You are on page 1of 12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

TEORIADASEMICULTURA *

TheodorW.Adorno
Oquehojesemanifestacomocrisedaformaoculturalnoumsimplesobjetodapedagogia,queteriaque
seocupardiretamentedessefato,mastambmnopodeserestringiraumasociologiaqueapenasjustaponha
conhecimentosarespeitodaformao.Ossintomasdecolapsodaformaoculturalquesefazemobservarpor
todaparte,mesmonoestratodaspessoascultas,noseesgotamcomasinsuficinciasdosistemaedos
mtodosdaeducao,sobacrticadesucessivasgeraes.Reformaspedaggicasisoladas,indispensveis,
notrazemcontribuiessubstanciais.Poderiamat,emcertasocasies,reforaracrise,porqueabrandamas
necessriasexignciasaseremfeitasaosquedevemsereducadoseporquerevelamumainocente
despreocupaofrenteaopoderquearealidadeextrapedaggicaexercesobreeles.Igualmente,diantedo
mpetodoqueestacontecendo,permaneceminsuficientesasreflexeseinvestigaesisoladassobreos
fatoressociaisqueinterferempositivaounegativamentenaformaocultural,asconsideraessobresua
atualidadeesobreosinmerosaspectosdesuasrelaescomasociedade,poisparaelasaprpriacategoria
formaojestdefinidaapriori.Omesmoacontececomosmomentosparciais,imanentesaosistema,que
atuamemcadacasonointeriordatotalidadesocial:movemsenoespaodeconjuntosenquantoestesque
deveriamserosprimeirosaseremcompreendidos.Seriapreciso,almdisso,apartirdomovimentosocialeat
mesmodoconceitodeformaocultural,buscarcomosesedimentaenoapenasnaAlemanhauma
espciedeespritoobjetivonegativo.Aformaoculturalagoraseconverteemumasemiformaosocializada,
naonipresenadoespritoalienado,que,segundosuagneseeseusentido,noantecedeformaocultural,
masasucede.Destemodo,tudoficaaprisionadonasmalhasdasocializao.Nadaficaintocadonanatureza,
mas,suarusticidadeavelhaficopreservaavidaesereproduzdemaneiraampliada.Smbolodeuma
conscinciaquerenunciouautodeterminao,prendese,demaneiraobstinada,aelementosculturais
aprovados.Sobseumalefciogravitamcomoalgodecompostoqueseorientabarbrie.Isso
tudonoencontraexplicaoapartirdoquetemacontecidoultimamente,nem,certamente,comoexpresso
tpicadasociedadedemassas,que,alis,nadaconsegueexplicarmesmo,apenasassinalaumpontocegoao
qualdeveriaseaplicarotrabalhodoconhecimento.Apesardetodailustraoedetodainformaoquese
difunde(eatmesmocomsuaajuda)asemiformaopassouaseraformadominantedaconscinciaatual,o
queexigeumateoriaquesejaabrangente.
Paraestateoria,aidiadeculturanopodesersagradaoqueareforariacomosemiformao,poisa
formaonadamaisqueaculturatomadapeloladodesuaapropriaosubjetiva.Pormaculturatemum
duplocarter:remetesociedadeeintermediaestaeasemiformao.Nalinguagemalemdehojeseentende
porcultura,emoposiocadavezmaisdiretaprxis,aculturadoesprito.Istobemdemonstraquenose
conseguiuaemancipaocompletadaburguesiaouqueestaapenasfoiatingidaatcertoponto,poisjnose
podepensarqueasociedadeburguesarepresenteahumanidade.Ofracassodosmovimentosrevolucionrios,
quequeriamrealizarnospasesocidentaisoconceitodeculturacomoliberdade,provocouumacertaretrao
dasidiasdetaismovimentos,enosomenteobscureceuaconexoentreelasesuarealizao,mastambm
asrevestiudeumcertotabu.Porfim,nalinguagemdafilosofiapura,aculturaseconverteu,satisfeitadesi
mesma,emumvalor.Suaautarquiadevesercreditadagrandiosametafsicaespeculativaemsica,quea
elaseuniuintimamenteemseudesenvolvimentomas,emtalespiritualizaodaculturaestj,aomesmo
tempo,virtualmenteconfirmadasuaimpotnciaeentregueavidarealdoshomenssrelaescegamente
existentesecegamentemutantes.Frenteaissoaculturanoindiferente.MaxFrischobservouquehavia
pessoasquesededicavam,compaixoecompreenso,aoschamadosbensculturais,eque,noentanto,
puderamseencarregartranqilamentedaprxisassassinadonacionalsocialismo.Talfatonoapenasindica
umaconscinciaprogressivamentedissociada,massobretudodumdesmentidoobjetivoaocontedodaqueles
bensculturaisahumanidadeetudooquelheforinerenteenquantosejamapenasbens,comsentido
isolado,dissociadodaimplantaodascoisashumanas.Aformaoqueseesquecedisso,quedescansaem
simesmaeseabsolutiza,acabaporseconverteremsemiformao.Issopoderiaserdocumentadocomos
escritosdeWilhelmDilthey,que,maisqueningum,temperouaogostodasentusiasmadasclassesmdias
alemsoconceitodeculturaespiritualcomofimemsimesmoeocolocounasmosdosprofessores.Nolivro
maisconhecidodeDilthey,hfrasescomoareferenteaHoelderlin:"queoutravidadepoetafoitecidadeum
materialtodelicadocomosefossemraiosdelua!eigualsuavidafoisuapoesia"que,comtodoosaberde
seuautor,nodparadistinguirdosprodutosdaindstriaculturalnoestilodeEmilLudwig.
Poroutrolado,noscasosemqueaculturafoientendidacomoconformarsevidareal,eladestacou
unilateralmenteomomentodaadaptao,eimpediuassimqueoshomensseeducassemunsaosoutros.Isso
sefeznecessrioparareforaraunidadesempreprecriadasocializaoeparacolocarfimquelasexploses
desorganizadorasque,conformebvio,seproduzemsvezesjustamenteondejestestabelecidauma
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

