v

DOGU BATl

DOGUBATI

.....,

DOGUBATl
D N

OSMANLILAR
ili

53

DOGUBATI

AYLIK

DNCE DERGS

Yerel sreli yayn.

ISSN:1303-7242 Say: 53
Dou Bat Yaynlar
adna sahibi
ve
Genel Yayn Ynetmeni: Takn Tak
Sorumlu Yaz leri Mdr: Erhan Alpsuyu
Halkla likiler: Harun Ak
D likiler Sorumlusu: Sava Kse
Yayn Kurulu
Halil nalck, E. Fuat Keyman, Mehmet Ali Klbay,
Etyen Mahupyan, erif Mardin, Sleyman Seyfi n
Doan zlem, Ali Yaar Sarbay
Danma Kurulu
Cemal B:lli Akal, Tlin Bumin, Ufuk Cokun, Nezih Erdoan,
Cem Deveci, Ahmet nam, Hasan Blent Kahraman,
yusuf Kaplan, Kurtul Kay:h, Nury Mert,
lber Ortayl, Cansu Ozge zmen, Omer Naci Soykan,
Ilhan Tekeli, Mirze Mehmet Zorbay
Dou Bat, ylda drt say olmak zere Kasm, ubat, Mays ve Austos
aylarnda yaymlanr.
Dou Bat ve yazarn ismi kaynak gsterilmeden alnt yaplamaz.
Dergiye gnderilen yazlarn yaymlanp yaymlanmamas
yayn kurulunun kararna baldr.
Reklam kabul edilmez.
Dou Bat Yaynlar
Selanik Cad. 23/8 Kzlay/ANKARA
Tel: 425 68 64 / 425 68 65
Faks: O (312) 425 68 64
e-mail: dogubati@dogubati.com
www.dogubati.com

Kapak Tasarm Uygulama:

Aziz Tuna
Bask:
Cantekin Matbaaclk
1. Bask: 4000 adet
Austos 2010
Sertifika No: 15036
n Kapak Resmi: "Sultan II. Ahmet at zerinde", Ahmet Naki'ye atfedilir. British Library
Arka Kapak Resmi: Levni'nin bir minyatr. Gl repolu, Levni, Nak, iir, Renk.

NDEKLER
ASKER ZHNYETN
KKENLER

AHLK
MEHMET TOPAL & KAML OLAK 161

Osman Tarihinde Devlet ve Asker

Osmanl Devleti'nde Ahilik ve Ahi

Zaviyeleri

BR "RYA" GELENEG

B ALKANLAR

HALL NALCK 11

Asu NiYAzioCw 21

DRTAN EGRO 181

Halveti Snbli eyhlerinin Ryalar

ve Osmanl Biyografi Yazcl

Osmanl mparatorluu' odan

Arnavutluk Devleti'ne

"DEVLET- ALYYE"

KTS AT &TCARET

YusuF Ocuzocw 39

SiNAN MARUFOGLU 195

Osmanl'da Devlet Felsefesi:

Ynetilenler'e Yaklam ve Bu
Siyasetin Kaynaklar

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve

Finansman Sorunlar

"MERiq:-VRE
iLiKiLERi

XVIII. Yzylda Trabzon Merkezli

Karadeniz T icaretinde Balkanlar ile
likiler

YASEMN BEYAZIT 75

Osmanl'da Kaza Snrlarn

Belirleyen Temel Etkenler

EGTM
BE.NJAMN c. foRTNA 101

Osmanl Imparatorluu'nun
Sonunda Eitim ve Biyografi
MUSTAFA GNDZ 127

Son Dnem Osmanl Eitiminde

Disiplin ve Cezalandrma

NECMETTN AYGN 215

TARTIMA
M. AKF KiREC 237

Gerekle Hayal Arasnda: Bat

Medeniyeti Tarihinde Osmanl
Imparatorluu

AsKER ZHNYETN KKENLER

SMANLI TARHNDE
DEVLET VE ASKER
Halil nalck

Osmanl-Trk Tarihini be byk dnem iinde incelemek zorunludur.

Ordu ile sivil idare ve toplum sorunlar bu be dnemde ayr geliim ve
karakterler gsterir.

l DNEM (1300-1453):
Bu dnemde, slami gaza ideolojisi egemen olup Bizans ve yerel Balkan
devletlerine kar mcadele ve yaylma dnemidir. 1. Osman (1288-1324)
ve Orhan (1324-1362) dnemlerinde gaza ideolojisi devlet siyasetine yn
verir. slamiyeti, daha dorusu slami devlet egemenliini yayma. devlet
ve toplumu harekete geiren bir eit ideolojidir. Gaza sava iki aamada
gerekleir: Hristiyan lkelere kar hi kesilmeyen mcadele, snrda uc
(serhad) beyleri tarafndan srekli devam ettirilir. Erturul ve Osman
byle uc beyleri idiler. Uc beyleri snrdaki Trkmenler ve slfm lkele
rinden gaza iin gelen her eit eleman, ''garib"leri aknc olarak rgtler.
Bunlarn sembol kzl-brk, kzl bayraktr.
Merkezi devlet, uclarn gerisinde hinterland'da, kendi slami devlet
dzenini uygular, lke darlislam kurumlar altnda tipik slam mem
leketi haline gelir. Uc'lardan farkl olarak darlislam' da valiler, kadlar,
sultann mutlak otoritesini temsil ederler.
Uc beyleri. merkezi idareden olduka bamsz durumdadrlar, devlet
hazinesinden deil, gaza aknlarndan elde ettikleri gelirle geinir1Pr:

Osmanl Tarihinde Devlet ve Asker

gaza-aknc beylii babadan oula geer. Onlar, snrda devlet sorumlu

luu dnda aknlar rgtlerler, hatta komu Hrstiyan devletler ile anla
ma yapabilirler, tribute (hara) alabilirler. 1352' den sonra Balkan fetihle
rinde Uc beyleri ndedirler, Anadolu'dan akp gelen gmen Y rklerden
aknc alrlar, onlar korurlar. Balkanlar' da Evrenos oullar, Mihal oul
lar, Malko oullar, Paa-Yiit oullar, Turahan oullar bu Uc beyleri
nin balcalar idi. Kendi uc sancaklarnda zerk saylrlar.
I. Murad (1362-1389) Hal ordularnn Balkanlar istilasnda Uc bey
lerine gvenemiyordu. Onlarn kendileri iin Balkanlar'da ayr beylikler
kurmas ihtimali yok deildi. Bu nedenle Edirne' de saray yaptrd, ikinci
bir Balkan devlet merkezi kurdu. Byk seferler iin kendine yakn ki
ileri bakomutan seti. rnein Serez ve Selanik kuatmalar iin ken
disi Edime Saray'nda oturdu ve vezir azamn, Rumeli, yani merkezi h
kmet bakann kuatmalara bakomutan olarak gnderdi.
Uc Beyleri, Fetret Dnemi'nde (1402-1413) devletin bana Baye
zid' in oullarndan kimin geleceini belirlemede balca rol sahibi oldu
lar. 1443' de Macar ordusu Balkanlar' a girdiinde, Uc'larn nder Beyi,
Turahan sultann ordu komutan ile i birlii yapmad.

Il DNEM (1389-1453):
Bu dnemde devlet merkezinde siyasi iktidar zerinde belirleyici rol
olan askeri grup.yenieri oca idi.
Yenieri oca, kroniklerdeki gelenee gre, yle kuruldu: Balkan
aknlarnda Uc Beylerinin aldklar tutsaklarn bete biri sultana aitti.
Merkeze gnderilen saylar gittike artan tutsak ocuklardan sultan iin
bir hassa ordusu kurmak dnld (1363). ocuklar, Trke renmek
ve Trk adetleri ile yetitirilmek zere bir sre Anadolu'da kylere gn
derildi. Sonra Bursa ve Edime'de Acemi Klas'na getirildi. Yetikin
aa gelince, Yenieri ad altnda Saraya yakn klalarda sultann hassa
ordusu olarak rgtlendi. Ak keeden zel bir balkla Trkmen ve Uc as
kerinden, sultann imtiyazl hassa ordusu olarak ayrlyordu. Hazineden
para (2-3 ake) alrlar, onunla geinirlerdi. Yenieri, sultann hassa askeri,
padiah kulu olarak imtiyazl bir askerdi. Bu asker, dorudan doruya
Sultann emri altnda bulunuyor, Uc kuvvetlerine ve eyaletlerdeki milis
yaya askerine kar bir denge oluturuyordu. Ancak sultan sefere k
tnda onunla beraber hareket eder, karargahta onun ota etrafnda yer
alrlard.
Snr-tesi bir Hristiyan devlet byk savaa karar verdii zaman Uc
beyi merkezdeki sultan uyarr, dzenli devlet ordusuyla i birlii yapar,

12

Halil nalck

darlislam blgesi ilerledike Uc beyleri daha ileri uclara giderler. Ev

renos ilk Uc merkezi, Gm/cine (Komotini) iken ikinci aamada S erez
(Serrai), nc aamada Yenice-Vardar olmutur. Mihal oullarnn ss,
Krklar-eli, Aydos ve nihayet Tuna zerinde Silistre oldu. Bosna Uc'unda
shak bey de Sara-Bosna'da yerlemeden nce skb'te idi.
lk dnemde merkezi ordunun nemli bir blmn de yayalar ve
msellimler oluturmaktayd. Onlar, vilfyetlerde kendilerine tahsis edilen
iftlikler de alp bununla geinen ve seferlerde sultann ordusuna e
kinci (sava) gnderen birliklerden ibaretti ve yenierilerle rekabet ha
linde idiler. Yenieri, Sultann asl gvenilir ordusu oldu.
Yenieri ordusu Avrupa'da kurulan ilk daimi ordu saylmaktadr. Bu
ordu, her an hkmdarn emrinde harekete hazr bir kuvvetti. (Avrupa da
ilk daimi ordu Fransa' da Vll. Charles tarafndan 1445 de kurulmutur.)
Klalarnda adrda 10 kiilik orta 'lar halinde bekar yaayan talimli ye
nieriler, Osmanllara Avrupa ordularna kar stnlk salayan bir da
imi ordu oluturuyordu. stanbul kuatmasnda son saldrda surlar aan
Yenieriler olmutur. Yenieri ordusu, Y ldrm Bayezid'in (1389-1402)
Rumeli-Anadolu'da merkezi bir imparatorluk idaresi kurmasnda balca
yardmc olmutur. Tarihiler, yenierileri kadim Yunan ve Roma' nn ar
piyadesi phalanx (phalange)'larna kyas ederler. lk dnemde saylar
5000-7000 'e ykseliyordu. Kargaa dnemlerinde onlarn destekledii
ehzade, saltanat namzedi tahta geerdi. dare banda bulunan, devlet
hazinesini kontrol eden veziriazamlar, yenierileri kendi i siyasetlerinde
kullanmlardr. andarl Halil Paa, yenierileri kullanarak II. Murad'
ve stanbul fethinden nce il. Mehmed'i kontrol altnda tutmay becer
mitir. leride, XVII. yzylda saray, valide sultanlarn, yenierileri kul
lanarak, devlet iinde stn iktidar sahibi olduklarn greceiz. Fatih
Sultan Mehned tahta knca (1451) bir dizi nlemle yenieri ordusunu
kontrol altna alm, andarl'ya baml yenieri aasn azletmi. saray
sekbanlarn Ocaa katm, yenien aas yannda sekban-ba ikinci
komutan olarak Ocak'ta aaya kar bir denge unsuru olmutur. Fatih, Ye
nieri O ca 'n 10.000 kiiye karm, Tuna ile Frat arasnda merke
ziyeti imparatorluunun kurulmasnda Ocak balca dayana olmutur.

Ifl DNEM (1451-1566): FATH SULTAN MEHMED'DEN

(14 51-1481) SONRA YENER OCAGI VE SYASET
stanbul'un fethiyle (1453) beraber andarl'nn ve Yenieri Oca'nn
devlet iinde stnl son buldu. Fatih. mutlak iktidar sahibi oldu.
mparatorluun klasik anda, (1481-1566), Yenieri Oca Avrupa'nn
en gl ordularndan biri durumuna gelmi. Osmanl Devleti Avrupa
13

Osmanl Tarihinde Devlet ve Asker

Devletler Sisteminin gl bir yesi ve Avrupa'da denge politikasnn

belli bal bir dayana haline gelmitir. Bu dnemde, Ocak mevcudu 12
bin kiiye ykselmiti. Tophane, Avrupal ustalarn da alt ileri bir
topuluk teknolojisinin merkezi durumundayd, donanma Akdeniz'de
kar konulmaz birsea-powerhaline gelmiti (1533-1572).
Avrupa'da bu stnlk, Malta (1565) ve Lepanto (1572) yenilgisi ile
Avrupa lehine deimi, yenieri ordusu Avusturya'ya (Alman mpara
toru'na) kar uzun savata (1593-1606), Bat sava teknolojisi karsnda
stnlnn kaybolduunu grmtr.
iV. DNEM: SALTANAT VERA.SET KANUNU OLMADIGINDAN
SYASi BUNALIMLAR

Osmanl tahtnda Mehmed II, stanbul Fatihi olarak mutlak, hatta despo
tik diyebileceimiz otorite sahibi sultan tipini yaratmtr. O ulemadan
andarl Halil'i idam etmek cesaretini gstermi, eski lalalar Zaganos ve
ahabeddin'i yanndan uzaklatrm, bir Srp olan kulu Mahmud'u vezir
azamla getirmi, Rumeli'de kendi bana buyruk Uc beylerini hizaya
sokmu ve saltanatnn sonlarna doru imparatorluk lsnde byk bir
toprak reformu gerekletirmitir. Bu reform, binlerce vakf ve mlkn,
ahslarn zellikle din adamlarnn eline vermi topraklar tekrar devlet
kontrolne almak ve ordu mensuplarna greve bal olarak datmaktan
ibaretti. Bu reform, zellikle tekke, zaviye mensuplar arasnda yllar s
ren derin bir honutsuzluk dourmu, halefi II. Bayezid tahta knca va
kf ve mlkleri geri vermitir.
Hanedanlarla idare olunan monarilerde en nemli problem daima ve
raset sorunudur. Bat' da hanedann en yal yesinin varis olmas (senio
ritus) kuralna uygulayarak bir derece, taht mcadelelerinin nne geil
meye allmtr. Trk-Mool devletlerinde, hakanlkta veraseti dzen
lemek Tanr iradesine kar gelme saylm, hakann oullarnn taht
zerinde ayn derecede hak sahibi olduklar kuralna sadk kalnmtr.
Fiilen hakanlk kutsal merkezini, taht-ilini ele geiren oul, meru han/
hakan kabul edilmitir. Osmanl hanedan 1618'e kadar bu kurala titiz
likle bal kalm, bu yzden, kardeler arasnda taht iin mcadele daima
bir kargaa dnemini getirmitir.
eriata bal olarak tannan Il. Bayezid, rakibi Cem'e kar taht elinde
tutma imkanna sahip olmutur. Osmanl siyasi yaamn, tahtn gven
liini sk sk derin sarsntlara uratan durum, len sultann yerine kimin
gemesi gerektiini belirleyen bir saltanat veraset kanunu olmamasdr.

14

Halil nalck

Her saltanat deiiminde devlet ve halk bir fetret, tehlikeli bir ara
rejim dnemi geirmitir. Her biri tahta geme midi besleyen ehzadeler
arasnda mcadele, ihtiyarlayan sultan babalar zamannda ba gster
mitir. 1402-1422 dneminde tahta gemek iin Y ldrm Bayezid oul
lar arasnda mcadele, Fetret, i savalar dnemi amtr. Bayezid oul
lar arasnda Fetret dneminde Bizans ve Ve beleri durumdan faydalan
mlardr. Y ldrm Bayezid'in olu Sleyman elebi olu Orhan Bi
zans'a snm, il. Murad'a kar Rumeli'de isyan kartmtr. Fatih
Sultan Mehmed (1451-1481) tahta ktnda, Orhan stanbul surlarnda
ona kar savamtr. Bylece Bizans kendi gvenlii iin, daima Os
manl Devleti'nde saltanat mddeileri bulmu ve desteklemitir.
Fatih saltanatnn son yllarnda dzenlenen devlet dzenine ait Ka
nunname sinde u maddeyi koydurmutur: "Her kimesneye evladndan
saltanat myesser ola, karndalarn nizam- 'alem in katletmek mna
sibdir, ekser 'ulema dahi tecviz itmitir, annla amil olalar." Bu Kanunna
me maddesi incelenirken her eyden nce tarihi durumlar gz nnde tu
tulmaldr. Fatih kendisi taht zerinde hak iddia eden Sleyman elebi
olu Orhan tarafndan tehdit edilmi ve stanbul kuatmasnda ona kar
savamak durumunda kalmtr. Maddeyi analiz edersek:
1-ehzadeden kime "saltanat myesser ola" szyle Fatih eski Trk
geleneine bal kalmr. Saltanata gemede bir kural koymam, bunu
Tanr'nn iradesine brakmtr.
2- Saltanat iin, hanedan yesi (evladndan) olmak arttr.
3- Karndalarn katletmek "nizam- 'alem" iin mmkndr. Hayatta
kalan karde taht zerinde daima hak iddia edebilir: bu hakkdr. Bu da
Osmanl tarihinde 1362-1422 dneminde devleti ykm kenarna getiren
i kavgalara yol amtr. Bu nedenle "Nizam- 'alem iin katl mnasib
dir" .
4- Susuz bir kimseyi davasz katletmek slam kanunu. eriat'ca ya
saktr, burada "Nizam- 'alem" iin katl caiz grlyor. eri'atte 'cevaz"
bir msaade ifade eder, kesin bir emir deildir.
Saltanat tahtnda oturan, duruma gre katli yerine getirmekte serbest
tir. Bylece, son karar sultanndr. Osmanl Devleti'nde dini eriat kanu
nu yannda 'rfi kanun sistemi uygulanr. Fatih'in eriat dnda kanun
hkmleri, "Kanunname-i Sultani ber M'.iceb-i 'rf-i Osmani" ad altnda
bamsz bir devlet kanunnamesinde toplanmtr'. Fatih'in devlet kanun
lar 'rfi kanun veya yasakname terimiyle anlr. Katil hususunda sultan,

1 Bu kanunname zerinde bkz. R. Anhegger ve Halil nalck "Kanunniime-i sultani Ber

.
Muceb-i 'rf-i Osmiini... Ankara, 1966; 'rf zerinde bkz. slam Ansiklopedisi, "rf' maddesi.

15

Osmanl Tarihinde Devlet ve Asker

'rfi kanunu yani "nizam- 'alem" iin devlet kanununu yeleyebilirdi.2

Osmanl idare hukukunda 'rf ve kanun sultann bamsz kanun alann
ifade etmektedir. Tarihte Trk slam devletleri kurulunca, bandan beri
devlet idaresinde hakann geleneksel Trk devlet kanunlarn tre ve
yasay tercih ettiklerini biliyoruz. Bylece, Trk slam devletleri, slam
tarihinde yeni bir dnem am bulunmaktadrlar. Mool devletlerinde
han Mslman olsa dahi, devlet ilerinde Cengiz Han'n 'yasa "s
uygulanmtr. Osmanl Devleti, Trk-Mool geleneini izlemitir'.
V. DNEM:

HAREM VE YENERLER

Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) 'n ihtiyarlk dneminde oullar,

arasnda tahta kimin geecei sorunu, mcadelelere ve trajik olaylara ne
den olmutur. 1553'te Kanuni Sultan Sleyman'n 4 olundan, Mustafa
(34 yanda). Selim (30 yanda), Bayezid (28 yanda). Cihangir (23 ya
nda) (son sultann gzde ei Hurrem Sultan'dan) hayatta idi. Mus
tafa 'nn annesi Glbahar Hatun idi. Kanuni derin bir sevgi ile baland
nikahls Hurrem'i, Eski Saray'dan (Bayezid meydannda) Topkap Sa
ray'na getirtti (1537). Hurrem'in Topkap sarayna nakli. saray kadnlar
nn politikada etkinlemesine yol amtr. Bu haremin devlet siyasetinde
belirleyici bir rol almasnn balangcdr. Hurrem oullarna taht sala
mak iin entrikalaryla, baarl veziriazam brahim Paa'nn (1536) ve
nihayet Sleyman'n Glbahar Hatun'dan olu Mustafa'nn (1553)
idamlarn salad. Kz Mihrmah' n kocas Rstem' i veziriazamla ge
tirtti (1545 ve 1555). zetle, harem. Kanuni'nin ihtiyarlk dneminde
yksek siyasetin oda haline geldi. Hurrem' in lmnden sonra (1558)
oullar arasnda rekabet patlak verdi. Bayezid ve Selim arasndaki sava
n sonunda Bayezid ran' a kat (1559).
Kayda deer ki, Hurrem. ancak Kanuni' nin validesi Hafsa Hatun'un
lmnden (1534) sonra sarayda tam egemenliini kurabilmitir. Osmanl
tarihinin bandan beri haremde yksek otorite, daima Sultan'n annesi
Valide Sultan'a aittir. Eski Trk devletlerinde Hatun Ana siyasi iktidar
Han ile paylard. Harem halk, Valide Sultan ile beraber bir zenci had
mn, Darssaade Aas'nn idaresi altndadr. 16. yzyl sonlarnda bu
hadm aalar, Valide Sultan'n vekili olarak siyasi kararlarda sz sahibi

2 I. Selim, baz i olanlarn hrszlklar dolaysyla toptan idama gndermek istedii zaman

eriat' temsil eden eyh lislam Cemali'nin itirazna kar 'rfi kanun yetkisini ileri srmtr.
3 13-14. yzyl Anadolu Trkmen devletleri Orduda ve devlet idaresinde ilhanl Mool efen

dilerinin kanunlarn izlemilerdir.

.
(Timarlarda, Keim, Tenktr vb.)

16

lk

Osmanl ordusunda birok

terimler

Moolcadr.

Halil nalck

olmulardr. zellikle, ehzadelerin taraya, sancak beyliine gnderilme

si adetti. Kalkt tarihten (1595) sonra tahta kacak yeni sultann saray
da kontrol altna tutulmas Kafes usUl yerlemi, Harem, Valide Sultan
lar. devlet ilerinde karar sahibi olmulardr. Bylece Kadnlar Saltanat
diye bilinen yeni bir dnem balamtr. Hemen kaydedelim ki, bu
dnemde Valide Sultanlar Yenieri Oca komutanlarna dayanmak zo
runda kalmlar, bylece Saray-Ocak ittifak devlete hakim olmutur.
Valide Sultan bu rejimin balca temsilcisi olmu, Yenieri ittifaklaryla
1651'de katledilinceye kadar otuz yl iktidar elinde tutmutur. Aslnda
1622' de Sultan il. Osman' katleden Yenieri aalar, Valide Sultan ile
beraber devlete sahip kmlardr. Harem-Ocak diktasna 1656' da dik
tatr yetkileri alan Kprl Mehmed son vermitir. Kprller dne
minde (1656-1691) mutlak devlet iktidar tekrar veziriazam elinde toplan
mtr. 1699 Karlofa Antlamas, Osmanl devletinin Avrupa'da saldr
gan bir g durumunu tamamyla bertaraf etmi, devlet varln birinci,
derecede diplomasiye balamtr. XVIII. yzyl sonuna kadar yeni
dnemde devlet iinde yksek otoriteyi sultanla beraber brokratlar (kut
ab) temsil etmeye balamtr. Veziriazamlarn byk ounluu brok
ratlardan seilmi, ordu ikinci plana ekilmitir. 1590'lardan itibaren
Avusturya savanda (1593-1606), yenieri askeri, 40-50 bine varm, on
lara ulffe (maa) ve bahi salamak devlet maliyesinin balca kaygs
olmu, veziriazamlarn iktidarda kalmasn bu mali sknt tayin etmitir.
Yenieri ocann bymesini gerektiren bir nedenle de, Anadolu'da Ce
lali saldrlarna kar ehirlerin korunmas iin yenieri garnizonlar yer
letirilmitir. imdi, payitahtta Kapkulu (yenieri ve sipahi) isyanlar
birbirini kovalyor, hkmet bandakiler sk sk deiiyordu. Saltanat ve
rasetinde deiiklik, Yenieri ocann basks, nihayet bir sultann yeni
eriler tarafndan katliyle sonuland. Islfhat yanls gen Sultan II. Os
man tahttan indirildi ve katledildi (1622). Anadolu buna kar ayakland.
Devlet Yenieri ve saray temsil eden Ksem Sultan, ittifak ile kendi
kontrol altna geldi. Bu rejim 30 yl srecektir.
Sultanlarn tahta geiinde yenierilere clus bahii verilmesi eski bir
adet olup ok kez mali bunalma yol aard. Sultann tahta ktnda, ye
nierinin her birine elli altn verildii hesaplanmtr. Hazinede yeterince
stok olmad zamanlarda yenierinin honutsuzluu ciddi siyasi bunal
ma yol aard.
Osmanl siyasi hayatnda balca durumlar zetlersek:
1- Kardeler arasnda mcadele sonunda darssaltana ve hazineyi ele
geiren ehzadeye sultanl, ilkin saray halk, ulema slfmi bi' atla ta
nrlar. Sonra, yeni sultan Eyp Sultan' ziyarette orada devrin byk ey17

Halil nalck

olmulardr. zellikle. ehzadelerin taraya, sancak beyliine gnderilme

si adetti. Kalkt tarihten (1595) sonra tahta kacak yeni sultann saray
da kontrol altna tutulmas Kafes usfl yerlemi, Harem, Valide Sultan
lar. devlet ilerinde karar sahibi olmulardr. Bylece Kadnlar Saltanat
diye bilinen yeni bir dnem balamtr. Hemen kaydedelim ki, bu
dnemde Valide Sultanlar Yenieri Oca komutanlarna dayanmak zo
runda kalmlar. bylece Saray-Ocak ittifak devlete hakim olmutur.
Valide Sultan bu rejimin balca temsilcisi olmu, Yenieri ittifaklaryla
1651'de katledilinceye kadar otuz yl iktidar elinde tutmutur. Aslnda
1622'de Sultan il. Osman' katleden Yenieri aalar. Valide Sultan ile
beraber devlete sahip kmlardr. Harem-Ocak diktasna 1656'da dik
tatr yetkileri alan Kprl Mehmed son vermitir. Kprller dne
minde (1656-1691) mutlak devlet iktidar tekrar veziriazam elinde toplan
mtr. 1699 Karlofa Antlamas, Osmanl devletinin Avrupa' da saldr
gan bir g durumunu tamamyla bertaraf etmi, devlet varln birinci,
derecede diplomasiye balamtr. XVIII. yzyl sonuna kadar yeni
dnemde devlet iinde yksek otoriteyi sultanla beraber brokratlar (kut
tab) temsil etmeye balamtr. Veziriazamlarn byk ounluu brok
ratlardan seilmi, ordu ikinci plana ekilmitir. 1590'lardan itibaren
Avusturya savanda (1593-1606), yenieri askeri, 40-50 bine varm, on
lara ulffe (maa) ve bahi salamak devlet maliyesinin balca kaygs
olmu, veziriazamlarn iktidarda kalmasn bu mail sknt tayin etmitir.
Yenieri ocann bymesini gerektiren bir nedenle de, Anadolu'da Ce
lfli saldrlarna kar ehirlerin korunmas iin yenieri garnizonlar yer
letirilmitir. imdi, payitahtta Kapkulu (yenieri ve sipahi) isyanlar
birbirini kovalyor. hkmet bandakiler sk sk deiiyordu. Saltanat ve
rasetinde deiiklik, Yenieri ocann basks, nihayet bir sultann yeni
eriler tarafndan katliyle sonuland. Islahat yanls gen Sultan II. Os
man tahttan indirildi ve katledildi (1622). Anadolu buna kar ayakland.
Devlet Yenieri ve saray temsil eden Ksem Sultan, ittifak ile kendi
kontrol altna geldi. Bu rejim 30 yl srecektir.
Sultanlarn tahta geiinde yenierilere clus bahii verilmesi eski bir
adet olup ok kez mali bunalma yol aard. Sultann tahta ktnda, ye
nierinin her birine elli altn verildii hesaplanmtr. Hazinede yeterince
stok olmad zamanlarda yenierinin honutsuzluu ciddi siyasi bunal
ma yol aard.
Osmanl siyasi hayatnda balca durumlar zetlersek:
1- Kardeler arasnda mcadele sonunda darssaltana ve hazineyi ele
geiren ehzadeye sultanl, ilkin saray halk, ulema slfmi bi' atla ta
nrlar. Sonra, yeni sultan Eyp Sultan' ziyarette orada devrin byk ey17

Osmanl Tarihinde Devlet ve Asker

hince kendisine gaza klc kuatlr, dnte halkn alklar arasnda sa

raya dner. Yeni sultan adna gm sikke baslr ve tm lke camilerinde
hatib tarafndan hutbede ad, yeni sultan olarak anlr. Sultan eyaletlerdeki
valilere ve komu devletlere cullsunu bildirir. Sultan mutlak otorite sahi
bidir. Kanunlar zerinde ve dnda, hkm verme hakk yalnz ona aittir.
2- Saltanat tahtnda deime ve yeni sultann yakn adamlarnn ikti
dara gelii, eskilerin bertaraf iin mcadele balar.
3- Haremde yeni sultann annesi Valide Sultan otoritesi yerleir. Sulta
nn ocuk douran cariyesi haseki adyla teki kadnlardan ayrlr. Saray
da mcadele valide Sultan ile hasekiler arasndadr. Onlar darda yeni
eri oca ile i birlii ararlar.
4- Kap-kuluna, yenieriler ve saraydaki kulllara culus bahii'nin ge
ciktirilmeden datlmas hayati nemdedir. Yeni sultann otoritesinin
fiilen tannmas iin bu bir zorunluluktur.

