
vezinde deil ama Attika aznda yry arksyla balar. Prolog, Agamemnon, Adak Sunanlar,
Hippolytos,IonveBakhalargibioyunlardaolduugibiidnme(soliloquy)biimindedeolabilir.Bu
oyunlarn prologlarnda oyuncu seyircinin ihtiyac olduu bilgiyi direk olarak verir veya Sophoklesin
Antigone ve Elektra, Euripidesin Iphigeneia Tauliste gibi oyunlar dramatik metnin meselelerini
nceden seyirciye detaylaryla aklar. Baz durumlarda Troyal Kadnlar, Alkestis ve Medea gibi
oyunlarda olduu gibi prolog oyuncusunun yanna ikinci bir oyuncu da gelebilir veya Iphigenia
Taurianda, Euripidesin Elektra, Eumenidler gibi oyunlarnda olduu gibi birinci sahneyi btnyle
yenibirsahneizleyebilir.
lk tragedyalarda ve M.. 415 ylndan sonra baz sahnelerde son hecesi eksik ikili vezin rnekleri
bulunmasnaramenprologgibiepizotlardaiambiklvezinleyazlr.Komedilerdesonhecesieksik
ikilivezinheyecanlvehareketlisahnelerdekullanlrvebutrveznintragedyadakullanmnedeninin
gnmzde sinema ve televizyonda kullanlan netameli mzik gibi ykselen duygusallk olduunu
dnmek yanl olmaz. Yalvaranlar, Eumenidler ve Bakhalar gibi koronun daha geni rol oynad
oyunlarolmasnaramenepizotlarnounluundaoyuncubaskndr.lktragedyalardaepizotlarkat
biimdebiroyuncuylakoroarasndakiatmabiimindedir.Agamemnon,YalvaranlarvePerslilergibi
oyunlarda bunun rneini grmek mmkndr. Prologlarn dnda, Antik Yunan tragedyasnda
soliloquy nadirdir. Soliloquy kullanmnn ilgin bir rnei Aiaksn byk konumasnda vardr. Bu
blmde koro oyun alanndan ayrlr, Aiaks tek bana girer ve seyircinin kalbinden geen planlar

13

bilmesineizinverir.KralOedipustaJojasteApollonunyardmnistemekiingrnnce,koroyane
yaptn aklamak iin direk olarak hitap eder. Burada trajik amaca gre dramatik illzyonun
srdrlmesi iin yaplmas gerekenler vardr. Seyirciye direk hitap edilmesi seyircinin varlnn
belirlenmesi demektir ve seyirciye hitabn sradan olduu komediye daha uygundur. zellikle eer
oyununkonuettiitartmalarelealnacaksa,ouepizottaikioyuncuvardr.Ancaktrgelitike
oyunculusahnelergenellemitir.Tiyatronunbykl,oyunculardanuzaklkveoyuncularnmaske
takmalar gerei dikkate alndnda abartl jestler ve beden dili kullanlmasna ramen seyircinin
konuan oyuncuyu izlemesi zorluu anlalr. oyunculu sahne geliimin Adak Sunanlarda uzun
sre sessiz kaldktan sonra konuan Pylades ilk rneinden, Kreonun nce Antigone ve daha sonra
Ismene ile konutuu garip sahneden, Orestes ve Oedipus Kolonostann btnlkl ve parlak
sahnelerinekadarizinisrmekmmkndr.
M.. beinci yzyln sonlarna doru konuyla ilikisi giderek azalan ksa koro aralarndan ayrlan
epizotlar oyunu belirlemeye balad. Baz epizotlar olduka uzundur: Philokteteste byk oranda
oyuncular tarafndan belirlenen ve koronun ok az yer ald drt yz satrdan fazla olan bir epizot
vardr.Busondnemoyunlarndaoyunyazarlarbirepizodudieriniiineyerletirir.Byleceorijinal
epizot devam ederken hibir kesinti olmaz. Oresteste Orestes ve Menelausun nemli karlamas
aniden Tyndareusun geliiyle kesintiye urar. Bu araya girme oyunun beklenen olay rgsn
deitirir. Sophoklesin Elektra oyununda anne ve kzn karlamas aniden Orestesin lmnn
yksyle giren retmen tarafndan kesintiye urar ve kederli Elektrann cn almak iin kendi
kendine yemin etmesiyle devam eder. Philokteteste Philoktetesin hilesi Tacir tarafndan yine bir
baka ykyle kesintiye urar ve bu sahne olay rgsne yaplmas gereken iin gecikmeden baka
hibirkatksolmaz.
Koromethiyeleriveyaarklar(mele) epizotlarkurallolarakblervedahancebelirtildiigibi bir
yere kadar opera aryasnn resitatif (veya konuma) blmne benzer. Stasimon terimi (ayakta
[ark])buarklariinkullanlr,nkkoroorkestradayerinialrveoyunalangirmezveyakmaz.
Arkaik dnemlerde koro iiri Dor ehirlerinin rn gibi grnr ve Atina tragedyasnda koro
geleneksel lirik vezne kar oluturulan yapay bir biimde sylenecektir. Seyirciler aka koronun
prolog ve epizotlarda kullanlan yerel Attika konuma azndan farkl bir azda konumasn ister.
Koro arklar usulne uygun oluturulmaldr. Bu arklar strope (dn) ve antistrope
(kardn)olarakkarlklikibirimdenoluur.Herbirimdevezinyapsbirbirineokyakndr.Eer
ayn deilse bu durum metin incelemecilerin eksik olan blmleri bulmas ve dzenlemesi iin bir
frsat yaratr. Dn ve kar dn koronun birinci ksmda orkestrada dans ettiini ve sonraki
ksmdaaksiyndehareketettiinigsterir.Koromethiyelerikendisindenncekistropeveantistrope
blmnezdeolmayanancakilikiliolanbirdrtlkanlamndakiepodeilebiter.BazenPersliler
ve Yalvaranlar gibi oyunlarda koro ilk stasimadan nce iki ksa bir uzun vezinli, ancak lirik Dor
azndaolmayanyryarksylailerler.
Antik Yunan tragedyasnda oyuncular hem kendi balarna hem de koroyla birlikte ark syler.
Aristoteles13 kommos terimini koroyla birlikte ve skeneden sylenen atlar tanmlamak iin
kullanr. Teknik olarak bir kommos oyuncular ve koro arasndaki birinin dierini bir nceki vezin
yapsnda cevaplad kurall arkdr. Antigonenin ad ve Adak Sunanlarda Agamemnonun
ruhununOrestesveElektrayayardmetmesiiinarldbykarklasikkommosrnekleridir.

