Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

C. A. FYFFE

HISTORYA

GRECYI

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

ROZDZIA I.
POCZTKI HISTORYI GRECKIEJ.

1. Grecy i Italowie. Caa niemal historya Europy, przed narodzeniem

Chrystusa jest history Grekw i Italw. Nie byli oni jedynymi narodami staroytnej Europy. Byy obok nich potne plemiona Gallw i Germanw. Dlaczego historya staroytna mwi tak wiele o Grekach i Italach, a tak mao o
innych ludach? Dlatego, e Grecy i Italowie nauczyli si mieszka w miastach, wydawali rozsdne prawa, tworzyli rzdy, wzbogacali si przemysem i
handlem, gdy inne narody zostaway w stanie barbarzystwa i nieuctwa.
Gdybymy znali ich history z owej doby nie byaby ona dla nas zajmujc. Nie dowiedzielibymy si z niej o niczym prcz bitw i wdrwek, a po
upywie setek lat odnalelibymy ludy te w tym stanie surowym, w jakim
byy na pocztku. Lecz podczas gdy ludy pnocne zostaway w stanie barbarzystwa. Grecy i Italowie zaczli y mniej wicej tak, jak yj narody
wspczesne, a dokonali wielkich czynw, ktrych skutki trwaj po dzi
dzie. Grecy ocalili Europ od niebezpieczestwa zaboru przez ludy azyatyckie, a rozszerzyli szczliwsze i peniejsze ycie wrd narodw, ktre je otaczay. Nie dlatego to si stao, iby Grecy byli ludem doskonalszym od innych. Mieli oni liczne wady, a znaczna cz ich dziejw zapeniona jest niezgod i gwatami.
Lecz pord tych zych stron spotykamy si z cechami wybitnie dobremi, a
gdy wady Grekw byy wsplne innym narodom staroytnoci, zalety wynosiy ich w wielu wzgldach ponad reszt ludzkoci. aden nard nie czyni
nigdy tak wielu rozmaitych rzeczy tak dobrze jak Grecy. By to pierwszy lud,
ktry pomyla o szukaniu prawdy i przyczyny we wszystkiem. Ludzie uczeni
dni naszych rozkoszuj si w tem, co pozostao po pisarzach greckich w zakresie poezyi i historyi; artyci za wiedz, e nigdy nie potrafi wykona co
pikniejszego od rzeb greckich. Ludzie bd zawsze interesowa si Grecy
staroytn nietylko dlatego, e Grecy byli tak zdolni i tak wiatli, lecz dlatego,
e wiele rzeczy, ktre najwicej cenimy w yciu wasnem, jak pragnienie wiedzy, wadza piknej mowy, sztuki, jak muzyka i malarstwo odziedziczylimy
po Grekach.
2. Zwizek Grekw z innymi ludami. Grecy wszake nie naleeli jak
Arabowie i Chiczycy do rasy cakiem odmiennej od naszych przodkw, ludw pnocy, bdcych wwczas w stanie barbarzyskim. W bardzo odlegych czasach, na dugo przedtem ni pierwsze ksiki zostay napisane, by
lud, ktry mieszka miedzy morzem Kaspijskiem a grami odgraniczajcemi
Indye z zachodniej strony. Nietylko Grecy i Italowie, lecz wiksza cz naro-

dw europejskich, zarwno jak Indusi, s potomkami tego ludu. Wyrazy

uywane przez te rozmaite narody dla oznaczenia jednakowych rzeczy s
bardzo do siebie podobne. wiadczy to, e by czas kiedy wszystkie one tworzyy razem jeden nard, mwicy tym samym jzykiem. Tak np. wyraz ojciec we wszystkich niemal jzykach oznacza si tem samem z niewielkiemi
zmianami: po angielsku father, po niemiecku vater, po grecku patr, po acinie pater, po staroindyjsku pitar 1 Z biegiem czasu, gdy lud ten wzrasta,
pewne czci jego oddzielay si i wdroway w rozmaitych kierunkach, stajc
si w ten sposb oddzielnymi narodami. Staway si one coraz mniej podobnemi do siebie, a dawny ich jzyk uleg takim zmianom, e zamiast jednego
wsplnego, kady nard zacz mwi swoim wasnym. Cz tego ludu przesza do Indyi; inna cz do Europy pnocnej; inne znw gazie rozproszyy
si we Woszech, w Grecji i w Azyi Mniejszej. Italowie i Grecy tworzyli jeden
nard przez dugi jeszcze czas potem, gdy Germanowie i Indusi oddzielili si
od nich; dlatego te ich jzyki nierwnie wicej s do siebie podobne, ni do
niemieckiego lub indyjskiego.
Niektre z ludw zachodniego wybrzea Azyi Mniejszej byy, zdaje si,
pierwotnie bardzo zblione do Grekw; bardzo prawdopodobnem jest, e w
odlegych czasach ludno przybywajca przez morze z Azyi Mniejszej do
Grecyi zaoya tu krlestwa. Pniej znowu Grecy osiadali na wybrzeu azyatyckiem. Dlatego te, chocia Grecya europejska nazywa si Grecy waciw, zachodnie wybrzee Azyi Mniejszej nazywao si rwnie Grecy (ob. map), gdy lud tam mieszkajcy skada si z Grekw i mia udzia we wszystkiem, co naleao do greckiej historyi. Grecy sami nie nazywali siebie Grekami, lecz Hellenami (Hellenes); a kada cz ziemi, gdzie mieszkali Hellenowie nazywaa si Hellad, bez wzgldu na to, czy znajdowaa si w Europie, Azyi, czy w Afryce. Zobaczymy pniej, jak awanturniczym ludem byli
Grecy i jak zakadali kolonie w odlegych punktach morza rdziemnego,
oraz na wybrzeach morza Czarnego.
3. Grecya nie jest jednem pastwem. Istnieje wielka rnica pod jednym
wzgldem miedzy Grecy staroytn a pastwami wspczesnymi jak np. Anglia. Caa Anglia jest pod jednym rzdem, a prawa wydane przez parlament
obowizuj cay nard. Kade miasto ma wprawdzie swobod zarzdzania
swojemi sprawami, jak owietlenie lub brukowanie ulic, lecz adne nie jest
niezalene od praw i rzdu caego kraju. Istnieje tam jedno wojsko, jedna
flota, a adna cz Anglii nie pomylaaby o oddzieleniu si od reszty.
Grecya nie bya takim krajem. Podzielona bya na drobne czci, z ktrych
kada miaa swj rzd. Malekie miasto mogo by tak niezalenem pastwem. Mogo mie tylko par mil ziemi i kilkaset mieszkacw, a jednak
wydawa wasne prawa, mie wasny rzd i wasne wojsko, chocia wojsko to
byo mniejsze od jednego puku angielskiego. Na przestrzeni mniejszej od naszego powiatu mogo si mieci kilka niezalenych miast, toczcych niekiedy wojn z sob lub zawierajcych pokj. Jeli wic mwimy, e zachodni
Wyraz ten przypadkowo ma inny rdosw w jzykach sowiaskich, mona natomiast znale wiele innych, wykazujcych, e i Sowianie naleeli niegdy do tego wielkiego ludu aryjskiego, tak np. dom odpowiada aciskiemu
domus, po grecku domos, natomiast w jzykach germaskich wprowadzony
zosta inny wyraz Haus po ang. Hous.
1

brzeg Azyi Mniejszej stanowi cz Grecyi, nie mamy wcale na myli, iby
mieli wsplne prawa i jeden rzd, jedna bowiem i drugi podzielone byy na
liczne drobne pastewka niezalene. Chcemy przez to jedynie powiedzie, e
lud, ktry mieszka na zachodnim brzegu Azyi Mniejszej nalea do tego narodu greckiego, co i mieszkajcy w Europie. Mwili tym samym jzykiem,
mieli te same zwyczaje, a nazywali si wzajemnie Hellenami, w przeciwnoci
do wszystkich innych narodw wiata, ktrych nazywali barbarzycami (barbari), tj. narodem niezrozumiaym, gdy nie mogli zrozumie ich jzykw.
4. Grecya poprzecinana jest grami. Od samego pocztku Grecya podzielona bya na drobne pastwa. Ju Homer podaje dugi spis krlw, ktrzy zgromadzili siy swoje przy obleniu Troi (ob. niej), a przez ca history
greck bdziemy mieli do czynienia z wielu pastwami. Pochodzi to std, e
Grecya poprzecinana jest grami na drobne czci. W naszym kraju moemy
swobodnie przej z miejsca na miejsce, a jeli gdzie spotykamy wzgrza, nie
s one do wysokie, ani tak strome, aby nie mona byo przez nie poprowadzi drg. W Grecyi natomiast jest wiele gr trudnych do przebycia, a yzne
doliny midzy niemi, w ktrych osiadaa ludno, s zupenie odcite od siebie. W dawnych wic czasach, kiedy ludzie daleko mniej posugiwali si
okrtami ni dzi, z trudnoci mogli widywa kogokolwiek poza obrbem
wasnej doliny.
atwo dostrzeemy, jaki wpyw wywaro to na Grecy, jeli j porwnywamy z Egiptem lub Babilonem. Egipt jest rwnin cielc si po obu brzegach Nilu. Mona byo pyn przy pomocy wiatru pod wod, a z prdem wody na d tak, e zawsze atwo byo dosta si z jednego kraca na drugi.
Dlatego te od najdawniejszych czasw Egipt by jednym krajem pod panowaniem jednego krla czyli Faraona. To samo dotyczy yznej rwniny otaczajcej Babilon nad rzek Eufratem. Nie byo tam nic, coby mogo oddzieli
jeden kraj od drugiego; jeden krl panowa nad wielkim obszarem i mg
zgromadzi wielk armi. Potga i wspaniao krlw robia wraenie na ludzie, ktry nie myla o opieraniu si ich potdze. Dlatego te krlowie Babilonii stali si zupenymi panami swoich poddanych, a lud nie rni si prawie od niewolnikw.
W Grecyi wszystko dziao si na odwrt. Niema ani jednej rozlegej rwniny w caej Grecyi. Gry dziel j na drobne czci, a w kadej z nich krl by
zaledwie najwaniejszym z ojcw rodzin. Nie by on do bogaty, aby mieszka we wspaniaym paacu, jak krlowie wschodni, i da do mylenia ludowi,
e jest czem naksztat Boga; ani te nie mg zgromadzi wielkiej armii,
zdoby ssiednich krajw i uczyni niewolnikw z ludu swego.
5.Grecy i Fenicyanie. W najdawniejszych wic czasach znajdujemy Grekw podzielonych na drobne gromady zaludniajce Grecy europejsk i otaczajce j wyspy, oraz bardzo pokrewne im ludy na zachodnim wybrzeu Azyi
Mniejszej. Ludzie zamoni posiadali stada owiec i byda, winnice i pola zboowe; ubodzy mieli niewielkie wasne folwarki lub te pracowali u bogatych.
Na wybrzeu wszake rozpoczynao si ycie nowe i energiczniejsze. Tu poraz pierwszy spotkali si Grecy z Fenicyanami, (Chanaaczykami w biblii),
kupcami z Tyru i Sydonu, ktrzy prowadzili ju handel z odlegymi krajami,
kiedy Grecy byli tylko rolnikami. Fenicyanie mieli alfabet oraz miary i wagi
znacznie wczeniej od Grekw. Poczynili oni wynalazki lub te nauczyli si
ich od ludw wschodnich. Umieli barwi purpur kotary lub paszcze za po-

moc skorupki muszli morskiej; umieli wydobywa metale i obrabia je. Gdy
najlepsze drzewa z lasw na grach Libaskich zostay cite, a Fenicyanie
musieli poszukiwa drzewa na statki swoje, znaleli wiele dbw, sosen i
brzz na brzegach morza Egejskiego. Wykryli oni, e korze greckiego dbu
wiecznie zielonego moe suy do garbowania skr, a odzie do barwienia.
Czsto za w tych samych lasach znajdowali mied, elazo lub srebro. Dlatego te coraz czciej przybywali Fenicyanie do wybrzey greckich, naadowujc statki swoje towarami, wyrobionemi w Tyrze i Sydonie, i wymieniajc je u
Grekw na drzewo lub wen, lub nawet na ludzi, ktrych sprzedawali jako
niewolnikw.
Wkrtce Grecy zaludniajcy wybrzea nauczyli si wszystkiego co umieli
Fenicyanie: zapoyczyli ich alfabet, ich miary i wagi; zaczli budowa statki,
podobne do uywanych przez Fenicyan i pywa wzdu wybrzey. Gdy poraz
pierwszy pucili si na morze, czynili to raczej dla rabunku, ni dla handlu.
Rabunek morski nie by uwaany za co zego. Banda miaych ludzi puszczaa si na statku wzdu wybrzea, napadaa na pierwszy okrt handlowy,
jaki spotkaa, lub przybijaa do brzegu dla zrabowania wsi. Z obawy przed
takimi piratami mieszkacy wybrzeni czsto opuszczali swoje siedziby i oddalali si w gb ldu.
6. Poemata Homera. Doszy do nas dwa dugie poemata, nalece do
bardzo odlegych czasw historyi greckiej, ktre Grecy przypisywali jednemu
poecie Homerowi. Jeden z nich nazywa si Iliada i opisuje czyny bohaterskie
przy obleniu Troi czyli Ilionu. Parys syn Priama, krla Ilionu, mia porwa
Helen, on Menelausa, krla Sparty. Aby j odebra, Grecy poczyli si,
oblegli Troj i zdobyli ja po upywie dziesiciu lat. Najwikszym bohaterem
wrd Grekw w tym poemacie jest Achilles; najwikszym wrd trojaczykw Hektor. Drugi poemat nazywa si Odysse; opisuje on wdrwki i przygody Odysseusza (Ulissesa), krla Itaki, najsprytniejszego z Grekw, podczas
jego powrotu po zdobyciu Troi. Iliada daje nam obraz wojny; Odyssea maluje
spokojne ycie rodzinne w domu Odysseusza; opisuje rwnie cudowne miejscowoci i ludy, tak jak przedstawiali je marynarze greccy w swoich opowieciach, a jakie dzi nieraz spotykamy w bajkach czarodziejskich.
Chocia poemata Homera nie opowiadaj o rzeczach, ktre rzeczywicie
miay miejsce, daj nam jednak pojcie, jak yli Grecy w czasie, gdy poemata
te powstay.
Kade pastewko zostawao pod rzdem krla (bazileus), ktry by zarazem kapanem i przynosi ofiary podczas modw publicznych. U boku jego
znajdowaa si pewna ilo naczelnikw, ktrych on zwoywa na narad
(bul) zasigajc ich zdania o wszystkiem, co zamierza czyni. Kady z tych
naczelnikw mia prawo wypowiedzie myl swoj, a chocia krl nie by
obowizany usucha ich rady, atwo zrozumiemy, e wadza jego zmniejszona bya przez to zgromadzenie. Gdy krl powzi jakie postanowienie, zwoywa lud na rynku (agora) i owiadcza mu swj zamiar. Naczelnicy mogli
przemawia do ludu w ten sposb zgromadzonego, lecz nikomu z ludu nie
wolno byo przemawia, ani te brano pod uwag jego zdanie. W czasie poematw homeryckich bardzo mao syszymy o ludzie: nie lud, lecz naczelnicy
ograniczaj wadz krlewsk. Gdy jeden z ludu, Tersites, wypowiada swoje
zdanie, Odysseusz bije go, a lud staje po stronie Odysseusza.

Podobnie jak i w innych krajach w tym odlegym czasie Grecya za czasw

Homera bya widowni wojen i gwatw. Rabowania na morzu i na ldzie byy
zwykym zjawiskiem; jeli ludzie nie mogli obroni si sami, naraeni byli
ustawicznie na utrat swojej wasnoci i na wzicie do niewoli. Wojna prowadzia si w sposb okrutny, a niektre z czynw Achillesa, opisanych w Iliadzie, w oczach naszych s objawem dzikoci. Podstp nie by uwaany za ze,
podziwiano go raczej jeli by zrcznie dokonany. Z drugiej strony widzimy w
tej dobie wiele piknych rysw. Czonkowie rodziny kochaj si i szanuj nawzajem. Wielki szacunek okazuje si rodzicom. Mowie szanuj ony wicej
ni w jakichkolwiek innych krajach, a nawet wicej ni czynili to w Grecyi w
czasach pniejszych. Widzimy przykady gbokiej i wiernej przyjani, a niekiedy nawet prawdziwe przywizanie miedzy niewolnikiem i panem.
7. Dawne krlestwa; Kreta i Troja. Bardzo mao wiemy o rzeczywistych
wypadkach z owych odlegych czasw. Historya nie siga tak daleko; mamy
tylko powieci, w ktrych bardzo mao jest prawdy. Jednym z wielkich krlw, spotykajcych si w owych powieciach, jest Minos panujcy na Krecie
(zob. map I-sz). Minos w przekonaniu Grekw by krlem sprawiedliwym i
potnym, ktry rzdzi mia wszystkimi wyspami i morzami greckimi, wypleni piratw i zaprowadzi pokj i bezpieczestwo. Wierzyli oni, i po
mierci Minos zosta sdzi nad duszami zmarych, gdy tak sprawiedliwie i
surowo sdzi na ziemi. Wiemy z pewnoci, e aden z krlw w owej odlegej epoce nie mia tak rozlegej wadzy, jak przypisuj Minosowi; lecz moe
prawd jest, e na Krecie egluga staa si wczeniej bezpieczn ni gdzieindziej w Grecyi, i e krlowie Krety uczynili cokolwiek dla usunicia rozbojw
morskich.
Na wybrzeach Azyi Mniejszej, Troas czyli ziemia trojaska bya jednem z
najdawniejszych krlestw. Miecia si ona na poudniowym kocu cieniny
Hellespontu, czcej morze Czarne z rdziemnem. Zamek i miasto znajdoway si cokolwiek w gbi ldu, w miejscu gdzie rozpoczynaj si wzgrza.
Opowie o obleniu Troi jest moe bajk; niema wszake wtpliwoci, e w
bardzo odlegych czasach byo tam miasto. Nie powinnimy wyobraa sobie
owych dawnych miast na wzr naszych dzisiejszych. Podobne byy one raczej
do wioski otoczonej murem.
8. Krlowie w Peloponezie. Wiele powieci opowiada si o znakomitych
rodzinach, ktre panoway w Tebach i Peloponezie (ob. map 2-g) o ich wojnach i nieszczciach. Najwikszym z krlw tych mia by Agamemnon, krl
Micen, ktrego opisuje Homer, jako dowodzcego wszystkimi Grekami podczas oblenia Troi. Mamy jednak wszelk pewno, e w owych czasach
Grecy nigdy nie dziaali wsplnie, jak to opisuje Homer; cokolwiek jednak
jest prawdy w opowieci o Agamemnonie; niema wtpliwoci, e istnieli potni krlowie w Micenach i w innych miejscowociach Argoidy, gdy mury
ich zamkw istniej po dzi dzie. Mury te nie s budowane tak, jak budowali Grecy pniejsi, lecz utworzone s z olbrzymich bry kamiennych, tak
wielkich, e Grecy przypisali ich budow olbrzymom, czyli cyklopom, a std
nazywali je cyklopowemi. W Tirynie, w Argolidzie spotykaj si mury cyklopowe, grube na dwadziecia pi stp z korytarzem wewntrznym; w Micenach za znajdujemy mury staranniej budowane z dwoma lwami wyrzebionymi nad bram. Niedaleko stamtd znajduje si wielka budowla podziemna,

ktrej wntrze byo niegdy okryte pytami ze spiu. Bya to skarbnica krlw
i ich pogrzebalnia.
9. Dorowie przybywaj do Peloponezu. Kolonie w Azyi. Chocia krlowie Argolidy budowali tak potne plemi zwane Doryjczykami, opucio
siedziby swoje w pnocnej Grecyi i wyruszyo na poudnie, szukajc yznej
ziemi. Przybyli oni do Peloponezu a okazali si silniejszymi od mieszkajcych
tu plemion, ktre nazywano Achejczykami i Joczykami. Wielu z Joczykw
nie poddao si Doryjczykom: poczyli si z innymi Joczykami, mieszkajcymi w Attyce i udali si do Azyi Mniejszej. Tu osiedli w rodkowej czci wybrzea oraz na przylegych wyspach, zakadajc miasta Milet, Efezus i inne,
zwane koloniami joskiemi. Ateny uwaay siebie za kraj macierzysty, z ktrego powstay kolonie joskie, chocia nie wszystkie pochodziy z Attyki.
Wielu Achejczykw popyno take z Peloponezu na wysp Lesbos i na pnocne wybrzee Azyi Mniejszej. Miasta jednake tu zaoone nie nazywaj si
achejskiemi, lecz koloniami eolskiemi. Wielu z Dorw, syszc take o yznej
ziemi i agodnym klimacie zamorskim, popyno rwnie i osiado na Krecie i
na poudniowych pobrzeach Azyi Mniejszej, a miasta przez nich zaoone
nazwano koloniami doryckiemi; najsynniejszem z nich byo miasto Rodos.
Tak wic przybycie Dorw do Peloponezu zakrelio koniec panowaniu achejskich krlw, ktrych opisuje Homer i dao powd do zaoenia wielu miast w
Azyi Mniejszej. Nie powinnimy wszake przypuszcza, iby ten zabr i ta
wdrwka odbyy si odrazu; moe trwao to setki lat.
10. Dorowie w Peloponezie. Dorowie nie byli do liczni, aby rozproszy
si po caym Peloponezie. Na pnocnej stronie jego wzdu wybrzea zatoki
Koryntskiej pozostawili oni Achejczykw w pokoju. Ta cz Grecyi nazywaa
si Achej i zawieraa dwanacie miast. Nie zdobyli te Dorowie grzystej Arkadyi w rodkowym Peloponezie. Arkadya zostaa tak, jak bya, a ulega
mniejszym zmianom ni inne czci Grecyi, wskutek czego Arkadyjczyk znaczy to samo, co czowiek wiejski lub starowiecki. Na zachodnim wybrzeu
kraj Elis zagarnity by przez Etolw, inne plemi pnocnej Grecyi. W pozostaych czciach Peloponezu Dorowie byli panami, a od czasu ich przybycia
zaczyna si historya prawdziwa.
11. Wojsko i zgromadzenia. Poniewa pastwa greckie byy bardzo mae,
obywatele kadego z nich nie utrzymywali osobnej klasy ludzi dla toczenia
wojny, lecz kady z obywateli, gdy dosiga pewnego wieku, stawa do wojska
podczas wojny. Drugiem nastpstwem maych rozmiarw pastw greckich
byo to, e w kadym z nich wszyscy obywatele majcy udzia w rzdzie, mogli zgromadzi si w jednem miejscu. W rozlegym kraju spczesnym, jak
Anglia, niepodobiestwem jest dla wszystkich obywateli zgromadzi si w
jednem miejscu; dlatego te miasta i wsie wybieraj tam ludzi, ktrzy reprezentuj je w parlamencie. W ten sposb powstaje rzd reprezentacyjny,
umoliwiajcy dla wikszego kraju zachowanie wolnoci i dobre rzdy. Przeciwnoci rzdu reprezentacyjnego jest ten, w ktrym wszyscy obywatele
schodz si, jak w pastwach greckich. Taki rzd bezporedni moliwy jest
tylko w maych pastwach.
12. Bogowie i bohaterowie Grecyi. Grecy wierzyli w wielu bogw, a w
kadej miejscowoci pewni bogowie mieli wikszy szacunek ni inni. Sdzili
oni, e kady z bogw opiekuje si pewn szczegln miejscowoci lub pewnymi przedmiotami, a nie troszczy si o inne. Tak wic bogini Atene uwaana

10

bya za opiekunk Aten, a w miecie tem oddawano jej cze wiksz ni jakiemu innemu bstwu. Niektrzy bogowie byli pierwotnie przedmiotami przyrody; tak Apollo (Feb) by pierwotnie socem, lecz Grecy wytworzyli z nich
osobistoci boskie i opowiadali rozmaite historye o ich czynach. Prcz tego,
e bogowie greccy byli niemiertelni i posiadali wielk potg, byli podobni na
og do istot ludzkich; na posgach przedstawiano ich w postaci ludzkiej nadajc tylko wiksze i pikniejsze ksztaty. Grecy nie czcili zwierzt, jak Egipcyanie, i nie nadawali bogom swoim potwornych ksztatw, jak Indusi. Krlem bogw by Zeus. Bohaterowie nie byli bogami; bya to rasa ludzi silniejszych ni zwykli, ktrzy dawno yli i dokonali czynw niedostpnych dla
zwykych ludzi. Opowieci o bogach i bohaterach nazywaj si mytami. Kada wioska miaa swoje myty, a gdy starano si je poczy z sob, powstay z
nich cae ksigi; takie zbiory mytw nazywaj mitologi. Grecy nietylko wierzyli w prawdziwo mytw, lecz starali si wszystko wytmaczy jakkolwiek powieci o bogach lub bohaterach. Kade miasto miao swoje myty,
tomaczce jak powstay jego zwyczaje. Tak w Sparcie np. jeli zapyta kogo, dlaczego byo zawsze dwch krlw? odpowiedziano by na to: Dlatego,
e Arystodemos, bohater, ktry przyprowadzi spartaczykw do tego kraju,
mia dwch synw.
Bogw czczono za pomoc modlitwy i ofiar, lecz cze bogw nie bya czem takim, w czem kady mgby wzi udzia jak dzi. Kada miejscowo
miaa pierwotnie gromady rodzin, do ktrych naleay pewne obrzdki religijne, a kto nie by czonkiem tych rodzin, nie mg mie w nich udziau.
13. Pierwsze zwizki religijne. Przechodzimy teraz do pierwszych zwizkw, jakie czyy pastwa greckie. Na dugo przedtem ni powstay zwizki
polityczne lub traktaty pokojowe, plemiona yjce w pobliu, czyy si w
celu oddawania czci bogu w pewnej poszczeglnej miejscowoci i zgadzay si
na to, aby uwaa wityni jego lub miejsce przeznaczone na tak cz za
miejscowo wit, nawet wtedy, gdy plemiona te bd z sob walczyy, oraz
broni go wsplnie.
wita uroczyste odbyway si na takim gruncie w pewnych odstpach
czasu, a wszystkie nalece do zwizku plemiona bray w nich udzia; przedstawiciele ich zbierali si w celu przekonania si, e witynia i przylegy kraj
zostaj utrzymane w porzdku. Stopniowo przyzwyczaiwszy si dziaa zgodnie we wszystkiem, co dotyczyo wityni, gromadka plemion takich moga
przyj do porozumienia co do innych przedmiotw, np. umwi si, aby nie
popenia okruciestw w czasie wojny, a w kocu zawrze umow o trwaym
pokoju i o wsplnej obronie przeciwko nieprzyjacioom. Umow tak mogli
uwici przysig w obliczu boga, ktrego czcili wsplnie. W ten sposb powstay najdawniejsze zwizki pastw.
W zwizkach tych jedno z pastw byo zwykle silniejszem od innych; mwiono, e pastwo takie ma hegemoni, t.j. przodownictwo zwizku. Poniewa najdawniejsze zwizki powstay ze zwizkw religijnych i opieray si na
przysidze wobec boga, pniejsi Grecy, ilekro tworzyli zwizek taki, zarazem ustanawiali wspln cze da boga czyli wito, w ktrym brali udzia
wszyscy czonkowie zwizku.
14. Zwizek Amfiktyonw w Defach. Wielki zwizek religijny istnia na
pnocy Grecyi w bardzo dawnych czasach. Dwanacie plemion poczyo si,
aby czci Apollina w Delfach (ob. mapk) i broni jego wityni. Deputowani

11

od wszystkich plemion zbierali si dwa razy do roku w celu zaatwienia

spraw zwizanych ze wityni. Zwizek ten, ktry nazywa si Amfiktyoni
Delfick nie urs do rzeczywistego zwizku politycznego, a plemiona owe
nieraz toczyy z sob wojn. Wszake zoyy one przysig, e bd wstrzymyway si od dwch rzeczy podczas wojny; a mianowicie, e nie bd burzyli
sobie miast, ani przecinali dopywu wody podczas ich oblenia. Zjazdy
przedstawicieli tworzyy rad Anfiktyosk czyli rad ssiadw.
15. Wyrocznia Delficka. witynia w Delfach, bdc wspln wityni
tych dwunastu plemion, oraz miejscem zgromadzenia si rady Amfiktyoskiej, staa si najwaniejsz wityni w Grecyi. Dawano tu wyrocznie, t.j.
domniemane odpowiedzi Apolina tym, ktrzy udawali si do boga po rad.
Kapani tej wityni byli bardzo zrczni: dowiadywali si o wszystkiem, co
dziao si w odlegych miejscowociach i czsto dawali dobre rady w swych
wyroczniach. Sawa wityni rozszerzya si po caej Grecyi i w obcych krajach. W dawnych czasach, zdaje si, e ksia uczynili niemao dobrego dla
Grecyi szerzc ideje sprawiedliwoci i dobroci w imieniu boga, a kac rozdzielonym pastwom greckim uczu, e tworz jeden nard, i e powinny
ulega jednemu boskiemu prawu. Poniewa jednak kapani dawali wyrocznie
w sprawach dotyczcych walk miedzy pastwami, niemniej jak w rzeczach
dotyczcych wojny i rzdu, moni ludzie, pragncy poparcia wyroczni, zaczli
przekupywa ksiy. W ten sposb wyrocznia stracia zaufanie. Podczas wojen perskich, o ktrych za chwil bdzie mowa, wyrocznia zaszkodzia sobie
jeszcze bardziej, zniechcajc Grekw do walki, zamiast dodawa im ducha.

12

ROZDZIA II.
PELOPONEZ DO R. 500 PRZED CHR.
KOLONIE

1. Dorowie i dawna ludno. Zabr Peloponezu przez Dorw musia odbywa si stopniowo, gdy byli oni nieliczni, ludno za miejscowa miaa
wiele miast obronnych. Dorowie podzielili si na dwie gromady, a kada
utworzya pastwo niezalene. Nie tpili oni mieszkacw miejscowoci, w
ktrych osiedli, lecz traktowali ich jako klas nisz i nie dopuszczali do
udziau w rzdzie. W Sparcie, mieszkacy pierwotni nie odzyskali nigdy wadzy, lecz w wikszej czci kolonii Dorowie nie byli w stanie utrzyma wadzy
przez czas duszy. Zobaczymy zaraz jakie stosunki wytworzyy si w rozmaitych pastwach midzy nimi a ludem ujarzmionym.
2. Sparta. Jeden z oddziaw doryckich opanowa miasto Lacedemon,
czyli Spart z jej polami zboowemi (Sparte, ziemia zasiana od speiro, siej), u
stp gry Tajgetu na wybrzeach rzeki Eurotas w dwudziestu milach angielskich od jej ujcia 2). Zachowywali si oni na wzr niewielkiej armii w kraju
nieprzyjacielskim. Otoczeni byli dawn achejsk ludnoci. Jeli chcieli mie
wicej ziemi, musieli zdoby j orem. Stopniowo rozszerzali swoje granice.
Napadali i zwyciali ssiadw swych, zarwno Dorw jak i Achejw, jednego
po drugim, dopki nie zawadnli caym krajem po obu stronach rzeki Eurotas a do morza. Przywaszczyli sobie najlepsz ziemi; reszt pozostawili
dawnym posiadaczom.
3. Periojkowie i Heloci. Ludno ujarzmiona dzielia si na dwie klasy:
periojkw i helotw. Periojkowie (perioikoi znaczy mieszkajcy wokoo) stanowili dawn ludno zachowujc swoje ziemie rolne, heloci (heilotes, moe od
helo wzi do niewoli), byli niewolnikami, ktrymi posugiwali si Spartanie
dla uprawy ziemi. Periojkowie suyli w wojsku razem ze Spartanami, lecz nie
mieli gosu w rzdzie. Traktowano ich jako klas nisz, tak e np. maestwa midzy spartanami a periojkami byy zakazane; lecz zachowywali oni
swoj wasno i nie byli le traktowani.
Nierwnie gorszy by los helotw. Pewna ilo rodzin ich musiaa mieszka
na ziemiach, ktre zagarnli Spartanie; nie wolno im byo opuci tych ziem,
ani wybra innego zajcia, lecz obowizani byli uprawia ziemi, a dostarcza
ustanowion ilo zboa, wina i oliwy corocznie do Sparty wacicielowi ziemi. Co wytwarzali nadto, byo ich wasnoci. Nie byli oni wszake podobni
do zwykych niewolnikw, gdy nie wolno byo ani ich sprzedawa, ani usuwa z ziemi. Byli w tem pooeniu, w jakiem znajdowali si chopi we wszystkich krajach Europy, a z ktrego wyszli w niektrych krajach dopiero przed
p wiekiem. Heloci jednak nie byli zadowoleni ze swego pooenia; pamitali
2

Mila angielska wynosi 1 3/4 kilometra czyli wiorsty (przyp. t.).

