cem

/ KLTR

fcT
FUAT BOZKURT TRKLERIN

FUAT
BOZKURT
TRKLERIN
DN

cem

/ KLTR

DN

TRKLERN DN

KLTR DZS

T l K K I.I.R N DN
FUAT BOZ KURT
B ir in c i B a s m . A s l o s 19 9 ?
D /.g i: C e m Y a y n e v i
Bask: Y a y lac k M atb a a s
IS Fl N - 0 7 .S -40 6 - 5 3 9 - X
C e m Y aynevi: K tiyiikpam akkap pek S o k a k No: I I
X00(S0 B e v o l - s t a l n l
T e l : 2 4 3 0 ? 5 0 - 2 4 ? 2 0 2 2 F a k s : 24-1 15 3 ?

FUAT BOZKURT

Trklerin Dini

cem
m
yaynevi V #

B u aratrm a U trecht niversitesi Edebiyat Fakltesi

D oubilim B l m 'n n destei ile hazrlanm tr.
D oubilim Blm Bakan
P ro f. D r. F rederick d e J o n g 'a
iten teekkrlerle.
1 H aziran 1995, A n ta lya
Prof. Dr. Fuat Bozkurt

NDEKLER

GR...................................................................................................... 7
1. KURT A T A ......................................................................................14
2. KUTSAL A T A ................................................................................20
3. G K TAN RI.................................................................................... 25
4. A M A N L IK .................................................................................... 27
a. Doa H er Z am an H akl..........................................................28
b. Y er-Su........................................................................................ 30
c. D a ..............................................................................................31
. A a-O rm an..............................................................................36
d. Su, Pnar, Irm ak, Gl, K aya.................................................. 37
e. Ate, O c a k .................................................................................38
f. R u h lar......................................................................................... 42
g. a m a n ........................................................................................ 44
h. G iy si........................................................................................... 46
. D avul........................................................................................... 46
i. Dinsel T ren...............................................................................47
j- Y u ...............................................................................................51
5. BU D ZM ......................................................................................... 53
6. M A N H A Z M ................................................................................61
7. ATE OULLARI......................................................................... 71
8. N E S T R O Y A N ................................................................................74
9. YECC-MECCLER................................................................... 77
10. HBR PEYGAMBER KEND
LNDE ETKN O L A M A Z
................................................. 89
Kutsal S zler...............................................................................107
11. Y Z Y Z E .................................................................................. 161
a. u Bilinm eyen T rkeli..............................................
162
b. B uhara n lerin d e.................................................................. 168
c. Z ahm etler B abas................................................................... 179
d. A rap Irklnn k.....................................................186
e. D nm N o k ta s ..................................................................... 192
f. A rapam n K o n u m u............................................................... 198
g. Dervi Um az, M ritleri U u ru r.......................................205
h. Ekber a h ................................................................................236
K A YN A K A ..................................................................................... 245

GR

Din, h em en h er to p lu m da olduu gibi, Trk toplum unda d a

k lt r n n em li b ir esi d u ru m u n d a d r. Bireyin kiiliini
b u lm asn d a etkin rol oynam tr. O sm anl D evleti'nin k u ru lu
u n d a n b ir s re so n ra slam lk d e v le t d estei ile yerleir.
slam 'n k u ra lla r ilen m ey e b alar. 600 yl gibi b ir sre
iinde slam t m A nadolu insanna dam gasn vurur. O nun ulu
sal bilincini yok etm e p ah asn a p o tasn d a eritir. 1908 ylnda
M eru tiy et yn etim i ile T rk l k bilinci yaratm a abalar ba
lar. Bu aba C u m h u riy et d n em in d e d e y o un biim de srer.
N edir, s zk o n u su aba bir y an d an cum huriyet aydnnda deer
bolu u yaratrk en , bir y an d a n d a A nadolu insann yeni d ze
ne kar d ire n m e y e iter. A ltm yl akn s re d ir varln
k o ru y a n b u bocalam ay slam 'n yapsn ve T rk to p lu m u n a
etk ilerin i a n la m a d a n tan m lam ak olas deildir.
s la m lk k k e n d e d in o lm a s n a k a r n , k u ru c u s u
M u h a m m e t o n u d a h a ok b ir "ulus" b iim in d e tanm lam a
e ilim in d e d ir . B ylcce isla m n m m eti y a p s , slam
h a lk la r a r a s n d a d e r in iz b ra k r. m m eti y ap , t m
M sl m a n la r b irb irin e b a lay a n , onlar cem aat biim ine
sokan e d ir. H er M sl m a n d a silik bile olsa bi cem aat
varl ve y k sek d e e rler bilinci b u lu n u r. lerici ya d a cahil
o lsu n , b ir M sl m a n b r M sl m an a ba lay an b ir ba
b u lu n u r. D in k a y g s n d a n u z a k m a rk sist etk i a ltn d a k i
iilerd e b ile b u d in sel to p lu lu k (cem aat) d u y g u su sezilir.
N e d e n i, m m e t y a p s n n ts la m d a k arm a k b ir y a p d a
o lu u n d a d r. slam d u m an t ten bir toplum da doan kii bu
m m et ru h u n d a n kolay kolay syrlam az.
te y a n d a n , islam n ideolojik yaps, kiinin T anrya t
m yle teslim olm as b iim indedir, insann Tanr'ya teslim ol
m asnn yolu eriata teslim den geer. O luan bir top lu m u n b a
n d a b ir y n etici de il, d o ru d a n A llah'n kendisi v ardr,
lslam k ab u l ed e n biri "Sen bizim hkm darm z" d ed i in d e

M u h am m et, o na "H k m d a r A llah'tr ben deil" biim inde

k arlk v erm itir^ .
Bylece, b ir slam to p lu m u n d a ynetim d o ru d an Tanr'nn
y n e tim id ir. H alk n ze rin e gzlerini d ik en T an r'n n eg e
m en li id ir. T anr o rtak y arar adna alan st g c n addr.
K am u h z in e si, T a n rn n hzin esi, o rd u T anrnn o rd u su ,
k am u g rev lileri T an r'n n grevlileridir.
Islam n bu zellii O sm anl Devleti dn em in d e en d erin bi
im d e y erleir. P ad iah d ev letin yneticisi o ld u u n ca dinin
d e y n e tic isid ir. T a n r'n n y e ry z n d e k i glgesidir. T anr
b u y ru k la rn n u y g u lay csd r. Bu y z d e n ona kar gelen
T an r'y a k ar g elm i saylr. lkede y aay an hi kim senin
can ve m al gvenlii bulunm az.
te y an d a n , K ur'an g n l k gereksinim leri ele alr. Bunlar
d zen lem ey e alr. nanca gre, K ur'an son, gelim i eksiksiz
k itap tr. M u h am m et t m d av ran lar ile k u su rsu z insandr.
Bu iki tem el ilke son su za d ek geerlidir. Bu iki ilkenin yanl
ln d n m e k , tartm ak olas deildir. Bu y zd e n kiinin
b t n yaam b o y u d av ranlarn b u iki ilkeye gre d ze n le
m esi gerekir.
Islam n ok eitli terbiye y n len d irici b ir ilevi v ardr.
ocuk lar islam n k alp lar iinde terbiye edilecek, y n len d i
rileceklerdir. Bu n o k tad a slam 'n baka b ir zellii szkonus u d u r: slam to p lu lu k la rd a biim ve k a lp la r eg e m e n d ir.
slam 'n to p lu lu k d ze n i, B at'nn to p lu m d z e n in d e n kesin
izgilerle ay rlr. Bat to p lu m la rn d a d e e rler v ardr. slam '
d a n e y ap lm as g erek ti in e kii v icd an y la k arar verem ez,
to p lu m k alp larn a g re y apar. N eyin hayr, neyin er o ld u
u n u d in belirlem itir. Kiisel seenekler yok denecek lde
a z d r .
N e ki, T rk to p lu m u n u n kendine zg bir hiyerarik d zen
ilkesi v a rd r. Bu T rk h alk n n bir zelliidir. T arihsel ak
iinde b yle b ir zellik gelitirilm itir. alar boyunca iinde
yaad y ay la ve o rd u yaam , T rk'te toplum sal b ir k u m an
d a ve d isip lin d z e n in i h ereyin zerine karm tr. Bu top-

1 erif Mardin: Din ve deoloji, stanbul 1983, s. 54

lum sal v icdann tem sil edecek otorite b ir h akan m olur, bir
ef mi o lur, b ir cam i hocas m olur, yoksa bir kuru ltay m olur,
nem li de ild ir. radesini toplum a egem en klacak bir m akam
b u lu n m as yeter. O za m a n o ra d a n gelecek yasalar, k u ra lla r
t m y aa m d z e n in i bile deitirse bunlar, halkn ru h u n a bir
su gibi kolayca a k a r^ .
Bu n e d e n le T rk ler, b ir to p lu lu k biim ini k o ru d u k la r,
aa m a l (h iy e ra rik ) d z e n le rin i k o ru d u k la r s rece d a
kar d a y a n k l o lab ilm e k ted irler. A ncak aam al d ze n le ri
b o z u ld u u n d a , b r u lu sla rd a n ve da n k olm akta ve d ah a
kolay bozu lab ilm ek teler. K ore'de tu tsak d en T rk askerleri
aam al d z e n le rin i k o ru d u k la r ve to p lu o ld u k lar srece
tutsak lk y aam n b r u lu slard an d ah a kolay s rd rm ler
dir. A ncak aam al d ze n bozulunca br uluslardan d ah a d a
n k o lu rla r ve kolay ca b ey in y k an m asn a sokulabilirler.
Cami szkonusu otorite boluunu doldurur.
slam to p lu m la rn d a b ire y in k iili in in o lu m a sreci,
B at'dak in e g re ok d a h a u z u n d u r. Az deim i slam toplum lar gibi k ay p ak bir o rtam d a b yyen ocuk bym e b u n a
lm larn Batl o cu u n z d biim de zem ez. ocuun
ulusal kiilik k azan m asn a slam engel olur. Sonuta ise ocuk
u lu sal k im lik ten ok d in sel kim lik kazanr.
R o m a n c K e m a l T a h ir B at ile D o u to p lu m la r
a rasn d ak i b u kim lik b u lm a olayn yle aklar:
"Batda aile dlyata gibi birey!.. H ayvanlar, nasl
yavrularn, y r y p kendi balarna yaayacak hle gelin
ceye dek bakyorlar, sonra da onlar yuvadan uzaklatryor
larsa, Bat adam da ocuuna belli bir yaa kadar bakyor.
K iiliinin olumasnda bunun elbette pay vardr. Am a mer
ham etsiz insan yetim esinde de elbet etkisi vardr. Doudaki
aile bireylerden oluuyor, ama bireylerden farkl bir karektere, bir ayr btnle sahip oluyor. Bireylerden birinin bana

1evket Sreyya Aydemir: Suyu Arayan Adam, stanbul 1967, s. 400

gelen, b t n aileyi ilgilendirir. Batda snflarn yapt ii,

douda aile, stne yklenir gibidir."^
K em al T ahir O sm anl aile ekirdeinin gl old u u n a d e
inir. O n a g re etkili b ir eitim i v ard r. B abaerkil aile sis
tem i iin d ed ir. O to rite ok balaycdr.
E rikson, in san yaam n a rt ard a gelen ve zlm esi gere
ken b u n a lm la r o larak tanm lar. B unalm larn olum lu bir bi
im de z m k iin in k en d isi ve evresi ile bark olarak
to p lu m a k atlm asn salar. E riksona gre insan y aam n d a
sekiz b y k b u n alm v ard r. B unalm larn bir blm kk
y a la rd a o rta y a kar. K im ileri ise erg en lik anda ya d a
d a h a so n ra b elirir. B unlar gerekli y a la rd a z m len m ez
lerse, y a a m n so n ra k i e v re le rin d e d a h a zo r z l rle r.
E rikso n 'u n gsterd i i b u n alm lar ve slam 'n getirdii zm
ler u n lard r:
Birinci so ru n , o cu u n d o u m d a n balayarak yaam g
v enle k arlam a sd r. efkat, g v en , d z e n ocuu g v en le
d n y a y a b ak an d u ru m u n a getirir. A na-babann yalnz yasak
ve d llen d irm e ile ocua yn verm e ile yetinm em esi gerekir.
ocuk iin an lam l b ir alm a iinde o lduklarn d a sezdirm elidirler.
Bu so ru n u n z m n d e Bat toplum u ile Dou toplum u ara
snda nem li ay rm bulu n m az. Dou toplum larnda erkek o
cua d a h a ok n em verilm esi bir ayrlk olarak gsterilebi
lir .
ocuun u tan ve kuku duygularn am as ikinci sorundur.
ev re ile iliki k u ra n ocuk kim i d av ran la rn n utanlacak
eyler o ld u u n u alg larsa d d n y a ile alveriini keser. D
dnyay kuku duyulm as gereken bir ortam olarak grr.
Bu b u n a lm n z m n d e slam "K alplar ya d a ller"
(norm lar) to p lu m u d u r. K alplar kiide utanc ok zel bir bi
im de o rtay a karr. slam toplum larnda utan kiinin kendi
y a p tk larn d an u tan m as deildir. T oplum un beenm edii bir
ii y a p t iin to p lu m u n gazab n a u rayaca k o rk u su d u r.

1 smet Bozda: Kemal Tahir'in Sohbetleri, Ankara 1980, s. 146

10

slam 'd a tak iy y e kav ram v ardr. Takyye, T an rd an k o rk u p

d in in y asak lad ilerd en saknm ak dem ektir.
o c u u n g iri k e n li in in g elim esi n c s o ru n d u r.
V cu d u n u kullanm asn renen ocuk b u n u n deneylerini y a
par. K rp d k er, cinsel d en ey lere giriir. Bu ev red e d eneyle
rin n kesilirse ocuktaki girikenliin yerini su lu lu k d u y
g u su alr.
G irikenliin geliim ine slam 'n nem li b ir katks b u lu n
m az.
o cu u n evresindeki uygarl teknik y nden alglam aya
balam as ve b u n lar k en d ine m al etm eye alm as d rd n c
so ru n d u r. slam da teknoloji d in le birlikte y r t l r. Teknoloji
ocu u n k arsn a d in sel b ir etki olarak kar. A ncak, slam
kiiye en ok d in k o n u s u n d a etki eder. slam 'd a eitim in
am ac slam 'n en iyi d in o ld u u n u dorulam aktr. ocuu iyi
b ir M sl m an o larak y etitirm ektir. Eitim in b ir d e retisel
y aps v ard r. B una g re eitim otoriteyi p ekitirir, slam 'n
otoriteye d ay a n an y n n glendirir.
Bu so ru n larn z m ile kii ergenlik am a gelir.
z m g erek en beinci so ru n kim lik kiilik so ru n u d u r.
Bireyin kiiliini b u lm as ok nem li bir olaydr. B yklerin
d n y a sn a k atlacak olan ocuk, nasl b ir kiilikle k atlaca
n sap tay a cak tr. Bir i, bir m eslek seecek, to p lu m katlar
a ra sn d a y erin i alacak tr. Bu ev re erk ek ya d a k ad n l n
toplum a nasl bir kiilikle sunulacann zm evresidir. Tek
szck ile b irey kiiliinin ne o ld u u k o n u su n d a k arar vere
ce k tir.
Bu so ru n u n z m sanlandan daha zordur. Tehlikelerden
biri, b irk a kiilik arasn d a kalan birisinin, b u n lard a n han g i
sinin gerek kiilii o ld u u n a k arar verem ez d u ru m a gelm esi
dir. Kiilik so ru n u z m nn zor olduu bu evrede genler ge
nellikle to p lu eylem ler ierisinde erim eyi yelerler. ok d
n m e y i g e re k tirm e y e n re ti ve d n g (ideoloji)lere
s a r lr la r .
K iilik b u n alm n slam , genellikle bir im an tazelem e bi
im in d e zm e a m ac n d ad r. Gen evresindekilere benzer.
O n lar gibi inanl, o n lar gibi zam an geiren iyi b ir M slm an
olacaktr. T oplum la b t n lem ek iin nceden kendisine re

tilen slam in an larn kabul edecektir. A ncak kii bu evrede

kim i aray lara g irerse nem li bir kiilik sorunu d o ar ve b u
n alm a d e r. B u n alm d an k u rtu lu u n y o lu n u yine slam 'da
a ra r. K im i a r u lara k ay a r. N u rc u lu k , N a k ib e n d ilik ,
S leym an clk gibi ta rik a tla rd a kiilik b ulm aya alr.
K iinin evresi ile nasl iliki kuraca altnc bunalm dr.
Bu o lu u m b ir b en li in (ego) bakasyla ilikiye girm esidir.
Kii b u s o ru n u b aar ile zem ezse kiide yalnzlk balar.
Kii, b ak a la rn yaln zl n b o zan ve gvenliini tehlikeye
sokan d m a n la r sayar.
B ak alar ile ilik i k u rm a d a tsla m n m m eti y ap s
n em li b ir ed ir. T rk -tslam geleneklerindeki kon u k sev er
lik, e-d o stla iyi geinm e, b ay ram lard a bakalarnn y a p tk
lar k t l k le ri b a lam a, sert ilikiler kurm am aya alm a
gibi ilkeler D ou to p lu m u n un ideolojik ynn oluturur.
K iinin to p lu m iersin de y ap t verm esi ve yaratc olm as
bunalm yedinci so ru n d u r.
Y aratclk k o n u su n d a slam gelenekseldir. slam toplum la rn d a k e n tle rd e g erek a n la m d a k a p ita list y ap y a geil
m em itir. retim snrl b ir istee bal kalm tr, in san m es
lek y aa m n d a gen ili in e deil, d erin li in e em ek verm itir.
Bir in san n yaratcl alt k u ru m u n retim ini artrm a
m tr. Bir k itap k ap a n a bir kiinin yirm i yl em ek verm esi
vn kayna olm utur.
sla m 'd a y aratc o lm a n n bak a bir yo lu ise g a z a 'd r.
slam d n y a s n n sn rlarn g elitirm ek , talanla ze n g in lik
leri a rtrm a k y aratc o larak ilev g rm t r. Tanr y o lu n d a
g itm e k iiye v icd an sal rah atl verirk en , d n y a lk d a sa
lam tr. "G azilik" k u tsal b ir aam a o larak alglanm tr.
Bir b e n li e e rm i k im se n in d d n y a ile alv eriin i
dzenleyecek ru h d ze n in e kavum as sekizinci bunalm dr.
slam 'd a b u so ru n kurallarla zlr. A llah ve M uham m et'
in y o lu n a g irm i b ir inanlnn ne yapaca tm yle bellidir.
M u h am m et'in b u y u rd u u biim de d av ran an b ir kim se iin d
d n y a ile ilikide d n lecek bir sorun bulunm az. Tm d avra

n la rn d a M u h a m m e t'in s n n etlerin i rn e k alm as yeterlid ir^ .

T rk ler a ra sn d a b u bekler kim i zam an atr, kim i am a n b irb iri ile y a rr d u ru m d a d r. zellikle ilk d rt bek
b irb irin in kitlesini k ap m ak iin srekli bir yar iindedir.
G n m zd e d in deyince hem en slam akla gelir. Ancak, b u
g n slam inanc o larak bilinen p ek ok inan ok eskilere iner.
T oplum sal y ap m za y n v eren b u eleri belirlem eden, bu
y ap y ta n m a k o lan ak sz d r.

* erif Mardin: y. a. g. e., s. 24

KURT ATA
T rk aile y aa m n d a T rklcr k u rt'u ata tanrlar. K urtu ata
saym a T rk le rd e b irtak m sylencelerle aklanr. T m toplu m la rd a in an lar sylencelerle s sl d r. B ozkurt sylencesi,
eski in k ay n a k la rn d a iki biim de saptanr.
G ktrk destanlar btn Tiirklerin dmanlarca yokedildii bir baskn kym ile balar. Trk soyunu bu byk kym
dan, annesi bozkurt olan bir kurt kurtarr. Annesi kurt olduu
iin ldiirlemeyen bu gen, tek bana sa kalr. Yaz-K Tan
rlarnn kzlar ile evlenir, ilk oluna "Tiirk" adn verir.
T rk' n on ocuundan birinin ad "Asena", yani Bozkurt'tur.
Bu ad A sen a 'ya eski analarnn adn yaatmas iin ve
rilm itir. Tiirkler bu evlenmelerin ocuklar olarak oalrlar.

Baka bir sylencede, ana kurt, nce bir kurtarc, sonra ana
olarak anlatlr. Sa kalan T rk' bu dii kurt korur, besler.
Y eni T rk kuaklar, dii kurt ile, elleri ayaklar kesilmi
tek Trk ocuunun evlenmesinden tiirer. Bu evlenmeden doan
ocuklardan biri A se n a 'd r. A sena atalarm u n u tm a z.
Herkesin de atalarn bilmesini ister. adrn nne bir direk
diktirir. zerine altndan bir kurt kafas koyar. Bu kurt ba
T rk ' n ilk bayra olur. Tiirkler, Ergenekon'dan ktklar
zaman, hanlarnn ad B rte ene, yani B o z k u r t'tu r .
U y g u r T reyi d estan n d a ise, Tanr bir erkek k u rt biim in
d e y ere iner. U y g u rlarn atas saylan Kao-cho boylarnn k
keni h ak k n d a in kay n aklar u bilgiyi verir:
"Bir hakann olaanst iki kz vardr. Hakan, kzlarn
insanlarla evlendirmeye kyamaz. Onlar Gk (Tanr)'ya su n
maya karar verir. Bu amala lkesinin kuzeyinde ssz bir
yerde yksek bir tepecik yaptrr. Kzlar tepenin zerine kor.
Onlar kabul etm esi iin T anrt'ya yakarr. Aradan yl

geer. K zlarn a nnesi "onlar artk geri getirelim " der.

Hakan getirmez. Bir yl daha geer. Yal bir kurt gelir. Gece
gndiiz tepeyi bekleyip ulur. Tepeciin altnda kendine in
yapar. O r-da u yu r. K urt bir t rl g itm ez. K k kz
ablalarna yle der:
-Babamz bizi Gk (Tanr) ile evlenmek iin buraya b
rakt. im di ku rt geldi. Belki bu T a n rnn yollad kutsal
bir hayvandr. Ben aa inip ona gideceim, onun ei
olacam .
B yk kz kar kar:
-Bu pis bir hayvandr. A n a m z, babamz, bu evlenmeyi
o n a y la m a z.
Kk ktz ablasn dinlemez. Aaya iner, kurtla evlenir.
ocuklar doar. Baba kurttan doan bu ocuklar, Kao-cho ad
l Trk boylarnn atalar olurlar.
Bu d estan la rn z ay ndr. Bu ze gre, yok olm a ile yz
y ze gelen, G k t rk so y u n u n yeniden d irilip oalm asn bir
B ozkurt, ana k u rt salar. Bylece T rklcr bir anlam d a k u rd u
ata s a y a rla r, o n a say g d u y a r la r. Byle b ir in an eski
T rk lerd e totem ciliin varl savn getirir.
Bir H u n prensinin bir altn yontusu bulunm utur. Sylenceye
gre, A sya H u n larm n han M ao-tun'un soyu ejdere dayanr.
B yk olaslkla, ejder ok eski d nem lerde tapn olm aldr.
A yrca R eid d d in , 14. y zy ln ilk eyreinde C m i'utT evarih ad l y a p tn d a 24 O uz b o y u n u sralarken h er d rt
boy iin b ir o n g o n kuu gsterir. Bylece ahin, kartal, tavan
cl, su n g u r, ku, akr kular O uzlarn totem leridir.
Bir ok b ilg in , to te m iz m 'in in san l n ilk d in i say ar.
T otem izm in an cn d a genellikle bir topluluk, bir bitki t r n e
ya d a b ir nesn ey e m istik, akrabalk d u y g u lar ile baldr. Bu
b alan n belli grev, yasak ve trenleri vardr. T otem izm in
balca u zellikleri v ardr:
"Ayn to tem d en o lan kiiler ayn atad a n geldiine in an r
lar. B ireyler totem in adn , iaretini tarlar. A yn totem ev
re sin d e to p la n a n kiilerin birb irleriy le evlenm eleri yasaktr.
T o tem d en o lan kiiler iin totem olan hayvan ya d a bitkiyi
y em ek y asak tr. T otem in, in an an to p lu lu u n yelerine y a r

d m c o ld u u n a , o n la r eitli te h lik e le rd e n k o ru d u u n a
in a n lr.
G e n ellik le h a y v a n la r to tem say lm lard r. Kimi zam an
sz k o n u su hay v an yerine, o n u n bir paras (kuyruu, dili, pen
esi, t y vb.) to tem y erin e geer. H ay v an totem leri, en ok
avclkla g einen ilkel to p lu m lard a g r l r^ .
T rk lerd e totem inancna u y g u n kim i inan ve d avranlar
iz le n ir.
19.yzyl so n larn d a O rta A sya Trkleri arasn d a totem ci
lik te k i "u rin g a "y a n d ra n p u t fe tiler v a rd r. A ltay ve
Y akut T rk lerin d e Baba ve anay tem sil eden p u tlar bulunur.
A b d lk a d ir nan, T rk rk n d a n am an istlerd e, tavan, ay,
kartal, sin cap gibi a d la r tayan p u tla r b u lu n d u u n u bildirir.
A yrca b y k am an lar, k ah ram an lar, iyi ve kt ru h la r iin
y ap lm p u tla r v ard r. T elevt T rk lerin in totem i T ilek'dir.
Bu totem in san b iim in d edir. am an d u alarn d a Tileke ar
lr. A y, a m a n istle rin en ok say d k lar p u tla rd a n b irid ir.
or T rk lerin in av clar, angr d en e n p u tu k utsal sayarlar.
Bu p u t d a insan b iim in d edir. zerine av hayvanlarnn d e ri
le rin d e n p a r a la r aslr. K endini m en m u n eden avclara bol
bol av v erir. D arlrsa o rm an la r yakar. A vclar hasta eder.
Ku biim inde g r n t len en ru h lar d ah a ok Y akutlara kom u,
D o la g a n la rd a b u lu n u y o r. Y a k u tlard a en ok say lan k u
K artal. Y ak u tlara g re, ilkyaz ile g z k arta ln ru h g c n e
bal. K artaln k an a tla rn bir kez rpm as ile b u zlar eriyor.
ki rp m a s ile ilk y az geliyor. A nlaldna gre, Y akutlar
da b u k u eski d n em lerd e g ne ve G ktanrnn sem boldr.
K artal g elenei son d n em lere d e in B akurt T rklerinde d e
yaamtr. K artal ile aa tap n c a ra sn d a ilikiler v ard r.
B ak u rtlar eski d n e m le rd e tan m ad k biri ile k arlatk la
rnda k u u n u n ve aacnn ne o lduunu sorarlar.

1brahim Kafeslu: Eski Trk Dini, 1980, s. 14

^Sedat Veyis rnek: 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane,
stanbul 1977, s. 38-39
16

Ibn Fazlan B akurtlarn 12 T an n lar b u lu n d u u n u bildirir*.

K, yaz, yel, aa, insan, hayvan, su, gece, g n d z, lm , y a
am , y erin ayr T anrlar vardr. G kte olan Tanr t m n n b
y d r. A ncak o b rlerini e g d m iinde ynetir. lerin
d e n k im ileri y lan a ta p a rla r. B alklara ta p a n la r d a v ard r.
Kim ileri ise tu rn a k u u n a taparlar. T urna k u u n a tapanlar bir
g n d m a n la r ile y a p tk la r sav ata yenilirler. Bu srad a
d m a n l a r n a r d n d a n tu r n a l a r b a r m a y a b a la r .
D m anlar b u n d a n rk p kaarlar. Yengin d u ru m d a iken yenik
d u ru m a d erler. B unun zerin e B akurtlar turnaya tapm aya
balarlar. T u rn ay T an r saym alar, byle bir sylenceye d a
y a n r.
B akurtlar, a atan b ir nesne y aparlar. O nu bir yere asa r
lar. Y olculua k ark en y a d a d m a n la karlark en o n u
p p secde ederler.
A lev ilerin k u tsal kitab B uyruk'ta geen b ir yk, U ygur
T reyi d estan n d a k i sylenceyi anm satr:
G nlerden bir g n im am Cafer H azretleri inananlarla
oturmu syleir, inananlardan birine dner:
-Yarn sana bir kii yolluyorum. Kzn ona ver, buyurur.
Bu inanan evine geldiinde, im am Cafer'in sylediklerini
karsna anlatr. Akam yatar. Sabah kalkp hazrlanr. Bu
srada evin d kapsndan bir ses gelir. Dar kp baknca,
kapda bir kurdun durduunu grr. "mam Cafer'in syledii
kii bu olm al" diye iinden geirir. Hi dnmeden, kzn
getirip kurd u n eline verir. K urt kz alp gider. Birka gn
getikten sonra kars:
-Be adam, im am Cafer'in sz ile kz kurda verdin. Kurt
kz altp g itti. Ka gn d r kzdan haber ucar gelmedi. Git u
karki koruluu ara. Kz kurt yemise, kemiklerini devir
getir, bir yere gmelim. Ondan um ut keselim, der.
B u n u n zerin e adam, kalkp kzn aramaya meelie
doru yola kar. Gider, gider, gider. Bir sr, kuun utuu bir

*lbn Fazlan Seyahatnam esi (Hazrlayan: Ramazan een), stanbul

1975, s. 43

yere varr. Bir giizel kz ile, bir yakkl delikanlnn otur

duunu griir. Kendi kzn tanr. Kz ve damad ile oturur.
K orkularn, kukularn anlatr. Sonra dnp evine gelir.
Grdklerini karsna anlatr. K an koca m utlu olup sevinir
ler.
Bylccc k u rtla ev len m e ve k u rd u n insanlam as eleri,
B u y ru k 'ta d a ilenir. Eski in an la rd an A n ad o lu 'y a u z a n a n
k p r A levilikte n o k talan m olur.
N e ki, t m b u n lar Eski T rklerinde Totcmci olduuna kant
say lm az. T o tem cilik te yalnzca b ir h ay v a n ata saym ak,
onun g r n t lerin i yap m ak yetm ez. Totem ci ailede anay esas
alan to p lu m d ze n i egem endir. A krabalk totem bana d ay a
nr. M lkiyet ortakl v ardr. D evirm e ve avcla day an an
bir t r "asalak ekonom i b u lu n u r. H er so pun bir totem i vardr.
O y sa T rk to p lu m yaam "baba" arlkldr. Kan ak ra
b a l v a r d r . B irey sel m lk iy e t n e m lid ir. T arm ve
h a y v a n c l a d a y a n a n b ir ek o n o m i e g e m e n d ir. Y alnzca
"kurt" ata saylr. Baka totem atalar b u lunm az. K urt sylen
cesi t m to p lu m d a y ay g n d r. Bu d a k u rd a kar korku ile
k ark d u y u la n say g y a d ay a n r. n k k u rt, b o zk rlarn
k o rk u lu h a y v a n d r. zellikle h ay v an s r leri iin b y k
teh lik e d u ru m u n d a d r . K u rd u n asl a d bile s ylenm ez.
T rkede k u rd u n gerek ad "br"dr. Kkende kurt, kurtuk
larn a d d r. Sonuta k u rt, kutsal ve saygdeer saylm asna
k a rn , k u rd a ta p lm a m tr. Bir to p lu lu k ta b ir h ay v a n a
sayg d u y u lm a s o to p lu lu u n totem ci to p lu m saylm asn
gerektirm ez. N itekim Z erd t d in en d e inek ile kpek k u tsal
dr. Kimi H in t d in le rin d e h ay v an ld rm e k yasak tr. Eski
M sr d in in d e A p is k z k u ts a ld r. T im sah ve k a rta la
t a p l r .
B ak u rt ve O u z la rd a avc k u larla ilgili in an lard a to
tem izleri v ard r. A ncak b u, b y k olaslkla kom u halklarn
etk isiy le o lm ald r. S zgelim i, B akurtlar iin U ral h alk la
rnn etkisi d n leb ilir. Fin ve M acar etkisi sz ko n u su d u r.
O u z la rd a k i b u in a n la r ise M ool e tk isin e d a y a n r.

M oollarda totem ciliin izleri b u lu n u r. M ool aile d zen in d e

ana b ask n d r. A salak ekonom i vardr^.

1 brahim Kafesolu: y, a. g.

KUTSAL ATA
am an lk iin d e erim i eski T rk in an la rn d an biri de
atay a tap n tr. A tay a tapn olay d a evrensel in an lard an
dr. A tay a tapn, in san n l m n kanlm azln bilen tek
y a ra tk o lm a s n d a n k ay n a k la n r. N e ki b u gerei bilm ek
yetm ez. Kii, b u n u d n m ey i her d n em d e hem d e direnle
y a d s r. A ta, k e n d is in e tap ac ak soyu v ar o ld u u s rece
y aay aca n a inan y o r. Bu y zd e n kabile to p lu m larn d a o
cuktan y o k su n lu k korkun bir ykm dem ektir.
Y unan m itolojisinde T oprak ana Gea z ocuklarn ld r p
yer. Z eu s'u n olu D ianisos'u T itanlar yerler. Z eus d a o n u n y
reini y iy ip yeni b ir D ianisos y aratr. B unlar insan k u rb a n
nn izleri o lara k d e erlen d irilir^.
T ev rat'tan ren d i im ize gre Israilo u llan n d a d a d u ru m
by led ir. T ev ratta erkekleri, ocuk b rak m ad an len k ard e
lerin in d u l k arla rn e o lara k alm aya z o ru n lu klan kesin
b u y ru k la r v ard r. Bylece doacak olan oullar len kardein
so y u n u olu tu racak , o n u n srekliliini salam olacaktr^.
nsan k u rb a n gelenei A ra p lard a d a v ardr. K enan iller
in d e (K uzey A rab istan ) d o an n d ze n in i yneten T anrlara
insan k u rb a n edilir. C ahiliye d n em in d e A raplar T anrnn f
kesini y attrm ak iin en deerli olan erkek ocuunu kurban
ed erler. n san k u rb an g eleneinin izleri gksel d in lerd e sap
tanr. sa insanl k u rta rm a k iin ken d in e kym ay gze'alr.
sa, Son Y em ek'inde ekm ei z v ucuduna, arab kanna banar.
O k an in san l n k u rtu lu u u ru n a dklecektir. slam lkta
K urban b ay ram gelenei d e ayn ieriktedir. brahim 'in olu
sm ail'i k u rb a n etm e g iriim in d en esinlenir.

1 brahim Kafesolu: y. a. g. e., s. 49

^saac Asimov: "Bo nanlar ve Bilim", Bilim ve Sanat, say 38,
Ankara, ubat 1984, s. 23

A tay a tap n inanc len kim i gl kiileri k u tsam a ile

b alar. A ta g id ere k yar T anr d ze y in e gelir. Eski Y unanda
H e ra sla r b y le d ir. H in t A v ru p a h a lk la rn d a l n n m e
zarn a eyas k o n u r. B yk ve saygdeer llerin akrab'alar
ld r l p y an n a g m l r. Bu insan kurban gelenei zellikle
K eltlerd e k o rk u n tu r. K uzey A v ru p a h alk larn d a Freyr iin
k u rb a n d a ay n rk t c l k te d ir. Bu halklarda erkek d o m u z
olan Freyr bo llu k T anrsdr. T renlerle ona insan kurb an ed i
lir .
tn san k u rb an gelenei u za k d o u halklarnda d a saptanr.
G erekte, in san l n gem iine k o u t b u inan T rklerde d e
vardr. A ta tap n cn d a, b a b a /a ta , ld k ten sonra ruhlar ara
cl ile, aile birey lerin i korur. Bu y zd e n o nlara sayg gere
kir. H u n la r h e r yl m ay s ay o rta la rn d a atalara k u rb a n la r
su n arla r. T abgalar atala ra k u rb a n la r keserler. T rk lerd e ata
a n la r k u ts a l say lr. M ez arlara k ar y a p la n say g szlk
la ra a r c e z a la r v erilir. A ta m e z a rla rn a silah , d e e rli
eya, m cev h er k o n u r. Kim ileyin len babuun altn gm le
b e z e n m i d o n a tm l a t, k a d n b irlik te g m l r. b r
d n y a d a ik in ci b ir y aa m n v arl n a inanlr. Bu in an ta
ru h la r b e n g d r . G k t rk e d e , "tin" s zc ru h a n
la m n d a d r. S zc k a y n z a m a n d a "soluk" a n la m n d a d r.
lm , so lu u n kesilm esi, ru h u n bed en d en kp um as olarak
d n l r. Bylece b r d n y a d a yaam alarnn saland
dnlr.
Eski T rk lerd e en b y k k u rb a n attr. O rta Asya ve A ltay
k u rg a n la rn d a birok at iskeleti b u lu n u r. b r hay v an lard an
erkek h ay v an k u rb an st n saylr. T rk inancnda insan k u r
b an g elen e in in kim i izleri sezilir. Szgelim i, H u n lard a y a
k n a k ra b a la rn b irlik te g m lm e si o la y n d a n s ze d ilir.
G k t rk le rd e k i g ey ik sylencesi b en zer b ir rn e k saylr.
S y len ce y le d ir: D en iz T an r as ile ilik id e b u lu n a n
G k t rk d ed e le rin d en biri av d a bir geyik ld r r. B undan d o
lay o g n d e n sonra, G k t rk boyu h ep ku rb an olarak insan
y o llam ak z o ru n d a kalr.
tsa d a n 1000 yl nce in d e yaayan C hao T rklerinde d e
k u rb a n t renleri y aplr. C hao han, k u rb an treni olan av
leni ok ile g ey ik ler avlar. A talarnn tapnana ku rb an eder.

G eyik ve d a keisi t r n d e n "Kilen-Kiyik" sylencesel tek

b o y n u zlu b ir h ay v an vardr. B unun bir ad da k u -tu 'd u r. Sz
k o n u su ad , T rk e k u tlu (kutlu) s z n d en gelir. Sylentiye
gre K u-tu, K rgz illerinde b u lu n u r. T rkler geyik, d a keisi
ve kilen kiyik gibi h ay v anlarn, kutlu bir d a d a baka k u t
sal h a y v a n la rla b rlik te y a a d n a in an rlar. H an n kk
ile b irlik te y er ve gk tap n ak larn n o d a d a b u lu n d u u n u
sanrlar. K u-tu ile geyik, o kutlu d a d a biten lm szlk otunu
yiyerek lm s zleirler^ .
in d e aa d ib in d e y aplan yer Tanrsna kurban verm e t
reni, de iik b iim lerde T rk boylarnda d a grlr. Kagnl
T rk boyu b u n la rd a n b iridir. G z d n em inde bir aa, dal ya
d a k o ru e v re s in d e y a r e d ilir. Ya d a k t ru h la rd a n
arn m ak isten en bir y erd e k u rb a n verilir. O raya aa orm an
d ik ilir. K u rb an o lara k b ir k o y u n g m l r. zeri, s t ve
iekli saz d a lla r ile rt l r. z erin e k m z d k l r.
T ab g alar ise t ren le aa ya d a o rm an dik er. Bu yeillik
H akan soy u nu sim geler.
Eski T rk lerd en C h o u 'lardaki (I.. 1050-249) kurban treni
ve o n g u n d atm ile ilgili av lenleri G ktrklerde d e srer.
C h o u lard a, h er y i id in v u rd u u hayvan, o n u n ongu n u olur.
Chou han g z d n em in d e, ok ile geyikler vurur, bunlarn kimi
b l m lerin i k u rb a n o larak atala r tapnana yollar. Bunu iz
leyen t ren lerd e k u rb an n kalan eti, H an soyundan kim selerce
yenir. Bylece ata ru h lar ile bir balant k u ru lm u olur. Szkonusu lende kon u m larna gre kiilerin yerleri belirlenm i
tir. K adeh ile a n t iilir^.
G k t rlerd e yl k ile balar. Yl dnenceleri ve trenleri
"yang kn" (yeni g n ) ad ile anlan g n d e balar. H unlarda
ve G k t rk lerd e y az ay larn d a gk ve su Tanrsna, yer T anr
sn a , k u rb a n la r v e rilir. A ta la r iin y a p la n tre, a ta la r
m a arasn d a yaplr. G k ve g n sim gesi ejder (Kkluu) t
reni ise T em ir rm a k y larn d a gerekleir. D ou H unlar,

^Emel Esin:. "Islamiyetten nce Eski Trk Kltr Tarihi ve slama

Giri, stanbul 1975 s. 94
^ E m e l Esin: y. a. g. y., s.102

22

gller ve su larn b u lu n d u u volkanl da lard a ge ve ejdere

ta p a rla r. Bu d a la ra g k d a a n la m n d a a d la r v erirler.
G k t rk ler y er T anrs trenini, t k en 'in batsndaki plak
d a la rd a k u tla rla r.
G ktrklcrde, d n lerd e n nce d e av lenleri dzenlenir.
Ok, karg gibi aralarla d a keisi t r n d en hayvanlar ve y a
b an atlar v u ru lu r. O u z av lar ve av t ren lerin d e bu olay
can l ta b lo la rla b e tim le n ir. A v lan a n h a y v a n n "Snk"
(kem ik) d e n e n kim i kesim leri gelenee gre O uz beylerine
datlr. Av, belli k u rala gre bllr. Tren srasnda bey
lerin k atm an lar d a tlr, a n t iilir.
T rk c d c "ta p g " y a d a "yaglg tapg" ad l k u rb a n
t ren lerin d e ko, k o yun, at, geyik ve d a keisi sunulur. in
ile b irlik te eski g ebeler, skit ve H u n la rd a insan kurb an
o ld u u n u b ild irilir. Bu gelen ek 6-7. y z y ld a in d e d e
G k t rk lcrd e g r lm ez. G k t rk lcrd e insan kurban zerine
tek B izans elisinin, V alcntin'in gzlem idir. V alentin, stem i
H an'n l m trenini (yog) anlatrken yle der:
"Yas g n lerin d en birinde, drt bal H m getirdiler.
(Kaann) babasnn atlar ile birlikte bnlar ortaya koydu
lar. (biir dnyaya) gelip, (Kaann) babasnn evresine gir
melerini buyurdular.
nsan k u rb an zerine, b u n u n dndaki kaynaklar ise daha
d a b elirsizd ir. O k ay n a k la rd a tren, lm ile sonulanm az.
S zgclim , b ir inli k ad n n len b ir U ygur hanna, kendini
k u rb a n etm esi istenir. inli kadn b u n u yerine getirm ez. Bir
baka k ay n ak ta ise lc bir in hanna, bir Trk yiidi k en d i
ni ku rb an etm ek ister. A ncak bakalarnca d u rd u ru lu r.
H a y v an k u rb a n g elenei ise G k t rk lerd e grkem lidir.
Ge, y ld zlara, gksel atalara ak donlu k u rb an lar su n u lu r.
Bir d a tepesinde, ok ve karg ile avlar v u ru lu p yaklr. Sgun
(da keisi) ile kiyik (geyik) t r n d e n hayvanlarn gk tan
rs ile ilgisi b u lu n d u u n a inanlr. nanca gre, b u n lar h ak a
nn o rm a n n d a y aar. H ak an soyu zerine anlatlan sylence-

^K. Dietrich: Byzantinische Q uellen zu r Lander und Vlkerkunde,

Leipzig 1912'den aktaran Emel Esin y. a. g. y., slOl

lerd e d e b u h a y v a n la r y er alr. B unlar ancak h akan avlaya

bilir. Bu y z d e n llteri H an ve G ktrk soy u n d an gelen bak a n la rn a K u tlu g ad verilir. Yine G k t rk lerd e geyik k u r
ban b u lu n d u u sanlr. B yk olaslkla, geyiklerin h akan
o r m a n n d a y a a d in a n c G k t rk le r d e d e s re r.
K urban larn b r d n y ay a hizm et edeceine inanlr. Topraa
ve to p ra k ru h la rn a s u n u la r k u rb a n la rn i eti, kan yere
g m l r. A k d o n lu at ge k u rb a n ed ilir. K oyun, ko ise
g m l r. Bu, belki d e topraa verilen bir kurbandr. G ktrk
a ta la r ta p n a n d a k i k u rb a n u k u ru , a t k o y u n v e k u
kem ik leri ile d o lu d u r. Belki d e G k t rk lerd en d e eski olan
S ibiryad ak i k u rb a n talar ze rin d e at ve geyik izim leri ile
kan ak tm a o luklar b u lu n u r.
O y sa A k H u n la rd a d u ru m deiiktir. Kuakl yiitler ara
sn d a b ir b irlik yasas v a rd r. Bu y asay a gre, y i itlerd en
biri l n ce, b rleri k en d in i k u rb a n ed erler. in lilerd e ve
T rk lerd e b u gelenek erken u n u tu lu r. M oollarda insan gele
nei 13. yzyla d ek srer.
Batl k ay n a k la r A tila'nm l m n d e, birok kim senin l
d r l p birlikte g m ld n bildirirler.
T m b u verilere karn, E berhard, T rkler d e byle bir gele
nein b u lu n m ad n vurg ular. E berhard'a gre, insan kurban
gelenei, b o zk r k lt r n n r n deildir. Tarm k lt r n d e
vardr. T rk ler, in san k u rb an n yasaklam lardr^.

^W. Eberhard: "Eski Trk Dini", Trk Dili Edebiyat Dergisi XIII,
stanbul 1964, s. 87

24

GKTANRI
Bilge K aan y azt "Ben, T rklerin gkte d o m u Tanrsal
Bilge K aan, tah tm a o tu rd u m " d iy e balar. Bu syleyi b ir
inanc yanstr. alarn iinde s z l p gelecek bir inancn z
to p lu m u n c a y azy a d k lm ilk tm celeri bu n lar. Birok inanc iin d e y o ru m lay acaktr.
Bozkr T rk to p lu lu u n u n gerek dini G ktanr in a n a say
lr. Bu in an ta G k tan r tek yaratcdr. Tengri (gk) en y k
sek varlk tr, in an d z e n in in d ire id ir. Y aratcdr, tam g
sahibid ir. O n a k u rb a n la r su n u lu r. ok kez G ktanr diye an
lr. E liad e'y e g re O rta ve K uzey A sya to p lu lu k larn a zg,
zg n in an anlay. G irau d iin d o ru d a n "btn T rklerin
an a tapnm " d u ru m u n d a .
G k ta n r, g en e llik le k iile rin y aa m n a aracsz karr.
B u y u rd u u istem lerine uy m ayan cezalandrr. G k'n istem i
ne kar gelinm ez. A nd im e, k r G k tan n ya yaplr.
A sya H u n la n n n h an M aotun I.. 176 ylnda in im p a
ra to ru n a yollad b ir m ek tu p ta utkularn G kTanr' nn y ar
d m y la k a z a n d n b ild iriy o r. 4. y zy l b a la rn d a H u n
dev letin i k u ra n Liu Y an, gen yeeninin yiitliini verken
G ktanr, b u kiiyi H u n lu lar d n erek d n y ay a getirdi" d i
yor.
A sy a 'd a tarih sa h n e sin d e g r le n h alk lard a G k tan r in a n c n n izleri g r l y o r. H u n la r, T abgalar, G k t rk ler,
U y g u rlar G k tan n 'y a k u rb a n la r sunuyorlar.
Eski T rk y a z tla rn d a T anr kim ileyin, "T rk T engrisi"
b iim in d e u lu sal b ir T anr o larak anlatlr. G ktrkler o n u n
istei ile in d en ay rlp u lusal b ir dev let (680-682) k u rm u
la rd r. T rk lere h ak a n o v erm itir. A ncak to p lu lu k hakan
b ra k t iin , "T anr" o n la r y k m a s r k le m itir. T anr
T rk h a lk n n b a m szl ile ilgilenen b ir "ulu varlk"tr.
T o n y u k u k 'a b a a r iin g e re k li b ilg iy i o b a la m tr.
G k t rk h an l n n k u ru cu lar, Bum in ile lstem i'yi T rk tre
sini y r tm e le ri iin o tah ta karm tr. "Trk u lu su yok ol-

m asn... z g r ve bam sz olsun" diye llteri hakan ile h an

m ll-Bilge H atu 'u o yceltm itir. Savalarda onun istem i ile
utk u k azanlr. K sm et ve ku tu o verir. Y aram ayan kim seler
d en geri alr. afak s k t r r, bitkiyi canlandrr. lm de
o n u n istem ine baldr.
Kii, G k tan r'y a d iz kerek yalvarr. T an r'd an k u t is
ter. Bu istek o n ay lan rsa, atlar oalr, kiinin yaam u z u n
olur. K u z g u n u n niyaz bile T anrya ular. D oru ve yalanc
kiiyi T an r bilir.
rh u n y a z tla rn d a "Y ukarda m avi gk, aada kara yer
y a ra tld n d a ik isin in a ra sn d a in san olu yaratlm ." d e
niyor. B urda Tanr dncesi, salt m addi gkyz deil; ulu bir
varlk. Tanr beg, Tanr, her eye egem en, her yerde o var.
lk ulusal T rk inanc saylan G ktanr inancnn z b udur.
A m a am an lk eski T rk inancna d am gasn v u ru r. D aha
d o ru su ad n verir. T rk lerd e inan d a d a n y u v arla n an bir
k a rto p u n u a n d rr. Bu k ar paras vadiye y ak lat n d a ko
cam an b ir olm u tu r. G erekte tm dnya dinleri iin d e d u
ru m b u d u r. A ncak am anlkta eski ile yeninin bileim i d ah a
b elirg in d ir. Yeni inan, eskiyi o rta d a n kaldrm a yoluna g it
m ez. E skiye eklem eler y apar. Bu y zd e n am anlk, G ktanr
an lay n a d o k u n m az. Eliade, Ulu Tanr sz kon u su olduu
za m a n am anlm srttn syler. M slm anlkla G ktanr
d in i a ra s n d a , ilgin kim i o rta k n o k ta la r b u lu n u r. G ksel
T an r, A llah ' k arlar.

A M A N LIK
T rk in an cn a ok y n l ad n v eren inan am anlktr.
G e rek te b o z k r h a lk la rn n d in sel in an la rn am anla
balam a yerlem i bir kandr.
am anln b y k aratrcs Eliade'ye gre am anlk k
saca esirim e ve dalglk tekniidir. A ncak, her esirim e d e
am anlk d e ild ir. am an, kendi zel yntem leri ile esirir. Bu
esirim e d u ru m u iinde ru h u n u gklere ykseltir, yer altna in
d irir. O ra la rd a g e z ip d o lar. R u h u n b e d e n d e n ay rld n
d u y a r. R uhlar d en etim i altna alr. l, eytan, cin ve p eri
lerle b a lan t k u ra r. H astalar saaltr. llerin isteklerini
y erin e g etirir, in san larn d e rt ve dileklerini bildirm ek zere
gkteki ve y erd ek i T an rlarn yan n a gid er. O nlara araclk
y ap a r. Bu zellikleri ile ilkel to p lu lu k lar d a am an korku ve
sayg u y an d rr. nsan ru h u n u n uzm andr. H alk kitlesinin d o
ast ve y rek g c n n d o y u m u n a bakar. A ncak ilevi baka
dinsel sihirsel inan d in ad am larn d a olduu lde kapsam l
d eildir. Bir zo rlu k olm azsa am ana i dm ez.
am anlk k k ende d in d en ok, by kiiliinde bozkr Trk
inan d z e n id ir. D oann kat koullarna kar b ir yaam a
biim id ir. Eski T rk ler arasn d a am anln bir t r yaar.
Eski T rk to p lu m u n d a grlen, Tanr ve "yersu" inanlar ile
ilgisi b u lu n m az. A ncak T rk inanc ile am anlk arasn d a a
rtc b ir u y u m o lm u tu r. zellikle T rklerdeki atalar klt,
k arta l in an c, d em irc ilik ve a t k u rb a n am an ik zellikler
k a z a n m tr. K k e n d e a m a n l n en b y k z e lli i,
yayld blge h alknn ru h yapsna b r n m e yeteneidir.
T rk d n c e si u z u n bir yol so n u n d a am anla ular.
K endinden nceki birok inanc iinde zm ler. Bu yzden am an lk belli b ir birlik gsterm ez. D nyann eitli yerlerinde
ve za m a n larn d a ayr g r n t y e b r n r. Z am ana ve evreye
gre u y u m gsteren ok renkli bir inan konum undadr.
am an lk ta k i "E sirim e T rk inanlar ile bir bileim e
varm tr. Bylece am an ru h u gezip dolar. T anrlarla b a
lant kurar. Eski T rk to p lu m u n u n doaya balad gizli g-

ler yeni a n lam lar kazanr. Yava yava gelitirerek, ona yeni
eler ekler. B ylece t m m anevi alem ini belirli b ir kadro
iine a lm a y b a a rp b ir d in salam l kazanr. Yine d e
d ta n etki yalnz T rk d in in e zg deildir. Din tarihilerine
gre, h e r d in d e b u t r etkiler, birleim ler, yenilem eler b u lu
nur.
am an lk , G k t rk le rd e k aan ve ev resin d en ok halk
a ra sn d a y ay lm ve b en im senm itir. Y aztlarda bu inantan
s z e d ilm e z . B izan sl g e z g in le r M e n a n d e r (6.yy) ve
T h eo p h y la k t (7.yy) am anln g n m z d e iyi biim inde ta
n n m asn sa lam lard r. Eski T rk dini iin grece "amanizm " terim i k u llanlr. Bu, A ltay ve Y akut am anlnn ok
st n d e b ir d in sel anlaytr. B yk gebe hanlklarn d in i
d ir.
G n m zd e eski T rk dini d en diinde hem en akla am anlk g elir. S rek li a d g eer d e, n e o ld u u n u p ek kim se
ta n m la y a m a z . O y sa Eski T rk le r b ir d iz i in a n la rn
a rd n d a n a m a n l a g e m ilerd ir. am anlk ok k im senin
tan m lay am ay aca l d e ok renklilik gsterir. K endinden
nceki b ir ok inanc zm seyerek deiik blgelerde deiik
geliim gsterir. Yine tm d in ler iin geerli olan zam ana gre
biim lenm e b u d o a d in in in en belirgin zelliidir. Ayr za
m an dilim lerin d e, ayr giysilere b r n r.
am an l n esas G k tanr, G ne, Ay, y er su, ata, ate
(ocak) tap n lard r. Dinsel tren belirli bir tren iinde y r
tlr.
in k ay n a k la rn a gre, O rta Asya am anizm inin esaslar
G ktanr, g n e, ay, yer su ata sate (ocak) tapnlardr.

a. Doa Her Zaman Hakl

D oa g le rin e in an t m h alk d in le rin d e b u lu n u y o r.
Szgelim i eski Y unan Tanr ve Tanralar doa glerinden
kay n ak lan y o r. Z eus, g k ler T anrsdr. Y am ur yadryor,
im e k le r a k try o r. B u lu tla r y o llu y o r. A p o llo n g n e ,
genlik T an rs. A fro d it ilkyaz, sevi T anras, vb... A ncak
eski Y u n an lar, eski M sr ve M ezap o tam y allard a o ld u u

gibi, T an rlar in san b iim inde d n y o rlar. Bu d nceye

gre her ilin b ir koru y u cu Tanrs vardr.
Eski M sr'd a ise N il, b o llu k T anrs. Eski ran 'd a, ate
Z e r d t ' n T a n r '
A h u r a m a z d a n n g s te r g e s id ir .
R o m alla ra g re h e r y erin k o ru y u c u s u var. H e r in san n
k o ru y u c u p erisi b u lu n u y o r. rn ek ler oaltlabilir. Sonuta
b t n h a lk la r T a n rla rn so m u t b e n z e rle rin i y a p y o rla r.
Y u n a n lla r h e y k e l, H i n t l il e r v e A r a p la r p u t l a r l a
g r n t l y o rla r T anrlarn^.
T rk lerd e d o ad a b irtak m gizli glerin varlna inanm a
ilk d n em lerd en balar. Bu inan O rh u n an tlarn d a "yer-su"
terim i ile an latlr. O rh u n a n tla rn d a "Y ukarda m avi gk,
aa d a y a z y er klnd za m a n ikisinin arasn d a kii olu
y aratlm " t m cesi seilir. K rg zlarn M anas d e sta n n d a
"Yer yer olduu zaman, su su olduu zaman" d izeleri geer.
H er iki syleyite d e an lam ayn. nsanolunu d n y an n yara
tlna b alar. G k ile y er klndnda, kadn ile erkek v ar
o lm u la rd r.
A ltay T rk lerin e g re y er y aratlm ad a n nce "su" vardr.
A ltay s y lencesinin b ir anlats "nce su vard. Yer, gk, ay
g n e y oktu" d iy e b alar. Sylencenin b r biim ininde ise
"nce d en iz v ard r. Yer gk yoktur. Tanr lgen denizin st n
d e uar. K onm ak ister. K onabilm esi iin d n y an n yaratlm as
gerekir. B irden Su iinde Ak A na kar. lgene b u y ru k verir.
Bu b u y ru k zerin e y er yaratlr. Sylenceye gre bizim d n
y a m z d a n b ak a 99 d n y a v a rd r. D n y alarn y eraltlar
(cen n et/ce h en n em ) b u lu n u r. U ygurlar d a b u "yersu" inancn
srdrrler.
Eski T rk lerd e d a , tepe, kaya, vadi, rm ak, su kayna,
aa, o rm an , d en iz, d em ir, klcn gizem li gleri var. Ayrca
g n e, ay, y ld rm , y ld z , im ek, ru h T anrlar saylr.
R u h la r iyi v e k t ru h la r o la ra k ikiye
a y rlr. Erkek
T anrlar y a n n d a U m ay ad verilen Tanra v ard r. Asyal
H u n la r ilkyaz ve so n y azd a atalara ve doa T anrlarna k u r
b a n la r k eserler. H an T an h u , g n d z gnei, gece dolu n ay

1 brahim Kafesolu: Eski Trk Dini, stanbul 1980, s. 43-44

u lu la r. H u n la r, G k t rk lcr, U y g u rlar giriim lerini ayyldz

h a r e k e tle ri ile d e n e tle rle r. T a b g a la r ilk ve so n y a z d a
atala ra k u rb a n la r su n arlar. K urbanlar taev tapna iinde
kesilir, ev rey e k ayn aalar dikilir. B unlardan k utlu o r
m anlar oluur.
H u n lar, sald ry ya d a sava ancak ayn b y m ek te ol
d u u veya tam am lan d g n lerd e gze alrlar. Byk kaan
en b y k d in a d a m gibi b ire y d ir. H e r sab a h T an rn n
ad rn d an kar, tap n r gibi bir tavrla, doan gnei selam
lar. U ur getiren yeni ay g rd zam an ise ayn sayg ile se
la m la r.
b. Yer-Su
Eski T rklcr, G ktar gkt "Tegnri ruhlar" nn varlna
in an y o rlar. D oaya tap y orlar. D oaya tapnm , "yersu" te
rim i ile karlan y o r. Y er Su tapnm b y k im p arato rlu k lar
d n em in d e gelierek vatan tapnm d zeyine ykseliyor.
G k t rk lcr "duk yersub" (kutsal yer su) kavram n k u lla
n y o rla r. Bu k o ru y u c u ru h la r ve y u rt a n la m n a geliyor.
Y aztlarda "em iz ap am z tutm yer sub" (atalarm zn y
n ettii y er su) ku llan m geiyor. Yer Su tapnc, t k cn ve
B udun ili d a la n o rm an lar temsil eder. Bu kutsal yer su ru h
lar G k t rk lerin yazgsn ynetir. Y urdun korunm asnda yer
su ru h la rn n rol T o n y u k u k y aztn d a pek ok vurg u lan r.
G k t rk y u rd u n a sald ran d m an lar, Tanr U m ay ve yer su
ru h la rn n y a rd m y la gafil av lan a rak baslm lardr.
Y ersu 'lar U y g u rla rd a d a k utsal saylr. Y aztlarda "duk
tken" ve "tam g id u k ba" olm ak zere iki yersu ad anlr.
"Iduk t k en " k a an l n m erkezidir. K utsal Tam g, Tam ir
su y u n u n k ay n a d r. U y g urlarda K utlu Da sylencesindeki
k a y a lk u lu s a g ve m u tlu lu k v eren ru h tu r. Yine eski
T rk le rd e y a m u r ta o lara k k u llan la n Yada ta v ardr.
T m b u n la r d o ay a tapnm eleridir.
B ugnk am an T rk boylarnda grlen da, su (rm ak,
gl, p n a r), aa, k ay a ta p n la r eski T rk y a z tla rn d a
"yersu" ad altn d a to p lan m tr.

c. D a
Da k u tsam a ev ren sel b ir inantr. Eski Y ahudiler Sina
d a n , Y u n a n lla r O lim p u s d a n , A ra p la r A ra fa t,
H in d u la r H im alay a d a n k u tsarlar^.
Yer Su ru h larn n en zg n gstergesi dalardr. am anist
T rk le rd e d a tap n c G k tan r ta p m a y la ilgilidir. H u n lar
eski Y u rtlarn d a H ayoan da n a her yl G ktanrya k u rb a n
lar keserler. G antsuaa da H u n larn kutsal d a larn d an dr. H u n h an lar ile y ap tk lar szlem eleri H u n d a da
tep esin d e k u rb a n k eserek an tlarla pekitirirler.
G k tan r tapnc ile d a tapnc birbiriyle y ak n d an ilgi
lid ir. A ltayl or ve B cltirler, G ktanrya k u rb an larn y k
sek d a tep esin d e trenlerle sunarlar. Bu trene tengere tayg
(Tanr g k k u rb an ) d erler. G ardizi'ye gre, Eski T rkler d a
larn T an r m ak am o ld u u n a in a n rla r. T rg e ve iil
T rk leri y a k n la rn d a k i b ir da T anrlarn m akam sa y a r
lar. Y ksek d a tepeleri gklere yakndr.
O rta A sya d a larn n ou T rkede ve M oolcada kutsal
szlerle ad lan r. G n m z d e O rta A syad a ve A ltaylarda a
m anist h er b o yun, h er oym an kendine zg kutsal da bu lu
n ur. A m a A ltay lar t m n n o rtak kutsal d adr. Boylardan
k u ru la n b y k b irlik le rin o rta k k u tsa l d a la n v a rd r.
G k t rk lerd e d e d a ve m aara k lt r nem li. 7. Y zylda
G k t rk im p a ra to rlu u n a giren tm T rk ve yabanc boylar
iin t k e n d a ve o rm a n k u ts a ld r. H a k a n n o ta
t k en 'd e k u ru lu d u r. H er yl boylar babular ile Budin nli
m a a ra sn d a t ren le r y a p a rla r. A talara k u rb a n la r su n arlar.
T rk le r slam a g ird ik te n so n ra bile bu tapn srecektir.
D iv a n ' B a d a t'ta y a z a n K a g a rl M a h m u t, t k e n 'i
a n a c a k tr.
C v ey n i'n n sap tad U ygur sylencesinde, kutsal K uttag
vardr. U y g u rlara m u tlu lu k ve bolluk salar. Bu da inliler
g rd k te n so n ra U y g u rla r p e ria n o lm u la rd r. B u gnk
M oolistan'daki E rdene Ula (M utluluk Da) iin d e ayn sy-

1 A bdlkadir nan: Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976, s. 165

lence an latlr. M oollarn taptklar, E rdene U la'y inliler

alp g t r rler. D an b u lu n d u u y erd e bir kadn am an tap
n arak T an ry a d u a ed er. M utluluk dan geri getirir. Bu sy
lence U y g u r K u tta sylencesinin eitlem esidir.
S y len celerd e O rta A syann verim li dalar inlilerce tu
tu ld u u d n e m le rin an larn yanstr. Bolluk d a larn yiti
re n g e b eler b u d a la rn an larn y llar yl u n u tm azlar.
H u n lar, G an su ilindeki T silenan d a n d an ayrldktan sonra
a tla r y a k a c a k la rd r.
am an lara g re t m d n y a ru h larla dolu. D alar, rm ak
lar, g llerin t m canl nesneler. K utsadktan rm aklar gller
salt yerel nesn eler deil. K onuan, du y an , evlenen, oluk ocuk
sahibi o lan v arlklar. D a d o ru d a n ru h , ru h d o ru d a n d a
d r. ffunlar a y rm a k zor. am anistler ok eski ilkel d o ad a
c a n llk a n la y n y a a ty o rla r.
am an t re n le rin d e , am an A ltay d a larn a sesleniyor.
O ndan y ard m um uyor.
zlmeyelim Tanr var
Tasalanm ayalm A lta y var
A lta y 'm diye tapyoruz
R u h lar ve b y k am an lar A ltaylardan esin alrlar.
K utsal d a k av ram M oollarda d a var. M oollarn Gizli
T a rih in d e C en g iz H a n g en k en M erkitlerin b ir b ask n n d a
B urhan H a ld u n d a n a snr. Bu d a n yardm yla d m a n
lard an k u rtu lu r. Sylence yle:
"Burhan H aldun tepesine ktm. Burhan H aldun'un yardm yle krlang gibi kurtuldum . Her sabah Burhan H aldun'
a tapnmalym. Bunu soyum ve soyum un soyu byle bilsin!"
Tem in bu szlerle kuan boynuna, klahn koluna
ast. Gnee kar dnd. Eliyle gsne vurdu. Gnee kar
dokuz kez diz kp tvbe etti. Pimanlk belirtti.
B enzer bir yk A ltay T rklerinde d e var. M oollarca izle
nen A ltayllar K aragay d a n a snyorlar. Daa k u rb a n ke

siyorlar. B irden b ire d a, o rm an kaplyor. M oollar yol b u la

m yor. A ltay llar k u rtu lu y o r.
11.y zy ld a G ardizi, D okuz O uzlarn ok b y k bir daa
tap tk larn y azar. O u zlar o d a a kurban keserler^.
Eski T rk lerin Y ersu tapnm Sibirya ve O rta Asya am an
T rk le rin d e yay o r. A ltay Yenisey ve Y akut T rkleri d a ,
orm an , aa, y er p n ar tapnlarn s rd r y o rlar. K utsal d a
lar iin g rkem li t ren ler y apyorlar. B akurtlar, b t n Ural
d a larn k u tlu sayarlar. B ununla birlikte h er b o yun kutlu bir
d a b u lu n u r. U raln o rta k esim in d ek i b o y lar T ura, K rkt
d a la rn k u tsa rla r. K rkt d a n d a bir aaca a p u t b a la r
la r^ .
G k tan ry a y ap lan tren d e yksek ve kutsal da n tepe
sin d e y ap ly o r. Bir a z d a n ilah iler syleniyor. D alar, r
m ak lar, o rm a n la ra sesleniliyor.
A n a d o lu 'd a d a k im i d a la r k u tsal saylr. Y aklak h er
A levi ky y a d a o b asn n kutsal sayd bir, iki d a vardr.
A n a d o lu b y le k u tsal say lan d a larla d o lu d u r. Kimi y erler
d e b yle d a la r iin trenler yaplr. Y am ur d u alarn a k
lr. K u rb an lar su n u lu r, ad a k la r adanr. Y rkler g srasnda
T oros d a lar ru h la rn a k u rb a n la r su n arlar. anakkale yresi
T rk m en leri K azd a n k u tsarlar. O rdaki Sarkz u lu larlar.
e v re d e y a a y a n A lev iler a ra s n d a S arkz z e rin e s y
le n c e le r a n la tlr, d e y i le r s y len ir. S zgelim i u d ey i
S arkz m ito lo jisin i an latr:
H ey kurbann olam, Zlfikr A li
Sen yarattn yeri g ezeli
D nya grmemi byle gzeli
H ey kurbann olam Zlfikr A li

Falma nurundan Kabe'ye den

M evla nefesinden szlp geen
Sarkz elinden doldurup ien
H ey kurbann olan Ziilfikr A li
Eiinin yannda Yan Yatan Sultan
Sarkz divannda kurulan aslan
Srr, esrar bilendir Sel mat
H ey kurbann ola Ziilfikr A li
M altn, camn helal aldn mi?
Irzm a, kanma helal aldn m?
Sar S u lta n 'u m helal aldn m?
H ey kurbann olam Ziilfikr Ali.
D eyi ok ren k li m otifleri ierir. O rta A sya'da A nadolu'
ya u z a n a n u z u n y o lu n tm eleri serpitirilm itir. Deyie
gre, var y o u y aratan A li'dir. Sarkz'n n u ru s z l p Tanr
A li'd e n g e lm i tir. Ali k a p s n d a y an y a ta n S elm an 'd r.
Sarkz d iv a n n d a k u ru la n bu Sclm an- Farisi, A li'nin tm
srrn b ilir. S o n ra S arkz, S elm an 'n n ik ah ls, h elallisi
o lu r.
B u rd a a n la tla n olay lar, t m y le Eski T rk d e sta n la rn
d ak i eleri an m satr. O uz K aan D estan ile kim i kout
luklar b u lu n u r.
O uz Kaan Destan'uda, gnlerden bir gn Ouz Kaan bir
yerde T anr'ya yalvarr. Karanlk basar. Gkten bir k d
er. Bu k, gneten, aydan daha parlaktr. Ouz Kaan y
rr. Bu n iinde bir kz griir. ok gzel bir kzdr.
Banda ateli, parlak bir beni vardr. A ltn Kazk, Demir
Kazk gibidir. O kz, yle gzeldir ki, glse Gktanr da
gler. Alasa, Gktanr da aalar. O uz Kaan onu grnce
akl kalmaz, onu sever ve alr.
K azda y re sin d e an latlan Sarkz m asal yledir:

Bir gn Fatma Anam z ok iizgiin ve tasahdtr. Alar. Bu s

rada H z. A li, Kan Kalesini amaya ve ele geirmeye alr.
Hz. A li, Fatma A n a 'n n derdini, zntsn dyar. O srada
Kan Kalesi hannn kzn almak zeredir, ki o anda Fatma
A n a m zn eli H z. A l i nin yakasna yapr. H z .A li'n in
nnde hatun kz can verir. Hz. A li bu olay Fatma Anamzn
kadnlk kskanlna yorar. Fatma A nam z, kzn odasna
gtrr. Orda gnln alr. N iye geldiini sorar. O da derdini
syler.
"iki olum uz var. Bir de kzm z olsayd! ite bunun iin ta
salanp geldim " der.
H z. A li yle karlk verir:
"Var Kabe'den kzn al!"
Fatma Ana o anda kendini dnya gzeli bir kzla, Kabe
iinde bulur. Bu nur topu yavrusuyla, atas Hz. M uham m et'e
v a rr.
"Gr bakalm, sahibim A li ne verdi?" der.
" iy i ama yavrum , bu ok gzel kz grmek iin, benim
iincii gzm yok. ki gzm Hasan-Hiiseyin'dir. Var bunu Hz.
A li'y e gtr. T a n r'ya em anet etsin" diye karlk verir
M u h a m m et.
Fatma Ana:
"Ben istedim diye verdi. A li geri almaz" der.
H z. M uhamm et:
"yleyse gtr, Kabe'ye brak. Tanr kendisi bilir."
Fatma A n a , kz Kabe'ye brakmaya giderken Kabe'nin
kapsnda yan yatm akta olan Selman la karlar.
"Ey Selman, burda ne iin var?" diye sorar.
"Sahibim A li, bana bir kutsal emanetini almam buyurdu.
O nu almaya geldim " der. Fatma A nann kucandaki nurtopunu alp gzden yiter.
Selman Kafdat'nda elmastan, yakuttan bir kke brakr.
Kz byr. Selman kzn yetitiricisidir. Selman, arada bir
urayp kz yoklar. K z bydke yal Selm an'm g
zelliine vurulur. Bir gn Tanrya duaya durur. Yalvarp ya
karr. D urum A li'y e malum olur. Ali:
"Halin yam an" der.

Yeri g yaratan, kendi tm gizemine Seiman't ortak eden

A li, Selm an'a acr. O nu gen, yakkl bir delikanl yapar.
G id ip , K a fd a m d a ki kk n d en k z g etirir. S a rkz
tepesinde ona bir dnya saray dzer. Sarkz dnya sara
ynda yirm i g n yaar. A r tk kendisine bu yaay, kimse
sizlik ar gelmeye balar. Bir gn Selman'a:
"A ta m , a n am , dedem i, kardelerim i gresim geldi.
Onlar bana gster" diye yalvarr. Selman Sarkz'a acr.
"Sarktz'n ok gzel. Seni grmek istiyor. Bir gel, onu gr"
diye yakarr.
Fatma A na, A li'd en izin alp gelir. Sartkz' grr. Bu
bulumadan sonra Sarkz lr, Selman ise yeniden yalanr.
Yedi kz sa yanda, yedi kz sol yanda, yedi de srnerek
kendi zlem in i inleyerek szlayarak A li'y i sormaya gider.
Yirm i gn sonra A li'n in kapsna gider. rtsne girer.
F atm a A na S an k z' g rm ey e gittii zam an g z n ilk g
n d r. ite b u g n , K azda evresindeki A leviler her yan d an
K azda 'n a gelirler. B yk to p lan t ve elence yaparlar.
A. Y lm az, b u sylenceyi 110 y an d a b ir d e d e d e n d e r
le m i tir.
S ylencede d a k u tsald r. D an k utsal saylm as, yer-su
tapncnn bir b l m d r.
A. Y lm az, K az D an u lu lam a d o ru d a n am an inancna
d ay a n r. K uzey T rk lerin d en A ktav T rkleri gelip b u alana
y e rle m ile rd ir. Eski in an larn T rk -tslam rt s a ltn d a
y a a tm la rd r. A y d a T o ru g a n 'a S ark z, asl d a a d a
K azda ad n v erm ilerd ir.
. Aa, O rm an
Bir o rm a n t m y le ya d a kim i aalar k u tlu saylyor.
am an larn en ok say d k lar aa kayn. A ltay am an lar
kaynn T an rd an k o p tu u n a inanrlar. B unun iin, kayna yl
d rm d m e z ^ . D ou T rk istan 'n M slm an am anlar h a s

tay a fsu n la sa a ltrk e n kay n aac b u lu n d u ru y o rla r. Son

y lla ra d e in A ltayl am an la r kay n aac o lm a d a n tren
y ap m y o rlar. K ayn salt t ren d e b u lu n a n b ir ara deil, k en
d isin e tap lan k u tsal b ir varlk. Ka T rklerinden bir am an
kayna k u rb a n su n ark en yle sesleniyor:
A ltn yaprakl kutsal kayn
Sekiz glgeli kutsal kayn
D okuz kkl, altn yaprakl bay kayn
Ey kutsal kaytt aac
Sana kara yanakl, ak kuzu kurban ediyorum.
Bu aklam aya g re kayn, an a Tanr U m ay ile, lgen yere
in d irm itir. A ltay d u a la rn d a h e p b ay kayn anlr. Beltir ve
S agaylar gk ya d a d a k u rb a n trenini kayn aac altn d a
y ap a rlar. Y ak u tlar k araam aacn sayarlar. ocuu olm a
y a n Y a k u t k a d n k a ra am a acn a gelir. A k a t d erisin i
aacn altna serer. A acn karsnda d u a eder.
O rm an tapnc, kuzeyli ada avc uluslarda d a en nem li
tapnlard an . Y akut avclarna gre dokuz orm an Tanrs ruhu
b u lu n u r. Bu ru h la r avclar korur. O nlara bol av balar.
Son za m a n lara d ek avclkla geinen or T rkleri o rm an
ru h u n a p ek n em verirler. Bu ru h lar avcnn tem iz ve d oru
szl olm asn ister. Avc ava kaca g n cinsel ilikide b u
lu n m am ald r. A vclarn aile bireyleri d e tem izlie zen gs
term elidir. A vclar d n n cey e dein obada oyun, akalam a,
elence y asak tr. O rm a n ru h lar byle eyleri sevm ezler. Bu
r u h la r a v c la rd a n y k ler, m a sallar d in lem ey e b ay lrlar.
Bu y z d e n avclar y an larn d a bir usta hikayeci bulu n d u ru r* .

d. Su, Pnar, Irmak, Gl, Kaya

Eski d n e m le rd e n beri T rk lerd e su nem li b ir ed ir.
O rh u n an tlarn d a "yersu" T rklerin koruyucu ru h u d u r.

El B irun, O u zlarn ok bereketli bir p n ar yanndaki ka

yay a ta p tk la rn , secd e e ttik le rin i y az ar. G a rd izi'y e gre
K im ek b o y u Irti Irm a na tap ar. Su K im cklerin tanrsdr.
10. y z y ld a b n cl-F ak ih , B arhsan T rk lerin in Isk gl
k u tsad k larn y azar. B arhsan T rkleri Isk glne taparlar.
a m zd a A ltay T rkleri doa tapm cna "yersu" derler.
G rkem li t ren le rle "yer-su" ya ilahiler sylerler. "Bereketli
h a y v a n s r le rim iz in ca n larn y a ra ta n y ersu y u m u z" diye
seslen irle r.
A rap k ay n ak larn a gre, eski O u zlar ve M oollar su d an
kaarlar. Hi y k an m azlar. 10. Y zylda bn F adlan "Hi y
k an m azlar, h ele kn su ile hi ilgileri olm az" diye szeder.
13.Y zylda C engiz H an b u gelenei yasallatrr.
C cen ler giysilerini ve ellerini ykam azlar. Ayn tre a
m an O u z la rd a ve M oollarda d a grlr. G ardizi Kim ek ve
K paklar lrti rm a n a taptklarn bildirir. O na gre "Su
K im ck lerin T an rsd r." Bu y z d e n T o b alar o n lar k k
g r rler. H aarctten sayarlar. Bu gelenek koyu am anistlerin
su tap n cn a in an m alarn d a n kaynaklanr*.
e. A te, O cak
Eski T rk lerd e atee tapn ok nem lidir. A ltayl am anist T rk ler yle b ir sylence anlatrlar:
lk in san lar m ey v e ve otla beslenirlerdi. Atee gereksinim
leri yo k tu . Tanr onlara et yem elerini b u y u rd u . Atee ihtiya
lar o ld u . lgen gkten, biri kara biri ak iki ta getirdi. K uru
otlar av cu n d a ezerek b ir tan zerine koydu. Baka bir tala
v u rd u . O tlar ate ald. Bylece lgen, ilk kez ate yapm asn
insanlara retti. "Bu ate atam n gc n d en taa d m ate
tir" d ed i.
Bu y z d e n , A ltay lard a ve Y akutlarda, akm ak tan d an
eld e ed ilen ate k u tlu saylr. K uzey A ltaylarda gelin gvey
g erd ek lerin d e ilk atei akm ak tayla tu tu tu ru rlar. gece,
g n d z bu atein yannda bulunurlar.

