Kogeneracija

See
discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/295812685
Poglavlje 1 ENERGETSKA EFIKASNOST

KOGENERACIJSKE I KOMBINOVANE
PROIZVODNJE ENERGIJE
Chapter January 2012
CITATIONS
READS
72
2 authors, including:
Zdravko Milovanovic
University of Banja Luka
116 PUBLICATIONS 11 CITATIONS
SEE PROFILE
Available from: Zdravko Milovanovic

Retrieved on: 18 November 2016
Energetske maine
Poglavlje 1
ENERGETSKA EFIKASNOST
KOGENERACIJSKE I KOMBINOVANE
PROIZVODNJE ENERGIJE
1.1. UVOD
Zakon o odranju energije definie energiju kao oblik koji se ne moe
niti proizvesti niti unititi, ve samo transformirati iz jednog oblika u drugi.
Energija je dakle samo pohranjena u obliku koji u pravilu nije podesan za
neposredno korienje. Transformacije energije iz jednog u drugi energetski
oblik teku sve do dobijanja energetskih oblika koje krajnji korisnici
zahtijevaju (toplotna energija, mehanika energija, hemijska energija i
energija rasvjete). Pri tome su od posebnog znaaja transformacije u kojima
se proizvodi elektrina energija. Tehnoloki nivo njene transformacije iz
prirodnih oblika (primarna energija) u korisne poeljne oblike predstavlja
osnov za mjerenje energetske efikasnosti, pri emu svaki tehnoloki
napredak ima za posljedicu drutveni i privredni rast. Proizvodnja, prenos
(transport), akumulacija i inoviranje energije predstavljaju imperativno
strateke ciljeve neophodne za rast ljudskog drutva. Iako se je nakon
energetske krize krajem sedamdesetih godina prolog vijeka prestalo sa
rasipnim troenjem energije, u industrijski razvijenim zemljama njena
potronja je skoro deset puta vea u odnosu na potronju prosjenog
stanovnika zemlje.
Zbog svoje lake transformacije u druge oblike energije, kao i mogueg
transporta na vee udaljenosti prenosnom mreom (naponski nivoi 110 kV,
220 kV i 400 kV), elektrina energija je izuzetno znaajna za privredni
Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije
Energetske maine
razvoj svake zemlje. Empirijski je utvreno da je potronja elektrine

energije po glavi stanovnika jedan od kljunih parametara, koji ukazuje na
razvijenost nacionalne privrede i ivotni standard ljudi odreene zemlje.
Veina prognoza danas pokazuje da e se za pola vijeka broj stanovnika na
zemlji udvostruiti, prije nego to bude zaustvaljen na 12 milijardi, to
zahtijeva obezbjeenje dodatne energije.
Sve dosadanje projekcije energenata u budunosti pokazale su da e
fosilna goriva biti i u narednom periodu znaajan izvor energije. Prognoze
iz 2004. godine o pravcima kretanja svjetske energije u budunosti,
pokazale su da e se potrebe za energijom u idua dva desetljea u
zemljama u razvoju udvostruiti, budui da stanovnitvo i ekonomija u
zemljama u razvoju rastu bre nego u industrijalizovanim zemljama.
Pronalaenje naina koji e omoguiti razvoj i naina za zadovoljavanje
rastuih svjetskih potreba za energijom treba istovremeno i ublaiti mogue
uticaje snabdijevanja i upotrebe energije na ivotnu sredinu, uz osiguravanje
dugoronog kvaliteta za ivot na zemlji.
Zahtjevi za kontinuiranom obezbjeenjem potreba za energijom u
dovoljnim koliinama za industrijska postrojenja, sabraaj i standard ivota
ljudi, zahtjeva razvoj novih tehnologija zasnovanih na fosilnim gorivima
(postrojenja za sagorijevanje u fluidizovanim sloju, kombinovani ciklusi sa
gasifikacijom, kombinovani ciklusi sa prirodnim gasom kao gorivom,
gorive elije, tehnologije sa spoljanjom toplotnom energijom - Stirlingova
maina, termofotonaponska konverzija, termalno-elektrini konvertori sa
alkalnim metalima), kao i poveanje energetske efikasnosti (tednja i
racionalno koritenje energije, smanjenje distributivnih i drugih gubitaka).
S druge strane, korienje raspoloivih izvora energije prate odreeni
problemi:
a) ugalj, nafta i gas predstavljaju neobnovljive izvore energije, ije
pojaano troenje, osim to skrauje period njihovog budueg
korienja, utie na rast globalnog zatopljenja, uz vrlo ozbiljne
posljedice;
b) nuklearna energija, nakon havarije u ernobilju i Fukoimi, nailazi na
ozbiljan problem drutvenog prihvaanja (nakon havarije u Fukoimi iz
marta 2011. godine mnoge zemlje su odustale od ve planiranih
nuklearnih elektrana);
Energetske maine
c) obnovljivi izvori energije zahtijevaju poseban tretman i stimulacije,

kako bi se razvili do mjere koja obezbjeuje takva rjeenja u primjeni
koja bi bila ekonomski isplativa.
Kako je budunost ovjeanstva sa aspekta obezbjeenja dovoljne
energije prepuna odreenih nesigurnosti (razliite mogunosti, rizici,
problemi i sl.), prelazni period do 2050. godine karakterisae veliki ritam
promjena i burna deavanja (enorman rast broja stanovnika na zemlji, sa
tendencijom dostizanja i stabilizacije na 12 milijardi do kraja sljedeeg
stoljea, sve vei jaz izmeu bogatih i siromanih, voenje ratova za
energetske izvore, klima povjerenja i tolerancije izmeu istoka i zapada,
izmeu sjevera i juga, izmeu razliitih narodnosti i religija, itd.). Poveanje
rasta potronje energije u svijetu zahtijevae i odreeno poveanje u
proizvodnji energije, slika 1.1.
Slika 1.1. Prikaz energetskog snabdijevanja i projekcija za budunost

Postrojenja s poboljanim koritenjem fosilnih goriva (elektrane s
naprednim tehnologijama u koritenju uglja sa tenjom da imaju nula
emisije, elektrane s kombinovanim gasno parnim ciklusom, proizvodnja
elektrine energije u gorivnim elijama), spadaju u tehnologije za
Energetske maine
proizvodnju elektrine energije, koje e sa aspekta odrivog razvoja biti

prihvatljive u prvoj polovici 21. vijeka. Paralelno sa njima, bie koritene i
poboljane nuklearne tehnologije (nuklearne elektrane s unaprijeenim
lakovodnim reaktorima, nuklearne elektrane s visikotemperaturnim
reaktorima, nuklearne elektrane s brzim oplodnim reaktorima)
Element koji je zajedniki u svim dugoronim strategijama razvoja
energetskog sektora predstavlja usmjeravanje na proizvodne sisteme i na
potronju sa visokom efikasnou i niskim trokovima energije i materijala,
slika 1.2.
Slika 1.2. Specifini investicioni trokovi pojedinih energetskih sistema

Pronalaenje naina koji e omoguiti razvoj i naina za
zadovoljavanje rastuih svjetskih potreba za energijom trebaju istovremeno
i ublaiti mogue uticaje snabdijevanja i upotrebe energije na ivotnu
sredinu, uz osiguravanje dugoronog kvaliteta ivljenja na zemlji. Struktura
energetske ponude za primarne izvore, uz uzimanje u obzir kontinuiteta u
potronji i odreenih indikacija za scenarij za 2100. godinu, prikazana je na
slici 1.3.
Energetske maine
Slika 1.3. Mogui scenarij strukture energetske ponude

za 2100. godinu, 11
Pri razvoju elektroenergetskih sistema posebna panja se poklanja
moguem poveanju efikasnosti elektrana. Naravno, pri tome postoji naa
odgovornost u pogledu zadovoljenja sigurnosti u snabdijevanju energijom,
ekonominou i uticaja na klimatske promjene. Energetska efikasnost
elektrane ili njenih sastavnih komponenti izraava se preko stepena
korisnosti (TE, k, t, TP). Maksimalna vrijednost stepena korisnosti
energetskog postrojenja ograniena je stepenom korisnosti Carnot-ovog
ciklusa, c = 1 - T2/T1, to je prikazano na slici 1.4, [9]. Kod parnih
postrojenja uzima se u obzir Renkinov ciklus, RC = Cex
Stepen korisnosti se izraava kao odnos korisne energije dobijene u
termoelektranama (elektrina energija + toplota) i uloene energije goriva.
Specifina potronja energije izraava se odnosom utroene toplote goriva
za proizvodnju 1 kWh elektrine energije i predstavlja recipronu vrijednost
stepenu korisnosti elektrane:
Energetske maine
qTE =
TE
3600kJ / kWh
TE
100, kJ/kWh.
(1.1)
Specifina potronja energije izraava se i kao specifina potronja

goriva (kg, g) za proizvodnju 1 kWh elektrine energije, npr., g/kWh ili
kg/kWh. Stepen korisnosti se izraava kod donje toplotne vrijednosti goriva
H dr (DTV, LHV).
Slika 1.4. Stepen korisnosti elektrana za razliite energetske tehnologije

U Americi (SAD) se za parne procese stepen korisnosti izraava kod
gornje toplotne vrijednosti goriva H gr (GTV, HHV), a za cikluse gasnih
turbina kod DTV. Razlikuje se ukupni (bruto), neto i godinji (pogonski)
stepen korisnosti. Ukupni stepen korisnosti se dobije kada se ukupna
proizvodnja elektrine energije na generatoru podijeli sa utroenom
6
Energetske maine
toplotom goriva u kotlu elektrane, dok se kod neto stepena korisnosti rauna
elektrina energija na pragu elektrane (ukupna umanjena za sopstvenu
potronju). Godinji ili pogonski stepen korisnosti se izraunava dijeljenjem
godinje proizvodnje elektrine energije (bruto ili neto) sa godinjom
potronjom energije goriva. Neto stepen korisnosti elektrane na ugalj moe
se definisati izrazom:
TE = RC t g k s.p. ,
(1.2)
pri emu su oznake i pribline vrijednosti stepena korisnosti za temperaturu

pare na ulazu u savremenu turbinu od 580 0C:
-
RC = Cex = 0,650,94 = 0,61 ili 61% - Renkinov stepen korisnosti

kod C = 65% (slika 1.4) i sadraj eksergije u pari kod priblino 94%;
- t = 93% - stepen korisnosti savremenih parnih turbina;
- g = 98% - stepen korisnosti savremenih elektrinih generatora;
- k = 91% - stepen korisnosti savremenih kotlova;
- s.p. = 93% - stepen korisnosti pomone opreme TE (sopstvena potronja
oko 7%).
Neto stepen korisnosti savremene elektrane na ugalj sa unapreenom
n
klasinom tehnologijom iznosio bi TE
61% x 93% x 98% x 91% x 93%
= 47%. Takav stepen korisnosti ima danska termoelektrana na ugljeni prah
kamenog uglja Nordjyland 3 snage 400 MW, putena u rad 1998. godine sa
dva meupregrijanja i sljedeim parametrima pare: 290 bar / 580 0C / 580
0
C / 580 0C, [13]. Naravno, kod temperature pare na ulazu u turbinu od 700
0
C, Renkinov stepen korisnosti bi iznosio 65,2%, a neto stepen korisnosti
TE pod istim ostalim uslovima bio bi 50,3%.
Poveanje energetske efikasnosti u svim zemljama svijeta je strateki
cilj, ali teka su vremena za znaajnije poveanje te efikasnosti, pa i kod
nas. U dananje vrijeme na globalnom nivou dominiraju tri pitanja, vezana
za politiku energetske efikasnosti: globalna finansijska kriza, zatim
energetska sigurnost i pouzdanost snabdijevanja energijom, kao i problem
klimatskih promjena.
Energetska efikasnost je sastavni dio razvojnih smjernica svih sektora
energetskog sistema. Ipak, kada se govori o energetskoj efikasnosti najee
se misli na mjere kojima se smanjuje potronja energije u sektorima
neposredne potronje, tj. u zgradarstvu (zgrade stambene i nestambene
Energetske maine
namjene), transportu i industriji. Inae, energetska efikasnost u zgradarstvu

je podruje koje ima najvei potencijal za smanjenje ukupne potronje
energije. Efikasna realizacija niza mjera kojima se poboljava energetska
efikasnost snano e uticati na ekonomiju energije i smanjenje emisije CO2
uz najnie trokove. Prema procjenama Meunarodne agencije za energiju
(IEA), realizacija predloenih niza mjera na globalnom nivou, mogue bi
bilo do 2030. godine smanjiti emisiju CO2 za priblino 8,2 mlrd t
CO2/godinje, to je ekvivalentno 1/5 emisije CO2 povezanom sa potrebama
energije u globalnom scenariju za 2030. godinu (www.iea.org/russian
/workshops.html).
Kogeneracija ili esto korien izraz kombinovana proizvodnja
toplotne i elektrine energije (na njemakom Blockheizkraftwerke - BHKW,
odnosno na engleskom Combined Heat and Power - CHP) predstavlja
proizvodnju elektrine energije sa istovremenim korienjem otpadne
toplote, koja se inae gubi u industrijskim procesima. Principi kogeneracije
poznati su ve due vrijeme, a tehnologija se poboljava i razvija ve
godinama. Danas, moderni kogeneracioni sistemi postiu efikasnost i do
90%. Kogeneracija nudi veliku fleksibilnost; najee postoji kombinacija
postrojenja i goriva koja zadovoljava veinu individualnih zahteva.
Kogeneracija koristi otpadnu toplotu, koja uvijek nastaje prilikom dobijanja
elektrine energije, ime se spreava njeno isputanje u atmosferu. Prilikom
konvencionalnih naina dobijanja elektrine energije, gotovo dvije treine
energetskog inputa se gubi na ovaj nain. Kao to je to u uvodu ve reeno,
kogeneracija moe da iskoristi veinu te (inae baene) toplotne energije,
ime se dobija znatno bolja iskorienost goriva i znaajne utede, to sve
rezultira u energetskoj utedi od 20 do 40%.
Kombinovanje kogeneracionog postrojenja sa absorbcionim
rashladnim sistemom omoguava iskorienje sezonskih vikova toplotne
energije za hlaenje. Topla voda iz sistema za hlaenje kogeneracionog
postrojenja slui kao pokretaka energija za absorbcione ilere. Vrui
izduvni gas se moe iskoristiti kao energetski izvor za visoko efikasne parne
ilere. Na ovaj nain se vie od 80% termike energije kogeneracionog
postrojenja moe pretvoriti u rashladnu vodu. Na ovaj nain se znatno
poveava ukupna efikasnost kogeneracionog postrojenja.
Energetske maine
1.2. DEFINICIJE, TIPOVI I SPECIFINOSTI

