Nauno-struni simpozijum Energetska efikasnost | ENEF 2015, Banja Luka, 25-26. septembar 2015.

godine
Rad po pozivu

ENERGETSKA EFIKASNOST KOGENERACIJSKE PROIZVODNJE ENERGIJE I

OGRANIENJA U REPUBLICI SRPSKOJ
Zdravko N. Milovanovi, Univerzitet u Banjoj Luci, Mainski fakultet Banja Luka
Svetlana R. Dumonji-Milovanovi, Partner inenjering d.o.o. Banja Luka
Sadraj Kombinovana proizvodnja toplotne i elektrine
energije (Combined Heat and Power - CHP) i sistema
daljinskog grejanja i hlaenja (District Heating and Cooling
- DHC) predstavljaju niz provjerenih, pouzdanih i
ekonominih tehnologija, koje ve daju znaajan doprinos
ispunjenju globalne potranje za toplotnom i elektrinom
energijom. Zbog svoje poviene efikasnosti u snabdevanju
energijom i korienju otpadne toplote i nisko-ugljeninih
obnovljivih izvora energije, CHP i DHC sistemi su ve sada
vaan dio nacionalnih i regionalnih strategija za smanjenje
staklenikih gasova (Green House Gas - GHG). U okviru
ovog rada dat je prikaz problematike korienja CHP i DHC
sistema u Republici Srpskoj.
1.

zemljama u razvoju rastu bre nego u industrijalizovanim

zemljama. Pronalaenje naina koji e omoguiti razvoj i
naina za zadovoljavanje rastuih svjetskih potreba za
energijom treba istovremeno i ublaiti mogue uticaje
snabdijevanja i upotrebe energije na ivotnu sredinu, uz
osiguravanje dugoronog kvaliteta za ivot na zemlji.
Zahtjevi za kontinuiranim obezbjeenjem potreba za
energijom u dovoljnim koliinama za industrijska postrojenja,
saobraaj i standard ivota ljudi, zahtijeva razvoj novih
tehnologija zasnovanih na fosilnim gorivima (postrojenja za
sagorijevanje u fluidizovanim sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao
gorivom, gorive elije, tehnologije sa spoljanjom toplotnom
energijom - Stirlingova maina, termofotonaponska
konverzija, termalno-elektrini konvertori sa alkalnim
metalima), kao i poveanje energetske efikasnosti (tednja i
racionalno koritenje energije, smanjenje distributivnih i
drugih gubitaka). S druge strane, korienje raspoloivih
izvora energije prate odreeni problemi:
a) ugalj, nafta i gas predstavljaju neobnovljive izvore
energije, ije pojaano troenje, osim to skrauje period
njihovog budueg korienja, utie na rast globalnog
zatopljenja, uz vrlo ozbiljne posljedice;
b) nuklearna energija, nakon havarije u ernobilju i
Fukoimi, nailazi na ozbiljan problem drutvenog
prihvaanja (nakon havarije u Fukoimi iz marta 2011.
godine mnoge zemlje su odustale od ve planiranih
nuklearnih elektrana);
c) obnovljivi izvori energije zahtijevaju poseban tretman i
stimulacije, kako bi se razvili do mjere koja obezbjeuje
takva rjeenja u primjeni koja bi bila ekonomski
isplativa.

UVOD

Zakon o odranju energije definie energiju kao oblik koji

se ne moe niti proizvesti niti unititi, ve samo transformirati
iz jednog oblika u drugi. Energija je dakle samo pohranjena u
obliku koji u pravilu nije podesan za neposredno korienje.
Transformacije energije iz jednog u drugi energetski oblik
teku sve do dobijanja energetskih oblika koje krajnji korisnici
zahtijevaju (toplotna energija, mehanika energija, hemijska
energija i energija rasvjete). Pri tome su od posebnog znaaja
transformacije u kojima se proizvodi elektrina energija.
Tehnoloki nivo njene transformacije iz prirodnih oblika
(primarna energija) u korisne poeljne oblike predstavlja
osnov za mjerenje energetske efikasnosti, pri emu svaki
tehnoloki napredak ima za posljedicu drutveni i privredni
rast. Proizvodnja, prenos (transport), akumulacija i inoviranje
energije predstavljaju imperativno strateke ciljeve
neophodne za rast ljudskog drutva. Iako se je nakon
energetske krize krajem sedamdesetih godina prolog vijeka
prestalo sa rasipnim troenjem energije, u industrijski
razvijenim zemljama njena potronja je skoro deset puta vea
u odnosu na potronju prosjenog stanovnika zemlje.
Zbog svoje lake transformacije u druge oblike energije,
kao i mogueg transporta na vee udaljenosti prenosnom
mreom (naponski nivoi 110 kV, 220 kV i 400 kV),
elektrina energija je izuzetno znaajna za privredni razvoj
svake zemlje. Empirijski je utvreno da je potronja
elektrine energije po glavi stanovnika jedan od kljunih
parametara, koji ukazuje na razvijenost nacionalne privrede i
ivotni standard ljudi odreene zemlje. Veina prognoza
danas pokazuje da e se za pola vijeka broj stanovnika na
zemlji udvostruiti, prije nego to bude zaustavljen na 12
milijardi, to zahtijeva obezbjeenje dodatne energije.
Sve dosadanje projekcije energenata u budunosti
pokazale su da e fosilna goriva biti i u narednom periodu
znaajan izvor energije. Prognoze iz 2004. godine o pravcima
kretanja svjetske energije u budunosti, pokazale su da e se
potrebe za energijom u idua dva desetljea u zemljama u
razvoju udvostruiti, budui da stanovnitvo i ekonomija u

2.

PLANIRANJE
SISTEMA
U
ODLUIVANJA

RAZVOJA
ENERGETSKIH
BUDUNOSTI
I
MODULI

Kako je budunost ovjeanstva sa aspekta obezbjeenja

dovoljne energije prepuna odreenih nesigurnosti (razliite
mogunosti, rizici, problemi i sl.), prelazni period do 2050.
godine karakterisae veliki ritam promjena i burna deavanja
(enorman rast broja stanovnika na zemlji, sa tendencijom
dostizanja i stabilizacije na 12 milijardi do kraja sljedeeg
stoljea, sve vei jaz izmeu bogatih i siromanih, voenje
ratova za energetske izvore, klima povjerenja i tolerancije
izmeu istoka i zapada, izmeu sjevera i juga, izmeu
razliitih narodnosti i religija, itd.). Poveanje rasta potronje
energije u svijetu zahtijevae i odreeno poveanje u
proizvodnji energije. Postrojenja s poboljanim koritenjem
fosilnih goriva (elektrane s naprednim tehnologijama u
koritenju uglja sa tenjom da imaju nula emisije, elektrane s
kombinovanim gasno parnim ciklusom, proizvodnja
elektrine energije u gorivnim elijama), spadaju u
tehnologije za proizvodnju elektrine energije, koje e sa

26

aspekta odrivog razvoja biti prihvatljive u prvoj polovici 21.

vijeka. Paralelno sa njima, bie koritene i poboljane
nuklearne tehnologije (nuklearne elektrane s unaprijeenim
lakovodnim
reaktorima,
nuklearne
elektrane
s
visikotemperaturnim reaktorima, nuklearne elektrane s brzim
oplodnim reaktorima)
Element koji je zajedniki u svim dugoronim
strategijama razvoja energetskog sektora predstavlja
usmjeravanje na proizvodne sisteme i na potronju sa
visokom efikasnou i niskim trokovima energije i
materijala. Pronalaenje naina koji e omoguiti razvoj i
naina za zadovoljavanje rastuih svjetskih potreba za
energijom trebaju istovremeno i ublaiti mogue uticaje
snabdijevanja i upotrebe energije na ivotnu sredinu, uz
osiguravanje dugoronog kvaliteta ivljenja na zemlji. Pri
razvoju elektroenergetskih sistema posebna panja se
poklanja moguem poveanju efikasnosti elektrana. Naravno,
pri tome postoji naa odgovornost u pogledu zadovoljenja
sigurnosti u snabdijevanju energijom, ekonominou i
uticaja na klimatske promjene. Energetska efikasnost
elektrane ili njenih sastavnih komponenti izraava se preko
stepena korisnosti (TE, k, t, TP). Maksimalna vrijednost
stepena korisnosti energetskog postrojenja ograniena je
stepenom korisnosti Carnot-ovog ciklusa, c = 1 - T2/T1, gdje
T2 i T1 predstavljaju temperature izotermske kompresije
odnosno izotermske ekspanzije, to je prikazano na slici 1,
[1]. Kod parnih postrojenja uzima se u obzir Renkinov ciklus,
RC = Cex Stepen korisnosti se izraava kao odnos korisne
energije dobijene u termoelektranama (elektrina energija +
toplota) i uloene energije goriva. Specifina potronja
energije izraava se odnosom utroene toplote goriva za
proizvodnju 1 kWh elektrine energije i predstavlja
recipronu vrijednost stepenu korisnosti elektrane:
qTE

TE

U SAD-u se za parne procese stepen korisnosti izraava

kod gornje toplotne vrijednosti goriva H rg (GTV, HHV), a
za cikluse gasnih turbina kod DTV. Razlikuje se ukupni
(bruto), neto i godinji (pogonski) stepen korisnosti. Ukupni
stepen korisnosti se dobije kada se ukupna proizvodnja
elektrine energije na generatoru podijeli sa utroenom
toplotom goriva u kotlu elektrane, dok se kod neto stepena
korisnosti rauna elektrina energija na pragu elektrane
(ukupna umanjena za sopstvenu potronju). Godinji ili
pogonski stepen korisnosti se izraunava dijeljenjem godinje
proizvodnje elektrine energije (bruto ili neto) sa godinjom
potronjom energije goriva. Neto stepen korisnosti elektrane
na ugalj moe se definisati izrazom:
TE = RC t g k s.p. ,

