You are on page 1of 12

Henri Omont

Un nouveau calendrier romain tir des Fastes d'Ovide.


In: Bibliothque de l'cole des chartes. 1897, tome 58. pp. 15-25.

Citer ce document / Cite this document :


Omont Henri. Un nouveau calendrier romain tir des Fastes d'Ovide. In: Bibliothque de l'cole des chartes. 1897, tome 58. pp.
15-25.
doi : 10.3406/bec.1897.447888
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bec_0373-6237_1897_num_58_1_447888

TL

oo

UN

NOUVEAU

CALENDRIER

ROMAIN

TIR DES FASTES D'OVIDE.

La Bibliothque nationale a rcemment acquis un petit manusc


rit
in-8 (208 X 130mra), sur papier, de provenance italienne et
dont la date peut tre rapporte la seconde moiti du xve sicle.
Ce volume, inscrit sous le n 632 des nouvelles acquisitions du
fonds latin, contient diffrents opuscules d'auteurs latins anciens,
dont voici le dtail :
49
Fol. \ . Ancienne cote : G y, et notice incomplte du volume.
Fol. 2. Vers sur le Zodiaque. Zodiacus.
Hic qui sacris pervius astris. . .
Fol. 3-4, vacant.
Fol. 5-8 v. Valerii Probi de notis Romanorum interpretandis
libellus. Publi par M. Th. Mommsen dans les Grammatici
latini de Keil, t. IV, p. 27-1-275.
Fol. 8 v<49 v. Sequitur ordo antiquitatum secundum alfabetum.
A., Aulus; Aug., Augustus... Cf. ibid., p. 347 et suiv., De
Probi qui dicitur notarum laterculo alphabetico .
Fol. \9 v-20. Ponderum notae Prisciani gramatici. Semis, As,
Dispondius, Sextertius, Denarius...
Fol. 20. Fragment sur le digamma renvers :
Voluit Gla[udius] Caesar pro consonante digam[mja inversum
hac scilicet figura scribendum esse, ut propriam haberemus litteram ubi consonantem facimus. Idque Rome nostro aevo quibusdam

16

ON NOUVEAU CALENDRIER ROMAIN

in locis scriptum inspicitur, ut Serus, IVLGVS, 11, pro vixit,


et presertim in tali epigram[m]ate 4 :
D . M . S . SEGVNDVS 11 . ME
NS . IX . DIES . XXVI . PETRONIA
NOE . SOROR . EIVS 11 . AN .
MENS . Ill . DIES . XII . HIC SEPVL
TISVNT.0
Non hanc solam, sed trs litteras Gla[udius] ipse, teste Gornelio
Tacito, prioribus nostris adjeeit, quse usui, imperitante eo, fuere, postea obliterate2.
Fol. 20 v. 0 litteram inversam mulierem signifcare testis est
Quintilianus3, quod etiam pluribus epigram[m]atibus inspicitur.
Fol. 20 v. Nota quod littere duplicate consimiles ut plurimum
significant plurlem numerm : IMPP., Imperatores...
Fol. 2\ . Quoniam mentio cepit de numeris, ideo breviter ostendamus qua figura quisque numerus reprsente tur. Omnis numerus,
ut at Boetius...
Fol. 22-25, vacant.
Fol. 26-33 v. Calendrier romain, tir des Fastes d'Ovide, conte
nant les mois de janvier juin, et la fin duquel on lit la mention :
a Explicit Semestre. Ge calendrier est publi plus loin.
Fol. 34-35, vacant.
Fol. 36-40 v. L. Annei Senecae Cordubensis liber de moribus.
Fol. 44-60. L. Apuleii Madaurensis, philosophi Platonici, cosmographia, sive de mundo ad Faustinum liber.
Fol. 60-78 v. L. Apuleii Platonici de philosophia. C'est le
second livre du de dogmate Platonis.
Fol. 78 v. Souscription du copiste du ms. : XI . KAL . NOVEMBR .
0 CAROL . BR . MARC . P . D . 0
Fol. 79-84, vacant.
Le calendrier romain qui se trouve aux fol. 26-33 v du manusc
rit
est un de ces nombreux calendriers tirs des Fastes d'Ovide
et dont plusieurs ont t publis par Merkel dans la prface de son
1. Cf. Thorme Keinesii Syntagma inscriptionum antiquarum (Lipsiae, 1682,
in-fol.), p. 788 (15, xv).
2. Taciti Annal., XI, 14.
3. Quintiliani Instit. orat., I, 7, 28.