KOGENERATIVNIH SISTEMA
1.2.1. Definicije i ogranienja kod kogenerativnih sistema
Kako je ve reeno, kogeneracija predstavlja istovremenu proizvodnju
elektrine i toplotne energije s ciljem smanjenja evidentnih gubitaka toplote
u okolinu, uoenih pri radu klasinih konvencionalnih postrojenja za
odvojenu proizvodnju toplotne i elektrine energije (i tehnoloke pare).
Jedini uslov (ogranienje) kod primjene ovih postrojen predstavlja zahtjev
sa osiguranjem potroaa elektrine i toplotne energije.
Sistemi kogeneracije obuhvataju tri oblasti: preduzea komunalne
javne kogeneracije (snabdijevanje sistema daljinskog grijenja i/ili hlaenja),
industrijsku kogeneraciju (rafinerije nafte, rafinerije ulja i maziva, elik,
proizvodnja keramike, cementare, hemijska procesna industrija, proizvodnja
papira, predionice tekstila, proizvodnja hrane i bezalkoholnih pia) i
komercijalno-institucionalnu kogeneraciju (institucije sa kontinuiranim
radom: hoteli, bolnice, univerzitetski kampusi i sl.). Kogeneracijska
postrojenja su vrlo efikasna tehnologija, samo u sluaju kada postoji stvarno
trite za elektrinu i toplotnu energiju (regionalno trite za elektrinu
energiju i lokalno trite za toplotnu energiju).
Po prirodi tehnolokog procesa, kombinovano postrojenje za
proizvodnju elektrine i toplotne energije treba da bude energetski efikasno,
sa znaajnom utedom primarne energije pri njenoj transformaciji u
toplotnu i elektrinu energiju. To bi sa svoje strane uslovilo nie trokove u
proizvodnji energije i dalo doprinos relativnom smanjenju emisije tetnih
materija, a posebno gasova sa efektom staklene bate. S druge strane,
ovakva postrojenja imaju dobru ansu da kroz primjenu Direktive
2004/8/EC obezbijede povoljno vrednovanje elektrine energije u
spregnutom procesu proizvodnje toplotne i elektrine energije ("zelena"
energija), te omogui korienje stimulativnih mjera pri finansiranju
izgradnje, kao i beneficije pri plasmanu takve energije na energetsko trite.
Ovo bi moglo da stvori dobre uslove za prodor na energetsko trite, bez
obzira na relativno male koliine energije i jaku konkurenciju na tritu.
Energetske maine
1.2.2. Tipovi i specifinosti kogenerativnih sistema

Kogeneracija definisana kao kaskadna proizvodnja (generisanje) dva
korisna oblika energije (elektrine i toplotne) iz jednog izvora primarne
energije (mehanika ili toplotna energija), pri emu se mehanika energija
koristi kao pogon generatora za proizvodnju elektrine energije ili za pogon
neke druge energetske maine (motor, kompresor, pumpa ili ventilator), dok
se toplotna energija moe koristiti direktno za neki proces ili indirektno za
proizvodnju pare, vrele (tople) vode, toplog vazduha ili ohlaene vode
(sistemi za grijanje i klimatizaciju stambenih ili poslovnih objekata). Dakle,
kogeneracija pokriva irok spektar tehnologija za namjenu u razliitim
privrednim oblastima. Izdvajaju se sljedei tipovi kogenerativnih sistema:
a) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni parne (protivpritisne ili
kondenzacione sa oduzimanjima) turbine ili parno-turbinski
kogenerativni sistemi;
b) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni gasne (sa i bez dodatnim
loenjem) turbine ili gasno-turbinski kogenerativni sistemi;
c) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni parne i gasne
(kondenzaciona i/ili oduzimno kondenzaciona, protupritisna) turbine ili
parnogasno-turbinski kogenerativni sistemi;
d) kogenerativni sistemi zasnovani na primjeni motora sa unutranjim
sagorijevanjem (sa i bez dodatnim loenjem), dizel ili gasnog motora ili
motorni kogenerativni sistemi;
e) kogenerativni sistem sa gorivim elijama;
f) kogenerativni sistemi sa magnetno - hidrodinamikim (MHD)
generatorom;
g) integrisani kogeneracijski sistemi.
Ponekad se kao posebna grupa izdvajaju i kogenerativni sistemi sa
mikroturbinama, odnosno kogenerativni sistemi sa alternativnim (proces sa
parnom mainom, ORC procesi) i inovativnim (gorive elije, stirling
maine, vijane parne maine, ciklus sa turbinom na vreli vazduh, ciklus sa
inverznom gasnom turbinom) procesima. Svaki od prethodno datih tipova
se dalje dijeli u nekoliko podtipova postrojenja za kogenerativnu
proizvodnju elektrine i toplotne energije.
Sistemi kogeneracije sa parnom turbinom su uglavnom zasnovani na
koritenju protupritisne parne i oduzimno-kondenzacione turbine, zavisno
od koliina pare i toplotne energije, temperaturnog nivoa (kvalitet) toplotne
10
Energetske maine
energije i ekonomskim pokazateljima. U sluaju kada potroa zahtijeva

toplotnu energiju na dva temperaturna nivoa, sistem kogeneracije se sastoji
od oduzimno-protupritisne turbine, dok se isto kondenzacione parne
turbine koriste na lokacijama gdje se sva otpadna toplota koristi iskljuivo
za proizvodnju elektrine energije. U poreenju sa drugim primarnim
pokretaima, najvea rednost parnih turbinama je njihova fleksibilnost u
koritenju konvencionalnih (ugalj, nafta, prirodni gas) i alternativnih goriva
(drvo, biomasa, produkti otpada i sl.). Takoe, ivotni vijek parnih turbina
je vema dug. Uz pravilno odravanje, parbne turbine uz revitalizaciju
dostiu i 50 godina eksploatacije. Svoju primjenu u kogenerativnim
sistemima nale su tipske jedinice snage od 100 kW pa do i preko 250 MW.
Sistem kogeneracije sa gasnom turbinom koristi se za proizvodnju
dijela ili ukupne potrebne elektrine energije na lokaciji, dok se energija sa
dimnog otsisa moe dalje koristiti za potrebe grijanja i/ili hlaenja. Kao
gorivo najee se koristi prirodni gas (mogue koristiti i druga goriva, kao
to su lo ulje ili diesel gorivo). Moderne gasne turbine, koje se koriste u
kogenerativnim ciklusima, uz pravilno odravanje i korienje, mogu
postii i 25.000 do 50.000 radnih sati. Tipian opseg snaga gasnih turbina u
kogeneracijama se kree od 0,5 do 250 MW. Veoma intenzivan razvoj
kogeneracije sa gasnim turbinama posljedica je sve vee dostupnosti
prirodnog gasa, brzog razvoja tehnologije, smanjenja trokova gradnje
(mogunost modularne izvedbe), kao i povoljnosti u vezi zatite ivotne
sredine. Gasne turbine imaju i krai period pokretanja, a fleksibilnije su za
rad sa prekidima.
U nastojanju da se povea efikasnost gasno turbinskih postrojenja, kao
i da se zadovolji vea potranja za elektrinom energijom na jednom
lokalitetu, u praksi se vrlo esto koristi kombinovani sistem kogeneracije sa
izgradnjom kombinovanih gasno-parnih turbina, slika 1.5 Kombinovanim
parno-gasnim (ili gasno-parnim) postrojenjima nazivaju se postrojenja u
kojima se istovremeno koriste dva radna fluida: voda-para, koja mijenja
agregatno stanje i gas i gas koji ne mijenja stanje. Veliki broj razliitih
tipova kombinovanih postrojenja moe da se razvrsta u dvije principijelne
grupe: kombinovana postrojenja sa razdvojenim konturama radnih fluida
(gasnoturbinska i parnoturbinska i kontaktna (mijeana) gasnoparna
postrojenja sa gasnoparnim turbinama u kojima se koristi smjesa produkata
sagorijevanja organskog goriva sa vodenom parom. Za razvoj energetike
najperspektivnija kombinovana postrojenja su parnogasna postrojenja sa
kotlovima, u kojima vlada nadpritisak u loitu i gasnom traktu kotla.
11
Energetske maine
Kombinovano gasno-parno postrojenje
Generator pare BEZ

dopunskog sagorijevanja
Generator pare sa dopunskim sagorijevanjem
Dopunsko sagorijevanje za
VRNO optereenje
Dopunsko sagorijevanje za
BAZNO optereenje
Gorivo
Isto gorivo u gasnoj turbini i

generatoru pare
Razliito gorivo u gasnoj

turbini i generatoru pare
Parni ciklus
Jedno-pritisni GP
Dvo-pritisni GP
Tro-pritisni GP
Zagrijevanje napojne vode parnog ciklusa
Parom iz oduzimanja parne turbine
Parom iz generatora pare
Slika 1.5. Klasifikacija kombinovanih gasno-parnih postrojenja, 30

Kogenerativni sistemi sa dizel, klipnim motorima (motorima sa
unutranjim sagorijevanjem) i gasnim motorima imaju visoke stepene
efikasnosti proizvodnje elektrine energije u odnosu na druge primarne
pogonske maine. Karkterie ih vea popularnost pri koritenju u malim
sistemima potronje energije, posebno kada se zahtijeva vea potronja
elektrine u odnosu na toplotnu energiju, kao i na mjestima gdje je zahtijeva
termiki nivo toplote nizak (para niskog pritiska, topla voda i sl.). Elementi
12
Energetske maine
kogenerativnih sistema sa gasnim motorom su motor, generator, sistem za

iskorienje otpadne toplotne energije i upravljako-kontrolni sistemi. U
kogenerativnim postrojenjima motori imaju pokretaku ulogu u odnosu na
generatore, odnosno u energetskom smislu, da putem konverzije hemijske
energije goriva u mehaniku energiju obrtanja izvre odgovarajui rad.
Koriste se dva izvora povrata toplotne energije - izduvni gasovi na visokoj
temperaturi i rashladna voda iz kouljice motora na niskom temperaturnom
niovou. Veliina instalisane snage klipnih motora ide od nekoliko kilovata
(10 i vie) pa i do 5 MW za motore sa visokim brojem obrtaja. Umjesto
dizel goriva, sve vie se za pogon primarne maine koriste destilati nafte ili
prirodni gas. Primjena ovakvih sistema potvrdila je njihovu veliku
pogodnost kod zahtjeva za pogonima sa velikim brojem prekida. Njihove
performanse su u odnosu na gasne turbine manje osjetljivije na promjenu
temperature spoljanjeg vazduha. Gorivo, odnosno radni fluid koji
predstavlja mjeavinu goriva i vazduha sagorijeva, pri emu se hemijska
energija goriva pretvara u toplotnu energiju. Toplota koja se moe iskoristiti
je toplota izduvnih gasova, zatim toplota rashladnog sistema motora (sistem
vodenog hlaenja, sistem za hlaenje sredstva za podmazivanje i hladnjaka
nakon kompresije smjee kod turboprehranjivanih motora), kao i toplota
spoljnih povrina motora. Nizak odnos snaga i cijene, mogunost primjene
razliitih vrsta goriva, visoka operativnost, dugi servisni intervali i kratko
vrijeme stajanja radi odravanja predstavljaju osnovne zahtjeve koji se
postavljaju pred motore kogenerativnih postrojenja. Upotreba gasnih maina
kao stacionarnih izvora mehanike i elektrine energije koncipirana je u
vidu dijela postrojenja sa kogeneracijom. Kako stacionarna postrojenja za
proizvodnju elektrine i toplotne energije zahtijevaju znatno dui vijek
trajanja u kontinuiranoj eksploataciji, nego to je to kod motora sa
unutranjim sagorijevanjem za pogon saobraajnih sredstava (kompaktnost
maine odluujue vana), danas su razvijeni sporohodi motori SUS sa
1.500 obrtaja u minuti (automobilski su sa preko 5.000). Pored toga, dolo
je i do snienja temperature u procesu sagorijevanja, ime je vijek
kontinualnog rada produen na preko 100.000 sati (uz normalno
odravanje). Sniavanje temperature sagorijevanja donosi znaajno
smanjenje udjela tetnih sastojaka u izduvnim gasovima (posebno azotni
oksidi). Uz elektronsku kontrolu procesa sagorijevanja i ostalih procesa,
gasni motori zadovoljavaju sve zahtjeve vezane za izgradnju i eksploataciju
kogenerativnih pogona. Stacionarna kogenerativna postrojenja ekonomski
podnose i tena i gasovita goriva, ali su znaajno povoljnija gasovita,
13
Energetske maine
naroito kod ve razvijene mree gasovoda. Uobiajno je da se pod

mikroturbinama podrazumijevaju male gasne turbine za isporuene snage
od 5 do 300 kW. Karakterie ih velika fleksibilnost u pogledu korienja
pogonskog goriva (prirodni gas, teni naftni derivati, biogas, deponijski gas,
alkohol i sl.). Zbog malog stepena iskorienja, u sluaju proizvodnje samo
elektrine energije (mali stepen kompresije 3-5), najee se koriste kao
sastavni dio kogeneracijskog postrojenja. Kao takve, one su i obuhvaene
Direktivom 2004/8/EC. S obzirom da koriste rekuperator za povrat toplote
izduvnih gasova sagorijevanja, mikroturbine su daleko efikasnije u odnosu
na druge gasne turbine (25-30%). Rekuperator, sniavajui temperaturu
izduvnih gasova na temperaturu ispod vrijednosti pri kojoj nastaju neki
azotni oksidi, ima i svoju ekoloku prihvatljivost u odnosu na druge gasne
turbine. Ovim se ukupan stepen iskorienja primarne energije sadrane u
gorivu die i do 70-90%. Mikroturbine se hlade vazduhom, a postoje i
izvedbe sa tzv, vazduhom podmazivana leita, ime je eliminisana potreba
za sistemima hlaenja vode i ulja za podmazivanje leita. ivotni vijek
ovih postrojenja je 40.000 do 80.000 h rada, uz adekvatno opsluivanje i
odravanje tokom eksploatacije. Kod veine mikroturbina, broj obrtaja
rotora se kree iznad 100.000 o/min, pa je neophodan i pogon
visokobrzinskog generatora. Izlaz iz generatora se pretvara na 50 ili 60
mHz. U opticaju su i rjeenja sa dvoosovinskom turbinom za pogon
rashladnih sistema (350 do 1.000 kW ili 100 do 350 tona leda dnevno).
Stepeni iskorienja gorive elije sa fosfornom kiselinom (PAFCPhosporic Acid Fuel Cell), gorive elije sa tenim karbonatom (MCFCMolten Carbonate Fuel Cell), gorive elije sa vrstim oksidom (SOFCSolid Oxide Fuel Cell), kao i gorive elije sa membranskom razmjenom
protona (PEMFC- Proton Exchange Membrane Fuel Cell. Gorive elije se u
principu grupiu u tri sekcije: procesor goriva, snop gorivih elija za
generisanje snage i kondicioner snage. Poveanje koncentracije vodonika
vri se trensformacijom goriva u procesoru, odakle se gorivo obogaeno
vodonikom i kiseonikom iz vazduha se dalje vodi u sekciju za generisanje
energije, gdje se proizvodi istosmjerna struja i korisna toplotna energija.
Ova struja se dalje pretvara u naizmjeninu struju u kondicioneru
(transformatoru) energije. Zavisno od namjene bira se i tip gorivih elija za
CHP postrojenje. Tako, gorive elije sa vrstim oksidom su veoma pogodne
za kombinovanu hibridnu proizvodnju elektrine energije sa gasnom
turbinom.
14
Energetske maine
1.2.3. Klasifikacija sistema kogeneracije