1/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

tradiodeculturaespiritualautnoma.Eaidiafilosficadeformaoqueaelacorresponderiasedispsa
formardemaneiraprotetoraaexistncia.Haviaumduplopropsito:obteradomesticaodoanimalhomem
mediantesuaadaptaointerpareseresguardaroquelhevinhadanatureza,quesesubmetepressoda
decrpitaordemcriadapelohomem.AfilosofiadeSchiller,doskantianosedeseuscrticosfoiaexpresso
maisprenhedatensoentreessesdoismomentos,enquantoquenateoriahegelianadaformaoenado
Goethetardiotriunfou,dentrodomesmohumanismo,sobonomededesprendimento,odesideratumda
acomodao.Masseestatensosedefazinstalaseumahegemoniaunilateraleseumbitoprobeelevarse,
pordecisoindividualacimadodado,dopositivo,epelapressoqueexercesobreoshomens,perpetuanelesa
deformidadequesepensavatersedominado,aagresso.Tal,conformeFreudov,arazodomalestarque
aculturacarregaemsi.Asociedadeinteiramenteadaptadaoquenahistriadoespritodemonstraesse
conceito:merahistrianaturaldarwinista,quepremiaasurvivalofthefittest.Quandoocampodeforasaque
chamamosformaosecongelaemcategoriasfixassejamelasdoespritooudanatureza,de
transcendnciaoudeacomodaocadaumadelas,isolada,secolocaemcontradiocomseusentido,
fortaleceaideologiaepromoveumaformaoregressiva.
Oduplocarterdaculturanascedoantagonismosocialnoconciliadoqueaculturaquerresolver,masque
demandaumpoder,que,comosimplescultura,nopossui.Essedesejadoequilbriomomentneo,transitrio.
Nahipstasedoesprito,medianteacultura,areflexoglorificaaseparaosocialcolocadaentreotrabalhodo
corpoeotrabalhodoesprito.Aantigainjustiaquerjustificarsecomosuperioridadeobjetivadoprincpioda
dominao,oqueapenasdemonstraqueestaaosobreosdominadosquemantmereiterataisrelaes.
Masaadaptao,demodoimediato,oesquemadadominaoprogressiva.Osujeitossetornacapazde
submeteroexistenteporalgoqueseacomodenatureza,quedemonstreumaautolimitaofrenteaoexistente.
Essaacomodaopersistesobreaspulseshumanascomoumprocessosocial,oqueincluioprocessovital
dasociedadecomoumtodo.Mas,comoresultadoejustamenteemvirtudedasubmisso,anaturezavolta
sempreatriunfarsobreseudominador,quenoseassemelhouaelaporsimplesacaso,primeiramentepela
magiae,porfim,pelarigorosaobjetividadecientfica.Noprocessodeassimassemelharse(aeliminaodo
sujeitopormeiodesuaautoconservao)seinstauracomoocontrriodoqueelemesmosejulga,ouseja,
comopuraeinumanarelaonatural,cujosmomentos,culpavelmenteemaranhadosnecessariamenteseopem
entresi.Oespritomantmseantiquadofrenteaodomnioprogressivodanaturezaeosurpreendeapechade
magiacomaqual,emoutrostempos,eletinhadesignadoascrenasnaturais.Pretendiasuplantarailuso
subjetivapelopoderdosfatoseacabaportornarfalsidadesuaprpriaessncia,aobjetividadedaverdade.A
adaptaonoultrapassaasociedade,quesemantmcegamenterestrita.Aconformaosrelaesse
debatecomasfronteirasdopoder.Todavia,navontadedeseorganizaressasrelaesdeumamaneiradignade
sereshumanos,sobreviveopodercomoprincpioqueseutilizadaconciliao.Dessemodo,aadaptaose
reinstalaeoprprioespritoseconverteemfetiche,emsuperioridadedomeioorganizadouniversalsobretodo
fimracionalenobrilhodafalsaracionalidadevazia.Ergueseumaredomadecristalque,porsedesconhecer,
julgaseliberdade.Eessaconscinciafalsaseamalgamaporsimesmaigualmentefalsaesoberbaatividade
doesprito.
Essadinmicaidnticadaformaocultural,quenoumainvariante:diferentedepocaparapocapor
seucontedoesuasinstituies,enosedispeatransferncias.Oconceitodeformaoseemancipoucom
aburguesia.Caracteresoutipossociaisdofeudalismo,comoofidalgoeogentleman,eespecialmenteaantiga
erudioteolgica,sedespiramdeseusertradicionaledesuasdeterminaesespecficaseseemanciparam
dasunidadesvitaisdeque,atento,tinhamestadoimpregnadas.Aformaotornouseobjetodereflexoe
conscientedesimesma,foidevolvidapurificadaaoshomens.Suarealizaohaveriadecorresponderauma
sociedadeburguesadesereslivreseiguais.Esta,porm,aomesmotemposedesentendeudosfinsedesua
funoreal,como,decertomodo,ocorreradicalmente,porexemplo,comaestticakantianaquedefendeuma
finalidadesemfim.Aformaodeviaseraquelaquedissesserespeitodeumamaneirapuracomoseu
prprioespritoaoindivduolivreeradicadoemsuaprpriaconscincia,aindaquenotivessedeixadode
atuarnasociedadeesublimasseseusimpulsos.Aformaoeratidacomocondioimplcitaaumasociedade
autnoma:quantomaislcidoosingular,maislcidootodo.Contraditoriamente,noentanto,suarelaocom
umaprxisulteriorapresentousecomodegradaoaalgoheternomo,comopercepodevantagensdeuma
irresolvidabellumomniumcontraomnes.Semdvida,naidiadeformaoculturalnecessariamentesepostula
asituaodeumahumanidadesemstatusesemexplorao.Quandosedenigrenaprticadosfinsparticulares
eserebaixadiantedosquesehonramcomumtrabalhosocialmentetil,traiseasimesma.Noinocentapor
suaingenuidade,esefazideologia.Senaidiadeformaoressoammomentosdefinalidade,essesdeveriam,
emconseqncia,tornarosindivduosaptosaseafirmaremcomoracionaisnumasociedaderacional,como
livresnumasociedadelivre.Nomodeloliberal,issoseriatantomelhoratingidoquantomaiscadaumestivesse
formadoporsimesmo.Equantomenosasrelaessociais,emespecialasdiferenaseconmicas,cumprem
estapromessa,tantomaisenergicamenteseestarproibidodepensarnosentidoenafinalidadedaformao
cultural.Nessesentido,nemsepodedenunciarqueela,sozinha,nogaranteumasociedaderacional.Nose
querliberaraesperana,desdeoprincpioenganosa,dequeelapoderiaextrairdesimesmaedaraoshomens
oquearealidadelhesrecusa.Osonhodaformaoalibertaodaimposiodosmeiosedaestpidae
mesquinhautilidadefalsificadoemapologiadeummundoorganizadojustamenteporaquelaimposio.No
idealdeformao,queaculturadefendedemaneiraabsoluta,sedestilaasuaproblemtica.
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

2/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

Oprogressodaformaoculturalqueajovemburguesiaassumiufrenteaofeudalismonoflui,demodoalgum,
todiretamentequantoaquelaesperanasugeria.QuandoaburguesiatomoupoliticamenteopodernaInglaterra
dosculoXVIIenaFranadoXVIII,estava,dopontodevistaeconmico,maisdesenvolvidaqueosistema
feudal.Etambmmaisconsciente.Asqualidadesqueposteriormentereceberamonomedeformaocultural
tornaramaclasseascendentecapazdedesempenharsuastarefaseconmicaseadministrativas.Aformao
nofoiapenassinaldaemancipaodaburguesia,nemapenasoprivilgiopeloqualosburguesesse
avantajaramemrelaospessoasdepoucariquezaeaoscamponeses.Semaformaocultural,dificilmente
oburgusteriasedesenvolvidocomoempresrio,comogerenteoucomofuncionrio.Assimqueasociedade
burguesaseconsolidaejascoisassetransformamemtermosdeclassessociais.Quandoasteorias
socialistassepreocuparamemdespertarnosproletriosaconscinciadesimesmos,oproletariadonose
encontrava,demaneiraalguma,maisavanadosubjetivamentequeaburguesia.Nofoiporacasoqueos
socialistasalcanaramsuaposiochavenahistriabaseandosenaposioeconmicaobjetiva,enono
contextoespiritual.Osdominantesmonopolizaramaformaoculturalnumasociedadeformalmentevazia.A
desumanizaoimplantadapeloprocessocapitalistadeproduonegouaostrabalhadorestodosos
pressupostosparaaformaoe,acimadetudo,ocio.Astentativaspedaggicasderemediarasituaose
transformaramemcaricaturas.Todaachamada"educaopopular"aescolhadessaexpressodemandou
muitocuidadonutriusedailusodequeaformao,porsimesmaeisolada,poderiarevogaraexclusodo
proletariado,quesabemosserumarealidadesocialmenteconstituda.
Porm,acontradioentreformaoculturalesociedadenoapresentacomoresultadoapenasumaincultura
doantigoestilo,acamponesa.Hojeaszonasruraissosobretudofocosdesemicultura.Omundoprburgus
deidias,essencialmentevinculadoreligiotradicional,serompeualisubitamente,oquemuitosedeveaos
meiosdecomunicaodemassa,emespecialordioeateleviso.Ocampofoiconquistadoespiritualmente
pelaindstriacultural.Noentanto,oaprioridoconceitodeformaopropriamenteburgus,aautonomia,no
tevetempoalgumdeconstituirseeaconscinciapassoudiretamentedeumaheteronomiaaoutra.Nolugarda
autoridadedaBblia,seinstauraadodomniodosesportes,datelevisoedas"histriasreais",queseapiam
napretensodeliteralidadeedefacticidadeaqumdaimaginaoprodutiva.Sabesecomoseapresentoua
ameaaseguinte,quenoReichhitlerianomostrousemuitomaisdrsticadoquejulgadaporumamera
sociologiadaformao.Paraumaaomaisprximaurgenteumapolticaculturalsocialmentereflexivae,
aindaassim,poucoseriacentralnoquedizrespeitosemiformaocultural.Mastambmachanceladesta
ltimacontinuousendotoburguesacomoaprpriaidiadeformao.Temafisionomiadalowermiddleclass.
Aformaoculturalnoapenassemantevenela,comoatserveaosinteressesdosquenoparticipamdo
privilgiodaformao.Umprofissionalqueconsertardiosoumecnicodeautomveisconsideradoinculto,
dentrodoscritriostradicionaise,noentanto,precisa,nocotidianodesuaprofisso,dominarmuitos
conhecimentosedestrezasquenopoderiaadquirirselhefaltassetodoosabermatemticoedascinciasda
naturezaque,alis,ecomojdemonstrouThorteinVeblen,estmuitomaisaoalcancedaclasseinferiordoque
aarrognciaacadmicareconhece.
Afenomenologiadaconscinciaburguesanobastaporsisparaexplicaranovasituao.Contrariamente
conscinciaqueasociedadeburguesatinhadelamesma,oproletariado,aocomearocapitalismoavanado,
erasocialmenteextraterritorial,objetodasrelaesdeproduoessujeitoenquantoprodutor.Osprimeiros
proletriosforampequenosburgueses,artesosecamponesessemposses,e,almdisso,oriundosderegies
cujaformaosocialnoeraaindaburguesa.Easpressesdascondiesdevida,odesmedidoprolongamento
dajornadadetrabalhoeodeplorvelsalrioduranteosdecnios,aquesereferemOCapitaleaAcondiodas
classestrabalhadorasnaInglaterra,osmantiveramaindamaisexcludosdanovasituao.Emboranadatenha
mudadodesubstancialnotocanteaofundamentoeconmicodasrelaesoantagonismoentreopoderea
impotnciaeconmicanemquantoaoslimitesobjetivamentefixadosdaformaocultural,aideologiase
transformoudeumamaneiramuitomaisradical.Aideologiaencobreamplamenteagrandeciso,inclusive
quelesaquemcabesuportarlheacarga.Estesficaramemaranhadosnarededosistemaduranteosltimos
cemanos.Otermosociolgicoparaissosechamaintegrao.Paraaconscincia,asbarreirassociaisso,
subjetivamente,cadavezmaisfluidas,comosevhtantotemponaAmrica.Porinmeroscanais,se
fornecemsmassas,bensdeformaocultural.Neutralizadosepetrificados,noentanto,ajudamamanterno
devidolugaraquelesparaosquaisnadaexistedemuitoelevadooucaro.Issoseconsegueaoajustaro
contedodaformao,pelosmecanismosdemercado,conscinciadosqueforamexcludosdoprivilgioda
culturaequetinhammesmoqueserosprimeirosaseremmodificados.Esteprocessodeterminado
objetivamente,noseiniciamalafide.Aestruturasocialesuadinmicaimpedemaessesnefitososbens
culturaisqueoferecemaonegarlhesoprocessorealdaformao,quenecessariamenterequercondiespara
umaapropriaovivadessesbens.Masofatodequeosmilhesqueantesnadasabiamdessesbenseque
agoraseencontraminundadosporelesestejammuitoprecariamentepreparadosparaisso,nemmesmodo
pontodevistapsicolgico,talveznosejaaindaomaisgrave.Ascondiesdaprpriaproduomaterial
dificilmentetoleramotipodeexperinciasobreaqualseassentavamoscontedosformativostradicionaisque
setransmitiam.Porisso,tudooqueestimulaaformaoacabaporcontrairlheosnervosvitais.Emmuitos
lugaresjobstruiu,comopedantismoincuooupresunosainsubordinao,ocaminhodoamanh.Quem
compreendeoquepoesiadificilmenteencontrarumpostobempagocomoautordetextospublicitrios.A
diferenasemprecrescenteentreopodereaimpotnciasociaisnegaaosimpotentesetendencialmente
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