TIR DES FASTES d'oVIDE.

dition des Fastes i. Il diffre cependant de tous ces calendriers en


de nombreux points2, comme de celui qu'a rcemment publi
M. Gaston Boissier dans la Revue de philologie 3, d'aprs un
autre manuscrit de la Bibliothque nationale ( nouv. acq.
lat. 1523), et d'un autre encore, conserv Dijon (ms. 288), quia
t imprim dans le Cabinet historique 4. C'est un nouveau texte
offert l'tude du futur diteur d'une collection des anciens calen
driers romains, meilleur en nombre d'endroits que plusieurs de
ceux qu'a publis Merkel ; on le trouvera ci-dessous imprim tel
que le donne le manuscrit, sauf quelques corrections et additions
indispensables au sens, qui ont t indiques en notes ou sup
ples
entre crochets.
H. Omont.

A. Kal. J ANUARII. Festm Junonis, festa dies feriata a causis. Piunt


sacrifcia in templis, processif)5 in Gapitolium ad Jovis tem
plm.
Gonsules intronizantur. Festm Esculapii et Jovis in
Insula.
B. non. Dies ater et interficus.
G. ni non. Gapricornus oritur cosmice ; occidit Cancer cosmice, vide
licet prima pars ubi sunt brachia.
D. Pridie non.
E. Non. Lira oritur cosmice, que est in Capricorno; Lira autem
Kironis, qui in Sagitario, oritur heliace.
F. vin idus. Dies ater et interficus.
G. vu idus.
A. vi idus.
1. P. Omdii Nasonis Fasiorum libri sex, editore et interprete R. Merkelio
(Berolini, 1841, in-8), p. liii-lviii. Cf. la notice consacre aux anciens calen
driers romains par M. Th. Mommsen dans le tome I du Corpus inscriptionum
latinarum, d. allera, pars prior, p. 205 et suiv.
2. On peut le rapprocher pour certaines parties des mss. r et 6 de Merkel,
tous deux conservs la Bibliothque royale de Berlin et dats des xiv" et
xve sicles.
3. Nouvelle srie, t. VIII (1884), p. 55-74.
4. Nouvelle srie, t. I (1882), p. 371-373, et tirage part : Notes sur quelques
manuscrits d'Autun, Besanon et Dijon..., par H. Omont (Paris, 1883, in-8),
p. 45-47.
5. Ms. professio.
1897
2

-18

UN NOUVEAU CALENDRIER ROMAIN

. v idus. Agonalia, festa Jni. Delphin oritur cosmice.


G. nu idus. Media hiems.
D. idus. Pontificale festm, Garmentis festm et factum templm
Ju[turnee] ' .
E. Pridie Mus.
F. Idibus. Festm Jovis et sacrificium pro reddita Provincia.
G. xix kal. Februarii. Ater et interficus dies.
A. xvin kal. Iterata sacrificia et festm Garmentis. Sacrif[icium]
P[orrime].
B. xvii kal. [Festm] Goncordie et factum templm eidem.
G. xvi kal. Sol in aquario.
D. xv kal.
E. xiv kal.
F. kal.
G. kal.
A. xi kal.
B. kal. Lira erit sub occasu cum occiderit Sol et tam Lira Kironis
quam Lira Mercurii ideoque.
G. ix kal. Stella quae est in pectore Leonis de mane in aurora occ[idit]
cos[mice] in occidenle. Festm Sementinae.
D. vin kal.
E. vu kal.
F. v kal. Festm Gastoris et Pollucis et factum eis templm.
G. v kal.
A. iv kal.
B. kal. Festm Pacis.
G. Pridie kal.
D. Kal. FEBRUARII. Festm Junonis. Templm factum Sospitse.
Processio ad locum Avernum Proserpinse dicatum prope fauces
Hostie. Sacrificium in Gapitolio et Veste. Tempus pluviosum et
nivosum.
E. iiii non. Ater et interficus. Occidit Leo cosmice; occidit Lira
curii heliacse. Delphin noctu sub occasu in inferiori hemisperio est.
F. non.
G. , pridie non.
1. Ms. festm templm Ja.

TIR DES FASTES d'OVIDE.