Y ak u t am allar d in se l tren iin atei akm ak tayla

e ld e e d e rle r. Bu a te e k u tsa l ate d erle r. K ibritle yaklan
ate dinsel t ren d e kullanlm az.
A tee b ak p gelecekten bilgi verm ek T rklerde eski bir g
renek. T rk lcrin b y k h anlarnn belli bir g n vardr. O gn
kendisi iin b y k b ir ate yaklr. Bu atee ku rb an sunulur,
d u a la r e d ilir. A tein z e rin d e n b y k y a ln la r y k selir.
Y alnlar y eilim si o lu rsa , bol y a m u r yaacaktr, iyi r n
o lacak tr. Kzl o lu rsa sav a olacaktr. Sar o lu rsa salgn ve
say rlk o lacak tr. K ara o lu rsa h an lebilir, ya d a u z u n bir
y o lculu a kacaktr.
ll.Y z y ld a G ard izi yle diyor:
H intliler gibi llerini yakarlar. Atei en a n nesne sayar
lar. Atee den her eyin a n olacana inanrlar. ly kir
ve gnahlardan arnmas iin atee atarlar.
am an in an cn a g re ate hereyi tem izler. K t ru h lar
kovar. 6.Y zylda Bat G k t rk h anna gelen Bizans elileri
ateler a ra s n d a n g em ilerd ir. Bu trenle, elilerle gelm esi
olas kt ru h la r k o v u lm u olur. nancn izleri ile M slm an
T rk le rd e d e k arlalr.
B a k u rtla r ve K azak lar bir yal paav ray tu tu tu r u p
h a sta n n e v re sin d e "alas, alas" d iy e d o latrrlar, "alaslama", "alazlam a" b iim in d e T rkiye T rkesinde d e k u llan
lr. A tele tem izlem e an lam n d ad r.
A las s z Y akut ve A ltay am anlnda geen bir szck
tr. Y akut am an la r k t ru h lar "alias, alias" diye k o v ar
lar. am an k u tlu o d ile alazlam a yapm aktadr.
O cak tapnc ile ate tapnc b irb irin d en ayrlm az. am an
d u a la rn d a atala rm z n yakt ocak denir.
am an t ren lerin d e o k u nan m anzum d u alard an birinde ate
ru h u yle kutsanr:
O tu z dili ate anam
Krk dili kayn anam
Gndzleri bizim iin
alp abalyorsun

R u h lara in an m a, k ah in lik v e falcl d a b irlik te getirir.

H u n la r d a , U y g u rla rd a falclk y a y g n d r. U y g u rla rd a n
k a la n Irk B itik y az t k ah in lik le ilg ilid ir^.
N e ki, k ah in lik ile falclk salt T rk lere zg d e ild ir.
Eski ve o rta a lard a in sanln genel aray la n n d an d r. Eski
M sr'd a Y u n a n 'd a, B abil'de nbilicilik n l d r. R om allar
ken d ilerin i bu gizem e kaptrm lardr.
B izans k ay n ak larn a g re T rkler atei d e kutsal sayarlar.
G kt rk lerd e g rlen b u inan Z erdtln etkisiyledir.
B yk d ev let k u ra n am anistler dinsel trenlerini u y g u la
m ak iin t z k o lu tu ru y o rla r. M an u la r b u n u y ap m .
inlilere g re H u n lard a d a b en zer tren var. Dinsel trenler
belirli b ir d z e n iin d e yaplr. H akann otandaki tapnak
ta h er yl ban d a tren yaplr. Trene 24 H un boyunun babu
u katlr. Yln beinci ay n d a L ungeng k entinde toplanrlar.
A talara, G k tan r'y a, yersu ru h larn a k u rb a n la r sunarlar.
S on y azd a a tla r iyi beslenm ilerdir. O rm an y an n d a topla
nrlar. evreyi d o larlar. H alkn ve hay v an s r lerin in sa
ysn b elirlerler. H ak an g n d e iki kez tapnm iin ad rn
d a n kar. Sabah gnee, geceleri aya tapar.
10. 121 y ln d a inliler bir H un prensini y en ip otan ele
geirirler. S ava kazanc arasn d a bir d e altn p u t vardr. in
tarih ilerin e gre, H u n p rensi b u p u t karsnda G ktanr'ya
ku rb a n la r su n ar. H u n lar bir ie girieceklerinde yldzlarn ve
aym d u ru m u n a bakarlar.
H u n la rd a n so n ra O rta A sya'da d ev let k u ra n eitli T rk
so y la r d a G k ta n ry a, y e rsu y a , g n e e , ay a k u rb a n la r
s u n u y o rla r . D in sel in a n la r H u n la rn k i g ib i. T o b alar,
S iyenp i g elen e i z e rin e ilk y azn ilk a y n d a G k tan ry a,
k u rb a n la r k e siy o rla r. D o u d a b u lu n a n ta p n a k ta a ta la ra
k u rb a n la r su n u y o rlar. Sonyazn ilk aynda G ktanrya kurban
t re n le ri y a p y o rla r. D insel t re n , k u rb a n t ren le ri b ir
k u ra lla r d izisi iin d e y ap ly o r. A talar ta p n a n a b ir ta
oy uyo rlar. K uzey y u rd u n d a n gneye g ediyorlar. Ta evde

ge, y ere, h ak an n so y u n a k u rb a n la r kesiyorlar. K urbandan

so nra k ay n a alan d ik iy o rlar. B unlardan T annsal k utlu o r
m an lar yeeriy o r. MS. 3. y z y ld a T obalarda H un tapm lar
s r y o r. T obalar, eg em en liklerindeki C cenleri aalyorlar.
519 y ln d a Juan ju an lard a bir kadn am an, bir prensi ge
y o lcu lu a yo llu y o r. S onra b u p ren si g eziden geri aryor.
B unun iin g z n orta ay n d a bir ovada adr kuruyor. adrn
iinde yedi gn oru tutuyor ve tm bir gece d ua ediyor.
V l.yzylda A sya'dayz. G ktrk soyu, b yk Trk d ev
letini y en id e n k u rm u tu r. G k t rk ler eski dinsel inanlarna
bal b ir soy. Bu soy, d ev let ynetim inde ulusal yaz ve ulusal
dili gelitirecek tir. U lusal d e v le t bilincinin tom urcuu ala
caktr. T m b u n lara k arn ilkel am anlk yaayacaktr.
G k t rk ler d e am an h a inanyor. 6. y zylnda gelim i
bir u lu s o lm asn a k arn b u g n k A ltay u lu slarn n am anlk la n n d a k i birok ilkel eleri b u lu n d u ru y o r.
K eeden T an rlarn biim ini yapyorlar. Deri torba iinde
ko ru y o rlar. Bu g r n i ya ile yalyorlar. Srklar zeri
n e d ik iy o rla r. Y ln d r t a n d a T a n rla ra k u rb a n la r
k e siy o rla r. Bu g r n t le r, A ltay llarn T zts, Y akutlarn
T anara, Soyonlarn Eren, M oollarn O ngon dedikleri putlar.
A t v e k o y u n k u rb a n la rn k afalarn srk lara tak arlar.
H a n n ad r t k en d a n d a d r. Kaps d o u y a bakar. H er
yl b o y b ab u lary la b irlik te atala rn m aarasna k u rb an lar
sunar. A yn ilk o n u n d a rm ak kysnda T anrya kurban keser
ler. t k en d a n n b atsn d a 500 lii u zak ta yksek bir d a
v ard r. Bu d a n s t n d e aa ve ot yoktur. B uraya "Budun
ili" d e rle r. lkeyi k o ru y u c u ru h a n la m n d a d r. R u h lara
ta p a rla r, k a m la ra in a n rla r.
G k t rk ler ve U y g u rlard an sonra O rta Asya B ozkrlarnn
efendileri K rgzlardr. in ve slam kaynaklarna gre o nlar
d a am ani T anrlara ru h lara k u rb an lar sunuyorlar. K urban t
re n in in belli b ir zam an yok. S ulara aalara k u rb an kesiyor
lar. 10 y zy ld a slam gezgin D le fe gre her yl b ay ram
lar var. D insel t ren le rin d e uyakl deyiler okuyorlar.
Eb D lef Yedi Su ve Srderya rm ann d o u su n d a oturan
K arluk lar iin u bilgiyi veriyor:

K a rlu k T rk le rin in y an m ay a n aatan tap n ak lar b u lu

n u r. D u v a rlarn d a eski h akanlarnn grntleri belgelenir.
Bu sav d o ru y s a , K arluk am anl o ld u k a gelim i.
Tapakl bir d in d u ru m u n a gelmi.
Y ine G a rd iz i'y e g re K rgzlar boy boy eitli varlklara
tap arlar. nek, k irp i, saksaan, ahin, gzel aalar bu tap
la n n e s n e le rd ir. H er yl belli g n le rd e algclar gelir.
alglar alm aya balaynca am an baylp der. O yl neler
olacan, ktlk, bo llu k , y a m u r, kuraklk, tehlike, gvence
ve d m an saldrs k o n u larnda sorular sorulur. am an tm bu
so ru lara y an tlar v erir ve ok kez syledikleri olur.
10.
Y zy ld a H a zar ile A ral a ra sn d a O u z la r y aarla
bn F ad lan 'a g re slam lk esin e y ak n o lm alarn a karn
O u z la r am an lk ta d ire n irle r. bni F adlan, ilk O uz beyi
Kk nal Beyi grr. nal Bey nce M slm an olm utur. Ama,
halk "M sl m an o lu rsa n bizim bakanm z olam azsn" diye
kar km tr. nal Bey yeniden am anla dnm tr.
F ad lan 'n g rd l gm m e trenleri d e tpk G ktrklerinki g ib id ir. M ezar ze rin e k u rg a n yaplr. Balbal dikilir.
Y ug (a) y ap lr. K esilen h a y v a n la rn d erileri, ba, ayak ve
k u y ru k lar ile birlik te aaca aslr. Bylece llere k u rb an lar
sunulur.

f. Ruhlar
am an lk ta iyi ve kt ru h la r b u lu n u y o r. A ltay am anl nda lgcn, e n b y k ru h ve Tanr saylr. Krgz ve Kazak
T rk e sin d e lg en b y k , ulu a n lam n d a. B uryat d ilin d e
"anam z y a z yer" d em ek. Buna g re lgen yer T anrsnn
a d .
A. A n o h in 'in sap tad sylenceye gre, lgen, iyilik eden
b ir varlk. Ay ve g n ein tesinde, yldzlarn st n d e ya
yor. O n u n katm a giden yolda yedi (ya d a dokuz) engel var. Bu
yol erk ek am an lara d insel tren srasnda aktr. Buna k ar
n erkek am an da ancak beinci engele d e ulaabilir. O rdan
geri d n er. lgen'i saray a ltn d an taht vardr. Kendisi in
san b iim in ded ir.

 lgen y aratcdr. T m varl yaratan o d u r. O na ayl g

neli t m k atlar y aratan o d u r d iy e seslenirler. Atei yaratan
o d u r. S acayaklarn ocaklara o yerletirm itir. G kten d k
len ra h m e t o n u n a? su lard r. Ay ile gnein devinim ini
y ap trr. Ak b u lu tla r lk ed en lkeye arr.
lgen'in yedi olu, d o k u z kz vardr. B unlar gklerde b u
lu n u r. O u llarn n h er b irinin zel ad vardr. Kzlar topluca
A kkzlar ad ile anlr.
lg e n in h iz m e tin d e b a k a ru h la r d a v a rd r. B unlar
Y ayk, S uyla, K arlk, U tk u u ru h la rd r. Yayk in san larla
lgen a ra sn d a araclk y ap ar, insanlar kt ru h la rd a n ko
rur. Ay ve g n eten bir paradr.
Suyla, y erd e b u lu n u r ve insanlar korur. Gzleri otuz gnlk
u zaklk tan grr. At gzlerine benzer. Ay ve gnein krntla
rn d a n y a ra tlm tr, in s a n y a a m n d a k i d e iim le ri iz le
m ekle g re v lid ir. D insel y o lc u lu u n d a am an sald racak
k t ru h la rd a n k o ru r. Yayk ile birlikte ku rb an n cann gk
lere g t r r. D insel t ren d e o n u ru n a sa olarak rak k u lla
n lr.
K arlk, S u y la'n n en y ak n ark ad ad r. U tku gklerde
bu lunu r. Yer y z n e inm ez. lgene kurban sunm ak iin ge
k an am an k a rla r. am an n d ilek lerin i lgen'e su n ar.
lgen'in oullar d a gkte b u lu n u r. H er A ltay boyu biri oulu
kendi k o ru y u cu su sayar. lgenin dokuz kz (ak kzlar) am an
d u a la rn n esin kay n a d r.
am an lk ta bak a, iyi d ii ru h la r d a vardr. U m ay, Ana
M aygl, A ka Ene, Ayst b u n lard a n d r.
U m ay ocuklar ve h ay v an yavrularn korur. En nl Trk
dii T anrsdr. Eski a lardan beri bilinir. lk G ktrk y azt
larn d a ad geer. Bilge H an "Babam hakan ld zam an k
k k ard eim K ltein yedi yandayd. Um ay gibi anam h a
tu n sa y e sin d e k k k ard eim K ltegin erk ah ra m a n ad n
ald" d er. A nasn U m aya b en zetir. Yine y az tlard a "Tanr,
U m ay ve k u tsal yersu ru h larn Trklere y ard m etm esinden
sz ed ilecektir.
A yast, yaratc, bolluk, gnen dii ru h u d u r. Kimi insan
ve hay v an y av ru larn korur. D ank yaam elerini

to p la y p b irle tirir. Y a k u tlard a eski U m ay'n ilevini s t

len m itir. A na k a rn n d a k i ocua "kut" fler. ocua can
verir. G ebe k a d n la rn k o ru y u c u su d u r. Y akut kzlar ayast
a d n a p u t y a p p k a ry o la la rn n a ltn a s a k la rla r. K sr
k ad n lar ocuk iin A yast'a dilekte bulunurlar.
am an lk ta b irtak m k t ru h la r d a vardr. B unlarn b a
n d a E rlik gelir. Erlik, A ltayllara gre "gl" d em ektir,
in s a n la ra h e r t rl k t l k le ri y ap a r. H a sta lk lar yollar,
k u rb a n la r ister. K u rb an verilm ezse, o obaya ya d a ocaa
iliir. l m , yk m yollar. ld rd canlnn ru h u n u yer
altn d ak i k aran lk d n y asn a g t r r. K endisine uak yapar.
am an d u a la rn d a yle betim lenir:
"B indii a t k a ra k h ey lan , d e i k ara k u n d u z derisi.
B eline k u a k y etim ez, G z k ap a b ir kar, kara bykl,
k a ra sak a ll. Y z k an a alm , p a rla k sal b ay erlik.
K uvas kii g s n d en , k ad eh i k u ru m u kafatasndan, klc
yeil d e m ird e n , k ah k a ra y zl . B indii at kara k h ey lan ,
d izg in i k ara ip ek , kam s kara ylan, tam n m e g lerek
g el!"
Erliin d e yedi (ya d a d okuz) olu var. D okuz da kz b u lu
nur.
am an in an cn a g re b t n d n y a ru h larla dolu. D alar,
gller, rm ak lar (yersu) t m canl nesneler. D alar, rm ak
lar, g ller am an la r iin salt yerel a d lar deil. K onuan, d u
y an , ev lenen, o luk ocuk sahibi olan varlklar. am anistler
bu in an la rn d a ok eski ilkel an im izm d nem inin anlarn
y a a ty o rla r.
g. am an
am an, k en d in d e n gem e yntem i ile ruhlarla iliki k u ra
bilen d in ad a m d r. D o a st v arlk larla ilikiler k u rabilir.
O n la rn g c n e sa h ip tir. B unlar to p lu m ad n a k u llan r.
T an rla rla in s a n la r a ra s n d a araclk y ap ar. T anrlarca se
ilm itir. R u h lar b u y ru k la rn a verilm itir. G c T anrsaldr.
Bu g ba zerin e bir b u lu t olarak gelir. Ebem kua biim ine
girerek vucudunu doldurur.

 am an b u in anlarla b y r. D sel evreni geni bir kim se

dir. D oadaki srla n bilir. K k l n d en beri dncelidir.
K im iley in b u n a lm la ra g ire r. D o alam a d e y ile r syler.
D insel d u y u m iinde k en d in d en getiinde, ru h u n u n gklere
ktna ya d a y er altna indiine, cehennem i g rd n e ina
nr.
G enellikle bir kiinin am an o lu p olam ayaca ocukluun
d ak i b irtak m ru h sal b elirtilerd en anlalyor. N io rad ze b u n
lar y le an laty o r: "C inperi d e v grm e, sk sk gelen ba
d n m eleri, b ay lm alar gelecekten haber verm e yetenei. (...)
am an olacak kim seler, am anlk m esleini alana de in ru h
sal ve b ed e n sel aclar iinde k vranrlar. ou zam an yem e
d e n im ed en kesilirler. n sa n la r arasna katlm azlar. D g
r n le riy le sin irlid irle r. E v lerin d en o rm an lara, krlara k a
a rlar. D ard a k a rla r z e rin d e y atarlar. Tek bana y aa
d k lar y erle rd e ru h la rla ve cinlerle k o nuurlar.
D renkova'ya gre, in san lard an ekinm e ve korku, ie d n k
b ir ru h sa l y ap , sknt ve d n ce n in ar basm as am anlk
iin nbelirtilerd ir. Bu d u ru m karsnda o ocuun yaknlan,
ocuun ata ru h u n c a seilm i olan ocuu bu ar grevinden
alkoym ak iin t rl arelere b avururlar. A ncak b t n b u a
re le rin ie y a ra m a d an lalrsa gen altayl ren im ve
e itim iin b ir a m a n n y a n n a v erilir. (...) S zgelim i
K rg zlard a b ir k im sen in am an olm as yaklak o larak yukard ak i belirtilere u y g u n d m ektedir:
am an lk ren m ek le e ld e edilm ez. S oydan gelir. K im se
a m a n o lm a k istem ez. G em i a m a n la rd a n b irin in ru h u
am an ad a y n sarar. B u n dan sonra am an aday deneyim li
b ir a m a n y a n n d a e itim e b alar. Yal am an ona t m
gerekli retileri b elletir.
Y ak u tlard a am an ad ay u ra retisine yle giriyor:
T m o y m ak to p lan r, bir d a ya d a tep e ze rin e kar.
Yal a m a n , g elecein am an n a stl k giysisini g iy d irir.
Eline a t kllar b a lan m b ir asa verir. Gen ad ay n sanda
d o k u z gen, so lu n d a d o k u z kz b lu n u r. Yal am an, uraa
ballk yem ini ok u r. Bu u zu n bir d u ad r. Gen aday ayn sz
leri y in eler.

T o b alarn ilk d n em lerin d e k ad n am anlar var. D evletin

d insel tren lerin i y n etiyorlar. Szgelim i 339 ylnda bir k u r
b an t ren in d e, tpk Sibirya am anlar gibi ellerinde d m b e
leklerle g z k y o rla r.

h. Giysi
am an larn en nem li giysileri stl k ile balktr. stlk
ak k o y u n d erisin d en yaplr. stne baka paralar dikilir.
B alk k a r u z u n lu u n d a d r. Kzl b ez d en y ap lr.
Kysna d m e konur. am an bunlar dinsel tren srasnda
giy er.
G iysiden sonra en nem li donatm d av u ld u r. algsz d in
sel tren yap lm az. D aha sonralar M slm an olan am anlar
d av u l ya d a d ef y erin e k o p u z kullanacaklardr.
am an stl k ve d av u lu n u dsel biim de ssler. Bu sslerin
biim ini ona h izm etin d e b u lu n d u u ruh, ayrntl biim de be
tim lem itir. Bu esin len m e ile d o n atm n biim ve zellikleri
doar.

. Davul
am an d a v u lla rn a resim ler, ak ve kzl boya ile izilir.
B oyalar, rm a k k y la rn d ak i y u m u a k talar ezilerek toza
d n t r l r. Bu y z d e n b oyalara, "apaga ta", "kzl ta"
ad verilir. Bu toz den ey im li erkek izicilerce, parm akla d a
vul st n e s r lerek izim yaplr.
D a v u lu n sah ib in in izim i, d a v u lu iki eit b lm e ayrr.
Y ukarda ba, aa d a ay aklar b u lu n u r. Ban iki y an n d a yer
alan ii y u v arlak ay ve gnein g r n t s saylr.
am an d a v u lla rn d a g n e, ay, y ldz, im ek resim leri
y annd a kayn aac resm i d e b u lu n u r. Bir am an davulundaki
iki kayn aac resm ini yle aklar:
"lgen atamzdan ilk trediim iz zaman, Umay anamzla
birlikte bu iki kayn aac yere indi."

A ltay am anlnda, am an ld k ten sonra d av u l orm ana

g t r l p paralan r. Bir aacn d alm a aslr. am ann ls
d e bu aacn yanna gm lr^.

i. Dinsel Tren

a m a n d in s e l t re n le rin d e k e sin lik le a te b u lu n u r.

K urban lk h ay v an nce ate ru h u n a su n u lu r. am anist Trk
h a lk la rn n t ren leri ikiye ayrlr:
1.
Belli b ir d n e m d e yap lm as gereken trenler: lkya
y az ve g z n yap lr. ok eski d n em lerd en beri yaplagelirlcr. in k ay n a k la rn a g re eski T rk m p arato rlu k lar d n e
m in d e, d e v letin resm i d in sel b ay ram lard r. lkyaz ve g z
bayram tren leri H u n la r d n em in d en beri bilinir. M oollar
d n em in d e b u n lar d ev letin dinsel bayram olacaktr. G rkem
li t ren le rle k u tlan ac ak tr.
Bu y az b ay ram lar trenleri do an n diriliini anlatan ev
rensel t re n le rd ir. Sam i h alk larn d a P esah, H rstiy an lard a
P ask aly a t ren leri ile ayn ieriktedir.
Yaz b ay ram t ren le rin e Y ak u tlar "sah" ad n verecek
le rd ir. Yedi ay s re n a r k d n e m in d e n sonra k srak lar
sa la c a k , k m z m a y a la n a c a k tr. B t n oy m ak , soy b ir
a y rd a to p la n a c a k tr. S o y u n am an y n e tim in d e t ren
yaplacak , o y u n la r d n l cek tir. yle t rk syleyecekler
d ir:
"Ey ocuklar, beyler, sevinli gnler geldi
Eski yl bitti, yeni y geldi
Tiin yeryz yem yeil kesildi
ocuklar douyor,
inekler, ksraklar yavruluyor
A rd n d a n am an km z kabn bana kaldrr. "Algs" (U ur)
d iy e syler, ilk to p lan an kam z sa olarak T anrlarn by-

1 A bdlkadir nan: y. a. g. e., s. 116

 , r n Ayi T oyon'a ve r n A r Toyon'a sunar. u ilahiyi

okur:
A y Toyot sana krler olsun
Bu ilkyaz dnemini bize sen verdin
Buzalar, tay, tatl stleri sen yolladn
A alarm z gzel yapraklarla donattn
O tlaklarm z yeil otlarla ssledin
Bu km z dolu aya (kadehi) sana sunuyoruz
Sonra ate T anrsna, al ate sahibine km z ve ya dker.
lky az sah t ren in e am anla b irlik te d o k u z ar kz, d o
k u z ar g en katlr. B unlar am ann ge yolcu lu u n d a b ir
likte o lu rlar. Ar o lm ay an kzlar genler, gklere kam azlar.
G n a h la rn n l s n e g re g n k a tm a n la rn d a kalrlar.
T an rlar k atm a kan y o ld a d u ra k la r v ardr. T ren srasnda
b u d u ra k la rn h er biri iin zel ilahiler sylenir.
Y a k u tla rd a b u tren son d n e m le rd e h rstiy a n lk e tk i
siyle b ir t r ulusal bayram a, lene dnm tr.
*
A ltay llarn en n em li d in sel treni at k u rban trenidir.
T ren u z u n ya d a ksa olabilir. En u zu n tren blm den olu
ur.
a) G n e b a ttk ta n so n ra hazrlk bl m yaplr. am an
t ren y ap lac ak yeri b elirler. K aps d o u y a alan zel b
y k b ir d r k u ru lu r. K apsna at klndan bir tuzak konur.
ad rn o rtasn a yeil k ay n dikilir. K aynn adr iinde ka
lan d a lla r b u d a n r. ad rn s t n d e kalan d allar, braklr.
O raya b a y ra k aslr. K ayn d o k u z y erin d e n kertilir. B uralara
b asam ak d en ir.
b) Birka ak b o z at getirilir. B unlar T anrnn beenisine su
n u lu r. am an afsu n syleyerek elinde b u lu n an fincan atn a r
kasna kor. Fincan ba aa d erse, Tanr bu ah beenm e
m itir. K u rb an lk ksraksa, am an fincan o n u n s t y le ykar.
Sonra u d u ay okur:
iy i grp kabul ettin

Fincan benden, ala drmek senden

H ayrl bilgi verin
K u rb a n l n d iz g in i "ba tu tan "n e lin d e d ir. Bu a d a m
T anr k atn a k u rb a n n can n g t recek ru h u tem sil eder.
am an, k ay n d a lla rn d a n b ir d e m e t yap ar. K u rb an n ze
rin d e s a lla r. G iy si ve b a l n g iy er. E line d a v u lu n u ,
to k m a n alr. n ce lg en 'i, o u lla rn ve o n la ra bal
ru h la r a rr.
am an b irka ru h a seslenir. D eyiler okur. M um yalanm
kaza biner. Gk y olculuuna km olur. Szde kurbanln g
r n m ez cann avlayacaktr. Epeyce u ratktan sonra hay v a
n n ca n n y a k a la r. a m a n n b in d i i k a z d a u u p g id er.
(U tuu varsay lr).
K u rb an lk a t b o u lara k ve bel kem ii krlarak ld r l r.
A t lm e k z e re y k e n iki a m a n h a y v a n n y a n n a g elir.
E llerinde tu ttu k la r ekm ei atn yanna getirirler. K urbandan
kan k u tu ek m e e k artrm o lurlar. Bu ekm ei ku rb an sa
hibi ile y ak n lar yiyecektir. Baka kim seye verilm ez.
K u rb an n d erisi, ba, aya ve k u y ru u topluca bir sra
aslr. K u rb a n n k em ik leri k rlm a d an ayrlr. K urban "ka
zanc" d e n e n iki u z m a n p iirir. P iirilm e srasnda kazanc
lard a n b ak a kim se k u rb an a yaklaam az. am an et su y u n d an
alr. T slere afsu n la r d u a la r o k u y arak sa yapar. O zans d u
ala r o k u r. H er d iz e n in b itim in d e "am in" an lam n d a "ook"
d iy e b a rr.
T re n e k a tla n k im selere k u rb a n eti ile len v erilir.
am an d u a ed erek et paralarn yem eyi s rd r r. Biraz sonra
am an d in len ir. Bu srad a k u rb a n sahibi d o k u z giysi getirir.
ad rn k ap sn n y an n a asar. B unlar lgen'e arm a an d r.
"Tolu" d en ir.
K em ikler b ir u k u rd a toplanr. al, rp ile kapatlr.
am an d a v u lu n u atee tu tu p k u ru tu r. C bbesi ile d av u lu n u
ko k u lu o t y ak p ttsler. Bir o tu rak zerine o tu ru r. D avulunu
v u ra ra k ru h la r a rm ay a balar. nce, Yayk H an adl su
T anrsn arr. D av u lu n a vurm ay ve uyakl d u a la r o k u m a
y s rd r r. Bildii t m ru h lar adlaryla arr. Bunlar a ra

sn d a k arta l d a v ard r. K artal, "Tanr kuu, b ak r trlanakl

m th i ku" d iy e tanm lar.
B u n d an so n ra h er b o y u n b y k atasn arr. Bu atalara
seslenen ilahiler okur. K urban sahibi ile eini d av u lu n tokm a
ile k u ca k la y p , k u tsar. Ev b irey lerin e gsterm elik olarak
zrh ve b alk g iy d irir. A rd n d a n g l d a v u lu v u ru lar ile
ate ev resin d e dner. lgcn iin konulan dl dav u l ve tok
m a ile k u ca k la r. S rekli iirsel ilah ile r syler. lgen'in
d l n alp ge ykselie geer. G n birinci katna kar.
O rda yld rm , gk g r lt s ile karlar. kinci kata ykse
lir. H avann ilerdeki konum u zerine nbilite bulunur. G n
her k atn d a ne b u lu n d u u n u anlatr. D eyiler syleye syleye
d rd n c kat ge kar. D avulu ile gk grlem esini yanstr.
Beinci kata u lar. G k g r lt s artm tr. Bu katta Yayu
d en en b ir ru h v ard r. am an b u ru h katnda d av u lu n a yava
v u ru r. D ualarn yav a syler. Bu ru h diidir. Buna anam diye
seslenir.
Y aratc (yayu) so rgular:
Sen k im d en k aldn, kim in to runusun? A dn syle. Kiinin
ad, geyiin postu olur. Adn, yolunu bildir. Ku um az, s r n
gen gem ez bu yere pis kokan bcek gibi nasl geldin?
am an ok korkar. Geri geri gider, yalvarp yakarr.
Yayu am ann a zn d an nbilite b u lu n u r. "u olacak, bu
olacak". T ren e k afilanlarn t m balklarn am ann d a v u
lu n u n a ltn a a ta rla r. Bu iyi fallar y a k a la m a k iin d ir.
am an g n altnc katna karken herkes baln alr.
A ltnc k atta am an ay a secde ed er. Bylece g n on
ikinci katna d e in kar. B urda lgen'e kurbanlar sunar. O na
d u alar syler. Bylece yolculuun sonuna gelm itir.
am an y e ry z n e iner. D av u lu n u atar. G zlerini aar.
U zak y o ld an gelm i gibi herkesle selm lar.
Bu g n sren trenin zetidir. nc gn, am an onuruna
b y k b ir len verilir. len iin hazrlanan ikilerden h e r
kes sarh o oluncaya k ad a r ier.
Kt ru h lara kar y ap lan dinsel trenlerde am anlar yer
altn a y o lc u lu k y a p a rla r. U yakl b ir an latm la b alarn d a n

geenleri d ile getirirler: C eh ennem de kl k p r d en gem iler

dir. K uzg u n u m az kzgn sar ller am lardr. G nahl a
m allarn say sz isk eletlerini g rm lerd ir. Ylan, ejder, ca
n a v a rla rla k a r la m la rd r.
j-Yu
Eski T rk lc rd e z g n b ir l g m m e treni v ard r.
G kt rk lerd ek i l gm m e trenini inliler ayrntl biim de
b etim ler. in liler bu t rene "K ubbeli ota altn d ak i tabut"
ad verirler. T rk tresine gre, l, kubbeli ota altna konur.
H e r a k ra b a s , k o y u n , at, s r, gibi b ir h a y v a n keser.
K u rb an lar a d rn d n a dizilir. T m ak rab alar ata biner.
O tan ev resin d e at k o tu ru rlar. adrn evresinde ac
lklar a ta ra k y ed i kez d n erle r. K apya gelince yzlerini
bakla izerler. Y zler, k u lak lar baklanr. Kan gz yana
karr. Yas g sterg esi o larak, salarn kesildii olur. T ts
(k o k u lu k ) k u llan lr. n d an aac ile "yu ypar" (t ts l
yas m ealesi) yaklr. ly gm m e iin uurlu bir zam an se
ilir. lkyaz ve yazn lenler y ap rak lar dklnceye dek, sony az ve k n len ler, y a p ra k la r yeirinceye d ek bekletilir.
l, kubbeli o ta b iim in d e tahta kk iindedir. H akan at
st n d e, zel eyalar ve altn, gm , krk gibi deerli hedi
y elerle y ak lr. K l l n n eyalar ile b irlik te g m l r.
G m ld g n yeniden k urbanlar kesilir. G m tn stne bir
ta p n a k y a p lr. T a p n a n e v re sin i a tlla r
k u a tr.
T ap m a n z e rin e "beng ta" d e n e n bir kaya y erletirilir.
B eng taa, len kii ve savalar gr n t len ir. rh u n vadi
sin d ek i G k t rk d n e m i ata an t tap n ak lar, bu gelenein
ak b ir k an td r. Bu tap n ak ve yontular, yksek k atm andan
kiiler iin d ir. D aha a lt k atm a n d a n kiilerin m ezar tana,
g n m z d e K rgzlar m ezarlarnda konan, tuh denen bycek
k u k lalar k o n u r. l y ak m a gelenei Eski K rgzlarda da v ar
dr. K ltegin an tn d a, lenin g r n t s yannda, yaknlarnn
ve m aiyetinin y o n tu su d a vardr. lenin yontusu dndaki g
r n t le r, belki d e eski d n em lerd e k u rb an edilen insanlarn
sim gesid ir. M ezarn ze rin e sahibinin ld rd sayda ta
y a d a y o n tu (heykel) d ik ilir. B unlara "Balbal" d en ir. Yine
51

G k t rk d n em i m ezarlarn d a, ko y o n tu lan ile at, geyik re

sim le ri b u lu n u r . B u n la r k u rb a n t re n le rin in b ir an s
o lm a ld r. G k t rk le rd e k u rb a n k esilen ko ya d a atlarn
b alar srk la ra aklr, m eza rn evresine d ik ilir. Ko ve
geyik y o n tu la n belki d e b u k u rb a n la n anlam iindir. Sz ko
n u su gelenek o ld u u gibi eski Chou Trklerinde d e vardr 1.

^Emel Esin: Islamiyetten nceki Trk K ltr Tarihi ve slama Giri,

stanbul 1975, s.104

52

BUDZM
T oba H a n (572-581) b ir inli B udist'in zen d irm esi ile
B uda d in in i benim siyor. G k t rk ler arasna B udizm i sokm u
oluyor. Toba H an tu tucu bir B udist gibi davranyor. Budist d u
alar okuyor. O ru tu tu y o r. A ncak halkn b u dnem de Budizm i
nasl k arlad n b ilm iy o ru z. Toba hann l m n d en sonra
G k t rk han l y k m a s r k len iy o r. T rk beyleri inlileiy or, so y su zlay o r. T rk k ara b u d u n u "Hani benim hakanm?
Hani benim ilim trem" d iy e haykryor. H an n n l m n d en
y z elli yl so n ra y azlan O rh u n y az tlarn d a B udizm den iz
yok. Y a z tla ra g re , T rk le rin , b a m szlk k az an m asn a
T rk T anrs ve Yer Su y ard m ediyor. Ancak, iin ilgin yan
y a z tla rd a ilkel in a n la rd a n , k t ru h la rd a n , t zlerd en ve
b en zer p u tlard a n sz yok.
Bilge H a n n soylu evresi b u t r gelenekleri brakm tr.
Yufka y rek li Bilge H a n n Buda d in in e kar bir eilim i var
d r. K ara h alk n bo in anlarna kar kaytszdr.
N itek im Bilge H an in'in grkem ine kendini kaptrm tr.
O rta A sya T rk l d e b y le sin e g ste rili o lm a ld r.
O ta n n ev resi k alele rle k u atlm a ld r. B uda ve L aotseu
tap n ak lar y k selm elid ir. U lusu k en t yaam na alm aldr.
B uda d in sel tren leri u y g u lan m ald r. A ncak b u g r bilge
T o n y u k u k 'u n sert d ireniine arpp dnecektir.
A m a B udizm , U y g u rlar iine kkl biim de girm i, onlarn
y aa m n a , san a tn a , y az n n a d e rin iz brakm , d am g asn
v u rm u tu r. I Asya' d a H otan B udizm 'in kalesi olm utur.
B ud izm 'in k u ru c u su b ir kral so y u n d an olan S idharta adl
p re n stir. S id h arta, I. 6. y zy ld a H in d istan n M ada b l
g esin d e d o m u . 29 yana gelince krlara ekilm i, bir dervi
yaam s rm ey e balam . Y aam n anlam zerinde d n ce
ye dalm .
G erek te S id h a rta 'n n d u ru m u ylesine y ad rg an acak bir
olay d e ild ir. K e n d in d en nce, ya d a yatlar arasn d a ayn
d u ru m a d e n le re o d n em d e ska karlalr. N e ki, o n u n
kra ek ilm esin in so n u b rlerininki gibi olm az. Yllarca d

nce e v ren in e d alar. S o n u n d a bir gece m ucize gerekleir.

Z ihni a y d n la n r ve Buda olur. Gerei, ac ekm e gereini
bulur.
B u d a'y a g re v ar o lu z d ra p tr. D ou, h rs, yallk,
l m b irb irle rin i izley en, b irb irlerin i b t n le y c n halkalar,
o lu u n p aralard r. Bu ac sonsuzdur. Ac lm le d e bitm ez.
Yeni bir vcutta biim bulur.
O u n u tu lm a z gecede B uda'nn nnde bir d e aclar sona er
d irec ek g erek b elirir. Iz d ra p g ird a b n d a n kii ancak tu t
k u y u , y aam a tu tk u su n u ld rm ek le kurtulabilir. te o za
m an, salt o za m a n acnn b u lu n m ad d u ru m a , n irvanaya
u laab ilir, ten lem en in sonu gelm eyen zincirinden k u rtu lan
iin artk v u cu t y oktur.
B u d a'n n bellei ay d n la k av u tu k tan sonra gerein s
z n , d ra h m a y y ay m ay a balar. Kilisesi dem ek olan sagha'sm k u ra r. Yeni d in M agdha to p rak larn d a hzla yaylm aya
b alar. Bu h zl yay lm a B udizm 'in hi ayrcalk y ap m ak s
zn herkesi ats altn d a to p lam asn d an kaynaklanr.
B u d a 'n n s a l n d a d o u H in d is ta n k ra llk la rn d a n
M a g d h a v e K o sala y e n i d in e g irm i le rd ir. M a g d h a
H in d istan 'n k u zey batsn ele geirdikten sonra B udizm y e
rel d in olm aktan kar. Yaygn bir din d u ru m u n a gelir.
B uda'nn l m n d e n sonra kim i ilkeler k o n u su n d a B udist
d in a d a m la r a ra sn d a g r ayrlklar b alar. G iderek bu
tartm alar kzr. Sonra K uzey ve G ney B udizm leri birb ir
lerin d en ayrlr. K uzey B udizm 'i M ahayana m ezhebini o lu
tu ru r. Bu m ezh eb e gz att m zd a , eski T anrsz B udizm ,
T an rlar, yar T an rlar, k o ru y u c u ru h la r ve cinlerle kalabalklam tr. ok Tanrl bir d in d u ru m u n a gelm itir. Bu m ez
hebin d in ad a m la r B uday Tanr gibi alglam a yoluna g id er
ler. D nyevi z m e arlk verirler. G l kiiliin kendini
N irv a n a y a a d a m a s ile a c la rn b ite c e in i s a v u n u rla r.
B u d izm in b r m ezh e b i ise H in a y a n a 'd r. B u d ist teoloji
B uda'n n d n ce y e yaklaabilecek soyut eini bu m ezhepte
y aratm tr. Bu m ezh ep te m ed itasy o n yolu ile k endiliinden
zm szkonusudur.
B u dizm in be ana yasak ilkesi vardr:

 atly ldrm e,
yapma, zina yapma

yalan

sylem e,

iki

ime, h rszlk

in an ca g re b u b u y ru k la r y erine g etiren kii nirv an ay a

u la r.
B urkan d in i l.S 2. y zy ld a K uan im p ara to ru n u n semesi
ile O rta A sy a'y a y ay ld . Bu srad a H in d istan iki ey ale
tin d e B udizm g eliiy o rd u . K engeres eyaletinin bak en tin d e
bir B udist tap m a yap lm t. Fakat B udizm Bat T rkistan'
da tu tu n a m a y a c a k t. Bu b lg e d e S asanilerin d estek le d i i
A tee tap n m ile b ak a ran d in leri B udizm 'i sokm ayacakt.
N itek im ul T rk lcri atee tap y o rlard . Islam a A tee tap
nm d in in d en gem ilerdi^.
T rk m e n ista n 'd a d u ra k sa m a sn a karlk, B udizm , Dou
T rk ista n 'd a n in 'e d o ru hzla yayld. D ou T rk istan 'n
yerleik ev relerin d e alar boyunca B urkan dini balca k l
t r evresi olacakt. ine d o ru u zanan kervan yollar boyunca
B udist k lliy e lc r k u ru lm u tu . B udist m an astrlard a, T rke
"toyn" d e n e n B udist rah ip ler, B udist k lt r n y ayyordu.
O rta A sya'da B udizm 'in Trke 'Ulu klng' (ulu gem i ya da
kan) d e n e n M ah a y an a m ezhebi g elitirild i. Bu m ezhep,
"Kiig k l n g " (H in ay an a) adl asl B udizm den kim i izgi
lerle ay rly o rd u . K k G em i ya d a kan kiisel b ir yaam
felsefesi idi. Ulu G em i ise evrenseldi. Ama bu iki m ezhebe d e
s rek li d a h a nceki T rk inanlar yerleiyordu. Szgelim i,
Ak k u rt sylencesi B udizm iinde yerini alyordu. O ysa bu
sylence, k u zey T rk lerin in sylenccsiydi ve B udizm le ilgisi
yo k tu . Ak k u rt B u d ist bir ierie d n t . K u rd u n heykeli
B udist tap m a a dikildi. B unun gibi gk ve atalar dinin alp ve
yar Tanr H an inanc U lu Gem i m ezhebine girdi. K utsal H an
gelenei, G k t rk d n em indeki T rk B udizm inde d e yer ald.
6. Y zylda G k t rk lerin B udizm i seim lerini an latan B ugut
yazt v ard r. Y aztta T asp ar H an, atas Bum in H ann ru h u n -

^Emel Esin: Islam iyettcn nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri,
stanbul 1975, s. 59

d a n em ir alr. Bu tarihsel k ararn m anevi y k n , atalar d i

nin e d a y a n d rr* .
B g H a n ise 762 'd e M ani d in in e g ire rk e n , "dntar"
(y k se k k a tm a n d a ra h ip ) o lm ak ister. M ani d in in e g iren
B asm il v e U y g u r h a n la r ise "id ik Kut" san ile, k u tsal
kiiler arasn a g irerler. A yrca M ani d in i trenlerine, gk ve
y er T an rla rn n k atld bir U ygur yaztn d a belgelenir.
O rta A sy a'd a K u an larla H u n la n n abas sonucu en ok
y ay lan d in B u d izm in U lu G em i m ezhebi olur. Tpk D ou
H u n la rd a o ld u u g ib i, G k t rk le rd e M u-kan (552-72) ve
T aspar H an (572-81) d a resm i d in olarak B udizm i, siyasal d
n c e le rle se m ile rd ir. B ylece in 'in K o n f y s ' ile
T a o iz m 'i, r a n 'd a n g e le n Z e r d t, B iz a n s 'ta n ile rle y e n
H ris tiy a n l n k lt re l e tk in lik le rin in n n e g eilecek tir.
T asp ar H an ok d in d a rd r. O na P atra (B urkan'n kasesi) ve
A raslan gibi b u d is t san lar verilm itir. T aspar H an, sutralar
T rkeye evirtir. G k t rk H anlnn geni illerinin tam o r
tasn d a b y k b ir B u d ist k lliy e (T rke 'K d') y ap trr.
T rke "E diz ev" ad v eriler k u tsal belgeleri ko ru m a evleri
y a p trr. B u ralard a B urkan y o n tu lar, B urkan dinsel y azm a
lar ve a z iz le rin k aln tla r saklanr. B unlar 6. yzyl O rta
Asya B udist tap n ak lard r. Bylece, G ktrk B udizm i genel
likle O rta A sy a'd a gelien Ulu Gem i m ezhebi y n n d e geliir.
K uzey in 'e egem en olan Tabga saraylarnda d a 550-580
y lla r a r a s n d a B u d ist r a h ip le r v a rd r. T a b g a la r ile
in lile r a ra s n d a a k ra b a lk ve k lt re l ilik iler bu d in in
k k le m e s in e o r ta m s a ly o rd u . H in d is ta n ve K abil
e v re sin d e y etien B u d ist ra h ip le r, Bat T rk h an y an n a
g eliy o rlard . 630 y ln d a lecek o lan Bat T rk H an Tong
Y abgu, H in tli b ir ra h ip aracl ile B udist o lm u tu . Bat
T rk H a n n n B uhara so yu d a B udizm i sem iti. B unlarn
y a p trd B u th a n a ta p n a 645'lere d e in a y a k ta kald.
B aykent ili h k m d a r Yel Tegin ise 588'den nce B urkan in an c n seti. Bu d n e m d e P eav a r ve K em ir'd e B udist
ta p n a k la r k u ru ld u .

* Emel Esin: y. a. g. y., s. 62

56

K arluk illerin d e d e B udizm yayld. 663 yllarnda T ardu

boyu Kzlsu v ad isin in K ueyinde K arluk devletini kurm utu.
8. Y z y ln b a la rn d a T rk B u d ist s o y u n u n d a n d in se l
k n y eler elim izd ed ir. A yrca d n em in slam gizem cilerinden
B elhli ak ik K a rtu k la rn B u d ist o ld u k la rn d o ru la r.
G izem ci akik, K arluk ilindeki b ir tapnakta y z ve ba t
ral, al giysilere b r n m b ir B udist rahibiyle grm tr.
B elhli ak ik 7 9 0 'd a B u d ist T rk blgesi o la n H u tta l'd a
ld r lec ek tir.
U y g u r h an Bg ile b irlikte soyu d a M ani dinine girm eden
b y k o laslk la B u d istti. B u d izm in U y g u rlar ara sn d a y a
ylm as 4-5. y z y lla rd a b alam olm al. U ygurlar, T rk d i
lin d e yeni b ir biem le, b y k bir T rk B udist yazn ve sanat
o lu tu rd u la r. B udizm gerekte bir d in d en ok yaam ac dolu
b ir hayal ve b y l b ir d sanan felsefeydi. T rk Budisti bu
b u d n ce y i yle an laty o rd u : "Evrenin bir by, bir d gibi
olduunu anla! O yokluk ve boluktur, ben yok benlik yok.
Z am an ark d n d k e birbirini izleyen yaam lar soyu, korku
lu bir d saylarak, o n d an k u rtu lm ak gerekir. K urtulu yoklu
u tan k lam ak ve b en lik ten syrlp yoklua varm akla olur.
U ygur b u d isti bu d nceyi yle anlatm t: "Yokluu, boluu
tanmak geree ulamaktr." Yaam kt b ir d say an ve
ve o n d a n k u rtu lm a k iin nirvanaya, yani benlii s n drm eye
aran b u felsefe, Ulu Gem i m ezhebinde d ah a som ut biim de
y o ru m la n d . Y orum a gre, n irv an a snm ek deil, baka bir
d n y ev i an lay n st n d e b ir yaam a varm akt. Benlik atei
snnce, ev ren in b t n ru h u n u n atei ile birleiyordu. Bylece
T aoizm e y akn b ir g re, evrenin kll ru h u n a inanm aya va
rlyord u . E vrenin t m grnn^leri, Taoizm de olduu gibi iki
ilkeye deil, tek b ir ilkeye indirg en iy o rd u . T aoizm de egem en
olan iki ilkeli kosm oloji yerine, ev ren in ekeini tek asldan
bilen v ah d et-i v u cu ta v arly o rd u . T aoizm de evrenin kll
ru h u k u k u lu kalrken, Ulu G em i m ezhebinde ebedi B udann
ru h u n a b a ly o rd u . 10-11. y zy llard a gelitii b ildirilen b u
d n c e eb e d i B uda v e Z am a n ark k av ram lar ile U ygur
ilin d e d o m u tu . O rd a n T ibet'e ve baka illere geti. Bir
U ygur o zan Ebedi B urkan'n anlam n insan gnl olarak ta
nm ly o rd u :

Burkann kendi gnldr,

Gnl burkandr,
Gnl dnda ne var?
Ulu gem i m ezhebinin Tantirik kolunun bu dncesi Trk gi
zem cilik o k u lu n u n V ah d et-i v u c u t anlayna ok b enzer.
"G nl" ve "Eren" (in san i zaaflar k ah ram an ca yen eb ilen
veli) g ib i k a v ra m la r ve te rim le r v a rd r. Bylcce U y g u r
B udist m etin leri T rk gizem ci edebiyatnn ncesidir. Z am an
ark k a v ra m , K arah an l d n em i T rk y az n n d a "Evren"
(z am an a rk n d n d re n felek ejderi) biim ine d n r.
Bylece d in d b ir y aam felsefesi olarak balayan Budizm ,
Ulu G em i m ezh e b i e v re sin d e ok T anrl b ir d in olu r.
M e rk e z iy e t i d n y a e k s e n in d e , nice d se l B u rk an lar,
ta rih s e l v e y a r a tlm k i ile r, esk i d in le rin T a n rla r
B u d izm 'd e y er alr. U y g u r geleneindeki Ulu Gem i m ezhebi,
s la m ile k a r la m a d a n n ce , o k T a n rl b ir d in
d u ru m u n d a d r. G erek Budizm , Ulu Gemi anlaynda b yk
d e iim e u ra m tr. Bu b a k m d a n U ygur B udizm i, gzel
san atlarn s u n d u u t m olanaklar kullanm akta saknca gr
m em itir. U y g u r B u d izm inde cennet d leri, dinsel trenler,
e d e b iy a t g rk e m lid ir. Y ontular, resim ler, ssl tap n ak lar,
iek ve m isk kokular gz alcdr, canldr, incedir. Kkler,
y a z la r, b a h e le r, h a v u z la r, " s l d r , a lm ld r. D insel
ezgiler, dinsel oy u n lar cokuludur.
M ool yaylm as, U y g ur B udizm inde yeni alm lara yol
aar. 1212 y ln d a H oo U ygur H anl Mool devletine kat
lr. Bu d n em d e B udist T rk klt r , bir sre M oollara nc
l k e d e r. U y g u r B ak lar (d in re tm e n le ri) M o o llan
B udizm e k azan rlar. M ool d ev letin in k lt r ve san at yaa
m nn en st k atm an larn a geerler. M oollar k lt r dili ola
rak T rkeyi renirler. M oolca, U ygur yazs ile yazlm aya
b alar. A ncak, K ubilay H an 1269'da T ibet lam a(rahip) larnn etkisi altna girer. T ibet Lam aist B udizm i, U ygur illerin
d e yaylr. A ncak U y g u r B udist sanat, Lam aist m otifler y a
nnda kendi z biem ini d e s rd r r. te yandan, U ygur Budist
y a z n n d a , T ibetede ev iriler yaplr. T ibeteden evrilen

m etin le rd e L am aist zellikler aka sezilir. Sz konusu m e

tinlerde B udist azizler, H indu d in in in ilahlarnn gr n t s n e
b r n m t r. Kimi H in d u ilahlar gibi, Lam aist B udist aziz
lerinin b irer ei o ld u u d len ir. A zizlerin kadnlarn kucak
lar b iim d e g r n t le ri izilir. T rke "g-kang (ana-baba)
d e n e n b u ilah iftinin k u caklam as, yaam etkisini yanstr.
Y aam n sonu olan l m n dsel gr n t s ise, kuru kafa ve
ld r c silah larla an latlr. B unlar ilah iftinin talarnda
ve ellerin d e d ir. L am aist B udist azizler de, H in t m abudlarnda o ld u u gibi, kim ilcyin ok bal, gzl ve ok kollu gste
rilir. Bu b e n z e rlik le r y a n n d a L am aist B udist azizleri ile
H in t m a b u d la r a ra sn d a kim i ay rm lar v ard r. Szgelim i,
B udizm ev ren in t m g r n lerin i ve ilahlar birer hayal sa
yar. 14. Y zylda T rk e L am aist m etin d e ilah lar d a hayal
o la ra k a n la tlr:
Onlarn z rh yok,
Onlar aynadaki yansma gibidir.
14.
y z y ld a n k alan T rke L am aist b ir tablo ilgint
T abloda 32 iftten olu an 64 ilah vardr. Tablo canl ve gste
rilid ir. T ab lo y u a n la ta n b ir d e m etin vardr. Sz ko n u su
m etin yledir:
O gk rengindedir.
Gne daireli lotus taht zerinde durmakta
Ve sa ayan uzatp, kzl renkte Umay Hatunu
teper
Sol aya ile kara renkte M ahesvara'y teper
O tek yzl, iki kollu ve gzldr.
Sa elinde an,
Sol elinde vajra tutar.
Ve Tanrlar kz olan anay kucaklar.
Tac be kuru kafdar,
Gerdanl, boncuklar elli kanl insan bandan
oluur.
O nun koynunda bulunan ana Vajravarahi,
K zl renktedir.

Tek y z ve iki kolu vardr.

Sa elinde tuttuu kurban kesme ba,
Evrenin on ynn korkutur.
Sol elinde be trl lm szlk iksiri ile dolu
kafatas
Tutar.
Ve atay kucaklar.
Tac be kuru kafadan,
Gerdanlnn boncuklar ,
Elil kuru kafadan oluurV
B ylece B u d izm U y g u rla r a ra s n d a u z u n s re y aar.
O n la rn k lt rle rin d e d e rin iz b rak r. 15. y z y ld a tslam
U y g u r ilin d e y a y lm a y a b a la d z a m a n , T ib etlile r ve
M oo llar gibi o ld u k a g eri h alk larn etkisi ile ilenm i bir
B udizm le y z y ze gelirler. A ncak B udizm snrl d a olsa gn im z d e T rk h a lk la r a ra s n d a y a a r. S zgelim i, Sar
U y g u rlar im d ilerd e d e B udizm 'e inanrlar.

1 Emel Esin: y. a. g. y ., 133

60

MANHAZM

VII.
yzyln o rtasn d a G ktrk Devleti U ygur so y u n u n y
n etim in e geer. Bu d n e m d e O rta A syann kuzeyle'rinde am an lk eg em en d u ru m d a d r. Bat ve G n ey d en yanaan ki
tapl d in le rin etkisi yo k d enecek lde azdr. K itapl d in ler
a m a n lk ta n etk ilen m ek ted ir. lk U y g u r h an lar (Kl Bilge
ve M oyun ur) am anisttir.
Bg H a n 763 y ln d a U ygurlar arasna M ani dinini soka
ca k tr. B ylece U y g u r T rk le ri am an l b ra k p M ani
d in in e g iriy o rla r. B ylece ilk kez te m elin d e etik ilk eler
y atan b ir d in i seiyorlar. Bu olay geni g r n ve d nsel
o lg u n lu u n b ir sim gesi say m ak g erekir. am anl b rak p
M ani d in in e gei, to p lu m y a a m n d a b ir aam a saylr.
n k M ani d in i d a h a insancl, d ah a salam tem ellidir. Etik
k u ra lla ra d a h a o k y e r v e rir. S zgelim i M ani d in in d e
ld rm e ey lem i, n e b iim d e o lu rsa olsun, k t ve g n a h
s a y ly o r.
Bu s ra d a U y g u r h a n la rn n o ta , O rh u n rm a ile
t k en d a a ra sn d a b u lu n u r. B yk olaslkla tm u y g u r
halk M ani d in in e g irm i d e ild ir. U y g u rlarn M anihaizm i
k a b u l n d e n 506 yl so n ra dikilm i K arabalgasun yazt var.
Bu d in U y g u rlar arasn d a 840tan sonra kklem i olacak. Bu
ta rih te K rg zlar U y g u rla r M o o lista n 'd an k arm lard r.
O rta A syan n d o u s u n d a K rgz devleti k u ru lm u tu r. M ani
d in in i k a b u l e d e n U y g u rla r D o u T rk is ta n 'a g e lip
y e rle irle r. B u n d a n so n ra U y g u r lk e sin d e M an ih aiz m ,
H r is tiy a n v e B u d iz m ile y a n y a n a a m a n lk d a
y a a y a c a k tr.
B u d ist U y g u r tap n a k la rn d a ra h ip le r am anlm tz ya
da o ng o n k lt n srd recek. R ubruk yks bize bu bilgileri
a k ta r a c a k .
l.S III. y z y ld a Babil'li M ani, d ah a ok Babilde gelim i
m ezh e p k u ra lla rn d a n yola kar. Kimi H ristiyan ve Iranl
Z e rd t elerini k atarak yeni bir d in kurar. Bu dinin tem eli
ik ilem d ir. D n y ay iki ge d o ld u ru r: yi ve kt, biri k,

 b r k aran lk tr. Balangc o lm ayan bir d n em d e k ile

k a ra n lk lk esi b irb irin d e n ay rlm tr. K aranlklar lkesi
k lk esin d en b ir para k alm tr. Bunun zerine m ad d e
ve n karp, ru h o rtaya km tr. Bu, d n y an n b u g n k
biim id ir. G erek b ilginin grevi, bu karm tanm ak,
k a ra n lk ta n ve m a d d e d e n ay rm ak tr. B unun gereklem esi
iin T an r, in san a 'akl', ru h u n bir parlts o larak yollam
tr. A kln etk in li i ile k, m ad d ed e n kurtulacak ve ilk y u r
d u n a , k lk e s in e d n ec ek tir. Bylcce ilk iki an a ilke,
z a m a n i in d e o rta y a k a n ay rlk , k a rm ve a rn m a
k atlm o lu r. (A yrlk g em ite o lm u tu r, karm im diki
d u ru m d u r, arn m a ise gelecekte olacaktr). Bu d zeni, Mani
b en zetm elerle, o zan s b ir d ille d estan s bir hava iinde a n
la tm tr.
Ik lk esin d e, b ir b ar havas eser. B urada "B yklk
Babas" o tu ru r. Dii o larak d n len "Byk Ruh", k lke
sinin z e rin d e d o lar. Y aanan d n y a , k aran lk lkesidir.
K aranlk lkesi, kavga g r lt , tutku ve pis kokularla d o lu
d u r. Ik ve k aran lk lkeleri arasndaki sava, evrede ger
ek leir:
1. K aran lk lk esin in sald rm asn a kar koym ak zere,
k lk esin in h k m d a r 'B yk R uhu' canllarn anas ola
rak yollar. C an llarn anas d a ilk insan yollar. lk insan be
ksm l bir ru h ile d o n atlm tr. lk insan, be blm den o lu
a n ru h u n u e y ta n a y e d ir ip d e r in b ir u y k u y a d a la r.
U y and n d a k T anrsna yedi kez d u a eder.
2. D u a z e rin e k T an rs, 'Ik larn S evgilisini', y ani
'B yk Yap U stasn' ve 'C anl R uhu' yollar. C anl R uhu, in
sana b ir ar o lara k iletm itir. Bu ar in san d a bir 'yant'
u y a n d rr. ar ve y an t b irlik te en stteki d n y ay a kar
lar. C an l R uh, o u lla r o lan , be kozm olojik g ile ve
'C an llarn A nas', ilk insan an a y u rd a g t r rler. lk insa
nn, an m sam a zellii olan ru h u , karanlklar lk esin d e kal
m tr. B unun zerin e canl ru h , be o lu n u n yardm ile d n
yay y aratr. C anl ru h u n be olu nefes, r zg ar, k, su ve
atetir. K aranlk, o u lla rd a n birkan ld r r. D erilerinden
on gk, e tlerin d e n sekiz y er y aratlr. G eride kalan k p a r
a la rn d an g n e ile ay, 'k gem isi olarak yaplr. Bylece

d n y a , k aran lk ve ru h iin b ir tutsakevi olarak y aratlm

tr. A rtk k u rtu lu olay balayacaktr.
3.
lk iki y o llan tak i ilah lar k h k m d a rn a y a lv a r
lar. B u n u n z e rin e k h k m d a r nc bir eli yollar.
nc eli k a ra n lk la r lk esin in grevlilerini teh d it eder,
k o rk u tu r. G re v lile r, a lk o y d u k la r k p a r a la rn geri
v e rirle r. n c eli, b ir g rk e m s tu n u y a ra tr. Ik
g em ilerin i h a rek ete g eirir. k ru h la r g rk em s tu n u n a
trm a n a ra k ay a karlar. O ra d a n g n ee geip k lkesine
ak m a a b alarla r. M ad d e b u etk in li i nlem ek iin insan
yaratr. R u h u sk b ir em ber iine alm ak ister. Erkek ve dii
ey tan lar, ey tan la r lk esin d e b u lu n an ru h u , () y u tara k
insan y aratrlar. Bu insana r m e gc verir. A ncak sz konu
su aba b o a kar. k lkesi h k m d ar, 'm esih'i yollar. Bu
H ristiy a n lk ta k i sa 'd r. M esih, in san a asln ilahi z n
retir. M esih, 'ak l' b iim in d e, peygam berleri, k resu lle
rini u y arr. O n lara ve b t n 'seilm ilere', k u rtu lu a gtren
'akl', y an i 'k b ak ire sin i' verir.
M ani, "In k u rtu lab ilm esi iin, her canl byle alm a
ldr" d er. te M ani d in in in ahlaki kurallar b u ra d an doar:
-C insel ilikiden kanma
-Canl ldrmeme
-Dua, vaaz
-ilahi okuma
-G nah karma
-Oru tutm a
Bu ve b u n a b en z er ilkelerle d in in erevesi belirlenir. Bu
o rta m d a b alay a n savan so n u n d a k paralar kurtulacak,
k lk esin e u laacaktr. O rda b t n k ile birleecektir.
M ani, ev ren in o lu u m u , ilerde sona erii, o zam ana dek s
recek savam t m ayrn tlaryla yorucu bir zenle izm itir.
M an ih aiz m d e g rk em li b ir kozm ogoni, m etafizik ve ahlak
bilim leri d zen i b u d u r.
lke ve t relerin in yaylm as iin M ani kilisesini saln
d a k u rar. n an larn ve p ap azlarn belirler. B unlar iinde d e
receler o lu tu ru r. M ani inan d ze n in d e efeatlar, akln dn-

y ad a k i g r n ilev in d ed ir. 'Seilm iler' olan ra h ip ve ra

h ib eler in ziv a y aam y la, k p aralarn n m a d d e d e n k u r
tu lm a la r iin e k atlrlar. M ani d in in e g n ld en bal olan
halk ise d in in g erek lerin i y erin e getirm ek ve ahlak k u ra lla
rn a u y m a k la y k m l d r. Z e rd t, B urkan ve sa gibi
M an i'd e n nceki p e y g a m b e rler, k paralarn k u rta rm a k
iin in san l a t rl y o llar gsterm ilerdir. Ancak, b u n larn en
b y ve en d o ru yolu gstereni M ani'dir. Mani sa iin yle
d e r "O nun arm h ta ac d u y a d u y a can verm esi, m ad d e ieri
sindeki ac d u y a n ve vatan zlem i ile y an an k p aralarnn
bir sem boldr."
M ani, ra n 'd a b aa r ile d in i yayar. H in d ista n 'd a eitli
y re le ri g e z e r. B u d izm ile ilik iy e g irer, tra n a o la ra k
yazd kitab d n em in ran han n a sunar. N e ki, ok gem e
d e n g zd e n d er. Yalnz kilisesi yasaklanp inanlar kovuturu lm ak la k alm az. K endisine d e ikence yaplr. S onunda vuc u d u p a r a la n a ra k ld r l r. 216-277 yllar arasna sacak
M ani'n in yaam bylece noktalanr. B unun zerine yardm c
ve p a p a z la r A sy a'n n y o lu n u tu ta rla r, o rd a k en d ilerin e
yeni y a a m o rtam a rarlar. N itek im i A sya'da anslar hi
d e k t g itm e z . Yeni B u d ist elerin
katlm ile g
k a z a n m a y a b alarla r.
M an ih aiz m 6. y zy ld a B atda, zellikle A frika ve kk
A sy a'd a gibi b y m ey e balar. Bir ara H ristiyanl teh
d it ed e r o lur. N e ki, d in yaylm as savan s rd rm ey e soluu
yetm ez. B at'da H ristiy an lk , D o u 'd a slam lk, o n u n y a
zl k itap larn b ile yok ed erler. Bylece M ani k ah b ir gizem
b u lu tu n u n altn d a kalr. O n u n zerine b u g n bildiklerim iz, an
cak H ristiy an ve M sl m an d in adam larn n gvenilm ez ya
z la rn a d a y a n r.
in ta r ih ile r in in a n la ttk la r n a g re 7 1 9 'd a b ir
M anih aist p a p a z ve b ilgin "byk bir m ecus" T oharistan k ra
lnn b u y ru u y la b ak en te gelir. Bu m an ih aist b y k m ecus
h em en din in i yay m ay a balar. G iriim i b y k baarlar d o u
ru r. n an an larn n kayg verici biim de oaldn gren in
im p a ra to ru 732'de k ard b ir b u y ru k ile u y ru u n d a n bir
kim sen in m u rta d la r d in in e g irm esini yasaklar. B ununla b ir
lik te M a n ih a iz m d a h a in 'd e o r ta d a n k a lk m a m tr.

K ovalam aya k arn u rd a b u rd a sinm i, hatta giderek gizlice

yaylm asn s rd rm t r.
G k t rk h a k a n n n a z n d a n "D evlet ancak tken
ayrndan ynetilir!" tm cesi y u v arlan m tr. T rk u lu su a r
tk yerleik y aam a g em e zlem leri iindedir. 681 ylnda
K u tlu g H an , k u rtu lu savana g irm itir. lkin t k en 'i ele
geirir. B ozkrlara ve an d n y asn a b u rd a n egem en olabile
cektir. Yal T o n y u k u k gen Bilge H ann babakan olm utur.
Bilge H an , T o n y u k u k 'ta n , yerleik yaam a geilm esini ister.
H alk ev ler y a p p k en tler k u rm ald r. indeki d in lerd en biri
seilip u lu s u n d in i olm aldr^.
T o n y u k u k 'u n v erd i i karlk gebe ve aknc bir siyaseti
ak ve seik o lara k d ile g etirir: "inliler bizden sayca y z
kat oktur. Buna karn biz, onlara kar gelecek isek, ayr ve
s u y u n ardndan g itm em iz, av ile geinm em iz, adrlarda
oturm am z gerekir. Gl olunca ilerleriz, yoksa geri ekilir,
saklanrz. inliler oktur, ancak her yerde savaamazlar.
D uvarlarla evrili ehirlerde oturduklar iin ivedi hareket
edemezler, herhangi bir saldtraya kar koyamayp tutsak
olurlar. Ayrca Burkan ve Lao- tse dini insan yum uak ve za
y f yapar."
Bu g r , gebelie ve akncla d ay an an bir d ev let iin
zo ru n lu d u r. B ununla b irlikte Bilge H an, u lu su n u n yerleik ya
am a gem esi iin, ok u rar. Y aztlarda tler verir: "Sen
Trk u lusu, oralara gidip ok sayda ldn! Oralara gidersen
leceksin. A m a iiket'de yerleir kervan gdersen hi
skn tn olmaz. tiiken'de yerleirsen devleti sonuna kadar
elinde tutabilirsin!" A ncak t m b u u y arm a lara karn, kesin
olarak 'eh irlere yerlem e grlm ez. Gebelik srerken, belli
b ir alan a y erlem e istenir.
745 y ln d an sonra, t ken'e G ktrklerin yerine, kesin bi
im d e U y g u rla r eg e m e n o lu r. U y g u rlar, y a z tla rd a T okuz
O u z ad y la anlrlar. U y gurlar, b r T rk boylarndan d ah a

inasi Tekin: Mani dininin U ygurlar tarafndan devlet dini olarak

kabul ediliinin 1200. yldnm dolays ile birka not (762-1962),
Trk Dili A ratrm alan Yll 1962, Ankara 1962, s. 5

u y g a rd r. Yapc, k lt r b ak m n d an d ah a gelim i b ir T rk
b o y u d u r. G k t rk lc r gibi k e n t y a a m n d a n ekinm ezler.
Bozkr ve gebelii brak m azlar ancak, k ent yaam nn ken
d ile rin i y u m u a tm a s n d a n d a ko rk m azlar. Soylu U ygurlar
inli p re n seslerle ev len m eye balaynca k en t yaam k en d i
liinden gelir. S oylular, adr yerine evler k o n d u ru rlar. Halk,
bu yaam biim ine zenir. Ticaretle uram a balar. Ticaretin
g ere i, m a lla rn sa k la n m a s g erek ir. G id erek yeni evler
yaplr. Bu z o rlu k la rd a n , Selenga Irm a ze rin d e S out ve
inli u sta la r, B aybalk adl, b ir zenginler ehri k u rarlar. Bu
a ra d a d e v le tin sn rla r d a g eniler. K ent u y g arl iyice
kkleerek srer.
M an ih aizm anszn ve d e ok gem eden yitirdii tm h ak
larn y en id e n k azan r. O rh u n blgesi U ygurlar o sralarda
glerin in d o ru k la rn d a b u lu n u rlar. n n e geilm ez gteki
atl b irlik le ri ile, i so ru n la rla u ra a n in 'in b ak e n ti
L oyag'a g irerle r. inli bir ekya, ay ak lan m tr. in h
k m d a r, ih tila lc ile rin elin e gem i olan b aeh ri b rak p
in'in g n ey b a tsn a kam tr. in han, d u ru m u n d ze ltil
m esi iin, U y g u rlard an y ard m istem itir. Bg H an, 762 g
z n d e o rd u lary la , in bakentlerinden birini asilerin elinden
k u rta rr. G ebe g elen e ine gre, y ard m n karl olarak
eh rin y a m alan m as gerekir. in o rd u su kom utan, "henz
asilerin e lin d e b u lu n an L oyang halk, bu ehrin yam aland
n d u y a rsa asilerle b ir olur. K entin alnm as gleir. Bu ne
denle y a m ad an nce Loyang zerine yrm elisiiz der. B
H a n y a m a y b ra k p , L oyang z e rin e y r r. U y g u rlar,
L oyang' asilerd e n tem izler, a rd n d a n kenti yam alarlar. Bu
askeri y a rd m n so n u cu alnm tr. in taht ekyann elin
d e n k u rta rlm tr. A m a U y g u r o rd u su t k en 'e dnm ez.
K entin d n a yerleir. K ent yaam U ygurlar balam tr.
Bu zorak i k o n u k lu k , esk id en beri inlilerle alveri yapan
U y g u rla rn iine y aram tr. A m a ok g em eden U ygur ve
in lile r a r a s n d a a t m a la r k ar. in lile r U y g u rla r,
t k en 'e d n m ey e raz ederler. Bg H ana bir inli prenses
verirler. A yrca h er yl 20.000 top ipek vereceklerdir.
Loyang akn, T rkler asndan pek nem li kltrel sonu
lar d o u ru r. Ksaca Bg H an ad ile anlan U ygur ham in

bak en tin d e M anihaizm i renerek kabul eder. O rhun y an n

daki ord u su n a dn n d e, beendii bu dini uyruuna da kabul
e ttirm ek iin, y an n d a d rt m an ih aist pap az g t r r. Bg
K aann y ard m y la o z a m a n d a n sonra M anihaizm U ygur
devletinin resm i dini d u ru m u n a gelir.
O rh u n ev resin d ek i gebeler, h anlarnn szn d inleye
rek b ir d ire n g sterm ek siz in bu yabanc d in e girerler. Bu
n e m li o la y n in M a n ih a iz m i z e rin e o la n e tk isi az
deild ir. G lerini ev red e tantm olan U ygurlar, elilerini,
birlik lerin i s t ste b ak en te g n d erirler. Loyang yaknnda
a d e ta b ir U y g u r e h ri m e y d a n a g e lir. M a n ih a iz m in
k o ru y u c u la r sfatyla U y g u rla r ilkin in'de yerlem i olan
U y g u rla rn k e n d ile r in e s e rb e s e ta p n a k ve m a n a s tr
yapabilm elerin i isterler. Bylece U ygur k oruyuculuu altnda
768'de Loyang m a n ih a ist kilisesi, a ra d a n birka yl geince
(771) G n e y in 'd ek i Y angdz rm a kysndaki b y cek
kentlerin y aklak t m n d e m an ih aist m erkezler k u ru lu r. Bu
bat d in in e in liler an cak U y g u rla rn basks a ltn d a ister
is te m e z k a tla n r la r . N ite k im O rh u n U y g u r D e v le ti
K rg z la rn v u r u u z e r in e 840 y ln d a y k ld n d a
im p a ra to r t m M a ih a istle ri in g iy sileri ile g ez m e y e
zo ru n lu klan b u y ru u karr. A radan birka yl geince daha
d a s e rt b ir a d m atlr: B t n k ilise le r y k lr, re sim le r
y a k lr, m a lla r e lle r in d e n a ln r. M a n ih a istle re b y k
k y m lar y ap lr. Y alnz b a k e n tte yetm i M anihaist rahibe
d o ra n r. in lile rin ta h m in le rin e g re bu y lla rd a M ani
dinini g d e n le rin en aa yars yok olur. U ygur D cvle-tinin
y k ln d a n so n ra T arm b lg esin d e to p lan an U y g u rla-rn
byk bir blm M ani dinine inanm ay srdrrler.
M an ih aist ilahiler, U ygurcann en dikkate deer blm le
rin d en birini o lu tu ru r. lahilerin b y k bir blm tam m etin
halin d e ya d a ok az b ir zrle ele gem itir. H uastuanit adl
on be b l m l k bir t r g nah karm a duas bunlardan biridir.
M e tin d e M a n ih a is tle rc e g n a h sa y la n t m y a s a k la r
sra la n r. M etin a ra la rn a M a n ih a istle rc e g n a h sa y la n
dinsel k oullar bile sok u lu dur.

Tan Tanr geldi

Kalknz biitiin beyler, kardeler
Tan Tanry velim
Gren gne Tanr
Siz bizi koruyun
Grnen ay Tanr
Siz bizi kurtarn!
Tan Tanr
Gzel kokulu, mis kokulu
P a rltl, ltl
Tan Tanr...
S esler, s z c k le r, d iz e le r y in elen e cek tir. G rkem li b ir
ah en k d o ac ak tr. Tan T anr szleri ard ard a szlenecek bir
d a v u l sen fo n isi y aratla cak tr. Bir tap n a n loluu iinde
toplu b iim de b u ilahe sylenecektir.
M an in in k ark d insel ilke ve treleri U ygurlar arasn d a
g e n i y a n k u y a n d rr. O d n e m le rin ta n k la rn a g re
U y g u rlar a ra s n d a o d n e m le rd e M anihaistler B udistlerden
o k tu r. B u n d a d e v le t d in i o lara k b en im sen iin in y an n d a
M an ih aizm in y ap s d a etkilidir. M anihaizm 'in kendi sanat
vardr. D inin k u ru cu su M ani ayn zam anda nl bir ressam dr.
O n u n d m an islam lar bile o n u n ressam lktaki g cn kabul
etm ilerd ir. M aninin san at d u y g u su ve ressam lk yetenei d i
nine d e d am g asn v u rm u tu r. A sya'da b u lu n m u m etinler
u z a k ta n ta n n a c a k n itelik te d ir. D insel ierikli el y azm alar
sanatl m in y at rlerle s sl d r. En iyi boyalarla ak kada, en
zenli g ze l y azlarla y az lm lard r.
M ani d in i T rk ler ara sn d a y aylm ilk ah lak dinlerind e n d ir. M ani retisin e g re salt in sanlar deil, hayvanlar
ld rm e k ve etlerin i y em ek yasaktr. O ysa T rklerin d ah a
nceki in an la rn d a l m gelecek yaam da insana k utsallk
getirir. N itek im , eski T rk u lu larn n m ezarlarna ld r len
d m an belg eler b iim de balbal talar dikerler. Eski U ygur
y az m a larn d a eski ve yeni d in in ztlklar ak biim de an la
tlr. Szgelim i yle denir:
"Eskiden etle beslenen halk im di pirinle besleniyor.
Eskiden ldrme olan lkede imdi iyilik egemen."