3/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

tambmaospoderososospressupostosreaisparaaautonomiaqueoconceitodeformaocultural
ideologicamenteconserva.Justamenteporissoseaproximammutuamenteasconscinciasdasdiferentes
classes,aindaque,comomostramasltimaspesquisas,notantocomopareciahpoucosanos.Almdo
mais,podesefalardeumasociedadeniveladadeclassesmdiasapenaspsicosocialmente,e,emtodocaso,
tendoemcontaasflutuaespessoais,masnodeumamaneiraestruturalobjetiva.E,noentanto,tambm
subjetivamenteaparecemambasascoisas:ovudaintegrao,principalmentenascategoriasdeconsumo,ea
persistentedicotomiaondequerqueossujeitossedeparemcomantagonismosdeinteressesfortemente
estabelecidos.Comoresultado,logoaunderlyingpopulationtornase"realista",easoutrassesentemporta
vozesdosideais.Noentanto,comoaintegraoideologia,tambmporserideologiafrgil,
desmoronvel.
Tudoisso,certamente,bastanteousado.Masprpriodosestudostericosquenocoincidamcomosdados
daspesquisas,queseexponhamaisso,queavancememexcessoouquesegundoalinguagemda
investigaosocialseinclinemparageneralizaesfalsas.Foiporissomesmoquesefeznecessrio,para
almdasnecessidadesadministrativasecomerciais,odesenvolvimentodosmtodosempricosociolgicos.
Semaqueleousadoexagerodaespeculao,semomomentoinevitveldaficonateoria,issonuncateriase
tornadopossvel.Tudosereduziriaameraabreviaturadefatos,que,intactos,ficariamaqumdocientficoedo
significativo.Semdvida,tantoatesedanecrosedaformaoculturalcomoadasocializaodasemicultura
ousemiformao,desuadifusonasmassas,teriamquesechocaremcomosdadosempricos.Omodeloda
semiformao,todaviacaracterizahojeacamadadosempregadosmdios,ficandoclaroqueseriato
impossvelespecificarunivocamentetantoseusmecanismosnascamadaspropriamentebaixasquantoa
conscincianiveladatomadademodoglobal.Medidanasituaoaquieagora,aasserodauniversalidadeda
semiculturaindiferenciadaeexagerada.Nopoderiasubsumir,emabsoluto,todososhomensetodasas
camadasindiscriminadamentesobaqueleconceito,masdelineiaumatendncia,esboaafisionomiadeum
espritoquetambmdeterminariaamarcadapocasetivssemosquerestringirquantitativaequalitativamente
ombitodesuavalidade.possvelqueinmerostrabalhadores,pequenosempregadoseoutrosgrupos,
graassuaconscinciadeclasseaindaviva,emboradebilitada,nocaiamnasmalhasdasemiformao.
Porm,estassotofortesapartirdaproduo,seuestabelecimentoesttodeacordocomosinteresses
decisivoseseadequamtantosmanifestaesculturaisatuais,quesuarepresentatividadeseimpe,mesmo
semachanceladaestatstica.Noentanto,aindaaformaoculturaltradicional,mesmoquequestionvel,o
nicoconceitoqueservedeanttesesemiformaosocializada,oqueexpressaagravidadedeumasituao
quenocontacomoutrocritrio,poisdescuidousedesuaspossibilidades.Nosequeravoltadopassadoe
nemseabrandaacrticaaele.Nadasucedehojeaoespritoobjetivoquenoestivessejinscritoneledesdeos
temposmaisliberaisouque,pelomenos,noexijaocumprimentodevelhaspromessas.Oqueagorase
denuncianodomniodaformaoculturalnosepodeleremnenhumoutrolugaranoseremsuaantigafigura,
que,comosempre,tambmideolgica.Potencialmenteforamcortadosospetrificadosrecursoscomqueo
espritopodiaescapardaformaoculturaltradicionalesobrepassla.Amedidadanovaperversidadea
anterior.Revelasenummomento,poisestcondenada,frenteformaltimadoconstrangimento,comouma
corquetentamanterostonsquesedesvanecem.Sporela,enoporqualquerlaudatiotemporisacti,quese
recorreformaotradicional.
Noclimadasemiformao,oscontedosobjetivos,coisificadosecomcarterdemercadoriadaformao
cultural,perduramcustadeseucontedodeverdadeedesuasrelaesvivascomosujeitovivo,oqual,de
certomodo,correspondesuadefinio.Ofatodequeseunometenhaadquiridohojeasmesmas
ressonncias,antiquadasepretensiosas,de"educaopopular"noindicaqueessefenmenotenha
desaparecido,esimqueseucontraconceito,precisamenteodeformaonicoquelhedavacertosentido,
perdeusuaatualidade.Daformaosparticipam,parasuaditaoudesdita,indivduossingularesqueno
caraminteiramentenestecrisolegruposprofissionalmentequalificados,quesecaracterizamasimesmos,com
muitaboavontade,comoelites.Contudoaindstriacultural,emsuadimensomaisamplatudooqueo
jargoespecficoclassificacomomdia,perpetuaessasituao,explorandoa,eseassumindocomocultura
emconsonnciacomaintegrao,oque,seformesmouma,noseraoutra.Seuespritoasemicultura,a
identificao.Asgrosseiraspilhriassobreosnovosricosqueconfundempalavrasestrangeiraspersistem
teimosamente,porqueexpressamummecanismoquelevatodososqueriemjuntosailudiremsedeterem
conseguidoaidentificao.Eisumatentativacondenadaaofracasso.Ailustrao,provindadeoutrapoca,
passoudemaneiranatural,aosindivduosdospasespermeadospelocapitalismoaidiadequeeramlivrese
autodeterminados,oquelhespermitiaeobrigavaanosedescuidaremdenadadeixaremsemserensinado,ou,
de,pelomenos,mostraremumcomportamentoquetransmitissetalimpresso.Slhespareceupossvelsobo
signodoquelhesvemcomoesprito,aformaoculturalobjetivamentearruinada.Assim,pois,atotalitria
figuradasemiformaonopodeexplicarsesimplesmenteapartirdodadosocialepsicologicamente,mas
incluialgopotencialmentepositivo:queoestadodeconscincia,postuladoemoutrotemponasociedade
burguesa,remeta,porantecipao,possibilidadedeumaautonomiarealdaprpriavidadecadaum
possibilidadequetalimplantaorechaouequeselevaaempurrescomomeraideologia.Porm,aquela
identificaotendeafracassar,porqueosersingularnadarecebeemrelaoaformaseestruturasdeuma
sociedadevirtualmentedesqualificadapelaonipotnciadoprincpiodetrocanadacomoqual,sobcerta
proteo,pudesseidentificarsedealgumaforma,nadasobreoqualpudesseformarseemsuarazo
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