13

o tem, e byli ludem wolnym przed najazdem Spartanw, e zoyo si przysowie twierdzce, jako helot chtnieby zjad Spartanina ywcem. Spartanie
byli w cigej obawie przed powstaniem helotw, a oddziay modych Spartanw pilnoway ich ustawicznie i potajemnie zabijay tych, ktrzy wydawali si
odwaniejszymi i niebezpieczniejszymi.
4. Spartanie jako wojsko. Dorowie po zdobyciu Peloponezu zachowali ycie oddziau wojskowego; a chocia w wikszej czci osad zwrcili si do zaj pokojowych i do ycia miejskiego, w Sparcie byli w takiem pooeniu, e
utrzymali swe zwyczaje wojskowe, a nawet zwikszyli ich surowo.
Gdy w innych czciach Peloponezu zwrcono si do zaj pokojowych,
Spartanie byli w cigej wojnie. Mogli oni zdobywa swoich ssiadw i zachowa bezpieczestwo wzgldem helotw jedynie pod warunkiem cigej
gotowoci do walki. W pastwach znajdujcych si na wybrzeu morskim,
dawni mieszkacy wzbogacili si przez handel, a po upywie pewnego czasu
panowanie Dorw zostao zrzucone. Lecz w Sparcie, umieszczonej zdala od
morza, nie byo handlu. Spartanie za postanowili utrzyma bezwzgldne
panowanie nad krajem, chocia stanowili zaledwie dziesit cz jego
mieszkacw. Dbali wic jedynie o to, aby sta sie potnem ciaem wojowniczem. Miasto ich nie byo miejscem przemysu i handlu jak inne miasta
greckie; do ostatnich chwil zostawao ono podobne do wielkiej wsi, pozbawionej piknych budynkw, a umieszczone byo tak ochronnie, e nie potrzebowao murw.
Prawa i zwyczaje spartaskie, ktre przypisywano Likurgowi, zamieniay
cae ycie Spartanw na ustawiczne przygotowanie do wojny. Nie wolno byo
wychowywa dziecka, ktre nie byo silne i zdrowe cielenie. Chopcw, gdy
dosigali siedmiu lat, zabierano od rodzin i oddawano na wychowanie urzdnikom pastwowym. wiczyli si oni w gimnastyce i w uyciu broni, a odbywali wszelkie wiczenia, ktre potrzebne byy dla wojownika. Uczyli si znosi
bez skargi wszelkiego rodzaju niewygody; godzono ich, aby zachci do polowania w grach; niekiedy wiczono ich prawie na mier przed otarzami
bogw. Wiedza nie istniaa w owym czasie, a gdy zacza si tworzy, Spartanie nie dbali o ni. Chopcw jednak nie chowano na wzr dzikich; uczono
prostej muzyki i poezyi wojowniczej. Tak wic w modoci Spartanw wychowywano na onierzy; a gdy dosigli wieku dojrzaego, ycie ich byo surowe.
Zamiast mieszka w domu z rodzin, odbywali codziennie wiczenia wojskowe, jadali wsplnie, a sypiali w koszarach. Przy kadym stole siadao pitnastu; obiad by bardzo prosty, ubogi; gwn potraw stanowi chleb jczmienny.
Nawet kobiety odbyway wiczenia gimnastyczne. Podzielay one odwag
mczyzn i traktowane byy z wikszym szacunkiem, ni w innych pastwach greckich. Lubiy one ludzi odwanych a nienawidziy trwoliwych.
Matka, spartanka, wolaa, aby syn jej zgin, ni aby uciek z pola bitwy.
Przemys zakazany by Spartanom; poniewa ziemie ich uprawiali heloci, nie
mieli wic nic do czynienia z rolnictwem i mogli oddawa si cakowicie sztuce wojskowej. Dla uniknicia handlu z cudzoziemcami Spartanie mieli pienidze elazne, ktre miay obieg tylko w kraju.
5. Rzd krlowie, senat, Eforowie. We wszystkich niemal innych pastwach greckich rzdy krlewskie byy ju zniesione; lecz w Sparcie nie lubiano zmian i krlowie rzdzili tam nadal. W Sparcie byo zawsze dwch

14

krlw naraz, aby aden z nich nie sta si zbyt potnym. Rada wodzw, o
ktrej wiemy z Homera, zachowaa si w Sparcie. Zoona bya z dwudziestu
omiu starcw, z ktrych kady mia wicej ni 60 lat, a nazywaa si gerusia
(od geron starzec). Podobnie jak u Homera lud gromadzi si na rynku dla
wysuchania krla, w Sparcie wszyscy obywatele zbierali si dla ustanowienia praw. Lecz tylko urzdnicy mogli przemawia; obywatelom wolno byo
mwi tylko tak lub nie i w istocie may mieli udzia w rzdzie. Tak wic
forma rzdu w Sparcie zbliaa si do tego, comy poznali u Homera, prcz
tego, e byo dwch krlw. Z biegiem czasu wszake powstali nowi urzdnicy, zwani Eforami (t.j. dozorcami), ktrzy niebawem objli w rzeczywistoci
rzd. Eforw wybierao zgromadzenie; mieli oni wadz nad wszystkimi
Spartanami, nie wyczajc i krlw, zawierali traktaty z innemi pastwami i
proponowali prawa. Nie mieli obowizku zdawa sprawy z tego, co uczynili;
dlatego sprawy rzdowe Sparty zachowywane byy w wikszej tajemnicy ni
gdziekolwiekindziej w Grecyi.
6. Argos. Sparta nie bya pierwotnie najsilniejszem z pastw doryckich. W
staro-achejskich czasach najwikszym z krlw by krl Myceny w pnocnowschodniej czci Peloponezu. Teraz Myceny chyliy si ku upadkowi, ssiednie za miasto, Argos, byo najsilniejszem z pastw greckich w Peloponezie. Byy i inne osady doryckie na pnocnym wschodzie, jak Korynt i Sikion;
wszystkie one byy w zwizku z Argos i czciy Apollina, jako boga opiekuczego zwizku. Corocznie posyano ofiary do wityni Apolina w Argos,
ktre to miasto uwaane byo za przewodnika zwizku. Argos mia swoje
wasne terytoryum, cignce sie na poudnie wzdu brzegu morskiego. Gdy
wic Spartanie szerzyli swoje panowanie w tym kierunku, zetknli si oni z
Argiwami (mieszkacami Argos), i odtd stali si ich nieprzyjacimi. Stopniowo Spartanie wyparli Argiww z poudniowej czci ich ziemi, a nastpnie
z granicznego kraju, zwanego Kynurya, i owadnli ca ziemia od gr Tajgetu
do Wschodniego morza. Kraj ten nazwano Lakoni. W tym czasie wpyw Argosu wrd zwizkowcw zacz si zmniejsza a Sparta zaja pierwsze
miejsce rd pastw Poloponezu.
7. Uroczystoci olimpijskie. W zachodniej czci Peloponezu, znajdowaa
si dawna witynia Zeusa w Olimpii nad rzek Alfeus. Omnacie miast
poczyo si, aby skada w niej ofiary, a wielka uroczysto odbywaa si tu
raz do roku. Miasta Elis i Piza wiody spr o kierownictwo temi uroczystociami; Sparta stana po stronie Elis i powierzya mu kierownictwo. Byo to
co wicej ni zwyky zwizek dwch pastw; Spartanie bowiem chcieli uczyni z uroczystoci olimpijskich wielkie zgromadzenie religijne dla caej Grecyi, aby Sparta, jako opiekunka tych uroczystoci, zostaa uznan za pastwo kierownicze. Uczyniono wszystko moliwe, aby uroczystoci te byy
atrakcyjne. Wycigi i walki atletyczne, w ktrych mogli bra udzia wszyscy
Grecy, miay tu miejsce; heroldowie byli wysyani po caej Grecyi dla zawiadomienia o czasie uroczystoci i zaproszenia wszystkich Grekw do udziau
w igrzyskach. Pierwotnie odbyway si tylko wycigi piesze; bj na pici,
mocowanie si oraz inne prby siy zostay pniej dodane, niemniej jak wycigi konne i na rydwanach. Drogi prowadzce przez rozmaite pastwa ku
Olimpii, zabezpieczone byy na kilka dni przed uroczystoci i po nich, aby
wszyscy mogli bez obawy udawa si na igrzyska; w kocu za cay miesic
uroczystoci uwaany by za czas spokoju w caej Grecyi.

15

Tak wic igrzyska olimpijskie i prawida wydane w zwizku z niemi, przyczyniy si do tego, e Grecy uczuli si jednym narodem, chocia stanowili
tyle pastw niepodlegych. Stao si zwyczajem, e kade pastwo posyao
przedstawicieli swych na igrzyska oraz dla zoenia ofiary bogom. Kade pastwo troszczyo si o to, aby posowie jego ukazali si z wiksz wystawnoci
ni inni. Tysice Grekw przychodzio w roli widzw, a rwnina Olimpii podczas igrzysk podobn bya do olbrzymiego obozu. Ci, ktrzy na igrzyskach
otrzymywali nagrod, byli najszczliwszymi ludmi w Grecyi; chocia nagrod t by wieniec z dzikiej oliwki, stanowia ona najwiksze odznaczenie, jakie Grek mg uzyska. Najpotniejsi krlowie pragnli zaj jakie stanowisko na igrzyskach a kade pastwo szczycio si ze zwycistwa jednego ze
swych obywateli. Podobne uroczystoci odbyway si w trzech innych miejscach, lecz olimpijskie byy najwaniejsze.
8. Sparta zdobywa Messeni. Na zachd od Spartanw mieszkali Messeczykowie, surowe doryckie plemi. Dwie dugie, rozpaczliwe wojny byy
stoczone zanim Messenia zostaa podbita (750-650 przed Chr.): Argos, Arkadya i Sikion, obawiajc si, e Sparta zwrci si przeciwko nim, posay pomoc Messenii. Korynt i Elis popieray Spart. Tak wic prawie cay Poloponez
rozdzieli si na dwa walczce stronictwa. Duch Spartanw ju zacz upada, gdy przyby do nich poeta ateski, Tyrteusz, i obudzi ich odwag pieniami swemi. piewy wojownicze i tace naleay do wychowania Spartanw. Nie czytywali oni nowych poematw spokojnie w ksikach, jak my to
czynimy, lecz piewali je tumnie przed namiotem krlw, lub idc na bj.
Spartanie wytrwali; dzielny opr Messenczykw pozosta bez skutku.
Spartanie podbili ich. Zabrali oni najlepsze ziemie Messeczykw, na pozostaych za Messeczycy mieli mieszka nie jako periojkowie, lecz jako heloci. Jednak chocia ujarzmieni, Messeczycy nie przestawali czu si odrbnym narodem.
Trzysta lat pniej dowdca Tebaski, Epaminondas, po obaleniu potgi
Sparty, przywrci niepodlego Messeczykom. Wzniesione zostao miasto i
Messenia znowu stana w rzdzie pastw greckich (369 przed Chr.). W cigu
za tych trzechset lat Messenia nie braa udziau w yciu politycznym Grecyi.
9. Tegea. Po zdobyciu Messenii, Sparta panowaa nad poudniow czci
Peloponezu od morza do morza. Teraz zwrcia si ku pastwom na poudniowej granicy Arkadyi. Tu jednak Spartanie natrafili na kraj i nard, ktrych zdoby nie mogli. Mieszkacy Tegei rozbili i wzili do niewoli wojska
spartaskie, a jecw spartaskich zamienili na niewolnikw i kazali im
uprawia pola w tych samych acuchach, ktre Spartanie przynieli na
nich. Wszelka nadzieja zdobycia Arkadyi zostaa stracona. Sparta chtnie
przyja Tegejczykw na wsplnikw (okoo 560 r. przed Chr.): Tegejczycy za
uznali za przewdcw Peloponezu. U rde rzeki Afeus wzniesiono kolumn,
na ktrej wyryto sowa przymierza. Tegea zostaa wiern Sparcie, a jej wojownicy, ktrzy dali byli odczu odwag swoj Spartanom, zajmowali lewe
skrzydo, bdce honorowem miejscem w wojsku spartaskim.
10. Pnocny wschd Peoponezu. Oligarchia. Zwrmy si teraz do
pastw mieszczcych si w pnocno-wschodnim zaktku Peloponezu; do
Sykionu, Koryntu i Megary. W kadem z nich, jak i w Sparcie, bya gar Dorw, mieszkajca wrd dawnej ludnoci. Tu wszake zniesiono wadz krlewsk, a rzd nalea do rodzin szlacheckich. Grecy nazywali ten rodzaj rz-

16

du oligarchi, t.j. rzdem niewielu. W kadem prawie pastwie greckim,

prcz Sparty, potga krlw zmniejszaa si stopniowo, a rodziny szlacheckie
zagarniay coraz bardziej rzdy, znoszc w kocu zupenie wadz krlewsk.
Rodziny te, uwaane za potomkw dawnych bohaterw, jako rody wite,
oddzielay si od masy ludu; miay swoje wasne obrzdki religijne, w ktrych
lud nie bra udziau (ob. str. 18) oni tylko znali prawa, ktre nie byy spisane, lecz udzielay si ustnie naksztat nauki witej. Nie czuli si wspobywatelami ludu swego pastwa, lecz uwaali, e oni to stanowi pastwo i nie
przyznali adnych praw tym, ktrzy nie naleeli do ich klasy. Zwykle mieli
wiksze majtki ziemskie, gdy lud prosty pracowa na mniejszych folwarkach
lub te zajmowa si przemysem. Niekiedy szlachta ta zamieszkiwaa odrbne od ludu okrgi.
11. Sikion. Miao to miejsce w Sikion. Szlachta dorycka mieszkaa na
wzgrzach, lud za na rwninie po brzegach rzeki Asopus, oraz na wybrzeu
morskiem u jej ujcia. Szlachta nazywaa ich egialczykami t.j. ludmi wybrzey, a pierwotnie lud nie mia prawa suy w wojsku, ani adnych praw
obywatelskich. Wszake po upywie pewnego czasu, szlachta, potrzebujc
onierzy, wcigna egialczykw do wojska, dajc im maczugi, kiedy sami
uzbrojeni byli w miecze i dzidy. Lecz gdy szlachta dorycka ya z wytworw
swojej ziemi, egialczycy zbogacali si przemysem i handlem.
Okoo r. 670 przed Chr. bogaty egialczyk, Ortagoras stan na czele ludu i
obali rzd szlachty. Ortagoras zosta panem caego pastwa i rzdzi jak
krl, a po mierci wadz obj jego syn. Potomkowie jego rzdzili Sikionem
przez 100 lat. Stali oni po stronie ludu i znieli wszystkie przywileje Dorw.
W ten sposb skoczya si wadza szachty doryckiej w Sikion, ktre ju nie
byo oligarchi, lecz pozostawao pod rzdem jednego wadcy.
12. Tyrani. Wadcy tacy, jak Ortagoras i jego potomkowie, nie nosili nazwy krlw (bazileus) lecz Tyranw (tyrannoi). Wyraz tyran nie znaczy po
grecku wadca panujcy w sposb tyraski, t.j. okrutny, lecz panujcy, ktrego wadza wznosi si ponad prawa i sprzeczna jest z prawem. Tak Fejdon,
krl Argsu zosta tyranem, gdy przywaszczy sobie wadz nieograniczon,
gdy prawo i zwyczaj w Agros nadaway krlowi wadz ograniczon. Krl
Persyi nie byby nazwany tyranem, jakkolwiek tyraskie byyby jego rzdy,
gdy bezwzgldna wadza krlw bya prawem i zwyczajem w Persyi, t.j. krl
mg tam czyni prawie wszystko co chcia. Przeciwnie, rodzina Ortogorasa
nazywaa si tyrask, chociaby rzdzia najagodniej i najmdrzej, gdy
wadza taka niezgodna bya z prawem w Sikion. Uywajc wic wyrazu tyran powinnimy pamita, e ma on w historyi greckiej inne znaczenie ni w
potocznej mowie.
13. Pierwsza wojna wita. Jeden z tyranw Sikionu, Kejstenes, chcia
uzyska ask wyroczni delfickiej; poczy si wic z Atenami i niektremi
innemi pastwami w wojnie na korzy Delf. Ludno Krizy, lecej pomidzy
Delfami a morzem, kazaa sobie paci dodatek kademu, kto przechodzi
przez ich miasto w drodze do Delf. Klejstenes i jego spprzymierzecy wytoczyli wojn Kryzie i zburzyli j, ziemi za Krizejczykw ogosili za powicon bogu, tak i nikt nie mg na niej budowa. Wojna ta nazywaa si pierwsz wojn wit i trwaa 10 lat (od 595 585 przed Chr.).
14. Korynt. W Koryncie rzdy zmieniay si w tym samym porzdku jak w
Sikion: krlowie, oligarchia, tyrani. Gdy skoczya si wadza krlw, rzd

17

nalea do dwchset rodzin szlacheckich zw. Bachiadami. Korynt zajmowa

takie pooenie na midzymorzu, ktre uczynio go najwikszem miastem
handlowem w Grecyi. Przecinay si tu drogi prowadzce do rozmaitych czci Grecyi, a Koryntczycy urzdzili szyny przecinajce midzymorze, przy
pomocy ktrych przewozili z jednego morza na drugie, statki mao rnice
si od dzisiejszych odzi, a to w celu uniknicia niebezpiecznej podry dokoa przyldka Malea. W ten sposb handel wszelkiego rodzaju skupi si w
Koryncie. Jednoczenie Korynt sta si wielkim orodkiem budowli statkw.
Pierwszy port sztuczny w Grecyi powsta w Lechemii, na pnocnem wybrzeu Koryntu. Otoczono go dokami. Koryntczycy wprowadzali coraz to nowe
udoskonalenia w budowie okrtw. Wynaleli oni wreszcie t. zw. triem, t.j.
statek, zaopatrzony w trzy szeregi wiose umieszczonych nad sob. Statek
ten sta si zwykym statkiem Grekw. Wszystko skadao si na to, aby Koryntczykw uczyni narodem marynarzy; gdy za powstay niesnaski pod
rzdem Bachiadw, zachcano modzie szlacheck, niezadowolon ze stosunkw domowych, do zakadania kolonij zamorskich, gdzie mogli znale
pole dla swojej ambicyi. Najwiksz z tych kolonij bya Kerkyra, dzi Korfu,
na wybrzeach Epiru we Woszech, oraz Syrakuzy w Sycylii (ob. map kolonij
greckich).
15. Kypselus zwalcza Bachiadw. Chocia Bachiadowie rzdzili roztropnie, podnoszc potg handlow Koryntu a pozbywajc si ludzi niebezpiecznych przy pomocy kolonij, nie mogli wszake utrzyma si przy wadzy. Byli
oni coraz mniej liczni; nienawidzi ich lud oraz inne rodziny Doryckie, rwnie szlachetne jak Bachiadowie, ktrych nie dopuszczano do udziau w rzdzie. Jeden z czonkw tych rodzin oeni si z crk Bachiada, ktrej nikt z
Bachiadw nie chcia wzi, gdy bya kulawa. Syn ich Kypseus, mia zaj
stanowisko ojca nie za matki. Pogardzany przez Bachiadw, Kypselus pozyska yczliwo ludu i zawadn miastem. Znisszy oligarchie rzdzi sam
przez lat trzydzieci jako tyran (655-625) i pozostawi rzdy synowi swemu,
Periandrowi.
16. Periander. Periander mia lat czterdzieci, gdy obj rzdy. Przyglda
si on rzdom despotycznym w Azyi, a mia opini tak zrcznego i sprytnego,
jakich Grecya nigdy nie posiadaa. By on jednym z siedmiu mdrcw, a nie
jedno mdre orzeczenie, dotyczce panw i poddanych przypisuj jemu. Periander chcia by krlem nietylko z wadzy, lecz take z okazaoci. Ojciec
jego Kypselos y tak, jak wszyscy obywatele; Periander wybudowa paac na
szczycie cytadeli Koryntu, otoczy si onierzami i dworem na wzr monarchw wschodnich. Nie dopuszcza nikogo w pastwie do potgi. Jeli ktokolwiek z obywateli mia wielkie bogactwa, Periander zabiera ich cz, a z upu
tego dawa wspaniae ofiary bogom. Lubi on poetw i artystw, otacza si
nimi, a dary jego dla bogw byy piknemi darami sztuki. Zakada kolonie,
rozcign potg Koryntu daleko wzdu brzegw morza, midzy Kerkir a
wejciem do zatoki Korynckiej. Handel Koryntu by tak znaczny, e nie potrzebne byy adne podatki prcz ce portowych.
Pomimo caej wspaniaoci swej Periander y w ustawicznej obawie przed
duchem wolnoci. Lud prosty i kupcy, ktrzy dotd byli zawsze pod jarzmem
bd krlw, bd oligarchw, nie mieli niechci dla despoty; lecz duch wolnoci odzywa si wrd rodzin dotychczas panujcych. Dlatego te Periander
zakaza wszelkich zgromadze, na ktrych ludzie wysokiego rodu mogli pod-

18

nieca si nawzajem myl o wolnoci. Znis on uczty publiczne, ktre zachoway si byy jeszcze od dawnych czasu doryckich, oraz zgromadzenia
modziey w salach gimnastycznych; stara si budzi nieufno wrd obywateli i zachci ich do zamykania si w kole rodzinnem. Chcia, aby lud,
nad ktrym panowa, sta si mu lepo posusznym jak narody wschodnie,
nie zdajc sobie sprawy z tego, e bezgraniczna wadza czyni czowieka tyranem, i e despota staje si igraszk namitnoci i najnieszczliwszym z ludzi.
Stawa si on coraz bardziej okrutnym i podejrzliwym. W przystpie gniewu zabi on sw Meliss, ktr bardzo kocha. Pniej, pod wpywem alu,
kaza wszystkim kobietom w Koryncie spali na jednym wielkim stosie suknie swoje, jako ofiar na cze zmarej. Dwaj jego synowie mieszkali u dziadka swego, ojca Melissy, i nie wiedzieli w jaki sposb ich matka umara. Gdy
nastpi czas wyjazdu, starzec wzi ich na osobno i zapyta, czy znaj zabjc matki? Starszy z synw by tpego umysu i nie zastanawia si nad
pytaniem, lecz modszy Lykofron, stara si zrozumie jego znaczenie i doszed do przekonania, e zabjc by ojciec. Gdy powrcili do Koryntu, Lykofron nie chcia przywita si z ojcem, ani mwi z nim. Periander wygna go z
paacu, a gdy dowiedzia si o przyczynie postpowania syna, zakaza obywatelom przyjmowa go do domu, rozmawia z nim lub dawa mu straw.
Przez szereg dni Lykofron bka si po ulicach, przymierajc z godu i nie
majc z kim przemwi sowa. Gdy Periander sdzi, e prba ta zamaa syna, zbliy si do niego i zaprosi go do swego paacu. Lecz Lykofron odrzek z
pogard, e Periander zama wasne prawo, przemawiajc do niego. Ojciec
wysa go do Kerkiry gdzie pozostawa przez wiele lat. Lecz gdy Periander zestarza si i przekona si, e starszy syn nie moe po nim dziedziczy, posa
crk do Kerkiry, aby skonia Lykofrona do powrotu i do odziedziczenia po
nim rzdw. Lykofron odpowiedzia siostrze, e nie powrci do Koryntu, dopki ojciec yje. Wtedy zrozpaczony Periander zaproponowa, e usunie si do
Kerkiry, jeli syn zechce panowa w Koryncie. Mieszkacy Kerkiry, dowiedziawszy si o tem, a bojc si przybycia starego tyrana, schwytali Lykofrona
i zabili go. Tak wic upada ostatnia nadzieja Periandra. Zemciwszy si
okrutnie na mieszkacach Kerkiry, tyran wkrtce umar po czterdziestoletnich rzdach (625-585).
17. Megara. W Megarza tyranem zosta Teagenes (okoo r. 620 przed
Chr.); znis on rnic pomidzy Dorami a reszt ludnoci. Zosta jednak
wygnany, a pomidzy szlacht i ludem rozpoczy si gwatowne starcia.
18. Ze i dobre strony rzdw tyraskich. W tym samym niemal czasie
tyrani owadnli rzdem w wielu innych pastwach. Rozpoczo si to w miastach joskich Azyi Mniejszej, gdzie ludno obeznana bya z despotycznemi
rzdami krajw wschodnich. Przyczyna, dla ktrych wszdzie powstawali tyrani, bya ta, e w krajach tych rodziny szlacheckie przywaszczyy sobie
wszystkie prawa polityczne, nie dajc adnych ludowi. Tyrani dochodzili do
wadzy stajc po stronie ludu. Uczynili dobrze o tyle, e zamali ciasny system, przy ktrym pastwem byy tylko nieliczne rody szlacheckie, lud za by
traktowany tak, jak gdyby sta poza obrbem pastwa. Dotd wszelkie obrzdki religijne naleay tylko do rodzin szacheckich; lud nie mg bra w
nich udziau i przez to czu si wykluczonym z obrbu pastwa. Dotd
wszelkie obrzdki religijne naleay tylko do rodzin szlacheckich; lud nie

19

mg bra w nich udziau i przez to czu si wykluczonym z obrbu pastwa.

Tyrani natomiast zaprowadzili nowe i wspaniae wita dla caego ludu; a
chocia dawne rodziny zachoway swoje specyalne obrzdki i bardzo si z
nimi szczyciy, nowe uroczystoci religijne przyczyniy si do tego, e szlachta
i lud zaczli si poczuwa do wspobywatelstwa jednego pastwa. Tak wic,
gdy tyrania skoczya si, a obywatele zagarnli wadz, rnica miedzy
szlacht a ludem bya ju mniejsza, a wszyscy mieli lepsze pojcie o pastwie, jak o czem, co obejmuje jednych i drugich.
Tyrani oddziaali take korzystnie, zachcajc do sztuk i poezji. Na
ucztach ich tumy ludzi syszay nowe rodzaje poezyi i muzyki, ktre nie mogy szerzy si wwczas, jak szerz si dzi za pomoc druku. U dworu takiego wadcy, jak Periander, gromadzili si najzdolniejsi ludzie z caej Grecyi, a
wszystko, co byo nowego i najlepszego stawao si znanem i szo na uytek
ogu. Zwykle pierwszy z tyranw rzdzi dobrze, nastpcy za ustpowali
mu. Ludzie, ktrzy wznosili si do potgi, jak Kypselos i Ortagoras mogli to
uczyni dlatego, e kto musia stan w obronie ludu i zama przywileje
szlachty. Tacy tyrani zdobywali wadz z powodu, e dokonywali wielkiego
dziea w pastwie i jednywali sobie zaufanie ludu. Lecz ich nastpcy osigali
wadz nie dlatego, e co uczynili sami. Byli panujcymi tylko przez urodzenie, a czsto jedynem ich deniem byo zwikszenie wadzy. Szlachta nienawidzia ich i spiskowaa przeciwko nim; wtedy czujc niebezpieczestwo,
znieprawieni przez wadz, tyrani stawali si czsto surowymi ciemizcami i
starali si stumi wszelkie poczucie wolnoci. Lud, ktry dotychczas nie
troszczy si o form wadzy, gdy nie mia udziau w rzdzie za oligarchw,
nie doszed by jeszcze do tego, aby ceni wolno i nienawidzi niewol.
19. Sparta i tyrani. Dziaalno tyranw w Peloponezie bya nienawistn
dla Sparty. Tyrani znieli panowanie Dorw w swoich pastwach i podnieli
ludno miejscow. Spartanie obawiali si, aby to samo nie nastpio w ich
posiadociach; dlatego zwalczali tyranw w Peloponezie i innych miejscowociach, gdzie tylko mieli sposobno. Obok innych wygnali siostrzeca Periandra. Sparta bya teraz uznana za przywdc pastw greckich; wiksza
cz miast Peloponezu bya jej sprzymierzecami i posyaa wojska na jej
danie a pod dowdztwo jej krlw.
20. Kolonie. Podczas okresu oligarchii i tyranii wielu zniechconych do
tych rzdw lub pobudzanych przez ubstwo opuszczao miasta greckie i zakadao na wybrzeach morza rdziemnego lub Czarnego nowe miasta zwane koloniami (apoikiai). Kolonie te czsto mieciy si tam, gdzie ju poprzednio rozpoczty by handel z tubylcami, a zawsze znajdoway si na wybrzeu
lub w pobliu jego. Od samego pocztku kolonie miay ju wiksz wolno
ni miasta w Grecyi; poniewa za miay zwykle grunta yzniejsze i lepsze
stosunki handlowe, wiele z nich wzbogacio si i przecigno w potdze miasta przez ktre byy zaoone. Kolonie nie byy pod panowaniem swoich miast
macierzystych, lecz miay dla nich szacunek i uczucia przyjazne, podtrzymywane przez cze dla tych samych bogw. Kolonie rozszerzyy si po wybrzeach poudniowych i zachodnich Woch oraz w Sycylii. Poniewa za Grecy
prowadzili coraz rozleglejszy handel na wschodzie morza rdziemnego, wyrugowali stamtd kupcw fenickich, w ktrych rku by pierwotnie cay handel (R. I, 5).

20

Fenicyanie nie mogli oprze si Grekom w tej czci morza, postanowili

zatem utrwali si na zachodzie i nie dopuci Grekw do zagarnicia handlu
w tej czci morza rdziemnego. W tym celu zaoyli wojownicz koloni na
brzegu afrykaskim, Kartago. Kartagiczycy w zwizku z Etruskami we Woszech nie dopucili Grekw do tworzenia osad na zachodnim kracu w Sycylii lub w Korsyce, ani te na brzegach Hiszpanii. Gdyby wzrost kolonij greckich nie zosta w ten sposb podtrzymany przez rozwj Kartaginy, prawie
cae pobrzee morza rdziemnego mogoby sta si greckiem. Mimo to wybrzea Sycylii, z wyjtkiem zachodniego kraca, stay si niejako krajem
greckim. Najwikszemi miastami byy tu Syrakuzy i Agrigent. Czsto wojny
odbyway si midzy Grekami sycylijskimi a Kartagiczykami. Wybrzee poudniowo-zachodniej czci Woch nazywao si Wielk Grecy z powodu
liczby i doniosoci znajdujcych si tu kolonij. Rozrzucone one tu byy, zaczynajc od Kum do Tarentu, a trudniy si rolnictwem, handlem i rybostwem.
Na pnoc od Kum, oraz na wschodnim brzegu Woch nie byo kolonii. Na
poudniowem wybrzeu Galii (Francyi dzisiejszej) bya kolonia grecka Massylia (Marsyia), obok niej kilka mniej wanych. Na wybrzeu afrykaskiem naprzeciwko Grecyi-Cyrene, w Egipcie-Naukratis. Wzdu poudniowego wybrzea morza Czarnego cign si szereg kolonij zaoonych przez Milet; po
zachodniem wybrzeu tego morza cigny si one do Krymu, wrd dzikiego
ssiedztwa i w kraju, gdzie zimy byy bardzo surowe. Pomylno kolonij nad
morzem Czarnem zaleaa od handlu zboem, ktry i dotychczas jest najwaniejsz gazi handlu w tych krajach.
Wszdzie niemal, gdzie osiadali Grecy, pierwotni mieszkacy porzucali swe
zwyczaje i zaczynali y tak, jak yli Grecy. Dziao si to zwaszcza we Woszech poudniowych i w Sycylii, gdzie ludno naleaa do pokrewnej z Grekami rasy. Okoo r. 400 przed Chr., chocia wybrzea woskie byy ju greckie, Sycylijczycy w gbi kraju stanowili lud odrbny. W r. 70 przed Chr. caa
wyspa ju bya greck, na caym jej obszarze nie mona byo usysze innej
mowy prcz greckiej.
21. Niewolnictwo. W czasach homeryckich Grecy nie mieli wielu niewolnikw; w miar jednak jak si wzbogacali i przyzwyczajali si coraz bardziej
do ycia miejskiego, ilo niewolnikw wzrastaa i obywatele coraz bardziej
stawali si zaleni od ich pracy. Stao si rzecz zwyk, e obywatel wolny
mieszka w miecie, upraw za roli zajmowali si jego niewolnicy. Kupcy i
przemysowcy uywali take niewolnikw w swoich interesach. Byy te wielkie rnice w pooeniu niewolnikw. Jedni z nich uywani byli jako urzdnicy lub sekretarze, a pooenie to czynio z nich raczej przyjaci ich pana ni
sugi; inni byli traktowani jak dzikie zwierzta; niekiedy cae ycie niewolnika
upywao na wiosowaniu. Gdy czytamy history Grecyi, powinnimy o tem
pamita, e poznajemy tylko history panw, nie za niewolnikw, oraz e
caa wielko i pikno ycia greckiego bya udziaem tylko czci ludnoci
Grecyi. Gdyby istniaa historya ludnoci niewolniczej, byaby moe zbyt pena ndzy i cierpie, abymy mogli znie jej czytanie.

21

ROZDZIA III.
ATTYKA DO R. 500 PRZED. CHR.