18

BiR "RYA" GELENEG

N ALTINCI YZYIL

ISTANBUL'UNDA HALYET
SNBL EYHLERNN
RYALARI VE OSMANLI
BYOGRAF YAZICILIGI1
Asl Niyaziolu*

On altnc yzyl stanbul'unu dndmzde genellikle byyen bir

mparatorluun imar edilmekte olan bir ehri ve onu ina edenler hayali
mizde canlanr. zellikle son yllarda youn olarak yrtlen sosyal ve
kltrel tarihilik sayesinde, camileri, medreseleri, tekkeleri, baheleri,
arlar, limanlaryla stanbul'u ve bunlar yaptran saray mensuplar, ta
ustalar, klelerle bu yaplar kullanan zengini ve fakiri, erkek, kadn ve
ocuuyla stanbullular zerine, ayrntl olarak dnmeye baladk. Pe
ki ama ya on altnc yzyl stanbullularn ryalar? Gnmzde, genel
olarak ryalar toplumsal hayatn bir paras olarak grmememizin de
etkisiyle stanbul tarihi ryalaryla birlikte ok nadir dnlyor. 2
Asl Niyaziolu, Ko niversitesi, nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
1 Bu yaz, Ralph Elger ver Yavuz Kse tarafndan yayna hazrlanan Many Ways of Speaking

about the Self: Middle Eastern (Oriental) Ego-Documents in Arabic, Persian and Turkish:
14th20th Century adl baslacak olan derlemede yer alan "Dreams, Ottoman Biography
Writing and Halveti-Snbli Sheikhs of the Sixteenth Century" adl makalemin Dou Bat
dergisinin Osmanllar says iin yaplan deiikliklerle hazrlanm halidir. lk defa burada
yaymlanmaktadr.
2

Osmanl ryalar tarihi yazlmay beklemektedir. Bu konudaki ilk nemli admlar iin bkz,
Cornell H. Fleischer. "Secretaries' Dreams: Augury and Angst in Ottoman Scribal Service,"
Armaan, Festschrift fr Andreas Tietze, Ingeborg Baldoruf, Suraiya Faroqhi (ed.). Prag:
Enigma Corporation, 1994, s. 77-88; Gottfried Hagen, "Triiume als Sinnstiftung berlegungen

Halveti Snbli eyhlen"nin Ryalar ve Osmanl Biyografi Yazcl

Oysa on altnc yzyl stanbullularn birou iin ryalar toplumsal

hayatlarnn dnda tutulabilecek ve hayat hikayelerinde gzard edilebi
lecek eyler deiller. zellikle yzyl sonlarnda, yazl kaynaklarla ses
leri gnmze ulaan ynetici kesim iin ryalar ok deerliydi. Hatta bu
dnemin biyografi yazm ryalara olan zel bir ilgiye iaret ediyor deni
lebilir. On altnc yzyl sonundaki Osmanllarn kendilerinden bir nceki
veya bir sonraki nesillerden daha ok ryalarna nem verdiklerini iddia
etmek mmkn olmamakla birlikte eitli biyografi eserlerini karla
trdmzda bu dnemin yazarlarnn hayatn nemli aamalarnda alnan
kararlar zellikle ryalar zerinden anlatmay tercih ettiklerini gryo
ruz. Mesela, Mimar Sinan'n (. 1566) biyografisini yazan Sadi elebi,
Sinan'n mimarl seimini eserin uzun versiyonlarnda cami yaparak
dnyevi ve uhrevi muradna erme isteine balarken, ondan sonra ba
mimarlk yapan Mehmed Aa'nn (. 1598) biyografisini yazan Cafer
elebi bir Halveti eyhi tarafndan tabir edilen ryay kariyer seiminin
ana nedeni olarak gstermekte. Hatta Sadi elebi, Sinan'n kararn bir
iki paragrafta anlatrken, Cafer Aa muhtemelen rnek olarak kulland
bu eserden farkllaarak rya anlats iin ayrntl ve uzun bir blm bile
ekliyor.3
Burada rya ile birlikte tabirin ve tarikat eyhlerinin tabirdeki rolnn
etkisi karmza kmakta. Salikin tasavvuf yolundaki aamalarn gster
diini dndkleri ryalara nem atfeden Halvetiler, on altnc yzyl
stanbullularn hem ryalara olan ilgisine yant vermi, hem de bu ilgiyi

zu Traum und historischem Denken bei den Osmanen (zu Gotha. Ms. orient. T 1711)" Hans
Stein (ed.), Wilhem Pertsch, Orientalist und Bibliothekar, Gotha: Forschungs- und Landes
bibliothek, 1999, s. 109-135; Mustafa Tat and Halil eltik, Trk Edebiyatnda Tasavvufi
R 'ya Tabirnameleri, Ankara: Aka. 1995. Cemal Kafadar, "Mtereddit Bir Mutasavvf: s
kpl Asiye Hatun'un Rya Defteri 1641-1643," Kim Var mi Biz Burada Yo ken, stanbul:
Metis Yaynlar, 2009. s.123-191. Kafadar'n almasnn Olak Yaynlarndan 1994'de Rya
Mektuplan, Asiye Hatun olarak yaynlanmasnn ardndan yaplan farkl yorumlar ve almalar
da ok nemlidir, bkz. Saffet Murat Tura, eyh ve Arzu, stanbul: Metis, 2002; stanbul ve
Melek Paal, "Tasavvufta Rya Dili ve Asiye Hatun'un Rya Mektuplar," Kegl Dergisi 'nin
11. saysnda yaymlanmtr; www.tasavvuf.org/eskiler/vedinci savi/Tasavvufta.htm
3 Sinan's Autobiographies: Five Sixteenth Century Texts, Howards Crane ve Esra Akn (ed.),
Glru Necipolu'nun nsz ile, Leiden; Boston: Brill, 2006; cami yapma murad iin bkz.
Tezkiret'l-Ebniye s. 102 ve Tezkiret'l-Bnyan, s.144; eserin ksa versiyonlarnda bu karar hi
aklanmyor bkz. Ads-z Risale, s. 56; Risalet 'l-Mimariyye, s.61; Tuhfet'l-Mi'marin 77; Meh
mcd Agha iin bkz Risale-i Mi'mariyye: An Early Seventeenth-Century Ottoman Treatise on
Architecture. Howard Crane (ed.), Leiden, New York: Brill, 1987, s. 25-28. Kariyer seiminde
ryann nemi hakknda dier rnekler iin bkz. Asl Niyaziolu "Ottoman Sufi Sheikhs
Between this World and the Hereafter: A Study of Nevizade Atai's (1583-1635) Biographical
Dictionary" Yaynlanmam doktora tezi, Harvard niversitesi. Cambridge, 2003, s. 174-205.

,,

Asl Niyaziolu

oluturmu olmallar.4 Bu ilginin ne kadar yaygn olduunun belki de en

iyi rnei ryalarn yazya geirip tabir iin bir Halveti eyhine sunan
Sultan nc Murad'n rya defteri.5 Elimizdeki bu zengin kaytlar,
bizlere ryalarla paylalmak istenen ne tr beklenti ve kayglar sunuyor?
Ve neden zellikle ryalar bunlar ifade etmek iin seilmiler? Bu so
rular tartmak iin, bu makalede dnemin ryalar aleminde kilit rol oy
nayan Halvetilerin eserleri arasndan Kocamustafapaa dergah eyhle
rinden Halveti Snbli Yusuf Sinaneddin Efendi 'nin (. 1581) bir "ri
sale" olarak tantt Tezkiret '/ Halvetiyye veya Meayih 'l- Halvetiyye
adlaryla bilinen menakbnamesi zerinde younlalacaktr.6 Bylece
artk yazlmasn geciktirmememiz gereken Osmanl ryalar tarihini yaz
maya bu tarihin nemli bir eserini tantarak katkda bulunmak niyetin
deyiz.
Yusuf Sinaneddin Efendi, Kocamustafapaa dergahnn kendinden
nceki ilk drt eyhi olan Halvetiliin Snbli kolundan elebi Halife (.
1493/94), Snbl Sinan (. 1529), Merkez Efendi (. 155 1152) ve babas
Yakub Efendi'nin (.1571) menkbelerini ieren eserini Sultan nc
Murad'a, padiahn Merkez Efendi tekkesini ziyaretini takiben sunuyor.7
Ziyaretten ksa bir sre sonra yaklak otuz varak olarak hazrlad Ri
sale'nin giri yazsnda eserini nc Murad'a olan balln gster
mek, Kocamustafapaa eyhlerinin menkbelerini okurlarna ve zellikle
dergahn ziyaretilerine aktarmak iin kaleme aldn belirtiyor. Eserini
hazrlarken nc Murad ve evresinin Halveti eyhlerine olan yakn
lklarn dikkate alm olmal. nc Murad'n eyh ca'ya olan ya
knlnn yannda, annesi Nurbanu Sultan (. 1583) 'la evresinden bey4

On altnc yzylda Halveti tarikat hakknda titiz ve tasavvuf tarihi aratrmaclarna rnek
oluturan bir alma iin bkz Reat ngren, Osmanllar'da Tasavvuf Anadolu'da Sufiler,
Devlet ve Ulema (XVI. Yzyl). Istanbul: z Yaynclk, 2000, s. 27-117 ve Nathalie Clayer,
Mystiques, erat et societe. Les Halvetis dans l'aire balkanique de la fin du XVe siecle a nas
jours, Leiden. New York: E.J. Brill. 1994.
5 Sultan nc Murad'n rya defterinin yazmas Nuruosmaniye ktphanesinde 2173 numa
rada kaytldr bkz Orhan aik Gkyay, "Ryalar zerine" in il. Milletleraras Trk Folklor
Kongresi Bildin"/eri, Ankara: Kltr Bakanl. 1982, s. 192-93.
6 Bu alma boyunca. dier aratrmaclar tarafndan saptanan Sleymaniye Ktp., MS. Esad
Efendi 1372 nshas kullanld. Ama bu makalenin bulgular ancak seilen yazmalardaki anla
tlarn karlatrlmasndan sonra kesinlik kazanabilecektir. Bu edisyon yorumunun zerinde
falmay planlamaktaym.
Kocamustafapaa klliyesi hakknda bu tr almalar iin rnek tekil eden son derece ay
rntl bir alma iin Nazif Velikahyaolu, Smbiilvye Tarika ve Kocamustafapaa Kllve
si. stanbul: ar Yaynlar. 2000. Yusuf Sinaneddin Efendi'nin eseri zerinde yaplan ve Os
manl menakbnimelerindc yen i okuyular getiren bir dier rnek alma iin bkz John J.
Cury, "The Growth of Turkish Hagiographical Literaure with in the Halveti Order in the 16'h
and 17'h Cenuries" Hasan Celal Gzel. Cem Ouz and Osman Karatay (ed.). The Turks, Anka
ra: Yeni Trkiye, 2002. cilt 3., s. 912-915.

23

Halveti Snbli eyhlerinin Ryalar ve Osmanl Biyografi Yazcl

lerbeyi emsi Ahmed Paa (. 1580) ve harem aas Mehmed Aa'nn (.

1598) da Halveti eyhlerine olan ilgileri biliniyor.8 Yaptrdklar veya
maddi destek saladklar tekkeler yannda yine Nurbanu Sultan'n yakn
larndan padiahn hocas Sadeddin Efendi'nin (. 1599) Kueyri'nin Ri
sale (. 107 4) evirisinden grdmz gibi mutasavvflarn yaam yk
lerine de merakldrlar.9 Bu ilgilerden byk ihtimalle haberdar olan
Yusuf Sinaneddin Efendi, Snbli eyhlerini de padiah ve evresine bir
ziyaret vesilesi ile tantmak, tekkesi ile ynetici kesim arasndaki ilikileri
gelitirmek istemi olmaldr. Eer padiah, valide sultan veya harem
aas kendilerine sunulan bu kitapla ilgilendilerse, sayfalara eildikle
rinde ya da onlara okunan blmleri dinlediklerinde Snbli eyhlerinin
hayatlar hakknda neler rendiler? Bu soruya rya anlatlar zerinde
odaklaarak cevap aradmzda karmza nasl bir eyh portresi kyor?
On altnc yzyl Kocamustafapaa dergahn ryalarn zenle payla
ld bir yer olarak gzmzn nne getirebiliriz. Tarikatnamelerinden
ve rya tabiri kitaplarndan bildiimiz kadaryla bu dnemde Halvetiler
ryalarna ok nem vermektedirler. Tm ryalar gvenilir ve hakiki
iaretler olarak grlmez ancak doru olarak kabul edilenlere ilahi ha
berler olarak byk bir deer atfedilir. Bunlarn ryay grene gelecek
teki olaylarla ilgili iyi haberler getireceine, manevi hallerle ilgili iaret
olabileceine, ya da gnahlara kar tenbih ve uyarda bulunduklarna
inanlr. Tarikatnamelerin mridin ryalarn sadece mridine anlatmas
gerektiini belirtmelerine ramen bu ryalarn kimisinin bakalaryla da
paylaldn ve eitli dinleyiciler arasnda dolamda olduunu grebil
10
mekteyiz.
1570'1erde eyh Yusuf Sinaneddin Efendi'yi de bu ryalar, zellikle
tekkenin nceki eyhleriyle ilgili ryalar, dinleyen ve anlatanlarn ara
snda bulabilirdik herhalde. Ortaa Avrupas aziz menakbnameleri ze8

Cornell H. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian
Mustafa Ali (1541-1600), Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1986, s. 72, 74-75; Zey

nep Yrekli. "A Building between the Public and Private Realms of the Ottoman Elite: The Su
fi Convcnt of Sokollu Mehmed Pasha in Istanbul" Muqamas 20 (2003). p. 172; Glru Necip
olu, The Age of Sinan. Architectural Clture in the Otronun Empire, Princeton: Princcton
University Press. 2005, s. 283, 286, 494-95, 500.
9 Tahsin Yazc, Tasavvufun lkeleri: Risale-i Kueyri, stanbul: Tercman, 1966, s. xv. Yusuf
Sinaneddin Efendi, Kueyri'nin eserini okumu muydu, eer okuduysa nasl etkilenmiti? Yu
suf Sinaneddin Efcndi'nin da eserine "risale" demesi olas bir ilikiye iaret etse de. bu soruyu
cevaplamak iin kapsaml aratrmalara ihtiyacmz var. Hem Yusuf Sinaneddin Efendi'nin,
hem de dier Osmanl biyografi yazarlarnn slam biyografi kaynaklar ile olan ilikileri
al rntl olarak allmas gereken konulardan.
1 On altnc yzyl Halveti ryalarnn nasl anlamlandrld ve paylald konusu iin bkz.
Kafadar "Mterreddit Bir Mutasavvf," Paal "Tasavvufta Rya Dili," Tat ve eltik, Trk

Edebiyatnda Tasavvufi R va Tabimameler'.

24

Asl Niyaziolu

rine olan almalar, rya anlatlarnn menakbnamelere geliigzel ser

pitirilmediini, tam tersine dnemin belli tartma alanlarna cevap ver
mek zere kaleme alndklarn ortaya koyar.11 Risale incelendiinde b
yk ihtimalle sklkla eitli ryalar dinleyen ve Hazreti Muhammed'i
ryada grmek konusunda yine nc Murad'a adad ksa bir eser
daha kaleme alacak kadar ryalarla ilgilenen Yusuf Sinaneddin Efendi'nin de ok seici davrand sadece baz ryalarn eyhlerin hayatlarnda
aldklar yeri okurlaryla paylamak istedii grlyor.12 Risale, mutasav
vuflarn hayatlarn ierdii iin, bu seimin daha ok eyhlerin ruhani
hayatlaryla ilgili olaca dnlebilinir. Aratrmamn banda, Ri
sale' deki ryalar dnemin eyhlerinin seyr slukta aldklar merha
leleri nasl anlattklarn renmek iin okumaya baladm. Ancak ksa
srede, bir biyografi yazar olarak Yusuf Sinaneddin Efendi' nin ryalar
anlatma nedeninin ok farkl olduu ortaya kmaktadr: Yusuf Sinaned
din Efendi'nin anlatt ryalarn hemen hepsi eyhlerin inabetlerini ta
kiben Snbli kolu iinde aldklar grev ve makamla ilgili olan rya
lard.

YAKUB EFEND'NIN RYALARI

Yusuf Sinaneddin Efendi'nin babas Yakub Efendi'nin drt ryasn
rnek olarak inceleyelim.13
Nice mddet ilm-i zahire hidmet ve mevali-yi azam ile sohbet idp
yanlarnda tamam- ragbet zere iy irete megul iken bir gice
vak'asnda kyamet kopmu grp kendye envai ukubet iderler. Bin
trl tazarru ve itizar ve tvbe ve istigfar ile habdan bidar olup ...14
Bu birka cmlede Yusuf Sinaneddin Efendi babasnn hayatn dei
tiren bir ryay anlatyor. Yakub Efendi"nin genliinde ulemann nde
gelenleriyle katld iki alemleri yznden ryasnda kendisini nasl k
yamet gnnde bin trl azap iinde grdn ve bin trl zr dile
yerek tvbe ederken uyandn reniyoruz. Burada, on altnc yzyl so
nunda yazlm Osmanl eyh biyografilerinin rya anlatlarnda ska
11 lsabel Moreira. Dreams. VLions. and Spiritual Authori(v in lvferoingian Gaul, lthaca: Cor
nell Univcrsity Press. 2000.
12 Yusuf bin Yakub el-Halveti. Tenbil'l-Gabi fi Ryeti'n-Nebi, Ali Eren ve smail Gle
(ed.). stanbul: Bedir Yaynevi, tarih gsterilmemi.
13 Bu eserdeki dier rya anlatlar iin bkz. Yusuf Sinaneddin Efendi. 8b. 11 a, l 7b, 20a, 25a.
and 38b. Bu makalede uzunluk kaygs yznden rnek olarak Yakub Efcndi"nin ryalar
zerinde durmaya karar verdim.
Yakub Efendi iin bkz. ngren. Osmanllar'da Tasavvuf, s. 72-75 ve Velikahyaolu. Sm
blvye Tarikat, s. 201-203.
14 Yusuf Sinaneddin Efendi, 30b.

25

Halveti Snbli eyhlen"nin Ryalar ve Osmanl Biyografi Yazcl

karmza kan bir tema olarak ulema ile eyhler arasndaki gerilimi de
gryoruz. Yusuf Sinan, dnemin dier biyografi yazarlar tarafndan
anlatlan medrese eitimi aldktan sonra kad veya mderrislik hayatlarn
tamamen geride brakan ulema ryalarnda olduu gibi, Yakub Efen
di'nin iret alemlerinde olan ulema ile olan arkadalna nasl son ver
dii zellikle belirtiliyor ve bylece ulemann bir ksm ile eyhler arasn
daki fark vurguluyor.15 Ayrca bu ryayla Yusuf Sinan, kendini ve
yaptklarn knamaya balayan Yakub Efendi'nin nefs-i emmareden bir
st mertebe olan nefs-i levvameye geerek tasavvufi hayatna nasl bir
balang yaptn da vurgulam oluyor. nabetini sk bir riyazet dne
mi izliyor. nce eyh Snbl Sinan, onun vefatndan sonra eyh Merkez
Efendi'nin iradyla slfkunu tamamlyor.
kinci ryann arifesinde onun nerede eyhlik yapacan gsteren bir
iaret beklerken buluyoruz. stihareye bavuruyor.16
Bir canibe irada mteveccih olduk. Bu niyet zere istihare idicek
Rumili'nde Yanya nam bir keden nida gelp 'bu canibde tene-dil
talibler ve seyr u sluka ragblar vardur, emr-i Bari-i Taala byle caiz
dr ki varup ihya-y tank ve icra-y snnet idesn' diy iaret vaki
oldu.17
Bu iareti takiben bir sre sonra, tekkelerini ziyaret eden bir tmar sahibi
Yanya'daki camisi iin bir imam istediinde Yakub Efendi gnll olur.
Elimizdeki vakfiyesinden bu cami zerine ayrntl bilgi de bulabilecei
miz Yanya' daki bu vazifesi ona byk baar getirir.18 lerinde Sultan
Sleyman'n kz kardei ah Sultan'n da olduu (. 1575 veya 1577) ge
ni bir mrid ve muhib grubu toplar.19 ah Sultan. ei Ltfi Paa (.
1562)'nn vezir olarak atanmas yznden stanbul'a dnmesi gerekti
inde Yakub Efendi'yi de stanbul'a arr ve onun iin Davutpaa'daki
15

Niyaziolu. "Ottoman Sufi Sheikhs," s. 174-205.

stihare iin, bkz. Salim t. "stihare" Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi XXIIL
lstanbul. s. 333-334.
Yusuf Sinancddin Efendi, 31b-32a.
s Bu caminin ve daha sonra eklenen tekkenin vakfiyesi iin bkz Vakflar Genel Mdrl
Arivi, 633/150-153. Arivin mdr ve ktphaneeilerine koleksiyonlarndaki ksa aratr
mam srasndaki yakn ilgi ve yardmlar iin zellikle teekkr etmek isterim. Ayrca bkz. Na
zif Velikahyaolu, "Koeamustafapaa Klliyesi" Vakflar Dergisi XXVIII, 2004, s. 9-77. Os
manl ehri olarak Yanya iin bkz Nazif Hoca, "Yanya " Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklo
pedisi xm. stanbul. s. 358-60.
9
Snbli eyhlerinin bu dnemde Osmanl hanedanlnn kadn yeleri arasnda kurulan
yakn ilikiler ah Sultan'la snrl deil, Sultan Sleyman'n ailesinde Merkez Efendi iin
annesi Hafsa Sultan'n Manisa'da, ei Hrrem Sultan'n stanbul'da yaptrd tekkelerle de
grlyor, bkz. Velikahyaolu. Smbliyye Tarikat. s. 181-182 ve Necipolu, Age of Sinan, s.
271.
16

26

Asl N(vaziolu

saraynn yannda bir tekke yaptrr. 20 1535'de stanbul'a gelen Yakub

Efendi, saltanat ailesinin bir yesi ve ei vezirin himayesinde bu tekkede
on yedi yl eyhlik yapar. Olu Yusuf Sinaneddin de bu muhitte byr.
Yakub Efendi'nin biyografisindeki son rya Davutpaa'daki bu tek
keden Kocamustafapaa eyhlii iin nasl ayrldna dairdir. Ayrl,
Yakub Efendi iin zor alnm bir karara benzer. Yusuf Sinaneddin Efen
di'ye gre, Merkez Efendi'nin lmnden sonra olu Ahmed Efendi ba
basnn yerine eyh olmak istemeyince Yakub Efendi'ye bu makam ka
bul etmesi iin srar edilir. lgin olan u ki, dier kaynaklara gre bu
doru deil; Ahmed Efendi iki yl eyhlik yaptktan sonra memleketi De
nizli'ye dner. Byk ihtimalle Merkez Efendi'den sonra tekkede eyh
tayini ile ilgili yaanan gerilimler yznden Yusuf Sinaneddin Efendi s
tanbul'un tm eyhleri srar etse de babasnn bu grevi almakta ekimser
kaldn ancak bir ryadan sonra bunu kabul ettiini ne srer. 2
Merkez Efendi vefat idp ogl Ahmed elebi stanbul' a gelmek ih
tiyar itmeyecek cemi stanbul'un meayihi seccadeyi merhuma teklif
idp ibram itdiler. Valid-i merhum ah Sultan'n hatrn terk ideme
yp tereddd idicek Snbl Efendi 'alem-i vakada gelp "Benmle
bir dekte yatmakdan ar m idesn, gel yohsa sen bilrsn' diye
gazab .der. 22
Bu rya sadece Yakub Efendi'nin Kocamustafapaa'da nasl eyh oldu
unu deil ayn zamanda trbesinin de burada nasl yer aldn aklyor.
Snbl Sinan'n Yakub Efendi'nin trbesinin baka bir yerde olmasndan
duyduu kzgnlk, Merkez Efendi'nin trbesinin Kocamustafapaa'da
deil de, daha nce eyhlik yapt kendi adyla anlan tekkesinde olma
syla aklanabilir. Kocamustafapaa'y bir ziyaret merkezi yapmak iste
yen Snbliler trbelerin eitli tekkelere dalm olmasndan kayg
duymu olabilirler. Kitabnn banda kendisini Kocamustafapaa'nn tr
bedar olarak tantan ve eseriyle bu trbelerde yatanlarla ilgili okuyucu
bilgilendirmek istediini belirten Yusuf Sinaneddin Efendi de muhteme
len bu kaygy paylayordu. Rya byle bir sorunun olumamasn Ya
kub Efendi'nin baka bir yerde gmlmesini nleyerek salyor. Ayn r
yada bildirildii gibi vefatndan sonra Yakub Efendi'nin trbesi Snbl
20

ah Sultan'n hamilik yapt Snbli tekkeleri iin bkz. Necipolu. Tle Age of Sinan. , s.
293-296; Baha Tanman. "Merkez Efendi Klliyesi" stanbul Ansiklopedisi V. stanbul: Trkiye
Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s. 396-400 ve "ah Sultan Cami ve Tekkesi" stanbul
Ansiklopedisi VII, s. 125-127.
'1 Ahmed Efendi iin bkz. Velikiihyaolu. Smbliyye Tarikat, s. 190-191.
2' Yusuf Sinaneddin Efendi, 7b-8a.

27

Halveti Snbli eyhlerinin Ryalan ve Osmanl Biyografi Yazclt

Sinan'nkinin hemen yannda yaplyor ve yanyana bu iki trbe ziyareti

lerini Kocamustafapaa'da bekliyor.23
Burada inceleyeceimiz Yakub Efendi'nin son ryas da tartmal bir
baka hilafetle ilgili. Merkez Efendi'nin Snbl Sinan'n yerine eyh olu
u tm derviler tarafndan olumlu karlanmama benziyor. Bu konuda
da Yusuf Sinaneddin Efendi, Merkez Efendi'nin biyografisi blmnde
babasna ait bir ryaya yer veriyor. 24
Ol gice istihare klup grdm ki bir ala makamda krsi vaz olunub has
ve an bir kimesnenn kelamna muntazrlardr. Merkez Efendi yeil
imame ile gelp krsiye uruc itdi ve imamesi siyah old. Bir kimesne
nida eyledi ki yeil eriat suretidr. Ve siyah tarikat suretidr. Bu
kimesnenn eriat ve tarikat mamurdur." 25
Rya bir Cuma vaazn anmsatan bir toplantda geiyor. Krsdeki, on
altnc yzyl ortasndan itibaren stanbul camilerinde ska rastlayabile
ceimiz biri, bir eyh. Ryada Merkez Efendi'nin makam topluluun
arasndan gelip yukarya krsye kmasyla iyice vurgulanyor. Bu tr
cemiyetlerde ska olabilecei gibi, dinleyiciler krsdeki ahsn mezi
yetleri ve eksikleri konusunda dnm olmallar ki, eyhin imamesinin
deien renkleri ve bu renkler konusundaki gr ryay gren Yakub
Efendi'yi ve onu dinleyen dervileri Merkez Efendi'nin hem eriat hem
de tarikat konusunda gvenilir olduuna ikna ediyor. eyhlik makamna
geen yolun eriata ballktan getiini gsteren bu rya, eriata uy
gunlua ok nem veren ve Merkez Efendi'nin bu konudaki tutumu ko-

23

Yusuf Sinaneddin Efendi, 7b-8a. Halvetilerde tekke yapm ve mcnakbname yazm arasn
daki yakn iliki John J. Curry tarafndan ortaya konmu ve ilerki almalar iin bir balang
olmutur. Bkz "Defending the Cult of Saints in Seventeenth-Century Kastamonu: mer El
Fu'adi's Contribution to Religious Debate in Ottoman Sociey" Frontiers of Ottoman Studies:
State, Province, and the West, Colin Imbcr and Keiko Kiyotaki (ed.), London, Ncw York: LB.
Taurus, 2005. s. 139-148 ve "Home is Whcre the Shaykh is: The Conccpt of Exilc in the Ha
iography of brahim-i G!eni" al-Masaq 17 (2005): 47-60.

4 Bu ryann dierlerinden fark birincil tekil ahstan anlatlmas ve Yusuf Sinaneddin Efcn
di'nin dorudan Yakub Efendi'yi kaynak olarak gstermesi. Bu eserdeki ryalara Yusuf Sina
neddin Efendi'nin hangi durumlarda birincil tekil ahs. hangi durumlarda nc tekil ahs
kullanmay tercih ettii konusunda bir genelleme yapmak, Osmanl biyografi yazarlarnn anla
tlarn aktarrken anlatclarn seimleri ve hangi durumlarda kaynak gsterdikleri konusunda
kapsaml bir aratrmasn yapmadan mmkn deil. Ancak Yakub Efendi'nin kendi biyogra
fisi iinde yer almad iin zellikle kaynak gsterdiini ve birincil tekil ahs sesini bir gz
lemcinin bakn Merkez Efendi'nin hayatna eklemek asndan koyduu iddia edilebilinir.
25 Yusuf Sinaneddin Efendi. 29a-30b.

28

Asl Niyaziolu

nusunda muhtemelen pheleri olan Snblilerin onu eyhleri olarak

kabul etmelerini sahyor.26
Bu drt rya anlatsnn ok eitli okumalar yaplabilir, ancak hep
sinde ortak olan nemli bir nokta bunlarn hepsinin "kariyer" ryalar ol
mas. Drd de bir eyhin ald grevlerin nemli admlarn vurgulu
yorlar: inabet, hilafet ve trbenin yerinin belirlenmesi. Bu konularda rya
anlatlarna sliim tarihi boyunca tasavvuf kltrnde ska rastlasak da,
Yusuf Sinaneddin Efendi'nin yapt vurgu nemli. Mesela, Yakub Efen
di'nin ryasnda belirip Kocamustafapaa eyhliini kabul etmesini iste
yen merhum Snbl Sinan Efendi, tabii ki slam tarihi boyunca yaayan
larla iletiim kurmak istemi olduu dnlen tek merhum deil; lm
den sonraki hayatla ryalarda beliren ller zerinden kurulan iliki ok
sk rastladmz bir tema.27 Ancak, bu hikayelerde, ller genellikle du
rumlaryla ilgili bilgi vermek ve hangi amellerinin onlar cennete ulatr
dn iletmek iin yaayanlarn karlarna kyorlar. Snbl Sinan Efen
di, melekt aleminden bu tr bir mesaj vermek iin dnmyor. Onun iin
nemli olan Kocamustafapaa silsilesinin mnasip grd bir dzende
devam etmesi.
Bu ryalar dnemda dier Halveti ryalaryla karlatrnca Yusuf
Sinaneddin Efendi'nin eyhlik kariyeri zerine olan vurgusunu grebi
liriz. rnein, gnmze ulam nadir kaynaklardan, on yedinci yzyl
da yaam mutasavvf Asiye Hatun 'un rya defterinde karmza daha
belirli bir ekilde kan tema nefs mcadelesi. Ryalarndan birinde
kendisini "dnya" olarak tantan ve yreine sknt veren kr bir kadnla
karlaan Asiye Hatun ona kar byk bir gazap duyuyor ve dnyevi
tm balantlarndan kopmu olduunu syleyerek kendisinden uzak dur
masn istiyor. Oysa Dnya, "Eer bana muhabbetin olmasa krmz atlas
hatruna ho gelmezdi" diye karlk veriyor. Dnya hakl myd? Asiye
Hatun'un pahal ve gzel kumalara olan ilgisi nefs mcadelesinde ba
etmesi gereken bir engel miydi? Byk gazapla uyanan Asiye Hatun, r
yasn yazarak, byk bir ihtimalle iinde bulunduu hal konusundaki s
kntlarn paylamak zere eyhine gnderiyor.28 Onun gibi mridler, on
altnc ve on yedinci yzyl Halveti eyhlerinden Krd Mehmed Efendi,
Yiitba Ahmed ve Niyazi Msri tarafndan dnlm olmallar ki, bu
26

eriatn bu dnemdeki Halvetiler tarafndan takibinin nemi iin hakknda bkz. Nathalie Cla

rer, Mystiques, etat et societe.

7 Bkz Jane I. Smith. "Concourse Betwcen the Living and the Dead in Islamic Eschatological
Literature" History of Religion 19, 3 (1980): 224-237 ve Leah Kinberg. Morality in the Guise
of Dreams. A Critical Edition ofKitiih a!-Maniim. Leiden. New York: E.J. Brill. 1994.
28 Kafadar, "Mtereddit Bir Mutasavvf" s. 170-171 ve Paal. "Tasavvufta Rya Dili."