4/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

propriamentedita.Poroutrolado,opoderdatotalidadesobreoindivduoprosperoucomtaldesproporoque
temquereproduziremsiessevaziodeforma.Oqueantesestavadetalmodoconfiguradoqueossujeitos
podiamconseguirasuaimagem,problemtica,quefossetemessaorigempormelesestotodestitudos
deliberdadequesuavidaconjuntanosearticulacomoverdadeira,poislhesfaltaonecessrioapoioemsi
mesmos.Fatoqueficaexpressoempalavrasfortescomo"ideal"ou"modelo",nasquaisveminscritasua
prpriaimpossibilidade.Ficaevidenteopesarquenosmarcaaausnciadeumcosmosocialeespiritualque
fosse,parafalarcomoHegel,"substancial",sempresses,mas,paraoindivduo,inquestionavelmente
obrigatrio.Ficaevidenteopesarpelaausnciadeumatotalidadejustaereconciliadacomosingular.Aquelas
palavrasacusam,aomesmotempo,aavidezporerigirtalsubstancialidadearbitrariamente,semelhanado
quejfaziaNietzschecomsuasnovasleiseosensriolingsticoestagorademasiadoobtusoparasentir
quejustamenteocompassodeviolnciaaquetendeexignciadeideaisdesmenteasubstancialidadedeque
seestendamasmos.Esteimpulsodofascismolhesobreviveu,masremontaatprpriaidiadeformao,
que,poressncia,antinmica.Aformaotemcomocondiesaautonomiaealiberdade.Noentanto,remete
sempreaestruturasprcolocadasacadaindivduoemsentidoheteronmicoeemrelaosquaisdeve
submeterseparaformarse.Daque,nomomentomesmoemqueocorreaformao,elajdeixadeexistir.Em
suaorigemestj,teleologicamente,seudecair.
Osideaissoumconglomeradodenoesideolgicasqueseinterpementreossujeitosearealidade,ea
filtram.Estodetalmodocarregadasafetivamente,quearationopodedesalojlasaleatoriamente.Ea
semiculturaasune.Anocultura,comomeraingenuidadeesimplesignorncia,permitiaumarelaoimediata
comosobjetose,emvirtudedopotencialdeceticismo,engenhoeironiaqualidadesquesedesenvolvem
naquelesnointeiramentedomesticados,podiaelevlosconscinciacrtica.Eisaalgoforadoalcanceda
semiformaocultural.Entreascondiessociaisparaaformaoseencontrava,entreoutras,deummodo
essencial,atradio,que,segundoadoutrinadeSombarteMaxWeber,umatradioprburguesa
inconcilivelcomaracionalidadeburguesa.Noentanto,aperdadatradio,comoefeitododesencantamentodo
mundo,resultounumestadodecarnciadeimagenseformas,emumadevastaodoespritoqueseapressa
emserapenasummeio,oque,deantemo,incompatvelcomaformao.Nadaretmoesprito,ento,para
umcontactocorporalcomasidias.Aautoridadefaziamediao,maismalquebem,entreatradioeos
sujeitos.Aformaosedesenvolviasocialmentedamesmamaneiracomo,segundoFreud,aautonomia,o
princpiodoego,brotadaidentificaocomafigurapaterna,enquantoqueascategoriasaquesechegapor
intermdiodestasevoltamcontraairracionalidadedasrelaesfamiliares.Asreformasescolares,cuja
necessidadenosepodecolocaremdvida,descartaramaantiquadaautoridade,mastambmenfraqueceram
maisaindaadedicaoeoaprofundamentontimodoespiritual,aqueestavavinculadaaliberdadeeesta
contrafiguradaviolnciaseatrofiasemela,conquantonocaibareativaropressesporamorliberdade.
QuemtendofreqentadoescolanoterseemocionadoalgumavezcomapoesiadeSchillereospoemasde
Horcioquedeviaaprenderdecr?Eaquemosvelhospaisnoterocausadoarrepiosdeextremaemoo
quando,semqueselhespedissemeinesperadamente,recitavamtextosdequeserecordavamainda,
compartilhadosassimnumacomunhocomosmaisjovens?Comcerteza,dificilmentesepediriahojeque
algumaprendessealgodecr:apenaspessoasmuitoingnuasestariamdispostasaapoiarsenatoliceena
mecanicidadedesseprocessoporm,assimseprivaointelectoeoespritodeumapartedoalimentodeque
senutreaformao.possvelqueacrenanointelectoounoespritohajasecularizadooteolgico,tornando
oalgonoessencial,equeachamadageraojovemadeprecie,masqueorecuperesoboutraforma.Onde
essaideologiafalta,instalaseumaideologiapior.O"homemdeesprito",expressohojetodesacreditada,
umcartersocialemextino.Opretensorealismoqueosucede,noentanto,noestmaisprximodas
coisas,massimplesmentedisposto,scustasdequaisquertoilandtrouble,aocuparumaexistnciaespiritual
eaapoderarsedoqueestalhetraga.Assimdesaparecemosjovensoucompositoresquesonhememser
grandespoetasoucompositoresporisso,digoexagerando,noexistemadultosquesejamgrandestericosda
economia,nem,emdefinitivo,nenhumcomverdadeiravocaopoltica.Aformaoculturalrequeriaproteo
diantedasatraesdomundoexterior,certasponderaescomosujeitosingular,eatlacunasde
socializao."Entendoalinguagemdoter,jamaisalinguagemdoshomens",escreviaHoelderlincentoe
cinqentaanosdepois,umjovemqueassimpensasseseriaobjetodechacotasouseriaentregue,soba
alegaodeautismo,aumbenvolotratamentopsiquitrico.Sesedeixoudesentiradiferenaentrea
linguagemdoterouseja,aidiadeumaverdadeiralinguagem,adascoisasmesmaseaprticada
comunicao,omesmoocorreucomaformaocultural.inteiramentecertoqueaformaoalem,emsua
melhorpoca,noincluiu,comoregrageral,oconhecimentodafilosofiacontempornea,queinclusivenosanos
de1790e1830estavareservadaaalgunspoucos.Estafilosofia,semdvida,eraimanenteformao:nos
geneticamenteinspirouafigurascomoHumboldteSchleiermachersuasconcepesdaessnciadaformao
cultural,comotambmqueoncleodoidealismoespeculativo,adoutrinadocarterobjetivodoesprito,
transcendentepessoasingularmeramentepsicolgica,eraaomesmotempooprincpiodaformaocultural.
Oqueexclusivamenteespiritual,equeaoutracoisanopodeservirdiretamente,nodevesermedidoapenas
porsuafinalidade.Airrevogvelquedadametafsicaesmagouaformao.Nosetratadeumestadodecoisas
isoladodahistriadoesprito,quetambmsocial.Oespritoestvinculadoaissoenocabeesperarque
ningumprovesuaidentidadesocialnemcomele,nem,emgeral,comsuaobjetivaocomoformaocultural.
Eodesideratum,todesejadoportodos,deumaformaoquepossaserexaminadaondequerquevenhaaser
postaemquestoapenasasombradaquelaexpectativa.Aformaoculturalcontrolvel,quesetransformou
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