Kogeneracija, kao termodinamiki uzastopna proizvodnja dva ili vie
korisnih oblika energije iz jednog primarnog energetskog izvora
(kombinovana proizvodnja elektrine i toplotne energije u jednom
postrojenju), najee se klasifikuje u odreene grupe prema odreenim i
unaprijed definisanim kriterijumima. Zavisno od toga da li je proizvodnja
elektrine ili toplotne energije primarna, razlikuju se elektroprivredna
(primarna je proizvodnja elektrine energije) i industrijska kogeneracija,
zajedno sa kogeneracijom u toplanama, gdje je primarna proizvodnja
toplotne, a sekundarna proizvodnja elektrine energije. Kada se radi o
elektroprivrednoj kogeneraciji, elektrina energija se posredstvom
elektroprivrednih sistema (prenosnog i distributivnih) isporuuje krajnjim
korisnicima, a posredstvom toplifikacionih dalekovoda, korisnicima
toplotne energije (to su najee velike industrije i komunalni sistemi za
rejonsko-daljinsko grejanje). U sluaju industrijske kogeneracije, toplotna i
elektrina energija se prvenstveno koriste u tehnolokom procesu dotine
industrije (proizvodnja papira, bojenje tekstilnih tkanina, tavljenje koe i
sl.), dok se vikovi energije mogu slobodno prodavati i drugim korisnicima
na energetskom tritu.
Najea klasifikacija kogeneracije je prema instalisanoj elektrinoj
snazi, zatim prema redoslijedu korienja energije i prema prihvaenoj emi
rada. U sluaju kada se proizvode tri razliita oblika energije (elektrina,
toplotna i rashladna energija) radi se o tzv. trigenerativnim postrojenjima.
Na osnovu redoslijeda korienja energije, sistemi kogeneracije se
klasificiraju u postrojenja sa vrnim (topping, gornjim) ili bazinim
(bottoming, donjim) ciklusom. Kogeneracija sa vrnim ciklusom pogodna je
kod postrojenja sa preradom celuloze, zatim postrojenja za proizvodnju
hrane, tekstilnoj industriji, daljinskom grijanju, kao i kod klinikih i
univerzitetskih centara. Kod postrojenja sa donjim ciklusom proizvodi se
termalna energija visoke temperature, dok se otpadna toplota koristi za
proizvodnju elektrine energije, korienjem kotla utilizatora i adekvatnog
pripadajueg turbogeneratorskog postrojenja. Pogodni su za korienje u
proizvodnim procesima koji zahtijevaju toplotnu energiju sa visokim
temperaturama, a odbacuju toplotu na niskim temperaturama (pei i suare).
Ova postrojenja se esto sreu u industrijama cementa, petrohemiji,
elianama i sl.
15
Energetske maine
Po osnovu eme rada, sistemi kogeneracije se mogu podijeliti na:

sisteme za pokrivanje baznog elektrinog optereenje, na osnovu
poznavanja krive potreba konzuma, zatim na sisteme za pokrivanje baznog
toplotnog optereenja, kao i na sisteme za praenje elektrinog odnosno
sisteme za praenje toplotnog optereenja (tzv. "sistem za sebe"), gdje se
sistem kogeneracije projektuju s ciljem pokrivanja ukupnih potreba za
elektrinom odnosno toplotnom energijom na razmatranom lokalitetu. U
sluaju veih potreba za toplotnom energijom, kod sistema za praenje
elektrinog optereenja, koriste se pomoni kotlovi, dok se u sluaju
sistema za praenje toplotnog optereenja nabavka nedostajue elektrine
energije najee obavlja kupovinom od nadlene distribucije na tom
lokalitetu.
Ukoliko se kao kriterijum koristi namjena, kogeneracijska postrojenja
se dijele na industrijsku kogeneraciju (temperature vie od 140 0C), zatim
kogeneraciju u zgradarstvu (temperature od 40 do 140 0C, specifini
sluajevi: javne toplane, mikrokogeneracija), kao i kogeneraciju u
poljoprivredi (temperature od 15 do 40 0C).
Prema korienoj tehnologiji, razlikuju se kombinovani procesi gasne
turbine sa korienjem otpadne toplote, protivpritisne parne turbine,
kondenzacione parne turbine sa regulisanim i neregulisanim oduzimanjima
pare, gasne turbine sa korienjem otpadne toplote, SUS motore,
mikroturbine, Stirlingove motore, parne maine, organske Rankinove
procese, kao i sve ostale vrste tehnologija ili sagorijevanja a koje
predstavljaju istovremenu proizvodnju toplotne i elektrine (mehanike)
energije u jednom procesu.
Sa aspekta veliine instalisane elektrine snage, razlikuju se: mikrokogeneracija (kogeneracijska jedinica instalisane snage manje od 50 kW),
mini-kogeneracija (kogeneracijska jedinica instalisane snage manje od 1
MW), mala-kogeneracija (kogeneracijska jedinica instalisane snage manje
od 5 (10) MW), kao i velika kogeneracijska postrojenja snage preko 5 (10)
MW. Prema Direktivi 2004/8/EC, postoje sljedee etiri osnovne kategorije
primjene kogeneracije: mala kogeneraciona postrojenja, koja se uz
proizvodnju elektrine energije obino koriste za grejanje vode i zagrevanje
prostora u zgradama (ona se baziraju na stabilnim motorima sa unutranjim
sagorevanjem sa elektrinim paljenjem), velika kogeneraciona postrojenja,
obino pridruena proizvodnji pare u velikim zgradama, koja se baziraju na
SUS motorima sa kompresionim paljenjem, parnim ili gasnim turbinama,
zatim veliki kogeneracioni sistemi za daljinsko grejanje (District heating)
16
Energetske maine
u okolini termoelektrana ili velikih postrojenja za spaljivanje otpada, sa

rekuperatorima, koji snabdevaju toplotom lokalnu mreu za grejanje, kao i
kogeneraciona postrojenja, koja se snabdevaju primarnom energijom iz
obnovljivih izvora, malih ili velikih kapaciteta. Adekvatnost primene
kogeneracije prvenstveno se vidi za sluaj elektroprivredne kogeneracije, u
velikim termoelektranama na fosilna goriva (ugalj, derivati nafte, prirodni
gas), lociranim u blizini velikih gradova, gde je posebno izraena potreba za
grejanjem, koje se moe organizovati daljinski, ili nekih industrija kojima je
neophodna tehnoloka para. To su industrije celuloze i papira, hemijska,
tekstilna, metalopreraivaka i prehrambena industrija, industrija
graevinskih materijala itd., kao i veliki javni i komercijalni kompleksi, koji
iskazuju znaajne potrebe za toplotnom energijom (trni, rekreativni,
zdravstveni i sportski centri, kasarne i drugi vojni objekti, aerodromi,
turistikorekreativni kompleksi itd.). U Evropi je u pogonu vie hiljada
kogeneracionih postrojenja. Smatrajui nedovoljnim uee kogeneracije u
ukupnoj proizvodnji elektrine energije u zemljama Evropske Unije od 9 %,
Evropska komisija je 1997. godine postavila kao cilj da to uee u 2010.
godini poraste na 18 %.
1.2.4. Primijenjeno gorivo za kogenerativne procese

Teoretski posmatrano, skoro svaka vrsta goriva se moe koristiti za
kogenerativne procese. U praksi se najee koriste fosilna goriva (najee
prirodni gas), kako iz ekonomskih razloga tako i sa ekolokog aspekta.
vrsti otpad, neki industrijski gasovi i biomasa imaju tendenciju poveanja
upotrebe, posebno ukoliko se rijee pitanja za obavezujue njihovo
sakupljanje i zbrinjavanje. Pretpostavlja se da e njihova primjena uskoro
dostii dananji nivo korienja prirodnog gasa. Kogenerativna postrojenja
mogu biti projektovana da koriste vie od jednog goriva, u nekim
sluajevima ak i do etiri, s ciljem obezbjeenja mogunosti dodatne
optimizacije izbora goriva po ekonomskom i ekolokom kriteriju. Upotreba
goriva niskog kvalitetnog nivoa rezultuje smanjenim trokovima za gorivo,
ali sa druge strane su prisutni znatni dodatni trokovi za rukovanje sa njima,
kao i proces kontrolisanja samog sagorijevanja, uz ispunjenje propisanih
ekolokih normativa. U optem sluaju, goriva mogu biti tena, gasovita i
vrsta. S druge strane, ona mogu biti komercijalna (fosilna goriva i derivati
nafte) i otpadna (nusprodukti nekih industrijskih procesa). Obnovljivi izvori
energije kao goriva nisu tretirani komercijalno, jer njihova ekonomska
17
Energetske maine
isplativost primjene omoguena je samo na specifinim lokacijama. Izbor

goriva najee se svodi na razmatranje vie ekonomski prihvatljivih
solucija, s tim da se praktino bira izmeu jedne od vrsta fosilnih goriva.
Vai generalno pravilo da prirodni gas (u sluaju dostupnosti i
konkurentnosti i ekonomske odrivosti njegove cijene nabavke), zbog
svojih prednosti, predstavlja osnovni izbor goriva. U okviru tabele 1.1 dat je
uopteni prikaz osnovnih karakteristika kogeneracijskih postrojenja i
njihove najee primjene.
Tabela 1.1. Prikaz osnovnih karakteristika CHP postrojenja i njihove
primjene
Vrsta agregata
i gorivo
Parna turbina,
bilo koje gorivo
Gasna turbina,
gasovito i teno
gorivo
Kombinovani
ciklus, gasovito
i teno gorivo
Gasni i dizel
motor, gasovito
i teno gorivo
Mikro turbina,
gasovito i teno
gorivo
Goriva elija,
gasovito i teno
gorivo
Stirling motor,
bilo koje gorivo
Elektrina
snaga,
MWe
Energetska efikasnost, %
Elektrina
Toplotna
Raspoloiva
toplotna
energija, 0C
0,500-500
7-20
60-80
120-400
0,250-50
25-42
65-87
120-500
35-55
73-90
1220-400
0,003-20
25-45
65-92
80-120
0,005-0,3
15-30
60-85
100-400
Najea
primjena
korienje
biomase, podruno
(ostrvsko) grijanje
i industrija
industrija,
podruno
(ostrvsko) grijanje
industrija
podruno
(ostrvsko) grijanje
GVK sistemi,
prehrambena i
tekstilna industrija,
staklenika
proizvodnja
GVK sistemi,
procesi suenja
0,003-3
cca 37-50
cca 85-90
80-100
GVK sistemi
0,003-1,5
cca 40
65-85
80-120
3-300
GVK sistemi
Kao primjer sve aktuelnije primjene kogeneracije, izdvaja se

korienje kogeneracije u staklenicima. Kroz hemijski proces fotosinteze,
biljke sa hlorofilom kao katalizatorom preuzimaju CO2 iz vazduha i iz njega
stvaraju ugljenik, koji je izvor rasta biljke. U prirodnom okruenju se po
pravilu nalazi oko 350 ppm CO2 (optimalni udio CO2 koji biljke mogu
konzumirati je oko 800-1.000 ppm). Zahvaljujui obogaenju atmosfere u
18
Energetske maine
staklenicima na ovaj nivo sadraja CO2, na prirodan i ekoloki nain rast

biljaka e se poveati i do 40% (tzv. tehnika "CO2 ubrenja"). Uobiajeni
nain obogaenja atmosfere sa CO2 u staklenicima se obavlja
sagorijevanjem zemnog gasa u CO2-gorionicima. Kao alternativa ovom
procesu, moe se uz odgovarajuu pripremu koristiti izduvni gasovi iz
gasnih motora. Nezavisno od metode dobijanja CO2 nastaje oko 0,2 kg CO2
na svaki kWh dovedene energije gasa. Koncentracija CO2 u izduvnom gasu
gasnog motora je 5 do 6 vol. %.
Ubrizgavanjem karbamida, u SCR katalizatoru (Selective Catalytic
Reduction) se azotni oksidi (NOx) iz izduvnog gasa redukuju za oko 90%, a
naknadno postavljeni oksidacioni katalizator smanjuje emisije CO i HC. U
dvostepenom izmjenjivau toplote izduvni gas se hladi na 50 do 55C i
pomou duvaljke nerazrijeen ili razrijeen transportuje u staklenik, preko
perforiranih plastinih cijevi. Radi zatite biljaka kontinualno se mjere
emisije NOx preienog izduvnog gasa i u skladu sa njima regulie se
ubrizgana koliina karbamida. U sluaju eventualnih nedostataka u sistemu
preiavanja izduvnog gasa, isti se usmjerava ka dimnjaku. Ukupni stepen
korisnog dejstva ovakvog koncepta primjene kogeneracije je oko 95%.
Ovakvo postrojenje donosi znaajniojem porastu prinosa u staklenicima, pri
emu se plasman vika elektrine energije realizuje u elektrodistributivnu
mreu. Takoe se vri smanjenje izdataka za plaanje vrnog optereenja
(maxigraf) i izbjegava nepotrebna investicija u dizel agregate za
proizvodnju nune struje. Toplotna energija se koristi za grijanje staklenika
i/ili eksternih potroaa (naselje, banja, topli vazduh za suare, i sl.), dok se
postojei kotlovi koriste samo kao rezervni ili vrni (minimalni broj
pogonskih sati).
1.2.5. Razlozi za primjenu kogeneracije