29

Halveti Snbli eyhlerinin Ryalar ve Osmanl Biyografi Yazcl

eyhler rya tabiri kitaplar hazrlamlardr. Eserlerinde, krmz kaftana

rastlamasak da, eitli hayvan, mekan ve kiilerden hangi rya imgesinin
seyr slfkta hangi aamay gsterdiini belirtiyorlar. Bu tabirnamelerde
ve Asiye Hatun'un rya defterinde zellikle karmza kan salike nefs
mcadelesinde iaret sunan ryalardr.29
Dnemin Halveti ryalar arasnda grdmz bir dier nemli rya
tr ise ynetici kesim ve padiahla ilikileri ieren siyasi ryalardr.
Yusuf Sinaneddin Efendi Risale'yi kaleme alrken, Yakub Efendi'nin d
neminin tannm eyhlerinden Nureddinzade'nin (. 1574) Sultan Sley
man'n Zigetvar seferine kmaya tevik ettii sylenen ryasndan b
yk ihtimalle haberdard. Bu ryada Hazreti Muhammed, Nureddinza
de'ye grnr ve Sultan Sleyman'n gazay ihmal ettiini syler. Gece
yars uyanr uyanmaz, saraya koan Nureddinzade, Sultan Sleyman'a
ryasn anlatnca onu gz yalaryla dinleyen sultan sefere kmaya karar
verir. Bu rya, o kadar etkili bir ryadr ki, yal sultan son seferi olacak
bir sefere ikna eder. Ordu eyhi olarak sefere katlan Nureddinzade,
Zigetvar'dan stanbul'a sultann cenazesi ile dner.30 Bu siyasi ryay
1560'lardaki sefer taraftar ve sefer kart gruplarn mcadelesi ba
lamnda grebiliriz. Nureddinzade, gl bir muhalefete kar sefer taraf
tar olan veziriazam Sokollu Mehmed Paa'ya yakn ve ynetici snf
tarafndan sayg duyulan bir eyh.3 Dolaysyla, Hazreti Muhamed'in
dnemin nemli eyhlerinden biri tarafndan iletilen mesaj sava kart
ve sava taraflar arasndaki tartmada nemli bir rol oynam olabilir.
Nureddinzade gibi, Yakub Efendi'nin de dnemin siyas ve askeri hayat
ile ilgilenmi olduunu Yusuf Sinaneddin Efendi bizlere Sultan Sley
man'n davetiyle katld kurakla kar yaplan bir duadan ve Preveze
sava ile ilgili bir kerametinden bahsederek duyuruyor, ancak bu konu
larda rya anlatsna yer vermiyor.
eyh Snbl Sinan, Tarikatnamesi'nde mridin ryasnda ne grrse
eyhine anlatmas gerektiini zellikle belirtir.32 Mridlerinden Yakup
Efendi de, buna uymu ve hem kendi ryalarn eyhine anlatm. hem de
eyh olduunda ryalarn anlatlmasn tevik etmi olmal. Yusuf Sina
neddin Efendi de babasnn toplantlarna katldnda, ya da babaa olan
konumalarda muhtemelen ondan birok rya dinlemiti. Bunlarn ara29

Mustafa Tat ve Halil eltik. Trk Edebiyatnda Tasavvufi R 'ya Tabirnameleri, s. 6-7.
Nureddinzade iin bkz. ngren. Osmanllar'da Tasavvuf, s 10, Bu rya anlats iin bkz.
Nev'izade Atai, Hadaik 'l-Hakaik fi Tekmilet '-akaik, Abdlkadir zcan (ed.), stanbul:
ar Yaynlar. 1989, s. 212-214
. Yrekli, "A Building."
32 Velikahyaolu, Snblvye Tarikat, s. 84.

30

30

Asl Niyaziolu

snda Yakub Efendi'nin dervilii srasnda seyr shlk aamalar hak

knda olanlarla eyhlii srasndaki ynetici kesimle kurduu siyasi iliki
lerle ilgili olanlar da yer alm olabilir. Ama ilgin bir ekilde, Yusuf Si
naneddin Efendi, Yakub Efendi'nin hayatn yazarken Halveti hayatnn
nemli bir paras olan bu tr ryalar eserine katmaz. Ryalarn hatrlan
mas ve anlatlmasnn deer verildii bir ortamda, ancak belli bir tema
daki ryalar eserine ekler. Rya anlatlarn tek bir konuda toplayan Yu
suf Sinaneddin Efendi, belki de bu sayede eserinde belli bir odak noktas
yaratr; eyhlerin siyasi iktidarla olan ilikileri veya nefs mcadeleleri
yerine bir eyhin tarikata giriinden trbesinin yerine kadar olan tasavvufi
doumu ile lm arasndaki belirli dnm noktalar ve zellikle eyhlik
atamalar zerine okurlarnn dikkatini eker.

HALVET RYA ALEMNDEK BELRGNLK

Bu noktada zerinde durduumuz ryalar gerekten Yakub Efendi'nin
ryalar myd, yoksa Yusuf Sinaneddin Efendi tarafndan kurgulanan
hikayeler miydi, diye sorgulunabilir. Bu almada ryalarn "gerek" ve
ya "kurgu" olup olmadklar tartmasna zellikle girmek istemiyorum,
nk byle bir tartma iin on altnc yzyl biyografi yazclnda ger
ek kavram ve bunun nasl iletildii ile ilgili kapsaml aratrmalara ihti
yacmz var. Yusuf Sinaneddin Efendi ve okurlarnn bir metnin gerek
lii konusundaki dncelerini ayrntl olarak anlamadan girilecek bir
tartma, gnmzn gerek/kurgu ayrmn anokronistik bir ikileme ola
3
rak karmza karabilir. 3 Tabii ki, bu ne Yusuf Sinaneddin Efendi'nin,
ne de okurlarnn tm ryalar ilahi mesajlar olarak kabul edip hepsine
inandklar anlamna gelmiyor. Tarihteki birok kadn ve erkek gibi, Sn
bliler ve onlarn hayatlarn okuyanlar da, ilahi mesajlar ieren "gerek"
ryalar bedeni durumlarn, rnein ok yemenin, sebebi olduu iin
tabiri olmayan veya daha da nemlisi, eytann ryay greni yanltmak
3
iin gnderdii ryalardan ayrma konusunda endieliydiler. 4 Hatta Yu
suf Sinaneddin Efendi peygamberi ryada grmekle ilgili hazrlad ki
35
tapta eytandan gelen ryalara kar okurlarn zellikle uyarr. Bu ba
lamda menakbnamesinde anlatt bu ryalarda karmza nemli bir
nokta kmaktadr: Bu ryalarn hibirinin tabire ihtiyac yoktur. Bunlar
33

slam tarihinde kurgu ve gerek ayrm hakknda aydnlatc bir alma iin bkz. Michael
Cooperson, "Probability. Plausibility, and 'Spiritual Communication in Classical Arabic Biog
raphy" Philip F. Kennedy (ed.), On Fiction and Adab in Medieval Arabic Literature. Wiesba
dcn: Harrassowitz. 2005. s. 69-81.
34 On yedinci yzylda bir Osmanl yazarnn ryalarn eitleri zerine olan dnceleri iin
bkz. Vecdi. Hakikat-i Rya, Topkap Saray Ktphanesi, M. Reat, 1062, 24b-28b.
35 Yusuf Sinaneddin. Tenbih'l-Gabi. s. 18-19.

31

Halveti Snbli eyhlen'nin Ryalar ve Osmanl Biyografi Yazclj;'l

erken dnem slam tarihinde ryalar alan Kinberg'in ne srd

terminolojiyle "literal" ryalardr. 36 Gerek ryalar dierlerinden ayr
makta kullanlan nemli bir lte uygun olarak mesajlar aktr. Hatta
bunlar yazya geiren Yusuf Sinaneddin Efendi okura veya dinleyene
tabir edilebilecei hibir ak alan brakmamakta kararldr.
Burada bu belirginlik kaygsnn ve okurun farkl yorumlarna frsat
verilmemesinin zerinde zellikle durmak istiyorum. lk ryadan itibaren
bu ryalarn byk ihtimalle sembolik ryalar olarak anlatlmadn g
ryoruz. Dnemin tabirnamelerindeki kyamet gn veya cehennem ile
ilgili maddelere baktmzda grebileceimiz gibi. kyamet gnnde
geen ilk rya sembolik bir anlamdan ok dorudan ryay grenin ken
disini cehennemde bulma tehlikesine iaret eder.37 Yakub Efendi'nin ina
bet ryas da, ilahi cezaya arptrlmadan duyulan korkuyu okurlara hatr
latyor ve iret alemlerine katlanlar, bilhassa ulemay, tvbeye ynlendi
riyor. Bu ilk rya gibi ikincisi de tabir gerektirmeyen bir rya; mesaj
Osmanl iirlerinde ska rastladmz gaybdan gelen bir sesin ilettii
haberler gibi aktr.38 Byk ihtimalle dnemin duyma zerine odakl
vaaz. ders ve sesli okuma pratikleri iinde biimlendii iin "grlen" de
il de "duyulan" bu ryada mesaj ak bir ekilde grlyor. nc r
yada Snbl Sinan'dan duyduumuz emir gibi, burada hem Yakub Efen
di'nin ne yapmas gerektii kesin bir ekilde belirtiliyor, hem de bu g
revi kendi nefsi ve arzular iin deil de ilahi bir mesajla grevlendirile
rek ald vurgulanyor. ncelediimiz son ryada ise. ryada duyulan
seslerin anlatlara farkl tabirlerle yaklalmasna zellikle nasl frsat ver
mediklerini gryoruz. Merkez Efendi'nin trban yeil ve siyah arasnda
renk deitirirken. ryadaki bir kii ''yeil eriat suretidr. Ve siyah tari
kat suretidr. Bu kimesnenn eriat ve tarikat mamurdur" deyince ne r
yay gren Yakub Efendi. ne de ryay okuyanlar bu renkleri kendi ba
larna yorumlayabilirler. Bu dnemde, byk ihtimalle yaygn bir ekilde
bilinen siyahn Halveti tarikat ile, yeilin de eriatla ilikilendirilmesi
zellikle belirtilir, tabire frsat braklmaz.39
36

Leah Kinberg. "Literal Dreams ad Prophetic Hadiths" Der f<;/am 70 (1973): 179-300.
Bu dnemde kopyalanm bir tabirniimeden rnek iin bkz. brahim Tabak, ''bn irin'in
Cevamiu't-Tabir fi'r Rya adl Eseri" Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Marmara niversi
tesi. Istanbul. 1999. s. 37.
38 Hatfu'I gayb motifinin mesnevi telif sebebi blmlerinden hir rnek iin bkz. Mustafa
7.kan, CindniCila 'l-Kulib, stanbul: .. Basmcvi. 1990. s. 61-68.
39 Halveti Snbli kyafetleri ve sarklarnn ifade ettii renk sembolizmi iin bkz. Nurhan
Atasoy, Dervi eyi::.i. Trk(ve 'de Tarikat Gvim Kuam Tarihi. Ankara: T.C. Kltr Bakanl.
2005. s. 73, 75-89. 262-263. Tasavvufi iir erhlerinde renkler iin bkz. mr Ceylan. Tasav
vufi iir erhleri. lstanbul: Kitabevi, 2000, s. 259-260.
37

32

Asl Niyaziolu

Ryalarn mesajlarnda vurgulanan bu kesinlik kayda deer. Mesela,

Ortaa Avrupa iirlerine baktmzda ryalarn bu gibi doru yola reh
berlik eden kesin mesajlar olmalarnn yannda, kafa kartran, zle
meyen ve hatta yanltan zelliklerinin de ilendiini gryoruz. airler
ryann bu ifte anlamn kullanp, edebiyatn belirsizliini, rya mesaj
larnn belirsizlii zerinden tartmaya sunuyorlar. Onlar iin rya/iir
geree ulatrabilecek belirgin haberler olabildikleri gibi, yanla ynel
tebilecek belirsiz mesajlar da olabiliyorlar.40 Yusuf Sinaneddin Efendi' nin Yakub Efendi'nin hayat hikayesinde anlatt ryalar ise sadece ak
iaretlerdir. Bunlar eyhin tarikat iinde att admlarn meru olduunu
ve tarikat kadar eriattaki konumuna da gvenilebilecek bu eyhlerin
meruiyetlerinin tasdik edilmi olduklarn gsteriyorlar. Yusuf Sinaned
din Efendi iin ryalar sadece ve zellikle gvenilebilir ilahi mesajlardr.

HiLAFET KAYGILARI
Ryalarn kesinliine ve gvenilirliine olan bu vurgunun kayna Sn
blilerin kaygl dnyas olabilir. Bu ryalar ulema ile katlnan ikili
toplantlarn yaratt endieler, hamilerin fkesinden duyulan ekinceler,
trbelerin yerinin saptanmasnda yaanan zorluklar gibi Snbliler iin
sorunlu alanlar karmza kartyor. Bunlar iinde zellikle vurgulanan,
dnemin Snblileri iin nemli bir sorun olduu anlalan konu ise eyh
seimi. Bu konuda zellikle kayg duyulmasna belki de almamal. Her
eyh seimi tekkenin devam iin kritik bir eik olabilir. Eer yeni eyh.
eski eyhin muhibleri, mridleri ve hamilerinin desteini salayamazsa o
kolun dalmas, bir ok vakfiyede tekke belli bir tarikata adanmad iin
baka bir tarikat mensubu ama bu destei salad iin gl bir eyhin
onun yerini almas mmkn. eyhliin babadan oula gemesinin do
rudan mmkn olmad Snbliler iin baarl olacak bir eyhin seimi
byk bir nem tam olmal. eyhin vefatn takiben olu ile nde ge
len dervileri ve onlarn taraftarlar arasnda mcadeleler olduunu Sn
bl Sinan'n lmnden sonra yerine gsterdii Merkez Efendi'nin kolay
kabul grmedii ve Merkez Efendi'nin lmnden sonra olu Ahmed
Efendi ile Yakub Efendi arasnda atmalar yaandn rneklerden
biliyoruz.
Yusuf Sinaneddin Efendi'nin babasnn yerine eyh olarak gemesi
de, benzer bir rekabet ortamnda olmu olmal. Halveti eyhlerinin
biyografilerini Yusuf Sinaneddin Efendi'den yaklak otuz yl sonra ya
zan Snbli ve Gleni eyhi Hulvi'ye (. 1654) gre, Yusuf Sinaneddin
40

Steven F. Kruger. Dreaming in the Middle Ages, Cambridge. New York: Cambridge
University Press, 1992, s.J 35.

33

Halveti Snbli eyhlerinin Ryalar e Osmanl Biyografi Yazc/i(

Efendi Kocamustafapaa eyhliine ulemann destei ile gelirken, der

viler Yakub Efendi'nin mridlerinden Hasan Efendi'yi (. 1610) iste
miler.41 Hasan Efendi'nin mridlerinden Hulvi'nin bu yazdklar, Yusuf
Sinaneddin Efendi'nin hilafet ve eyhlik konusundaki ryalara neden
zellikle nem verdiini aklayabilir. Merkez Efendi'nin derviler tara
fndan nce kabul edilmedii ama sonra bir rya ile ikna olduunu
dinleyen Yusuf Sinaneddin Efendi kendi dervileri arasnda yaananlarla
bir iliki kurup bu tr ryalar zellikle anlatmak ve bu sayede, deerine
balangta pheyle yaklalan bir eyhin nasl deerli bir eyh olduunu
okurlarna gstermek istemi olabilir.
lgin olan baka bir nokta u ki, gl ve tartmasz bir hilafet
silsilesini ortaya koymaya alan bu eyh. eserini sultana sunduktan
sonra eyhlharemlik ile dllendirilince bu grevi kabul ediyor ve
tekkedeki yerini brakp bu silsile ile ilikisini koparmaya karar veriyor.
Bu grevi kabul etmesinin sebebi bu grevin sosyal ve dini prestiji
olabilecei gibi Kocamustafapaa'daki dervileri Hasan Efendi yerine bu
eyhlii hak ettii konusunda hibir zaman tam olarak ikna edememesi de
olabilir nk Kocamustafapaa'y terk etmeden nce, o srada Kahire'de
bulunan Hasan Efendi'yi yerine arr. Hulvi'ye gre, Hasan Efendi n
ce tereddd etse de merhum Yakub Efendi'nin belirdii bir ryadan sonra
teklifi kabul eder. Ryasnda Yakub Efendi, tekkenin daha nceki eyhle
rine altn bir zincirle baldr ve Hasan Efendi bu zincirin ucuna yap
maya alr.42 Bir daha stanbul'a dnmeyen Yusuf Sinaneddin Efendi
ise, Risale'yi yazmasndan ksa bir sre sonra, 158 1'de Medine'de vefat
eder. Risale, Kocamustafapaa tekkesi eyhi olarak belki de son projesi:
eyhlii brakmadan nce tekkeye olan hizmetini bir eser yazarak ortaya
koyduu ve tartmal konulardaki konumunu ryalar zerinden okur
laryla paylat bir proje.

SONU YERiNE
Risale' deki

rya hikayelerine baktmzda on altnc yzyl stanbul' un

da Snbli eyhlerinin hayatlar hakknda neler gryoruz? Bu hayat hi
kayesi anlatlarn bir Osmanl minyatr gibi gzmzn nnde canlan
drnca karmza zellikle iki figr kmakta: eyh ve halifesi. kisi birbi
rine altn bir zincirle ballar, iinde bulunduklar mekan bulank, hayat
larndaki dier kiiler, mesela vezirler. derviler, ulema ve tarikattaki te
ki eyhler genellikle arka planda kalyorlar. Bu sahnenin ierdii konular
41

Hulvi. Lemaziit- Hulviyye ez Lemazit- Ulviyye. Byk Velilerin Tatl Hallen: stanbul:
1993, Mehmet Serhan Tayi (ed.) s. 484-485 ve s. 493-495.
42 Hulvi, Lemazat. s. 493-95.

34

Asl Niyaziolu

zenle seilmi: Odak nefs mcadelesinde, seyr sluktaki aamalarda

veya imparatorluun siyasi meselelerinde deildir. Odak eyh ile mridi
arasndaki hilafet ilikisi zerinde. 43
Yusuf Sinaneddin Efendi'nin rya anlatlarndaki odak noktas dikkat
ekici, nk bu eserin onun iin ne anlama geldiini ve Snbli eyhle
rinin biyografilerini nasl grdn ortaya koymakta. Bu eser, bir silsile
namenin eyhle halifesi arasndaki ilikiyi betimleyen blmne ben
ziyor. Nasl bir silsilenamede bir tarikatn eyhlerinin isimleri birbirine
balayan kimi zaman altn renkli halkalarla arka arkaya sunuluyor ise, bu
eser de eyhleri rya hikayeleri zerinden birbirlerine balamakta. Hul
vi'nin, Hasan Efendi . nin ryasnda silsile imgesini karmza kartmas
ve onu tarikattaki eyhlere altn halkalarla bal olduunu yazmas da bu
yzden tesadf deil. Rya hikayeleri, on altnc yzyl stanbul'unda
zellikle hilafet kayglar yaayan Snbli eyhleri ve dervilerin ryalar
zerinden nasl ilikiler ayla birbirlerine balandklarn gstermesi a
sndan ilgi ekici. Snbli ryalarn toplumsal hayatn dnda grmek
mmkn deil, nk bu topluluu, kayglarn ve beklentilerini seslen
diren ryalar oluturmakta.

43

Osmanl minyatrleri ve anlat metinlerinin arasnda yaplacak karlatrmalarn ok verimli

sonular douracann bir rnei, minyatrl tarih yazmalar konusundaki yaplan nemli bir
alma Emine Fetvac, "Viziers to Eunuchs: Transitions in Ottoman mauscript Patronage.
1566-1617" Yaynlanmam Doktora tezi, Harvard niversitesi, Cambridge, 2005. On altnc
yzyl sonunda yazlm ve on yedinci yzyl balarnda resimlendirilmi bir ulema ve mu
tasavvf biyografik eseri zerine yaplan yeni bir almann ilgin sonular iin bkz. Tlin
Deirmenci, Osmanl Saraynn Gemie zlemi: Tercme-i aka'iku'n-nu'manve. Bilig. Yaz
2008. 46: 105-132.

35

"DEVLET- ALYYE"

SMANLI'DA
DEVLET FELSEFES:
YNETLENLER'E YAKLAIM VE BU
SYASETN KAYNAKLARI
Yusuf Ouzolu*

GiR
Her siyasal rejim, bir sosyal topluluk iindeki ynetenlerin rgtlenmesi
ve konumlarnn aklanmas ile tanmlanr. Ynetenlerin ilevi ve yne
tim kurumlar, bu rejimin niteliini ortaya koymaktadr. 1
Daha ilk ada Platon "yasal devlet" kuramn kurmadan nce, orta
dan kaldrlmas gereken bir baka engeli gstermiti. Devletin, sadece
gelenein gcyle tm uzlamsal ve geleneksel ltlerle yaatlamaya
can dnyordu. Bu noktada, "kuvvet, haktr" savna dayanan dn
ce, "en iyi devlete" kar byk bir tehlike idi. Platon bir tr ruhbilimsel
bir yorum getirerek, "Her istek ve tutkunun doas ve erei nedir?" diye
sorar. nsan belli bir erei amalar ve bu eree ulamaya alr. Ama g
istei, herhangi bir eree erime olanan kabul etmez. Tketilemez ol
mak, g istencinin asl yaps ve zdr. Platon ' un ahlaksal ve siyasal
felsefesinde "adalet" ve "g istenci" kart kutuplardr. Adalet, ruhun
Prof.Dr. Yusuf Ouzolu. Uluda niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
Maurice Duverger, Siyasal Rejimler, ev. Teoman Tundoan, Sosyal Yaynlar, stanbul,
1986. s. 1 .

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

tm teki byk ve soylu niteliklerini iine alan ba erdemdir. G tutku

su ise, tm temel bozukluklar ierir. 2
Bu noktada "adalet"i salamak zere yola kan bir ortaa hkmda
rnn, nce ok iyi yetimi, bilgili, tutarl bir birey olma gerei vard.
kinci olarak onu, bu erdemi srekli tayabilmek iin ynlendiren dan
manlar ve sivil toplum gruplar gerekliydi.3
Halil nalck, Osmanl devlet dzeni zerindeki rty kaldrarak, bu
sistemin belirli bir esas zerine oturtulmu olduunu belirtir:
Her bireyin kendisine uygun bir sosyal mevkide tutulmas bu anlayn
zn tekil etmektedir. "Askeri snf" ile "reaya snf" arasndaki
dirlik dzene dayal statnn korunmas nemlidir. Kylnn tasarruf
hakkn ieren "ift-hane" sistemi ile demekle ykml olduu vergi
dzeni (raiyyet rsumu) Osmanl dzeninin temelidir. Bu sistemin i
lerlii, padiah berat ile grev verilen askeriyi, reayadan ayr tutmak,
rollerini tanmlamakla mmkndr.4
erif Mardin, "Osmanl patrimonyalizmi"ni ok etkili bir devlet rgtlen
mesi biimi olarak tanmlar:
Hkmdar otoritesini, lke dzeyine dalm, geleceklerin kendine
bal bir patrimonyal brokrat snf aracl ile salamaktadr. Bu s
nf, Osmanl devletinde askeri glerden ve sivil memurlardan olu
maktadr. Bunlara. devlet emrinde olduklar sylenebilecek din adam
lar da dahildir. Padiahn hkmranlnn eksiksiz olduu ve kimse
nin bunu kendisi ile paylamad ilkesi bu rejimin esasn tekil eder. 5
Osmanl Devleti'nin dini ve kltrel balarla bir paras olduu Orta Do
u sahas ayn zamanda kkl bir devlet gelenei mirasna sahipti. Orta
Dou devlet anlaynn oluumunda Bizans ve Sasani iran ' nn nemli
pay vard. Birisi Rona'nn, br ise eski Ahamanilerin mirass olan
bu iki siyasal sistemde, mali idari kontrol grevi ve hatta bayndrlk ve
ulatrma gibi hizmetler bir merkez tarafndan deil, nemli lde kk

2 Ernst Cassirer, Devlet Efsanesi, ev. Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul. 1984. s. 83, 84.
3 Cassirer, a.g.e., s. 84.
4 Halil inalck. "The Nature of Traditional Society: Turkey" (eds.) R.E. Ward, D. Rustow. Po
litical Modernization in Japan and Turkey. Princeton University Press:Princeton, 1968. s. 4263. Bkz. Halil nalck. "Village. Peasant and Empire", The Middle East and The Balkans under
the Ottoman Empire Essays on Economy and Societ)', lndiana University Press. Bloomington
1993. Halil nalck "Osmanllar'da Raiyyet Rsumu" Belleten. XXIIl. 92. 1959, s. 575-608.
5 erif Mardin. "Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk", ada Dncenin Inda
Atatrk, 2. bask. Istanbul. 1986, s. 26. ayrca bkz. Metin Heper. "Osmanl'da Devlet Gelene
i", Trk(ye Gnlf.,'. 13. 1990, s. 142.

40

Yusuf Ouzolu

birimler tarafndan yerine getirilmekte idi6 Bu iki nemli kltr merkezi

nin eski dou devlet anlaynn temeline dayandn sylemek mm
kndr.
M 2850 ylna ait Msr firavunu tasvirinde, tanr-kraln otoriter gc
tanmlanmtr. Ayn gc simgeleyen rneklere M 3500 Mezopotam
ya'snda da rastlanr7 Hindistan'da Budist i nancn kabul eden Aoka
(M 268-232) verdii tlerle, devlet anlaynda yeni bir aamay ifade
eder. Aoka, ynetime hogrnn damgasn vurmaktadr:
Kutsal ve merhametli majeste her mezhepten insanlar, sofu veya aile
reisi olsun. sayg ile karlyor hepsini kutsuyor ve armaanlar veriyor.
nsan, bakasnn mezhebini mantkszlkla sulayarak kendi mezhe
bini kutsamaya kalkmamaldr. Uyum, lmeye deer bir eydir.
Kutsal majestenin arzusu her mezhepten insanlarn renimini geli
tirmesi ve akll retilerin peinden gitmesidir. 8
622 ylnda Hz. Muhammed' i n g ettii Medine' de kkleen Mslman
lk, 630 ylnda Mekke' de yayld. Halife Hz. mer zamannda Suriye
Filistin (638) , Msr (641) ve ran (642) Mslman Araplarn ynetimi
altna girdi. Bylece Roma-Bizans ile Sasani geleneinden beslenen dev
let anlay yeni devlet yaplamas iin kaynak oluturdu.
Dnyevi dzenin tesis edilmesinde dogmatik esaslarn, yani dinin ko
numu ile gerek yaamn gereklerinin, yani akln konumu hep sorgulan
mtr. Eski Yunan felsefesi belirli ilkeler oluturmutu. rnein Sokrates
ve Platon gibi filozoflar, deerlerin ve yasalarn nesnel olarak var olduk
larn ortaya koymulard. nsanlar akln ve bilginin onlara gsterdiklerini
deil, maddenin ve bilgisizliin egemenlii iinde davranyorlard. Oysa
ayn dnemde yaam sofistler, deerlerin greli ve deiken olduklarn
savunmulardr. nk onlara gre her eyin ls insandr9.
Damascuslu (aml) oannes (7. yzyl) H int dncesi ile beslenen
hkmdarlk anlaynda u gr belirtir:
Gkteki babann merhametli olduu gibi sen de merhametli ol. . . kor
kudan kaynak alan ba eme, ona nem verenleri uydurma bir nur
adyla aldatan. yalnzca yalandan bir yaltaklanmadr. Kendi iradesine
karn uyruklua bal olan bir halk, frsat bulunca hemen ayaklanr;
ama egemenine iyiniyet balar ile bal bulunan bir halk, ona ba
6 lbcr Ortayl, Trk dare Tarihine Giri, Turhan Kitabevi Yaynlar. Ankara, 1996. s. 5, 6.
7 Joseph Campbell. Dob'Tu Mitolojis; ev. Kudret Emirolu. mge Kitabevi. Ankara. 1993, s.
61, 62.
8 Capbell. a.g.e., s. 301-307.
9 A. Kadir en. Felsefeye Giri, Asa Kitabevi. Bursa, 1999, s. 298.

41

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

emesine salam ve sadk olur. Onun iin, yoksun olanlarn sana ya

namasna istekli ol ve yoksullar iin gzlerini ak tut ki, tanr da sa
na kulak versin. nk biz kendi hizmetkarlarmza kar naslsak,

efendimizin de bize kar yle olduunu grrz. 1 0

Orta Dou-slam devlet anlaynn ekil lenmesinde Sasani dncesinin

etkin bir rol oynadn biliyoruz. Biz bu anlay daha ok devlet adamla
r iin yazlm kitaplardan takip edebiliyoruz. rnein Sasani idaresinin
son dnemlerinde devlet adamlarna etkin bir ynetimin nasl olmas ge
rektiini gstermek amacyla pek ok eser yazlmtr. Bunlar Andarzna

me ya da Pendname genel bal altnda toplanmaktadr.1 1 slam devlet

anlaynn Sasani etkisi altnda olumasna gemeden nce bu olgunun

ksa bir zetini yapmann i l erideki deerlendirmelerimize k tutacana
inanyoruz. Sasani anlayna gre, kral Tanr ile insanlar arasnda bir
yerdedir. Evrenin merkezidir ve yaratcnn yeryzndeki temsilcisidir.
Bu anlaytaki adalet kavram, gnmzde kullandmz eitlii salama
anlamnda deil, daha ok herkesin ait olduu konumda tutulmas anla
mnda kullanlmtr. Bu durum Sasanilerin sosyal dzen anlayndan
kaynaklanmaktadr.12 Burada ynetilenden beklenen sadece itaattir. Bu
motifin hem fukaha hem devlet adamlar tarafndan kullanldn gre
ceiz.
Sasani anlaynn slam dnyasnda tannmas, anlan blgelerin Ms
lmanlar tarafndan ele geirilmeleri ve bunun sonucunda ortaya kan
Farsadan Arapaya tercmelerle balamtr. Erken dnem rneklerden
birisi 842/861 yllar arasnda yazld tahmin edilen anonim Kitab el
Tac' dr. Buradaki kral ilahi bir konumdadr. Sosyal dzen, insanlarn

krala itaat etmesiyle ve her gruba ait olduu yerin salamas ile gerekle
ebilir. 1 3
Orta Dou-slam geleneinin greceli olarak hakim olduu blgeler
de, Sasani rneine benzer ekilde yneticilere t verme ve iyi bir dev
let adam ile iyi bir ynetim nasl olmas gerektii konusunda geni bir li-

1 0 E mesi Barker, Bizans Toplumsal ve Siyasal Dn, ev. Mete Tunay. mge Yaynevi,
2. bask. Ankara. 1995, s. 95-97.
11 slamiyet yayldnda bu defa eski Sasani etkisi altnda, ancak .. adab'' genel bal altnda
eserlerin ortaya ktn gnnekteyiz. Bu eserlerde ahlaki kurallar, hkme idaresi, st dzey
yneticilerin uymas gereken terifat kurallar. gndelik yaam gibi konular ilenmekteydi. Ge
ni bilgi iin bkz. Halil nalck. "Turkish and Iranian Political Theories and Traditions in Ku
tadgu Bilig ". The Middle East and The Balkans Under the Ottoman Empire, Indiana University
Press. Bloomington. 1993, s. 3.
12 Ann K.S. Lambton, "Islamic Mirrors for Princes". La Persia ne/ Medioevo, Accademia Na
zionale dei Lincei. Roma. 1971, s. 422.
13 Lambton, 1971, s. 422.