M an ih aizm d e d u a , oru, g n a h karm a gibi dinsel gerek

lerin yan sra cinsel ilikiden uzak olm a, iki im em e gibi ko
u llar d a v ard r. T o p lu m d a iki tabaka b u lu n u r. Birincisi ev
lenm e, a ra p im e gibi yasaklarna kesinlikle uy an "sekinler
tabakas" d r. B u n lar in a n a n la rn verdikleri zekat ile d irlik
lerini s rd r rle r. kincisi b u n lara yardm c olan, dinsel k u
rallar y erin e g etirm ek le z o ru n lu "dinleyiciler" k atm an d r.
M an ih aizm d e d e on ve yedi b u y ru k olm ak zere iki b u y ru k
dizisi ile m h r d en en yasaklar vardr. m hr, el, dil ve
g n l m h rle rid ir. M an ihaizm ,kim i kurallar ile B udizm e
yakn o lm asn a k arn p u ta tapm ay yasaklar.
M ani d in in in t k en U ygurlar arasn d a ne lde yayl
d kesin bilinm iyor. U ygur yaztlarnda Bg H ann kabulu
ile b in lerc e, o n b in le rc e k iin in alk lad b elirtiliy o r. Bu
say b ira z a b a rtlm olsa d a, b ir gerek pay b u lu n m al.
B tn st k atm an lar M ani d in in e girm i olm allar. Am a ayn
d n e m d e U y g u rlar a ra sn d a H ristiy an d in in e in an an lar d a
var. Bu inan ayrm st k atm an lard a ekim elere neden o lu
yor. T ark an ad l biri, M ani d in in i kabule kar kyor. 780
y lnda b ir su ik ast sonucu Bg H an ldrlyor. Suikast H
ristiy an in an c n d a n T ark an g erekletiriyor. B tn olaylar,
Bg H an n M an ih aizm d en nce H ristiyan o ld u u n u gsteri
yor.
Bg H a n n M ani d in i gibi h er y an d an koulan bir dini
sem esi, T rk siyasas asndan b y k nem tar. O tarih
lerd e M ani din i in 'd e B urkanclk ve T aoculuk y an n d a b
y k bir n efret k azanm tr. G erek halk, gerekse saray evrele
rin ce k o v u tu rm a y a u ra m tr. inliler, sev m ed ik leri b ir
dini, g l b ir d m an n korum asn istem ezler. Bu bakm dan
in z e n d irm e si ile bu d in in kabul ed ild i i d n lem ez .
M anih aizm in seim i d e U ygurlarca ulusal benlii korum a z
lem in d en o lm aldr. Tpk M useviliin seim inde olduu gibi
T rkler, g l kartlarn n dinini sem iyorlar. Kyya keye
skm b ir d in i yeliyorlar.
M ani d inin kabul ve b yk bir ounluun bu inanc benim
sem esi, T rk ler asn d an nem li yap deiim ine neden olur.
T onyukuk, ehir k u rm a ve in'deki dinlerden birini sem e is
te in i b irta k m h ak l g e re k e le rle o n a y la m a m t. T arih

T o n y u k u k 'u hak l karr. T rk ulusu, savalk ve aknclk

g c n yitirir. B unun sonucu U ygurlar, Krgzlarn kuzeyden
s a ld rla rn a k a r k o y a m a z la r. t k c n 'i b ra k p T arm
yresine g ederler. Kuzey pek yolu zerindeki Ham i, Hoo,
B cbalk'a yerleen U ygurlar, bu blgede M ool yaylm asna
k a d a r k k b ir b eylik k u ra rlar. B ozkrlarn eski barbarlar
artk eh irli o lm u tu r. K ervan y o lla rn d a n aln an vergiler,
h a lk a g n e n li b ir y a a m sa lam tr. B urkan, M ani ve
H ristiy an d in le rin d e n eitli eserler T rkeye evrilir.
B ozkrda d e v le t isteiyle kabul edilen Mani dini, tken
U y g u r e g e m e n li in in k ile g z d e n d e r. H o o'da
B u rk an c lk tan so n ra ik inci d e re c e d e b ir d in o lu r. M ani
d in in in k lt r m z e e n n e m li e tk isi, T rk h a lk n a
k e n tle m e y i g e tir m e s id ir . 762 y ln d a k ita p lk la ry la ,
b a s m e v le r iy le , k a n a liz a s y o n la r y la T rk y a a m n d a
ken tlem e b alam tr. T m b u n la rn st n d e eitli d in ve
m e z h e p y a n d a la r a r a s n d a b ir h o g r o rta m
oluturulm utur.

ATE OULLARI
Iranl p e y g a m b e r Z e rd t' n d n y a n n en b y k d in
lerin d e n Z e rd tl k u rd u u varsaylr. D inin A vesta adl
k u tsal kitab Z e rd t' n zd ey ilerin i kapsar. A ncak gerek
Z e r d t' n y aa m g erek se Z e rd t d in in in k o n u m u ok
ta rt m a ld r. n k Z e r d tl e d a h a g en i a n la m d a
M azdeizm d e d enir. M azdeizm ise Z erdt'ten nce d e ran'da
v ardr. Bu d u ru m d a d in in evrim sreci Z erdtlk iin d e g e
erli o lm u tu r. Z e rd t M azdeizm in yeniletiricisi d u ru m u n
d ad r. Z e rd t' n yaam st n e sylenenler ise birbirini tu t
m az. Yaam usa aykr b ir dizi sylencelerle s sl d r. Byk
o l a s l k l a

7. y z y l d a
r a n 'd a
y a a m tr .
zd ey ile rin d en an lald n a gre, ok akll ve ann bil
gilerini z m sem i b ir kiidir.
Z e rd t d in i Y ah u d ili e y lesin e y ak n d r ki, b irb irin e
etki e d ip etm ed i so ru lab ilir. Z erd t, A h u ram azd a d en en
tek, h er ey in yaratcs, in san lara iyilik y ap an bir T anr'nn
p e y g a m b e rid ir. Z e rd t d in in d e , alacak b ir d e iim ve
ak tarm a ile H in t ve ran T anrlar, tek T anr'da birletirilir.
Belki d e b u H in d ista n 'd a k i V aruna adl b y k T anr'nn bir
a k ta r m a s d r .
Z e rd t'e g re iyilik ve k t l k ayn kay n ak tan km az.
Bu y z d e n iyilii A h u ram azd a (H rm z), ktl Ehrim en
y a p a r. B u n lar a ra s n d a srekli bir sava v ard r. Bu sava
k u k u su z iyiliin yengisi ile sonulanacaktr. A ncak erdem li
in sa n la r, bu sa v a ta iy ili e k atld k la r l d e m u tlu lu a
hak k az an ac ak lard r. Bu arpm a, iyilikle k t l n , kla
k aran l n , g k y z y le y e ry z n n arpm asdr. nsan ol
m ak istey en in san iyilikten, ktan, g k y znden yana olm a
ld r. B y lece to p lu m s a l d z e n d e sa la n a c a k , re tim
a rta c a k tr. A h u ra m a z d a 'n n b ak h e r z a m a n a lk a n
iftinin st n d e d ir. G erek d in d arlk oruta tapnm da deil,
tarm a l m a la rn d a d r.
Bu d n c e le rin i g erek letirm ek isteyen Z e rd t' b ir
T uran askerinin ld rd sylenir. Z erd t' n bu ok akllca

ve usa u y g u n o larak k u rd u u din dzeni, lm nden sonra bir

hayli d e itirilm i ve bo inanlarla d o ld u ru lm u tu r. Bylece
bu tek tan rclk , u z u n s re zgn yapsn koruyam az. ran'a
zg b ir y a p k az an r. Yeni A v esta'd a kim i eski T an rlar
y e n id e n k a b u l e d ilir. A m a Z e rd tl k ra n 'd a d e rin iz
b rak m b ir k lt rd r. m er d n em in d e Sasani devletinin
A rap larca y k lm as ve ran 'd a slam ln yaylm as bile bu
k lt r n izlerin i silcm cm itir. H atta yaay an ran iiliinin
k k e n in d e b ile b u k lt r n d ire n c i y a ta r. Islam d a Ali
y a n d a l o la ra k ta n m la n a n ve eitli lk e le rd e d e iik
g r n m alan iilik, A rap u lu su lu u n a kar, b r uluslarn
z b e n li in i k o ru m a s a v a n d a n b ak a b ir ey d e ild ir.
N itekim g n m z ran'nda da kkl ulusal bir d uygu vardr.
Bu d u y g u o n larn bilin altna szp birikm i binlerce yllk
bir uy g arln, b ir Asya uygarlnn tortusudur.
T rk ler Z e rd tl k le A a T rk ista n 'd a tanm lardr.
Islam dan nce O rta Asya'ya d o ru u zan an geni alanda birbir
leri ile y ara n B udizm , H ristiyanlk, M anihaizm gibi d in
lerin y a n n d a Z e rd tl k nem li b ir y er tu tar. B aykent,
B uhara, S em erk an t gibi b lgenin b y k yerleim m erkezle
rin d e ok sayda Z erd t tapm a b u lu n u r. Dinsel araya pek
tu tk u n T rk le r a ra sn d a Z e rd tl k nem li l d e y ay l
m tr. G erek te Z e rd tl k A a T rk istan ad verilen bu
b lged e d ev let dini k o n u m u n d ad r^. Z erd tl k daha d a ileri
g id ere k in e d d in e k a d a r u za n an geni alan d a eitli T rk
b o y la n a rasn a g irm itir^ .
Z erd tl k , blgede slam yaylm asna kar en b y k e n
g e lle rd e n b irin i o lu tu rm u tu r. slam lk blgeye g ird ik ten
sonra d a Z erd tle r gizli gizli inanlarn srdrm lerdir.
Salt A a T rk istan T rkleri deil, H a zar kylarn ele
geiren T rk ler d e Z erd tl n ekiciliine kaplp bu dine
girm ilerd ir. Bu b lg ed e y aayan D okuz O u zlar 8. yzylda
(A rap tarih isi lb n i B ah r'in g ezileri srasn d a) h em M ani

1 Zekeriya Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s.

63

hem d e Z e rd t d in in e in an rlar. A yn lkenin sn rlarn d a

iki ay r d in , a y n z a m a n d a b a r iin d e y an y an a yaar.
K en tlerd e ve b a k e n tte h alk n o u n lu u M anilie inanr.
K ylerde ve k alan b lgelerde Z erd t dini egem endir.
G erekte Z e rd t inanlar ile eski T rk inanlar arasnda
kim i k o u tlu k la r d a v a rd r. B unlarn b an d a atei k u tsal
saym a in an c gelir. Iran llar a ra sn d a gelim i M ug (Trke
M oo) ate t re n i, H a z a r k y la rn d a n U y g u r b lg esin e
k a d a r T rk le r a ra s n d a d a y ay lm tr. A ncak eski T rk
a tc ta p a rl ra n lIla rd a n aln m d e ild ir. Belki iki inan
d a ok esk i b ir k k te b irleir. Y alnz T rk lere zg b ir
atee tap n m olay d a v ardr. Szgelim i Sr D erya blgesinde
y aa y an gebe T rk ler a ra sn d a lleri kk iinde yakm a
treni v ard r. Bu Iran in an larn d a bulunm az^. Z erd tl
seen kim i T rk b o y la n arasn d a bu tren Z erd tl k inanc
arasnd a yaam n s rd rm t r.

NESTROYAN

G k t rk le r d n e m in d e T rk lerin H ristiy an lk la ilgileri

b alad an laly o r. T artm al S ryani kaynaklarn kazb ilim v erileri d o ru lu y o r. T rk lerd e H ristiy an l n erk en
v arl k o n u s u n d a b u g n g v en ilir g z k en bilgiler unlar:
K agar h a n la rn d a n biri B izans kral ile b a lan td a b u lu n u
yor. 718'de M erv N astu ri patrii p u tp e re st bir kentte otu ran
b y k b ir T rk h an n n ve u lu s u n u n H ristiyanl setiini
y a z y o r. T rk h a k a n T a ra z k e n tin d e b y k b ir T rk
m e tro p o liti
k u rd u ru r.
e itli
k i l is e le r
y a p trr.
S a m a n o u lla n , T araz' K a rtu k la rd an ald k larn d a en b y k
tap m a n b ir kilise o ld u u n u g r rler. 7-8. Y zyllardan
A sya ve U rallard a H ristiyan eserleri K arluklardan kalr. 78. Y zy llard a K rgzlarn d a H ristiy an o ld u k lar sanlr.
N a y m a n la r a ra s n d a d a N a stu ri H ristiy an lk o ld u k a
yaylm b u lu n u y o rd u . N ay m an sz M oolcada sekiz' anla
m n d ad r. A ncak N ay m an lar T rk boylarndadr. M slm an
d m a n N ay m an beyi K lg H rstiyandr. K ereit T rkleri
h a n n n 1009 s ra la rn d a A ziz S erk is'in b ir m u cizesi ile
H ristiy an o ld u u sylenir.
D ah a so n ra k i d n e m le rd e H ristiy an T rk lerin balca
m e rk e z le rin d e n biri n g t b oylar lkesidir. n g t beylii
snrlar iinde eitli su rlu kentler b u lu n u y o rd u . 13.Yzylda
n g t saray n d a, H ristiy an y ap tlarn d an oluan b y k bir
k t p h a n e k u ru lm u tu . n g t beyleri, Mool saraynda etkin
kim selerd ir. n g t beyleri lhanllar d n em in d e A zerbcycan'
d a N estu ri m anastr k u rm u lard .
N e stu riz m U ygur T rkleri arasnda yaylr. Bu yolun k u ru
cu su N e stu riu s , S u riy e'n in G erm enica k asa b asn d a d o ar.
A n ta k y a m a n a s trn d a y etim i b ir H ris tiy a n p a p a z d r.
G eni bilgili am a z a p to lu n m ay a cak l d e hrsl, inanlm az
biim de ken d in i b e enm i bir kim sedir. Rom a kilisesi ile a n
lam azla d n c e k endi g rlerine d ay a n an bir dinin k u
ram cs olur.

N c stu riu s 428 y ln d a B izans p atri i olur. Bu d n em d e

sa'nn iki ru h a n i varl gizlediini, T anrlk ve insanlk ol
m ak z e re iki kiilii b u lu n d u u n u ileri srer. G rlerini
y a y m ay a b alar. B unun z e rin e Efes'teki H ristiy an kilisesice 431 y ln d a afa. j z ed ilerek M sr'a s r l r. O rda yalnz
ve perian b ir d u ru m d a lr. lm nden sonra ran ve Irak'ta
ilkelerine d ay a n an yeni bir tarik at geliir. Bu din bir yangn
gibi kom u lk elere yaylm aya balar.
ra n 'd a n A sya'ya yaylm a olana b u lan N esturizm bud u r. A ncak yaylm olan bu d in in ilkelerinin ne kadarnn ku
ru c u su n u n o ld u u n u k estirm ek z o rd u r. 5. yzyl balarnda
H c ra t v e M erv d e p isk o p o slu k la r k u ru lu r. A sya ilerin d e
N e stu riz m y ay lm as s rer. N e stu rili in A sya'da yayl
b u rd a k i b asit in san larn y re k le rin e t m y le p ra tik yo ld an
girm ekle olur. G erekte N esturi d in adam lar din bilgisine ve
re tisin e y lesin e b a lan m kiiler d e ild ir. Al veriten
ok iyi a n la rla r. S ay rlk lar sa a ltm asn bilirler. G ezgin
satc o larak u za k lk elere d e k giderler. Pek ok halk yn
lar ile iliki k u ra rla r. P ara iin kim seye av u am azlar. Bu
d u ru m o n lara ekonom ik bam szlk ve saygnlk kazandrr.
T m b u n lara k arn N estu rilik in to p rak larn d a yaylm a
olana bulam az. in 'd e d ah a ok T rkler bu inanc seerler.
N e ki, bu inanc seenlerin tm al verile urar, t Asya
h a lk la r a ra s n d a N e stu ri H ristiy an l ile n le n m i boy
K ereit M o o lla rd r. A y rca ato T rk le rin d e n n g tle r
(O ngu tlar) d e N a stu rid ir. n g t saraynda H ristiyan eserle
rinden oluan b y k bir k t p h an e bulunur. ngt hannn kzkardei iin 1298'de N estu ri bir kitap yazlr. Bu kitap birka
yl nce A n ad o lu 'd a b u lu n u r. ngtler 12. yzylda Roma kili
sesine b a lan rlar. n g t beyleri M ool saraylarnda etkin ve
s a y g n k i ile r d ir . G z e l m e k tu p y a z a rla r . H a tta tlk
y a p a rla r ve u d alarlar. n g t T rklerinde Koanl M arkus,
llhanl D evleti d n em in d e A zerbeycan'da b y k bir m anastr
ku rar. K arkus 1280'de N esturi patrii seilecektir.
11.y z y ld a N e stu ri p a p a z la r tasy a'd ak i k itleleri r
g tlem iler. H erat, M erv, Sem erkant'ta b y k dinsel m erkez
ler o lu m u tu r. Bu rg tle n m e 14. y zy la d ek srecektir.
M ool y n etim in in km esine kout olarak N esturilik d e ne

m ini y itirir. D o u d a in 'd en s r l rk e n , B atda slam klc

ile t k en ir. 16. Y zylda t m y le silinir. G n m zd e M ardin
y a k n la rn d a y aa y an k k b ir halk d ilim inin inanc olarak
k a lr .
T rk lerin , d lan m , keye skm b ir H ristiyan m ez
h eb in i n e d e n setik lerin i an lam a k zor. A m a T rk lerin d in
sem edeki genel eilim lerine bak p b u nedeni kestirm ek ko
lay: T rk le r g l im p a ra to rlu k d in i sem eden kanyor,
a rad a y itip g itm ek istem iyorlar. A ncak eski dinlerinin d e a
n g e re k le rin e y a n t v erem ed i in i g r y o rla r. Bylece bu
aray, T rk leri h er d efasn d a yeni dinleri denem eye itiyor.
Y alnz b u d in im p a ra to rlu k dini olm ayacak ve d in T rkleri
z o rla m a y a c a k !

YECC- MECCLER
7 .y z y ld a K a fk a sla rd a n V olgaya d e k u z a n a n a la n d a
g l b ir im p a r a to r lu k g r y o r u z . Bu d e v le t H a z a r
m p a r a to r lu u d u r . H a z a rla r T rk k k en li b ir u lu s tu r.
lk eleri K a ra d e n iz 'le H a z a r a ra s n d a n em li g e it n i
teli in d ek i, stratejik , k ilit n o k ta d a k u ru lm u tu r. A rap larn
A v ru p a y a d o ru ile rle m e sin i, b u a k n la rn en b ezd irici
d nem i o lan b alang a larn d a H azar ordular engel d u r
durm utur.
H a zar lkesi A rap larn doal ilerlem e yolu zerinde b u lu
n u y o rd u . M u h a m m e tin l m n d e n (632) birka yl sonra
H alifelik o rd u la r, h erey i n le rin e k a ta ra k k u ze y e d o ru
ilerliyo rlard . D oal b ir engel olan Kafkas d a larn a varm
lard. Bu engel ald n d a D ou A v ru p a to p rak larn n yolu
ak d em ek ti. A ra p la r K afk aslard a H a zar T rk lerin in d
z e n li, g l o rd u la r b e k liy o rd u . S asani d e v le tin i yk an
A ra p la r a y n y lla rd a H o ra sa n 'd a ve K afkaslarda T rklerle
y z y z e g eliy o rlard . K afkaslardaki A rap, T rk sava y z
yl ak n srecekti.
P ek i T rk le rle A ra p la r d a h a n ce k a rla m a m la r
m yd? M u h am m et'in T rkler iin syledii szler ne lde
geree d ay a n y o rd u ? B unlar g n m z d e d e tartlan k o n u
lardr. K agarl M ah m u t'ta geen iki hadise gre, M uham m et
T rkler ze rin e ok o lu m lu szler sylem iti. Am a A rap kay
n ak lara v e y o ru m c u la ra gre M u h am m et'in T rklere bak
hi d e o lu m lu de ild i. M u h am m et tanyp bilm edii bir top
lum a kar, n ed en d m an ca szler etm iti?
I A sya d o u rg a n b ir anay andrr. G em iin karanlk d
n e m le rin d e n beri, d o u d a n b aty a h alk lar gerler. B unlar,
H a z a r'n K u z ey in d ek i ya d a g n ey in d ek i d oal y o llard a n
A v ru p a 'y a y ay lrlar. T arihin en belirsiz d n em lerin d en beri
s r p g id e n b u h alk lar akn, A v ru p a 'n n yerleik halklar
ze rin d e k o rk u lu d ler yaratr. Yerleikler iin, D ou'nun g
ebeleri y a k p y k a n v ah ile rd ir. in ilgin yan D oulu
gebeler d e b ir s re so n ra A vrupal yerlilerle karlarlar.

Y erleik y a a m a b a la rla r. D o u d a n gelecek gebeleri

korku lu g zlerle beklerler.
7. Y zylda ise B atdan d o u y a d o ru bir saldr vardr.
G eri b u sald r, y ery u v arla m n acm asz o luum u iinde,
B atdan d o u y a y n elen ilk sald r d e ild ir. D aha nceleri
d e bu t r ak n lar o lm u tu r. Am a bu saldrnn am ac ve tr
b rle rin in k in e b enzem ez. K utsal bir am a iin yapldna
inanlr. Sz k o n u su saldrlar d o ru d a n Tanr onaylam tr.
slam la g iri iin y ap lan k utsal a rlard r bu askeri e y
lem ler. G e rek te ise A rab istan llerinde yeeren yeni bir
u lu s u lu k ak m , d in sel bir yapya b r n p d rt bir yana
y aylm a sava b alatm tr. D ouda ve K uzeyde karlarna
kan k artlar p ek yabanc olm ad k lar h alk lard r. B unlar
tm sylence ve veriler bir araya getirildiinde, ortaya som ut
b ir so n u kar. T rk lerin A v ru p a l halklarla ve A raplarla
tan l ok e sk ile re in er. Isa 'd an so n rak i y lla rd a O rta
A sya'da z ad ile an lan T rk halknn gem ii, ok d ah a
esk ilere d a y a n r.
im di B atdan D o u 'y a ilerleyen A rap lar yen id en T rk
lerle k arlam tr. A ncak A raplar, bu tandk zerin e pek
d e o lu m lu y arg la r tam azlar.
ok eski d n e m le rd e beri D oulu gebeler A raplarca
Yecc-M ecc adyla an lm lardr. Yecc-M ecc adl halk (ya
d a h a lk la r) Sam i h a lk la rn n k u tsa l k ita p la rn d a d a y er
alr. T ev rat'ta G og- M agog d iye bir halkan sz edilir. M agog,
"Mecc" a d n n baka b ir syleniidir. Kimi sylentilere gre
M agog ya d a M ecc T rklerin ilk atasdr. T ev rat'ta ayrca
T ogarm a ad geer. Bu ad n ise T rk sznn bozulm u biimi
o ld u u sanlr.
Yecc M ecc, T e W in 'd e iki ayr kii ad o larak geer.
K uran d a bu iki ad, halk ad olarak anlacaktr. Kehf su resi
nin 83. ay e tin d e n 101 ayetine de in srer. Toplam 19 ayetten
oluur. K u r'an 'd a Z lk arn eyn nce batya, sonra douya ve o n
d a n sonra d a k u zey e d o ru akm a kar. Z lkarneyn bu bilin
m eyen y n d e iki d a aras n n d e o tu ran bir halkla karla
r. Bu h a lk o n a Yecc ve M ecc ak n larn d a n yaknr. Bu
a k n la ra en g el o laca k b ir "sed" y a p m a sn ister. B unun
z e rin e b u iki d a arasn a d em irle b ak rd a n b y k b ir set

y a p lr. Y eccle M ccc ite b u e d d in a rk a sn d a kalr.

K ur'an 'd ak i b l m bu ieriktedir.
slam aratrm aclar bu k o n u d a zellikle soru zerinde
d u ru rla r. D em irle b a k rd a n y ap lan bu sed nereye ekilm i
tir? Y ecc-M eccler kim lerdir? Z lkarneyn kim dir?
Bu so ru lara kim i olaslklarla y an t verilebilir. D em irle
b ak rd a n set, K afkaslar g n ey e balayan doal geit zerine
ekilm itir. Buras g n m z d e D erbent, boaz ad ile anlr.
H a z a r d e n iz iy le K afk as d a la r a ra s n d a tarih in ve eski
d n y a n n k ilit n o k t a l a r n d a n b ir id ir . M a s a lla rd a k i
K afdanm kaps b u ra sd r, tran llar buraya tatan sed ek
m ilerd ir. A ra p lar bu g eide 'k a p lar kaps' anlam na gelen
"Babl ebvb" d erle r. T arih te yaylm a d alg alarn n geit y e
rid ir b u ra s. Birok halk, ok eski alardan beri b u rd a n g
neye sald rp geri ekilm ilerdir.
Y ecc- M ecc, A ra p la rn bu k ap n n a rd n d a y aay an
h a lk la ra v e rd ik le ri a d d r.
T m b u sylenti ve veriler birletirildiinde, o rtaya som ut
b ir so n u kar. T rk lerin A v ru p a l halklarla ve Sam ilerle
tankl ok esk ilere iner. Geri salam belgelere d ay a n an
T rk g em ii Is a 'd a n so n rak i y z y lla rd a a y d n d r. Am a
tarih in eski d n e m le rin d e T rk ler deiik b o y lar biim inde
B atn n k a p la rn z o rla m la rd r. im di B atd an D ouya
ilerleyen A raplar, y en id en T rklerle karlam tr. A ncak bu
ta n d k y z , A ra p la r z e rin d e o lu m su z an larla k arktr.
T ev rat'ta b alay a n M ecc halk K ur'anda d ah a aklk k a
z a n r. K u r'a n 'd a b u ad "Yecc" a d y la b irlik te a n lr.
M u h am m et T rkleri g r p tanm asa bile, uzak lkelere y a p
t k e rv a n y o lc u lu k la rn d a h a k la rn d a bilgi e d in m itir.
D aha nceki k u tsal k itap lar esas alan M uham m et'in onlara
d a y a n a ra k kim i a k la m a la r y ap m as d o ald r. H atta kim i
k a y n a k la rd a , T rk lerin slam l sem eleri iin m ek tu p y a z
d d a sylenir^. M u h am m et dnem inde G ktrklerin d nya-

^Zekeriya Kitap: Hz. Peygam berin H adislerinde Trkler, stanbul

1986, s. 64, Zekeriya Kitap: Trkistanda slamiyet ve Trkler: Konya
1988, s. 95-%

nn e n g l d ev letlerin d en biri o ld u u bilinir. Buna d ay a n a

rak M u h am m et'in m ek tu p yazm as olasl zerinde d u ru lu r.
A n c ak u n u tu la n b ir iki n em li n o k ta v ard r: ncelikle
M u h am m et d n e m in d e slam lk d ah a A rap yarm adasn a
m d e ild ir. kincisi, hi tanyp bilm edii, kitapl d in e bile
gem em i b ir halka M uham m et nasl m ek tu p yollar?
N e v ar ki, y z y z e g elm ese bile, M uham m et'in T rkler
h a k k n d a b y lesin e o lu m lu szler etm esi olanakszdr. Uzak
lk e le re y a p t k e rv a n y o lc u lu k la rn d a , k u lak lar Yecc
M ecc sylentileri ile d o lm u tu r. Ayrca M uham m et'in kutsal
sayd d a h a nceki k itap lard a , o lu m su z tantlan b ir halk
v m esi o la n a k sz d r. N itek im A rap tarih iler d e T rklere
g enellik le o lu m lu b ak m az lar. Szgelim i n l A rap y az arla
rn d a n H azin (m am A la d d in Ali ibni M uham m ed) 1324 y
ln d a y az d L ubbut-T e'vil fi M anit-T enzil adl kitabnda
lslam n ilk d n em lerin d en beri gelm i gem i yorum cularn bu
k o n u y la ilg ili g r le r in i to p la r. A ra p b ilg in le r in in
s r a i ll i l e r s a m a la r n d a n y a r a r l a n a r a k t m g l n
sylentileri T rk lere m al eder. K ur'an' daki blm yledir:
"Ey Zu'lKare/n, Ye'cuc ve Mecuc, bu yerde bozgunculuk ya
pyorlar. Bizimle onlarn arasna bir sed yapnan iin sana bir
vergi verelim mi?" (Kef, 94)
"Nihayet Ye'cuc ve M e cc (sedleri) ald zaman onlar
her tepeden dnyaya saldrrlar" (E nbiya, 96)
K u ra n a g re b u n la r d ille ri a n la lr ey ler d e ild ir.
m a m H a z in , P e y g a m b e r M u h a m m e d 'in s y le is in d e
b u lu n a n la r d a n bni A b b a s'a d a y a n a ra k bu h a lk n T rk
o ld u u n u b ild irir. K endi d illerin d en baka hibir dil bilm ez
ler, o n larn d illerin i d e hi kim se an lay am az diye vu rg u lar.
slam tarih in d e T rk lerd en ilk kez byle szedilir. H azin'in
a n l a t t k l a r n a g re Z lk a r n e y n b u T rk h a lk ile
an laab ilm ek iin terc m an lar kullanr.
N ite k im M u h am m et'ten so n ra gelen birok A rap y azar,
k u tsal k ita p la rd a ve K u r'a n 'd a ad k t biim de an lan bu

halkn T rk ler o ld u u n u srekli v urgulam lardr. 12. yzyl

d a A n tak y al y aay an S ryani rahibi Yakubi b u n la rd a n b iri
dir. V ak ay in am e'd e adl kitabnda, Yecc M eccler so ru n u n u
ayrntl biim d e ele alr. T rk rk k o n u su n d a u bilgileri ve
rir: "Turkaye ya da Turkye m illeti Yasef soyuna dayanr.
nk bunlarn soylar Magog= Mecuc'dan gelir." Y a k u b in in
y o ru m u n a gre, T rk rknn ilk yaylm as M. 510 ylnda ol
m u tu r. kinci y ay lm as ise, y aa d d n em d ek i (12.yy)
S eluklu y a y lm asd r.
Sonuta Yecc M eccler T rklerdir. Z lkarneyn szkonusu
ed d i T rk rk n d a n k o ru n m a k iin yapm tr. T rk ad da
A rapa T erk " s z n d c n d ir. m am H azin b u sam alar had is
lere b a v u ra ra k , b ilim ad n a belgeler. T rk o lara k kesinlik
k azan an Yecc M eccleri yle tanm lar:
"Yeciicler ayr bir boy, Mecuc ayr bir boydur. Her boy drt
bin insandan oluur. Bunlardan bir erkek kendi soyundan eli
silah tu ta n bir oul dnyaya geldiini grmeden lmez.
Bunlar ye ry z n yakp ykm aya uraan Adem oullardr.
H u zeyf dem itir ki: Bunlar blme ayrlrlar, ilerinden bir
blm , S u riy e de yetien, gkyzne doru yiizyirm i arn
uzunluundaki Scdr aalar gibidirler. br blm insan
larn enleriyle boylar bir olup y z yirm i arndr. Bunlara ne
dalar dayanabilir ne de demir kar koyabilir. Yine bunlar
dan bir bliim vardr ki, bir adam bir kulan yere serip
yatar. br kulan da yorgan olarak zerine rter. Bunlar
filleri, y rtc hayvanlar ve do m u zla n grdkleri zaman
yem eden g e-m ezler. H a tta kendi llerini de yerler.
B unlarn ileri kollar S u riye'd e, kanatlar Horasan'dadr.
M ark rmaklaryla, Tabariyye gln ierler, ilerinden bir
kar boyunda olanlar bulunduu gibi, ok uzun boylu olanlar
da vardr. Bunlar insan olu iinde az bulunan eylerdir.
nk H azreti A dem 'in bir gn ergenlii azm (d azm)
ve dlsuyu topraa karm t. Yecc' Tanr ite o sudan
yaratt. Bu nedenle onlar bizimle ana ynnden deil, baba
ynnden birleirler.
H zin , k itab n d a "Yecc M eccler'in T rk olduklar g r
n y in eley e rek v u rg u la r ve "Zlkarneyn bunlara kar sed

yapt. Bu halk set dnda kald, terkedildi" Bunlar terkedildikleri iin "Tiirk adn aldlar" d iy e y o ru m lar. S avlarn
y le s rd r r : "Bunlarn ii gc dnyay yakp ykmaktr.
Bir blm am yarmas gibidir. Bir blm y z yirm i arn
eninde y z yirm i arn boyundadr. Bir kesim inin bir kula
yatak, bir kula yorgan olacak biimdedir. Ve sonra baka
bir blm nn de yalnz bir kar boyunda olduu sylenir."
im am H a zin 'in y z kzartc tanm lam as byle sryor.
Bu betim lem e d ah a sonra birok A rap yazarnca d a yinelene
cektir. Szgelim i Tabcri b u n lard a n biridir^.
A rap m illiyetiliinde T rk dm anlnn izleri ok d e
rin d ir. A ra p la r iin T rk ler "yzleri krmz, burunlar bask,
gzleri kk, y zleri deri stne kaplanm kalkanlar gibi
ka ln " y a ra tk la rd r. A ra p la r, b y le ta n m la d k la r Yecc
M ecc ad ile an d k lar T rkleri insanlk iin en b y k ykm
kayna g rrler. T rkler Em evilerden beri A rap ulusuluuna
h ed e f tah tas o lm u tu r. A rap kin ve nefreti T rkler zerin e
y o u n la m tr. A ra p la rn Y ecc-M ecc ad n v e rd ik le ri
Yeni T rk lerid ir. O n lar ezm eyince h k m gelm eyecektir.
N ite k im E m ev iler d n e m in d e y a a y a n en b y k slam
b ilg in le r in d e n d iy e b ilin e n ve D u rra t al-Y atim a a d l
y a p ty la n salan Ibn al M ukaffa T rkleri yrtc h ay v an
n iteli in d e gsterir^.
N e v ar ki, tslam n T rklere bak, kesin biim de T rk ol
d u k la r k a n tla n a m a y a n K u ra 'a n 'd a k i a y e tle rle k alm az .
D ayana salam h ad islerd e d e T rkler zerine olum lu szler
b u lu n m az. M u h am m et'in bu hadisleri d erlen m itir. M uham
m et iin, T rk lerle A ra p larn sava bir kyam et gstergesi
olacak l d e nem lidir:

1 smail Hami Danimend: Trklk Meseleleri, stanbul 1966, s. 76-78

2Ilhan Arsel: Arap Milliyetilii ve Trkler, stanbul 1977, s. 77-78

82

"Kyamet kopmadan az nce siz kldan arklar gi/mi bir

ulusla savaacaksnz. Onlarn yzleri ekile dlm deri
lerle klfl kalkan gibidir. Benizleri kzl, gzleri ekiktir}
Baka b ir k ay n ak ta ise yle bir had is geer: Tiirkler size
dokunm adklar srece siz de onlara dokunm ayn. Zira
Kantura oullar soyundan gelen bu Tiirkler ilk kez Allahn
m m etine verdii y u r t ve egemenlii onlarn elinden ekip
a la c a k tr .
Z ek e riy a K itap 'n n d e rle d i i, T iirkler ze rin e salam
h a d isle r y u k a rd a k i ierik te k ilc r g ib id ir. M u h am m et'e en
y akn k iilerin a z n d a n d erle n en szler, T rkler asndan
y en ir y u tu lu r t rd e n d e ild ir. Bu szleri, d ah a nce eitli
a ra trm a c la r y a y n la m la rd r.
T m bu sulam alar, h akaretler, A raplarn gem ite Trklerd e n y edikleri to k ad n etk isin d en kaynaklanr.
Byle b ir gem ie d ay a n an A rap T rk ilikisi 7.yzyl o r
tasn d a K afk aslard a y in e alevlenm itir. 642-652 yllar a ra
snda A rap lar defalarca D erb en d 'd en geerek H azer to p rak
larna g irerler. H er d efasn d a geri p sk rt l rler. 652'de k ar
tlar arasn d a b y k b ir sava olur. H er iki y an d a m anclk
k u llan r. D rt bin A rap lr. lenler iinde A rap larn o rd u
k o m u tan lar da v ard r. B undan sonra A raplar, krk yl H azar
lk e sin e g irm ey e ce sare t ed em ezler. S aldrlarn B izans'a
y n eltirler. Bu a ra d a H a zarla r, B ulgarlarla M acarlar eg e
m enlik leri a ltn a alrlar. B atda U krayna ve K rm 'a u lar
lar. S ek izin ci y z y l b a la rn d a H a z a r d e v le ti A ra p la ra
yklenecek l d e glenm itir.
"kinci A ra p sav alar" (722-732) d enen b u savalar s
rekli yin elen en , tek dze, yresel savalar andrr. T m nde
o lay lar ay n d r: H a zarla r D erb en t k ap sn d an A raplarn
to p ra k la rn a g ire rle r. Bir s re so n ra A ra p kar saldrs
b a la r. H a z a rla r a y n y o lla rd a n V o lg a'y a d o ru geri
e k ilirle r.

Bu sav a la rn b elirgin zellii, lm e m eydan okuyan bir

fa n a tiz m d ir. S zgelim i, b ir H a zar kenti teslim o lm aktansa
k endin i y ak p yo k eder. Baka bir olayda bir A rap kom utan
Bab-el E bvab geidinin su y u n u zehirler. Bozguna urayp ka
an b ir A rap o rd u s u n u n y o lu n u yine b ir A rap o rd u su keser.
A d a m la r tek kii k alm a y n c a y a d ek sav a a z o rla n rla r.
"C ennete g id elim , ey M sl m an lar, cehennem 'e deil" diye
barrlar. Savata eh it olan h er M slm an cennete gidece
ine k en d isin i in an d rr.
O n b e yl s re n sav alar srasnda H azarlar G rcistan ve
E rm en istan ' silip geerler. 730'da A rap o rd u larn b y k ve
kesin b ir y en ilg iy e u ra trla r. M usul ile D iyarbakr' alp
h alife li in m erk ezi am 'a y ak larlar.
Son A ra p sald rsn d a h a sonra II.M ervan adyla halife
lie geecek olan k o m u tan ynetir. M ervan, nce bar elileri
y o llar, so n ra d a h e r iki g eitten artc sald rlara geer.
H a z a r o r d u s u b u a k n l n e tk isin d e n k u rtu la m a z ve
V olga'ya d e in geri ekilir. K aan bar istem ek zo ru n d a ka
lr. M ervan, aln an b r lkelerdeki yntem e u y arak K aan'
d a n H ak d in in e d n m esin i ister. Kaan da b u n u kabul eder
(737). A m a b u M sl m an la gei lafta kalr. G rne gre,
h a lk z e rin d e hi b ir iz b ra k m a z . Bu y e n ilg id e n sonra
H a z a rla r k en d ilerin e ek idzen verirler, glerini artrrlar.
Bu tarih te M sl m an lar eski cihad ru h u n u yitirm ilerdir.
H alifelik i k ark lk lar iindedir. Bu y z d e n A raplarn k u
zeyde g l b ir s k u rm alarna olanak bulunm az. N itekim bir
s re sonra M erv an am 'da halifelie o tu ru y o r, ancak sonra
h a life lik A b b a si s o y u n u n e lin e g e iy o r v e M e rv a n
ldrlyor.
H a z a rla ra in an larn kab u l ettirm ek iin h er iki y a n d a n
d a h a ok aba h arcan r. A ncak H a zar krall k endi askeri
gcn e d ay a n ara k nc g olm aya kararldr.
H a z a r K a an n n Y ahudilii seii ze rin e A rap tarihi
El B ek ri'n in "K rallk ve Y ollar" ad l k ita b n d a ilgin b ir
sylence var. Sylence yle:

Daha nce p u tp e r e s t olan H azar K aant nce

H ristiyanl seiyor. Ancak bu dinin yanllm grm,
durum a ok can sklyor, iin i em rindeki yksek
rtbe
lilerden birine ayor. O yksek rtbeli adam krala yle
diyor:
"Ey kaanm, kutsal yazlar ayr toplum un elindedir.
Onlardan birer kii artp inanlarn anlatmalarn emre
din. O zaman doru olan seip onun yolunda gidebilirsiniz."
B u n u n zerine kaan H rstiyanlara haber gnderip bir
psikopos istiyor. Kraln yannda tartma yetenei ok stn
olan, onunla sk sk konuan bir de Yahudi bulunuyor. Psikopos
gelince bu Yahudi ona:
"Am aran'tn olu M usa zene ve ona bildirilen Tevrat hak
knda grn nedir?" diye soruyor. Psikopos buna, "Musa bir
peygam berdir ve Tevrat'da yazlanlar da dorudur." diye
karlk veriyor. O zaman Yahudi, krala dnp,
"Bakr, daha im diden benim inancmn doruluunu ka
bullendi. im di ona kendisinin neye inandn sorun" diyor.
Kral bu soruyu sorunca, psikopos:
"Benim inancma gre, kurtarc sa, M eryem 'in oludur,
esas gerek onun szdr, bize T anr'nn sesini yanstan da
odur," diyor. O zaman Yahudi yine krala dnyor ve yle ko
nuuyor:
"O n u n syledikleri benim bilmediim eyler. Oysa o,
benim dediklerim i kabul ediyor."
Psikopos savla rn kantlam ay baaramaynca, davay
k a y b e d iy o r .
B un u n zerine kral, huzuruna bir M slm an artyor.
M slm anlar ona ok okum u, akll, iyi tartan bir adam
yolluyorlar. A m a krala yakn olan o Yahudi, birisine para
verip o M s l m a n yo lc u lu u srasnda zeh irletiyo r.
Bylelikle Yahudi, kral ikna etm eyi baarm ve kral da
Yahudi dinini kabul ediyor.
' B ylece, S 740 y ln d a H a z a r H an, saray ve ask eri
k o m u tan lar Y ahudi d in in i benim siyor. Ve bu din H azarlarn
resm i dini d u ru m u n a geliyor.

H a z a rla rn en g l d n em lerin d e Y ahudi dinini semesi

tarih ileri arty o r. En m an tk l aklam a yledir: Seki
zinci y zyln b alarnda d n y a iki b y k gcn elinde k u tu p
lam t. Bir y a n d a H ristiyanlk, te y an d a da M sl m an
lk vard . H er iki g ru b u n ideolojik doktrinleri, kuvvet p oliti
kas ilk elerin e g re iliyor, klasik p ro p o g a n d a y ntem leri,
ikna v e fetih y o llary la in an larn yaylm asna alyordu.
H a zar m p arato rlu u bu srad a nc g k o n u m u n d ay d .
m parato rlu k h er iki b y k gle d e boy lebileceini daha
nce o rtay a k o y m u tu . A m a kendi bam szln s rd re b il
m enin tek y o lu, H ristiyanln d a M slm anln d a dnda
k alp y aam n s rd rm e k ti. n k , bu in an lard an birini
semesi d u ru m u n d a siyasal gcn btnleyecek kltrel nc
l n y itirece k ti. D ou R om a m p a ra to rlu u m u n ya d a
B a d at'ta k i slam h alife sin in n fu z u altn a girecekti. Ata
inanc am alk ise, grkem li yerleik bir devletin yaam ko
u llarn n g e risin d e kalm t. Szgelim i, in san k u rb a n etm e
gelenei v ard . K rallk d nem i b itim in d e krallarn trenle
ld rm e gelenei b u lu n u y o rd u . te yandan, H azarlar M usevi
lie t m d e n yabanc deillerdi. N itekim M usevilii setikten
sonra d a, H a zarla r arasn d a dinsel hogrleri s rd . H azar
b ak en tin d e b u lu n a n yedi yargtan ikisi M slm an, ikisi yah u d i, ikisi H ristiy an birisi R uslarn ve p u tp ere stle rin d a v a
sna b ak m ak iin g rev lilerdi. O inantan kiilerdi. O nuncu
yzyln b alarn d a, H a zar hanl adil ve geni grl y
netim biim iyle bir m asal lkesiydi^.
Y a h u d ilik , n a sy a 'n n eski kkl d in le rin d e n b irid ir.
Y ahudi ad, Israilli ya d a brani ad ile anlan bir u lu su k ar
lar. Y ahudi ad , F ilistin'in bir blgesinin addr. brani ad,
d ed eleri b rah im el b ran i'd en gelir. srail ad ise brahim 'in
torunu Y akup'un sandr.
brah im , Sam i rk m d a n d r. K ildanldr. I.. iki binli yl
la rd a F rat k y la rn d an K enan iline ya d a Filistin'e g et
m itir. b ra h im 'in iki o lu v ard r. Birisi H icaz A rap larn n

1 A rthur Koestler: O nnc Kabile, stanbul 1976, s. 74-76

86

atas o lan sm ail'd ir. B unun anas H acer, M sr'l bir cariye'd ir. teki lslak, Y ah u d ilcrin d ed e si saylr.
10 1300 y llarn d a M usa doar. M usa'ya dek srail oulla
rnn b an d a n birok olaylar gem itir. M usa srailli boylar
bir u lu s din i ev resin d e birletirm eyi baarr.
Y ehova, sra il'in tan rs, srail ise Y ehova'nn u lu s u d u r.
T ev rat ve O n E m ir'in M u sa 'd a n k ald n a in an lr. D aha
so n ra d a k ra lla r g elir. D a v u d ve S leym an b u n la rn en
n em lisidir. P eygam berilerin yan sra bir d e nebiler gelir.
Y ah u d ili in kitab "Eski A h if'tir. Bu eitli b l m lerd en
ve h a b e rle rd e n o lu a n b ir d e rle m e d ir. T ek v in , k,
H aberler, Saylar, Tesniye adl be bl m d en oluur. T alm ud
ise T e v ra t'n a k la m a s d r. K u r'a n 'd a b u n la r y a ln z c a
M usa'nn T evrat' ve D a v u d 'u n Z ebur'u olarak anlr. Y ahudi
in an cn a g re, Y ehova tek T anrdr. b r u lu slarn h er ey
p u t, y a d a e y ta n d r. Y ehova yaratc T anrdr. Evreni alt
g n d e y aratm tr. Yedinci g n dinlenm itir. O bilen, yaayan
ve k a d ir o la n d r. srailliler k orku ve sayg n ed en iy le o n u n
ad n a n m a k ta n k an rlar.
V ah iy Y ehova, u lu s u n u k o ru r ve d m a n la rn a kar
o nlara y a rd m ed er. K om utanlar ve peygam berleri aracl
ile o n la r d o ru y a y n e ltir. G e n ellik le Y ehova, iy ili e
y n e ltm e k v e k t l k te n a lk o y m a k am ac y la u lu s u n a
d o ru d a n ya d a pey g am b erlerinin dili ile seslenir.
O n Em ir ise Y ehova'nn T ur-u Sinada M usa'ya salk ver
dii n erm elerdir. Bu nerm eler unlardr:
Ben Yehova! seni kle bulunduun yerden; M sr toprak
larndan karan T a n rnn. A rtk gznde hibir Tanr kal
nasn. Ne stndeki gkyznden, ne inediin topraktan, ne
yer altndaki sulardan herhangi bireyi kendine bir put ya da
tapnacak edin! Benden baka Tanrya secde etre. nk ben
Yehova'yun Senin Tanrn, koruyucu Tanr benim.
Tanrn Yehovann adn yalan yere azna alma.
Yedinci g n (cumartesi) saygyla an.
Ana babana sayg gster ki, yaamn uzasn.
ld r m e .
Zina etme.

H rszlk etine.
Yalan yere tanklk etme.
K om unun evine, karsna, klesine, cariyesine, kzne,
eeine... gz dikme. (T evrat, k, 20/2-17)
Z eb u r, D a v u t'ta n k ald n a in an lan d ey ilerd ir. 150 d e
yiten oluur. K kende Z ebur'un tm n n D avut'tan kalm ad
b ilin ir, an cak b u d ey ilerin hangilerin o ld an kald, h an g i
le rin o n d a n k a lm a d b ilin m e z . B u n lard an b ir b l m
T anr'y y celten d ey ilerd ir. Kim ileri T anr'ya k red en ve
o n d a n acm a d iley en d u a la rd r. Kim ileri ise bilgi ve h ab er
lerdir. in an ve yalvar d o lu deyilerdir.
bran i tek tan rcl n n tarih ncesi k aran lk tr. brahim ,
tarih te in a n a n la rn babas o larak bilinir. Fakat bu inan 10
iki b in li y lla rd a Sm cr-B abil oktarc ev relerd e o rtay a
kar. alar boyu bu inancn korunm as ve ayklanm as M usa
ve b r p e y g a m b e rle rc e sa lan r. K kende Y ehova ilkel
halk larn gksel g r n t leriy le onu st n varla yaklatran
kiiliini korur. G l b ir biim de Tanrlarn insan grnne
benzedii inancna y akndr. G iderek kozm ik olm aktan k u rtu
lur. A hlaksal v e tinsel b ir anlay kazanr. B ununla birlikte
so y u t bir biim alm az. O korkun bir biim de canldr. "Kutsal
srail" ve "Yakan A tein gizem i aratrlm ak la renilm ez.
Bu gizem k a rsn d a ki, Job (E yp) gibi e ilm ekten baka
b irey y ap am az.
S o n u ta H a z a rla rn Y ah u d ili i sem eleri a rd n d a n hi
akla g elm ey en , n h esa p la ra girm eyen birtakm kltrel ge
lim eleri d e b irlik te g etird i. H a zarla r eko n o m ik ve askeri
b ak m d an g l o ld u k lar iin M usevilii semeyi gze alm
lard. B tn iinde en u z u n yaayan T rk devletlerinden biri
o ldu. 1250'lere d e in y aam s rd . 600 yl dolaynda ayakta
k a ld .
Son Y ahudi T rk ler 2.D nya sava ncesine dein Polany a'n n b irk a k e n tin d e y ay an K araylard. Sava yllarnda
ve so n ra sn d a eriy ip tkendiler.

HBR PEYGAMBER KEND LNDE

ETKN OLAMAZ

B alangta n em siz g zkm esine karn, T rklerin slam

la g irm eleri l s n d e tarihi etkilem i o lay lar p ek azd r.
Bu seim, T rklcr iin olduunca, slam iin de b y k nem ta
r. T rk lcr eli ile slam lk en gem ite en geni top raklara
egem en olabilm itir. B unun yan sra T rklk zbenliinden
kim i eleri y itirm itir.
slam d in i to p lu m sal y aam lar bedevilik, siyasal d u ru m
lar so y g u n cu lu k tem eli zerin e k u ru lm u bir halk arasn d an
km t. A ra p la r ay n k kten o lm alarn a karn d a n k bi
im d e y erle m ilerd i. eitli b o y lara ayrlm lard. H er b o
y u n k en d in e zg y aam anlay ve biimi vard. Boylar a ra
sn d a aralk sz sav alar s r y o rd u . Yam asz, basknsz gn
gem iyordu. lkel l yaam biim i alabildiine s r y o rd u . Bu
o rta m n g erei soy akrab al glenm iti. T oplum sal birlik
d u y g u s u gelim em iti. A ralarn d a belirgin bir d in sistem i y a
y lm a m t^ . K e n d ile rin e p e y g a m b e r s s v eren , an cak
y a n d a b u la m a y a n b iro k di s m r c s , sk sk halkn
karsn a ky o rd u ^.

1 emseddin Gnaltay, TTK, Belleten, c. VII, say 25

^Ilhan A rsel, p ey g am b erlik san atn n A rap lard a b ir m eslek
o lduunu syler. Gerekten,. M uham m et'ten sonra da A rabistan'da
bir dizi peygam ber ortaya kar. Bahriye ok "slamdan Dnenler
ve Yalanc Peygam berler", stanbul 1982, kitabnda M uham m et'ten
sonra o rtaya kan peygam berleri sralar. Yazara gre, gerek
peygam berle, yalanc peygam berleri birbirinden ayracak tam lt
b ulunm az. Yaklak olarak gerek peygam berleri yle tanmlar:
ldkten sonra da eseri yaayan, fikirleri byk ktleleri hakimiyeti
altna alan ve eserlerinin izeri hibir suretle silinip kaldrlm as
m m k n o lm a y a n k im seler g erek p e y g a m b e rle rd ir. Sahte
peygam berlerin en tehlikelisi ve ilkeli Yemenli Esved'dir. Esved'in
o la an st yetenek ve becerileri bu lu n u r. Kahinlik bilir, gzel

M u h a m m e t b u o rta m d a d in in i yaym aya balad. Geri

p ey g a m b e rli in i b ild ird i in d e p ara ve bilgi b ak m n d an iyi
b ir birikim ed in m i d u ru m d a y d . Daha 12 yandayken am ca
s Ebu T alip 'in k erv an ile B asra'ya gitm i, o rd a H ristiyan
(N e stro y an m ezh e b in d en ) B ahira'y tanm t^. Ayrca kendi
m e m le k e tin d e an a ta ra fn d a n ak rab as vaftizli b ir Y ahudi
b ilgin ile iliki k u rm u tu . Bylcce H ristiyan ve Y ahudi din
bilgilerini ed inm iti. Yirmi be yandayken, zengin bir tcca
rn d u l k ars H atice'n in h izm etine girm iti. H atice'nin ksa
s re d e beenisini kazanm , arada olaanst ya fark b u lu n
m asna k arn , H atice ile evlenm iti. Bu davrann ard n d a n
sevgiden ok parasal nedenler bulunuyordu.
M u h am m et olduka ileri bir yata, kendisini dinsel grle
re k a p trm a y a b alad . H ristiyan, M usevi d in in in g r ve
gelenek leri ile A rap p u tp e re st g r lerin in k ay nam asndan
o lu an d in sel sistem ini^ yaym aya k oyuldu. O na en ok kar
k an lar k en d i kabilesi K ureylilerdi. B unlarn kar kla
rn n n ed e n i yazbilim ci J u d a s 'n Isa'ya kar k nedeniyle
aynyd: "H ib ir p e y g a m b e r k e n d i lk e sin d e e tk in olam az."
K abe'yi k o ru m ak la grevli K urcylilcr kendilerine n ve b
y k p arasal y ararlar salayan b u yetki y z n d en yeni bir d i
nin o rtay a km asna k u k u su z izin verem ezlerdi^.
B alangta M u h am m et snrl saydaki yaknn inandrab ild i. N e v ar ki, K u reyilerle arasn d a anlam azlk at
m aya d n t . M uh am m et yaam pahasna d ncesinde d i
re n iy o rd u . T anr h er halka b ir p ey gam ber yollam , A raplara
hi p ey g am b er yollam am t. Kendisi ise bu peygam berdi.

konuur, hokkabaz ve ipnotizm acdr (s. 38-39). M slm anlar kendi

dinini yayan Esved'i, zor bir suikast sonucunda ldrebilirler.
^ A uguste Bebel: H z.M uham m ed ve slam K ltr, stanbul 1987, s.
16
2 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 24
^Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 26

90

"Sen, senden nce kendilerine uyarc gelmemi bir toplumu

uyarmak iin rabbinde bir rahmetsin. Bu sayede onlarn d
np t almalar um uluyor" (K asas 46)
S on u ta M u h am m et A ra p halk iin y o llan y o rd u . Belki
t m A ra p halk n d a iine alm y o rd u o n u n peygam berlii.
Y alnzca M ekke v e y re si ile o n u n la ili k id e b u lu n a n
A rap lar k ap sy o rd u . B unlar A llahn birliine in an m azlarsa
k y am ete m rik o larak g ideceklerdi. C ehennem de yanacak
lard. O n lar k o rk u tm ak g erekiyordu.
"Bu da bizim kentlerin / medeniyetlerin anasn uyarman
iin indirdiim iz bir Kitap. Kutsal-Bereketli, kendinden n
cekini dorulayc. Ahirete inananlar, ona da inanrlar ve on
lar namazlarna devam ederler. (E n'am 92)
B unu ceh en n em betim lem eleri izledi:
"O ayetlerim izi inkar edenleri yaknda atee sokacaz,
derileri pitike azab tatsnlar diye onlara baka deriler ve
receiz! phesiz Allah daima stndr, (hkm) ve hikmet
sahibidir." (N isa 56)
"Ardndan da cehennem. rinli bir sudan iilecekler. Onu
yutm aya alacak ama boazndan geiremeyecek. lm her
yandan stne gelecek de bir trl lmeyecek. Arkasndan da
dehetli bir azap." (b rah im 16, 17)
yi am a insan ld k ten sonra nasl dirilir? M ezarda r
y p g id en cansz v cu t nasl dirilir?
isterseniz gnlnzde byyen herhangi bir yaratk olsun.
Diyecekler ki:" Peki bizi yeniden kim yaratacak?" De ki:
"Sizi ilk kez yaratan kimse, o "Bunun zerine balarn sana
doru alayl bir biimde sallayarak yle konuacaklar: "Ne
zaman o?" De ki: " ok yakn olabilir!" (sa 51)

"O g n yer baka yere, gkler de baka gklere dntr

lr. B tn nsanlar tek ve kahredici Allah'n huzurunda'gr
nrler. Ve o g n sulan birbirlerine (veya elleri ayaklarna)
yaklatrlarak zincire vu ru lm u grrsn.! Gmlekleri kat
randr. Y zlerini ate kaplamaktadr (b rah im 48-50)
T m ab alan b o unayd. Tam on yl uram , didinm i,
konum u , an cak bir iki y z kiiyi inandrabilm iti. M ekke ve
K urcy ilerin yeni din i tanm alar olanakszd. M ekke tccar
k e n tiy d i. K u y re y lilc r M ek k e'n in sahibi d u ru m u n d a y d .
M e k k e 'd e K abe v ar, p u tla r var, h a a la r var, p a n a y rla r
vard. Yln belli g n lerin d e b t n evre boylar hep oraya ge
liyorlard. K ureyliler en ok o sayede zengin oluyordu. Yeni
din baarl o lu rsa M ekke batacakt. O lanaksz, olanakszd.
K u reyliler kesin saldrya getiler. Bu yeni dini doarken
bom ak gerekirdi. M ekke b ir avu M slm ana cehennem oldu.
y z M sl m a n n bir b l m H abeistan'a, b ir blm
?*Iedine'ye g itti. M u h am m et t m y an d alarn k u rta rd k ta n
so n ra , M ek k e 'd e b ir s re d a h a y aln z beklem eyi yeledi.
K en d in d e n b ak a E b u b ck ir ve Ali kalm t yan d a olarak.
K u rey liler h er b o y d a n b ir delik an l setiler. Bu fedailer o
gece p e y g a m b e rin ev in i b a sp o n u ld re c e k le rd i. A m a
M u h a m m e t d e te tik te y d i. D u ru m u iyi sezm iti. O gece
M u h am m et'in y ata n a ocuk yataki Ali girdi. M uham m et
k e n d isin e bal ark ad a E bubekir ile, b ir hayalet sessizlii
ile g e c e n in k a ra n l n d a , M ek k e 'd en u za k la t. G erekte
slam la en b y k d m an l y ap t n sanan M ekkeliler
b ilm ey erek slam la en b y k iyilii yap m lard . slam lk
M ekke'den k u rtu lm ak la slam oldu.
M u h am m et, nce M ekke y ak n larn d a b ir m aaraya sak
lan d . A rd n d a n d a M ed in e'y e g etti. Bu o rta m d a d ah a
geni b ir yaylm a taban bulm as gerekiyordu.
te y a n d a n M ekke ne l d e tccar kentiyse, M edine sa
va k en tiy d i. sler ve H arzecler adl iki karde boy srekli
birbiri ile b o azlay o rd u . Kent bir nc, bir b y k bekler gi
biydi. M ed in eliler isted ik leri n c y b u lm u la rd . M edine,
k e n d is in i k a r k lk ta n k u rta ra c a k o rta m a k a v u tu . Bu

fslam n alp y r y oldu. M uham m et, devesi zerinde ok u lu k arlay clar selam lay a rak M edine'ye girdi.
T an y an lar p ey gam beri iyisinden betim lem ilerdir. Bu be
tim lem elere gre, Pe g am b er M edine'ye g ird i in d e salam
yapl ve dintir. O rta Doylu, gs geni, ba gldr. Teni
tun re n g in d e d ir. Y anaklar p arla k , k u m rala a rp an salar
ne k v rck , n e d z d r . Salar k u la k la rn n altn a k a d a r
d alg a d alg a iner. Byklar krpk, alt d u d a aadan biraz
ne d o ru kk, sk ve g m rah sakall ile deirm i yz gste
ri k azan m tr. G eni alnldr. A ralarn d an m or d am arlarla
ayrlm kaln iki ka ve g erg in biim de kem erlenm i b u ru n
s t n d e ru h la r a y d n la ta ra k b akan iri ve kl gzleri ile
b u y u rm ak iin yaratlm bir ncdr.
Bedevi n c s d ev e n in d izg in in serbest brakm t. Deve
ba bo g id iy o rd u . Sokaklar m eydanlar geerek ehrin o rta
snda, genie bir y erd e H alid bin Ebu Eyyb-l Ensari'nin evi
nin n n d e yere kt. 16 Tem m uz 622 gn, devenin kt
y e rd e y aln z yeni b ir d in p atlam y o rd u . O g n o rd a yeni bir
d ev let k u ru lu y o rd u . Bir yzyl bile gem eden, A tlas o k y an u
su n d a n H in d i in 'e H a zar ky larn d an N il'e d ek yar d n
yay k ap lay a cak b ir d ev letin , bir im p a ra to rlu u n ekirdei
a tly o rd u .
M u h am m et'i M ed in e'd e H azrec kabilesi dosta karlayp
aralarn a ald. M uh am m et, b u kabileye k en d isin e y ard m n
d a n d o lay "yardm c anlam na gelen "Ensar" adn v e rd ik
A ra p ta M u h am m et'ten nce dev let yoktu. H atta A rapa
s zl k te bu a n lam d a b ir kavram karlayan bir szck bile
y o ktu. D evlet sz A rap ada ancak, 8. y zyldan sonra kulla
nlr. Bu s zc k A rapa dw l k k n d en gelir. "Dnmek, bir e
yin etrafnda dnmek, deimek, yer deitirerek dnmek, ya
da birine halef ya da selef olmak" a n l a m n d a d r ^ . A ra p la r
boy zelliini ve to p lu m sal grevleri zerine alm , bam sz
b ir d e v le t a n la y k a v ra m n d a n u z a k b u lu n u y o rla rd .
O n la rd a su ve ceza k av ram lar bile yoktu. alm ak ya da

1 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 33

^Bernard Lewis: slam'n Siyasal Sylemi, stanbul 1993, s. 46

ad a m ld rm ek , b u n lar su saylm ad gibi cezas da b u lu n

m u y o rd u . B u n la r y a ln z c a b a k a sn a z a ra r v e rm e k te n
ib aretti. K sasa ksas yasas u y g u lan rd . Birisi sana ktlk
y a p tysa , sen de kendi kabilenle ona zarar verebilirsin
m a n t n a d a y a n a n b ir to p lu m anlay egem endi. Bireyin
h ak k n d e v le t d e il, b ire y le r alrd . C ezasn d a bireyler
v e rird i, intikam dan korkmuyorsan istediin kervan vrfi
ilkesine d ay a n an bir yaam biimi egem endi. D evenin kt
g n A rab a, ite hi b ilm ed i i d ev let veriy o rd u . A rtk kan
ba ve bo y tu tm a d n d a, dev let d en en kutsal bir kavram
d o u y o rd u . O zam an a d ek A raplarda b t n gzler ancak boy
ilik ileri e m b e rin e tu tu s a k ed ilm iti. A ra p la rd a h er boy
bam sz bir birim d i. A rabn g z n d e tm evren kendi boyu
id i. D o st y a ln z o ra s y d . B oyun d h e p d m a n d .
B irliklerini ancak boy ile anlyorlard. Oysa devenin kt
g n M edine eitli b o y lard a n eit eit insanla d o lu y d u . Bu
in sa n la r k a rd e tile r. n san lar kabile d n d a baka b irlik le
rin o ld u u n u g rd . K abilenin d a r birlik em beri yrtld.
G eni b ak a b ir alem , d o u y o rd u . A payr insanlar birbirine
balay an bak a b ir birletirici evren kyordu. M uham m et'in
A rap halkna en b y k ba bu oldu.
M ek k e'd en gelen gm enler, M edine'deki ev sahiplerinin
ev lerin e b irer b ire r yerletiler. O n lar kard e olm ulard. Bu
k ard elik y lesin e ileri b ir k ard elik ti ki, lnce m iraslar,
kan k ard elerin e deil, d in kardelerine kalyordu. A rabn en
gl ba olan k an ban din ba yeniyordu. M irasn aile bi
reylerin e kal, ancak lslam lar oaldktan sonra oldu.^
M u h am m et M edine'ye y z d o lay n d a gm enle gelm iti.
M edine zen g in b ir k en t deildi. Ensar kardeliini kabul ed i
yorlard. A ncak M uham m et ve gm enler ensara fazla yk ol
m ak istem iy o rd u . te y an d a n M ekkcliler ne tarm dan ne de
s a n a tta n a n ly o rd u . O n la r y a ln z tic a re tte n a n la rla rd .

1 Leone Caetani: slam Tarihi, (ev. H seyin Cahit), C. 3, s. 244,

Aktaran smail Habib, A vrupa Edebiyat ve Biz, c. 1, s. 188, stanbul
1940
2 Aleviler yolkardelii kurum unun bu olaydan kaldna inanrlar.

T icaret y a p m a y a k alk salar u ra y a b u ra y a d alm alar g e

rek ird i. O z a m a n d a M u h am m et yalnz kalacakt. te y a n
d a n , M cdineliler iyi sav alard, A rap'ta ise ganim et olum lu
bir kazant. K urcylilcr ise slam dm anln s rd r y o r
lard. ki yl sonraki Bedir sava bu zoruluktan dodu.
M u h a m m e t M e d in e 'd e d in sel, siyasal, toplum sal dev let
y ap sn rg tlem ey e k o y u ld u . Belli k u rallar ze rin e dinsel
tapnm d z e n le m e y e b alad. T apnm n kitlesel katlm la,
bask u n su ru o ld u u n u iyi sezm iti. O rtak bir am ala gerekle
en h er kitlesel k atlm iindeki kiiler, kendilerini h er z a
m an o ld u u n d a n ok d ah a gl hissederler. Sahip olduklar
g ler b irk a k atn a km gibidir. Bu kiilerin ken d ilerin e
g v e n i a rtm tr. Bir t r, k e n d in d e n ald y an str.
B unun etkisiyle kii, tek bana hi bir zam an stesinden g e
lem ey ece i e y lem leri y a p m a c e sa re tin i k e n d in d e b u lu r.
stelik A rap lar iin, zd enetim ve d zen kurm ay, ortak d a v
ra n la r ve b irlik te lik o latu rm ay hedefleyen d in kurallar
ayr b ir n em tar. n k A raplara dank, blk prk bir
airet y aan ts eg em en d ir^.
Ebu S fyan y n etim in d e zengin bir Kurey kervan Suriye'
d en g eliy o rd u . K ervan, d en iz kysn izleyerek M ekke'ye g i
d iy o rd u . K e rv a n n b a s lm a s k a z a n l b ir o la c a k t.
M u h am m et y z kii ile B edir'e vard. Fakat o rd a yal
k erv an y erin e bin kiilik y am an bir K urey o rd u su ile kar
lat. M u h am m et zo r bir d u ru m d a kalm t. D nm ek yeni d o
an dini o rta d a n silecekti. slam savalar iin arpp k a
zan m ak ya d a o rd a lm ek sz ko n u su y d u . M uham m et, yaln
bir k o n u m a yapt. Y rekler, bilekler tutum utu. M uham m et
iyi b ir sav a d ze n i k u rd u . y z kiilik askeri ile d rt cep
heli bir sav u n m a d ze n i o lu tu rd u . O klarla saldranlar d ev i
riy o rlard . Bylece M ckkeliler ar yenilgiye u rad lar.
M u h am m et bu a ra d a M edined e dinini geni kitlelere b e
nim setm ek istedi. En u y g u n kitlenin M useviler o ld u u n u anla
d. Yeni d o an slam lk iin M usevilerin k onum u H ristiyanla rd a n d a h a n e m liy d i. H ristiy a n lk B izans, H a b eista n

gibi u za k lk elerd ey d i. O ysa M useviler M edine'de olduka

ok say d a b u lu n u y o rla rd . slam ln ad rn d a y er aly o r
lard . G n en b ak m n d an A ra p lard a n st n d u ru m d a la rd .
S erv et o n la rn e lin d e y d i. D zey leri A ra p la rd a n ok d a h a
y k sek ti. Sk d in sel trenli d in leri, ara la rn d a b ir kan ve
sevgi ba o lu tu rm u tu . M edine A raplar srekli M usevilerd e n faizle p a ra alm ak z o ru n d a kalyorlard. M uham m et ok
zenli b iim d e M u sev ilere ve H ristiyanlara yaklam ak iste
di. M ag n a Y a h u d ilerin e ve Ayla H n stiy an larn a m ek tu p lar
y o llad . M ek tu p la rn so n u "bar" an lam n a gelen, "selam "
sz ile b itiyordu. K kende slam szc de selam szc ile
ayn k k ten t rem iti. Selam sz kim ileyin d a h a yaln a n
la m d a "em n iy e t" ya d a g v e n lik o la ra k k u lla n ly o rd u .
M edin e'y e g irm ed en nce kentin yaknlarndaki K aba'da g n
lerce kald. G n lerce g r m eler yapld. Y ahudilerle iki b a
km d an an lam ak istedi. Biri g n l k yaam dzeni iin, br
ise d in seld i.
G n l k y aa m d z e n i iin nem li Y ahudi kabileleri ile
M u h am m et arasn d a yedi b alktan oluan bir an tlam a y a
zld. A nlam a g lyd:
ik i yan da bir uls gibi yaayacak, iki din de zgr kala
cak. M edine saldrya urarsa iki yan birlikte savunacak.
M iisliiinanlar ya da Yahudiler iiiinc bir yan ile savaacak
olursa, brs ona yardm edecek. Bar yaplrken iki kesi
m in de onay alnacak. M edine kutsal bir yerleim merkezi
olduu iin, iki yan da, kan dkmeyecek. Arada bir anlamaz
lk ktnda M uham m et hakem olacak.
M u h am m et dinsel b ak m d an d a Y ahudilere yaklam ak is
tedi. Bu am ala nem li M usevi geleneklerini kendi dinsel d
zeni iinde s rd rm ey i denedi.
K u d s ' K ble o la ra k seti. Y a h u d ile rd e o ld u u gibi,
tslam lar d a o ru tu tu y o rd u . O n lar gibi ab d est alyor, s n n et
o lu y o r ve r v e riy o rla rd . Bu o rta m d a a ra d a y aln zca
M u h am m et'in A rap larn peygam beri olm as so ru n u k alyor
d u . T an r h e r h alk a b ir p ey g am b er yollam , A rap' en sona
b rak m t. B u n u n iin M u h am m et son p ey gam berdi. Z aten

T ev ratta d a son d n em p ey gam berinin gelecei bildirilm iti.

te o ken d isiy d i. M usevilerin b u n u kabul etm eleri yeterliydi.
Yanlarndakini dorulam ak zere kendilerine Allah ka
tndan bir kitap geldiinde, daha nce inkar edenlere kar
zafer isteyip durduklar halde, tanyp bildikleri kendileri
ne gelince, onu inkar ettiler. Kfre sapanlarn stne olsun
A lla h 'n laneti!... (B akara 89)
A ncak M useviler kesinlikle b u n u kabul etm ediler^. B tn
Y ahudi bilginler, T ev rat'ta en son peygam ber geleceinin bil
d irild i in i o n a y ly o rd u . B unu T an r b ild irm i ti. A ncak
M uham m et'in o p eygam ber o ld u u n u b ir trl kabul etm iyor
lard . K u r'a n 'd a k o n u d a d a h a nceki g r m eler anlatlr.
V erdikleri s zd en d n d k leri ile sulanr:
"lsrailoullarndan yle bir sz almtk: Allahtan ba
kasna ibadet etm eyin , anne- babaya, akrabaya, yetim lere
yoksullara iyilik ve gzellikle davrann, insanlara gzeli ve
gzellii syleyin. N am az kln zekat verin. Btn bunlar
dan sonra siz, pek azn z mstesna, srt evirdiniz. Hl da
y z evirip duruyorsunuz." (B akara 83)
M u h am m et g ra n it gibi taa arpm t. Tm abalarna k ar
n M usevilerden destek b u lam yordu.
"Kendilerine kitap verdiklerim iz, onu z oullarn tan
dklar gibi tanrlar. B ununla birlikte, ilerinden bir zm re,
bilip durduklar halde gerei hep gizlerler." (B akara 146)
Y a h u d ilerle b u an lam azlk s rerk en , M uham m et zekice
b u lu la r, n c d a v ra n la ry la M edine'de p u ta ta p a rla r a ra
sn d a azm sa n m a y aca k b ir taban kazand. M usevilerden ise
t m d e n u m u d u k esti. A rtk bar slam 'n yerini sava
slam alab ilird i. "Dinde zorlama yoktur" b u y ru u n u n y erin i

1 lhan Arsel: Arap Milliyetilii veTrkler, stanbul 1977, s. 397

"i reti hayati ahiret hayat karsnda satanlar, Allah yo

lunda arpsnlar. Allah yolunda arpp da ldrlen ya
hu t galip gelene biz yaknda byk bir dl vereceiz."(N is a
74) b u y ru u alyordu.
Islam n b u yapsn M acar bilgini Ligeti'nin yle anlatr:
"slam lk kltr, derler. Gerekten de bu yeni din kendisi
ne inananlar katmak iin insanlar kandrmakla, onlara br
dnyada m utluluklar sz vermekle ve de g n gelince onu
bekleyen tuba aacnn serin glgesine, armakla y e tin
m em itir. Belki de bu din, ona katlm olanlara, asl
yem iin i teki dnyada verecek olan en byk devin, din
sizleri, hem de yalnzca dinin gereklerini yaymak, aklnt
erdirmek yoluyla deil, daha ok silah zoruyla, zorla sla m
dinine evirm ek olduunu bilinli bir biimde alamtr.
M u h a m m e t'in din i bylece nne geilm ez, banaz bir
yaylm a politikasnn yaycs olm utur
G erek ten slam 'n b a k o u llarn d an biri kfirlere kar
cihattr. Y alnz sald rd an k o ru n m ak iin deil, slam dinini
yaym ak iin d e cihat gerekir. N itekim d o ru d a n bu am aca y
nelik o la ra k slam p ey g a m b e ri 28 sava d ze n le r. O n d a n
so n ra g elen en b y k h alifeler d e h ep bu T anr b u y ru u
g e r e in c e s re k li s a v a la rla s la m im p a r a to r lu u n u
g e n ile tirle r^ .
G erekte, Y ahudiler, son b ir peygam ber geleceine inan
yo rlard . A m a b u p ey g am b er M uham m et olam azd. Gelecek
o lan so n p e y g a m b e r M esih'ti. M esih, Y ah u d ilerin b an a
geecek, Y ah u d i u lu s u n u d n y a y a eg e m e n klacakt. Bu
y z d e n Y a h u d ile rin b e k le d ik le ri M esih 'in k e n d ile rin d e n
gelm esi g erek ird i. M u h am m et ise A rap't. Son peygam ber o
o ld u u n a gre, b r uluslara egem en olm ak da A raplara nasip
olacakt. Bu y zd e n Y ahudilerle M uham m et arasn d a zm
s z u zlam a zlk b alad . Y ahudiler kendi balarna b u y ru k

1L. Ligeti: Bilinmeyen t-Asya,I, Ankara 1970, s. 172

2 lhan Arsel: y. a. g. e., s. 174

98

b ir h a lk t. b r u lu s la ra y u k a r d a n b a k y o rla rd . Y ine
Y ahud i in an cn a g re, ce n n et b ile salt Y ah u d ilere akt.
C en n ete Y ah u d id c b akas g irem ezd i. O ysa M uham m et'e
gre cen n et t m b rah im d in in d e n gelenlere akt. Tek Tanr
tan y an , b r d n y a y a in an an iyi bir y aam s rm tm
in san lar ce n n ete g id eb ilirlerd i. N itekim , K ur'an Y ahudilerin
bu bencil anlaylar ile alay ediyordu:
"De ki: 'Eer dier insanlarn deil de yalnz ve
zin ise, eer doru szl iseniz, haydi isteyin
Ellerinin nden gnderdii eyler yznden liitn
man istem eyeceklerdir. A llah, zalim leri ok iyi
dir." (B akara 94, 95)

yalnz si
lm iil."
hibir za
bilm ekte

Y ah u d iler en k k yaklam da b u lunm az. M uham m et'in

"Tanr s zleridir" d iy e o rtaya k o y d u u buyruklar, T evrat ve
In cil'd en a k ta rlm b ilg iler d iy e tan m larlar. M u h am m et'i
sahtek arlk la sularlar^. Bu o lay d an sonra M uham m et'in tm
sab r b iter. inde Y a h u d ilere kar b y k bir kin oluur.
Y ah u d ileri, H ristiy a n la rd a n d a kt grr. Bu kez o n lara
kar M u h am m et'in su lam alar balar. K kende onlar, yal
nz M u h am m et'i deil, eskiden gelen hak peygam berlerini d e
ta n m a m la rd r. K im isini yalan clk la su larlar, Isa'da o l
d u u gibi kim ini ise ld rm lerd ir. Bu onlarn eski h u y u d u r.
K ur'an onlarn bu eski h u y unu yzlerine vurur:
t

" onlarn sand gibi deil. K tlk ve irkinlik kaza

nan, suu kendisi kuatm olan kiiler, atein dostudurlar.
Srekli kalacaklardr orada." (B akara 81)
T ab eri'n in d e b elirttii gibi, M uham m et M edine'ye g eld i
in d e Kble o larak K u d s' gsterir. M slm anlar onalt, ony e d i ay K u d s 'e y n e le re k n a m a z k larlar. Bu d u ru m
Y a h u d ileri m a rtr. "M uhammed ve ashab, kblelerinin ne
resi olduunu biliniyorlard; biz onlara yol gsterdik..." g ib i

laflar e tm e y e b alarla r. M u h am m et ban h avaya kaldrr.

slam a m a h s u s b ir k b len in v erilm esin i bekler. S o n u n d a,
K uds'ten, K abe'ye dnlm esi buyru u gelirV
B u ndan so n ra M usevilere verilen d n ler bir bir geri aln
m aya b aland. K uran'm en u z u n suresi olan Bakara suresinde
M useviler eletirildi. R am azan ay oru dnem i olarak belir
lenerek, slam o ru cu , M uscvilerin o ru c u n d an ayrtld. Kble
o larak K u d s yerine, Kbe kabul edildi. M uham m et b ir tala
iki k u v u rm u tu . Bir y an d a n , b ir trl uzlam aya y an am a
yan Y a h u d ileri d ly o r, b ir y a n d a n d a P u ta tap arla r k az a
n y o rd u . n k Kbe, p u ta tap arlarn vazgeem eyecekleri bir
gelir k ay n a y d . Islam d an nce d e bir hac y eriydi. Saysz
hac v e h ac k e rv a n n n z iy a re t y eriy d i. K abe'nin kazanc
M u h a m m e t'in kabilesi o lan K ureylilere ak y o rd u . K be'de
kutsal H acer' l esv ed ta b u lu n u y o rd u . ap yaklak 15 cm
u z u n lu u n d a k i d alg al, oval ta b y k olaslkla b ir gktayd. S o n rad an b ir g m ko ru m a iinde d u v a ra yerletiril
m iti^. Bylece M uh am m et, kendi kabilesi olan K ureylilere
d e gz k rp y o rd u . A m a so ru n Y ahudiler iin yine bitm i d e
ild ir. Y ah u d iler, Islam n d zeltilm esi g b u olayn iyice
ele d o larlar. M sl m an larla alay ederler. te b u n u n zerine
Y a h u d iler v e o n la rn k k rttk lar in an szlar m rld a n m a
ya b alarla r^ . "N eden K ble deitirdiniz?" d iy e sorarlar. Bu
d u ru m M sl m an lar arasn d a d a dalgalanm alara ned en olur.
T oplum d a d ed ik o d u lar alp yrr: B undan nceki nam azlar ne
o lm u tu r, o ki Kbe Kble idiyse, n eden im diye d ek o ynde
n am az kln m am tr? A m a ulu T anr bu y n d e gerekli ak
lam ay g etirm ek te gecikm ez. B unun zerine toplum daki d a l
g alan m a la r d u ru r. B akara S uresinin 142-144. ay etlerinde es
kiden K u d s'e kar klnan nam azlarn boa gitm edii v u rg u
lan r, n ed e n kble d e itirild i i aklanr.