Razlozi za sve veu primjenu kogeneracijskih sistema mogu se
klasifikovati u nekoliko grupa:
Grupa I: poveana efikasnost transformacije primarnog goriva i
iskorienja utroene primarne energije za istu proizvodnju toplotne i
elektrine energije, to ima za posljedicu smanjene trokove i
poboljanje ekonominosti poslovanja proizvoaa;
Grupa II: mogunost korienja otpadnih energetskih sirovina i biomase
kao gorivo u kogeneracionom procesu, ime se poboljava efektivnost u
19
Energetske maine
20
smanjenju trokova i potreba za velikim deponijama za njihovo

odlaganje;
Grupa III: postizanje adekvatnih uteda kod potroaa toplotne energije
u industriji i domainstvima, uz jeftiniju njihovu isporuku;
Grupa IV: povoljna realizacija decentralizovane i distribuirane
proizvodnje elektrine energije po pristupanim proizvodnim cijenama,
(izgradnja kapaciteta u blizini potroaa, izbjegavanje velikih investicija
i gubitaka u prenosnoj i distributivnoj mrei, poboljanje fleksibilnosti
sistema i sl.);
Grupa V: poveanje lokalne, regionalne i opte sigurnosti kroz
decentralizovanu proizvodnju elektrine energije (smanjenje rizika
prekida u snabdijevanju elektrinom i toplotnom energijom potraoaa,
izbjegavanje dijela gubitaka u prenosu od 2 do 3% na prenosnoj
elektrinoj mrei i do 14% na distributivnoj elektrinoj mrei, smanjenje
rizika od uvozne zavisnosti i sl.);
Grupa VI: diversifikacija i jaanje konkurencija na slobodnom tritu
elektrine i toplotne energije sa nezavisnim (Independent Power
Producers, IPP) i neelektroprivrednim proizvoaima (Non-Utility
Generators, NUG), to predstavlja osnovni koncept liberalizacije
energetskog trita;
Grupa VII: poveanje zaposlenosti (razvoj kogeneracije otvarao nova
radna mjesta);
Grupa VIII: bolji efekti zatite ivotne sredine (smanjenje tetnih
emisija ugljen-dioksida, sumpor-dioksida i azotnih oksida), pri emu se
najvee utede postiu kod smanjenja emisije CO2, kao i emisija SO2 i
NOx;
Grupa IX: korienje jednog te istog goriva za istovremenu proizvodnju
elektrine i toplotne energije (utede zavise od razlike u cijeni izmeu
energije primarnog goriva i cijene elektrine energije koju
kogeneraciona ema zamjenjuje, pri emu korektno projektovan i dobro
odravan kogeneracioni sistem u industriji uvijek obezbjeuje bolju
energetsku efikasnost nego to bi to dala konvencionalna postrojenja za
odvojenu proizvodnju istih koliina toplotne i elektrine energije, uz
smanjenje potronje primarne energije i trokova);
Grupa X: kako profitabilnost industrijske kogeneracije u optem sluaju
predstavlja rezultat jeftine proizvodnje elektrine energije od
produktivnog korienja otpadne toplote, prvi kriterijum uspjenosti
predstavlja adekvatna potreba posmatrane grane industrije za toplotnom
Energetske maine
energijom (kogeneracija ima izgleda da bude ekonomina, ukoliko

postoji ravnomjerna potreba za toplotom od min. 4 do 4.5 hiljada h u
godini);
Grupa XI: raspored potreba za elektrinom energijom je takoe vrlo
znaajan (industrijska kogeneracija najprofitabilnije funkcionie u
periodima viih tarifa, tj. tokom dnevnih asova kada su prodajna i
kupovna cijena proizvedenog kWh vie, pri emu sa tekuom cijenom
goriva i vaeim tarifama za kupovinu i prodaju elektrine energije, na
veini kogeneracionih postrojenja moe se ostvariti vrijeme povraaja
investicija do 10 godina, dok se u ekonomsko-finansijskim analizama
rauna sa ivotnim vijekom kogeneracionih postrojenja od 20 do 25
godina, uz mogunost dodatne revitalizacije, uz prateu rekonstrukciju i
modernizaciju i produenje radnog vijeka za dodatnih 10 do 15 godina).
1.2.6. Tekoe u razvoju kogeneracije i podsticajne mjere

Bez obzira na prednosti koje ima kogeneracija u odnosu na odvojenu
proizvodnju toplotne i elektrine energije, bri razvoj njenog korienja
spreava postojanje razliitih barijera kako zbog ranijeg monopolistikog
povlaenog poloaja elektroprivreda (zakonski onemoguena konkurencija
neelektroprivrednih proizvoaa elektrine energije, monopolistika
organizacija trita elektrine energije, odsustvo prava za pristup na mreu
neelektroprivrednih proizvoaa elektrine energije, tehnike barijere i
skupa uslovljavanja i dugo vrijeme realizacije). Potencijal za korienje
kogeneracije kao mjere za utedu energije je sada nedovoljno definisan, a
samim tim i neiskorien u Republici Srpskoj. Promovisanje visokoefikasne kogeneracije na bazi potranje korisne toplote je prioritet, s
obzirom na potencijalne koristi od kogeneracije u pogledu utede primarne
energije, izbjegavanje gubitaka u mrei i smanjenja emisija (posebno
gasova staklene bate). Pored toga, efikasno korienje energije dobijene
kogeneracijom moe takoe da pozitivno doprinese sigurnosti snabdijevanja
elektrinom energijom i konkuretnosti Republike Srpske, a samim tim i BiH
u cjelini. Stoga je neophodno preduzeti mjere kako bi se obezbijedilo bolje
eksploatisanje ovog potencijala u okviru internog energetskog trita (EES
Republike Srpske).
21
Energetske maine
Za uspjeno prognoziranje stvarne primjene kogenerativnih

tehnologija neophodno je poznavanje realnih kapaciteta svih relevantnih
potroaa elektrine energije i prirodnog gasa, koji se sada koristi za
transformaciju u potrebnu toplotnu energiju. Takve podatke ne moemo
potpuno sigurno sagledati za svako pojedinano preduzee za narednih
nekoliko godina, ali bi se mogli dovoljno tano predvidjeti zbirni bilansi za
Republiku Srpsku. Postoji nekoliko razloga za sadanju relativno nisku
zastupljenost kogeneracije u Republici Srpskoj, a i u BiH u cjelini.
Monopoli nacionalnih proizvoaa elektrine energije stvorili su
nekonkurentne trine uslove za alternativne izvore energije. Osim toga,
znaajan problem je i snana birokratija i procedure za dobijanje svih
potrebnih saglasnosti i dozvola. Druge prepreke ukljuuju protivljenje
nacionalnih proizvoaa, koji ne ele da izgube svoje velike industrijske
potroae (koji mogu da izaberu da postave kogeneraciona postrojenja kao
znatno isplativiju opciju u odnosu na kupovinu struje iz dravne ED mree),
to se samo moe rijeiti kroz dalju liberalizaciju evropske elektrine mree,
koje e onda omoguiti pristup kogeneracionim postrojenjima ED mrei.
Primjena sistema kombinovane proizvodnje toplotne i elektrine energije u
industriji, ako se posmatra odnos trokova snabdijevanja energijom na
uobiajen nain i kogeneracijom, prate neki objektivni problemi koji
onemoguuju praktinu realizaciju. Neki od njih su:
22
Nepostojanje distribucije prirodnog gasa na itavoj teritoriji Republike

Srpske, niti postoje objektivni nagovjetaji da e to uskoro biti
obezbijeeni (projekat "SAVA" je ve dui period u potpunom zastoju).
Na tim mjestima veoma je zastupljena upotreba drugih izvora kao to su
ugalj, mazut, piljevina i dr.;
Slaba mogunost korienja otpadne toplotne energije (takvo stanje je
uslovljeno zastarjelom proizvodnom tehnologijom). To su sluajevi gde
je potronja elektrine energije znatno vea od potronje toplotne
energije;
Industrijski kompleksi kao to su crna i obojena metalurgija, tekstilna
industrija, proizvodnja i prerada papira i sl., nisu u pogonu ili rade sa
smanjenim kapacitetima, to oteava uvoenje sistema kogeneracije
(trigeneracije) u Republiku Srpsku;
Visoka jo uvijek cijena.
Energetske maine
Da bi se proces znaajnije ubrzao, kao prioritet se postavlja rjeavanje

pitanja usvajanja odluke o garantovanim cijenama i prioritetu otkupa
elektrine energije iz kogenerativnih postrojenja od strane nadlenih
elektroprivrednih distributivnih preduzea. S druge strane, potrebno je
paralelno sa usvajanjem odluke otklanjati preostale razloge koji usporavaju
efikasnije korienje kogeneracije u Republici Srpskoj:
donoenje stabilnijeg zakonodavstva (zakon o energetici, uspostava

Agencije za energetsku efikasnost i sl.), sa jasnije ugraenom obavezom
otkupa elektrine energije i dovoljno visokom cijenom koja bi ih uinila
konkurentnim sa konvencionalnim izvorima;
ukidanje ogranienja po snazi od 5 MW, koje je do sada bilo vaee kod
obavezujueg otkupa elektrine energije;
uspostavljanja mehanizma plaanja od strane nadlenog distributivnog
preduzea, a s ciljem davanja potpore kogenerativnom proizvoau;
uraditi i prilagoditi uslove za elektroenergetsko prikljuenje i dobijanje
potrebnih saglasnosti za rad od nadlene Regulatorne komisije za
elektrinu energiju;
rijeiti metodologiju pristupa transportnom ili distributivnom gasnom
sistemu (komapnije Gas Promet Pale i Sarajevo Gas, Istono Sarajevo);
uraditi kampanju promocije kogeneracije sa promocijom postupaka za
dobijanje koncesije, kao i potrebnih saglasnosti u smislu konane
realizacije ovih postrojenja (urbanistika saglasnost, ekoloka
saglasnost, graevinska dozvola, procedura tehnikih pregleda, dozvola
za upotrebu);
podsticajne mehanizme razraditi po tzv. razredima kogeneracije,
uspostavljenim na bazi instalisane termike i elektrine snage (mikro,
mala, srednja i velika kogeneracija), u funkciji potreba za
toplotnom/elektrinom energijom, izabranom tehnologijom kogeneracije
i mrenih uslova za pojedine regione Republike Srpske;
regulisanje pitanja povlaenih cijena za goriva za pogon
kogeneracijskih postrojenja (posebno za tena goriva i primjenu motora
SUS u kogeneracijskim ciklusima);
rjeavanje i uravnoteenje trokova za osigranjem tzv. pomone energije
(penalizacija za ispade sa mree (najee potiskivanje zbog reaktivnih
snaga), elektroenergetska saglasnost, ugovaranje maksimalnih snaga
nezavisno od duine trajanja njihovog korienja (tzv. vrna
obraunska) snaga i sl.);
23
Energetske maine
povlaene i pojednostavljene uslove za prikljuak na mrei i prioritetni

dispatching vikova elektrine energije proizvedene u sistemima
kogeneracije od strane Nezavisnog operatora sistema (NOS BiH);
utvrivanje Pravilnika o vrednovanju doprinosa kogeneracijskog
postrojenja u smanjenju vrnog optereenja, izbjegnutim trokovima za
gradnju novih energetskih kapaciteta, smanjenje prenosnih i
distributivnih gubvitaka u mrei, vrednovanje reaktivne snage, kao i
vrednovanje zatite ivotne sredine;
pojednostavljenje administrativne procedure za dobijanje potrebnih
dozvola (posebno do nivoa srednjih kogeneracija) u smislu preciziranja
krajnjih rokova za njihovo rjeavanje, ijim istekom koncesionar
praktino dobija traenu saglasnost;
finansiranje kogeneracije sredstvima iz fonda IRB, uz davanje fisklanih
i drugih podsticaja (za prihvatanje i bri razvoj primjene kogeneracije,
veoma su vane podsticajne mjere kao podsticajni instrumenti koji
ohrabruju primjenu ekonomski opravdanih mjera za smanjenje i/ili bolje
iskorienje primarne energije energenata i poboljanje energetske
efikasnosti i nivoa zatite ivotne sredine, kao to su: olakice pri
dobijanju dozvole za gradnju, smanjenje dravnih taksa i poreza,
dobijanje tzv. zelenih sertifikata, obezbjeenje direktnih subvencija
cijena proizvoau, donoenje povoljnih tarifa za prodaju, a isto tako i
za kupovinu rezervne i dopunske elektrine energije i snage koje bi
uivali vlasnici kogeneracionih postrojenja u industriji, kao i druge
olakice, npr. za pristup na javnu elektrinu mreu i sl.).
Iako su prednosti uvoenja kogeneracijskih postrojenja poznate,
neophodno je pristupiti odreenoj promociji ovih postrojenja s ciljem
uklanjanja odreenih barijera. Osim tehnikih prepreka koje su ranije
obrazloene, neophodno je dodatno i rijeiti pitanje nedostatka finansijskih
sredstava (IRB Republike Srpske, kredit EBRD u visini od 50 miliona
EUR-a za mala i srednja preduzea), zatim pitanja u vezi neadekvatne
zakonske i institucionalne regulative (formiranje Agencije za energetsku
efikasnost, koja bi dalje preuzela odreene aktivnosti s ciljem donoenja
svih potrebnih zakonskih akata), kao i veu promociju ovih sistema u
Elektroprivrednim distributivnim preduzeima. Kako je razvoj kogeneracije
u Republici Srpskoj, a samim tim i u BiH u cjelini i politiko pitanje,
neophodno je sprovesto odreenu strunu raspravu u smislu donoenja
potrebne politike odluke o znaaju uvoenja inovativnih tehnologija u
proizvodnju elektrine i toplotne energije, to bi kao rezultat imalo
24
Energetske maine
poveanje energetske efikasnosti u cijeloj BiH. Postavljanjem korektnih

odnosa izmeu kogenerativnih preduzea i nadlenih distributivnih
preduzea, stavarju se novi odnosi za njihovu partnersku saradnju, kroz
zajedniko djelovanje u promociji i razvoju kogeneracije, kao i zajednikom
ueu ("joint-venture"). U zapadno evropskim zemljama ubrzano se iri
distribuirana (na lokacijama pojedinih firmi) proizvodnja elektrine
energije. U ovom momentu tamo se ovako proizvodi vie od 25 % od
ukupne proizvodnje velikih TE. Glavni razlozi za to su povoljan odnos
cijena elektrine energije i primarnog goriva (prirodnog gasa, uglja, mazuta
i sl.), vrlo razvijena mrea gasovoda i elektroenergetska mrea, dobra
efikasnost postrojenja za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne
energije, koja energiju goriva valorizuje i sa preko 90 %, smanjen uticaj na
ivotnu sredinu, kao i demonopolizacija u oblasti proizvodnje elektrine
energije i stvaranje trine konkurencije. Dalja liberalizacija energetskog
trita BiH u okviru ire energetske zajednice Jugoistone evrope, uz
premjetanje proizvodnje elektrilne energije na mjesto njene potronje,
stvorie i ostale neophodne pretpostavke za ubrzaniji razvoj kogenerativnih
postrojenja.
Modulska isporuka kogenerativnih postrojenja sa relativno kratkim
rokovima isporuke od oko pola do jedne godine, kompaktnost konstrukcije i
relativno jednostavno prikljuenje na postojee mree elektrine i toplotne
energije, omoguuje vrlo brzu i efikasnu integraciju u proces energetske
proizvodnje. S druge strane, investiciona ulaganja, specificirana na jedinicu
snage postrojenja su apsolutno konkurentna i najveim u energetici, a
male sopstvene potrebe ih dovode na nivo vrlo lako i brzo ostvarivih. Na
taj nain, dobro osmiljeno postrojenje za kombinovanu proizvodnju
elektrine i toplotne energije "manjih snaga" pri ekonominom odnosu
cijena elektrine enrgije i primarnog goriva moe donijeti znaajne
finansijske utede tokom jedne godine rada, a na desetine miliona evra
tokom radnog vijeka, koji se za sluaj korienja gasnih motora npr. kree
od 100.000 do 150.000 radnih sati. Takoe, moderna tehnologija sa
kompletnim elektronskim upravljanjem, koja se koristi u ovoj oblasti,
obezbjeuje pouzdano optimalno voenje procesa proizvodnje energija i
sigurno i jednostavno prikljuenje na postojee mree elektine i toplotne
energije. Ekonomska ocjena opravdanosti izgradnje CHP postrojenja treba
da da odgovor na pitanje njene opravdanosti u poreenju sa drugim
nainima dobijanja potrebnih koliina elektrine i toplotne energije. Kao
referentni sluaj, najee se uzima nabavka elektrine energije iz
25
Energetske maine
elektrodistributivne mree, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja

potrebne energije u vlastitoj kotlovnici, dakle trokovi goriva kod njihove
odvojene proizvodnje. Ekonomski efekti izgradnje kogenerativnih
postrojenja skoro iskljuivo zavise od odnosa cijena elektrine energije i
goriva.
1.3. POREENJE RAZLIITIH KOGENERATIVNIH