(2)

pri emu su oznake i pribline vrijednosti stepena korisnosti

za temperaturu pare na ulazu u savremenu turbinu od 580 0C:
-

RC = Cex = 0,650,94 = 0,61 ili 61% - Renkinov

stepen korisnosti kod C = 65% i sadraj eksergije u pari
kod priblino 94%;
t = 93% - stepen korisnosti savremenih parnih turbina;
g = 98% - stepen korisnosti savremenih elektrinih
generatora;
k = 91% - stepen korisnosti savremenih kotlova;
s.p. = 93% - stepen korisnosti pomone opreme TE
(sopstvena potronja oko 7%).
Neto stepen korisnosti savremene elektrane na ugalj sa

unapreenom klasinom tehnologijom iznosio bi

n
TE

61%

x 93% x 98% x 91% x 93% = 47%. Takav stepen korisnosti

ima danska termoelektrana na ugljeni prah kamenog uglja
Nordjyland 3 snage 400 MW, putena u rad 1998. godine sa
dva meupregrijanja i sljedeim parametrima pare: 290 bar /
580 0C / 580 0C / 580 0C, [2]. Naravno, kod temperature pare
na ulazu u turbinu od 700 0C, Renkinov stepen korisnosti bi
iznosio 65,2%, a neto stepen korisnosti TE pod istim ostalim
uslovima bio bi 50,3%. Poveanje energetske efikasnosti u
svim zemljama svijeta je strateki cilj, ali teka su vremena za
znaajnije poveanje te efikasnosti, pa i kod nas. U dananje
vrijeme na globalnom nivou dominiraju tri pitanja, vezana za
politiku energetske efikasnosti: globalna finansijska kriza,
zatim energetska sigurnost i pouzdanost snabdijevanja
energijom, kao i problem klimatskih promjena.
Energetska efikasnost je sastavni dio razvojnih smjernica
svih sektora energetskog sistema. Ipak, kada se govori o
energetskoj efikasnosti najee se misli na mjere kojima se
smanjuje potronja energije u sektorima neposredne
potronje, tj. u zgradarstvu (zgrade stambene i nestambene
namjene), transportu i industriji. Inae, energetska efikasnost
u zgradarstvu je podruje koje ima najvei potencijal za
smanjenje ukupne potronje energije. Efikasna realizacija
niza mjera kojima se poboljava energetska efikasnost snano
e uticati na ekonomiju energije i smanjenje emisije CO2 uz
najnie trokove. Prema procjenama Meunarodne agencije
za energiju (IEA), realizacija predloenih niza mjera na
globalnom nivou, mogue bi bilo do 2030. godine smanjiti
emisiju CO2 za priblino 8,2 mlrd t CO2/godinje, to je
ekvivalentno 1/5 emisije CO2 povezanom sa potrebama
energije u globalnom scenariju za 2030. godinu

(1)

Specifina potronja energije izraava se i kao specifina

potronja goriva (kg, g) za proizvodnju 1 kWh elektrine
energije, npr., g/kWh ili kg/kWh. Stepen korisnosti se
izraava kod donje toplotne vrijednosti goriva H rd (DTV,
LHV).

Sl. 1. Stepen korisnosti elektrana za razliite

energetske tehnologije, [1].

27

veoma teko postii. Kako idealno reenje nije mogue

postii, potrebno je traiti tzv. nedominiranih rjeenja
(rjeenje je dominirano ako postoji bar jedno drugaije
rjeenje, koje je bar po jednom atributu bolje od
posmatranog, uz uslov da je po drugim atributima bar
jednako). Treu kategoriju ine tzv. zadovoljavajua rjeenja,
kao redukovani podskup moguih rjeenja. Konano, postoje
poeljna rjeenja koja su nedominirana, a najbolje
zadovoljavaju oekivanja donosioca odluke. U principu
razlikuju se dvije grupe metoda - jednostavne
nekompenzacione metode za jednostavnija odluivanja i
preciznije kompenzacione metode za sloenija odluivanja.

(www.iea.org/russian/workshops.html). Kogeneracija ili esto

korien izraz kombinovana proizvodnja toplotne i elektrine
energije (na njemakom Blockheizkraftwerke - BHKW,
odnosno na engleskom Combined Heat and Power - CHP)
predstavlja proizvodnju elektrine energije sa istovremenim
korienjem otpadne toplote, koja se inae gubi u
industrijskim procesima. Principi kogeneracije poznati su ve
due vrijeme, a tehnologija se poboljava i razvija ve
godinama. Danas, moderni kogeneracioni sistemi postiu
efikasnost i do 90%. Kogeneracija nudi veliku fleksibilnost;
najee postoji kombinacija postrojenja i goriva koja
zadovoljava veinu individualnih zahteva. Kogeneracija
koristi otpadnu toplotu, koja uvijek nastaje prilikom dobijanja
elektrine energije, ime se spreava njeno isputanje u
atmosferu. Prilikom konvencionalnih naina dobijanja
elektrine energije, gotovo dvije treine energetskog inputa se
gubi na ovaj nain. Kao to je to u uvodu ve reeno,
kogeneracija moe da iskoristi veinu te (inae baene)
toplotne energije, ime se dobija znatno bolja iskorienost
goriva i znaajne utede, to sve rezultira u energetskoj utedi
od 20 do 40%. Kombinovanje kogeneracionog postrojenja sa
absorbcionim rashladnim sistemom omoguava iskorienje
sezonskih vikova toplotne energije za hlaenje. Topla voda
iz sistema za hlaenje kogeneracionog postrojenja slui kao
pokretaka energija za absorbcione ilere. Vrui izduvni gas
se moe iskoristiti kao energetski izvor za visoko efikasne
parne ilere. Na ovaj nain se vie od 80% termike energije
kogeneracionog postrojenja moe pretvoriti u rashladnu vodu.
Na ovaj nain se znatno poveava ukupna efikasnost
kogeneracionog postrojenja.

3.

SISTEMI ZA KOGENERACIJU

Kogeneracija, kao termodinamiki uzastopna proizvodnja

dva ili vie korisnih oblika energije iz jednog primarnog
energetskog izvora (kombinovana proizvodnja elektrine i
toplotne energije u jednom postrojenju), najee se
klasifikuje u odreene grupe prema odreenim i unaprijed
definisanim kriterijumima. Zavisno od toga da li je
proizvodnja elektrine ili toplotne energije primarna,
razlikuju se elektroprivredna (primarna je proizvodnja
elektrine energije) i industrijska kogeneracija, zajedno sa
kogeneracijom u toplanama, gdje je primarna proizvodnja
toplotne, a sekundarna proizvodnja elektrine energije. Kada
se radi o elektroprivrednoj kogeneraciji, elektrina energija se
posredstvom elektroprivrednih sistema (prenosnog i
distributivnih)
isporuuje
krajnjim
korisnicima,
a
posredstvom toplifikacionih dalekovoda, korisnicima toplotne
energije (to su najee velike industrije i komunalni sistemi
za rejonsko-daljinsko grejanje). U sluaju industrijske
kogeneracije, toplotna i elektrina energija se prvenstveno
koriste u tehnolokom procesu dotine industrije (proizvodnja
papira, bojenje tekstilnih tkanina, tavljenje koe i sl.), dok se
vikovi energije mogu slobodno prodavati i drugim
korisnicima na energetskom tritu. Najea klasifikacija
kogeneracije je prema instalisanoj elektrinoj snazi, zatim
prema redoslijedu korienja energije i prema prihvaenoj
emi rada. U sluaju kada se proizvode tri razliita oblika
energije (elektrina, toplotna i rashladna energija) radi se o
tzv. trigenerativnim postrojenjima. Na osnovu redoslijeda
korienja energije, sistemi kogeneracije se klasificiraju u
postrojenja sa vrnim (topping, gornjim) ili bazinim
(bottoming, donjim) ciklusom. Kogeneracija sa vrnim
ciklusom pogodna je kod postrojenja sa preradom celuloze,
zatim postrojenja za proizvodnju hrane, tekstilnoj industriji,
daljinskom grijanju, kao i kod klinikih i univerzitetskih
centara. Kod postrojenja sa donjim ciklusom proizvodi se
termalna energija visoke temperature, dok se otpadna toplota
koristi za proizvodnju elektrine energije, korienjem kotla
utilizatora i adekvatnog pripadajueg turbogeneratorskog
postrojenja. Pogodni su za korienje u proizvodnim
procesima koji zahtijevaju toplotnu energiju sa visokim
temperaturama, a odbacuju toplotu na niskim temperaturama
(pei i suare). Ova postrojenja se esto sreu u industrijama
cementa, petrohemiji, elianama i sl. Po osnovu eme rada,
sistemi kogeneracije se mogu podijeliti na: sisteme za
pokrivanje baznog elektrinog optereenja, na osnovu
poznavanja krive potreba konzuma, zatim na sisteme za
pokrivanje baznog toplotnog optereenja, kao i na sisteme za
praenje elektrinog odnosno sisteme za praenje toplotnog

2.1. Modeli odluivanja u energetici

Postojanje tekoa u vrednovanju odreenih ekolokih i
drutvenih uticaja razvoja novih energetskih objekata i veliki
broj mogunosti za izbor njihove lokacije zahtjeva primjenu
metode viekriterijumske analize, a ne samo primjenu
konvencionalne metode analize trokova i dobiti. Zbog
osiguranja veeg obima prihvatljivih alternativa izbora
lokacije, od posebne vanosti je identifikacija moguih
kriterijuma (eliminacioni i kriterijuma za poreenje), koji u
osnovi moraju zadovoljavati elemente odrivog razvoja ekonomiju, ivotnu sredinu i drutvo. Korienje metoda
viekriterijalnog odluivanja treba da obezbijedi pomo
donosiocima odluka u sluaju kada postoji veliki izbor
alternativa za problem koji rjeava. Pri tome, proces
odluivanjenja i izbora najoptimalnijeg rjeenja prilikom
projektovanja energetskih postrojenja je viekriterijumskog
tipa, pri emu je potrebno u obzir uzeti vei broj faktora i
interesa razliitih grupacija i nivoa drutvene zajednice (esto
i meusobno suprostavljenih), uz uee vie interesnih grupa
u procesu odluivanja. Postavlja se pitanje kako pomiriti sve
ove kriterijume, sa aspekta razliitih preferencija i esto
meusobno suprostavljenih interesa. Prilikom izbora
varijantnih rjeenja kod energetskih postrojenja, idealan
sluaj bi odgovarao situaciji kod koje bi se svi kriterijumi u
problemu mogli klasifikovati u dvije kategorije: profitnu
kategoriju, gdje se kriterijumi maksimiziraju, pri emu
kriterijum ne mora nuno biti profitni i trokovnu kategoriju,
gdje se kriterijumi minimiziraju. Idealno rjeenje bilo bi ono
koje omoguava maksimiziranje svih profitnih i
minimiziranje svih trokovnih kriterijuma, to je u praksi