1 Sleyman Ate: Kur'an- Kerim ve Yce Meali, Ankara 1975, s. 21

^ Auguste Bebel: y. a. g. e . , s. 22-23
^ Sleyman Ate: Kur'an- Kerim ve Yce Meali, Ankara 1975, s. 21

100

"insanlar iinde baz beyinsizler: "Onlar, ynelmekte ol

duklar kbleden ne evirdi?" diyecekler. De ki: "Dou da
A lla h 'n , bat da. O, dilediini dosdoru yola klavuzlar."
(B akara 142)
"te byle! Biz sizi, insanlar iistne tank olasnz, resul de
sizin st n ze tank olsun diye, orta yolu izleyen bir mmet
yaptk. Biz eskiden ynelm ekte olduun Kabe'yi kble haline
getirdik ki resule uyan, kesi stne gerisin geri dnenden
ayralm . B u, A lla h 'n kla v u zlu k ettikleri dndakilere
gerekten zor gelecektir. Am a Ailah im annz ie yaram az'
hale getirmeyecektir. u da bir gerek ki, Allah ncelikle in
sanlara ok acyc, ok merhametlidir." (Bakara 143)
"Biz senin y z n habire ge doru evirdiini elbette g
ryoruz. Holanacan bir kbleye seni elbette dndreceiz.
A rtk y z n M escid-i Haram ynne evir. Nerede olsanz
y z n z Mescid-i Haram ynne dndrn. Kendilerine kitap
verilenler, onun Rablerinden bir gerek olduunu ok iyi bilir
ler. Allah onlarn yapp ettiklerinden habersiz deildir."
(B akara 144)
Y a h u d i slam k av g a s, B edir sav a n d a n so n ra iy id en
iyiye alev len ir. Y ah u d i, slam ekim esi salt dinsel alan d a
k alm az, g n l k y aam a y an sr. B edir'de K ureylilerin y ze k ar b in k iin in yenilm esi Y ahudileri k o rk u tu r. Kurey lilerle Islam lara k ar bir b irlik y ap m a gereini d u y a r
la r .
M ekkeliler, B edir'in c n brakacak gibi deillerdir. Bir
yl s o n ra o n b in lik M ekke o rd u s u M ed in e'y e d a y a n r.
M uham m et, B edir'de k an tlad askeri ncl ile yeni bir
sav u n m a sav a verecektir. Yedi sekiz y z kiilik o rd u su n u
k en tin k u zey in d ek i U h u d tepesini arkasna alr. O kular ge
rekli u lara y erletirir. Bylece ar gler karsnda iyi b ir
d ire n i v erecek tir. N itek im tasarlad k larn gerekletirm e
yi b aarr. Geri M ekkeliler M uham m et'e ar bir d arbe indi
rirle r. Is la m la r z a m a n z a m a n b y k p a n ik le r y a a rla r.
M u h am m et y aralan r, U h u t da n a ekilerek cann zor k u r
tarr. M ekkeliler ise U h u t n n d e sava gereksiz g r p eki
lirler. Islam lar a r k ay p verm ilerdir. Y zlerce l v ardr.

P e y g a m b e r y a ra , b e re ve sa rg iin d e U h u t'ta n d n e r.
P e y g am b erin b u p eria n halin e Y ahudiler ks ks glerlr.
A m a M u h am m et, y en i b ir tak tik u y g u lar. H em en ekilen
M ekkelilerin izlenm esini b u y u ru r. Bu k arar bezgin savalar
can la n d rr. Sevinen Y ah u dilerin sevinleri ku rsa n d a kalr.
Y arallar b ile bu izlem ey e katlr. M edine'nin alt y edi mil
g n e y in d e K u rey lilcrlcri y ak a la rlar. K ureyliler b yle bir
baskn beklem ezler. Z aten d n m gitm ektedirler. A m a bu
geri ekilm e b ir yenilgi havasna b r n r. U hut savunm as bir
geri p s k rtm e eylem ine d n r. M uham m et bir adm d ah a
ile rle m itir. im di sra M ed in e'd ek i Y ah u d ilere g elm itir.
Birka ze n g in Y ahudi ilcrigelcni, M uham m et'in b u y ru u ile
M sl m an fedailerce ld r l r. M edine'de Y ahudi sindirm e
eylem i b alar. Y ah u d i m ah alleleri boaltlr. A rap y arm a
d asn d a M sl m an yaylm as ile Y ahudi s rg n birbirini izler^.
Yeni d in in yaylm as ve im p arato rlu u n snrlarnn geni
lem esi iin kom u A rap ve Y ahudilerin slaml benim sem esi
gerek iy o rd u . te y a n d a n b y k kervanlara basknlar y ap l
yor, ze n g in g an im etler ele gciriliyordu. H icret'in 7. ylnda
M uham m et, H ay b er'e b ir akn d zen led i. H ayber, h u rm alk
laryla n l , verim li, zengin b ir Y ahudi kentiydi. M slm anlar 1600 d o lay n d ay d . Y ahudiler b u n larn katyd. Ancak
Y a h u d iler a larn b ask s ile sin m i k o rk ak lard . H ayber,
b ek b ek e v le rd e n o lu u y o rd u . slam o rd u s u t m ehri
k u atac ak g te d e ild i. Bu d u ru m d a b l m b l m evler
kuatlyor, teslim aln y o rdu. H ayber bylece ele geti. Am a
H a y b er'in asl nem i h u rm a lk ta n geliy o rd u . M u h am m etin
ei A ye, "Ancak H ayber. hurm alklarndan sonra zengin
olduk" d em itir^ .
H ayber, slam y ay lm asn d a ok ynl nem tar. Fetih
g an im etlerin in d alm ilk bu savala balar. B urda belirle-

1 smail Habib: Avrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940, s.

202-203
^smail Habib: y. a. g. e., s. 203

102

n en g an im et d a lm ilkeleri alarca slam savalarnda u y

g u la n a c a k tr.
G an im etlerin b ete biri M u h am m et'e kalr. Bu p ay d ah a
so n ra h alife le rin h a k k d r. G eri k alan b ete d rt kabileler
a ra s n d a p a y la trlr^ .
slam glenm esi ile Y ahudi s rg n kout olarak birbirini
izledi. M ed in e y resin d ek i Y ahudilerin, b t n topraklar el
le rin d e n aln d . N e v a r ki H a y b er'in Y ah u d ilerin elin d en
alnm as slam larn p ek iine y aram y o rd u . H ayber M edine
ye uzakt. A yrca A rap lar tarm a bal deillerdi. J3u d u ru m
d a M u h a m m e t y in e ak ll b ir k a ra r v erd i. H a y b er'd e k i
Y ahudileri "her yl r n n yarsn alm ak kouluyla" yerle
rin d e brak t.
B u n lar y en i p e y g a m b e rin B edeviler iin, h ay rl ileri
a ra sn d a y e r a ly o rd u . M u h am m et'in n ve b y k etkisi
y a y g n la tk a o n a k a tla n in a n a n la r d a a rtm a y a b alad.
O rta ve G ney A rab istan 'n yan sra zengin Yemen lkesini
d e im p a ra to rlu u n a k att. Sra k e n d isin e hl d m a n c a
d u y g u la r besleyen baba kenti M ekke'ye gelm iti.
H icret'in 8. y ln d a M ekke z e rin e y rd . M u h am m et
M ckkelileri y en ip k en tin ileri gelenlerini tu tsak ald. 630 y
lnda k en t teslim o ldu. Am a b u n lara ok y u m uak dav ran d .
A ra larn d an b ir o u n u h ediyelerle donatt. Kim seyi M sl
m an o lm aya zo rlam ad . M ekke'deki yoksul snf arasn d a za
ten v ar o lan y a n d a la rn n saysn bu akll d av ran la a r
trd . K e n tte n h e rh a n g i b ir g a n im e t d e rle m e d i. B ylece
M edin elilerin g an im et beklentisi boa kt. K enttekiler yeni
pey g am b erle u zlam an n yararl olacan d n m ey e b ala
d. H ele M u h am m et, K be tapm cn ykm ak yle d u rsu n ,
d a h a g e litiriy o rd u . O nu k en d i d insel d zen i iinde k o ru
y o rd u . D u ru m anlalnca, bu k lt n yanda Kbe putlarna
tap an larn d o stlu u n u kazand. Bylece son direnm eler d e k
rld ^ . Bylece k k en i b rah im P eygam bere d a y a n a n tekT anrc in an cn son pey g am beri o lu y o rd u . Sylenceye gre,

K a b e yi k ita p l d in le r in ilk a ta s b ra h im y a p m t.
Y ah u d iler d e k en d ilerin i brahim peygam bere balyorlard.
A yrca K bc' d e eitli sylencelere konu olan H a c e r le s v e t
adl, kara ta b u lu n u y o rd u . Bu sylencelerden birine gre, bu
ta, T an rn n , herh an g i b ir su u n d a n t r cennetten k o vup
taa d n t rd g k ten d m b ir m elekti. Bir baka sy
lenceye gre, brahim peygam ber onu cennetten yannda getir
m iti. C en n ettey k en bu ta bem beyazd, inananlarn gnahn
z e rin d e to p lay a to p lay a k ararm t^. M uham m et, Kabe'yi
M sl m an o lm ay an larn d a ziy aretin e izin verdi. Bu b ir yl
byle s rd . M ek k e'd e slam lk iyice glenince, Aliyi yol
lad. K be m rik le re y asak ed ild i. A rap elastikiyeti A rap
pey g a m b e rin k iili in d e t m y le belirginleiyordu. M uham
m et 'in siyasal b aarsn n gizem i b u rd a yatyordu, iyi bir za
m an lam a ustasy d . O an k u rtarm a k iin gelecee bol bol sz
v e riy o rd u . S o n ra o n la r b ire r b ire r geri aly o rd u . H ibir
za m a n b elli b ir d n c e y e sap lan m y o rd u . D insel gereklik
d iy e siyasetsizlik y ap m y o rd u . S oukkanl, dingin, olaylarn
gerei neyse ona g re k arar veriyordu. M uham m et savalarn
klla y ap t, am a slam ln arabuk b y m esin d e bu siya
set, kltan d a h a etk in oldu^.
M ekke'nin M u h am m et'in eline gem esinden sonra d a Kureyliler M sl m an olm azlar. K ureyliler ancak H uneyn g ani
m etind en sonra M slm anl benim ser. H uneyn ganim eti ger
ek a n la m d a b ir v u rg u n d u r. M sl m a n lar o zam ana d ein
byle b ir v u rg u n grm em ilerdir. M uham m et ganim etin aslan
payn m rik K urey n d e gelenlerine verir. O nlar bu ban
b y k l k a rsn d a b ir y a n d a n u tan rlar, b ir y a n d a n d a
slam ln k en d ilerin e n e gibi b ir y arar getireceini d n p
M sl m an o lu rlar. M u h am m et yine baarl b ir siyaset sergi
lem i, K ureylileri Islam a balam tr. A m a b u M edinelilerin
tepkisin i eker. n k slam lk savan M edineliler y r t
m ler, K u reyliler tslam bom ak isem iti. O ysa im di p ey
gam b er M edinelileri u n u tu p kendi kabilesini dllendirm iti.

1Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 21

^smail Habib: A vrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940 s. 191

104

Srekli K ureylileri k ay ry o rd u . B unun zerin e peygam ber

b t n en sa r to p lar. H eyecanl b ir sylev verir. Yine tane
tane, to k tok k o n u u r. K endisinin M edinelilere, M edinelilerin
slam a h iz m e tin i a n la tr. S ekiz yln ilerini, zv erilerin i,
a lm a n so n u lar b ir b ir sralar. Ve szlerini yle balar.
"Onlar birka koyunla dnyor, siz resulullah ile dnyorsu
nuz. Bunu az m buluyorsunuz?
M u h a m m e t y in e arp c szleri ile kitleyi etkilem itir.
M e d in e lile r g e r e k te n y a m a d a n p ay larn alm am lard r,
am a T a n rn n re s u l o n larla b irlik te d ir. Bu o n lara yeter.
E nsar p ey g am b erin s zlerinin etkisiyle h n g r h n g r alar.
B iraz n c e M u h a m m e te a r e le tir ile r y n e lte n le r
M u h am m et'in k u rd u u slam d in i ile birlikte A rap u lu s u
lu u n u n d a ilk to h u m la r a tlm o ld u . D o ru d a n A rap
treleri d in k u ra lla r b iim in d e an ay asa o lu y o rd u . T oplum
sk b ir d z e n e k a v u u y o rd u . Boylar arasndaki kavgalar son
b u lu y o r d u . B u n a b a l o la ra k to p lu m sa l k a lk n m a d a
b alam t. G azlar b irb irin i izliyor, d ev let kasas d o lu y o r,
g n en d z e y i a rty o rd u . A lm an b ilim adam R udi P aret'in
syledii gibi, slam ncesi y ap lan gazevetler slam dininin
k a b u l n d e n sonra g azalara d n r. G azavetler bedeviler iin
zo ru n lu v o n u rlu bir i saylr. Yerleiklere ve br bedevilere
kar m al, m lk v u rg u n u n a d ay a n an yam a ak n la n d r b u n
lar. D o ru d a n K u r'an d a cihat zendirilir:
"Allah yolunda savan ve bilin ki Allah, hereyi duyar,
hereyi bilir." (B akara 244)
"i reti hayat ahiret hayat karlnda satanlar, Allah
yolunda arpsnlar. Allah yolunda arpp da ldrlen
yahut galip gelene biz yaknda byk dl vereceiz." (N is a
74)
Ey Peygamber! M m inleri arpmaya tevik et. Sizden sa
brl yirm i kii olsa, kfre sapanlarm ikiyiizne galip gelir;
sizden y z kii olsa, onlarn binine galebe alar. nk onlar
gereince anlamayan bir topluluktur." (Enfal 65)

Din savalar d llen d irilir. Enfal suresinin 41. ayeti bu

k o n u d ad r. Buna gre, alnan to p rak lard a ele geirilen g an i
m etlerin (kle, cariye, m al to p rak vb.) b ete d rd savaan
lara kalr. Bete biri d ev letin d ir:
"Doru ile yanl ayrl gn, iki topluluun karlat
gn, kulum uza indirmi olduumuza inanyorsanz unu bilin:
Ganimet olarak elde ettiiniz eylerin bete biri A lla h a, re
sule, resuln yaknlarna, yetim lere, yoksullara ve yolda
kalma aittir. Allah hercyc kadirdir." (E nfal 41)
T evbe su re sin d e , slam a in an m ay a n la ra kar konulacak
tav rlar ak b iim d e b elirtilir. A r h ak a retler edilir:
"Ey inananlar! M rikler bir pisliktir. A rtk bu yllardan
sonra M escid-i H a ra m a yaklamasnlar. Eer yoksulluktan
korkarsanz bilin ki, Allah diledii taktirde sizi yaknda
lutfundan zengin edecektir. Allah hereyi bilir tm hikmetle
rin sahibidir." (T evbe 28)
M rik o larak Y ah u d iler ve H n stiy an lar gsterilir.
"Yahudiler: "U zeyr, A lla h 'n oludur." dediler; H ristiyanlar da: "M esih, A lla h n oludur" dediler. Kendi azl
a rnn s z d r bu. K endilerinden nce inkar edenlerin
szlerine benzetm e yapyorlar. Allah onlar kahretsin. Nasl
da y z eviriyorlar." (Tevbe 30)
G r ld gibi, A llah'n a z n d a n Y ahudi ve H ristiyanlara k a h rla r y a d rlr. A yn su re d e onlara ne yaplm as ge
rek ti i ak lan r, kesin y arg verilir:
"K en d ilerin e kita p verilenlerden A lla h 'a ve aliret
g n n e inanm ayan, A lla h 'n ve resulnn yasakladn
haram saym ayan ve hak d in i din edinm eyenlerle, boyun
eerek kendi elleriyle c iz y e verecekleri zam ana kadar
savan." (Tevbe 29)

B ylece Islam n g elecek tek i y ay lm a izgisi d o ru d a n

M u h am m et d n e m in d e belirlenir. M slm an o lm ayanlardan
cizye ad l vergi aln acak tr. M rikler ldrlecektir:
"Eer verdikleri ahitten sonra yem inlerini bozar, dininize
saldrrlarsa, o zaman kUfiiriin elebalann ldrn. nk on
larn yem inleri yoktur. Byle yaparsanz hal ve gidilerine
son verilebilir" (T cvbe 12)
M u h a m m e t ld n d e (632) k u rd u u slam d ev leti
y aln zca M ekke, M ed in e, N e e d , Taif, O ka, Bedr, C eber
b lg e le rin i k a p s y o rd u . E b u b ek ir (634) d n e m in d e Iran
sn rla rn a d a y a n m t. A ra p o lm ay an u lu s la rla y z y z e
gelm e d n em i balam t.
M u h am m et M ekke'yi ald k tan sonra, M edine'de kalm ay
yeledi. M edine slam la rn ek olm utu. M edine'yi evli ru h
b a n la rd a n o lu a n b ir d e v le t m erkezi gibi g rd . G erekte
slam lk M ekke'deki ilk d nem ini u n u tm a zlem i iine girdi.
N itek im m er slam l n tak v im in i b elirlerk en , M ekke'de
p ey g a m b e rli in b alan g cn deil d e M edine'ye g ald.
n k M ekk e slam l n m a h cu b iy e ti, M ed in e g c y d .
M ekke slam l pasif, M edine slam l aktifti.

K u tsal S zler
erik b a k m n d a n K u r'a n b e b a lk ta in cele n eb ilir.
M ekke ile M ed in e'n in fark ay etlerd e ok ak biim de g r
lr.

1.
Surelerin bir blm islam n ilke ve kurallarm ier
Dinsel buyruklar kapsar. Bu ayetlerde pe/gamber kendi ken
disi ile konuur gibidir. iirseldir. Khinlerin uyakl bildi
risi gibi karanlk, derin, titreim li ayetlerdir. Bunlarn t
m nde Tanrya krler edilir. HamduUah sena ayetleridir.
Bu dnem 32 surede 344 ayeti kapsar. Lirik dnem en ok yre
e seslenir.

2. Kimi surelerde dine ar yaplr. Bu surelerde bol bol

t verilir. Tanrya iikiir ve dua salk verilir. Tanrnn b
y k l n belirten yarglar ierir. K avmini aydnlatr, uya
rr. Doru yola yneltmek iin aba harcar. Bu evrede art,
daha dorusu Tanr elilii de balamtr. Ancak bu Tanr el
ilii ok ekingencedir. Yalnzca iki kez resulliikten sz edi
lir. Bu evrede 26 surede 849 ayeti kapsar. Nebilikten resulle
ihtiyatla geilen ve nasihata arlk veren bir dnemdir.
3. Bask, sindirm e ve korkutma ieren surelerdir. nsanlar
cehennem azab ile korkutan buyruklar yer alr. tler yeri
ni kyam et, cehennem azap szlerine brakr. nsan ruhunun
derinliklerindeki korkulara, kukulara seslenir. Korkun ce
hennem betimlemeleri ile kukular krklenir. 21 surede 1902
ayet bu dnemdendir.
4. yk ve kssa ieren surelerdir. Kalbe lirik sesle ynelinir. Bu olmazsa, akla seslenilir. O da olmazsa, kukunun kor
kular, tehditler balar. Eski peygamberlerin bandan geen
ler yklenir.
5. M edine surelerinde M u h a m m etin zel yaam ve dedi
kodularla ilgili olan sureler vardr. Bunlar yalnz M uham
m et' in kiisel yaamn ilgilendirir.
M edine dneminde 21 surede 2095 ayet sylenir. Ktr'an'n
te ikisinden ou M ekke'de sylenir. Toplam 90 surede 4850
ayeti kapsar. Bu dnemde yalnz 200-300 kii M slm an ol
mutur.
S zk o n u su su re n in ayetleri b u adan ilgintir. A ncak biz
b ir rn ek d a h a verelim :
Ey peygamber, biz, cretlerini (nehirlerini) verdiin ele
rini, A lla h n sana ganim et olarak verdii (sava esir) lerin
den elinin altnda bulunan (cariye)leri, amcann, halalarnn,
daynn ve teyzelerinin seninle beraber g eden kzlarm
sana helal kld k. B ir de ke n d isin i (m ehirsiz olarak)

peygambere hibe eden, ve peygamberin de kendisini almak

diledii inanm kadn, dier m ii'm inlere deil, srf sana
m ahsus olmak iizere (hell kldk). Biz, eleri ve ellerinin
altnda bulunan (cariye)leri hakknda m ii'm inlere yapmalar
gerekli kld m z eyi bildirdik. (O nlarn bu hususta ne
yapm as lazm geldiini daha nce akladk) ki, sana bir
zorluk olmasn, (sen bir skntya, g bir duruma dmeyesin).
Allah ok balayan, ok esirgeyendir. (A zh ab 50).
Ey inananlar, (rastgele) peygamberin evlerine girm eyin.
Ancak yem ek iin size izin verilir de girerseniz (erkenden ge
lip) yem ein pim esini beklemeyin. arldnz zaman g i
rin; yemei yiyince daln, sze dalmayn. nk bu (davra
nnz) peygamberi incitiyor, fakat o (size bunu sylemekten)
utanyor. Am a Allah (gerek)i sylemekten utanm az. Onlar
dan (yani peygam berin hanm larndan) birey istediiniz
zaman perde arkasndan isteyin. Bu, hem sizin kalbleriniz,
hem de onlarn kalbleri iin daha temizdir. Sizin, A llah'n
elisini incitm eniz ve kendisinden sonra onun elerini nikah
lamanz asla olamaz. nk bu, Allah katnda byk (bir g
n a h tr. (A zh ab 52)
A zh ab su resi H icretin 5-7. yllar arasn d a M edine'de in
m i tir. S u re d e , Is la m n n em li y o lla r k a te tti i a k tr.
Y ukard ak i ay e tle ilgili bni A bbas unlar anlatr:
Kimilerine zaman zaman M uham m et'in evinde yemek ve
rilir. Bunlar kim ileyin yemekten nce gelip yemek piinceye
dein beklerler. Y em ekten sonra da kalkp g itm ezler.
M uham m et durum dan sklr. B unun zerine szkonusu ayet
iner.
P eygam ber, sylem esi gereken szleri, y z tu tu p syleye
m edii iin, Tanr sylem itir.
M u h am m et'in Z e y d in ei Z ey n ep ile n ikahna izin veren
t m celer d e zel y aa m ile ilgili a y e tle rd e n d ir. B ilindii
gibi Z eyd, o cu k lu u n d a ann esin d en alnp kle olarak satl
m tr. P eygam berin k en d in d en 20 ya b yk ei H atice kendi
sini satn alm tr. H aticenin hediye ettii bu ocuu M uham

m et a z a d e d ip k e n d isin e ev latlk e d in m itir. M uham m et,

Z ey d 'i ok sev m itir. O n u ev lat ed in d ik ten sonra halasnn
k z Z e y n e p 'le e v le n d ir ir . B ylcce b ir y e rd e Z e y n e p
M u h am m et'in kz saylr. M uham m et bir gn Z eynep'i evde
y ar p la k b ir d u ru m d a g r r. "Ey kalpleri alt st eden
Tanr" d iy e seslen ir. Z ey n ep d u ru m u Z cy d 'e an latr. Z eyd
eini b o ar ve Z ey n ep M uham m et'le evlenir. Bu olay d a byk
b ir d e d ik o d u y a n e d e n o lu r. T anr h em en M u h am m et'in
im d ad n a y etiir ve so ru n u zer:
"A llah'n nim et verdii; senin de kendisine nimet ver(ip
h rriyete ka v u tu r)d u u n kimseye: 'E ini yannda tu t,
A llah'ta n ko rk diyordun, fakat A llah'n aa vuraca eyi
iinde g izliyo rd u n , insanlardan ekiniyordun; oysa asl e
kinm ene layk olan, Allah idi. Zeyd, o kadndan iliiini ke
since biz onu sana nikahladk, ki (bundan byle) evlatlklar,
kadnlaryla ilikilerin i kestikleri zam an o kadnlarla evln m ck hususunda m ii'm tilere bir glk olmasn. A llah'n
buyruu (her zaman) yerine getirilmitir. (A zhab 37)
A ncak, M u h am m et'in y an d a la r y u k ard ak i savlar y a d
srlar. O n lara gre, bu evlilik yle sylendii gibi ak evlili
ine d ay an m az. Z eynep, Zeyd ile geinem ez. Z eynep soylu bir
ailed en geldii iin balanm bir kle ile evlilii kendisine
b ir t rl y ed ire m ez. A llah'n re su l n n h atr iin evlenir.
Z ey d 'e b ir t rl snam az. Z eyd'e kar soyluluu ile vnr.
Z eyd b ir s re b u n a d ay a n r. S o n u n d a M uham m et'e v arp
Z eynep 'ten ayrlm ak istediini syler. M uham m et b u n u uygun
b u lu r, am a Z e y d 'e s y lem eye ekinir. "Karn y an n d a tut"
diye t verir. Peygam ber, iinde gizledii b u hu zu rsu zlu u
g id erm e k ister. B oanacak Z ey n ep 'i kendi ailesine katacak,
bylece krlan o n u ru n u onaracaktr.
A m a b u n u n gerekle bir ilgisi b u lunm az. nk, Z eynep
M u h am m et'in h lsn n kzdr. ok nceden onu grm tr.
G z elli i s z k o n u s u o lsa, o n u n la d a h a nce ev len m e
o la n a n a sa h ip tir.
A ye'nin n l g erd an lk olay sonras dedikodulara d o ru
d an Tanr m d ah ale eder. O layn z yledir: Peygam ber bir

ak n d an d n erk en Aye g erid e kalr. D rd gerdanln

b u lm ak iin gecikir. K onaklam a y erin e g eld i in d e o rd u n u n
M edin e'y e g itti in i g r r. M u h am m et'in eleri d ev eler z e
rin d e k ap al y e rle rd e o ld u k la r iin o n u n g e rid e kaldn
kim se sezm ez. O d a a ra rla r d iy e b u lu n d u u y erd e bekler.
S aftan a d n d a g en biri, A ye'yi o ra d a b ek lerk en g r r.
D evesine alp M ed in e'y e g etirir. Bu olay to p lu m d a korkun
bir d e d ik o d u k u m k u m asn a ned en olur. A ye anasnn evine
g id er. D arg n lk b ir ay s re r. M uham m et, A ye'yi ziy arete
gider. A ye ok z n t l d r. Byle bireyin olm adn bildi
rir. M u h am m et "Allah gerei gryor, susuzsan Tanr b u n u
bilir" ieri in d e szler syler. Tam o srada N u r Suresi iner.
Sz ko n u su su re so ru n u zer. Bu dedikodular yayanlar Tanr
ar bir d ille sular. A ye ve Saffan aklar:
"O yalan haberi getirenler iinizden bir gruptur. Onu sizin
iin er sanmayn. A ksine o, sizin iin bir hayrdr. Onlardan
her kiiye o gnahtan kazand vardr. Onlarn, giinahm b
yn ynetenine de biiyk bir azap vardr." (N u r 11)
Bu o lay gerek te Aye ile A li'nin arasn n alm asna d a
ned en o lm u tu r. D ed ik o d u yaylnca A li'ye danlm tr. Ali
ise "O layn tan k lar v a rd r, s o ru lu p aratrlsn " d em itir.
u ayette, sylentiye kar km ayanlar d a sulanr:
O nu iittiinizde, erkek ve kadn m m inlerin birbirleri
iin iyi zanda bulunup "bu apak bir iftiradr" demeleri ge
rekmez m iydi?" (N u r 12)
b u n u n la d a bitm ez. O layn gerek olu p olm adn kant
lam ak iin Tanr b ir tankla d a yetinm ez, d rt tank ister. Bu
olaya in an an la r d a yalanc sayar:
"Ona drt tank getirselerdi ya! Madem ki tanklar geti
remediler, o halde Allah katnda tm yalancdr. (N u r 12)

T anr P ey g am b erin i tam anlam yla koruyucu kanatlar al

tna alm tr. Byle b ir d e d ik o d u n u n yaylm asna bile izin
verilm em esi g erektiini v urgular.

A ncak k o n u b ak m n d an yaplan bu ayrm , kesin deildir.

K im ileyin d in sel y arg larla y k ler birleir. G em i ykler
a n la tlrk e n , d in s e l b u y ru k la r v e rilir. tle r sra la n r.
T o p lu m k u ra lla r v u rg u lan r. nasya gem iinde ne var, ne
yoksa serg ilen ir.
S z g e lii, e v r e n in y a ra tl s y le n c e si, T e v ra t'ta ve
S m erlilerd e an latld gibidir. Sm er sylencesine gre, ev
ren d e ilk o larak Tanra N am m u ad n d a b y k usuz bucaksz
bir su v ard r. Tanra o su d an b y k b ir d a karr. Olu hava
T anrs Enlil, o n u ikiye ayrr. st gk olur. G ktanns onu
alr. G n altn d ak i y er ise y er Tanras ile hava Tanrsnn
o lu r. Bilgelik T anrs ile h av a Tanrs , yeri bitkiler, aalar,
s u la rla d o n a tr . H a y v a n la r y a r a tlr, t m y n e te c e k
T anrlar o lu tu ru lu r.
T e v ra tta e v re n in y aratl yle anlatlr: S ularn y z
z e rin d e allah n ru h u h a re k e t ed iy o rd u . A llah su larn o rta
snda k u b b e olsun, sular ayrsn d edi ve Allah kubbeyi yapt.
A ltta olan su y u stte o lan su d an ayrd ve Allah kubbeye gk
ve alttaki k u ru to p ra a yer dedi." B undan sonra yerin bitkiler
ve h a y v a n la rla d o n atm gelir.
G r ld gibi S m er ile T evrat sylencesi birbirine ok
y a k n d r. K u r'a n 'd a y aratl yle anlatlr:
"Gkler ve yer yapk iken onlar ayrdmz, btn can
llar sudan meydana getirdiim iz bilmezler mi?" (Taha 30)
Y aratl sylencesi K u r'an 'd a ok yzeyseldir. A ncak ana
d n c e k ay n a k ta (Sm er, T evrat, K ur'an) ay n d r. Buna
g re y e r v e g k b a la n g ta b iti ik tir. B u n larn s u d a n
k m a sd r.
slam 'a g re in san a m u rd an yaratlm tr. Bu inancn k
keni d e ok eskilere d ay an r. S m er'd e T anrlar zellikle dii
T an rlar o alm ay a b alaynca ilerinin o k lu u n d an , yiye-

eklerini h az rlam an n z o rlu u n d a n yaknrlar. B tn T anr

lar v ar ed e n d e n iz Tanras N am m u 'y a bir zm bulm as
iin y a lv a rrla r. O d a b ilg e lik T an rsn a b ilg e li in i ve
y eten e in i g ste rm e sin i s y ler. B ilgelik T anrs y u m u a k
k ilden ekiller y ap ar. A rd n d a n Tanraya yle seslenir:
Ey annem! adm verecein yaratk oldu,
O nun zerine Tanrlarn grntsn koy
Dipsiz suyun amurunu kartr,
Kol ve bacaklarn meydana getir.
Ey annem! yeni doann yazgsn syle!
te o bir insan!
ite b u i srasn d a t m T an rlarn annesi, y er Tanras,
d o u m T an ras ve b ilg elik T anrs olm ak z e re 4 Tanr
birlikte b u lu n u rlar.
T ev rat'ta (Tekvin 2:7) b u olay yle anlatlr:
"Rab allah yerin toprandan adam yapt ve onun yzne
hayat nefesini fledi ve adam yaayan canl oldu."
T ev rat'ta in san n y aratl iki t rl anlatlr. T ekvin Bab
l:2 6 'd a , A llah 'n y eri g , y ld zlar, bitkileri h ay v a n la r
yarat an la tld k ta n so n ra u n lar sylenir:
"Allah dedi: Suretim izde benzeyiim ize gre insan yapa
lm ! O yery z n d e hereye hakim olsun. Ve Allah insan
kendi suretinde yaratt ve onlar erkek ve dii olarak yarat
t."
B ylece y aratlm a alt g n d e tam am lanr. T alm u d 'a gre
b u A d em le b irlik te y a ra tla n ilk k ad n Lilith'tir. Lilith k en
dini A dem 'le eit g r r. A dem 'in szn dinlem ez. Bir dii cin
o lu r. E rk ek lere sa tam ay a b alar. Y akalad bir erkei b
rakm az. zellikle ay n yedinci g n erkekler iin b y k bir
tehlikedir. Bu Lilith, S m er ak Tanras nanna'nn aacna
y u v a y a p p o n u n kestirtm eyen bir cinin addr.
A llah d a h a so n ra A dem 'i to p rak tan , karsn d a k ab u rg a
sn d an y aratr. Bylece T evrat'ta insan 6 g n d e erkek ve dii
o larak y aratlm asn a k arn, yen id en erkek am u rd an , kad n
o n u n k a b u rg asn d an yaratlr.

K u r'a n 'd a in san n y aratl eitli su re le rd e de iik bi

im lerde geer.
Yem in olsun ki, biz insan topraktan oluan bir zden
yarattk. (M m in u n 12)
Allah insan, piirilm i amur gibi kuru bir balktan ya
ratt. (R ah m an 12)
Allah katnda Isa 'n n durum u, A dam 'in durum u gibidir.
O nu topraktan yaratt., sonra "ol" dedi. A rtk o olur. (A li
m ran 59)
Yaratt her eyi gzel yaratm tr. Ve insann yaratl
na amurdan balamtr. ( Secde 7)
A ndolsn, biz insan; kuru amurdan, deiken-cvk bir
balktan yarattk. C ini/ Iblis'i de daha nce kavurucu ate
ten yaratm tk. Hatrla o zaman ki, Rabbi meleklere, "ben
kupkuru bir amurdan, deiken, cvk balktan bir insan ya
ratacam dem iti. O nu amalanan dzle ulatrp z ru
hum dan iine flediim zaman, nnde hemen secdeye kapa
nn. Meleklerin tiimii toplu halde secde ettiler. blis mstesna.
O, secde edenlerle beraber olmaya kar kt. Allah dedi:
"Ey blis! Sana ne oluyor da secde edenlerle beraber olmuyor
sun?" Dedi: "Kuru bir amurdan, deiken cvk bir balktan
yarattn bir insana secde etmek iin var olmadm." Buyurdu:
"yleyse k oradan, nk kovuldun." (H icr 26-34)
G r ld gibi her d in d e d e insan am u rd an yaratlr.
A n c a k S m e r'd e in s a n n y a r a tlm a n e d e n i ve n asl
y a ra tld ay rn tl o la ra k a n la tlr^ .
S m er sylencesinde "O nun zerine Tanrlarn gr n t s n
koy" d en ir. B urdan anlald gibi, S m er'de T anrlar insan
kendi g r n n d e y aratm tr. Bu d a onlarn Tanrlar insan
gibi d n d k le rin e b ir kan ttr. A yn syleni T evrat'ta d a
geer:
Ve Allah insan kendi suretinde yaratt, onlar erkek ve
dii olarak yaratt. (T ek v in Baba 1:27)

1 M uazzez lmiye : Kutsal Kitaplarn Sm er'deki Kkleri, Bilim

ve topya Dergisi, Say 9, Mart 1995, s. 8-9.

 n k A llah k en d i s u re tin d e A dam ' y aratt. (Tekvin

Baba 9:6)
K uran 'd a, dolays ile slam d n n d e d e T ann'nn insan
kendi b iim in d e y aratt ak o larak vu rg u lan r. K ur'an'da
yle k a n tla r v ard r:
Yahdiler dediler ki: "A llah'n eli baldr. Kendi elleri
balad/elleri balanascalar! Sylem i olduklar lakrd
y z n d en lanetlendiler. Sylediklerinin aksine, A llah'n iki
eli de alabildiine aktr: diledii gibi bata bulunur.
(M aidc 64)
M u h am m et'in b ir h ad isin d e ise T an n 'n n biim i d ah a be
lirg in b i im d e an la tlr: Yce Tanr yarattklarn yaratma
ii bitirince srt iisti uzanr. O srada bir ayan br aya
nn zerine koyar. "Bunun benzerini yapmak hi kimse iin u y
gun deildir" derV Bu d a M u h am m et'in T anr'y insan bii
m in d e alg lad n n ak kantdr.
nasya gem iini sergileyen bu kutsal kitaplarn ilk ular
birim birim Sm er uygarlna uzanr. S m er'den kalan nl
b ir s y len ce v a rd r. D ilm u n a d n d a , saf, tem iz p a rla k
T a n rla rn y a a d b ir lk e v a rd r. B uras h a sta lk ve
l m n bilinm edii yaam lkesidir. Ancak orda su bulunm az.
Su T an rs, g n e T an rsn a , y e rd e n y e rd e n su k ararak
orasn su ile d o ld u rm a sn syler. G ne T anrs syleneni
y a p a r. B y lece D ilm u n m e y v e b a h e le ri, ta rla la r ve
ay rlary la T an rla rn bahesi d u ru m u n a gelir. Bu cennet
b a h e s in d e y e r T an r as 8 b itk i y e titirir. Bu a a lar
m cyvelen in ce bilgelik T anrs Enki h er b irin d en tadar. Buna
yer Tanras ok kzar. Tanry lm le lanetleyerek o rtad an
yok o lu r. Bilgelik T anrs ok ar hastalanr. br T anrlar
b y k g l k lerle y er Tanrasn b u lara k bilgilik Tanrsn
iyi etm esi iin y alv arrlar. Tanra, T anrnn 8 bitkiye kar
h a sta o la n 8 o rg a n iin b ire r T anr y a ra tr. Y aratlan
T a n rla rn b ei T a n r a d r. H a sta o lan o rg a n la rd a n biri
k ab u rg ad r. O n u iyi ed en T anrann ad kaburgann hanm
an lam n a gelen N in ti'd ir. Bu ad , "nin" hanm , "ti" kaburga

1Turan Dursun: Din Bu 2, Tabu Can ekiiyor, stanbul 1991, s. 209.

115

szck lerin den o luan bileik szcktr. "Ti" nin bir anlam d a
y a a m d r. k in ci a n la m y la T a n r a n n a d , "y aam n
h an m " a n la m n d a d r.
T ev rat ve K u r'an 'd a ise A dem , yasak m eyveyi tadnca e
netten kovulur.
T ev rat'ta b u y k (Tekvin 2:5-23) yle anlatlr:
Ve hetz yerde bir kr fidan yoktu ve bir kr otu henz
bitmemiti; nk Rab Allah yerin zerine yam ur yadrmamt; ve topra ilemek iin adam yoktu ve yerden buu y k
seldi ve btn topra sulad. Ve Rab Allah yerin toprandan
adam yapt ve onun burnuna hayat nefesini fledi ve adam
yaayan can oldu. Ve Rab Allah arka doru A den'de bir
bahe dikti ve adam oraya koydu ve Rab Allah, grn g
zel ve yenilm esi iyi olan her aac ve bahenin ortasna da
hayat aacn ve iyilik ktl bilme aacn yerden bitirdi
ve baheyi sulamak iin A den'den bir rmak kt ve oradan
blnerek drt kol oldu (bunlardan ikisi Dicle ve Frat). Ve
Rab Allah baksn ve onu korusun diye adam ortaya koydu ve
Rab Allah adama, 'bahenin her aacndan ye, fakat iyilik,
ktlk bilme aacndan yemeyeceksin, yersen lrsn" dedi
ve Rab adam yalnz brakmamak iin btn hayvanlar top
raktan yapt ve onlara ad koymak iin adam getirdi. Fakat
adam yalnz idi. Rab adama derin bir uyku verdi, onun kabur
ga kemiklerinden birini ald, ondan bir kadn yapt ve onu
adama getirdi ve adam dedi: imdi bu benim kemiklerimden
kemik ve etimden ettir, buna nisa denecek."
B u n d an so n ra y lan n k ad n k a n d ra ra k y asak m eyveyi
y e d ird i i, b a h e d e o la n A llah ile k o n u m a la r a n latlr.
A llah ylan lan etler. A llah A dem ve karsna giym eleri iin
k aftan y ap a r. K adn arl ok ocuk yapm as ve A dem 'i d e
t o p r a k l a u r a m a s ile c e z a la n d r r . O n la r A d e n
b ah esin d en k o v ar. B uraya k a d a r k arsnn ad verilm ez. 4.
Babn b a n d a k arsn n a d n n H av v a o ld u u ve H abil ile
K ain'i d o u rd u u bildirilir.
Bylece T ev rat'ta (Bab 1:27) y aratln altnc ve son g
n n d e A llah in san erk ek ve d ii o lara k y a ra tt h ald e,
a d a m y e n id e n y e r in t o p r a n d a n , e in i d e o n u n

k a b u rg a sn d a n y aratr. Buna g re Bab 2:4-23te an latlanlar,

S m er y k s n d en alnm adr.
K u r'an 'd a b u k o n u d a ok yzeysel anlatlm tr. K onuya
eitli su re le rd e deinilir:
Ve A dem 'e isimlerin t m n retti. Sonra onlar melek
lere sunarken yle buyurdu: "Hadi, haber verin bana unlarm
isimlerini, eer doru szller iseniz." (Bakara 31)
Ve A dem 'e yle buyurmutuk: "Ey Adem, sen ve ein cen
nette yerlein ve ondan dilediiniz yerde, bol bol yiyin. Ama
u aaca yaklam ayn, yoksa zulm e sayanlardan olursunuz.
B unun zerine eytan onlarn ayaklarn kaydrd da onlarn
iinde bulunduklar yerden kard. Biz de yle buyurduk:
"Bir ksm nz bir ksm nza dman olarak aaya inin. Belli
bir srye kadar yeryznde sizin iin bir bekleme yeri, bir
nim et/bir yararlanma imkan olacaktr. B unun zerine Adem,
Rabbinden baz kelimeler renip belledi de O 'na yneldi. O
da on u n tvbesini kabul etti. Gerekten de O, evet O,
Tevvab'dtr, tvbeleri cmerte kabul eder; Rahim 'dir, rahme
tini cmerte sunar. (B akara 35-37)
Ey Adem ! Sen ve ein cennette oturun, dilediiniz yerden
y iy in ama u aaca ya k la m a yn . Yoksa ik in iz de
zalimlerden olursunuz. Derken eytan kendilerinden gizlenmi
irkin yerlerini onlara amak iin ikisine de vesvese verdi.
Dedi: "Rabbinizin sizi u aatan uzak tutm as, iki melek
o lm a y a sn z y a h u t l m s z le r arasna k a tlm a y a sn z
diyedir." Ve Onlara "ben size t verenlerdenim" diye yemin
etti. N ihayet onlar kandrarak aa ekti. O ikisi aatan
tadnca irkin yerleri kendilerine ald. Bahenin yaprakla
rndan yamalar yapp zerlerine rtmeye baladlar. Rableri
onlara seslendi: "Ben size bu aac yasaklamadm m, ben
size, eytan sizin iin ak bir dmandr demedim m i? Ey
rabbimiz dediler, 'z benliklerimize zulm ettik. Eer bizi af
fetm ez, bize acmazsan elbette ki hsrana urayanlardan ola
ca z.' B uyurdu: "K im iniz kim inize dm an olarak inin.
Yeryznde belirli bir sreye kadar mekan tutm anz ve nimetlenm eniz ngrlm tr." Buyurdu: "Orada hayat bulacaks-

tu z, orada leceksiniz ve oradan kar lcaksnz.

Ey
Adem oullar! Size, irkin yerlerinizi rtecek giysi ve siis k
yafeti indirdik. Am a takva giysisi en hayrlsdr. te bu,
A lla h 'n ayetlerindetdir. Diiiiniip iit almalar um uluyor.
(A 'raf 19-26)
Andolstn, biz daha nce Adem 'e ahit verdik de unuttu; biz
onda bir kararllk bulmadk. H ani meleklere "Adem'e secde
edin" dem itik de tblis mstesna hepsi secde etmiti. blis da
yatm t. B unun zerine biz yle demitik: "Ey adem! u, se
nin de einin de dmandr, dikkat et de sizi enetten kar
masn; sonra bedbaht olursun. Senin burda ne ackman sz ko
nusudur ne de plak kalman. Ve sen burada ne susayacaksn ne
de gneten yanacaksn." Derken eytan ona yle diyerek
vesvese verdi: "Ey Adem ! Sana, sonsuzluk aacyla eskimezkmez m lk ve saltanat gstereyim mi?" Nihayet ikisi de
ondan yedi. B unun zerine irkin yerleri kendilerine ald;
zerlerine cennet yapraklarndan rtmeye baladlar. Adem ,
Rabbite isyan etmi, arp kalmt. Sonra Rabbi onu artp
temizledi, onun tvbesini kabul edip kendisini iyiye ve doru
ya klavuzlad. (T ah a 115-122)
S onuta y aratl sylencesi d e Sm er ve T evrat'ta birbiri
n e k o u ttu r. k isin d e d e bir Tanr bahesi, dikilm i aalar,
b ah ed en su karlm as, yasak m eyvenin yenm esi, lan etlen
m e eleri yer alr. S m er'd e kaburgay iyi etm ek iin Tanra
y aratlr. T an ray a "k ab u rg an n hanm " ad .v erilir. yk
T e v ra t'ta g e e rk e n k a d n k a b u rg a d a n y a ra tlm v e ad
S m er'd ek i ikinci an lam o lan H ayatn H anm 'nm (yaatan
hanm ) lb ranice karl olan H avva'ya dnr.
K u r'a n 'd a c e n n e t b a h e le ri d e i ik s u re le rd e eitli
ay etler d e b etim len ir. Y asak aacn so n su zlu k aac o ld u u
y aln z b ir y erd e geer. A dem 'i cen n etten ylan deil eytan
karr. H a v v a'n n ad anlm ad gibi, kaburga kem iinden
y aratlm asn d an sz edilm ez.
slam m ito lojisinde,-A dem 'in yaratlm as ve cennetten ko
v ulm as d a h a d e iik tir.

A llah, C ebrail, M ikail, A zrail, srafil adl m eleklerine 7

kat y erd en 7 avu to p rak getirm elerini b uyurur. N e ki, yeryuvarla b u to p ra v erm ek istem ez. A zrail zorla alr. A llah
bu to p rak zerin e g n lerce y a m u r yadrr. O nu yum uatr.
M elekler y o u ru r. Ve A llah biim verir. A dem 80 yl biim siz
to p rak o larak 120 yl d a ru h su z olarak bekler. Biem ve renk
k az an d k tan sonra m eleklere, A dem 'e secde etm esi b u yrulur.
Bu b u y ru u yalnz eytan dinlem ez. Bu yzden cennetten kovu
lur. C en n ettek i iyiyi k t d en ayrm a ls elm a aacndan
yem edir. Bu A d em 'e y asaklanm tr. C ennetten kovulm asna
k zan e y ta n , y lan ile an la p A dem ile H av v a'y yasak
m eyve yed irerek cennetten kovd u ru r. A dem yaptna pim an
o lu r, y a lv a rr. C eb ra il aracl ile b a la n p M ek k e'd e
A ra fa t'a y o lla n r. O ra d a H a v v a ile b u lu u r. A d e m 'e
M ekkeyi y ap m as b u y ru lu r. C ebrail d e hac trenini retir.
Bylece in san soyu trer.
S m er ve slam yaratl sylencesinde baka bir koutluk
d a h a var: slam 'a gre, in san n y aratlm asn d a A llah'a d rt
m elek yardm c olur. S m er'de ise d rt nem li Tanr y a rd m a
o lu r. C en n ette b u lu n a n elm a aac, Sm er sylencelerinde
ska k arlalan , zellik le ak Tanras ile ilgili b ir aa
tr. K u r'an 'd a b ir kez b u n u n sonsuzluk aac olduu belirtilir.
S m er'd e b u bilgelik T anrs Enki'ye yasak m eyveyi, iki y z
olan veziri sim u t verir. Bu ii T evrat'ta ylan, K ur'an'da ey
ta n b a a rr. slam m ito lo jisin d e A d e m 'in b a lan m asn
C ebrail salar. S m e r'd e an a Tanra, T anrlarn yalvarm as
ile, bilgelik T anrsn iyi eder.
S m e r 'd e b ilg e lik T a n rs E n k i, in s a n la ra , b r
T a n rla rd a n h a b e r g e tirir. slam 'd a d a ayn ii C ebrail
y a p a r. C eb ra il'in g sahibi olm as ve kem ale eritirm esi
S m er bilgelik T anrsn anm satr.
H abil ile Kabil sylencesi d e eski b ir gem ie d ayanr.
A dem ile H av v a'n n ocuklar K ain'in yks, Tevrat Tekvin
(Bab 4:1) d e yle anlatlr:
Ve Adem kars H avva'y bildi. Gebe kalp K aini dour
du. Yine kardei H abil'i dourdu. Habil koyun oban oldu.
Fakat Kain ifti oldu. Kain gnler getikten sonra, topran

semeresinden Rabbe sunu getirdi. Habil de srsnn ilk do

anlarndan ve yalarndan getirdi. Rab, Habil'e ve onun su
nusuna bakt. K ain'e ve onun sunusuna bakmad. Kain ok
fkelendi. Rab K ain'e dedi: "Niin fkelendin ve suratn
astn? Eer iyi davranrsan o ykseltilm eyecek mi? i y i
davranmazsan gnah kapda pusuya yatm tr. O nun istei
setisin. Fakat sen ona stn ol." Kain kardei Habil'e syledi.
yle oldu ki, krda olduklar zaman Kain kardei Habil'e
kar kalkt ve onu ldrd.
A ym olay K u r'an 'd a yine ok ksa biim de, sz konusu a d
lar o lm ak szn anlatlr:
Onlara, iki Adem olunun haberini oku: Hani bir kurban
takdim etmilerdi de birisinden kabul edilmi, dierinden ka
bul edilmemiti. 'Andolsun seni ldreceim' dedi. Dieri de
'ancak saknanlardan kabul eder' dedi. Andolsun ki, sen l
drmek iin bana elini zatsat, ben sana ldrmek iin el uza
tacak deilim: Ben alemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarm.
Ben istiyorum ki, sen hem benim gnahm, hem de kendi g
nahn yklenip atee atacaklardan olasn: Zalimlerin cezas
bdur' dedi. N ihayet nefsi onu, kardeini ldrmeye itti de
onu ldrd. Bu yzden de kaybedenlerden oldu. Derken
A llah, kardeinin cesedini nasl gmeceini ona gstermek
iin yeri eeleyen bir karga gsterdi: Yazk bana! u karga
gibi olup da kardeimin cesedini gmmekten aciz mi oldum
dedi ve ettiine yananlardan oldu." ( M aide 27-31)
A yn y k S m erlilerd e iki biim de geer. Birincisi yle
a n la tlr:
oban Tanrs D u m u zi ile ifti Tanrs Emkim du ak
Tanras Itanna'ya ak olurlar. Her biri Inanna'ya kendi
r n n ver. Sonuta Tanra oban Tanrs D um zi'nin
rnlerini beenerek onunla evlenir. Enkimdu bu seimi dosta
kabul ederek onunla arkada olur.

 b r yk ise S m er y az ve k T anrlarnn tartm asna

d ayan r. S m er'd e em e yaz, en ten k anlam larna gelir.
K, hava Tanrs E nlil'e eitli hayvanlar, yavrularn,
ya ve s t getirir. Yaz da aalar, bitkiler ve deerli talar
getirir. Her ikisi de kendi getirdiklerinin daha deerli oldu
unu syleyerek tartrlar. Bu kavgay gren Tanr, kn ge
tirdiklerini daha st n bulur. Yaz da bunu kabul ederek ka
boyun eer.

K u ra n d a b y k b ir y er tu tan bu yk ve kssalar Tanr

yalnz, in san lar ib ret alsn lar d iye indirm itir. Bu yklerin
b ir b l m d a h a n ced en d e inm itir. Szgelim i M usa ile
Firavun y k s T ev rat'ta b u lu n u r. Ancak bu olay d a kkende
S m er s y len celerin d en k aynaklanr. Sm er sylencelerinde
birb irin e k zan T anrlar, b t n lkeye eitli ykm lar v erir
ler. Eski n asy a gem iin den tek Tanrl dinlere u za n an iz
g id e T an rlarn o rtak cezas, sular kana evirm ektir:
S m e rde ak Tanras Itama, bir bahenin kysnda
uyuya kalr. B unu gren bahenin sahibi gidip Tanraya
tecavz eder. Buna kzan Tanra lkeye eitli ykm lar
verir. lkede btn kuyular kan ile dolar. O dun tayan
kleler kandan baka birey imezler.
S u larn k an a evrilm esi kon u su , T evratta (k Baba 7:
14-25) y le anlatlr:
Rab M usa'ya dedi: Firavn'un yrei inatdr, ulusu sal
vermek istem iyor. Sabahleyin rman kylarna kan firam n a git, ona 'lde bana ibaret etmeleri iin, ulusumu salver'
diye Ibranilerin A llah' beni sana yollad, ben elimdeki de
nekle rmaktaki sulara vuracam ve kana dnecekler. M usa
Rabbin dediini yapt. Deneini rmaktaki sulara vurdu.
B tn sular kana dnd. Msrllar iecek su bulamadlar.
Bu o lay K u r'a n 'd a yle anlatlr:

Ve dediler ki: "Bizi bylemek iin ne kadar mucize geti

rirsen getir, biz sana inanacak deiliz." Biz de onlarn zerle
rine ayr ayr mucizeler olarak tufan, ekirge, kml, kurbaa
lar ve kan gnderdik; ama yine byklk tasladlar ve sulu
bir topluluk oldular. (A 'af 32-33)
T ev rat ve Incil'in eski alardan kalm a sylence ve yk
lerle d o lu o ld u u 19 ve 20. yzyl boyunca yaplan kazbilim
v e rile ri ve ta rih se l a ra trm a la rla k an tla n r. S zgelim i,
M usa'n n b ir sep et iinde suya braklm as yks b u n lard an
b irid ir. K utsal k itap lard a geen bu sylenceye gre, M i'ir fi
ra v u n u n u n ei sep et iindeki ocuu b u lu p sarayda b y t r.
G erekte b u sylence Babilonya dnem inden kalm a bir yk
d r. A su riler ya d a K aledonyallar dnem inden kalm a inan
larn s y le n c e le rin d e n d ir. Bu sylence, yk ve inanlara
Y a h u d iler y en i b ir biim verirler, Tanr szleri klna so
k a rla r^ . O ysa, K u r'an sylediklerinin d o ru lu u n a T evrat'
k an t g sterir:
"Ey M uham m et sana indirdiim iz bu kssalardan kuku
duyuyorsan senden nce Tevrat' okuyanlara sor, Rabbinden
gelen bu kssalar dorudur." (Y unus 94)
K endisi d e Y ahudi b ir aileden gelen Sigm und F reud'a gre,
M usa ile ilgili o lara k T ev rat'ta yer alan y k ler t m y le
y an l ve u y d u rm a d r. T ektanr d n cesin i y erletiren ilk
p eygam b er d e M usa deildir. ncelikle M usa diye bir kim se
nin varl kesin bilinm ez. M usa yaam olsa bile, T ektanr
d n c e sin i o n d a n ok d a h a nce, M sr fira v u n la rn d a n
A k h n a to n y e rle tirm i tir. Y ah u d i b ilg in le r d a h a so n ra ,
A k h n a to n 'u n
g r l e r i n i M u s a 'y a y a m a m la r d r .
Y a h u d ilerce "Tanr" d iy e tan m la n an Y ahve -Y ehova d iye
b ilin ir- ok eski d n e m le rd e "er tem silcisi" saylan b ir
T anra'd r. Seksen y an d a yazd bu nem li alm asnda

^ lhan Arsel: Aydn ve Aydn, stanbul 1993, s. 107

122

Freud, M sr firav u n u A k hnaton'u erdem ve ahlak rnei ola

ra k g s te rir. T arih i a rp ttk la rn s y led i i Y ahudi d in
a d a m la rn a a r eletiriler yneltir^.
N u h kssas, tufan, gem i ve gem inin C udi dana o turuu
y k s n n ise, K ur'an'da yepyeni bir yk olarak sunulur:
"tte bunlar, sana vahyetmekte olduumuz gayb haberlerindendir. Ne sen ne toplumun bundan nce onlar bilmiyordu
nuz. A rtk sabrl ol. Sonu takvaya sarkllarndr. " (H ud
49)
Bu y k y M u h am m et'in d e halk A raplarn da bilm edii
v u rg u la n r. n k Y ah u d iler M u h am m et'in an lattk larn n
T e v ra t'ta n a k tarm a eyler o ld u k larn ileri s r p ona in a n
m am lardr. T anr, Y ahudilerin sz konusu savlar zerine de
b ir ay et in d irip o n larn azlarn tkar:
"Eer kulum uza indirdiimizden kuku iindeyseniz, hadi
onun benzerlerinden bir sure getirin, Allah dndaki desteki
lerinizi / tanklarnz da arn. Eer doru szl kiilerse
n iz..." (B akara 23)
U lu T an r Y ah u d ilere tam an lam ile restin i ekm itir.
"nanm yorsanz, b u y u ru n siz d ah a iyisini ortaya koyun gre
lim " d er. A rd n d a n K u r'a n 'd a , d a h a nceki k ita p la rd a b u
lu n m a y a n , h a lk n b ilm e d i i b ir yk an la tlr. Bylece
Y ahudilerin y u k ard ak i sav d a r t lm olur.
A ncak N u h y k s d e gerekte nasya tarihinde bilinm e
dik bir yk deildir. Bu yk T evrat'ta yer alr. 1872 ylnda
b u lu n a n A sur Kral A su rb anipal'in k t p h an esin d e bir tablet
zerinde ayn yk bulunur. Gilgame dastam nn son blm n
o lu tu ran bu yk, l m szl arayan Gilgam e'e, tufandan
k u rtu lu p T anrlarca l m s zl k verilen U tnapiim tarafndan
anlatlr. yk ksaca yledir:

insanlar yle oalrlar ki, Tanr onlarn grlt ve ama

tasndan uyuyam az olur. B unun zerine drt byk Tanr bu
insanlar yok etm eye karar verirler. Bilgelik Tanrs Enki,
yarattklar insanlarn ortadan kaldrlm asna ok zlr.
uruppak kentinde yaayan U tnapitim 'in evinin duvarlarn
dan seslenir. Tanrlarn bir tufan yaratmaya karar verdikle
rini syler. Bir gem i yapm asn nerir. Geminin biimini
bildirir. Adam sylendii biimde gem iyi yedi gnde bitirir.
Gem i yap ld srece eitli hayvanlar kesilir. Beyaz,
krm z su katlmam araplar rmak suyu gibi bol bol iilir.
Ylba t ren lerin i andran enlikler yaplr. U tnapiim
g em in in iine ailesini, akrabalarm , sanatlar, krlarn
evcil ve yaban hayvanlarn doldurur. Bu arada altn da
almay un u tm a z. Geminin kaps kapanr kapanmaz iddetli
bir frtn a ile birlikte yam ur boanr. Sular yalnz gkten
boanmakla kalmaz, yer Tanrlar da yerden su fkrtrlar.
T ufan yle a zg n la r ki, onu yaptran Tanrlar bile
kcrkarlar. Bu kyamet 6 gn alt gece srer. Yedinci gn gemi
N isir dana oturur. 7 gn bekledikten sonra Utnapiim dar
bir gvercin salar. Gvercin konacak yer bulamad iin geri
dner. Ardndan bir krlang yollar. O da geri dner. Son
olarak bir kuzgun uurur. K uzgun geri dnmeyince, gemideki
ca n lla r d a r karlar. U tn a p itim dan tepesine
kurbanlarla ikiler sunar. A ltla rn d a eitli aalarn
odunlar yanan ocaklara 7 kazan konur. Kurbanlar piirilir.
Kurbanlarn tatl kokularn duyan Tanrlar rler. Tufan
karan Tanr Enlil gelip insanlar ve gem iyi grnce ok
kzar."K im kurtard bunlar?" diye kr. Bilgelik Tanrs
ona kar kar. "Gnah yapan, kurallara kar geleni
cezalandr, ama bylesine ar ve lmcl olma!" diye onu
yattrr. Bylece Utnapiim ve kars lm sz bir yaam ile
rman azndaki Tanrlar bahesine yerleirler^.

1 M uazzez lmiye : Kutsal K itaplann Smer'deki Kkleri, Bilim ve

topya Dergisi, Say 9, Mart 1995, s. 11

 y k , Sam i d ille rin d e n o lan A kadca yazlm tr. A ncak

iinde geen adlar, baka bir dildendir. yknn Sm erlerden
k ald n a in an lr. N itek im d a h a sonra S m er y az tlarn d a
y k n n kim i kesitle, b u lunm utur. Tufan yks Sm ercede
iir b i im in d e y a z lm tr . M e tn in en az y a rs ele
gem em esine karn, b u lu n a n kesim konu hakknda olduka
a y d n la tc d r .
Buna gre, Tanrlar insanlara kzarak bir tufan yapmaya
karar verirler. Tufann yaplaca Ziusudra adl birine Tanr
tarafndan bir duvar arkasndan bildirilir. Tufan btn idde
tiyle 7 gn, 7 gece srer. Ziusudra Tanrlara kurbanlar keser.
A yn olay T evrat'ta (Tekvin 6-7) u zu n u zu n anlatlr.
Tevrat'a gre, insanlar kt ve bozulmu olduklar iin, rab
onlar yok etmeye karar verir. N uh A lla h tanyan, onunla
birlikte giden biridir. Tanr ona, insanlar yok etmek iin bir
tufan yapacan bildirir. Kendisine bir gem i yapmasn bil
dirir. iin e alacan anlatr. N uh syleneni yerine getirir.
Tufan balar. 40 gn srer. Yeryznde her ey yok olur. Sular
ancak 150 gnde azalr. Gemi 7. ayda ve ayn 17. gnnde
Arafat dana oturur. N uh, 40 gn daha bekler. Sularn t
m yle ekilip ekilmediini anlamak iin nce bir kuzgun sa
lar darya. O geri gelince bekler, bir gvercin uurur. nc
kez yollad g vercin dnm ez. B u n u n zerine karaya
karlar. N uh kurbanlar keser. Tanr ho kokular duyunca
yeni bir tufan yapmamaya karar verir. N uh ile konuur.
Yeryzne bir daha tufan vermeyeceine sz verir. N uh 950
yl yaadktan sonra lr. Yeni yaam, kurtulan canllardan
ve N u h 'u n oullarndan srer.
K ura n 'd a b u yk, 29. su red e eitli ayetlerde olduka y
zeysel anlatlr. A yetlerin ou N u h 'u n toplum u ile olan inan
sorunlar ile ilgilidir. "Tufan" szc yalnz b ir kez geer.
"Andolsun ki biz, N u h 'u toplumuna gnderdik de o yle
dedi: "Ey toplum um ! Allah'a kulluk ve ibadet edin. Sizin on

dan baka Tanrnz yok. stnze ok byk bir azabn inme

sinden korkuyorum." (Araf 59)
B unun zerine onu yalanladlar. Biz de onu ve gemide
onunla beraber bulunanlar kurtardk, onlar yneticiler yap
tk; ayetlerim izi yalanlayanlar da batrp boduk. Bak da
gr, nceden uyarlanlarn sonu nice oluyor. (Yunus 73)
N u h 'a yle vahyolundu: "Toplmundan, daha nce inan
m olanlar dnda hi kimse iman etmeyecektir. A rtk onla
rn yaptklar y z n d en tasalanp durma." Vahyimize bal
olarak gzlerim izin nnde gem iyi yap. Ve zulmedenler hak
knda benimle karlkl laf edip durma. Onlar mutlaka bou
lacaklardr. G em iyi yapyordu. Toplm undan herhangi bir
grup yanndan getike onunla alay ediyorlard. Dedi ki Nuh:
"B izim le alay ediyorsanz, biz de sizinle alay edeceiz.
Tpk s iz in e len d i in iz g ib i."R ezil eden azabn kim e
geleceini, srekli azabn kim in bana ineceini yaknda
bileceksiniz. N ihayet em rim iz gelip de tandr kaynaynca
yle seslendik: "Ykle iine her birinden ikier ift ve
aleyhinde h k m verilen hari olmak zere aileni, bir de
iman etmi olanlar." Ama N uh'la birlikte ok az bir ksm
iman etmiti. N uh dedi: "Binin iine. O nun akp gitmesi de
dem ir atmas da A lla h 'n adlyladr. Benim Rabbim elbette
ki G afur'dur, R ahim 'dir. Gemi onlar, dalar gibi dalgalar
stnden y r t p gtryordu. N uh onlardan ayr bir yerde
duran ouna seslendi: "O ulcuum , bizimle beraber bin,
kafirlerle beraber olm a." O ul cevap verdi: "Bir daa
snacam , beni sudan korur." N uh dedi: "A lla h 'n
m erham et etti i dnda bugn hi kim se iin A lla h 'n
kararndan kurtaracak yoktur." Ve ikisi arasna dalga girdi
de o, boulanlar arasna katld. Ve denildi: "Ey yer! Suyunu
y u t ve ey gk, sen de tu t." Ve su ekildi. bitirilmiti. Gemi,
Cudi zerine oturdu ve haykrld: "O zalimler topluluu geri
gelmez olsun." (H u d , 36-44)
Andolstn biz N u h 'u toplumna gnderdik de o onlarn ara
snda bin yldan elli yl eksik kald. Sonunda onlar tufan ya

kalad. nk zalim lerdi onlar. Biz N u h 'u ve gem i halkn

kurtardk ve o gem iyi alemlere ibret yaptk. (A n k e b u t 14-15)
Ziirriyetlerini de o dopdolu gemilerde tamamz da onlar
iin bir ayettir. Onlar iin gemilere benzer, binecekleri baka
eyler de yarattk. Eer dilersek onlar boarz. Bu durumda
ne kendileri iin bir feryat eden olur, ne de kurtarlrlar.
(Yasin 41-43)
G r ld gibi, K ur'an 'da N u h ve Tufan sylencesinde, ge
m inin nasl yaplaca, tufann ne kad ar s rd , gem iden n a
sl k tk la r, N u h 'u n n e d e n 950 yl y aad an latlm az.
B una k arlk T an rn n in san lara kzm as, olayn yalnzca bir
kim seye bildirilm esi, gem i yaplm as, gkten ve yerden su la
rn tam as, g em inin b ir d a a yanam as, bir ksm insanlarn
k urtulm as, N u h 'u n u z u n m rl olm as Sm erlerden gelen iz
lerd ir.^
E yp P eygam berin sabr yks d e Sm erlerden kaynakla
nr. S m erlerd en kalan iki ayr tablette yer alan yk 135 sa
tra u la a n b ir iir b iim in d e d ir. y k n n a n a d n cesi,
in sa n la rn felak etlere u ra d zam an, b u n u y ap an T anrya
la n e tle r y a d ra c a y e rd e , o n u y ce ltip o n a y a lv a ra ra k
y re in i y u m u a tm a s , b y le c e y k m d a n k u rtu lm a s
d n cesin e d ay an r. S m erde yalvarlan Tanr, insann kendi
T a n rsd r. O T a n rla r m eclisine bu d u alar g t re re k iyi
so n u lar alr.
Smerlerden kalan iir, nce insann Tanrsn vmesini,
yceltm esin i, alayp szlamalarla yreini yum uatm asn
t vererek balar. Sonra ad verilmeyen bir adama, akraba
ve arkadalarnca yaplan kt davranlar anlatlr. Adam
bana gelen ykm lardan sz eder. Arkadalarnn da kendi
zntlerine katlmasn ister. Bundan sonra bana gelen bu
durum larn kendi gnahlar yznden olabileceini syler.

Tanrsna balamas iin yalvarr. iir Tanrnn onu ba

ladn bildiren blmle son bulur1.
T ev rat'ta b u yk, birok bilge do lu szlerle ssl, 1040 sa
tr k a p sa y a n b ir iir b iim indedir. y k n n b an d a Tanr
eytan'a E y b ' n iyi b ir kul o ld u u n u syler. eytan d a "eer
onu k t d u ru m a d r rse n , b ak sana nasl lanet edecektir"
diye karlk verir. eytan E yb'n v cu d u n u , tabanndan te
pesin e d ek banlarla d o ld u ru r. Eyb sesini karm az. Kars
ona "bunu v eren A llah'a lan et et" der. E yb d e "Allahn iyi
liini nasl k ab u l ed iy o rsak, k t l n d e yle stlenm eli
yiz" k arl n verir.
B u n d an so n ra E yb bana gelen ykm lar, d n y ay a gel
m em esi g erek ti in i, A llah'n b u n u k en d isin e h aksz olarak
v erd i in i iir b i im in d e an latr. A rk a d alar ise, T an r'n n
h ak sz b ir i y ap m ay a ca n , k en d isin in b u n u hak ettiini
syleyerek A llah' sa v u n u rla r. B undan sonra A llah ile Eyb
karlk l ta rtrla r. H e r ikisi d e kendi y ap tk lar iyi ileri
sayp d k er. S o n u n d a Eyb sylediklerine pim an olu p tvbe
eder. A llah d a o n u n tvbesini kabul ederek salna kav u tu
ru r. M al ve m lk n d e iki kat yapar. Bylece Eyb arkada
larn n y an n d a say gnln kazanr.
G r ld gibi Sm er ve T evrat m etinleri konu olarak ay
n d r. T e v ra t'ta k i iir, S m er iirin d en en az bin yl d ah a
so nra y azlm tr. D aha d e rin ve kapsam l, iirsel b ir dil ve
bilge d o lu szlerle d o n atlm tr. S m er iiri d ah a yalndr.
H er ik isin d e d e felak etin k en d i g n ah lar y z n d e n ceza
o larak v erild i i sylenir. Y alnz Sm er inancna gre, zaten
her ocuk gn ah ile doar.
K u r'an 'd a bu y k d e ok yzeysel anlatlr. D rt sure de
birka ayet iinde k o n u zetlenir. N isa suresinin 163. ve Enam
su resin in 84. ay etlerin d e b rah im 'd en balayarak b t n p ey
gam berler a ra sn d a E yb'e d e vahi edildii yazlr.