1. Zniesienie wadzy krlewskiej w Atenach. Mieszkacy Attyki naleeli

do joskiej gazi ludu greckiego (str. 22). Pierwotnie byo w Attyce kilka
pastw niezalenych i czsto walczcych z sob. Ateny byy rd nich najpotniejsze; nie uczyniy one wszake z mieszkacw innych miast swoich
poddanych, jak to uczynili Spartanie w Lakonii, lecz poczyy si z nimi tak,
i Attyka staa si jednem pastwem, a szlachetne rodziny innych pastw
zostay szlacht atesk. Stao si to prawdopodobnie wtedy, gdy w Atenach
panowali jeszcze krlowie, a Ateczycy przypisywali to bohaterowi swemu
Tezeuszowi. Wadza krlewska zostaa stopniowo zniesiona. Najsamprzd
szlachta odebraa krlom godno kapask i nazwaa ich archontami, co
znaczy, rzdzcy zamiast basileus (krl) co znaczy rzdzcy i kapan.
Wszake urzd archonta by pierwotnie doywotni i dziedziczny. Pniej postanowiono, e archontem mona by tylko w przecigu dziesiciu lat; w
kocu za, w r. 683, archontw zaczto wybiera na rok, a zamiast jednego
wybierano dziewiciu tak, iby jedni sdzili, inni dowodzili wojskiem, zamiast
czy ca wadz w jednem rku.
2. Rody szlacheckie. Ludno Attyki dzielia si na trzy klasy eupatrydw, czyli szlacht, geomorw, czyli rolnikw i demiurgw, czyli rzemielnikw. Eupatrydzi stanowili jakby odmienne plemi, chocia nie byli obcymi
zaborcami jak Dorowie w Peloponezie. Rody ich szczyciy si pochodzeniem
od bohaterw; w ich rku spoczyway obrzdki religijne i cay rzd pastwa.
Niektre z tych rodzin wyrniay si wrd innych a najwaniejsze z nich
przewodniczyy w sprawach pastwowych. W czasach gdy rozpoczyna si historya Attyki, lud prosty nie bra udziau w rzdzie. Zobaczymy, jak szlachta
utracia swoje lepsze pojcie o tem, czem powinno by pastwo.
3. Prawa Drakona. Jednem z udrcze ludu prostego byo to, e sprawiedliwo nie bya dokonywana przez sdziw. Nie byo praw pisanych. Przepisy prawne przekazyway si ustnie w klasie szlacheckiej. Lud narzeka, e
archonci, pochodzcy z tej klasy, wydawali sd wedug wasnego widzimisi i
byli stronni dla swoich przyjaci. Postanowiono wic, aby jeden z obywateli,
Drako, nakreli kodeks prawny, tak iby kady wiedzia jakie jest prawo
(624 przed. Chr.) Drako nie stwarza nowych praw, lecz spisa te, ktremi
powodowali si zwykle sdziowie. Kary wyznaczone w kodeksie Drakona byy
bardzo surowe i pniejsi Grecy uywali wyrazu drakoski dla oznaczenia
rzeczy surowych i nieubaganych. Wszake wszystkie dawne prawodawstwa
posugiway si bardzo surow kar i prawodawstwo drakoskie nie byo
gorsze od wielu innych.
4. Kylon. Przeklestwo Alkmeonidw. Wkrtce potem jeden ze szlachty,
zwany Kylonem, stara si zosta tyranem (612 przed Chr.). Liczc na popar-

22

cie ludu dla obalenia eupatrydw, owadn cytadel Aten, Akropolisem. Lecz
lud nie popar go, rzd za otoczy Akropolis wojskiem. Kylon sam uciek,
jego za zwolennicy, gdy umierali ju prawie z godu, szukali schronienia u
otarzy bogw, znajdujcych si na Akropolis. Archont, Megakles, przyrzek
im ycie, jeli wyjd stamtd, skoro jednak opucili otarze, zostali zamordowani przez jego wojownikw. Byo to najwiksz zbrodni przeciwko bogom i
Ateczycy byli przekonani, e przeklestwo spadnie na ich miasto. Lud zada zemsty nad caym rodem Megaklesa, Alkmeonidami, ktry uwaano za
wspwinny. W cigu kilku lat szlachta toczya spr o to, czy ma wyda Alkmeonidw; lud za coraz bardziej burzy si przeciwko jej rzdom. W kocu
Solon, jeden z mdrych eupatrydw przekona Alkmeonidw, aby poddali si
sdowi. Uznano ich za winnych witokradztwa i wygnano z miasta.
5. Solon ocala dunikw. Solon zyska teraz zaufanie szlachty i ludu.
Szlachta przekonaa si, e jeli nie uczyni czego dla ulenia rozpaczy i ndzy ludu, wytworzy si tyrania; daa wic Solonowi upowanienie do przyjcia rodkw, jakie uzna za najlepsze. Najwiksz klsk ludu byy dugi.
Rolnicy poyczali pienidze na wysoki procent od zamonych, dajc w zastaw
swoje role. Na miedzy kadego zastawionego pola stawiay si supy z wyrnit na nich sum dugu i nazwiskiem poyczajcego. Dug rs ustawicznie wskutek wysokoci procentu. Rolnik traci wszelka nadzieje spacenia i
stawa si niejako parobkiem na roli, ktra do niego naleaa. Dunik nie
majcy roli i nie mogcy spaci dugu by w gorszem jeszcze pooeniu, zostawa on niewolnikiem swego wierzyciela i mg by przeze sprzedany.
Wskutek tego wolni rolnicy, geomorowie, znikali stopniowo. Jedni zostali
sprzedani jako niewolnicy, inni odbywaii paszczyzn na wasnych rolach
lub walczyli z ndz.
Aby ocali pastwo, Solon zmuszony by przedsiwzi rodki bardzo
energiczne. Nakaza on, aby moneta srebrna zwana drachm, zostaa
zmniejszona na wadze tak, i 100 nowych drachm warte byy tyle, co 73
dawne; i nakaza przyjmowa nowe drachmy w rwnej wartoci ze staremi
przy spacaniu dugw. Tak, wic, jeli kto winien by sto drachm dawnych,
paci mia sto drachm nowych, ktre miay warto tylko 73 drachm; dug
wic jego zmniejsza si o 27 drachm. Rolnicy, ktrzy winni byli pastwu,
zwolnieni byli od dugu. Wielu takich, co byli sprzedani jako niewolnicy, wykupiono i przywieziono do kraju. Solon nakaza, aby odtd aden Ateczyk
nie by sprzedawany w niewol za dug. rodki te uczyniy wiele dobrego dla
rolnikw, a Solon opowiada w poematach swoich, jak zniky z kraju supy z
napisami dugw.
6. Konstytucya Solona. Timokracya. Solon upowaniony zosta take do
uoenia nowej konstytucyi i nowych praw do pastwa. Dotd wszystkiem
rzdzia szlachta. Solon pierwszy zamieni Ateny na pastwo, w ktrem kady obywatel mg bra udzia w rzdzie. Dawne homeryckie zgromadzenie
ludowe prawdopodobnie nie wyszo ze zwyczaju w Atenach; lecz dotd nie
miao ono powagi. Solon uczyni z niego istotn cz pastwa. Powierzy mu
wybr Archontw, ustanowienie praw, oraz prawo dania od urzdnikw
sprawy z tego, co czynili podczas gdy byli na swoim urzdzie. Kady wolny z
urodzenia mieszkaniec Attyki mia prawo gosu w zgromadzeniu (eklezya),
niezalenie od tego, czy nalea do rodziny szacheckiej, czy nie. Lecz Solon
nie chcia, aby kady przychodzcy do zgromadzenia mg proponowa pra-

23

wa. Ustanowi on rade (bule) z 400, ktra przygotowywaa wszystko, co miao

i pod obrady w zgromadzeniu ludowem, a nic nie mogo by tam zaproponowane, co nie przeszo przez rad. Radcw wybiera lud corocznie.
Solon da take nowy podzia obywateli. Wszyscy rodowici Ateczycy dzielili si na 4 klasy, stosownie do iloci ziemi, jaka posiadali. Klasa najzamoniejsza miaa najwicej praw politycznych, lecz musiaa take paci wiksze
podatki i oddawa wicej posug pastwu. Tylko z pierwszej klasy mona
byo wybiera archontw. Tak wic zamoni eupatrydowie, ktrzy najlepiej
znali si na rzdzie, zostawali wci na czele pastwa. Czonkowie najniszej
klasy nie mogli by wybierani do rady, ani obejmowa jakiegokolwiek urzdu;
mieli tylko gos w zgromadzeniu. Nie pacili podatkw, a gdy powoywani byli
do suby wojskowej, nie potrzebowali zaopatrywa si w or. Przeciwnie,
ludzie pierwszych 3-ch klas musieli sami naby ca zbroj, lub walczy na
wasnych koniach. Konstytucja taka, nadajca wadz w stosunku do bogactwa nazywa si timokracy (time: podatek, kratos, wadza). Dotd wadz w Atenach dawao tylko urodzenie. Teraz, chocia niezawodnie wiksza
cz pierwszej klasy stanowili eupatrydowie, kady jednak Ateczyk, majcy
wiksz posiado, mg doj do najwyszych urzdw. A chocia cay nard nie bra czynnego udziau w rzdzie, mia jednak nad nim pewn kontrol przez to, i wybiera archontw i mg powoywa ich do odpowiedzialnoci.
7. Areopag. Istniao oddawna zgromadzenie szlachty, ktre zbierao si na
wzgrzu Areopagos, i samo si nazywao Areopagiem. Pierwotnie sdzio ono
wypadki zabjstwa. Solon nada mu prawo niedopuszczenia praw, ktre
uwaao za niebezpieczne dla pastwa, oraz prawo ostrzegania i karania
obywateli, ktrych ycie byo nieprzystojne dla Ateczyka, lub ktrzy le obchodzili si z dziemi. Areopag nie bra czynnego udziau w rzdzie, lecz cieszy si wielkiem powaaniem i by dum eupatrydw.
8. Prawa Solona. Solonowi poruczono take napisa nowy kodeks praw
dla Aten zamiast praw Drakona. We wszystkich krajach, w bardzo odlegych
czasach rodzina lub rd miay nad swoimi czonkami prawo, ktre dzi posiada tylko pastwo. Ojciec mia wielka wadz nad dziemi, mg nawet je
zabija; wasno za tych, ktrzy nie mieli dzieci, przechodzia po ich mierci na rd. Solon sdzi, i ycie i wolno dzieci nie powinny byy zalee od
woli ich ojcw, oraz e rd nie mia prawa do wasnoci swoich czonkw po
ich mierci. Ustanowi wic prawo, zakazujce ojcu sprzedawania lub oddawania w zastaw swoich dzieci, oraz prawo pozwalajce rozporzdza majtkiem przed mierci ludziom bezdzietnym. Syn obowizany by pomaga ojcu
w podeszym wieku, lecz tylko wtedy, gdy ojciec da mu wyksztacenie. Solon
da od wszystkich obywateli czynnego udziau w obronie bezpieczestwa,
gdy nie byo ani policyi, ani armii; naznaczy wic kar tym obywatelom,
ktrzy w czasie zamieszek nie stanli po jakiejkolwiek stronie. Solon zakoczy dzieo swoje, udzielajc przebaczenia wszystkim, ktrzy zasuyli na kar
podczas ostatnich zaburze. Tak wic Alkmeonidzi wrcili do Aten (594).
9. Nomoteci. Ze, ktre istniao w Atenach, wsplne byo wielu innym
pastwom greckim. W wielu z tych pastw poruczano, podobnie jak w Atenach, pojedyczym obywatelom ustanowienie praw; majcych na celu uwolni og z ucisku, usun niezgod i utworzy warunki zgodnego ycia. Ludzi
tych nazwano nomotetami, t.j. prawodawcami. Niektrzy z nich spenili

24

zadanie swoje bardzo mdrze i z powodzeniem, nadajc nowe ycie pastwom. Wiemy wszake wicej o prawach Solona ni o ustanowieniach jakichkolwiek innych prawodawcw.
10. Partye. Pizistrates tyran. Wbrew udoskonaleniom zaprowadzonym
przez Solona zamieszki trway w Attyce. Najpotniejsi wrd szlachty byli w
niezgodzie z sob; poniewa za Attyka obejmowaa znaczn przestrze dla
jednego pastwa, atwo wic byo podburzy rozmaite jej czci przeciwko
sobie. Ludno Attyki dzielia si na trzy stronnictwa: ludzie rwnin, mieszkacy wybrzea i mieszkacy gr. Ostatnia klasa bya najbiedniejsza i najbardziej niezadowolona. Jeden ze szlachty Pizistrates, stan na ich czele.
Przywdca mieszkacw wybrzey by Megakles, jeden z Alkmeonidw, wnuk
Megaklesa, ktry zabi sprzymierzecw Kylona. Pewnego dnia targowego,
gdy miasto byo przepenione uboga ludnoci wiejsk, Pizistrates osmarowa
si krwi i wbieg na rynek z owiadczeniem, e zaledwie umkn mierci od
nieprzyjaci swoich za gorliwo sw dla ludu. Jeden z przyjaci z ktrym
Pizistrates uoy ten plan, zaproponowa ludowi, aby da Pizistratesowi stra
z 50 ludzi uzbrojonych maczugami. Solon daremnie ostrzega lud, aby tego
nie czyni. Stra zostaa nadana a stopniowo wzrosa do 400 ludzi. Czujc si
pewnym swej wadzy, Pizistrates owadn Akropolem i zosta tyranem (560
przed Chr.). Dwukrotnie strcay go stronnictwa wybrzea i rwniny; lecz w
r. 535 zosta po raz trzeci tyranem i rzdzi spokojnie a do mierci (527).
Chocia otacza si obc stra, rzdzi agodnie i zachowywa konstytucy
Solona, zastrzegajc tylko, aby najwysze urzdy zostaway w jego rodzinie.
Postanowi on obrzdki religijne, w ktrych cay lud bra udzia; ozdobi Ateny wityniami i gmachami publicznemi; poprawi drogi i przeprowadzi wodocig. ciga poetw do Aten, gromadzi kopie dawnych utworw poetyckich ze wszystkich czci Grecyi, powierzajc uczonym przejrzenie i poprawienie tekstw.
11. Hipiasz i Hipparch. Po mierci Pizistratesa panowa starszy jego syn
Hipiasz i rzdzi agodnie. Lecz w r. 514, Hipparch, brat Hipiasza, obrazi
siostr pewnego modego obywatela, Harmodiusza. Harmodiusz razem z
przyjacielem swym, Aristogitonem, postanowili zabi tyrana i jego brata.
Udao im si zabi Hipparcha, lecz Hipiasz ocali si dziki przytomnoci
umysu. Harmodiusz za i Aristogiton zginli. Po tym wypadku Hipiasz sta
si podejrzliwym i okrutnym, zabija i tyranizowa obywateli.
12. Koniec tyranii. Od chwili powrotu Pizistratesa w r. 545 Alkmeonidowie byli wygnani. Bogaty rd ten, chcc oczyci si z winy przez pobony
uczynek, przedsiwzi odbudowanie wityni delfickiej, ktra ulega spaleniu. Chocia w zawartej umowie, wymagana bya budowla z prostego kamienia, nadali oni wityni front z piknego marmuru. W ten sposb zjednali
sobie wyroczni. Poniewa wiedzieli, e dopki rodzina Pizistratesa bdzie
panowaa, nie pozwoli im na powrt do Aten, przekupili kapank delficka,
aby ilekro Spartanie przyl zapytanie o rad dawa sta odpowied: Ateny musz by wyzwolone. Gdy Spartanie przekonali si, e na wszelkie pytania bg daje im jedn odpowied, postanowili uczyni wedug wyroczni.
Wysali wojsko, aby wypdzi Hipiasza. Gdy wojsko to zostao rozbite, wysali
drugie pod dowdztwo Kleomenesa, krla Sparty. Dzieci Hipiasza wpady w
rce Kleomenesa, a chcc je uwolni, Hipiasz zgodzi si na opuszczenie Attyki. Tak skoczya si tyrania Pizistratidw (510). Ateczycy ze zgroz

25

wspominali cztery ostatnie lata panowania Hipiasza a uczcili pami Harmodiusza i Aristogitona, jak gdyby oni byli zbawcami ojczyzny.
13. Konstytucya Klejstenesa. Demokracya. Skoro Hipiasz oddali si,
rozpocza si na nowo walka stronnictw. Niektrzy ze szlachty, pod przewdztwem Izagorasa, chcieli przywrci dawne rzdy szlacheckie; Alkmeonidowie z synem Megaklesa na czele, stanli po stronie przeciwnej. Klejstenes
otrzyma imi to po tyranie Sikionu, z ktrego crk oeniony by Megakles.
On to przekupi kapank delfick; teraz za, czy to z mioci dla Aten, czy
przez ambicy stan po stronie ubogiego ludu i da mu wikszy udzia w
rzdzie.
14. Tryby i Demy. Istnia dawny podzia ludu na cztery tryby, zwane
joskiemi. Klejstenes znis ten podzia, ktry stawia lud w zalenoci od
szlachty kadej tryby. Zamiast dzieli ludno wedug urodzenia, podzieli
kraj na wiksz ilo gmin, ktre nazwa demami, a nastpnie utworzy
dziesi nowych tryb, czc w kadej mieszkacw kilku dem odlegych od
siebie. W ten sposb nowe tryby przestay by dawnemi rodami; lud do nich
nalecy pochodzi z rozmaitych czci Attyki i nie by z sob spokrewniony.
Przeciwnie za, czonkowie jednego rodu znaleli si w rozmaitych trybach.
Klejstenes spodziewa si, e w ten sposb przeszkodzi szlachcie buntowa
lud, i e usunie podzia kraju na stronictwa rwniny, wybrzey i gr.
15. Rada. W konstytucyi Solona rada 400 bya utworzona z przedstawicieli czterech dawnych tryb joskich, po 100 z kadej. Klejstenes postanowi,
aby rada bya obierana przez 10 nowych tryb po 50 z kadej, tak i skadaa
si z 500 radcw. Nie zmieni on ustanowionego przez Solona podziau na
klasy wedug wasnoci, ani przywileju zamonych klas, lecz dzielc ludno
na demy, wcign do nich wszystkich wolnych mieszkacw Attyki, niezalenie od tego, czy byli rodowitymi Ateczykami, czy nie. W ten sposb wielu
handlarzy i osadnikw zwanych dotd cudzoziemcami (metoikoi), uzyskao
obywatelstwo ateskie; lud za uczu wicej ni poprzednio, e mia istotnie
udzia i w rzdzie. Czonkowie kadej rodziny utrzymywali dawne ceremonie
religijne i zachowali poczucie dumy rodowej, lecz dla wszelkich celw zwizanych z rzdem lud dziaa wsplnie w demach i nowych trybach.
16. Zgromadzenie. Klejstenes chcia nada wikszy udzia w rzdach
zgromadzeniu ludowemu (ekklezya) ni Solon. Poniewa adne prawo nie
mogo by zaproponowane zgromadzeniu, dopki nie zostao nakrelone
przez rad, musia wic Klejstenes przedewszystkiem uczyni rad bardziej
czynn. e za niepodobiestwem byo, aby rada zoona z 500 osb, zajmowaa si systematycznie sprawami swej caoci, podzieli j na komitety (pytaneis). Kady komitet utworzony by z ludzi obranych w jednej z nowych
tryb, tak, i w adnym z nich nie moga przewaa jedna z rodzin szlacheckich. Odtd rada i zgromadzenie nabieraj coraz wikszego znaczenia w rzdzie.
17. Strategowie. Nowy i doniosy urzd zosta stworzony w zwizku z trybami. Kada z dziesiciu tryb wybieraa jednego stratega, czyli generaa.
Kady z 10 generaw mia dowodzi wojskiem po kolei przez jeden dzie.
Jeden z archontw zwany polemarchos, (Polemos-wojna archon-dowdca)
dowodzi nimi. Stopniowo kierownictwo spraw zagranicznych przeszo do
strategw.

26

18. Przysigi. Okoo tego czasu zgromadzenie podzielio si na sdziw

przysigych w tym celu, aby sprawy sdowe mogy odbywa si przed sdem
obywateli zamiast archontw lub areopagw.
19. Ostracyzm. Poniewa w caej Grecyi ludzie ambitni mogli atwo zostawa tyranami, gdy pastwa nie miay armii ani policyi gotowej do obrony
konstytucyi, Klejstenes obawiajc si, aby w Atenach nie powsta znowu tyran, ustanowi zwyczaj, zwany ostracyzmem, ktry pozwala obywatelom
pozby si czowieka, posdzonego o zamiary ambitne lub burzliwe.
Przedewszystkiem rada i zgromadzenie powinny byy zdecydowa, czy pastwo jest istotnie w niebezpieczestwie; nastpnie obywatele zwoywali si na
pewien dzie, a kady musia wypisa na muszli (ostracon) imi osoby, ktre
uwaa za niebezpieczn dla pastwa. Jeli jedno imi znalazo si na 600
tabliczkach, ten ktry je nosi, musia i na wygnanie na 10 lat; lecz nie traci swej wasnoci i mg powrci z zachowaniem wszystkich praw obywatelskich po upywie owych 10 lat.
20. Losy. Inny sposb, wynaleziony w tym czasie, lub nieco pniej, dla
pozbycia si ambitnych ludzi a dania szans ludziom mniej wpywowym polega na nastpujcem: gdy kandydaci na archonctwo podali imiona swoje,
zamiast gosowa, kto z kandydatw ma by obranym, rzucano na nie losy.
W ten sposb ludzie ambitni mieli przed sob jedn tylko mono: wystawia imiona swoje jako kandydatw. Poniewa gosowanie byo zniesione,
wytwarzanie partyi dla poparcia swojej kandydatury stao si zbytecznem.
Najwaniejsi wszake z oficerw, strategowie, nie byli nigdy wybierani losowaniem, gdy wielkie nieszczcie mogo sta si, gdyby los pad na czowieka niezdolnego do dowodzenia wojskiem.
21. Spartanie mieszaj si. Zmiany zaprowadzone przez Klejstenesa daway wielk wadz ludowi. Konstytucya Aten zacza teraz by demokratyczn t.j. rzdem ludu (demoslud, kratospotga). Zamiast timokracyi
znaczna cz szlachty z Izagorasem na czele sprzeciwiaa si energicznie
Klejstenesowi. Gdy za Izagoras dostrzeg, e nie bdzie mg oprze si reformom Klejstenesa, uda si do Kleomenesa, krla Sparty, prosi o pomoc,
mwic, e Klejstenes chce zosta tyranem, i e bdzie takim wrogiem Dorw, jak jego dziad, Klejstenes z Sikion. Kleomenes by bardzo ambitny i pragn, aby Sparta moga wywiera wpyw na Ateny. Chcc si pozby Klejstenesa, zada od Ateczykw, by wygnali Alkmeonidw, do ktrych Klejstenes nalea, powoujc si na dawny wyrok (str. 43). Klejstenes natychmiast
opuci Ateny: Kleomenes za wkroczy do miasta z niewielk si i wygna
700 rodzin, ktre Izagoras wytkn mu jako demokratyczne. Nastpnie chcia
rozwiza rad 500, lecz cay lud porwa za or. Wojsko Kleomenesa zostao
zwycione i zapdzone do cytadeli. Ateczycy pozwolili mu wycofa si, lecz
ukarali mierci tych obywateli, ktrzy si do niego przyczyli.
Kleomenes powoa teraz wszystkich sprzymierzecw Sparty w Peloponezie i wkroczy do Attyki z zamiarem uczynienia Izagorasa tyranem, gdy Izagoras skonny by podda Ateny Sparcie. Nie powiedzia on wsplnikom, jaki
mia zamiar, lecz gdy dosigli Eleuzis w Attyce, sprzymierzecy poznali go i
odmwili dalszego udziau w wojnie, tak, e wojsko rozproszyo si. Kleomenes skoni take Tebaczykw i mieszkacw Chalkis w Eubei, aby ogosili
wojn Atenom. Gdy Ateczycy zobaczyli, e armia Kleomenesa rozprzga si,
wyruszyli przeciwko Tebaczykom i znaleli ich na brzegach rzeki Eurypus,

27

oczekujcych na Chaldejczykw. Ateczycy uderzyli na wojsko tebaskie

rozbili je, a natychmiast po bitwie przeprawili si przez Eurypus i zwyciyli
Chalkidyjczykw. Ateczycy uderzyli na wojsko tebaskie rozbili je, a natychmiast po bitwie przeprawili si przed Eurypus i zwyciyli Chalkidyjczykw tak, e cae ich pastwo zdao si na ich ask. Zagarnli oni ziemi
szlachty chalkidyjskiej i osadzili na niej 4000 rolnikw ateskich.
Spartaczycy stali si jeszcze bardziej zazdrosnymi wzgldem Aten. Przekonali si oni, e kapanka delficka zostaa przekupiona, aby skonia ich do
wygnania Hipiasza, i postanowili upokorzy Ateczykw, wprowadzajc ponownie Hipiasza. Potem wszake, co nastpio podczas ostatniej wojny, nie
mieli ukrywa zamiarw swych przed wsplnikami. Zwoali wic przedstawicieli z rozmaitych czci Peloponezu i starali si ich skoni do wsplnego
przedsiwzicia w celu przywrcenia Hipiasza. Wszake przedstawiciel Koryntu, Sozikles, zarzuci spartanom, ktrzy dotd byli zawsze nieprzyjacimi
tyranw zmian ich postpowania, a przypomnia co ucierpia Korynt od Periadra. Zgromadzenie oklasno Soziklesa. Spartanie przekonali si, e nie
bd mogli uzyska zgody i dali za wygran. Tak wic Ateczycy zachowali
wolno swoj, a uzyskali dwa wietne zwycistwa nad Tebaczykami i nad
Chalkidyjczykami. Podnioso to ducha obywatelskiego w Atenach. Reformy
Klejstenesa zniosy wspzawodnictwo zamonych, a ubodzy, powoani do
udziau w yciu pastwowem, nie mieli adnej chci do przywrcenia tyranii.
W wojnach perskich, ktre niebawem nastpiy, Ateczycy trzymali si razem
wbrew zdrajcom, a ubodzy i bogaci spenilli jednakowo obowizek swj, gdy
przyszed czas waciwy.

28

ROZDZIA IV
POWSTANIE JOSKIE I WOJNY PERSKIE.

1. Kolonie joskie zdobyte przez Lidyjczykw. Kolonie greckie w Azyi

Mniejszej ograniczyy si do miast pobrzenych i nie szerzyy si wgb kraju.
Podobnie i krlowie krajw wewntrznych, Fridyi i Ligii, nie napadali na
osadnikw greckich, pozwalajc im spokojnie rozwija si na wybrzeach. W
koloniach tych rozwiny si pomylno i bogactwo o wiele wczeniej ni w
Grecyi europejskiej. Najwaniejsze kolonie byy joskie. Byo tam 12 miast
niepodlegych; a chocia miay wsplne uroczystoci religijne, i czuy odrbno swoj od Dorw i Eolw, nie wystpoway nigdy wsplnie; nie byo tam
te miasta przewodniczcego, jak bya Sparta w Peloponezie. Dopki potny nieprzyjaciel nie zaczepia ich, Joczycy nie czuli niedogodnoci tego odosobnienia.
Lecz okoo r. 720 przed Chr. zapanowaa w Lidyi nowa dynastya krlw,
ktra postanowia uczyni z niej wielkie pastwo, a przedewszystkiem zdoby
wybrzea morskie. Krlowie ci rozpoczli wojn z miastami joskiemi i zdobywali je kade zosobna, tak, i okoo r. 550 przed Chr. krl lidyjski, Krezus
zosta panem wszystkich. Nie chcia on wszake burzy tych miast lub szkodzi im. Chcia jedynie wcieli je do krlestwa swego. Krlowie lidyjscy musieli rozumie i ceni cywilizacy greck. Udawali si oni do wyroczni greckich, przesyali podarki wityniom, a nawet podczas wojny szanowali miejsce wite dla Grekw. Krezus wymaga tylko od miast greckich nieznacznej
daniny i uznania jego wadzy; we wszystkich innych wzgldach pozostawia
im swobod. Kocha on wszystko greckie; mile widzia artystw i podrnych
greckich u dworu swego, a gdyby Krlestwo Lidyjskie potrwao duej, zwyczaje greckie rozszerzyyby si moe na ca Azy Mniejsz.
Lecz Lidya niebawem musiaa upa pod ciosami monarchii prawdziwie
azyatyckiej, ktra nienawidzia zwyczajw greckich. Aby zrozumie wypadki,
ktre miay nastpi teraz, powinnimy na chwil opuci Grecy i cofn si
wstecz do historyi narodw azyatyckich.
2. Niniwa. Przeszo na 1000 lat przed Chr., krlowie Niniwy podbili ssiednie narody w okolicach Eufratu i uczynili Asyry wielkim pastwem. Na
szczycie potgi swej Asyrya rozszerzya si na zachd do granic Lidyi, na
wschd moe do samego Indu (ob. mapa I-sza). Lecz okoo r. 750, Babiloczycy i Medowie powstali i utworzyli krlestwa niezalene.
W tym to czasie, gdy Niniwa i Babilon tworzyy odrbne krlestwa, nastpia niewola ydowska: Izraelici podbici zostali przez krlw asyryjskich, judajczycy przez krlw babiloskich.
3. Medowie, ktrzy powstali przeciwko Niniwie byli odwanym narodem,
mieszkajcym w grach na wschd od Eufratu. Poczyli oni ssiednie plemiona grskie wkluczajc w to i Persw na poudniu. Czwarty krl Medyi,

29

Kijaksares, poczy si z Nabonasarem krlem Babilonu, przeciwko Niniwie,

a w r. 606, zburzy i zniszczy to wielkie miasto. Medowie chcieli daszych zaborw, nie mieli jednak napada na Babilon; zwrcili si wic na wschd i
podbili wszystkie plemiona do granicy lidyjskiej. Armia lidyjska i medyjska
stay naprzeciwko siebie. Obie strony ujrzay w tem wole bogw, i zawary
pokj, postanawiajc, e rzeka Halys bdzie granica obu narodw (585 przed
Chr.). W r. 550, Krezus mia pod panowaniem swojem ca przestrze od
rzeki Halys do morza Egejskiego.
4. Persowie. Wkrtce po ustanowieniu tej granicy, nard perski pod
przewodnictwem Cyrusa powsta przeciwko Medom, i stan na czele wielkiego pastwa medyjskiego (559 przed Chr.). Krezus wiedzia, e Persowie rozpoczn na nowo zabory; przygotowa si wic do wojny. Zawar on sojusz z
Belszazarem, krlem Egiptu, i posa do wyroczni delfickiej pytanie, czy ma
rozpocz wojn z Cyrusem. Wyrocznia daa mdr odpowied nakazujc
Krezusowi poczy si ze Spart. Sparta przyrzeka pomoc; lecz nie czekajc
na ni Krezus wkroczy do Kappadocyi i stoczy bitw z Cyrusem (547 przed
Chr.). Pniej oddali si do Sardesu, stolicy Lidyi, i posa do wszystkich
wsplnikw danie, aby w cigu piciu miesicy zgromadzili wojska dokoa
Sardesu. Lecz Cyrus dziaa szybciej ni Krezus przypuszcza.
Poszed on wprost na Sardes, rozbi Krezusa i opanowa miasto zanim
pomoc przybya. Caa Lidya poddaa si zdobywcy, a miasta pobrzene Jonii,
gotowe byy take si podda, jeli Cyrus zabezpieczy im te przywileje, ktre
miay u Krezusa. Cyrus odmwi; miasta powinny byy zdecydowa si, czy
maj przyj warunki Persw, czy walczy o niepodlego. Postanowiy one
walczy, i posay do Sparty, proszc o pomoc. Sparta odmwia. Czas przeznaczony na poddanie si min i miasta jedno po drugim zostay oblone
przez Harpagusa dowdc perskiego, generaa.
5. Wojna w Jonii. Po raz to pierwszy mieli Grecy do czynienia z takim
strasznym wrogiem jak Persowie. W wojnie z Lidyjczykami, mieli do czynienia
z doskona konnic, lecz Persowie mieli nieznane im rodzaje wojsk i wszelkiego rodzaju przyrzdy. ucznicy ich zabijali obrocw na waach. Mieli machiny oblnicze; otaczali miasto transzejami, tak, e nikt nie mg z niego
wyj, ani do niego wej; budowali wzniesienia naprzeciwko murw lub
podkopywali je, powodujc ich zapadnicie.
Lidyjczycy szanowali miejsca wite; lecz Persowie wierzyli w jednego boga
i nienawidzili wszelkie posgi. Przez cay cig wojny oburzali oni Grekw,
rujnujc ich witynie. Joczycy wiedzieli, e wszystko jest stracone, a niektrzy z nich dowiedli szlachetnego przywizania do wolnoci, opuszczajc
swe domy raczej, ni podda ci w niewol. Wielu z obywateli Teos, przepyno do Tracyi, i zaoyo tu miasto Abder; obywatele Focyi zawarszy jednodniowe zawieszenie broni z oblegajc armi, uyli dnia tego na opuszczenie
miasta, wsadziwszy poprzednio na odzie ony i dzieci swoje, tak, i prne
mury dostay si Persom. Po upywie pewnego czasu, niektrzy czujc tsknot za domem wrcili, inni osiedli w Elei na poudniu Woch. Inne miasta
zostay podbite przez Persw; po dokonanym podboju nie obchodzono si le
z mieszkacami. Lecz chocia pomylno nie opuszczaa ich, jeden z obywateli Bias z Prieny zacz przekonywa Grekw, e teraz s na asce Persw
i e przyczyn utraty wolnoci bya rozdzielno. Namawia ich, aby szli za
przykadem Focyjczykw i, dopki maj statki, aby odpynli do Sardyan, i