28

uee u 2010. godini poraste na 18 %. Teoretski

posmatrano, skoro svaka vrsta goriva se moe koristiti za
kogenerativne procese. U praksi se najee koriste fosilna
goriva (najee prirodni gas), kako iz ekonomskih razloga
tako i sa ekolokog aspekta. vrsti otpad, neki industrijski
gasovi i biomasa imaju tendenciju poveanja upotrebe,
posebno ukoliko se rijee pitanja za obavezujue njihovo
sakupljanje i zbrinjavanje. Pretpostavlja se da e njihova
primjena uskoro dostii dananji nivo korienja prirodnog
gasa. Kogenerativna postrojenja mogu biti projektovana da
koriste vie od jednog goriva, u nekim sluajevima ak i do
etiri, s ciljem obezbjeenja mogunosti dodatne optimizacije
izbora goriva po ekonomskom i ekolokom kriteriju.
Upotreba goriva niskog kvalitetnog nivoa rezultuje
smanjenim trokovima za gorivo, ali sa druge strane su
prisutni znatni dodatni trokovi za rukovanje sa njima, kao i
proces kontrolisanja samog sagorijevanja, uz ispunjenje
propisanih ekolokih normativa. U optem sluaju, goriva
mogu biti tena, gasovita i vrsta. S druge strane, ona mogu
biti komercijalna (fosilna goriva i derivati nafte) i otpadna
(nusprodukti nekih industrijskih procesa). Obnovljivi izvori
energije kao goriva nisu tretirani komercijalno, jer njihova
ekonomska isplativost primjene omoguena je samo na
specifinim lokacijama. Izbor goriva najee se svodi na
razmatranje vie ekonomski prihvatljivih solucija, s tim da se
praktino bira izmeu jedne od vrsta fosilnih goriva. Vai
generalno pravilo da prirodni gas (u sluaju dostupnosti i
konkurentnosti i ekonomske odrivosti njegove cijene
nabavke), zbog svojih prednosti, predstavlja osnovni izbor
goriva.
U okviru tabele 1 dat je uopteni prikaz osnovnih
karakteristika kogeneracijskih postrojenja i njihove najee
primjene. Kao primjer sve aktuelnije primjene kogeneracije,
izdvaja se korienje kogeneracije u staklenicima. Kroz
hemijski proces fotosinteze, biljke sa hlorofilom kao
katalizatorom preuzimaju CO2 iz vazduha i iz njega stvaraju
ugljenik, koji je izvor rasta biljke. U prirodnom okruenju se
po pravilu nalazi oko 350 ppm CO2 (optimalni udio CO2 koji
biljke mogu konzumirati je oko 800-1.000 ppm). Zahvaljujui
obogaenju atmosfere u staklenicima na ovaj nivo sadraja
CO2, na prirodan i ekoloki nain rast biljaka e se poveati i
do 40% (tzv. tehnika "CO2 ubrenja"). Uobiajeni nain
obogaenja atmosfere sa CO2 u staklenicima se obavlja
sagorijevanjem zemnog gasa u CO2-gorionicima. Kao
alternativa ovom procesu, moe se uz odgovarajuu pripremu
koristiti izduvni gasovi iz gasnih motora. Nezavisno od
metode dobijanja CO2 nastaje oko 0,2 kg CO2 na svaki kWh
dovedene energije gasa. Koncentracija CO2 u izduvnom gasu
gasnog motora je 5 do 6 vol. %. Ubrizgavanjem karbamida, u
SCR katalizatoru (Selective Catalytic Reduction) se azotni
oksidi (NOx) iz izduvnog gasa redukuju za oko 90%, a
naknadno postavljeni oksidacioni katalizator smanjuje emisije
CO i HC. U dvostepenom izmjenjivau toplote izduvni gas se
hladi na 50 do 55C i pomou duvaljke nerazrijeen ili
razrijeen transportuje u staklenik, preko perforiranih
plastinih cijevi. Radi zatite biljaka kontinualno se mjere
emisije NOx preienog izduvnog gasa i u skladu sa njima
regulie se ubrizgana koliina karbamida. U sluaju
eventualnih nedostataka u sistemu preiavanja izduvnog
gasa, isti se usmjerava ka dimnjaku. Ukupni stepen korisnog
dejstva ovakvog koncepta primjene kogeneracije je oko 95%.

optereenja (tzv. "sistem za sebe"), gdje se sistemi

kogeneracije projektuju s ciljem pokrivanja ukupnih potreba
za elektrinom odnosno toplotnom energijom na
razmatranom lokalitetu. U sluaju veih potreba za toplotnom
energijom, kod sistema za praenje elektrinog optereenja,
koriste se pomoni kotlovi, dok se u sluaju sistema za
praenje toplotnog optereenja nabavka nedostajue
elektrine energije najee obavlja kupovinom od nadlene
distribucije na tom lokalitetu. Ukoliko se kao kriterijum
koristi namjena, kogeneracijska postrojenja se dijele na
industrijsku kogeneraciju (temperature vie od 140 0C), zatim
kogeneraciju u zgradarstvu (temperature od 40 do 140 0C,
specifini sluajevi: javne toplane, mikrokogeneracija), kao i
kogeneraciju u poljoprivredi (temperature od 15 do 40 0C) ,
[3]. Prema korienoj tehnologiji, razlikuju se kombinovani
procesi gasne turbine sa korienjem otpadne toplote,
protivpritisne parne turbine, kondenzacione parne turbine sa
regulisanim i neregulisanim oduzimanjima pare, gasne turbine
sa korienjem otpadne toplote, SUS motore, mikroturbine,
Stirlingove motore, parne maine, organske Rankinove
procese, kao i sve ostale vrste tehnologija ili sagorijevanja a
koje predstavljaju istovremenu proizvodnju toplotne i
elektrine (mehanike) energije u jednom procesu. Sa aspekta
veliine instalisane elektrine snage, razlikuju se: mikrokogeneracija (kogeneracijska jedinica instalisane snage manje
od 50 kW), mini-kogeneracija (kogeneracijska jedinica
instalisane snage manje od 1 MW), mala-kogeneracija
(kogeneracijska jedinica instalisane snage manje od 5 (10)
MW), kao i velika kogeneracijska postrojenja snage preko 5
(10) MW. Prema Direktivi 2004/8/EC, postoje sljedee etiri
osnovne
kategorije
primjene
kogeneracije:
mala
kogeneraciona postrojenja, koja se uz proizvodnju elektrine
energije obino koriste za grejanje vode i zagrevanje prostora
u zgradama (ona se baziraju na stabilnim motorima sa
unutranjim sagorevanjem sa elektrinim paljenjem), velika
kogeneraciona postrojenja, obino pridruena proizvodnji
pare u velikim zgradama, koja se baziraju na SUS motorima
sa kompresionim paljenjem, parnim ili gasnim turbinama,
zatim veliki kogeneracioni sistemi za daljinsko grejanje
(District Heating) u okolini termoelektrana ili velikih
postrojenja za spaljivanje otpada, sa rekuperatorima, koji
snabdevaju toplotom lokalnu mreu za grejanje, kao i
kogeneraciona postrojenja, koja se snabdevaju primarnom
energijom iz obnovljivih izvora, malih ili velikih kapaciteta.
Adekvatnost primene kogeneracije prvenstveno se vidi za
sluaj
elektroprivredne
kogeneracije,
u
velikim
termoelektranama na fosilna goriva (ugalj, derivati nafte,
prirodni gas), lociranim u blizini velikih gradova, gde je
posebno izraena potreba za grejanjem, koje se moe
organizovati daljinski, ili nekih industrija kojima je
neophodna tehnoloka para. To su industrije celuloze i
papira, hemijska, tekstilna, metalopreraivaka i prehrambena
industrija, industrija graevinskih materijala itd., kao i veliki
javni i komercijalni kompleksi, koji iskazuju znaajne
potrebe za toplotnom energijom (trni, rekreativni,
zdravstveni i sportski centri, kasarne i drugi vojni objekti,
aerodromi, turistiko-rekreativni kompleksi itd.). U Evropi je
u pogonu vie hiljada kogeneracionih postrojenja. Smatrajui
nedovoljnim uee kogeneracije u ukupnoj proizvodnji
elektrine energije u zemljama Evropske Unije od 9 %,
Evropska komisija je 1997. godine postavila kao cilj da to

29

proizvodnju nune struje. Toplotna energija se koristi za

grijanje staklenika i/ili eksternih potroaa (naselje, banja,
topli vazduh za suare, i sl.), dok se postojei kotlovi koriste
samo kao rezervni ili vrni (minimalni broj pogonskih sati).

Ovakvo postrojenje donosi znaajnijem porastu prinosa u

staklenicima, pri emu se plasman vika elektrine energije
realizuje u elektrodistributivnu mreu. Takoe se vri
smanjenje izdataka za plaanje vrnog optereenja (maxigraf)
i izbjegava nepotrebna investicija u dizel agregate za

Tabela 1. Prikaz osnovnih karakteristika CHP postrojenja i njihove primjene, [1].

Vrsta agregata i gorivo
Elektrina
Energetska efikasnost, %
Raspoloiva
snaga, MWe Elektrina
toplotna
Toplotna
energija, 0C
Parna turbina, bilo koje
gorivo
0,500-500
7-20
60-80
120-400
Gasna turbina, gasovito i
teno gorivo
0,250-50
25-42
65-87
120-500
Kombinovani ciklus,
35-55
73-90
1220-400
gasovito i teno gorivo
3-300
Gasni i dizel motor,
gasovito i teno gorivo
0,003-20
25-45
65-92
80-120
Mikro turbina, gasovito i
teno gorivo
Goriva elija, gasovito i
teno gorivo
Stirling motor, bilo koje
gorivo

Najea primjena
korienje biomase, podruno
(ostrvsko) grijanje i industrija
industrija, podruno (ostrvsko)
grijanje
industrija podruno (ostrvsko)
grijanje
GVK sistemi, prehrambena i
tekstilna industrija, staklenika
proizvodnja
GVK sistemi, procesi suenja

0,005-0,3

15-30

60-85

100-400

0,003-3

cca 37-50

cca 85-90

80-100

GVK sistemi

0,003-1,5

cca 40

65-85

80-120

GVK sistemi

te omogui korienje stimulativnih mjera pri finansiranju

izgradnje, kao i beneficije pri plasmanu takve energije na
energetsko trite. Ovo bi moglo da stvori dobre uslove za
prodor na energetsko trite, bez obzira na relativno male
koliine energije i jaku konkurenciju na tritu.

4. SPECIFINOSTI I OGRANIENJA PRIMJENE

KOGENERATIVNIH SISTEMA
4.1. Definicije i ogranienja
Kako je ve reeno, kogeneracija predstavlja istovremenu
proizvodnju elektrine i toplotne energije s ciljem smanjenja
evidentnih gubitaka toplote u okolinu, uoenih pri radu
klasinih konvencionalnih postrojenja za odvojenu
proizvodnju toplotne i elektrine energije (i tehnoloke pare).
Jedini uslov (ogranienje) kod primjene ovih postrojenja
predstavlja zahtjev sa osiguranjem potroaa elektrine i
toplotne energije. Sistemi kogeneracije obuhvataju tri oblasti:
preduzea komunalne javne kogeneracije (snabdijevanje
sistema daljinskog grijenja i/ili hlaenja), industrijsku
kogeneraciju (rafinerije nafte, rafinerije ulja i maziva, elik,
proizvodnja keramike, cementare, hemijska procesna
industrija, proizvodnja papira, predionice tekstila,
proizvodnja hrane i bezalkoholnih pia) i komercijalnoinstitucionalnu kogeneraciju (institucije sa kontinuiranim
radom: hoteli, bolnice, univerzitetski kampusi i sl.).
Kogeneracijska postrojenja su vrlo efikasna tehnologija, samo
u sluaju kada postoji stvarno trite za elektrinu i toplotnu
energiju (regionalno trite za elektrinu energiju i lokalno
trite za toplotnu energiju).
Po prirodi tehnolokog procesa, kombinovano postrojenje
za proizvodnju elektrine i toplotne energije treba da bude
energetski efikasno, sa znaajnom utedom primarne energije
pri njenoj transformaciji u toplotnu i elektrinu energiju. To
bi sa svoje strane uslovilo nie trokove u proizvodnji
energije i dalo doprinos relativnom smanjenju emisije tetnih
materija, a posebno gasova sa efektom staklene bate. S druge
strane, ovakva postrojenja imaju dobru ansu da kroz
primjenu Direktive 2004/8/EC obezbijede povoljno
vrednovanje elektrine energije u spregnutom procesu
proizvodnje toplotne i elektrine energije ("zelena" energija),