42

Yusuf Ouzolu

teratr ortaya kmtr. Bunlar genellikle nasihat edebiyat bal altnda

toplanabilir. D ikkat edilirse, bu konuda yazanlar Abbasi halifeliinin son
dneminde yaamtr. Bu srete halifeler, Buveyhiler ve Seluklularn
elinde kukla durumundadr. Dnyevi otorite iktidar fiili olarak ele ge
irmitir ve bu durumun meru hale getirilmesi gerekmektedir. Bu d
nemde ortaya kan eserlerin daha ncekilerden fark, kendilerini kaynak
asndan snrlandrmamalardr. Bunun en nemli sonucu, Sasani devlet
anlaynn sliim dnyasna girmesi olmutur. rnein Keykavus'un
yazd Kabusname14 buna iyi bir rnek olarak gsterilebilir. 1 5
Mfverdi 'nin (l.1058) Ahkam el-Sultaniyye isimli almas hem XI.
yzyldaki gelimeleri gstermesi, hem de daha sonraki dneme olan
etkisi asndan neml idir. Mfverdi ' nin tanmlad idari yap, kendinden
sonra da ideal olarak kabul edilmitir. Ancak Mfverdi'nin yaad sorun
lardan etki lendii aka grlmektedir. rnein yazar Abbasiler ile Fati
miler arasndaki tartmadan etkilenmie benzemektedir. Bu nedenle ayn
anda iki imamn bulunmas fikrini kabul etmez. 1 6
Maverdi. dnyevi iler iin siyasa ya da siyaset 'd-dnya terimini kul
lanmaktadr. Bunlarn amac devleti, i nsanlar ve dini korumaktr. Kural
lar dini kurallardan ayr ya da bunlara aykr deildir. Zor kullanarak
hkmeti ele geirme, din ile ilgili ileri bozmad mddete mmkn

dr. 1 7 Mfverdi, Abbasiler dneminde ortaya kan siyasal durumu halife14 Bu alma zellikle 14. ve 15. yzylda Farsa'dan eitli defalar Trkeye evrilmitir. r
nein 741/1340-41 ylnda eyholu Mustafa'nn, Germiyanolu Sleymanah Mehmed iin.
835 ylnda ise Mercmek Ahmet'in Il. Murad iin birer eviri yaptklarn biliyoruz. Daha
fazla bilgi iin bkz. Eleazar Birnbaum, Mtercimi Mehul lk Trke Kabusname. Harvard
University Press. Cambridge, 1981, s. 4, 5.
15 Yazar. slam dnyasna tam da entegre olmam bir blgede, Hazar Denizi civarnda yaa
maktadr. Eseri sadece sultanlara ynelik deil, genel bir nasihat niteliindedir. tlerinde
hilafeti tamamen gz ard ederek halk iki snfa bler. Bunlar asker ve reayadr ve idarecinin
grevi askerlerin halka bask yapmasn engellemektir. dareci "bir gne gibi" kt!ndinde yarar
lananlara eit davranmaldr. Aksi halde dzen bozulur ve halk yerini terk eder. Ne halk itaat
altna alan askerin, ne de onlara yiyecek salayan halkn tarafn tutmamak gerekir. Askeri sn
fn nitelii zerinde de duran yazar, kark gruplardan oluturulmad takdirde idareyi kontrol
altna alacaklar uyarsn yapar. Bkz. Lambton, 1971, s. 423.
16 Abu'I Hassan al-Mawardi. Al-A hkam as-Sultaniyyah. trans. by. Asadullah Yale, Landon,
1996, s. 16. Abbasiler'de yarg sistemi kendisinden sonra gelenlerle karlatrldnda ok da
dzenli bir izlenim vermez. Halife sadece Badad kadsn atamakta. dier eyaletlerin kad ata
malarna karmamaktadr. Grevleri asndan kendisinden sonra gelenlere benzemektedir.
Yani daha ok, atand blgede bulunan vakflarla ilgilenmek, beledi iler. .. vb. Abbasiler'de
kaza kurumunun nemli zelliklerinden bir dieri ise iltizam yntemi ile verilmesidir. Daha
fazla bilgi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medha/, 4. bask.
Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1988, s. 10. 11.
17 Fauzi M. Najjar, "Siyasa in Islamic Philopsophy", Jslamic Theology and Philopsophy:
Studies in Honor of George F. Hourani. ed. by Michael E. Marmura. State University of Ncw
York Press. Albany. 1984, s. 97.

43

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

nin ilevini dini ilerle kaytl tutarak dnyevi dzene mdahale etmemek
koulu ile meru hale getirmitir.
Farabi de, Orta Dou devlet felsefesine katkda bulunup yeni bir yo

rum getiren ahsiyettir1 8 Farabi, slam ' da din-devlet ilikisini akl kulla
narak yorumlad. Felsefenin siyasal retinin iine girmesi olaya yeni bir
yn vermiti. nk felsefe esas olarak hakikate sahip olma dei l , haki
kati arama ii idi. Oysa siyasal teolojide. teologun aratrmasnn snrlar
ilahi yasa tarafndan izilmekte ve bu yasann kendisi sorgulanamaz bir
mutlaklk tamaktayd. Farabi bir bakma filozofun toplumla diyalounu
tesis etti:
Yce mutluluun elde edilmesi insan varlnn amac olunca: insan
mutluluun ne olduunu bilmeye, onu ama edinmeye ve gz nnde
tutmaya ihtiya duyar. Ayrca mutluluu elde etmesi iin yapmas ge

reken eyleri bilmesi ve onlar yapmas gerekir. 19

Farabi' ye gre:

nsanlar ihtiyalar gerei, bir tek kiinin idaresi altnda toplanp dev
leti kurarlar. Bu kii. yani reis, kt, cahil, ahlaksz ve hataya dm
bir kimse ise. devlet de kt bir devlet (el-medinet'l-cahile) olur. An
cak reis, iyi ve filozof ise devlet iyi bir devlet (medine-i fazla)tir. Bu
iyi reis, peygamber ile filozofun btn iyi niteliklerini nefsinde topla
maldr.
Farabi bu noktada vahiy ile felsefeyi de uzlatrmaya alr.20
Devlet/siyaset konusunda yazanlar arasnda en neml ilerden birisi,
yapt etki asndan Gazall2 1 ve onun almas olan Nasihat '!-

s 874-950 yllar arasnda yaamtr. Miiveninnehr'de Farab'da domutur. lk tahsilini ana

yurdunda grd. Daha sonra Badat' a gelerek temel bilgilerini tahsil etti. am'da iken Aristo'
nun eserlerini okuyarak felsefi bilgilerini ilerletti. Daha sonra Badad'ta uzun 're kald. 70-72
yalarnda Badat'tan ayrld. am'dan geip Msr"a gitti. Farabi Haleb'te iken Hamedani
hkmdar Seyf'd-devle'ye (945-956) intisap etti. Farabi'nin 27 eseri vardr. Bunlarn byk
ounluu felsefeye. manta, uygulamal bilimlere (Astronomi, mzik), ilahi bilimlere. mede
ni bilimlere (ahlak, siyaset) aittir.
19 Zerrin Kurtolu, slam Dncesinin Siyasal Ufku, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 9496.
20 Farabi. hs:i '/-Ulum, ev. Ahmet Ate, M.E.B. Yayn. stanbul, 1989. s. 43-44.
21 Gazali 450/1058-59 ylnda Horasan yaknlarnda Tus kentinde domutur. Balangta
doum yeri olan blgede eitim ald. Daha sonra 1080 yl civarnda Niapur' a gekrek
Niapurdaki Nizamiye medresesine balad. Burada yaklak 5 yl kadar Cuveyni'den ders ald.
Badat'taki Nizamiye'ye hoca olarak atand. Gazali'nin almalarnn. iinde bulunduu
dnemdeki olaylardan ok ak bir ekilde etkilendii grlmektedir. Bkz. F. R. C. Bagley.
Ghazali's Book of Counsel for Kings, Oxford University Press, London. 1964. s. XXXV
XXXVIII.

44

Yusuf Ouzolu
Mluk' dur. Bu kitap Seluklu Sultan Melik ah

(1108-1118) iin yazl

mtr. Seluklularn ynetim anlay balamnda sliim dnyasna en

nemli etkilerinden birisi imamet teorileri zerine yaptklardr.22
Gazali, Sasanl anlay ile slam dncesini birletirmeye alr. O
da sultann tanr tarafndan seildiini dnr. Sultan, tanrnn yery
znde temsilcisidir. Dnemin koullar gerei Gazali, imamet fikrini ok
da n plana almaz. nk artk Seluklu sultanl ar halifeden izin almay
daha ok rakiplerine kar durumlarn glendirme amacyla yapyorlar
d.
Orta Dou devlet anlaynn teorik oluumunda, bn Teymiyye bir
baka nemli kiidir. Daha ge bir dnemde yazan bn Teymiyye deii
mi aka gsterir: Ona gre halifelik nemini kaybetmitir. Bu nedenle
artk halifeye i aret etmez. sliim aleminin birlii tek h alife altnda olma
sn gerektirmez. B irlik manevidir. nsanlar farkl blgelerde yaayarak
farkl yneticiler altnda olabilir. bn Teymiyye de politik otoritenin ge
rekliliine i aret eder. nk bu olmadan dierleri olmaz. Yneticiye
itaat etmek farzdr. Artk siyasi gc elinde tutan ile Halife arasnda fark
vardr.23 Yine de siyasetten sorumlu kimselerin ulemaya danmas bek
lenmektedir.
Tm bu tartmalardan sonra ortaya kan sonu udur: Orta Dou
devlet anlaynda, dnyevi otorite bir gerektir ve buna itaat edilmesi
gerekir. Bu tutumun doal bir sonucu olarak yneticilerin koyduu kural
lar bir lde dini bir kimlik kazanmtr. mamet' in kalkmas, dini konu
larn siyaset sahnesinden ekildii anlamna gelmez. nk, sadece Dou
dnyasnda deil fakat ayn zamanda Bat dnyasnda da dinin siyasi
ilere mdahalesinin azalmas iin yzlerce yln gemesi gerekecektir.
Sleyman Uluda. ' 'slam Devleti" kavramnn yanl olduunu belir
tir. nk Kur' an' da byle bir devletin yaps ve tekilat belirtilmemi
tir. Kur' an, devletin nasl olmas gerektii zerinde deil, ne yapmas
gerektii zerinde durmutur. Her devlet ni zamdan ve asayiten yanadr.
Baszha ve kargaaya kardr. Adil ve merhametli olmaldr. Keyfi ve
haksz icraatta bulunmamaldr. sliim da devlet ve hkmet eklinin fazla
nemli olmamasnn bir kant da Hz. Peygamberin lmnden sonra
devleti ynetecek olan ahsn kimlii, nitelikleri ve nasl ibana getirile
cei konusunda hibir ey sylememi olmasdr. 24

22 Ann K. S. Lambton, "The Theory of Kingship in the Nasihat ul-Muluk of Ghazali"'. The
s. 48, 49.
23 Najjar, 1984. s. 1 00.
24 Sleyman Uluda, slam-Siyaset likileri, Dergah Yaynlar, stanbul . 1998, s. 41-42.

lslamic Quarterly, l, I, 1954,

45

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

Osmanl Devleti, Alaeddin Keykubat' n M armara u blgesine yerle

tirdii Trkmenler tarafndan kuruldu. Doal olarak Seluklu Devlet i ' nin
ynetimsel birikimi ve anlay Osmanl'ya yansd.25 Ynetici kimlii
iinde devlet/siyaset olgusunu yorumlayan dnrlerin banda, hem
Seluklu Sultan Alparslan hem de Sultan Melik ah iin uzun yllar ve
zirlik yapm N izam' l-Mlk gelir.26 Nizam ' l-Mlk imamet teorilerine
itibar etmeden gl bir merkezi idarenin nasl olmas gerektiinin ze
rinde durur. mamet sorunu dnda Nizam ' l-Mlk' n kayglar da ayn
dr. Buna gre Sultan sulular cezalandrmal, herkesi hak ettii konum
da tutmaldr.27
Osmanl dzeninde Kadlk temel ynetim birimi idi. Narh veren (fi
yatlar dzenleyen) mlkiyet hakknda ilerlik getiren (sat hccetleri),
miras hakkn uygulayan (terekeler) kad, ynetilenler iin vazgeilmez
hizmetler veriyordu. Osmanl dnemine gelinceye kadar Seluklular ' da,
Mooll arda ve Memhlkler'de yargnn iki temele oturtulduunu grmek
teyiz. Bunun ilk aya Kad ' dr. Kadlk kurumunun kkenleri, slami
yet' in erken dnemlerine kadar gider. Bu srete halife inananlarn ba
dr ve tm yetkileri elinde tutar. Ancak ayn zamanda birden fazla yerde
olmas, ya da ayn anda birden fazla ile ilgilenmesi olanakszdr. Bu
sebeple yarg yetkisini devretmesi gerekmitir. Bu kii de kaddr. lk
kadnn atanmas Emeviler dnemindedir. Abbasiler ise Badat 'ta Kad el
Kudat makamn oluturmutur. Bu kii, eyaletlerdeki kadlarn badr.

Her ikisi de halife tarafndan atanmaktadr. Her iki dnemde de kadya

dayal yarg yetkisi tek deildir. Memhlkler ve Seluklar tarafndan daha
da gelitirilen Mezalim sistemi de vardr.
Maverdi mezalim meclisinin kurulmasn yntem sorununa balar.
Buna gre mezalim ile sorumlu olan kimse, kadlarn kulland delillerin
ok az ile yetinebilir. Bu kurum. Seluklular. Harezmahlar, Fatmiler,

Eyyubiler ve Memlukler dneminde gelimeye devam etmitir.28 Bu mec

l isin kkeninde yatan, aslnda bir lde slam ncesi dnemde olumu
olan, Sasani devlet anlaydr. Bu balamda idarecilere den grevler25 Halil nalck. "Osman!". Trk Diyanet Vakf slam A nsiklopedisi (TDVA).
26 Nizam-l Mlk 1018- 1092 yllar arasnda yaamtr. Asl ad Hasan bin Ali Tusi'dir. Er
ken dnem hayat hakkndaki bilgilerimiz snrldr. Vezirlik yapt dnemde Seluklular en
parlak dnemlerini yaamlar ve O'nun bir suikasta kurban gitmesi sonucu lmnden sonra
gerileyerek kmlerdir. Nizam-l Mlk Osmanllar dneminde zirveye ulaan merkezileme
abalarnn ncsdr denilebilir. O'nun fikirlerini Melikah'a sunduu Siyasetname isimli
kitabndan takip edebiliyoruz.
27 Halil nalck. "Derwish and Sultan An Analysis of the Otman Baba Viliiyelnamesi" The
Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Essays on Economy and Society.
Indiana University Turkish Studies, Bloomington. 1993. s. 6.
28 Nielsen J. S .. "Mazalim". E/2.

46

Yusuf Ouzolu

den en nemlilerinden biri, belirli gnlerde halkn ikayetlerini dinlemek

ti. rnein, Sasani geleneinden geldiini bildiimiz Nizam ' l -Mlk,
Sultan ' n haftann iki gn halkn ikayetlerini hibir arac olmadan din
lemesi gerektiini belirtir. Burada beklenti. halka zulmedenlerin Sultan ' n
bizzat ikayetleri dinlediini duyarak zulmden vazgemeleridir.29
Memlukler, Osman l kurumlarna etkileri olan baka bir gelenekti. Bu
kaynan kendine gre baz nemli zellikleri vardr. Bunlardan ilki.
kurduklar sistem sayesinde Hristiyan saldr l arna kar koyabilmi ola
bilmeleridir. Bu nedenle sliim dnyasnda geni bir nfuzlar (en azndan

manevi) vardr.3 0 Drt mezhepten kad atamak Baybars'n yeniliidir.

Daha nceki dnemde, ba kad sadece afilerden atanrken, Baybars drt

mezhepten de ba kadlar atamtr. am. Halep, Trablus ve Hama 'da da
ba kadlar vardr.31 bn-i Haldun ' a gre kad l ar arlkl olarak tazir ve
had cezalarn gerektiren sularla ilgilenmektedir. Bunun dnda kalan ve
siyasal ierikli konularda cezalandrma hakk sultana ve onun grevl ileri

ne aittir. 32

Medrese sistemini devlet kontrolne almaya almak bir Seluklu ye

niliidir. Bu davran Seluklularn kendi istekleri dorultusunda eitim
l i kii ler yetitirmek istedikleri eklinde alglayabi l iriz.33

YNETM RGTLENMES VE
YNETLENLERE YNELK UYGULAMALAR
Bu aratrmamzda Osmanl Devlet Felsefesi konusuna Osmanl devlet
erkinin ba olan sultanlarn kendilerine bal topraklarda yaayan insan
lara davran s iyaseti ekseninden yaklald. Bu noktada, devlet-halk i li
kileri analiz edilerek nasl bir devlet felsefesinin mevcut olduu ortaya
konulmaya alld. Mslman, gayrimsl i m fark gzetmeden herkesi
bir tutan, denebilir vergilerle gel imi bir mlkiyet sistemi ihdas eden
Osmanl sultanlar, halkn stnde egemenlik zrhna brnm bir askeri
ve brokratik snfn olumasn da engellemilerdi.

29 Huber Darke trans. The Book of Governmen t or Rules for Kings, Routledge and Kegan Paul.
London. Henley and Boston. second edition, 1978, s. 13.
30 David Ayalon. Studies on the Mamluks of Egypt (1250-1517), Studies in al-Jabari: I.. Notes
on the Transformation of Mamluk Society in Egypt Under the Ottomans. Variorum Reprins.
London, 1977, s. 149.
3 1 Joseph E. Escovitz. The Office of Qadi al-Qudat in Cairo Under the Bahri Mamluks, Klaus
Schwarz Verlag, Berlin, 1980, s. 2.
32 Uriel Heyd. Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. by V.L.Menage, Clerandon Press.
Oxford, 1973, s. 208.
3 3 Carla L. K lausner . The Seljuk Vezirate, A Study of Civil Administration 1055-1194. Harvard
University Press, Cambridge, 1973, s. 22-25.

47

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

ncelediimiz konu teorik bir siyaset bilimi rgusu yerine, Osmanl

toplumunun canl dinamiklerinden yola klarak ele alnd.3 4

Osman Gazi ld zaman (1326) geni bir blge egemenlik altna

alnmt. ehirleri, ordusu ve brokrasisi olan bir devletten sz edilebilir.

1324 tarihli Mekece Vakf 'na ait kayt bu tarihte Osmanl Devleti ' nin
olutuunu gsteren ipular tamaktadr. Bu belge Farsa brokratik
kurallara gre yazlmt. Osman Gazi'nin bu eit belgeleri karan bir
brokrasiye sahip olduunu kantlamaktadr.
Daha Osman Gazi dneminde, halkn gvenliini ve adaletini sala
maya ynelik tekilat oluturulmutu. Her kale ve yerleme merkezine
tayinler yapld. Kad. suba ve dizdar atamalar ilk sray alyordu. Bu
grevler Ouz ve Seluk geleneine gre airetin ileri gelenlerine tevdi
edildi. nn, Eskiehir, Karaca Hisar ve Yeniehir gibi yerleme merkez
lerine tekilat kuruldu. Orhan Gazi dneminde bu dzen Bursa, zmit ve
znik gibi merkezlere yayld. 35 Osman Gazi, Karaca Hisar ' ald zaman
Sultan III. Alaeddin'e, kardeinin olu Aktemr ile hediyeler gndermi
ti. Anadolu Seluklu sultan da Aktemr'le Osman Gazi ' ye sancak gn

derdi. Eskiehir ve evresinde sancaklar olumas bu olaydan sonradr. 36

lk ynetim rgtlenmesi srasnda sanayi ve ticarete ilikin dzenle

meler de yapld. Karaca Hisar rneinde Pazar-bac vergisinin ihdas
edildiini biliyoruz. Bu topraklarda yeni nfusla birlikte, tarmsal reti
min arttn, gebelerin rettii yn ve deri gibi ilenmeye hazr rnle
rin birdenbire oaldn dnebiliriz. te bunlar, ilgili ehir/kasaba
pazarlarna gelip, retilmek zere satlmaktaydlar. Kendisi de bir debba
ustas olan Ahi Evren'in ahileri, tm bu topraklarda ayn zamanda birer
"sanayici, sanat erbab" olarak iktisadi hayat canlandrm olmaldrlar.
Bylece kasabalarda grev yapan kumandanlar, ilgili yrenin ar
pazarlarndan aldklar ba vergisiyle ve tarmsal alanlardan elde ettikleri
rle kazanmlar elde ediyorlard. Ayrca bunlarn hemen hepsinin
"Alp" sann tamalar, ulardaki "Alperenler" in varln somutlatr
maktadr. Bu arada Osman Gazi' nin "Kayn atas Edebali ' ye Bilecik'in

34 Bu aratrmamz ve onu tamamlayan ayrntlar iin bkz. Yusuf Ouzolu. "Change in the
Ottoman State Order (1299-1918)", According ro A rchival Sources Flu ctuations in the
Ottoman Social Order. ed. Yusuf Ouzolu. Harvard University 2006. ss. 1-57; Yusuf
Ouzolu, "Osmanl Kurulu Dnemi Messeselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelimesi
zerindeki Etkisi (1299-1402), Osmanl, c. 7, ed. Gler Eren, Yeni Trkiye Yay., Ankara
1999, ss. 17-27.
35 Mcteba lgrel. "Subalk Messesesi". Joumal of Turkish Studies, 7, 1983, s. 252.

36 Nejat Gyn. "Osmanl Devletinde Tara Tekilat (Tanzimat'a Kadar)". Osmanl. Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 82.

48

Yusuf Ouzo/u

haslm" tahsis etmesi toprak-mlkiyet dzeninin kurulduuna iaret et

mektedir.37
Osman Gazi ' nin vefat zerine devletin bana kimin geeceine ili
kin olarak oullar arasnda bir toplant yapld. Orhan Gazi kardei Ala
eddin Bey ile Bursa Hisar 'ndaki Ahi Hasan tekyes inde bir araya geldiler.
Akpaaziide ayn toplantya "Ol zamanda olan azizler"in de katldn
belirtir. Bu kiiler toplantnn yapld Ahi tekyesine doal olarak katlan
dier Ahi ileri gelenleri olmaldr. Alaeddi n Paa'nn kardeine "Atamu
zun duas ve himmeti senn iledr. Anun in kim kend zamannda as
keri sana komu idi. mdi obanlk dahi senndr." dedii rivayet edilir.
"Bu viliiyete obanlk itmeye padiah gerekdr kim tm halk ve sipahiyi
grb gzede" eklindeki gr, tam bir geleneksel anlay ifade etmek
tedir. Sultan ' n temel grevinin halk korumak olduu bu rnekte de vur
gulanmtr. 38
Bu dnemde belki de devletin halka kar en temel ilevi olmas gere
ken mlkiyet dzeni de oluturuldu. Devlete ilikin ilk bilgiler arasnda
vakfiyelerin, mlknamelerin, tmar-has kaytlarnn bulunmas, topraktan
elde edilen gelirin belli bir dzenlemeye balandn gsterir. Bu ba
lamda sultanlar Orta a krallarnn geni mlkiyet ayrcalklar yerine.
kendilerine has olarak ayrlan alanlarn vergi gelirleri ile yetindiler.
Osmanl sultanlar fetihler srasnda kendiliinden teslim olan beldele
re "istimalet" vermekte. yre halknn can ve mal gvenliini salamak
taydlar. Bu tavr, verilen szn yerine getirilmesi. sze sadk kalma gibi
geleneksel bir yaklam ifade eder. 39
Orhan Bey de Osman Gazi dnemindeki dirlik s istemini uygulayarak,
yeni oluturulan Akakoca Eyaletini olu Sleyman Bey ' e ikta olarak
vermiti. Konur Alp 'in lmnden sonra, Konurpa eyaletinin iktasn o
srada Sultan-n Eyaletine de mutasarrf olan olu Murad' a brakmt.40
Belirli bir h izmet karl vergi muafiyeti getirme uygulamasnn Orhan
37 Mneccimba, Ahmed b. Ltfullah. Cam'd-Dve/, Osmanl Tarihi (1299-1481). Haz. Ah
met Araka. nsan Yaynlar, stanbul, 1995, s. 78; Oru Be, Oru Be Tarihi. stanbul.1973
s.12: Kemal Paazade, Tevarih-i Al-i Osm an, 1. Defter. nr. . Turan, Trk Tarih Kurumu, An
kara, 1970, s. 139.
A
38 Ak Paazade, Tev arih-i t-i Osman, Haz. iftiolu Nihal Adsz. 1947. s. 115: Neri,
Mehmet, Kitab- Cihan-nma /, Mehmet Altay Kymen-Faik Reit Unat neri, Ankara,1948, s.
147-149.
39 Orhan Gazi Bursa'nn fethinden sonra znik'in drlmesine arlk vermi ve bu arada z
nikmid (zmit) kuatlmt. ehirden gelen "Aht edelm bize ziyannuz dokunmaya, hisar
dahi virelm" teklifini kabul eden Orhan Gazi'nin "Saknun kim kafirlern bir pi gitmesin
kim ahdumuzda hayn olmayavuz" dedii belirtilir. Ak Paazade 1947, s. 116-117; Neri.
1948. s. 149-153.
40 Mneccimba, 1995, s. 91.

49

Osmanl'da Devlet Felsefesi

Gazi dneminde balatld anlalyor. Sakarya Kprsnn bana bir

ky kurdurarak halkn bu kprnn onarm gibi h izmetleri karlnda

vergiden muaf tutuldu. 41 Bu siyaset Osmanl devlet anlaynda halka

angarya yklememeyi, her ykmlln belirli bir karl olduunu
gstermektedir.
Orhan Gazi dneminde devlet ilerinde fikir alma ve danma uygu
lamasnn yaygn olduu anlalyor. Gelibol u ' ya geme olaynn tartl
d sralarda. Karesi Eyaletinin banda bulunan Sleyman Paa Bursa' -

ya arlarak fikirlerinden istifade edilmitir. Sleyman Bey, daha sonra

"komutanlar ve merasyla" keif iin av bahanesiyle Aydnck' a (Edin

cik) gitmi, durumu istiare etmiti. 42

Osmanl beyliinin ilk devlet tekilatnda Anadolu Seluklular ile l

hanllar rnek alan bir yaplanma sz konusudur. Bu tekil atta beylik
merkezindeki ''Divan" nemli bir yer tutar. Bu divana sultan bakanlk
ettii gibi gerektiinde vezir de riyaset ederdi. Aspora Hatu n ' un 1323
tarihli vakfiyesinde vezir Alaeddin Paa ' n n kayd gemektedir. Alaeddin
Paa ulema snfndand. 14. yzyln sonlarna kadar vezaret genell ikle
ilmiye snfna verilmitir.43
Klasik Osmanl dzeninin hem ordu hem de kyller asndan en
nemli kurumu tmar sistemidir. Tmar esas olarak vergi geliridir. Sadece
arazi vergileri deil , ahsi vergiler, gebelerin vergileri ve cezai vergiler
de Tmar' a katlabilir. Bu gelirlerin miktar, toplanma ekli tanmlanarak
snrlar belirli alann tmar, bir ahsa havale edilmitir. Bu havale zelli
i nemlidir. O zamanki para ekonomisinin deerli madene dayal olmas
ve piyasada dolaan para miktarnn fazla olmamas byle bir yntem i
beraberinde getirmitir. Ayrca pratikte d e btn gelirlerin b i r merkezde
toplanmas ve oradan datlmas, masrafl ve zor bir iti. Bylece devlet,
belirli vergilerin toplanmas ykn dirlik sahibine brakmaktayd . Bu
ilem dorudan doruya sultann berat ile gerekleiyordu. Bu yzden,
tmar rejimi, Avrupa Orta a 'nda olduu gibi, yerel glerin oluumu
na, yani feodalizme dnmemitir. Dirlik sahibinin grevini yapmamas
halinde tmarnn elinden alnmas, yksek gelire sahip birimlerin tek
ahsa verilmeyip hisselere blnmesi, feodalizmi nleyen ve kyl ze
rinde bask kurulmasn engelleyen hususlard. Ayrca, tmar tevcihinin
bir devlet h izmeti gren askeri nitelikli kimselere yaplabilmesi , bu ba
lamda bir feodal snf oluumunu engellemitir. Sipahinin ve reayann
4 1 Mneccimba. 1995, s. 91.
42 Mneccimba. 1995, s. 96.
4 3 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, /, 6. bask. Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1995, s.
126.

50

Yusuf Ouzolu

toprak zerindeki haklar, ancak kanunun sayd artlar yerine getirilme

dii takdirde Kad tarafndan karara balanr. Topra fiilen tasarruf eden,
ileyen reaya, faydalanma hakkna sahiptir. Bu kullanm, babadan oula,
veya yakn akrabaya geebilir. Sipahi topra bizzat ilemek, istifade
etmek ve istedii gibi bakasna vermek hakkna sahip deildir. 44
Sancaklardan valilik biiminde daha byk ynetimsel birim anlamna
gelen ilk Beylerbeylik ' in oluturulmas Sultan 1. Murad zamanndadr.
Sultan Murad ' n ehzadeliinde l alas olan ahin Paa "Emir'l-mera"
olarak atanmt (1361). Onun vefatndan sonra Osman Gazi ' ni n silah ar
kadalarndan Aykut Alp ' n soyundan K ara Timurta Paa, Rumeli Bey
lerbeyi oldu. Bu Beylerbeyliin ilk merkezi Edirne idi. Daha sonra Sofya
oldu. Sultan 1. Bayezid zamannda merkezi Ktahya olmak zere Anado
lu Beylerbeylii kuruldu. Anadolu daki btn sancaklar buraya baland.
Osmanl ynetim dzeninde nemli bir yeri olan Beylerbeyi u grevleri
yapard: 1) Merkezden gelen emir/hkmlerin uygulanmas, 2) Adaleti
kendine rehber edinerek. kuvvetli ile zayfa, sekin ile hor grlene eit
davranmak. taraf tutmamak, 3) l i mamur etmek, zulm engellemek. 4) l
ierisinde hrsz veya haydut v e fesat karsa onlar engellemek, 5 ) Em
rindeki askeri daima harekete hazrlkl bulundurmak. 45

MERKEZ DEVLETN EHL- RF' DENETLEMES

Osmanl devlet felsefesinde "Veday i ' -i halik ' l-beraya" (yaratc olan Al
l ah ' n emaneti) olan ynetilenlerin (reayann) korunmas her eyin stn
de tutulmutur. 17. yzyl balarnda tarada saylar doksan bine ulaan
kapkullarn (halk bunlara ehl-i rf diyordu) devlet denetlemek iin dev
let zel bir aba iine girmiti. Ynetici kimlii grnnde tarada be
ratla grev yapan ehl-i rf zmresini padiahn mutlak yetkilere ve doku
nulmazla sahip "adamlar" olarak kabul etmek mmkn deildir. Fer
manlarn " . .. . nam kimesneler sdde-i s a ' adetime arz- hal sunup . .. ",
.... . nam kimesneler sdde-i sa' adetime gelp ... " , " . . . . Kads mektup gnderp. . . ", " .. Kasaba-i ... ... . . . . . ahalisi dergah- muallama arz- hal edp"
eklinde giri cmlelerinden sonra reayann ehl-i rfden ikayeti olduu
hususlara yer verilir. 46 Osmanl ikayet Defterleri ynetilenlerin merkezi
44 Ancak 17. yzyldan sonra Osmanllar da toprak. devletin kontrolnden karak hukuken de
il fiilen beylerin ve ayann malikaneleri durumuna gelmitir. te o zaman reaya ile devlet ara
sndaki bir tabaka. topran gerek sahibi durumuna ykselmitir.
45 Gyn. 1999, s. 77-79.
46 ... Hiliif- er' ve kinun dahi olunmaz icab eylemez iken mir-i miran ademleri meccanen
'"

senede bunlardan bi-gayr-i hak yirmier otuzar yk odun ve yk bana ikier aka almalary
la . " 17 Safer 1099/23 Aralk 1687. Bkz. Konya er'iyye Sicilleri 34/170. ... Karaman Mte
sellimleri ve ehl-i rf ta'ifesi hilif- er' ve kanun ve mugiiyir-i emr-i hmayun zulm ve
..