13

Poetika,1452b24

14

Ancakbuterimpratikolarakoyuncu(lar)vekoroarasndakihertrlkuralllirikiletiimitanmlamak
iin kullanlr. Birka rnekte bu iletiim kederli bir karakter tarafndan nce lirik ve sonra tekrar
iambikolmakzereikidefayaplr.ByleceAgamemnondaKassandrannkoroylagldiyalounda
nce lirik biimde gizemli bir ark sylemesi ve daha sonra daha anlalr olarak iambik vezinde
konumasveAlkestisinbirincisikocasylalirikdiyalogunsonundaveiambiklmyatasahnesinin
sonundagrnmesiniaklar.
Oyuncularayrcamonodyadverilensoloarklardasyle.BuarklardayapaylirikDorazkullanlr,
ancak vezin dzeni farkldr, yani strope ve antistrope deildir. Bu ark daha ok serbest olarak
bestelenir ve Verdi operalarnn byk aryalarna benzer. Ionun Apollonun hizmetkar olmaktan
duyduu mutluluu ifade ettii arknn dnda, bu arklarda atmosfer genellikle zntldr,
karakterin kederini ifade eder. Ayn oyunda Kreousan sonraki monodysi bu karakterin tanrlar ve
insanlar tarafndan duygusal olarak terk edilmesini parlak biimde aktarr. M.. beinci yzylda
monodyleryetikinerkeklertarafndandeil,kenardabekleyenkadnlarvegenerkekler(GenIon,
FirikyalHadm)tarafndansylendi.Duygusallkvederinduygularaslsahibikadnlar,generkekler
veyabanclartarafndandahaiyianlatld.Iondagenerkeinmonodysikoronungiriindenncedir
vebumonodyninIonunsylediikoronunyryarksndannceyeralmasdikkatgeicidir.
Tragedyannsonundakorooyunalannterkeder,ancakgirile(parados)ilekarlatrldndakurall
bir k (exodos) arks yoktur. Genellikle Yalvaran Kadnlarda olduu gibi birka msrada koro
kn bildirir: zninizle klarm, Adrastos, ve izninizle bu adama ve ehre szmz tutalm; bize
denbizimiinalanlaronurlandrmaktr.Euripidesinoyunlarnnsonundabununbelirlibiimini
grmekmmkndr:
Kutsalmeselelerbirokbiimegirervetanrlarbeklentilerintesindepekok
ey getirir. Beklenen meydana gelmez ve beklenmedik iin tanrlar bir yol
bulur.Buradaolandabudur
ve
AhbykvekederliZafer,yaammynetvebenitahttanayrma.
BusatrlarnilkgrubuAlkestis,Medera,Andromache,Helen,BakhalarveikincigrubuFinikeliKadnlar,
Orestes,IphigeneiaTauriandaoyunlarnnsonundabulunur.