30

tam wsplnie zaoyli jedno wielkie miasto. Lecz nie wszystkie miasta joskie
miay takie usposobienie jak Focea. Sdziy, e handel i bogactwo ich moe
si rozwija nadal, chocia zostan w zalenoci od Persw; nie poszy wic
za rad Biasa.
6. Krlestwo perskie staje si potg morsk. Cae pobrzee Azyi
Mniejszej zostao podbite przez Harpaga; podday si take wyspy Chios i
Lesbos, chocia Persowie nie mieli jeszcze floty, aby tam si dosta (okoo r.
540). Kiedy Harpag podbija Grekw, sam Cyrus oblega i zdobywa Babilon.
Teraz dopiero pozwolono ydom wrci do Judei. Po mierci Cyrusa (525)
Fenicya poddaa si synowi jego, Kambyzesowi. Odtd Persowie mieli pod
wadz swoj dwa narody nadbrzene Fenicyan i Joczykw, ktrych flotami
mogli rozporzdza, i przedsiwzi zdobycze zamorskie. Kambyzes podbi
Egipt i wysp Cypr, a umar w r. 502.
7. Daryusz urzdza krlestwo perskie. Po mierci Kambizesa, krlem
perskim zosta samozwaniec udajcy modszego syna Cyrusa, Smerdisa, ktrego w rzeczywistoci Kambizes by zabi. Po upywie 8-miu miesicy oszukastwo odkryo si i oszust zosta zabity; Daryusz za, krewny Cyrusa zosta krlem (521).
Daryusz by mdrym panem. Gdy wstpi na tron, w znacznej czci krlestwa wybuchy powstania. Daryusz widzia, e utrzyma je w caoci mona
bdzie jedynie przy pomocy regularnych rzdw. Podzieli wic cae pastwo
na 20 czci, czyli satrapij i kaza wymierzy wszystkie ziemie w celu ustanowienia podatku paconego przez kad satrapi. Miasto Suza w Medyi
przeznaczone byo na stolic. Drogi z niego poprowadzono do wszystkich czci pastwa, a wzdu gocicw urzdzone byy przystanki do szybkiego
przenoszenia rozkazw krlewskich we wszystkie miejsca. Ustanowiona zostaa moneta Dariks, majca obieg w caem pastwie.
Tak wic, cay kraj od Indu do morza Egejskiego, rzdzony by teraz wedug jednego systematu, a Daryusz wiedzia o wszystkiem, co dziao si w
najbardziej odlegych pastwach. W krajach zdobytych rzd narodowy, o ile
skonny by do wykonywania rozkazw, utrzymywany by pod oglnym kierunkiem satrapy, czyli perskiego wielkorzdcy. Tak wic w Judei Zerubbabel
i Jozua rzdzili pod satrap syryjskim; w Jonii za, Daryusz sdzi, e tyrani,
ktrzy tu byli rozpowszechnieni, bd utrzymywali mieszkacw w poddastwie perskiem. Protegowa wic tyranw w kadem miecie greckiem.
8. Wyprawa na Scytw. Urzdziwszy pastwo swoje, Daryusz przedsiwzi wypraw na Scytw w Europie, mieszkajcych na pnoc od Dunaju
(510 przed Chr.). Teraz pokazao si jak wanem byo zdobycie Jonii dla Persyi; Daryusz bowiem nakaza tyranom joskim zgromadzi flot z 600 statkw i przyczy si do wyprawy. Armia jego wyruszya na brzeg Bosforu,
jednej z cienin oddzielajcych Europ od Azyi. Mandrokles, inynier z Samos, urzdzi tu most z odzi przez cienin, i armia perska przesza na brzeg
europejski. Z bosforu wyruszya ona na pnoc ku Dunajowi. Tymczasem
flota joska pod dowdztwem tyranw popyna do ujcia Dunaju, gdzie
utworzya na nowo most przez rzek. Dalej ju przeszed po nim do Scytyi,
nakazujc tyranom pozosta przy mocie i pilnowa go w cigu dwch miesicy. Lecz po upywie tego czasu Daryusz nie wrci. Zamiast wyj na spotkanie Persw i stoczy bitw, Scytowie, ktrzy byli ludem koczujcym, nie
majcym staych siedzib, cofali si przed najezdcami, wcigajc ich coraz

31

dalej w gb kraju. Grecy dowiedzieli si, e Daryusz z wojskiem swym zbka si w rwninach i cofa si obecnie ku Dunajowi, cigany przez ucznikw
stycyjskich i przechodzc cikie przeprawy. Gdy wie o tem dosza, jeden z
tyranw Milcyades, rzdzcy w Chersonezie tracyjskiem, ateczyk rodem,
zaproponowa innym tyranom, aby zburzyli most i pozostawili Daryusza z
wojskiem na mier godow w Scytyi. Lecz Histieusz, tyran Miletu, przypomnia innym kolegom, e wadza Persw utrzymuje ich na tronach, i e po
upadku potgi perskiej lud wypdzi ich. Tyrani wic nie zgodzili si na zburzenie mostu; Daryusz i jego wojsko zostay ocalone.
9. Pastwo perskie szerzy si w Tessalii. Daryusz powrci bezpiecznie
do Sardes pozostawiajc Megabaza z 80000 ludzi dla zdobycia tej czci Tracyi, ktra si jeszcze nie bya poddaa, i dla zaoenia satrapii w Europie. Megabaz podbi ca Tracy i wysa posw do Amintasa, krla Macedonii, z
daniem poddania si Daryuszowi. Amintas przysa wod i ziemi, co byo
dla Persw znakiem poddania si, tak, i Macedonia zostaa przyczona do
pastwa perskiego, szerzcego si obecnie w Europie od Dunaju do gr
Olimpu, pogranicznych midzy Macedonia a Tessali. Chcc wynagrodzi
Histieusza za ocalenie mostu, Daryusz da mu kraj Mirkinasa w Tracyi,
wzdu rzeki Strymon. Panujc w Milecie i w Mirkinas, Histieusz zacz tworzy plany zaborcze. Lecz satrapa Megabaz odkry jego zamiary i ostrzeg Daryusza, e Histieusz gotuje si do niepodlegoci. Daryusz posa po Histieusza, a pod pozorem przyjani, kaza mu mieszka u dworu swego w Suzie,
zicia za jego Aristagorasa, uczyni tyranem Miletu.
10. Powstanie Joskie. Aristagoras by rwnie ambitny jak jego ojciec, i
niebawem znalaz sposobno do rozcignicia swojej potgi. Lud na wyspie
Naxos wygna szlacht, ktra prosia Aristagorasa o pomoc (502 przed Chr.).
Aristagoras sdzi, e jeli przywrci panowanie szlachty, zostanie panem
wyspy. Poniewa jednak Naxos by zbyt potnym, aby mg mu sam podoa, uda si do Artafernesa, satrapy tej czci kraju, i zaproponowa, aby
Persowie dopomogli mu do zdobycia Naxosu i do przyczenia zarwno tej
wyspy, jak i innych do Persyi. Artafernes przysta na to i da Aristagorasowi
flot z 200-tu okrtw. Lecz perski dowdca floty pokci si z Aristagorasem
i przedsiwzicie nie udao si. Aristagoras obawia si gniewu Artafernesa i
zacz myle o powstaniu. W tym czasie Histieusz, ktry chcia uwolni si z
Suzy, przysa do Aristagorasa propozycy powstania, liczc na to, e Daryusz pole go dla zgniecenia powstania i e w ten sposb odzyska wolno.
Aristagoras zgromadzi lud, owiadczy, e nie chce by wicej tyranem i wezwa lud Miletu i innych miast do powstania przeciwko Persyi. Tyrani zostali
strceni, a wolno ogoszona we wszystkich miastach (500 przed. Chr.).
Kolonie doryckie eolskie, rwnie jak wyspa Cypr przyczyy si do powstania.
11. Ateczycy pal Sardes. Znajc potg persk Aristagoras uda si do
Grecyi o pomoc. Spartaczycy odmwili, lecz Ateczycy posali natychmiast
20 okrtw, a Eretria w Eubei 5 okrtw. Wojska ich poczywszy si z powstacami joskimi wyruszyy na Sardes, gdzie mieszka Artafernes, i podpaliy to miasto. Lecz Persowie zgromadzili swoje siy; Grecy nie mogli utrzyma si w Sardesie; napadnici podczas cofania si, zostali pobici. Ateczycy
wrcili do domu, a caa potga Persw zwrcia si przeciwko powstacom.

32

12. Bitwa u Lady (496 przed Chr.). Wojna bya duga i rozpaczliwa.
Mniejsze miasta byy naprzd oblone i stawiay energiczny opr. Cztery
lata upyny zanim Persowie zgromadzili siy ldowe i morskie, dla oblenie
Miletu, najwikszego z miast. Wtedy wszystkie miasta, ktre jeszcze byy
wolne, utworzyy narad. Poniewa nie mogy one zwalczy oblegajcych na
ldzie, postanowiy wsadzi na okrty wszystkie swoje wojska, i stara si nie
dopuci Persw do odcicia Miletu od morza. Razem zebray one 353 statkw. Flot umieszczono nazewntrz od wyspy Lady, wprost naprzeciwko Miletu (ob. mapa 2). Wtedy Persowie zgromadzili flot fenick w liczbie 600
okrtw. Gdy odwaga Grekw zachwiaa si na widok liczby nieprzyjaciela,
jeden odwany Focejczyk, Dyonizyusz, przyrzek im pewne zwycistwo, jeli
przysign uczyni, co on im wskae. Joczycy zgodzili si. Przez siedm dni
Dyonizyusz wiczy ich do bitwy od rana do nocy. Lecz Joczycy byli narodem lubicym przyjemnoci, nie byli przyzwyczajeni do karnoci i posuszestwa. Na smy dzie stracili cierpliwo porzucili statki i umiecili si wygodnie w cieniu drzew na wyspie.
Tymczasem na rozkaz generaw perskich, dawni tyrani, starali si skoni
przywdcw swoich miast do ucieczki podczas bitwy, przyrzekajc im przebaczenie. Ufni w to, e tyranom udao si namwi Grekw, Persowie kazali
flocie fenickiej rozpocz bitw. Grecy byli znowu na okrtach. Teraz, gdy
floty grecka i fenicka stany naprzeciw siebie w porzdku bojowym i ostatnia walka o niepodlego Jonii miaa by stoczona, staa si rzecz haniebna.
Zanim rozpoczto bitw 49 z 60 statkw wyspy Samos odpyny. Lezbijczycy
poszli za nimi, a wielu innych naladowao ich. Floty Miletu i Chiios zostay
prawie same przeciwko caej potdze fenickiej. Dyonizyusz by jednym z niewielu, ktrzy nie uciekli. Walczyli odwanie, lecz bezowocnie. Bitwa ta bya
ciosem miertelnym dla Jonii, a haba dorwnywaa klsce. Jawnem stao
si wiatu, e Joczycy nie zdolni s do adnej ofiary dla sprawy wsplnej, i
e pozbawieni s poczucia honoru i obowizku.
18. Zemsta Persw. Wkrtce po bitwie u Lady Milet zosta zdobyty
szturmem (495 przed Chr.), i Persowie zemcili si straszliwie za poar Sardesu. Zabili oni prawie wszystkich mczyzn; kobiety i dzieci wzito do niewoli; miejsca wite spalono doszcztnie.
Po wziciu Miletu Persowie zdobyli wszystkie miasta pobrzea, wyspy ssiednie i Chersones tracyjski. Wszdzie mszczono si ogniem i mieczem. Nie
moga mie jednak miejsca rze powszechna, ktr opisuj Grecy, gdy
wkrtce potem miasta te byy znw ludne i pene ycia.
14. Pierwsza wyprawa perska przeciwko Grecyi (493 przed Chr.). Daryusz zamierza teraz ukara Ateny i Eretri za ich udzia w spaleniu Sardesu.
Armia perska pod dowdztwem Mardoniusza przesza przez Helespont i wyruszya ku Grecyi wzdu brzegw Tracyi, w towarzystwie floty. Lecz gdy flota
opywaa dokoa przyldku Atos, powstaa burza i zniszczya 300 okrtw z
20 000 ludzi. W tym samym czasie Trakowie napadli na Mardoniusza, ktry
ze wstydem cofn si do Azyi.
15. Druga wyprawa (490 przed Chr.) Daryusz zgromadzi wtedy now
armi i now flot. Zanim jednak wkroczy do Grecyi, wysa posw na wyspy, dajc ziemi i wody, jako znaku ulegoci. Wiksza cz przysaa je, w
tej liczbie potna wyspa Egina, ktra bya w nieprzyjani z Atenami i chtnieby ujrzaa ich ruin. W roku 450 flota Daryusza wypyna w morze Egej-

33

skie wiozc armi pod dowdztwem Datisa i Artafernesa. Armia ta wyldowaa naprzd w Naxos, wyspie, ktra si nie poddaa. Naxos bronia si pomylnie, przeciw flocie Artafernesa w roku 505 (str. 62); lecz najodwaniejsi
ludzie byli teraz przeraeni zburzeniem Jonii i mieszkacy Naxos opucili
miasto, uciekajc w gry. Persowie zburzyli ich miasto i witynie. Popynli
nastpnie do Eubei i oblegali Eretri. Na szsty dzie brama zostaa otwarta
przez zdrajcw. Persowie zrwnali miasto z ziemi, a wiksz cz mieszkacw wysali w acuchach do Azyi.
15. Maraton (490 przed Chr.). Z Eretrii Persowie przeszli przez cienin
Eurypus (ob. map 2) i wyldowali na rwninie Maratoskiej w dwudziestu
dwu milach od Aten3. Poraka Ateczykw byaby pewn, gdyby oczekiwali
na oblenie miasta. Jedynie tylko zwycistwo w polu, mogo ocali ich od
mierci i niewoli. Wyruszyli wic w liczbie 9 000 ciko uzbrojonych wojownikw pod dowdztwem polemarcha i dziewiciu strategw (str. 51), i stanli
obozem na wzgrzach panujcych nad rwnin maratosk. Armia Persw,
ktra przyniosa tyle klsk Jonii, ktrej nie mogo oprze si adne pastwo
greckie, rozoya si na rwninie midzy grami a morzem. Sparta przyrzeka pomoc, lecz zwlekaa z ni; Ateczycy pozostawieni byli sobie samym w
tem rozpaczliwem pooeniu. W tej chwili przybya drobna armia Platei, ktra
wieo korzystaa z pomocy Ateczykw, w liczbie 1000 wojownikw. Odwaga
ta Platejczykw napenia Ateczykw podziwem i zostaa na zawsze pamitn. Z tem wszystkiem wojsko greckie liczyo zaledwie 10 000. Piciu z dowdcw sdzio, e naley czeka na pomoc Sparty. Przywdc piciu innych
by Milcyades (str. 61), ktry uciekszy od Persw zosta obrany na stratega
w Atenach. Milcyades wiedzia, e midzy obywatelami s zdrajcy i obawia
si, e oni rozbija armi jeli bitwa zostanie odoona. Chocia wic Persowie
byli dziesi razy liczniejsi, domaga si natychmiastowej bitwy; gdy za gosy
strategw podzieliy si rwno, polemarch Kallimach da swj gos za bitw.
Dowdcy ustpili Milcyadesowi swoje codzienne prawa do komendy, a Milcyades w czasie waciwym przygotowa armi do boju. Po przemwieniu dowdcw do swoich tryb, podano haso do bitwy i caa armia z okrzykiem wojennym rzucia si ze wzgrz na Persw. W walce, ktra nastpia centrum
greckiej linii zostao odparte; lecz oba skrzyda zniosy wszystko przed sob,
a obszedszy Persw, uderzyy na ich centrum. Persowie ustpili pola i uciekali do statkw lub wdeptani zostali do nadbrzenych bagnisk. Sze tysicy
Persw, a niewicej nad 192 Ateczykw pado w bitwie. Przed sama bitw
lub zaraz po niej, dostrzeono na jednem ze wzgrz byszczca tarcz wzniesion przez zdrajcw ateskich jako znak dla Persw, e w Atenach niema
wojska. Milcyades natychmiast wrci do Aten. Zaledwie wkroczy do miasta,
gdy ukazaa si flota perska spodziewajc si zasta Ateny bezbronne. Widzc wojska, ktre tylko co walczyy u Maratonu, ustawione wzdu zatoki i
gotowe do walki, Persowie odpynli i wrcili do Azyi.
Bitwa u Maratonu bya sawn dla Aten i dla Platei; a chocia liczba Grekw, ktrzy tu walczyli i polegli bya nieznaczna, jest to jedna z najbardziej
doniosych bitw w dziejach: gdyby bowiem zostaa przegrana, Ateny zostayby podbite przez Persw, a reszta Grecyi poddaaby si prawdopodobnie.
Grecya staaby si prowincy persk, a historya Europy zamiast by history
3

Okoo 35 kilometrw.
34

wolnnych i postpowych ludw, moga bya sta si podobn do dziejw Azyi:

history ciemizcw i ich niewolnikw.
By to ze strony Ateczykw czyn wspaniaej odwagi, owo stawianie czoa
armii, ktra zburzya Lidie, Babilon i Joni. wiadczy, jak gboko pojmowa
Milcyades rnic midzy wojownikami jeli widzc Grekw joskich podbitych jednych za drugimi przez Persw, mg by przekonanym, e 10 000
Ateczykw, potrafi stawi czoo caej armii perskiej.
W dzie po bitwie przybyo 2000 Spartanw. Odoyli byli oni pochd swj
do peni ksiyca, gdy tak nakazywa im zwyczaj religijny. Gdyby wszake
Sparta chciaa istotnie pomdz Atenom, byaby wysaa wicej ni 2000 onierzy. Tak wic Sparta utracia chwa udziau w pierwszem zwycistwie
nad Persami.
17. Milcydaes. Grecya zostaa ocalona, lecz dowdca, ktry ja ocali, zgin marnie. Milciades przez dwadziecia lat by tyranem, a teraz chcia uy
siy ateskiej na wzr tyrana, lecz nie dowdcy obywatela. Zada on od
ludu, by powierzy mu flot, nie mwic na jaki cel, i z powodu nienawici
prywatnej obleg wysp Paros. Lecz mieszkacy jej bronili si odwanie i Milcyades przekona si, e nie jest wstanie nic uczyni. Wreszcie kapanka,
ktra chciaa zdradzi miasto, przysaa mu wiadomo, aby potajemnie
przyszed do jej wityni. Mlcyades usiowa w nocy dosta si do wityni,
lecz upad i zrani sobie nog. Po 26 dniach dowdztwa wrci do Aten z niczem. Oskarono go o oszukiwanie ludu i skazano na znaczna kar pienin. Lecz majtek jego by w rku Persw; nie mg wic nie zapaci. Rana
jego rozjtrzya si i Milcyades umar.
18. Temistokles. Po bitwie maratoskiej, Persowie cofnli si z Grecyi,
pozostawiajc Ateny sobie samym. Najwybitniejszymi obywatelami ich byli
Temistokles i Aristides. Temistokles nalea do najbystrzejszych umysw
swoich czasw. By on nadzwyczajnie zdolny do przewidywania wypadkw; a
skoro postanowi cokolwiek uczyni, nie byo takiej trudnoci, dla pokonanie ktrej nie znalazby jakiego genialnego planu. Gdy inni Ateczycy pozostawali zadowoleni ze zwycistwa u Maratonu, Temistokles by pewien, e
Persowie znowu uderz na Grecy. Zastanawia si wic nad tem, jak zwikszy potg Aten. Spogldajc na wybrzea Pireusu, znajdujcego si w czterech milach angielskich od Aten, z zatokami jakby umylnie stworzonemi dla
portw, a mylc o wielkoci joskich miast nadbrzenych przed ich zburzeniem, o licznych wyspach i pobrzenych miastach greckich, ktreby mogy
by opanowane przy pomocy silnej floty, przyszed do wniosku, e gdyby
Ateny stay si potg morska mona byoby im nada tak si, o ktrej nigdy nie marzono. Widzia on, e Ateny mogyby wystawi nierwnie wiksz
si przeciwko Persyi na morzu, ni na ldzie, oraz e przodujce stanowisko
w Grecyi przeniosoby si z wewntrznej Sparty i jej armii ku pastwu, ktreby panowao nad brzegami przy pomocy floty.
19. Ateczycy buduj flot. Na szczcie dla planw Temistoklesa, Ateny
byy w cigej niezgodzie z Egin. Ateczycy nie mogli pokona Eginy bez
potnej floty, a okoliczno ta skonia ich do usuchania rady Temistoklesa.
Postanowiono wic uy dochd publicznych kopalni srebra na wybudowanie
200 trirem. Temistokles wiedzia wszake, e flota nie moe by skuteczn,
jeli nie wytworzy si znaczny handel morski i ludno nadbrzena. Czyni
wic wszystko, aby zachci ludno do eglugi i aby rozwin handel mor-

35

ski. W tym celu umieszczono statki ateskie we wschodniej czci otwartej

zatoki Falernu. Tymczasem za bezpieczne drobne zatoki otaczajce Pireus,
zamieniono na doskonae porty, a na ich brzegu powstao ruchliwe, handlowe miasto pod nazwa Pireus. W r. 490 Ateny nie miay prawie floty; w r. 480
dwieci trirem, najwieksz flot w Grecyi.
20. Aristides. Aristides przeciwny by caemu planowi Temistoklesa. Sdzi on, e jeli Ateny pokonay raz Persw na ldzie, mogy uczyni to jeszcze
raz. Wojownicy, ktrzy walczyli na polach maratoskich byli wacicielami
ziemi (str. 45); lecz gdyby powstaa flota, czynn na niej byaby przewanie
ubosza ludno nie majca roli. Aristides wiedzia, e kto bdzie mia najwikszy udzia w walce o niepodlego Aten, bdzie mia take najwikszy
udzia w ich rzdzie. Jeli potga Aten spoczywa bdzie na flocie, lud biedny, ktry bdzie w niej czynny, bdzie mia przewag w pastwie, wytworzy
si ludno nadmorska i handlowa, chciwa przygd i zmian, a dobre stare
zwyczaje zostan zarzucone. Aristides by zapewne w bdzie, pragnc, aby
Ateny nie miay floty; lecz wpyw swj zawdzicza nie tej opinii, tylko szlachetnoci charakteru. By on czowiekiem bezwzgldnie uczciwym. Inni dawali si przekupi i zdradzali powierzone im sprawy; lecz wszyscy wiedzieli,
e Aristides zawsze bdzie wiernym i sprawiedliwym, a to mu nadawao
istotna potg nietylko w Atenach, lecz w caej Grecyi, gdzie tylko odczuwano
potrzeb czowieka sprawiedliwego. W chwili biecej, walka stronnictw Aristidesa i Temistoklesa dosza do tego stopnia, e uznano potrzeb odwoania
si do ostracyzmu. Aristides zosta wygnany, a Temistoklesowi pozostawiono
pole do przeprowadzenia jego planw.
21. Xerxes najeda Grecy (480 przed Chr.). Krl perski, Daryusz,
umar w r. 485, a nastpca jego Xerxes zgromadzi olbrzymie siy dla najazdu
na Grecy. We wszystkich krajach, zaczynajc od Azyi Mniejszej do brzegu
Indu, gromadzono wojska. Dwa mosty ze statkw przerzucone zostay przez
Hellespont. Flota zoona z 1200 okrtw wojennych i 3000 statkw transportowych, zgromadzia si u wybrzey Jonii i Fenicyi. Zapasy ywnoci
zgromadzone zostay w miastach wzdu wybrzey Tracyi, a kana przekopano przez midzymorze przyldku Atos, aby flota nie narazia si znowu na
niebezpieczny przejazd dokoa przyldku. Miejscem zgromadzenia si ldowych bya Kritalia w w Kappadocyi. Tu zgromadziy si w r. 481 wojska 46
narodw, liczce moe do miliona wojownikw uzbrojonych i ubranych wedug zwyczaju kadego kraju. Xerxes sam stan na ich czele i zaprowadzi je
na zim do Sardesu. Na wiosn r. 480, tuszcze te wyruszyy ku Hellespontowi, gdzie oczekiwaa na nie flota. Na wyynach Abydos, wzniesiony zosta
tron z biaego marmuru; z tego tronu spoglda Xerxes na morze i ld pokryte jego wojskiem, i da rozkaz przejcia do Europy. Przez siedm dni i nocy
tumy te maszeroway przez most. Nastpnie z Hellespontu armia wyruszya
wzdu brzegw Tracyi i spotkaa si z flot w Doriskus; tu wycignito statki
na brzeg i policzono razem zaog okrtw i wojsko ldowe. Z Doriskus armia
i flota przeszy do zatoki Therma.
22. Kongres na przesmyku korynckim. W jesieni r. 481 Sparta i Ateny
powoay pastwa greckie na kongres na przesmyku korynckim dla obmylenia rodkw obrony Grecyi. Zgromadzili si przedstawiciele wszystkich
wikszych miast Peloponezu z wyjtkiem Argosu i Achei oraz z Aten, z Tespiii, z Platei i z Tessalii. Egina pojednaa si z Atenami i wzia udzia we

36

wsplnej sprawie. Argos przez nienawi do Sparty, a Tedy przez nienawi

do Aten sprzyjay Persom. Achea nigdy nie czya si ze Spart. Kongres wysa posw do kolonii, wzywajc je do wsplnej obrony, lecz bezowocnie. Gelon, tyran Syrakuzy, majcy armi liczniejsza od innych pastw greckich,
odmwi pomocy, jeli mu nie dadz gwnego dowdztwa; Kreta nic nie
chciaa uczyni; Kerkyra przyrzeka statki, lecz nie mylaa posa ich na
czas. Tak wic tylko maa cz Grecyi miaa odwag i ch oparcia si Persom. Gdy wic mwimy o chwale, ktra spada na Grecy w tej wojnie, powinnimy pamita, e wiksza cz Grecyi nie miaa w niej udziau, i e
przeciwnie, nic nie uczynia dla sprawy greckiej. Zasuga naley si Ateczykom, Lidze peloponezkiej, niewielkim miastom Beocyi, Platei i Tespii i bardzo
niewielu innym pastwom. Ateczycy, chocia przyczyniali si tak wielk
flot, wspaniaomylnie ustpili Sparcie dowdztwo na ldzie i morzu, aby
unikn niezgody. Zwizkowcy zoyli przysig, e bd walczyli do ostatniej
moliwoci, a jeli odnios zwycistwo, wytocz wojn wszystkim pastwom
greckim, ktre dobrowolnie podday si Persyi, i e oddadz dziesit cz
zdobyczy wityni delfickiej.
23. Tempe. Kongres mia teraz do postanowienia jak Grecya miaa si
broni. Poniewa Persowie mieli tak olbrzymie siy, najlepszym planem dla
Grekw byo unikanie bitwy w otwartem polu, gdzie atwo mogli by otoczeni,
lecz spotkanie Persw w jakiem wzkiem przejciu, w ktrem 10 000 mogo
zwalczy p miliona. Grecya jest krajem tak grzystym, e niekiedy jedynem
przejciem z jednej dzielnicy do drugiej jest wzka cienina. Kongres sadzi,
e Persowie mog wkroczy do Grecyi tylko przez wzk dolin rzeki Tempe,
na pnocy Tessalii. Wysali wic armi z 10 000 ludzi do Tempe. Gdy jednak
dowdcy stanli na miejscu, przekonali si, e bya inna droga, ktr Persowie mogli ich obej, i e zajcie doliny Tempe byoby bezuytecznem. Wrcili
wic na przesmyk koryncki, dajc, aby kongres naznaczy im inne miejsce.
24. Termopile. W caej Tessalii nie byo przejcia tak wzkiego, przez ktre Persowie koniecznie musieliby przej, lecz na poudniu Tessalii w pobliu
zatoki Maliaskiej (mapa 4.), droga ich przecinaa acuch grski i bagno
szerzce si do morza. W jednem miejscu bagno to zbliao si tak dalece do
gr, e zaledwie pozostawao wzkie przejcie. Jest to synne przejcie, Termopile; sdzono, i tu drobna armia moe zamkn drog licznemu nieprzyjacielowi. Spartaczycy obchodzili wanie w tym czasie uroczysto religijn,
do ktrej nalee powinni byli wszyscy obywatele; posano wic do Termopil
tylko 300 Spartanw, a z nimi 1000 lub wicej helotw i okoo 3000, ciko
uzbrojonych z innych pastw peloponezkich. Na czele sta Leonidas, krl
spartaski. W drodze przez Beocy przyczya si do nich niewielka armia
Tespijczykw, liczca 700 ludzi, a oddziay Focyjczykw i Lokryjczykw
przyczyy si w samych Termopilach. Wszystkiego wic byo 7000 ludzi. W
tym samym czasie, flot umieszczono u Artemisium, na pnocnym kocu
cieniny Eubejskiej, aby nie dopuci Persw do przejcia przez cienin i do
wyldowania w tyle Grekw. Flota liczya 291 okrtw i bya pod dowdztwem Eurybiadesa, Spartaczyka.
Gdy Leonidas doszed do przejcia Termopil, przekona si, e istniaa inna droga przez gry, ktr oddzia perski mg przej i uderzy na niego z
tyu. Posa wic Focyjczykw dla obrony tej drogi, sam za przygotowa si
do walki w przejciu. Persowie zbliyli si; przez cztery dni obozowali oni

37

przed przejciem, nie uderzajc Grekw i dziwieni byli widzc, jak Spartaczycy spokojnie odbywali wiczenia gimnastyczne i czesali swoje dugie wosy, co czynili zwykle przed uczt. Na pity dzie Xerxes nakaza atak, a przez
cay ten dzie i nastpny, toczya si bitwa, lecz Grecy nie cofnli si ani na
krok. Na trzeci dzie jednak jeden z krajowcw powiedzia Xerxesowi o ciece przez gry; gdy noc zapada znaczna sia perska wysana zostaa w tym
kierunku, aby uderzy na Grekw z tyu. Wczesnym rankiem. Focyjczycy
usyszeli odgos krokw przez las. Nie byli oni przygotowani i opucili swoje
stanowisko; Persowie za poszli naprzd, aby obej Leonidasa. W cigu nocy Leonidas dowiedzia si, co si stao. Widzia on, e jeli nie odstpi natychmiast, bdzie otoczony i zginie. Lecz prawo spartaskie zabraniao wojownikowi opuszcza stanowisko, a Leonidas nie ba si mierci. Nakaza si
innym wojskom cofn si pki by czas, sam za z 300 Spartanami pozosta,
aby umrze na stanowisku. Wojsko odstpio, lecz 700 Fespijczykw postanowio zosta i zgin z Leonidosem. Teraz zanim Persowie zdyli obej ich
z tyu, Leonidas z 1000 ludzi rzuci si nieprzyjaciela Leonidas pad niebawem, lecz jego wojownicy walczyli, dopki Persowie, ktrzy przeszli przez gry, nie zbliali si do nich, wtedy wstrzymujc natarcie, zajli oni stanowisko
na jekiej wyniosoci gruntu, aby broni si przeciwko otaczajcemu zewszd nieprzyjacielowi. Tu polegli wszyscy co do jednego walczc odwanie.
Tak wic Leonidas i jego Spartaczycy polegli na stanowisku swojem, a z
nimi polegli odwani Tespijczycy. Ta mier bohaterska i dobrowolna nie bya
stracona dla sprawy. W chwili, gdy serca najodwaniejszych nawet Grekw
byy pewne zwtpienia, a ludzie skonni byli do zapomnienia o sprawie oglnej, dla ocalenia siebie samych, Leonidas da wietny przykad wytrwaoci i
powicenia, pokaza Grekom jak obywatel powinien spenia swj obowizek.
25. Flota u Artemizium. Podczas trzydniowej bitwy u Termopile, floty
grecka i perska byy rwnie czynne. Flota grecka umieszczona bya u Artemizium, aby niedopuci floty perskiej do cieniny Eubejskiej i wysadzenia
wojska na tyach Leonidasa; lecz zbliajc si do miejsca, flota opanowana
zostaa przez strach paniczny i wrcia si wzdu cieniny do Chalkis, gdzie
przejcie jest bardzo wzkie. Tu dowiedziano si, e burza zniszczya cz
floty perskiej, co dodao odwagi wojownikom; wrcili wic do Artemizium.
Teraz ukazaa si flota perska, a liczba jej tak przerazia Grekw, e gotowi
byli znowu opuci stanowisko. Eubejczycy, widzc, e jedyna ich nadzieja
polega na wstrzymaniu Persw zdala od cieniny, ofiarowali Temistoklesowi
30 talentw (70 000 rb.), jeli zdoa utrzyma flot. Temistokles da cz
tych pienidzy Eurybiadesowi i innym dowdcom, a w ten sposb skoni ich
do utrzymania stanowiska. Tak wic w tej chwili doniosej dowdcy floty wicej myleli o apwkach ni o obowizku i nie wstydzili si bra pienidze,
korzystajc z niebezpieczestwa Grecyi.
Gdy admira perski, dostrzeg flot greck u Artemizium, wysa 200 swoich okrtw, aby okry Eube i zamkn Grekw od poudnia. Gdy statki
te oddaliy si, Grecy uczynili zrczny atak na Persw i zabrali im 30 okrtw. Tej samej nocy powstaa burza i zniszczya doszcztnie 200 okrtw,
posanych dokoa Eubei. Nazajutrz przyczyo si do floty jeszcze 50 statkw
ateskich, a Grecy znw uderzyli na Persw zyskujc pewne korzyci. Na
trzeci dzie Persowie nie czekali na atak Grekw, lecz uderzyli na nich za-