4.2 Tipovi i specifinosti

Kogeneracija definisana kao kaskadna proizvodnja
(generisanje) dva korisna oblika energije (elektrine i
toplotne) iz jednog izvora primarne energije (mehanika ili
toplotna energija), pri emu se mehanika energija koristi kao
pogon generatora za proizvodnju elektrine energije ili za
pogon neke druge energetske maine (motor, kompresor,
pumpa ili ventilator), dok se toplotna energija moe koristiti
direktno za neki proces ili indirektno za proizvodnju pare,
vrele (tople) vode, toplog vazduha ili ohlaene vode (sistemi
za grijanje i klimatizaciju stambenih ili poslovnih objekata).
Dakle, kogeneracija pokriva irok spektar tehnologija za
namjenu u razliitim privrednim oblastima. Izdvajaju se
sljedei tipovi kogenerativnih sistema:
a) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni parne
(protivpritisne ili kondenzacione sa oduzimanjima)
turbine ili parno-turbinski kogenerativni sistemi;
b) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni gasne (sa i
bez dodatnim loenjem) turbine ili gasno-turbinski
kogenerativni sistemi;
c) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni parne i
gasne (kondenzaciona i/ili oduzimno kondenzaciona,
protupritisna)
turbine
ili
parnogasno-turbinski
kogenerativni sistemi;
d) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni motora sa
unutranjim sagorijevanjem (sa i bez dodatnim
loenjem), dizel ili gasnog motora ili motorni
kogenerativni sistemi;
e) kogenerativni sistem sa gorivim elijama;

30

revitalizaciju dostiu i 50 godina eksploatacije. Svoju

primjenu u kogenerativnim sistemima nale su tipske jedinice
snage od 100 kW pa do i preko 250 MW.
Sistem kogeneracije sa gasnom turbinom koristi se za
proizvodnju dijela ili ukupne potrebne elektrine energije na
lokaciji, dok se energija sa dimnog otsisa moe dalje koristiti
za potrebe grijanja i/ili hlaenja. Kao gorivo najee se
koristi prirodni gas (mogue koristiti i druga goriva, kao to
su lo ulje ili diesel gorivo). Moderne gasne turbine, koje se
koriste u kogenerativnim ciklusima, uz pravilno odravanje i
korienje, mogu postii i 25.000 do 50.000 radnih sati.
Tipian opseg snaga gasnih turbina u kogeneracijama se
kree od 0,5 do 250 MW. Veoma intenzivan razvoj
kogeneracije sa gasnim turbinama posljedica je sve vee
dostupnosti prirodnog gasa, brzog razvoja tehnologije,
smanjenja trokova gradnje (mogunost modularne izvedbe),
kao i povoljnosti u vezi zatite ivotne sredine. Gasne turbine
imaju i krai period pokretanja, a fleksibilnije su za rad sa
prekidima.
U nastojanju da se povea efikasnost gasno turbinskih
postrojenja, kao i da se zadovolji vea potranja za
elektrinom energijom na jednom lokalitetu, u praksi se vrlo
esto koristi kombinovani sistem kogeneracije sa izgradnjom
kombinovanih gasno-parnih turbina, slika 2.

kogenerativni sistemi sa magnetno - hidrodinamikim

(MHD) generatorom;
g) integrisani kogeneracijski sistemi.
Ponekad se kao posebna grupa izdvajaju i kogenerativni
sistemi sa mikroturbinama, odnosno kogenerativni sistemi sa
alternativnim (proces sa parnom mainom, ORC procesi) i
inovativnim (gorive elije, stirling maine, vijane parne
maine, ciklus sa turbinom na vreli vazduh, ciklus sa
inverznom gasnom turbinom) procesima. Svaki od prethodno
datih tipova se dalje dijeli u nekoliko podtipova postrojenja
za kogenerativnu proizvodnju elektrine i toplotne energije.
Sistemi kogeneracije sa parnom turbinom su uglavnom
zasnovani na koritenju protupritisne parne i oduzimnokondenzacione turbine, zavisno od koliina pare i toplotne
energije, temperaturnog nivoa (kvalitet) toplotne energije i
ekonomskim pokazateljima. U sluaju kada potroa
zahtijeva toplotnu energiju na dva temperaturna nivoa, sistem
kogeneracije se sastoji od oduzimno-protupritisne turbine,
dok se isto kondenzacione parne turbine koriste na
lokacijama gdje se sva otpadna toplota koristi iskljuivo za
proizvodnju elektrine energije. U poreenju sa drugim
primarnim pokretaima, najvea rednost parnih turbinama je
njihova fleksibilnost u koritenju konvencionalnih (ugalj,
nafta, prirodni gas) i alternativnih goriva (drvo, biomasa,
produkti otpada i sl.). Takoe, ivotni vijek parnih turbina je
vema dug. Uz pravilno odravanje, parbne turbine uz
f)

Kombinovano gasno-parno postrojenje

Generator pare bez

dopunskog sagorijevanja

Generator pare sa dopunskim sagorijevanjem

Dopunsko sagorijevanje za
BAZNO optereenje

Dopunsko sagorijevanje za
VRNO optereenje

Gorivo

Razliito gorivo u gasnoj

turbini i generatoru pare

Isto gorivo u gasnoj turbini i

generatoru pare

Parni ciklus

Jedno-pritisni GP

Dvo-pritisni GP

Tro-pritisni GP

GP
Zagrijevanje napojne vode parnog ciklusa

Parom iz oduzimanja parne turbine

Parom iz generatora pare

Sl. 2. Klasifikacija kombinovanih gasno-parnih postrojenja.

31

normalno odravanje). Sniavanje temperature sagorijevanja

donosi znaajno smanjenje udjela tetnih sastojaka u
izduvnim gasovima (posebno azotni oksidi). Uz elektronsku
kontrolu procesa sagorijevanja i ostalih procesa, gasni motori
zadovoljavaju sve zahtjeve vezane za izgradnju i
eksploataciju
kogenerativnih
pogona.
Stacionarna
kogenerativna postrojenja ekonomski podnose i tena i
gasovita goriva, ali su znaajno povoljnija gasovita, naroito
kod ve razvijene mree gasovoda. Uobiajno je da se pod
mikroturbinama podrazumijevaju male gasne turbine za
isporuene snage od 5 do 300 kW. Karakterie ih velika
fleksibilnost u pogledu korienja pogonskog goriva (prirodni
gas, teni naftni derivati, biogas, deponijski gas, alkohol i sl.).
Zbog malog stepena iskorienja, u sluaju proizvodnje samo
elektrine energije (mali stepen kompresije 3-5), najee se
koriste kao sastavni dio kogeneracijskog postrojenja. Kao
takve, one su i obuhvaene Direktivom 2004/8/EC. S obzirom
da koriste rekuperator za povrat toplote izduvnih gasova
sagorijevanja, mikroturbine su daleko efikasnije u odnosu na
druge gasne turbine (25-30%). Rekuperator, sniavajui
temperaturu izduvnih gasova na temperaturu ispod vrijednosti
pri kojoj nastaju neki azotni oksidi, ima i svoju ekoloku
prihvatljivost u odnosu na druge gasne turbine. Ovim se
ukupan stepen iskorienja primarne energije sadrane u
gorivu die i do 70-90%. Mikroturbine se hlade vazduhom, a
postoje i izvedbe sa tzv, vazduhom podmazivana leita, ime
je eliminisana potreba za sistemima hlaenja vode i ulja za
podmazivanje leita. ivotni vijek ovih postrojenja je 40.000
do 80.000 h rada, uz adekvatno opsluivanje i odravanje
tokom eksploatacije. Kod veine mikroturbina, broj obrtaja
rotora se kree iznad 100.000 o/min, pa je neophodan i pogon
visokobrzinskog generatora. Izlaz iz generatora se pretvara na
50 ili 60 mHz. U opticaju su i rjeenja sa dvoosovinskom
turbinom za pogon rashladnih sistema (350 do 1.000 kW ili
100 do 350 tona leda dnevno).
Stepeni iskorienja gorive elije sa fosfornom
kiselinom (PAFC- Phosporic Acid Fuel Cell), gorive elije sa
tenim karbonatom (MCFC- Molten Carbonate Fuel Cell),
gorive elije sa vrstim oksidom (SOFC- Solid Oxide Fuel
Cell), kao i gorive elije sa membranskom razmjenom
protona (PEMFC- Proton Exchange Membrane Fuel Cell) ,
[4-5]. Gorive elije se u principu grupiu u tri sekcije:
procesor goriva, snop gorivih elija za generisanje snage i
kondicioner snage. Poveanje koncentracije vodonika vri se
trensformacijom goriva u procesoru, odakle se gorivo
obogaeno vodonikom i kiseonikom iz vazduha se dalje vodi
u sekciju za generisanje energije, gdje se proizvodi
istosmjerna struja i korisna toplotna energija. Ova struja se
dalje pretvara u naizmjeninu struju u kondicioneru
(transformatoru) energije. Zavisno od namjene bira se i tip
gorivih elija za CHP postrojenje. Tako, gorive elije sa
vrstim oksidom su veoma pogodne za kombinovanu
hibridnu proizvodnju elektrine energije sa gasnom turbinom.