'"

51

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

devlete ulaabildiklerini, arz ettikleri hususlarn dikkate alndn, ilgili

birimlerce fermanlar karldn (mhimme kaytlar) gsteriyor. Kad
sicilleri de son noktada uygulamalar yanstmaktadr.
Padiah otoritesi kendisini tarada temsil eden "Mir-i miran ve Mir
liva (Beylerbeyi ve Sancakbeyi) ve suba vesair ehl-i rf ta'ifesi"nin rea
yaya zulm ve bask uygulamas karsnda ne yapmaktayd?
1. Halka kt davranan, yolsuzluk yapan yneticilere ismen ferman
gnderilerek kendileri uyarlmakta veya cezalandrlmaktayd47.
2. Merkezi Devlet' in zaman zaman taraya ekiya-asker teftii iin
gnderdii "paa' lar, "ehl-i rf" de denetlemekteydi 48.
3. Merkezi Devlet, ikayet edilen yneticilerin ilgili kazann mahke
mesinde yarglanmasn salamakta, hatta bazen "emr-i erif ile birlikte
gnderilen bir avuun "mzaheretiyle" takibe almaktayd.49
4. Yneticilerin yetkilerini aan uygulamalarna dorudan kad tara
fndan da mdahale ediliyordu.50
te'addilerinin nihayeti olmamala perakende ve perian olduklarn bildirb ... " Eviiil-i Safer
1085/Mays 1674. Bkz. Konya er'iyye Sicilleri 201317. Muharrem 1026/0cak 1617 tarihli
Mhimme kaydna gre ise Krehir Sancak Beyi skender Bey'in halkn akelerini alp. kendi
lerine eziyet etmesi zerine "kaza-y mezb(ir" ahalisi Krehir Kads'na gelmi, kad tarafndan
padiah'a mektub gnderilerek durum arzedilmiti. Bkz. Babakanlk Arivi. Mhimme Defter
leri, 9215.
4 7 ... kdvet'l-emasil ve' l-akran Karaman Mtesellimi ... memalik-i mahriisamda kaftan baha
kalkub ... ref' olunmu iken sen ki mtesellimsin varduun gibi almsn. mdi ben mlkmden
vazgemem. Bundan sonra alduun virmeyb ve alur isen mstakil emr-i erif gnderilb in
allah ban gelr. .. " Evast- Ramazan 1070/Mays 1660. Bkz. Konya er'iyye Sicilleri. 18/
278. R.ahir 1085ffemmuz 1674 tarihinde, zorbalk ile fakirleri taciz ettii tesbit edilen Konya
Mtesellimi, padiah adr nnde katledilmiti. Bkz. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i
Vekdjdt, yay. A. zcan, stanbul. 1977, s. 81. aban 1087/Kasm 1676 tarihinde ise Karaman
Mtesellimi Ali Aa'nn mallarna el konularak kendisi Konya Kalesi'ne hapsedilmiti. Bkz.
Konya er'iyye Sicilleri, 13/276. Bkz. Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, 2.
bask, Birey ve Toplum Yaynlar, Ankara, 1985.
48 1651-1659 yllar arasnda Abaza Hasan Paa isyan kt zaman, skdar'dan Arabistan'a
kadar blgeye geni yetki ile gnderilen smail Paa isyan ile ilgileri olan meray ve yenieri
sipahi gibi askerleri de denetlemiti. Bkz. Mcteba lgrel, Aba za Hasan Paa syan, . . Ede
biyat Fakltesi. Doentlik Tezi, stanbul, 1976, s. 123. Bu srada Karaman Eyaleti'nde yaplan
tefti iin bkz. Konya er'iyye Sicilleri, 18/29-45, 381-398. Evail-i Ramazan 1098ffemmuz
sonlar 1687 tarihli fermanla mfettilik kaldrlmtr. "... fesad ve ekavetlerin ibadullah ze
rinden def' ve ref'e mfettiler ta'yin olunmu idi. Anlar dahi bu bahane ile tam' - hama db
ekya teftii namyla ... ahali-yi memlekete ve re'aya fukarasna hilaf- er' -i erif hadden
ziyade zulm ve te'addi ve tecavz zre olduklarn em'-i hmayiinuma ilka olunmala bade'l
yevm Memalik-i Anadolu'dan mfettiler ref' olunub ... " Bkz. Konya er'iyye Sicilleri, 28/1-4.
4 9 " ... mahallinde er' ile grlb hilaf- ferman- ali devr namyla ald var ise biide's-subiit
ashabna istirdiid olunub ... " Bkz. Konya er'iyye Sicilleri, 13/210. Ayrca bkz. 15196, 134,
10/281. 20 Zilhicce 1084/28 Mart 1674 tarihli kayda gre, Gazi Hdavendigar Evkaf subas
Abdi Bey'in reaya ile olan sorununu Bursa Kads zemeyince Abdi Aa iin "A sitane-i Sa'ii
dete ihzar olunarak... ahvalleri Diviln- hmayunumda er'le grlb ihkak- hakk oluna ... " ek
linde ferman kmt. Bkz. Bursa er'iyye Sicilleri, B 83/77.
"

Yusuf Oi!;uzolu

ou bizzat padiahn el yazs ile (hatt- hmayun) ile gnderilen

fermanlar Osmanl Devlet anlaynda ynetilenlerin (reaya) zel bir yere
sahip olduunu gstermektedir.
Sultan I. Sleyman dnemine ait 18-28 Mays 1540 tarihli yasakname
(adaletnarne), u hususlar iermektedir:
... Reaya taifesi koruyuculuum altnda olup, kendi hallerinde yaayp
kanuna aykr bir uygulamalayla karlamasnlar. Siz ki kadlarsnz
bu hkmmn suretini defterinize kaydettirip daima gereini yapnz.
Bir ferde buna aykr hareket ettirmeyesiniz. Bir kadlktan bir baka
kadla gittiinizde dahi yerinize gelen kadya bu hkmn suretin
getii sicili gsterp bu hususu tembih edesiniz. Sonra benm bu hu
sustan haberim yok idi, benden sabk kad zamannda olmutur diye
zr ve bahane eylemeye mecal olmaya. 51
Sultan I Sel im' in kanunnamesiyle:
imdiden sonra despot kanunu demekle maruf olan ayin-i batl dahi
ref' olunub her hususda sancak beyi ve vilayet kadlar mukteza-y
er' -i kavim ve msteda-y kanun- kadim zre grb ... mugayir-i def
ter ve kanun- mukarrer bir kimesneye zulm ve hayf yaplmayacak

dr. Yapld takdirde, ilgili kadlar cezalandrlacaktr.52

Sultan I. Sleyman 'n Ali Paa' ya vezaret verdiinde gnderdii hatt-

hmayunda u hususlar vurgulanmtr: "Evvelden ve ezelden'' uygulanan
kural lar dorultusunda h izmet ettin, bundan sonra yapacan h izmetler
den "Hak Teala' nn kullar da honut ola, Hak Teala huzuruna varsak
gerekdir cevaba kadir olavuz. "53
Osmanl padiahlar kimi zaman belge kenarlarna (der-kenar) kendi el
yazlar ile devlet anlaynn sreklilik iinde olduunu yorumlayabile
ceimiz notlar dmlerdir. Sultan III. Mehmed tarafndan Yenieriler
Aas "Hasan Aa"ya yle denilmitir: "Hidmet-i Osmani can ve ba ile

5 0 . . ehadetleri makbule olmagun ber-miceb-i emr-i a l i v e fctva-y erife mezbur Ali Aa

mu'arazadan men'. .. " Receb 1065/Mays 1655. Bkz. Ankara er'iyye Sicilleri 40/74. Evast-
aban l087/Ekim 1676 kaydna gre Trabzon mtesellimi "klak men'i iin ferman" olunma
sna ramen klak resmi isteyince, Trabzon Mahkemesinde "men" edilmek zere karar km
t. Bkz. Trabzon er'iyye Sicilleri, 1849/7.
51 Halil nalck. "Adaletnameler". Belgeler. Cilt II, Say 3-4. 1965, Trk Tarih Kurumu, Anka
ra. 1967. s. 110-116.
52 nalck, a.g.e .. 95-99.
53 Cengiz Orhonlu, Osmanl Tarihine Ait Belgeler, Telhis/er (1597-1607), stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1970, s. l.
.

53

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

aba gsteresin, yapacan ilerin rzama uygun olmas gereklidr. Al

lah' n emaneti olan reaya ve berayay daima koruyup gzetmelisin." s4
Sultan 111. Mehmed'e Vezir Yemii Hasan Paa Krm Han' nca talep
edilen kadrgalar ve mhimmatla ilgili bir telhis gnderdi . Sultann yaz
d ksa cevap yledir: "Babalarmuz ve cedlerimz nie eylediler ise
biz de ana gre eylerz. K anundan tara bir i olmasun."55
Ayn devlet anlaynn 18. yzyl sonunda da mevcut olduunu gr
yoruz. III. Selim kendi dnemine kadar olan bu bozukluklar kaldrma
yoluna gitti:
Benim vezirim,
Bir mddetden ber, eshab- mukataat ve malikane uhdelerinde olan
mukataatn bedel-i iltizamlarn sene be sene artrub ve serbest tahsil
itmek in, derebegleri ve sa'ir erbab- taallbe virerek, senevi be
yz guru faizle aldklar mukataay be ve belki on kise kadar karub
fukara-y raiyyete enva-i zulm itdiklerinden maada, esarn galasna (fi
yat art) dahi bir nevi sebeb olmala, hibirisi sene-i sabkn tecavz
itmemek artiyle ve bu tarafda kavi sarraf kefaletiyle kaffe-i iltizamiit
dahilinde olduu eyalet valilerine ve sancak mutasarrflarna virlsn
deyu mukaddem hatt- hmayfnumla tenbih itmidim. Bu tenbihden
irade-i mliikanemle eshab- mukataa ve zeamet ve timara gadr in
olmayub bu vesile ile kazalarda voyvodalar ve ubalar ve sair zab
tan oiilub fukara-y raiyyet rencide olmakdan ve iltizamiit- cesime
mltezimleri mal- mukataay tahsil ideceim diyerek vzera ve mir
miranlarn nfzlarna halel vermesin in idi ... 56

FARKLI DNCE VE NANLARIN

BRLKTE YAATILMASI
Osmanl klasik devlet dzeninin olutuu (1300-1450) srecinde Ab
dalan- Rum (Rum Abdallar) olarak tanmiann dervilerin heterodoks s
lam ile Snni slam yan yana yaamaktayd. Ancak Rum Abdallar 1 6.
yzylda olduu gibi militan bir iilikten uzaktlar. Osmanl Beyleri 'nin
Snni slam siyaseti de 16. yzyldaki gibi kat ve hogrsz deildi.
Osmanl Beylii 'nin dinsel ideolojisi, henz medreselerin dogmatik s
lam'nn egemen olmad, sade ve popler bir slam anlayna dayan-

54 A.g.e. s. 8. 9.
55 A.g.e., s. 56, 57.
56 Ycel zkaya, "III. Selim'in mparatorluk Hakkndaki Baz Hatt- Hmayunlar". OTAM,
1990, s. 341. kr. Hatt- Hmayun. 5 1 147.
.

54

Yusuf Ouzolu

yordu. Bu ideoloji, Profesr Melikoff'un aratrmalarnn da gsterdii

gibi, Rum Abdallar'nn dinsel anlayna uygun bir hogr ieriyordu.
14. yzyl balarnda Hac Bekta Zaviyesi' nde yetien Abdal Musa
gelecek vadeden Osmanl topraklarna gitti. Orada mritleri ile birlikte
savalara katld. Abdal Musa ve evresindekiler, Trkiye' nin din ve ta
savvuf tarihinde yer alan nemli bir ilevde bulundular. Hac Bekta Kl
t' n ynetici kesimlere, Rum Abdallarna, halka ve gazilere tantarak
yaydlar. Bu hareket iinde Geyikli Baba ve benzerlerinin temsil ettii
Baba lyas Klt giderek itibarn yitirdi. 57
Hac Bayram- Veli (l.1429)' den sonra balayan Bayramiyye Mela
milii 'nin il. Vel i 'si (Kutbu) olan Emir Skkn! (Dede mer) Bursa'da
etkinlik gstermitir. Melami Doktrininde hem dini ve hem de dnyevi
(siyasi) olmak zere iki misyonu olduu iin Osmanl iktidarna kar
kan bu akm, Hallac- Mansur, Nesim!, eyh Bedreddin ve Pir Sultan Ab
dal 'n din ve dnya grleri ile yaknlk iindeydi .58
Dnemin bir baka ulemas olan ve "Emir Sultan" olarak anlan Emir
Buhari'ye (l. 1429) Sultan 1. Bayezid kzn vermiti. Sultan il. Murad' a
kl kuatm olan Emir Sultan byk bir siyasal v e toplumsal etkinlie
sahipti.59 Emir Sultan Klliyesi iin de zengin vakf kaynaklar tahsis
edilmiti. Bursa'daki Serme Ky ve yrk cemaati' nin vergi gelirleri bu
vakfa braklmt. Ayrca At-Pazar yaknndaki Eski Hamam ve Emir
Sultan Mahallesi' ndeki Yeni Hamam ile Tahl Pazar'nn kira gelirleri de
tahsis edilmiti Emir Sultan Vakf' na ait kaynaklar arasnda, Gkdere' de
bir deirmen, Bursa'da 14 ev, 26 dkkan, 34 bae bulunuyordu. Balke
sir' deki Sabunhane Mukatas geliriyle birlikte vakfn bir yllk toplam
haslat 112.870 ake idi. 60
Bursa' da, Sultan 1. Bayezid tarafndan shaki Dervileri iin bir zaviye
kurulmutu. Bu dervilerin bal bulunduu retinin eyhi olan Ebu
shak Kazeruni (l. 1034) ran'n iraz kentinden idi. Kendisinin tavsiye
leri arasnda "lme talip ol, i limle amel et. Rzkn helal yollardan kazan.
Kanaat sahibi ol. Derviler ve salihlerle sohbet et. Beyler ve zalimlerle
57 Ahmet Yaar Ocak, "Osmanl Beylii Topraklarnda Sufi evreler Ve Abdalfn- Rum So
runu". (1300-1389), ev. Ayegl Aydngn, Osmangazi ve Dnemi, Bursa Kltr Sanat ve
Turizm Vakf Yaynlar, Bursa, 1996, s. 221, 222.
58 Ahmet Yaar Ocak, Trkiye Tarihinde Merkezi ktidar ve Mevleviler" (XIII-XVIII. yzyl
lar) Meselesine Ksa Bir Bak" Trkiyat A ratrma/an Dergisi, II, Seluk niversitesi Trki
yat Aratrmalar Enstits, 1996.
59 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi,!. 6. bask, Trk Tarih Kurumu, Ankara,1995, s.
532. 533.
60 mer Ltfi Barkan ve Enver Merili, Hdavendigar Livas Tahrir Defteri L TTK Yayn,
Ankara. 1988, s. 42-44, 138.

55

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

oturma. .. " gibi hususlar dikkati ekmektedir. Bursa' daki Ebu shak Kaze
runi Zaviyesi zamanla, mescit, medrese, imaret ve 40' a varan odalar ile
bir klliye haline gelmiti. Sultan'n zaviyenin, ynetimini Buhara asll
Emir Sultan' a vermi olmas da dikkate deerdir. 6 1

HALKLA LKLER
Osmanl sultanlarnn ynettikleri topluma kar dorudan davranlar
onlarn ynetim felsefesini aydnlatan hususlar ierir. lk Osmanl sultan
lar, ynettikleri toplumu oluturan tm evrelerle yakn iliki iinde idi
ler. Osman Gazi, ayn zamanda bir Ahi eyhi olan Edebali 'nin zaviyesine
sk sk giderdi. Mneccimba, oradaki mrit ve dervilerle gnlerce be
raber olduunu kaydeder. Osman Gaz i ' nin evresinde hem Abdal/Ahi
gruplar yer almakta, hem de ulemadan kimseler bulunmaktayd. Karaca
Hisar'n fethinden sonra Dursun Fak kad olarak grevlendirilmi ve
onun tarafndan Osman Gazi adna hutbe okunmutu. Dnemin kaytlar
"Kumral Abdal" adl salih bir kimsenin Yeniehir civarnda oturduunu.
mritleriyle gaza faaliyetlerine katldn belirtirler62
Karaca Hisar fethinden sonra dile getirilen bir hikayede yerli halka
kar izlenen yaklam sergilenir: Karaca Hisar ' feth edip Eskiehir'e sa
hip olan Osman Gazi, kardei Gndz Alp'e bundan sonra izleyecekleri
politikaya ilikin fikrini sorar. Ancak onun, evredeki yakn vilayetlere
saldrma nerisine kar kmtr: "Zira Karaca Hisar, evre vilayetiyle
ma' murdur. imdi ilini urcak, ehir harab olur. ehrn enlii i liyle olur.
Kend elimzle kend ehrimizi ykmak reva deildir.".
Osman Gazi'nin yerli halka kar gsterdii hogrl anlay, daha
sonraki Osmanl sultanlar tarafndan da srdrlmtr. Sultan il. Meh
med ' i n stanbul ' un fethinden sonra Galatallarn (Latin Venedik ve Cene
vizliler) statsn dzenleyen ferman, bu balamda aadaki hkmleri
iermektedir:
kendlerinin mallar ve rzklar ve mekanlar ve mahzenleri ve balar
ve deirmenleri ve gemileri ve sandallar ve bi ' l-cmle metalar ve av
retleri ve olancklar ve kullar ve cariyeleri kendlerin ellerinde mu
karrer olub muteaarrz olmyam ve endirmiyem. 63

6 1 Mustafa Kara. Tasavvuf ve Tarikat/er, letiim Yay stanbul. 1996.

62 Ahmed b. Ltfu llah Mneccimba, Cam 'd-Dvel, Osmanl Tarihi
.

(1299-1481J. haz. Ah
met Araka. nsan Yaynlar, stanbul, 1995. s. 56.
63 Mahmut akirolu, "Fatih Sultan Mehmed'in Galatallara Verdii Fermann Trke Metin
leri", Tarih Aratrmalar Dergisi, 25. Ankara 1 982. s. 2 1 8 .

56

Yusuf Ouzolu

lk Osmanl menakbnamelerine gre Orhan Gazi her gn sofra hazrlata

rak arkadalarn davet eder, fakirlere ve yolculara ikram ederdi. 64 B u
anlay ahi dayanmasnn tipik bir rneini tekil etmektedir.
Sultan 1. Murad' n da "atas gibi" hayr sahibi. adil ve "fakir-dost" ol
duu belirtilmitir. Neri onun iin "hibir kimse kapusna gelb, mah
rum gitmezdi." demektedir. "Muhabbet itdgi dervilere" zaviyeler yap
trm, "ehirlerde cum ' a namazndan sonra fukaraya ake ledrme"yi
adet haline getirmitir. 65
Bu dnemde ynetilen tm toplum kesimlerine ilgi gsteriliyor, onlara
hizmet veriliyordu. elebi Sultan Mehmed, 1 4 1 8 ylnda Bursa' nn yk
sek bir sahasnda, daha sonra Yeil Klliye olarak anlan yerde byk bir
cami, yan banda byk bir imaret ve bir medrese inaatn balatt.
Vakfiyesine koyduu maddelerden birinde, medreseye yeni bir mderris
tayin edildiinde alimlerine ziyafet verilmesi art koulmutu. 66
Sultan il. Murad 1 439 Balkan seferine karken Bursa'daki Muradiye
Klliyesi ' ne ve bu klliye etrafndaki semtin domasna sebep olacak
vakf tesislerin inaatn balatmtr.

SMANLI DEVLET FELSEFES'NN KAYNAKLARI:

SYASET GELENE
Orta Dou devletlerinde hkmdarlara devlet ynetiminde gz onune
almalar gereken temel esaslar sralayan eserler sunulmutur. Bu eserler
de hkmdarn halka kar davran, ordunun gereklilii , devlet memur
larn seerken nelere dikkat edecei ve onlar nasl denetleyecei, zulm
ve rveti nasl nleyecei gibi hususlar yer almaktadr. Siyasetname ya
zarlarnn bu sylemleri bir gelenek halinde, ana temalar deimeden
yenilenmitir.
"Hkmdarn ynetim usullerini ve coplum ve devlet dzeninin muha
fazasn" ngren grler, douda nasihatname denilen geleneksel
metinlerle ortaya konulmutur. Bizans'n snr vilayetlerindeki feodal
beylerin ve savalar menkbelerini nakleden Digenis Akritas isimli
anonim eserde hkmdarn nitelikleri yle belirtil ir: "Tebaasn sev
mek, onlara kar cmert-hogrl davranmak, adaletli olup yolsuz
luklar nlemek. kanunsuz vergi almamak, dinden sapmalar nle
mek."67

64

Mneccimba. 1995, s. 72, 73, 78.

Neri, 1 948. s. 307-309.
66 Mneccimba. 1 995, s. 1 79.
67 lber Ortayl, Trk ;dare Tarihine Giri, Turhan Kitabevi Yaynlar. Ankara. 1 996,
65

s.

26.

57

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

Nasihatnamelerde, geleneksel davran biimleri ve ynetim anlay dile

getiriliyordu. Bu eserlerin ierdii retinin, Anadolu' da egemen olan
Seluklu, Trk Beylikleri ve Osmanl devlet adamlarna ulatn syle
mek mmkndr. rnein 1082- 1 083 ylnda ran sahasnda kaleme al
nan Kiibusniime, Anadolu Seluklu sultanlar tarafndan kullanlyordu.
Bu eser, 1386- 1 387 yllarnda Trkeye evrilerek Germiyan olu Sley
man ah ' a sunuldu. Sultan il. Murad 1 432 ylnda ayn eserin daha anla
lr bir Trke ile evirisini salad. Yaklak 350 yllk bir siyaset gele
neini tayan Kabusnam e ' de devlet-toplum dzenine ilikin tler yer
almaktadr. Bu balamda, konuk olmak, konuk almak. doruluk ve ema
net gibi sosyal konular ilendii gibi, talib-i ilm'lik ve fakih' lik, tb ilmi
ve dier ilimler gibi kltrel yaama ilikin olgular da dile getirilmitir.
Eserde, siyaset bilimi balamnda, padiahlara kulluk etmek, beyler ka
tnda yaplmas gereken davranlar, yazclk ve mnilik, padiahlara,
vezirlere ilikin gelir kaynaklar ve devletin baka gelir kaynaklar ele
alnmtr. 68
Bilim ve fikir adamlarnca yazlan ahlak kitaplar, 1 5. yzyl balarn
dan itibaren Osmanl sultanlar iin Farsa ve Arapadan evrilmeye ba
lanmtr. Ayrca bu trden eserler rnek alnarak yeni edebi eserler orta
ya konuldu. 69 Bursal Mehmed Tahir Bey, stanbul ktphanelerinde
mevcut olan siyasete ynelik 172 eserin listesini karmtr.70 Osmanl
sultanlarnn ynetim anlayna kaynak olan siyaset geleneinin temsilci
lerinin grleri benzerlik gsterir. Siyasetnamelerde yer alan tler
derin bir yaam felsefesini de ierecek niteliktedir:
Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig adl manzum siyasetnamesi ( 1 068)
siyaset geleneini besleyen nemli bir kaynaktr. Trke yazlan Kutadgu
Bilig siyasal yol gstericilik yannda ahlaki, tbbi, felsefi konular da ie
rir. Eser ayn zamanda bir bilim ansiklopedisi niteliindedir.
Kutadgu Bilig'in rnekleri Arap ve ran edebiyatlarnda mevcuttur.
Nizam'l-mlk' n Siyasetname ' si ile Attar ' n Pendn.me ' s i ve Mantku 't
tayr' ayn an rndr. Eserde, Firdevsi ' nin ehn.me 'sinin etkileri
vardr.7 1
68

Eleazar B i rnbaum,

Mtercimi Mehul lk Trke Kabusname,

Harvard University Prcss.

Cambridge. 1 98 1 , s. 1 08.

69 Bkz. Bemad Lewis, "Ottoman Observers of Ottoman Dccline"', lslamic Studies. 1-Il. Karac
h i , 1 962, s. 7 1 -87. Levend Agah Srr. "Siyaset-Nameler",

ten,

Trk Dili A ratrmalar YllJ.,' Belle

Ankara, 1 962. s. 1 67-1 94.

70 Grbz Deniz. "Bursal Mchmed Tahir Be) ve Siyaset'e Mtea llik Asar- slamiye Adl
slami A rat rmalar. 12. say: 1 . 1999. s. 58-64.

Risalesi",

71

Alessio Bombaci, Kutatgu Bilig Hakknda Baz Mlahazalar.

stanbul, 1 953, s. 65- 75.

58

Fuat Kprl Annaan,

Yusuf Ouzolu
Kutadgu Bilig ' de yer alan devlet anlayna i likin grlerden:

* Bak, bu zerinde oturduum tahtn aya vardr; ey gnlm

doyuran.
ayak zerinde olan hi bir ey bir tarafa meyletmez;
her dz durduka, taht sallanmaz.
Eer ayaktan biri yana yatarsa, dier ikisi de kayar ve zerinde oturan
yuvarlanr.
ayakl olan her ey doru ve dz durur, eer drt ayakl olursa, biri

eri olabilir. 7 2

* Ben ileri bak gibi keser, atarm; hak arayan kimsenin iini uzatmam.
Benim bu sertliim, kalarmn bu atkl ve bu ask suratm bana
gelen zalimler iindir.
ster olum, ister yaknm veya hsmm olsun; ister yolcu, geici, ister
misafir olsun;
Kanun karsnda benim iin bunlarn hepsi birdir; hkm verirken,
hibiri beni farkl bulmaz. 73

* Ey hkmdar, bu saltanatn uzun srmesini istersen. u bir ka ii

yap, u bir ka eyi de brak.
Adiiletle i gr, buna gayret et; hibir zaman zulm etme; Tanrya kul
luk et ve O ' nun kapsna yz sr.
kincisi - gafil olma, dikkatli ol, uyank dur; sana bakasnn yzn
den, anszn. bir su isnat edilmesin.
Heves ve fke annda hi bir i yapma; her iki halde de diini sk, sabret.
Memleket iinde halka zulm edenleri yok et.

* Tebaann senin zerinde hakk vardr; bu haklar de ve onlar

zorlua drme.
Bunlardan biri, memleketinde gm temiz kalsn; onun ayarn koru.
ey bilgil i insan.
ikincisi. halk adil kanunlar ile idare et.; birinin dierine tahakkme
kalkmasna meydan verme, onlar koru.

7 2 Kutadgu

B i l ig'de ayakl krs ile temsil edilen adalet kavramnn aslnda bir kutu temsil

ettii ve rneinin Yunan kl trnde bulunduu belirtilir. Yunan aleminde adalet kavram Dike
ve Themis i laheleriyle temsil ediliyordu. Delfi'de Apollon'un kahinesi olan Pitia'nn tasvirle
rinde olduu gibi. ayakl bir iskemle semboldr. Bu kavramn Orta Asya'daki Helenistik
sanat. Yusuf Has Haci b ' in yararland bir kaynak Nesturiler yoluyla Yunan kltrne yabanc
olmayan Uygur kltrnden ya da slami Arap-ran edebiyatna giren Helenistik kaytlardan
kaynaklanm olmas muhtemeldir. Alessio Bombaci, s. 72, 73.

73

Yusuf Has Hacib,

Kuadgu Bilig, il,

ev. Reid Rahmeti Arat, 6. bask, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, Ankara 1 994, s. 69, 70.

59

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

ncs, btn yollar emin tut; yol kesici ve haydutlarn hepsini or

tadan kaldr.
Bylece tebaa hakkn dedikten sonra, sen de onlardan kendi hakkn
isteyebilirsin, ey cmert hkmdar.
Tebaa zerinde senin hakkn vardr; bunu onlardan istemelisin. yice
dinle.
Biri, halk senin emirlerine hrmet etmeli ve bu emir ne olursa-olsun,
onu derhal yerine getirmelidir.
kincisi, hazine hakkn gzetmeli ve bunu vaktinde demelidirler, ey
eli ak insan.
ncs, senin dostuna dost ve dmanna dman olmaldr.
Bylece sen onlara kar vazifeni yapm olursun, onlar da senin hakkn
demi olurlar. 74
Nizam 'I Mlk bir baka siyaset yazardr; 1064 ylnda Sultan Alpars
lan'n ba veziri oldu. Badat' ta Seluklu sultanlar.rn korumas altnda
bulunan Halife Kaim tarafndan "Nizam '/-mlk " unvan ile onurland
rld. Sultan Alparslan ile Sultan Melik ah ' n aralksz 29 yl bavezirl i
ini yapt.75 Devletin idari, mali ve askeri alanlarda rgtlenmesine kat
kda bulundu. Bu yzden Nizam ' l -mlk ' n eseri, teorik sylemlerden
farkldr. B izzat uygulanan esaslar ierir. Anadolu Seluklu Devleti d
zenini de oluturan esaslarn kaynan tekil etmi olmas ayrca belir
tilmelidir.
Siyasetname de sultanlarn devlet anlayna i likin aadaki grler
yer alr:
*Allah her dnemde halkn iinden birini seerek ona padiahlk g
revi verir. Onu dnyann ilerinden ve kullarn huzurundan sorumlu
klar. Bu sayede fesat, karklk ve fitne ortadan kaldrlr. Sultann
grevleri unlardr:
1. Sultan, evresindeki akll ve bilgili fertlere grevler verir. lerin
den hizmetkarlar ve yeteneklileri seer. Rtbe ve makam verdii bu
kiilere din ve dnya ilerini brakr. Devlet grevlileri uygunsuz iler
yapp halka zulm gsterirlerse, nce terbiye edilmeye allr,
uyanmadklar anlalrsa hi yerinde tutulmayp ehil bir kii tayin edi
lir.
2. Halk Sultan 'a itaat etmek durumundadr. Kendi ilerini yapp onun
adaletinin glgesinde gnlerini rahat ve huzur iinde geirirler.
74

Kutadgu Bilig,

s.

397-399.

75 Nizam'l-mlk. Siyasetname . ev.

bul. 1 995,

60

s.

13-20.

Nurettin Bayburtlugil, Dergah Yaynlar. 3. bask. stan

Yusuf Ouzolu

3. Sultan bundan sonra isminin kalc olmas iin dnyann imarna

balar. Su yollan, kanallar aar, kprler yapar, topran verimini art
trma areleri arar. Hisarlar, yeni ehirler, yksek binalar, byk yol
azlarnda ribatlar, ilim tahsil edecekler iin medreseler yaplmasn
emreder.
* Sultan, zamanndaki zulmleri ortadan kaldrmak, adaleti ve iyi ni
yeti hakim klmak durumundadr. Bunun iin haftann iki gnnde
adalet divan kurar. Zalimlerden, mazlumlarn hakkn alp, sululara
ceza verir. Halkn bu uygulamay bizzat izlemesi ve anlamas yararl
dr. Bu, memlekete yaylnca zalimler ve mstebitler korkarak ellerini
millet malndan ve zulmden ekerler.76
nl mukaddime yazar bn-i Haldun da Osmanl devlet felsefesinin
olumasnda pay sahibidir. Osmanl Devleti'nin kurulduu sralarda,
1 332 ylnda Tunus'ta domutur. 1 406 ylnda Kahire'de vefat etmitir.
Hayatnn ilk yirmi ylnda yaad Tunus'ta ilmi tahsil yapmtr. Fas ve
Endls ' te idari h izmetler ve siyasi faaliyetlerde bulunmutur ( 1 35 1 1 374) . Gl bir bellee, ilek b i r zihne, salam b i r muhakeme gcne
sahip olan bn Haldun, sadece 5 ay iinde nl Mukaddime 'sini yazmtr
(1 377) . bn-i Haldun 1 383-1406 yllan arasnda Msr'da kad ve mder
rislik yapmtr.
bn-i Haldun ' un "Mukaddime " adl eserinde yer alan devlet ynetimine ilikin grleri unlardr:
* Her toplumun kendi dzenini salamas iin bir reise ihtiyac vardr

Toplumlarn bir ndere ihtiyac olmas doal bir gerektir. Ancak byle
bir nder hkmn uygulamak, itaati elde etmek iin toplumda gl
bir kesime dayanmak zorundadr. Aksi takdirde baarl olamaz. Bu
hakimiyet, ilkel bir kabilede reislik yapmaktan farkldr. lkel kabile
nin ruhani reisi sadece manevi gce sahiptir. Oysa toplumsal reis her
ey zerinde, yrtme gcne ve yetkisine sahip olan kiidir.
Akl zerine kurulan hkmet tarz iki ekilde uygulanr: Birincisinde
nce umumun menfaati, sonra hakimiyetini devam ettirmesi lazm ge
len hkmdarn menfaati dikkate alnr. Bir saltanatn kurulmasn ve
gelimesini temin eden sebepler, yine onun kn de hazrlar. 77
* Mlk tasarruf etmek, g sahibi olmak anlamna gelir. Mlk sahibi
ne "malik" veya "melik" denir. "Mlk Allah' ndr, malik' l-mlk

76 Nizam'l-mlk, s. 28-3 1 .
7 7 Hilmi Ziya lken-Ziyaeddin

Fahri Fndkolu, bni Haldun, stanbul, Kanaat Kitabevi ,

1 940. s . 95. 96.

