Universitas Kristen Krida Wacana

Hubungan Kadar Asam Urat Darah dan Faktor-Faktor yang Berhubungan

pada Pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
Periode Oktober 2016

Oleh :
Doni Lukas Damari
Rendy Aprianus Santoso
Rence Pietersz

Tugas Akhir Pendidikan Dokter

Fakultas Kedokteran Universitas Kristen Krida Wacana
Jakarta, Oktober 2016

Hubungan Kadar Asam Urat Darah dan Faktor-Faktor yang Berhubungan

pada Pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
Periode Oktober 2016

Oleh :

Doni Lukas Damari (11.2014.326)

Rendy Aprianus Santoso (11.2014.065)
Rence Pietersz (11.2014.109)

Tugas Akhir Pendidikan Dokter

Fakultas Kedokteran Universitas Kristen Krida Wacana
Jakarta, Oktober 2016

Hubungan Kadar Asam Urat Darah dan Faktor-Faktor yang Berhubungan

pada Pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
Periode Oktober 2016

Lembar Pengesahan
Jakarta, Oktober 2016

Pembimbing

(Dr. Diana L Tumilisar, Mkes)

Penguji I

Penguji II

(Dr. dr. A. Aris Susanto, MS, Sp.Ok)

Kata Pengantar

(dr, Melda Suryana, M.Epid)

Puji syukur kami panjatkan kehadirat Tuhan Yang Maha Esa karena atas rahmat dan
karunia-Nya, kami dapat menyelesaikan penelitian ini. Penelitian ini kami laksanakan dalam
rangka menjalankan Kepaniteraan Klinik Ilmu Kesehatan Masyarakat Fakultas Kedokteran
Universitas Kristen Krida Wacana, yang berlokasi di Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru.
Penelitian ini bertujuan untuk Untuk mengetahui Hubungan kadar asam urat darah dan faktorfaktor yang berhubungan pada pengunjung di Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode
Oktober 2016.
Akhir kata, kami mengucapkan terima kasih yang sebesar-besarnya atas segala bimbingan yang
telah diberikan dalam penyelesaian penelitian ini kepada:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

dr. Diana L. Tumilisar, Mkes

Dr. dr. A. Aris Susanto, MS, Sp.Ok.
dr. Melda Suryana, M.Epid.
dr. E. Irwandy Tirtawidjaja.
dr. Ernawaty Tamba, MKM.
dr. Djap Hadi Susanto, Mkes.
Kepala Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
Seluruh responden serta semua pihak yang ikut memberikan dukungan dan bantuan
sehingga penelitian ini dapat diselesaikan dengan baik.
Kami menyadari bahwa masih banyak kekurangan dalam penelitian ini, oleh karena itu

kami mengharapkan kritik dan saran yang membangun sehingga di masa mendatang dapat
ditingkatkan lebih baik lagi.
Jakarta, Oktober 2016

Penyusun

Hubungan Kadar Asam Urat Darah dan Faktor-Faktor yang Berhubungan

pada Pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
Periode Oktober 2016

Doni Lukas Damari, Rendy Aprianus Santoso, Rence Pietersz

Fakultas Kedokteran Universitas Kristen Krida Wacana
Email : doni.lukasdamari@gmail.com
Abstrak
Di Indonesia prevalensi penyakit asam urat diperkirakan 1,6-13,6/100.000 orang, prevalensi ini
meningkat seiring dengan meningkatnya umur dan cukup bervariasi antara satu daerah dengan daerah
yang lain sehingga diperlukan penelitian untuk mengetahui hubungan kadar asam urat darah dengan
faktor-faktor yang berhubungan pada pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru. Desain penelitian
yang digunakan adalah studi analitik dengan pendekatan kros seksional. Populasi terjangkau adalah