SISTEMA I TEHNIKO-EKONOMSKA ANALIZA
1.3.1. Karakteristine veliine za poreenje i analizu
razliitih kogenerativnih sistema
Kogeneraciju treba posmatrati kako sa makro (nivo drutvene
zajednice) tako i sa mikro aspekta (potroa energije, korisnik). Na nivou
drutvene zajednice, kogeneracija omoguava prebacivanje dijela trokova
sa javnih i komunalnih preduzea na privatni sektor. Pri tome se ostvaruje
dodatna tednja domaih resursa i pad trokova uvoznih goriva (nafta i gas).
Na mikro nivou se krajnjem korisniku energije omoguuje smanjenje
ukupnih trokova za energiju, posebno kada postoji potreba za
istovremenom potronjom elektrine i toplotne energije na lokaciji (prije
svega industrija), kao i kada se u zemlji praktikuje primjena racionalne
energetske tarife ili postopji odgovarajua odluka o visini premija i
garantovanih otkupnih cijena elektrine energije proizvedene u
kvalifikovanim elektranama i efikasnim kogeneracijskim postrojenjima.
Takoe, vrlo bitan je i sam pristup analizi kogeneracije. Proces
optimalnog dimenzionisanja treba da obuhvati samo bazne potrebe, jer su
ekonomske prednosti vidljive tek nakon relativno dueg vremena
korienja, posebno u usporedbi sa klasinim sistemima za proizvfodnju
elektrine i toplotne energije. Takoe, prednosti u oblasti zatite ivotne
sredine i redukcije emisija GHG imaju vei efekat ukoliko se razmatra
proizvodnja energije na odgovarajuoj regionalnom (globalnom) nivou. U
sprovoenju analiza efekata kogeneracije postoji odreena razliitost u
prezentaciji rezultata, zavisno od toga za koga se analiza i radi (krajnji
korisnik ili potroa, investitor ili nosilac koncesije, finansijska institucija
koja podrava projekat, republika ili lokalna uprava kao davalac
koncesije). S druge strane, kogenerativni sistemi proizvode istovremeno
26
Energetske maine
elektrinu i toplotnu energiju u razliitim odnosima, to oteava njihovo

meusobno poreenje. Pri tome, kvalitet elektrine i toplotne energije se
bitno razlikuje, odnosno vrijedi Eksergija el .energ . Eksergija topl .energ . .
Karakteristine veliine ili tehniki pokazatelji za analizu i poreenje
kogenerativnih sistema obuhvataju: stepen korisnosti proizvodnje elektrine
energije, stepen korisnosti proizvodnje toplotne energije, ukupna energetska
iskorienost, ukupna eksergetska iskorienost, faktor transformacije
toplotne energije, zatim faktor vrijednosti proizvedene energije, kao i udio
utede energije, tabela 1.2.
Tabela 1.2. Mjere za efikasnost postrojenja kogeneracije (CHP sistemi), 3
Sistem
Odvojena
proizvodnja
toplotne i
elektrine
energije
(Separate heat
and power
SHP)
Kombinovana
proizvodnja
toplotne i
elektrine
energije
(Combined
heat and
power- CHP)
Proraun
uteda
primarne
energije
Komponenta
Termika
efikasnost
(kotao)
Mjera za ocjenu efikasnosti

SKD =Neto korisna izlazna
Q
Proizvodnja
samo elektrine
energije (EES)
Ukupni stepen
korisnosti za
odvojenu
proizvodnju
toplotne i
elektrine
energije (SHP)
Ukupni stepen
korisnosti CHP
sistema
Stepen
korisnosti po
FERC
standardu
Efektivni
elektrini stepen
korisnosti (ili
gorivni stepen
iskorienosti
Fuel Utilization
EfficiencyFUE)
PES 1
toplotna snaga/Energija goriva

na ulazu
SKDel = Elektrina snaga na
izlazu/Energija goriva na ulazu
SKDSHP
E Q
E / SKDel Q / SKDter
SKDukup
SKD FERC
FUE
E Q
B
E Q / 2
B
E
B Q / SKDQ
B
E / SKDel Q / SKDQ
Kratak opis
Neto korisna termika energija na
izlazu od korienog goriva na ulazu
(unijete energije goriva na ulazu).
Nabavljena elektrina energija iz
centralnih sistema putem prenosne
mree.
Suma od neto elektrine energije (E)
i korisne toplotne energije na izlazu
(Q) od utroene enrgije goriva pri
odvojenoj proizvodnji svakog od
njih.
Suma od neto elektrine energije i korisne

toplotne energije na izlazu od ukupno utroene
energije goriva.
Razvijena od strane Public Utilities Regulatory
(PUR) 1978. godine, kao FERC metodologija
naina priznavanja kvaliteta za elektrini I
relativni toplotni izlaz.
Koeficijent (odnos) neto elektrine energije
(snage) na izlazu od neto koritenog goriva,
gdje neto koriteno gorivo izuzimajui dio
goriva koji je iskoriten za proizvodnju
korisne toplote na izlazu. Gorivo koje se
koristi za proizvodnju korisne toplote je
ukalkulisano u pretpostavljeni SKD kotla
(najee 80%).
Uteda goriva (primarne energije) dobijena u
CHP sistemima u poreenju sa sistemima sa
odvojenom proizvodnjom elektrine i toplotne
energije (SHP sistem). Pozitivna vrijednost
reprezentuje utedu primarne energije, dok
negativna vrijednost je indikator da CHP
sistem koristi vie goriva (primarne energije)
nego SHP sistem.
27
Energetske maine
Oznake:
E - neto izlazna elektrina snaga iz CHP sistema; Q - neto korisna termika energija iz CHP sistema; B ukupna unijeta energija goriva; SKDel - referentna efikasnost za odvojenu proizvodnju elektrine energije;
SKD - referentna efikasnost za odvojenu proizvodnju toplotne energije
Q
Korienje stepena korisnosti proizvodnje elektrine energije uzima u

obzir samo proizvedenu elektrinu energiju, odnosno ne vrednuje se
toplotna energija koja se istovremeno proizvodi, pa poreenje na bazi ovog
kriterijuma nee dati realne pokazatelje.
Korienje ukupne energetske iskorienosti izjednaava vrijednost
(kvalitet) dva razliita oblika energije - toplotnu i elektrinu energiju, dok
pokazatelj ukupne eksergetske iskorienosti uzima u obzir i vrednuje
kvalitet (eksergiju) oba oblika proizvedene energije - elektrine i toplotne,
kao i odnos njihove proizvodnje. Udio transformacije toplotne energije
goriva uzima u obzir utede goriva za proizvodnju elektrine energije u
kogenerativnom sistemu u odnosu na odvojenu proizvodnju elektrine
energije u termoelektrani, dok faktor transformacije toplotne energije goriva
predstavlja udio potronje energije goriva po jedinici proizvedene elektrine
energije u kogenerativnom sistemu. Uvoenje ekonomskih veliina odnosno
trine vrijednosti utroene i proizvedene energije u analizu dato je kroz
faktor vrijednosti proizvedene energije. Pregled karakteristinih veliina
tehnikih pokazatelja za analizu i poreenje kogeneracijskih sistema dat je u
okviru tabele 1.3.
Konvencionalni naini dobijanja elektrine energije u velikim
elektranama uobiajeno postiu energetsku efikasnost od svega 30 do 40%.
Tako danas standardna postrojenja koja proizvode samo elektrinu energiju
isputaju veliku koliinu energije u vidu otpadne toplote (u okviru
Republike Srpske preko rashladnih tornjeva ili hlaenjem rijenom vodom).
Istovremenim korienjem ove otpadne toplote, efikasnost kogenerativnog
postrojenja dostie i preko 90%.
Efikasnost kogeneracije se rauna poreenjem sa referentnim
postojeim sistemom odvojene proizvodnje elektrine i toplotne energije,
uzimajui u obzir 10 do 15% gubitaka u prenosu energije do krajnjeg
korisnika, slika 1.6.
28
Energetske maine
Tabela 1.3. Pregled karakteristinih veliina tehnikih pokazatelja za

analizu i poreenje kogeneracijskih sistema
Red.
broj
Oznaka
Stepen
korisnosti
proizvodnje
elektrine
energije u
kogeneracijskim
sistemima
Ukupni
energetski
stepen
korisnosti
Ukupni
eksergetski
stepen
korisnosti
Udio
transformacije
toplotne
energije goriva
Faktor
transformacije
toplotne
energije goriva
Udio utede
goriva
Jednaina
el
E
B
iskoritena
utroena
E Q
en
B
1
E (1 )
B
e e
eks e q
eb
el
E
B
GP
E
1
1
1
el GP Q
B
GP
el .odv
B
Q
GP
Uzima u obzir i vrednuje kvalitet

preko eksergije oba oblika
proizvedene energije (elektrine i
toplotne)
Uzima u obzir utedu goriva za
proizvodnju elektrine energije
GP
G
FQ
Napomena
Rauna se kao odnos proizvedene
elektrine energije i utroene
energije goriva, pri emu je u obzir
uzeta samo proizvedena elektrina
energija, dok se dobijena toplotna
energija ne vrednuje, pa poreenje
unutar CHP, kao i CHP sa SHP
sistemima po ovom kriterijumu ne
daje realne pokazatelje
Izjednaena vrijednost (kvalitet) dva
razliita oblika energije - toplotne i
elektrine, pri emu koeficijent
predstavlja
odnos
E /Q
proizvedene elektrine i proizvedene
(iskoriene) toplotne energije
el .odv
B;
Predstavlja udjel potronje energije

goriva po jedinici proizvedene
elektrine energije u
kogeneracijskom sistemu
Ekvivalentna uteda goriva u

kogeneracijskom sistemu u odnosu
na odvojenu proizvodnju elektrine i
toplotne energije data je sa B , dok
je sam udio utede goriva u odnosu
na odvojenu proizvodnju definisan sa
Legenda uz tabelu 1.3: E - proizvedena elektrina energija; B - utroena energija goriva;

Q - proizvedena (iskoriena) toplotna energija; ee - eksergija elektrine energije;
29
Energetske maine
eq - eksergija toplotne energije; eb - eksergija goriva; GP - stepen korisnosti generatora pare
(parnog kotla); Q / GP - ekvivalentno smanjenje potronje goriva u kogeneracijskom
sistemu u poreenju sa sistemom za odvojenu proizvodnju toplotne i elektrine energije;
el.odv - stepen korisnosti proizvodnje elektrine energije u odvojenom sistemu (npr.
kondenzacionoj termoelektrani)
Lokalna proizvodnja elektrine energije putem kogeneracije moe da

smanji rizik da potroai ostanu iznenada bez izvora elektrine i/ili toplotne
energije. Dalje smanjenje upotrebe fosilnih goriva i korienje obnovljivih
izvora energije sa kogeneracijom omoguuje smanjenje zavisnosti od
uvozne energije, to je ujedno i kljuni izazov za evropsku energetsku
budunost. Popularnost ovog koncepta raste, jer mnogi zakonodavci
shvataju da je lokalna proizvodnja energije najefikasniji i najekolokiji
nain brzog ekonomskog rasta, ali jo uvijek, iz brojnih praktinih i
politikih razloga, kogeneracija se ne koristi u svom punom potencijalu.
Slika 1.6. Prikaz poreenja kogeneracijskog sistema sa sistemima

za odvojenu proizvodnju elektrine i toplotne energije
30
Energetske maine
Pri tome, principi poreenja kogeneracije i odvojene proizvodnje su

bili sljedei:
-
poreenje se odnosi na postrojenja za istu kategoriju goriva;

svaka jedinica za kogeneraciju poredi se sa najboljom jedinicom za
odvojenu proizvodnju toplotne i elektrine energije, raspoloivom na
tritu u godini izrade jedinice za kogeneraciju i ekonomski
opravdanom;
referentne vrijednosti efikasnosti za jedinice za kogeneraciju starije od
10 godina utvrdie se prema referentnim vrijednostima jedinica starih 10
godina;
referentne vrijednosti efikasnosti za odvojenu proizvodnju toplotne i
elektrine energije odraavae klimatske razlike izmeu drava
potencijalni lanica EU.
Za sistem dat na prethodnoj slici, dobijeni su sljedei efekti:
a)
b)
c)
d)
razlika u potronji goriva:

relativna uteda goriva:
gubici u kogeneraciji:
gubici odvojene proizvodnje:
43%;
30%;
15%;
40,5%.
1.3.2. Evropska strategija za ostvarenje konkurentne

i trajne energije i kogeneracija
"Zelena knjiga" ili Evropska strategija za ostvarivanje konkurentne i
trajne energije iz 2006. godine, kao i drugi strateki planovi EU doneeni u
narednim godinama (2007-2010. godina), predviaju rastuu zavisnopst
zemalja EU od uvoza energije, zatim nagli rast cijena, globalno
otopljavanje, rast stanovnitva, poboljanje konfora i time potranje za
energijom, kao i mogue prepreke na domaem (unutranjem) tritu
energijom. Pri tome, energetska politika EU je u potpunosti bazirana na
osnovna tri principa: dugotrajnost (aktivna borba protiv klimatskih
promjena, sa stavljanjem u prvi plan korienja obnovljivih izvoraa i
energetske efikasnosti), zatim konkurentnost (poboljanje efikasnosti
evropskih mrea, kroz ostvarenje unutranjeg trita energijom), kao i
sigurnost snabdijevanja energijom (bolja koordinacija unutranje ponude i
31
Energetske maine
potranje energije u EU u kontekstu meunarodnih odnosa). Prva aktivnost

je bila uspostava efikasnog unutranjeg trita elektrine energije i gasa,
uzrealizaciju odreenih prioriteta, poput:
razvoja evropskih mrea, sa zajednikim pravilima prekogranine