61

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

O' dur" dendii zaman "her eyin hakimi, sahibi, mutasarrf ve idare
cisi O' dur" anlam anlalr. bn-i Haldun mlk szyle devleti, melik
kelimesiyle de hkmdar kasteder. Saltanat, padiahlk ve mutlakiyet
anlamna gelen mlk tarz ynetimde, btn halk hkmdarn mlk
saylr. Sultan, oban (rai), halk ise sr (raiye)dr. Hkmdar, halk
zerinde diledii gibi tasarrufta bulunur. stedii eyi emreder, istedii
eyi de yasaklar. rade-i seniyye, irade-i ahane ve sultann fermanna
kimsenin itiraz hakk yoktur.
Hkmdar "Allah ' n glgesi" (zllullah) ve "Allah ' n vekili" (hal ife
tullah) olduundan hibir makama kar sorumlu deildir. Mahkeme
karar olmadan idama varncaya kadar diledii gibi hkm verebilir.
Her trl denetim ve kuraldan uzak olan bu ynetim biimi, sorumsuz
olduundan keyfilie ve zulme aktr. Hkmdarlk -ehil olsun veya
olmasn- padiahn ocuuna intikal eder. Mlk melikin oluna miras
kalr.78
* an ve ihtiamdaki an/k devleti zayflatr

Mlkn tabiat refah ve lks gerektirir. Mlk sahiplerinin masraf ge

rektiren adetleri, merasimleri oalr. hsan ve hediye eklindeki har
camalar artar. Hkmdarlar gaza ve harpler iin harcama yaplmasn
istediklerinde buna yanamazlar. Bu yzden kendilerine ceza uygula
nr. Onlarn elinde ve avucundaki mallar alnr. Bu durumda sultan.
dertlerine deva olsun ve aklarn kapatsn diye onlara ihsann arttr
ma yoluna gider. hsan sahiplerine ve lkse harcanmak zere devletin
gelirlerini artrmak iin vergiler konulursa. lks hayat daha da byr.
Asker ve ordu mevcudu azalr. Devleti koruyacak g zaafa urar.
Mlk sahibi rahat. huzuru ve skunu huy ve alkanlk haline getirin
ce, bu onlarn karakteri haline gelir. Onlardan sonra gelen nesillerin
huylar deiir. Mlklerini esas tekil eden dayankl, sava nitelikle
rini unuturlar.7 9
* Sultann, mevcut dzenin bozulmamas iin bir siyaseti olmaldr

Bu hususta halife Memun tarafndan vali tayin edilen Abdul l ah bin

Tahir'e babas Tahir bin Hseyin' in yazm olduu mektup rnek te
kil etmektedir. Bu mehur mektupta u hususlar vurgulanmtr:
* Fkh ve hukuk alimleriyle istiarede bulun. kendini dorulua al

tr. Tecrbe sahiplerinden. akl ve fikir ehli olan kiilerden ve erdemli

78

bn Haldun,

1 988.

s.

79 Mukaddime,

62

Mukaddime.

1 37, 1 38.
1,

s.

502-505.

1, Haz. Sleyman Uluda. Dergah Yaynlar, 2. bask . Istanbul.

Yusuf Ouzolu

olan zevattan faydalan. Msrifleri, cimrileri danma meclisine alma.

Bunlarn szlerini dinleme.

* Kaza ve adalet ilerinden daha stn olan hibir ey yoktur. nsanla

rn ahvalini tartmaya esas olan Allah'n terazisi kaza ve adalettir. Ada
letin her yerde uygulanmas sonucu, tebaann hali dzelir. Mazlumun
hakk verilir. Geim gzelleir, tebaa itaat eder. Cezalarn yerine geti
rilmesi srasnda, kimseyi kayrma. Knayanlarn knamasndan
kinme.

* unu bil ki, vali tayin edilmekle, beki, koruyucu ve oban olmu
durumdasn. dare ettiin insanlara raiye, sana rai isminin verilmesinin
sebebi, srf onlarn balarnda nezareti olduundandr. u halde, onla
rn ihtiyalar dnda verdikleri eyleri al. Durumlarn ve ilerini d
zeltmek, ihtiyalarn karlamak iin harca. Siyasette fikir, ngr ve
deneyim sahiplerini, adalet ve i limden haberdar olan ahslar memur
tayin et. Bunlarn maalarn yksek tut.
Yoksullar bunlarn yetim ve dul olanlarn sorutur. Bunlara hazine
den maa bala. Krlere de hazineden bir pay ayr. Hasta olan msl
manlar iin hastahaneler yap.

* Seninle grmek isteyenler iin zaman ayr. yzn gster. Kap

daki grevliler halkn yanna gelmesine mani olmasn. Halka kar
mtevaz ol, kendilerine gler yz gster. Konuurken ve soru sorar
ken yumuak davran.

* Grdn dnya ilerinden ibret al . Eski alarda yaam devlet

adamlarndan ve saltanat sahiplerinden ders al.80

Ahmedi, Osmanl Devleti 'nin kurulu dneminde yaam, Osman l sul

tanlarnn yannda bulunmu bir edebiyat ve fikir adamdr. air, bilgin.
retmen ve brokrat olarak ok uzun bir sre zellikle Germiyan ve
Osmanl saraylarnda etkil i olmutur. 81 1 386'ya kadar Germiyanoul l ar
nn himayesinde kalan Ahmedi, bu tarihten sonra Osmanl sultanlarnn
yaknnda yer ald. zell ikle elebi Sultan Mehmed dneminde etkili
olmu, ehzade il. Murad ' n hocaln yapmtr. nl Arap tarihisi
bn-i Arap ah, Ahmedi ' nin mrnn sonlarna doru Amasya ' da bulu
nup

80 yanda vefat ettiini belirtir. bn-i Arap-ah da elebi Sultan

Mehmed ' i n zel katipliinde ve olu Sultan il. Murad' n hocalnda

bulunmutur. Divannda Germiyan Beyi Sleyman ah, Osmanl ehza
desi Emir Sleyman Sultan 1. Mehmed ehzade Murad ve Suba Scaed
din Sleyman iin yazlm iirler vardr.
80 Mukaddime, s. 741 -752.
81 Tunca Kortantamer. Eski Trk Edebvat, Makaleler,/, Aka Yaynlar.

Ankara , 1 993,

s.

1.

63

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

Ahmedi, Osmanl efendilerinden muhtemelen birine ithaf ettii bir

beyitinde yama iin gaza yapmaktan yle yaknr: "Gazi yamalamay
dnmeyen kiidir. Zenginlik iin yaplan gaza ekyalktr". Buna ilave
ten gazilere dini grevlerini yle hatrlatr: "Gaza yaptnda ganimeti
ama edinme. nsanln Yaratcs ibadetin ihlasl olmasn ister. " Bu
yaklam tamamen eriattan kaynaklanmaktadr. Ahmedi, Emir Sley
man ' a ithaf ettii uzun manzum eseri iskendernime 'sinde Osmanl Ha
nedann gazi sultanlar olarak nitelendirir.82
Ahmedi ' nin Osmanl sultanlarn etkileyen devlet ynetimine ait grleri u ekilde tasnif edilebilir:
* Devleti idare edenlere tleri:
1 . Akl terazisini elden brakma. nk alemin erkanna l odur.
2. Gnln zulme heveslendirme. nk zalimlerin hibir yardmcla
r yoktur.
3. Adaletli ol ki, dnya ve ahirette devleti ve didar adalet sayesinde
bulursun83.
* Eer yce, talihli olmay istiyorsan, padiah oldum diye kendini be
enip kibirlenme.
K ibirlenmeyi brak, alak gnll olmaya al, aresizlikten devaml
sakn.
Danlmadan yaplan ii iyi i sanma. Kendi kafana gre ie balama.
Danarak i yapmaktan kimse ktlk bulmad. Danarak i yapan
piman olmad.
Allah' tan, "i hususunda fikirlerini al, meveret et" emri geldii, iin
artk her ite danmak vacibdir.

SMANLI DEVLET ANLAYIINA

ETK YAPAN KLTREL EVRELER
Osmanl devlet anlayn oluturan kltrel evreler iinde ulema. air
ler. nasirler, sanat erbab ve mutasavvflar yer alr. Bu muhitlerde bulunan
kiilerden kimileri zaman zaman pek ok evrede kendini gsterir. Bir
alim, ayn zamanda iyi bir air ve mutasavvf olabilir. phesiz. Osmanl
hayat tarz ierisinde bu kavramlar birbirleriyle ilikilidir. " Osmanl Dev82 Geni

bilgi iin bkz. Ahmedi.

1 983; kr. Tunca Korantamer,

skendemame, haz. smail nver, nceleme-tpkbasm, Ank.

Leben und Weltbild des alt-Osmanischen Dichters Ahmedi,

1 973, s. 236.
83

Ak/ mizann koma elden / K 'oldur erkan- aleme mi '.var

Zulme gnlni imegil mayii /Leyse li 'z-zalimine min en.sar
Adli i it ki adi-ile bulasn/Dnya ukbdda devlet didar
Yaar Akdoan, skendemame 'den Semeler, Ankara 1 988, s. 1 6.

64

Yusuf Ouzolu

!eti ' nde medrese tahsilini tamamlayarak icazet alp, hukuk, eitim, bal
ca dini hizmetlerde ve zaman zaman da brokraside sorumluluk stlenen
veya tamamyla kendisini zel olarak toplumun h izmetine adayan ilim
erbabna ortak bir terim olarak ulema denilmitir. Ulema gelenek ve imti
yazlarn genellikle iyi koruyan temsi l ettii hukuki ve dini formasyondan
dolay toplumun her kesiminde etkili olan bir zmre olmutur." 84 Alimle
rin itibar her dnemde dier snflar ve evreler arasnda daha yksek
olmutur. Ulema, (Rtbet '!-ilmi ale 'r-rteb ) 85 dncesiyle deerlendi
rilir.
Bilim adamlarna byk deer verildiinden dolay, alimlik adeta ba
badan oula, hatta torunlara geen bir miras gibi deer bulmu ve " i lmiye
aileleri" olumutur. Kurulu dnemi Osmanl devlet yaps ierisinde bu
ailelerin ok nemli etki ve rolleri vard. Devletin kuruluundan yklna
kadar geen asrlarda d ikkati eken ilmiye ailelerinden bazlar unlardr:
andarllar, Fenari-zadeler, ivi-zadeler. Ebu' s-suud-zadeler, Meyyed
zadeler, Takprl-zadeler, Bostan-zadeler, Hoca Sadeddin-zadeler. K
nal-zadeler. Zekeriyya-zadeler, Pamak-zadeler, Drri-zadeler, Arab
zadeler, Feyzullah-zadeler, Ebu shak-zadeler, ivazpaa-zadeler. . . 86
Farkl slami corafyalarda bulunan alim, fazl , mutasavvf ve airlerin
de Osmanl ilim dnyasna ok nemli hizmetleri olmutur. Osmanl
devlet yapsnn olumasnda etkileri tartlmayan bu kiiler M averan
nehr, ran, M sr, Fergana, Horasan, Harezm blgelerinden Bursa, Edirne
ve daha sonra stanbul a gelmilerdir.87 Osman Gazi ' ni n kaynpederi
Edebali am'da, Davud- Kayseri Kahire ' de, Kara Hoca Alaeddin ran' da, Kadzade-i Rumi Horasan ve Maverannehr' de, Molla Fenari Kahi
re' de, Alaeddin-i Rumi Semerkand' ta, Germiyanl Ahmed Msr'da ihti
sas yapmlard. Bu sayede Orta Dou devlet anlaynn ve devlet halk
ilikilerinin slami ve geleneksel esaslar Osmanl sarayna tanmt.
Sultan II. Mehmed stanbul ' daki kil iselerden sekizini medreseye d
ntrerek bunlardan birinin mderrisliini Bursa daki Muradiye Medre
sesi 'nin mderrisi olan Mevlana Ataddin Tus i ' ye. dier ikisinin mder

risl iklerini Bursal Hocazade Mevlana Abdlkerim' e vermiti. 88 .

84 Mehmet

pirli: "Osmanl Ulemas'",

Osmanl,

c.

8. Yeni Trkiye Yaynlar. Ankara. 1 999, s .

71 .

85 l min rtbeleri. btn rtbelerin stndedir.

86 Geni bilgi iin bkz .. pirli. a.g.m., s. 82.
87 M . Hulusi Lekesiz. "Osmanl larda Snni-Hanefi Gelenein O lumasnda
Osmanl . Ankara, 1 999. s. 80-84.
88 smail Hakk Uzunar l . Osmanl Devletinin lmiye Tekilat. Trk Tarih

Ulemann Rol".
Kurumu. Ankara.

1 984. s. 6.

65

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

Hoca Sadeddin Efendi bu etkileime i l ikin yle der:

Osmanl padiahlarnn savunucu ve koruyucu glgeleri altnda, halk
iin gven ve huzur kayna olarak tannan ve mutluluk otanda ba
kede oturmu bulunan byk bilginler ile, ermilik yoluna ba ko
yan erenlerin her birinin adlar zaman sayfalar arasnda n tutmulur.
Onlarn nlecek yaptlar ve beenilen davranlar, tutumlar ise

gn ortasnda parldayan gnee benzemektedir. 89

Osmanl sultanlarnn devlet anlaynn olumasnda bir baka kaynak da

tasavvufi evrelerdir. Medreseli olmayan, halk sliim ' denilen geleneksel
sliimi retiyi sistematize eden mutasavvflar, hem bilge kiil ikleri i le,
hem de kitleleri evrelerinde top l adk l ar iin devrin sultanlar tarafndan
desteklenmilerdir. lk 1 50 ylnda Osmanl devletini yneten sultanlar da
eitl i mutasavvflarn etkisinde kalarak tasavvufi gelenekten beslendiler.
Orta Asyal nl mutasavvf Ahmed Yesevi'nin geleneine bal mu
tasavvflar Osmanl Devlet i ' nin kurulu dneminde etkili oldular. zel
l ikle eyh Edebali ve Geyikli Baba hem sosyal hem de siyasal bakmdan
geni bir evreyi etkilemiti. Hac Bekta- Veli 'yi de ayn gelenein a
da bir temsilcisi olarak grmekteyiz.
Elvan elebi tarafndan yazl m olan Mendkbu '/-Kudsiyye ' de bu se
rven dile getirilir. "Elvan elebi ' nin babas , XIV. yzy l Trk tasavvuf
hayatnn nl simalarndan Ak A l i Paa. dedesi Karamanoul lar Bey
l i i ' nin kuruluuna ad karan Muhlis Paa veya Muhlis Baba, dip dedesi
ise 1 240 'taki mehur Babai syan ' nn lideri Baba lyas- Horasani' dir. " 90
Btn bu kltrel akmlara mensup olan ahsiyetlerin kaleme aldklar
kitaplar, ya da onlarn menkbelerinin topland eserler, Osmanl evre
sine ulamt. Osmanl sultanlar ve devlet adamlar bu ahsiyetlerin bir
blmn bizzat tandklar gibi, eserlerini de biliyor ve okuyorlard. 9 1

89 Hoca Sadettin Efendi. Tac 't- Tevarih V. haz .. smet Parmakszolu. Ankara. 1 992. s. 1 .
90 Elvan elebi, Menakbu '/-Kudsiyye fi Men<isbi 'l-nsiyye. haz. smail E. Ernsal-Ahmet
Yaar Ocak, Ankara 1 995. s. XXI.

9 Bkz. Mustafa Kara, "XIV ve XV. Yzyllarda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitap
lar", islami Aratrmalar, 1 2. say. 2, 1 999, s. 1 30- 1 47, Ahmet Yaar Ocak, Menakbnameler.
Trk Tarih Kurumu, Ankara. 1 992.

66

Yusuf Ouzolu

SMANLI DEVLET FELSEFESNE

ETK YAPAN FKR ADAMLARI
YUNUS EMRE:
1 239- 1 32 1 yllar arasnda 82 yl yaad kabul edilmektedir. Yunus Em
re, Sakarya Havzas ile Karaman-Konya yresinde yaamtr. Medrese
eitimini Kony a ' da tamamlam olmas muhtemeldir. Ama Yunus ' un
topraa bal bir insan olduu muhakkaktr. Kuvvetli bir ihtimalle Yunus,
gezgin dervi olarak Anadolu, Suriye, Azerbaycan ve Kafkas i llerinde
seyahatler yapmtr. Anadolu'da Eskiehir/Mihalk Sarky ' de, Ka
raman'da ve Anadolu' nun baka sekiz yerinde Yunus ' un olduu farz edi
len mezarlar vardr. 92
Yunus Emre ' nin Divan ve Risalet 'n-Nushiyye isimli iki eseri bil in
mektedir. Asl Yunus iirleri Divan dadr. Risalet 'n-Nushiyye, didaktik
'

bir mesnevidir. Dini, ahlaki, tasavvufi t ve akl amalarn yer ald bu

eser, Yunus Emre' nin bilgi seviyesinin ve bir mrid olarak da faaliyet
gsterdiinin delil idir. 93
Yunus Emre ' nin padiaha seslenii:
Ey padiah ey padiah / Her dem iin dzedurur
Dnya onun bostandr / Sevdiini zedurur
Yavuzluk eyleme sakn / Ecel sana senden yakn
Nicelerin asln kkn / Yurd eyleyip bozadurur

HACI BEKT A-1 VEL:

Horasan' n nemli bir kltr merkezi olan Niabur'da 1 2 1 0 tarihinde
doduu kabul edilmektedir. Horasan ve evresinde Yesevi ekolnde ye
tien nl dnr, Mool istilas zerine 40 yalarnda Anadolu'ya gel
mitir. Horasan Erenleri ' nden biri olarak kabul edilen Hac Bekta- Veli
Yeseviliin Anadolu da yaylnda nemli rol oynamtr. Akpaazade
onun nce Sivas ' a geldiini. sonra srasyla Amasya, Krehir ve Kayse
ri ' de kaldn nihayet Krehir' de Suluca-karahyk denilen yeri mesken

edindiini belirtir. Mezar imdi Hacbekta adn alan bu yerdedir. 94

92

Ahmet Kabakl,

93

Sevgi Gkdenir-Ayvaz Gkdemir, (haz.)

Yunus Emre,

7. bask. Trk Edebiyat Vakf Yayn. stanbul, 1 99 1 .

s.

37-

43.
Yayn, Ankara 1 996,

94 Ak Paazade,

s.

1 949,

Yunus Emre, Gldeste,

4. bask, Kltr Bakanl

26-27.
s.

237, 238, eyh Baba Mehmed Sreyya.

Tarikat- Aliyye-i Bektaiye.

sad., Ahmet Grta, Trk Diyanet Vakf Yayn, Ankara, 1 995.

67

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

1 3. yzy l balarnda Trkistan' da Kara Htaylar' l a Harezmahlar ara

sndaki mcadelelerin yol at, hemen peinden de Mool istilasnn ne
den olduu gler, Anadolu' da Bektai liin kk sald toplumsal ortam
oluturmutur. Gmen Yesevi eyh ve dervileri bu yeni vatanlarnda
zaviyeler kurdular. Eski kam-ozanlara benzeyen bu insanlar, Orta As
ya' dan getirdikleri geleneklerini, Krehir, Yozgat, Sivas, Amasya ve
Tokad mntkalarnda yeni mritlerine aktard l ar. te Bektailik tarikat,
zellikle bir Yesevi eyhi olan Hac Bekta- Veli tarafndan bu gelenek
lerin tabannda yeni bir oluum geirerek dodu. 95

Hac Bekta- Veli ' nin en neml i eseri Makalat'tr. 96 Bunun dnda

kk hacimli drt risalesi olduu bildirilmektedir. Ayrca neredilen

Vilayetname 'si bulunmaktadr.97.
nsan- kamil (Olgun insan) felsefesinin temsilcisi olan Hac Bekta-
Veli. Makalat' ta kiinin gnln bekleyen, onun kimliini oluturan mu
hafzlar sralar:
lk muhafzn ad, ilimdir.
kinci muhafzn ad, cmertliktir.
nc muhafzn ad. hayadr.
Drdnc muhafzn ad, sabrdr.
Beinci muhafzn ad, perhizkarlk.
Altnc muhafzn ad. korkudur.
Yedinci muhafzn ad. edebdir.
HACI BA YRAM-1 VEL:
1 340 ' 1 yllarda Ankara'nn Solfasl kynde dodu. Asl ad Numan' dr.
Genliinde Ankara' da medrese eitimi grd. Tefsir, fkh. hadis. tasav
vuf, matematik. astronomi, felsefe, Arapa, Farsa, edebiyat gibi eitli
dersleri okuyarak icazet ald. Ankara'da "Kara Medrese"de ve Burs a ' da
elebi Sultan Mehmed Medresesinde mderrislik yapt . 1 39 1 ylnda
Sultan Yldrm Bayezid ile bir askeri harekata katlmak zere Ankara ' ya
gelen B izans mparatoru II. Manuel Palaiologos bir sre Hac Bayram-
Veli' nin evinde kald. Hac Bayram- Veli daha sonra Kayseri ' ye giderek
tasavvuf yolunda Ebu Hamid'd-din Aksarayi 'ye intisap etti . Hac Bay95

Ahmed Yaar Ocak. ''Anadolu Trk Halk Sufiliinde Ahmcd-i Yescvi Geleneinin Teek

kl".

Milletler Aras Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri,

Feryat Matbaas. Ankara. l 997. s.

8 1 -82.

96 Hac

Bckta- Veli.

ra. l996. s. 26.

97

Hac Bekta- Veli.

68

Makalat.

yay. Esad Coan. sad. Hseyin zbay, Kl tr Bakanl. Anka

Viliyetnime, haz.

Abdlbaki Glpnarl, stanbul. 1 952.

Yusuf Ouzolu

ram- Veli eyh olduktan sonra Erefolu Rumi , Akemseddin-i Veli, Ah

med B ican, Yazcolu Muhammed gibi devrinin bilginleri evresinde
toplandlar.
H ac Bayram- Veli 1 39 5 ' l i yllarda eyhi Ebu Hamid' d-din Aksarayi
ile birlikte Osmanl Devlet i ' nin bakenti olan Bursa'ya g eder. Ebu
Hamid' d-din Aksarayi ise Bursa' da Pnarba ' ndaki ilehanesi ve evinin
yaknndaki frnnda ekmekilik yapmaya balar. Bu yzden Bursallar
arasnda Somuncu Baba diye anlr. Ebu Hamid ve Hac Bayram Ankara
Sava ncesi Hacca giderler. eyhinin lmnden sonra Ankara'ya gelen
Hac Bayram- Veli, 1 41 5 yl nda Ankara Kalesi karsnda bir tekke
oluturur. 1 42 1 ylndan sonra Sultan il. Murad' n daveti zerine bir sre
Edi me ' de kalr. Hac Bayram- Veli 'nin ilk halifeleri arasnda Akemsed
din Muhammed b. Hamza (l. 1 459) . Yazcolu Muhammed (l. 1 453) .
Yazcolu Ahmed Bican, Germiyan olu eyhi (l. 1 439) , Mol la Zeyrek
(l . 1 474) , Akbyk Meczub Sultan (l. 1 457) . Erefolu Rumi (l. 1 469)
gibi 1 5. yzyl Osmanl sahasnn ve Anadolu Trk beyliklerinin yetitir
dii nemli ahsiyetler vardr. 1 430 ylnda Ankara' da vefat etmitir.
EMR SULTAN:
1 368 ylnda Trkistan 'n Buhara ehrinde domutur. Babas devrin mu
tasavvflarndan Seyyid A l i Efendi ' dir. Emir Sultan ' n soyu Hz. Ali sla
lesinden Hz Hseyin'e dayanr. Soyunun bu erafeti yznden "Emir" ve
Buhara'da doduu iin "Emir Buhari" deni lmitir. Sufil i kte veli l i k ma
nevi rtbesini kazanmas ve ayn zamanda Sultan I. Bayezid e damat ol
mas sebebiyle " Emir Sultan" denilmektedir. Babasn 1 7- 1 8 yalarnda
kaybeden Emir Sultan. nce Mekke ' ye gitmi, sonrada o dnemde Orta
Dou' nun en byk kltrel merkezlerinden Bursa' ya gelmitir. Burs a ' da
iken Hac Bayram- Veli . Molla Fenari gibi ulema i le birl i kte olmutur.
1 429 ylnda Burs a ' da vefat etmitir98
MOLLA FENARi:
Osmanl Devleti ' nin ilk eyhlislam kabul edilen Molla Fenari de Bur
sa da kendi adyla anlan mahallede bir medrese ina ettirmiti. Tasavvu
fu eyh Hamidddin-i Aksarayi' den alan Mol la Fenari iki kez de Bursa
kads olmutu. Kendisinin 1 44 1 ' de Bursa'da ld zaman l O O ' den
fazla eseri ve 1 0.000 ciltlik b i r ktphanesi bulunuyordu. Dnemin me
rasndan olmayan Molla Fenarl ' ni n Kuds'te bir medrese ve mescit. Bur98 Hseyin A lgl, Bu:a 'da Medfun Osmanl Sultanlar ve Emir Sultan. istanhul. 1982;
Turyan Hasan. Hz. Emir Sultan Ve Zeyniler Haziresi. Prestij Matbaas. Bursa. 1995.

69

Osmanl 'da Devlet Felsefesi

s a ' da cami, bir mektep ve medrese vakfetmi olmas ve bu vakflar

iin Osmanl Sultan tarafndan arazi , ba, bahe, deirmen gibi emlakin
tahsisi dikkate deerdir.
EREFOGLU RUM:
iirlerinde Abdullah zniki adn kul l andndan znik'te domu olmas
muhtemeldir. 1 353 ylnda dnyaya geldii kaydedilmekle birl ikte onun
Emir Sultan ve Hac Bayram- Veli gibi nemli ahsiyetlerle mnasebeti
gz nnde tutulursa daha sonraki bir tarihte doduu dnlebilir.
Erefolu Rumi, Burs a ' da elebi Sultan Mehmed Medresesi ' ne de
vam etmitir. Baba Zakir' in , Seyyid Usl ' n, Abdullatif-i Kudsi ' nin,
Somuncu Baba ' nn ve Emir Sultan' n yaad Bursa'da bu insanlarn
dnyasna ilgi duymaya balad. Emir Sultan ' a bavurarak i dnyasnda
olup bitenleri anlatt:
N'olaym bir dervi olsam
Ho yrsem derviane
Terk eylesem kibr kini
Yz srsem iriene. 99

Emir Sultan kendisine bavuran bu gen insan Ankara' da Hac Bayram-

Vel i ' ye gnderdi. Hac B ayram ' n dergahnda yllarca sren gnl terbi
yesinden sonra Erefolu, ayn zamanda mridinin damad da oldu. "Bu
defa eyh olduunu sembolize eden alem ve seccade ile znik'e medrese
ilmi ve tekke irfann birletirmi bir mrit olarak dnd. " 1 00
B alca eserleri arasnda Divan , Mzekki 'n-i Nfus ve Tarikatndme
olan Erefolu Rumi 1 469 ylnda vefat etmitir.
Erefolu Rumi ' den Kendi ana Eletiri: Erefolu Rumi ' nin yaa
d dnem, Osmanl Devlet i ' nin parlak bir sreci o larak gzkmesine
ramen yazar, bu dzendeki ilikileri eletirerek yle der:
... zira zaman azd ve karndalarn dahi halleri dnd. Tuyan ve m
nafk oald ve meayih kalmad. Meayih ve meayih szne itibar
kalmad. Beyler zalim oldular ve kadlar rvethor oldular. lme uy
maz oldular ve ilmi kendi havalarna eker oldular. Ve mderrisler fil.
sk oldular. Tefsir ve hadis medreselerde okunmaz oldu. Fakihler ve
din ilmin bilir kiiler az kald. Vaizler dnya iin mescitlerde vaaz

99 Erefolu Rumi, Mzekki 'n-Niifus, haz. Abdul lah Uman. nsan Yaynlar, stanbul, 1 996. s .
1 6.
oo Mustafa Kara.

70

Erefolu Rumi,

Trkiye Diyanet Vakf Yayn, Ankara 1 995, s. 38.

Yusuf Ouzolu

edip aka cem ederler. limle beyler ve zabitler ve avam kapsnda

rabet bulamayan danimentler eyhlik tarikin tutup mdara ile halkn
dnyalklarn ellerinden suhfletle alr oldular. Ve meayihlarn halle
rine mnasip meayih azndan szlerin ezberleyip kendilerini halka
bir ehl-i hal olarak bildirip halk kendilerine mrid ve muhip ederler
ve balarna talip cem edenler arifler libasn giyip zikir meclisinde ha
mu olup riya ile ba salp halkn !evsin gzetirler. Dilerler kendileri
halk arasnda sylene. Diyeler "filan eyh asrmzn bi-nazir ferdidir",
ehl-i tasavvuf zannederler. Muradlar celb-i dnya, etraktan libaslar ve
nefiiyis armaanlar gele.1 0 1

o Kara. A.g.e

..

s.

72, 73.

71

"MERKEZ-EVRE" LKLER

XvI. YzYIL
SONLARINDA
SMANLI'DA KAZA
SINIRLARINI BELRLEYEN
TEMEL ETKENLER
Yasemin Beyazt*

GiR
Osmanl tarasndaki idari rgtlenme, Osmanl almalar ierisinde
nemli lde ilenmitir. Bu bilgiye gre tarada iki rgtlenme biimi
v ard. Birincisi askeri-idari rgtlenmedir ki eyalet, sancak. tmar nahiye
leri ve dirlik olmak zere bykten ke sralanan birimlerden oluur
du. Bu rgtlenmenin dnda tarada bir de idari ve adli bir birim ol arak
kadlklar mevcuttu. 1 ki organizasyon biiminin kesime noktasnda ise
sancak-eyalet merkezleriyle nahiyeler bulunmaktayd. Eyalet ve sancak
merkezleri en nemli yerleim b irimleri olmalar sebebiyle byk bir ka*

Dr. Yasemin Beyazt. Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.

almam esnasnda eletirel okumasyla makalenin hazrlanmasna katkda bulunan Do. Dr.
Mehmet Yaar Erta' a ok teekkr ederim.
1

Halil nalck.

Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1 600), ev. Ruen Sezer, YKY yay ..
Osmanl Devleti'nin lmixve Tekilat. TTK,
Ankara, 1988, s. 83-103; lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devleti'nde
Kad, Turhan Kitabevi, Ankara, 1994, s. 7-22.
stanbul. 2003, s. 121-122; i. Hakk Uzunarl,

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

za alann olutururlard. Nahiyeler ise bir kaza blgesi olabildikleri gibi

bir ka nahiye de kaza blgesini meydana getirirdi. rnein Ankara san
ca, alt kaza blgesinden ve dokuz nahiyeden,2 Bursa Sanca ise otuz
bir nahiyeden ve yirmi be kazadan olumutu. 3 Tarada kurulan adli ve
idari organizasyon, yerleim birimlerinin nemleri, nfuslar ve byk
lkleri gzetilerek belirlenmiti. zellikle bu belirlemede yerleimin n
fusu nemli etki sahibiydi. Nfusla orantl olarak kent ve kasaba merkez
leri kadlk merkezleri olarak tespit edilmi, bu kadlk merkezlerinin ev
resinde bulunan yerleim alanlar da (nahiyeler. kyler, mezralar) bu mer
kezlere balanmt. Bu sistemin dnda ise merkezinde nemli bir kasa
bann ya da kentin bulunmad tamamen krsal alanlardan oluan kad
l klar da mevcuttu. 4 Kazalar, doal o l arak nfus ve byklk bakmndan
birbirine eit deildi. Bu sebeple devlet, kadlklar kendi ierisinde dere
celendirmi , grev yapacak ilmiyye mensuplarna da benzer bir rtbe
sistemi uygulamt. Yaplan ilk derecelendirme nemli kent merkezleriy
le dier kaza blgelerini birbirinden ayrmak olmutu. Byk kent mer
kezleri "mevleviyyet" olarak nitelendirilmi ve bunlar Sahn, Sleymaniye
gibi medreselerde mderrislik yapan ulemann mderrislik sonras kadlk
kariyerini gerekletirdikleri grev alanlarn oluturmutu. Mekke, Me
dine, Bursa, Edime ve stanbul bunlarn en nde gelenleriydi. Devlet.
XVI. yzyldan sonra mevleviyet kategorisine giren kazalarn artyla
birlikte mevleviyetlerde de devn"ye, mahre, bildd- hamse ve harameyn
o l mak zere gruplandrma yapmt. 5 Mevleviyet stats altnda kalan ka
zalar ise kasaba kadlk/an (kaza kadlklar) olarak adlandrlmt. Ka
saba kadlklar isminden anlalaca zere nemli kent merkezlerinin d
nda kalan yerleim merkezleriydi. 6 Bu kadlklar da nfus ve byklk
bakmndan birbirine eit olmadklar iin kendi aralarnda ayrca derece
lendirilmilerdi. 7 Byklklerine gre kendi ierisinde dereceleri olan ka2

Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, TTK yay. . Ankara. 2006, s.28-29.
zer Ergen. XVI. Yzyln Sonlannda Bursa. TTK yay., Ankara 2006, s. 119.

4 Mustafa Akda, Trkiye 'nin ktisadi ve timai Tan'hi 2 (1453-1559), Cem Yaynevi, s. 59;

nalck. Osmanl mparatorluu Klasik a, s. 116; Ankara sancanda yer alan dokuz kadlk
blgesinden Ankara, ubuk, Aya ve Yabanabad'n kasaba merkezleri bulunmaktayd. Dier

be kadlk. kasaba merkezi bulunmayan kyler, mezralar ve Yrk cemaati yerleimleriyle

evrelenmi idi. Bu kadlklara yrk kadl da denilmekteydi. Hlya Ta. XVI/. Yzylda
Ankara. s. 34; Karaaa- Glhisar kazasnn da merkezinde bir ehir yoktu ve krsal alan
zerine kurulu bir kaza idi. Mehmet Yaar Erta. XV-XVI. Yzyllarda KaraaRa- Glh:rnr
(Acpayam) Kazas, Yeditepe yay., stanbul, 2007. s. 29.
5 Fahri Unan, "Mevleviyet". DA . C. 29, 467.
6 Tevkii Abdurrahman Paa, "Osmanl Kanunnameleri", Milli Tetebbu/ar Mecmuas, C. I. S.3,
stanbul. 1331. s. 541.

XVII. yzylda Rumeli kadlklar on iki dereceye ayrlmt. M. Kemal zergin. "Rumeli

Kadlklarnda 1078 Dzenlemesi".

76

. Hakk Uzunarl )a ArmaRan,

TTK. Ankara. 1988, s.

Yasemin Beyazt

dlklar, bir kadnn grev alan ierisinde kalan. idari ve adli ilemlerin
yrtld bir yetki alan olup Osmanl belgelerinde bu alana taht-
kaza ad verilirdi. Her bir kad da belirlenmi bu kaza alan ierisinde yet
ki sahib iydi ve kaza blgesi dnda ilem yapamazd. 8_ Kadlarn , dier
bir kaza alanna mdahaleleri ancak merkezden gnderilen bir emirle tef
ti durumlarnda gerekleebilse de9 yetki alanlarnn ihlal edildii de va
kiydi. o Bu ihlaller genellikle kadl arn kazanlarn artrma istekleri nden
kaynaklanyordu. nk kadlar grev yerlerinde maa usulyle alma
yp yaptklar hizmetlerden elde ettikleri mahsul-i kaza olarak adlandr
l an harlarla geimlerini salyorlard. 1 Bu sebeple kaza snrlar geni
lediinde kadnn geliri artar, tersi durumunda ise azalrd.
Yukarda zikredilen bilgiler Osmanl ' da mekan organizasyonu ve kaza
tekilatn neml i lde tasvir etmesine ramen tarada adli ve idari bi
rim olan kazalarn snrlarnn nasl belirlendii. bu belirlemede hangi et
kenlerin rol oynad, kaza snrlarnn hangi sebeplerle deieb ildii so
rular hala cevap beklemektedir. Mikro lekte kaza baznda yaplan a
lmalarda da kimi zaman sorularmza cevap aranm, yaanan deiim
lerin tespitine imkan verecek mnferit belgelere. verilere ulalmsa da.

253; XVIII. yzyln balarnda Anadolu kadlklar da on iki rtbeden olumaktayd. lsmail
Ernsal, '"Nuruosmaniye Ktphanesinde Bulunan Baz Kazasker Ruznameleri". stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, C.X-XI. 1981, s. 10: Tanzimat dnemi
balarnda ise kasaba kadlklar kendi ierisinde u rtbelere ayrlrd. Rumeli kaza kadlklar;
Sitte, la. Karibe-i la. Saniye. Salise, nebaht. Eri. elebi ve anat olmak zere dokuz rt
beden; Anadolu kaza kadlklar Sitte, Msla. Saniye. Salise. Rabia. Hamise. Sadise. Sabia.
Siimine ve Tasia olmak zere on rtbeden; Anadolu Kadaskerlii'nin yetki alam ierisindeki
Msr ise, Sine. Msla, Salise, Rabia, Hamise ve Sadise olmak zere alt rtbeden olumaktay
d. llber Ortayl. '"Kad". DA, C. 24, s. 70.
8 Halil nalck, '"Mahkeme". A. C.VII. stanbul, 1957, s. 149.
Ankara 'mn 1 Numaral eriyye Sicili, Haz. Halit Ongan. TTK. Ankara, 1958. s. 39
'0 12 Ocak 1592 tarihli belgeye gre, Yanbolu kazasna bal Saray nahiyesinden Esirl. Tr
kebolu. Yenice-i Balkan gibi kylerin ierisinde bulunduu toplam on kye slimye kads
ve naibleri hakszca mdahale etmilerdi. NOK, RKR, 5193/4, Vr. 23a; 14 Ekim 1581 tarihli
bir dier belgeye gre ise orlu ile Burgos kadlar arasnda yetki karmaas yaanmt. Kad
askerlie gnderilen arzda, orlu kazasna bal Msellemcik. Byk Muradlu ve Doanc 'nn
ierisinde bulunduu on iki kiiyn fetihlerinden sonra orlu kadlarnn tasarrufunda olduklar.
daha nceki vilayet katibi olan Mustafa tarafndan bu kylerin Burgos kazasna ilhak edilmek
istendii, ilhak gereklemedii halde kylerin Burgos kadlar tarafndan tasarruf edildii
belirtilmi. bunun zerine kyler tekrar orlu'ya balanmt. NOK. RKR. 519312. Vr.1 ia;
Yine Ankara'daki ukurcak kazas kads Yahya Efendi baka kadlar tarafndan yetki alanna
mdahale edildiinde "malsul-i kazama gadr iderler" demiti. Bunun zerine Ankara sancak
bei ve kads durumun aratrlmas ve nlenmesi hususunda grevlendirilnilerdi. Krehri
kadsnn yetki alanna mdahalede bulunulduu iin Konur kads da ayn ikayette bulunmu
tu. zer Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihilii.ne Katk XVI. Yzylda Ankara ve
Konya. Ankara Enstits Vakf Yay., Ankara, 1995, s. 82-83.
zer Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tanlilii.ne Katk, s. 83.

77

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

topyekun bilgi veren ariv kaytlar kullanlmamtr. Oysa kadasker

kalemlerinde tutulup kad ve mderrislerin atama kaytlarnn yer ald
ruzname defterleri sorduumuz sorulara cevap verme noktasnda nemli
veri kaynadrlar. XVI. yzyln sonlarnda yaanan kaza saysndaki
art politikas gerei defterlere bu trden pek ok kayt yansmtr. Bu
sebeple biz ruzname defterlerindeki ilgili kaytlar inceleyerek Osmanl
kaza snrlarn belirleyen temel etkenleri ortaya koymaya alacaz.
almamzda XVI. yzyln sonlarnda yaanan kaza saysndaki art
mekan ve zaman boyutunda incelemekten te, devletin ve reayann kaza
blgesi ya da yetki alanna dair hassasiyetlerini yakalamay, kaza snrla
rnn oluumunda ve deiiminde rol oynayan etkenleri ortaya koymay
hedefliyoruz.

X VI. YZYILIN SON EYRENDE KAZA

ORGANZASYONUNDA DEM VE ETKENLER
XVI. yzyln ikinci yars Osmanl Tarihi asndan deiim ve dn
mlerin grlmeye balad bir dnemdir. Nfus art, suhte ve celali
ayaklanmalar, uzun sren savalar, Amerikan gmnn Osmanl piya
sasna girii, tmar sisteminin zlmeye balamas ve bu etkenler sonucu
ortaya kan mali bunalm Osmanl Devleti'ni derinden sarsmt. 1 2 Dev
let ierisine dt bunalmdan kurtulmak, tarada otoritesini glen
dirmek ve tmar sistemindeki zlmenin etkisini hafifletmek iin bir di zi
nlem ald. Tarada byk kazalarn kltlerek yeni kadlk blgeleri
nin oluturulmas sreci de bu nlemlerin bir parasyd. Yaplan aratr
malar bu uygulamann temelinde siyasi otoritenin glendiri lmesinin
tesinde daha etkin bir mali sistem kurma endiesinin var olduunu gs
termitir.1 3 nk, yaanan bunalm tarada kazalar baznda toplanan
avarz ve cizye gelirlerini merkezi hazine asndan daha nemli hale ge
tirmi ve bu sre sonunda tarada kadnn rol de artmt. Kadnn rolz

Mehmet z. Osmanl 'da "zlme" ve Geleneki Yorumcular. Dergah Yay., 1997. s. 30-

47: Halil nalck. Devlet-i Aljye Osmanl imparatorluu zerine Aratrmalar-!. Bankas

Yay.. stanbul, 2009, s. 191-197.

13 Oktay zel. Changes in Settlement Patterns, Populaton and Socetv n Rural Anatola: A
Case Study of Amasya (1576-1642), Unpublished Ph.D Disscrtation, University of Mancester.
Department of Middle Eastem Studies, July 1993. s. 58-60; Ali Akcl, "Tokat rneinde
XVII.Yzyln lk Yarsnda Osmanl Sosyal Yapsndaki Buhran", Trkler, C. 10, s. 348-349;
Turan Gke, "XVI. Yzyl Sonlar ve XVII. Yzyl Balarnda Osmanl dari Taksimatnda
Grlen Kaza Saysndaki Arta Dair Baz Tespitler". Doumunun 65. Ylnda Prof Dr. Tun
cer Baykara 'ya Armaan, Derleyen Mehmet Akif Erdodu, IQ Kltr Sanat yay., s. 237-266;
Suraiya Faroqhi. " Political Activity Among Ottoman Taxpayers and Thc Problem of Sultanic
Legitimation (1570-1650)", Journal of the Economic and Social History of the Orient,
v.xxxv. 1992. s. 23.

78

Yasemin Beyazt

nn artna paralel olarak merkezden uzak nahiyelerin kazaya dnt

rlmesiyle, merkezin gc ve denetimi tarada daha da kuvvetli hale geti
rilmiti.
Tarada yaanan bunalm ve devletin kaza baznda ald tedbirler
gerekten byk oranda mali kayglarla m alnmt ? Yoksa bu uygula
mada baka faktrler de etkili miydi? Bu sorularn cevaplarn kadasker
ruznameleri ndeki ilgili kaytlar inceleyerek verebileceimizi dnmek
teyiz. nk, tarada kaza saysnn artrlma srecinde yaananlar kad
asker ruzname defterlerine dorudan yansmtr. XVI. yzylda kaza s
nrlarnn deiimine dair istekler arz ya da mahzar olarak ilgili kad
askerlie gelirdi . Devlet kurduu rgtlenme ierisinde reayann ihtiya
larn karlamay. onlara adalet gtrmeyi, orada istihdam ettii persone
lini memnun etmeyi ve taradaki tm rgtn ahenkli iletme hedefini
gtt iin taradan gelen bildirimler hususunda zenliydi. Bylece ta
rada reayadan, ayandan ve askerilerden gelen istekler nemle dikkate al
nrd. Bu istekler atamalara ilaveten kadasker tarafndan padiaha arz
edilir. verilen karar taraflara bildirilir ve kararn sureti ruzname defterle
rine kaydedilirdi. Tarada kaza organizasyonunda deiim dneminde
taradan merkeze gnderilen arzlarda younluk tespit edilmektedir. Dev
letin yeni kadlklar oluturma politikas erevesinde reaya, ayan ve ka
dlar yaplan uygulamalardan bir takm rahatszlk hissetmi ve merkeze
youn biimde arz gnderiminde bulunmul ardr. Merkez de bu arzlar
dikkate alarak deiiklikler yapmtr. Ruzname defterlerinde yer alan
kaytlar nitelik bakmndan incelendiinde tmnn kabul grp karara
balanan arz lar olduu dikkati eker. Taradan gelip kabul grmeyen is
tekler ise yrrle girmedii iin defterlere kaydedilmemitir. Bu sebep
le ruzname defterlerindeki kaytlar bize kaza snrlarnn belirlenmesinde
devletin hassasiyetlerini aka gzler nne sererken, reddedilen istekle
ri ve bu isteklerin oluumuna tesir eden faktrleri anlamamz ynnde ise
yetersiz kalmaktadr. Bir dier husus ise taradan gelip kabul gren ve
yrrle giren kararlarn uygulanmasndan sonra karmza kan tatlo
dur. Verilen karardan rahatsz olup zarar gren kiiler de merkeze istekle
rini bildirmiler, nceki arzlarda zikredilen durumdan rahatszlk l arn
ifade ederek durumun dzeltilmesini istemilerdir. Bu istekler de arz
edilmi ve kabul grmtr. Bylece ayn konuya ilikin fark l kararlar.
birbirini izleyen srelerdeki kaytlarda grmek mmkndr. Bu durum
bize, tarada yaplan uygulamalarda blgeden gelen isteklerin belirleyici
rolnn bulunduunu ve devletin de byk lde bu istekler dorultu
sunda hareket ettiini gstermektedir.

79

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

Ruzname defterlerinde, Anadol u ya da Rumeli olmak zere tm ka

zalarn snr deiikliklerine dair bilgiler toplu yer almaktadr ve defter
lerde yer alan bu kaytlar atama kararlarnn ierisine dalm durumda
dr. Ruzname defterleri baznda XVI. yzyldan gnmze sadece Ru
meli Kadaskerlii defterleri kalabilmitir. Bunlar ierisinde 1 581-1592
tarihlerini ieren kullanlabilir be defter bulunmaktadr ve defterler kaza
snrlarna dair ok sayda kayt barndrmaktadr. Gnmze ulaamama
lar nedeniyle erken tarihli ruznamelerin kaza snrlarna dair ayn yo
unl ukta veri ierip iermediini inceleyemesek de ayn younluu ta
mayacaklarn sylemek g deildir. Defterlerde yer alan aratrma ko
numuzla ilgili kaytlarn okluu tarada yaanan deiimle bire bir r
tmektedir. Kaza snrlarndaki deiim ruzname defterlerinde "ifraz"
ve "ilhak" kelimeleriyle tanmlanmtr. Bir btnden para ayrlmas
anlamndaki ifraz gerekletiinde kazaya bal bir ya da bir ksm yerle
im birimi kazadan ayrlr, mevcut kaza alan daralrd. Ayrlan blgeler
ya baka bir kazaya balanr ya da yeni bir kaza blgesi olutururdu. 14
Belgelerin diliyle "mstakil kaza" haline dnrlerdi. Katma, ilave etme
anl amndaki "ilhak" durumunda ise bir grup ky, bir ya da birka nahiye
dier bir kaza blgesine dahil edilirdi. Bylece dahil olunan kaza hkm
blgesi genilerdi. Yeni oluturulmu mstakil bir kaza yaknnda bulu
nulan bir dier kazaya da balanabilirdi. Ruzname defterlerindeki verile
ri iki gruba ayrmak mmkndr. Birincisi kaza snrlarndaki deiiklik
lerdir. Bu belgelerde ky ya da nahiyelerin bal olduklar kazalar eitli
nedenlerle deimektedir. kinci grup belgede ise yine baz nedenlerle
yeni kaza blgeleri oluturulmutur.
Bunalm dneminde yaanan deiim sreci, Osman l Devleti 'nin ta
radaki kaza organizayonuna dair nemli ipular vermektedir. Kaza snr
larnn belirlen mesinde ve yeni kazalarn teekklnde devletin gtt
politikalar, hedefler ve hassasiyetler ise ancak bu deiim dneminin ir
delenmesiyle ortaya kabilir. Bu amala aada, taradan gelen istekler
de belirtilen nedenler erevesinde kaza snrlarndaki deiim ve msta
kil kaza oluumunda etkili olan faktrleri inceleyeceiz.

14 6 Eyll 1581 tarihli belgeye gre Ohri'den Resne nahiyesi, Grice'den Kurutla Pirespe
alnarak en kk statde bir kaza blgesi oluturulmutu. NOK. RKR. 5193/2. Vr. 13b-14a;
Trapolie ve Arhoz kazalar arasnda kalan on iki kyn nce ad geen kadlklardan birine
sonra da dierine balandklar, bu sebeple reayann er'i ilerinde skntya dt belirtilmi
ve bu kylerin mstakil kadlk olmas istenmiti (15 Mart 1592) NOK, RKR, 5193/4, Vr. 30b.

80

Yasemin Beyazt

REAy ANIN KADIYA ULAILABLRL

Osmanl Devleti, varl n adalet dairesiyle zdeletirmi, reayaya adalet
gtrmeyi ana prensip olarak benimsemiti. Bu amacndan uzaklat
durumlarda devletin varl tehlikeye girerdi ve tarada kurduu adli,
idari bir birim olan kaza da bu hedef dorultusunda ekillendirilmeliydi.
Ruzname defterlerindeki ifraz ve ilhak kaytlar incelendiinde, kaza
oluumunda ve snr deiiklerinde etkili olan en nemli faktrn ''reaya
nn kadya ulalabilirliini salamak olduu" tespit edilmitir. Reaya ka
dya ulaabildii noktada merkezle irtibat salayabiliyor ve evrenin mer
keze eklemlenme sreci balyordu. Bylece kaza merkezleri, evrelerin
de bulunan yerleim biriml erinin devletle olan irtibat noktas oluyordu.
Kadnn arz yetkisi ve gerektiinde reayann Divan- Hmayun a arz
gnderebilme arac olmas da kaza merkezinin bu konumunu ne kar
yordu. Ayrca, tarada kad eriatn temsilcisi ve haklatrma mercii idi.
Kadya ulamn engellendii ya da zorlatrld bir durumda devlet
"adalet" salama prensibini terk etmi olurdu ve adalet dairesi ihlfl edi
s
lirdi. Bu sebeple kaza merkezi reayann kolaylkla ulaabilme mesafe
1
sinde olmal yd 6 ve yeni kurulan yerleim birimlerinin tabi olacaklar

kazalar da uzakl k nispetine gre tespit edilmekteydi. 7 Mesafenin uzak

olmas halinde kadya mracaat kolaylatrma asndan yeni kaza blge
s
leri oluturulurdu. Mesafe unsuru nedeniyle yaplan deiimler kazalars

Halil inalck, "ikayet Hakk: Arz-i Hal ve Arz-i Mahzarlar". Osmanl 'da Devlet, Hukuk.

Adalet. Eren Yay.. stanbul, 2000. s. 49.

6 23 Eyll 1581 tarihli belgeye gre, Krkkiniseye tabiyken Babaeski'ye balanan Ulufeciler
kyyle Havass- Mahmud Paa'ya ilhak olunan Kopon kynn halk kadaskerlie gelerek

"karye/erimiz feth-i hakaniden ber Krkkinise 'ye tabi' olduundan ma 'ada gayette karib ve
hala mlhak olunan mahallere ba 'i'd olup Krkkiniseye ilhak olmaz ise ziyade h ay/ olur deyu

"

talepte bulunmulard. NOK, RKR. 5193/2, Vr. 15a-b. Yine. Kotar kazasna balyken Novasel
kazasna ilhak olunan Maverannehr Krka, Kotar kazasnn yaknndayd ve Novasel'e uzakl
nedeniyle reaya kadla bavuruda sknt ekmilerdi (12 Kasm 1581) NOK. RKR.
5193/2, Vr. 20b.
17 25 Austos 1581 tarihli belgeye gre, Sultan Selim Han'n Ayasofya yaknlarndaki trbeleri
vakfndan Herazgradla Tmova arasnda Donuzpnar ad verilen mevkide padiahn emriyle bir
ky kurulmutu. evresinde bulunan birka kyle birlikte bu blgenin Tmova'ya yakn oldu
u. buraya balanmasnn vakfa ve reayaya faydal olaca mtevelli Murad'n arznda belir
tilmiti. NOK. RKR. 5193/2, Vr. 13a.
18 Rahovie kazasna bal Valpova nahiyesiyle ilgili "mesafe-i ba 'fde olup mesalih-i mslimin

mua 'ttal kalp kddi-y asile mracaat etmek mmkn olmayup mstakil kadlk olmak her
vechle evla" olduuna dair blgenin ayanndan mahzar gelmi ve Valpova mstakil kadlk ya
plmt (27 ubat 1582) MA. RKR. 179/2. s. 10; Yine. Karitene kazasna tabi Fenar nahiyesi

"mesife-i ba 'ide olup mesilihi mslimin muattal kalup kddi-y asile mracaat itmek mmkn
olmayup ve evvelden mstakil kadlk ola gelp yine mstakil kadlk olmak her vechle evld
olduff,una a yin- viliyetten mahzar" gelmesi zerine mstakil kaza haline getirilmiti (3 Nisan
1582) MA. RKR, 179/2,

s.

16.

81

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

dan elde edilen gelire yansd ve kazann statsn etkiledii iin yerle
imler kazalar arasnda adeta dei toku da edilebil irlerdi. 19
Yerleim alanlarnn kadlk merkezinin uzanda bulunmas reayann
kadya ulaabilirliini zayflatrken, kadnn da blgedeki denetimini g
letirmekteydi. 30 Haziran 1582 tarihli belgeye gre, Tuzla kazasna ta
biyken Tekfurgl'ne balanan Mankalya nahiyesi ayanndan mahzar
gelmiti. Mahzarda ayan, Mankalya' nn Tuzla'ya yakn olduunu, Tek
furgl'ne bal iken kadya bavuruda sknt ektiklerini, ilemlerinin
geciktiini ve blgedeki dier baz grevlilerin zulmne uradklarn
ifade etmilerdi. 20 Burada zikredilen zulm yapan grevl ilerin mera ol
ma olasl varsa da, kadlarn kendilerine yardmc olarak grevlendir
dikleri naiblerin olmas da mmkndr. nk belgede "kad-y asile"
bavuramadklar belirtilmitir. Bu veri bize blgede naibin bulunduunu
dndrmektedir. Konuyla ilgili bir dier belge 12 Kasm 1581 tarihli
dir. Lofa kazasnda padiah hassna dahil on ky Pilevne kazasna yakn
Lofa'ya uzak mesafedeydiler. Cizye ve anam vergisini tahsil eden g
revliler gelip zulm ettiklerinde Lofa kadsna giderek ikayetlerini bildi
rememilerdi. Bu sebeple kyler, Pilevne kazasna balanmak istemiler.
d . 21
XVI. yzyldaki ulam insan ve hayvan gcne dayanyor, adli ve
idari birimler de bu unsurlar gzetilerek kuruluyordu. fraz ve i lhak kayt
larnda mesafeyle i lgili kaytlarn nemli lde fazlal konunun ne
mini gstermektedir. Kazaya ulaabilme mesafesiyle ilgi li olarak u belge
bize fikir vermektedi r. 28 Nisan 1581 'de daha nce Erel i kads olan
Mevlana Muslihiddin ile Sultan Sleyman mareti Mtevellisi kadas
kerlie arz gndererek, oksekbanlu kynn orlu' dan alnp Erel i ' ye
balanmasn istemilerdir. Arzda, kyn stanbul ' daki Sultan Sleyman
Han i mareti vakfndan olduu, orlu'ya bir gnlk mesafede bulunduu,
kadl a bavuruda sknt ekildii ve halkn da yaknlarnda bulunan

9 Sigetvar kazasnda bulunan eke ve Berzence palankalar, etrafnda bulunan kylerle birlik
te Sigetvar'a uzak bulunmalar, yollarnn ou zaman ulama elverili olmamas. reayann i
lerinin gecikmesi sebebiyle Grozgal'e ilhak olmak istemilerdi. Grozgal'e tabi Martince nahi
yesi ise palankalara bedel olarak Sigetvar'a balanmt (12 Temmuz 1581) NOK. RKR,
5193/2, Vr. 8b; vraca'ya tabi Sofular ky Cibre kazasna, Cibre'ye tabi Raykova ky vra
ca'ya yakn olmas nedeniyle birbirine bedel olarak deitirilmilerdi (17 Eyll 1591) NOK,
RKR, 5193/4, Vr. 14b.
20
Ayan, . . . kaza-y tuzlaya akreb olup ve kaz<i-y tekfurgl mesafe-i ba 'ide olup kadi-y asile
"

mracaat etmekde ziyade elem ve ta 'ab olman ekser mesalihimiz mua 'ttal olduundan gayri
zulm taifesi bizi rencide itmekden hali olmayup lakin nahiye-i mezbiire ger kaza-y tuzlaya "
ilhak olmak istemilerdi. MA, RKR, 179/2, s. 48.
z NOK. RKR. 5193/2, Vr. 20a.

82

Yasemin Beyazt

22
Ereli ' ye balanmak istedikleri belirtilmiti. Bu belge bizlere nemli
ipular sunmaktadr. Zikredilen bir gnlk mesafe kaza blgesine ula
labilirlik konusu hakknda nemlidir. Belgeye gre, oksekbanlu kyn
den orlu'nun bir gnlk mesafede olmas kadya ulalabilirlik asn
dan engeldir. orlu'ya ulamn sadece bir gn almas yaplacak ilemi
ikinci gne sarktr. Organizasyonun amac bir gn ierisinde kadya ula
m ve ilemin gereklemesini salamaktr. Ankara sanca rneinde
de durum byledir. Sancakta kazalar oluturulurken gnn aydnlk ks
mnda katedilebilecek mesafeler gz nnde bulundurulmutu. At hzyla,
Ankara i le Aya aras dokuz, Ankara ubuk aras ise alt saatti.23 ubuk,
kaza halinde teki latlandrlmasayd, ubuk ahalisi Ankara kadsna ba
vurabilmek iin alt saat gidecek ilemini gerekletirecek ve alt saatte
de geri dnecekti. Bu sre ise gnn aydnlk ksmn aacakt. Bursa
rneinde ise Bursa kazasnn etrafndaki evre kazalar incelediimizde
Bursa ile uzaklklarnn be, alt, sekiz saat olduklar dikkat ekmektedir.
Bursa 'ya be saatlik mesafede bulunan Mudanya, alt saat mesafede bu
lunan Gemlik, sekiz saat mesafede bulunan negl ve Yeniehir, dokuz
2
saat olan Atronos ayr kaza blgesi oluturmulard. 4 Verilen saat rnek
leri incelendiinde sz konusu yerleimler ayr birer kadlk blgesi ola
rak tekilatlanmasayd kazaya gidi geli sresi gnn aydnlk blmn
aabilirdi. Ulamda hayvan gcne bavurmayanlar iin ise bu sre daha
da uzayacakt . Bu nedenle temel hedef gnn aydnlk ksmnda kadya
bavurunun gereklemesini salamakt.
Kadya bavuruyu uzakln yansra corafi bir takm engeller de n
leyebilirdi . 1 8 Mays 1 582 tarihli belgeye gre, orlu kazasna tabi olan
mtanlu ky sakinleri Burgos'a balanmak istemilerdi . Gereke olarak
kylerinin Burgos'a yaknln ve orlu'yl a aralarndaki nehrin bykl
n gstermilerdi . 25 Ayn durum Piremedi kazasna bal Karater ky
iin de sz konusu idi. Ky sakinleri Piremedi 'ye uzaklklarnn yan sra,
aralarnda bulunan nehir nedeniyle kadya bavurmakta zorluk ektikle
rini , Tepedelen 'e balanmak istediklerini belirtmilerdi ( 1 5 Mart 1 592) .26
Verilen rnekler corafi yapnn kaza snrlarna etkisini aka gster
mektedir. Zikredilen belgelerdeki bu veriler tarada kaza organizas22

NOK. RKR. 5193/2, Vr. 2a.

Ta, XV/l. Yzylda Ankara, s. 30
.
zer Ergen, XVI. Yuzyl Sonlarnda Bursa, s. 120, 336.
25 MA. RKR, 1 7912. s. 23.
26
NOK. RKR. 5193/4, Vr. 30b: 5 Austos 1591 tarihli bir dier belgeye gre de, Serfice kaza
syla Sargl nahiyesi arasnda byk bir nehir bulunmakta, nehrin tamas halinde er'i iler
yrtlememekeydi. Bu sebeple Sargl ifraz olunarak mstakil kadlk olmutu. NOK, RKR,
519314. Vr. 7a.
23 Hlya
24 ..

83

Osmanl 'da Kaza Snrlarm Belirleyen Temel Etkenler

yonunda gzetilen en nemli unsurun reayann kadya bavurusunu ko

laylatrma amacn tadn gstermektedir. Bu ama, devletin tm rea
yaya adalet gtrme prensibiyle de bire bir rtmektedir.