5/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

asimesmaemnormaeemqualificaesequivaleculturageralquesedegeneranopalavrriodovendedores.
Omomentodeespontaneidade,talcomoglorificadonasteoriasdeBergsonenosromancesdeProust,etal
comocaracterizaaformaoenquantoalgodistintodosmecanismosdedomniosocialdanatureza,se
decompenaagressivaluzdasavaliaes.Aformaoesquivasedoautodidatismo,derduaconquista
pelosprpriospunhose,seadquirida,tendemposse.Mas,justamente,porqueescapadavontade,est
envolvidonoculpvelcontextodoprivilgio.Apenasnonecessitamadquirila,nempossula,aquelesque,a
todososttulos,japossuem.Dessamaneira,caisenadialticadaliberdadeedafaltadeliberdade.
Sucessoradaantigafaltadeliberdadenopossvelquemaisdecaia,noentanto,noserealizacomo
liberdademeramentesubjetiva,enquantopersistamascondiesqueobjetivamenteanegam.
NosEstadosUnidos,opasmaisavanadodomundoburgusosdemaisvosealinhandoatrsdele,
grossomodoseobservaacarnciadeimagensdeformasdaexistnciacomocondiosocialdasemiformao
universal.Otesourodeimagensreligiosas,querevestiaoserexistentedecoresquesuplantavamoexistente,
vaisedefinhando,assimcomoocorreucomasimagensirracionaisdofeudalismo,queaosedesenvolveremse
haviamamalgamadocomasimagensreligiosas,equeseextinguiram.Nadarelacionadocomofolclorearcaico
podesobreviver.Mas,ogravequeaprpriaexistncialiberadanoadquiresentidocomoalgoque,tendo
perdidooencantamento,permaneceassimcomoprosaicoentendimentonegativo.Avida,modeladaatsuas
ltimasramificaespeloprincpiodaequivalncia,seesgotanareproduodesimesma,nareiteraodo
sistema,esuasexignciassedescarregamsobreosindivduostoduraedespoticamente,quecadaumdeles
nopodesemanterfirmecontraelascomocondutordesuaprpriavida,nemincorporlascomoalgo
especficodacondiohumana.Daqueaexistnciadesconsolada,aalma,quenoatingiuseudireitodivino
navida,tenhanecessidadedesubstituirasperdidasimagenseformasatravsdasemiformao.Odisparatede
seuselementos,quechegamaocatico,earennciaplenaracionalidade,inclusivedeseusmembradisiecta
isolados,favorecemamitologizaoatravsdeumaconscinciaindigente.RecorrendoaoselvagemOeste,os
meiosdemassasadotaramumamitologiasubstitutivaqueemnadasecomparaaosfatosdeumpassadobem
prximoainda.Asestrelasdecinema,ascanesdesucessocomsuasletraseseusttulosirradiamumbrilho
igualmentecalculado.Palavrascomasquaisomanofthestreetporsuaveztambmmitolgiconada
conseguiriaimaginar,conseguempopularidadeprecisamenteporessavacuidade.Umacanofamosadiziade
umamoa"Youarearhapsody",semqueningumpercebesseoquopoucolisonjeiraacomparaocom
umarapsdia,queumtipodecomposioinforme,umamiscelneasemelhanadeumpotpourri.Por
vezes,semblantesfemininosmuitocuidadosequasesempredeumabelezaestonteanteseexplicampor
simesmoscomopictografiadasemiformao,rostoscomoodaMontespanouodeLadyHamilton,incapazes
deproferirqualquerfraseoriginalanoserospalavrriosvaziosquecadasituaoesperadelas,epodemser
eliminadosvontadecomoEvelynWaughtobemcomentou.Asemiformaonoseconfinameramenteao
esprito,adulteratambmavidasensorial.Ecolocaaquestopsicodinmicadecomopodeosujeitoresistira
umaracionalidadeque,naverdade,emsimesmairracional.
Noentanto,comoformaoculturalediferenciaoseequivalem,seseeliminamosmomentosde
diferenciaocujaorigemsocialequeconstituemaformaoemseulugarapareceumsucedneo.A
perenesociedadedostatusabsorveosrestosdaformaoeostransformaemsmbolosdaquele.Naverdade,o
statusnuncaestevealheioformaoburguesa,quedesdesempresehaviadegradadoaodissociardopovo
seuschamadosldereseosquesabiamolatim,comodeclarouSchopenhauercomtodaingenuidade.Ssoba
proteodosmurosdessesprivilgiospodiamprseemaoaquelasforashumanasque,voltadasparaa
prtica,inaugurassemumasituaosemprivilgios.Masessadialticadaformaoficaimobilizadaporsua
integraosocial,porumaadministraoimediata.Asemiformaooespritoconquistadopelocarterde
fetichedamercadoria.Damesmamaneiraqueocarterouimagemsocialdocomercianteedobalconistados
velhostemposproliferacomoculturadeempregadosKarlKraus,queinvestigouaorigemdoprocesso,
chegavaafalardeumaditaduraestticadobalconista,osrespeitveismotivosdelucrodaformao
encobriram,comoummofo,oconjuntodacultura.Eessasituaojadquireconscinciadoqueasepara
daquelesofatodequeonovoototalitrio.Pormasemiformaocultural,comoprogressodaintegrao,
sedesfezdesuapurezaassimcomoaculturadosempregadosliquidouobalconista.Abraatambmao
espritoquetinhaemoutrostempos,eopodacomoconvmssuasnecessidades.Assim,aopretender
participarparisitariamentedesteprestgiojalgodiminudo,pordespojarsedodistanciamentoedopotencial
crtico,excluisedoprprioprestgio.Temosummodelodissonodestinodoschamadosclssicos.Na
Alemanha,oqueseexigianasediesdessasobrasdurantetodoosculoXIXpormaisquejexistissem
interesseseditoriaisesuspeitosmecanismossociaisdeseleoeraquemantivesseumaorientao
formativa,que,noentanto,japresentavasintomasdedegenerao.Schillereraomodelodaformaocultural
destiladaapartirdesentenas.Pormaindaqueestafrgilautoridadetenhaacabado,desesuspeitarqueas
geraesjovenssvezesnoconheamsequerosnomesdemuitosclssicosconsagradosaosquais,em
outrostempos,foraprecipitadamenteconcedidaaimortalidade.Aenergiadesapareceudasidiasquea
formaocompreendiaequelheinsuflavamvida.Nematraemoshomenscomoconhecimento,poisse
consideraqueficarammuitoatrsdacincia,nemlhesservemcomonormas.Destemodo,aliberdadeea
humanidade,emcertograu,perderamsuaforaresplandecentenointeriordatotalidadequeseenclausurounum
sistemacoercitivo,jquelhesimpedetotalmenteasobrevivncia.Tampoucopermanecesuaobrigatoriedade
esttica,poisasformasespirituaisqueencarnamsovistascomoalgoesmaecido,cheiodefraseserecheado
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

6/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

deideologia.Nosomenteestodesregradososbensdaformaoculturalparaaquelesquenosocultos,
mastambmemsimesmos,porseucontedodeverdade.Averdadenoatemporal,invarivel,comoqueria
oidealismo,mastemvidanadinmicahistricosocial,comooshomens,epodeesvanecerse.
Naverdade,oprogressoevidente,aelevaogeraldonveldevidacomodesenvolvimentodasforas
produtivasmateriais,nosemanifestanascoisasespirituaiscomefeitobenfico.Asdesproporesresultantes
datransformaomaislentadasuperestruturaemrelaoinfraestrutura,aumentaramoretrocessoda
conscincia.Asemiformaoseassentaparasitariamentenoculturallag.Dizerqueatcnicaeonveldevida
maisaltoresultamdiretamentenobemdaformao,poisassimtodospodemchegaraocultural,uma
ideologiacomercialpseudodemocrtica.Musicgoesintomassproduction:ideolgicooatodesechamarde
esnobeaquemaissoserefira.Podeseratestadopelainvestigaosocialemprica.Assim,naAmrica,
EdwardSchumanndemonstrou,emgenialestudo,que,entredoisgrupossemelhantesqueescutavama
chamadamsicaerudita,umemaudiesaovivoeoutroapenaspelordio,ogrupodordioreagiacommaior
superficialidadeemenorentendimento.Domesmomodoqueparaestesamsicasriasetransformava
virtualmenteemmsicadediverso,asformasespirituais,emgeral,queatingemoshomenscomoimpactodo
repentinoqueKierkegaardequiparavaaodemonacotornamsebensculturaiscongelados.Arecepo
deixadeobedeceracritriosimanentesparaseconformaraoqueoclientecrobterdeles.Mas
simultaneamentecomaelevaodonveldevida,crescemasreivindicaesdeumaformaocomondice
paraserconsideradointegrantedacamadasuperior,daqual,alis,cadavezmenossedistingue
subjetivamente.Comoresposta,seincentivamcamadasimensasapretenderumaformaoquenotm.O
queantesestavareservadoaoricaoeaonouveauricheseconverteuemespritopopular.Umgrandesetorda
produodaindstriaculturalvivedessanovarealidadee,porsuavez,incentivaessanecessidadepor
semicultura.Asbiografiasromanceadas,queinformamsobreosfatosculturaismescladosaidentificaes
baratasevazias,ouoresumodecinciasinteiras,comoaarqueologiaouabacteriologia,adulteradascom
impressionantedesfaatez,convencemoleitordequeestaucourant.Confiantenaignorncia,omercado
culturaldelasenutreeaelareproduzerefora.Aalegreedespreocupadaexpansodaformaocultural,nas
condiesvigentes,,demodoimediato,suaprpriaaniquilao.
Advidasobreovalorclaramenteilustradodepopularizaraformaoculturalnascondiespresentesse
apresentasobasuspeitadereacionarismo.Porexemplo,nopossvelseoporapublicaesdetextos
filosficosimportantesdopassadoemediesdebolso,soboargumentodequeosdanosatinjamaprpria
substnciadasobras,suasformasefunes,poisistotornariaseuautorumridculodefensordeumaidiade
formaojhistoricamentesuperadaesserviriaparaconfirmaragrandezaeexcelnciadealguns
dinossauros.Defato,seriainsensatoquerersegregartaistextosemediescientficas,emediesreduzidase
custosas,quandooestadodatcnicaeointeresseeconmicoconvergemparaaproduomassiva.Issono
significa,porm,quesedevaficarcego,pormedodoinevitvel,diantedesuasimplicaes,nem,sobretudo,
diantedofatodequeentraemcontradiocomaspretensesimanentesdedemocratizaraformaocultural.
Somenteumaconcepolineareinquebrantveldoprogressoespiritualplanejacomneglignciasobreo
contedoqualitativodaformaoquesesocializacomosemiformao.Frenteaela,aconcepodialticano
seenganasobreaambigidadedoprogressoemplenatotalidaderepressiva.Oqueosantagonismosenrazam
quetodososprogressosemrelaoconscinciadaliberdadecooperaramparaquepersistaafaltade
liberdade.Estafaltadeliberdadeesferaglobalsobreaqualbrilhaafrasecomovedoramenteilusria,extrada
doantigorepertriodeidiassocialdemocrticaselemaanalisadoporBenjaminemumadesuasteses
histricofilosficas:"Nossacausaestficandocadavezmaisclaraeopovocadadiamaisesclarecido"...
Assimcomonaartenoexistemvaloresaproximadosequeumaexecuomedianamenteboadeumaobra
musicalnoexpressaemtermosmdiosseucontedopoistodaexecuoficasemsentidoquandono
inteiramenteadequada,assimtambmocorrecomaexperinciaespiritualcomoumtodo.Oentendidoe
experimentadomedianamentesemientendidoesemiexperimentadonoconstituiograuelementarda
formao,esimseuinimigomortal.Elementosquepenetramnaconscinciasemfundirseemsua
continuidade,setransformamemsubstnciastxicase,tendencialmente,emsupersties,atmesmoquando
ascriticam,damesmamaneiracomoaquelemestretoneleiroque,emseudesejoporalgomaiselevado,se
dedicoucrticadarazopuraeacabounaastrologia,evidentementeporqueapenasnelaseriapossvelunificar
aleimoralqueexisteemnscomocuestreladoqueestsobrens.Elementosformativosinassimilados
fortalecemareificaodaconscinciaquedeveriajustamenteserextirpadapelaformao.Assim,paraum
novatoqueseutilizadaticadeEspinosasemconheclaemconexocomadoutrinacartesianadesubstncia
ecomasdificuldadesdamediaoentrearesextensaearescogitans,asdefiniescomquecomeaesta
obraassumemcertaopacidadedogmticaeumcarterdearbitrariedadeconfusa,quesedesfazemsomente
quandoseentendeaconcepoeadinmicadoracionalismojuntamentecomopapelqueasdefinies
desempenhamnele.Oinicianteingnuonosaberoqueintentamtaisdefinies,nemquaisttuloslegaislhes
soinerentes,easabandonarcomoumdiscursoconfusoecomtaljuzo,ndicedeorgulhosubalterno,
talvezpasseasedefendercontratodaaclassedefilosofia,ou,sobaautoridadedeumnomefamoso,as
usartellesquelles.oqueocorre,porexemplo,nosmanuscritosdosamadoresquepensamsobreosentido
domundoequecolocamemfantasmagricacirculaocitaesdoschamadosgrandespensadoresemapoioa
seusincompetentesescritos.Easintrodueshistricaseasinterpretaesqueafastamdocontatodiretocom
asobrasedeseusfundamentosdificilmenteacrescentaroquelasdefiniesovaloreolugardevidosna
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