49

A. Non. Augustus adeptus est nomen Patris patriae. Aquarius mdius


apparet. Jam fiant Zephiri.
B. vin idus. Ater et interfcus dies.
G. vu idus.
D. vi idus.
E. v idus. Initium Veris.
F. nu idus.
G. in idus. Btes et Ursa major oritur cronicse, que ad pedes non
tota.
A. , pridie idus.
B. Idibus. Festm Jovis. Festm et sacrifcium in Insula.
Interfecti sunt 300 Fabii a Yeientibus.
G. xvi kal. Mardi. Ater et interficus. Gorvus, Grater et Anguis'
sydera oriuntur croni[ce].
D. xv kal. Festm Fauni bicornis, vel Panis, dei pecorum. Non est
bonum navigare propter ventorum instabilitatem. Sol in piscibus. Aquarius incipit oriri heliace. Expiatio matrum Romanarum cum verberibus.
E. xiv kal.
F. xiii kal. Deifcatio Romuli. Festm Stultorum. Festm dee Fornacis et Fornicalia festa diebus incertis et indeterminatis.
Festm Tacite seu mute. His diebus bonum est nubere, nec
ft aliquod sacrifcium. Fiunt exequie mortuorum, quse Juste
dicuntur.
G. xii kal. Garistia carorum virorum festa.
A. xi kal. Festm Termini.
B. xkal.
G. ix kal.
D. vin kal.
E. vu kal. Fuga Tarquini[i] rgis. Ver incipit secundum aliquos.
F. vrkal.
G. v kal.
A. iv kal.
B. kal. Equiria Martis in Gampo Martio.
G. , pridie kal.
D. Kal. MARCH. Festm Junonis. Renovantur corone lauree Flamil. Ms. a novis.

UN NOUVEAU CALENDRIER ROMAIN

20

E.
P.

G.
A.

B.
G.
D.
E.
F.
G.
A.
B.
G.
D.

E.
F.
G.
A.
B.
C.

nibus, Vestalibus et teraplo Vestee; ponuntur nove corone laure[e] hostiis Imperatoris. Renovantur alimenta igni Vestse.
Inceptum festm Anne. Salii ferunt ancillia Martis. Festm
Martis. Templm factum Junoni a matronis. Non est bonum
nubere.
vi non. Ater et interfcus dies.
v non. Alter Piscium conditur sub orizonte occidentis in prima
hora noctis, vel oritur heliace, quare alter Piscis incipit occidere
heliace et cronice, et oritur ortiis cosmice.
non.
non. Occidunt Arthophilax , id est Ursa minor et Btes cosmice,
et ultima hora noctis sub orizonte occidentis erunt; Vindemiator autem super orizontem occidentis et tendens ad occasum, et
videri poterit.
, pridie non. Julius Csarfactus pontifex, templi Vestse sacerdos.
Non. [Festm] Vejovis, id est Jovis viventis. Nocte sequent! in
extremo Pegasus apparet, inaltoque est in regione Gapricorni.
vin idus. Ater et interficus dies. Gorona Hadrianae oritur cronic.
vu idus.
vi idus.
v idus.
iv idus.
ni idus. Altra equiria in Gampo Glio gramineo juxtaTyberim.
, pridie idus.
Idibus. Festm Jovis. Festm Annse Perennae. Occisus est Julius
Csar, et ceelo deificatus1. Occidit Scorpius cosmice, seu verius
apparet supra orizontem occidentis de mane ultima hora noctis.
xvii kal. Aprilis. Ater et interfcus. Forte poterit dici Scorpionem
videri supra orizontem occidentis ante ortum Solis.
xvi kal. Festm Bacchi. Oritur Milvus cronice. Processio ad
plm Gastoris et Polucis xvi et xvii kal.
xv kal. Sol in Ariete.
kal. Quinquatria festa Minerves, et hac die nata est. Nefas
eest fieri bella festiva, aliis vero quatuor diebus sequentibus
bella et hastilutationes funt in honorem Palladis in harena.
xiii kal.
xn kal. Equino[c]tium Veris.

1. Ms. deificato.

TIR DES FASTES D'OVIDE.


D.
E.
P.
G.
A.
B.
G.
D.
E.
F.

2i

xi kal.
x kal.
ix kal.
vin kal. Festm Jni. Festm Concordiae, Salulis, Pacis.
vu kal.
v kal.
v kal.
kal.
m kal.
, pridie kal. Festm Lune.