38

wzicie i stoczyli bitw niezdecydowan. Nazajutrz Grecy dowiedzieli si o

mierci Spartan na Termopilach. Poniewa armia Xerxesa przesza przez
Termopile, dalszy pobyt floty u Artemizium nie mia celu. Cofna si wic
ona wzdu cieniny, opyna przyldek Sunium, i zaja stanowisko u wyspy Salamis.
26. Ateny opuszczone i zburzone. Xerxes posun si wprost na Ateny.
Spartaczycy zamiast posa wojsko dla obrony Attyki, zgromadzili siy peloponezkie na midzymorzu korynckim. Mao si oni troszczyli o to, co spotka
Ateny, byleby Persowie nie wkroczyli do Peloponezu. Opuszczeni przez swoich sprzymierzecw, Ateczycy nie mieli nadziei obroni Aten, postanowili
wic opuci miasto, a ony i dzieci przenie do bezpiecznych miejscowoci.
Caa ludno opucia ze smutkiem domy swoje i udaa si na brzeg morza,
unoszc z sob wszystko, co moga. Flota przewioza ich na Salamis, Egin i
Trezen.
Gdy Xerxes przyby do Aten znalaz je opuszczone. Tylko kilku biednych i
zrozpaczonych, ktrzy nie chcieli odjeda umiecio si wewntrz palisady,
otaczajc szczyt Akropolu, fortecy i wityni Ateny. Teraz zemcili si Persowie za Sardes. Spalili pallisad, zdobyli Akropolis, wymordowali jego obrocw i spalili doszcztnie wszystkie witynie. Ateny i cytadela ich znalazy si
w rku barbarzycw, mieszkacy ich byli rozproszeni, witynie zburzone.
Jedna tylko nadzieja zostawaa Ateczykom: flota, ktr zbudowali za namow Temistoklesa.
27. Bitwa Salamiska. Kiedy Xerxes postpowa od Termopilw do Aten,
flota jego opyna wzdu brzegw i zarzucia kotwic w zatoce Falerno
(wrzesie 480). Flota grecka znajdowaa si w kilku milach stamtd w cieninie midzy Attyk a wysp Salamis (mapa 5); przyczyy si do niej nowe
statki, zwikszajc jej liczb do 366 okrtw. Dowdcy greccy nie byli z sob
w zgodzie. Wodzowie peloponezcy chcieli cofn si do midzymorza, aby
dziaa wsplnie z armi ldow. Eurybiades nie by zdecydowany. Temistokles wiedzia, e jeeli flota opuci cienin, rozproszy si cakowicie; postanowi wic bd co bd, stoczy bitw na miejscu. Wytacza dowody przeciwko Eurybiadesowi i wodzom peloponezkim; zwoywa ich na cige narady
wojenne; grozi, e pozbawi ich 200 okrtw ateskich, jeli opuszcz Salamis; wreszcie widzc, e wszyscy s przeciwko niemu, posa potejemnie wiadomoc do Xerxesa, e Grecy umkn, jeli nie uderzy na nich natychmiast.
Nastpnego ranka, gdy jeszcze ciemno byo, wodzowie zgromadzeni byli na
narad; nagle Temistokles wywoany zosta przez kogo obcego. By to wygnaniec Aristides, ktry widzc ruin i rozpacz Aten przyszed suy tym, co
go wygnali. Przedostawszy si przez flot persk w pomroku nocy przyszed
zawiadomi wodzw greckich, e s otoczeni. Wprowadzono go do rady i tu
potwierdzi swoje sowa.
Gdy dzie zawita, Grecy zobaczyli statki nieprzyjacielskie, stojce naprzeciwko nich w cieninie, a cignce si daleko na prawo i na lewo, tak, i
wszelka ucieczka bya przecita. Za nimi wojska perskie ustawione byy
wzdu brzegw Attyki, a w rodku wznosi si tron, z ktrego Xerxes obserwowa bitw. Flota perska zbliaa si, a Grecy przeraeni cofnli si ku brzegom. Lecz nie byo monoci cofa si: odwaga wrcia do ich serc i ruszyli
naprzd. Obie floty zetkny si. Statki natary na statki. W pojedyczych
potyczkach okrty greckie i ich zaoga przemogy ich przeciwnikw; a skoro

39

tylko Grecy uzyskali przewag, liczba statkw perskich staa si przyczyn

ich zguby. Zostay one wtoczone jeden na drugi w wzkiej cieninie. Statki
zwycione i obezwadnione nie dopuszczay innych do walki. Dwiecie statkw zniszczono w oczach Xerxesa, pozostae za, aby unikn zniszczenia,
ucieky z cieniny. O zachodzie soca bitwa bya skoczona: Grecy gotowali
si do rozpoczcia jej nazajutrz.
28. Cofnicie si Xerxesa. Jednak Xerxes straci odwag. Chocia mia
jeszcze 800 okrtw, nie mg dalej prowadzi wojny. Pozostawi 300 000
najlepszych wojsk swoich z Mardoniuszem na czele, sam za z pozosta armi wrci do Azyi drog, ktr przyby. Obawiajc si, aby Grecy nie zburzyli mostw na Hellesponcie, posa ca flot, aby ich strzega do jego powrotu. W pochodzie powrotnym przez Tracy tysice wojownikw jego pogino z godu i chorb.
29. Zwyciztwo w Sycylii. W tym samym dniu, gdy stoczona zostaa bitwa Salamiska, inne wielkie zwyciztwo dokonane zostao przez Grekw
nad armi najezdnicz. Kartago poczya si z Persy na zgub Grecyi; olbrzymia armia kartagiska oblegaa miasto Himer w pnocnej Sycylii. Gelo,
tyran Syrokuz, wyruszy z 50 000-n armi na odsiecz Himery i zada Kartagiczykom taka klsk, e Grecya zostaa uwolniona od niebezpieczestwa w
tej dzielnicy.
30. Bitwa u Platei (479 przed Chr.). Mardoniusz z armi swoj spdzi
zim w Tessalii spokojnie, gdy Grecy pnocni byli wci ulegli Persom. Gdy
nastao lato, wkroczy on do Attyki. Ateczycy powrcili do swych zburzonych domw po bitwie Salamiskiej i miasto zostao czciowo odbudowane.
Spodziewali si oni pomocy Sparty za zblieniem si Mardoniusza, lecz pomoc ta nie nadesza. Ateny zostay powtrnie opuszczone i zburzone. W kocu Spartanie zgromadzili wszystkie siy swoje. Powoali oni siy ldowe
wszystkich swych sprzymierzecw i zgromadzili armi zoon z 110 000
ludzi, ktra wyruszya przeciwko Mardoniuszowi, pod dowdztwem Pauzaniasza, opiekuna nieletniego syna Leonidasa (wrzesie, 489). Mardoniusz
mia gwn kwater w Tebach, a Tebaczycy gorliwie suyli w armii perskiej przez nienawi dla Ateczykw. Pauzaniasz wkroczy do Beocyi i przez
dziesi dni obie armie stay naprzeciw siebie w pobliu Platei. Jedenastego
dnia Grecy nie mogli ju dosta wody. Najodwaniejsi z dowdcw pragnli
bitwy, lecz Pauzaniasz nie mia odwagi napada na Persw w tem miejscu,
jakie zajmowali; gdy wic noc nastaa, nakaza cofniecie si ku lepszym pozycyom. Ruch ten wprowadzi nieporzdek do armii greckiej; trzy jej dywizye
zostay znacznie oddalone od siebie. Nazajutrz z rana Mardoniusz widzc, e
Grecy cofnli si, nakaza atak. Spartanie i Tegeaczycy (str. 29), stali naprzeciwko gwnej czci armii perskiej: Ateczycy stali w pewnej odlegoci
na lewo od niej; trzecia za dywizya grecka cofna si zbyt daleko, aby moga
wzi udzia w bitwie.
Persowie przystpili na strza uku, a utkwiwszy swe drewniane tarcze
przed sob na ksztat palissady, ciskali chmury strza na Spartanw. Zwyczajem Spartanw byo skada ofiar na pocztku bitwy i czeka na wrb,
t.j. na jaki znak z nieba. Teraz nawet pod gradem strza Pauzaniasz skada
ofiar. Wrba bya za, i wdz nie omieli si i naprzd. Spartanie uklkli
poza tarczami swemi, lecz strzay przebijay je i najodwaniejsi ludzie ginli
marnie; narzekajc nie na mier, lecz na to, e umierali, nie zadajc adne-

40

go ciosu za Spart. W rozpaczy swej Pauzaniasz odwoa si do bogini Hery.

Podczas gdy modli si, Tegejczycy ruszyli naprzd, a w tej chwili zmienia si
wrba. Wtedy Spartanie rzucili si na nieprzyjaciela. Palissada z tarcz zostaa obalona, a azyaci lecy obok swych ukw walczyli rozpaczliwie dzirytami i sztyletami. Nie mieli jednak zbroi metalowej, ktraby ich chronia;
Spartanie za utkwiwszy lance i zetknwszy brzegi swych tarcz, przebijali
wszystko przed sob. Persowie cofnli si i uciekli do swego obozu ufortyfikowanego. Spartanie atakowali go, lecz nie byli oni wprawieni w tego rodzaju
przedsiwziciach, a Persowie trzymali ich zdala od siebie, dopki Ateczycy
nie przybyli po zwyciztwie nad Tebaczykami. Wtedy przystpiono do
szturmu obozu i tumy niewolnicze, ktre tam si zgromadziy, zostay doszcztnie zniesione. Nigdy zwyciztwo nie byo tak zupene: armia perska zostaa zniszczona doszcztnie a najazdowi pooono koniec. Dziesita cz
olbrzymiej zdobyczy oddana bya bogom. Platejczykom przyznano nagrod
odwagi: powierzono im obowizek pilnowania mogi zabitych; Pauzaniasz za
w uroczystej przysidze ogosi ich ziemi, na ktrej stoczona bya bitwa, za
ziemie wit na zawsze.
31. Bitwa u Mykale. W tym samym dniu, kiedy bitwa u Platei zniszczya
armi najezdnicz w Grecyi, inna bitwa, stoczona na wybrzeach Azyi Mniejszej, pooya koniec panowaniu perskiemu w Jonii. Flota grecka przepyna
do Azyi i spotkaa si z flot persk u Mykale w pobliu Miletu. Admira perski nie chcia walczy na morzu: wyldowa zaog swoj, wycign okrty
na brzeg i poczy si z armi persk na ldzie. Grecy, w przewanej liczbie
Ateczycy, byli zarwno przygotowani do walki na ldzie jak i na morzu; uderzyli wic na Persw na brzegu zatoki, a nietylko uzyskali zupene zwyciztwo, lecz podpalili statki perskie i zniszczyli je doszcztnie. Joczycy zmuszeni dotd do suby w armii perskiej, przeszli podczas bitwy na stron
Grekw. Odtd Jonia staa si woln.
32. Co ocalio Grekw? Tak wic Persowie, ktrzy podbili tak liczne ludy,
zostali pobici doszcztnie przez ma cz Grecyi. Musimy przyzna, e byo
to po czci wynikiem bdw popenionych przez dowdcw perskich. Nie
jedna rzecz te w cigu wojny przemawia na nie korzy Grecyi, niektre z
pastw greckich zbyt atwo podday si Xerxesowi; inne byy po jego stronie
od samego pocztku; nawet z tych, ktre walczyy bardzo odwanie, cz
zbyt atwo poddawaa si Persom (str. 66). Wogle Grecy zawiele myleli o
sobie, a za mao o wspnej sprawie. Sparta, chocia zadaa Persom cios
miertelny u Platei, bya zbyt powolna i niewiern jako przywdca Grecyi.
Lecz adne pastwo nie mogoby wykaza wikszej odwagi przedsibiorczoci
i stanowczoci, ile wykazay Ateny od pocztku do koca wojny. Energia to
Aten i zwyczaj pastw peloponezkich wsplnego dziaania pod dowdztwem
Sparty byy przyczyn, e Grecy europejsk o wiele trudniej byo zdoby ni
Joni.

41

ROZDZIA V.
PRZEWAGA ATEN I WOJNA PELOPONEZKA

1. Ateny i Pireus otoczone murem. Po bitwie u Platei Ateczycy wrcili

do swoich zburzonych siedzib i po raz wtry odbudowali miasto. Zamiast odnawia dawne mury, Temistokles przekona ich, aby uczynili wikszy obwd
tak, iby na wypadek wojny ludno wiejska moga znale schronienie w
nim dla siebie i dla swego dobytku. Ssiednie pastwa, zwaszcza Egina i
Korynt, zazdroni byli o potg Aten. Gdy wic dostrzegli, e Temistokles buduje potne fortyfikacye, podburzyli Spartan, aby si wmieszali w to i nie
dopucili do wykonania. Lecz dziki podstpowi Temistoklesa Spartanie zostali wstrzymani od wszelkiej akcyi dopki mury nie zostay wzniesione do
takiej wysokoci, e mona byo ich broni. Wtedy zapno byo na wmieszanie si i Spartanie zmuszeni byli stumi swj gniew. Mur dokoa Aten zosta
ukoczony, a jeszcze potniejszy wzniesiono dokoa Pireusu (mapa 5).
2. Pauzaniasz. Bitwa u Mikale wyzwolia Grecy, lecz wiele miejscowoci
na wybrzeach Azyi Mniejszej i Tracyi byy wci w rku Persw. Gwnem z
nich byo Bizancyum, dzisiejszy Konstantynopol. Dopki Bizancyum naleao
do Persw, atwo mogli wysya z portu tego statki dla przeszkodzenia nawigacyi greckiej, i mogli ponownie dokona najazdu na Europ. Grecy oblegli
wic Bizancyum pod dowdztwem Pauzaniasza. Miasto zostao zdobyte, a
kilku krewnych Xerxesa wpado w rce Grekw. Pauzaniasz powzi teraz
plan zdradziecki. W zdobytym obozie u Platei i teraz w Bizancymu widzia on
wspaniao ksit perskich; a im wicej dowiadywa si o Persyi, tem bardziej si przekonywa, jak nieznaczne byy pastwa greckie w porwnaniu z
wielkim cesarstwem wschodniem pod wzgldem bogactw i obszaru. Po wziciu wic Bizancyum uwolni krewnych Xerxesa i posa przez nich list do niego proszc, iby da mu crk za on, a ofiarujc w zamian, i podda mu
ca Grecy. Zacz si te zachowywa, jak gdyby by ju satrapem perskim,
otaczajc si zbytkiem i obraajc Grekw, ktrzy byli pod jego dowdztwem.
O zdradzie jego doniesiono Sparcie i Pauzaniasz zosta odwoany do domu. W
nastpstwie Joczycy, ktrzy suyli we flocie, a ktrych obraao zuchwalstwo Pauzaniasza, zaproponowali wodzom ateskim, aby stanli na czele
floty greckiej zamiast Sparty. Ateczycy uczynili to, a gdy przyby ze Sparty
nastpca Pauzaniasza, dostrzeg, i nikt nie chce go sucha i wrcili do domu.
3. Konfederacya w Delos (477 przed Chr.). Podczas najazdu perskiego
Sparta uznana bya za pastwo przewodniczce w Grecyi przez wszystkie
pastwa walczce. Lecz odtd powstay dwie wielkie ligi czyli zwizki. Na
czele jednej stana Sparta, na czele drugiej Ateny. Pastwa peloponezkie
byy w zwizku ze Spart; wyspy i liczne miasta na pobrzeu Azyi Mniejszej i
Tracyi przyczyy si do nowej ligi pod przewodnictwem Aten. Liga ta nazy-

42

waa si Konfederacy w Delos, gdy jej przedstawiciele zbierali si w wityni Apollina na wyspie Delos, i tu przechowywany by jej skarb. Zadaniem ligi
byo niedopuszczenie Persw na morze Egejskie. Kade z pastw dostarczao
rocznie pewnej iloci statkw wojennych z zaogami lub pewnej sumy pieninej. Czowiekiem obranym do wyznaczenia, ile powinno dostarczy kade
pastwo, by sprawiedliwy Aristides, stojcy wwczas na czele floty ateskiej.
Od samego pocztku istniay dwie wielkie rnice midzy zwizkami
spartaskim a ateskim. Pastwa sprzymierzone ze Spart dostarczay
wojsk ldowych; sprzymierzecy Aten statkw; Sparta popieraa wszdzie
rzdy oligarchiczne, Ateny rzdy demokratyczne. Zdarzao si wic, e w
tem samem miecie stronnictwo szlacheckie byo po stronie Sparty, stronnictwo za ludowe po stronie Aten. Wielkim bdem konfederacyi w Delos by
ten, e pozwolono niektrym pastwom dostarcza pienidzy zamiast okrtw i ludzi. Stao si to przyczyn, e inne pastwa, ktre pierwotnie wystawiay okrty, urzdziy si tak, aby zamiast tego dawa pienidze w celu
uniknicia niewygd i niebezpieczestw suby morskiej. W ten sposb z
wolnych sprzymierzecw Aten stay si one ich poddanymi. Dopki trzymali
wasne statki, miay mono broni si, gdyby Ateny zechciay je pokrzywdzi; lecz skoro zaczy posya pienidze zamiast okrtw, utraciy wszelk
kontrol nad Atenami, a pienidze te stay si czem na ksztat daniny paconej Atenom, zamiast by wspln wasnoci ligi. Z biegiem czasu ustay
zjazdy przedstawicieli; skarbiec zosta przeniesiony z Delos do Aten (459
przed Chr.), a znaczna cz jego zostaa uyta na opat urzdnikw ateskich lub na ozdobienie Aten. Zmiany te nastpiy stopniowo. Pierwotnie
mniejsze pastwa nie miay powodu do narzekania na Ateny. Wojna przeciwko Persyi trwaa; miejscowoci utrzymane przez Persw na brzegach morza Egejskiego zostay zdobyte jedna po drugiej. W roku 466 Kimon, dowdca
ateski, uzyska podwjne zwyciztwo nad Persami na ldzie i na morzu u
ujcia rzeki Eurymedon, na poudniowem wybrzeu Azyi Mniejszej.
Pierwsze oznaki niezadowolenia z Aten ukazay si w tym samym roku:
Naxos powsta przeciwko lidze i zmuszony zosta do powtrnego przyczenia
si.
4. Pauzaniasz. Pauzaniasz po powrocie do Sparty oddany zosta pod sd
za zdrad, lecz nie zosta skazany. Wrci on do Azyi Mniejszej i stara si
przekona niektre z pastw tutejszych, aby popary jego plany. Spartanie
powoali go napowrt; wtedy zacz spiskowa z helotami w celu obalenia
rzdw spartaskich. Wreszcie eforom udao si podsucha rozmow jego z
jednym z jego niewolnikw, ktra udowodnia jego zdrad. Pauzaniasz szuka
schronienia w wityni i tu zosta doprowadzony do mierci godowej (467 r.).
5. Temistokles. Eforowie przekonali si, e Temistokles by zamieszany w
zdradzie Pauzaniasza. Przy cudownej potdze umysu Temistoklesowi brako
poczucia honoru. Nigdy nie troszczy si o to, czy to, co czyni, byo sprawiedliwe czy nie, byle mg osign cel. Gdy skoczya si wojna, zuytkowa
on swj olbrzymi wpyw, aby wyudzi pienidze od sabych pastw dla siebie. Niesprawiedliwo jego i chepliwo uczyniy go nienawistnym w Atenach, a w r. 471 zosta wygnany przez ostracyzm i zamieszka w Argos. Gdy
dowiedzia si, e udzia jego w zdradzie Pauzaniasza zosta wykryty, uciek
stamtd, a po wielu niebezpieczestwach dotar do Suzy, stolicy Persw.
Byo to wkrtce po mierci Xerxesa; krlem by syn jego Artaxerxes. Temi-

43

stokles napisa list do Artaxerxesa mwic w nim, e chocia przyczyni wicej klsk Xeroxesowi ni kady inny czowiek, mgby okaza Persyi rwnie
doniose usugi. Krl przyj go z radoci i obdarzy wielkimi bogactwami.
Spodziewano si, e Temistokles, ktry zawsze dokona by co przedsiwzi,
umoliwi Persom zdobycie Grecyi, lecz Temistokles umar nie prbujc tego.
Umar na wygnaniu, jako najemnik perski dlatego, e przekada bogactwo i
potg nad sprawiedliwo i mio ojczyzny; nigdy wszake mae pastwo
nie zostao podniesione do wielkiej potgi w tak cisej znaczeniu przez jednego czowieka, jak Ateny przez Temistoklesa.
6. Stronnictwa w Atenach. Gdy Ateczycy opuszczali kraj swj (str. 79)
wszyscy obywatele zdrowi na ciele, bogaci zarwno jak ubodzy, walczyli na
statkach u Salamis. Udzia ubogiej ludnoci w tem wielkim zwyciztwie kaza
jej uwaa usugi swoje dla Aten za rwnoznaczne z usugami bogatych; sdzili wic, e nie powinni by trzymani zdala od ycia pastwowego, jak to
czynia konstytucya obecna (str. 45, 49). Aristides, stojcy na czele stronnictwa zamonych i szlachty, a usiujcy utrzyma dawne zwyczaje, widzia,
e konstytucya musi ulec zmianie i sam j zaproponowa, w celu aby ludzie
bardziej niecierpliwi nie zajli si t spraw. Od tego czasu najuboszy obywatel mg by obranym na archonta i na inne urzdy, a konstytucya ateska staa si bardziej demokratyczn ni dotd. Po mierci Aristidesa (468)
przywdc stronnictwa szlacheckiego by Cymon, syn Milcyadesa, dobry dowdca i uczciwy czowiek. On i jego zwolennicy byli przyjanie usposobieni
dla Sparty i yczyli sobie, aby Ateny i Sparta z ich ligami poczyy si dla
wojny z Persy, a nie czyniy sobie krzywdy wzajemnej.
7. Perykles. Przywdc przeciwnego stronnictwa by Perykles, nalecy do
szlachetnego rodu Alkmeonidw. Perykles sdzi, e wszystko tak dalece
zmienio si w Atenach od pocztku wojen perskich, e to, co byo dobrym
rzdem przed kilku laty, nie mogo nim by obecnie. Wwczas Ateny byy
maem cichem miastem rdldowem. Obywatele atescy byli w przewanej
liczbie drobnymi rolnikami, przybywajcymi do miasta tylko przypadkowo, a
ktrzy chtnieby pozostawili sprawy pastwowe ludziom zamonym, byleby
mogli utrzyma zasiewy swoje w bezpieczestwie od chciwych rk lichwiarzy.
Teraz Ateny byy wielkiem miastem handlowem; nowe miasto powstao nad
brzegiem morza, zaludnione przedsibiorczymi handlarzami; statki jego
znajdoway si w kadym porcie Grecyi; flota jego okazaa si najwiksz potg w wiecie, staa ona na czele ligi okrywajc cae morze Egejskie. Ateny
stay si miastem rzdzcem, a Perykles sdzi, e obywatele ich powinni
sta si narodem zdolnym do panowania zarwno nad sob samymi, jak i
nad ich posiadociami. Sdzi on, e najpospolitszy obywatel mg by doprowadzony do wysokiej inteligencyi i rozwoju uczuciowego przy pomocy
edukacyi, przez to, i bdzie sucha mw wygaszanych w zgromadzeniu,
przez wykonywanie obowizkw sdziw przysigych i przez obcowanie w
yciu codziennem ze wspobywatelami, obdarzonemi niemal wszystkiemi
talentami. Sdzi on take, e cay og obywateli pod przewodnictwem mdrych mw stanu utworzy sobie lepszy sd o tem, co jest dobrem dla Aten,
ni gar szlachty lub bogaczy. Nie ufa w to, iby szlachta pragna utrzyma Ateny na wysokim poziomie, do ktrego si wzniosy, ani eby potrafia
to uczyni. Jej mio dla dawnych czasw wydawaa mu si raczej wad ni
zalet, a w jej sympatyi dla Sparty widzia niebezpieczestwo dla Aten. Wi-

44

dzia jasno, e Sparta bdzie zawsze zazdrosnym nieprzyjacielem Aten; a

chocia nie mia zamiaru przypiesza wojny, wiedzia, e prba Kimona
utrzymania dobrych stosunkw ze Spart musi upa, i pragn, aby Ateny
wzmocniy si w moliwy sposb zanim wybuchnie starcie.
8. Zmiany w Atenach. Kimon i jego stronnictwo mieli na pocztku przewag. Okoo r. 462, w Sparcie nastpio trzsienie ziemi i powstanie Helotw.
Sparta bya w wielkim niebezpieczestwie i prosia Ateny o pomoc. Kimon
przekona lud, aby go wysa ze znacznemi siami na pomoc Spartanom.
Wszake po upywie pewnego czasu Spartanie poczli podejrzewa, e wojska
ateskie nie s im wierne i odesali je napowrt. Obraza ta oburzya Ateczykw przeciwko Sparcie. Kimon, jako przyjaciel Sparty, straci cay swj
wpyw, i stronnictwo Peryklesa odnioso zupene zwycistwo. Odebrao ono
Areopagowi, w ktrym tak potn bya szlachta (str. 46) prawo zakazywania
nowych praw i mieszania si do postanowie obywateli; przeprowadzono postanowienie, aby obywatele uczestniczcy w zgromadzeniu ludowem, lub
penicy obowizki przysigych, otrzymywali regularna opat, aby w ten
sposb umoliwi ubogim ludziom powicenie czasu na sprawy publiczne i
eby sprawy pastwowe byy prowadzone przez samych obywateli. Zerwano
sojusz ze Spart, a zawarto przymierze z Argos, nieprzyjacielem Sparty. Sam
Kimon pad ofiar ostracyzmu w r. 459.
9. Wojny. Ateczycy zawarli take przymierze z Megar, gdy w grach
Megary atwiej im byoby stawia opr armii, przychodzcej z Peloponezu.
Wskutek tego Korynt i Egina wypowiedziay wojn Atenom. Ateczycy odnieli zwyciztwo na morzu i oblegli Egin. W tym samym czasie Ateczycy mieli
wielkie wojsko w Egipcie walczce przeciwko Persom; Koryntczycy za wiedzc, e wszystkie wojska ateskie s zajte, wkroczyli do Megary (458).
Chopcy i starcy, t.j. obywatele, ktrzy pozostali w domu dlatego, e byli za
modzi lub za starzy do suby wojskowej, wyruszyli z Aten i rozblili Koryntczykw. Zostaa przechowana cz napisu, podajcego imiona Ateczykw
zabitych w bitwach tego roku. W tym jednym roku walczyli oni na Cyprze, w
Egipcie, w Fenicyi, w Megarze, u Eginy i na wybrzeach Peloponezu. Tryumf
nad Persami uczyni Ateczykw tak cudownie przedsibiorczymi: czuli, e
nic nie jest zbyt trudnem dla nich.
10. Beocya. Wieksza cz miast Beocyi poczona bya w zwizek, na
czele ktrego stay Teby. Platea wci walczya o wystpienie z tego zwizku i
osigna wreszcie swj cel czc si z Atenami (str. 66). Obok innych przyczyn rozgoryczyo to nienawi Teb do Aten. Rzd Teb by oligarchiczny, mg
utrzymywa zwizek jedynie przy ustanawianiu rzdw oligarchicznych w
innych pastwach. Aby dopomc Tebaczykom w tem dziele armia spartaska wysana zostaa do Beocyi (457). Stronnictwo za oligarchiczne w Atenach skorzystao z tej sposobnoci, aby uknu spisek ze Spart. Wojsko
spartaskie miao napa znienacka na Ateny wracajc z Beocyi i ustanowi
tam rzdy szlacheckie. Lecz Ateczycy wykryli spisek i wysali armi na
spotkanie Spartanw. Stoczono bitw u Tanagry, a chocia Ateczycy j
przegrali. Spartanie nie omielili si wkroczy do Aten. W dwa miesice pniej Ateczycy wyruszyli do Beocyi, rozbili Tebaczykw, a znisszy rzdy
oligarchiczne w miastach Beocyi, ustanowili na ich miejscu demokracy.
Demokracye te byy w istocie pod panowaniem Aten; a to samo byo w Fo-

45

cydzie i Lokrydzie; tak, i faktycznie Ateny panoway nad caym krajem do

Termopil. W r. 455 Egina zostaa zdobyta i zmuszona do opacenia haraczu.
11. Dugie mury. Wzniesiono teraz dwa dugie mury, cignce si przez
ca odlego midzy Atenami a Pireusem, (odlego wynoszca prawie mil
polsk), a zamykajce ulice blisko na 300 okci szerok. Mury te podniosy
znacznie potg Aten. adna bowiem armia ldowa nie moga odtd otoczy
miasta w ten sposb, aby je pozbawi dowozu ywnoci. Dopki mury te nie
byy zdobyte, istniao bezpieczne poczenie midzy Atenami a Pireusem;
Ateczycy za, dopki mieli wadz na morzu, mogli dowozi okrtami ywno do Pireusa, a stamtd bezpiecznie przywozi j do Aten, nawet gdyby
wojsko otoczyo Ateny od ldu. W r. 452 zawarte zostao przymierze pomidzy Atenami i Spart na pi lat. Potga Aten dosiga wtedy szczytu swego.
Lecz w r. 447 szlachta miast beocyjskich, wygnana przez Ateczykw, odzyskaa swoj potg i rozbia Ateczykw u Koronei. Ateczycy stracili panowanie nad Beocy Focyd i Lokryd; w tej samej chwili powstay Eubea i Megara. By to zarazem koniec picioletniego przymierza ze Spart i Spartanie
uderzyli na Attyk. Ateny byy w wielkiem niebezpieczestwie, z ktrego ocali je Perykles. Przekupi on dowdcw spartaskich, aby si cofnli i podbi
Eube. Ze Spart zawarto pokj na 30 lat (445), wskutek ktrego Ateny utraciy wpyw na Beocy i inne pastwa rdldowe, zachowujc odtd w poddastwie lub sprzymierzone same tylko pastwa morskie. Okoo tego czasu
skoczya si wojna z Persy.
12. Ateny pod rzdem Peryklesa. W cigu dziesiciu lat nastpnych, Perykles majc urzd stratega rzdzi wszystkiem w Atenach. Nie stawia on
siebie ponad prawa, jak to czynili tyrani i nie zmusza ludu do posuszestwa; lecz zostajc zwykym obywatelem, umia rzdzi ludem dziki doskonaej szlachetnoci charakteru swego. By on w bdzie, gdy spowodowa, e
Ateczycy traktowali sprzymierzecw swoich jako poddanych, oraz gdy
wprowadzi opat za udzia ludu w zgromadzeniach; a myli si sdzc, e
mona zaufa ludowi, i pjdzie raczej za mdrym przywdc ni za gupim.
Nikt wszake nie powica wspaniaomylniej ycia swego dla kraju z mniejsz trosk o siebie. Za to, jak rwnie za wysoki rozum i powodzenie jego
rzdw, a jeszcze wicej za szlachetn myl podniesienia wszystkich obywateli ateskich do wyksztacenia i dobrego smaku. Perykles czsto uwaany
jest na najwikszego z greckich mw stanu. Jedna cz dziea Peryklesa
pozostanie na zawsze godn naladowania. Najlepsi ludzie Anglii i innych
pastw wolnych w nasze dni podzielaj uczucie Peryklesa wzgldem ludu.
Podobnie jak Perykles pragn oni, aby cay nard, bez rnicy stanu i majtku, bra sprawiedliwie udzia w rzdach i interesowa si tem, co si dzieje w
pastwie. Wierz, e szczcie kraju zaley najwicej od wyksztacenia i wychowania ludu.
rodki, przy pomocy ktrych Perykles ksztaci lud, nie byy te same, jakie
s u nas w uyciu, jak szkoy i kluby (stowarzyszenia); lecz byy takie, ktre
si wydaway najbardziej naturalnemi dla greka. Wicej ni kto inny Perykles
wpoi Ateczykom ow mio dla wiedzy, poezyi i sztuki, ktr zachowali i
wtedy, kiedy upada ich potga wojskowa, a ktre, wicej ni ta potga, przyczyniy si do zasug ich wobec ludzkoci. Nie udziela Perykles ludowi nauki
ksikowej, gdy mao jeszcze byo nauki takiej w owym czasie. Lecz stara
si obudzi wszystkie jego zdolnoci, czynic jego ycie codzienne jasnem i