Semua pengunjung Puskesmas yang datang ke Puskesmas Jelambar Baru, Jakarta Barat pada
periode Oktober 2016. Sampel diambil dengan metode non-probability consecutive sampling dan
diberikan kuesioner dengan jumlah sampel 106 subjek. Variabel independen pada penelitian ini berupa
jenis kelamin, usia, riwayat keluarga, tingkat pengetahuan, diet tinggi purin, obesitas dan hipertensi.
Variable dependen berupa kadar asam urat darah. Data yang digunakan adalah data primer yang diambil
dari subjek penelitian dengan mengukur tinggi badan, berat badan, tekanan darah dan kadar asam

urat darah, serta menggunakan kkuesioner yang diberikan kepada pengunjung usia 30 sampai 70
tahun di Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016. Uji statistik menggunakan
T-tes dan Anova dengan batas kemaknaan ()=5%. Hasil penelitian ini menunjukan bahwa
adanya hubungan bermakna antara kadar asam urat darah dengan usia, diet, tingkat
pengetahuan,dan hipertensi.
Kata kunci : Faktor risiko, kadar asam urat darah, studi kros seksional

Relationship between Serum Uric Acid Level and Other Factors that are
Related upon visitors Of Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru Period
October 2016

Doni Lukas Damari, Rendy Aprianus Santoso, Rence Pietersz

Fakultas Kedokteran Universitas Kristen Krida Wacana
Email : doni.lukasdamari@gmail.com
Abstrac

The prevalence of uric acid related diseases in Indonesia is about 1,6-13,6/100.000 people,
whereas it increases with age and it varies in different places so as it requires the need for this study to
investigate the relationship between uric acid with other factors that are related amongst the patients of
Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru. The research design used in this study is analytic and the approach
is cross-sectional. The reachable population includes all patients of Puskesmas Jelambar Baru across the
period the month of October 2016. Sample is selected using the non-probability consecutive sampling and
questionnaires were given to a total of 106 subjects. Independent variables includes gender, age, family
history, education level, high purin diet, obesity and hypertension. The dependant variable is serum uric
acid level. The data that were obtained were primary by measuring the height, weight, blood pressure, and
serum uric acid level including giving out questionnaires to the subjects from the age of 30 years to 70
years old. The statistic test used is T-test and Anova with a significant value of ()=5%. Results shows

there is a correlation between serum uric acid level with age, diet, education level and
hypertension.
Key words: Risk Factors, Serum Uric Acid Level, Cross Sectional Study

Daftar Isi
Halaman Judul ....................................................................................................................................i
Lembar Persetujuan Penelitian ...........................................................................................................ii

Kata Pengantar....................................................................................................................................iii
Abstrak ...............................................................................................................................................iv
Daftar Isi..............................................................................................................................................vi
Bab I. Pendahuluan .............................................................................................................................1
1.1 Latar Belakang Masalah...........................................................................................................1-2
1.2 Rumusan Masalah....................................................................................................................2
1.3 Tujuan Penelitian......................................................................................................................3
1.4.1..............................................................................................................................Tujua
n Umum..................................................................................................................3
1.4.2..............................................................................................................................Tujua
1.4

n Khusus.................................................................................................................3
Manfaat Penelitian.....................................................................................................................3
1.4.1..............................................................................................................................Manf
aat Umum...............................................................................................................3
1.4.2..............................................................................................................................Bagi
Penelitian................................................................................................................4
1.4.3..............................................................................................................................Bagi
Perguruan Tinggi....................................................................................................4
1.4.4..............................................................................................................................Bagi

Puskesmas..............................................................................................................4
1.5 Sasaran Penelitian.....................................................................................................................4
Bab II. Tinjauan Pustaka......................................................................................................................5
2.1 Definisi ............................................................................................................................5
2.2 Epidemiologi ...................................................................................................................5
2.3 Metabolisme Purin dan Pembentukan Asam Urat ...........................................................5-6
2.4 Tahapan Gout ..................................................................................................................7
2.4.1 Hiperuresemia Asimptomatik ......................................................................... 7
2.4.2 Arthritis gout akut .............................................................................................. 7
2.4.3 Stadium interkritikal............................................................................................ 8
2.4.4 Arthritis gout kronik............................................................................................ 8
2.5 Faktor Risiko yang mempengaruhi kadar asam urat darah............................................. 8
2.5.1 jenis kelamin....................................................................................................... 8
2.5.2 Usia..................................................................................................................... 9
2.5.3 Riwayat keluarga................................................................................................. 10
2.5.4 Tingkat pengetahuan .......................................................................................... 10-11
2.5.5 Diet tinggi purin................................................................................................. 11-12
2.5.6 Obesitas.............................................................................................................. 12-13
2.5.7 Hipertensi........................................................................................................... 13
2.5.8 Dislipidemia....................................................................................................... 14-15
2.5.9 Gagal ginjal........................................................................................................ 15
2.5.10 Ph urin................................................................................................................ 16
2.5.11 Ekskresi asam urat urin 24 jam........................................................................... 16-17
2.5.12 Konsumsi alkohol............................................................................................... 17
2.5.13 Diabetes Melitus................................................................................................. 17-18
2.5 Kerangka Teori................................................................................................................ 19