G. Kal. APR1LTS. Festm Junonis. Festm Virilis Fortune. Occidit


Scorpius cosmice.
A. non. Aprilis. Ater et interflcus. Oriuntur Pleiades heliace.
B. m non.
G. , pridie non. Festm Gibelis, matris deorum; constitutum ei
templm, auctore Metello. Ritu et causa ritus dies feriata a
causis.
D. Non. Factum est templm Fortune in colle Quirinali.
E. vin idus. Ater et interflcus dies.
F. vu idus. Spectacula seu ludi in honorem Caesaris ; hac die Jubam
regem vicit. [Lira] occidit cosmice. Orion erit sub orizonte occidenlis de ero antequam sol occidat, nec proprie occasus est
cronice vel cosmice.
G. v idus. Festm Gaesaris, in quo currant equi.
A. v idus.
B. iv idus.
G. in idus.
D. idus.
E. Idibus. Festm Jovis victoris; dedicatio ejus templi. Festm et
dedicatio templi Libertatis.
F. xviir kal. Maii. Ater et interficus et grandinosus.
G. xvn kal. Festm Telluris. Bos fceta seu preg[n]ans sacrifpcatur]
Telluri. xxx vaccse gravidse occiduntur pro sacrificio; vituli
tamen extra[c]ti urebantur per sacerdotissam Palis, ut ex cinere
vitulorum fiant purgamina bominum, et xiii kal.
A. xvi kal. Augustus sup[p]res[s]it titulm Imperii. Hiades
tur heliace.
B. xv kal. Gursus equorum in circo. Ustio vulpium Gereri.

22

UN NOUVEAU CALENDRIER ROMAIN

G. xrv kal. Sol in Tauro.


D. xiii kal. Festm Palis, deae pastorm. Fiunt purgamina hominum
et pecorum. Roma fuit fundata.
E. xii kal.
F. xi kal. Festm Veneris, celebratio meretricum. Festm Jovis.
Vinalia festa.
G. xkal.
A. ix kal.
B. vru kal.
G. vu kal.
D. vr kal. Medietas veris. Aries occidit, Canis oritur. Festm Rubiginis, ejus sacra et processio.
E. v kal.
F. iv kal.
G. ni kal. Incipiunt Floralia, dse Flore. Festm Vestae; hac die
recepta in templo Phebi in Palatino monte.
A. ii, pridie kal.
B. Kal. MAIl. Festm Junonis. Amalthea capra oritur cosmice. Fit
ara Laribus. Festm Florae; dedicatio ejus templi.
G. v non. Ater et interfcus. Fiant Zephiri in matutinis de mane.
Pleiades, seu Hiades, oriuntur cosmice, seu heliace, et melius
quare dicit micant septem flammis. Festm Flore continuatur
cum cerimoniis.
D. v non. Kiron oritur cronice de sero in oriente.
E. inr non.
F. non. Lira Ghironis oritur cronice de sero in oriente, et 3 die
post Ghironem stel[l]ificata.
G. , pridie non. Scorpius oritur cronice in prima parte noctis,
quare in oriente mdius ap[p]aret occidente sole.
A. Non.
B. vin idus. Ater et interficus.
G. vu idus.
D. vi idus. His tribus diebus fiunt Lemuria nocturna, id est exequie
mortuorum ; nulla funt in templis sacrifcia, non fiunt sponsalia. Orion occidit heliace.
E. v idus. Martis Bisultoris.
F. un idus.
G. ni idus.

TIR DES FASTES D^OVIDE.