46

czynnem a podnoszc do moliwej szlachetnoci i godnoci rzeczy, w ktrych

bra udzia cay lud, jak cze dla bogw i zabawy publiczne. Pod jego kierownictwem witynie i posgi bogw, ktre pomagay Grekom do wytworzenia idei o bstwach, stay si wspaniaemi, piknemi i penemi spokoju. W
miejscach publicznych wymalowane zostay obrazy przedstawiajce czynnoci bogw w stosunku do Aten oraz najwaniejsze wypadki historyi ateskiej.
Sztuki teatralne pisane przez najwikszych poetw, grywane byy kosztem
pastwa w olbrzymich otwartych gmachach przed tumami ludu. Sztuki powane, zwane tragedyami, przedstawiay ponure dzieje bohaterw; sztuki zabawne, czyli komedye, najczciej wizay si z wypadkami biecymi. Sztuki
te nietylko sprawiay przyjemno ludowi i odzwyczajay go od surowych i
niedorzecznych rozrywek, lecz pobudzay go do mylenia w taki sam sposb,
jak to czyni dzi czytanie ksiki.
Najwczeniejszym poet tragicznym by Eschylos, ktry walczy pod Maratonem. Jego tragedye byy bardzo uroczyste. Mao w nich byo postaci, lecz
przemawiay one w tonie powanym. Po nim nastpi Sofokles, ktry wprowadzi wicej akcyi do sztuk swoich, a bohaterw uczyni podobniejszymi do
zwykych ludzi. Trzecim by Eurypides, najczulszy z poetw tragicznych.
Najwikszym poet komicznym by Arystofanes. Nie by on przyjacielem
zmian zaprowadzonych w Atenach i wymiewa nowomodnych mw stanu.4
Studya przyrodnicze take rozpoczy si w Atanach. Przez jaki czas wyprzedzia je Jonia, lecz niebawem Ateny stay si miejscem spotkania
wszystkich najwybitniejszych ludzi Grecyi. Przecitny Ateczyk sdzi jednak, e badanie przyrody jest grzechem, wierzy bowiem, np. e soce jest
bogiem. Pewien Joczyk, Anaxagoras, przyjaciel i nauczyciel Peryklesa, zaledwie unikn mierci za to, e twierdzi, e soce skada si ze ska jak i
ziemia. Tak wic badanie naukowe dopiero zaczynao si w Atenach, a lud
peen by przesdw; lecz poezya i sztuka z czasw Peryklesa zostay na zawsze wzorem pikna dla ludzkoci.
13. Przeciwstawno Aten i Sparty. Kiedy Perykles ozdabia Ateny,
Sparta zostawaa podobn do prostej wioski bez gmachw publicznych, a
przeciwstawno ycia spartaskiego z ateskiem bya tak wielka, jak niepodobnym by do siebie wygld obu miast. ycie Ateczykw pene byo rozmaitoci: przedsibiorczo i ywo stay si ich natur.
Spartanie, przeciwnie, zachowali swj surowy i wojowniczy tryb ycia,
swoje dawne rzdy. Mieli oni mae wyksztacenie i o nic si nie troszczyli
prcz tego, by by dobrymi wojownikami.
14. Wojna Peloponezka. W r. 431 r. wybucha wojna miedzy Atenami a
Lig Peloponezk, ktra po 27 latach zakoczya si upadkiem panowania
ateskiego. Powd do niej daa ktnia midzy Kerkyr a Koryntem, w ktrej
Ateny popieray Kerkyr. Sparta zwoaa kongres; Korynt i inne pastwa narzekay na postpowanie Aten: postanowiono wytoczy im wojn. Rzeczywist
przyczyn wojny bya ta, i Sparta i jej sprzymierzecy zazdroni byli potgi,
ktr zdobyy sobie Ateny. W wojnie tej wzio udzia daleko wicej pastw
greckich ni kiedykolwiekbd przedtem. Pastwa, ktre nie mieszay si do
wojen perskich, walczyy po jednej lub po drugiej stronie. Sparta bya oligarchi i wszdzie popieraa rzdy szlacheckie; Ateny byy demokracy i stay po
stronie ludu. Tak wic wojna Peloponezka bya do pewnego stopnia walk
4

Ob. tom VIII naszej seryi: Zob. Historya literatury greckiej str. 77-110.
47

pomidzy temi klasami w caej Grecyi, a czsto zdarzao si, e w obrbie

tych samych murw szlachta i lud walczyy z sob: pierwsza po stronie
Sparty, drugi za Atenami.
15. Potga Aten i Sparty. Po stronie Sparty na pocztku wojny znajdowa
si cay Peloponez, z wyjtkiem Argosu i Achei, a take Liga oligarchiczna
Beocyi pod zwierzchnictwem Teb, niemniej jak Focyda, Lokryda i inne pastwa, lece na zachd od nich. Stronnictwo to byo bardzo potne na ldzie, lecz sami tylko Koryntczycy mieli dobr flot. Pniej dopiero potne
pastwo Syrakuzy z flot swoj stano po stronie Sparty. Po stronie Aten
stay prawie wszystkie wyspy Egejskie oraz znaczna cz miast pobrzenych, zarwno jak Kerkyra i niektre pastwa Grecyi Zachodniej. Ateczycy
zawarli take sojusz z Sitalkesem, krlem barbarzyskim w gbi Tracyi.
Ateny byy znacznie silniejsze od Sparty na morzu, lecz nie miay tak potnej armii ldowej. Z drugiej strony miay wikszy skarb i systemat podatkw, gdy zwizek spartaski nie mia wcale, lub mia bardzo mao pienidzy.
Pod wzgldem charakteru Ateczycy mieli przewag; byli bowiem zdolni
wszechstronnie i umieli wyzyska wszelk sposobno, kiedy Spartaczycy
byli powolni i nie lubili zmienia zwyczajw swoich. Lecz Sparta miaa t
wyszo, e jej sprzymierzecy byli dobrowolni, gdy przeciwnie, wielu z t.
zw. sprzymierzecw Aten byli w istocie ich poddanymi; a prawie w kadem
miecie, chocia lud sta po stronie Aten, szlachta bya im przeciwna i gotowa bya powsta. Spartanie ogosili, e rozpoczynaj wojn w celu obalenia
tyranii ateskiej i przywrcenia wolnoci pastwom greckim.
16. Plany Peryklesa i Sparty. Poniewa Sparta miaa wiksz si na ldzie, Ateny za na morzu, Perykles radzi Ateczykom nie przyjmowa nigdy
bitwy na ldzie, a gdy Spartaczycy wkrocz do Attyki, ukrywa si w Atenach i pozostawia im kraj do spustoszenia. Dugie mury pozwol Ateczykom sprowadza ywno morzem, tak e zniszczenie urodzajw nie bdzie
miao dla nich znaczenia. Przeciwnie, bd mogli czyni wiksz szkod
Sparcie, ni Sparta im, wykonywajc raptowne napady od strony morza na
rozmaite miasta Peloponezu. Tak chcia prowadzi wojn Perykles, radzi
przytem Ateczykom zadowolni si tem, e utrzymaj panowanie nad wyspami, nie szukajc zdobyczy na ldzie lub w miejscowociach odlegych.
Spartanie natomiast mieli nadziej, i wyczerpi Ateczykw niszczc ich
kraj corocznie i e pozbawi ich rodkw, ktre dostarczay daniny sprzymierzecw, namawiajc ich do powstania.
17. Najazdy na Attyk. Zaraza. W lecie roku 431 Spartanie wkroczyli do
Attyki i poniszczyli zboa na pniu, lecz nie stoczona zostaa adna bitwa. W
roku nastpnym wkroczyli ponownie, gdy za ludno bya zgromadzona w
obrbie murw, wybucha tam zaraza, ktra przyczynia mier wielu obywateli. Potga Aten zostaa tylko chwilowo osabiona; lecz wielce prawdopodobnem jest, e zaraza ta odbia si na caej przyszoci Aten, powodujc
mier wielu z tych ktrzy wyksztaceni byli pod kierunkiem Peryklesa, a
ktrzy po jego mierci mogliby rzdzi krajem wedug wskazanych przez niego sposobw. Spartanie najedali Attyk jeszcze trzy razy w cigu nastpujcych piciu lat.
18. mier Peryklesa. Perykles umar w roku 429. Nie na dugo przed
mierci jego Ateczycy powstali przeciwko niemu i skazali go niesusznie na
kar pienin, lecz wkrtce poaowali tego i Perykles znowu stan na czele

48

pastwa. Po jego mierci nie byo w Atenach nikogo, ktoby mg go zastpi.

Wystpuj teraz demagogowie5, ludzie, ktrzy bez istotnej wiedzy stawali na
czele ludu, zyskujc wadz przy pomocy efektywnych przemwie. Perykles
czsto opiera si ludowi i bez obawy mwi mu, gdy lud nie mia racyi. Demagogowie przeciwnie, zaleni byli od ludu i mwili mu to, co on najchtniej
sucha. Gwnym z nich by Kleon, garbarz. Szlachta ze swej strony miaa
kluby, za pomoc ktrych staraa si utrzyma w rku swym rzd w pastwie; demagogowie za byli niejako naturalnymi przywdcami ludu przeciwko tym klubom szlacheckim.
19. Oblenie Platei. (427-429). W trzecim roku wojny, krl spartaski,
Archidamos, obleg Plate z wielkiem wojskiem wbrew przysidze Pauzaniasza (str. 81), poniewa Platea ustawicznie opieraa si usiowaniom Teb rzdzenia miastami beockiemi i czya si z Atenami, szukajc obrony przeciwko Tebom. Zaoga miasta skadaa si tylko z 400 Platejczykw i 80 Ateczykw, lecz bronia si tak dzielnie, e Archidamos porzuci wszelk nadziej
wzicia miasta szturmem. Wybudowa on podwjny mur dokoa miasta w
celu ogodzenia go. Gdy oblenie trwao ju przeszo rok i ywno bya na
wyczerpaniu, cz garnizonu postanowia przebi si przez linie spartaskie.
Wrd burzliwej nocy zimowej wykradli si Ateczycy przez bram miejska, unoszc z sob drabiny i zbliyli si niepostrzeenie do muru spartaskiego. Przystawili drabin do tego muru, wdrapali si do niej, napadli znienacka i zabili szyldwachw spartaskich, stojcych na szczycie muru i wymknli si wrd tumu Spartan z wyjtkiem jednego tylko wojownika, ktry
dosta si do niewoli. Ten czyn odwany umoliwi reszcie zaogi dusz
obron. W kocu jednak zapasy ich wyczerpay si i zmuszeni byli podda
si. Spartanie wymordowali wszystkich, chcc si przypodoba Tebaczykom
i znieli doszcztnie miasto.
20. Zwyciztwo Formiona. W zachodniej czci Grecyi zarwno Ateczycy jak i Peloponezyjczycy mieli sprzymierzecw. Po powstaniu helotw w r.
462 (str. 91) Ateczycy osadzili w Naupaktos u ujcia zatoki Korynckiej cz
wygnacw messeskich, najwikszych nieprzyjaci Sparty. Przysta w Naupaktos umoliwiaa Ateczykom utrzymywanie floty na tych wodach. Dalej
na zachd Akarnania bya w zwizku z Atenami, Amprakia za ze Spart.
Spartanie ukadali wypraw przeciw Akarnaniii na ldzie i na morzu. Wyprawa ldowa nie udaa si. Formion za dowdca floty ateskiej w Naupaktos odnis dwa najwietniejsze zwyciztwa morskie nad Peloponezyjczykami. W pierwszej bitwie, majc tylko 20 okrtw rozbi flot nieprzyjacielsk liczc 47 statkw; w drugiej 20 okrtami zwalczy 77 statkw przeciwnych. Pierwsz bitw wygra dziki szybkiemu przerzucaniu statkw
swoich. By on znakomitym dowdc, a zaogi ateskie byy tak doskonale
wywiczone, i mogy dokonywa rzeczy, o ktrych nie mieli pojcia Peloponezyjczycy. W drugiej bitwie Peloponezyjczycy usiowali przycisn Formiona
do brzegu, gdzie zrczno jego nie moga by uyteczn. Dziewi z okrtw
jego odcito w ten sposb od morza i pobito; lecz pozostae jedenacie
umkny do portu w Naupaktos, a raptownie zwracajc si przeciwko przeladujcej je flocie peloponezkiej, rozbijay jej dywizye jedn po drugiej,
5

demagoges od demos-lud i agoges-przywdca.

49

wziy do niewoli sze statkw i odebray dziewi wasnych, ktre zostay

poprzednio ujte (429).
21. Powstanie w Mitilene. W r. 228 wyspa Lesbos ze stolic sw, Mitilene, powstaa przeciwko Atenom. Ateczycy oblegli Mitilene na morzu i na ldzie, Spartanie za zwlekali z pomoc. Mitileczycy poddali si, a Kleon
przekona Ateczykw, aby wysali rozkaz, e kady dorosy obywatel musi
by zabity. Nazajutrz Ateczycy poaowali okruciestwa swego i inny rozkaz
zosta wysany, ktry przyszed na czas, aby ocali Mitileczykw. Jednake
Ateczycy zabili ju okoo 1000 ludzi.
22. Demostenes. Messeczycy w Naupaktos, namwili Demostonesa, dowdc atenskiego, aby wkroczy na terytoryum Etolii, kraju ssiedniego i
nieprzyjaznego. Demostenes, ktry by bardzo odwany w przedsiwziciach,
mia miao nie tylko zdoby Etoli, lecz postpowa dalej na wschd i
zdoby cay kraj wzdu brzegu zatoki Korynckiej i od Naupaktos do Attyki.
Lecz ziemia etolska okazaa si zbyt trudna do przebycia dla armii i Demostenes zmuszony by wrci si, straciwszy wielu ludzi. Wkrtce jednak naprawi swj bd; gdy bowiem Spartanie i Amprakioci uderzyli znowu na
Akarnani na ladzie, Demostenes zada Amprakiotom jedn z najwikszych
klsk znanych w historyi greckiej, i zmusi Spartan do zaniechania wojny w
tej dzielnicy (426).
23. Sfakterya. Wkrtce potem Demostenes opanowa i umocni przyldek
Pylus na zachodniej stronie Messenii w celu niszczenia kraju i pobudzania
helotw do powstania (425). Spartanie oblegli Pylus i umiecili wojska swoje
na wyspie Sfakterya, tu obok przyldka. Lecz znaczna flota ateska przybya na pomoc Demostenesowi i odpdzia od brzegu okrty spartaskie, tak
i wojsko znajdujce si na wyspie Sfakteryi nie miao monoci wydosta si
stamtd i znalazo si jakby w puapce. Wrd wojownikw tych byo wielu
najszlachetniejszych Spartan, ktrych nie mona byo ocali. Niezadowolenie
wywoane przez to w Sparcie byo tak wielkie, e eforowie starali si zawrze
pokj z Atenami. Lecz Ateczycy pobudzeni przez Kleona, stawiali zbyt wygrowane dania. Kleon sam zosta dowdc i mia ten zaszczyt, e przywiz z
wyspy jecw do Aten, chocia dzieo to byo w rzeczywistoci dokonane
przez Demostenesa. Poddanie si to znacznie obniyo saw Sparty, dotd
bowiem wszyscy sdzili, e wojownik spartaski gotw jest prdzej umrze
ni si podda. Wkrtce potem Ateczycy pod dowdztwem Nikiasza podbili
wysp Kitera na poudniowo-wschodnim wybrzeu Peloponezu. Majc j w
posiadaniu, mogli pustoszy pobrzea Sparty.
24. Rze w Kerkyra. Szlachta w Kerkyra, ktra bya pastwem demokratycznem, utworzya spisek w celu obalenia demokracyi i zerwania zwizku z Atenami (str. 97). Zabili oni przywdcw ludu, owadnli arsenaem i
dokami. Lecz lud uderzy na nich i rozbi; a w cigu siedmiu dni oddawa si
krwawej zemcie. Piciuset jednak ze szlachty ucieko i umocnio si nazewntrz miasta. Tu obleg ich lud z pomoc Ateczykw. Szlachta poddaa
si pod warunkiem, e odesana bdzie na sd do Aten. Zamiast tego wszyscy
zostali zabici. Jestto najgorszy przykad wciekej nienawici, ktr wojna ta
wytworzya miedzy stronnictwami szlachty a ludu w pastwach greckich.
25. Beocya i Tracya. Brazidas. Powodzenie Ateczykw z Sfakteryi napenio ich nierozsdn dum. Pragnli oni teraz odzyska potg na ldzie,
ktr posiadali od 457-447 (str. 92), a ktr Perykles radzi im, aby nie pr-

50

bowali zdobywa ponownie. Wkroczyli wic do Beocyi (424), lecz zostali zupenie rozbici u Delium. W tym samym czasie dowdca spartaski, Brazidas,
wkroczy do Tracyi i namwi Amfipolis, oraz inne miasta pobrzene do powstania przeciw Atenom. Brazidas by czem wicej ni zwyky wojownik
spartaski. Nie mia on powolnoci i konserwatyzmu Spartan. By ywy i
przedsibiorczy; a umia budzi mio i zaufanie ku sobie. W przeciwnoci
do innych Spartan by on dobrym mwc. Sowa jego i czyny pobudziy miasta trackie do powstania przeciwko Atenom. Utrata tych miast razem z porak u Delium, przeamay dotychczasowe powodzenie Ateczykw. Kleon
wysany zosta dla odzyskania Amfipolis, tu spotka si z Brazidasem, a obydwaj polegli w bitwie (422).
26. Pokj Nikiasza. Kleon by przywdc stronnictwa usposobionego wojowniczo. mier jego czynia pokj moliwym. Pokj zawarty zosta w r. 421
na warunkach, e kada strona odda wzitych jecw oraz miasta zajte
podczas wojny. Wszake Ateczykom dozwolono zatrzyma te miasta, ktre
si im podday, a nie byy przez nich zdobyte. Takie postpowanie Sparty obrazio w najwyszym stopniu koryntczykw i inne pastwa, od ktrych miasta te oddzieliy si, tak i odmwiy one uznania pokoju. Z drugiej strony
Ateczycy nie odzyskali Amfipolis. Pokj ten nosi nazw pokoju Nikiasza, od
dowdcy ateskiego, ktry mia gwny udzia w jego zawarciu. Spartanie nic
nie zyskali przez wojn, a panowanie Aten, jeli pomin strat Amfipolis,
byo rwnie potne jak i przedtem.
27. Alcybiades. Mantinea. Dowdc stronnictwa przeciwnego pokojowi a
pragncego nowych zdobyczy by teraz Alcybiades. By to modzieniec z rodziny szlacheckiej, bardzo zdolny i odwany, lecz pragncy tylko odegra
wielk rol w wiecie. Dziki zrcznoci i szczciu take mia powodzenie i
tak by otoczony pochlebstwem, e nic nie mogo mie na wpywu. Jeli
pragn cokolwiek uczyni, nie wstrzymyway go adne wzgldy na prawo.
Bezczelno, z jak okamywa lud, byle osign swoje cele, jest prawie nie
do uwierzenia. Lecz geniusz jego dawa mu ogromny wpyw na Ateczykw, a
wypadki, o ktrych teraz bdzie mowa, byy dzieem jego rady.
Niektre pastwa peloponezkie niezadowolone ze Sparty zawary now lig
z Argosem na czele. Alcybiades namwi Ateczykw, aby przyczyli si do
tej ligi, a w ten sposb Ateny zaczy miesza si do spraw pastw peloponezkich. Pokj ze Spart zosta niebawem zerwany i Ateczycy razem z Argiwami wkroczyli do Arkadyi. U Mantinei krl spartaski Agis spotka ich i
rozbi w wielkiej bitwie, skutkiem czego zwizek argiwski zosta rozwizany, a
dawna potga i sawa Sparty przywrcone (418).
28. Melos. Wyspa Melos bya teraz prawie jedyn z wysp Egejskich niepodleg Atenom. Bez adnego pozoru prawa, z wyjtkiem tego, e Melos koniecznym by dla ich potgi, Ateczycy zadali, aby wyspa ta poddaa si im.
Gdy otrzymali odpowied odmown, zdobyli Melos, wymordowali wszystkich
dorosych mczyzn, a kobiety i dzieci sprzedali do niewoli (418).
29. Wyprawa do Sycylii. Przez jaki czas Ateczycy nie mieszali si do
spraw miast greckich w Sycylii; w r. 416, miasto Egesta udao si do nich o
pomoc przeciw Syrakuzom. Alcybiades zachci Ateczykw nadziej rozszerzenia, panowania na Sycyli, a Nikiasz daremnie oponowa przeciw owym
dzikim planom zaborczym. Postanowiono wysa ogromne wojsko, a Nikiasz,
Alcybiades i Lamachus mianowani byli dowdcami. Po mierci Peryklesa Ni-

51

kiasz by najbardziej szanowanym obywatelem w Atenach. Nalea on do

szlachty, lecz wiernie suy ludowi. Wicej od innych popiera on mdre plany Peryklesa co do prowadzenia wojny, i opiera si zbyt ryzykownym rodkom. By sprawiedliwy i pobony; lecz religie wczesne byy poczone z licznemi zabobonami, a sama pobono Nikiasza poprowadzia, jak ujrzymy, ku
fatalnym nastpstwom. Nikiasz niejednokrotnie dowodzi w polu; by odwany i dotd miewa powodzenie w wojnie. Lecz chocia by dobrym dowdc w
mniejszych przedsiwziciach, nie dorasta do tak rozlegego dowdztwa, jakie obj teraz. By on zbyt ostrony i niezdecydowany; opuszcza waciw
chwil, kiedy naleao dziaa. Trzeci dowdca Lamachus, by dobrym wojownikiem, lecz by tak ubogi, i nikt nie chcia sucha jego rady.
30. Oszpecenie posgw. Na wszystkich ulicach ateskich mieciy si
popiersia boga Hermesa, opiekuna demokracyi ateskiej. Pewnego poranku,
nie nadugo przed wykroczeniem wyprawy, ludno ateska, budzc si, ujrzaa, e wszystkie te posgi s okaleczone. Oburzenie owadno miastem,
widziano w tem bowiem nietylko zuchwa obraz boga, ale i pogrk przeciw demokracyi. Obok innych oskarono w tem dziele Alcybiadesa. Baga on
lud, aby przekona si o jego winie lub niewinnoci przed wystpieniem wyprawy; lecz nieprzyjaciele jego przeprowadzili postanowienie o odoeniu badania, aby mc go oskary, gdy bdzie nieobecnym.
31. Wyprawa. W czerwcu r. 415, flota zoona ze 100 trirem, wypyna z
Aten przeciw Syrakuzom. W Kerkyrze przyczyy si do niej floty zwizkowcw, tak i cao skadaa si ze 134 trirem i 500 statkw transportowych,
wiozcych 5000 ciko uzbrojonych wojownikw i odpowiedni ilo lej
uzbrojonych. Lamachus chcia uderzy na Syrakuzy natychmiast, zanim
przygotuj si one do obrony; lecz zamiast tego dowdcy udali si do miast
sycylijskich, szukajc sprzymierzecw. Gdy zajci byli t spraw, Alcybiades otrzyma wezwanie, aby stawi si w Atenach na nowe oskarenie o
witokradztwo. Zamiast tego uciek do Sparty i sta si najwikszym nieprzyjacielem Aten. Nic nie uczyniono przez jesie, a Nikiasz zatrzyma flot w
nieczynnoci przez zim w Naxos sycylijskiem. Tymczasem Syrakuzaczycy
wzmocnili miasto i posali po pomoc do Grecyi. Pamitni na to, co uczyni
Brazidas w Tracyi, bagali przedewszystkiem Spartan aby im przysali spartaskiego dowdc. Alcybiades, ktry teraz by w Sparcie, peen nienawici
do Aten, przekona Spartan, aby zadouczynili tej probie.
32. Oblenie. Syrakuzy byy najwikszym i najpotniejszym miastem w
Sycylii. Leao ono na brzegu, zasonite z tyu grami. Skoro powolno Nikiasza umoliwia Syrakuzanom jego fortyfikacy, nie byo nadziei wzicia
miasta szturmem, a jedyn moliwoci dla Ateczykw byo ogodzi miasto
przez odcicie dowozu ywnoci od ldu i morza. Zaczli wic na wiosn 414
r. budowa podwjny mur dokoa miasta od strony ldu, i postpowali tak
szybko, e mona byo uwaa Syrakuzy za stracone. W tym samym czasie
flota ateska otoczya miasto od morza. Wkrtce jednak Lamachus poleg w
bitwie a Nikiasz zosta sam jeden dowdc; zanim za mur zosta skoczony,
przyby dowdca spartaski, Gylipos, z 3000 wojska. Przez nieogldno Nikiasza udao mu si przebi do Syrakuz. Odtd wszystko zmienio si. Gylipos obudzi we wszystkich nadziej. Rozbi on Ateczykw na wzgrzach za
miastem, a zbudowa wa poprzeczny w takim kierunku, e Ateczycy nie
mogliby skoczy swego wau dokoa Syrakuz, dopkiby go nie zdobyli. Obl-

52

enie teraz zostao wstrzymane. Ateczycy zmuszeni byli trzyma si tej czci wau, ktra ju bya zbudowana. Statki ich psuy si wskutek tego, e nie
byy naprawiane; niewolnicy zajci przy wiosowaniu i obywatele miast podlegych, penicy obowizki zaogi, dezertowali, a Syrakuzaczycy, ktrzy
pierwotnie mieli siebie za beznadziejnie niszych od Ateczykw na morzu,
uczyli si w porcie kierowania statkami i przygotowywali si do bitwy.
Nikiasz pisa do Aten, dajc posikw i proszc o dymisy (wrzesie
414), gdy mia chorob przyczyniajc mu wielkie cierpienia. Ateczycy
uparcie wymagali, aby utrzymywa dowdztwo. Na wiosn r. 413 Gylipos
uderzy na Ateczykw na morzu. Zosta rozbity w tej pierwszej bitwie, lecz
korzystajc z tej chwili wojsko ldowe Gyliposa owadno obozem floty w
zatoce i zapasami Ateczykw. W drugiej bitwie flota ateska zostaa zupenie rozbit, a Syrakuzaczycy marzyli teraz o zupenem zniszczeniu Ateczykw.
33. Demostenes. Zaledwie jednak Syrakuzaczycy wygrali bitw, gdy nowa flota ateska wpyna do ich portu. Ateczycy zrobili ogromny wysiek i
wysali 75 nowych trirem, z nowem wojskiem, pod dowdztwem Demostenesa, najmielszego i najbardziej przedsibiorczego ze swych wojownikw. Demostenes dostrzeg odrazu, e dopki way poprzeczne Gyliposa nie bd,
zdobyte, nie bdzie wstanie podbi Syrakuz. Doznawszy niepowodzenia w
ataku od frontu, oprowadzi wojska swoje w nocy dug drog obwodow,
wstpi na wzgrza, nie bdc dostrzeony, i uderzy na Gyliposa w ciemnoci. Z pocztku Demostenes odnis by zwyciztwo, lecz ciemno sprawia
zamieszanie wrd jego wojska. Wojownicy jego zabijali si wzajemnie i bitwa
skoczya si cik porak.
34. Zniesienie Ateczykw. Po tem niepowodzeniu Demostenes widzia,
e Sykakuzy nie mog by zdobyte i da od Nikiasza natychmiastowego
cofnicia si dla uniknicia dalszej klski. Przez duszy czas Nikiasz sprzeciwia si, lecz w kocu zgodzi si i rozkaz odpynicia nazajutrz wydany zosta 27 sierpnia 413 roku. Lecz tej nocy miao miejsce zamienie ksiyca, a
Nikiaszowi, ktry mia szacunek dla wszystkich znakw niebieskich, wrbici
powiedzieli, e armia nie powinna rusza si z miejsca przez cay miesic.
Syrakuzanie tymczasem dowiedzieli si o zamiarze Nikiasza cofnicia si z
flot i postanowili nie wypuci Ateczykw. Otoczyli oni wikszy port, w
ktrym znajdowaa si caa flota ateska, tak, i Ateczycy mogli wymkn
si jedynie przebojem, torujc sobie drog przez flot nieprzyjacielsk. Gdy
wszystkie przygotowania byy ukoczone, flota ateska wystpia naprzd i
bitwa zacza si. Caa ludno Syrakuz zgromadzia si na brzegu, patrzc
na bitw, a z przeciwnej strony portu, zgromadziy si wojska ateskie, ktre
nie byy wzite na statki. Cay ten tum wydawa okrzyki radoci lub rozpaczy, stosownie do tego, ktra strona bya zwycic lub zwycion. Bya to
walka na ycie i mier. Ateczycy walczyli z odwag rozpaczy, lecz naprno. Zostali pobici i odrzuceni ku brzegom zatoki.
Jedyn nadzieja byo teraz wymknicie si ldem do jakiego przyjaznego
miasta. Porzucajc rannych i umarych, cae wojsko, liczce 40 000 wojownikw, w stanie rozpaczliwym udao si wgb wyspy Ginc z godu i pragnienia, przeladowani przez Syrakuzan, po upywie szeciu dni dostali si
wszyscy do niewoli, prcz tych, ktrzy umarli z godu lub dezertowali. Nikiasz
i Demostenes zayli trucizn, aby unikn wystawienia przed ludnoci sy-

53

rakuzask, wszyscy inni zostali niewolnikami. Taki by koniec okropny tego

wielkiego uzbrojenia, najwikszego, jakie przedsiwzio ktrekolwiekbd z
pastw greckich.
35. Ateny w niebezpieczestwie. Dekeleja. Upadek wyprawy sycylijskiej
by jedn z najwikszych klsk, jakie spady kiedykolwiek na nard. Gdyby
Spartanie postpowali energicznie, mogliby zniweczy natychmiast Ateny;
lecz opucili sposobno, a Ateczycy podjli wojn ze zdumiewajc odwag. Jednak pooenie ich byo bardzo trudne. Za porad Alcybiadesa krl
spartaski Agis opanowa siln fortec, Dekelej w sercu Attyki, i utrzymywa tam sta zaog, ktra pustoszya kraj we wszystkich kierunkach, tak,
e nigdzie nie mogy wyrosn zasiewy. Bydo wyniszczono, niewolnicy uciekali do Spartan, a drogi byy nie do przebycia. Ateczycy musieli si ywi
zapasami dostarczonemi na statkach przewanie z Eubei oraz z wybrzey
Czarnego morza.
36. Powstanie w Chios. Alcybiades namwi take Spartan, aby wybudowali flot i posali j do Azyi dla zachty Joczykw do powstania. Sam on
popyn natychmiast do Chios z niewielu okrtami w celu rozpoczcia powstania. Rzd w Chios spoczywa w rku szlachty, ktra jednak dotd tak
wierna bya Ateczykom, e nie zmienili oni tych rzdw na demokratyczne.
Teraz jednak powstali (413). By to ciki cios dla Aten, gdy Chios by najpotniejszem z pastw joskich i mona byo liczy na pewno, e inne pjd
za jego przykadem. jako Milet i Lesbos powstay w r. 412. Szlachta w Samos przygotowaa si do powstania, lecz lud by tu po stronie Aten. Powsta
on przeciwko szlachcie, zabi 200 a 400 wygna. Ateny teraz naday Samosowi wolno i traktoway go jako wsplnika i rwnego, nie za jako pastwo
podlege. Samos sta si gwn kwater floty i armii ateskiej.
37. Sojusz midzy Spart a Tissafernesem. Tissafernes, satrapa perski
z Azyi Mniejszej rodkowej, pragn upadku panowania Aten, ktre podtrzymyway niezaleno Jonii od Persyi,. Zawar wic sojusz ze Spartanami,
obiecujc opaca wojska wysane przez nich do Jonii; Spartanie za nikczemnie zgodzili si na oddanie wszystkich miast greckich w Azyi Mniejszej.
Ateczycy wszake uzbroili teraz wie flot. Rozbili oni poczone floty Peloponezyjczykw i Persw u Miletu i tylko przybycie floty syrakuzaskiej
wstrzymao ich od oblenia tego miasta
38. Alcybiades opuszcza Spartan. Alcybiades jednak narobi sobie nieprzyjaci wrd Spartan, tak i podczas pobytu jego w Azyi Mniejszej ze
Sparty przyszed rozkaz, aby go zabi. Uciek on do Tissafernesa, a teraz uoy plan, aby odzyska yczliwo Ateczykw zrywajc sojusz midzy Tissafernesem a Spartanami. Potrafi on wywoa midzy nimi ktni z powodu
wielkoci opaty, a przekona Tissafernesa, e najkorzystniejsz dla Persyi
rzecz jest pozostawi Spartan i Ateczykw niszczy si wzajemnie, nie dajc pomocy ani jednym, ani drugim. Wskutek tego Tissafernes utrzymywa
Spartan w nieczynnoci przez cae miesice pod pozorem, e spodziewa si
floty, ktra ma im dopomc. Alcybiades tymczasem posa kamliw wiadomo do dowdcw ateskich w Samos, donoszc, e bdzie mg uzyska
pomoc Tissafernesa dla Aten, jeli Ateczycy pozwol mu wrci z wygnania,
lecz dodawa, e nie mgby wrci, dopki w Atenach bdzie demokracya.
Jeli wic ycz sobie pomocy Persyi, musz zmieni rzd na oligarchi (412).