2.6 Kerangka Konsep............................................................................................................

Bab III. Metode Penelitian .............................................................................................................
3.1 Desain Penelitian.............................................................................................................
3.2 Tempat dan Waktu Penelitian..........................................................................................
3.3 Sumber Data dan Instrumen Penelitian...........................................................................
3.4 Populasi...........................................................................................................................
3.11.1 Populasi Target.....................................................................................................
3.11.2 Populasi Terjangkau.............................................................................................
3.5 Kriteria Inklusi dan Ekslusi.............................................................................................
3.5.1 Kriteria Inklusi.....................................................................................................
3.5.2 Kriteria Ekslusi....................................................................................................
3.6 Sampel............................................................................................................................
3.6.1 Besar Sampel.......................................................................................................
3.6.2 Teknik Pengambilan Sampel................................................................................
3.7 Cara Kerja.......................................................................................................................
3.8 Identifikasi Variabel........................................................................................................
3.9 Definisi Operasional.......................................................................................................
3.9.1 Subjek Penelitian.................................................................................................
3.9.2 Kadar asam urat darah.........................................................................................
3.9.3 Jenis kelamin.......................................................................................................
3.9.4 Usia......................................................................................................................
3.9.5 Riwayat keluarga.................................................................................................
3.9.6 Tingkat pengetahuan............................................................................................
3.9.7 Diet tinggi purin...................................................................................................
3.9.8 Obesitas...............................................................................................................
3.9.9 Hipertensi............................................................................................................
3.10 Manajemen Data dan Analisis Data................................................................................
3.10.1 Pengumpulan Data..............................................................................................
3.10.2 Pengolahan Data.................................................................................................
3.10.3 Analisis Data.......................................................................................................
3.10.4 Penyajian Data....................................................................................................
3.10.5 Interpretasi Data...................................................................................................
3.10.6 Pelaporan Data....................................................................................................
3.11 Etika Penelitian...............................................................................................................
3.12 Sarana Penelitian.............................................................................................................

19
20
20
20
20
20
20
20
20
20
20-21
21
21-22
22
22-23
23
23
23
24
24
25
25
26
26
27
28
28
28
29
29
29
30
30
30
30

Bab IV Hasil Penelitian...................................................................................................................... 31-33

Bab V Pembahasan............................................................................................................................. 34
5.1 Sebaran kadar asam urat darah pada penunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru
periode Oktober 2016.......................................................................................................... 34
5.2 Analisis bivariat antara riwayat keluarga dengan kadar asam urat darah pada
pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................ 34
5.3 Analisis bivariat antara jenis kelamin dengan kadar asam urat darah pada pengunjung
Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................................... 35
5.4 Analisis Bivariat antara usia dengan kadar asam urat darah pada pengunjung
Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................................... 35-36
5.5 Analisis bivariat antara diet purin dengan kadar asam urat darah pada pengunjung
Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................................... 36
5.6 Analisis Bivariat antara obesitas dengan kadar asam urat darah pada pengunjung

Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................................... 37

5.7 Analisis Bivariat antara hipertensi dengan kadar asam urat darah pada pengunjung
Puskesmas Kelurahan Jelambar baru periode Oktober 2016................................................ 37-38
5.8 Analisis Bivariat antara tingkat pengetahuan dengan kadar asam urat darah pada
pengunjung Puskesmas Kelurahan Jelambar Baru periode Oktober 2016............................ 38
Bab VI Penutup.................................................................................................................................. 39
6.1 Kesimpulan............................................................................................................................ 39
6.2 Saran...................................................................................................................................... 39
Daftar Pustaka.................................................................................................................................... 40-43