1 Noah Kramer: Tarih Sm er'de Balar, Ankara 1990, s. 96-98

128

Ve Eyyub... Rabbine yle yakarmt: "Dert gelip att

bana; sen, rahmet edenlerin en rahm etlisisin." Hemen cevap
verdik ona, kendisindeki derdi kaldrdk. Tarafmzdan bir
rahmet ve ibadet edenler iin bir hatrlatma olarak, ona
ailesini ve beraberinde benzerlerini de verdik. (E nbiya 83-84)
K ulum uz Eyyub' da ani Hani Rabbine yle seslenmiti:
"eytan bana bir yorgunluk ve azap dokundurdu." "Ayan
yere vur. te ykanacak bir yer, ite iilecek souk bir su!.."
dedik. Ona bizden bir rahmet ve z temizlere bir hatrlatma
olarak, ailesini ve beraberlerinde benzerlerini baladk.
"Eline bir demet sap al da onunla vur ve yeminine ters dm
olma." dedik. Biz onu sabrl bulduk. Ne gzel kuldu o. Bize
ynelen yakaran biriydi o. (Sad, 41-44)
K onu ok k sa y azlm olm asna karn, ey tan n az ap
v erm esi, sab r, T an ry a y ak a r, d u a la rn kab u l ed ilm esi
d llen d irm e, S m er ve Babil k ay n a k la n ile kout biim de
d ir.
T ev rat'ta b u lu n a n "S leym an'n arklar arks" blm
d e S m erlere dayanr. Ak sak iirlerden oluan bu blm n
k utsal k itap ta ne arad tanr bilim cileri ok d n d rm
tr. G r n e gre b u iirlerin dinle ve tarihle ilgisi bulunm az.
Bu iirlerd e b ir seven, b ir d e sevilen vardr. Bunu kilise p a
p azlar, sa'y seven, kiliseyi sevilen olarak y o ru m lam lar
d r. Ib ran iler ise Y ahveyi seven, lsrael'i sevilen olanak gs
term ilerdir. 19. y zy ld a ise bu n larn srail d n lerin d e ya
plan tren ile ilgili o ld u u ileri srlr.
O ysa yeni b u lg u la rn nda yaplan aratrm alar bu i
irlerin S m erlerin yeni yl bayram nda, sazlar eiinde syle
nen ark lar ve ilahiler o ld u u n u ortaya koyar. Sm er ekono
m isi ta rm a d a y a l o ld u u iin lk e le rin d e b o llu k ve
b e re k e tin b u lu n m a s n em lid ir. Bu n ed en le S m erler, ak
T an r as n a n n a ile o b an T an rs D u m u zi'y i (D u m u zi
b alan g ta b ir k ra ld r, so n ra d an Tanr yaplr) evlendirirse,
o n la rn
v e rim lilik
gcn
ve l m s z l k le rin i
p ay laacak larn a ve b u yolla lk elerin d e bolluk ve bereketi
sa lay acak larn a in an rlar. Bu inanca u y arak S m er air ve

o z a n la r iki T an r ile ilgili b ir sylence y a ra trla r. B unu

y a z y a g e ire re k z a m a n m z a u la trla r. Bu t re n le rd e
o k u n m a k z e re , k ra ln ve ra h ib e n in ya d a T an rn n ve
T anran n a z n d a n b irbirleri iin ak d olu, sevgi d olu, ak
sa k iirle r y a z lr, b u n la r b e ste le n e re k ark b iim in e
g etirilir. S m erlilerd e b ereket tapnm o lu tu ran b u trenler,
b u g n "K utsal ev len m e trenleri" o lara k n itelen d irilir. Bu
b e re k e t ta p n m n n Isa d n em in e dek, h a tta d a h a ge za
m anlara d ek s rd anlalr.
A k Tanras Inanna ile D um zi birok glklerden sonra
evlenirler. E vlilik gerekleince Tanra yeraltt dnyasna
gider. N e ki, oras gidilen, ancak dnlmeyen bir lkedir.
Kurala gre Tanra olmasna kart, yeryzne braklmaz.
Bilgelik Tanrs E nki'nin yardm ile Tanra kendi yerine bi
rini yollam ak zere,
yeralt yaratklar ile birlikte dar
kar. Tanra her g itti i yerde Tanr ve Tanralarn,
kendisinin yokluunda uvallar giyerek, yerlerde srnerek
yas tu ttu k la r n g r r. H i b ir in i ye ra lt d n ya sn a
yollamaya kyamaz. Fakat kocasnn bulunduu ehre gider.
Kocasn kendi yokluuna aldrmaz biimde keyifle tahtnda
oturur bulur. B yk bir kzgnlkla "aln bunu" diye kocasn
cinlere verir. Daha sonra yaptna pim an olur. Am a
ko casnn ceza sz kalm asn
da istem ez.
Bu durum da
D u m u zi'n in kzkardei rya Tanras G etinannan'm kardei
yerin e yarm yl yeraltnda kalmas onaylanr. Bylece
D um zi k aylarnda yarm yl yeraltnda kalr, ilkyaz
gelince kp kars ile birleir. Bu birlemeyi zamann kral
ile ba rahibe kutlar. B yk trenler yaplr. A rtk yeni yl
balam tr. O rtalk uyanr. Aalar yeillenir. Hayvanlar
oalr.
i te b u
t r e n le r d e o k u n a n iirle rin k a ln tla r d r
S leym an' n arklar arks iirleri... K kende Sm er kral,
rahibe T anr ve T anrann a zn d an birbirleri iin sylenm i
ii ak d o lu , sevgi d o lu ak sak b estelenm i arklardr.
S m er b erek et k lt n o lu tu ra n bu trenler, b u g n "Kutsal
E vlen m e T renleri" o larak nitelenir. Bu berek et tapnc sa

zam an n a d ek , h atta d ah a ge zam anlara dek srer. Bu y z

d en d in le ilgisi o lm ay an birok konu T evrat'tan karlm asna
karn, sz k o n u su iirler T evrat'ta braklr.
S m er A k T anras n an n a; A k ad lard a Itar, srail'de
A starta , Y u n a n llard a A frodit, R o m allard a V ens ad a l
tnda sayg g r r ve varln s rd r r.
G n m z d e Isa'nn annesi M eryem 'e lnanna'nn nitelikleri
yaktrlr. O d a n an n a gibi, g n egem enidir. T oplum sal
a d aletin sa v u n u c u su d u r. Y oksullarn, ezilenlerin koruyucusu
sa y lr. K im i e v re le rc e T a n r a d z e y in d e a lg la n r,
o lu n d a n d a h a ok ona ta p lr. A n n elerin , sav a an larn ,
z n t eken ailelerin y ardm iin ona d u a edilir.
Isa'nn d u ru m u ise D um uzi'ye benzer. D um uzi'nin dvle
rek, eziy et ed ilerek yeraltna g t r l , yeniden y ery z n e
k ile Isa'ya y a p la n la r ve h er yl y ery z n e kt d
ncesi arasn d a ko u tlu k vardr.
D um uzi sz g n m zd ek i T em m uz aynn ad olarak y a
am n s rd r r. M usevicede T am m uz biim inde sylenir. 17
T em m u zd a Israilli k a d n la r o ru tu ta ra k tap n ak kapsna
g id ip a larlar. Bu D u m u zi'n in yeraltna g t r l n n can
la n d rm a s d r.
n asy a gem ii y an stan k utsal szlerle Sm er yaztlar
arasn d ak i k o u tlu k la r b u n larla d a bitm ez. K ur'anda Isa'nn
neden T anrnn olu o lduu yle aklanr:
tm r a n m kars dem iti ki: Rabb'in, karnmda olan azatl
bir kul olarak sana adadm, adam benden kabul buyur; p
hesiz sen iitensin, bilensin." O nu dourunca -Allyh onun ne
dourduunu bilirken- yine yle dedi: Rabbim onu kz dour
dum, erkek kz gibi deildir, ona Meryem adn verdim. Onu
ve soyunu kovulm u eytann errinden sana smarlyorum.
Rabbi onu gzel bir ekilde kabul buyurdu; onu gzel bir bitki
gibi yetitirdi ve Zekeriya, onun yanm a, mihraba her girdi
inde yannda bir rzk bulurdu. "Ey M eryem , bu sana
nereden?" derdi. O da "Bu Allah katndan1' derdi. Zira
Allah, dilediine hesapsz rzk verir. (Al-i Im ran 36-37)

Bu a y e tle re g re , o d n e m le rd e ta p m a k la r v a rd r.
T ap n ak larn varl, T evrat ve Incil'de d e bellidir. M eryem
tap n a a ad a n m ve o rd a yetim i bir kzdr. H erhangi bir
biim d e -kim i k itap lara g re ise Y usuf'tan- gebe kalm tr.
T ann'm n ocuu diye dourm as d u ru m u n d a ldrleceinden
korkar. Bu y zd en ocuunu ssz bir yerde dourm ay yeler.
Bir varsay m a gre, sa b y rk en kendisine Tanrnn olu
o ld u u alanm tr. "Ben T anrnn oluyum " diye ortaya k
m as ge d e olsa l m n e neden olm utur^. nk bu olay ile
S m er inanlar arasn d a kim i koutluklar vardr:
K im i d u r u m la r d a S m e r ra h ib e le ri e v le n se le r b ile
ocuklarnn olm am as gerekir. K azara byle doan ocuklar
ld r l r. n k bu k ad n lar A llah'n kars, doan ocuklar
d a A llah 'n ocu u saylr. S m erliler bir l m l d e n Tanr
ocuu olsun istemezler.
P ey g am b erlere k u tsal szleri inie hazrlayan ard arkas
k esilm ey en v ah iy n b eti inanc d a ok eskilere iner. Bu
n b etlerin ilgin zellii, peygam berleri tere b o u p srekli
vecd nbetleri iinde h ayaller dourm asdr.
K u r'an 'a gre, A llah insanla ancak vahiy yolu ile p erd e
ark a sn d a n g r r, ya d a eli yollayp ona dilediini bildi
rir:
Allah bir insanla (karlkl) konum az. Ancak vahiyle
(kulunun kalbine diledii dnceyi dourarak), yahut perde
arkasndan konuur; yahut izniyle dilediini vahyedecek bir
eli gnderir. O, ycedir, hkm ve hikmet sahibidir. ( u ra
51)
T e v r a t'ta T a n r ile b ire y le r (p e y g a m b e rle r d n d a
M u sa 'n n k ard ei, klesi, b ra h im 'in kars gibi) karlkl
k o n u u rlar. n san biim in e girm i m elekler T an rd an haber
getirir. T anr isted i in i r y a d a bildirir.
S m er'd e Tanr d u v a r ark asn d an konuur. Bilgilik Tanrs
Enki tu fan n olacan, N u h 'u n karl olan Z iu su d ra'y a d u
v ar a rk a sn d a n syler. Ya d a T anrlar insanlara yapacaklar

ileri d le rle b ild irirle r. B u n lard an baka, fal ve k eh a n et

y olu ile in san lar T an rlarn isteini renirler.
S m e r'd e d le r T an r b ild irisi o lara k y o ru m lan r. Bu
d le rin k im ile ri T e v ra t'ta ve K u r'a n 'd a d a y e r a lr.
B unlard an en ilginci Y akup ile olu Y usuf'un d d r. Y usuf
"tarlan n o rta s n d a d e m e tle r b a ly o rd u k . Benim d em etim
kalkt dik ild i. Sizin d em etin iz o n u n evresini k u atp benim
d em etim e eildi" der. K ardeleri b u bizim zerim ize kral m
olacak ?" d iy e k u k u y a kaplrlar. Y usuf ikinci d n d e gne
ay ve 11 y ld zn k en d isin e eildiklerini g rd n sylem esi
zerin e kard eleri on u ld rm eye k arar verirler.
S m er kral U rz ab ab a 'n n y an n n d a alan Sargon, g r
d d k rala syleyince, kral k endi yerine kral olaca
ko rk u su ile S argon'u ld rm ek i s t e r i
Y usuf k ssasn d a ise Tanr M uham m et'e ilettii y k n n
gzellii ile v n r gibidir.
"Biz bu K ur'at' sana vahyederek, hikayelerin en gzelini
anlatyoruz. Oysaki sen, bundan nce bunlardan tamamen ha
bersiz olanlardandn." (Y usuf 3)
K utsal k ita p la r, n a sy a gem iinin yk ve kssalarn
ak tarrk en , h u k u k d z e n in e d e yeni biim verip din kurallar
o lara k su n a rla r. S m er y asa la r H a m b u rab i y asalarn n te
m elini o lu tu ru r. M usa yasalar ve slam yasalar bu yasadan
etk ilen ir. M u sa y a sa sn d a k i ana b abaya sayg, kim seyi l
d rm em e , zin a y ap m am a, o ru lu k yapm am a, yalanc tank
lk etm em e, k o m u n u n karsna ve m alna gz dikm em e gibi
k u ra lla r S m er y asa la r ile ayndr. S m er yasalar d ah a in
sancldr. Sz gelim i gze gz, die d i cezas bulunm az.
S am ilerce y a p la n y a sa la r b u y a sa la rd a n k ay n a k la n r.
Sz gelim i b rah im P ey g am berin kars ile cariyesi arasn d a
ki olay b u n u n ak kan tdr. Sm er yasalarna gre, ksr bir
k ad n n kocasna v erd i i cariyesi ocuk dourunca, hanm na

b y k l k taslay a m a z. B y k l k ta s la m a y a 'k a lk a rs a ceza

la n d rlr. T e v ra t ve K u r'a n 'd a y az ld n a gre, brahim
P ey g am b erin k sr ei Sara, cariyesi H acer'i ocuk yapm ak
ze re k o casna verir. C ariye ocuk yapnca kendisini st n
grm ey e balar. B unun zerine kocas, H acer'i olu sm ail ile
b irlikte le g t r p atar.
T e v ra t'a g re b y k erk ek ocua m irastan zel p ay
v erilir. o cu k isterse b ab a n n sa l n d a b u p ay alabilir.
Ayn k u ral S m er'd e d e vardr.
A ra p la rd a zin a y ap a n k ad n n talanm as kural, T evrat'
ta geer. K u r'an 'd a byle bir ceza bulunm az. Z ina cezas ile il
gili kim i ay e tle r v ard r.
Kadnlarnzdan fu h u yapanlara kar iinizden drt a
hit getirin; eer onlar ahitlik ederlerse, o kadnlar liim
alncaya ya da Allah onlarn yararlarna bir yol gsterinceye
kadar evlerde tu tu n (dar karmayan), iinizden iki kii,
fuhu yaparsa, onlara eziyet edin; eer tvbe eder, uslanrlar
sa artk anlara eziyetten vazgein. nk Allah tvbeleri ok
kabul edendir. (N isa 15-16)
Zina eden ve zina eden erkein her birine yz deenek v u
run; A lla h a ve ahiret gnne inananlar iseniz A llah'n ceza
sn uygulamada sizi, onlara kar acma duygusu tutup engel
lemesin. M minlerden bir grup da onlara yaplan azaba ahid
olsun. Zina eden erkek, zina eden veya ortak koan kadndan
bakasyla evlenemez; zina eden kadn da zina eden veya or
tak koan erkekten bakasyla evlenmez. Byleleriyle evlen
mek m iiminlere haram klnmtr. (M 'm in u n 2-3)
T alam a cezas, S m erlilerin eski a larn d a v ard r. 10
2200'lerde, iki koca alm ay a k alk an k ad n lar ve hrszlarn,
b u k t d a v ra n la r y z n d e n talan a cak lar b ild irilir.
D aha sonraki y asalard a byle bir ceza gem ez. Zina ile ilgili
y a sa la r ise y a z tla rd a k i k rk lar n ed e n iy le eld e yok. Z ina
olay H am b u rab i y asalarn da bulunuyor:

129. Eer bir adamn kars bir baka erkekle yatarken ya

kalanrsa, onlar balayp suya atacaklar. Eer kadnn
kocas yaatrsa kral da yaatacak.
130. Eer bir adam baka bir adamn babasnn evinde otu
ran karsn zor kullanp koynutda yatrrken yakalanrsa, o
adam ldrlecek, kadn zgr.
S m erlilerde kzlk k o n u su d a nem li grlr. Bir klenin
zorla kzln bozan, belli bir o ra n d a g m der. Dul olarak
e v le n e n b ir k a d n , k o c a sn d a n b o a n d n d a , kz o lara k
evlenen k ad n n alaca d en tin in yars alr.
K zlk k o n u su T ev rat'ta d ah a kat. Bir kz ev len d i in d e
kz olm ad k an tlan rsa tala ld r l r. K ur'an'da ise kz
lk k o n u su n a deinilm ez.
S m er y az tlarn d a n zorla tecavze deinilir:
"Hr bir adamn kz tecavze urarsa, anne, babas onun
olduunu bitmemilerse, kz onlara 'tecavze uradm ' derse,
anne, baba onu zorla erkee kar olarak verecekler."
Z o rla tecav z, S m er sylencelerine d e konu olur. Tanr
Enil T an rlarn ba o ld u u halde, evlenm eden nce karsn
a ld a ta r a k z o rla te c a v z etti i iin T a n rla r m eclisin ce
yeralt d n y asn a s r l r.
A yn olay T ev rat'ta d a ilenir:
Eer bir adam kz olan nianlanmam bir gen kadnla ya
tarsa ve onlar bulursa, adam gen kadnla yatarsa ve onlar
bulursa, adam gen kadnn babasna 50 ekel (Siimerlilerden
Akadcaya geen arlk ls) gm verecek ve kadn onun
kars olacaktr. (T ensiye 22: 28-29)
T ev rata gre, b ir ad a m nianl b ir kzla ehirde yatarsa,
her ikisi d e talan arak ld r l r. K ur'an'da bu n a deinilm ez.
tslam in an cn d ak i b r d n y a kavram nn kkleri d e eski
lere iner. S m er'd e to p lu m sal eitlii koruyan Tanra, ylda
b ir kez in san lar iyi ve kt d a v ran la rn d an dolay y arg
lar. K tleri cezalan d rr. Bu inan slam 'a aban aynn on-

b e in d e B erat k an d ili o lara k girer. S m er T an rlarn n esas

a d la r y a n n d a , n ite lik le rin e gre ad lar v ardr. B abilliler
b u a d la rd a n 50 tanesini yeni yarattklar Tanr M arduk'a ve
rirler. Bylece tek Tanr d n cesin e d o ru bir adm atarlar.
slam 'd a , A llah 'a v erilen 99 ad, ayn gelenein bir devam
g ib id ir.
S m erlilere g re ller, k u r adl karanlk, g id ip d n lm e
yen b ir y eralt d n y a sn a g id erler. Bu anlay, T evrat'ta b u
eol, Y u n a n 'd a H ad es, In cil'd e cehennem , slam 'da ah ire t
olarak s rer. S m erlilere gre b u ra d a yeniden dirilm e olm az.
A ncak y eralt d n y a s tanrlar, rah ip leri ve lenlerin glge
leriy le o ld u k a h arek etli b ir y erd ir. Kimi zel d u ru m la rd a
g lgeler y ery z n e kabilirler. Szgelim i G lgam 'n ars
zerin e ark ad a E n k id u n u n glgesi yeryzen kar, iki arka
d a k o n u u r. T e v ra tta ise K ral S a u l'u n iste i z e rin e
S am uel'in glgesi y eraltn d a n kar.
S m erlilere g re y eraltndaki llerin ruhlar iin yiyecek
ve k u rb a n su n u lm azsa, o n lar y ery z n e karak insanlar ra
h a tsz e d e rle r. len lerin a rd n d a n ok fazla a lay p szla
m ak o n la r ra h a tsz ed er. slam lkta d a ller iin y ap lan
d u a la r, k u rb a n la r b u in an n b ir dev am d r. M slm anlkta
d a v ard r "ok alayp l n n ru h u n u rahatsz etm eyin" sz.
Y a h u d ilere ise, Babil tu tsa k l n d a n sonra, P erslerin etkisi
ile, Z e rd t d in in d e n l lerin yen id en dirilecei, cennet, ce
hennem ve srat k p r s girer.
T e v ra t'ta E lohim , in sa n la rn T anr gibi d a v ra n m a la rn a
k z p b irb irle r in i a n la m a m a la r iin b iro k d il o rta y a
karr. S m e rd e ise b ilg elik T anrs h av a T anrsna kzar,
in san lar b ir d il k o n u u rk en , birbirlerini anlam ayacak biim de
birok d il o lu tu ru r.
S m erliler k en d ilerin in , T anrlarca seilm i st n bir halk
o ld u u n u y a z a rla r . T e v ra t'ta Y ahve, K u r'a n 'd a A llah ,
tsrailoullarn st n bir u lu s yapm tr 1.
S m e rlile r k a d n ta rla y a b e n z e tirle r. A yn s y ley i
T evrat ve K u r'an d a b u lu n u r. K ur'an'da yle denir:

K adnlarnz sizin tarlanzdr. Tarlanza dilediiniz bi

imde varn. Kendiniz iin ileriye hazrlk yapt ve mutlaka
A llah'a kavuacanz bilin, inananlar mjdele. ( B a k a r a
223)
K u ra n d a ev ren in yaratl "ol" b u y ru m u ile balar:
O 'n u n ii, bir eyin olmasn istedi mi ona sadece "ol" de
mektir, hemen oluverir. (Y asin 82)
S m er'd e d e T anrlar "ol d e r ve h er ey bu bu y ru m la olu
ur.
S m e rlile r d n y a d a k i b t n o lay larn g kte y ld z la rla
y azl o ld u u n a in a n rla r. K u r'a n d a bu inan s re r. Yine
S m erliler insan n y azgsnn tu lad a yazl o ld u u n a in an r
lar. slam 'a g re in san n y aam alnna yazld biim de s
re c e k tir.
S m erlilerd e 7 says ok nem lidir. 7 g n g e m e k , 7 d a
am ak , 7 k, 7 aa, 7 k ap k av ram lar kullanlr. A yn b i
im de T ev rat ve K u r'an 'd a 7 says bol bol kullanlr. slam 'a
gre cen n etin 7 kaps v ardr. S m er yeralt d n y asn n d a 7
kaps b u lu n u r.
S m e rlile r ta n rla rn sev in d irm ek , o n la rd a n b ir istek te
b u lu n m a k , h a s ta lk la rd a n k u rtu lm a k iin veya y a p tk la r
a d a k la ra k arlk k u rb a n la r keserler. Bu k u rb a n la rn salkl
o lm a ld r. S ak at ve h asta lk l h ay v a n k u rb a n s u n u lm a z .
K u rb a n la r ra h ip le rc e zel d u a la rla kesilir. K u rb an n sa
kalas ve i o rg an lar T anrya su n u lu r. K alan kesim evrede
o lan lara d a tlr. slam 'd a d a k u rb a n ayn k o u llard a kesi
lir. K u rb an n sa kalas ile i organlar Tanr yerine, sahibi
n e b rak lr, g erisi h alk a da tlrV
S m e r'd e k ral ve kralieler askerleri ve yaknlar ile b ir
likte g m ld k leri olur. A ncak S m er'de insan kurban gelene
i b u lu n m a z . B una karlk srail ve Y unan'da in san kurban

gelenei v ard r. A rap lard a d a insan kurban inanc olduu a n

lalr. b rah im P eygam ber bu gelenei kaldrr.
Y a h u d i, H ris tiy a n v e M s l m a n la rn atas say lan
b rah im P ey g am b er ve ailesi, T evrat'a gre M ezopotam ya'
d a n H a rra n 'a ger. H a rra n 'd a n bir tccar kolonisi olarak
F ilistin 'e g irer. b rah im , askeri ve p arasal gc ile k endi
k iisel ta n rsn h alk a tan r o lara k b en im setir. Bu a ra d a
M ez o p o ta m y a'd an g etird ik lerin i d e halka alar.
K u r'an 'a g re evreni tanr yaratm tr:
"Y eryznde ne varsa, tm n o yaratt. O, sonra ge
ynelip, g kyzn yedi kat olarak dzenledi." (B akara 29)
"Gkleri ve yery z n alt gnde yaratmtr. Bu yaratl
alt gn srm tr." (Fussilet 11-12)
B abilliler gk cisim lerinin devinim lerini b y k bir sabrla
izle m ile rd ir. Y zy llar b oyu s re n b u gzlem leriyle v ar
d k lar so n u lar, b u g n d u y arl aygtlarla yaplan lm lere
y a k n d r. Eski Y u n a n d a b u b ilg ile r d a h a d a g elitirilir.
zellikle B atlam yus, t m ortaa boyunca A vrupa'y ve br
uy g arlk lar etkileyecek b t n l k l ev ren m odelini gelitirir.
K u r'a n 'd a k i ev ren m o d eli, o g n iin d o ru lu u ta rt
lm ay an , A n tik Y u n a n 'd a g elitirilm i evren m odelidir. Bu
m o d el B atlam y u s'ta son biim ini alm tr. Yerekim i yasas
h en z sap tan m ad iin, K u r'an d a u ayetler d e geer:
"Allah odr ki, gkleri direksiz ykseltm itir; gryorsu
nuz onlar... Sonra ar zerinde egemen olmutur. Gnei ve ay
da boyun edirmitir." (Rad 2)
"Yerkreye, onlar alkalanmasn diye birtakm dalar
d iktik. Ve orada g en i geni yollar atk ki, doru
gidebilsinler." (E nbiya 31)
"O 'n u n izni olmakszn yerkrenin stne dmemesi iin
g o tutuyor." (Hacc, 65)

G r ld gib i K u ra n 'n e v re n in y ap s k o n u su n d a
yaz d k la r, o g n n bilgi d z e y in in ksa bir yinelem esidir.
E vren in o lu u m u ve in sa n n yaratl gibi k o n u larla ilgili
ay etler, o za m a n n ed em en g r olan B atlam yus ev ren
m o d e lin in y an sm alarn tar. F akat tam b ir aklam asn
ierm ez. G eri, in an an la r, M u h am m et'in o k u r y azar o lm a
dn ileri s rerler. S rad an bir kiinin bylesine b y k bir
b ilg i b irik im i ile d o n a n m o lm asn , k u tsal b ir kay n a a
balarlar. O ysa C em il Sena, H azreti M uham m ed'in Felsefesi
ad l k ita b n d a , M u h a m m e t'in olas bilgi k aynan yle
s ra la r :
a. M u h a m m e t am cas ile y ap t S uriye y o lcu lu u n d a
N a stu ri k eilerin m a n a strn d a , ra h ip B ah ira'd an H risti
y a n lk v e e itli m e z h e p le ri h a k k n d a k im i b ilg ile r
e d in m itir.
b. U kaz a rsn d a Y ah u d i, H ristiy an ve M azdeizm e
bal Iran lla rla ve p u tla ra tap an la rla tanp, tartm ve
N ejran p isk oposu Kuss bn eyda'nn vazlarn dinlem itir.
c. H ab eli kle V a ra k a 'd a n H ristiy an lk ve M usevilik
k o n u su n d a kim i bilgiler edinm itir.
d. A lv eri n e d e n iy le Y em en, S uriye, Filistin, ran ve
A n ad o lu k en tlerin e y apt gezilerde, eitli ev ziyaretlerin
d e d in sel, tarih sel ve y az n sa l g r m eler ve tartm alar
y a p m tr.
e. M ekke gibi eitli u lu slard an kiileri b arn d ran bir ev
rede b y m t r. B urada eitli insanlar tanm tr.
f. M ed in ed e Y ah u d ilerin d e rs verdikleri y erlerd e o n lar
d a n bilgi ed in m itir.
g. K abe o y ren in d in sel m erk ezlerin d en biridir. B urada
360 ta n r y o n tu s u v a rd r. M ekke'de k u tsal ilere b akm ak
M u h am m et'in ailesin in so y d an gelen grevidir. Bu nedenle
M uham m et geni b ir bilgi ve deneyim kazanr^.
G erekte byle b ir kiinin o k u ry azar olm am as d a olanak
szdr. C em il S enan n tbni Sina'nn ifa adl y ap tn d an a k

1 Cemil Sena: Hazreti M uhammed'in Felsefesi, stanbul 1989, s. 40-44

139

tard n a g re, M u h am m et H u d ey b iy e szlem esinin yazl

m as srasn d a y azm an M uaviye'ye yle seslenir:
"D ivitine ktk koy, kalem ini yan kes, be'yi uzat, sin 'i
belli ettir, m im 'i kreltme, T a h ryt giizel yaz, errehman't
uzat ve errahim 'i tecvide u y d u r? "
Bu d a M uham m et'in o k uryazar o ld uunun kesin kantdr.

M uh am m etin su n d u u yk, t ve ilkeler bylesine uzun

bir yol k at ed e rek k en disine ulam tr.
M ed in e'd ek i on yld a 24 su red e 1467 ayet sylenir. H atta
son y lla rd a hi ay e t b u lu n m az. A yrca M edine'deki ayetler
d e d in se l y a rg la r ikinci n c srad a d r. Yasal yarglar,
to p lu m sal, siyasal, askeri esaslar nceliklidir. M uham m et'in
ad ok anlr. O ysa M ekke'de M uham m et'ten ok b r pey
g a m b e rle rin a d la r anlr. S zgelim i, M ed in e'd e b r p ey
g am b erlerin ad 12 kez anlr. Buna kar, kendi ad, 47 kez
geer. M ekke'de d rd n c dnem de bile Resullk yn belirsiz
ve silik b ra k lm tr. M ed in e'd e bu y aln z aklk k a z a n
m akla k alm az, srekli v u rg u lan r. Yalnz resul denm ekle ye
tinilm ez. "R esulullah" d iy e vu rg u lan r. M uham m et iyice z
g v en k azan m tr. R esulullah sylenii M edine surelerin d e
68 kez yinelenir.
M ekke ay e tle ri, M ed in e'd ek in in katdr. S u reler ise
d rt kat. M ekke ay etleri, salt ksa deil, ayn zam an d a seci
v e k a fiy e lid ir. M ed in e ay e tle ri u z u n d u r, ancak, u y a k la r
azalm tr. M ek k e'd e s y lenen K ur'an k kende d z y a z d a n
o k iire y a k n d r . M e d in e 'd e k i s u re le r ise t m d e n
d z y a z d r. Sonuta M ekke ay etlerin d e b u y ru m lar, ykler,
tler eg em en d ir. M edine ayetleri ise b ir devlet k u ru lu u ile
ilgilidir. Bir b ak m a M ekke d n em i kuram , M edine dnem i
ise uy g u lam ad r.
M ekke, M u h am m et'in kabile peygam berlii, M edine u lu s
resu ll d n em id ir. Resul yeni bir eriat getiren peygam ber

d ir. Bu a n la m ile eski eria t s rd re n n eb id en ayrlr.

N ebiye, y alnzca v ahiy iner. N ebi bunlar bildirm ekle, ar
y ap m ak la y k m l d r. A llah 'tan ald k larn in san lara sy
ler, baka b ir eye karm az. Tanr bildirilerinin ilevi yalnz
dinsel ve u h rev id ir.
R esu ller ise eria t sah ib id ir. C em eatlarnn reisi o lurlar.
Bu y z d e n re su llarn to p lu m sa l ve siyasal ilevleri v ardr.
B unlar salt d in sel deil, d n y e v id ir de. Bu y zd en nebilerin
h ad isleri b u lu n m az. O n lard a yalnz ayetlere sayg d u y u lu r.
kinci t r pey g am b erlerd e ise hadis m uteberdir.
M u h am m et'in din i M ekke'de t m y le uhrev id ir. M edine'
d e ise d ah a ok d n y ev id ir. M edine'de b yyen d in d en ok
h k m e ttir. M u h am m et, M ekke'de vaizdir. M ed in e'd e ise
a m ird ir. M ek k e'd e b e z g in d ir, z n t l d r; M ed in ed e ise
em in d ir, c e s u rd u r. slam lk M ekke'de y alv arr, M edine'de
h k m ed er. M ekke slam ln d o u yeri, M edine k u ru lu ye
rid ir.
M ek k e'd e d in h e p b r d n y a y a b alanm tr. K yam et
y a k n d r, in san lar T anrya kfir olarak gitm em ek iin in a n
m aldr. M ekke'deki d in anlay salt kyam et, b r d n y a,
cehenn em ek sen in d e d n er. O ysa M edine'de nsanlar yaam a
a rlr. K y am etten , c e h e n n e m d e n sz ed ilm ez. slam lk
M ek k e'd e k alsay d , d in sel k u ra lla r b t n n d e n o lu u rd u .
M ed in e'd e y aam k azan d . H ristiyanlk, u h re v ilik ten g n
lk yaam a b u u k yzyl gibi bir srete d nm tr. slam
b u n u p ey g am b erin in y aam n d a salad. O na b u n u yaptran
salt p ey g am b er kal deil, ayn zam anda h k m d ar o lu u
d u r. P ey g am b erlik ve y neticilik ayr ayr b irer g oldu.
P ey g am b erli in e in an m ay a n la r b o y n u n a yneticinin klc
in a n d rd .
G erekte M u h am m et evrensel bir din tasarlam az. Geri
d in yay lm a d n ce sin e d ay an r. M uham m et'in ocukluu
u zak illerde gem itir. T m bunlara karn, M uham m et'in dini
ev ren sellik te n u za k tr. H e r y n ile A rap m illiyetiliinin
izlerin i tar. N itek im M ekke'de M uham m et yalnz kabile
n ebisid ir. M ed in e'd e k ab ileden halka ynelir. Yalnzca A rap
halkn d n r. Y alnz A raplar m riklikten k u rtarm ak is

ter. B unun en kesin kant K uran'n Arapa sylenm i oluudur.

K uran , p ey g am b er A raplara yolland iin A rapa sylenir.
"Eer biz onu yabanc dilde bir Kur'an yapsaydk, elbette
yle diyeceklerdi: "A yetleri detaylandrnal deil m iydi?"
ister yabanc dilde, ister Arapa!" (Fussilet 44)
"Biz onu sana, aklnz altrasnz diye, Arapa bir
Kur'an olarak indirdik." (Yusuf 2)
Bu gereke K ur'an 'd a d< .-rudan aklanr. Tanr eskiden de
h an g i h alk a p ey g a m b e r cellad y sa, o n u halkn diliyle yo l
la m tr:
-

"Biz, grevlendirdiimiz her resul ancak kendi toplum unn diliyle gnderdik ki, onlara ak seik beyanda bulunsun
lar." (brahim 4 )
G id erek M u h am m et A raplk bilincini iyiden ortaya kor ve
u ayeti ileri srer:
"Andolsun iinizden size onurlu bir resul gelmitir. Sizi ra
hatsz eden ey onu da zer. ok dkndr size Mminlere ise
daha efkatli ve daha merhametlidir." (T evbe 128)
G erek te M u h am m et'in peygam berlik alan d a snrldr.
Bu alan, k endi h alknn b u lu n d u u , ehirler anas M ekke ile
o n u n evresini iine alr.
"Biz sana Arapa bir K ur'an vahyettik ki, lke ve medeni
yetlerin anasn ve evresindekileri uyarasn." (ura 7)
G erekte ehirler anas M ekke'nin alnm as ile d in am ac
na ulam tr, t m u ra sonucunu almtr.
"Bugn sizin iin d in inizi kemale erdirdim, zerinizdeki
nim etim i tamamladm ve sizin iin din olarak tslam setim ."
(M aide 3)

Bu b ak m d an M u h am m et, slam olm ayan A rap m illiyeti

lerince d e b y k sayg ile alnm aktadr V
Z aten slam yeni b ir d in deil, brahim 'in d in in in A raplara zg y en id en d o u u d u r. brahim 'in dini, A llah'n tek ol
d u u n u kabul eder. Bir Tanr, bir gerek d n y a ve iyi am el ze
rin e k u ru lm u tu r. Bu ilke M usevilikte ve H ristiyanlkta
d a v ard r. slam lk d a bu k u ral zerine k u ru lu r. B unlarn
tm tek dindir.
"De, ki: Allah dorusunu sylem itir, vaadinde sadktr.
H adi artk h anif olarak brahim in dinine uyun. M rikler
den deildi o. " ( Ali m ran 95)
K k en d e b rah im 'in d in in in ad d a M slim 'dir. N efsini
A llaha teslim ed e n in d in id ir.
"Allah urunda ona yarar bir gayretle didinin. O sizi
semi ve dinde size hibir glk karmamtr. Babanz
brahim 'in dinini esas aln. Allah sizi, nceden de u Kitap'ta
da M iislm anlar diye adlandrd. (Hac 78)
Y alnz brahim deil, o n u n Yakup, Yusuf gibi oul ve soyu
d a T an rn n birli in i syledikleri iin M slim dir. M usa, sa
h ep M slim 'dir. T m brahim 'in dininin eitlem eleridir. Bu
o rtam d a M u h am m et k en d ine ilk M slm adn verir. nk
A ra p 'tan ilk M sl m olan o d u r. Yeni bir din yoktur, A raplar
ilk kez, esk id en beri var olan A rap dinine ar vardr.
K be'nin k u tsall d a b u ra d a n gelir. Kbe kitapl d in le
rin ilk atas, tek T anrcln peygam beri olan brahim y a p
m tr. K blenin K u d sten K be'ye evrilm esi M uham m et'in
k endi d in in i d o ru d a n b rah im 'in dinine b a lam asndandr.
b rah im 'in din i ne Y ahudi, n e H ristiyan, ne M slm an d in i
dir; yaln zca k en d in i A llah'a teslim etm i kul olan brahim
d in id ir.

^ Corci Zeydan: slam M edeniyeti Tarihi (ev. Zeki Megamiz) C. 4,

stanbul 1978, s. 50

A ncak slam lk, M usevilik, H ristiyanlk ve b r d in le r

d e n e ria t b a k m n d a n ay rlr. Din tek, k o u llar ay rd r.
n k k o u llar h alk lara zg d r. H alklar ayrlnca koullar
d a ay rlr.
"Her m m et iin biz, bir ibadet ekli/ bir ibadet yeri belir
ledik; onlar, onu izlerler. A rtk bu i konusunda seninle eki
mesinler. Sen de rabbine davet et/dua et. Sen, elbette ki a
rtmadan yol aldran bir klavuzsun" (H ac 67),
" N u h un ardndan birok resulleri daha loplumlarma gn
derdik." (Y unus 74),
"Biz, grevlendirdiim iz her resul ancak kendi toplu munun diliyle gnderdik ki, ki onlara ak-seik beyanda bulun
sun. "(brahim 4)
H e r h alk a, an lasn diye, o halkn dili ile peygam ber yol
lan m tr. eriat a y rlk larn n k ayna b u rd a n b alar. Din
tektir, am a p ey g am b er ayrl y z n d e n eiratlar ayrdr.
H a tta tek eriat A llah bile istem ez. eiratlar eitli ol
m al ki in s a n la r d a h a iyi sn av e d ilsin . H a n g i h a lk n
b ra h im 'in d in in e d a h a y re k te n ve salam bal o ld u u
anlalsn. Bu y zd e n eriatlar d a ayr olm aldr.
"Sizden her biri iin bir yol ve retod belirledik. Allah dileseydi sizi elbette bir tek m m et yapard.Ama size vermi
olduklaryla sizi imtihana eksin diye yle yapm amtr. O
halde hayrlarda yarn. T m n z n dn Allah'adr. O
size, ta rtm o ld u u n u z eylerin esasn bildirecektir."
(M aide 48)
D em ek ki, b t n in san lar slam y ap m ak abas yoktur.
Tanr tek eirat istem ez. b r eriatlar da hak olarak olduu
gibi d u ru rla r. G elen bir eriat brlerini o rtad an kaldrm az.
N itek im M usevi eriat d a Isa'dan sonra o rta d a n kalkm az.
slam lk g e ld ik te n so n ra d a b r eria tla r yine d u ru rla r.
Baka t rl olm asna d a o lan ak b u lunm az. O ki Tanr tektir,
p ey g a m b e rler ayn g rev le yollanm delegelerdir. P eygam

berler d e eittir. Biri b r n d e n st n tutulm az. K ur'an'da bu

aka vurg u lan r:
"yle deyin: "Allah'a, bize indirilene, brahim'e, s m a il
e, Ish a ka Yakub'a onun torunlarna indirilene, M usa'ya ve
Isa'ya verilene, ve dier nebilere verilene inandk. Bunlar
arasndan hi kim seyi ayrm ayz. Biz yalnz O 'na / Allah'a
teslim olanlarz" (B akara 136)
M u h a m m e t'in h ed efi in san lar p u ta ta p m a k ta n k u rta r
m a k tr. in s a n T a n rn n tek li in e in a n m a k la in san olu r.
M u h am m et k en d i p u ta ta p a r halkn b u n d an k u rtarm ak ister.
M usev ilik , H ristiy a n lk b r h alk lar k u rta rm tr, bu d a
k u rta r a c a k tr .
M u h am m et b r din leri d e brahim 'e dayanan hak dinleri
o larak g r r. Tek T anrl d in ler iinde en ok H ristiyanla
yaknlk d u y a r. n k H ristiy an lar arasn d a d erin a ra tr
m a y a p a n keiler v ard r. O keiler M uham m et'in syledik
lerin i y a la n la m a z la r. En nem lisi ise, H ristiy an lar, kibre
sa p ta n m a m la rd r. Y a h u d ilerse k ib re s a p p M u h am m et'i
a la y a a lm la rd r:
"u tartlm az bir gerektir ki, insanlarn iman edenlere
en iddetli dm anlk duyanlarn, Yahudilerle irke batan
lar bulursun. u da tartlm az bir gerektir ki, insanlarn
iman edenlere sevgide en yakn olanlarn "biz H ristiyanlarz" diyenler bulursun. Bu byledir. nk o H ristiyanlar
iinde derin aratrm alar yapan keiler kendini A llah'a
adam rahipler vardr. Ve onlar, kibre sapmazlar." ( M a id e
82)
M u h a m m e t M ek k e'd e K u rey lilerin basksna u ra y an
M s l m a n la r H ris tiy a n H a b e ista n 'a yollar. H rstiy an larla u zlam a iin d ed ir. Iran ile Bizans arasn d a sava s r
m ek ted ir. M u h a m m e t R u m larn kazanacan syler ve b u
k o n u d a T an rd an ay et iner:

"Yenilgiye uratld Rn... Yeryznn ok yakn bir ye

rinde. Am a onlar yenilgilerinin ardndan galip duruma gee
cekler. Birka yl iinde. , /olu/ nnde de sonunda da
Allah 'indir. O nlarn galibiyet gnnde m m inler ferahlaya
caklar" (R u m 2-4)
G e r e k te n 625 y ln d a R u m la r r a n lla n y e n e rle r. S u riy e'
y i e le g e irirle r. Bu o la y M e d in e 'd e e n lik le rle k u tla n r.
A n c a k b u u z la m a n n s rm e s i o la n a k s z d . H ris tiy a n lk
b a la n g ta k k b ir d in o la n slam l n e m se m e d i i iin ko
ru r. Z a te n M u h a m m e t M ed in e 'y e g t n n d rd n c ylnda
H r s tiy a n la r la b ir s z le m e im z a la m tr. O la y a , E b u b e k ir,
A li, m e r, O s m a n ta n k tr. B elge M u h a m m e t'in y a z m a n
M u a v iy e 'n in k a le m in d e n k a r. H rs tiy a n la r la y a p la n b u
s z le m e , H ris tiy a n v e M s l m a n la rn n n d e , K arm el d a
n d a F ry a rs M a n a s trn d a iki tarafa im z a la n r. Bu s zlem e
z e tle u k o u lla r ierir:

M uham m et, kendi dininin temsilcisi olduunu onaylatr.

H rstiyanlar da kendi inanlarnda tam zgr olacaklardr.
Onlara ait her t r tanr, tanmaz mal kendisinin ve tm
M slm anlarn korumas altnda olacaktr. Papaz ve kei
lerden, istekleriyle yapacaklar ba dnda vergi alnm a
yacaktr. Vergi zengin tccarlardan ve balknn incisinden,
madencinin deerli talarndan, altnndan, gm nden ve
br varlkl Hrstiyanlardan alnacaktr. Bu vergi yllk 12
ilini gemeyecektir. Kiilerden gleri ve yeteneklerinin s
tnde vergi istenm eyecektir. H rstiyanlar, M slm anlarla
birlikte dm ana kar savaa gitm eye zorlanm ayacaktr.
M slm anlar onlar korumak ve kollamakla ykm l olacak
lardr. H rstiyanlar ve M slm anlar tasada ve kvanta or
taktrlar. H rstiya n la r kzlarn M slm anlarla evlendir
mek zorunda deildir. Damat aday olmalar durumunda yal
nz H ristiyan olduklar iin red edilmeyeceklerdir. Taraflar
kararlarn t m yle zgrce vereceklerdir. Bir H ristiyan ka
dn, bir M slm anla evlenirse
kocas kendisine diledii ve
bildii gibi ibadet zgrl vermekle ykm ldr. M slm an
koca bu yzden H ristiyan eini boamakla tehdit edemez.

Bunlara ka rlk, M uham m et H rstiyanlardan t s l a m

dmanlarna yardmc olmamalarn ister. H rstiyanlar on
lara evlerini ve kucaklarn amayacaklardr. M uham m et,
M slm anlara tannm hak ve devleri, M slm anlarn de
netim indeki H rstiyanlara da tanmaktan ekinmez. Ksaca
M u h a m m e te gre onlar da "
eriatn gerei olarak"
H r s tiy a n d r la r *
N e var ki, M uham m et'in k u rd u u b u dzen ve getirdii bu
anlay, ksa s re sonra b o zu lu r. M slm anlk yaylp gle
nince arad ak i atm a k en d ili in d e n su y z n e kar. Oysa
M u h am m et'in din i tek Tanrl d in d ir. sa hak peygam beridir.
T anr b ak ire M eryem 'i g ebe b rak m tr. C ebrail M eryem 'e
n e fe s le f le m i tir . Bu b a k m d a n Is a 'n n s z le ri d e
v a h iy le rd ir. Isa l le ri d iriltir. T m b u n la ra k arn , Isa
T anr'nn o lu deildir.
"Rahman ocuk edindi dediler. Andolsun ki, 'siz pek kt
bir iddiada bulundunuz! Bu sznz yznden nerdeyse gkler
atlayacak, yer yarlacak ve dalar yklp dalacaktr.
Rahman iin ocuk iddia ettiklerinden tr. ocuk edinmek
rahmana ya km az." (M eryem 88-92)
O ysa kilise H ristiy an l "lem e" (baba, oul, k utsal
ru h ) ve Is a n n T an rl ze rin e k u ru lm u tu r. Y ukardaki
ay etlerd en sonra yle denir:
"Gklerde ve yerde bulunan herkes R ahm ana kul olarak
gelecektir" (M eryem 93)
Bylece sa'nn, T an r'n n olu deil, kulu ve peygam beri
o ld u u v u rg u lan r. Isa'nn T anrnn olu saylm as anlayna
kar ok se rt tepki g sterilir. K endisi d e Tanr setii p ey
g am b erd ir. A m a srad an , lm l bir insandr. M uham m et'e
gre lem e retisi ok Tanrcln kalntsdr. Tanrnn

1 Aytun Altndal: Laiklik, stanbul 1986, s. 40-42

(baba, o ul, k u tsal ru h ) o ld u u anlayna dayanr. sa, ola

an b ir a n a d a n do m a bir peygam berdir, tsa'm n lm d e b
t n insan l n g n a h ta n k urtulm as iin deildir. Bu anlay,
T a n r'n n a d a le tin e k ar b ir h ak szlk tr. Tanr, b ak alar
nn g n ah n , bir baka insana ykleyip ona detem ez.
K kende H ristiyanlkta d a bu k onuda gr birlii b u lu n
m az. Szgelim i skenderiye piskoposu, sa'nn T anrlk zel
liini y ad sr. M u h am m et birbiri ile didien bu H ristiyan a n
lam azl n d an tiksinm itir. R um suresinin 32. ayetinde yle
seslenir:
"Onlardan ki, dinlerini paralayp hizipler/ frkalar ha
line geldiler. H er h izip kendi elindekiyle sevinip vnr."
(Rum 32)
K kende d in le r hibir zam an onu bildiren peygam berlerin
d in i d e ild ir. sa'nn d in in i kilise ve tarik atlar d e itirm i
tir. M u h am m et'in slam ln sonraki M slm anlar deitire
cektir. Bylece iki d in in y an d a la r arasn d a y zy llarn o
uzu n , o korkun, o m ilyonla insan kanna m al olan boum alar
b a la r.
M u h am m et'in slam l brahim 'in d ininin A raplara zg
gelii o larak balad alak gnll yolculuunu giderek tek
din, son d in ilkesi ile s rd r r. br d in ler ve ilkeler eskidir,
an g erisin d e kalm tr. Tanr gelien d n y an n koullarna
u y g u n son kitab yollam tr.
K u r'an d a b r d in le r iin d e belirsiz b ir y o ru m getirilir.
M u sev ilik , H ris tiy a n lk d a h ak d in id ir. A ncak b u n la rn
hakllklar slam ln d o u u n a k ad ard r. Z aten onlar kendi
dinlerini b o zm ulardr. K uranda bu bozulm a ak biim de v u r
gu lan m tr. O d in le r b o zu ld u u iin slam lk km tr. Bu
y z d e n M usevisi d e H n stiy an d a t m y le kfirdir, inan
szdr. K iliseler b irer k f r tap n a n d an baka bir yer deil
dir. Bu y zd e n , Fatih S u ltan M ehm et A yasofya'y cam i y a p
t iin k u tsal b ir sultandr!
te y an d a n , M sl m anlk, inanlarn uygulan bakm n
d a n H ristiy an l aar. Kiiye yeni h ak ve zg rl k ler geti
rir. Sz gelim i, b ir M slm anla A llah arasna kim se girem ez.

N e M sl m a n o lacaksn, ne d e M sl m an lk tan kacaksn

d iye biri b u y u ra b ilir. O ysa H ristiyanlkta bir kii ancak ki
lise a ra c l ile H ris tiy a n o la b ilir. K ilise b ir k iiy i
H ristiy a n lk ta n k a rd k ta n so n ra h er ey b itm itir. O ysa
slam lk h e r iki b a k m d a n laiktir. M sl m an lk ta zorlam a
b u lu n m az. Hi kim se y a p tk larn d an dolay bir M slm anla
h esap laam az. H esap so rm ak y aln z A llah'n hakkdr.
"O halde tebli etm ek sana, hesap sormak bize der."
(Rad 40)
"Kim kfre saparsa
inkr kendisi aleyhinedir." ( R u m
44)
"Sizin dininiz size, benim dinim bana" (K firun, 6)
"Dinde bask-zorlama
tiksindirme yoktur" (B akara, 256)
Yine ileri s r le n iyim ser savlar bitm ez. slam lkta kim
seyi ld rm e hakk d a y oktur. ld rm e ancak ksas d u ru m la
rn d a s zk o n u su olabilir. A llah yaps olan insan ykm ak,
T anrn n eserini ykm ak, en b y k sutur. Ancak o n u n cezas
l m d r. K ur'an 'd a bu konu d a aktr:
"Allahn saygyla layk kld cana hakl bir sebep yok
ken kym ayn." (Isra 33)
V icdan zg rl , baka d in d en olanlara sald n da yasak
lanm tr. Szgelim i M edine'de inen u sureler vardr:
"Allah sizi, din hakknda sizin le savamayan ve sizi
yurtlarn zd an karmayan kimselerle iyilik etmekten, onla
ra adaletli davranmaktan men etmez. Allah adaleti ayakta
tutatlan sever. Allah sizi ancak din hakknda sizinle sava
an, sizi yu rtlarnzdan karan, karlmanza yardm eden
kim selerle dost olm aktan yasaklar. Byleleriyle dost olan
lar, zalimlerin ta kendileridir." (M m teh in e 8, 9)
Yine ay n iy im ser sav lara gre M uham m et slam lnda
cihat d a saldrm ac deildir. A ncak M slm anla dm anlk

b esley en lere k ard r. K ur'an b u n u yineleyen ayetlerle d o lu

d u r. Szgelim i:
"S izin le arpm aya girenlerle Allah yolunda siz de
arpn. A m a haksz yere saldrm ayn/arpm ada zulm e
sapm ayn. nk Allah, snr tanmaz azgnlar sevmiyor."
(B akara 190)
Onlarla eitlenesiniz diye kfre saptnz gibi kfre sap
m anz istediler. O halde, Allah yolunda
g edecekleri
va k te kadar o nlardan dostlar ed in m eyin . Eer y z
evirirlerse onlar yakalayn ve bulduunuz yerde ldrn."
(N isa 91)
"Onlar yakaladnz yerde ldrn; onlarn sizi kar
dklar yerden siz de onlar karn. Fitne/ bask ve bozguncu
luk, M escid-i Haram 'da, onlar sizinle arpmaya girinceye
kadar siz de onlarla arpmaya girm eyin. Eer sizinle ar
pmaya girerlerse onlar ldrn, ite byle verilir kfre sapanlarn cezas." (B akara 191)
Bu ve b enzeri savlara gre M uham m et'in dini kl dini d e
ild ir. C ih a t an c a k h a k k a teca v z ed e n le re ve slam lar
y u rtla rn d a n k a ra n la ra k ard r. Bu d u ru m u M u h am m et
y a z l b ir a n tla m a y a d a d k m t r. A m a M u h am m et
d o ru d a n k en d isi 28 sav a y a p p sava yoluyla yaylm ann
n c l n y ap ar. S avalarda lenler ehit saylr ve bunlara
d o ru d a n cennet szverilir.
A ra p lard a sava ru h u , an hret, saygnlk ve ganim et,
baka zendirici nlem leri gerektirm eyecek itici glerin b a
n d a gelir. D nyevi k arlar ile m anevi karlar birbirleriyle b a d atrlr. M u h am m et, kutsal d in u ru n a savata len
sav alara teki d n y a d a k i yaam ylesine ekici bir b i
im de b etim ler ki, l m d en sonraki yaam , ehit dene, yer
y z n d e ancak m cadele ile elde edebilecei en b y k haz ve
zevklerin b ir d ev am o larak g r n r. Gerekte A rap halk is
tek lerin d e son d erece alak g n ll d r. Yaam biim i d a y a
lndr. A m a b ir tek ak k o n u su n d a alabildiine d u y arl ve
du y g u lar zor d o y ru lu r bir insan olarak karm za kar. O nun
iin, g zel b ir k ad n , h er eyden d ah a deerlidir. Byle bir

k a d n u ru n a , y aam n h er an feda etm eye h az rd r, ite

M uham m et'in retisine gre, cennetten gzel kadnlar da ek
sik olm ayacaktr. Tenleri kar gibi, kara gzl huriler ve enfes
v cutlar en b y k m u tlu lu klar sunm ak iin, onu cennette bek
lem ek ted ir. A yrca t m teki h az ve zevkler, d an s ve m zik,
grkem li saray lar ve b ah eler d e cennetin do n an m lar a ra
sn d a d r. K k en d e, A ra p la r M u h am m et'ten nce l m d en
sonra yaam d n cesin e yabancdr. M uham m et'in lm den
so n ra y a a m d n c e s in i H ristiy a n lk ta n ald kesin d ir.
A ncak b u y aam , A ra p h alk n n beenisine gre tasarlar,
c a n la n d rr. H r is tiy a n la r d a T a n r'n n b r d n y a y
y zy llar b o y u n ca y e ry z n d e tandklar en b y k hazlarla
do nanm , m ad d i b ir d n y a olarak dlem ilerdir^.
m er d n em i, slam tarih in d e A rap u lusuluu asndan
nem li bir evredir. A rap u lusu lu u n u n balangc m er dne
m ine u za n r. m er'in ad aleti slam tarih in d e d illere d estan
dr. m er, b ilindii gibi balangta M uham m et ve Ebubekir'i
slam o ld u k lar iin ld rm ek istem itir. A ncak geree erip
bu e y le m in d e n p i m a n lk d u y m u tu r. A m a b u kez d e
M sl m a n l k a b u l e tm e y e n z b ab a sn ld rm t r.
A ra p lk ru h u o n u n h alifelik d n e m in d e b a n az b ir A rap
u lu su lu u n a d n m t r. M uham m et kendini salt A raplara
yollanm b ir p eygam ber sayar. B unu yakndan bilen m er d e
b t n g c n A rap birliini salam aya verir.
M u h am m et o b asit A rap evresinde bir din ve devleti k u r
m ay b aarm tr. A m a artk y o rgun ve ypranm tr. Son yl
la rn d a h a sta d r. Y llar iinde ard arkas kesilm eyen vecd
n betleri zam an la artm tr. P eygam beri tere batran bu s
rekli vecd n b etleri ve h ay a lle r iyice y p ratm tr. Bir d e
b u n a yeni d ev let y ap sn n rgtlenm esi iin giritii aba ve
m cad e leler ek len m itir. A yrca ilerlem i yana karn d o
k u z ei ile s rd yaam , P eygam berin saln iyice yorm u tu r ^ . H icretin o n u n cu yln d a, a r h asta b ir biim de,
M ekke'ye son ziyaretini yapar. O g nden g n m ze dek koru-

1 Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 45-46

^ Auguste Bebel: y. a. g. e., s. 36

n ag elen hac ziy areti farzini y erin e getirir. Am a lm yine

bek len m ed ik b ir g n d e olur. H erhangi bir vasiyette, gelecee
ynelik bir tte b u lunm az. T anr'dan lm zerine herhan
gi ileti d e gelm ez. 8 H aziran 632'de, ad o g n d en sonra d n
y ay a y a y la n a d a m , en sevdii kars A ye'nin k o llarn d a
yaam a g zlerin i yum ar: "A sy a'n n o g n e d ek k ard en
b y k ad am ve d n y a n n grd en b y k adam lardan b iri
d ir " 1.
P eygam berin lm zerine toplum arm br. N e yapaca
n bilm ez. m er klc k ap p ortalara der. O nun M usa gibi
Tanr ile g r m ey e gittiini geri geleceini syler. Panik b
y k t r. H e r k afad an b ir ses kar. A m a sonra asl sorun gz
n n e gelir. slam devleti ne olacak? Yirmi yllk em ek. On
yllk rg tlen m e bir an d a kecek m idir? Devletin ku rucusu
lm t r, a m a d e v le tin y aa m a s g erek ir. D ank A rap
b o y lar b irle m i b ir u lu sla m a sreci b alam tr. m er
M uham m et 'in k u rd u u devleti en iyi Ebubekir'in gtreceine
inanr ve on u halife gsterir. O toplantda bulunanlar b irer bi
re r b u neriyi kabul ederler. Am ac M uham m et'in eserini ko
ru m a ve g len d irm ed ir. M uham m et yaarken d in yzeysel
olarak yaylm t. P eygam ber onu istedii gibi ynlendiriyor,
u z a tp k sa lty o rd u . E b u b ek ir d in i d e rle d i, to p lad . A rtk
yeni bir b u y ru k gelm iyordu. M uham m et'in ynetim ine gre din
k relem ey e b alad . M u h am m etin lm eden nce planlam
o ld u u S u riy e seferini g erek letird i. Baar kesindi. T m
Suriye slam im p a ra to rlu u n a katlm t.
M u h am m et d in ve d e v le t bakanln kiiliinde b irle
tirm iti. P eygam ber ve d ev let bakanyd. im di o iki san ha
lifeye g e iy o rd u . P ap alk la k rallk b ir kiide b irleiy o rd u .
Bu sonsuz bir gt. Ebubekir on iki yl srecek ynetim kousu
na byle b ir g le b aly o rdu. Am ac M uham m et'in k u rd u u
d e v le ti y a a tm a k t. A m a b u y le s in e k o la y d e ild i.
B edeviler b ir b ir M sl m a n lk tan k o p u y o rlard . G erek a n
lam d a hibir za m a n d a M slm an olm am lard. B edeviler
b ab o g eb elerd i. N e d in n e d e d z e n tan rlard . bni

H a ld u n ' u n syledii gibi b u hain insanlar yam a ve talanla

y aam ay y aam biim i ed in m ilerd i. B tn d n y a halklar
a ra sn d a d isip lin e en az y atkn o lanlard.
N ite k im M u h am m et b ed ev i M slm anlnn n e lde
p am u k ipliine bal o ld u u n u pek iyi biliyordu. Ama gerek
i biim de ii o lu ru n a brakm t. Bedevilerin byk ounluu
nam azn ne o ld u u n u bilm iyordu. br d nyadan ve dirili g
n n d e n ise t m d en habersizlerdi.
E b u b ek ir'in halifelik y lla rn d a bedevilerin yen id en yola
getirilm esi gerekti. A m a b ir y an d a n slam byrken, te y an
d a n y ap sn d a d a d e im eler o luyordu. slam lk b u hain d i
n am ik en in v asflarn a b r n y o rd u . Sava, yaylm ac,
kavgac b ir ierik k azam yordu. Ebubekir dnem i bylesine zor
d nem i ab . O nu izleyen m er ise M uham m et'in dncesini
iyice b iliy o rd u . H er ey A rap d ev letin in glenm esi iindi.
m er, slam im p ara to rlu u n u tm A rap yarm adasna, Suriye
ve Irak'a , o ra d a n H a zar denizine, batda d a M sr ve K uzey
A frika'y a k a d a r gen iletm eyi baard .
P e y g a m b e rin h a re k e tle ri ve y ap tk lar T anr istem i sa
ylm t. S n n etti. lk h alifelerin y ap tk lar d a peygam berin
y a p tk la r gibi k ab u l ed ild i. O n lar zaten M u h am m et'in en
y a k n la ry d . Islam a b a llk ve itenlikleri b t n slam
lka b en im sen m iti. Bylece o nlar M uham m et'in peygam ber
sann tam ay an ard l o ldular. Yeni olaylara ve yeni gerek
sinim lere k ar v erd ik leri k ararlar dinsel b u y ru k ierii ta
yordu.
m er g en i im p a ra to rlu u n eitli ey a le tle rin d e, A rap
g m en lerin s rek li y aayacaklar yerleim m erkezleri k u r
d u rm a y a balad. Bu nlem , u zu n dnem de egem en A rap hal
k nn p aralan m as d u rd u ru r. A raplarn b r halklar arasn
d a erim elerin e engel olur. m er, g iderek ayrlk eilim leri
artrr. A ra p la rn ele geirdikleri to p rak la rd a to p rak m lki
y etin i y asak lar. A m ac A ra p larn yerleik yaam a gem ele
rin e en g el o lm ak tr. A ra p lar yerleik yaam a geerlerse sa
va y ap larn y itirirle r d n ce sin d e d ir. Ayrca A rap d ili

ni t m im p a ra to r lu u n b iricik g n l k k o n u m a d ili ve
alveri d ili k o n u m u n a sokarV
m er A ra p lara "Sakn A rap o lm ay an larn ahlaki ile eit
o lm a y n " d iy o r d u . H ris tiy a n A ra p la rd a n o la n slam
M eden iy eti T arihi yazar Corci Z ey d an vnerek yle der:
"slam iyet Arab olmayanlar aleyhine Arablar birletiren,
Araplarn uyanndan baka birey deildi
m er A ra p la rd a n klelii k aldryor. m er'e gre A rap
kle o lam az. "Ulu T anr A rap lara bunca yabanc lkeyi al
m alar iin b a lam as y an n d a A rap larn birbirlerini kle
y ap m ala r p ek irkindir." Bu y zd e n m er, slam lkta kle
lik y o k tu r. H a d is in e d a y a n y o r, an cak b u h a d is y aln z
A ra p la r iin geerlidir!
Bu ru h iinde m er, A rap y arm adasndan b t n A rap ol
m ay an lar kard. M edine'ye A rap olm ayan biri girem ezdi^.
Yine ay n d n e m d e A rap lk d in b irli in in st n d e tu tu lu
y o rd u . m er, Suriye ve Irakta'ki H ristiyan A raplara d a ok
y ak n lk , iy ilik g sterd i. H ristiy an A rap lar k en d ilerin d e n
cizye aln m asn a kar ktlar. n k kendileri d e A rap't.
m er b u n u d a onaylad. Yalnz doacak ocuklar H ristiyan
olm am as kouluyla^.
H alife m er d n e m in d e A rap lar nasya kaplarn z o r
la m a k ta d r. A rap y ay lm asn n u zak lk elere d o ru u z a n
m as ile to p lu m d a k en d ili in d en u lu sal ayrm lar d a balar.
A rap y a rm a d a s ald n d a ilk k arlalan to p lu m tranllar old u . ran eski bir u y garln kaltn tayordu. Binlerce
y llk b ir u y g a rlk lk e le riy d i. B a rn d a d e iik d in le r
b y tm t . Z e rd t, M ani d in leri o n u n r n y d . Pers
im p arato rlu u gibi b y k bir devlet geleneini koym utu tari
h e. B y lesi b ir o r ta m d a A ra p la rn ilk s rt m e le ri
ran lIlarla o ld u .

1 Auguste Bebel: y, a. g. e., s. 43

^Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 44
3Corci Zeydan: y. a. g. e . , s. 44-45
^Corci Zeydan: y. a. g. e ., s. 47

154

 m er h em d in d a r hem A rap ulususu idi. D indarl n ed e

niyle b ir n o k tay a d e in eitlikiydi. O n u n d n em in d e A rap
ulusu lu u A rap olm ayanlara kar dm anla dnm em iti.
m er d n em in d e slam devleti izgisini belirlem iti. O nun l
d r lm esi ile seilen O sm an, Em evi ailesindendi. Em evi ai
lesi O sm an d n em in d e d ev letin nem li noktalarn ele geir
m eye b alam t. N itek im yeeni M uaviye'yi am valiliine
atam t. O sm an , E bubekir'in olu M uham m et d zenledii
b ir su ik a st so n u cu e v in d e ld rd . Ali H alife seildi, am a
M uaviye A li'nin halifeliini kabul etm edi. U zun u ralar so
n u n d a d e v le te e g e m e n o ld u . Bylece slam d e v le tinin
Em eviler dnem i balyordu.
Ali ile M u a v iy e 'n in sav a ay n za m a n d a M ed in e ile
M ekke'nin a rp m asd r. K kende slam lk M ekked e tu tu
nam am tr. M u h am m et M edine'ye snm ak zorunda kalm
tr. M u h am m et, M ekke'nin alnndan sonra da kendi kentin
d e k alm az , y e n id e n M ed ine'ye d n er. Takvac M ed ine ile
d n y a c M ekke a ra sn d a k i kar sav ad r. M edine ensar
slam ln k t o lm u tu , tslam n ilk fakihleri, ilk hadisileri, ilk k elam clar o n la rd a n kacaktr. M edineliler k u r
d u k la r slam l n ilk b ilginleri d e o lurlar. M edine Islam n
beii, ru h u , ah lak ve izandr. slam devletinin m erkezidir.
M ekke'ye K u reyliler egem endir. B alangta K ureyliler
M sl m an l n en am an sz d m an d r. M uham m et'i M ekke'
d en k o v m u lard r. U h u t'ta M u h am m et M ekkelilerin elinden
cann kl p ay k u rtarm tr. H endek savanda slam bo
m ay a g elm ile rd ir. M ek k e'n in Islam n eline g em esinden
sonra bile M sl m an olm am lardr. Ancak H uneyn savan
d a n so n ra M u h am m et o nlar sava talan ile bol bol d llen
d irince M slm anla gem ilerdir. Bu ise M uham m et' in l
m n d e iki yl ncedir. P eygam berin ld n d e kim se onlara
n em verm ez. ki yl ncesine dein slam a kar direnleri
b ellek lerd en silin m em itir. Ayrca askeri b ir gleri d e b u
lu n m az. Y alnz ticaretten ve kazantan anlarlar. Tm bu
k arclk larn a k arn Em evi ve Abbasi egem enliinin kaym a
n yine K ureyiler yem ilerdir. nk M uham m et bu boydan
g e lm e k te d ir!

M e d in e lile r b u n ca em ek le rin e k arlk, M u h am m et'ten

sonra d e v letin k en d i ellerinde srm esi gerektiine inanrlar.
lkenin egem eni o nlardr. T m m addi g M edine'nin elinde
dir. M u h am m et'in l m n n ard n d a n tartm alarn ard n d a
bu egem enlik ekim eleri yatar. A m a Ebubekir'in tem kinli belag ati, m e r'in co k u lu jesti, slerin b u n lar destekleyii,
M edin elilerin d ev leti ele geirm ekten alkor.
M u av iy e Em evi saltan a tn n old u u n ca K urey b o y u n u n
A ra p d e v le tin d e etk in li in in k u ru c u su d u r. K urey ailesinin
e tk in li in i k o y m a k iin h er y o la b a v u ru r. H alifelerin
K u rey ilerd en o lm as gerektii y o lu n d a h ad isler d z d r r.
P eygam b er ve ilk halifelerin K ureyi olm asn kant gsterir.
K urey liler i / i 'a s k e r o lm ayabilirler am a, zekidirler, yneti
cidirler, rg t d rle r. slam devletine devlet rg t n onlar
y e rle tirm i tir.
A ncak K ureyliler hibir za m a n iyi M slm an olm azlar.
slam d ev letin i d n y a zevklerine, insan ihtiraslarna s r k
le ler. K ureyi halifelerin de zerrece kutsal d u y g u bulunm az.
Em evi b akenti olan am 'n saraylar zevk, elence, cm ble
nlar. M u av iy e'n in A li'yi yenm esi gerek anlam da, slam 'n
yenilgisi o lur. slam ' ellerin d e tu tan halifeler dini saray la
rnn eiinden ieri sokm azlar.
E m eviler iki n o k d a m er'd en ayrldlar. m er d in d a rd ,
b u n la r d in sizd i. m er yalnz A rabi tuttu. B unlar A rap olm a
y an lara d m a n kesildi. Bu y zd e n Emevi A rap u lusuluu
sald rg an d . Salt kar iin deil, A rap olm ayana zarar ver
m ek ten d e zev k d u y a rd . oven b ir m illiyetilikti. A rap ol
m ay an la r b ir y an a k en d ileri gibi d n m ey en A raplar bile
kltan g eirm ek ten ek inm iyorlard. Szgelim i, K erbela'da
M u h a m m e tin to ru n u H s e y in 'i t m ailesi ile b irlik te
ld rd le r. Y ezit 63 y ln d a M edined e toplu kym y ap p ,
e n sa r o rta d a n k a ld rd . O n d a n ksa s re so n ra H accac,
m ancn k larla M ekke'yi y k ara k ald. A bdullah bni Z b ey
in ban kendi ile kopard. g n sreyle Kerbela'da srekli
a d a m ld rd . O rd a n M ed in e'y e g itti. M ed in e h a lk n
k ltan geirdi. K aps kapal evler hem en yakld. Kim ele
g e irild iy se k ltan geirildi. K u ran lar p aralan p ay ak lar
a ltn a atly o r, k a d n la rn y am ak la r y rtly o rd u . Em evi

e g e m e n li i A r a p v a h e ti n i d o r u k l a r a k a r m t.
Isla m b ilim c i D o z y 'in d e d i i g ib i "Em evi d n e m i eski
p u ta ta p a rl n d o n a m n d a n b a k a b ire y d e ild i. A ra p
ovenizm i k en d in i r nevi sa lta n a tn d a b u lm u tu . "Her kim
Araplara buzederse Allah da o m buzeder" d iy e b ir h ad is
u y d u rm u la rd . P e y g a m b e r A ra p 't, K u r'a n A ra p ay d .
B ylece s z k o n u su h a d is in gereklii ta rtlm a zd . A rap
olm ayanlara kar A rap stnl bu tem el zerinde kuruldu^.
E m eviler d n em in d e t m A rap olm ayanlara "Mevali" ad
verildi. Bu szck balanm kleler an lam n a gelir. M avla
k k n d e n d ir. B alanm klenin eski efendisiyle arasn d a
b elirli b ir h u k u k ilikisi v ard r. Bu h u k u k sal iliki h er iki
kesim e d e y k m l l k ler getirir. slam n erken dnem lerinde
azadllarla, efendiler arasn d ak i b u iliki, b y k nem tar.
M avla d e n e n b u kiiler nem li ilevleri olan ayr bir toplum
sal kesim i o lu tu ru r^ . B ilindii gibi slam lk klelii k ald r
m az. slam geleneinde kleler zg r insanlar gibi, ayn nite
likte a d la r tam azlar. K lelerin ad lar, deiik o lu r ve ilk
d u y u ta ran ve T rk kkenli olduklar arm n yaratr^.
O nlar k f rd en im an a karan A raplardr. yleyse bu kle
lerin A rap 'a so n su z m in n etta r kalm alar gerekir. Klenin g
revi efendisine m u tlak itaat ve saygdr. B tn A rap olm a
y a n la r A ra p k arsn d a efen d isin e eilen kle yn lard r.
A ra p la r A ra p o lm a y a n n a rk a s n d a n a m a z k la m a z la r.
M ev aliler g n m z d e k i so y ad ilev in d e k n y e alam az.
K nye alm ak A rap 'n h ak k d r. A rap yem ee o tu rd u u n d a
M evali a y a k ta d u ra c a k tr. A rap o lm ay an lar k ad olam az.
Kadlk yalnz A rabn h akkdr. Bu d a bir hadise balanm
tr: K adlk an ve eref sahibine dolays ile A raplara veri
lebilir. A rap lar efendi, b rleri kledir. A rap yalnz siyaset
y a p a r ve y n etir. b r t m yorucu iler M evaliler iindir.

^Corci Zeydan: y. a. g. e., s. 99

^Bernard Lewis: slamn Siyasal Sylemi, stanbul 1993, s. 80
^ Ali Mazaheri: O rtaada M slm anlarn yaaylar, stanbul 1972,
s. 51

Y o llan M ev a liler y ap a cak tr, ay ak k ab lar M evaliler d ik e

cek tir^ .
Ksa s re nce b irb irin e yiyen boylardan oluan l Arabi
iyice z g v e n k az an m tr. A rap lar salt yap olarak sekin
d e ild ir. U z v iy e t b a k m n d a n z g n zelliklere sah ip tir.
S zgelim i b ir A rap k ad n elli kez gebe kalabilir. Bu kadn
K u rey ise b u say altm a kabilir. A rap kan tayanlar
fel gibi h a s ta lk la ra y ak a la n m azlar. Fel o lan n k an n d a
kesinlikle, an a y a n n d a n b ir karklk vardr.
Em eviler A rap st n l n glendirm ek iin en gl silah
olarak d ili ele alrlar. E m evilere d ek A rapa resm i dil deil
d ir. M sr'd a K iptiler, S u riy e'd e R um lar, Irak'ta A rap olm a
y a n la r o u n lu k tad r. A rap lar o ralard a yalnz istilac ve y
neticid ir. H e r lk e yerli d ilin i kullanr. Em eviler, A rapay
b t n d e v le tin resm i dili y ap a rlar. E m evilerin d rt halife
lerd e n ay rla n ikinci nem li yan lar ise harcam alar idi. lk
halifeler ta h t y erin e k oyun p o stu n d a otu ru y o rlard . M uaviye
eitli ta h tla rd a n y aln z b irin e 110 bin m iskal altn kaplatm t. N a m a zd a bile halk ile yneticiler arasnda ayrm ba
lad. M u av iy e m escitlere m ahvil y ap trd . K endini h alk tan
so y u tla d .
A rap olm ay an lara bask, sindirm e b u n u n la d a bitm ez. Bir
g n A rap o lm ay an larn oalm as d u ru m u n d a A raplarn ya
am tehlikeye girebilir. Bu n edenle 2. M uaviye M evali soy
krm n a giriir. A rap o lm ayan M slm anlar ldrlecektir.
A m a A ra p o lm a y a n la r A ra p la rd a n b irk a k a t fa zlad r.
Byle b ir so y k rm n d a A rap lar yenik kabilirler. Bu korku
ile so y k rm n d a n cayarlar^.
O ysa slam im p arato rlu u giderek uzak lkelere uzanyor
d u . D eiik h alk lar slam a g irm eye zorlan y o rd u . m er d
n e m in d e filizlen en u u b iy e eylem i y en id en gelim eye b a
lad. u u b iy e eylem i, d e zaten , M slm an A rap larn gittik
leri y erle rd e h u k u k ve siyasal b ak m lard an ken d in d en baka
h alk lar z e rin d e s t n l k k u rm a abalarna kar direniti.

1Corci Zeydan: y. a. g. e. s. 79-84

^Corci Zeydan: y. a. g. e ., s. 159

158

Bylece to h u m la n m er d n em in d e atlan blnm eler Ali d

n e m in d e alev len d i. u u b iye y an d a la r tm M slm anlarn
eitli in i s a v u n u y o rla rd . A b d u llah bni Sebe adl Y ahudi
kkenli b ir M slm an szkonusu m ezhebin kuram n belirledi.
Bu siyasal akm d in sel b ir giysiye soktu. Siyasal m ezhepler,
A li'y e y a n d a lk ya d a k a rtlk b i im in d e g eliiy o rd u .
H a ric ile r A li k a rtla rn , ia ise Ali y a n d a la rn tem sil
e d iy o rd u . Iran iilii, siyasal bir m ezh ep olarak p arlam ay a
balad. G erekte O n iki im am ve P eygam ber soyunun en ateli
sa v u n u c u la rn n ra n 'd a n k geliigzel deildi. ran, eski
b ir k lt re sah ip ti. eitli d in ler y aratara k birok aam alar
y ap m t. K kl b ir u lu sal bilin salam t. M slm anl
ran'a g t re n A raplar, Iran saraylar ve C em id dinsel ayin
leri k a rsn d a irk ilm ilerd i. Eski Iran tap n ak larn n bilgin
ve k lt rl d in ad am lar, M slm anln tem el dncelerini
k en d i d a v ra n la rn a u y d u ra ra k y ayyorlard. Eski lran llar
A rap lara taz d erlerd i. Bu szck, A rabn vu cu t zelliklerini,
hzl kom asn, ve d iren iin i anlatyordu.
Iran artk , y z y lla rd r savat "Turari', T rk ana y u r
d u n u u n u tm u a b en ziy o rd u . A rap akn, T uran'n kutsal bay
rak larn ele geirm i, k u tsal tapnaklarn ykm , h an so y u
n u s n d rm , t m varln kertm iti. Bu ykntlar iinde
yeni d n ce le rd en yeni esinler alp inanlarn yenilediler.
slam lk ise to p lu m sa yaam bedevilik, siyasal ko n u m u
so y g u n c u lu k ze rin e k u ru lm u b ir halk arasn d an km t.
A ra p lar M sl m a n lk tan nce, birbiri ile bouan iki b y k
b o y a a y rlm la rd . Bu b o y la rn d a a lt b irim le ri v a rd .
B oylar k e n d i a ra la rn d a "gazve" d ed ik leri kabile savalar
y a p y o rla rd . B irb irin i b a s p m a lla rn y a m a ly o rla rd ,
ilkel l y aan ts l h alk n n toplum sal d zen i d u ru m u n
d ayd. Kan akrabal glenm i, en yksek toplum sal aam a
olan b irlik u lu sal birlik d u y g u su u y an m am t1. M uham m et
b y k b ir coku ile A raplardaki airet ru h u n u ulus ru h u n a d
n t rm e y i b a a rm t. E m ev iler a ire t ru h u n u y e n id e n

1emsettin Gnaltay: TTK Belleten c. VII, say 25'den Cemal Kutay,

M slm an Kardeler Hareketi, stanbul 1977 s. 133-134

u y a n d rp g len d ird iler. K ltr ve uygarlkta bedevilerden

ok gelim i olan b r M slm anlar dladlar. D aha nce d e
s y le n d i i g ib i, o n la r M evali (b a lan m kle) o lara k
g rd le r. K en d i ara la rn d a k i soy akrabalna b y k d e er
v erm e y e b alad lar. Bu tu tu m , A rap o lm ayan M slm anlar
a ra sn d a to p lu m c u lu k akm n d o u rd u . M uham m et'in ailesi
H a im o u lla r ile, 3. H alife O sm an ve M uaviye'nin ailesi
o la n E m ev i o u lla r a ra s n d a , ls la m d a n nce v a r o lan
d m an lk ve ekim eyi ateledi.
H a im o u lla r, siy asal karlarn M u h am m et'in ailesine
sevgi, sayg ve d o stlu a b alam lard. B unlar d in birliini
sa v u n u y o rla r, M sl m an lar d in halkasyla kendilerine b a
lam ak istiy o rla rd . E m eviler ise d in e saygszlk y ap p , bu
ba zay flatm a y o lu n u tu tm u lard . Em eviler M slm an ol
m ay an A ra p la ra k ar A rapl sav u n u y o rla rd . K endilerine
y an d a o lm ay an A rap lar y an n d a soy ban glendirm e si
y asetin i g d y o rla rd . Byle b ir saltan a t s rd rm e siyasas
izliyorlard. A ncak Em evilerin h er eye kyan soyguncu yne
tim ine kar, g id erek tepkiler geniledi. H aim o u llan d a bu
te p k ile ri k k rty o rd u .
ia iindeki G aliye kolu, A li'de T annlk old u u n a inan
y o rd u . G n m z e d e in u zan an N usayriler ia'nn Galiye ko
lu n a d ay an r.

11
YZYZE

m er d n e m in d e A rap lar C ey h u n Irm ana d ay a n m

lard. Fars d ev leti yklm , slam o rd u la r T rk snrlarna
y a k la m t. G eri m e r H o ra s a n 'a y o lla d v a lile re
C ey h u n 'u gem em elerini salk verm iti. A m a genellikle vali
ler b u s z p ek tu tm am lar, frsat b u ld u k a aknlar yapm
la r d .
A ra p la r 6 5 2 'd e H a z a r H a n l sn rla rn a ile rle d ile r.
H a zar d en izin in b atsn d aki efsanevi ve korkun bir yer say
lan D erb en t G eidini tekbir ile getiler. Iranl M slm anlar
d eh e t verici b ir y er say lan D erbent'e gitm eye kar ktlar.
T rk le r ise slam o rd u la r n n c e sa re tle rin e am lard .
O n lar m elek lerin k o ru d u u n u san m lard . T aberi'ye gre
T rkler D erbent atm alarnda len slam ncsnn lsn
bir san d u k a y a k o y u p y a m u r duasyla k aldrdlar. Bu akn
la r s o n ra s n d a H a z a rla rd a n slam seen olacakt, H a zar
k en tlerin d e n vergi alnacak, Etil kentlerine m escit yaplacak
ve kadlk k u ru m u o lu turulacakt. Ancak H azar ilinde slam
d u ra k la r. H a z a r H an , Etil m escidini m inaresi ile b irlik te
922 d e y k tr r . M s l m a n l seen H a z a r T rk le ri
y u rtla rn d a tu tu n am az, ge zorlanrlar. Gm en ya d a sava
tu tsa o la ra k H ilafe t m e rk e zin e gelen H a zarla r ara sn d a
nem li k atm an lara trm an an lar olur.
Islam n H a z a r ille rin d e tu tu n am ay , B izansn d in siya
sasn a y a d a M u sev ili e b a la n r^ . B izans b u d n e m d e
H ristiy an l y ay m a a b asn d ad r. M usevilii ise H a zarla r
740'tan so n ra seeceklerdir. O ysa 7. yzylda slam H azar il
lerin d e en k k b ir b aar gsterem ez. Kimi aratrm aclara
gre M useviliin K arait kolu, Islam n M utezile k olunun etkisi
ile balam , bylece H azar illerinde yaylm tr.

^Emel Esin: Islam iyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri,
stanbul 1978, s. 144

T rk - A rap atm as so n u cu n d a H azarlar, H azar d en izi

nin batsn d ak i T rk illerinin yolunu kaparlar. B unun zerine
A rap lar H a zar d en izin in d o u su n a dnerler. T rkler ile slam
arasn d a ilk alan yol H o rasan zerinden geer.
C ey h u n rm a, T u ran ile ran' ayran doal snr saylr.
C ey h u n 'u n d o u su n d a Trke, batsnda Farsa konuan halk
lar yaar. F irdevsi'nin nl ehnam e'sinde bu iki halk kesim i
a ra sn d a s re k li sav a la r o ld u u n u iler. A ncak gerekte
T rk lerle Ira n lla r a ra s n d a ekonom ik ye k lt rel ilikiler
d a h a ok d o s tlu k d z e y in d e d ir. A rap Fars k ay n ak larn n
T rk ad n verdikleri gebeler bu topraklara 5.yzylda gel
m ilerd ir. Bylece A rap o rd u lar N ih av en d savanda Sasani
d ev letin i y en ip ran ' ele geird ik lerin d e (642) T rklerle iki
ayr y re d e k arlarla r. K afkaslar'da H azarlarla, D ouda
M av e ra n n e h r'd e kk T rk devletleri ile.

a. u Bilinmeyen Trkeli
C e y h u n (A m u d e ry a ) Irm a n n kar kysna A rap lar
M a v e ra n n e h r ad n v erirler. Bu "Irm an te yakas" a n la
m n d ad r. S zk o n u su to p rak lar K agarl M ahm ut ayrard
ad ile anar. Bylece A sya'nn b irb l m , gem iten g n
m ze "T rkistan" ad ile anlr. Bu ad, "Trk y u rd u , T rk eli"
an lam n d ad r. T rke kke, Farsa ekin birleim inden oluur.
G n m z d e k i K u z ey A fg a n is ta n ile b irlik te , d a la n
Sovyetler Birlii d e H azar'n d o u su n u iine alr. Kesin snr
lar belirsiz b u gen i alan, gem iin eski dn em lerin d en beri
T rk so y lu d e iik b o y la rn y erle im a lan la r o lm u tu r.
T rk lerle b irlik te gebe A sy allan n yaylaklar ve klakla
r ilev in i stlen m itir. G em iin eski d n e m le rin d e n beri,
T rklerin at k o tu rd u u b u alanlar, deiik adlarla tarih say
falarnda geer. D eiik boylar bu to p rak larn sahipleri gibi
g z k r. H in tlilerin k u tsal kitab A vesta'da bu blgede Tura
b o y larn d an sz edilir. b r gebeler gibi T uralar da deiik
b o y lard an oluurlar^.