7/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

conscinciadequemseentregadita"tica"semestarfamiliarizadocomaproblemticaespecficacomaqual
Espinosaestemdilogo.Asconseqnciassoaconfusoeoobscurantismo,e,piorainda,umarelao
cegacomosprodutosculturaisnopercebidoscomotais,aqualobscureceoespritoaqueessesprodutos
culturaisdariamexpressoviva.Tudoisso,semdvida,estemcontradioflagrantecomaintenodeuma
filosofiaque,comousemjustia,somentereconheciacomofonteltimadoconhecimentooimediatamente
intuvel.Algosemelhanteacontececomtodososfilsofosecomoconjuntodaarte.Aidiadequeaspessoas
dotadasdegnioetalentofaamsuasobrasporsimesmasequeestassejamfacilmentecompreensveisno
passadeentulhodeumaestticabaseadanocultodognio.umaconcepoenganosa.Nadadoque,de
fato,sechameformaopoderserapreendidosempressupostos.
Umcasoextremopodeservircomoexemplo.NaAmricaexisteumlivroextraordinariamentedivulgadoGreat
Symphonies,deSigmundSpeath,queestconcebido,semquaisquerjustificativas,emrespostaauma
pressodasemiformao:adeque,paramostrarsinaisdapessoaculta,sedevereconhecerdeprontoasobras
sinfnicastpicaseobrigatriasnacrticamusical.Omtodoconsisteemcolocarletranosprincipaistemas
sinfnicosfreqentementecomassuntosestranhosaelesparaquepossamsercantadoseforcema
memorizaodefrasesmusicais,comoacontececomascanespopulares.Assim,otemaprincipaldaQuinta
SinfoniadeBeethovencantadocomaspalavrasIamyourFate,come,letmein!eaNonaSinfoniaest
cortadaemduaspartespoisseucomeonoseriasuficientementecantveleseumotivofinalest
"enfeitado"comotextoStand!Themightyninthisnowathand!.AosacordesdaSymphoniePathtique,de
Tchaikovski,Speathpropeosseguintesversos"deanlisecrticaememorizao":
Thismusichasalesspatheticstrain,
Itsoundsmoresaneandnotsofullofpain,
Sorrowisended,griefmaybemended,
ItseemsChaikovskiwillbecalmagain!
Estaexplosodebarbrie,quecomcertezaprejudicouaconscinciamusicaldemilhesdepessoas,nos
permiteaprendermuitotambmsobreasemiculturamaisdiscretaemdia.Asfrasesidiotasquealisecantam
nadatmavercomocontedodaobra,noentanto,aagarramechupamdeseuxitocomosanguessugas,
testemunhasconcludentesdofetichismodasemiculturaemsuasrelaescomosobjetos.Aobjetividadeda
obradearteficafalsificadapelapersonalizao,segundoaqualumafraseturbulentaqueseaquietasseemum
episdiolricoseriaumretratodeTchaikovski.EmboraTchaikovski,narealidade,jtomasseemcontaa
indstriacultural,acabaportersuamsicaretratada,soboclichdeeslavomelodioso,comoumaespciede
umquaseloucofurioso,cujascrises,felizmente,terminamemperodostranqilos.Almdisso,nasmsicas
sinfnicas,ostemasnosoomaisimportante,esimummeroinstrumento.Apopularizaoquedeslocaa
atenoparaostemassedesviadoessencial,queocursoestruturaldamsicacomoalgototal.Aodestacar
oatmico,asfragmentadasmelodiasisoladas,este,queseapresentacomorecursodedifuso,sabotao
prpriocontedoquepretendedifundir.Eisumaspectocujaqualificaonopodesermaisdelicadadoque
satnica.Muitodifcilmentealgumquetenhamemorizadoessestemascomtaisletrashorripilantesconseguir
depoislibertarsedesemelhantespalavraseescutaramsicacomoela,umtodoharmonioso.Ainformao
cultural,mascaradadegostoartstico,sedesnudacomodestruio.Aediodebolso,pormaisinocenteque
seja,levaemsipotencialmentealgumacoisadeSpaeth,enenhumaIlustraoqueserebaixasseapontode
acolheremsireflexesdessetipomereceriamantersesobessadenominao.
subjetivoomecanismoquefomentaoprestgiodeumaformaoculturalquejnoseacolheeque,em
geral,sobtmumaatualidadepormalogradaidentificao.Asemiculturacolocouaoalcancedetodosesse
clubeexclusivista.Onarcisismocoletivoalimentadoportalmecanismofazcomqueaspessoascompensema
conscinciadesuaimpotnciasocialconscinciaquepenetraatemsuasconstelaesinstintivas
individuaise,aomesmotempo,atenuemasensaodeculpapornoseremnemfazeremoque,emseu
prprioconceito,deveriamserefazer.Colocamseasimesmos,realouimaginariamente,comomembrosde
umsermaiselevadoeamplo,aqueacrescentamosatributosdetudooquelhesfaltaedequerecebemde
volta,sigilosamente,algoquesimulaumaparticipaonaquelasqualidades.Aidiadeformaoest
predestinadaaissoporque,analogamentealucinaoracial,exigedoindivduoapenasummnimoparaque
alcanceasatisfaodonarcisismocoletivo:bastaafreqnciaaumcertocolgioouinstituto,ou,ainda,a
simplesaparnciadeseprocederdeumaboafamlia.Aatitudeemqueserenemasemiculturaeonarcisismo
coletivoadedispor,intervir,adotararesdeinformados,deestarapardetudo.Afenomenologiadalinguagem
nomundoadministrado,queKarlKorndescreveurecentemente,emespecialquandoserefere"linguagemdo
presumido",claramenteaontologiadasemiformaoeasmonstruosidadeslingsticas,queinterpreta,so
ossinaisdeidentificaofracassadacomoespritoobjetivo.Mas,emtodoocaso,parasatisfazerosrequisitos
queasociedadedirigeaoshomens,aformaosereduzsmarcasdistintivasdaimannciaedaintegrao
sociais,eseconverte,semreservas,emalgoqueadmitatrocaseaproveitamentos.Amentiraque,por
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