Kombinovanim
parno-gasnim
(ili
gasno-parnim)
postrojenjima nazivaju se postrojenja u kojima se
istovremeno koriste dva radna fluida: voda-para, koja mijenja
agregatno stanje i gas koji ne mijenja stanje. Veliki broj
razliitih tipova kombinovanih postrojenja moe da se
razvrsta u dvije principijelne grupe: kombinovana postrojenja
sa razdvojenim konturama radnih fluida (gasnoturbinska i
parnoturbinska i kontaktna (mijeana) gasnoparna postrojenja
sa gasnoparnim turbinama u kojima se koristi smjesa
produkata sagorijevanja organskog goriva sa vodenom
parom. Za razvoj energetike najperspektivnija kombinovana
postrojenja su parnogasna postrojenja sa kotlovima, u kojima
vlada nadpritisak u loitu i gasnom traktu kotla.
Kogenerativni sistemi sa dizel, klipnim motorima
(motorima sa unutranjim sagorijevanjem) i gasnim
motorima imaju visoke stepene efikasnosti proizvodnje
elektrine energije u odnosu na druge primarne pogonske
maine. Karkterie ih vea popularnost pri koritenju u malim
sistemima potronje energije, posebno kada se zahtijeva vea
potronja elektrine u odnosu na toplotnu energiju, kao i na
mjestima gdje je zahtijeva termiki nivo toplote nizak (para
niskog pritiska, topla voda i sl.). Elementi kogenerativnih
sistema sa gasnim motorom su motor, generator, sistem za
iskorienje otpadne toplotne energije i upravljako-kontrolni
sistemi. U kogenerativnim postrojenjima motori imaju
pokretaku ulogu u odnosu na generatore, odnosno u
energetskom smislu, da putem konverzije hemijske energije
goriva u mehaniku energiju obrtanja izvre odgovarajui
rad. Koriste se dva izvora povrata toplotne energije - izduvni
gasovi na visokoj temperaturi i rashladna voda iz kouljice
motora na niskom temperaturnom niovou. Veliina instalisane
snage klipnih motora ide od nekoliko kilovata (10 i vie) pa i
do 5 MW za motore sa visokim brojem obrtaja. Umjesto dizel
goriva, sve vie se za pogon primarne maine koriste destilati
nafte ili prirodni gas. Primjena ovakvih sistema potvrdila je
njihovu veliku pogodnost kod zahtjeva za pogonima sa
velikim brojem prekida. Njihove performanse su u odnosu na
gasne turbine manje osjetljivije na promjenu temperature
spoljanjeg vazduha. Gorivo, odnosno radni fluid koji
predstavlja mjeavinu goriva i vazduha sagorijeva, pri emu
se hemijska energija goriva pretvara u toplotnu energiju.
Toplota koja se moe iskoristiti je toplota izduvnih gasova,
zatim toplota rashladnog sistema motora (sistem vodenog
hlaenja, sistem za hlaenje sredstva za podmazivanje i
hladnjaka nakon kompresije smjee kod turboprehranjivanih
motora), kao i toplota spoljnih povrina motora. Nizak odnos
snaga i cijene, mogunost primjene razliitih vrsta goriva,
visoka operativnost, dugi servisni intervali i kratko vrijeme
stajanja radi odravanja predstavljaju osnovne zahtjeve koji
se postavljaju pred motore kogenerativnih postrojenja.
Upotreba gasnih maina kao stacionarnih izvora mehanike i
elektrine energije koncipirana je u vidu dijela postrojenja sa
kogeneracijom. Kako stacionarna postrojenja za proizvodnju
elektrine i toplotne energije zahtijevaju znatno dui vijek
trajanja u kontinuiranoj eksploataciji, nego to je to kod
motora sa unutranjim sagorijevanjem za pogon saobraajnih
sredstava (kompaktnost maine odluujue vana), danas su
razvijeni sporohodi motori SUS sa 1.500 obrtaja u minuti
(automobilski su sa preko 5.000). Pored toga, dolo je i do
snienja temperature u procesu sagorijevanja, ime je vijek
kontinualnog rada produen na preko 100.000 sati (uz

4.

RAZLOZI
I
TEKOE
PRIMJENE
KOGENERACIJE I PODSTICAJNE MJERE

Razlozi za sve veu primjenu kogeneracijskih sistema

mogu se klasifikovati u nekoliko grupa:
Grupa I: poveana efikasnost transformacije primarnog
goriva i iskorienja utroene primarne energije za istu
proizvodnju toplotne i elektrine energije, to ima za

32

posljedicu
smanjene
trokove
i
poboljanje
ekonominosti poslovanja proizvoaa;
Grupa II: mogunost korienja otpadnih energetskih
sirovina i biomase kao gorivo u kogeneracionom
procesu, ime se poboljava efektivnost u smanjenju
trokova i potreba za velikim deponijama za njihovo
odlaganje;
Grupa III: postizanje adekvatnih uteda kod potroaa
toplotne energije u industriji i domainstvima, uz
jeftiniju njihovu isporuku;
Grupa IV: povoljna realizacija decentralizovane i
distribuirane proizvodnje elektrine energije po
pristupanim
proizvodnim
cijenama,
(izgradnja
kapaciteta u blizini potroaa, izbjegavanje velikih
investicija i gubitaka u prenosnoj i distributivnoj mrei,
poboljanje fleksibilnosti sistema i sl.);
Grupa V: poveanje lokalne, regionalne i opte sigurnosti
kroz decentralizovanu proizvodnju elektrine energije
(smanjenje rizika prekida u snabdijevanju elektrinom i
toplotnom energijom potroaa, izbjegavanje dijela
gubitaka u prenosu od 2 do 3% na prenosnoj elektrinoj
mrei i do 14% na distributivnoj elektrinoj mrei,
smanjenje rizika od uvozne zavisnosti i sl.);
Grupa VI: diversifikacija i jaanje konkurencija na
slobodnom tritu elektrine i toplotne energije sa
nezavisnim (Independent Power Producers, IPP) i
neelektroprivrednim
proizvoaima
(Non-Utility
Generators, NUG), to predstavlja osnovni koncept
liberalizacije energetskog trita;
Grupa VII: poveanje zaposlenosti (razvoj kogeneracije
otvarao nova radna mjesta);
Grupa VIII: bolji efekti zatite ivotne sredine
(smanjenje tetnih emisija ugljen-dioksida, sumpordioksida i azotnih oksida), pri emu se najvee utede
postiu kod smanjenja emisije CO2, kao i emisija SO2 i
NOx;
Grupa IX: korienje jednog te istog goriva za
istovremenu proizvodnju elektrine i toplotne energije
(utede zavise od razlike u cijeni izmeu energije
primarnog goriva i cijene elektrine energije koju
kogeneraciona ema zamjenjuje, pri emu korektno
projektovan i dobro odravan kogeneracioni sistem u
industriji uvijek obezbjeuje bolju energetsku efikasnost
nego to bi to dala konvencionalna postrojenja za
odvojenu proizvodnju istih koliina toplotne i elektrine
energije, uz smanjenje potronje primarne energije i
trokova);
Grupa X: kako profitabilnost industrijske kogeneracije u
optem sluaju predstavlja rezultat jeftine proizvodnje
elektrine energije od produktivnog korienja otpadne
toplote, prvi kriterijum uspjenosti predstavlja adekvatna
potreba posmatrane grane industrije za toplotnom
energijom (kogeneracija ima izgleda da bude
ekonomina, ukoliko postoji ravnomjerna potreba za
toplotom od min. 4 do 4.5 hiljada h u godini);
Grupa XI: raspored potreba za elektrinom energijom je
takoe vrlo znaajan (industrijska kogeneracija
najprofitabilnije funkcionie u periodima viih tarifa, tj.
tokom dnevnih asova kada su prodajna i kupovna cijena
proizvedenog kWh vie, pri emu sa tekuom cijenom
goriva i vaeim tarifama za kupovinu i prodaju

elektrine energije, na veini kogeneracionih postrojenja

moe se ostvariti vrijeme povraaja investicija do 10
godina, dok se u ekonomsko-finansijskim analizama
rauna sa ivotnim vijekom kogeneracionih postrojenja
od 20 do 25 godina, uz mogunost dodatne revitalizacije,
uz prateu rekonstrukciju i modernizaciju i produenje
radnog vijeka za dodatnih 10 do 15 godina).
Bez obzira na prednosti koje ima kogeneracija u odnosu
na odvojenu proizvodnju toplotne i elektrine energije, bri
razvoj njenog korienja spreava postojanje razliitih
barijera kako zbog ranijeg monopolistikog povlaenog
poloaja
elektroprivreda
(zakonski
onemoguena
konkurencija neelektroprivrednih proizvoaa elektrine
energije, monopolistika organizacija trita elektrine
energije, odsustvo prava za pristup na mreu
neelektroprivrednih proizvoaa elektrine energije, tehnike
barijere i skupa uslovljavanja i dugo vrijeme realizacije).
Potencijal za korienje kogeneracije kao mjere za utedu
energije je sada nedovoljno definisan, a samim tim i
neiskorien u Republici Srpskoj. Promovisanje visokoefikasne kogeneracije na bazi potranje korisne toplote je
prioritet, s obzirom na potencijalne koristi od kogeneracije u
pogledu utede primarne energije, izbjegavanje gubitaka u
mrei i smanjenja emisija (posebno gasova staklene bate).
Pored toga, efikasno korienje energije dobijene
kogeneracijom moe takoe da pozitivno doprinese sigurnosti
snabdijevanja elektrinom energijom i konkurentnosti
Republike Srpske, a samim tim i BiH u cjelini. Stoga je
neophodno preduzeti mjere kako bi se obezbijedilo bolje
eksploatisanje ovog potencijala u okviru internog energetskog
trita (EES Republike Srpske).
Za
uspjeno
prognoziranje
stvarne
primjene
kogenerativnih tehnologija neophodno je poznavanje realnih
kapaciteta svih relevantnih potroaa elektrine energije i
prirodnog gasa, koji se sada koristi za transformaciju u
potrebnu toplotnu energiju. Takve podatke ne moemo
potpuno sigurno sagledati za svako pojedinano preduzee za
narednih nekoliko godina, ali bi se mogli dovoljno tano
predvidjeti zbirni bilansi za Republiku Srpsku. Postoji
nekoliko razloga za sadanju relativno nisku zastupljenost
kogeneracije u Republici Srpskoj, a i u BiH u cjelini, [6].
Monopoli nacionalnih proizvoaa elektrine energije stvorili
su nekonkurentne trine uslove za alternativne izvore
energije. Osim toga, znaajan problem je i snana birokratija
i procedure za dobijanje svih potrebnih saglasnosti i dozvola.
Druge prepreke ukljuuju protivljenje nacionalnih
proizvoaa, koji ne ele da izgube svoje velike industrijske
potroae (koji mogu da izaberu da postave kogeneraciona
postrojenja kao znatno isplativiju opciju u odnosu na
kupovinu struje iz dravne ED mree), to se samo moe
rijeiti kroz dalju liberalizaciju evropske elektrine mree,
koje e onda omoguiti pristup kogeneracionim postrojenjima
ED mrei. Primjena sistema kombinovane proizvodnje
toplotne i elektrine energije u industriji, ako se posmatra
odnos trokova snabdijevanja energijom na uobiajen nain i
kogeneracijom, prate neki objektivni problemi koji
onemoguuju praktinu realizaciju. Neki od njih su:
- Nepostojanje distribucije prirodnog gasa na itavoj
teritoriji Republike Srpske, niti postoje objektivni
nagovjetaji da e to uskoro biti obezbijeeni (projekat
"SAVA" je ve dui period u potpunom zastoju). Na tim