B ylece A ra p la r C e y h u n rm a n a d a y a n d k la rn d a ,
T rklerle birka y n d e ilikiye gem ilerdir. H a zarn g n ey
d o u su d a T rk egem enliindedir. Bu blgede ul Trkleri ya
arlar. 'ul' ad T rk e "l" ya d a "or" szleri ile ilgili o l
m aldr. ul T rkleri b u to p rak la rd a 5. yzylda gzkrler.
Sasaniler, b u n lara engel olm ak iin H azar'n dalk gney ke
sim ine, b ir d u v a r rerler. Bu geide ul kaps (Bab-el ul)
a d n verirler. 5. y zyl so n larn d a Sasani ah Firuz, buraya
kendi ad n tayan b ir k en t k o n d u ru r. Bat T rk H an stem i,
552 yln d ak i g n ey e y apt ak n d a ul T rklerini nc ola
rak Sasani illerine srer. B unun zerine Sasani ah, ul boyu
nu kltan geirir. K alan seksen kiiyi Firuz kentine snr ko
ru m a g revlisi o larak y erletirir. A m a ul soyunu sonralar
H a z a r k y la rn d a C rc a n e h r in i a lm a y b a a rrla r.
C rca n 'a o ta b iim in d e a ta la r tapm a dikerler. C rcan'a
553'te bir N astu ri piskoposluu kurulm utur. ul Trkleri by
lece N a stu rilik le d e ilikiye geerler. Bu d n em d e T rkler
A ra p la rla k a rla rla r. T aberi, T rk lerin A ra p larla k a r
lam asn yle an latr:
639'da M slm an askerlerinin bas ul Trklerinin ya
ad y e illik lkeye vard. O dnem de D ihistan ve
Crcan'a Ruzban Bey egemendi. ul Beyi keseler getirerek
bar grm ele "ini balatt. Arap ba, Trk beyi ile u
koullarda bir antlama belirledi: ul Beyi, Trkler aracl
ile ku zey giri yolunu koruyacak ve vergi verecekti. Buna
karlk u l B eyi saldrya urarsa, M sliim anla r ona
yardma koacakt. l lkesinde dinler zgr braklyordu.
A m a b u b a r an tlam as u z u n srm ez. 714te A rap lar
C rcan 'a ikinci b ir ak n y ap arlar. A rap saldrsna kar d i
renen ul beyleri M ecusi inancn sem ilerdir. ul Trkleri bu
sra d a H a z a r k y la rn d a bir a d a d a k aleler y ap m lard r.
T rk ler a r A ra p gleri k arsn d a yenilirler. C rcan ve
D ihistan gibi ul ehirleri A raplarn eline geer. ul beyleri
yenilince bu ad ay a kaarlar. C rcan ganim etleri arasnda bir
d e Tac b u lu n u r. A ra p sav a la r Tac u u rsu z say arlar.
A raplara g re b u zalim T rk hannn tem silidir. H ibir slam

sava Tac g an im et o larak alm ak istem ez. Tac bir dilenciye

v e r ilir.
Bu y e n ilg id e n so n ra ul Beyi, slam la eilim d u y ar.
M sl m a n o lm ay a k a ra r verir. En yksek slam tem silcisi
k a rsn d a in an cn ak lam ak ister. A ra p ba, ul beyini
h alifey e y o llar. ul beyi, p e y g a m b e rin h alife d en y k sek
o ld u u n u re n ir. M ed in e'y e gid er. M u h am m et'in m ezar
n n d e, slam ' setiine ant ier. B undan sonra ul beyi soyu
slam iin h izm et verir. ul so y u n d an birok devlet adam ,
air, b ro k ra t kar.
ul T rk lerin i a ra d a n k ard k tan sonra A rap lar C rcan
kentini y en id en k u rarlar. evreye, krk dolay n d a m escit y a
p a r la r . K e n ti k u z e y d e y a a y a n M sl m a n o lm a y a n
T rklerden k o ru m ak iin, b y k bir d u v ar ekerler. M slm an
o lm ay an b u T rk ler O u z T rk lerid ir. H u d u d a l-'a la m 'd a
yle a n latlr:
"Hazar denizinde iki ada vardr. Siyah Kth'ta yaayan
O uzla r, toprak ve deniz iistndekileri yama ederler.
D ihistan'a bal bir ada daha vardr. Orada da, avc kular
He s< kular avlayan ve balklk eden birka kii yaar."
Ayn d n e m d e N iab u r yresi d e T rk beylerinin egem enli in d ed ir.
A ra p lar n A sya'ya d ay a n d k la rn d a, g n m z T rkm e
n istan snrlar iindeki M erv, kark b ir k lt r m erkezi-dir.
T rk ve Fars d ev letlerin in snrnda yer alr. 4-5. yzyl-lard a n beri s rek li T rk gleri olur. M erv'de Iran d in leri ile
b irlik te B udizm ve N e sto ry an H ristiyanlk yan yana yaar.
M erv N a stu ri m etro p o liti T rk ler arasn d a H ristiy an l n
y a y ld n b ild irir.
642 'd e so n S asani lid e ri ilerley en slam o rd u la rn d a n
kap M erv 'e T rk b ey in e snr. B eylerin yard m lam as
an d a d n a , H a k a n d a n y a rd m ister. Bu d n em d e C ey h u n
rm a n n tesi sa lam b ir siyasal birlik ten u zak tr. Blge
b ir b ir le r i ile s a v a a n e itli b e y lik le re a y r lm tr .
Y km lar, b a sk n la r halk b ez d irm itir. 630 ylnda yapt
b ir g ezid e, Y u an - u an g , T rk leri ve lkeyi 32 ayr beye

b l n m d u ru m d a b u lu r. lke d in b a k m n d a n d a b
l n m t r. Z e rd tl k , B udizm , H ristiyanlk, M ani birbiri
ile y a r ta d r. S asani h a n e d a n n n ve h alk n n resm i d in i
d u r u m u n d a k i Z e r d tl k ra n 'n u lu sa l d in i n ite li in e
b r n m t r ^ . A a T rk ista n 'a yaylm olan bu d in in
B u h a ra a rlk m rk e z i d u r u m u n d a d r . B ay k e n t ve
S e m e rk a n t'ta n em li b a a r e ld e e tm itir. H in t kkenli
B u d izm , Z e r d tl n en b y k k art o lara k b lg ed e
y a y g n d r. Bir tccar d in i o larak bilinen M anihaizm Aa
T rkistan ' kaplam tr. A ncak b u dinlerin hibiri d ev let dini
deild ir. n k slam lk ncesi b t n Trk tarihine tm yle
dinsel h o g r egem en olm utur. Bizans'ta ya d a kom u ran
d ev letlerin d e g r len m ezh ep kavgalar, kan dkm e yaanm a m tr^ . T rk ler d in e ilgi d u y arla r, am a baskc, zorla b e
nim setici olm azlar. Szgelim i U ygurlarn ulusal am an inan
cn b ra k p B uda, H ristiy a n y a d a M ani in a n la rn d a n
b irin i setikleri o lm u tu r. A m a b u n la r gnll seim lerdir.
B aka lk e le rd e k o u tu rm a y a u ra y a n in an la r d a T rk
ille rin e c a n la rn a ta rla r. S zgelim i r a n d a a r kym a
u ra y an M an ih aizm A a T rkistan'a snm tr^. Geri bu
lkeler Bat T rk lerin in y a b g u su n u n b y k olu olan "Trk
ad"n ask eri egem enlii a ltn d a d r. Bu b ab u u n bakenti
K u n d u z k en tid ir. A ncak gerekte bu egem enlik, T oharistan
d n d a s z d e k a lm tr. T rk b e y le ri t m d e n z g r
saylabilecek l d e ra h a t harek et ederler. Sogutlar, T rkler
y a n y a n a y a a rla r. Bu iki h a lk a ra sn d a sav a la r eksik
olm az. Bu y z d e n A ra p la rn b lg ed e ilerlem eleri hi zor
olm az. G eri A ra p lar arasn d a d a tam bir birlik b u lunm az.
A ncak, yerel d u ru m a g re ok st n d u ru m d a d rla r. Sogd
p re n s le ri A ra p a k n la r k a r s n d a z g v e n le rin i y i
tirm ile rd ir. A ra p k a srg a sn a b o y u n em ek d u ru m u n d a
k a lm la rd r. B a la n g ta n a sy a b e y lik le ri, A ra p la r
1 Zekeriye Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s.
59

ylesine ok nem sem ezler. D aha nce b u topraklara saldran

srad a n a p u lc u lar gibi sanrlar. A raplar gelip geici soygun
c u la r o lara k d e e rle n d irirle r. B am szlklarn t m d en yi
tird ik lerin in ay rm n a varm azlar. O ysa bu kentler d ah a nce
A ra p la r gibi k artlarla hi k arlam am tr. A rap lar ivedi
gelip, iv ed i g id en ekilen, u z u n kuatm alar sevm eyen geici
ak nclara b en zem ezler. A rap larn baars, baarl savalar
s o n u c u e ld e e d ile n k esin u tk u la rn a d a y a n m a z . A ra p
y a y lm a s y le b ir y n te m izler: nce h ab e r toplayc
n c leri y a k n ve u za k ellere sokarlar*! B lgedeki etn ik
kesim leri b irb irin e d r p arad ak i elikiden yararlanrlar.
G erek li b ilg ile ri to p la d k ta n so n ra o rd u la rla d a y a n rla r.
K im ile y in b a r la d in le rin i y a y m ay a sz v erirle r. A m a
hem en a rd n d a n , v erd ik leri szden d n d k leri ve yaptklar
an tla m a la r u n u ttu k la r ok olu r. Y am alar, ykm lar, k
ym lar birbirini izler. B undan sonra ise blgeye A rap gm en
y erletirirler. te A rap kvrakl b u ra d a yatar!
m er d n e m in d e ran ' ele geiren A raplar, aralk larla
T r k is ta n 'a a k n la r y a p a r la r . A n cak C e y h u n Irm a
T rk lerle A ra p la r a ra sn d a b ir g v en lik snrdr. A raplar,
h e n z T rk e lin i d o ru d a n to p ra k la rn a katm a cesaretin i
g sterem ezler. Kimi giriim leri baarszlkla biter. N itekim
O sm a n d n e m in d e F erg ana z e rin e y ap lan A rap akn,
A ra p la r a s n d a n
tam b ir y k m o lu r. B alarn d a k i
k o m u ta n la b irlik te t m A rap gleri, bir kii kalm akszn
T rk le rc e b i ilir. H a life lik m erk e zi d e i e k im e le rle
kark b ir g r n m d e d ir. O sm an, ile balayan Emevi ailesi
etkinli i A rap lar arasn d a h u zu rsu zlu a n eden olur. O sm an
ve o n u iz le y e n Ali d n e m le rin d e T rk ellerin e sald rlar
d u ru r. M uaviye' n in A rap im paratorluunun bana gemesi ile
sa ld rlar y o u n lu k k azanacaktr.
653'te B elh ksa bir s re A raplarn eline g e e r i A raplar'n
gz u z u n s re d ir Belh ehri zerindedir. Belh'in nasya ge
m iin d e n em li b ir yeri v ard r. B udizm in k utsal k en tid ir.

*L. Ligeti: Bilinmeyen -Asya I, stanbul 1970, s. 172

2 Abdlkadir nan: Eski Trk Dini Tarihi, Ankara 1976, s. 189

166

K uan im p a ra to rlu u n u n d insel m erkezi N evbahar' m kaps

ilevin d ed ir. D nem in b y k alveri kentidir. Kent tm bu
k o n u m u ile k u tsal saylr. Belh t m ortaa boyunca b y k
n em tay acak tr. D aha nceleri B ahterilerin ba kentidir.
A rap tarihileri k en tlerin anas o larak tanm larlar. pek y o
lu n u n ek ird ek ken tid ir. im diki K uzey A fganistan toprakla
rn d a y e r a la n B elh 'in a ln m as ile D ou T rk e li yo lu
A rap lara alacaktr. A yrca G ney Trkeli d iye tanm lanan
b u blge, zen g in d o al k aynaklar ile A raplarn azn sulan
drr. Z en g in d em ir, altn, g m m adenleri, deri kat, koku
d satm ve pek yolu ile G ney Trkeli gnenli bir lkedir.
A ra p y a y lm a s n d a n em li b ir b a sa m a k ta o laca k tr.
B lgenin siy asal b l n m l A rap yaylm asna kolaylk
s a la r. G e n e l g v e n s iz lik te n b a k a o rd u la r , s a ra y la r
beslem ek d a y a n lm a z b ir y k o lm u tu r. Y aylm alarn ard
aras k esilm iy o rd u . T m b u n lara karn, A rap yaylm asna
k ar n a sy a k o lay k o lay teslim olm az. T o h a rista n 'd a k i
K arluk T rk leri A ra p la ra kar sav arlar. Belh evresinde
y o u n b i im d e T rk le r y a a r. N e v ar ki, Belh yresi
B u d istle rin in A ra p la ra k ar d ire n ile ri ok y o u n o lu r.
inliler d e, b u rd a k i halk slam a kar kkrtr. A raplar d i
renii k rm ak iin, kim i d n le r verm ek z o ru n d a kalrlar.
B udistleri d e ehl-i k itap sayarlar. M slm an olu p d a sonra
d an eski d in le rin e d n en lere, eriat yasalar uygulam ay b
rakrlar. Bu slam h u k u k u n d a yeni grler ve b u y ru k lar geti
rir. T m b u n la r k arn birka yl sonra Belh'de geni halk y
n la rn n k a tld b ir a y a k la n m a k ar. A y a k la n m a y
N ezak T arh an adl b ir bey ynetir. K endisinin B udizm e ya da
a tee tap arl a in an d sanlr. Son ran sultannn (Y azgerd
632-651) d e v r ilm e s in d e n em li ilevi o lm u tu r. N e zak
T arh an , A ra p o rd u la rn a k ar, en ok d iren e n y i it b ir
b ey d ir. T o h arista n ve H o ra sa n T rklerini baarl biim de
rgtler. N e zak T arh an Ve T oharistan T rk Beyi, M erv elden
ktktan so n ra, A rap k o m u tan ile anlam ak zo ru n d a kalrlar.
A rap k o m u ta n 653'te B elh'e ak n lar d ze n le r. T rk Beyler
A ra p k o m u ta n a u y m a k z o ru n d a k alrlar. A ncak b u b ar
antlam as Belh aln n cay a dein kat st n d e kalr. N ezak
T arh an an cak B elh'i A rap lar ele geirdikten sekiz yl sonra

y e n id e n y a k a la n r. Bu a y a k la n m a d a n sonra da balanr.
A ncak A ra p la rn Belh'i bu allar bir akn an d rr. Belhin
A ra p la rn elin e geii 663 y ln d a d r. K entteki n l B udist
m an astr N e v b ah ar'n ykl d a b u akn srasndadrV
A ra p la rn b u b lg ed e T rk lerle nem li k arlam alar
H o ro san ' n Sind sn rn d a olur. Sind ile H orasan snrndaki
su rlu b ir eh ird e n kan T rk atllar 664'te A raplarla v u ru
u rlar. A ra p lar, ilk kez, T rklerin a t k u y ru u n u tu olarak
k u llan ln a tan k o lu rlar. Bu gelenei benim serler. O d
n e m d e K ab ild e n G azn e'y e , S ind rm a n a u z a n a n alan
T rklerle d o lu d u r. B unlar G ktrk, H l ve O uz boylardr.
644'te G azn e h alknn te biri G ktrk soyu n d an d r. 726d a
G azne ve K abil'de han ve evresi, soylular tm yle T rk'tr.
9. y z y ld a K abil T rk -ahi beyi A ra p lara vergi o larak
y ld a iki b in O u z v erir. 9. Y zyl so n la rn d a ranl bir
M sl m a n y n e tim in d e k i slam o rd u la r Kabil ve G azne
B udist T rk ahi bey lerini yenerler. Bu illere slam sokar
lar. T rk ahi beyi, S ind rm a n n kysndaki b ak en tin e
ekilir. 10. y z y ld a T rk ahi d ev letin i, H intli babakan
ykar. Bu H in tli H in t ahi d e v le tin i k u ra r. B undan sonra
C ey h u n ile S ind ara sn d a yaay an T rk boylar slam se
m eye b a la rla r. M ah a b an d a la rn d a k i G k t rk yazs ile
slam m e z a r talar b u gei d n e m in d e n o lm ald r. 10.
Yzyla dek, blgede T rk yerleim i bu durum dadr.
A ra p lar 670 y ln d a C ey h u n 'u n sol kylarna dayanrlar.

b. Buhara nlerinde
M u av iy e'n in H o rasan valisi Z iyad 673'te 24 bin kiilik bir
o rd u y la C e y h u n 'u geti. B u h ara'y k u att. A ra p la r d a h a
nce d e B uh ara'y a ak n lar yapm , kenti ku atm lard r. Bu
d n e m d e T rk Kba (ya d a Kaba) H a tu n B uhara beyidir.
Kba H a tu n , sevim lilii ve siyasal kvrakl ile tarih te n
salm tr. B uhara beylii i sav alar ve yabanc aknlaryla
g s z d u ru m d a d r. Kba H a tu n b r T rk beyliklerinden

y a rd m ister. A ncak y a rd m arlar karlksz kalr. Kba

H atu n , k en d in d en ok st n A rap glerine kar yiite kenti
sa v u n u r. A ra p la r kenti tam an lam y la ele geirm eseler d e
y a m a la m a y b a a rrla r. Z en g in g a n im e tle rle B u h a ra 'd a n
a y r l r l a r .
Bu srad a A rap lar alt yl u ra tk tan sonra S e m e rk a n t'a
g ireb ilm ilerd i. D aha nce y ap tk lar ayn insanlk d k
ym larn b u b lg ed e uygulam lard. A m a T rkler bu blge
deki A rap lara a m an v erm iy o rd u . Sonuta, Em eviler B uhara
ve Sem erkant' eld e tu tabilm ek iin slam dinini kabul edecek
olan T rk lerd en vergi alnm am asn u y g u n b u ld u lar. Ayrca
T rklerle A rap lar eit h ak lara sah ip olacaklard. Bu d n ler
k arsn d a kim i T rk ler M slm anl seti. A ncak A raplar
yine s zlerin d en d n d . nk zengin Sem erkant kaynann
kesilm esi ilerin e gelm em iti. am ' sknt sarm t. Y eniden
T rk lerd en cizye alnm asn buyurdular^.
A ncak A rap lar b u kez d e M erv'i yenerler. T rkler M erv'i
b o altm ak d u ru m u n d a k alrlar. M erv H o rasan em irlerin in
bakenti olur. 691'de M erv H orasan'n slam m erkezidir.
Bu a ra d a A rap y n etim in in iinde i kargaas d o ru k lara
kar. Sffin sava ncesi, slam iinde yeni b ir akm belirir.
H ariciler, M u h am m et'in "Bir H abe kle d e halife olabilir"
h ad isin i ile ri's re rle r. B una d ay a n ara k , tslam d a in san larn
e o ld u u n u sav u n u rla r. Em eviler soydan gelen bir halifelik
d z e n i k u rm a k isterler. iiler, Ali ve o n u n soyunu halifelie
g etirm ek isterler.
M u a v iy e d n e m in d e B u h ara, s rek li A ra p a k n la rm a
sah n e o lu r. H o ra san valisi Sait d e B uharaya ynelir. Sout
b e y le r K ba H a tu n d a n y a rd m iste rle r. K ba H a tu n ,
S ogdlara k o ru y u c u lu k sz verir. S oglardan olduka kalaba
lk b ir g d erle r. T rk ista n 'd a n derledii askerlerle bu o r
d u y u g len d irir. iddetli savalar olur. B idun Kfirleri, 6000
kiiden o lu an M sl m an gleri ezerler. Bir iki aylk bir k u
a tm a d a n so n ra B uhara, A rap larla u zlam ak z o ru n d a kalr.

Bu s ra d a n A sy a h a lk la r a ra s n d a Araplar yenilm ez
y arg s y erle m itir. B u h ara'nm teslim olm as ile, b u yarg
bir kez d a h a pekim itir. Kba H atu n kk d m t r. Ar
k o u llarla, A ra p larla b ar y ap m ak z o ru n d a kalm tr. Ar
b ir sa v a z a ra r d e m e k d u ru m u n d a k a lm tr. A yrca,
A ra p la ra g v e n c e o la ra k T rk so y lu la rn n o u lla rn d a n
re h in e verecek tir. Saylar elli ile seksen arasn d a gsterilen
reh in e T rk so y lu larn n yk s gerekten acdr. M edine'de
tu tsak lk , b ak m szlk ve klelik, soylu genleri can larn d an
bezdirir. N e p ah asn a olursa olsun, A rap kom utandan lerini
alm ak isterler. U y g u n b ir frsatta, topluca A rap k o m u tan n
st n e u llan p h an erle ld r rler. H aber M edine'de pan ik
havas y aratr. H erkes b u T rk genlerinin stne yrr. T rk
genleri b ir d a a ekilip sav u n m ay a geerler. M edine halk
d a n ete in i e v irir am a savaa g irim ekten korkar. T rk
genleri u z u n s re ku atldklar d a d a alk ve susu zlu k tan
lrler^.
A ra p larn , T rk ellerin d e yapaca aknlara kar savam ayacak tr. A ra p lar yine bol ganim et ele geirm ilerdir. Atl
bana 2400 d irh em v u rg u n d er. A raplar kentte kk bir
kolluk gc b rak p M evre doru akn s rd r rle r^ .
A ra p la r 12 yl zen g in ve b ay n d r T rk ehirlerini birbiri
a rd n a y a m a la y p y k m ak la u ra rla r. G ittik leri y e rd e
lm , ykm ve yangn brakrlar. Yine de kesin sonu alam az
lar. T m b u kym , zu l m ve vahete karn Trkler direnirler.
Bu d n e m d e H o rasan 'd ak i A rap lar arasn d a da geim siz
lik b a gsterir. H o ra san 'n slam d ev letin e katlm asnn a r
d n d a n y a rm y zyl gem esine -karn, yerli halk tslam dan
ok u z a k tr^ . A ra p larn ken d i aralarn d ak i kavgalar frsat
bilen yerli bey lik ler, b irer b irer bam szlklarn aklarlar.
S eyhun tesine A rap aknlar srm ekle birlikte slam o rd u s u
n u n d z e n i ok sarslm tr. 680 y ln d a yap tk lar savata
1 Zekeriye Kitap: Trkistan'da slamiyet ve Trkler, Konya 1988, s.
99

A rap lar T rk lere kar yenilirler. Bu savaa katlan bir A rap

air Bu saldrda elinden her eyi alnm bir insan olarak
kalakaldndan y ak n r. Y am aclar y a m ay a u ra y p geri
e k ilm ile rd ir.
ite bu srad a tarih e, id d e te day al ynetim i y z n d e n
Z alim san ile geen, H accac H o ra san ve Basra eyaletleri
beyi a ta n r (694-714). H accac, ncelikle A ra p larn elindeki
a la n la rd a b ask ile d e n e tim i y e n id e n sa lam a k la b alar.
M u av iy e d n em in d e, A rap y aylm asn kolaylatrm ak iin
b lg e y e A ra p g m e n y e r le tir ilm i tir. A ra b is ta n 'd a n
g etirilen 50 b in aile, H o rasan 'n nem li kentlerinde o tururlar.
H a c c a c , y e n i g m e n d a lg a s ile A ra p y a y lm a s n
g le n d irm e k is te r. A m a H a life Y ezit ile b u k o n u d a
an lam azl a d e r. A rapay zo ru n lu resm i dil sayarak ie
balar. Em evi y n etim in e kar tm toplum kesim lerini ezer.
H aricileri o rta d a n k ald rr. G z S eyhun tesindedir. Am a
g c b u n a y etm ez. Birka yl tek t k ak n lar yapabilir. Bu
a k n la r d a y le s in e b a a rl o lm az. N ite k im H accac
o rd u su n u n T rk Beyi R utbil'e kar yapt sava A raplar iin
tam b ir yk m olur. R utbil A raplar b ozguna uratr. Haccac,
R utbil ile an lam a k z o ru n d a kalr. Buna gre A rap lar yedi
yl T rk ille rin d e n h ara alm ay a cak lard r. A ncak H accac
"sava hiledir" h ad isin e y aslan arak yeniden s z n d en dner.
699 y ln d a T rk le r z e rin e g l b ir o rd u yollar. Kim i
eh irler A ra p o rd u la rn n eline geer. Bu yaylm a karsnda
esiz T rk d iren ii s rer. T rk d ireniini A rap y azar C ahiz
yle b etim le r: "Trk, H o ra san l gibi geri ekilm ez. G eri
d n d n d e o, ld r c b ir zehir ve insann iini bitiren bir
lm o lur.I"
H a re z m d e d e ayn insanlk d uyg u lam alar olur. A rap
lar, b irb iri a rd n a grkem li H arezm 'in T rk kentlerini y a
m a la rla r. A ra p y n etim i y ine acm aszd r. Bir ay ak lan m a
y z n d e n , a y a k la n m ay d estek le y en H a rzem a y d n la rn n
tm toplu kym a urar^. H arezm 'de d rt bin Trk gencini l-

1 Zekeriya Kitap: y. a. g. e . , S..220

^H. A. R. Gibb: Orta Asya'da Arap Ftthatt, stanbul 1930, s. 37-38

d r rle r. A ra p lar H arezm 'd en ok sayda tutsakla geri d n er

ler. O k id d etli b ir so uk olur. A raplar scaa alk o ld u k
lar iin, so u a d ay an am azlar. T utsaklarn giysilerini soyup
g iy in irle r. id d etli so u a karn, tu tsak lar serb est b rak
m azlar. Bu tu ts a k la r satp kazan salayacaklardr. Kafile
M erv'e u lat n d a b u plak tutsaklarn b yk ounluu l
mt.
H accac'm n d erli in d ek i b u yaylm a kalc olm az. Bu sre
iinde A rap lar T rk lkesinin b y k kk kentlerini ele gei
rip , h a ra c a b a la rla r, y a m a la rla r. T rk ille rin d e siyasal
e g e m e n lik k u ra m a z la r. Yerli h alk a k ar st n l k le rin i
k a b u l e ttire m e z le r. H e r y e rd e , ze llik le T rk y erleim
alan la rn d a b y k d iren ile karlarlar. Ksa sre sonra, ele
g e ird ik le ri b u k en tleri sa h ip le rin e geri verm ek z o ru n d a
k a lrla r^ .
Z a lim H accac, 705 y ln d a , K uteybe'yi H o ra san valisi
atar. K uteybe, T rk lere ynelik M slm an A rap vahetinin
belirley ici a d d r. A rap kalc b aars onunla balar. VVellh au sen 'in syleyii ile K uteybe baarsn ou zam an vicdan
szlna b o rlu d u r^.
K uteybe, ilk o larak B elh , aanyan yresine ynelir. 705
y ln d a b u b lg ey i egem enlii altna alr. N ezak T arhan ile
y en id en b ar an lam as y apar. A raplar arasn d a birlii sa
layp S eyhun tesin e akna kar. Seyhun tesinin b y k al
veri kenti B aykent'e ynelir^.
B a y k e n t, B u h ara'y a 6 km uzak ta, B u h ara'd an d ah a eski
bir kentti. B lgenin en k o runakl ve canl alm satm kentiydi.
B aykent A ra p k u a tm a sn a iki ay d iren d i. T rk b eylerinin
u za k ta o lm as A ra p larn iini kolaylatryordu. K uatm ann
d u y u lm a s z e rin e d e iik y e rle rd en T rk savalar, Bay
k en t 'in y a rd m n a k o arlar. K uteybe iki ay B aykent'i k u at
m a sn a k a r n a la m a z . D a y a n m a g leri d e e riy in c e
1 Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 221
^Taberi"den aktaran Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 102 ve Erdoan
Aydn: Nasl M slm an O ld u k ?,Ankara 1994, s. 71
^ Abdlkadir nan: y. a. g. e., s. 191

172

Baykent, Ku teybe ile b ar y ap m ak zo ru n d a kalr. A rap o rd u

su d a y o rg u n d u r ve y p ran m tr. K uteybe, H ara karl
bar k ab u l ed er. A rap lar, b ar yolu ile B aykent'e girdiler.
A m a k en tin zenginliini g rnce yam aya koyulurlar. Kentin
grkem li y ap larn ve su rlarn ykarlar. Bu gzel kenti b ir
ka g n y a m ala y p , y ak p ykarlar. K entte eli silah tu tan
ne k a d a r T rk varsa t m n ld r rler. K adn ve ocuklar
tu tsak alrlar^. A sya'nn en zengin alveri kentlerinden biri
o la n B ay k en t'ten say sz v u rg u n la karlar. T aberi, kentin
sav a sz teslim o ld u u n u b ild irir. O ysa bak a k ay n ak lar,
k en tin a r a rp m a lar so n u n d a A raplarn eline d t n
syler. N itek im Taberi k endi d e baka bir yerde, kentin d rt
yl s o n ra b ile y k n tla r i in d e o ld u u n u b ild irir. K ente
nem li d iren i o ld u u aktr.
B aykent y a m a ile d e k en d in i k u rtaram az. H e r y erd en
d u m a n ve lk y k selen kentin slam lam asna gidilir. nce
M e rv 'd e n g e tirilm i A ra p aileleri B aykent'e y erle tirilir.
nlem li b ir k o ru m a g c o lu tu ru lu r. Vali, kad, vergici gibi
t m d e n e tim o rg a n la r A ra p 'la rd a n o lu tu ru lu r. B udist ve
Z e rd t in an cn n sem bolleri, o nlara inanan yerli halkn kor
k u lu b ak lar arasn d a s t ste ylp yaklr. Eritilen sem
b ollerd en 50 000 m iskal altn ve m cevher elde edilir. Tek b a
na iki y z elli bin m iskal a rlnda, inci gzl bir yontu
ele geer.
B u h a r a 'y a ilk A ra p sald rs 673 y ln d a y ap lm tr.
B uhara v e Sogd lk esin d ek i bey lik ler G k t rk han l n n
eg em en li in d e beyliklerdi. Bu beylikleri bir T rk beyi ya da
yerli ailelerd en b iri y n etird i. 706 ylnda K uteybe yen id en
C e y h u n 'u geer. n a sy a 'd ak i A rap vaheti halkn k o rk u lu
d o lm u tu r. B u h ara iin h a lk b irle m itir. K u tey b e
D em irk a p 'y a d o ru ilerler. Bu sava aylarca s rer. B urda
A raplar B yk G k t rk o rd u su karlar. Byk T rk h an
nn b u savalar ynettii sylenir. K lte in ve B ilge K aan
y a z tla rn d a a n lan S o u t ve D e m ir K a p savalar bu ar-

p m alarm y k s d r^ . K lte in 'in 707'de M erv'de ve 711'de

S e m e rk a n t'ta o lm ak ze re iki kez A rap em iri K uteybe'ye
kar savat sanlr. Bu etin sava y z n d e n K uteybe'nin
Basra ile ba lan ts kesilir. Z alim Haccac d rt ay A rap o rd u
su n d a n h ab e r alam az. K orkun m erak ve endie iinde kvra
nr. slam o rd u s u n u n u tk u su iin cam ilerde d u alar edilm esini
b u y u ru r. A ra p la r D em irk ap'dan baarsz dnerler. K uteybe
M erv 'e ek ilir. H accac b u n a p ek k zar. A m a bu sra d a
B aykent k en tinin alnd haberi yreini soutur.
707'de K u tey b e y en id e n C ey h u n tesine saldrr. T rk,
Sogd ve F erg an elilerd en k u ru lu yirm i bin kiilik b ir o rd u
A raplar g sler. T rk P ren s K t B aga'nn ynettii o rd u
K utey b e'n in k ard ein in ynettii A rap o rd u su n a saldrr. N e
var ki, K uteybe k ard ein in yardm na koar ve Trk ord u su n u
geri atar. B uhara u z u n ve yorucu d iren iten sonra A raplara
teslim olur. A m a teslim olm ak da bir yarar getirm ez. D irenie
k- tld s y le n e n h e rk e s k l ta n g e irilir. A rd n d a n
A ra p lar kenti y a m alar. Bu d a yetm ez. A raplar kle olarak
satm ak ze re k en t h alk n d an elli bin kii seerler. B uhara'ya
vali o larak T u ad ' atarlar. Bu halkn tepkisini engellem ek
iin b ir h iled en b ak a birey deildir. H a tu n 'u n olu T uad,
M sl m an o lm u ve oluna K uteybe adn verm itir. N itekim
tm ynetim i boyunca T uad ibirliki haindir.
A rd n d a n K uteybe, halkn slam semesi iin youn bask
y ap a r. T rk ler t m bask lara direnirler. T rk kiiliinin bir
zellii kendini gsterir. nk T rk kiiliine zorla inan b e
nim sem e ay k rd r. Basklar kasndan slam sem i gibi g
z k rler, am a gerekte eski inanlarn ve p u ta tapnm srd r rle r.A ta d in in d e n b ir trl dnm ezler. yki ki i kalede
b u lu n a n A ra p gleri k t n d a g zcler halk u y an d rr.
H alk slam inancn yerine getirir gibi gzkr. M slm an as-

1 Bahriye ok: slam Tarihi: Emeviler-Abbasiler, Ankara 1983, s. 53

174

k erle rin ken ti b o altm as ile halk y en id en kendi d in in e dnerl.

K u tey b e B u h ara h a lk n n b u g izli d ire n iin i ren ir.
D u ru m u n le m e k iin z m y o llar a ra r. Yerli h alk n
e v in in in y a rsn M sl m a n h a lk a v erm e lerin i b u y u ru r.
B y le c e A r a p la r y e r li h a lk la b ir lik te a y n e v d e
o tu ra c a k la rd r. O n lara h em slam l retecekler, hem de
o n lar d en e tle y ece k le rd ir. K uteybe bu y n tem in d e baarl
o lu r ve y erli h alk a ra s n d a slam l yayar. H alk eriata
u y m ak z o ru n d a b rak r. Birok m escit y ap trr. K frn izleri(!) ve Z e rd tl n b elirtileri silinip gider. K uteybe bu
u u rd a b y k gayretler sarfeder^. Am a K uteybe'nin bu baskc
u y g u lam alar h alk n d iren i ve tepkisine n eden olur. yle ki,
M sl m a n lar ok kez silahsz cam iye bile gidem ez olurlar.
G ibb'in syledii gibi, A rap lar M erv'i sm rgeletirirken d e
ayn y n tem leri u y g u lam lard r.
K u tey b e B u h ara'y k esin o la ra k ele g e ird ik te n sonra,
yerli h a lk a a r b ir vergi y k ler. Ylda H alifeye 200.000,
H o ra s a n v a lis in e 10.000 d irh e m v erg i d e y e c e k le rd ir.
M sl m a n h alk a e v le rin in y a rsn a y ra c a k la rd r. Y ine
M slm an h alka ba bahe vereceklerdir. A rap askerine yem
salayacak alan b u lacak lard r. A rap halka o d u n ve yakacak
b ulacaklar alan g stereceklerdir. Bylece koca kente ok sa
y da M sl m an A rap yerletirilir. g sahibi olm alar iin
b a b ah e verilir. K ent d n d a karlksz toprak balanr.
Bu zendirici etkenler nedeniyle, bir sre sonra B uhara'ya yo
u n A ra p g balar. A rap g yllarca srer. A rap aileler,
fazla b ir g l k le k a rlam a d an yaam larn s rd r rle r.
K uteybe B uhara'y b l m lere ayrr. H er kesim i belli A rap
k ab ilelerin e d a tr. A rap gleri slam lam ay zo rlay an et-

1 Zekeriya Kitap: y. a. g. e. ,s. 120, Kitap Buhara halknn bu tu tu

m unu gayri samimi bulur. Erdoan Aydn, i yanarak eriatnn
Trkn direniini knamasn eletirir: Erdoan Aydn: y. a. g. e ., s. 75
^Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 121. Erdoan Aydn, Kitap'nn
N arai'den aktard bu bilgileri, Kitapnn onaylayc anlatm kar
snda yer yer kendini tutam ayp isyan eder!

k e n le rin b a n d a gelir. Z ekeriya K itapya gre, K uteybe,

A rap y erletirm ey i Z e rd tl n etkinliini krm ak ve yeni
d in in y a y lm a sn a o rta m sa lam ak iin y ap m tr. K entin
etk in a ilelerin d e n b ir b l m Z e rd tt r. Szgelim i b y k
o la slk la T rk s o y lu , K u a n la r Z e rd tl e in a n rla r.
M s l m a n Fatih(!) K u an la ra ok ar bir d a rb e in d irip
Z e rd tl d e ezm ek ister. K uanlarn evleri ve to p rak la
rn n y ars e llerin d e n alp B uhara'ya yerletirdii A raplara
verir. K u an ailesi ise, aklnca A rap valiyi knam ak iin, tm
m a ln m lk n A ra p la ra b ra k p B u h a ra 'd a n k a r.
K uanlar k en tin d n d a yeni bir M ecusi m ahalle o lutururlar.
A ra p la rd a n u zak , d in g in yaam ak isterler. Am a kent m erke
z in d e n A te e ta p a r k esim silin m itir.Y e rlerin e M sl m an
A ra p lar yerleirler. Bu belki d e B uhara'da Z erd tl ezen
en b y k v u ru o lu r. A m a K uanlar yine eski inanlarnda
d ir e n ir le r . M s l m a n la r, e n s o n u n d a y eni k u rd u k la r
k o n u tla rn a s a ld rp y ak p ykarlar*.
K uteybe baskc slam y ay m a potik asn d a kim i y u m u at
m a y ap m ay d a u n u tm az. Szgelim i, K ur'an'n Farsa o k u n
m asn a izin v erir. n k A ra p lar zellikle Em eviler, rk
A rap u lu s u s u d u r. A rapa d iy e direnirler. Am a yerli halkn
bu dili ku llan m as olanakszdr. K uteybe'nin bu giriim i r
n n verir. slam lk B uh ara'da ok salam biim de kk salr.
Z e rd t ve B udistliin yok edildii kentte slam lk yerleir.
708-709 y lla rn d a K uteybe, B uhara ve Sogd ilindeki bey
likleri b ire r b ire r ykar. M sl m an o rd u lar Bat T rkistan'
d en e tim a ltn a alm ay a b alar. T rklerle srekli arpr. Bu
arp m alard a T rk h an n n ve o lunun yaraland sylenir.
T rk istan ta rih in d e slam d n em i balar. Blge siyasal bir
b irlik te n y o k s u n d u r . H a lk d a k a rm a k tr. S o g u tla r,
T rk le rle i ie y a a rla r. K uteybe Sogd beyi T a rh u n ile
T rklerin arasn am ay baarr. T arh u n ile bar antlam as
y ap a r. Bu sra d a a y a k la n a n N e zak T arh u n ile T o h aristan
y ab g u su n u eline geirip astrr.

710 y ln da K uteybe, D em irkap geidini geip T rk illeri

ne yeni bir ak n d zen ler. K ltegin'in ile K uteybe ordu larnn
ikinci kez b u sa v a ta k arlat sanlr. A ra p lar T a l k a n
k en tin i ele g eirirler. Bu b a y n d r kenti yerle bir ederler.
H alk to p lu k y m a u ra trla r. T rk leri sra sra aalara
asarlar. T alkan y o lu n u n d rt fersahlk bir blm byle sal
km salkm aslm T rk lleri ile dolar. A rap vaheti ger
ekten ko rk u n tu r. B undan sonra K uteybe Ke ve N efes kentle
rini alr. T arh u n ile b ar antlam asn yeniler. T arh u n bu s
ra d a S em erkan t beyidir. A m a T arhun'a kar ayaklanm a olur
ve T arh u n ld r l r. Y erine G urek geer. Sogd halk Trk be
yine b av u ru r. A rap lara kar y ard m ister.
K u te y b e y e n id e n B u h a ra 'y a d n e r. B u h a ra 'n n i
k a le s in d e b u lu n a n B uda ta p n a n cam iye d n t r r.
T rk lerle y o u n sav a la r s rer. A ra p basksna kar T rk
y a rd m g e lm i tir. Y erli h a lk sla m a k a r a y a k la n r.
K u teyb e'n in t m b ask sn a karn C eyhun tesinde slam lk
ok yav a yaylr. Sogd lkesini tm yle slam a katm ak ok
g olur. T rk direnii, H orasan ve C rcan'daki gibi deildir.
A ra p la r o r a la r d a k k T rk b e y lik le ri ile k a r la
m lardr. C ey h u n tesin d e ise, b y k Trk hanlklar ile yz
y ze g elm ilerd ir V
711 y ln d a K u tey b e o rd u la r, S e m e r k a n t 'a d a y a n r.
S e m e rk a n t'ta T rk le rle S o g d la r i ie y aa rlar. K ent b u
srad a G u rek B ey'in (O uz Bek) y netim indedir. Sem erkant
b ey i, G u re k , b r T rk le rd e n y a rd m ister. T ak e n t ve
F erg an a'd an y ard m gelir am a, bu gleri, K uteybe'nin p u suya
d r p y o k e d e r. S em erk an t g n lerc e m ancnk ateiyle
yaklr. T rk ler ken ti canla bala sav u n u rla r. Iranl kleler
A ra p larn y an n d a p aral asker olarak savar. S em erkant'n
alnm asn a, T rk lerin d e katld bildirilir^. A ncak b u savn
ne l d e d o ru o ld u u bilinm ez. G urek, K uteybe ile anlap
kenti teslim etm ek ister. A ncak yaplan antlam aya A raplar
u y m a z la r. K ent teslim e d ild ik te n so n ra ok a r k o u llar

ieren y en i b ir an tlam a karrlar^. b u n u n la d a kalm az.

S em erk an t d a y a m ad a n nasibini alr. Kuteybe, p u tlarn t
m n yktrr. P u tlarn k alntsndan 50 bin m iskaldan ok al
tn eld e ed ilir. A ncak A rap vaheti k arsnda T rk direnii
balar. A yrca A rap lar o tu z bin T rk gencini tutsak alp kle
p a z a rla r n d a sa ta rla r.
S e m e rk a n t'ta d a B u h a ra 'd a u y g u la n a n la r y ap lr. Ari
d in le rc e ta p n a k o la ra k k u lla n la n M ah- R uz cam iye
d n t r l r. B udist ve Z erd t m anastrlarna el konur. Btn
B udist y o n tu la rn n d eerli talar so y u lu r. A rd n d an tm
b ir y ere ylr. Taberi, y o n tu y n n n b y k bir kk gibi
o ld u u n u b ild irir. G u re k y a p la n la r a n tla m a y a ay k r
b u lu r . K u te y b e 'd e n y o n tu la r a d o k u n m a m a s n , iste r.
K uteybe'nin bu inanlara en kk saygs bulunm az. Kuteybe,
y ksek sesle b ir tekbir verir. Binlerce insann y re in d e taht
k u rm u , p u tla r atee verir^. K u teybe'nin g an im et ve servet
d k n l A rap airlerince vlerek iirlere konu olur.
K uteybe gerekte kente geici girm itir. Sonra tm d en yer
le m itir. S ra S e m e rk a n t'n s m rg e le tirilm e sin e gelir.
S em erk an t'ta A a T rk istan 'n hibir y erin d e grlm eyen
b ir id d e t u y g u la n r. S e m e rk a n t'n b t n yollar tu tu lu r.
B yk ky m lar yaplr. S em erkant'a H o ra san 'd a n A rap g
m en ler g e tirilip y erletirilir.
K uteybe 714 te halifeye kar ayaklanr. T rk ve inlilere
kar ak n yap t srad a kendi askerlerince F ergane'de ld
r l r. Yerine Esra adl yeni bir k o m u ta n ve vali atanr.
A m a T rk-A rap savalarnn birinci dnem i balam ak ze
re d ir. Bylece T rk elerin k u ru lu p A rap lar d u rd u ra c a k la r
716'a d e in geen s red e, C ey h u n tesi ehirleri kanl A rap
sa ld rla rn a sa h n e o lu r. eh irlere s re k li A rap gm enler
yerletirilir. T rk sav u n m as k rlm a y a alr.

^Zekeriye Kitap: y. a. g. e., s. 147

^Zekeriya Kitap: y. a. g. e., s. 152

178

c. Zahmetler Babas
Bat T rk dev leti (580-658) yklnca, T rk istan 'd a balca
iki T rk d ev leti kalr. B unlar, y n etim yeri t k en dalar
olan, G k t rk H anl (550-745) ile T rke devletidir.
T rk elerin k u ru lu ve bat yllar kesin bilinm ez. Byk
olaslkla 658 y ln d a G k t rk H an l n d an koparlar. 716 da
ise S ey h u n b o y larn d a bam sz beylik olarak gzkrler. ki
T rk d ev leti birb iri ile p ek geinem ez am a da kar d ay a
nm alar s rer. in, T ibet ve A rap lara kar O rta A sya'da
T rk egem enliini k o ru m aya alr.
Kabil ve G azne'yi d e iine alan Dou A fganistan toprakla
r ise G k t rk so y u n d an Tigin ah ile lteber (Rutbin) yneti
m in d e k i B u d ist T rk le rin d e n e tim in d e d ir. B unlar 661'de
A ra p larla atm ay a b alam lard r.
A ra p -T rk ilik ilerin in ikinci dnem i T rkelerin k u ru l
m as ile b alar. A rtk A ra p lar k arlarn d a kk bile olsa,
bir T rk d ev letin i b u laca k lard r. 716d a S eyhun b o y larn d a
k k b ir b e y lik o la ra k d o a n T rk e bey li i S ey h u n
kylarn d a k k b ir beylik olarak doar.
Trkeler, O n o k lan n T ulu kolunu oluturan be boydan biri
dir. Z am anla onlarn en gl boyu, ncs, szcs d u ru m u n a
g elirler. G k t rk le re k ar sav arlar, am a baarl o lam az
lar. G k t rk yen ilg isin d en sonra Trke beyi Su-lu, boyu yeni
d e n d e rle r. Z am an la t m O noklar y an n a alm ay baarr.
ine ba l K ua, H o tan , K agar, K araar k en tlerin i alm ak
iin ak n d zen ler. in im p arato ru , Su-lu H anla baa kam a
yacan an lar. T rk eleri k arsna alm ak yerine yanna al
m ay, u y g u n bu lu r. in, 719 ylnda Trke beyi Su-lu'yu kaan
tanr. T rkeler, inlilerin d e tanm as ile beyleri Su-lu yne
tim in d e li y re sin d e yeni b ir ynetim k u ru rlar. B akentleri
B a la sa g u n 'd u r. S u-lu H a n beyliini eski d ev let geleneine
gre b u ra d a n ynetir. T rke devleti kendini toplad g n ler
d e Batd a n A ra p sald rs s rer. T rk birlikleri ile A raplar
atm ay a g irm ey e balarlar. A rap kym ve vergi basksna
kar Aa T rkistan'n M slm an ve M slm an olm ayan tm

T rkleri to p lan p T rke Beyi Su-lu H an d an y ardm isterler^.

Bu s a v a la rd a A ra p la r p a rla k b aa rl d n em leri g erid e
k a lm tr^ . B u n d an sonra yirm i yl srecek T rk direini ile
A ra p la r H o ra sa n 'd a iv ilen ip kalacaklard.
Su-lu H an A ra p lara k ar d in m ey en direnii ile n l d r.
A ra p la r, se v m e d ik le ri b u T rk sav asn a " Z a h m e t l e r
B abas" a n lam n d a A rapa b ir ad takarlar. Su-lu H an ise s
rekli slam l m erak iin dedir. B anaz deildir. A ncak din
a d n a b a m s z l A r a p la ra b ra k m a y a k l a lm a z .
A rap lara so ru lar y n eltir, tartm alar yapar. Emevi zu lm n e
kar ay a k la n an H aris ile d o sttu r. O n u n T rk illerinde Islam
yaym asna izin verir. Din, inan szleri ile bou bouna bam
szln d a v erm ek istem ez. H aris, d a h a sonra Su-lu H ann
hed iy e ettii zrh giyinip M erv'e girer ve o rd a ldrlr.
T rk e le rle A ra p la rn sav alar u z u n ve am an sz oldu.
A y ak lan m alar b a h a n e ed e n A rap valiler, T rkelerin ekil
m esi a rd n d a n k en tlile ri ve so y lu lar kltan geird iler^.
K ym dan canlarn k u rta ra n la r T rkelere snrlar.
724 y ln d a A ra p lar F ergane'ye b ir akn d zen ler. Yemi
a alarn k esip d e v irirle r. lkeyi y ak p y karlar. Ve b a
kenti k u atrlar. A ncak bu srada T rkelerin zerlerine gel
diini ren in ce ivedi k u atm ay kaldrrlar. Geri ekilm eye
b alarla r. T rk e le r A ra p lar izlem eyi b rak m azlar. K k
T rk atl b irlik le ri, A ra p la ra s re k li b a sk n la r d z e n le r.
A rap lar sekizinci g n bir m ilyon deerindeki tm eyalarn
y ak m ak z o ru n d a k alrlar. T rk eler A rap lar srekli sk
trr. A ra p la r a ra lk la rla d ire n se le r d e baarl o lam azlar.
A rap k o m u tan d a bu arpm alarda lr. A rap o rd u su n u n klart cann H u en t'e atar. S em erkant'a d o ru dzenli eki
li balar. "Susuzluk G n" diye nlenen bu g n A rap yaylm a
snda bir dnem gndr.
Su-lu H an b irk a ay iinde T rkelerin banda A raplar
Aa T rk ista n 'd a n s r p karr. A rap lar B u hara'dan bile
1 Bahriye ok: y. a. g. e., s. 54
^H. A. R. Gibb: y. a. g. e. s, 39
^H. A. R. Gibb: y. a. g. e ., s. 53

180

km ak z o ru n d a k alrlar. Y alnz Z erefan 'd ak i iki nem siz

m evki ile S e m e rk a n t e lle rin d e kalr. S ogdlar ikili oynar.
T rk lerle A ra p la r a ra s n d a y er d e itirirle r. Bu aam ad a
T rk ler S em erkant' k u atr. Bu tehlikesiz kk bir k u a t
m adr. A m a A rap lar asndan b y k nem tar. T rk gc
A ra p la rn ak ln b an a g etirm itir. A rap egem enliindeki
b lg elerd ek i t m g ler aralarn d ak i ekim eleri brakrlar.
Geici o larak birleirler. Birleik A rap o rd u su A m ul'da top
lanr. A m a y erlilerd en ve T rk lerd en oluan o rd u karsnda
rm a g em e cesaretin i g sterem ezler. H atta T rk atllar
H o ra sa n 'a ak n la r y a p a rla r.
Bu y en ilg id en so n ra A raplar, nasya'daki y aylm alarna
15 yl ara v erm ek z o ru n d a kalacaklardr. A rap etki ve say
gnl a r b ir tokat yem itir. A rap lar savunm aya ekilirler.
S ey h u n 'u n te y ak asn d an tm den atlm lardr. S usuzluk g
n n n acs A ra p lard a b ir trl silinm eyecektir. A rap kay
naklar b u sav ata T rkeleri d o ru d a n Su-lu hann ynetti
ini b ild irirle r.
731 yl b alarn d a T rkelerle Sogdlar Sem erkant' k u at
m ak iin g derler. S em erkant'n A rap valisi Savra Trklerle
sava g ze alam az. H o ra sa n 'd a k i A rap genel valili in d en
ivedi y a rd m ister. H o rasan genel valisi C neyt, ivedi o rd u
su n u toplar. Irm a geip S em erkant'a d oru ilerler. Ancak
S em erk a n t'a d rt fe rsah u za k lk ta b o az la rd a T rke H a
n n n b ask n n a u ra r. T rkeler A raplarn nc birliklerini
d a trla r. A r A ra p g leri ile y o u n sav aa g irerler.
arpm a h er iki y ann d a gc bitinceye dein srer. A raplar
h e r y a n d a n k u atlrla r. S iper k az p ken d ilerin i savunm ak
z o ru n d a k a lrla r. T rk le r k a an lar ve d k n t le ri Ki
n le rin d e k u a trla r. E rtesi g n T rke H an A rap otana
saldrr. S avunm ay y arp otaa dein girer. H orasan'n A rap
valisi C n ey t ok g d u ru m d a kalr. G lerinin yenilm esinin
A ra p la rn s o n u o la c a n a n la r. B urda y e n ild i i a n d a
S em erk an t'n d a d ece ini bilir. S em erkant'taki A rap valisi
(S av ra'y a) u la k y o llar. S em erk a n t'ta k k b ir k o ru m a
birlii b ra k p iv ed i k en d isin e y ard m a kom asn b u y u ru r.
S em erk a n t valisi y o lu k saltm a k iin d a la rn a ra sn d a n
y r y e geer. H o rasan valisine ulam asna d rt fersah kala

T rk g le ri S e m e rk a n t valisi S av ra'y e v irirler. S ava

g n e iyice k zncaya d e in srer. T rkler sava alanndaki
ayr a tele r. S ular keserler. S em erkant A rap birliklerini
su su z b rak m ak isterler. A te ve susuzluun etkisi ile A raplar
deliye d n e rle r. lgnca b ir atlla T rk hatlarn yarm ay
b aa rrlar. B irlikler b irb irin e karr. A m anszca bir atm a
b alar. Bu lgn sav ata T rk ler d e A rap lar d a ate iinde
k alrlar, iki k esim d e a r kay p verirler. A rap o rd u su geri
ekilir. T rk a tlla r A ra p lar izlem eyi s rd r r. 120 000
k iilik A ra p o rd u s u n d a n an cak 1000 kii k u rtu la b ilir^ .
H o ra san 'n A ra p valisi C n ey t kendini g bela Sem erkant'a
a ta r .
T rk le r ise B u h a ra 'y a ekilir. B u rad a , S em erk an t ile
H o rasan arasn d ak i doal ulam yolunu tu tarlar. A raplarn
gnlg c k t biim de km tr. Asker aylklarn ok yk
seltirler am a S em erk an t'ta savaacak 800 kii zo r b u lu n u r.
S avalar, T rk le re k ar sav am ay l m le b ir tu ta rla r.
A ncak tam bu aam ad a A raplarn yazgs dner. K k bir a
tm ada T rk lerin k k b ir birliini yenerler. Ertesi g n Trk
beyi alm ak iin A rap lara saldrya geer. A rap lar byle
b ir sald ry b ek led ik leri iin hazrlkl b u lu n u rlar. T rk sal
drs geri p sk rt r. A rap gnlgc ykselir. G zn, Trkler,
Sout ilin d en ekilm ek z o ru n d a kalr. A rap o rd u su B uhara'ya
g ire r. A rd n d a n S e m e rk a n t'a d e ste k y o lla rla r. A ra p la r
B uhara ve S em erk an t' k u rta rd k la r iin pek m utlu olurlar.
T rk e sald rlarn d u rd u ru rla r. B undan sonraki d n em d e
S ogutlar A ra p larn iinde erirler.
G h u ra k S em erk a n t' k u atr. A ra p lar b a k e n tle rin d e n
atm ay b aarr. A ra p larn elin d e yalnz B uhara kalr. Blge,
T rke d en etim i altn d a bile olsa bam szlk kazanr.
737 T rgi K aannn ilerlem e yldr. Su-lu H an, u vadi
sin d ek i k a ra rg a h n S u y ab 'd a n 27 g n iinde H u tal'a alr.
H a n n ilerled i in i d u y a n Esed, C eyhun rm ann gneyine
gem eye h azrlan r. T rgi han rm a geerken yakalad
A ra p la ra a r y itik v e rd irir. ekilen A ra p larn a rd n d a k i

T rkler d e C e y h u n 'u n G neyine geer. Su-lu A rap birlikle

rin in a rlk la rn a s a ld rr. A ra p la r B elh'e ekilir. Su-lu
H an lk esin e d n m ez. K T oharistan'da geirir. B urada ona
g erek slam 'a d n savas H a ris katlr. H aris, Su-lu
H ana A ra p gleri d a lm ken saldrm ay tler. H an as
ker to p la y p sald ry a geer. Belh y ak n larn a de in ilerler.
leri y r y n C rcan 'a d ek s rd r r. Bakenti alr. O rda
bir s re b ek ler. H er y an a atllar yollar. G ibb'e gre aknn
am ac M erv'i alm ak de il, Bat T o h aristan ' A rap lara kar
a y a k la n d rm a k tr. N e ki, C rc a n e g e m e n i, A ra p la rla
birleir. Su-lu H ann y an n d a az bir g kalr. Eset Su-lu Han
H a rista n 'd a b asar. H a n n y an n d a yalnz d rt bin kii kal
m tr. S u-lu H arisle g l k le kaabilir. Kar frtnas, y a
m ur, Esed'in kovalam asn engeller. Gibb'e gre bu Trke iler
lem esinde b ir d n m noktasdr:
"Sava nem lidir. iink M averannehr'de ve belki
H orasan'da en azndan yakn gelecekte Arap egemenliine
son verecekti. Bat Toharistan egemenleri, Esed yanndayd.
Ancak, Su-lu yengisi, onlar kukusuz Haris ve Tiirklerin yan
na ekecekti. Ceyhun ile desteklenen Belh, sleri olacakt. Bu
tehlikeden Arap, Esed'in kararll ve Belh'i bakent sei
iyle ku rtu ld u ."
Y enilgi, saval n ed e n iy le A rap larn B oa adn ver
dikleri Su-lu H ann d a so nu olur. Su-lu H an balangta ken
disi p ay alm az. T m sava kazancn boylara datr. Son yl
larda bu tresini u n u tm u tu r. Bu d u ru m huzursuzluk kmasna
n e d e n o lu r. 736 y ln d a in'e, 737da E sed'e yenilir. Boylar
a y a k la n r .
in ve A ra p y en ilg isin in a rd n d a n Boylar ayaklanr. Bir
boy beyi olan Baa T arkan, 738 ylnda bir gece S u-lu'nun ota
n b asp ld r r. H an n ldrlm esi kargaay artrr. Sar
T rgi b o y u ile Kara T yrgi boy arasnda kyasya bir boum a
balar. T rk e b o y lar arasn d a atm alar iyice artar. Kimi
T rk boylar in b u y ru u n u ister. stek kabul edilir. in Issk
gl ve li v ad isin e y en id en egem en olur. Seyhun-C eyhun bl
g esin d e A ra p lara k ar d iren i zayflar. T rk Beyleri, A rap

ile rle y iin i d u rd u r m a g re v in i y e rin e g etire m e z o lu rlar.

B unun so n u cu n d a M averannehr yeniden A rap egem enliine
girer. A rap lar S eyh u n 'u n d o u su n a szm aya balar. 738'de Su
lu H an 'n l m n d en sonra S em erkanta girebilm ilerdir.
Bu s ra d a A ra p m illiyetilii d o ru k la rd a d r. A m a h er
ykselite o ld u u gibi o d a d o ru k tay k en batm aya hazrlanr.
A rap m illiyetilii y ap a n Em eviler, Trklere M slm an olsa
lar bile tep ed en bakarlar, kendilerini T rklerden st n g r r
ler. T rk leri m allar ve can lar ile k en d ilerin e helal say a r
lar. am saray larn n ar giderlerini T rk illerinden salar
lar. T rk to p ra k la rn d a ykm lar y ap a rlar. S anat eserlerini
o rta d a n k ald rrlar. T rkler Em evilere kar u u b iy e h a re k e
ti o lu tu k ta n so n ra y nlar biim inde slam la girm eyi ben im s e rle r.Y a b a n c rk v e u lu s la r d a n d in d a la ra k ar
Em eviler za m a n n d a A rap siyasal ve hukuksal basks son l
ye varr. B irden b ire genileyen Em evi im p ara to rlu u n d a
A r a p ta n b a k a M s l m a n la r A ra p la ra e it sa y lm a z .
A rap larn klesi gibi g r l r. Bir T rk ya d a bir Iranlnn a r
k a sn d a b ir A rap n am az klm az. A rap, A rap tan bakas ile
gezip d olam az, evlenm ez^.
745'te T rk d e s ta n k ah ram an , H o rasan l Ebu M slm
M erv valisi o lu r. T rk -Islam ilik ile rin d e bir y u m u am a
balar. H o rasan Valisi Ebu M slm d e Emevi ynetim inden
h o n u t d e ild ir. Yerli h alk larn zerin e gitm ez. G z A rap
b ak e n tin d e d ir. O rd a o lan gelim eleri zenle izler. H er an
h a re k e te geecek b iim d e bekler. Bu o n u n yerli halklarla
b t n leir. n asy a h alk larn n t m n n onu kendi soyda
saym as, b u n edendir.
H er n ed en se A rap tarihiler bu so m u t d u ru m u kabule y a
n am az lar. A ra p tarihisi T aber, H o rasan 'a d o ru u za n an
A rap y ay lm asn n y k s n , v n erek u z u n u z u n anlatr.
A rap tarih ilere gre, T rkler, A rap lar k arsnda ancak 20
yl d a y a n a b ilir. S onuta 738 y ln d a kesin biim de yenilip
d a ly o rla r.

1 Bahriye ok: slam Tarihi, Ankara 1983, s. 56

Em evi zu lm , H icaz'da o ld u u gibi, H orasan'da d a slam

g n ll lerin d e isyan d u y g u larn uyandrr. Emeviler, ok ciz
ye alm ak am ac ile H o rasan ve T rkistan halknn M slm an
o lm asn n lerle r^ . H o ra san ve T rk istan 'n yerli beylerini
E m eviler aa la rlar. Yerli b ey ler d e bo d u rm az lar. H alk
slam a g irm em ey e a rrlar. H a lk yerli beylerle Em eviler
arasn d a kalr. Bu d u ru m a d ay an am ay an M erv'li M slm anlar 735'te E m ev ilere k ar ay a k la n rlar. A ra p H aris, p e y
g am berin k ara bayran aar. H er soydan ezilm i M slm an
bu b ay rak a ltn d a to p lan m ay a arr. H aris ile T rkler ara
sn d a b ir yaknlk v ard r. Bu srad a T rk Yabgu soyu yneti
m in d e im d ik i Bat A fganistan topraklarnda bir beylik v ar
dr. T rk h akan Su-lu H an E m evilere kar, A rap ay ak lan
m aclarla b irlik te, sav aa katlr. Kimi k ay n ak lar Su-lu h a
nn m escitler k u ra ra k Islam yaydn sylerse d e b u kesin
d e ild ir.
A ncak b u a ra d a H o rasan 'd a Em evi etkisi d e silinir, yerini
A bbasi etkisi alr. Bilindii gibi Em eviler koyu A rap u lu su
lu u y a p a rla r. A b b asiler d a h a ok slam ln y ay lm asn a
zen g ste rirle r. H o ra sa n , T rk ista n halk slam la deil
A ra p m illiyetiliine, A ra p lara t m d en teslim olm aya k a r
d r. Bu y z d e n A b b a si p ro p o g a n d a s b lg e d e scak
y a n d a la r b u lu r. 747'de H o ra sa n 'd a E m evilere k ar ak
a y a k la n m a b a la r. Bu a y a k la n m a g id e re k y ay lr. 750
y ln d a Em evi y n etim in in yklm asna n ed en olur. te bu
y z d e n T rk elerin o rta d a n ekilm elerine karn A rap larn
S ey h u n u n d o u su n d a k i ilerleyebilirler.
K abil'den d a h a kuzey d eki bir T rk m erkezi, G ktrk H an
so y u n d a n B udist T o haristan ilidir. T rk beylerinin bakentle
ri K u n d u z ve B elh'tir. Bu beylere bal ikinci derecede b ey
le rd e n T ark an T irek, T rki so y u n d a n d r ve Belh valisidir.
O n lar d a E m evilere kar am ansz b ir savaa girim ilerdir.
S avalar, Belh ile H in d ik u d a larn d a, Bam yan B udist klliy esin e g id e n d a r g e itlerd ek i k alele rd e gem itir. T rk
aa T oharistan y abgusu, 709'da Em evilere tutsak dm tr.

724'te y a n n d a k ile rle b irlik te halifelik m erkezi am 'a g eti

rilm i tir.

10.
Y zy ld a G azn e va G u r'd a y aay an H l T rkle
yeni M sl m a n o lm u la rd r. B unlar G azneli T rk so y u n u n
y n e tim in e geecek ler ve b u g n k A fganlIlarn a ta la rn a
k a ra c a k la rd r. S ind ve H in t'e inen T rk ler ise, o illerd e
d e v le t k u ru p slam y a y a c a k la rd r. B unlar 11. y zy ld a n
so n ra M s l m a n s z n n e a n la m ls gibi k u llan la cak
T u ru k a (T rk) ad ile an lacaklardr.
Bylece, M sl m a n A rap yaylm as A syann ken d in e
zg eski yaam iin felaketli sonular d o urm utur. Bu din
nce g n ey sn rlard an sinsice sokulm u, sonra gittike eini
y kseltm i ve en so n u n d a silahlarna gvenerek kendini yete
rince g l b u ld u u zam an v ah alard ak i ehirlere zorla y er
lem i, gebe ad rlarn n iine sokulm u ve fethedilen top
ra k ta y a v a y av a tek ve titiz b ir ses y k selir o lm u tu r:
Tanrdan baka yoktur tapacak, M uhamm et onun elisidir.
slam l n zaferli yayl A sya tarih in d e sonu belirsiz
etkiler yaratm tr. Bu h o g r bilm ez din orada, eski d n y a
nn o k ad a r zararsz g r n en anlarna bile kym , onlar yok
etm itir. Ve d a h a sonra, b u n d a n birka yzyl nce, Batllar
bu k arap arasn d a g z ktkleri zam an, artk eski gem i y z
y lla rn o lay larn , u y g a rlk la rn an m satacak hi bir ey
b u la m a y a c a k la rd r 1.

d. Arap rklnn k
A ra p Im p a ra to rl u n u n snrlar geniledike, E m evilerin
y aratt A rap o v en izm ine tepkiler arta r. slam snrlarna
girm i olan H o rasan 'n b y k ounluu T rktr. nasya'da
T rk lerle Iran l h alk lar b irleir. H orasanl Ebu M slm ve
T rk b ey ler, A bbasi ailesinin halife olm as gerektiini ileri
srer. Ebu M slm 'n soyu tam bilinmez. Trk, Fars ve A rap ol-

1 L. Ligeti: a. g. e.I, s. 173

186

d u u sylenir. Am a nem li olan onun ulusu deil, tarihsel ile

vidir. 750 ylnda Em evi h anedan kan tufan iinde yere seri
lir. B tn Em evi soyu kltan geirilir. T arihler alt yz bin
kiinin ld r ld n y azarlar. Em eviler, acm asz A rap o
v en izm in in kan iin d e b o u lu rlar. Em evi saltanat 89 ylla
b itm itir (661-750). A rap o lm ay an susuz halklara kar ac
m a sz y n e tim i, ta rih te k a ra b ir lek e b ra k p silin ir.
M sl m an lk A rap larn g c n d e n kar. A rap olm ayan halk
larn d en etim in e g irer. Em evi k n n slam tarih in d e bir
devrim oluu bundandr.
A b b asiler A ra p o lm ay an lara y aslan p y n etim e gelm i
lerd ir. H ilafe t m ak am , M u h am m et'in am cas A bbas'n so
y u n d a n g elen lerd ed ir. K kende yeni devlet d e K ureylilerin
y n e tim in d e d ir. ki K u reyilik arasn d a d a la r k a d a r fark
vardr. A bbasi ku rey ili inde, d ev let bakanl dnda tm
d e v le t k atm an lar A rap o lm ay an larn elin d ed ir. V ezirlikler,
h k m e t, o r d u , k lt r , t m n d e A ra p o lm a y a n la r
a rlk ld r. A kas T rk ler ve ral halk larn elin d ed ir.
B a b a k a n lk T rk B e rm e k o u lla r a ile s in in e lin d e d ir.
B erm ek o u llar Belhli b ir T rk ailesid ir. Yine Em evi o r
d u l a r n d a r m a d a n e d e n K a h ta b i v e a r k a d a la r
T oharistan , H o rasan ve C ey h u n tesi T rkleridir. B adat'n
plann B erm ekoullar izer.
A bbasi y netim i ile slam tarih in d e iki aam a gerekleti.
A rap ov en li in e k ar evrensellik, d in d e snnetilie kar
d n sel eylem biim inde geliti.
K k en d e A bbasi halifeleri d e Em eviler gibi K ureyi so
y u n d a n g eliyordu. O n lar d a dini nem sem ez bir tavr aldlar.
A ncak Em evi d n em in d e hi d n eylem i yoktu. Em eviler
yalnzca d in siz ve A raptlar. A bbasiler d in e kar laubali ol
salar bile, d e v le tte b ir d n p atlam as o ldu. D in yalnz
stihfaf ed ilm iy o r, akl ve d nceye yneltiliyordu. Din k u
ra lla r in sa n zek as ile l lm ey e b alan d . slam yaln z
inan o lm ak tan kt. D n olarak gelim e yoluna girdi.
D n e y le m i ilk B a s ra 'd a p a tla d . B asra m e r
d n em in d e k u ru lm u bir kentti. M uaviye dnem inde C eyhun
tesin i ele geirm ek le grevli vali, T rk ille rin d en iki bin
gen ay d n seip getirm i yerletirm iti. Bu giriim B asra'da

bir d n fkrm asna yetm iti. M u tezile denilen akm b u n u n

ese rid ir. G id erek g elien M utezile inanc 7. halife M em un
za m a n n d a d e v le tin resm i d in i o ld u . M em u n 'u n kendisi d e
M utezileci ve akideciydi. K ur'an'n insan r n o ld u u kabul
ed ild i. K u r'a n T an r s zleri deil, P eygam berin d n ve
retisi say ly o rd u . S nni M sl m a n lar M em un'a Em ir-l
k firin d e d ile r.
te y a n d a n A bbasi d evleti d e giderek A rap devleti kiili
in d e n u za k lat. D evletin bakenti d e A rap snrlar d n
d a d r. m er'in A ra p lk esi snr Frat kysndaki K ufe'de
biter. B a d at ise, Dicle kysnda yer alr.
A yrca to p lu m ve d ev let d ze n in d e d e A rap arl silini
y o rd u . S zg elim i h alife M an su r (754-775) giyinm eyi bile
A ra p ta rz n d a n k ard . Iran giysisi d e v letin resm i giyim
biim i sayld. A ra p larn bana u z u n k lahlar geirildi.
A bbasiler d n em in d e br u lu slar kendi gelenek ve trele
rini slam iin d e y aa tm a y a s rd rd . Szgelim i B erm eko u lla r, 750 y ln d a n nce A sya D alai Lam a idiler. Ba
d a t'ta A b b a si b a b a k a n l n a g e tik te n so n ra , slam '
s a y g d e e r in m o d e lin e g re rg tle d ile r. Islam n ilk
y z y ln n ok b e lirsiz g elen e k lerin i ve in B atiniliinin
k u ra lla rn s a p ta d la r^ .
A bbasi d n em in d e T rk arl devlette kendini iyice d u
y u rm a y a b alam t. A bbasi halifeleri iyi yneticilik re n
sin d iy e o u lla rn v a lilik le T rk ille rin e y o lla d la r.
S o n ra la r k im e h a life le r T rk a n a la rn o c u k la ry d .
Szgelim i H a ru n R eid'in o lu n u n annesi T rkt. B unlar
H a ru n R eit'ten so n ra a r t a rd a halife o ld u lar. B u n lard an
M u tesim t m y azg sn T rk lere balam t. K ardeini Iran
askerleri ld rm t . K orum a birliini Ferganal T rklerden
k u rd u . B unlarn says yirm i bini ayordu. Halife, T rkler
iin B a d at y a k n la rn d a S am ra ehrini y ap trd . A skerler
b lg e d e n u z a k la m a sn d iy e S am ra'd a K be'nin b en zerin i
y a p trd . S am ra'y a bin lerce T rk cariyesi g etirtti. A skerler
T rk k zlar ile ev len d i. A raplk akm t m d en krlm t.

"A rap lar b alarn d a p ey g am b er olm asa hibir u tk u kazan a

m az" s z h alk a ra s n d a y ay ld . H alifeler esk id en tah ta
k tk la rn d a a sk e rle r o n la ra ba llk yem ini e d e rle rk e n ,
T rk etkinlii d n e r r ' id e halifeler cls srasnda askere ye
m in etm ey e b aladlar^.
A bbasi d ev leti 8. y z y ld a n 13. y zyl o rtala rn a k ad a r
500 yl y aam g z k r. Bu sre iinde 37 halife tahta oturur.
A bbasi d ev letin in gerek yaam 83 yl ile snrldr. 7 Halife
A bbasi h alife si s a y lm a ld r. D e v le tin k alan y a a m n d a
yalnz ad ve glgesi srer. D evlet, T rklerin eline gem itir.
A ra p lar sa h n e d e n uzak larlar. m er'le balayan etkin A rap
u lu s u lu u 8. h alifeye d ek , 200 yl srer. ki yzyl sonra
A ra p la r g eld ik leri le d n erler. A rap olm ayan halklar din
diye sarlrlar ve d in siz A rabi devirirler. lde yeni bir din
y a ra ta n A rap lar, y in e llerine; eski y aam larn a dnerler.
K e n d ilerin in o rta y a attk la r d in i ellerin d e n alan lar ise, o
d in ile alarca b t n d n y ay titreteceklerdir.
D inin k u ru cu su A rap gerekte k u rd u u d ine kendi d e inan
m am tr. B akasnn d in in i alan T rk ise ona t m kalbiyle
b a la n r.
M sl m a n lk y ay ld k a b r h alk la rn eski inan ve
t re le ri d e d o a l o la ra k sla m a k a tlr. Z e r d t ran ,
H ristiy an B izans t m Islam n egem enlik alanna girer. Salt
kitle de il d in ad a m la r d a yeni d in iinde yerlerini alrlar.
Bu islam n niceliini artrr, am a niteliinde d e nem li d ei
im lere n e d e n olur. O d in lerin inanlar ile slam sulanr. Bu
yeni eler k en d i inan ve retilere kant olarak H adis u y
d u rm a y a b alarla r. "Peygam ber d em itir ki" d iy e balayan
b itip t k en m ez h ad islerle szlerine, retilerin e tank g eti
r ir le r . A b b a s ile r d n e m in d e h a d is le r 600 b in i a a r.
H adislerin tm M edine dnem inde sylenm esi gerekir. Btn
h ad isler o n yla s ylenm itir. H er gne o rtalam a 200 h ad is
d e r. M u h am m et'in d u rm a d a n k o n u m u olm as gerekir.
B uhari, 600 b in h a d is te n 7275 tane salam n alr. Din d e

1 Corci Zeydan: y. a. g. e ., s. 257

can llar a n d rr. H ib ir d in k en d in i b eslem eden yaam n

s rd re m e z . Islam n yaylm a alan genileyip egem enliine
a ld u lu s la r a rttk a k u ra lla r o alm tr. H ib ir d in ,
o rta y a k t k u ra lla rla k a lm a m tr. Y itip g itm e y e n
ts la m n g c n e b u b a k a sn g e tirirse k , d a h a iyi
a n la y a b ilir iz .
M sl m an lk 'tak i bu deiim ve yenilem e zo ru n lu d u r da.
M u h am m et'in M slm anl A rap llerinin dna tam tr.
Bu de iim in k en d in e yeni ilkeler, yeni grler, baka d ay a
n ak lar aram as zo ru n lu y d u . D inler toplum , toplum lar yaam
ve tarih iin d ed ir.Y aam ve zam an akm aktadr. Din d e bu
akm n iin d ed ir. Bu ne t m d en bir gelim e ne de ktr.
M u h am m et'ten sonra d in in yeni bir biim lenm eye girm esi d o
aldr. Bu d e iim s recinde d in kim ileyin kazanm , kim ileyin y itirm itir.
Islam n g c n ve yaylm asnda dinsel tapnm dzeni b
y k rol oy n ar. N am az ve tapnm alar kesindir. C am ilerde bir
im am a u y u lu r. Bu d ze n slam ordularn d a sk dzene sokar.
G eni a la n la ra y ay lm a bu sk k u ra lllk iin d e y ap lr.
O ysa M u h am m et'in slam l hi d e byle deildir. T apnm
ve trenler serb esttir, y u m u ak tr, rahattr.
slam tarihi y az arlarn a gre, dinsel tapnm n direi d u
ru m u n d ak i g n l k be nam az M uham m et dnem inde kesin d e
ildir. M ekke d n em in d e bulunm az. Bu, ancak 1. ve 2. yzyl
kelam clan ile fkhlarnn r n d r. M uham m et d n em in
d e a b d e s t ve n a m a z d z e n s iz ve g eliig zeld ir. A yrca
K u r'a n 'd a n a m a z n b iim i ve a y rn tla r d a a n latlm az.
D inin d ire i d u ru m u n d a deildir, ikinci nc d ze y d e bir
tapnm adr. M ekke a y e tle rin d e n tapnm adan ve n a m a z d a n
o k b e lir s iz s z e d ilir. O d a y a ln z M u h a m m e t'e
y n eltilm itir, k itley e deil. N a m a z in an an la ra M ed in e'd e
b u y ru lu r. Y alnz ka kez klnaca yine belli d e ild ir. Be
v ak it n a m a z M u h am m et slam lnda kesinlikle b u lu n m az.
Sabah, ak am ve gece n am az larn d an sz edilir. Em evilerin
so n d n e m le rin d e bile g n l k be nam az ilkesi b u lu n m az.
A yrca n a m a z K u ra n 'd a ok n em siz bir y er tu ta r. 6217
ay etten t m n d e A llah'tan szedilir. Allah ad n n gem edii
ay e t b u lu n m a z . O y sa ta p n m a (ib ad et) d e in e n a y e tle r

y a ln z c a o n ik id ir. H a d is le rd e d e ib a d e t ak d e ild ir.