23

A. ii; pridie idus. Pleiades plan appare[n]t de mane in oriente ante


solem quare or[iuntur] st[ell] heliace. iEstas incipit.
B. Idibus Maii. Festm Jovis. Apparet prima pars Tauri de mane
in oriente ante solem ortu heliaco, quando sol sit circa finem.
Gup[r]ea simulacra mittuntur in Tiberim. Festm Mercurii,
factum eidem templm juxta Campm Martium.
G. xvii kal. Junii. Ater et interfcus.
D. xvi kal.
E. xv kal. Sol in Geminis. Fiunt iterum Agonalia Jani. Bonum est
navigare. Ganis oritur sequenti nocte.
F. kal. Festm Vulcani. Lustra Vulcani funt.
G. xiii kal.
A. xii kal.
B. xi kal.
G. x kal. Mo[ra] sacrorum fit, et docetur fuga rgis Porsenae dum
Romam obsedit.
D. ix kal. Festm Fortunae publicae Romanorum, templm eidem
dedicatum. Aquila oritur cronice, videlicet Gaper de sero in
occidente.
E. vin kal. Btes occidit.
F. vu kal. Hyas oritur.
G. ti kal.
A. vkal.
B. nu kal.
G. kal.
D. ii, pridie kal.
E. Kal. JUNII. Festm Junonis [Garnse]. Mos erat comedi fabas et
farra propter sanitatem tocius anni. Factum templm Junoni
Monetse in sumraa aree Gapitolii, auctore Gamillo. Festm Martis in templo prope portm Capenam. Factum templm Tempestati et fit ejus festm. Oritur cronice tota Aquilla, que est in
Sagitario.
F. non. Junii. Ater et interficus. Pleiades apparent plene de mane
in oriente; cum si[n]t in cornu Tauri est tempus pluviosum.
G. in non.
A. , pridie non. Festm Bellon et factum templm in Gampo Martio, auctore Appio Geco. Romani vicerunt Tuscos. Festm Herculis et factum est templm, auctore Sylla.

24
.
G.
D.
E.

F.
G.

A.
B.
G.
D.
E.

F.
G.
A.
B.

G.
D.

UN NOUVBAD CALENDRIER ROMAIN


Non. Festm Trinomii dei, videlicet Sa[n]cli Fidei Semicapri. Non
est bonum nubere a kalendis ad idus, post bonm est.
vin idus Junii. Ater, interfcus.
vu idus. Non apparet Ursa minor. Ludi in honorem Tybridis.
Festa dies Pastorm.
v idus. Festm Mentis et factum ei templm. Festm Vestee et
constitutum ei templm, auctore Numa. Brutus Hispanias subegit. Crassus apud Parthos victus est et occisus.
v idus. Apparet Delphin de ero, postquam erit nox in oriente.
nu idus. Matronalia in templo Junonis ' , seu Matutae -, factum ei
templm, auctore Servio Tull[i]o. Victus et cesus est Rutilius
consul a Marsis populis. Didius consul csesus est ab hostibus.
Festm Fortune in templo ubi erat statua Servii Tulli[i]. Tem
plm Concordise fit ope Livise Augusti. Festm Goncordise in
palatio Liviae, ubi dicebatur porticus Liviae, vel Livia.
ni idus.
, pridie idus.
Idibus. Festm Jovis, et factum templm Jovi invicto. Quinquatria minora Minervse.
xviii kal. Julii. Ater et interfcus.
xvH kal. Potest apparere Venus in fronte Tauri, id est Lucifer; non
est proprie ortus, quare planeta est, etiamsi2 non cadit talis
ortus in planetm. Fiunt purgamina in [sede] Vestav Tyberi.
xvi kal. Bonum est navigare propter placidos zephiros.
xv kal. Sol in cancro. Factum templm Palladi in Aventino.
kal. Orion apparet de mane ortu heliaco, quare solem precedit, est enim in regione Tauri.
xiii kal. Delphin apparet in oriente ortu quasi cronice, sed non
proprie, nam surgit in oriente post aliquod tempus noctis de
die. Romani vicerunt Volscos et Equos populos; victus est
Jugurta.
xii kal. Factum templm Summano propter victoriam habitam
e Pirro rege.
xi kal. Esculapius sydus apparet in oriente, media nocte. Malum
est com[m]ittere bellm; victus est Flaminius consul.

1. Ms. Ynonis.
2. Ms. etiaticus,

TIR DES a FASTES d' OVIDE.

25

E. x kal. Bonm est bellm com[m]ittere; victus est Syphax, Hasdrubal interfectus bello.
F. ix kal.
G. vin kal. Festm Fortunae fortis in ripa Tyberis. Orion non apparet.
A. vu kal.
B. v kal. Solsticium estivale. Oritur zona orientis.
G. v kal. Festm Larium. Templm factum Jovi Statori, auctore
Romulo.
D. kal. Factum templm trabeae vestis Romuli.
E. m kal.
F. kal. Festm Pyeridum Musarum in templo juxta templm Herculis.
& EXPLICIT SEMESTRE. &

You might also like