33

proizvedene u sistemima kogeneracije od strane

Nezavisnog operatora sistema (NOS BiH);
- utvrivanje Pravilnika o vrednovanju doprinosa
kogeneracijskog postrojenja u smanjenju vrnog
optereenja, izbjegnutim trokovima za gradnju novih
energetskih kapaciteta, smanjenje prenosnih i
distributivnih gubvitaka u mrei, vrednovanje reaktivne
snage, kao i vrednovanje zatite ivotne sredine;
- pojednostavljenje administrativne procedure za dobijanje
potrebnih dozvola (posebno do nivoa srednjih
kogeneracija) u smislu preciziranja krajnjih rokova za
njihovo rjeavanje, ijim istekom koncesionar praktino
dobija traenu saglasnost;
- finansiranje kogeneracije sredstvima iz fonda IRB, uz
davanje fisklanih i drugih podsticaja (za prihvatanje i
bri razvoj primjene kogeneracije, veoma su vane
podsticajne mjere kao podsticajni instrumenti koji
ohrabruju primjenu ekonomski opravdanih mjera za
smanjenje i/ili bolje iskorienje primarne energije
energenata i poboljanje energetske efikasnosti i nivoa
zatite ivotne sredine, kao to su: olakice pri dobijanju
dozvole za gradnju, smanjenje dravnih taksa i poreza,
dobijanje tzv. zelenih sertifikata, obezbjeenje direktnih
subvencija cijena proizvoau, donoenje povoljnih
tarifa za prodaju, a isto tako i za kupovinu rezervne i
dopunske elektrine energije i snage koje bi uivali
vlasnici kogeneracionih postrojenja u industriji, kao i
druge olakice, npr. za pristup na javnu elektrinu mreu
i sl.).
Iako su prednosti uvoenja kogeneracijskih postrojenja
poznate, neophodno je pristupiti odreenoj promociji ovih
postrojenja s ciljem uklanjanja odreenih barijera. Osim
tehnikih prepreka koje su ranije obrazloene, neophodno je
dodatno i rijeiti pitanje nedostatka finansijskih sredstava
(IRB Republike Srpske, kredit EBRD u visini od 50 miliona
EUR-a za mala i srednja preduzea), zatim pitanja u vezi
neadekvatne zakonske i institucionalne regulative (formiranje
Agencije za energetsku efikasnost, koja bi dalje preuzela
odreene aktivnosti s ciljem donoenja svih potrebnih
zakonskih akata), kao i veu promociju ovih sistema u
Elektroprivrednim distributivnim preduzeima. Kako je
razvoj kogeneracije u Republici Srpskoj, a samim tim i u BiH
u cjelini i politiko pitanje, neophodno je sprovesti odreenu
strunu raspravu u smislu donoenja potrebne politike
odluke o znaaju uvoenja inovativnih tehnologija u
proizvodnju elektrine i toplotne energije, to bi kao rezultat
imalo poveanje energetske efikasnosti u cijeloj BiH.
Postavljanjem korektnih odnosa izmeu kogenerativnih
preduzea i nadlenih distributivnih preduzea, stvaraju se
novi odnosi za njihovu partnersku saradnju, kroz zajedniko
djelovanje u promociji i razvoju kogeneracije, kao i
zajednikom ueu ("joint-venture"). U zapadno evropskim
zemljama ubrzano se iri distribuirana (na lokacijama
pojedinih firmi) proizvodnja elektrine energije. U ovom
momentu tamo se ovako proizvodi vie od 25 % od ukupne
proizvodnje velikih TE. Glavni razlozi za to su povoljan
odnos cijena elektrine energije i primarnog goriva
(prirodnog gasa, uglja, mazuta i sl.), vrlo razvijena mrea
gasovoda i elektroenergetska mrea, dobra efikasnost
postrojenja za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne
energije, koja energiju goriva valorizuje i sa preko 90 %,

mjestima veoma je zastupljena upotreba drugih izvora

kao to su ugalj, mazut, piljevina i dr.;
- Slaba mogunost korienja otpadne toplotne energije
(takvo stanje je uslovljeno zastarjelom proizvodnom
tehnologijom). To su sluajevi gde je potronja
elektrine energije znatno vea od potronje toplotne
energije;
- Industrijski kompleksi kao to su crna i obojena
metalurgija, tekstilna industrija, proizvodnja i prerada
papira i sl., nisu u pogonu ili rade sa smanjenim
kapacitetima, to oteava uvoenje sistema kogeneracije
(trigeneracije) u Republiku Srpsku;
- Visoka jo uvijek cijena.
Da bi se proces znaajnije ubrzao, kao prioritet se
postavlja rjeavanje pitanja usvajanja odluke o garantovanim
cijenama i prioritetu otkupa elektrine energije iz
kogenerativnih
postrojenja
od
strane
nadlenih
elektroprivrednih distributivnih preduzea. S druge strane,
potrebno je paralelno sa usvajanjem odluke otklanjati
preostale razloge koji usporavaju efikasnije korienje
kogeneracije u Republici Srpskoj:
- donoenje stabilnijeg zakonodavstva (zakon o energetici,
uspostava Agencije za energetsku efikasnost i sl.), sa
jasnije ugraenom obavezom otkupa elektrine energije i
dovoljno visokom cijenom koja bi ih uinila
konkurentnim sa konvencionalnim izvorima;
- ukidanje ogranienja po snazi od 5 MW, koje je do sada
bilo vaee kod obavezujueg otkupa elektrine energije;
- uspostavljanja mehanizma plaanja od strane nadlenog
distributivnog preduzea, a s ciljem davanja potpore
kogenerativnom proizvoau;
- uraditi i prilagoditi uslove za elektroenergetsko
prikljuenje i dobijanje potrebnih saglasnosti za rad od
nadlene Regulatorne komisije za elektrinu energiju;
- rijeiti metodologiju pristupa transportnom ili
distributivnom gasnom sistemu (komapnije Gas Promet
Pale i Sarajevo Gas, Istono Sarajevo);
- uraditi kampanju promocije kogeneracije sa promocijom
postupaka za dobijanje koncesije, kao i potrebnih
saglasnosti u smislu konane realizacije ovih postrojenja
(urbanistika
saglasnost,
ekoloka
saglasnost,
graevinska dozvola, procedura tehnikih pregleda,
dozvola za upotrebu);
- podsticajne mehanizme razraditi po tzv. razredima
kogeneracije, uspostavljenim na bazi instalisane termike
i elektrine snage (mikro, mala, srednja i velika
kogeneracija),
u
funkciji
potreba
za
toplotnom/elektrinom
energijom,
izabranom
tehnologijom kogeneracije i mrenih uslova za pojedine
regione Republike Srpske;
- regulisanje pitanja povlaenih cijena za goriva za pogon
kogeneracijskih postrojenja (posebno za tena goriva i
primjenu motora SUS u kogeneracijskim ciklusima);
- rjeavanje i uravnoteenje trokova za osigranjem tzv.
pomone energije (penalizacija za ispade sa mree
(najee potiskivanje zbog reaktivnih snaga),
elektroenergetska saglasnost, ugovaranje maksimalnih
snaga nezavisno od duine trajanja njihovog korienja
(tzv. vrna obraunska) snaga i sl.);
- povlaene i pojednostavljene uslove za prikljuak na
mrei i prioritetni dispatching vikova elektrine energije

34

smanjen uticaj na ivotnu sredinu, kao i demonopolizacija u

oblasti proizvodnje elektrine energije i stvaranje trine
konkurencije. Dalja liberalizacija energetskog trita BiH u
okviru ire energetske zajednice Jugoistone evrope, uz
premjetanje proizvodnje elektrilne energije na mjesto njene
potronje, stvorie i ostale neophodne pretpostavke za
ubrzaniji razvoj kogenerativnih postrojenja.
Modulska isporuka kogenerativnih postrojenja sa
relativno kratkim rokovima isporuke od oko pola do jedne
godine, kompaktnost konstrukcije i relativno jednostavno
prikljuenje na postojee mree elektrine i toplotne energije,
omoguuje vrlo brzu i efikasnu integraciju u proces
energetske proizvodnje. S druge strane, investiciona ulaganja,
specificirana na jedinicu snage postrojenja su apsolutno
konkurentna i najveim u energetici, a male sopstvene
potrebe ih dovode na nivo vrlo lako i brzo ostvarivih. Na taj
nain, dobro osmiljeno postrojenje za kombinovanu
proizvodnju elektrine i toplotne energije "manjih snaga" pri
ekonominom odnosu cijena elektrine enrgije i primarnog
goriva moe donijeti znaajne finansijske utede tokom jedne
godine rada, a na desetine miliona evra tokom radnog vijeka,
koji se za sluaj korienja gasnih motora npr. kree od
100.000 do 150.000 radnih sati. Takoe, moderna tehnologija
sa kompletnim elektronskim upravljanjem, koja se koristi u
ovoj oblasti, obezbjeuje pouzdano optimalno voenje
procesa proizvodnje energija i sigurno i jednostavno
prikljuenje na postojee mree elektine i toplotne energije.
Ekonomska ocjena opravdanosti izgradnje CHP postrojenja
treba da da odgovor na pitanje njene opravdanosti u
poreenju sa drugim nainima dobijanja potrebnih koliina
elektrine i toplotne energije. Kao referentni sluaj, najee
se uzima nabavka elektrine energije iz elektrodistributivne
mree, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja
potrebne energije u vlastitoj kotlovnici, dakle trokovi goriva
kod njihove odvojene proizvodnje. Ekonomski efekti
izgradnje kogenerativnih postrojenja skoro iskljuivo zavise
od odnosa cijena elektrine energije i goriva.
5.

energije i usklaenog pristupa mreama (prenosnoj u

oblast elektrine i transportnoj u oblasti gasne
energetike);
- plan razvoja prioritetnih interkonekcija (veza), kroz
investicije u infrastrukturu za povezivanje odvojenih
nacionalnih mrea u EU;
- plan investiranja u proizvodne pogone, radi zadovoljenja
vrhova optereenja, a na bazi otvorenosti trita i
poveanja konkurencije;
- raunovodstveno i finansijsko razdvajanje aktivnosti u
elektroprivrednim preduzeima (razdvajanje prenosa i
transporta energije, proizvoaa od distribucije, kao i
neproizvodnih funkcija unutar proizvodnih pogona);
- uspostavljanje konkurentne cijene energije, uzrast
konkurentnosti evropske industrije.
Aktivnosti koje dalje slijede obuhvataju formiranje
instituicija za nadzor nad snabdijevanjem energijom,
uspostavljanje mehanizama brze pomoi u sluaju kriznih
situacija, odreivanje energenata zua buduu potronju od
strane lanica EU a na bazi raspoloivih izvora, s ciljem
poveanja stepena energetske sigurnosti u zemljama EU i u
EU u cjelini. Poseban segment ini racionalnija upotreba
energije i energetska efikasnost, tj. poboljanje energetskih
karakteristika objekata. Tako, smanjenjem potronje energije
za 20% do 2020. godine, procjenjuje se uteda od 60
milijardi eura godinje, koja se dalje moe koristiti u novim
energetskim investicijama. Na ovaj nain bi dodatno bila
ojaana konkurentnost evropske industrije, otvaranje novih
radnih mjesta, ali i obezbjeenje dobre osnove za
osstvarivanje uslova iz Kjoto protokola u vidu smanjenja
emisije CO2 do 50%, to bi za posljedicu imalo i povean
udio zatite ivotne sredine.
Sljedea oblast djelovanja je proizvodnja energije i
poveanje njene efikasnosti. Polazei od tabele 2, u kojoj je
data energetska iskoristivost (zasnovana na prvom zakonu
termodinamike) u pojedinim energetskim postrojenjima, nije
teko zakljuiti da se prema korienim sadanjim
tehnologijama gubi 20 do 70% primarne energije potrebne za
proizvodnju elektrine energije u samom procesu proizvodnje
(transformacija energije u koristan oblik). S druge strane,
znaajan napredak se moe ostvariti u polju graevinarstva
(stambeni i javni objekti). Negdje oko 40% od ukupne
energije utroi se za grijanje i osvjetljavanje objekata, to
daje mogunost racionalnijeg korienja (planovi uteda po
sektorima u zemljama EU: od 20% od 2006. godine pa do
2020. godine, uz primjenu postojeih propisa mogue je
sotvariti 10% u oblastima transporta, proizvodnje toplote i
korienja objekata, dok presotali 10% uteda zahtijeva
donoenje novih propisa, kao i uspostavljanje novog naina
ponaanja dravne, regionalne i lokalne administracije, javnih
slubi, preduzea i graana). Jedan od naina daljih uteda su
investicije u nove tehnologije i njihov meunarodni transfer u
oblasti energetike. Odrivo korienje resursa ukljuuje kako
odrivu proizvodnju (proizvodnju uz to manje gubitaka)
tako i racionalnu potronju. Razvoj odrive proizvodnje i
potronje predstavlja klju za dugoroni prosperitet, kako za
EU tako i za svijet. Strateki pristup postizanju odrive
upotrebe prirodnih resursa bi trebao da ima prednost, koja je
potrebana radi efikasnije upotrebe resursa i ublaavanja
negativnih posljedica po ivotnu sredinu. Konani cilj je
smanjenje negativnih posljedica po ivotnu sredinu nastalih