B uharin 'd e k o n u ile ilgili 150 h ad is b u lu n u r. Am a hibirinde
nam azn biim i ve be kez yaplaca aydn deildir.
B elirsizlik a b d e st iin d e geerlidir. A bdest yalnz cum a
n am azlar iin kesin d ir. b r n am az lard a M uham m et'in de
ab d e st alm ad o lur. M u h am m et'in inananlar ab d est alm ad,
n am az klm ad d iy e h erh angi bir uyars bulunm az. M uham
m et, A ra p ru h u n u bild i i iin, tap n m iini esnek brakr.
zellikle b ed ev i A ra p skya gelm ez. T ap n m lan o n u n z
g rl n k stlam ay acak b iim d e y ap m ak gerekir. Yaam
d o n m u d in e deil, d in g nlk yaam a uyar.
te y a n d a n tap n m sz d a olm az. A rap' t m d en ba bo
b rak m ak on u d in e b a lam am ak dem ektir. m er ile yaknla
r, M u h am m et'ten bu y n n gvenceye alnm asn isterler.
slam 'a zg tapnm d zen i kurm ak gerekir. Ayrca bu tanm ,
zg n o lm ald r, b r d in lerd e n ayrlm aldr. e nam aza a
n d ze n i ile balarlar. nce boru alm ay d n rler. Ama
b u , Y ah u d iler b o ru aldklar iin, Y ahudilere benzetm e ola
caktr. an alm ak ise H ristiyanla yknm edir. Bu d u ru m
d a m er'in szl a n (ezan) nerisi beeni b u lu r, o nayla
n r V
K u r'a n 'd "Namaz, ktlklerden ve yasaklardan sizi ko
rur. Her halde A llah'n zikri ve en byk eydir" (A n k e b u t
45) biim in d e tanm lanr. Baka b ir y erd e ise "Namaz m m in
ler zerinde m uayyen vakitlerde yazl farzdr" (N isa 103)
biim in d e aklam a getirilir. A ncak g n d en be kez nam az k
lnaca b elirtilm ez. Be kez n am az klnaca zerin e en so
m u t ayet udur:
"Gnein domasndan nce de batndan nce, de Rabbini
verek tebih et! Gecenin kim i saatleriyle, g n d z n iki
ucunda da tesbin et ki, Allah senden honut olsun" (Taha 130).

1 smail Habib: A vrupa Edebiyat ve Biz, stanbul 1940

Bu d a s y len en ler de, n am azn zam an ve says asndan,

y o ru m a ba l eylerdir. A bdest ve nam azn ayrntl ilkeleri
M u h am m et'ten ok sonra belirlenir. M uham m et, babo A rap
ru h u n a u y g u n o larak , tapnm alar gevek brakm tr. D aha
sonra slam lk b r d in lerd en ayrlm ak iin b u n u kesinletirir.
M u h am m et, inan d ze n in e eski dinlerden kim i tre ve ge
lenekleri alm ay d a un u tm am tr. S nnet gelenei b u n lard an
b irid ir. S n n et, e sk id e n beri Z enciler ve Sami u lu sla rn d a
yay g n b ir gelen ek tir. Bu bereket T anrlarna bir t r kurban
saylrd. Z enciler ve S am iler erkekleri d e kzlar d a s n n et
ederlerd i. K zlarda klitoris derisinin ucunu, erkeklerde snnet
derisinin u cu n u keserlerdi.
H ristiy an lk , kkeni Z e rd tl e d ay a n an vaftizi alarak
b u Sam i s n n e t gelen e ini d lad . A ncak slam lk, s zd e
b r a h im 'in iz in d e n y r d n s a n a ra k S am i s n n e t
geleneini s rd rd .
E rkekleri o ld u u n ca kzlar d a kap say an bu s n n et gele
nei, O rta a b o y u n ca, kim i slam lk elerin d e u y g u lan d .
B unlar Suriye, M sr, Afrika ve Irak gibi iyice sam ilem i l
kelerdi. ran ile birlikte baka Acem lkeleri u zu n sre bu ge
lenee kar d iren d iler. S onunda yalnz erkek snnetini u y g u
lar o ld u lar. A ncak, Y ahudiler ocuklarn d o u m d an yedi g n
so n ra s n n e t ettiriy o rla rd . M sl m a n lar geleneklerini o n
la rd a n ay rm ak iin, d ah a u z u n bir tarihe braktlar^.
e. D n m N oktas
B t n h alk y la b irlik te slam la ilk katlan gebe han
S atu k B ura H a n o lu r. Bu n em li o lay 926 sra la rn d a
K agar'da gerekleir. A ncak b u halkn o dnem de A sya'da
y aa y an T rk b o y larn d a n hangisi old u u bilinm ez. H akani
Trk ya d a A frasiyaboullar adl bu T rklerin G ktrklerden
in d ik le ri san lr. 893 y ln d a Bat T rk istan ' S am anoullarna b rak m ak z o ru n d a kalrlar. 10 yzyl balarnda K agar

1 Ali Mazaheri: Ortaada M slm anlarn Yaaylar, stanbul 1972,

s. 55

bak en tli b ir d e v le t k u ra rla r. O d n e m d e K agar, zellikle

B udist k lt r n n m erk ezid ir. D evlet, eski slam kaynakla
rn d a K arah an l lkesi ad ile anlr. slam sem eden nce
K arah an l T rk leri B u d izm e in an rlar. D evletin iki nem li
b y k k e n ti v a rd r. B u n lard an b iri b u g n d e iyi b ilin e n
K agar, tek i ise eski z a m a n la rd a ad ok sylenm i olan
B alasag u n 'd u r.
S atuk B ura H a n n slam seii d e sylence ile karktr.
Karl C em al 13. y zy ld a yle b ir olay anlatr:
Satuk Bura Han Afrasiyab olu Peenk soyundand. Bu
soy (Turanhlar soyu) Yasef olu N u h a dayanr. Ve o, Trk
hakanlarndan, ilk slam l seenlerdir. Kagar ile Fergana
snrlarndandr. A l M u ti Lillah, m minlerin emiri (946-974)
iken Emir el-Reit, Abdiil M alik Nuholu, Samanolu (954961) devleti dnem inde Kagar slam l benimsedi. (Bilge
Kl Kadir Handan sonra) Tiirklerin ynetimi, Bazr A rslan'm
kardei, Oulcak Kadir H an'a geti. O, Islama ar m ektup
larn hi dinlem iyordu. (Sam anollarndan) N asr olu
M ansr, kardelerinden kaarak Kagar'a vard. Oulcak onu
konuk olarak arlad. "Vatanna geldin, ulusuna konuksun.
Sana kardein cefa etti. Biz vefa gsteririz" dedi. Ona A rtu
ilinin ynetim ini verdi. Ve Nasr, (Oulcak Kadir H an'dan)
mescit yapabilmek, ibadet etmek iin bir sr derisi kadar
yer istedi. (Oulcak) "B uyur, istediin senin olsun" dedi.
Nasr bir sr kurban etti. Derisini (ince bir erit gibi) uzunlu
una kesti. Bunlarla bugn Artn mescidi olan alann evresi
ni izdi. Oulcak S a tu k'u n amcas idi. (Satuk) on iki yan
bitirdii zaman, yksek derecede gzellii, parlak grn,
doal zekas, duru zihni, geni anlay, uzak gr ve akl
ile, gemi melikoullar arasnda, esiz idi. Buhara'dan ker
van geldii bir gnd. Satuk, tadklar eyay grmek iin,
A rtu'a vard. Ve Samanolu Nasr, onu konuk etti. Ona ik
ramda bulundu. le zaman gelince, Miisliimanlar dinsel g
revlerini yerine getirm ek iin kalktlar. Satuk ise bu m utlu
grevi b ilm iyo rd u . (N am az klan) halka bakt. Bitince,
Samanoluna, ne yaptklarn sordu. Samanolu "gece ve g n
dz iinde bize be kez byle tapmn zorunlu klnd bir ger

ektir" dedi. (Satuk) sordu: "Kim bunu size farz kld?"

Annda Samanolu, ona yaratan gzel adlar ve yce zellik
leri ile anlatmaya giriti. A llah'n selam zerinde bulunan
M uham m et'in dili ile, slam 'n artlarn, m m etin yklerini
ve iyiliklerin i sayd.
Bundan sonra (Satuk) yle dedi: "ilah O 'dur ve O'ndan
bakasna tapnm hak deildir. Ve bu Nebi'den daha doru
ve kendisine balanmaya hak kazanm kimse olamaz. Ve
dini kabul etti. Ve hizm etindeki gen olanlar ile maiyetinin
de slama, imana girm elerini istedi. Tm M slm an oldu
lar. "1
K arl C em al'in an la ttk la rn a gre, gen S atuk Bura,
tslam setiini gizler. O ulcak K adir H an, Islam n A rtuta
y ayld n renir. Kar nlem olarak, A rtu'a bir p u t tap
n a y a p tr r . S a tu k B ura H a n ta p n a n y a p m n a
k a tlm a k z o r u n d a k alr. T u la la r tark en , i in d e n b u
tap n a , A llah 'a ad a r. Y engesi H a tu n 'u n gizli y ard m ile,
a m c a sn n k u k u la rn d a n k u rtu lm a y a alr. Y irm i be
y am a gelince, av a kar gibi yap ar. Elli M slm an ile b ir
likte K a g a r'd a n kam ay baarr. Tabga ehrini ele geirir
ve o rd a yl kalr. Am cas kendisine kar saldrya geer.
Satuk, Fergana M sl m an larnn d a iinde b u lu n d u u bin ki
ilik b ir g d e rle r. A m casnn o rd u la rn n sald rsn a d a
yanr. S o n u n d a Satuk, am casn yener. A tba ve Kagar' alr.
A rtu ta p n a n m escit y apar. Bu d n em d en ayakta kalan
A tba kalesi kalntlar g n m ze ulam tr. A tba kalesinin
an lar zam an la, ierik d e itirir. M anas d estan n d a n kesit
ler iin d e y er alr. K rgzlar, A tba kalesine, M anas d estan
k a h ra m a n la rn d a n K oay'n ad n verirler. K agar ve A rtu
a n tla r ise b iro k kez y e n id e n y ap lacak , z g n kiilii
g n m z e u la m a y a c a k h r. S atu k B ura H an, 955 ylnda
ld n d e A rtu m escidi klliyesine gm lr. Bu ulu ant Dou
T rk istan 'd a tslam n sim gesi olur. inliler ve K alm uklar b ir
ok kez m ezar ykarlar, T rkler y eniden yaparlar.

K a ra h a n l T rk le rin in lslam sem eleri so n u cu , Bat

T rkleri arasn d a d in sava biter. Bat T rkistann t m ile
D o u T r k i s t a n ' n b a ts , K a ra h a n l T rk d e v le ti
y n e tim in d e b irleir. A ncak, U y g u rlar slam l sem ezler.
U y g u rlarla M sl m an T rkler, sav a alannda o ld u u gibi,
k lt r ala n n d a d a kyasya y arrlar. U ygurlar ancak 1473
sralarn d a lslam benim seyeceklerdir.
T rk ista n 'd a K arah an l T rk d ev leti Islam n kalesi o la
ra k y k s e lir . A rtk , K a r a h a n lla r ts la m n y a y lm a
siy a sa sn s tle n m i le rd ir. Bu d u ru m , saf k an T rk lerin
h o u n a gitm eyecek b ir ey deildir. Birbiri ardnca Y arkent,
K otan gibi B u d ist u y g arl n n eski kaleleri, Islam n eline
d er. slam belli l d e D o u 'd an gelen in k lt r etkisine
kar b ir d u v a r grevi y apar.
B un d an so n rak i d n e m d e K arahanl devletinin gelim esi
y le o lu r: K a ra h a n lla r, lslam setik leri y lla rd a Bat
T rk ista n n k u zey illerin d en A rg u 'y u geri alrlar. Sam ano u llar 962 y ln d a B ura Bey a d n d a bir hann ynetim inde
dir. B ura H an 980 lerd e n sonra S ayram ve Sam ani illerini
a lr. B y lece K a ra h a n lla r H o ta n 'd a n b a ty a d o ru ,
T rkistan'a egem en olurlar. Bu ilk b yk M slm an T rk d ev
leti 926-1220 arasn d a yz yl yaar.
dil Irm a n n k u zey k ylarndaki T rk boylarn d an eski
B ulgarlarn slam l seileri b ir sylence ile karktr. 922
ylnda B ulgar ncs Alm u, d n d e sylencesel biim de ger
ee erer, bylece lslam seer. A lm u, halifeye bir m ek tu p
y azar. K en d isin e lslam retecek, m escit ve kale yapacak
elem an lar ister. Y ollanan A bbasi elileri 922 ylnn souk bir
m a rt g n n d e , H a z a r k y la rn d a k i T rk O u z k ap sn a
varrlar. Eliler arasn d a, n l gezgin bni F adlan'la birlikte,
A bbasiler hizm etin d ek i iki T rk genci d e vardr. Eliler sou
a kar kaln g iy siler giym ilerdir. ift hrgl Trk deve
leri z e rin d e y o lc u lu k la rn s rd r rle r. O uz, P eenek,
B akurt b lg elerinden geerek 70 g n d e Bulgar eline ularlar.
B ulgarlar o d n e m d e gebe yaam aktadr. bni Fadlan, Idil
k y larn a ve O u z la r a rasn a slam ln sradn yazar.
Eliler A lm u 'u n o ta n d a to p lan rlar. B ulgar boy beyleri,

h alifen in Islam a a rsn ayakta dinlerler. Yeri titreten bir

tekbir ile Islam a girerler^.
T rk ista n 'd a o ld u u gibi Idil kylarndaki gebeler ara
sn d a slam lk yerlem eye balar. slam yaam d zeni m escit
ev resin d e to p lan r. Y erleik toplum a gei hzlanr. El sa
natlar geliir. B ulgarlar, deri, m ad en ve m cevher ilem ede
u zm an larlar. izm e yap m ile nlenirler.
Idil B u lg arlar, slam 'n K uzey'deki en u noktas olur.
B u lg arlar a ra s n d a y e tie n b ilg in ler, slam l B ak u rt'lar
gibi b at T rk b o y lar a ra sn d a yayarlar. A ncak 10. yzyl
balarnda T rklerin b y k ounluu henz Islam sememitir.
D ou T rk istan 'd a ise slam lk B udizm le yz yze gelecek
tir. T u rfan U y g u rlar 15. y zyla d ein B urkan d in in d e kalr.
K ara H itay ve M ool yaylm as D ou'da Islam ykm ak iste
y en a k n la rd r. K arah itay akn, 1128-1150 arasn d a H akani
(K arah an l) T rk d e v le tin in A rg u 'd ak i illerini ele geirir.
Ksa s re iin d e S eyhun- C ey h u n arasn hatta H orasan ve
K irm a n 'a y a y lr. A n cak A rg u d n d a , K a ra h ita y la r,
H a k a n i b e y le r in i y e r le r in d e b r a k p v e rg i a lm a k la
y e tin irle r. M o o llar ise, so y larn H a n o lara k ak larlar.
K a ra h ita y la r d n e m in d e , N a y m a n ve K ereit beyi K lg
H an T rk 't r. A ncak M slm an deildir. M slm anlara ar
b ask la r y a p a r. M ool k y m larn d estek ler. T rk ista n 'd a
slam k en tlerin in y akp yklm asna, gz yum ar. A m a tm bu
b asklar, T rk ista n d a slam uygarln sarsm az. U ygurlar,
M oollara, U y g u r yazsn ve B udizm 'i retirler.
K arah an l u y g arl , O u z ili saylan C en d d e biter. 12.
y z y ld a K arah an l etk in lik alan n n d n a slam lk h en z
u laam a z. Bu b a lam d a , K paklar, dil ve zi rm a y a
ta k la rn d a y a a y a n u v a la r, P een ek ler, Bat O u z la r,
Kpak K um an gibi T rk boylan slam a girm ezler. O dnem de
slam ln etk in lik alan d n d a kalan bu boylarn b ir b l
m , hi Islam sem ey ecektir. Y alnz dil B ulgar kentleri
Islam n k u zey d ek i en etkin m erkezleri olur. slam ln bu d

n em d e B at'ya ilerleyii, S altu k n am e'd e sylencesel an ola

ra k a n la tla c a k tr. S a ltu k n a m e , zi rm a k y la rn d ak i
slam lam a srecini ykletirir.
T rk lerd ek i y ay g n b ir kanya gre, slam T rk erim esine
engel olm utur. Trk ru h u n a ve yaam biim ine u ygun bu inan
T rk l n kalcln salam tr. O ysa kim i so m u t belgeler
bu sav n tu tarszl n aka o rtay a kor. Kagarl M ahm ut,
Seyhun C ey h u n arasn d a Islam lar iinde, T rkler ezici oun
lu k ta d r. T rk ler Islam d an so n ra Irlanl halklar iinde eri
m i tir. S a m a n o u lla r d n e m in d e d e S e y h u n -C e y h u n
a ra sn d a T rk ler o u n lu k ta d r. Z eki V elidi Togan'a gre,
K u r'a n 'n ilk T rk e e v irisi S a m a n o u lla r d n e m in d e
y a p l m t r . K u r 'a n ' n Ira n d ille r in e e v iris i d e
S am anoullar d n em in d edir^.
M sl m an ve H ristiyan dinsel reti m m et ve soy esi
ile eitli b ak m n d an o rtak lk gsterir. m m et ayn inanc
paylaan kim seler to p lu lu u d u r. Soy ise ayn kandan gelen in
san ortak l d r. H er iki d in d e d e m m et anlay ne lde
gl ise soy anlay o lde zayftr. Soy esi glendike
m m et ba zayflar. U y g arlklar b ir dinelen t m u lu slara o
d in in genel zelliklerini v u rm ak ister. Soy ise kendi d am g a
sn v u rm ay a alr.
H ristiy an retisin d e m m et uygarlnn ortak noktalar
son derece g l d r. Soy esi en aza inm itir. O d n em d e
H ristiy an l n k u cak lad A v ru p a uluslar h en z u lu s d e
ildir. D illeri bile olum am tr. Rom a uygarl o d n em d e
d o m am tr. Yeni d in p u ta ta p a rlk d nem inin t m izlerini
silm ey e alr. Bu y z d e n H ristiy an uygarl kap sad
u lu slara u lu s deil m m et dam gasn vurur. Hal aknlarnda
u lu sla r y o k tu r, H ristiy an savalar vardr.
slam uy garl n d a d u ru m deiiktir. T rk Fars, H indu gibi
u lu sla r slam 'a g ird ik le rin d e kkl b irer uygarla sah ip tir
ler. slam a g irerk en , slam 'n ilkelerine kendi uygarlklarn
d a k a ta r la r. Y aam b iim i b a k m n d a n , M u h a m m e t'in
slam l o n la r iin ok d a rd r. Bu y zd e n sonraki slam lk

b a m b a k a b ir slam lk o la ra k geliecektir. slam a g iren le r

y k sek k lt rd e n halklar, d in d e n ald k larn d an ok d in e ve
rirle r .
M sl m a n T rk ler arasn d a ilk d n em lerd en balayarak
T rk le rd e iki ak m n o rta y a kt anlalyor. B unlardan
birincisi, M slm anl, A rap yneticilerinin b u y u rd u k lar bi
im de o ld u u gibi k ab u ld r. Bu akm , A rap'n nesi varsa t m
ne zenm itir. D ininden diline dein, m ziinden zevkine, tm
d n ce d n y asn a ve yaam biim ine ve gemiine, ve sonuta
pisliine d e in nesi varsa t m n ba tac etm itir. K lm e
ile t m benliini y itirm itir. T rk'e d m a n olm utur. Ulusal
deerleri y itirip erim e srecine girm itir.
f. A rapann K onum u
G em ite A rap a k u tsal b ir dil deildir. P u ta tap ar dilidir.
Latince gibi b ilim d ili d e olam am tr. l A rabnn dilidir.
O lanak lar ile zen g in b ir dildir.
Bir a ra trm a c y a g re A rapa, tpk A rap 'n k en d isid ir.
A rabn kiiliine u y g u n zellikler tar. A rapa am alar giz
ler. K e sin lik y e rin e k v ra k lk ve k a y p a k an latm seer.
G enellikle h alk y nlar u y u tm a ve yanltm a, s r gibi belli
b ir yne s r k lem ey e yatkndr. A rapada ses ezgisinin tonunu
ay a rla y a ra k , ay n eyi farkl to n la rd a sylem ek o lan ak l
dr. Bylece z ih in le r t ts le n ir, kii b y len ir, isten en h er
ey i, h a lk to p lu lu k la r n a v e h a tta a y d n g e in e n le re
b en im setilir. Sylev d ili o lara k A rapa b u b ak m d an ideal
b ir d ild ir^ .
A ncak A rapa, K ur'an'n anlam ile nem kazannca d u ru m
de iir. A rap ay d a h a d a ze n g in letirm ek iin siyasal y a
am la ilgili a la n la rd a , Farsa, Y unanca ve h a tta latinceden
szckler, terim ler alnr. Kimi zam an b u szck ve terim lerin
an lam sal k arlk larn o lu tu raca k A rapa szckler, terim
ler gelitirilir. B unlarn kim ileri slam n ilk g n lerin e u z a
nr. Szgelim i, K u ran m etin lerin d e bile b u n larla karlalr.

! Ilhan Arsel: Arap Milliyetilii ve Trkler,stanbul 1977, s. 287

198

M s l m a n la rn izlem esi g e re k ti in e in a n la n al-S irat alM ustak im R om allarn ip ekm ece d m d z gid en yollarnn
k arl d r. S irat, L atin cedeki stra ta 'd a n gelir. ngilizcede
ki Street ile ayn kkten d ir^. A ncak, slam lk d o u d an batya
y ay ln ca K u ra n 'n s zckleri t m celerin in bile d o ru d a n
Tanr szleri o ld u u g r yerleir. K ur'an dili A rapa bylece slam h a lk la r a ra s n d a k u tsa llk kazan r. nanca gre
Tanr A rapa bu y u rm u tu r. O nu renm ek gereklidir.
Bylece A rap o lm ay an u lu slard a A rapa retim i ara ol
m aktan kar, am a d u ru m u n a gelir. Bilim dem ek A rapa d e
m ektir. slam inancna g re K ur'an tm evrensel bilgileri k ap
sar. Y alnzca b u bilgiler rt l d r. Szcklerin altna gizlen
m itir. Kii n e l d e iyi A rapa bilirse b u bilgileri anlayabi
lir. A rapa bilm ek salt en b y k bilim deil, en b y k sevap
durum u n a da geer.
Eski d n e m le rd e b ilim dili Y unanca ve S ry an iced ir.
H n stiy an lar d n d a kim se ilgilenm ez. Y unan ve Sryani d i
lindek i b ilg iler A rap ay a ev rild ik ten sonra M slm anlkta
gelim e balar. A ralarn d an sekin kiiler yetiir. A rapa bi
lim d ili o lm a y o lu n u tu ta r. Bu a ra d a Y unancadan birok
szck A rapaya girer. Ancak neden sonra bu terim lerin yerine
A rapa k arlk lar b u lu n acak tr.
K k en d e A rap lar iin d e A rapa kutsal d e ild ir. P utatap a r d ilid ir. l A rab n n d ilid ir. Latince gibi bir bilim dili
hibir d n em d e olm am tr. A rap iin b yk nem tayan k
l, d ev e, k a d n gibi k av ram larn bol bol karlklar b u lu n
d u ra n b ir d ild ir. K zgn l alevinin alevi ile y an p tu tu an
A rap'n b u alan d ak i szckleri akla d u rg u n lu k verecek lde
z e n g in d ir. A ra p in san n n d u y g u sa l etkinliklere gsterdii
d u y arllk ok b y k t r. Bu zellik, iinde yaad aydnlk,
cokulu doann bir sonucudur. G n boyu hem en hem en kesinti
siz yan g n ein en g in k denizi iindedir. nsann bakla
rnn, en rak k elere k ad a r uzanm asn salayan tem iz h a
vann tad n karr. lkenin g r n t s n n tekdzeliinin d e
im esi akam la balar. G eceleyin A rap insannn hayal gc,

 ld a y a n y ld z g n n etk isiy le h a rek ete geer ve b u ,

adeta g k ten beslenir. lkenin doas sonuta insann kendisi
ni b ed en sel o la ra k iyi h issetm esini, salkl olm asn, h ay at
tan zev k d u y m asn , yrekli ve kendine gvenen biri olm asn
sa lad g ib i, iirsel (edebi) d u y a rl a elverili katk y a
par. Bu b ak m d an A rap insan iiri ve anlat sanatn oldum olas sever. im di k u tsal k itap d a bu d ild e yollanm tr. Am a
T an r s o y d a la r K u r'a n ' a n la sn la r d iy e A rap a y o lla
m tr.
"Biz onu sana, aklnz altrasnz diye, Arapa bir
Kur'an olarak indirdik. " (Y usuf 2)
P ey g am b er d n em in d e slam a yrek ten bal, inanl kim
seler iin b ile k u tsal o lan yalnz K u r'an 'n anlam dr. Yoksa
d ilin ken d isi yine d n y a d ilidir. l A rabm n b u dili nasl bi
lim dili o ld u ?
A rap ay g elitirip b yle bilim dili d u ru m u n a getirenler
d e A ra p lar d e ild ir. Islam n b y k d n adam lar A rap ol
m ay an la r ara sn d a n kar. A rap dili s zl n n b y k aklam acs Ebu N a sr Farabl b ir T rk t r. F arabi'nin hem ehri
sidir. S zl, Lgat-i C evheri ad ile n l d r. Bu T rk yazar
s z l n b itird ik te n so nra A ra p lara verirken, "dilinizi bir
y ab an cd an reniniz" der.
A rap a t m slam m ed reselerin d e, ksa s re d e bilim dili
o lara k k u ru lu r. A m a b u d a yetm ez ara ilevini d e ap bir
k u tsallk k azan r. Bilim in kendisi gibi bir katm ana trm anr.
Z ate n K u r'a n 'd a h e r ey v ard r. O n lar rt l d r yalnzca.
S zcklerin altna gizlenm itir. Kii ne lde iyi A rapa bi
lirse o l d e iyi anlar. A rapa bilim lerin en b an a geer.
K endisi an a bilim i olur. A rapa renm ek yalnz bilim deil,
en b y k sev ap tr da. ite m edresecilerin ve eitli soydan ki
ilerin em ei ile A rapa ilerleyecek b ir bilim dili d u ru m u n a
g elec ek tir.
K k en d e K u r'a n A ra p halk iin in d i i iin, A rapadr.
Yoksa A rapa inm esinin baka nedeni bulunm az. K ur'an'n e
itli ay etlerin d e b u d u ru m vurgulanr:

"Biz, grevlendirdiim iz her resul ancak kendi toplumunun diliyle gnderdik ki, onlara ak seik beyanda bulunsun.
(brah im 4)
A ncak d ah a so n ra b u gereke u n u tu lu p , bir ara ilevinde
olan A rapa, A rap m illiyetilerinin elinde am aca dncektir .
E m ev ilerin A rap ay slam m resm i d ili k ab u l etm eleri
A ra p am n n em in i artrr. Irak, Suriye, M sr, B eberistan'da
A rap a y erel d ille ri b ir silin d ir gibi silip geer. O halklar
a ra p la trr. Dil sa y e sin d e A ra p lk A ra p o lm ay an h alk lar
e r itir .
A rapam n b u st n k o num u nedeniyle tm slam aydnlar
r n lerin i A rapa y azarlar. Bu d ah a sonraki d n em lerd e b
t n M sl m a n u y g arl n n A rap lara m al edilm esine n ed en
o lu r. G n m z d e F arab i, E lb iru n i, bni Sina, gibi T rk
b ilg in le r r n le rin i A rap a y az d k la r iin A rap saylrlar.
A ra p la r d a b u frsat k arm ay p , t m d n r, ay d n lara
sa h ip k d rlar. O rta a Bat a y d n la r y a p tla rn L atince
yazm alarn a k arn, hi kim se onlar bir ulusa m al etm ez.
in ilgin yan, A rapay byle bilim dili biim inde geli
tire n le r A ra p o lm a y a n la rd r. lk slam d n r ve b ilim
ad a m la r A ra p o lm ay an lar ara sn d a n kar. Y unan b ilim ve
d n n d e n o n lar y ararlan rlar. Bilim ve d n d e yaratclar
y ine A rap o lm ay an lard r.
A rap a b ile y in e A rap olm ayanlarca ileniyor, gelitirili
y o rd u . n k A rapa K ur'an dilidir, Tanr dilidir. O n u n iler
letm ek salt bilim e h izm et deil, b y k sevaptr da.
A rap ay a kar en etk in diren Farsa ile T rkeden gelir.
b r yerli d iller gibi teslim olm az bu diller. Ancak A rapam n
ku tsal saylm as b u dillere d e ynla A rapa enin girm esi

n e n e d e n o lu r. D in ve eriatla ilgili ynla terim srekli bu

d ille re d o la r. 11.Y zy ld a F ird ev si'n in ehnam esind e 1015
A ra p a s z c k g eer. A yn y z y ld a n k alan Y usuf H as
H acib'in K u tad g u B ilig'inde d e d u ru m ayndr. H er iki dilin
bylesine k ap sam l iki y ap tnda bunca az A rapa szck ku l
lanlm as, ilk d n em lerd ek i ulusal bilincin varln gsterir.
N ite k im
K a r a h a n lla r s la m u y g a r l n a b ir o k
y e n ilik le r g e tirir. D n e m in d e K arah an l u y g a rl T rk
d n y a s n n m e rk e z i k o n u m u n d a d r. A ncak K a ra h a n l
u y g a rl , B u rk an ve M ani d in le ri ev resin d e g elim itir.
B y lece K a r a h a n lla r m s la m u y g a r l n a k a tk la r,
zellik le B udist k lt rd e n kaynaklanr. Y usuf H as H acib'in
K u ta d g u B ilig'de a n la tt "H akan" kavram G k-T anr ve
B u d ist U lu g -K n n g m ezh eb in in retilerin e d ay a n r. Bu
reti ve T rk geleneine gre, "Hakan" halkn (kara bodun)
k o ru y a n , y e d ire n , g iy d ire n b ir k iid ir. U lu sal t rey i
sa v u n m a k iin, b ilg isin i ve zekasn, g e re k ti in d e cann
h a lk iin v e re n B ilge H a n 'd a n e sin le n ir. n sa n s t
z e llik le ri v a r d r . En e tk in b i im d e h alk e itm e k le
y k m l d r. Bu anlay, T rk B udizm inden kaynaklanr. Trk
B u d izm in d e B u rkan, elin d e kam ve sopa tu tan , sert bir
h ak an , b ey ya d a y etk ilid ir. K utadgu Bilig'de H akan "ajun
tzi"dir. Bu iki szck, iki ayr k lt rd e n kalr. "Tz" eski
T rkede, ru h , k k d em ek tir. Ata ve Tanr ruhlarnn keeden
g r n t le ri iin d e k u llanlr. A ta tapnc b u inan v ardr.
"Ajun" sz, B udist T rk belgelerinde, eitli yaam biim leri
ni karlar. Szck, K arahanl yazn n d a, d n y a an lam n d a
kullan lr. Bylece, K u tad g u B ilig'de hakan, d n y a n n ru h u
s a y lr. K u ta d g u B ilig 'd e , h a k a n tip i K n to g d 'n n
kiili in d e su n u lu r. H ak an K ntogd, eski T rk geleneinde
"kut" sahibidir. G ksel b ir ejder (evren) in harekete getirdii
felek ark n n k u tlu b ir an n d a, h akan k u t sahibi olm utur.
B urada, eski gk din i ve "Kk-luu" adn tayan gksel ejder
iiri, g n tem sili o ld u u d n em d ek i in an larn yeni b ir
y o ru m u d u r. H in t ran d in le rin d e za m a n kavram , H in t'te
K la, r a n 'd a Z u rv n a d l k iile rd e birleir. B unlar ejder
o la ra k d le n ir. K u ta d g u B ilig'de "ev ren "d en b ak a bir
z a m a n k a v ra m d a h a v a rd r. Bu eski T rk lerd ek i za m a n

T anrs d ' n bir t r d r. dleg gece ve g n d z ilerleyen bir

at o larak d n l r. N itekim kim i belgelerde zam an Tanrs
Kla, bir a t ya d a arab a s r c s d r. Eski T rk Tanrs, YolT engri d e ayn bii. de d n l r. Ejder ve a t m otifleri ile
b irlik te , g k sel d n m k a v ra m , B u d izm in Kala cakra
(zam an ark Tanrs) na b en zer biim de dlenir.
O rta A sy a'd a b u lu n a n ok saydaki, insan bal arslan izim leri yay g n b ir sylenceye d ayanr. nsan bal arslan m o
tifi, B u d ist m a sa lla rd a d a y ay g n d r. Yine ay n d lem e,
M anih aist m etin le rd e ve D ede K orkut y k lerin d e geer. Bu
so n u n cu k ay n a k la rd a, in san bal arslana "Periken" ve "Peri"
a d v erilir.
Y usuf H as H acip , H a k an i (K arahanl) T rk lerin d e, to p
lu m sal sn flar sralark en , "Ali soyu" diye b ir k atm a n d a n
sz e d e r. H a k a n i T rk leri, S n n i o lm alarn a k arn , Ali
soyuna zel b ir yaknlklar b u lu n u r.
K u ta d g u B ilig'de ev ren in d z e n i y o ru m u , in, T rk ve
B udist d n ce y e d ay a n r. Yer-Su, d z bir alandr. Bu sabit
m ekan ev resinde gk ejderi Evren, gne, ay ve yldz burla
rn tay an ark evirir. Sabit bir m ekan evresinde, zam an
d n en b ir arktr. Bu dlem eye u y g u n betim lem eler yaplr.
Y apt, b ir b a h a r sabah, k ah ram an lar h en z genlik anda
ik e n b a la r. K a h ra m a n la r d a h a y a z g la rn b elirley e cek
olayn ei indedirler. A ncak dnen ark, B udist dlem indeki
anlam sz d n m iinde deildir. Yusuf H as Hacib, evrenin
u y u m u , o lg u n lu u ve insann yazgsnn bir anlam o ld u u n u
bilir. Bu n o k a ta d a o za n , slam d n n n etk isin d e d ir.
Szgelim i yle seslenir:
Nedir yaam, nedir lm?
Nerden gelirim, nereye yolum?
Y aratln b ir anlam o ld u u n u bilir. O zann gnlnde, ke
sin a n lk olana, O 'n u n la b u lu m a zlem ateini yakar.
Birdir O bir, katksz, karksz pak,
Yoku var klar O, klar var yok

N e ki, so n ra la r A rap am n g c artar. F uzuli'nin divan

A rapa b ir iirle balar.
A ra p larn asl kazanc b u olm am tr. Tm slam bilginle
rin in y ap tlarn A rap a yazm alar o n lard a b y k kayplara
n e d e n o lm u tu r. B atklarn slam uygarln salt A rap u y
garl o larak g rm elerin e neden olm utur. G erekte Batl bilim a d am lar d a y ap tlarn latince yazm tr. A ncak hibiri
k en d i u lu s u n u n m al o lm ak tan km am tr. K im se onlar
L atin say m am tr. A ncak A rapa yazan tm slam bilginleri
A ra p say lm tr.
Bu ite en b y k zarar g ren T rk ler olm u tu r. slam
u y g arl n n b ilim ve d n alannda b y k yaratclar olan
Farabi, E lbiruni, Ibni Sina y aptlarn A rapa yazdklar iin
A ra p sa y lm la rd r.
nl b ilgin, K agarl M ah m u t'u yetitiren dnem bu a
dr. Kagarl, bilinle T rk ulusuluunu savunur. "And ierek
sylyorum , ben, B uhara'nn szne gvenilir m am larnn bi
rin d e n ve bakaca bir im am d an iittim , kisi d e senetleriyle
b ild iriy o rla r ki Y alvacm z k y am et belgelerini, h ir zam an
k arlk larn ve O u z T rk lerin in ortaya kacaklarn sy
ledii: "Trk dili reniniz, nk onlar iin uzun srecek ege
menlik va rdr b u yurm utur!" K agarl'nn verdii ikinci bir
h ad is ise yledir: "...Yce Tanr 'Benim bir ordum vardr, ona
Trk ad verdim. Onlar Dou'da yerletirdim. Bir ulusa k
zarsam, Trkleri onlarn zerine musallat klarm' diyor, i te
bu Trkler iin btn insanlara kar bir stnlktr. nk
Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr; onlar yer y
z n n en yksek yerinde, havas en temiz lkelerinde yerle
tirm itir ve onlara 'Kendi ordum ' demitir"^.
G r ld gibi, Kagarl ncelikle Trkenin renilm esini
P e y g a m b e rin b ir h a d is in e b a ly o r. kinci h a d iste n ise
T rklerin st n b ir u lu s o ld u u n u karyor. Kagarl slam a
son derece bal b ir M slm andr. Bu yzden baka olanlardan
s zed erk en dili sertleir. B udist U ygurlar zerine ar szler

1 Besim Atalay : Divan- Lgat It Trk Ankara 1975, s. 4

2 Besim A talay : y. a. g. e., s. 35
204

syler. A ncak am an lk k arsn d a tu tu m u biraz d a h a d ei

ik tir .
K ag arl, am an l slam k a rsn d a b ir tehlike, d a h a
d o ru su on u n la boy lecek bir din grm ez. A talardan d ed e
lerd e n k alan bir yere d e k sayg gsterilm esi gereken inanlar
g z ile b ak ar. Bu h o g r l bak, d a h a ok M sl m an
T rk ler arasn d ak i eski inanlar iindir^.

g. Dervi Umaz, Mritleri Uurur...

Bat T rk le rin i slam a a ran en nem li kii, A h m et

Y esev i'd ir. A d ile a n lan gizem ci o k u lu n k u ru c u su olan
Yesevi, ll.y zy ln ikinci y arsn d a Bat T rkistan'n Sayram
ilesinde d o ar. b rah im adl b ir eyhin o lu d u r. B abasnn
l m ze rin e y ed i y an d a iken Yesi kentine gelir. Yesi'nin
T rk tarih in d e nem li b ir yeri v ardr. T rk sylencelerinde
O uz H an 'n bakenti olarak geer. A hm et, renim ine burada
balar. Sonra B uhara'da n l gizem ci eyh Y usuf H em edani
n in ren cisi o lu r. G l b ir biim de o n u n etkisinde kalr.
O n u n la b irlik te b iro k y er g ezer. H e m e d a n i'n in n c
halifesi o la ra k 1160'ta B u h ara'd a eyhinin p o stu n a o tu ru r.
A m a bir s re sonra eyhinin eski bir szne uyarak Yesi'ye d
n er. 1167 y ln d a Y esi'de l r. Efsanevi y aam nn 130 yl
b u ld u u sylenir. A hm et Yesevi'nin soyunun Hz. Ali'ye ve dolays ile M u h am m et'e balan d a ilgintir. Sylencesel bu
so y k t ile d n sel deil, b ir d e soy balants k urulm u
o lu r. M u h a m m e tin y aa m n d a o la an st l k ler bu lu n m az,
am a o n u n p ein d en k o anlar birok olaanstlkler yaratr
la r .
M u h am m et'in slam l m ucizesizlik zerine kurulur. Oysa
b rah im 'in d in in d e n b r peygam berler, m ucizelerle donan-

1 M ustafa Canpolat: "Divan- Lugat-it Trk'te amanizmin zleri",

T rk Folkloru A ratrm alar Yll, 1974, A nkara 1975, s. 22,
A b d lk ad ir nan: "D ivan- L ugat-it T rk 'te am anizm e Ait
Kelimeler", Eski Trk Dini Tarihi, s. 129-136.

m lard r. B irinin devesi v ardr, birinin ola an st l k ler y a

ra ta n a sa s b u lu n u r . Bir b ak a s l le ri d iriltir. O ysa
M u h am m et srad an bir insandr.
"Onlara unu syle: Ben size A lla h n hzineleri yantmdadr demiyorum. Gayb da bilmem ben. Size ben bir meleim
de demiyorum. Yalnz bana vahyedilene uyarm ben." Sor on
lara: "Krle gren bir olur mu? Hala dnmyor m usunuz?"
(Enam 50)
Y eni k a tla n in a n a n la r, Y a h u d ilere ve in a n m a y a n la ra
kar M u h am m et'ten o la an st l k ler gsterm esini, kendini
kan tlam asn isterler. M uham m et kendisi d e skntdadr. O
ki, T an rn n pey g am b erid ir, Tanr neden olaanstlkler ya
ra tm a sn sa lam az? Y an dalarna sabrla beklem elerini sa
lk v e rir. K en d i d e b ek ler. T a n rn n b ir g n k e n d isin i
o laan st l k lerle donatacana inanr. Am a bu bir t rl ger
i klem ez. B unun zerine T anrdan kar ayetler gelir:
"Bizi m ucizeler gstermekten alkoyan, daha ncekilerin
onlar yalanlam olmasndan baka birey deildir. Semud
kavmine o dii deveyi ak bir mucize olarak verdik de onunla
kendilerine zulm ettiler. Biz mucizeleri yalnz korkutup sin
dirmek iin gndeririz." (Isra 59)
Bylece m u c iz e n in tehlikeli o ld u u v u rg u lan r. M ucizeyi
g rd k ten so n ra in an m az ve yadsrlarsa o zam an yok olurlar.
Byle b ir tehlike b u lu n d u u iin m ucize gsterm ek gereksiz
d ir!
K u r'an 'd a m u cize gstergesi saylacak tek ayet bulunm az.
Peygam ber b ir gece M escid-i A ksay g rd n syler. Bu be
lirsiz ay et zerin e d ed ik o d u lar balar. Ertesi g n inen b ir ayet
iin asln a n la tr:*
"Sana gsterdiim iz d, inananlar iin bir denemeden
baka birey deildi" (Isra 65)

S o ru n y aln zca M u h am m et'in M escidi A ksa'y d n d e

g rm esi olay d r. Tanr k u llarn b ir denem itir, in an an larn
tepkileri l lm t r. D ed ik o d u lar hem en kesilir.
Islam n tek m ucizesi K ur'an'dr. K ur'an insan r n deil
d ir. T m in s a n la r ve cin ler b ir a ra y a gelseler o n u n b ir
b en z erin i y a p a m a z la r. te gerek m ucize K u r'an 'n syle
n iin d e gizlidir:
"De ki, K ur'an'm r bir benzerini yapmak iin, tm insan cin
bir araya gelse bamsz ve toplu alsalar yine Kur'ann bir
rneini benzetemezler " ( sra 88)
D ervi um az, m ritleri u u ru r. M uham m et dnem indeki
m ucizesizlik M u h am m et'ten sonra gibi m ucizeler yaratt.
ki cih an M u h am m et'in y z su y u h rm etin e yaratldna
gre M u h am m et d e m ucizesiz olam azd. M usa'nn ejder olan
asas, Isa 'n in l leri d irilte n so lu u v a rd . M u h am m et'in
b u n lar am as gerekirdi.
M u h am m et'in M escid-i A ksa d , dall budakl bir m ira
h arik a s o ld u . M u h a m m e t B urak adl kan atl ata binm iti.
C ebrail'in k lav u zlu u ile kat kat gklere km t. H er katta
bir pey g am b erle g r m t . H ele M usa, slam m m etini elli
n am az d an k u rtarm a k iin M uham m et'i , d rt kez Tanr ile
p azarl a yollam t. M ira bir m ucizeler m ucizesi olarak g e
lim i, M u sa'n n asasn, sa'nn soluunu ok gerilerde b rak
m t.
slam s y le n c e le rin d e m u cize salt m irala d a b itm ez.
S le y m a n eleb i, M e v l t adl yaznsal y aptnda, d ah a d o
a rk e n M u h a m m e te m u cizeler gsterm eye b alar. A nnesi,
M uham m et'i d o u raca srada, m elekler n u rd a n yataklar se
rerler, ak k u lar m u tu cu gelirler. Oysa br peygam berler a n
cak p ey g am b er o ld u k tan sonra m ucizeler balar!
S onuta d in ler n e pey g am berlerin b u y ru k ve uyg u lam ala
rn d a, n e d e k ita p la rd a kalr. D inler d ah a ok halkn y re
in d e g eliir. H alk o n u can kafesinde b y t r, u u ru r. Salt
p ey g a m b e re de il, sev d i i sayd kiiye d e o la an st l k
y a r a t t r r .

B ylece A h m et Yesevi retisin in d e d o ru d a n slam lk

o ld u u v u rg u la n m a k isten ir. Sylencesel soyaacna gre,
T rk is ta n 'n S ay ram k e n tin d e H a zreti Ali so y u n d a n eyh
b ra h im a d l b ir ey h v a rd r. eyh lnce, kz G ev h er
ehnaz ile, y ed i y an d ak i olu A hm et kalr. A hm et, kk
y atan beri ya ile u y u m ay an olaanst d u ru m lar gsterir.
H zr o n a k lav u zlu k eder. Yedi yanda yetim kalnca m ane
vi b ir b aba y an n d a eitim grr. Bu eyh Baba A rslan'dr.
K endisi ash ab n ileri gelenlerindendir. M uham m et'in m anevi
gstergesi ile S ayram ' a gelip A hm ed'i irad eylem itir. Yine
sylencelere g re iki ya d a yedi yzyl yaar.
O n u n A h m et Y esevi'yi ay d n latm a ile grevlendirilm esi
m anevi b ir g sterg ey e d ay an r. M uham m et'in savalarndan
b irin d e , ash a b a k alp o n u n katn a gelir. Biraz yiyecek d i
lerler. M u h am m ed 'in d u as zerine C ebrail cennetten bir ta
b ak h u rm a g etirir. N e ki, o h u rm a la rd a n biri yere d er.
C ebrail, "Bu sizin m m e tin iz d e n A hm et Yesevi adl birinin
k sm e tid ir" d e r. M u h a m m e t a sh a b ta n b irin i b u h u rm ay
A hm et Y esevi'ye ulatrm akla grevlendirm ek ister. Bu gre
vi kim se alm az. M u h am m et, hu rm ay A rslan Baba'nn azna
atar. A h m et Yesevi'yi nasl bulacan anlatr. O n u n eitim i
ile uram asn b u y u ru r. B unun zerine A rslan Baba Sayram 'a
(ya d a Yesi'ye) gelir. zerine ald grevi yerine getirir ve
ertesi yl lr. H u riler ipek d o n u n d an kefen bier. Yetm i bin
m elek alaya alaya cennete yolcu eder.
Y esevi'nin b u n d a n so nraki yaam d a o la an st l k lerle
d o lu . Bu d in g in , sessiz k k o u u n n g n getike
T rk istan a yaylyor. G n lerden bir gn, h k m d ar o blge
deki, K arauk d a n d a avlanam ad iin da k aldrm ak is
tiyor. B t n ev liy alar da y erin d en kaldrm akla grev len
d iriy o r. A n cak ev liy alarn g c da k ald rm ay a yetm iyor.
K k A hm et'i a rm ad klarn anm syorlar. A hm et'i a
ryorlar. A h m et bu ev liyalar toplantsna bir ekm ek ile geli
y or. E km ei o to p lu lu k ta b u lu n a n la ra blyor. Evliya ve
p ad iah n ad a m larn d an 99.000 kii bulunuyor. Ekm ek tm ne
y e tiy o r. Bu k e r a m e t z e rin e A h m e t'in b y k l n e
in an y o rlar. Ve A h m et'in d u as ze rin e gkten b ir y a m u r

boany o r. K arauk d a o rta d a n kalkyor. Y erinde K arauk

ilesi d ouyor.
H ik m etlere Y esevi'nin yedi y an d an sonraki yaam ndan
k e sitle r s e rp i tirilm i tir. Y ine b u g izem li d rtl k le rin d e
B udist ra h ip le rin o cu k lu k ta balay an eitim evreleri say
lr. Bu d rtl k le r B udist ilah ilerd e o ld u u gibidir. A hm et'in
y aam ser v en i yedi y an d a, A rslan B aha'nn eitim ine g ir
m esi ile balar. A rslan Baba gizem li b ir b uyrukla ocuun ei
tim in i s tle n ir . Bu b e lk i M u h a m m e t'in e m a n e tid ir.
A ydn lan m a sim gesidir. H u rm an n A hm et Yesevi'ye d rt yz
yl so n ra u la m a s n n g izem id ir. A rslan Baba, bu gizem i
p e rd e le r, sak lar. "Bir sr grp perde ile bkp rtm tr."
h ik m etle rd e b u n d a n so n rak i d n em d e A hm et Yesevi, g arip
gibi yaar. Y oksullara h izm et eder. G nlk yaam n tu tk u
larn d a n kaar. Z o r k o n u lard a kan y u tara k eitim grr. On
ikisind e gizem p erd esi aralanr. O n d rd n d e toprak gibi al
ak g n ll o lu r. O n sek izin d e sevi d o lu su n u (ak badesini)
k an n ca y a d e k ier, k a n a tla n p u ar. Yirm i ik isin d e T anr
katm a u lar. Yirm i , yirm i bein d e H aktan rak der. Bu
y lla r Y esevi' n in y a a m n n s u lu lu k y lla rd r. B u n d an
pim anlk d u y ar, nefret eder. l s n n talanm asn, srkle
n ip u k u ra atlm asn ister. D eyilerde u su lu lu k dizeleri
v a rd r:
Ben yirm i drde girdim , Hak'tan rak,
Cenazemin ardndan talar atn!
Ayamdan tutup siiriin, ukura itin!
A rslan B aha'nn l m n d en sonra, m ridin ruhu, A hm et
Y esevi'ye g u rb e t acs ekm esini ister. "Babam ruh sald beni
bu gurbete" d iy e d izeye yansr. Peygam berin M una y okuunda
M ed in elilerd en s n m a hakk isteyip vatanna gt gibi
A h m et Y esev i'd e d a la r ap g u rb eti o lm u tu r. A h m et
Yesevi B u h ara'y a g m t r. B uhara'y o d n em d e H akani
T rk so y u n u n bat kolu ynetir. slam ln nem li k lt r merk e z le rin d e n d ir. H a k an i yazn ve uygarl ise, altn an
yaar. B yk san a t r n leri, yazn rnleri yaratlr. B uhara
grkem li cam ileri, y ap rnekleri ile Dou gem iinde zlenen

y e rle rd en b irid ir. Ayn zam anda Snni slam retisinin m er

k e z id ir.
O srad a M erv 'd e slam bilgini Y usuf H em edani yaam ak
tad r. M erv S elu k lu larn bakentidir. Yesevi Trke bilm e
yen H em ed an i n in reti ok u lu n a balanr. Yusuf H em edani,
p ey g am b erlerin yaam n tek k u rtu lu yolu olarak tanm tr.
Y oksulluk iinde yaar, g n l k yem eini bile yoksullara d a
tr. H a k a n la rn ev resin d en kaar. K endisine tm yle dinsel
b ilim lere v erm itir. S elm an- F arisi'n in klcn ve sarn
saklar. D o u m yeri olan H e m ed an ' ok zlem esine karn,
d n m ez. O rta A sya halkna slam reterek yaam n s rd
r r. A h m et Yesevi, Y usuf H em ed an i'n in nc halifesi ola
rak, B u h ara 'd a o n u n p o stu n a oturacaktr. Bu olay, yaklak
1140'ta o lm ald r. Y esevi'nin l m ise 1166'tadr. Bylece
Yesevi y a a m n n u z u n b ir b l m n B uh ara'd a geirm i
o lm ald r. "Doduum yer o mbarek Trkistan" dedii, iline
v atan n a ve m rid in in ak trbesine zlem iindedir. A rslan
B aha'n n g izem li b u y ru u ile en so n u n d a A hm et Yesevi
T rk istan 'a d necektir. G izem li d ey ilerd e bu olay yle a n
la tlr :
A rzularm , ben kardelik ilini
Ulu Babamn kutsal ak trbesini
T rk istan 'a d n d zam an A hm et Yesevi oktan erm i,
m an ev i klla, nefsini k u rb a n etm i, "fena-fillah" katn a
m , yal b ir "eren" dir.
Kudret ile Hak'tan bize buyruk oldu,
Dipsiz deniz iine yalnz dtm , dostlar
O denize kadir rabbim buyurdu
A lla h a hamd olsun, sa esen getim, dostlar
Yam ilerledi, mrm tkendi, ge utum
Barm tat, aklm at, yere dtm
eytani nefis tutkuyla ok vurutum
Sabr ve rza makamlarn atm, dostlar.

Dokuzumda toz gibi savruldum, tkenmedim,

O n yamda sa yanma dolanmadm,
On birimde kendi nefsimi zabtettim
Fark ve rza makamlarm getim dostlar.
On ikimde btn ruhlar sz syledi,
H uriler kar gelip bana selam verdi,
Sr erbetini saki olup bana sundu
O nu alp edep ile itim dostlar
On mde dalg olup, deryaya daldm
M arifetin cevherini srdan derdim
M um unu grp pervane gibi kendimi vurdum
Kendimden geip, aklm gitti, atm, dostlar.
O n drdmde toprak gibi, hakirlik ektim
H u Hu deyip gzyanla geceleri kattm
Bin altnlk kym etini bire sattm ,
Ondan sonra kanat rpp utum dostlar.
On beimde dergahna dnp geldim,
Gnah ile yaptm her ii alp geldim,
Tvbe edip Hakka boyun sunup geldim.
Tvbe edip gnahlardan katm dostlar
Cebrail vahiy getirdi hak resula
A yet indi zikret diye cz ve kle
H zr Babam beni sald ite bu yola
Ondan sonra derya olup tatm, dostlar
eriatn bostamnda dolap durdum
Tarikatn glzarnda gezinip durdum
Tarikatn pazarnda uup durdum
M arifetin deini atm dostlar
Elest arabn pir-i mugan dosyasna verdi
iiverdim miktarmca koyuverdi
Kul Hace Ahm et iim dm yanverdi
Taliplere inci cevher satm dostlar

N efsin i klla p aralam as olay, belki Yesevi sylence

lerin d e geen, b ir evreyi vurgulam ak iindir. Sylenceye gre,
Yesevi, o lu n a P ey g am b erin len olu brahim 'in adn verir.
M u h a m m e t'in y aam n rn e k ald iin, evlat acsn bile
ta tm a k ister. Yesi y a k n la rn d a k i O u z la rn S avran kenti
halk Y esevi'nin bu dileini du y ar. Y esevi'nin olunun ban
klla kesip n n e getirler. Yesevi b u zulm d e iyilikle kar
la r. Y a ra tl g n n d e , in s a n la r "bela" d iy e T a n rn n
varln in k ar etm ilerd ir. O ysa A hm et Y esevi'nin ru h u , y a
ratl n ed en i olarak, acya raz olur, boyun eer.
in 'd e y a a y a n S alarlar ara sn d a bir sylence anlatlr.
S a la rla r O u z la rn 24 b o y u n d a n S a lu rla rd a n g e lirle r.
Sylenceye gre, Salur u ru u A km an ve K aram an diye karde
ik i b o y d a n o lu u r. K a ra m a n la r ile A k m a n la r A h m et
Y esevi'nin o lu n u ld r rle r. A hm et Yesevi o nlara karg
verir. B u n u n z e rin e S alu rlar T rk m en istan 'd a y aayam az
olurlar. T o p rak larn b rak p in'e gerler.
A h m e t Y esevi bylece, o c u k lu u n d a n b alay a rak Hz.
M uham m et'in s n n etlerin e bal kalr. Peygam berin ld 63
y an a gelince, M u stafa'n n yasn tu tm a k iin lm ek ister,
d iri ik en m ez a ra girer. Yer altn n k aran lk la rn d a M usta
fa'nn m m etin i karlar. T m yaam n bu ile evinde geirir.
Yaam b o y unca bir ok keram et ve m ucizat gsterir. lm n
d en sonra d a keram etleri srer. N itekim T im ur H an'n Yesevi
trbesini y aptrm as d a eyhin l m n d en sonra gsterdii bir
keram etin e d ay a n r.
T im u r B uhara'ya gid erken T rkistana urar. A hm et Yese
vi T im u r'u n d n e girer. A hm et Yesevi, d n d e T im ur'a "Ey
yiit ivedi Buhara'ya git. Ordaki hann liim senin elinden.
Senin bandan ok ey gese gerektir. Tm Buhara halk da
seni bekliyor." d er. E rtesi g n T im u r d te n u y an d n d a
T rk is ta n b e y in i a rtr. A h m e t Y e se v i'n in m e z a rn a
grkem li bir trbe kondurm asn buyurur.
Yesevi, gizem ci grlerini u ygun bir zam anda ve o rtam da
yaym ay a balar. O ada A sya slam evrelerinin her y an n
d a ta rik a tla r y k selir. D ou T rk istan ve Yedi-Su evresi
gl biim de slam lam a srecine girm itir. A hm et Yesevi bu

elverili o rtam d a T rk istan gebe insan arasnda b yk say

gnlk k azan r. ev resin d e to p lan an lar slam la yeni girm i
kyl ya d a gebe T rkm enlerdir. Bu nedenle onlara anlaya
bilecekleri b ir d il ile seslenm esi gerekir. T rk halk y azn n
d an ald n az m biim leri; hece ls ve d u ru dil ile gizemci
iirler y a z a r. H alk b u n la r geliigzel iirden ay rm ak iin
H ik m et d iy e a d la n d rr. Bu iirlerd en b ir blm g n m ze
d e in gelir. A ncak H ik m etlerin Y esevi'nin o lu p olm ad k e
sin b ilin m ez. B unlar A sy a'da N ak ib en d i tarikatnn k u ru lu
u n d a n , h a tta 15. y z y ld a O sm anl lkesine yaylm asndan
so n ra y azy a g eirilm ilerd ir. Bu n ed e n le A hm et Y esevi'yi
t m y le N ak ib e n d i g r n e u y g u n bir biim de tantrlar.
N a k ib e n d ilik T rk le ri k o lay ca e v resin e alab ilm ek iin
Y esev ilik le k im i b a la r k u rm a g erek sin im in i d u y m u tu r.
O ysa A h m et Yesevi k o n u su n d a Baba, H aydar ve A levilerin
sylenceleri d a h a d o ru ve tarihsel gereklere yakndr.
Y esevi y ay lm a sn g en e llik le gebe ve k y l b o zk r
T rk le rin e y n e ltm i tir. A rg u , H a re z m , F erg an e y resi,
Yesevi ilkelerin in yaylm a alan olm utur. Bu blgede, 11-12.
y z y lla r d a T r k le r le Ira n l h a lk la r y a a r. T rk le r,
M azd eizm , M ogo, M ani gibi d in lere inanrlar. Yesevilik bu
a la n d a , y a y lm a ilk e le rin i e v re k o u lla rn a u y a rla r.
Szgelim i H ik m etlerd e "Pir M ugan" deyim i geer. Bu deyim
aka, Bat T rk is ta n 'd a k i M ogo in an cn n k aln tsd r.
Y esevilikte y e r a ltn d a ile d o ld u rm a gelenei v ard r. Bu
tre, n efsine eg em en olm a gibi bir yaam an layndan kay
naklan r. Bu b en zeri etkiler, T rklere B udizm 'den gem itir.
Y e s e v i'n in y a a d d n e m d e , B a la s a g u n 'a B u d ist
K a ra h ita y la r e g e m e n d ir. B u d izm y e n id e n c a n la n m tr.
H ikm etlerd ek i kim i terim ler, B udist T rk m etinlerinde d e ge
er. Szgelim i "eren" terim i b u n lard an d r.
Yesevi d erv ilerin d e b a ylm e gelenei vardr. Bu d a k
k en d e B u d ist ra h ip le rin b a y l m e inancna d ayanr. Yine
H ik m etlerd e k i kim i sim geler, benzetm eler, sslerde, aka
B udist y a z n n n etkisi g r l r. Y esevi'nin yaam evrelerini
sra la y a n H ik m etler, B u d ist ilahileri anm satr. U y g u r ila
hilerin "saknlg yiti kl" d iy e bir kavram geer. G n m z
T rkesine "tartm ann, d n m en in keskin klc" diye evi

rebilece im iz b u k av ram , H ik m etlerd e "Batn T" deyim i

ile a n la tlr.
T m aratrm aclar Yeseviliin T rk trelerinden dod u u
k o n u s u n d a b irle irle r. F u at K p r l 'y e gre Y esevilikteki
"biki" zikri, am an trenlerindeki d av u lu n yanksdr.
Y esevilikte, K u rb an k ann g m m e inanc v ardr. Bu ise
K agnl T rk lerin d ek i Tanr kurban trenlerine dayanr.
Y esevi t re n le rin d e d in s e l o y u n v a rd r. A lev ilik tek i
Sem ah, M ev levilikteki Sem a o y u n larn n dedesi diyebilece
im iz b u o y u n d a ok eskileire dayanr. Geri raks ile birok
eski d in d e k arlalr. N itekim T rk olm ayan gizem cilerde
d e rak s b u lu n u r. A ncak Tabga ve G k t rk dnem i am an
trenlerinde belirgin biim de ivedi dnlere dayanan bu oyun
saptan r. 6-9. y zyl arasn d a dinsel trenlerin en zgn zel
lik le rin d en biri bu o y u n lard r. Bylece sem ahlarn ilk izleri
belirgin biim de o rtad r. B udist d n em d e dne dne oynanan
b u dinsel d n ler, "gksel oyun" (tengirdem oyun) ad ile s
rer.
K en d in d en geip d n y ay u n u tm a, kadeh izimi ile anlat
lr. Bu inan gizem cilikte o ld u u gibi srer. T rkler arasn d a
zellikle "ant im e" trenini karlar. 922 ylnda Islam se
en B ulgar T rkleri han A lm u, halifeyi an arak , skit, H un
ve T rk tresi ze rin e "sucu" ba arab kadehi ile a n t ier.
bni F ad lan , iki ile y a p la n byle bir a n t t ren in e kar
k a r. B u n u n z e rin e B u lg a rla r b a l a ra b n n h e n z
o lg u n lam ad n sylerler. H zr ise A hm et Yesevi'ye kadeh
su n a r. K ad eh iin d e y eim tan d an yaplm , l m s zl k
iksiri v ard r. T rke ad ile b u "tirilik suyu", bengisu'dur. Bu
inan ile b y k olaslkla T aoizm e dayanr.
H ik m etlerd e d n y ay u n u tm a d olusu sunan kiilerden biri
d e Pir M u g an dr. Pir M ugan, kim ileyin slam Peygam beri, kim ileyin, H zr, kim ileyin S atuk Bura H andr.
Yesevi, Y usuf H as H acib'de o ld u u gibi her eyden nce
tslam d r. Bu b a lam d a Tanr ile insan arasndaki bulum ay
salay an b ir eren -o zan d r. evresini, bozkrlarda at koturan,
sav a an , d e s ta n d in le y e n co kun ru h lu , y i it yar gebe
T rk lerle k u atm tr. Bu o rta m d a H ikm etler bu in san larn
ru h u n a seslen ecek tir. Bu d rtl k le ri syleyen "eren-ozan"

anl b ir m an ev i gazi o lara k belirecektir. S oyut dnceler,

k a v ra m la r y aln b ir T rke ile an latlacaktr. E ren-O zann
bylece gizem e b r n e n sesi, bozkr Trkleri ile birlikte O rta
A sya k lt r n n yanks olarak slam i h uu iinde , Tanrya
yakar, p ey g am b ere ballk okur. T rk halk ru h u n u n bu s
lam lk an lay , Y u n u s Em re ile b irlik te A levi deyilerini
m utular.
Yesevilik gebe T rkler evresinde, eski T rk boy, gelenek
ve t re le ri ile p a g a n iz m in in k a ln tla r ile k arm tr.
K adn ile erkek lerin b ir a rad a bulunm as gebe T rk yaam
nn bir g ere id ir. Yesevi m eclislerinde kadn ve erkekler bir
a ra d a b u lu n u r. Yesevi ta rik a tn d a zikir biim i ise t m y le
T rk p ag a n iz m in d e n alnr. Ksa s re d e T rkm en boylarnn
yaam ve d n c e biim lerine uyar. Baba, ata ya d a d ed e ad
v erilen Yesevi d erv ileri slam inanlarn yzeysel ve yaln
b ir b i im d e y o ru m la y p y a n d a la rn a su n a rla r. T m bu
k o n u m u iin d e Y esevilii S nni b ir tarik at say m ak olas
d e ild ir. K e n tlerd e Y esevilik d a h a ok S nnilik y n n d e
g e liir v e N a k ib e n d ili i d o u ru r . K yl ve g eb eler
ara sn d a ise y u k a rd a an latt m z biim de yaylr. Yesevilik
b o zkrlard a hi b ir b iim de V ahdeti V ucut d n n n derin
ve k a rm a k d n c e le riy le b a d am az. G ebe T rk m en
evrelerine uyar. Bir halk gizem cilii d u ru m u n a gelir.
Yesevi d e rv ile rin in A n a d o lu 'y a ilk gelileri 13. y zy l
d a d r. Y o un b iim d e C engiz o rd u la rn n n n d e n kap
A n a d o lu 'y a s n rlar. A h m et Yesevi ile ilgili t m tre ve
szl g elenekleri d e b irlik te getirirler. O n u n ve halifelerinin
gizem ci d n celerin i yine ayn yalnlkla retirler. Bu szl
gelenek ler aracl ile "ku d o n u n a girm ek, talar ve kaya
lar h arek ete getirm ek , ejderha ldrm ek" gibi d ah a sonraki
d n em lerd e A n a d o lu 'd a kalem e alnan sylencelerde ortaya
kacak eler yaylr. A n a d o lu 'd a gezen bu babalar, atalar,
d e d e le r eski K am o zan lara b y k benzerlik gsterirler. Eski
sylencelerin ko ru y u cu lu unu yaparlar. Ayn zam anda byc,
ozan, d o k to r ve d in ad am ilevindedirler. 13.Yzyldan sonra
A n a d o lu 'd a Alevi tarikatlerinin do u u n a neden olurlar.

Y esevilik 15.y z y ld a H o ra sa n 'd a N a k ib e n d ili in ile r

lem esi ile n em in i y itirir. 17. y zy ld a ise N akibendiliin
iinde t m d en erir.
T r k is ta n 'n b y k e y h i'n i d e i ik ta rik a tla r u lu
sayyor. Bu d o al, n e ki, b u tarik atlar arasn d a b yk gr
a y rlk la r v ar. Y esev ilik ten k a y n a k la n d n syleyen iki
in an y o lu
o la ra k A levilik ve N a k ib e n d ilik g sterilir.
K a r t d n c e le ri s a v u n a n iki ta rik a tn b ird e n ayn
k a y n a k ta n g eld i in i ileri s rm esi ilk b ak ta artc g
z k y o r. N ak ilik kat S nni bir tarikat. A levilik ise Batni.
H oca A h m et Y esevi'nin D ivanndan b u n u karm ak ola
nakl deil. n k D ivan ok sonralar yazya gemi. Divan'
daki t m h ik m etle rd en hangisinin o n u n o ld u u n u kestirm ek
olanakl deil. D nceler d e yle. D orudan A hm et Yesevi'
d e n k a lm b e lg e yok. S o n ra d a n k a la n b e lg e le rse ok
tartm al, iki ta rik a t a ra sn d a k i o rtak n o k talar ve k o u t
lu k lar aram ak bylece b ir b t n lem ey e gitm ek en kestirm e
zm.
A ncak N akiliin d e Aleviliin d e oluum u ve geliim leri
epeyce za m a n alyor. N ak ilik 14.Y zylda M av era n n eh r'
in s n n i k e s im le rin d e y e rle ip kk saly o r. Bu b lg eler
k e n tle rd ir. B yk k lt r m erk e zlerid ir. O ysa A levilik s
re k li g e b e le r a r a s n d a k a ly o r. Ve b a k y o ru z ki,
N a k ib e n d ilik g elim i b ir ta rik a t o la ra k s t d z e y le re
trm an y o r. D evlet k atm an n d an nem li kiileri yapsna e
kiyor. Szgelim i Ali ir N evai gibi b y k bir d ev let adam ,
yaz ar N a k ib e n d ilik iin de g r y o ru z . eriat kurallar ile
ilen iy o r. G en i o la n a k la rla besleniyor. Bunca gelim enin
y a n n d a d in le r iin d o al sreci y ay o r: G ericileiyor.
N itek im ay n sreci d ah a sonra A leviliin b lnm esinde iz
leriz. B ek talik te K zlbalk y ak n bir d n e m d e k o p m a
la rn a k a r lk b irb irin e ay k r y o llar izlem ey e k o y u la
c a k la rd r.
Yine sylenceye gre A nadolu'ya bir dizi evliya yolluyor.
R u m u ira d e tm e le rin i b u y u ru y o r. G n m z d e A n ad o lu
A levilerin in u sta d say d k lar evliyalara sylenceye g re bu
A h m et Y esevi'nin R um a yollad kiiler, ilerinden kim ile

rin in a d lar p ek n l . Hac Bekta Veli ise P irler piri sayl

yor. Z am a n ark iinde adlar geri plana atlm dnem inin
n l leri var. G erekte o n lar, d n e m le rin d e Hac B ekta'tan
d a h a s t n k o n u m d alar. Ve kim i belgelere gre Hac Bekta
o n la n n m rid i saylyor. D nem inin en st d zey d e Alevi d e
desi saylan kiisi D ede Kargn.
K argn ad , O uz H ann alt o lu n d an Bozoklu kolunu olu
tu ra n Y ldz H an b o y u n a b a lan r. A far, B eydilli, Knk,
K argn o y m ak larn d a n b irin in ad d r. O uzlar toplam yirm i
d rt b o y d an o lu u r. Yirmi d rt boydan biri. H er boyun birer
d am gas ve av k u u v ard r. D ivan'da her nedense Kargn bo
y u n u n a d gem ez, d am g as verilm ez. K argn'n totem i (av
k u u ) T avancl'dr. Tavancl bir kartal t r d r. Tavan a v
la y a ra k y a a r.
D ede K arg n 13.yzyl b alarn d a Elbistan y resinde y a
am b ir T rk m en derv iidir. K endi m ritleriyle A nadolu' ya
gelip yerletirm itir. Z am anla b y k n kazanr. Birok m rit
edinir. D nem in su ltan o n u n yeteneklerini g r p dostluk k u
rar. K endisine 17 ky vakf olarak veriyor. D ede K argn yl
lar boy u b u rd a d n ce le rin i yayyor. M ritlerini artryor.
Baba tly as d a d ah il, R u m 'a gid en d rt y z halifesi oluyor.
D ede K argn k endi halifeleri arasn d a Hac M ihm an, Badn
H ac, eyh O sm an ve A yna Dola ad larn d a d rt kii seiyor.
Baba lly as'n b u y ru u n a veriyor. O nlar R um 'u irad etm ek
ze re g rev len d iriy o r. R um diyarna gelen Baba lyas, y ann
d a k i d r t h alifey i eitli y erle re y o llu y o r. Y erlem elerini
sa ly o r.
Hac B ekta R um d iy arn d a Z lk ad ir iline gelm eden nce
E lb ista n 'd a kalr. H ac B ekta'n, brahim Hac ad n d a bir
m rid i v ard r. H ac Bekta ona geyik d erisin d en yaplm a bir
b alk v erir. O n u n l m n d e n sonra bu balk, oullar ile
D ede K argn m ritleri arasn d a bir anlam azla n eden olur.
O n lar d a ayn t r b alk lar kullanrlar. ekim e sonucu yal
nz D ede K argn m ritleri bal kendileri giyebileceklerini

kabul ettirirler. n k b u balk onlarn tarikatnn gsterge

sid ir^ .
Bu o lay V elay etn am e'd e yle anlatlr:
Hac Bekta Veli nce R um 'a geldikleri vakit, Bozok cani
binden gider iken, yol zerinde Dulkadirli'den Trkmen iinde
bir oban koyun gdyordu. Hazreti H nkr'n kokusunu alan
koyuncuklar birbiri ardna kmelenip ardna dtler. oban
ise nce koyunlarn nne geti. Yanna dnderdi. br
yanndaki koyunlar H n kr'n ardna dp gitmeye balad.
oban ne lde aba gsterdiyse de koyunlar dndremedi.
Ve sonra aklna geldi ki, bu koyunlarn gsterdii iaretler
bo deildir. Ola ki, yoldan giden kimse ermilerden, erenler
dendir. Bir koyun kadar aklm yok mu ki, eline ayana
dm eyeyim . Belki bana bir kez bakar, him m et eder dedi.
K oyunu brakp kotu. Ulu H nkarn ardndan yetiip elini
pt. Ayaklarna y z srd.
"Ey gerek erenler" diye seslendi. "Bana da lu tu f eyle, safa
nazar eyle" dedi.
B unun zerine Hnkar bir yere oturdu:
A dn nedir syle bakalm dedi. oban:
A dm brahim H a cdr diye karlk verdi.
Ulu H n k a r bandakini kard. Sylendiine gre
brahim H a c 'n n banda Geyik derisinden brk vard.
H n k rn nne koydu. H azreti H nkar mcerret tekbirini
edip bana giydirdi. Ve de gzlerini svad. S rtm tap
lad. Erenlerin nazar kimyadr. Kara topraa nazar etse al
tn olur. O zaman brahim Hac nasibini ald. Tm utanlar
yceldi. Erenler katna ayak bast. Ve de Hnkar yle buyur
du:
Y r, yle ki, sana Bozok ve ok'u yu rt verdik. Etmeklik
olsun ve o koyuncuklar da seninle birlikte varsnlar.
Sonra (Hac brahim) o vilayete vard. Nice ilgin ve de
iik erm ilik, keramet gsterdi. D ulkadirli arasnda adn
Hac brahim diye artt. H nkr'n gsterdii gibi Bozok

1Ahmet Yaar Ocak: Babailer syan, stanbul 1977, s.90-95

218

ile ok kendisinin etmei oldu. Ayana ta dokunan "ya

Hac brahim" diye ard. Ve de bir zamana dein bu adla
nldr.
Yaam boyu H z.H n ka r'm kendisine giydirdii geyik de
risini bandan karmad. lmeden kendisi de m ritlerine
geyik derisi balk giydirdi. Kendileri bu dnyadan gtkten
sonra Dede Kargn oullar geldiler. Hac brahim oullarna
yle dediler:
Bu geyik derisi Ta Dede Kargn sultanndr, siz bunu nerden aldnz? Onlar:
A ta m z H ac'ya, H azreti H nkar Hac Bekta Veli nazar
etm itir. B izim merebimiz ondandr dediler. Dede Kargn
oullar:
Bektailerin tac, elifi ve hseyndir. Geyik derisi tac nl
ceddimiz Dede K argn'indir diye karlk verdiler.
A rada ok ta rtm a oldu. Sonuta aresiz kaldlar.
G iyd ikleri g ey ik d erisin i Dede K argnlara taprdlar.
K esinlikle sa p ta n m tr ki, Hac b ra h im in ilk merebi
H nkar Hac Bekta Veli'dendir.
H ac B ekta ve m ritle rin in yaam lar d lerle sslenir.
Eski T rk m otifleri b u n larn desenlerini o lu tu ru r. Szgelim i,
H a c B ek ta V e li'n in B ozgeyikli ile ilik isi b y le b ir
sylence ile s sl d r. B ozgeyikli san ile n l erm i, Em ir
S u lta n 'd r.
Hac Bekta Veli, dar eci stnde namaz klarken, dar
nn iinden bir dar artar. Bu dar Emir Sultan olur. Hac
Bekta Veli Urum erenlerinin naspasiplerini datrken, ya
tp kalkar dua eder. Sonra bir
yattnda, aklna Hac
Bekta'tan nasip istemek gelir. Hac Bekta V eliye:
-u evgeni sen mi atarsn, ben mi ataym, der.
Hac Bekta Veli Sultan "destur" deyip evgeni atarken:
-Erciyes tut...der.
evgen E rciyes'e taklr. Bir blm krlr. Kalan
Suriye'de Beir denen yere der. Orda Mevaliler aireti ya
ar. A iret bir evgenin yurtlarna dtn grnce kaldr
mak ister. Ancak kaldramazlar. Bir sre sonra Emir Sultan

evgeni aramaya gelir. evgeti kaldrr. Bylece evgetin

kendisinin olduunu da kantlam olur.