8/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

comparao,seriaatinocentedaunidadedeformaoculturalepossecmoda,comaqualsedefendiana
Prssiaguilherminaodireitoeletivoporclasses,setransformouemdesatinadaverdade.Oespritoda
semiformaoculturalpregouoconformismo.Nosomenteseextraramosfermentosdecrticaedeoposio
contraospoderesestabelecidosquecaracterizavamaformaoculturalnosculoXVIII,comotambmfirmou
seoassentimentoaojexistenteesuaduplicaoespiritualsefazseuprpriocontedoesuaprpria
justificao.Aomesmotempo,acrticaficarebaixadaaummeioparaimpormedo,aumpuroborboletearse
superficialequeatingealeatoriamenteosadversriosqueelege.
Osemicultosededicaconservaodesimesmosemsimesmo.Nopodepermitir,ento,aquiloemque,
segundotodateoriaburguesa,seconstituaasubjetividade:aexperinciaeoconceito.Assimprocura
subjetivamenteapossibilidadedaformaocultural,aomesmotempo,emque,objetivamente,secolocatodo
contraela.Aexperinciaacontinuidadedaconscinciaemqueperduraoaindanoexistenteeemqueo
exerccioeaassociaofundamentamumatradionoindivduoficasubstitudaporumestadoinformativo
pontual,desconectado,intercambiveleefmero,equesesabequeficarborradonoprximoinstantepor
outrasinformaes.Emlugardotempsdure,conexodeumviveremsirelativamenteunssonoquese
desembocanojulgamento,secolocaum"isso"semjulgamento,algoparecidofaladessesviajantesque,do
trem,donomesatodososlugarespelosquaispassamcomoumraio,afbricaderodasoudecimento,onovo
quartel,prontosparadarrespostasinconseqentesaqualquerpergunta.Asemiformaoumafraquezaem
relaoaotempo,memria,nicamediaoquerealizanaconscinciaaquelasntesedaexperinciaque
caracterizouaformaoculturalemoutrostempos.Noporacasoqueosemicultofazalardedesuam
memria,orgulhosodesuasmltiplasocupaesedaconseqentesobrecarga.Talveztodoessebarulhoquea
ideologiafilosficaatualfazemtornodotemporesultedesteterseextraviadoparaoshomense,porisso,deva
serconjurado.E,assim,secompletamoconcretismo,toobservado,eoabstracionismo,queacimadetudos
tomaoindividualcomorepresentantedogeral,sobcujonomeseassume.Oconceitoficasubstitudopela
subsunoimperativaaquaisquerclichsjprontos,subtradoscorreodialtica,quedescobreseu
destrutivopodernossistemastotalitrios.Tambmlseadereforma"isso",quesecaracterizacomo
isolada,ofensivae,aomesmotempo,conformista.Noentanto,comoasemiformaoculturalseliga,apesarde
tudo,acategoriastradicionais,aqueelajnosatisfaz,anovafiguradaconscinciasabeinconscientemente
desuaprpriadeformao.Istoirritaeencolerizaasemiculturaquemsabedoquesetrataquersempreem
tudoserumsabicho.Umslogansemicultoqueviumelhorestemposodoressentimento,poisaprpria
semiculturaaesferadoressentimentopuro,masdeleacusaoquequerqueouseconservarafunode
autoconhecimento.Sobasuperfciedoconformismovigente,inconfundvelopotencialdestrutivoda
semiformaocultural.Aomesmotempoqueseapossafetichisticamentedosbensculturais,estsemprena
iminnciadedestrulos.
Associaseaparaniaaodelriodeperseguio.Achocanteafinidadedeumestadodeconscinciacomooda
semiculturacomosprocessospsicticos,inconscientes,seriaumaenigmticaharmoniapreestabelecidaseos
sistemasdelirantesnotivessemtambm,aoladodeseuvalorelugarnaeconomiapsicolgicadapessoa
individual,umafunosocialobjetiva.Substituemquelaintuioessencialqueficaobstrudapela
semiformao.Quemdispensaacontinuidadedojuzoedaexperinciasevprovido,portaissistemas,
apenascomesquemasparasubjugararealidade.Defatonoalcanamarealidade,mascontentamseem
compensaromedodiantedoincompreendido.Osconsumidoresdeprfabricadospsicticossesentem
resguardados,assim,portodosaquelesigualmenteisolados,que,emseuisolamentonumaalienaosocial
radical,acabamunidosporumainsniacomum.Asatisfaonarcisistadeseremsegredoumdosescolhidos
entreosdemaisescolhidosdispensaenquantosobrepassaetranscendeosinteressesmaisprximoso
confrontocomarealidade,emqueoantigoEgo,segundoFreud,tinhasuatarefamaisnobre.Osdelirantes
sistemasdasemiformaoculturaldoumcurtocircuitonapermanncia.Costumaseexplicarapropenso
coletivasformasdeconscincia,queSoreleRosenbergbatizaramunanimementecomomitos,afirmandose
quearealidadesocialatual,emsimesmadifcil,complexaeincompreensvel,provocariasemelhantescurtos
circuitos.Naverdade,essadeduo,emquepesesuaaparnciaobjetiva,poucoexplica.Asupressode
mecanismosquesevoltamparaomercado,porcertocontroledojogocegodeforasemamplossetores,
deixam,sobmuitosaspectos,asociedademaistransparentedoquenunca.Seoconhecimentodependesse
apenasdandolefuncionaldasociedade,provavelmenteaclebrefaxineirapoderiaentenderperfeitamente
todasasengrenagens,masoqueseproduzmuitomaisanaturezasubjetivaqueimpossibilitaacompreenso
doquedeveriaserobjetivamentepossvel.Asensaodenodespertardiantedopoderdoexistente,deterque
capitularsuafrente,paralisaatosmovimentosqueimpelemaoconhecimento.Oqueseapresentaaosujeito
comoinaltervelsefetichiza,setornaimpenetrveleincompreendido.Pensasemaniqueisticamente,deacordo
comoesquemadospredestinadosousalvaooucondenao.Osemiformadoculturalmentesecoloca
todasasvezesentreossalvos,e,entreesses,incluiquemestnopoder,aqueestereinoservedemediador.
E,portanto,condenatudoquepoderiacolocarsobjulgamentosuaopo.E,aojulgaroinimigo
freqentementeescolhidoaoacasoporalgumouatinventadodospscabeaseencharcaatoextremo
darudezaimpostaobjetivamentepelonaufrgiodaculturanaquiloqueareclama.Asemiculturadefensiva:
excluioscontactosquepoderiamtrazerluzalgodeseucartersuspeito.Eoquedorigemsformas
psicticasdereaoaosocialnoacomplexidade,esimaalienaoapsicoseemsiaalienaoobjetiva
dequeosujeitoseapropriouatomaisntimo.Ossistemasdelirantescoletivosdasemiformaocultural
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