EVROPSKA STRATEGIJA ZA OSTVARENJE

KONKURENTNE I TRAJNE ENERGIJE I
KOGENERACIJA

"Zelena knjiga" ili Evropska strategija za ostvarivanje

konkurentne i trajne energije iz 2006. godine, kao i drugi
strateki planovi EU doneeni u narednim godinama (20072010. godina), predviaju rastuu zavisnopst zemalja EU od
uvoza energije, zatim nagli rast cijena, globalno otopljavanje,
rast stanovnitva, poboljanje konfora i time potranje za
energijom, kao i mogue prepreke na domaem (unutranjem)
tritu energijom. Pri tome, energetska politika EU je u
potpunosti bazirana na osnovna tri principa: dugotrajnost
(aktivna borba protiv klimatskih promjena, sa stavljanjem u
prvi plan korienja obnovljivih izvoraa i energetske
efikasnosti), zatim konkurentnost (poboljanje efikasnosti
evropskih mrea, kroz ostvarenje unutranjeg trita
energijom), kao i sigurnost snabdijevanja energijom (bolja
koordinacija unutranje ponude i potranje energije u EU u
kontekstu meunarodnih odnosa). Prva aktivnost je bila
uspostava efikasnog unutranjeg trita elektrine energije i
gasa, uzrealizaciju odreenih prioriteta, poput:
- razvoja evropskih mrea, sa zajednikim pravilima
prekogranine razmjene, s ciljem olakanja isporuke

35

kogeneraciju kojom se ostvaruju utede primarne energije od

najmanje 10% u odnosu na odvojenu proizvodnju toplote i
elektrine energije. Mala kogeneracija obuhvata jedinice za
distribuiranu kogeneraciju, u sluaju snabdijevanja izolovanih
oblasti ili za stambene, komercijalne ili industrijske potrebe,
kao i jedinice za mikro kogeneraciju. Direktiva 2004/8/EC
predvia obavezu da proizvedena elektrina energija iz
kogeneracije mora biti pokrivena garancijama o porijeklu,
koje, meutim, same po sebi ne podrazumijevaju i
automatsko ostvarivanje beneficija kroz nacionalne
stimulativne mehanizme. Garancije o porijeklu energije
moraju specificirati: donju toplotnu mo goriva za
proizvodnju elektrine energije, korienje proizvedene
korisne toplote, datume i mjesta proizvodnje, koliinu
elektrine energije iz visoko efikasne kogeneracije, kao i
utedu primarne energije izraunate na bazi referentnih
vrijednosti efikasnosti.
U cilju obezbjeenja poveane primjene kogeneracije na
srednjoronom nivou, sve drave potencijalne lanice imaju
obavezu da usvoje i objave izvetaj o nacionalnom
potencijalu za primjenu visoko efikasne kogeneracije
(ukljuujui mikro kogeneraciju), uz korienje utvrenih
kriterijuma. U izvjetaju se mora identifikovati potencijal za
tranju korisnog grijanja i hlaenja, koji je pogodan za
primjenu visoko efikasne kogeneracije, raspoloivost goriva i
ostalih izvora energije koji e se koristiti za kogeneraciju.
Izvjetaj treba da sadri i analizu prepreka za primjenu visoko
efikasne kogeneracije, posebno prepreka koje se odnose na
cijene, trokove i dostupnost goriva, pitanja javne elektrine
mree, administrativne i druge prepreke, kao i mjera koje se
preduzimaju. Nacionalni planovi za podrku kogeneraciji
treba da imaju vanost od najmanje 4 godine. Oni treba da
sadre i nacionalne podsticajne planove za podrku
kogeneraciji na bazi ekonomske opravdanosti. Visko efikasna
kogeneracija treba da obezbjeuje utedu primarne energije
od najmanje 10% u odnosu na odvojenu proizvodnju toplotne
i elektrine energije. Pri tome, sva kogeneracija iz male i
mikro kogeneracije smatra se visoko efikasnom
kogeneracijom ako se ostvare bilo kakve utede primarne
energije.
Faktori koji direktno utiu na ekonominost pogona su
konstruktivna izvedba energetskih ureaja i postrojenja,
pogonsko optereenje, reimi rada, zatim odravanje
pogonske spremnosti (ispravnosti) energetskih postrojenja i
ureaja, kao i status i uloga postrojenja u okviru hijerarhijski
vieg energetskog sistema (elektroenergetski sistem,
energetska zajednica Jugoistone evrope, UCTE i sl.). Pri
tome, trokovi poslovanja za ve izgraeno postrojenje
obuhvataju, pored trokova vlastite potronje energije, i
trokove nabavke goriva, trokove nabavke repromaterijala,
trokovi radnog medijuma (npr. vode), trokove odravanja i
eksploatacije, trokove amortizacije, trokove radne snage i
ostale trokove (bankarski trokovi).
Ekonomska ocjena opravdanosti izgradnje CHP
postrojenja treba da da odgovor na pitanje njene opravdanosti
u poreenju sa drugim nainima dobijanja potrebnih koliina
elektrine i toplotne energije. Kao referentni sluaj, najee
se uzima nabavka elektrine energije iz elektrodistributivne
mree, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja
potrebne energije u vlastitoj kotlovnici, dakle trokovi goriva
kod njihove odvojene proizvodnje.

upotrebom prirodnih resursa, a u isto vrijeme poboljati

produktivnost resursa u ekonomiji EU.
Tabela 2. Energetska iskoristljivost energetskih sistema, [1].
Energetski sistem
Parne elektrane sa konvencionalnim
nainom sagorijevanja
Gasne elektrane
Dizelske elektrane
Elektrane sa kombinovanim procesom
Kogenerativne elektrane

Stepen energetske
iskoristljivosti, en
0,25-0,40 (0,45)
0,20-0,35 (0,40)
0,35-0,45 (0,52)
0,45-0,55 (0,60)
0,50-0,80 (0,95)

Direktiva 2004/8/EC utvruje svrhu, daje potrebne

definicije, utvruje kriterijume za izraunavanje energetske
efikasnosti u kogeneraciji, prepoznaje garancije o porijeklu
elektrine energije iz kogeneracije, utvruje obavezu za
drave-lanice da utvrde nacionalne potencijale za visoko
efikasnu kogeneraciju, obavezu izrade nacionalnih planova za
podrku primjene kogeneracije, smjernice za utvrivanje
pristupa javnoj elektrinoj mrei i utvrivanje tarifa
elektrine energije za vlasnika postrojenja za kogeneraciju,
obezbjeenje fer i transparetnih administrativnih procedura i
periodiku i nain izvjetavanja. Direktiva specificira
tehnologije za kogeneraciju (Aneks 1), utvruje nain
prorauna proizvodnje elektrine energije iz kogeneracije
(Aneks 2), zatim utvruje metodologiju za odreivanje
efikasnosti kogeneracije (Aneks 3) i definie kriterijume za
izradu nacionalnih planova za podrku kogeneracije (Aneks
4). U skladu sa principima subsidijarnosti i proporcionalnosti
u EU, Direktiva 2004/8/EC utvruje opte principe koji daju
okvir za promovisanje kogeneracije na internom tritu
energije, a detaljna implementacija je preputena dravamalanicama kako bi one izabrale modele koji najvie
odgovaraju njihovim konkretnim situacijama. Direktiva se,
dakle, ograniava na definisanje minimalnog okvira koji je
potreban za ostvarivanje utvrenih ciljeva. Drave, koje
apliciraju na kandfidatski status trebaju donijeti odluku o
stupanju na snagu zakona, propisa i administrativnih odredbi,
koje su potrebne za primjenu Direktive. Pri tome,
kogeneracija se definie kao istovremena proizvodnja toplote
i elektrine i/ili mehanike energije u jednom procesu.
Korisna toplota predstavlja toplotu koja se proizvodi u
kogeneraciji radi zadovoljenja ekonomski opravdane tranje
toplote ili hlaenja. Ekonomski opravdana tranja oznaava
potrebe za toplotom koje bi se zadovoljile po trinim
uslovima kroz proces odvojene proizvodnje toplote.
Elektrina energija iz kogeneracije oznaava elektrinu
energiju koja se proizvede u procesu koji je povezan sa
procesom proizvodnje toplote i koja je izraunata u skladu sa
metodologijom propisanom u Aneksu 2 ove Direktive.
Rezervna elektrina energija jeste elektrina energija koja se
nabavlja preko javne elektrine mree za sluaj poremeaja u
procesu kogeneracije, ukljuujui periode planskog
odravanja ili kada je postrojenje u otkazu. Dopunska
elektrina energija oznaava elektrinu energiju koja se
nabavlja preko javne elektrine mree u sluajevima kada je
tranja vea od proizvodnje u procesu kogeneracije.
Direktiva 2004/8/EC prepoznaje visoko efikasnu, malu
(elektrina snaga ispod 1 MWe) i mikro (ispod 50 kWe)
kogeneraciju. Visoko efikasna kogeneracija predstavlja

36

radova. Svojim ueem u realizaciji, investitor moe sniziti

trokove realizacije projekta. Samo finansiranje moe biti iz
vlastitih sredstava, bankovni kredit, vanjsko ili specijalno
finansiranje (povoljni krediti za zatitu ivotne sredine, javno
partnerstvo i sl.), ili pak kombinacija vlastitog uea (do
25%) i bankarskog kredita (do 75%). Analiza osjetljivosti
predstavlja jednostavnu tehniku za ocjenu nepovoljnih
efekata na sam projekat u toku njegovog ivotnog vijeka. U
principu analizu osjetljivosti treba sprovesti na onim
projektnim veliinama koje su numeriki velike ili na onim na
kojima postoji izvjesna neizvjesnost. Fazni elementi analize
rizika u pripremi investicijskih projekata kogeneracije
obuhvataju:
a) identifikaciju rizika sa kojima se moe suoiti projekat,
b) konstrukciju matrice rizika za predloeni projekat,
rangirajui rizike prema stepenu njihove vjerovatnoe i
veliini njihovog mogueg uticaja,
c) identifikaciju mogunosti kvantitativnih opisa pojedinih
od varijabli (promjenljivih),
d) identifikaciju izvora podataka savke od moguih varijabli
projektnih rizika,
e) identifikaciju distribucije vjerovatnoe kljunih varijabli,
f) sprovoenje uproene anlize vjerovatnoe s ciljem
dobijanja procjene maksimalne i minimalne vrijednosti
odnosa ekonomske neto sadanje vrijednosti (ENSV) i
ekonomske interne stope prinosa (EIRR),
g) razmatranje izvoenja zakljuaka iz primarnih
empirijskih izvora, s ciljem sprovoenja analize
vjerovatnoe na bazi dobijene distribucije vjerovatnoe,
odluiti da li je rizik opravdan u smislu ispunjenja
uslova EIRR manji od EOCC (ekonomsko prihvatljivi
trokovi kapitala) ili ENSV manja od nule.
Ako se stepen rizika smatra prihvatljivim, promjena
projekta moda nije potrebna, ali treba provjeriti sve
pojedinane distribucije vjerovatnoa. U sluaju ako se
razmjere rizika smatraju neprihvatljivim, neophodno je (po
mogunosti) pristupiti promjeni projekta. U svakom sluaju,
odluka o ulasku u izgradnju kogenerativnog postrojenja
bazira se na pozitivnim finansijskim indikatorima izraunatim
iz tokova gotovine ("cash flow"), pri emu se ukupni
investicioni trokovi tretiraju kao finansijski odliv, a
gotovinski prilivi predstavljaju razlike izmeu godinjih
ukupnih pogonskih trokova kogeneracije i trokova
snabdijevanja energijom na konvencionalni nain.