Em ir S ultan d a p o st sahibidir. N e ki sonradan Hac Bekta

ocandan kopuyor.
A levilik iin d e Eski T rk inanlar, M slm an giysisine
b r n e re k y aa m n s rd r r. Szgelim i O rta Asya kkenli
yolkard elii k u ru m u , M usahiplik ad altn d a Islam i bir g
r n t kazanr. A ncak m u sahiplik ya d a yolkardelii k urum u,
A ra p lk e le rin d e b u lu n m a z . Y alnz A levilie z g d r.
Y o lk ard eli in in k im i izleri ile O rta A sy a'd a karlalr.
D iyan- L u gat-it T rk 'te "biste" d iye b ir szck geer. Szck
S ogutadr. Bu szck esnaf kardeliini karlar. Sogutlar IA sya'nn e n eski tccar h alk larn d an d r. H int-A vrupa kken
li o lu p F arslara y ak n d r. E snaf arasn d a dayanm ay sa
lay an b u k u ru m T rk ler a ra sn d a yaylr. am anlk iinde
d .n se l b ir ilev k azan r. T rk lerin A nadolu' ya yaylm alar
sra sn d a sav a g a z ile r aracl ile A n a d o lu 'y a tanr.
Sava g aziler a ra sn d a so n ra d an kazanlan kardelik k u ru
m u o lara k ilevini s rd r r. D aha sonra A hilikte esnaf, usta
d ay a n m a s b iim in d e yaar. A levilikte ise dinsel ilevi ile
ayakta kalr. A levilie A hilik zerin d en gem esi sz k o n u su
zdur. n k A hilerin piri Ahi Evran ile eyh Edibali yolkard e id ir. H ac B ekta d erg ah aracl ile A levilie girm i
olabilir. Ancak A levilik d o ru d an eski dinin bu k u ru m u n u s r
d re b ilir.
B t n tarik a tlard a o ld u u gibi, A hilerin M uham m et'e ve
o n u n so y u n a sayglar so nsuzdur. Ali'ye yrekten ballardr.
F tt h a tn a m e ad l gizli dinsel trenlerinde A li'nin ba o ld u
u n u k abul ed erler. bni Batuta, A hilerin sosyal ve ve ekono
m ik rg tle n m e sin d e n b y k sayg ve heyecanla sz eder.
A h iler A n a d o lu 'y u t rk le tirm e k iin g erek li sosyal ve
e k o n o m ik v a rl a d a y a n m a g e re k sin im in i ok n ce d en
sez m ilerd ir. K o o p eratifiliin ilk b y k rn e in i verirler.
T arm v e sa n a y in in b t n d a lla rn d a pir, n akip, yiitba,
u sta , z ra k gib i e m e k ve a ln te ri d z e n i o lan lo n c a d a
b irle irle r. B u g n k sen d ik ac l n g ereklem i am alar

orad a zm e balanr. Seluklularn en grkem li dnem lerin

d e bile, A h iler k en tlerin y n etim in i ellerine alacak lde,
etk in lik g s te rirle r. B ylelikle T rk l k ve B ektaliin
k n d a, b ire r m a . vi k a y n a k o lu rlar. A hilikte, yiite
yardm sev erlik ve soylu insanln yol yordam Trke olarak
o rtay a k o n u r. Esnaf ve zenaat rg tlerin in uym as gereken
k u ra lla r F t v v e tn a m e a d l b ir e s e rd e to p la n r. Ahi
f t v v e t e ren lerin in 16 inan kural, Bektai m ey d an larn n
d a tem el ilkeleri olur^.
K arah an llard a M sl m an o ld u k tan sonra d a T rkler ara
sn d a eski in a n a la r y aa r. Z e rd t, M ani, B uda, am an,
H ris tiy a n in a n la r y en i d in d e k e n d ile rin e y er aarlar.
E skiden k alan , gelenek, inan ve grenekler kim i dinsel ta
p n m a la r d a y a a m a o rta m b u lu rla r. S zg elim i, D ou
T rk ista n 'd a B uda m an astr olarak kullanlm b ir m aara
A sh ab - k ef m a a ra s o la ra k k u tsa l b ir z iy a re t y e rin e
d n r . B e lh 'te B u d ist B e rm e k o u lla rn n N e v b a h a r
m anastr H z. A li'nin m ezar saylarak g n m zd e d e ziyaret
y e rid ir. K k e n d e B e rm e k o u lla rn n tslam k ab u lleri d e
o ld u k a sancl o lm u tu r. M uaviye d n em in d e b u m an astr
y k lm tr. Islam a g ird ik te n so n ra d a eski in a n la rn
s rd rm le rd ir. Sz k o n u su tap n ak d a h a so n ra y eniden
o n arlm tr. N itek im , B erm ekoullar d a ken d ilerin i A rap
soyuna balam ay un u tm am lardr^.
T rk is ta n 'n d a lk y e rle rin d e k i B uda y o n tu su n a Senk
Hoca d iy e sayg gsterilir^.
Y atrlara m u m y ak m ak H ristiy an lk ta n kalr. M uskalar
n azar b o n cuklar tak m ak B udizm 'den, kim i aalar, p n arla
r k u tlu say p b u ra la rd a n m ed et um m ak, yatrlara bez bala
m ak slam ncesi d in lerd en kalr^.

1 Cemal Kutay: M slm an Kardeler Hareketi, stanbul 1977, s. 215

^Bartold: Bermekiler, slam Ans. stanbul 1993, c. 2, s. 561
^A bdlkadir nan: Kur'an' Kerimin Trke tercmeleri zerine bir
inceleme, Diyanet ileri, Ankara 1961
^ Bahriye ok: y. a. g. e., s. 55

T o h a rista n d a k i Sasani p ren si F iruzu n ii sylencelerin

deki H z.A li ile ba lan ts ilgintir. Sylenceye gre, F iruz'un
kz a h rib a n u , H z .H se y in ile ev len m itir. Bylece Hz.
H se y in 'd e n so n ra g elenler, hem P eygam ber hem d e Iran
im p ara to ru so y u n a balanm olurlar.
B ylece A sy a'd an A nadolu to p rak larn a u zan an geni
a la n d a eski d in le rin k aln tlar s rer. am anist g elenekler
yaar. I A sy a'd a u y akn d nem lere yaplan incelem elerde,
am anln slam g r n t s altnda yaam n s rd r n e ta
nk o lu n u r. D ou T rkistanl bakclar p ir olarak Fatm a anay
tan rlar. S zde, F atm a an aya b u sanat C ebrail retm itir.
O y sa y a p tk la r b u i t m y le am an ist inanca d ay a n r.
K endileri M sl m an olm alarna karn, lonca o lu tu rm u lar
d r. T z k o la ra k b ir k itap k y azm lard r. Bu kitapa
"Peri h an lk risalesi" ad n verm ilerdir. Bu ad, B udizm deki
B urhan a d n n k itab a u y arlam asd r. B urhan' 'peri okuyan'
biim ine so k m u lard r. Szde bu n a slam grnts verm iler
d ir.
Y akut o y u n lar tren ve ayinlerinde M slm an saylan a
m a n la r "e b a la d m b ism illah" d iy o rlar. A ltayl k am lar
T an rla r y e rin e p e y g a m b e r ve slam az izlerin i sylerler.
Z am an ve evrenin gereklerine uyarak eski Tanrlarn atm
lard r. B unlarn y erin e p eygam ber ve velileri sokm akla yeti
nirler. B ylece san a tla rn yaatrlar. B unlarn parlak tren
leri, kim i k e n d in d e n g etik lerin d e y ap tk lar harik alar, ca
hil h a lk iin f r k h o calard an d ah a ekicidir. K kende
f r k l k d e am an l n kaln tsd r. A ncak zorla slam
klna g irm ey e u rat iin g d k kalm tr. am anln
g e r e k tem silc ili i b u lu n d u u y e rle rd e f r k l k tu
tu n a m y o r. D ou ve Bat T rk istan M slm anlar arasn d a
eski am an l n k aln tlar yayor.
M ezarlara ve a alara p a av ra balam a en ilkel am an
g elen e k lerin d en biri. Bu gelenek tm M slm an T rklerde
yaygn. am anist, d a , o rm an , aa, su ru h larn a genellikle
"yer su" d e n e n T anrya balar. Yer su ru h lar balayc ve
k o ru y u c u ru h la rd r. D arlm adka kanl k u rb a n istem ezler.
M slm an T rkler b u n u n la bir velinin ru h u n d a n yardm ister
ler. A rtk "Yer-Su" T anrlar gerek ya d a u y d u rm a velilerin

m e z a rla rn a y e rle m ile rd ir. B ylece am anlk d n e m in in

p a av ra la rn alm ay s rd r rle r. Kimi p n ar balarn d a g
r le n allar ayn ilevi s rd r rle r. M sl m an l a in an an
pek ok insan b u n u n am anist bir gelenek olduunu bilmez.
En y a y g n am an ist g elen e k lerd e n biri ise ya m u r, dolu
ya d rm a; frtn a k arm adr. am anln bu nem li gelenei
"Yada" ta d e n e n y a m u r ta ile yaplyor. G erektiinde sa
v alard a o rtay a atly o r ve y a m u r yayor, frtna kopuyor,
gz g z grm ez oluyor. in kaynaklar G ktrklerde bu gele
nein b u lu n d u u n u yazyorlar. G ktrk hakan, ya d a ta ile
y a m u r y a d ra n am an lar gibi, su ve yel yaratr. Bir B udist
U y g u r y aztn d a, su tap n m yerini betim lenir. U ygurlarda su
tap n m yeri, to p arlak ak ren k te bir yerdir. O rta a boyunca
t m slam k a y n a k la rn d a slam b ilg in lerin d e s rek li anlp
d u ru y o r. Bir ok n l slam b ilg in i b u ta g rd k lerin i
s y l y o rlar. A ra larn d a ta slam la balam aya alanlar
d a var. slam a b a lam ak isteyenler b ir d e sylence u y d u ru
yorlar. Bu ta, N u h pey g am ber, ism i azam duasn ok uyarak
olu Yasef'e verm i. Bat T rkleri y a m u r tan unu tm u lar.
A m a y a m u r d u asn u n u tm am lar. K urakln alabildiince
artt , u m u ts u z lu a d le n y lla rd a halk b u inanc slam
inanc o larak y erin e getirir.
am an ik eler O rta A syaya d o ru gidildike yaygnlk
k a z a n y o r. Y aln z o ra la rd a b u e le r k u ru m la a m a m .
A n a d o lu cfa ise k u ru m la m a ev resin e girm i. O rta A sya
T rkleri iin d e am anik elerini en ok koruyan h alk lard an
biri d e K azak ve K rgzlar. Y oun am anik gelenek iinde y a
y o rla r. M sl m a n l a g ireli y z y lla r olm u. T m h alk
inanl S nni M slm an. B una karn A nadolu Alevi inanla
rn an d ra n gelenekler y aayp d uruyor.
D insel m en k b e ve y k le r bile am anik elerle do lu .
H a zreti A li'n in k firlerle sava, H aan ile H sey in 'in ld
r lm e le rin a n la ta n iirsel y k ler, d esta n la r y ine am an ist
elerle y k l . Bu k ah ram an larn K azak ya d a Krgz o ld u k
la rn a in a n y o rla r. B u n larn y ard m c ru h la r var. M atem
y a p tk la rn d a tpk K azak K rgzlar gibi m atem y apyorlar.
S zgelim i K erbela o layn a n la ta n b ir y k d e H sey in iin
ru h la rn y a p tk la r y as yle anlatlyor:

nc kat gk stnden
Yakasm paralayp Isa geldi
nleyip, yaka yrtp , feryat edip
brahim 'le sm ail dahi geldi
Yas t re n in d e sa p ey g am b er yakasn paralyor. nk
K azak ve K rg zlard a yas t ren in d e yakann yrtlm as gere
k ir.
19.Y zyl b a n d a K a zak lar a ra s n d a H a z re ti Ali ve
K erbela olay s y lenceleri yaylyor. Bu y k lerd e H z. Ali
eski T rk m asal k ah ram an larn d a old u u gibi 7 g n uyuyor.
D m an la y ed i g n , yedi gece vuruur. Kim ileyin k adn d
m anla g reir. O nu y en d ik ten sonra evlenir. Kazak halk ozan
la r esk i a lp la rn , y i itle rin y e rin e H a m z a, A li, H a a n
H sey in gibi slam k ah ram an larn yerletirirler. Eski ulusal
d estan la rn b ir b l m n e slam giysisi giydirirler. Bu d estan
lar lslam i giysiye b r n e re k yaar. Ayrca resm i slam ln
A ltay ilerine y ay lm asn a yardm c olur. yklerin ko n u la
r, ran fo lk lo ru n d a n aln m tr. Snni K azaklarn holarna
gidecek b iim de ilenm itir.
A n a d o lu T irkleri arasn d a giysinin ters giyilm esi inanc
yakn z a m a n a k ad a r srer. G enellikle k endine b y yaplan
kii b y n n etkisine girm em ek iin giysisini ters giyer. bni
b atu ta S inop'ta g rd lm trenini yle anlatr:
"Bu ehre geliimizin drdnc gnyd ki, brahim Beyin
anas vefat etti. O nun cenaze trenine ben de katldm. Bey,
cenazeyi ba ak ve yaya olarak takip ediyordu. teki bey
lerle kap kullar ise hem balarm amlar, hem de kaftan
larn ters giym ilerdi. Kad ve hatip efendilerle hocalar ise
giysilerini ters giym elerine karn, balarn amamlar, sa
rklar yerine siyah ynden yaplma bir evre dolamlard.
Bu evre halk arasnda yas, krk gn srmekte ve her gn sof

ralar kurularak ziyafetler verilmekte idi ki, bu kez de yle

y a p ld " ^
Al kars d en en kt ru h u n b u lu n d u u inan d a ok yaygn.
Al kars, albast, inan lar t m M slm an T rkler arasnda
y ay g n d r. slam m k a ld ra m a d canl am an k a l n l a r n
d a n d r.
ocuu o lm ay an Y akut k ad n b ir am aacna tap n arak
d u a eder. Benzer inan d a A nadolu'da yayor.
K urun dkm e yine bunlardan.
Y zlerce inan slam g r n m altnda yaam n s rd r
yor. Z aten inan d a bu.
Alevi inancna g re d ed e le r peygam ber soy u n d an gelirler.
Bu d u ru m d a s z k o n u su d e d e le rin A rap o lm alar gerekir.
alarn ak iin d e de iik u lu slar iinde eridikleri d
nlebilir. A ncak b u kez nem li b ir so ru n kyor karm za.
O lduk a sa lam soy k t k le rin e d ay a n ara k pey g am b er so
y u n d a n g eld ik leri b elirlen e n H aim i ailesinin Alevi olm as
gerekir. Geri soy zinciri, olduka kark ve danktr. Yine
d e H a im i a ile s in in P e y g a m b e rin Ali ile ev len e n kz,
F a tim a 'd a n g e ld i in e in a n lr^ . H aim i ailesi, H aim i
rd n K ral H sey in iyi b ir Alevi olm aldr. A ilenin u zu n
s re S n n iler a rasn d a, inanlarn y itirip eridikleri d n
lebilir. A ncak b u kez baka bir sorunla karlarz. Suriye d
n d a h ib ir A ra p lk e sin d e A n ad o lu A levilii grlm ez.
O ysa S u riy e M u av iy e eg em en li in in m erk ezid ir. En koyu
S nni o lm as gerek en b ir lk ed e A levilik yaar. A m a d o ru
d a n H sey in 'in ld r ld , Irak topraklarnda A levilik b u
lunm az. N e Y em en'deki ii eylem ler, ne d e Fasta'ki Ali y an
dal A n a d o lu A leviliidir.
T rk iy e 'd e , eria t la rn y ay g n inancna g re A n ad o lu
Alevilii, iiliin b ir k o lu d u r. iiliin k u ru cu su ise Ibni Sebe
adl bir Y ahudi d nm esidir. Ibni Sebe g rnrde M slm an ol-

1 Ibni Batuta Seyehatnam esi, (Haz. Ramazan een). stanbul 1976,

s. 65
^evket Sreyya Aydemir: Enver Paa 3, stanbul 1972, s. 288

m u tu r. S onra M slm anl bozm ak iin iilik fitnesini o r

tay a a tm tr.
O y sa b ir in an b irin in istei ile kolayca b l n em ez.
Y zey sel b a k ld n d a d in le rin kim i ilk e le rd e a y rlm alar
ned en iy le b l n d k leri sanlr. G erekte blnm enin derinle
rin d e u lu sal, k lt rel ve ekonom ik n ed en ler yatar. slam da
iilik ay rm ise t m y le u lu sal kim lik aray n a d ay an r.
P ey g am b er s o y u n u n ve 12 im am larn en ateli savunucular
ran 'd an kar. Em evilerin oven A rap ulusuluuna en byk
d iren i ran 'd an gelir. Bu tm yle ran'n kkl bir k ltre sa
h ip o lm a sn d a n k ay n ak lanr. N itekim birok bilim adam bu
gerei d o ru la r. Szgelim i Leon C ah u n 'a gre Iran kendi
in a n la rn o ld u u gibi y en i d in e (Islam a) a k ta rm tr.
M uham m et Z e rd t' n m irass o lm u tu r^. ngiliz doubilim ci A rn o ld 'd a ayn g rtedir.
Ulusal tapnan yapsn im diye dek elinde tutan soy
(Sasaniler) ile birlikte kmtr. Snacak baka bir merkez
kalmad iin Z erdt inancndan olanlar eski dinden yeni
dine kolay ve yaln bir gei yolu bulurlar. nk Iranllar
eski din ilkelerinin bir ounu, Kur'an'da bulduklarna inanr
lar. A huram azda'y Allah, Ehrim en'i iblis grrler. Evrenin
alt evrede o lu u m u n u , melek ve eytanla eski dinlerine
yabanc kavram lar deildir. C ennet ve cehennem ile yeni
dinde de karlarlar. Islamla birlikte gelen be vakit namaz
ise, eski ku tsa l kitaplar A ve sta 'd a ki g n l k be kez
tapm m n yeniden dzenlenm i bir biimi gibidir2.
644'lerde 12 yllk sava son u n d a boylu boyunca slam y a
ylm asn a u ra y an , devletini ve lkesini b a d n d r c bi
im de yitiren ran 'd a ulusal ruh, ite bu biim de Z erd t ilke
lerini slam a u y arlar. Kim liini bu yntem le korum aya al
r. Bu d u ru m yenik ve km Sasani lkesinin ulusal d u y g u
la rla iile m e sin e n e d e n o lu r. G o b in e a u 'y a g re ran 'n
S nnilii ben im sem em esinin tek nedeni, ulusal d u y g u lard r.

1 smail Hami Danim end: Trk Irk Hiin M slm an Oldu, Konya
1978, s. 46
^smail Hami Danimend: y.a. g. e., s.46-47

226

G audefro y -D em o m b y n es Iran iiliinin kaynan yle anla

tr:
ii ilk e le r in in b a a rsn , Babil in a n c n n ardl
olmasnda aramaldr. nk Sasani soyu orada kutsal ve
Tanrsal bir saltanat zerine ilkelerini oturtm utur.
ra n l iiler k u ts a l s a lta n a tta n y o la k a ra k , h a life lik
h a k k n n H z. Ali s o y u n a z g k a lm a sn s a v u n u rla r.
Sasanilere, eski B abil'den kalan bu inan, slam giysisi giye
rek iilikte y aam b u lu r. Hz. H seyin'in Sasani soy u n u n son
han, Y ezdicard'n kz ehbanu ile evlilii ran halknn y
re in d e y en i u m u t k la r y ak a r, tra n lla r ehbanu ile
H sey in 'in so y u n u , h ep eski sultanlarnn ardl olarak g r r
ler. Bylece ran h alknn Hz. Ali soyuna ball son derece
glenir.
A ra p lar, M sl m an l ran'a g t rd k lerin d e , M edayin
saray lar ve G iy an C em id t ren lerin in grkem i karsnda
irk ilm i le r d ir . E ski Ira n ta p n a k la rn n b ilg in ve d in
ad a m la r o lan M ubitler, M slm anln ternel dncelerini
k e n d i d a v ra n la rn a u y d u ra ra k , y ay a rlar. Eski tran llar,
A ra p la ra "taz" d erle r. Bu, A ra b n v c u t zellikleri, hzl
kom as, m cad ele azm ini d e anlatrV
Sonuta M sl m an A rap o rd u larn a yenilip bam szln
y itire n Ira n h a lk , Islam k e n d in e g re u lu sa l b ir d in
d u ru m u n a so k ar. B alangta iilik gizli b ir reti gibi
ra n 'd a y a y lr. 10. y z y ld a S a m an o llarn n h o g r l
ynetim i ile t m y le o rtay a kar. 16. y zylda Safevilik ile
birlikte resm i d ev let d in i olur^. Safevi soyunun kurucusu ah
sm ail, b ir K zlb a o lm asn a k arn , ra n a K zlbal
b en im setm ey i b aa ram az . Fars k lt r , T rk k lt r n d e n
baskn kar. Tpk d il alannda old u u gibi, d in alannda da
y e n ile n in d in in i, y e n e n in d in i e ritir. Iran iilii, T rk
K zlb al n e ritir.

Y akn d n em ler, T ah ran 'n ay d n b ay an larn d an biri d ip

lom at Y akup K adri K araosm anolT na yle der:
"B izim kendim ize mahsus binlerce yllk dinim iz ve tre
lerim iz vardr, istilac Arap ordular bize, tsl m iyeti kl
zoruyla kabul ettirm ilerdir. Geri im di Iranltlar sam im i
yetle M iislm andrlar. Ateperestlik devrinden kalma bir ok
inanlar bu yeni dinim ize sokmu bulunuyoruz. Siz snniler
buna ialk diyorsunuz. ialkta dorudan doruya bir tabiat
dininin bayram olan nevruz'un ve ondan be on gn nce ate
yakp stnden atlamak detlerimizin, her eye ramen vahdn bir mezhep telkki edilmesi lazm gelen ialkta yeri
n e d ir? !
G erek b u d u r. iilik, ilke olarak, tap n m ve inan bak
m n d a n S n n ilik ten b y k ay rm gsterm ez. iilik, tavan
k irli sa y m a ve y em em e b a k m n d a n S n n ilik ten ay rlr.
T avan yasa M usevilikten kaynaklanr. te yandan, slam ,
M usevilii y ad sm az ki! M usevilikten bir dizi inan ve tapnm alm akta saknca grm ez. D orudan, M uham m etin u y g u
la m a la rn d a o rta y a k o n a n M usevi d o s tlu u d a h a so n ra
Y ahudi d m anlna d nr.
Bu sav t m y le tu tarszd r. Snnilik zam anla A rap oven
li in e d a y a n a ra k g elim ise, iilik d e ran rklna ve
F a rs u lu s u lu u n a y a s la n p g e n ile m e k is te r^ . iilikle
A nado lu A leviliinin k an ba d a b u rd a n gelir. K kende iki
sinin o rtak y an, rk A ra p u lu su lu u n a kar olm alardr.
Bu b irin d e, iilik b r n d e A levilik olarak geliecektir.
T m b u n la ra k arn , iiliin k u ru c u la r F arslar deildir.
iilik A ra p la rd a n km tr. A ncak, F arslar u lu sal d u y g u la
rn S nnilikten d a h a ok d o y u ra n b u m ezhebe d rt elle sarl
m la rd r. S asan ilerd e n ed in d ik le ri k u tsal saltan a t g elen e
ini Hz. Ali so y u n d a s rd rm e k istem ilerdir. Sylence kah-

1 Yakup Kadri Karaosm anolu: Zoraki Diplomat, stanbul 1984, s.

377-378
^Cemal Kutay: M slm an Kardeler Hareketi, stanbul 1977, s. 186
228

ra m a n la r Z alo lu R stem ile H z. A li'yi b irletirm ilerd ir.

slam tarih i b o y u n ca ran 'n g elenek grenekleriyle, yaam
biim i ve san a tla rn b u m ezhebe ilem ilerdir. Bu y z d e n
ran, slam k lt r iinde Fars k lt r emberi iine girer.
iilik, Ali ve P ey g am b erin ailesine ballk sav ile o rta
ya kar. slam o lu p olm ad bile k u kulu olan Ebu Sfyan'n
olu M u av iy e'n in k u rd u u Em evi saltanat, P eygam berin aile
b irey lerin e kar am an sz bir sava am tr. Kine dayal bu
atm a so n u cu n d a slam yetm i kola ayrlr. iilik b u b
l n m e so n ra s y irm isin i ats a ltn d a to p lam ay b aarr.
S zde A b d u llah bni Sebe, slam inanlar arasna bir ayrlk
sokm ay b u srad a baarm tr. M ellife diye anlan ar bir
akm iilie so k m u tu r. Bu kol A li'yi Tanr tanr. Ali yaa
m n d a b u d n cey e kar savam tr^. Gerekte insan Tanr
saym a inanc d a eski d in lerd e n kaynaklanr. Eski inancn e t
kin old u u blgelerde yanda bulm utur.
iilikteki M ehdi, k av ram n n kkeni d e ok eskilere iner.
M ehdi k av ram "yarnn kurtarcs" u m u d u ile ortaya kar.
T m in san lk ta v ar o lan bir u m u t kavram dr. Bu zellikte
u lu slarn d e sta n la rn d a ok ak olarak vurgulanr. T evrat'ta
ah ir za m a n pey g am b eri gelecei bildirilir. Bu son peygam ber
M esih o lacak tr. M esih gelip, Y ahudilerin b an a geecek,
Y ahudi u lu su n u d n y ay a egem en klacaktr. Ayn inan dei
ik biim d e H ristiy an lk ta srer.
Islam d a, eski in an la rn bekledii "M ehdi" kavram d a
ran 'd a geliir, tranl bilginler, M slm anln g n n birinde
yetm i e ayrlacan, b u n lar arasn d an b ir "frka-i naciye"
(kurtarc to p lu lu k ) kacan sav u n u rlar. Bilginler p eygam
b erin b ir h ad isin i b u sav a d a y a n a k gsterirler. A yn sava
gre, kurtarc to p lu lu u n banda Ali'nin deerini bilenler b u
lu n aca k tr. Ali b ilim eh rin in k ap sd r. O na el verm eyen,
T anrsal b ilim e g irem ez. Ali A llah'n arslandr. Ali, m anevi
d n y a n n ay n asd r. Ali, m ezarsz ehittir. Ali lsn kendi
tayan g zd e n rak o lm u bir kiidir. Beklenilm eye hak k a
zanandr. Ali gzken deil, gnlde bulunandr.

* Cemal Kutay: y. a. g. e., s. 187

Bu d u y g u la r, din lerin kum kum as bir blgeden k o p u p gel

m itir. Z e rd t ve B uda in anlarndan esinlenerek, m anevi bir
veraset y o lu n a d k lm t r. Eski ran uygarlklar ile besle
nen b u d n celer en p arlak ve abartm al bir biim de, halk ru
h u n d a canlanr.
M ehdi k av ram , A n a d o lu d a d a h a deiik m otiflerle s s
lenir. A n a d o lu A lev isin d e M ehdi, elinde hak ve adalet klc
tay an , v ard y ere b o llu k la r ve enlikler gtrecek olan
gl b ir varlktr. Bu yce varlk, kim senin hakkn kim sede
k o y m ay an , m istik k u ra lla rn a sah ip kacak olan T anrdr.
Bu k av ram Alevi d ey ilerinde en gzel szcklerle sslenir:
M ehdi dedem gelse gerek
Yiice divan kursa gerek
H akszlar krsa gerek.
Bu, A n ad o lu b o llu k T an rlarn n nitelikleri ile d o n atlan
yce varlk tr. Bir y r y eyleyip gelse, ah glleri aacak,
bol ra h m e t yaacak, k u tlu g n ler doacak, U rum 'da alayan
sefiller ad o lu p glecektir. P adiah m asum lar bo d u rm ay a
cak, h alk n fe ry ad n a sa r o lm ayacaktr. P aalar hak sy
leyen dili kesm eyecektir. Yetim in, y o k sulun hakk yenm eye
cek, a d a le t d a ta n la r h a k szl n k a p la rn a m a y aca k
la rd r. Z u l m o lm ay ac ak , T anr ad a le ti y r y e cek tir. Bu
M ehdi m am H aan olu , M uham m et M ehti'dir. 10. yzylda
yedi (ya d a d o k u z) y anda lm tr. Am a d n y an n sonunda
y en id en gelecektir. O gelince Tanr dzeni yeryzne inecek,
k u r t k u z u ile g e z e r o la c a k tr. Kii an c ak zem e i ile
vnecektir. K im se k im senin hakini yem eyecektir. Kimi tok
luktan , kim i y o k lu k tan lm eyecektir.
slam d in in in k en d i iindeki sorunlar ve elikileri, d ah a
sonra etk isin i g sterir. Bu zellikle Ali ve ailesine kar y a
p lan h ak szlk tr. H akl b ir kiiye y ap lan hakszlk, T rk
ru h u n d a o kiinin sylencesel b ir kiilik kazanm asna neden
o lu r. N itek im T rk halk a ra sn d a Ali, eski k ah ram an larn
kim liine b r n r. Kimi zam an bir D ede K orkut gibi bilge,

kim i zam an O u z H an gibi yiit sylencesel bir kiilik kaza

nr. A rap o v en izm in e kar slam iindeki seenek, h ep Ali
y an d al o lu r. T rk belleinde Ali baka naklarla ilenir.
G em ite iyi, gzel, erdem li ne varsa tm Ali'nin grntsne
yerleir. T rk d esta n klar ile d o n atlan b u Ali, gerekler
d e n syrlm , p rl p rl b ir g r n t biim ini alm tr. Kul
H im m et, A li'nin in san lar yiyen devi balayn, ok ustaca
u z u n bir d eyite anlatr. Bu deyiin kim i drtlkleri yledir:
Yerde insan, gkte melek yok iken
Kudretten bir nur indi szld
Cmle mahluk kandildeki nur iken
A yn A li, mim M uham m et yazld.
Ol dem yaratld dev ile peri
K a fta n K a fa hkmederdi her biri
Vard hem onlarn bir sultanlar
Gayet pehlivand, zurbazu idi.
y z elli batman grz ekerdi
U zun karg, Kuh-u K a fi ykard.
Cmle devler ann hayfm ekerdi
Yedi iklim drt kede raz idi.
Kaf danda bir da vard, hurmadan
Ol vakit yok idi, dnyada insan
Grd ba iinde bir taze civan
ad hurrem olup gayet sevindi
Nigar msn deyip sundu elini
benliinden geti snd halini
zge bilemedi hi ahvalini
Tezden hemen y z st ykld
Nice bin yl geti, nice bin saat
Yer duruldu, kar geldi yedi kat
Zahir oldu A li ile M uhammet
Karsnda dev dirildi, dizildi

Dev de derki "beni ald bir merak"

Gelemem bir daha m enzilim rak
Aradm olan burada mutlak
Yana yana u vcudum kz oldu.
Selman donunda da A li'y i grd
D ev M uham m et hrkasna sarld
Yerde insan gkte melek yok iken
D uyar idim, ok dev ban keserdi
B yk kk bu haberi iitti
A li'n in srrna kim erdi yetti
Dev M slm an oldu, slaya gitti
Cemeat dald, bozuldu.
D ey itek i eler A n ad o lu A levileri a ra sn d a deiik bi
im le rd e ilen ir. K onu genel izgileri ile yledir: Y erde
insan, gkte melek olmad dnemde , bir nur szlp iner.
T m yaratlacaklar h enz kandildeki nurdur. O ada bir
devle bir peri ya ra tlm tr. H er biri Kaf Dandan Kaf
Dana egemendir. Am a onlarn bir de padiahlar vardr.
Padiah y z altm arn boyundadr. Grkemi, hibir kula
benzemez. Y z yetm i yedi arndr. Bakt zaman doudan
batya her yer dz olur. Bu yiit y z elli batman grz
eker. Kafdamda Hurm adan bir da vardr. Ban iinde
gen bir ocuk grr. Sevinir, m utlu olur. "Grnt m sn,
sevgili m isin " diye elini uzatr. Kendinden geip baylr.
Yedi g n d en sonra kendine gelir. Eli bal, gzleri kan
doludur. Balarn zmesi iin, Sultan Sleym ana bavurur.
Sleym an, D e v e kendisini kim in baladn sorar. Dev, akl
m antk alr bir olay olmadm syler. K endisini bir ocuk
balamtr. Sleym an bu iin gizem ini bildiini bildirir. O
ii yapann kim olduum u sezm itir. D e v e "M uham m et
peygamber var, o gelecek, sorununu o zebilir" der. Aradan
binlerce yl, binlerce saat geer. Yer durulur yedi kat olur.
A li ile M u h a m m e t y e ry z n d e g z k r. D ev dirilip

M uha m m et'in karsna kar. Dev kendisini balayan olan

grmek ister. Olan grnce aknlktan lk atar.
Bu s y le n c e n in d e iik a n la tla r d a v a rd r. E rzincan
y resin d en b ir d ed e y e gre, ocuk, bir devi deil Kaf D a'nn
a r d n d a k i t m d e v le r i e itm i tir. D e v le r h e r sa b a h
k a lk tk la rn d a K af D an ap D n y a ya g elm ek isterler.
"Ali d n y a d a m?" d iy e so ra rlar. "Evet" y an tn a lrlar ve
da am a d ncesinden dnerler.
A li'nin k en d i l s n gtrm esi sylencesi d e T rk d estan
klar ile d o n a n m tr. O lay yle geer: A li ehit edilme
den ksa sre nce, oullar Haat ile H seyin'i yanm a a
rr. Yaknda bu dnyadan ayrlacan bildirir. "Ben ldkten
sonra, bir deve ile y z peeli biri gelecek. Sizden lm iste
yecek. Ona kar koym akszn lm verin. Herhangi birey
sorm ayn" diye t verir. Gerekten A li'n in ld sabah,
peeli bir adam, bir deve ile gelir. A li'n in lsn deveye
ykleyip gtrr. Adam gittikten sonra Haat ile H seyin
k u k u la n r la r . P im a n lk du ya rla r. l n n ardndan
koarlar. Peeli adamn y z n grmek isterler. Adam onlarn
k u k u su n u anlayla karlar. Y z n d eki peeyi kaldrr.
Deve ile ly tayan A li'd ir. Oullar, lnn de, peeli
adamn da -kim i anlatlarda devetit de- babalar olduunu
a n la rla r.
ster T rk , ister ranl h alk lar o lsu n t m zbenliklerini
Ali yan d al n d a b ulurlar. 12 m am ve peygam ber soyunun en
ateli s a v u n u c u la r ra n 'd a n kar. Em evi egem enliini ran
ykar. A bbasileri ran d iriltir.
M erv 'd en kan H o rasanl Eba M slm Emevi ynetim ine
son v erip A b b a so u llan n a verdi. A bbasoullar zam an n d a,
M sl m an u lu slara belli b ir zg rl k tannr. A rap toplum sal
ve s iy a sa l b a sk s b elli l le rd e k rlr. A ra p o lm a y a n
M sl m an y azarlar, A rap lara kar kendi ulusal gelenekleri
ni v e tarih sel o n u rla rn , d illerin i sav u n m ay a balarlar. Bu
am ala k ita p la r y a z a rla r. Buna kar A ra p lar d a h arek ete
geerler. ki kesim d e birbirini km seyen yaynlara ba v u
rur.

D ah a n ceki b l m d e ayrntl biim de akland gibi,

T rk le r y le d a v u lla , z u rn a y la tslam karlanm am lardr.
T rklerin slam u z u n direniin son u n d a benim serler. Bu sre
sancl ve a ld r. 642 y ln d a k i b u k arlam a d an sonra,
E m eviler d n e m in d e T rk, A rap atm as d o ru k lara kar.
E m evilerin y k lm as ile T rklerle slam m p arato rlu u a ra
snda bir y u m u am a olur. 300 yl gibi uzu n bir srete ve ancak
940 y ln d a b u d in d e itirm e tam am lanacaktr. B unun byle
o lm a s d a k a n lm a z d r . T ek tek b ire y le rin o ld u u
to p lu m larn , u lu slarn yeni kan din, felsefe, sanat gibi alan
la rd a k i a k m la r id e o lo jile ri h e m e n b e n im se m e le ri d
n le m e z . n sa n la r ve to p lu m la r eski alk an lk larn d an ,
d e e rle rin d e n kolay kolay kopam azlar.
slam y ay lm as "cihad" d iy e a d la n d rla n k u tsal sava
ilk esin e d a y a n r. S ilahla gelir. b r u lu slar, slam ' seip
A ra p im p a ra to rlu u n a b a lan a cak la rd r. B am szlklarna
son derece d k n T rklerin bam sz devletlerini kendi elleri
ile teslim le ri d n le m e z . K ald ki T rk lerin slam lkla
k arlatk lar d n e m d e A ra p im p a ra to rlu u n u n ynetim ini
d o ru d a n A rap m illiyetilii y ap an Em evi ailesi y r t r. Bu
o rta m d a T rk lerin g n ll olarak bam szlklarn brakp,
A rap lara teslim o lm alar o lanakszdr. stelik d in ad n a bir
de A rap lara vergi st n e vergi vereceklerdir.
T m bu nedenlerle T rklerin slam a geileri uzun bir sre
iinde olacaktr. Bu geii erafettin T uran evreye ayrr*.
Birinci e v red e T rk ler arasn d a slam bireysel seiler olur.
Bu y a k la k (642-761) y lla rn d a d r. kinci d n e m d e kim i
T rk b o y lar d e itirir. slam o rd u su n d a ve ynetim inde g
rev ler stlen m ey a b alarla r (751-868). nc evrede toplu
d in d e itirm e balar. lk slam T rk devletleri k u ru lu r (868940). Bu a ra d a eski in an larla slam inanlar karr. Yeni
bireim ler o rtay a kar. G erekte hi b ir inan ken d in d en n
ceki inanc t m ile o rtad a n silem ez. B tn dinler kendilerin
d en nceki d in lerin inan ve geleneklerini kendi ilerinde eri
terek g eliir. K itapl d in le rin hibiri, ilkel d in lerin k aln t

*erafettin Turan: Trk Kltr Tarihi, Ankara 1990, s. 113

234

la rn d a n arn am az. K kende k itapl dinler, b ir evrim e d ay a

nr. Eski d in lerin tre ve trenlerini yaatrlar.
H ristiy an lk , O rta a d a L u th er ve E rasm us gibi b y k
a y d n lk d in a d a m la r y e ti tir ir . Bu a y d n lk la r
d n e m le rin d e k i d in sel g erilik leri eletirirler. H ristiyanlk,
d in ad am lar, bo in an lar bu iki d n r n ar saldrlarna
u rar. H er ikisi d e bireyin kiiliinden ve zg rl n d en yola
karlar. L u th er bu kiiliin d a h a ok Tanrsal ynne arlk
verir. E rasm us ise insancl y n n m erkez alr. H er ikisi de in
san ve d inbilim ci o larak ncil ve sa retisine b y k deer
v erir. L u th e r iin k u tsa l k ita p la r h erey d ir. E rasm u s ise
Y unan ve R om al d n rle rin birok yap tn elden geir
m itir. O na g re Incil son sz sylem ez. Bu ilerici klar
s o n ra s n d a L u th e r R om a k ilis e sin d e n k o p a r. E letirici
d n celeri ile, P ro testan kilisesi ad ile yeni b ir kilise zinci
rin in n c l n y a p a r. Y eniliki d in a d a m la r b u izgiyi
d a h a d a b elirg in biim e sokarlar. K alvin'den sonra Erasm us.
L u th e r'i iz le m e y e k a r k a r. L u th e r ile E ra s m u s u n
g ez d ik le ri y erle r b a k m n d a n b ir ay rm b u lu n u r. Yazk ki,
L uther ok az lkeyi g ezip g rm t r. O ysa din adam larnn
ok y er grm eleri gerekir.
M uh am m et, kendisini Y ahudi ve H ristiyan peygam berle
rin a rd l g ste rir. Bir ay rc alk la M u h am m et re tisin i,
H r is tiy a n l n y a y lm a d b lg e le r d e y a y a r. slam
A raplarn ve M uham m et'in kiiliine u ygun olduu iin o bl
gede kar. A ncak asl belirleyici neden, o blgede inan bolu
u b u lu n m a sd r. D insel d n ce le r suya benzer. U lalm as
kolay y ere akar.
H ristiy a n l n y a y lm asn d a o ld u u n ca, Islam n y ay l
m asn d a d a Y ahudilik b y k nem tar. D nyada o zam anlar
Y a h u d iler ve d in leri v ard . M ekke ve M ed in e'd e nceleri
Y ahudi g elen ek leri s rd . A m a so n u n d a H alk H ristiy an ,
M sl m a n lar d iy e ikiye ayrld. H ristiyanln snr Rom aY unan k lt r n n snr oldu. slam lk ise T rk bayra altn
d a A v ru p a 'y a d ay a n d , iin en ilgin yan H ristiyanlk da
tsla m d a d a Y a h u d ilik ten kay n ak lan d , ikisi d n y a d a d e i
ik lk elerd e b y k g od ak lar o lu tu rd u . kisinin d e asl
kayna olan Y ahudilik ise t m d en g d k kald.

N o e l P ask aly a, P in g ste r in an lar Bat A v ru p a halklar

a ra sn d a ok nceleri v ard r. P askalya, eski insanlarn d o a
ya tap tk lar a d ak i evrensel yaz bayram dr. sa'dan bin
yl nceki, gebe Y ahudi halk bu bayram a "Pesah" adn ve
rirler. T an rn n acm asn salam ak iin, d av a rlarn ilk d
l n d e n k u rb a n k eserler. Y ahudiler Filistine yerleip tarm a
b alam a la rn d an sonra, bu ku rb an trenine ham u rsu z ekm ek
gelenei eklenir. D aha sonra b u tren, Y ahudilerin M sr'dan
klarn n m u tlu g n ansna dinsel bir b ayram kim liine
b r n r. O ysa k k en d e b u bayram kn l p ilkyazda dirilen
d o a Tanrs a d n a verilen doa inancdr.
H ris tiy a n la r b u d o a y a ta p n m b a y ra m n "k itab a
u y d u ru p " sa'n in l p dirilm esi o n u ru n a yaplan grkem li bir
d in s e l b a y ra m a d n t r rle r . ra n lla rn M ih rig an ve
N e v ru z b a y ra m la r d a ayn k ay n a k ta n gelen b ay ram lard r.
T rk ler arasn d ak i H d rellez bayram d a ayn kkendendir.
Fski in an cn izi, "H zr" (yeillik) a d n a k o ru n m u tu r. T rk
ro lk lo rn d ak i H zr-lly as geleneklerini en eski M itra k lt
r n n izlerin tar.
Bu b a la m d a , R om a ve H elen p u ta ta p a r gelen ek leri,
H ris tiy a n k lt r n e sz m a y b a a rr. H ris tiy a n d in ad a m la r h alk n e ilim in e d ay an am ay p p u tlarn yerine Isa,
M eryem , h av a ri ve azizlerin resim ve y o n tu lar ile birlikte
ha k o rla r. B ylece H ristiy a n lk , p u ta ta p a rl n b iro k
geleneini kilisenin ba kesine yerletirir^.
h. E k b er ah
T rk lerd e eski b ir dinsel tartm a gelenei o lduunu anl
yo ru z. N itekim 17. y zy lda H in d istan saraynda benzer bir
dinsel tartm aya tank oluyoruz. Bu dinsel tartm aya bir gza ta lim :
Ekber, T rk -H in t im p aratorlarnn ncsdr. 1542-1605
yllar a ra sn d a y aam tr. Son derece zeki ve ak zihinli
b ir k iid ir. ev resin d ek ileri o k u ta ra k srekli tarih, felsefe,

d in k u ra lla r ze rin e b ilg iler ed in ir. M istik ru h lu bir y ap

d ad r. H in d istan gibi d n y a n n b y k dinlerinin kart bir
lk ed e dinsel in anlara ve atm alara b y k ilgi gsterir. Ta
b alan g ta n beri en : 'ten lik li dilei eitli d in ve m ezh ep
lerle rk la r ara sn d a h o g r y e dayal d o stlu k k u ru lm asn
d lem ek ted ir. 1573'lerde E kber'de slam 'a kar kukular be
liriy o r. ki yl so n ra sa ra y n d a b ir d iv a n y a p try o r.
B uraya ib ad eth a n e ad n veriyor. G erekte b u ran n tapnakla
b ir ilgisi b u lu n m u y o r. B urda d in sel tartm a la r y aplyor.
B uraya ey h leri, seyitleri, b ilginleri ve saray m ensuplarn,
d in ile ilgilenenleri topluyor. T artm alar dzenliyor. Ba
langta b u tartm alara salt M slm anlar katlyor. 1576'da
d a H acca gitm ek istiyor, am a caydryorlar. A ncak bilincinde
k u k u la r s rek li cirit atyor. Bir s re sonra et yem e alkan
ln b rak m a k istiyorsa d a baaram yor. A yn d n em d e bir
rm ak k y sn d a s rek av dzenliyor. Av d rt g n sryor.
Birok h ay v an ld r l y o r. D rdnc gn em ber daraltlyor.
O rtay a sk trlan h ay v a n la rn to p tan ldrlm esi balyor.
Bu a n d a E k b er H a n b ird e n b ire av d u rd u ru y o r ve canl
y a r a tk ld rm e y i y a d a y a ra la m a y y a s a k ly o r. A v
o lay n d an so n ra d in sel tartm alar yen id en balyor. Dinsel
ta rt m a y a ilk k ez H ristiy a n , H in d u , Z e rd t, S abiler
katlyor. Z e rd t d in b ilg ini M ahyarci tartm alarn en etkin
kiisi o lu y o r. E kber ze rin e d e etkileri aktan seziliyor. O
g n le rd e g n e e ta p n m ve k a n d il y a n m n d a t re n le r
y ap lm as b u y ru lu y o r. K im ileri E kber'in Z e rd t o ld u u n u
sa n y o rla r, s u lta n o n la r y in e y a n lty o r ve b ir m e v l t
g n n d e h u tb e ok u y o r. A rd n d a n ise bir H ristiyan heyetini
i te n lik le k a r ly o r . O u lla r n n d a H ris tiy a n l
re n m e sin i b u y u ru y o r. H rstiy a n la r su ltan k az an d k lar
iin b y k u m u t b a ly o rlar, am a bu u m u tlar boa kyor,
nk Ekber ah slam a olan balln srdryor.
A m a E k b er, slam , H in d u , C ayni, Z e rd t, B uda ve
H ristiy an d in le rin in ilke, k ural ve trenlerini artryor. H er
biri ze rin d e u z u n u z u n d n y o r. H erbirini yeterli ve ve d o
yurucu buluyor. En ok slaml beeniyor, am a din bilginleri
nin biimcilii ve hogrszl y znden ondan d a souyor.
te y a n d a n Z e rd t, h in d u , cayni d in le rin in d e b ir ok

ilkesini b e en iy o r. A ncak hi b irin e girm iyor. Sonuta tm

d in le rin b ile im in d e n o lu a n b ir d in o rtay a atyor. B una
"ilahi d in " d iy o r. Yeni d in in aklanm as iin b y k bir
m e c lis to p lu y o r . O rd a d in le r a r a s n d a k i a y r lk la ra
d e in iy o r. D insel k av g a la rn k t l k le rin i anlatyor. Tm
d in le rin b ir o laca , am a h ib irin in y itip gitm eyecei bir
d in d e b irlem elerin i sav u n u y o r. Bylece Tanr gereklem i
olacaktr. Bylece in san lar bara, lkeler gvene k av u m u
olacaktr. Bu yeni d in sel arayn nem li b ir yarar oluyor:
H in d u larm kocalar len kadnlar yakm a ve kk ocuklar
ev len d irm e trelerin i d e yasaklyor.
Ekber ah z dinini yaym ak iin az ok ura veriyor. Am a
zora ba v u rm u y o r. St kardeini d e bu dine kazanm ak istiyor.
A m a s tk a rd e i b u b ask lara d a y a n am ay p M ekke'ye ka
yor. A ncak M ekke'de g rd a gzllkten tiksiniyor. Hac
d n o d a Din-i ilahiyi seiyor. A m a Din-i llahi'yi seenle
rin says birka bini am yor. 1605'te Ekber'in lm zerine
Din-i lahi t m d e n o rta d a n siliniyor
N iy azi B erkes bu o laya b ira z d a h a iyim ser bakar. O na
gre Ekber resm i u lem an n eline girm em i bir h k m d ard r.
H in d ista n gib i d in le r k u m k u m as b ir lk ed e, "din nedir",
"neye yarar" "neye yaram az" so ru larn soracak lde ak
kafald r. Ekber, iti tarik a tn n , N akibendilik k arsn d a
y en id en d irild i i d n em d e o tarikatn o zam anki n l adam
eyh Selim 'e katlm tr. itilik o d n em d e banaz ulem a
d a n ok, H in d u la r k en d isin e eken bir yol olm utur. Ekber
b u n u siyasal im p a ra to rlu k birlii yaratm a, am acyla k u llan
m ak ister. En ok ticaret, tanm a ve belki d e m isyonerlik am alaryla Ekber gibi ken dini d n y an n en gl im p arato ru
sayan b ir kiinin bu ad am larn din savlarn tanm ak istem e
sini sap k lk g rm ez. Berkes, E kber'in k en d in e tap tran bir
d in k u rd u u n a ve onu yaydna inanm az V
T o p lu o larak d e e rlen d irec ek olursak, y e ry z n d e d in e
b y lesin e ilgili u lu s p ek a z d r. T rk kim lii, bilinm eyeni
ak lam a a b asn d ak i in an la ra, h er d n e m d e b y k ilgi

1 Niyazi Berkes: Asya Mektuplar, stanbul 1975, s.100

238

d u y u y o r. Son d u ra k olacak slam l b u lm a la rn a d e in ,

birbiri a rd n a d n y a n n b t n dinlerini deniyorlar. Din, nan
b alam n d a so n u n a d ein hogrl yayorlar. Ayr ve eitli
d in sel an lay a bal k alm ak la yetinm iyorlar. Birbiri ardna
eitli d in le re g iriy o rlar. B yk lk elerin h alk lar arasn d a
ay r d in sel in an la rn in san lar o ld u lar. K endilerine u y g u n
grm ed ik leri d in i b rakp, yerine u y g u n b ulduklarn alm akta
sa k n ca g rm y o rla r. D e iik d in ve m e z h e p te olm ay
d m a n lk ya d a y ab an clk n ed en i saym yorlar. M slm an
o lm alarn d an sonra bile, ncekinde olduunca sk olm am akla
birlikte, b r d in sel inan lara ilgi gsterm eyi s rd r y o rlar.
D insel m etin leri d illerin e eviriyorlar. Tanrbilim cilere so ru
lar so ru y o rlar. D insel k o n u lard a tartm al syleiler d z e n
liy o rlar. Bu to p la n tla ra , d e iik dinsel in an la rd an o lab il
diince ok sayda szc aryorlar.
S o nuta T rk ru h u n a inan b ak m n d an k k en d e ev ren
sellik egem en. Bu anlaya gre, t m inanlar, bir arada, bar
iin d e k esin lik le y aa y ab ilir ve y aam ald r. S av u n d u k lar
g r b u d u r. A nlaylar ada laiklik kavram na yakn bir
d n ced ir. Fransz bilim adam Jean-Paul Roux'a gre "Bu o n
larn u y g arl a en b y k k atk larn d an biri olm utur^." Bu
ilgi nedeniylp T rk ler pekok dini denem ekte saknca grm ez
ler. iin ilgin yan, T rk lerd e dini halktan ok beyler seer.
Bu d u ru m u evket Sreyya A ydem ir yle aklar:
Bu bizim ulus topluluum uzun bir zelliidir. Tarihimizin
ak byle bir zellii gelitirm itir. alarca iinde yaa
dm z yayla ve ordu yaam, bizde toplumsal bir buyurum
(komuta) ve disiplin dzenini her eyin stne karmtr. Bu
toplum vicdanm temsil edecek otorite bir hakan m olur, bir
ef mi yoksa bir kurultay m? Elverir ki iradesini tiim ulusa
egemen klacak bir makam bulunsun... O zaman ondan gelecek
yasalar tm yaam dzenini bile deitirse bunlar, ulusun ru
huna bir su gibi kolayca akarlar.

^Jean-Paul Roux: Trklerin Tarihi, stanbul 1989, s. 34-35

H atta yukardan gelen bu iradeyi, bizim nceden sezm e

m ize, ya da onaylam am za da gerek yoktur. Biz padiaha
bal grnrken bize "Padiahn at" derse, biz apkadan
nefret ederken o bize "apka giyeceksin" derse, biz kadnla
rm z kafes arkasnda saklarken o bize "Kadnlar gnlk ya
ama karacak" derse her zaman onun dedii olur. Bizde ge
limenin tarihsel ark yle grnyor ki budr.
Y azarn yargs u d u r:
"Trkiye'de her trl devrim olur, ancak yasa yoluyla!.
B ylesine h o g r l bir ulus, nasl oluyor d a g n m zd e
b anaz b ir to p lu m yaps gsteriyor?
Bu, D o u to p lu m la rm sa ra n y z le rc e y llk o rta a
d u m a n n d a n k a y n a k la n r. ev k et S rey y a A y d e m ir v e
N iy a z i B erk e s g ib i d e e rli a ra trm a c la r b u to p lu m
y ap m z iyi g rm le rd ir. T m ilerlem e abalar karsna
s re k li "d in eld e n g id iy o r" sav ile k ar klm tr. Sz
gelim i u satrlar 1958 y ln d a N iyazi Berkes P ak istan 'd an
y a z y o r:
Sakall, hacbaba klkl binlerce insan ayhanelerde.
Yatt yerde baparma ile gramofon alanlar. Sokak kena
rna apak o tu ru p ieyen, aptestini yapanlar. Bylesini
Karaide ilk grdm zaman gzlerime inanamamtm da
"Ne yapyor bu adam orada?" demitim. Daha dikkatle ba
knca anladm; herif oturm u yapyor gelenin geenin nnde.
Keyli keyfli seyrediyor gelip geenleri.
H albuki oradaki o yol bir asfalt yoldu. Am a kaldrm
yok. A sfalt boyunca koyu mavi renkli bir irkef deresi akyor.
Adam bana irkefin iine iyi rastlatlamam insan pislii
kulecikleri. irkef ve sidik kokusu. Sorma.

1evket Sreyye Aydemir: Suyu Arayan Adam, stanbul 1967, s. 399400

Bunlar sana yazyorum . Burann aydnlarna sylesem

beni katlederler. En insafls "Yok byle ey; yanl grdn"
der de seni bir de kr, yalanc, m fteri yerine kor.
te bunlarn slam medeniyeti dedii ey bunlar. Bunlarn
stne "Islami Devlet" kuracak. Kanunlar Ktr'an ve ariat'a
gre olacak!
n iversitelerdeki birok hocalar (ki ou O x fo rd da,
Cam biridgede, pek az Alm anya'da okum u kiilerdir) byle
bir Islam i devlet ku rm u olm ann ideolojisini tartyorlar
harl harl. D inlediim baz konumalar bana zrdeli sa
mas gibi geldi, zaman zaman. Bunlar da d grnlerinden
bir lem. Kimi fesli, kim i siyah kalpakl. Kimi sakall, kimi
sarkl. Birka da knal. Bazlar hac-babalara benzer.
Am a hepsi "doktor" Bazlar "allme" Bizde bu kelime ha
f i f tertip alay m anas tar. Burda yle deil. Bizdeki
"Ord.Prof.Dr." gibi olanlarn mukabili, ama "lslami Devlet"
ideolojisi bahsinde hepsini geride brakm olmas art!
n iv e r s ite le r in
d n d a k i
"allm e'T er daha
ok.
stediklerini yaptracak gte kiiler. Bunlarn bir tanesi (ok
g r lt l bir ad vard, ama u n u ttu m . Mesel " iftih a r -
slm ", "Allme-i cihan" cinsinden adlar. ok olduu iin bu
anlatacamn adnn hangisi olduunu aklmda tutam adm )
evet, bu allme bir gn M c Leod Bulvar gibi bir bulvarn orta
snda deneini dikmi:
-D n akam ryamda bana malum oldu; eyh bilmem kim
hazretleri burda yatyor- demi.
Haddit varsa "hayr" de. H erif oraya bir trbe mi, zaviye
mi neyse yaptrm. nsafna kalm bir ey.
O ku m u aydn kiiler anlatyor bunlar bana. n a n a
m yorum anlattklarna.
-O lur mu byle eyler?- diyorum.
-O lur- diyorlar.
Bu din "allme"lerinin asl rolnn ne olduunu yava yava
anlyorum . Islm i D evlet totalitaryanizm in din terrcl.
Bunlarn srdrd terr sayesindedir ki, niversitede konu
tuum hocalar o kadar zrva konuuyorlar. yle konumayan
larn vay haline! Yoksa, bu hocalar arasnda akll, bilgili
kiiler var. Belki de ok. Am a aka fikir zgrl yok.

stelik, Islm i Devlet ideolojisi iistiine bir tartma balad

zaman yle bir yar balyor ki sorma. Bu ideolojiyi kim en
ok bo lafla, kim en ok demagoji ile, kim en ok Bat medeni
yetine sverse en ok o mehur olur.
Bu itibarla bana yle geliyor ki, Almanya'larda okumu
profesrlerin o kadar sama eyler sylem eleri cahillikten
deil, korkudandr.
D n bir kere, Enver, eer gnn birinde bu Menderes devri
gibi balanglara gidilir de bu din "allme"lerinin kafasn
daki kiiler meydan alrsa Trkiye'de de byle eyler ola
cak. Takkeli din politikalar treyecek. eriat devleti lafla
r balayacak. A ta t rk l k, laiklik gibi laflar aza alna
mayacak. eriatlarn dediklerine aykr laf edenler gvur,
kzl, kom nist olacak. Zaten imdiden byle kiilere "Sol"
denm iyor mu? Bizler iki yl gazetelerde "solcu profesrler"
diye sergilenmedik mi? Bir gn gelecek btn aydnlar- ayn
damgay yiyecekler. nk biliyorum ki nasl Pakistan'da
sana a n lattm hallerin toplum da kkleri varsa, bizde de
tohumlar vardr. Ve bir gn gelecek bu tohumlar yeerecek;
Pakistan'da olduu gibi aydnlar samalar ya da susarsa bu
yermeler boy verecek. A rtk tahm in et, ortal kapsayacak
h e ze y a n la r.
T o p lu m b ilim c i N iy azi B erkes'in P a k is ta n 'd a n a n la tt
d u ru m la rn T rk iy e 'd e d e toh u m lar v ardr. 1958 y ln d an
1995'le k p r le rin a ltn d a n ok su gem itir. D evlet, "Yeil
K uak" n lem i ile K o m nizm e kar bir cephe o lu tu rm ak
istem itir. A m erik a 'n n d e n e tim in d e K om nizm e kar, en
etkin g o lara k "Trk-slam " bileim i o rtay a atlm tr. N e
lde slam , ne l d e T rk old u u bir trl anlalm ayan
bu d n ce , d ev letin eitim izlencesini o lu tu rm u tu r. Ksa
s re li, u c u z siy asal b aa r y n tem i b iim in d e gelim itir.
Liberal sac p artile rd e n seilen taral politikaclarn seim
b lg elerin e en k o lay u lam a arac d in s m r s olm u tu r.
A ncak tara d a sra bek leyen az kalabalk politikaclar h er

1Niyazi Berkes: Asya M ektuplan, stanbul 1976, s . 28-30

242

z a m a n k a m u ta y d a k ile ri geri b rak m lard r. G ittike arta n

b u g eri d n le r so n u c u S ivasta M ad m ak oteli y ak lp
iindeki y a z a r ve san atlar ld r leb ilm itir. Prof. Berkes'i
1959 M a rtn d a P a k is ta n 'd a a rta n o la y la r T rk iy e 'd e
yaanr o lm utur. Bu kez kendi kendim ize u sorular sorm ann
zam an gelm itir:
"M addi m edeniyetin asfalt yo lla n , demiryollar, lim an
lar, madenleri, fabrikalar ve iiniversitleri ile yayld bir
lkede kafalarda ve toplum yapsnda neden hibir devrim
olmamtr? Nasl oluyor da ada uygarlkla ortaa bu l
kede kucak kucaa? Nasl oluyor da gerilik namna ne varsa
-byk ve derin bir toplumsal devrimden baka kurtulu yolu
kalmam bir lkede- batac edilen deerler haline getirili
yor? Gelecekte bunun iinden nasl klacak? Mesel, imdi
Ram azan. niversitede oktan hazrlklar balad. Merakla
takip ediyorum . Rektren yazl talim atn okudum . Yatl
renci yerlerinde sabah, le yem ei yok. Oru mecbur.
Profesr toplantlarnda ay, kahve, sigara, su yasak. Radyo
alnmayacak. M ahallin K om nist P artisi'nde resmen ye
olan profesrler var. H epsinin karlar "ptrda" altnda ve
orulu. Kendileri de bu kafada. Peki, byle bir dalizm nasl
m m kn oluyor? Bana yle geliyor ki, bizde bir A tatrk gel
meseydi ve onun evveliyat olmasayd, biz de tpk byle ola
caktk. N itekim bugn bu istikamete doru gitm iyor m uyuz?
belki bir g n gelecek bizde de kzlar niversiteye arafla
gelm eye zorlanacak. im diden kzlarn im tihana girecei
yerler perdelerle kapatlmaya balad. "Prda" altnda olan
kzlar -olm ayanlar daha ok- perdeli talika arabal ile bile
derslere girm ekten muaf. Evlerine hususi muallimler gidiyor,
imtihanlara hazr hale geldiklerinde perdelerle sm sk ka
pal arabalar iinde gelip bu perde gerili yerlerde imtihana
giriyorlar. Demokrasi var ya, kim senin keyfine karlmaz.
Benim ders verdiim snfta "adr" denen rt altnda tane
kz renci var. N e yzlerini grdm, ne de bir kere olsun

seslerini d u yd u m .

Snfta ayr bir yerde oturuyorlar. Zil

alnca nce onlar kyor, sonra erkek renciler."!

1990 T rk iy e 's in d e , 1958-59'larda P a k ista n 'd a y aa n an
tm olay lar y aan r o lm u tu r. Laik devlette d in dersi zorunlu
k lnm tr. T rk ' n k am u tay n d a A tatrk'e en ar h ak a ret
ler y a p la b ilm i tir. D e v le tb a k an k o ltu u n d a o tu ra n bir
kii, g eric ili in sem b o l d u ru m u n a gelm i bir m ecz u p u n
m e v l d n e telg raf y o llam tr. C um a nam azlar saatlerinin
dinlence d ilim in e alnm as iin, kolej kl, uygar grnm l
bir say lav y asa n erisi su n m u tu r. A ta t rk gerici sayan
solcular, A ta t rk d ev rim lerin in d u ra an l n d a n sz etm eye
b ala m la rd r. T m bu o rta m d a N iyazi B erkes gibi isyan
e d ip yle seslenm ek geliyor:
"Ey A ta t rk nerdesin? Yetitirdiin kuandan olanlar
ancak ark diyarna geldikleri zaman m seni daha iyi anla
yacaklar? Senin, hani o damarlarndaki saf kanla ndiin
genlerin kim ileri im di benim grdm gerilikleri getirme
istikam etine im diden dnm deiller mi? A m an, buralara
gelmesinler seni anlamak iin. yle marifetler renebilirler
ki, senin adn Trk tarihinin sayfalarndan bir daha okun
m a ya ca k
d e r in lik te
k a z y a c a k la r.
Daha
im d id e n
hissediyorum ki, tu ttu kla r yol T rkiyeye de ayn eyleri
getirmeye doru gidiyor.

^Niyazi Berkes: Asya Mektuplar, stanbul 1976, s. 199-200

^ Niyazi Berkes: y. a. g. e., s. 65

244

KAYNAKA

A kda, M.: T rk iy e 'n in ktisadi v e tim ai T arihi III stanbul 1977

A kda, M.: T rk H alknn D irlik ve D zenlik K avgas, A nkara 1975
A ltn d al, A.: L aiklik, stanbul 1986
A rat, R. R.: M akaleler I, A nkara 1987
A rat, R. R.: Eski T rk iiri, A nkara 1991
A rs e l, I.: T e o k r a tik D e v le t A n la y n d a n D e m o k ra tik D e v le t
A nlayna, A n k a ra 1975
A rsel, 1.: eriat v e K adn, stanbul 1987
A rsel, t.: A ra p M illiyetilii ve Tiirkler, stanbul 1977
A rsel, I.: Biz Profesrler, A nkara 1979
Arsel, t.: A ydn ve A ydn, stanbul 1993
A k p aao lu , A hm ed.: A ki Tevarili Ali O sm an, (D zenleyen: Atsz)
stanbul 1949
A vcolu, D.: T rklerin T arihi IV, stanbul 1978, 1982
E rdoan, A.: N asl M slm an O lduk, A nkara 1994
A ydem ir, . S.: Suyu A rayan A dam , stanbul 1967
A ydem ir, . S.: M a k e d o n y a'd a n O rta A sya'ya E nver Paa , 1-3, stanbul
1971
A talay, B. : D ivan-ii L gat t T rk, A nkara 1975,
A ydn, M.: Bayat, Bayat Boyu ve O uzlarn Tarihi; A nkara 1984
Bacon, E. E.: (ev. T ansu Say): Esir O rtaasya, stanbul
Banarl, M. N. Resimli T rk E debiyat T arihi I., stanbul 1971
B arkan, O. L.: "K o lo izat r T rk D e rv ileri", V a k fla r D e rg isi II,
A nkara 1942
B arthold, W. W.: slam M edeniyeti Tarihi, A nkara 1977
B arthold, W. W.: O rta A sya T rk T arihi H akknda D ersler, A nkara 1975
Bayrak, M.: Ekyalk ve Ekya T rk leri, A nkara 1985
Bayrak, M.: I laik H arek etleri ve a d a destan lar, A nkara 1984
Bebel, A. (ev. V eysel A taym an): Hz. M u h a m m e d ve slam K lt r ,
stanbul 1987
Berkes, N.: A sya M ektuplar, stanbul 1975
Berkes, N.: T eokrasi ve Laiklik, A nkara 1994
Berkes, N.: T rk iy e 'd e adalam a, stanbul
Beiki, B.: D ou A n a d o lu 'n u n Dzeni, stanbul 1970
Birge, J.K.: The Bektashi O rd e r of Devishes, L ondon 1965
Boratav, P. N.: T rk Folkloru, stanbul 1973
Boratav, P. N.: T rk H alk Edebiyat, stanbul 1973
B uyruk (H az.F uat Bozkurt), stanbul 1982
B uyruk (H az.Sefer A ytekin), A nkara 1958
C ah en, C.: S eluklulardan nce A n a d o lu 'd a Tiirkler, stanbul 1979
C ahen, C. (ev. E sat N erm i E rendor): D o u u n d an O sm anl D evletinin
K u ru lu u n a K adar slam iyet, A nkara 1990
C ahiz: H ilafet O rd u s u n u n M enkbeleri ve T rklerin Faziletleri, A nkara
1967
allar, O.: lslam d a K adn ve Cinsellik, stanbul 1990

ay, A.: T rk E rgenekon Bayram N evruz, A nkara 1985

, M. 1.: K u tsa l K ita p la rn S m e r'd e k i K kleri, Bilim ve to p y a
Dergisi, Say 9, M art 1995,
D anim end, I.H.: T rk Irk Niin M slm an O ldu, Konya, 1978
D anim end, I.H.: T rk l k M eseleleri, stanbul 1966
D an im en d , I.H.: G arb M enbalarna G re Eski T rk Seciyye ve A hlak,
stanbul 1982
D ivitiolu, S.: Kk T rkler, stanbul 1987
D orul, .R.: Islam iyetin G elitirdii T asavvuf, stanbul 1948
D orul, .R.: Y eryiizndeki D inler Tarihi, stanbul 1963
D ursun,T.: Din Bu 2, Tabu C an ekiiyor, stanbul 1991,
E b erh ard , W. ( ev.N im et U lutu): in'in im al K om ular, A nkara 1942
Ebu'l Farac T arihi II, ( ev. m er Rza D orul), A nkara 1945
E blgazi B ah ad r H an (H a z.M u h a rrem Ergin): T iirklerin Soy K t,
stanbul
E liade, M.: (ev. M e h m et A ydn) D inin A nlam ve Sosyal F onksiyonu,
A nkara 1990
E liade, M.: S ham anism , N ew York 1964
E rgun, S. N .: Bektai K zlba Alevi air v e N efesleri, 3 cilt, stanbul
1944-1945
Erz, M.: T rk iy e 'd e A levilik-B ektailik, stanbul 1977
Erz, M.: D ou A n a d o lu H akknda, A nkara, ?
Esin, E.: "Eski T rk Dini", T rk Dili E debiyat Dergisi XIII, stanbul 1964,
Esin, E.: Islam iy etten nceki Eski T rk K lt r T arihi ve slam a Giri,
stanbul 1975
Frat, M. .: D ou lleri ve V arto Tarihi, A nkara 1981
F reud, S.: M usa ve T ektanrclk stanbul 1976
G ibb, H.A.R. (ev. M. H akk): O rta A sy a d a A ra p F ttiihat, Istanbul
1930
G ken, 1.: XIV ve XVII A srlarda Saruha Z aviye ve Y atrlar, stan b u l
1946
G kyay, O. .: D edem K orkud'un Kitab, stanbul 1973
G lpnarl, A.: T arih Boyunca slam M ezhepleri ve iilik, stanbul 1979
G lp n arl, A .:T iirkiye'de M ezh ep ler ve T arikatlar, stanbul 1969
G lpnarl, A.: T asavvuf, stanbul 1985
C lp n a rl, A.: Sosyal A dan slam Tarihi, stanbul 1975
G lpnarl, A: V ilayetnam e, stanbul 1958
G rousset, R.: Bozkr m paratorluu, stanbul 1980
G ven, B.: T rk Kim lii, A nkara 1993
H aerliolu, O.: inan szl, stanbul 1975
H assan, .: Eski T rk T oplum u zerine ncelem eler, stanbul 1985
lbni Bibi: A nad o lu Seluklu Devleti T arihi (eviren: M .N uri Cenosm a),
A nkara 1941
lbn B atu ta S e y a h a tn a m e si'n d e n Sem eler (H az. ism et P a rm akszolu),
stanbul 1971
lbn Fazlan S eyahatnam esi (H az.R am azan een), stanbul 1975
lb n i H a ld u n (ev. S leym an U luda): T asav v u fu n M ah iy eti, sta n b u l
1977
nan, A.: Eski T rk Dini Tarihi, stanbul 1976
in an , A.: M akaleler ve incelem eler, A nkara 1968
nan, A.: T arihte ve B ugn am anizm , A nkara 1972

sm ail H abib (Seviik): A v ru p a E debiyat ve Biz 1, stanbul 1940

d e Jong, F.: T u ru q a n d T u ru q L inked Institutions in N inenteenth C entury
E gypt, Leiden 1978
d e Jong, F: Shi'a Islam , c 'c ts a n d Sufism , U trecht 1992
K afesolu, 1.: Eski T rk J in i, Istanbul 1980
K afesolu, I.: T rk M illi K ltr, A n k a ra 1977
K alafat,Y.: D ou A n a d o lu 'd a Eski T rk nanlarnn zleri, A nkara 1990
K aplan, M.: O uz K aan Destan, stanbul 1979
Karal, E. Z.: O sm al T arihi, 5.Cilt A nkara 1983
K araosm anolu. Y.K.: Z oraki D iplom at, stanbul 1984
K rknc, M.: A levilik N e d ir, stanbul 1987
K itap, Z.: T rk ista n 'd a slam iyet ve Tiirkler, Konya 1988
K itap, Z.: Hz. Peygam berin H ad islerin d e T rk Varl, stanbul 1991
K itap, Z.: Yeni slam T arihi ve T rkistan, stanbul 1991
Koestler, A.: O nc Kabile, stanbul 1976
K prl, M. F.: O sm anl m parato rlu u n u n K uruluu, A nkara 1972
K prl, M. F.: T rk E debiyatnda ilk M utasavvflar, A nkara 1981
K ra m er, S. N . ( ev. M u a z z e z ilm iy e ): T arih S m e r'd e B alar,
stanbul 1992
K um eyr, Y. (ev. F. O lguner): slam Felsefesinin K aynaklar, stanbul
1976
K u ra n Kerim Yce M eali, (Prof.D r. S leym an Ate), stanbul
K ur'an- K erim M eali (Prof.Dr. Y aar N u ri ztrk): stanbul 1994
K urdakul, . B tn Y nleriyle B edreddin, stanbul 1977
K utay, C.: M sl m a n K ardeler H areketi, stanbul 1977
K tiikolu, B.S.: O sm anl Iran Siyasi M nasebetleri stanbul 1962
Lewis: Islam n Siyasal Sylem i, stanbul 1993,
Ligeti, L. B ilinm eyen A sya ( ev.S adrettin K aratay) III. stanbul 1970
M aratan Sonra..? (Birikim Y aynevi) stanbul 1979
M ardin, .: Din ve deoloji, stanbul 1983
M asudi, A. A. (ev. M esud Sadak):Y aaya D nya Dinleri, stanbul 1981
M azah eri, A.: O rtaa d a M sl m an larn Y aaylar, stanbul 1972
M elikoff, I.: Y unus E m re ile I Iac Bckta, stanbul niversitesi E debiyat
F akltesi T rk Dili ve E debiyat D ergisi C ilt 20, stanbul 1973
M elikoff, 1.: U yur id ik U yardlar, stanbul 1992
N aim a T arihi ( eviren Z u h iri D anm an) stanbul 1969
N a m k Kem al: B yk slam T arihi, stanbul 1975
O cak, A.Y.: V eysel K arani ve veysili, stanbul 1982
O cak, A.Y.: Bektai M e n a k b n a m e lerin d e slam ncesi in an M otifleri,
stanbul 1983
O uz, B.: T rkiye H alknn K ltr K kenleri, 1-2, stanbul 1977-1982
O sm anl m p a ra to rlu u T arihi (ev. iar Yaln) stanbul 1978
O ru Be T arihi (B askya H a zrlay a n A tsz), stan b u l (T ercm an 1001
Tem el Eser)
gel, B.: Islam iyetten nce T rk K ltr Tarihi, A nkara 1991
gel, B., Erz, M ., Yldz, H. D., K rziolu, F., K odam an, B., ay, A.:
T rk M illi B tnl iinde D ou A nadolu, A nkara 1985
ner, Y.: Din retim Biimleri stne, stanbul 1984
rnek, S. V.: lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul 1971
rs, H.: M usa ve Y ahudilik, stanbul 1966
ztrk, Y. N.: T arih Boyunca T asavvufi D nce, stanbul 1974

P akaln, M. Z.: O sm a n l T arih D eyim leri ve T erim leri S zl, 3 cilt

stanbul 1983
P erinek, D.: B ozkurt Efsaneleri v e Gerek, stanbul 1980
R adloff, W. ( ev.A hm et Tem ir): Sibiryad a n , 4 cilt, stanbul 1955-1956
R odinson, M. (ev. O rh an Suda): slam ve K apitalizm , stanbul 1978
Roux, J.P. (ev: G alip stn): T rklerin Tarihi, stanbul 1989
R oux, J. P (ev. A y k u t K azancgil): T rklerin ve M oollarn Eski Dini,
stanbul 1994
Schim m el, A.: T asav v u fu n B oyutlar, stanbul 1982
Sena, C.: H a zre ti M u h a m m e d 'in Felsefesi, stanbul 1989
Sena, C.: T an r A nlay, stanbul 1978
Sencer, M.: D inin T rk T op lu m u n a Etkileri, stanbul 1974
Sevin, N .: T rk le rd e K adm ve Aile, stanbul 1987
Srm a, S.: II. A b d lh a m id 'in slam Birlii Siyaseti, stanbul 1985
Sm er, F.: O uzlar, stanbul 1980
apolyo, E. B.: M e z h ep ler ve T arik atlar T arihi, tstan b u l 1964
T anilli, S.: slam a m zn S o ru n la rn a C e v ap V erebilir m i? tstan b u l
1992
T im ur, T.: K u ru lu ve Y kseli D n em in d e O sm anl T oplum sal D zeni,
stanbul 1979
T ekin, : M an i d in in in U y g u rla r tara fn d a n d e v le t d in i o la ra k kab u l
e d iliin in 1200. y ld n m d o la y s ile b irk a n o t (762-1962), T rk Dili
A ra trm a la r Yll 1962, A nkara 1962,
Tekin, T.: O rh u n Y aztlar, A nkara 1988
T ogan, Z. V.: O u z D estan, stanbul 1972
T uran, O.: Seluklular Z am an n d a T rkiye, stanbul 1971
T uran, .: T rk K lt r Tarihi, A nkara 1990
T m er, G.: B iruni'ye G re D inler ve slam Dini, A nkara 1975
U zunarl, I.H.: O sm anl T arihi I Cilt, A nkara 1983
ok, B.: slam T arihi (E m eviler-A bbasiler), A nkara 1983
ok, B.: Islam dan D nenler v e Yalanc Peygam berler, A nkara 1982
ok, B.: slam D e v letlerin d e T rk N a ib eler ve K adn H k m d a rla r,
A nkara 1981
lken, H. Z.: slam Felsefesi, stanbul 1983
V a rid a t (H azrlay an : Vecihi T im urolu) A n k a ra 1979
V ilay e tn m e (H a zrlay a n :A b d lb ak i G lpnarl), sta n b u l 1958
Y alm an, A. R.: C e n u b d a T rkm en O ym aklar, 1-2, stanbul 1977
Y altkaya, .: S im avne K adsolu eyh B edreddin, stanbul 1924
Yavuz, F.: D in E itim i v e T oplum um uz, A nkara 1969
Y etkin, .: T rk H alk H areketleri ve D evrim ler, tstan b u l 1980
Yetiden, R.: T ahtac A iretleri, zm ir 1986
Ylm az, A.: T a h tac la rd a G elenekler, A nkara 1948
Z ey d a n , C.: slam M eden iy eti T arihi 1-4, stanbul 1975-1978
Z iya G kalp: T rklem ek, slam lam ak, M uasrlam ak, stanbul 1977
Z iya G kalp: T rk Tresi, tstanbul 1976

FUAT
BOZKURT

TRKLERN
DN

9789754065398

Prof. Dr. Fuat B ozkurt 1947 Sivas doum lu,

T rkoloji b l m n bitirip A lm a n y a 'd a
do ktora yapt. 1982 ylnda E ge
niversitesi'ndeki grevine son verildi.
1983-1993 y llarnda talya, A lm any a,
H o lland a'da retim yelii yapt. 1994
ylndan beri A k d e n iz niversitesi
Fen -E deb iy at Fakiiltesi'nde profesr. Dil, din,
k lt r k o n u la rn d a eitli yaptlar olan
yazarn yayn ev im izce; Sem ahlar, T rklein
Dili, M a n a s D estan, M e y v e le r Yar, ora
B a tu r isimli kitaplar y aym land.
T rk le r in Dini, ba la n g tan g n m z e
T rklerin tantklar dinleri inceleyen bir
aratrm a. G k -T a n r in ancndan g n m z e,
Trklerin kat ettikleri inan yolunu sergiliyor.
nsanln aray y a n n d a T rk le rin yaratan
araynn serveni. Bu dinlerin T rk le r
asndan deerlendirilm esi. Prof. Dr. Fuat
Bozkurt'un m m e t toplum un dan ulusal
kim lie uzanan izgide dinlerin k o n u m ve
ilevlerini de tantarak nem li tarihsel
belgelerle saptad bu nemli yapt kvan la
sunuyoruz.