lkTragedyalar(M..534472)
THESPIS tiyatro tarihinde bir isimden fazlasdr. Son kaynaklar onun baz oyunlarda hak sahibi
olduunu gsterir ve Thespisin Pentheusundan bir msra Euripidesin Bakhalarna benzer. Daha
nce sz edildii gibi, Thespis oyuncunun yaratlmas ve gelitirilmesiyle ilikilendirilir. Aristoteles
oyuncu saysn ikiye karmay ve koronun roln azaltmay Aeschylusa atfeder. Bu tragedyann
gelimibiimineerimesindenemlibiraamadr.EerThespisherbiimdetarihselbirfigrse,onun
tragedyanngelimesinekatksoyuncuyakurallbirvarlkolmaniteliinikazandrmasdr.Eersadece
oyuncuyla koro arasndaki bir etkileim ise ilk tragedyalar ok ilkel olmaldr. Ancak Aeschylusun
yetkinoyunlarndabuetkileiminnasletkilikullanldgrlr.AgamemnonveYalvaranlarsadece
koronunvesadeceoyuncununyeraldblmlervardr,ancakbubiimdeoluturulanoyunlardan
seyircininsklacadatahminedilebilir.Olaslklaoyuncubirsahnedesadecebirkaraktericanlandrr,
ayrlr ve bu arada sahne dnda neler olduunu anlatmak iin baka bir kiilikte geri dner. Eer

15

PentheusThespisinyazdilktragedyalardansa;DionysosveKoro,(Pentheusvekorodalaragitme
tehdidi ve bu yeni tanrnn ykmyla sona erer), Pentheusun kaderini bildiren haberci ve belki de
oyunun sonunda Dionysos vgs ile yeniden bir oyunculu dramatik metin olarak dzenlenmi
olabilir. Bu Antik Yunan tragedyasnda nemli eylemin neden sahne dnda meydana geldiinin ve
koronunnedensreklisahnedekaldnnbiraklamasolabilir.Aslndakorohemdramatiksreklilii
hem dramatik oda salar. Haberler yorumlamalar iin koroya verilir. Dramann ou onlarn
arklar ve danslaryla doludur. Aristophanesin Eek Arlarnda bir karakter Thespisin bulduu u
eski danslar demektedir. kinci oyuncunun tragedyaya alnmas Aeschylus atfedilir ve bu gerek
dramann geliinin iaretidir. nk asal unsurlar arasndaki atma ve ztlama seyircinin gz
nndemeydanagelir.
BirbakailkisimM..499ve496daPratinasveAeschylusakaryaranCHOIRILOSolarakkarmza
kar. Choirilos masklar kullanan ve skeneyi bulan olarak kabul edilir. Aeschylus ve dier tragedya
yazarlaryla yarm ve tragedya yazm olsa bile Pratinasn satir oyunlarnda ele alnmas daha
dorudur.
lk dnemin nce gelen isimlerin bir bakas yazarlk dnemi (M.. 510470) Aeschylus ile rten
PHRYNICHOSdur. Phrynichosun oyunlarndan gnmze bir dzne kadar blm ulamtr, fakat
onunhakkndadierkaynaklardanyetirincebilgisahibiyiz.Phrynichosunolaslkla,Aristotelesegre
iambikten nce tragedyann orijinal vezni olan biri uzun dieri ksa drtl vezni bulmu ve kadn
rollerini ilk defa kullanmtr. Bir dizi kaynak onun gzel arklar bestelediini, arpc danslar
yarattnbelirtir.Tragedyalarnndahaokkoralolduunuiddiaedilir.
Gnmze ulaan oyun paralarndan sadece iki tanesi bir veya iki satrdan daha uzundur. Her iki
para da yazarn Pleuronlu Kadnlar oyunundandr. Lirik tarzdaki alt numaral para Meleagrosun
lmnanlatr:
Souklmdensaknmad,ktkannesininacmaszniyetiyleyaklrken,anibir
ateonuyalaypyuttu.
YukardakiparayalntlayanPausanias,PhrynichosunoyunununasalolayrgsnnMeleagrosun
yks olmadn belirtir. Lirik vezin bu parann koro arksnn bir blml olduunun iaretidir.
YazarnAlkestisoyunununikinciparaskorkusuzluunuandrd,bedenitersyzoldu,yknnbu
biimindeHeraklesinlmledvtizleniminiverir.
Yazarlk kariyeri M.. 427385 arasnda olan Aristophanesin komedilerindeki karakterler (yazarlk
yaam427385)birokdefaeskitragedyayazarlarhakkndabilgiverir.EekArlardayalhakim,
Philokleon, Phrynichos arksyla girer ve Kularda koro Phrynichosu lirik iirlilerinin gzelliiyle bir
balarskarlatrlr.Plutarch14Phrynichosdanikisatralntlar:
Dansn bana verdii tm figrler, fkeli gecenin frtnal bir gecede yaratt
dalgalarkadaroktur.
Phrynichosa yetmi be yl sonra dkn olanlar yaldr ve Kurbaalarda komik Euripides
Aeschlusun seyircisini Phrynichosu ycelten aptallar olarak tanmlar. Bylece onun arklarnn

14

Ethika732.Para.

16

gzelliivedanslarnnenerjisiyalseyircilerinhafzasndadr.Ayrcaonuneserlerininilkelveieriksiz
olduuilerisrlmolur.

17