54

39. Rzdy Czterechset. Wrd armii w Samos byo wielu zamonych,

ktrzy chtnieby ujrzeli oligarchi w Atenach i pokj ze Spart. Bogaci ponosili znaczn cz kosztw wojny; wydatki na opat obywateli za udzia w
zgromadzeniach ludowych i sdach przysigych obciay pastwo; demokracya za stracia zaufanie wskutek nierozsdnego postanowienia wypraw
sycylijskich, wbrew radom Nikiasza i innych umiarkowanych ludzi. Chocia
wic og armii Samos by usposobiony demokratycznie, pewna gromadka
ludzi wpywowych przystawaa na plan Alcybiadesa, dotyczcy zmiany rzdu.
Jeden ze spiskowcw, Pizander, zosta wysany do Aten w celu nakazania
klubom szlachty i zamonych ludzi, aby potajemnie popierali ten plan. W
klubach tych uoono upadek demokracyi. Obywatele znani z gorliwoci dla
demokracyi zostali potajemnie wymordowani. Zgroza pada na miasto, gdy
nikt oprcz spiskowcw nie wiedzia, kto nalea, a kto nie nalea do spisku;
wreszcie po czci przemoc zgromadzenie ludowe skonio do zniesienia rzdw ludowych i wszystkich urzdw, i do oddania cakowitego pastwa do
rk 400 wybranych ze stronnictwa szlachty. Postanowiono, e zwoywane
bdzie zgromadzenie z 5000 obywateli, lecz Czterystu nie mylao ich zwoywa. Zadali oni mier jeszcze wikszej liczbie swoich nieprzyjaci i zaczli
pertraktacye pokojowe ze Spart (411).
40. Armia w Samos. Gdy armia w Samos dowiedziaa si o tem, co zaszo
w Atenach, bya w najwyszym stopniu oburzona przeciw spiskowcom i zoya przysig przywrci demokracy. Owiadczyli oni, e s waciwem
ciaem obywatelskiem Aten, gdy ci, ktrzy pozostali w domu, zdradzili konstytucy. Zwoali wic zgromadzenie z zachowaniem wszystkich form zgromadzenia ludowego i obrali regularnych urzdnikw pastwa. Demokratyczni przywdcy armii zawarli przymierze z Alcybiadesem, ktry zerwa stosunki
z Czterystu i zosta mianowany dowdc. Alcybiades przyczyni najwiksze
krzywdy swemu krajowi. Przez niego to Gylipos zosta wysany do Sparty,
Agis zaj Dekelej, a Chios powsta. Lecz wojownicy byli tak pewni, e on
uzyska pomoc Tissafernesa i e naprawi wszelk krzywd, jak wyrzdzi
Atenom, e mu wszystko przebaczyli.
41. Upadek Czterechset. Wrd Czterechset nie byo jednoci. Bardziej
umiarkowani chcieli zwoywa 5000 obywateli i zachowa pewn wolno.
Kracowi postanowili utrzyma si przy wadzy w jakikolwiekbd sposb i
posali do Spartan, ofiarujc, e wpuszcz ich do Pireus. Spartanie opucili
t sposobno, a lud nie mg duej znosi panowania Czterechset. Dawna
konstytucya zostaa przywrcona, z t wszake rnic, e prawo gosu mieli
tylko ci obywatele, ktrzy posiadali pewn wasno, i e zniesiona zostaa
zapata za udzia w zgromadzeniach ludowych i sdach przysigych. Niektrzy z przywdcw Czterechset skazani zostali na mier po procesie formalnym; lecz wogle lud dziaa z najwikszym spokojem i umiarkowaniem, nie
dopuszczajc gwatw, jakie miay miejsce w Kerkyrze i innych pastwach
(411).
W tym czasie Eubea powstaa i poczya si ze Spartanami. By to ciki
cios dla Aten. adne zboe nie mogo by uprawiane w Attyce, a teraz nietylko Ateny pozbawione zostay dowozu ywnoci z Eubei, lecz Spartanie zajmujc t wysp i porty, mogli nie dopuszcza okrtw przywocych zboe do
Aten z innych miejscowoci.

55

42. Zwyciztwa Ateczykw w Hellesponcie. Spartanie, ktrzy pierwotnie walczyli tylko na ldzie, przywykli teraz do morza i byli przygotowani do
stoczenia walki z atesk flot u brzegw Azyi Mniejszej. Gdy przekonali si,
e Tysafernes nie myli w rzeczywistoci pomaga im, przenieli flot sw z
Jonii do Hellespontu, aby dziaa wsplnie z Farnabazesem, satrap w pnocnej czci Azyi Mniejszej, i dopomaga miastom, ktre powstay przeciwko Atenom w tych stronach. Mindaros, admira spartaski, mia nadziej
obj w posiadanie Bosfor i Hellespont, gdy w tym wypadku Ateny zostayby
odcite od miast na pobrzeu morza Czarnego, z ktrych otrzymyway zboe.
Flota ateska u Samos posza w lad za Spartask i stoczya dwie bitwy w
Hellesponcie obie pomylne dla Ateczykw. W lutym r. 409, dziki zrcznoci Alcybiadesa, flota spartaska, oblegajca Kyzikos w Propontis, zostaa
otoczona przez Ateczykw. Mindaros wycign statki na brzeg i stoczy
bitw na ldzie. Spartanie zostali rozbici, MIndaros poleg, a flota ich stracona. Cios by tak wielki, e Spartanie posali do Ateczykw propozycy pokoju, lecz Ateczycy nieroztropnie odrzucili j. Alcybiades okazywa nadal
usugi Atenom przez dwa lata, i miasta, ktre odpady na brzegach Bosforu,
zostay ponownie zdobyte.
43. Lyzander i Cyrus. Egospotamoi. Krl perski widzc, e Ateny wracaj
do potgi, a wiedzc, e jeli wyjd z wojny zwycizko, Persowie nie bd mogli odzyska Jonii, postanowi naprawd pomaga Spartanom i posa modszego syna swego Cyrusa na wybrzee z pomoc pienin. Nowy admira
spartaski, Lyzander, by bardzo zrcznym dowdc i organizatorem. Zawar
on tak przyja z Cyrusem, e nietylko Cyrus wypaci Spartanom to, co im
przyrzek, lecz jeszcze wicej. Dziki tej pomocy pieninej Sparta w kocu
pokonaa Ateny. Wojna trwaa jednak jeszcze i Ateczycy odnosili zwyciztwa, dopki w r. 405 Lyzander nie otoczy floty ateskiej, zupenie nieprzygotowanej, u Egospotamoi w Hellesponcie i nie wzi caej do niewoli.
44. Upadek Aten. Po utracie floty Ateczykom nic nie pozostawao prcz
samych Aten. Miasta w Azyi Mniejszej podday si Lyzandrowi, jedno za drugiem, prcz Lamos. W listopadzie za 405 r. Lyzander otoczy z flot Pyreus,
kiedy armia spartaska pod dowdztwem Agisa oblega Ateny od ldu. Teraz
dugie mury okazay si bezuyteczne, gdy Lyzander by panem morza i
statki z ywnoci nie mogy przybywa do Pyreus. Po upywie czterech miesicy miasto zmuszone zostao do poddania si wskutek godu (marzec 404).
Za warunek pokoju przyjto, e Ateny zrzek si swego panowania, oraz e
dugie mury i fortyfikacye w Pyreus zostan zniesione. Taki by koniec wielkoci Aten.
45. Trzydziestu tyranw. Lyzander dopomaga teraz najbardziej kracowym rd szlachty do obalenia demokracyi i ustanowi rzd z Trzydziestu
mw. Gwnym rd nich by Krityas. Zbrodnie owych Trzydziestu nale
do najgorszych, o jakich opowiada historya Grecyi. Zadawali oni mier setkom obywateli bez sdu, a dziaali z takim gwatem, z tak przewrotnoci i
okruciestwem, e zawsze pniej nazywano ich Trzydziestu tyranami. Zaoga spartaska umieszczona bya w Atenach dla ich obrony. Lecz po upywie omiu miesicy, obywatele, ktrych oni wygnali, wyruszyli na Ateny. Stoczono formalne bitwy, a w kocu Spartanie przestali pomaga Trzydziestu.
Rzdy ludowe zostay przywrcone na wiosn r. 403. Jakkolwiek nieroztropn bywaa demokracya, jak oligarchiczne rzdy Czterechset i Trzydziestu.

56

46. Niewiara. Sokrates. Rozpaczliwa walka pomidzy szlacht a ludem,

wywoana przez wojn w tylu pastwach, skonia ludzi do nieuwaania na
nic, prcz interesu stronnictwa, do ktrego naleeli. W nienawici swej do
przeciwnego stronnictwa w pastwie ludzie przestali troszczy si o samo
pastwo. Interesa partyj zajy miejsce prawa, obyczaju pobonoci. Okoliczno ta razem z innemi przyczynami przyczynia si do zburzenia wiary wyksztaconych Grekw w ich dawn religi i w rnic pomidzy zem a dobrem. Wojna szerzya gwat po caej Grecyi. Ludzie postpowali tak, jakby
sama sia usprawiedliwiaa wszystko; a niektrzy nawet uczyli, e tak jest. W
tych smutnych czasach ukaza si w Atenach czowiek, imieniem Sokrates,
ktry mia takie pogldy na prawd i dobro, jakich nie mia przed nim aden
Grek. Uczy on, e lepiej cierpie niesprawiedliwo, ni j popenia, oraz e
bogowie ycz sobie, aby ludzie nie czcili ich wiar i obrzdkami, lecz dobrymi czynami. Naucza on zadajc pytania, dopki nie doprowadzi ludzi do zrozumienia, jak mao wiedz. Czowiek ten zosta niezrozumianym przez Ateczykw; oskarono go o to, e burzy wiar w bogw i skazano na mier. Gdy
by w wizieniu mia sposobno do ucieczki, lecz nie przyj jej, sdzc, e
obywatel winien ulega nawet zym wyrokom pastwa. mier Sokratesa w
imi prawdy bya rzecz now w historyi greckiej. Wielu umierao odwanie
za ojczyzn, lecz Sokrates umar raczej jak misyonarz lub mczennik. Zarwno ycie jego jak i mier zrobiy gbokie wraenie na tych, ktrzy go
znali; a od czasu tego znajdowali si w Grecyi ludzie, ktrzy oddawali ycie
poszukiwaniu prawdy .6

Ob. tom IV naszej seryi: Kozowski Historya filozofii str. 39 i nast.

57

ROZDZIA VI.
SPARTA TEBY I MACEDONIA

1. Rzdy w Sparcie. Sparta miaa teraz kontrol nad wszystkiemi miastami, ktre byy pod wadz Aten. Lyzander wkracza do rozmaitych miast,
ustanawiajc wszdzie rzd oligarchiczny z dziesiciu obywateli przyjaznych
dla Sparty i spartaskich rzdcw zwanych harmostami (harmostes kierownik). Rzd spartaskich harmostw by o wiele uciliwszy ni rzd Ateczykw, i Sparta staa si znienawidzon wrd pastw greckich. Wybitni
Spartanie wzbogacili si nadmiernie, przez co zmieni si charakter ich pastwa. Byo teraz w Sparcie niewielu bardzo bogatych i wpywowych obywateli, reszta za stawaa si coraz ubosz i coraz bardziej niezadowolon.
2. Odwrot dziesiciu tysicy (401). Artaxerxes, starszy brat owego Cyrusa, ktry wspiera Lyzandra (str. 116), zosta krlem perskim. Cyrus postanowi obj tron w jego miejscu i zacign armi, zoon z 10 000 grekw, z ktr wyruszy w gb kraju. U Kynaksy, w pobliu Babilonu, stoczona zostaa bitwa, w ktrej Cyrus poleg. Grecy musieli teraz wrci z gbi
cesarstwa perskiego ku wybrzeom, przechodzc przez kraj nieprzyjacielski.
Powrt ten nazywa si odwrotem dziesiciu tysicy, a history jego opisa
Ksenofont, ich przywdca.7 Ucieczka ich wykazaa, jak sab bya w rzeczywistoci Persya, gdyby bowiem miaa przydatn do czegokolwiek armi,
drobna sia Grekw musiaaby by zniesion podczas dugiego tego odwrotu.
3. Sparta w walce z Persy. Spartanie wstydzili si tego, e wydali Persom Grekw z Azyi Mniejszej i wytoczyli wojn satrapom perskim (398). Krl
Spartaski, Agezilausz, odnis kilka zwyciztw i gotw by uderzy na Persw z wiksz si. Farnabazes zebra flot fenick i powierzy jej dowdztwo
admiraowi ateskiemu Kononowi. Konon spotka si z flot spartask u
wybrzey Knidos, w pobliu Rodosu spartask u wybrzey Knidos, w pobliu Rodosu i rozbi j doszcztnie (394). Skutkiem tego bya utrata wpywu
spartaskiego na miasta Azyi Mniejszej, ktry zalea od jej siy na morzu.
Harmostowie spartascy zostali wygnani, a Konon przepyn do Aten i odbudowa tu dugie mury i fortyfikacye Pireusu.
4. Sparta w wojnie z pastwami greckimi. Persowie podburzyli wic
pastwa greckie do wojny przeciw Sparcie. Teby, ktre byy najwikszym
nieprzyjacielem Aten, poczyy si teraz z nimi przeciwko Sparcie, a przyczyy si do nich Korynt i Argos. Spartanie zmuszeni byli odwoa Agezileusza z wojskiem z Azyi dla obrony ojczyzny. Wojna toczya si przez pewien
czas na terytoryum Koryntu midzy Spart a sprzymierzonymi przeciwko niej
pastwami; w tym samym czasie Ateczycy wysali flot na Hellespont i
przywracali potg sw na morzu.
7

Obacz tom VIII: Jebb. Historya literatury greckiej str. 120.

58

5. Pokj Antalkidasa (387). Spartanie uznali konieczno pokoju z Persy; pokj ten bardzo upokarzajcy nazywa si pokojem Antalkidasa. Wedug niego miasta w Azyi zwrcone zostay Persyi, a krl perski mg nakazywa Grekom, aby zawierali z sob pokj i ustanawia warunki jego, jak
gdyby by ich panem, a oni poddanymi jego. By to wynik walk pomidzy
Atenami a Spart, oraz pomocy, danej w nich przez Persy. Wszystkie pastwa greckie przystay na ten pokj. Liga miast beocyjskich pod dowdztwem
Teb zostaa zniweczona, a w kadem z nich ustanowiono rzd oligarchiczny,
przyjazny dla Sparty. W niektrych z nich Spartanie ustawili swoje garnizony.
6. Sparta i Teby. W Tebach istniao stronnictwo przyjazne Sparcie. Gdy
armia spartaska przechodzia przez Beocy, oddao ono zdradziecko cytadel tebask, zwan Kadema, w rce Spartan (382); osadzono tu zaog z
1500 Spartan. W cigu trzech lat Spartanie panowali nad Tebami, lecz w r.
379 zawiza si przeciwko nim spisek, na czele ktrego stan jeden ze
szlachty, Pelopidas. Dowdcy zaogi spartaskiej zostali zabici, a Tebaczycy
zyskali Kadem. Osabio to w znacznym stopniu potg Sparty a zachcio
nieprzyjaci.
7. Nowy zwizek ateski. Ateczykom udao si zawiza lig z 74 miast
na morzu Egejskiem, czc w ten sposb to, co stanowio niegdy konfederacy w Delos (str. 87). Kade z miast zachowao swj rzd, a inn nazw
nadano opatom kadego z nich, aby zwizek ten nie wydawa si odnowieniem dawnego panowania Aten. Teby poczyy si z lig, a wytoczono wojn
Sparcie na ldzie i na morzu. Celem Tebaczykw byo wyparcie Spartan z
tych miast Beocyi, gdzie mieli jeszcze zaogi i przywrcenie ligi beockiej z Tebami na czele. Okoo r. 374, cel zosta urzeczywistniony; rzdy przyjazne
Sparcie zostay obalone, zaogi spartaskie wygnane, a liga beocyjska odnowiona. Teraz obudzia si zazdro pomidzy Tebami a Atenami; w r. 371
Ateny zawary pokj ze Spart, pozostawiajc Teby wasnemu ich losowi.
8. Epaminondas. Leuktra. Spartanie natychmiast wkroczyli do Beocyi,
lecz piechota tebaska bya w tym czasie najlepsz w Grecyi, a dowdca ich.
Epaminondas, najwikszym jeneraem swego czasu. Epaminondas spotka
Spartan u Leuktry i rozbi ich tak dalece, e w caej Grecyi odczuto i potga
Sparty zblia si ku kocowi. Lecz Epaminondas nie zadowoli si zniweczeniem wpywu Sparty poza Peloponezem. W celu obalenia jej potgi w samym
Peloponezie i otoczenia jej nieprzyjacimi postanowi zjednoczy Arkady,
ktra bya dotychczas gromadk rozdzielonych miast, w jedn wielk lig, a
uczyni Messeni, ktra przez 300 lat bya oddana Sparcie, pastwem niezalenem. Poniewa miasta arkadyjskie byy zbyt zazdrosne wzgldem siebie,
aby dopuci, iby ktrekolwiek z nich stano na czele zwizku, Epominondas zaoy nowe miasto, Megalopolis, (co znaczy wielkie miasto), w ktrem
mieli schodzi si przedstawiciele wszystkich miast arkadyjskich. Podobnie
zaoone zostao miasto Messene, jako orodek dla nowego pastwa messeskiego (369). Tak wic Epaminondas zupenie przeksztaci warunki w Grecyi. Obniy Spart, ktra przez 400 lat staa na czele znacznej czci Grecyi,
do poziomu zwyczajnego pastwa; Teby za podnis do najwikszej potgi.
Jeli wemiemy pod uwag rzeczywiste zmiany przeze spowodowane, powinnimy zaliczy Epaminondasa do najwikszych z greckich mw stanu z

59

wyjtkiem Temistoklesa. Jednak dzieo Temistoklesa przetrwao, dzieo Epaminondasa przemino.

9. Mantinea. mier Epaminondasa. Niebawem powstay ktnie w nowej
lidze arkadyjskiej. Cz jej, z Mantine na czele, stana po stronie Sparty,
reszta po stronie Teb. W r. 362, Spartanie wysali armi do Arkadyi; Epaminondas spotka j i stoczy bitw u Mantinei. Tebaczycy odnieli zwyciztwo, lecz Epaminondas poleg w bitwie. By on tym, ktry podnis Teby do
ich potgi. Po jego mierci nie byo nikogo, ktoby mg zaj rwne mu stanowisko i wpyw Teb rycho przemin.
10. Macedonia. Pastwa greckie wyczerpay potg swoj w wojnach
wzajemnych, a teraz miay wpa pod panowanie Macedonii, ktra dotd nie
miaa udziau w historyi greckiej. Macedoczykw nie uznawano za Grekw i
Ilyrw; lecz nie to byo przyczyn, e nie uwaano ich za Grekw, gdy wiele
innych kolonij, powszechnie uwaanych za greckie, zawieray rwnie ludno mieszan. Przyczyn byo, e Macedoczycy nie yli tak, jak Grecy.
Mieszkali przewanie po wsiach, nie za w miasteczkach; a gdy cech Greka
bya ta, e nalea do malekiego pastwa, ktrego obywatele schodzili si
razem i sami rzdzili swem pastwem, Macedoczycy przeciwnie tworzyli jeden kraj, podlegy wadzy krlewskiej. Nie mieli oni ksiek ani dzie sztuki, a
czas swj spdzali na rolnictwie i polowaniu, pdzc surowe ycie wiejskie.
Tak wic nietylko rzdy w Grecyi byy inne ni w Macedonii, lecz wyksztaconemu Grekowi zwyky Macedoczyk wydawa si zbyt mao ogadzonym, aby
mg uchodzi za Greka. Jednak krlowie macedoscy byli traktowani jako
Grecy, i dopuszczani do igrzysk olimpijskich (str. 27). Przez dugi czas starali
si oni uczyni siebie i dwr swj moliwie podobnym do Grekw. Archelaos,
ktry by ich krlem okoo 400 roku przed Chr., zaprasza poetw i artystw
greckich do Macedonii, oraz budowa miasta i torowa drogi, aby zaprowadzi
pokj i dobrobyt rd ludu. Gdy wic pastwa greckie byy wyczerpane przez
wojny, Macedonia zaczynaa przybiera charakter potnego pastwa. Lud
jej by twardy, odwany i posuszny; a zdarzao si, e gdy mier Epaminodasa pozostawia Teby bez przywdztwa, w Macedonii rzdzi krl Filip, ktry
przewysza wszystkich Grekw swego czasu. W modoci swojej Filip by
przez trzy lata zakadnikiem w Tebach i nauczy si od Epaminondasa, jak
wytworzy najlepsz armi, jak spotgowa swj kraj, a osabi swych nieprzyjaci. Ustanowi on armi regularn, jakiej nie miao adne pastwo
greckie i przedsiwzi rozszerzy wasne posiadoci oraz stan na czele
Grecyi.
11. Olyntos. Midzy wschodni czci posiadoci Filipa a morzem znajdowa si kraj, zwany Chalcyd, zawierajcy liczne pastwa greckie. Jedno z
nich, Olyntos, stao si potnem i stano na czele ligi z ssiednich miast
zwanej Zwizkiem Olynckim. Dalej na wschd znajdowao si miasto Amfipolis, ktre Ateny utraciy podczas wojny Peloponezkiej (str. 97) i nigdy nie
mogy odzyska. Inne miejscowoci na wybrzeu tem naleay wci do Aten,
tak i wszelka akcya Filipa potrcaa przedewszystkiem o interesy Aten.
Filip zawar przyja z Ateczykami pod pozorem, e odzyska dla nich
Amfipolis; lecz gdy zdoby to miasto, zatrzyma je dla siebie. W celu za niedopuszczenia, aby Ateczycy poczyli si z Olyntczykami przeciwko niemu,
odda Olyntowi inne miasto i zawiza z nim przymierze (357). Teraz prze-

60

szed przez rzek Strimon i opanowa zachodni cz Tracyi, gdzie znajdoway si bardzo bogate kopalnie zota, i tu zaoy miasto Filipi.
12. Wojna wita. Niebawem Filip znalaz sposobno wmieszania si w
sprawy Grecyi waciwej dziki wojnie, ktra miaa zwiazek ze witynia delfick. Po bitwie u Leuktry, Teby uzyskay przewag nad Focyd, lecz Focyjczycy zrzucili niebawem ich panowanie. Wtedy Tebaczycy skonili rad amfiktiosk (str. 20) do wydania wyroku przeciwko Focyjczykom i do skazania
ich na cik kar pienin za to, e uprawiali rwnin Krizy (str. 32). Focyjczycy opanowali wtedy sam wityni delfick (355), a przy pomocy jej
skarbw mogli uzbroi wielkie wojsko, z ktrem rozpoczli wojn przeciwko
Tebaczykom i Lokryjczykom. Ateny i Sparta poczyy si z Focyjczykami,
ktrych popierali take niektrzy tyrani rzdzcy w Tessalii. Szlachta tessalijska zwrcia si o pomoc do Filipa. Wielka bitwa stoczona zostaa pomidzy
Filipem a Focyjczykami w Tessalii; FIlip odnis zwyciztwo i zosta panem
Tessalii (352); mia on zamiar wkroczy do Focydy, lecz gdy doszed do Termopil, znalaz tu potn armi atesk i cofn si.
13. Demostenes. Ateczycy tymczasem stanli znowu na czele ligi egejskiej (str. 121), a gdyby postpowali byli odwanie i mdrze, mogliby wstrzyma Filipa. Lecz Ateczycy utracili dawn energie i troszczyli si wicej o zabawy i widowiska ni o co innego. Bogaci nie chcieli nic dawa na pastwo i
starali si unikn podatkw, a ci Ateczycy, ktrych ojcowie gotowi byli i
wszdzie i czyni wszystko dla dobra Aten, teraz peni byli niechci do suby
wojskowej, tak i koniecznem stao si uycie wojsk najemniczych, zoonych
z nieateczykw. W roku 358 wybucha wojna miedzy Atenami a ich wsplnikami. Ateny nie miay w niej powodzenia i wiksze miasta oddzieliy si od
nich, zostawiajc tylko mniejszo w zwizku. By wszake w Atenach czowiek godny najlepszych ich dni. By to mwca Demostenes. Demostenes widzia, e Filip chce opanowa Grecy; a gdy wielu z Ateczykw byo za tem,
aby utrzymywa przyja z Macedoni, Demostenes by przekonany, e jeli
Filip nie zostanie powstrzymany, wolno Aten bdzie utracona na zawsze.
Stara si wic obudzi w Ateczykach wiadomo tego niebezpieczestwa i
wznieci w nich ducha ich przodkw; pobudzi ich do czynw energicznych,
zamiast pozostawia wypadki ich biegowi. Potg Demostenesa bya jego
wymowa: by on najznakomitszym mwc, jaki kiedykolwiekbd istnia.
Pierwsz swoja znakomit mow przeciwko Filipowi wygosi Demostenes z
powodu zdobycia Tessalii przez Filipa; nazwa j Pierwsz Filipik (352)8
14. Filip zdobywa Olynt. Po zdobyciu Tessalii Olyntczycy dostrzegli, e
Filip zwrci si przeciwko nim i posali do Aten, proponujc zwizek. Demostenes nakoni Ateczykw do zwizku z Olyntem; po jego zawarciu rozpocza si wojna. Lecz Ateczycy dawali tak nieznaczn pomoc, e Filip zdobywa jedno po drugiem miasta zwizku olynckiego, a w kocu zdoby sam
Olynt (348). Opowiadaj, i Filip zburzy doszcztnie 30 miast, a wszystkich
Olyntczykw, ktrzy wpadli mu w rce, sprzeda w niewol. Caa Chalkidike
zostaa przyczona do posiadoci Filipa.
15. Filip koczy wit wojn. wita wojna wci si cigna. Filip zawar pokj ze wszystkiemi pastwami greckiemi prcz Focyjczykw, a odciwszy ich w ten sposb od wszelkiej pomocy, wkroczy do Focydy i zdoby
cay kraj, szerzc takie spustoszenie, jakiego Grecy nigdy nie widzieli. Zaj
8

Obacz Jebb. Historya literatury greckiej str. 131 (tom VIII naszej seryi).
61

on Delfy, odda wityni jej kierownikom i zwoa rad amfiktyonw. Rada ta

postanowia, e wszystkie miasta Focydy maj by zburzone i e wszystkie
miasta Focydy maj by zburzone i e Focyjczycy maj mieszka po wsiach.
Gosy ktre mieli Focyjczycy w radzie amfikcyoskiej oddano Filipowi i przyznano mu prawo przewodniczenia w igrzyskach pityjskich, ktre odbyway
si w Delfach. W ten sposb Filip zosta uznany przez rad amfiktyosk za
obroc Appolina (str. 28), i uzyska prawo mieszania si do spraw greckich,
skoro tylko mg upozorowa to jak krzywd uczynion bogu lub jego
wityni (346).
16. Peloponez. W wikszej czci pastw peloponezkich istniay wrogie
sobie stronnictwa. Filip zrcznie skorzysta z tego, a gdzie tylko mg, zjednywa sobie jedno ze stronnictw. Zawar przyja szczeglniej z pastwami
zaoonemi przez Epaminondasa, ktre obawiajc si Sparty, szukay protekcyi cudzoziemskiej. W celu przeciwdziaania planom Filipa Demostenes stan sam a czele poselstwa, wysanego do pastw peloponezkich, ktre poczyy si z Filipem, i stara si wytumaczy im, e s w przymierzu z nieprzyjacielem caej Grecyi. Poselstwo to nie wywoao adnego skutku, lecz
ostrzeenie Demostenesa uczynio spraw jasn wszystkim Grekom. Filip
powiedzia on jest nieprzyjacielem wszystkich Grekw. Jest on krlem, a
jeli zwyciy, uczyni Grekw swoimi poddanymi. Niech Grecy pozostawi
swoje ktnie i pocz si, aby ocali wolno, ktra jest przyrodzonem prawem Grekw przeciwko despocie pragncemu ich ujarzmi. Tak wic Demostenes walczy nie o same tylko Ateny, lecz o ca Grecy.
17. Ateny i Bizancyum. Ateczycy pierwotnie nie przywizywali wielkiej
wagi do Demostenesa; lecz w miar tego jak urzeczywistniao si wszystko,
co mwi o ambicyi Filipa, silne stronnictwo zgromadzio si dokoa niego i
Ateny zaczy wreszcie dziaa energicznie. Po zakoczeniu witej wojny FIlip kontynuowa swoje zdobycze we wschodniej Tracyi. By jeszcze w zgodzie
z Atenami, lecz pewien dowdca ateski na wybrzeu Tracyi mia zatarg z
wojskami macedoskiemi. Filip napisa list do Aten, skarc si na jego postpowanie i proponujc cilejsz przyja. Demostenes podburzy Ateczykw do odrzucenia propozycyi Filipa, i do poczenia si z Bizancyum, na
ktre teraz Filip uderzy. Ateczycy posali pomoc Bizancyum. Odsiecz bya
pomylna i Filip zmuszony by do cofnicia oblenia (341). Powodzenie to
zwikszyo wpyw Demostenesa w Atenach i umoliwio mu przeprowadzenie
prawa, ograniczajcego bezuytecze trwonienie grosza publicznego na uczty
(str. 126), oraz stwarzajcego fundusz na wojn. Przedsiwzi on take
rodki, aby zmusi bogatych do opacenia sprawiedliwej czci podatkw na
flot, od ktrej w najwyszym stopniu zaleao powodzenie Aten w stosunku
do Filipa.
18. Cheronea. Lecz Filip mia wielu przyjaci i sprzedawczykow w Atenach i innych miastach greckich. Gwnym z nich w Atenach by Eschines,
mwca przewyszajcy wszystkich innych prcz Demostenesa, lecz jako
obywatel jeden z najgorszych ludzi, jakich wyday Ateny. Eschines by posem ateskim do rady amfiktyoskiej; tu w r. 338 przyczyni si do ogoszenia wojny przeciwko miastu ssiedniemu, Amfissie, dla bagatelnych powodw, po to jedynie, by dostarczy sposobno powoania Filipa na dowdc
(str. 127). Filip wyruszy na poudnie z wielk armi. Nagle do Aten dosza
wiadomo, e zamiast i na Amfiss, Filip opanowa Elate na wschodzie

62

Focydy, miasto, ktre panuje nad wejciem do Beocyi i Attyki. Amfissa bya
tylko pozorem, a wzicie Elatei znaczyo tyle, e Filip kadej chwili moe stan u bramy Aten. Zwoano zgromadzenie, a gdy poczyli si z Tebami i odwanie wystpili przeciwko Filipowi. Tak te i postpili. Sidmego sierpnia
338 r. wojska ateskie i tebaskie spotkay si z Filipem u Cheronei w Beocyi, tu zostay rozbite i FIlip sta si panem Grecyi.
19. mier Filipa. Filip zwoa teraz kongres wszystkich pastw greckich
w Koryncie. Wypowiedziano wojn Persyi, a Filipa mianowano naczelym wodzem wszystkich si greckich. Wrci on do Macedonii, aby przygotowa si
do wyprawy azyatyckiej. Lecz na szczycie swej sawy, gdy obchodzi uroczystoci lubne crki swej z krlem Epiru, zosta zabity przez jednego ze
szlachty macedoskiej. Koron jego odziedziczy syn Aleksader (336).

63

ROZDZIA VII.
PASTWO ALEKSANDRA.