razmjene, s ciljem olakanja isporuke energije i usklaenog pristupa
mreama (prenosnoj u oblast elektrine i transportnoj u oblasti gasne
energetike);
plan razvoja prioritetnih interkonekcija (veza), kroz investicije u
infrastrukturu za povezivanje odvojenih nacionalnih mrea u EU;
plan investiranja u proizvodne pogone, radi zadovoljenja vrhova
optereenja, a na bazi otvorenosti trita i poveanja konkurencije;
raunovodstveno i finansijsko razdvajanje aktivnosti u
elektroprivrednim preduzeima (razdvajanje prenosa i transporta
energije, proizvoaa od distribucije, kao i neproizvodnih funkcija
unutar proizvodnih pogona);
uspostavljanje konkurentne cijene energije, uzrast konkurentnosti
evropske industrije.
Aktivnosti koje dalje slijede obuhvataju formiranje instituicija za
nadzor nad snabdijevanjem energijom, uspostavljanje mehanizama brze
pomoi u sluaju kriznih situacija, odreivanje energenata zua buduu
potronju od strane lanica EU a na bazi raspoloivih izvora, s ciljem
poveanja stepena energetske sigurnosti u zemljama EU i u EU u cjelini.
Poseban segment ini racionalnija upotreba energije i energetska
efikasnost, tj. poboljanje energetskih karakteristika objekata. Tako,
smanjenjem potronje energije za 20% do 2020. godine, procjenjuje se
uteda od 60 milijardi eura godinje, koja se dalje moe koristiti u novim
energetskim investicijama. Na ovaj nain bi dodatno bila ojaana
konkurentnost evropske industrije, otvaranje novih radnih mjesta, ali i
obezbjeenje dobre osnove za osstvarivanje uslova iz Kjoto protokola u
vidu smanjenja emisije CO2 do 50%, to bi za posljedicu imalo i povean
udio zatite ivotne sredine.
Sljedea oblast djelovanja je proizvodnja energije i poveanje njene
efikasnosti. Polazei od tabele 1.4, u kojoj je data energetska iskoristivost
(zasnovana na prvom zakonu termodinamike) u pojedinim energetskim
postrojenjima, nije teko zakljuiti da se prema korienim sadanjim
tehnologijama gubi 20 do 70% primarne energije potrebne za proizvodnju
elektrine energije u samom procesu proizvodnje (transformacija energije u
32
Energetske maine
koristan oblik). S druge strane, znaajan napredak se moe ostvariti u polju

graevinarstva (stambeni i javni objekti). Negdje oko 40% od ukupne
energije utroi se za grijanje i osvjetljavanje objekata, to daje mogunost
racionalnijeg korienja (planovi uteda po sektorima u zemljama EU: od
20% od 2006. godine pa do 2020. godine, uz primjenu postojeih propisa
mogue je sotvariti 10% u oblastima transporta, proizvodnje toplote i
korienja objekata, dok presotali 10% uteda zahtijeva donoenje novih
propisa, kao i uspostavljanje novog naina ponaanja dravne, regionalne i
lokalne administracije, javnih slubi, preduzea i graana). Jedan od naina
daljih uteda su investicije u nove tehnologije i njihov meunarodni transfer
u oblasti energetike.
Odrivo korienje resursa ukljuuje kako odrivu proizvodnju
(proizvodnju uz to manje gubitaka) tako i racionalnu potronju. Razvoj
odrive proizvodnje i potronje predstavlja klju za dugoroni prosperitet,
kako za EU tako i za svet. Strateki pristup postizanju odrive upotrebe
prirodnih resursa bi trebao da ima prednost, koja je potrebana radi efikasnije
upotrebe resursa i ublaavanja negativnih posljedica po ivotnu sredinu.
Konani cilj je smanjenje negativnih posljedica po ivotnu sredinu nastalih
upotrebom prirodnih resursa, a u isto vrijeme poboljati produktivnost
resursa u ekonomiji EU.
Tabela 1.4. Energetska iskoristljivost energetskih sistema, 107
Stepen energetske
iskoristljivosti,
Energetski sistem
Parne elektrane sa konvencionalnim nainom
sagorijevanja
Gasne elektrane
Dizelske elektrane
Elektrane sa kombinovanim procesom
Kogenerativne elektrane
l qizl
en
qul
0,25-0,40 (0,45)
0,20-0,35 (0,40)
0,35-0,45 (0,52)
0,45-0,55 (0,60)
0,50-0,80 (0,95)
Direktiva 2004/8/EC utvruje svrhu, daje potrebne definicije, utvruje

kriterijume za izraunavanje energetske efikasnosti u kogeneraciji,
prepoznaje garancije o porijeklu elektrine energije iz kogeneracije,
utvruje obavezu za drave-lanice da utvrde nacionalne potencijale za
33
Energetske maine
visoko efikasnu kogeneraciju, obavezu izrade nacionalnih planova za

podrku primjene kogeneracije, smjernice za utvrivanje pristupa javnoj
elektrinoj mrei i utvrivanje tarifa elektrine energije za vlasnika
postrojenja za kogeneraciju, obezbjeenje fer i transparetnih
administrativnih procedura i periodiku i nain izvjetavanja. Direktiva
specificira tehnologije za kogeneraciju (Aneks 1), utvruje nain prorauna
proizvodnje elektrine energije iz kogeneracije (Aneks 2), zatim utvruje
metodologiju za odreivanje efikasnosti kogeneracije (Aneks 3) i definie
kriterijume za izradu nacionalnih planova za podrku kogeneracije (Aneks
4).
U skladu sa principima subsidijarnosti i proporcionalnosti u EU,
Direktiva 2004/8/EC utvruje opte principe koji daju okvir za
promovisanje kogeneracije na internom tritu energije, a detaljna
implementacija je preputena dravama-lanicama kako bi one izabrale
modele koji najvie odgovaraju njihovim konkretnim situacijama. Direktiva
se, dakle, ograniava na definisanje minimalnog okvira koji je potreban za
ostvarivanje utvrenih ciljeva.
Drave, koje apliciraju na kandfidatski status trebaju donijeti odluku o
stupanju na snagu zakona, propisa i administrativnih odredbi, koje su
potrebne za primjenu Direktive. Pri tome, kogeneracija se definie kao
istovremena proizvodnja toplote i elektrine i/ili mehanike energije u
jednom procesu.
Korisna toplota predstavlja toplotu koja se proizvodi u kogeneraciji
radi zadovoljenja ekonomski opravdane tranje toplote ili hlaenja.
Ekonomski opravdana tranja oznaava potrebe za toplotom koje bi se
zadovoljile po trinim uslovima kroz proces odvojene proizvodnje toplote.
Elektrina energija iz kogeneracije oznaava elektrinu energiju koja
se proizvede u procesu koji je povezan sa procesom proizvodnje toplote i
koja je izraunata u skladu sa metodologijom propisanom u Aneksu 2 ove
Direktive.
Rezervna elektrina energija jeste elektrina energija koja se nabavlja
preko javne elektrine mree za sluaj poremeaja u procesu kogeneracije,
ukljuujui periode planskog odravanja ili kada je postrojenje u otkazu.
Dopunska elektrina energija oznaava elektrinu energiju koja se
nabavlja preko javne elektrine mree u sluajevima kada je tranja vea od
proizvodnje u procesu kogeneracije.
Direktiva 2004/8/EC prepoznaje visoko efikasnu, malu (elektrina
snaga ispod 1 MWe) i mikro (ispod 50 kWe) kogeneraciju. Visoko efikasna
34
Energetske maine
kogeneracija predstavlja kogeneraciju kojom se ostvaruju utede primarne

energije od najmanje 10% u odnosu na odvojenu proizvodnju toplote i
elektrine energije. Mala kogeneracija obuhvata jedinice za distribuiranu
kogeneraciju, u sluaju snabdijevanja izolovanih oblasti ili za stambene,
komercijalne ili industrijske potrebe, kao i jedinice za mikro kogeneraciju.
Direktiva 2004/8/EC predvia obavezu da proizvedena elektrina energija iz
kogeneracije mora biti pokrivena garancijama o porijeklu, koje, meutim,
same po sebi ne podrazumijevaju i automatsko ostvarivanje beneficija kroz
nacionalne stimulativne mehanizme. Garancije o porijeklu energije moraju
specificirati: donju toplotnu mo goriva za proizvodnju elektrine energije,
korienje proizvedene korisne toplote, datume i mjesta proizvodnje,
koliinu elektrine energije iz visoko efikasne kogeneracije, kao i utedu
primarne energije izraunate na bazi referentnih vrijednosti efikasnosti.
U cilju obezbjeenja poveane primjene kogeneracije na
srednjoronom nivou, sve drave potencijalne lanice imaju obavezu da
usvoje i objave izvetaj o nacionalnom potencijalu za primjenu visoko
efikasne kogeneracije (ukljuujui mikro kogeneraciju), uz korienje
utvrenih kriterijuma. U izvjetaju se mora identifikovati potencijal za
tranju korisnog grijanja i hlaenja, koji je pogodan za primjenu visoko
efikasne kogeneracije, raspoloivost goriva i ostalih izvora energije koji e
se koristiti za kogeneraciju. Izvjetaj treba da sadri i analizu prepreka za
primjenu visoko efikasne kogeneracije, posebno prepreka koje se odnose na
cijene, trokove i dostupnost goriva, pitanja javne elektrine mree,
administrativne i druge prepreke, kao i mjera koje se preduzimaju.
Nacionalni planovi za podrku kogeneraciji treba da imaju vanost od
najmanje 4 godine. Oni treba da sadre i nacionalne podsticajne planove za
podrku kogeneraciji na bazi ekonomske opravdanosti.
Visko efikasna kogeneracija treba da obezbjeuje utedu primarne
energije od najmanje 10% u odnosu na odvojenu proizvodnju toplotne i
elektrine energije. Pri tome, sva kogeneracija iz male i mikro kogeneracije
smatra se visoko efikasnom kogeneracijom ako se ostvare bilo kakve utede
primarne energije.
1.3.3. Uticajni faktori ekonominog pogona

Faktori koji direktno utiu na ekonominost pogona su konstruktivna
izvedba energetskih ureaja i postrojenja, pogonsko optereenje, reimi
35
Energetske maine
rada, zatim odravanje pogonske spremnosti (ispravnosti) energetskih

postrojenja i ureaja, kao i status i uloga postrojenja u okviru hijerarhijski
vieg energetskog sistema (elektroenergetski sistem, energetska zajednica
Jugoistone evrope, UCTE i sl.). Pri tome, trokovi poslovanja za ve
izgraeno postrojenje obuhvataju, pored trokova vlastite potronje energije,
i trokove nabavke goriva, trokove nabavke repromaterijala, trokovi
radnog medijuma (npr. vode), trokove odravanja i eksploatacije, trokove
amortizacije, trokove radne snage i ostale trokove (bankarski trokovi).
1.3.4. Ekonomska opravdanost izgradnje kogeneracijskog

sistema
Ekonomska ocjena opravdanosti izgradnje CHP postrojenja treba da
da odgovor na pitanje njene opravdanosti u poreenju sa drugim nainima
dobijanja potrebnih koliina elektrine i toplotne energije. Kao referentni
sluaj, najee se uzima nabavka elektrine energije iz elektrodistributivne
mree, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja potrebne energije u
vlastitoj kotlovnici, dakle trokovi goriva kod njihove odvojene
proizvodnje.
Ulazna baza podataka za ovaj dio ekonomske analize, pored ranije
pripremljenih podataka, zahtijeva i podatke o investivcionim trokovima
kogeneracije, pogonskim trokovima, trokovima odravanja, trokovima
kupljene i prodate elektrine energije, planirani godinji broj sati rada
postrojenja (kriva trajanja optereenja), kao i ostale trokove koji prate
proizvodnju, kao to su radna snaga, trokovi kapitala (bankarske provizije,
interkalarne kamate, i sl.), doprinosi (koncesiona nadoknada, vodoprivredna
nadoknada, porez lokalne zajednice i sl.) i drugo. Pri tome vrijedi:
U T0 Tk ,
T0 Tnab.el .en Tnab.top.en ,
(1.3)
(1.4)
Tkog . Tgor .kor Pel .en ,
(1.5)
I uk
(1.6)
Tpov
36
U god .neto
Energetske maine
gdje su:
U
- uteda na promjenljivim trokovima, KM/god.;

- trokovi goriva odvojene proizvodnje, KM/god.;
T0
Tkog .
- trokovi goriva kogenerativne proizvodnje, KM/god.;
Tnab.el .en
Tnab.top.en
- trokovi nabavke elektrine energije, KM/god.;

- trokovi nabavke toplotne energije, KM/god.;
Tnab.el .en
Tgor .kog
- trokovi nabavke elektrine energije, KM/god.;

- troak goriva kogeneracije sa vrijednou kupljene
elektrione energije iz mree, KM/god.;
- vrijeme povrata, god.;
Tpov
Pel .en
I uk
U god .neto
Najvaniji
- prihod od prodaje vika elektrine energije, KM/god.;

- ukupni investicioni trokovi, KM;
- neto ostvarena godinja uteda na energiji, KM/god.
ekonomski parametri za izbor kogeneracijskog postrojenja
su:
-
vrijednost ukupne investicije ili potrebni kapital za nabavku opreme

radove i usluge;
- nain obezbjeenja potrebnih sredstava (sopstveno uee, kredit,
trokovi finansiranja i sl.);
- trokovi amortizacije (zakonska kategorija);
- trokovi prikljuenja na elektrodistributivnu (prenosnu) mreu i trokovi
njenog korienja;
- trokovi prikljuenja na gasovod ili alternativno trokovi izgradnje
spremnika gasa;
- promjenljivi trokovi pogona i odravanja;
- cijena goriva za kogeneraciju i cijena goriva potrebnog za pomone
sisteme (sopstvena potronja);
- tarife za nabavku i prodaju elektrine energije;
- dosadanje cijene energije.
Glavni
pokazatelji
ekonomske
efikasnosti
razmatranog
kogenerativnog postrojenja sagledavaju se kroz analizu trokova ivotnog
vijeka projekta (Cost Benefit Analysis ili BCA analiza) preko:
37
Energetske maine
Neto sadanje vrijednosti (NSV), sadanja vrijednost ukupne dobiti

nekog projekta po godinama ivotnog vijeka projekta (ako je NSV vee
od 0, tada je investicija odriva pod datim uslovima);
- Interna stopa rentabilnosti (IRR), kamatna stopa koja NSV svodi na
nulu, pri emu IRR treba biti vee od kamatne stope po kojo se vri
zaduivanje po zadatom projektu;
- Razdoblje povrata investicije (PBP), vrijeme potrebno da se investicijski
trokovi pokriju iz neto dobiti (PBP mora biti manje od ivotnog vijeka
projekta, koji je najee determinisan periodom trajanja koncesije sa
uraunatim periodom za projektovanje i izgradnju istog).
Prikaz prijedloga garantovanih otkupnih cijena i premija za elektrinu
energiju za sisteme kogeneracije, koje je definisala nadlena regulatorna
agencija za energiju Republike Srpske, a koju jo nije Vlada Republike
Srpske usvojila prikazana je u tabeli 1.5.
Tabela 1.5. Prikaz garantovanih otkupnih cijena i premija za elektrinu