Ulazna baza podataka za ovaj dio ekonomske analize,

pored ranije pripremljenih podataka, zahtijeva i podatke o
investivcionim
trokovima
kogeneracije,
pogonskim
trokovima, trokovima odravanja, trokovima kupljene i
prodate elektrine energije, planirani godinji broj sati rada
postrojenja (kriva trajanja optereenja), kao i ostale trokove
koji prate proizvodnju, kao to su radna snaga, trokovi
kapitala (bankarske provizije, interkalarne kamate, i sl.),
doprinosi (koncesiona nadoknada, vodoprivredna nadoknada,
porez lokalne zajednice i sl.) i drugo. Ekonomska
iskoristivost kogeneracije za pojedini kogeneracijski proizvod
(elektrina energija, toplotna energija) zavisi od metodologije
koja se koristi pri raspodjeli trokova na elektrinu i toplotnu
(rashladnu) energiju. Treba istai da ne postoji objektivna
metoda raspodjele. Ovo je od posebnog znaaja, jer novi
energetski zakoni koji stvaraju uslove za liberalizaciju trita
zabranjuju prelivanje sredstava "cross - subsides".
Liberalizacija trita, uz prateu deregulaciju cijena
elektrine energije i skladu sa EU regulativom dovode
kogeneraciju u oteanu trinu situaciju. Polazei od znaaja
kogeneracije koju ona ima u poveanju energetske
efikasnosti, kao i doprinosu u smanjnju emisija staklenikih
gasova i poveanju sigurnosti u snabdijevanju, Evropska
regulativa pridaje kogeneraciji znaaj kroz odreivanje
njenog udjela u ukupnoj proizvodnji elektrine energije, ali
preputa nacionalnim zakonodavstvima da propiu
mehanizme i mjere
6.

MODELI
I
RIZICI
KOGENERACIJSKIH
REPUBLICI SRPSKOJ

KOD
IZGRADNJE
POSTROJENJA
U

Postoji vie modela za realizaciju pozitivno ocijenjenog

projekta realizacije kogeneracije u Republici Srpskoj.
Izdavajaju se dva najea - ugovor po sistemu "klju u ruke"
i izgradnja postrojenja u vlastitoj reiji. Izgradnja sistema
prema ugovoru "klju u ruke" podrazumijeva angaovanje
specijalistikih inenjering organizacija za izradu projektne
dokumentacije, nabavku opreme, angaman izvoaa za
graevinske i montane radove, obuku osoblja i putanje
postrojenja u probni rad. Probni rad treba da dokae
instalisani kapacitet, kretanje utroka primarnog goriva i
pomonih materija, sigurnost i pouzdanost u radu. Pri tome,
izabrana inenjering organizacija treba odmah po
potpisivanju ugovora dostaviti prihvatljive bankarske
garancije, s ciljem zatite investitora od bilo kakvih rizika.
Zadatak investitora je obezbjeenje svih potrebnih saglasnosti
i dozvola, zatim tehniki nadzor i kontrola u toku realizacije
projekta. Izgradnja postrojenja u vlastitoj reiji
podrazumijeva potpunu organizaciju i rukovoenje procesom
izgradnje od strane samog investitora, ime se preuzimaju svi
rizici izgradnje i pojave mogue neusaglaenosti u toku
realizacije projekta.
Postoje i drugi modeli realizacije projekta, u vidu
odreenih kombinacija prethodna dva modela. Jedan od
takvih modela je i model inenjering u usluge "lump - sum",
"forfait" ili "globalna cijena", gdje investitor sklapa
pojedinane ugovore sa inenjering organizacijma
specijalizovanim za izradu projektne dokumentacije, isporuku
kompletne opreme, nadzor nad izgradnjom i putanje u
pogon, sa svim potrebnim garantnim ispitivanjima. Posebno
se ugovaraju izvoenje graevinskih odnosno montanih

7.

ZAKLJUAK

Smanjene uvozne zavisnosti i poveano zapoljavanje

predstavljaju elemente na bazi kojih pobornici korienja
nekonvencionalnih izvora energije, gdje spada i kogeneracija,
zasnivaju svoj stav o irem drutvenom interesu njihove
primjene i potrebe za to ubrzanijim njihovim razvojem.
Primarni nekonvencionalni oblici energije su po svojoj
prirodi domai izvori, ime se za njihov relativno skromni
udio u ukupnom snabdijevanju elektrine energije smanjuje
uvozna zavisnost kod energetski deficitarnih zemalja. S druge
strane, domai proizvod je najee manje efikasan od
uvoznih alternativa, skuplji je i najee nije podran
povoljnim kreditnim aranmanima niti postoje adekvatni
podsticaji dravnim subvencijama. S druge strane, stepen
zapoljavanja raste sa poveanjem domae proizvodnje
komponenti ili postrojenja za transformaciju energije iz

37

nekonvencionalnih izvora, kao i moguem rastu izvoza na

inostrano trite. Prijedlog za podsticajne mjere trebao bi
poveati interes poterncijalnih domaih i stranih investitora
za ulaganja u nekonvencionalne izvore u Republici Srpskoj i
BiH u cjelini. Da bi mogli sagledati sve aspekte primjene
nekonvencionalnih izvora energije, neophodno je njihova
osnovna svojstva posmatrati paralelno sa optim svojstvima
klasinih konvencionalnih izvora. Uporeivanjem tih
svojstava mogue je dati vjerodostojne kvalifikacije vezane
za njihovu primjenu. S obzirom da su neka svojstva
nekonvencionalnih izvora poeljna a neka nepoeljna,
neophodno je dodatno razmotriti pojedinana svojstva svih
danas komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora
energije, te istaknuti poeljna i nepoeljna svojstva kod
koritenja pojedinih oblicika energije. Drave Europske unije
(EU) postavile su ambiciozan cilj da poveaju udio
obnovljivih izvora energije s 8,5% u 2005. godini na 20%
cjelokupne potronje energije u EU do 2020. godine. Ovaj
cilj je preuzeo i Grad Banja Luka. Ovo poveanje udjela
obnovljivih izvora energije prdstavljae veliki doprinos u
borbi s globalnim klimatskim promjenama i znaajni iskorak
prema veoj energetskoj nezavisnosti unije, to takoer
predstavlja vrlo vaan dugoroni cilj drava lanica Europske
unije. Ratifikacijom Ugovora o energetskoj zajednici
Jugoistone Evrope, BiH i Republika Srpska preuzele su
obavezu da usklade svoje zakonodavstvo sa pravnim
tekovinama EU u oblasti elektrine energije, pri emu propisi
Republike Srpske i BiH treba da se u potpunosti usklade sa
odredbama Direktive 2003/54 o unutranjem tritu energije i
Direktive 2001/77 o promovisanju elektrine energije
proizvedne iz obnovljivih izvora na unutranjem tritu, po
termin planu datom u Aneksu Ugovora. Ove odredbe su
obavezale nadlena tijela u BiH da utvrde indikativne ciljeve
uea elektrine energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj
potronji za period od 10 godina, mjere kojima se planiraju
postii ti ciljevi, kao i da podnose periodine izvjetaje o
postizanju postavljenih ciljeva. Odreujui nivo garantovane
otkupne cijene i premije, zavisno od vrste energetskog izvora,
obezbjeuje se podloga za investiranje u postrojenja koja
koriste
najefikasniju
raspoloivu
tehnologiju
na
najisplativijim lokacijama, kako bi trokovi za drutvo u
cjelini bili to nii (odriv razvoj).
8.
[1]

energije", Univerzitet u Banjoj Luci, Mainski fakultet

Banja Luka, nj Luka, 2012., 520 str.
[2]

Z.Milovanovi, Mogui rizici tokom projektovanja,

izgradnje i eksploatacije termoenergetskih postrojenja,
EEE - Energija, ekonomija, ekologija, List SE, Broj 1-2,
Godina X, 2008., UDC 620.9, str. 046-052

[3]

. Bai i drugi, Nacionalni program energetske

efikasnosti - mogunost korienja gasnih motora za
kombinovanu proizvodnju toplotne i elektrine energije,
Novi Sad, 2003., 47 str.

[4]

J. Bugge and R. Blum, High-efficiency coal-fired power

plants development and perspectives, www.dongenergy.
com/SiteCollectionDocuments/NEW%20Corporate/PDF/
Enginering/45.pdf, 15 str.

[5]

L.
Busse,
R.
indelar,
SEKUNDENLEISTUNGSRESERVE UND WRMEVERBRAUCH
BEI VERSHIEDENEN BETRIEBSARTEN VON
DAMPFTURBINEN, VGB Kraftwerkstechnik, Nr. 9,
1989., s. 892-895

[6]

Z. Milovanovi and I. Smajevi, Thermo-energy

potential of Bosnia and Herzegovina - today and
projections for the future, Academy of Sciences and
Arts of BiH, Scientific Cooloquium Decision Making
Principles in Building of Electric Power Sources,
Sarajevo, March 27-28, 2008, 33 pages

Abstract Combined heat and power (CHP) and district

heating and cooling (DHC) represent a series of proven,
reliable and cost-effective technologies that are already
making an important contribution to meeting global heat and
electricity demand. Due to their enhanced energy supply
efficiency and use of waste heat and low-carbon renewable
energy resources, CHP and DHC are already an important
part of national and regional greenhouse gas (GHG)
emissions reductions strategies. The present work presents the
problem of use of CHP and DHC systems in the Republic of
Srpska.
ENERGY EFFICIENCY COGENERATION
PRODUCTION OF ENERGY AND LIMITATIONS OF
THE REPUBLIC OF SRPSKA
Zdravko N. Milovanovic
Svetlana R. Dumonji-Milovanovic

LITERATURA
Z. Milovanovi, D. Milii, Monografija Energetske
maine - Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju

38