9/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

conciliamoincompatvelpronunciamaalienaoeasancionamcomosefosseumobscuromistrioe
compemumsubstitutivodaexperincia,falsoeaparentementeprximo,emlugardaexperinciadestruda.O
semicultotransforma,comoqueporencanto,tudoquemediatoemimediato,oqueincluiatoquemais
distante.Daatendnciapersonalizao:asrelaesobjetivassetransformamempessoassingularesede
pessoassingularesseesperaasade.Seucultodeliranteavanacomadespersonalizaodomundo.Por
outrolado,asemiformao,enquantoconscinciaalienada,nosabedarelaoimediatacomnada,senoque
sefixasemprenasnoesqueelamesmaaportascoisas.Suaposturaadotakingsomethingforgranted,e
seutomrepeteumcansativo"Como,vocnosabeisso?",especialmentenasconjunturasmaisdesenfreadas.
Jconscinciacrtica,comotendnciadeprocurarportrsdosbastidores,tomaaformadoquefoiinscritopor
Riesmannotipodoinsidedopester.Noentanto,essasrespostaseessesteoremassupremosdasemicultura
continuamirracionais,edissoprocedemsuassimpatiaspelosirracionalismosdequalquercor,sobretudopor
aquelequeviciosamentefazapoteosedanaturezaedaalma.,aomesmotempo,espiritualmentepretensioso
ebarbaramenteantiintelectual.cristalinaaafinidadeentreasemiculturaeapequenaburguesiaporm,ao
socializarseasemicultura,seusmpetospatticoscomeamacontagiartodaasociedade,instaurandoo
pequenoburguspostoemcirculaocomocarteretiposocialdominante.Acincianoviuaconexoentre
insniaesemiculturaaopassoquecertaliteraturaquenuncachegouagozardomerecidoprestgiosoube
vlaperfeitamente:adescriodasogra,devastadorauniversal,davelhacomdiaDerStoerenfried("O
desmanchaprazeres"),deBenedix,traaumafisionomiacompletadasemiformaocultural.Ressalveseque,
naverdade,asociologiaseriacapazdedesenvolveraontologiaglobaldestaconexoinsniasemicultura,uma
articulaoestruturaldesuascategoriasfundamentaisqueemergemdascondiessociais.Osemiformado
culturalmente,namedidaemqueestexcludodaculturae,aomesmotempo,comelaconcorda,passaa
dispordeumasegundaculturasuigeneris,nooficial,que,porconseqncia,sealiviagraasaumautntico
encontromarcadopelaindstriacultural:omundodoslivrosquenodeixanasestantessemlerequeparecem
serigualmenteahistricosetoinsensveisfrentescatstrofesdahistriacomoseuprprioinconsciente.E,
damesmamaneiraqueesteltimo,asemiculturaaparececomoisentaderesponsabilidades,oquemuito
dificultasuacorreopedaggica.Semdvida,somenteumaatuaodepsicologiaprofundapoderiacontest
la,umavezque,emfasesprecocesdodesenvolvimento,seafrouxamseusbloqueiosesepodefortalecera
reflexocrtica.
Entretanto,essesrequisitossedeparamcomumobstculo.Oconhecimentodosabusossociaisdasemicultura
confirmaquenopossvelmudarisoladamenteoqueproduzidoereproduzidoporsituaesobjetivasdadas
quemantmimpotenteaesferadaconscincia.Nombitodetotalidadescontraditrias,oproblemadaformao
culturalsevenvolvidotambmemumaantinomia.Oininterruptopalavrriodaculturasoacomoalgoalheioao
mundoeideolgicoemfacedatendnciasualiquidao,quesemanifestaobjetivamenteeextrapolaas
fronteirasdossistemaspolticos.Almdisso,nocabeelevaraculturainabstractoaumanormanemaum
assimchamadovalor,poisosprotestosdeteorsemelhantedevidojustamentesuaenormearrogncia
cortamasrelaesdetodooculturalcomabuscadeumavidadignadesereshumanosecontribuempara
aquelaneutralizaodoespritoque,porsuavez,aniquilaaformaocultural.Mas,poroutrolado,ateoriada
sociedadeetodaprxisqueseorientaporelatampoucopode,graasaudciadodesespero,decidirse
afavordatendnciadominante,golpeandooquecaieseapropriandodaliquidaodacultura:nessecasose
tornariacoresponsvelpeloretrocessobarbrie.Entreasmanifestaesdoespritoemdesacordoconsigo
mesmo,nodasmaisincuasaquelaaqueAnnaFreudchamou,empsicologia,de"identificaocomo
agressor":adesubscrevercomplacentementeoquesesupeserinevitvel.Atualmente,ointelectualcrtico
noconcorrecomaquelequeutilizaointelecto,ouoqueporestesetoma,comomeioparaofuscar.Tambm
seriafalsaapresunodequenadaexistaoquesempreumarefernciaasimesmoimunetendncia
dasemiculturasocializada.Oqueousachamarsedeprogressodaconscinciaapenetraocrticae
carentedeilusesnoqueexisteconvergecomaperdadaformao:oescrpuloexcessivoeaformao
tradicionalsoincompatveis.Demodoquenofoicasualque,logoqueMarxeEngelsconceberamateoria
crticadasociedade,aesferaquecaracterizaprimariamenteoconceitodeformaoculturalafilosofiaea
arte,tivessesidocompreendidodemodotogrosseiroeprimitivo.Estasimplificaoincompatvelcoma
intenosocialdefinalmenteescapardabarbrie,eassimaomesmotempoterminapordarapoiorealidade
nuaecruadoterrornoLeste.Aconscinciaemprocesso,queresisteculturaengajadaetransformadanuma
lstima,aoseconverternumaposse,noapenasestacimadaformaocultural,mastambm,porsuavez,
estsempreabaixodela:anovaqualidadequeemergeinvariavelmentemaisemenosdoqueaqueimerge.
Aoprogresso,categoriadonovo,estmesclada,comofermento,umaparceladebarbrie,poissedegrada.
Seriadeseapontarparaumasituaoemqueaculturanemfossesacralizada,conservadaemseusrestos,
nemeliminada,pormquesecolocassealmdaoposioentreculturaenocultura,entreculturaenatureza.
Isto,porm,requerquenosomenteserejeiteumaconcepodeculturatomadacomoabsoluta,comotambm
quenosedogmatize,quenoseenrijeasuainterpretaoemtesenodialticacomoalgodependente,como
merafunodaprxisemerovoltarseaela.Oentendimentodequeaquiloqueseoriginounosereduzasua
origemnopodesetornarequivalentequilodeondeprocedeusereferetambmaoesprito,queto
facilmentesedeixainduziraarrogarseaqualidadedaorigem.Semdvida,ondequerqueseapresentem
semelhantesreivindicaesprpriaexaltao,sehdereplicarassinalandosuadependnciadasrelaes
reaisdevidaedesuapertenanaconfiguraodestas,bemcomo,finalmente,suaprpriaorigemnatural.Seo
esprito,porm,sereduzsimplesmentequeladependnciaeseconformaporsimesmoaopapeldemero
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

10/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

meio,entotornaseprecisoreafirmarocontrrio.Impese,nestaatualhorahistrica,areflexosobrea
formaocultural.Queoespritoseseparadasrelaesdevidareaiseseindependentizefrenteaelasno
constituiapenassuafalsidade,mastambmsuaverdade,poisnocabedesvirtuarnenhumconhecimento
obrigatrio,nemnenhumaobradeartemedianteaalusosuaorigemsocial.Seoshomensdesenvolveramo
espritoparaseconservaremvivos,asimagensespirituais,queantesnoexistiriam,negamcompletamentesua
qualidadecomomeiovital.Airrevogvelautonomiadoespritofrentesociedadeapromessadeliberdade
elamesmaalgotosocialcomoaunidadedeambos.Casosereneguesimplesmentetalautonomia,oesprito
ficasufocadoeconverteoexistenteemideologia,comoocorriaquandousurpavaideologicamenteocarter
absoluto.Oque,narealidade,enfrenta,almdofetichismodacultura,eousachamarseculturalsoquese
realizaemvirtudedaintegridadedaprpriafiguraespiritualerepercutenasociedademediatamente,passando
atravsdetalintegridadeenoporumajusteimediatoaseuspreceitos.Aforaparaisso,porm,nopode
surgiraoespritoanoserdoquealgumaveztenhasidoformaocultural.Dequalquermaneira,quandoo
espritonorealizaosocialmentejusto,anoserquesedissolvaemumaidentidadeindiferenciadacoma
sociedade,estamossobodomniodoanacronismo:agarrarsecomfirmezaformaocultural,depoisquea
sociedadejaprivoudebase.Contudo,anicapossibilidadedesobrevivnciaquerestaculturaaauto
reflexocrticasobreasemiformao,emquenecessariamenteseconverteu.
*ADORNO,TheodorW.GesammelteSchriften,Band8.FrankfurtamMain:SuhrkampVerlag,197280.

TraduodeNewtonRamosdeOliveira,BrunoPuccieCludiaB.M.deAbreu.Arevisodefinitiva,feitapelo
mesmogrupo,contoutambmcomacolaboraodePaulaRamosdeOliveira.PublicadonaRevista"Educao
eSociedade"n.56,anoXVII,dezembrode1996,pg.388411.
1Bildungindica,aomesmotempo,formaoculturalecultura.Portanto,ottulooriginalHalbbildungpode
assumir,oraumoraoutrodosdoissentidos.Temsidoprticacomumaautoresetradutoresbrasileirosoptarem
pelatraduodecultura,semicultura,semiculto.AssimofizeramWolfgangLeoMaareBrbaraFreitag,
respectivamenteemPedagogiadialtica,deSchmiedKowarzujWolfdietrich,SoPaulo:Brasiliense,1983eA
teoriacrtica,ontemehoje,SoPaulo:Brasiliense1986.Nestapresentetraduooptamos,demaneirageral,
porformaoculturale,dependentedoempregoespecficoemalgunscontextos,utilizamos,ento,culturae
seusderivados.
2WilhelmDilthey,DasErlebnisunddieDichtung,Leipzig/Berlin:1919,p.441.
3Cf.KarlGuentherGrneisen,"LandbevlkerungimKraftfeldderStadt"inGemeindestudiedesInstitutsfr
sozialwissenschaftlicheForschung.Darmstadt:1952.
4Cf."Aconscinciapolticadegruposselecionadosdapopulaoalem.ManuscritoinditodoInstitutode
PesquisaSocial.Frankfurta.M.:1957.
5Cf.entreoutros,ErnstLichtenstein,inHandbuchfrSozialkunde,Berlin/Mnchen:1955.SeoAII,p.01e
segs.
6AfraseaqueserefereAdornoequefoiempregadaporW.BenjamindeJosefDietzgenemDieReligionder
Sozialdemokratie.Cf.comanotaseguinte.
7EpgrafedeW.Benjamintese13doensaio"Sobreoconceitodahistria".Cf.Benjamin,Walter,Obras
escolhidas:magiaetcnica,arteepoltica.TraduodeSergioPauloRouanet.SoPaulo:Brasiliense,1985:
229.
8SigmundSpaeth,GreatSympnhonies:howtorecognizeandrememberthem,NovaIorque,1936.
9"Souteudestino,deixameentrar"!
10"Silncio!AseudisporestagoraaNonaSinfonia".
11"Estamsicatemumacentomenospattico
Seusommaissuaveenotocheiodedor
Nomaisperturbado,eisquedominaasituao
Agora,Tchaikovskivoltarcalma!"
12Cf.TheodorW.Adorno,"AberglaubeauszweiterHand",emGesammelteSchriften,volume8,Frankfurta.M.
:SuhrkampVerlag,1972:155eseguintes.
http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

11/12

08/05/2016

ADORNOTEORIADASEMICULTURA*

13Cf.TheodorW.Adorno,"berStatikundDynamikalssoziologischeKategorien",inGesammelteSchriften,
volume8,Frankfurta.M.:SuhrkampVerlag,1972:apartirdapag.230.
14Cf.nota12acima.Trechopgina168.

http://planeta.clix.pt/adorno/

http://adorno.planetaclix.pt/tadorno.htm

12/12

You might also like