energiju proizvedenu u sistemima kogeneracije, KM/kWh
Prodaja u obaveznom otkupu po
Prodaja na tritu i
garantovanim otkupnim cijenama,
potronja za vlastite
Tip elektrane
KM/kWh
potrebe, KM/kWh
prema vrsti izvora
Premija
energije
Otkupna Referentna
(u okviru
Referentna Premija
cijena
cijena
garantov.
cijena
cijene)
Konvencionalni izvori energije u efikasnom kogenerativnom postrojenju
(garantovana otkupna cijena do ukljuivo 10 MW, a premija za prodaju na tritu
i potronju za vlastite potrebe do ukljuivo 30 MW)
Nova kogenerativna
postrojenja na gas
0.15049
0.05410
0.09639
0.06930
0.08119
Stara kogenerativna
postrojenja na gas
0.13510
0.05410
0.08100
0.06930
0.06580
Nova kogenerativna
postrojenja na lignit
0.08822
0.05410
0.03412
0.06930
0.01892
Stara kogenerativna
postrojenja na lignit
0.05410
0.05410
0.00
0.00
0.00
Broj pogonskih sati postrojenja, kao i pogonski reimi rada

predstavljaju vrlo vaan element u ekonomskim proraunima opravdanosti
izgradnje kogenerativnih postrojenja. Dosadanja iskustva su pokazala da su
ovakva postrojenja opravdana ako je minimalni godinji broj pogonskih sati
38
Energetske maine
iznad 4.000. U sluaju ako se broj pogonskih sati kree od 3.000 do 4.000
sati, kogeneracijsko postrojenja na datom lokalitetu moe biti ekonomski
opravdano samo uz ispunjenje odreenih tehnikih zahtjeva za njegov rad
(jedno kogeneracijsko postrojenje za vie potroaa).
Ekonomska iskoristivost kogeneracije za pojedini kogeneracijski
proizvod (elektrina energija, toplotna energija) zavisi od metodologije koja
se koristi pri raspodjeli trokova na elektrinu i toplotnu (rashladnu)
energiju. Treba istai da ne postoji objektivna metoda raspodjele. Ovo je od
posebnog znaaja, jer novi energetski zakoni koji stvaraju uslove za
liberalizaciju trita zabranjuju prelivanje sredstava "cross - subsides".
Liberalizacija trita, uz prateu deregulaciju cijena elektrine energije i
skladu sa EU regulativom dovode kogeneraciju u oteanu trinu situaciju.
Polazei od znaaja kogeneracije koju ona ima u poveanju energetske
efikasnosti, kao i doprinosu u smanjnju emisija staklenikih gasova i
poveanju sigurnosti u snabdijevanju, Evropska regulativa pridaje
kogeneraciji znaaj kroz odreivanje njenog udjela u ukupnoj proizvodnji
elektrine energije, ali preputa nacionalnim zakonodavstvima da propiu
mehanizme i mjere.
1.3.5. Metodologija raspodjele trokova pri proizvodnji

energije u kogenerativnim postrojenjima
Postoji vie metodologija za raspodjelu trokova u postrojenjima za
kogenerativnu proizvodnju energije, koje se mogu svrstati u dvije grupe:
metode zasnovane na termodinamikim zakonitostima (energetske i
eksergetske) i metode zasnovane na ekonomskim principima (metoda
ostatka vrijednosti, metoda gubitka elektrine energije, metoda podjele
utede ili dobiti).
Sutina energetskih metoda je vrednovanje dobijene energije po
osnovu kJe=kJt energije, pri emu je dobit spojenog procesa na strani
elektrine energije. U okviru ove metode treba izdvojiti: metodu utroene
energije, metodu raspoloivog toplotnog pada i metodu entalpijske
vrijednosti pare. U sluaju da dobit spojenog procesa je na strani toplotne
energije radi se o eksergetskim metodama (npr. metoda eksergijske
vrijednosti pare). Ove metode imaju u oblasti energetike ogranienu
primjenu i nisu posebno pogodne za raspodjelu fiksnih trokova. ee se u
39
Energetske maine
upotrebi nalaze metode zasnovane na ekonomskim principima (metoda

trine vrijednosti energije, metode koje uzimaju ivotni vijek projekta Life Cycle Method, LCC).
Metoda ostatka vrijednosti (Residal Value method - RVM)
pretpostavlja troak proizvodnje jednog proizvoda (tzv. primarni proizvod,
najee toplotna ili rashladna energija). Troak drugog proizvoda
(elektrina energija) dobija se oduzimanjem pretpostavljenog troka
proizvodnje primarnog proizvoda od ukupnih godinjih trokova
kogeneracije. Dakle, ukupna trokovna prednost kogenerativnog sistema
pripada jednom proizvodu. Pogodna je za elektrane sa velikim udjelom
trokova toplotne energije.
Metoda gubitaka elektrine energije (Electricity Loss Method - LCM)
zasniva se na odreivanju troka proizvodnje uz pretpostavku iskljuive
proizvodnje elektrine energije u kogeneraciji. Proizvedena toplota se u tom
sluaju tereti sa izgubljenim prihodom zbog smanjenje proizvodnje
elektrine energije usljed oduzimanja toplote. Ove metode su pogodnije za
postrojenja u kojima se preteno proizvodi elektrina energija.
Metode podjele utede ili dobiti su najee korieni pristupi, koji su
posebno pogodni u sluaju kada postoji potranja za oba proizvoda na
tritu. Pri tome konaan rezultat zavisi od kretanja cijena pri odvojenoj
proizvodnji elektrine i toplotne energije. Dobit kogeneracije predstavlja
smanjenje trokova proizvodnje u odnosu na odvojenu proizvodnju, a moe
se podijeliti: jednako, uteda se dijeli u odnosu 50:50%, bez obzira na udjel
proizvoda u ukupnoj proizvodnji, zatim proporcionalno, uteda se dijeli na
pojedini proizvod prema njegovom udjelu u ukupnoj proizvodnji energije,
ako i uniformno, uteena koliina goriva se dijeli proporcionalno sa
udjelima potroenog goriva u procesu odvojene proizvodnje iste koliine
elektrine i toplotne energije.
Ako ukupni stupanj korisnog djelovanja kogeneracijskog procesa
definiemo sljedeom jednainom:
kog
E Q
E Q
, Bkog
,
Bgor
kog
(1.7)
gdje je sa Bkog oznaena koliina goriva koritenog na ulazu u postrojenje

za proizvodnju elektrine energije E i koliine toplote Q u kogeneraciji.
40
Energetske maine
Stepeni korisnog djelovanja u odvojenim proizvodnjama elektrine i

toplotne energije su definisani kao:
E
,
BSE
Q
,
BSQ
SE
BSE
SQ
BSQ
SE
Q
SQ
(1.8)
(1.9)
gdje su sa BSE i BSQ date koliine goriva utroenih u formi ulaznog goriva
za proizvodnju elektrine odnosno toplotne energije u odvojenom procesu.
Uteda goriva koja se postie kogeneracijom predstavljena je
jednainom:
U B gor ( Bkog .E Bkog .Q ) Bkog ,
(1.10)
gdje su Bkog .E i Bkog .Q koliine goriva koritenog za proizvodnju elektrine i

toplotne energije u kogeneracijskom procesu.
U tom sluaju vrijedi:
a) Metoda "jednako dijeljenje utede"
Bkog . E BSE 0,5 U B gor , Bkog .Q BSQ 0,5 U B gor ;
(1.11)
b) Metoda "proporcionalno dijeljenje utede"
Bkog .E BSE U B gor
E
Q
, Bkog .Q BSQ U B gor
;
E Q
E Q
(1.12)
c) Metoda "uniformno dijeljenje utede"

Bkog .E BSE U B gor
Bkog .Q BSQ U B gor
BSE
,
BSE BQE
BSQ
BSE BQE
(1.13)
41
Energetske maine
Bkog .E Bkog
BSQ
BSE
, Bkog .Q Bkog
.
BSE BQE
BSE BQE
(1.14)
Dakle, ukupni trokovi rada jednog kogeneracijskog sistema T dijele

se na trokove za dobijanje elektrine energije Tel i trokove za dobijanje
toplotne energije TQ, odnosno vrijedi
T Tel TQ ,
(1.15)
dok je suma njihovih udjela jednaka jedinici ( 1 X el X Q ), pri emu
vrijedi:
X el Tel / T ;
X Q TQ / T .
(1.16)
U tom sluaju, ukupne trokove neophodno je pokriti kroz prodjanu

cijenu elektrine odnosno toplotne energije, pa slijedi
T E Cel Q CQ ,
(1.17)
gdje su:
E, kWh - proizvedena elektrina energija u kogeneracijskom sistemu;

Q, kJ
- proizvedena toplotna energija;
Cel, KM/kWh - jedinina cijena elektrine energije;
CQ, KM/kJ - jedinina cijena toplotne energije.
Pitanje razgranienja proizvodnih trokova istovremenog dobijanja
elektrine i toplotne energije pri procesu sagorijevanja goriva, s ciljem
definisanja jedininih cijena proizvedene energije u kogeneracijskom
sistemu postaje od posebnog interesa. Neki od predloenih odgovora
sadr5ani su u modelima sljedeih metodologija. Pri tome, polazna ema
tokova mase i energije sistema sa kondenzacionom parnom turbinom i
jednim oduzimanjem data je na slici 1.7.
42
Energetske maine
1.3.5.1. Metoda utroene energije
Iskorieni toplotni pad kroz turbinu za proizvodnju elektrine

energije, zajedno sa toplotom koja se predaje preko kondenzatora okolini
pridodaju se udjelu troka za elektrinu energiju u odnosu na ukupno
utroenu energiju, dok se preostali udio pridodaje troku za toplotnu
energiju. Izvedba turbinskog postrojenja sa regulisanim oduzimanjem i
kodenzacijom pare (slika 1.7) je univerzalna i veoma fleksibilna u
eksploataciji, jer dozvoljava znaajnu promjenu toplotnog optereenja pri
konstantnoj elektrinoj snazi i promjenu elektrine snage kod
nepromijenjenog toplotnog optereenja. Postoje razliite izvedbe ovih
turbinskih postrojenja, a mogu biti i takve da agregat razvija punu elektrinu
sangu na kondenzacionom reimu u periodu iskljuenja toplotnog
potroaa.
Do,po,to,i o
PP
Nnp
Nvp
GP
TVP
NP
TNP
Dp,pp,ip RV
TP
PPK
Dpk,tpk
SNV
PK
Legenda:
G Nel
Dk,pk,ik
K
D k ,t k,i'k
GP - parni kotao (generator pare);

TP - toplotni potroa;
PPK - pumpa povratnog kondenzata;
KP - kondenzatna pumpa;
NP - napojna pumpa;
K - kondenzator
SNV - spremnik kodnenzata ili napojne
vode;
G - elektrini generator
Slika 1.7. Polazna ema tokova mase i energije sistema sa kondenzacionom

parnom turbinom i jednim oduzimanjem
Uslovna podjela kombinovanog ciklusa na ciklus toka pare za
regulisano oduzimanje i ciklus toka pare na kondenzaciju podrazumijeva
podjelu ukupne koliine pare D0 na dvije komponente: p D p / D0 i
k Dk / D0 1 p . Koliina pare Dk prolazim kroz TVP i TNP gdje

43
Energetske maine
odaje rad turbini, a zatim se usmjerava u kondenzator (K), gdje se

kondenzuje (Qod.kon). Para u koliini D p prolazi samo kroz TVP, pri emu
djelimino odaje rad u ovom dijelu turbine, a zatim (kao oduzimna para) se
dalje usmjerava toplotnom potroau, gdje odaje preostalu energiju Q p .
Treba istai da turbina sa reguilisanim oduzimanjem ima organe za
regulisanje raspodjele pare na ulazu u TVP (RV1) i na ulazu u TNP (RV2).
Pomou RV2 na ulazu u TNP vri se regulisanje pritiska pare p p na izlazu
iz TVP, koja se dalje dijeli u dva toka: tok pare ka toplotnom potroau (TP)
i tok pare u TNP, gdje obavlja rad do kondenzacije u kondenzatoru (K).
Preraspodjela snage izmeu kondenzacione turbine ( N np ) i turbine visokog
pritiska ( N vp ) vri se odravanjem parametara oduzimne pare u skladu sa
projektnim i zadatim veliinama (definisane tehnologijom koju zahtijevaju
potroai pare). Ovo se ostvaruju pritvaranjem ili otvaranjem regulacionog
ventila RV2, koga sinhrono prati i ventil RV1 na ulazu u TVP (odranje
sinhronog broja obrtaja agragata za odreenu snagu generatora N e , npr. na
3000 o/min).
Za emu sa slike 1.7 slijedi:
X el
E Qod .kon
; X Q 1 X el ;
B GP
(1.18)
X el Tel / T Tel X el T Cel Tel / E.