1. Aleksader panem Grecyi. Aleksander wstpujc na tron, zalaz

wszystko gotowe do wyprawy na Persy. Poniewa mier Filipa wywoaa
ruch wolnociowy w niektrych z pastw greckich, Aleksander wkroczy natychmiast do Peloponezu z wielkiem wojskiem w celu okazania Grekom swojej potgi. Jak i poprzednio zgromadzono kongres w Koryncie, a Aleksander,
chocia majcy tylko 20 lat, uznany zosta za naczelnika i dowdc Grecyi.
Wrci wtedy do Macedonii, a na wiosn r. 335 uczyni wypraw przeciwko
barbarzyskim ludom na pnocy Macedonii. Utorowa najsamprzd drog
przez Tracy do Dunaju, ktry przeby i rozbi mieszkajcych za nim Getw.
Nastepnie zwrci si na poudniowy zachd i rozbi Illirw na zachodzie od
Macedonii. W czasie jego nieobecnoci przysza do Grecyi faszywa wie o
jego mierci, wskutek czego Tebaczycy powstali i oblegli zaog macedosk
w Kadmei. Aleksander wrci z Iliryi ze zdumiewajc szybkoci i zdoby Teby. Miasto zostao zrwnane z ziemi, a caa ludno sprzedana w niewol.
Takie zupene zburzenie pastwa, ktore niedawno stao na czele Grecyi, napenio strachem inne pastwa i usuno wszelka myl oporu.
2. Armia macedoska. Falanga. Armia, ktr Filip przygotowa, a przy
pomocy ktrej Aleksander obali krlestwo perskie, bya tak uzbrojona i
uszykowana, e chocia niebardzo liczna, bya jednak najwieksz si, jaka
dotychczas widziano na wiecie. Gwnym rysem armii macedoskiej bya
falanga. By to oddzia pieszych onierzy, uzbrojonych w dzidy dugie na 21
stp, a umieszczonych w 16 szeregach. Kady szereg sta o trzy stopy w tyle
od poprzedniego, a trzyma dzidy na odlegoci 15 stp od ostrza, a szeciu
stp od cikiego koca, tak, i dzidy pierwszych piciu szeregw wystaway
poza pierwszy szereg na trzy, sze, dziewi, dwanacie i pitnacie stp.
Zwyka dzida grecka wystawaa tylko na sze stp, tak wic gdy Tebaczycy
uderzyli na falang macedosk u Cheronei, musieli przebi trzy szeregi
ostrzy dzid, zanim mogli dotrze do nieprzyjaci. Wad falangi bya ta, e nie
moga si szybko obraca i e dla utrzymania porzdku wymagaa rwnego
gruntu. Tak wic chocia falanga bya najsilniejszym oddziaem ciko
uzbrojonego wojska, z jakim wypado spotka si Grekom, rzymska metoda,
polegajca na tem, e pierwotnie ciskano krtkim oszczepem, a nastpnie
uderzano mieczami, okazaa si skuteczniejsz nawet od falangi, gdy nic nie
przeszkadzao tu szybkim obrotom wojownikw w kadym kierunku, kady
za mg walczy sam za siebie i posugiwa si mieczem jednakowo na rwnym lub nierwnym gruncie. Nie znamy wszake przykadu, aby falanga zostaa pobit na rwnym gruncie przez wojska majce krtkie uzbrojenie i
uderzajce z przodu. Rzymianie, gdy spotykali si z falang, odnosili zwyciztwo uderzajc z boku i szukajc miejscowoci nierwnej, gdzie dzidy nie

64

mogy by utrzymane w naleytym porzdku. Aleksander nigdy nie uywa

samej falangi, lecz zaczyna bitw innymi oddziaami wojsk, falang za
wprowadza dla ostatecznego ciosu ku kocowi bitwy.
3. Gwardya i kawalerya. Wojownicy falangi byli wszyscy rodowitymi Macedoczykami; rwnie rodowici Macedoczycy wchodzili w skad gwardyi,
oddziau piechoty uzbrojonego zwyk dzid i tarcz, oraz w dwch oddziaach kawaleryi, z ktrych jeden mia cik zbroj i zaopatrzony by w krtkie, grube dzidy do walki w regularnych bitwach; drugi lekko uzbrojony
posiada dugie, lekkie lance, a przeznaczony by do rekonesansw i do przeladowania nieprzyjaciela. Krla otacza oddzia modej szlachty macedoskiej, zwanej paziami. Z tej gwardyi modzie awansowaa do wyborowego
oddziau, zwanego gwardy przyboczn, czyli jakbymy powiedzieli, sztabem
krla, z ktrego wybiera on swoich generaw i wyszych oficerw.
4. Inne oddziay wojsk. Obok tych oddziaw utworzonych z rodowitych
Macedoczykw, byy inne puki: greckie, zoone z piechoty i kawaleryi,
niemniej jak i utworzone z mieszkacw barbarzyskich krajw otaczajcych
Macedoni, uzbrojonych w uki, dziryty i inn lekk bro. Obok tego, istniaa
regularna dywizya armii, kierujca machinami do ciskania kamieni, zarwno
podczas oblenia, jak i w bitwach. Machiny te speniay w sposb mniej doskonay funkcy dzisiejszych armat. W sztuce wojennej Grekw uywano ich
wycznie tylko do rozbijania murw podczas oblenia. Aleksander pierwszy
uy ich z powodzeniem w bitwach, a w pniejszej historyi spotykamy przykad bitwy rozstrzygnitej przy pomocy tego rodzaju artyleryi.
5. Monarchia militarna. Tak wic armia macedoska, chocia nie przewyszaa 40 000 ludu, obejmowaa wszelkie rodzaje wojsk. Co do usposobienia swego bya przeciwnocia ktrejkolwiekbd armii pastw greckich. W
armii greckiej wojownikami byli sami obywatele, ktrzy wracali do zwykego
ycia, skoro tylko ukoczya si wojna; dowdcami byli rwnie obywatele
obierani przez lud. W armii macedoskiej krl by wszystkiem. onierze jej
nie wiedzieli, co to znaczy by obywatelem. Mao si znali na prawach i wolnoci, lecz oddani byli krlowi, ktry wid ich na bj i walczy tam z nimi.
Jeneraowie zaczynali swj zawd od stanowiska paziw krlewskich; dalej
towarzyszyli mu jako gwardya przyboczna a awansowali dlatego, e uzyskali
jego przyja lub dobr opini. Nie moe by mowy o wolnoci w pastwie,
gdzie armia staje si narzdziem jednego czowieka, jak Aleksander, Cezar
lub Napoleon; lecz sama armia, jeli w monarcha jest dobrym dowdc,
staje si niezywcion, najprzd dlatego, e mio onierzy do dowdcy jest
jednem z najsilniejszych uczu, jakie moe posiada czowiek i pobudza ich
do cudw odwagi i wytrwaoci; powtre dlatego, e armia lepiej jest kierowan wtedy, gdy jeden dobry dowdca stoi na jej czele, ni kiedy kilku geeraw zastpuje jeden drugiego w dowdztwie, lub gdy rzd pastwa ma
prawo miesza si do czynnoci generaw. Zdarzyo si, e Aleksander, ktry
mia teraz bezwzgldne rzdy nad armi, doprowadzon przez Filipa do takiej
doskonaoci, posiada niezwyky geniusz wojskowy. Dziki tym przyczynom
armia macedoska z Aleksandrem na czele stanowia si, jakiej dotd nie
byo w dziejach; a mogaby prawdopodobnie bez wielkiej trudnoci zdoby
cay wat.
6. Charakter Aleksandra. Aleksander zasuy na imi Wielkiego, wskutek swoich zdumiewajcych zalet jako dowdcy, oraz wskutek naturalnej

65

wadzy jak mia nad ludmi. Nigdy czowiek nie okazywa takiej energii podczas wojny. Nigdy nie oszczdza on siebie, chocia w pochodach jego nieraz
ze znuenia ginli ludzie i konie. Cokolwiek naleao uczyni, czyni z najwikwiksz szybkoci: jeneraowie i onierze czuli, e stoj pod dowdztwem
czowieka, ktremu nic nie moe si oprze. Wprawdzie przeciwnikami jego
byy przewanie ludy Azyi, tak e same zwyciztwa, ktre odnosi w bitwach
nie wystarczyyby na dowd, e Aleksander by wielkim dowdzc; lecz gotowo, z ktr wykonywa wszystko co zamierzy i zaufanie wojsk do niego,
dowodz, jak niezwykym by wodzem. Wodzowie rzymscy, ktrzy mogli sobie
wytworzy sd poprawny, uwaali Aleksandra za najwikszego z dowdzcw,
prcz Haanibala, Kartagiczyka. W odwadze i stanowczoci nikt go nie przewyszy.
Lecz jeli pominiemy zalety wojownika i porwnamy Aleksandra z Peryklesem lub innym szlachetnym Grekiem, przedstawia si nam czsto nie tylko
pozbawionym wielkoci, lecz zasugujcym na pogard. Gdybymy tylko mieli
mu do zarzucenia, e mordowa swoich jecw, nie stanowioby to plamy na
jego charakterze, gdy byo to zwyczajem w owych czasach. Lecz Aleksander
wlk ywcem za rydwanem swoim generaa, ktry odway si mu sprzeciwia; odda na katusze i zamordowa wskutek prostego podejrzenia Filotasa,
dowdc konnicy, za ktrego przyjacielela podawa si do ostatniej chwili;
zabi podstpem Parmenio, jednego z najstarszych swych generaw, ojca
Filotasa wskutek tego podejrzenia; skorzysta ze stanowiska swego jako
krla, aby zabi w przystpie pijastwa, Klitusa, jednego z najdawniejszych
swych przyjaci. Podda torturze i powiesi Kallistenesa, pisarza greckiego,
podejrzewajc go o spisek, lecz po czci dla tego, e Kallistenes nie chcia
uczci go jako boga. Aleksandra przedstawiaj niekiedy jako bohatera Grecyi; w istocie wszake, mia on w sobie bardzo mao greckiego, a zblia si
najwicej do krla barbarzycy. W ostatnich latach ycia jego zdobycze i sawa rozbudziy dzikie i samowolne popdy jego natury; a jeli mamy go uwaa za Greka, moemy porwnywa go jedynie do najgorszych z tyranw. By
on zupen przeciwoci ludzi, jak Perykles i Epaminondas, ktrzy w miar
jak wyrastaa ich potga, tem silnie czuwali nad sob i tem gorliwiej przestrzegali praw innych.
7. Podbicie Azyi Mniejszej. W r. 334 Aleksander przepyn przez Hellespont. Najlepsze wojska, jakie mogli mu przeciwstawi Persowie, byy to puki najemnikow greckich, a dowdca ich Memnon, rodem z Rodos, zna dobrze sztuk wojenn. Memnon poradzi satrapom perskim nie przyjmowa
bitwy w otwartem polu, lecz broni przej przez gry i miasta, a zarazem
posa flot fenick, ktra przewyszaa flot Aleksandra, aby pobudzi Grekw przeciw Macedonii i wkroczy do samej Macedonii. Lecz satrapowie nie
chcieli posucha Memnona i stoczyli bitw niedaleko od Hellespontu nad
rzek Granikos. Aleksander wygra j po cikiej walce. Daryusz, krl Persyi,
powierzy teraz dowdztwo Memnonowi. Memnon przygotowa si do walki
na morzu i pozyska kilka wysp Egejskich; lecz wkrtce potem zachorowa i
umar. Aleksander przebieg Azye Mniejsz, a Daryusz zaniedbujc plany
Memnona, zgromadzi ogromne wojsko, aby stoczy waln bitw. Odbya si
ona niedaleko od Issos, na pograniczu Kilikii i Syryi (mapa 1). Daryusz uciek
haniebnie, a chocia rodowici Persowie walczyli odwanie, Aleksander uzyska zupene zwyciztwo i wzi w niewol rodzin Daryusza (333).

66

8. Zdobycie Fenicyi. Daryusz cof si za Eufrates, lecz Aleksander, zamiast go przeladowa, zwrci si na poudnie do Fenicyi. Damaskus zosta
zdobyty a porty Fenickie, prcz Tyru, podday si bez oporu. Spowodowao
to, e flota fenicka, uywana przez Persw, rozproszya si i najlepsze szanse
jakie mieli Persowie przeciwko Aeksandrowi zostay utracone. Sam tylko Tyr
odmwi poddania si. Miasto to wznosio si na wyspie w odlegoci trzech
wierci kilometru od ldu, a otoczone byo olbrzymiemi murami. Tyryjczycy
mieli okrty, Aleksander za ich nie mia; zdawao si wic, e na wyspie owej
mogli si bezpiecznie mu opiera. Lecz Aleksander postanowi dotrze do Tyru such nog, budujc grobl kamienn szeroka na 200 stp przez cienin
morsk, oddzielajc miasto od ldu. Grobla zostaa wzniesiona, lecz w miar jak zbliaa si do muru miasta Tyryjczycy burzyli j ponownie; wreszcie
Aleksander zmuszony by uy floty innych miast fenickich dla obrony budowniczych. Grobla zostaa ukoczona, wtoczono po niej machiny oblnicze
i stopniowo przebito wyom w murze. Po wciekej walce zdobyto Tyr szturmem. Oblenie trwao 7 miesicy; zarwno atak jak i obrona tego miasta
nale do najsawniejszych w dziejach.
9. Egipt. Aleksandrya. Z Feicyi wkroczy Aleksander do Egiptu, ktry nie
stawia oporu. Persowie oburzyli Egipcyan, obraajc ich bogw zwierzcych
(str.58); Aleksander przeciwnie zoy im ofiary, chcc pokaza Egipcyanom i
innym ludom, i chce uszanowa religi i chcc przedstawi si korzystnie
przy porwnaniu z Persami. Zaoy teraz miasto Aleksandry u ujcia Nilu.
Aleksandrya staa si pniej najwaniejszem miastem w wiecie po Rzymie.
Lecz Aleksander nie mg tego przewidzie. Zamiarem jego przy zakadaniu
tego miasta byo zapewne poczenie Egiptu z reszt swego pastwa, czynic
stolic jego miasto handlowe, pobrzene, zaludnione przez Grekw i Egipcyan.
10. Arbella. Wyprawy Aleksandra. Zwiedziwszy wityni Ammona, w
pustyni zachodniego Egiptu, Aleksander wyruszy przez Syry na pnocny
wschd, a przebywszy Eufrat i Tygrys spotka si z Daryuszem, stojcym na
czele wielkiej armii w pobliu Arbeli, niezbyt daleko od Ninwy. Daryusz znowu uciek z pola na pierwszy widok niebezpieczestwa, a Aleksander uzyska
zupene zwyciztwo (331). Zacz teraz postpowa jak wadca krlestwa perskiego i mianowa satrapw. Wkroczy do Babilonu z wielk okazaoci a
zjedna sobie ksiy i lud, ofiarujc ich bogom i kac odbudowa witynie
zburzone przez Persw. Po miesicznym wypoczynku dla wojsk wyruszy do
Suzy, a ztd do Persepolis (na poudnie-wschd), stolicy waciwej Persyi.
Znalaz tu olbrzymie skarby, a chocia miasto nie stawiao oporu, Aleksander
spali je i pozwoli onierzom wymordowa cz mieszkacw jedynie po to,
by zemci si za najazd dokonany przed 150 laty przez Persw na Grecy.
11. mier Daryusza. Daryusz uciek z Arbeli do Ekbatany w Medyi, a
Aleksander wyruszy wlad za nim. W miar jak Aleksander zblia si, Daryusz ucieka na wschd przez gry na poudniowem wybrzeu Kaspijskiego
morza. Aleksander tropi go w dzie i w nocy, lecz gdy zblia si, Daryusza
zamordowa Bessus, jeden ze szlachty perskiej, aby nie odda si ywcem
Aleksandrowi.
12. Aleksander za morzem Kaspijskiem. Po podbiciu kraju na poudnie
od morza Kaspijskiego Aleksander poszed na poudniowy wschd przez
kraje stanowice dzi Persy i Afganistan. Po drodze zaoy kolonie Aleksan-

67

dryi Aryon, dzisiejszy Herat, wany punkt pod wzgldem wojennym na zachodniem pograniczu Afganistanu. W Proftazyi (Furra), nieco dalej na poudnie, zatrzyma si przez dwa miesice i tu zamordowa Filotasa (330). Ztd
wyruszy na wschd i zaoy miasto, ktre ma by dzisiejszym Kandaharem;
nastpnie zwrci si na pnoc, przeby gry Hinduku i zaoy koloni nieopodal dzisiejszego Kabuu. Bessus chcia oprze si Aleksandrowi w Baktryi, lecz uciek na pnoc, zosta schwytany i zamordowany. Aleksander postpowa wci na pnoc i zdoby Marakand, dzisiejszy Samarkand, stolic
Buchary (321). Przeby rzeke Jaksartes (Syrdarya) wpadajc do morza
Arabskiego i rozbi Scytw, lecz nie wkracza do ich kraju. Chcia on, aby
Jaksartes, stanowi pnocn granic jego krlestwa i zaoy tu koloni
Aleksandrya-Eschate (t.j. najdalsza). Zdobycie Sogdyany (Buchary) zajo mu
pewien czas (do r. 327).
13. Aleksander w Indyi. W r. 337 Aleksander wyruszy z Baktryi na podbicie Indyi. Doszed do grnego Indu, a przebywszy go w pobliu Attoku postpowa na wschd przez Pendab. Za rzek Hidaspes (Delum), Porus, krl
Indyi, spotka go i stoczy bitw, ktr przegra. Lecz Aleksander pozwoli mu
zatrzyma krlestwo w roli wasala. Idc na wschd przyby do rzeki Hifazis;
lecz tu wojsko odmwio posuszestwa wbrew probom Aleksandra. Aleksander wrci wic, lecz doszedszy do rzeki Hidaspes umieci cz wojsk
na odziach a reszt posa wzdu brzegu rzeki. Hidaspes wpada do Akezines
(Chenab), ten za do Indusu. U miejsca gdzie Akezines czy si z Indusem
wzniesione zostao miasto i zbudowano doki. Armia za i flota wyruszyy
wzdu Indusu do jego ujcia i dotary do oceanu Indyjskiego (325). Tak wic
Aleksander przeby bieg rzeki, wzdu ktrej w 2000 lat pniej, inenierowie
angielscy pooyli szyny kolejowe (1875 po Chr.).
14. Podr Nearcha. Aleksander by rwnie chciwy odkry jak i zaborw;
wysa on flot pod dowdztwem admiraa Nearcha, aby, pync wzdu brzegu, dotara do ujcia Eufratu. Sam za wyruszy z armi na zachd przez pustynie Beludystanu i po okropnych cierpieniach, spowodowanych przez pragnienie, choroby i znuenie, przyprowadzi j do Persepolis (324). Ztd wyruszy do Suzy, gdzie zatrzyma si przez kilka miesicy, badajc postepowanie
satrapw, a niektrych z nich karzc bardzo surowo.
15. Azyatyckie zwyczaje Aleksandra. Od bitwy u Arbeli, Aleksander
stawa si coraz bardziej podobnym do krla perskiego pod wzgldem trybu
ycia, chocia nie przeszkadzao to jego czynnoci. Zacz ubiera si wedug
perskiej mody i ustanowi ceremonie perskiego dworu. onierze z niechci
widzieli to odstpstwo od zwyczajw macedoskich, a w Suzi wywoa Aleksander jeszcze wieksz niech, kac omdziesiciu ze swych gwnych oficerw oeni si z kobietami perskiemi. Zamiarem Aleksandra byo zniesienie
rnic narodowociowych i krajowych w swojem krlestwie, oraz usunicie
przedziau dotychczasowego midzy Grekami a ludami azyatyckiemi. Wcign on take wielu Persw do pukw, ktre dotd byy utworzone z samych
Macedoczykw i uformowa 30 000 wojska z najbardziej wojowniczych ludw Azyi, uzbrajajc je na wzr macedoski.
16. mier Aleksandra. Od czasu podry Nearcha Aleksander postanowi wypraw do Arabii morzem i w tym celu nakaza, aby zbudowano statki w
Fenicyi, a nastpnie, aby je przewieziono rozebrane na czci ldem do Tapsakus na Eufracie. W Tapsakus miay by zoone i wysane po rzece do Ba-

68

bilonu, zkd wyruszy miaa wyprawa. Na wiosn r. 320, Aleksander uda si

z Suzy do Babilonu. Po drodze spotkay go poselstwa wszystkich niemal
pastw wczesnego wiata. W Babilonie zasta gotow flot; wieo wojska
przybyy, zarwno greckie jak i azyatyckie. Wyprawa gotowa bya ruszy z
miejsca, gdy nagle Aaleksander zachorowa na gorczk i zmar tu w czerwcu
r. 323, majc zaledwie trzydzieci dwa lata.
17. Cele Aleksandra. Mwi si niekiedy, e zamiarem Aleksandra byo
uczyni Azy podobn do Grecyi przez zakadanie w niej miast podobnych do
greckich. Rzeczywistym wynikiem jego zdobyczy by ten, e zachodnia cz
Azyi staa si pniej po czci greck, lecz byo to w nierwnie wikszym
stopniu dzieem nastpcw Aleksandra, ni jego samego. Z wyjtkiem Aleksandryi, kolonie zaoone przez niego byy osadami onierzy w odlegych
dzielicach, majcemi na celu utrzymanie jego panowania, nie za wprowadzenie cywilizacyi greckiej. e Aleksander pragn uczyni narody podbite
bardziej podobnemi do jednego narodu, ujawnia si to z zachty, ktr dawa
wojownikom swym, aby enili si z kobietami perskiemi; lecz nie jest to tem
samem co yczenie szerzy umysowo greck, sztuk i literatur przy pomocy miast. Niema te powodu przypuszcza, iby Aleksander mia na myli
wprowadzenie nowego systemu rzdu w krlestwie perskiem. Zatrzyma on
satrapw i opodatkowanie perskie. Gwna za rnica midzy jego rzdami,
a rzdami krlw perskich bya ta, e Aleksander stara si utrzyma bezwzgldn kontrol nad satrapami, gdy przeciwnie krlowie perscy stali si
sabi i leniwi, a satrapowie zajli stanowiska podobne do ksit niepodlegych. Z jego postpowania w stosunku do Egiptu i Babilonii widocznem jest,
e zamierza wicej liczy si z yczeniami rozmaitych narodw swego krlestwa, ni to czynili Persowie; a chociaz nie mia nowego systematu rzdzenia,
byby znacznie zmieni warunki, torujc drogi, zakadajc porty i doki, popierajc wszystko, co mogoby zbliy ludy i zwiekszy ruch handlowy. Co do
rzdu, Aleksander sdzi prawdopodobnie, e Grecy mogli si wicej nauczy
od Persw, ni Persowie od Grekw; i uwaa, e systemat perski jednego
krla, jest lepszy, gdy energicznie jest prowadzony, ni grecki systemat drobnych pastw i zwizkw.
18. Wyniki podbojw Aleksandra. Po mierci Aleksandra, krlestwo jego
zostao podzielone midzy jego jeneraami. Znaczna liczba miast, jak Antiochia i Seleucya zostaa zaoona w Azyi Zachodniej i zaludniona po czci
przez mieszkacw Azyi, po czci przez Grekw przybywajcych z rozmaitych pastw greckich. Dowiadczenie nabyte przez Grekw w osadnictwie
wrd rozmaitych narodw uczynio ich zdolnymi do tego, e z powodzeniem
osiadali w Azyi, wprowadzajc wszdzie swoje zwyczaje. Chocia pod panowaniem nastpcw Aleksandra, miasta te nie mogy by pastwami niepodlegemi jak dawne miasta greckie, a przez to nie mogy wprowadzi dawnej
greckiej wolnoci i poczucia godnoci osobistej do Azyi, rozpowszechniy jednak jzyk i zwyczaje ycia codziennego Grecyi. Wygld zewntrzny miast tych
by grecki. Byy tu witynie, posgi, kapele, teatry, kolumnady; obrzdki
religijne i uroczystoci witeczne odbyway si na wzr greckich; mwiono
przewanie po grecku, czytano i pisano greckie ksiki; jednake mieszanina
narodowoci czynia mieszkacw ich odmiennymi od obywateli miast czysto
greckich. W niektrych krajach, jak w Syri, zwyczaje greckie szerzyy si z
atwoci; w innych, jak w Judei, stawiano im energiczny opr. Autiochus

69

Epifanes, krl Syryi, stara si wprowadzi obrzdki greckie w wityni jerozolimskiej. ydzi powstali pod dowdztwem Machabeuszw i wywalczyli sobie
niepodlego (160). Wbrew temu jednak jzyk grecki i ideje greckie rozszerzyy si w znacznej mierze w miastach Judei. Tak ksigi Nowego testamentu
napisane byy po grecku9.
19. Azya. Krlestwo Aleksandra rozbio si na trzy gwne czci: Macedoni, Azy i Egipt. Krlowie Azyi byli Seleucydami, t.j. potomkami Seleukosa, jednego z dowdcw Aleksandra. Nie byli oni w stanie utrzyma w caoci
zdobyczy Aleksandra w Azyi. Jedna cz ich po drugiej zostaa utracona.
Rodos i inne wyspy utworzyy potn lig morska i zachoway niepodlego.
Na zachodnim pobrzeu Azyi Mniejszej powstao niepodlege pastwo, zwane
Pergamos, o obyczajach greckich. Na pnocy i w rodkowych czciach Azyi
Mniejszej utworzy si szereg pastw, jak Pontus i Kappadokia z maemi ladami greczyzny. Za Eufratem powstali Partowie i zaoyli pastwo o typie
azyatyckim. Na poudniu ydzi odzyskali niepodlego. Tak wic krlestwo
azyatyckie stopniowo zwzio si do obrbu Syryi, a razem z innemi pastwami sigajcemi do Eufratu wpado ono w rce Rzymian i stao si prowincy rzymsk (63 przed Chr.).
20. Egipt. Egipt by pod panowaniem rodziny Ptolemidw: jak i w Azyi, jzyk grecki by jzykiem pastwowym, a gwne urzdy byy w rku Grekw.
Grecy i Egipcyanie nie mieszali si jednak z sob. Aleksandrya bya przepeniona Grekami i ydami. Zaoono tam uniwersytet i wszyscy najwybitniejsi
uczeni greccy zgromadzili si w nim. Matematyk, Euklides, i astronom Ptolemeusz pisali dziea swe w Aleksandryi. Bya tam biblioteka, ktra zawieraa
prawie wszystko, co byo napisane po grecku. Lecz chocia wiedza i uczono
kwity w Aleksandryi, nie byo tam nic z geniuszu dawnego poetyckiego Grekw, ani prostej naturalnej ich myli. Nic tam nie napisano, co daoby si
porwna do dzie wielkich pisarzy ateskich. W Aleksandryi przetmaczono
na jzyk grecki stary testament (midzy 275 a 250 przed Chr.), a uczeni ydzi
poznali si z mylami tych Grekw, ktrzy najwicej zastanawiali si nad religi. Ostatni greck krlow w Egipcie bya synna Kleopatra. Po jej mierci
Egipt zosta prowincy rzymsk (za Augusta r. 30 przed Chr.).
21. Macedonia. Po mierci Aleksandra przez duszy czas panoway w
Macedonii wojny wewntrzne pomidzy wspzawodniczcymi z sob krlami. W r. 289 przed Chr. plemi galskie wkroczyo do Macedonii i przyczynio
wielkie spustoszenie. Pniej przeszo ono do Azyi Mniejszej, gdzie Gallowie
nauczyli si troch zwyczajw greckich i zaoyli pastwo zwane Gallacy,
czyli Gallo-Grecy. Po tem stosunki ureguloway si w Macedonii, a potomkowie Antigonosa, jednego z dowdcw Aleksandraa, utrzymali si przy panowaniu a do czasu, gdy Rzymianie podbili t monarchi. Filip, ktry by
krlem Macedonii podczas drugiej wojny midzy Kartagin a Rzymem, poczy si z Kartagin, a gdy wojna si skoczya, Rzymianie wytoczyli wojn
Filipowi i rozbili go u Kinoscefele (197 przed Chr.). W ten sposb skoczyo
si panowanie Macedonii nad Grecy, Rzymianie bowiem ogosili wolno
pastw greckich. W r. 175 przed Chr. powstaa znw wojna midzy Macedonia a Rzymem za krla Perseusza. Perseusz zosta pobity w bitwie u Pydna
(168 przed Chr.); monarchia zostaa zniesiona, a Macedonia podzielona na
9

O cywilizacyi ztd wynikajcej obacz Jebba History literatury greckiej str. 143 i nastpne.
70

pi rzeczy pospolitych. W dwadziecia dwa lat pniej Macedonia pod pozorem powstania zamieniona zostaa na rzymsk prowincy.
22. Pastwa greckie. Zwizek Achejski. Po mierci Aleksandra Ateny i
niektre inne pastwa powstay przeciw Macedonii, lecz zostay ponownie
ujarzmione. Demostenes musia opuci Ateny, lecz bdc przeladowany
przez Macedoczykw zay trucizn, aby nie wpa w ich rce. W cigu 50
lat trway cige zaburzenia. Okoo r. 260, Antigonus Gonatas, krl Macedonii, by panem caej Grecyi, prcz Sparty. Jednak w znacznej czci Grecyi
przywrcona zostaa wolno dziki wzrostowi dwch zwizkw: Achejskiego i
Etolijskiego. Zwizek Achejski obejmowa pierwotnie dziesi pastw Achejskich na pnocnem wybrzeu Peloponezu i dotd nie bra udziau w greckiej
historyi. Antigonas ustanowi tyranw w tych miastach, a usiowanie ku ich
wydaleniu i ku uwolnieniu innych miast od podobnych tyranw uczynio lig
czynnym i niebezpiecznym nieprzyjacielem Macedonii. Okoo r. 240 Aratus z
Sikion, ktry przyczy Sikion do zwizku i zosta jego prezesem, ocali Korynt od Macedoczykw. Do zwizku przyczyy si teraz nietylko wszystkie
miasta Peloponezu, prcz Sparty, lecz take Ateny i Egina.
23. Liga Etolijska. Na pnoc od zatoki Korynckiej surowe plemiona Etolijczykw (str. 102), ktre nie mieszkay w miastach, jak wiekszo Grekw i
wogle podobne byy wicej do barbarzyskich ludw, utworzyy zwizek,
ktry teraz sta si potnym. Uzyskali oni wpyw nad Focyd, Lokryd i Beocy, lecz mieli z opini z powodu wypraw rabunkowych.
24. Sparta. Sparta zachowaa niepodlego w stosunku do Macedonii,
lecz utracia swj dawny charakter. Liczba obywateli penoprawnych spada
do 700, a cay kraj nalea do 100 rodzin. Okoo r. 240 przed Chr., Agis, krl
spartaski, chcia skasowa dugi i podzieli ziemi w celu utworzenia wikszej liczby obywateli. Lecz bogaci oparli mu si i zabili go. Jednake Kleomenes, nastpca jego, przeprowadzi jego plany i na jaki czas uczyni Spart
znowu potn. Zwizek Achejski i Sparta byy nieprzyjazne sobie, tak, i
przyszo do wojny. Kleomenes rozbi Aratusa, Aratus za powici niepoedlegy charakter zwizku, proszc o pomoc krla macedoskiego; przez to
zwizek podpad pod wpyw Macedonii. Sparta zostaa obalona (221), lecz
zwizek nic na tem nie wygra. Wlad zatem nastpia wojna pomidzy lig
Achejsk a Etolijska i pierwsza z nich znowu udaa si o pomoc do Macedonii.
25. Grecya staje si prowincy rzymsk. W r. 211 przed Chr., gdy Filip
pomaga Hannibalowi, Rzymianie zawarli przeciw niemu sojusz z lig Etolijska; do tego czasu Rzymianie wci mieszali si do praw greckich; a w r.
146 przed Chr., powoani przez Spart przeciwko zwizkowi Achejskiemu,
zdobyli Korynt i zamienili Grecy na prowincy rzymsk.
26. Wad Grekw brak jednoci. Przez cae dzieje Grecyi widzimy jedn
i t sam przyczyn burzc jej potg, a przynoszc nieskoczone klski;
jest ni niezdolno Grekw do akcyi wsplnej. Nietylko ujawnia si to w
wojnach midzy pastwami i w ich niezdolnoci do utworzenia trwaego
zwizku, lecz jeszcze bardziej w podziale, ktry istnia w kadem miecie. W
obrbie tych samych murw stronnictwa nienawidziy si bardziej, ni nienawidziy nieprzyjaci zewntrznych. Inne ludy miay wiksz zdolno do
rzdzenia si i posiaday t umiejtno dziaania wsplnie, ktrej tak brakowao Grekom. Gdy czytamy history Grekw, ta wielka wada zbyt jawnie

71

uwydatnia si. Lecz liczne, pikne zalety Grekw nie ujawniaj si w ich historyi. Ich ywo, ich zamiowanie do wiedzy, ich zdolno do tworzenia
piknych rzeczy, s to cechy, o ktrych nie daje pojcia prosta opowie o ich
czynach. Aby je oceni, aby odda sprawiedliwo rzeczywistej wielkoci
Grekw, powinnimy pozna literatur i sztuk greck.

72

ZESTAWIENIE CHRONOLOGICZNE
NAJWANIEJSZYCH WYPADKW GRECKIEJ
I RZYMSKIEJ HISTORYI.

Grecya.

przed

Chr

Rzym.

776
752

753
-

Zaoenie Rzymu

683

Numa Pompiliusz

621

Ankus Marcyusz

594

Tarkwinusz Stary

Serwiusz Tulliusz

.
Pierwsza olimpiada
Dziesicioletni archontowie w Atenach
Dziewiciu archontw z
rzdami rocznymi
Prawa Drakona
Prawo Solona
Peizistrates
Upadek Peizistratidw
zaoenie Demokracyi
Powstanie joczykw

560527
i
510

Bitwa maratoska
Koniec trzeciej wojny Messyskiej
Pokj perski
Wojna peloponezka
Wyprawa Agezilausza
Pokj Antalkidesa
Bitwa u Leuktry
Bitwa u Cheronei
Grecya traci niepodlego

499
490
455

510
494
486
-

449
431404
396
387
371
338

451
449
406
-396
396
389
338

336-

Okres Macedoski

Aleksander Macedoski

73

Wygnanie krlw i zaoenie

Rzeczypospolitej
Oddalenie si plebejuszw
Pierwsze prawa agrarne
Prawo 12 tablic
Upadek decemwirw
Wojna wejetyska
Zdobycie Wej
Najazd Gallw
Podbicie zupene Lacyum
Rzym jest w przededniu rozszerzenia panowania swego
Podbj Italii

323
Bitwa u Ipcyi
Zwizek Achejski

326
-304
300

301
208
-

Zabicie Agisa III

240
Bitwa u Sellazyum
222
Pierwsza wojna Rzymsko215macedoska
206
Bitwa u Cynocefale
197
mier Filipomena
183
Upadek Koryntu
146
Grecya staje si prowincy
rzymsk

74

Druga wojna Samnicka

Zrwnanie w prawach plebejuszw z patrycyuszami

280
Bitwa u Herakleum
241
Utworzenie pierwszej prowincyi (Sycylia)
222
Podbicie grnej Italii
218
Druga wojna Punicka
-201
183
mier Scypiona Starszego
146
Zdobycie Kartaginy
Rzym panuje nad morzem
rdziemnem