Analizirajui jednaine (1.18) slijedi da ovakav pristup vrednovanja
dobijene elektrine i toplotne energije u kogeneracijskom sistemu sa
kondenzacionom parnom turbinom i jednim oduzimanjem precjenjuje
vrijednost toplotne u odnosu na elektrinu energiju (podjela zasnovana na
udjelima utroene toplotne energije, pri emu se toplotni pad kroz turbinu
sporije mijenja nego pad radne sposobnosti pare).
1.3.5.2. Metoda raspoloivog toplotnog pada
Ako se za razgranienje trokova dobijene elektrine i toplotne

energije u kogeneracijskom sistemu koristi odnos utroenog raspoloivog
44
Energetske maine
toplotnog pada pare do pritiska u kondenzatoru u odnosu na ukupno

raspoloivi toplotni pad svjee pare, tada se neto korektnije vrednuje
"kvalitet" elektrine energije (raspodjela trokova dobijene elektrine i
toplotne energije zasniva se na raspoloivom toplotnom padu pare, tj. njenoj
radnoj sposobnosti). Raspoloivi toplotni pad svjee pare (slika 1.7) je:
i i0 ik ,
dok je raspoloivi toplotni pad pare oduzete iz turbine za potrebe
toplifikacionog potroaa:
i1 i1 ik .
Udio trokova za dobijanje elektrine eenrgije iznosi:
X el
D0 i D p i1
D0 i
D p i1 ik
D0 i0 ik
(1.19)
dok je udio trokova za dobijanje toplotne energije
X Q 1 X el
D p i1
D0 i
D p i1 ik
D0 i0 ik
(1.20)
1.3.5.3. Metoda entalpijske vrijednosti pare
U sluaju metode entalpijske vrijednosti pare, vrednovanje dobijene

toplotne energije u kogeneracijskom sistemu zasnovano je na entalpijskom
odnosu (e0) pare koja se koristi za potroae toplote u odnosu na polaznu
entalpiju svjee pare, dok se preostali dio trokova pripisuje elektrinoj
energiji, slika 1.8.a. I prema ovoj metodi se cijena toplotne energije
precjenjuje u odnosu na cijenu elektrine energije, a to je najgore, ovakav
nain vrednovanja dosta negativno stimulie racionalno korienje
elektrine energije (stimulacija je na strani dobijene toplotne energije).
Slijede sljedee jednaine:
45
Energetske maine
X Q X el 1 X el 1 X Q ;
X Q D p e0 / D0 ;
X el 1 ( D p e0 / D0 );
(1.21)
TQ X Q T CQ TQ / Q;
Tel X el T Cel Tel / E.
1.3.5.4. Metoda eksergijske vrijednosti pare
Za razliku od prethodne metode, metoda eksergijske vrijednosti pare

vrednovanje toplotne energije zasniva na veliini tzv. eksergijskog odnosa
( 0 ) pare koja se koristi za snabdijevanje toplotnih potroaa u odnosu na
polaznu eksergiju svjee pare, dok se preostali trokovi pripisuju dobijenoj
elektrinoj energiji, slika 1.8.b.
Ako se izvri analiza sa aspekta termodinamikog vrednovanja
procesa istovremenog dobijanja elektrine i toplotne energije u
kogeneracijskom sistemu, tada ovakav pristup daje najpodesnije odnose
cijena dobijenih vidova energije, jer se na odgovarajui nain vrednuje
radna sposobnost pare (eksergija) i kvalitet elektrine energije. Pri tome je
podcijenjena vrijednost toplotne energije, kada se ona namiruje iz
niskopritisne pare, to loe djeluje na rekuperaciju otpadne toplote za
proizvodnju niskopritisne pare kod odreenih energetskih postrojenja.
Slijede sljedee jednaine:
X Q X el 1 X el 1 X Q ;
X Q D p 0 / D0 ;
X el 1 ( D p 0 / D0 );
TQ X Q T CQ TQ / Q;
Tel X el T Cel Tel / E.
46
(1.22)
Energetske maine
a) dijagram promjene entalpijskog odnosa e0
b) dijagram promjene eksergijskog odnosa 0

Slika 1.8. Dijagrami promjene e0 i 0 za svjeu paru parametara
40 bar / 450 0C i pritisak na ulazu u kondenzator od 0,04 bara
47
Energetske maine
1.3.5.5. Metoda trine vrijednosti energije
Ovaj koncept verdnovanja zasniva se na utvrivanju cijene energije na

nain da se jedan od dobijenih oblika energije iz kogeneracijskog sistema,
bilo elektrina ili toplotna energija, vrednuje prema vaeoj trinoj cijeni,
dok se drugi oblik energije optereuje sa preostalim udjelom trokova.
Tako, za sluaj kada bi se svi trokovi kogeneracijskog energetskog sistema
pripisali samo elektrinoj energiji, tada bi njena maksimalna cijena iznosila:
T E Cel Q CQ
Q
Cel CQ
E
E
E
Q
Cel Cel . max CQ .
E
Cel . max
(1.23)
Poslednji dio jednaine (1.23) predstavlja jednainu pravca cijene

energije, na bazi koje se mogu odrediti cijene dobijenih oblika energije kada
kogeneracijsko postrojenje posluje sa dobitkom, slika 1.9.
Slika 1.9. Kriva promjene (pravac) cijene energije

48
Energetske maine
1.3.6. Rizici kod izgradnje kogeneracijskog sistema

Analiza osjetljivosti predstavlja jednostavnu tehniku za ocjenu
nepovoljnih efekata na sam projekat u toku njegovog ivotnog vijeka. U
principu analizu osjetljivosti treba sprovesti na onim projektnim veliinama
koje su numeriki velike ili na onim na kojima postoji izvjesna neizvjesnost.
Fazni elementi analize rizika u pripremi investicijskih projekata
kogeneracije obuhvataju:
a) identifikaciju rizika sa kojima se moe suoiti projekat,
b) konstrukciju matrice rizika za predloeni projekat, rangirajui rizike
prema stepenu njihove vjerovatnoe i veliini njihovog mogueg uticaja,
c) identifikaciju mogunosti kvantitativnih opisa pojedinih od varijabli
(promjenljivih),
d) identifikaciju izvora podataka savke od moguih varijabli projektnih
rizika,
e) identifikaciju distribucije vjerovatnoe kljunih varijabli,
f) sprovoenje uproene anlize vjerovatnoe s ciljem dobijanja procjene
maksimalne i minimalne vrijednosti odnosa ekonomske neto sadanje
vrijednosti (ENSV) i ekonomske interne stope prinosa (EIRR),
g) razmatranje izvoenja zakljuaka iz primarnih empirijskih izvora, s
ciljem sprovoenja analize vjerovatnoe na bazi dobijene distribucije
vjerovatnoe, odluiti da li je rizik opravdan u smislu ispunjenja uslova
EIRR manji od EOCC (ekonomsko prihvatljivi trokovi kapitala) ili
ENSV manja od nule.
Ako se stepen rizika smatra prihvatljivim, promjena projekta moda
nije potrebna, ali treba provjeriti sve pojedinane distribucije vjerovatnoa.
U sluaju ako se razmjere rizika smatraju neprihvatljivim, neophodno je (po
mogunosti) pristupiti promjeni projekta. U svakom sluaju, odluka o
ulasku u izgradnju kogenerativnog postrojenja bazira se na pozitivnim
finansijskim indikatorima izraunatim iz tokova gotovine ("cash flow"), pri
emu se ukupni investicioni trokovi tretiraju kao finansijski odliv, a
gotovinski prilivi predstavljaju razlike izmeu godinjih ukupnih pogonskih
trokova kogeneracije i trokova snabdijevanja energijom na
konvencionalni nain.
49
Energetske maine
1.3.7. Modeli izgradnje kogeneracijskog sistema

Postoji vie modela za realizaciju pozitivno ocijenjenog projekta
realizacije kogeneracije u Republici Srpskoj. Izdavajaju se dva najea ugovor po sistemu "klju u ruke" i izgradnja postrojenja u vlastitoj reiji.
Izgradnja sistema prema ugovoru "klju u ruke" podrazumijeva angaovanje
specijalistikih inenjering organizacija za izradu projektne dokumentacije,
nabavku opreme, angaman izvoaa za graevinske i montane radove,
obuku osoblja i putanje postrojenja u probni rad. Probni rad treba da
dokae instalisani kapacitet, kretanje utroka primarnog goriva i pomonih
materija, sigurnost i pouzdanost u radu. Pri tome, izabrana inenjering
organizacija treba odmah po potpisivanju ugovora dostaviti prihvatljive
bankarske garancije, s ciljem zatite investitora od bilo kakvih rizika.
Zadatak investitora je obezbjeenje svih potrebnih saglasnosti i dozvola,
zatim tehniki nadzor i kontrola u toku realizacije projekta. Izgradnja
postrojenja u vlastitoj reiji podrazumijeva potpunu organizaciju i
rukovoenje procesom izgradnje od strane samog investitora, ime se
preuzimaju svi rizici izgradnje i pojave mogue neusaglaenosti u toku
realizacije projekta.
Postoje i drugi modeli realizacije projekta, u vidu odreenih
kombinacija prethodna dva modela. Jedan od takvih modela je i model
inenjering u usluge "lump - sum", "forfait" ili "globalna cijena", gdje
investitor sklapa pojedinane ugovore sa inenjering organizacijma
specijalizovanim za izradu projektne dokumentacije, isporuku kompletne
opreme, nadzor nad izgradnjom i putanje u pogon, sa svim potrebnim
garantnim ispitivanjima. Posebno se ugovaraju izvoenje graevinskih
odnosno montanih radova. Svojim ueem u realizaciji, investitor moe
sniziti trokove realizacije projekta. Samo finansiranje moe biti iz vlastitih
sredstava, bankovni kredit, vanjsko ili specijalno finansiranje (povoljni
krediti za zatitu ivotne sredine, javno partnerstvo i sl.), ili pak
kombinacija vlastitog uea (do 25%) i bankarskog kredita (do 75%).
50
Energetske maine
1.3.8. Odrivost izgradnje kogeneracijskog sistema

Smanjene uvozne zavisnosti i poveano zapoljavanje predstavljaju
elemente na bazi kojih pobornici korienja nekonvencionalnih izvora
energije, gdje spada i kogeneracija, zasnivaju svoj stav o irem drutvenom
interesu njihove primjene i potrebe za to ubrzanijim njihovim razvojem.
Primarni nekonvencionalni oblici energije su po svojoj prirodi domai
izvori, ime se za njihov relativno skromni udio u ukupnom snabdijevanju
elektrine energije smanjuje uvozna zavisnost kod energetski deficitarnih
zemalja. S druge strane, domai proizvod je najee manje efikasan od
uvoznih alternativa, skuplji je i najee nije podran povoljnim kreditnim
aranmanima niti postoje adekvatni podsticaji dravnim subvencijama. S
druge strane, stepen zapoljavanja raste sa poveanjem domae proizvodnje
komponenti ili postrojenja za transformaciju energije iz nekonvencionalnih
izvora, kao i moguem rastu izvoza na inostrano trite. Prijedlog za
podsticajne mjere iz tabele 2.7 trebao bi poveati interes poterncijalnih
domaih i stranih investitora za ulaganja u nekonvencionalne izvore u
Republici Srpskoj i BiH u cjelini. Da bi mogli sagledati sve aspekte
primjene nekonvencionalnih izvora energije, neophodno je njihova osnovna
svojstva posmatrati paralelno sa optim svojstvima klasinih
konvencionalnih izvora. Uporeivanjem tih svojstava mogue je dati
vjerodostojne kvalifikacije vezane za njihovu primjenu. S obzirom da su
neka svojstva nekonvencionalnih izvora poeljna a neka nepoeljna,
neophodno je dodatno razmotriti pojedinana svojstva svih danas
komercijalno dostupnih nekonvencionalnih izvora energije, te istaknuti
poeljna i nepoeljna svojstva kod koritenja pojedinih oblicika energije.
Drave Europske unije (EU) postavile su ambiciozan cilj da poveaju
udio obnovljivih izvora energije s 8,5% u 2005. godini na 20% cjelokupne
potronje energije u EU do 2020. godine. Ovaj cilj je preuzeo i Grad Banja
Luka. Ovo poveanje udjela obnovljivih izvora energije prdstavljae veliki
doprinos u borbi s globalnim klimatskim promjenama i znaajni iskorak
prema veoj energetskoj nezavisnosti unije, to takoer predstavlja vrlo
vaan dugoroni cilj drava lanica Europske unije. Ratifikacijom Ugovora
o energetskoj zajednici Jugoistone Evrope, BiH i Republika Srpska
preuzele su obavezu da usklade svoje zakonodavstvo sa pravnim
tekovinama EU u oblasti elektrine energije, pri emu propisi Republike
51
Energetske maine
Srpske i BiH treba da se u potpunosti usklade sa odredbama Direktive

2003/54 o unutranjem tritu energije i Direktive 2001/77 o promovisanju
elektrine energije proizvedne iz obnovljivih izvora na unutranjem tritu,
po termin planu datom u Aneksu Ugovora. Ove odredbe su obavezale
nadlena tijela u BiH da utvrde indikativne ciljeve uea elektrine
energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj potronji za period od 10 godina,
mjere kojima se planiraju postii ti ciljevi, kao i da podnose periodine
izvjetaje o postizanju postavljenih ciljeva. Odreujui nivo garantovane
otkupne cijene i premije, zavisno od vrste energetskog izvora, obezbjeuje
se podloga za investiranje u postrojenja koja koriste najefikasniju
raspoloivu tehnologiju na najisplativijim lokacijama, kako bi trokovi za
drutvo u cjelini bili to nii (odriv razvoj).
52

Kogeneracija

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kogeneracija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See

Poglavlje 1 ENERGETSKA EFIKASNOST

Available from: Zdravko Milovanovic

razvoj svake zemlje. Empirijski je utvreno da je potronja elektrine

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

c) obnovljivi izvori energije zahtijevaju poseban tretman i stimulacije,

Slika 1.1. Prikaz energetskog snabdijevanja i projekcija za budunost

proizvodnju elektrine energije, koje e sa aspekta odrivog razvoja biti

Slika 1.2. Specifini investicioni trokovi pojedinih energetskih sistema

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

Slika 1.3. Mogui scenarij strukture energetske ponude

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

Specifina potronja energije izraava se i kao specifina potronja

Slika 1.4. Stepen korisnosti elektrana za razliite energetske tehnologije

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

pri emu su oznake i pribline vrijednosti stepena korisnosti za temperaturu

RC = Cex = 0,650,94 = 0,61 ili 61% - Renkinov stepen korisnosti

namjene), transportu i industriji. Inae, energetska efikasnost u zgradarstvu

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

1.2. DEFINICIJE, TIPOVI I SPECIFINOSTI

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

1.2.2. Tipovi i specifinosti kogenerativnih sistema

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

energije i ekonomskim pokazateljima. U sluaju kada potroa zahtijeva

Generator pare BEZ

Generator pare sa dopunskim sagorijevanjem

Isto gorivo u gasnoj turbini i

Razliito gorivo u gasnoj

Zagrijevanje napojne vode parnog ciklusa

Parom iz oduzimanja parne turbine

Parom iz generatora pare

Slika 1.5. Klasifikacija kombinovanih gasno-parnih postrojenja, 30

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

kogenerativnih sistema sa gasnim motorom su motor, generator, sistem za

naroito kod ve razvijene mree gasovoda. Uobiajno je da se pod

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

1.2.3. Klasifikacija sistema kogeneracije

Po osnovu eme rada, sistemi kogeneracije se mogu podijeliti na:

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

u okolini termoelektrana ili velikih postrojenja za spaljivanje otpada, sa

1.2.4. Primijenjeno gorivo za kogenerativne procese

isplativost primjene omoguena je samo na specifinim lokacijama. Izbor

Kao primjer sve aktuelnije primjene kogeneracije, izdvaja se

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

staklenicima na ovaj nivo sadraja CO2, na prirodan i ekoloki nain rast

1.2.5. Razlozi za primjenu kogeneracije

smanjenju trokova i potreba za velikim deponijama za njihovo

energijom (kogeneracija ima izgleda da bude ekonomina, ukoliko

1.2.6. Tekoe u razvoju kogeneracije i podsticajne mjere

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

Za uspjeno prognoziranje stvarne primjene kogenerativnih

Nepostojanje distribucije prirodnog gasa na itavoj teritoriji Republike

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

Da bi se proces znaajnije ubrzao, kao prioritet se postavlja rjeavanje

donoenje stabilnijeg zakonodavstva (zakon o energetici, uspostava

povlaene i pojednostavljene uslove za prikljuak na mrei i prioritetni

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

poveanje energetske efikasnosti u cijeloj BiH. Postavljanjem korektnih

elektrodistributivne mree, dok se za toplotnu energiju uzima proizvodnja

1.3. POREENJE RAZLIITIH KOGENERATIVNIH

Parne turbine za kogeneracijsku proizvodnju energije

elektrinu i toplotnu energiju u razliitim odnosima, to oteava njihovo

Mjera za ocjenu efikasnosti

toplotna snaga/Energija goriva