SosYO-EKONOMiK NEDENLER
Tarada kazann adli bir birim olmasnn yansra iktisadi bir nite zelli
i de tamas, kaza snrlarnn oluumunda ve deiiminde ekonomik
faktrlerin etkisini kanlmaz klmaktayd. Osmanl iktisadi dncesinin
temelinde provizyonizm olarak adlandrlan iaeci politika vard. aeci
l ik, reayann ihtiyalarn karlayacak mal ve hizmet arznn mmkn
olan en yksek dzeyde salanmasn ve bu akn srdrlmesini hedef
edinmiti. Bu politikann dnce temelinde ise hkmdarn reayay "ve
dayi -i Halik-i kibriya" yani yaratcnn emaneti olarak grmesi bulun
maktayd. Zikredilen dnce ayn zamanda Osmanl ynetim anlaynn
da esasn oluturmaktayd. Bu esasa gre Osmanl padiah slam huku
ku erevesinde yetkilerini Allah' tan alrd ve reaya zerindeki egemen
l iini iyi bir ynetim gerekletirerek srdrebilirdi.2 7 Hkmdar reayay
koruyup gzetecek, ihtiyalarm karlama noktasnda da imkanlarn
seferber edecekti.
Zikredilen iaeci politikaya gre kaza merkezi, ncelikle evresinde
yer alan krsal blgenin ihtiyalarn karlamal, kazann ihtiyalar kar
lanmadan retim kaza dna karlmamalyd. Krsaldan zirai rnleri
nin satn alnmasn, ilenip satlmasn kaza esnaf gerekletirmektey
di.28 Bu nedenle kaza merkezi kaza krsalndaki retime, kaza merkezin
deki esnaf da krsaln tketimine ihtiya duymaktayd. Yrtlen bu poli
tika kazalarn snrlarn doal olarak etkilemekteydi. Konuyla ilgili ola
rak Gll Kesriye kazasna dair 21 ubat 1582 tarihli belge gzel bir
rnek oluturur. Gll Kesriye 'ye bal Kurete nahiyesinin Pirespe ka
zas snrlarna dahil edilmesiyle, Gll Kesriye kazas ihtiyalarn kar
lama konusunda skntya dmt. Gll Kesriye, ada ve talk bir yer
olduu iin, belgenin diliyle zengini ve fakiri Kurete nahiyesinin zahire
sine muhta idi. Ortaya kan zahire darln gidermek iin Kurete tek
rar Gll Kesriye ' ye balanmt.29 Yaanan deiim srecinde Kurete
nahiyesi Pirespe kazasna balanm ancak bu uygulama Gll Kesri
ye 'nin iktisadi btnln bozmu ve iaeci politikaya zarar vermiti.

27

zer Ergen, "Osmanl Ariv Belgelerinin Toplum Tarihi in Kullanlabilirlii zerine".

ok Uluslu Karlatrmal Ariv Aratrmalan Projesi 2006 Yl Blteni, Tokyo. 2007. s. 123
28 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluu 'nda Devlet ve Ekonomi, tken yay., stanbul. 2000,
s. 61.
29 MA, RKR. 179/2, s. 9.

84

Yaemin Beyazt

Kaza baznda ihtiyalar giderildikten sonra provizyonist iktisadi d

ncenin ileri safhadaki amac kazalardaki retim fazlalaryla byk
kentleri doyurmakt. Bunlarn banda ise stanbul gelmekte, stanbul ' un
yansra Manisa gibi nfusu fazla olan kentlerde de hububat ve et darl
na dlebilmekteydi.30 Bu problem dier nlemlerin yansra kaza snr
larnda dei iklik yaplarak da zmlenmeye allrd. stanbul ' un
iaesi evrede bulunan dier kazalardan salanrd. Bu adan zellikle
zahire ihtiyac noktasnda Rodoscuk nemliydi ve Rodoscuk kazasnn
snrlar ilhaklarla geniletilmeye allmt. ehirky kazasndan Urak
deresi, Malkara kazasndan Tekye Ky ve Tatarlar, neck 'en Hamidi,
Hayrabolu 'dan erky, Sret ve Hzrolu kyleri Rodoscuk kazasna
balanmlard ( 1 1 ubat 1 592) .31 Rodoscuk 'un stanbul i aesinin temi
ninde nemli bir merkez olmas bu ilhak olaynn sebebini oluturmu.
Rodoscuk kazasnn snrlarnn genilemesiyle bu kylerdeki hububatn
aktarm Rodoscuk liman vastasyla salanmt. nk Trakya ovalar
nn hububat Rodoscuk liman araclyla stanbul' a ulatrlmaktayd. 32
Kentlerin iaesiyle ilgili bir dier husus ise stanbul 'un ihtiyalarnn
karlanmas noktasnda nemli olan celepkelik sistemiyle ilgilidir:33
Hayrabolu kads Mevlana Abdlgani kazasna balyken baka bir kaza
ya ilhak olan Mestanlar ve Pravie kylerinin tekrar kazasna ilhakn
istemitir. lhak isteinin oluumunda kazada yaanan koyun tedarikinde
ki glk etkilidir. Mestanlar ve Pravie kylerinde celebkelerin yayor
olmas, kylerin Hayrabolu snrlar dnda kalmasyla da celebkelerden
istifade edilememesi kazann iktisadi btnlne sarsc etki yapm.
3
koyun temininde sknt yaanmasna neden olmutu (27 Nisan 1 583). 4
Hayrabolu' nun iktisadi btnln yeniden salamak iin ise kaza snr
larnda deiiklik yaplmt.
aeci iktisadi politika asndan kaza merkezlerinde kurulan pazarlar
da nemli birer arat ve ehir ve kasaba tanmnda yer alan "bazar durur,
cum 'a k/nur" eklindeki ifadeler bu iktisadi btnln nemli bir gs
tergesiydi.35 Reaya geimini temin etmek iin rnn pazara gtrr,
30 Feridun M. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, TTK. Ankara, 1989, s. 82-86.
31 NOK. RKR. 5193/4, Vr. 16a.
32 Halil nalck, Osmanl mparatorluu 'nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1300-1600, C 1, Eren
ay , istanhu. 200. s 228:
r
:
.
_ sstemyle
3 Celebkelk
lgl baknz. Antony Warren Greenwodd. /stanbul s Meal Prov
sioning: A Sudy of the Celepkean System, Unpublished Ph.D Dissertation, The University of
Chicago, 1988. s. 62-67; Suraiya Faroqhi, Osmanl'da Kent ve Kentliler, s. 271.
34 MA. RKR. 179/2, s. 119.
35 zer Ergen. "Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar", Osmanl.
C. 4, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s. 32.
.

85

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

burada rn nakde evirir ya da dier rnlerle dei toku yapard. 36

Reaya ayn zamanda vergi dedii sipahisinin rn de ambara ya da
bir gnlk yoldan uzak olmayan pazara tamak zorundayd. 37 Baz ky
pazarlar vardysa da genellikle kaza merkezlerindeki pazarlar sipahilerce
tercih edilmekteydi. Bu noktada ky pazarlarnn gz ard edilmeye al
ld dikkati ekmektedir. Pazarlardan geimini salayan baz grevliler
de bu eilimi glendirmekteydiler.38 Ankara yaknlarndaki bir kyde bu
yzden tmar sahibiyle kyller arasnda anlamazlk olmutu. Kyller
yaknlarndaki bir ky pazarna rn tamak isterlerken sipahi paynn
kaza merkezine tanmas konusunda diretmiti. Ankara kads da esasen
kaza merkezine gelen tahlla ilgilendii iin kyller sipahi hakknda
atklar davay kaybetmilerdi. 39 Yine, 1 580 ylnda Avlonya ve Tepe
delen kazalar dahilinde bulunan Veziriazam Sinan Paa haslar reayas ,
mahsullerini Avlonya' ya tamak istememiler bunun zerine Veziriazam
da durumu Diviin' a ikayet etmiti. Divan da iin soruturulmasn, eer
A vlonya en yakn kasaba ise reayann bu hususta zorlanmas kararna
varmt.40 Yukarda belirtilen rnekler iaeci politika iin pazarlarn
nemli birer ara olduunu gstermektedir. Bu noktada pazar olgusu kaza
snrlarnn belirlenmesi asndan da vazgeilmez bir faktrd. Belgeler
de "akreb pazar"n (en yakn pazar) bulunduu yere balanma istei
azmsanmayacak ldedir. Reaya, bal bulunduklar kazayla kendileri
ne en yakn pazarn uyumamas durumunda statlerinin deimesi iin
merkeze arz gndermilerdir. 25 Austos 1 58 1 tarihli belge bu konu iin
gzel bir rnek oluturmaktadr. Burgos kadlna bal Msellem, Sret,
Y arayusan, Doanc, Gnderl, Kpkl, atma; neck kazasna bal
Samedl, Kk Kll, Fukara Olu; Hayrabolu'ya bal Sar smail;
orlu kazasna bal on iki ky akreb pazarlar Rodoscuk'ta bulunduu
iin bu kazaya balanmak istemilerdi.41 stekleri gereklemi ve zikre36

Karen Barkey. Ekiyalar ve Devlet Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, Tarih Vakf Yurt

ray., stanbul, 1999, s. 138-139.

7

Halil nalck, Osmanl mparatorluu Klasik a(JJ00-1600), s. 116.

Suraiya Faroqhi, "XVI.Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan
Pazarlar (el, Hamid, Karahisar- Sahib. Ktahya, Aydn ve Mentee", ev. Melek Eilmez.
ODT Gelime Dergisi Trkiye ktisar Tarihi zerine Aratrmalar, 1978, s. 47.
39 Suraiya Faroqhi, Osmanl 'da Kent ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yay.. stanbul. 1994, s. 6970, 235; Suraiya Faroqhi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla,
Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1998, s.62; Dna Rzk Khoury, Osmanl mparatorluu 'nda
Devlet ve Tara Toplumu Musul 1540-1834, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 1999. s. 31.
40 Ltfi Ger, XVJ-XVll Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububat
tan Alnan Vergiler. Sermet Matbaas, stanbul, 1964, s. 57.
4
Bu hususta u rnekler de verilebilir: Lofa kazasndaki Havass- Hmayun kylerinden
Paranova, Yerka. Zilkova, slatina, Katonih, Trmine, Kalanik, Lepopoli. Pirilan ve Puradim
kyleri Pilevne kazasna yakn Lofa'ya uzak mesafede olmalarna ramen Lofa kazas snr38

86

Yasemin Beyazt

dilen tm kyler Rodoscuk' a balanmlard. Zikredilen bilgiler, kaza

snrlarnn deiiminde ve oluumunda iaeci42 politikann etkisini aka
gzler nne serer. Kazann ayn zamanda iktisadi bir nite olmas bu
etkilenmeyi kanlmaz klmtr.

MAL NEDENLER
Tara tekilatnda kaza, adli ve iktisadi bir nite olmasnn yansra mali
bir nite zellii de tayordu. Kadlarn mali grevlerinin azmsanmaya
cak lde olmas,43 XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren devletin ie
risine girmi olduu buhran dneminde kadnn mali organizasyonundaki
rolnn artmas,44 kaza snrlarn mali dzenlemelerden daha etkilenir bir
hale getirdi. Bu srete mstakil kazalarn oluumunda mali kayglar
nemli bir etken oluturmutu.
Osmanl Devleti ' nin varln srdrebilmesi iin vergilerin zamann
da ve miktarnca toplanabilmesi ok nemliydi ve bu hususta pek ok
tedbir alnmaktayd. Devleti gelir kaybna drebi lecek uygulamalardan
vazgeilir, vergilerin daha kolay toplanmas noktasnda tm imkanlar se
ferber edilirdi. Vergi tahsildarlarnn (emin) kadyla ibirlii halinde g
revini yrtebilmeleri, yaplan ilemlerin sicile ilenmesinin gerekmesi
ve kadnn mali konulardaki denetleyici rol45 mali uygulamalarn kaza
merkezli olmas zorunluluunu ortaya karyordu. Krsalda yrtlen
ilemler iin ise kaza merkezi ve krsal arasnda canl bir iletiim a
gerekiyordu. Krsal, kaza merkezinden uzaklatka merkezin deneti m
gc krsalda zayflam. vergi toplama grevi d e zorluklarla yrtle
bilmitir. Bu nedenlerle eminlerin grevlerini hakkyla yerine getirmesi
!ar ierisinde bulunmaktaydlar. Doal olarak bu kylerin pazarlar Pilevne'deydi ve tm ih
tiyalarn buradan gidermekteydiler. Bu sebeple kyler Pilevne kazasna ilhak olunmak iste
milerdi. NOK, RKR, 5193/2, Vr. 20a.; orlu kazasna bal mtanlu ky orlu'yla aralarnda
nehrin bulunmasnn dnda pazarlarn Burgos'da grmeleri ve tm ilerini burada halletmele
ri nedeniyle Burgos'a ilhak olunmulard (18 Mays 1582) MA, RKR. 179/2, s. 23; psala kaza
sna tabi Gebleke nahiyesi de dier etkenlerin yansra Cuma pazarlarn nz'de grmeleri
nedeniyle nz'e balanmak istemilerdi (25 Austos 1581) NOK, RKR. 5193/2, Vr. 13a.
42 Provizyonist iktisadi politika XVII. ve XVIII. yzyllarda esneyecektir. Hububat ticareti
XVIII. yzyldan nce kaak balayacak sonra devletin tanmasyla sancak ve kaza snrlar ie
risinde akreb pazarda satlan bir rn olmaktan kp uzak mesafeli ticaretin konusu olacaktr.
zer Ergen, "XVIII. Yzylda Osmanl Anadolusu'nda Tarm retiminde Yeni Boyutlar:
Muzara'a ve Muraba'a Szlemeleri", Kebike, s. 23, 2007. s. 135.
43 Kadlarn mali grevleri iin bkz. Tayyib Gkbilgin, "XVI. Asrda Mukataa ve iltizam le
rinde Kadlk Mesesesinin Rol", IV. TTK Bildirileri, 1952, s. 433-444; Feda amil Ark;
"Osmanllar'da Kadlk Messesi", OTAM, S. 8. 1997, s. 44-45.
44 Turan Gke, "XVI.Yzyln Sonlar . . .", s. 261-263; Lnda T.Darlng, Revenue-Raising and
Legitimacy Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660,
Brill. l 996, s. 119-136.
45 Gkbilgin, "XVI. Asrda Mukataa ... ", s. 436-440.

87

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

iin merkeze uzak kyler daha yakn olduklar kaza blgelerine dahil
edilmilerdir. 46
Tmar sistemi de mali uygulamalarn bir parasyd. Kaza ierisindeki
yerleim alanlarnn farkl sipahilerin tasarruf alanlar, serbest tmar bl
geleri ya da vakf kyleri olabilmesi ise kimi zaman organizasyonunun
yrtlmesi noktasnda skntlara sebebiyet vermekte, kaza snrlar ba
lamnda da baz skntlar oluturmaktayd. Vergi geliri vakfa ait olan va
kf kyleri bu duruma rnek tekil eder. 4 Mays 1 58 1 tarihli bir belgeye
gre, stanbul Sultan Selim trbeleri vakfna dahil ve Lofa kazas snrla
rnda kalan B iveller, Usteri ve Zelin isimli kylerin idari durumunda de
iiklik olmutu. Biveller ve Usteri Hotali'e, Zelin ise zladi kazasna
ilhak olmutu. Evkaf zabitlerinin grevlerini yaparken yaadklar glk
ve vakf malnn zarara uramas nedeniyle kyler sonrasnda tekrar Lof
7
a'ya balanmlard. 4 Zikredilen belge, gelirleri bir vakfa tahsis edilip
farkl kaza blgelerinde kalan kylerde yaanan skntlar gzler nne
sermektedir. Pragmatik yaklamla birbirine yakn konumda bulunup
vakf bir olan kyler ayn kaza blgelerine dahil edilmilerdir.
Devlet gelirlerinin zarara uramas, bir mukataa alannn farkl kazalar
ierisinde kalmasyla da ilgilidir. Kaza yetki alanyla mukataa yetki ala
nnn uyumas durumunda mukataalarda gelir artndan sz edilebilirdi.
Ancak, bu uyumun mutlak anlamda gerekletirilmesi ise mmkn deil
di. nk mukataa alanlar sancak snrlarn bile aabilirdi. rnein An
kara ve evresindeki sof retimi zerine kurulu bulunan mukataa alan
46 Lofa kazasndaki padiah hass kylerinden onu. Pilevne kazasna daha yakn olduklarn.
uzaklk nedeniyle eminlerin miri maln tahsilinde zorluk ektiklerini ifade etmilerdi ve Pilev
ne'ye ilhak olunmay istemilerdi. NOK. RKR, 5193/2. Vr. 20a: 19 Ocak 1582 tarihli bir belge
ye gre de Naka kazasna balyken Sakz'a ilhak olunan Endur. Bare ve Siru adalar aslnda
Sakz kazasna uzak mesafede idiler. Tekrar Naka'ya balanmalar gerektiini Naka bei
Sleyman bildirmi ve Naka'ya balanmann "re 'aya ve fukaraya enseb ve mal-i miriye en
fa'" olaca belirtilmiti. NOK, RKR, 5193/2, Vr. 26b; 29 Mart 1592 tarihli bir belgeye gre de
daha nce Livandar kazasna bal olan Lonkanik ky Mizistre kazasna ilhak olunmutu.
Ancak yine Livandar'a ilhak olunmasnn "mal-i miri tahsiline" faydal olaca belirtilmiti.
NOK, RKR, 5193/4, Vr. 3lb; Livadya kazasndan iki kyn de Esedobas kazasna ilhak
olunmasyla mal-i miriye zarar gelmiti (11 Nisan 1592) NOK. RKR. 5193/4, Vr. 32b.
47 NOK. RKR. 5193/2. Vr. 2b: Bu hususta ayrca u rnekler verilebilir: 27 Eyll 1583 tarihli
belgeye gre. daha nce Pilevne'ye bal iken Nibolu kazasna ilhak olunan stavorie. Pe
rkopani ve Sleyman Be Mezras Sultan Selim'in trbe vakfndandlar. Vakf grevlileri ve
reayann Nibolu'ya bavuruda zorluk ekmeleri zerine kyler vakf mtevellisi Murad'n
isteiyle Pilevne'ye ilhak edilmilerdi MA, RKR, 179/2, s. 138: 22 Ocak 1582 tarihli belgeye
gre. Derbent ky ve Sultan Sleyman'n stanbul'daki imareti evkafndan olan Kalofer ky
nct-'Clen Filibe kazasna balyken Kzanlk kazasna dahil edilmiti. Halknn "inad ve
temerrdlk/eri ziyade" olduu iin vakf gelirleri tahsil edilememi ve vakf zarara uramt.
Vakf mtevellisi Abdurrahman'n isteiyle ... resmlerin ve mahsul- vakf n toplanmas iin
ky tekrar Filibe kazasna ilhak olunmutu. NOK. RKR, 5193/2, Vr. 27a.
"

88

"

Yasemin Beyazt

Ankara sanca snrlar dna tamaktayd. 48 Mukataa yetki alannn mu

kataann durumuna bal olarak genileyip daralmas. mukataa mfetti
l ii grevi iin de ayn durumun sz konusu olmasna neden olmutur.
Mukataa mfettilerinin yetki alan birka kaza olabilecei gibi daha da
geni bir alana yaylabilirdi. 49 Zikredilen uyumdan mukataa mfettilii
ve kadlk grevinin birlikte yrtlmesi durumunda sz etmek mmkn
grnmektedir. 4 Ocak 1 584 tarihli belgeye gre mukataa mfettii ve Si
roz kads Mevlana Seyyid Muhyiddin stanbul'a arz gndererek Siroz'
dan ayrlan birka kyn Siroz'a tekrar balanmasn istemitir. Arznda,
uzun zamandr nevruz ve austos irsaliyelerinin zamannda gnderilme
diini. kendisinin greve gel iiyle nevruz irsaliyesinin gnnden nce ha
zineye iletildiini ve kylerin Pravite ' ye ilhakyla mukataann zarara
uradn ifade etmiti. Kylerin kendi kazasna ilhak edilmesiyle mu
kataadan daha fazla gelir elde edeceini belirtmiti . 50 Grld zere,
Seyyid Muhyiddin' in arzndaki temel dnce kadlk ve mfettil ik g
revini birlikte yrtmesi dolaysyla kendi kaza alanna dahil olunan yer
leimler zerinde daha etkin grev yapabilmekt ir. Bu sebeple de mukataa
alan ierisinde yer alan kyleri tekrar kazasna balanmak istemitir.
Kylerin mali sistem gerei yklenmi olduklar baz grevler ve mu
afiyetler de kaza snrlar iin nemliydi. Devletin nemli gelir alanlarn
dan biri olan madenlerin iletimi de mukataa sistemiyle yrtl mekteydi.
Madenin iletilebilmesi iin baz kyler vergi muafiyeti karlnda ma
dene hizmet ykmls olmaktaydlar. Kurulu dzenin ihlal edilmesi ise
elde edilecek gelirleri olumsuz etkilemekteydi. 31 Aralk 1 582 tarihli
belgeye gre, Samakov kazas dahilindeki madene hizmet ykmls
olan Yukar Dukan, Aa Dukan, Yukar Durgan, Aa Durgan ve Dere
kyleri Radomir kazasna balanmlard. Ancak kyler maden kmrc
lerinden olmalar ve maden hizmetine lazm olmalar nedeniyle yeniden
Samakov ' a i lhak olunmulard. 51 Daha sonra zikredilen kylere ilaveten
bir ka kyn daha "kaza- mezburda vaki' meadine emr-i erif ile k
mrc ve arabac ta 'yin olunmu iken" Radomire ilhak olunduklar ve bu
hususta zarara uranld belirtilmiti (29 Nisan 1 59 1 ) .52 Hizmete kar
lk vergi muafiyetine sahip olunan bir dier hizmet alan ise menzil sis
temiydi. Menzillerin bakm ve grevin srdrlmesi menzilci olarak
Hlya Ta. XVI/. Yzylda Ankara. s. 50
Yasemin Beyaz, Osmanl /miyye Tarikinde stihdam ve Hareket: Rumeli Kadaskerlii
Ruznameleri zerine Bir Tahlil Denemesi. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara niversite
si. 2009. s. 165.
50 MA. RKR. 179/2. s. 115.
51 MA. RKR. 179/2. s. 80.
'2 NOK. RKR. 5193/4. Vr. 2a .
48
49

89

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

tayin olunan reayann sorumluluundayd. Menzilcilerin grevini yerine

getirip getirmedii ise kadlar araclyla denetlenmekteydi. 53 15 Mart
1592 tarihli belgeye gre neck kazas dahilindeki Samedl ky Ro.dos
cuk kazasna balanmt. Ancak bu ky, neck kazasndaki menzil bey
girlerini teminle grevliydi ve bu sebeple tekrar nceki kazasna balan
mas gerekmiti. 54 Yine 1 6 ubat 1580 tarihli kadlara gnderilen bir
hkmde, menzil beygirlerini temin etmeyle ykml kyler iin mahke
menin yola yakn mahallerde kurulmas, kyler yoldan uzak ise kylerin
tanmas belirtilmiti.55 Bu rnekler, devletin dier organizasyonlaryla
kaza tekilatnn uyumlu olmas gerektiini gstermesi asndan nemli
dir.
Mali anlamda kaza hkm blgesiyle ilintil i bir dier konu tekalif-i
rfiyye ad verilen XVI. yzyln sonlarna dein olaanst durumlarda
alnarak merkezi hazinenin nemli bir gelir kalemini oluturan avarz ver
gisiyle ilgilidir. Avarz vergisi nakit olarak toplanabildii gibi reayadan
ayni ve hizmet olarak da istenebilirdi. Bu vergi kadlarn gzetiminde
merkezden atanan kiilerce itibari avarzhanelerine gre toplanrd.56
Avarz haneleri, yaplan avarz tahrirleriyle belirlenir ve kazadan kazaya
deiiklik gsterirdi. Hane bana den vergi miktar ise yllk olarak
avarz tahrirlerindeki veriler esas alnmak zere tespit edilirdi. te bu
noktada avarz vergisiyle kaza hkm blgesinin i l intisi ortaya kmak
tayd. 6 Eyll 1581 tarihli belgeye gre, Kzlaa kadlna bal ve Piri
Paa vakfndan Sirem, Danimend Pnar, Doanolu kyleri eskiden beri
Edirne'ye balydlar. Kzlaa ' a balandktan sonra ise avarz vergisin
den dolay fakirletiklerini, Edirne kazasna ilhak olmazlarsa dalp gi
deceklerini ifade etmilerdi. Bunun zerine zikredilen kyler tekrar Edir
ne kazasna balanmlardr. Bu belge hane hesabna gre alnan avarz
vergisinin bal bulunulan kazaya gre deiiklik gstermesi hususundaki
bilgileri glendirmektedir. Kzlaa kadlnda ad geen kyler daha
fazla avarz demek zorunda kalm olmaldrlar. 27 Nisan 1583 tarihli
bir dier belgeye gre ise Hayrabolu kads kadaskerlie arzda bulun53

Menzil sistemiyle ilgili bkz.Yusuf Halaolu. Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menzil

ler), PTT Genel Mdrl yay., Ankara. 2002, s. 14: Ycel zkaya, "XVIII. Yzylda
Menzilhane Sorunu"'. Ankara niversitesi Dil ve Tarh-Corafya Fakltesi Dergisi, C.XXVIII.

S. 3-4, 1970. s. 339.

NOK. RKR, 5193/4, Vr. 30b.
55 Yusuf Halaolu, Osmanllarda Ulam. . . , s. 203.
56 Avarz vergisinin toplanma biimi ve usul hakknda bkz. Sleyman Demirci, The
54

Functioning of Ottoman A variz Taxation: An Aspect of the Relationship Between Centre and
Periphery A Case Study of the Province of Karaman, 1621-1700. Unpublished Ph.D
Dissertation, University of Durham, 2001. s. 188-191.

90

Yasemin Beyazt

mutur. Kad arznda, Mestanlar ve Pravie kylerinin eskiden beri Hay

rabolu'ya balyken Ergene ' ye i lhak olunduklarn, iki kyden toplanma
s gereken avarz miktarnn ise Hayrabolu ahalisine paylatrldn ve
bu sebeple kaza ahalisinin skntya dtn belirtmiti. 57 Bu belge de
zellikle avarz vergisi asndan kaza snrlarnn sabit olmasnn nemi
ni gstermektedir. Herhangi bir deiiklik durumunda zellikle kazadan
ayrlan mahallerin bulunmas halinde mevcut reayaya kazadan ayrlanla
rn da avarz miktar yklenmekte ve bu durum halk zor durumda brak
maktayd. B ir dier belge de avarz vergisinin ulatrlmasyla ilgili olma
l dr. Eskiden beri Mizistre 'ye balyken Kalimata'ya i lhak olunan kyle
rin ahalisi kadaskerlie arz gndermilerdir. Arzda reaya, Kalimata' nn
uzakl nedeniyle "umur- er 'iyye ve tekalif-i rfiyyelerini" grrnee
glerinin olmadn yine Mizistre ' ye balanmak isteklerini belirtmi
lerdir (24 Mays 1 589). 58 Reaya, uzakl nedeniyle Kalimata 'ya gide
memi er' i ilerini halledemedii gibi avarz ykmlln de yerine
getirememitir. Buradaki ykmllk belgede aka belirtilmemitir.
Kadnn istedii ayni miktarn iletimi ya da verilecek hizmetle ilgili olma
ldr. Bu belgeler ayni, nakdi ya da hizmet olarak alnan avarz vergisinin
tahsili ve iletimi asndan bal olunan kazann nemini aka ortaya
koymaktadr.

KADILIK KARYERNDEK STHDAM BMNN ETKS

Osmanl Devleti, oluturduu kaza rgtlenmesi zerinde hareket eden
personelini de kadlklar gibi belirli bir meratibe balamt. Akademik
kariyer isteyen danimendler medreseden mezun olduktan sonra genellik
le mderrislik yolunu tercih ederler. derece derece medreseleri kat ettik
ten sonra mevleviyetlere kadar kabilirlerdi. Kasaba kadlklar ise zel
likle akademik kariyer istemeyen medrese mezunlarnn istihdam alan
idi. Bu kiiler kadlklarn en alt basamandan balar ve genellikle rutin
1 1

bir ekilde terfi ederek st basamaklarna doru ilerlerlerdi.

stihdam artlar gerei baz durumlarda kadnn rtbesine uygun bo
kaza bulunamayabilirdi. Byle durumlarda kaza hkm blgesinde dei
iklik yaplr, grev yaplan kazann kadnn rtbesinin aasnda kalma
s durumunda kazann snrlar geniletilirdi. 59 Bu tr uygulamalar genel
l ikle yksek dereceli kadlklarda ve mevleviyet tahsislerinde olmaktayd.
rnein, Ankara kazas XVII . yzyln balarnda Murtazabad ve Yaba57 MA. RKR. 179/2. s. 119.
58 MA. RKR. 182/5, s. 9.
59 Selaniki Mustafa Efendi. Tarih-i Seliniki, C. I. Haz. Mehmet pirli, TTK, Ankara 1999, s.
191-192.

91

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

nabad kazalarnn i lhakyla mevleviyet olarak verilmiti.60 1 59 1 ylnda

Mevlana Sinan Efendi ' ye Saray kazasnn mevleviyetle verilmek isten
mesi zerine Nertova Saray 'a balanmt. 6 1 Yine, eyh Ltfullah Efendi
mevleviyet payesine ulatnda Filibe ' ye Kzanlk ilfve edi lmiti. Eyp
kazasna mevleviyet statsyle atanan Mevlfna Piri ' nin yetki alanna
Si livri, atalca ve Ereli eklenmiti (Aralk 1 583-0cak 1 584). Gazal i
zade Abdullah mderrislikten kadla getikten sonra nce Sidrekapsi
i lavesiyle Selanik ' e, daha sonra da Eyp i lhakyla Galata kazasna atan
mt.62 lhak olayna mevleviyetlerin altnda kalan yz akel i kadlk
larda da rastlanmtr. 25 Haziran 1 59 1 tarihli belgeye gre Mevlana
emseddin yz akeyle Gelibolu kazasna ehirky ilfvesiyle atan
mt.63 Ksa bir sre sonra da Mevlana emseddin ' i n baarlarna karlk
Evree yetki alanna dahil edilmiti (5 Austos 1 59 1) .64 l miyye zmresi
nin istihdam artlarna gre, kazada grevl i bulunan kad terakki al arak
ilmiyye hiyerarisinde ykselebilirdi. Bu durumda terakkisine oranla ya
yeni daha st bir rtbedeki kazaya atanacak ya da yetki alan geniletile
cekti. Bozbaba kads olan Mevlana Ali ' ye terakki verilince kazasna
Yund adas nahiyesi de il hak olunmutu.65 13 Haziran 1 582 tarihli belge
ye gre de Avlonya mukataalar mfettii ve Belgrad Arnavudu kads
Mevlana Muslihiddin devlet gelirlerinin tahsilindeki baars zerine Te
pedelen' e bal yirmi alt kyn yetki alanna dahil edilmesiyle dllen
dirilmiti.66
Zikredilen rnekler kaza snrlarnn ilmiyye tekilatndaki istihdam
artlar gerei deiebildiini, kazalara ky ya da nahiyelerin ilhakyla
kaza statsnn kad rtbesine uygun hale getirilmeye al ldn gs
termektedir.

KAZA SINIRLARININ TESPT VE DEGMNDE

KARILAILAN PROBLEMLER
Tarada kaza snrlarnn deiimi ve mstakil kazalarn oluumu sre
cinde baz problemlerle kar karya kalnmtr. Yeni oluturulan kaza
l ar, mevcut kazalarn snrlarn kltm ve kadlarn elde edecei gelir
leri azaltmt. Kazalar arasnda dier snr deiikl ikleri de ayn tabloyu
" Hlya Ta. XVI/. Yzylda Ankara. s. 35.
61
NOK. RKR. 5 1 9314. Vr. 8a.
62 Ncvizadc Atili, Hadaik '/-Hakiiikfi Tekmilet '-Sakiiik. Haz. Abdulkadir zcan. ar yay..
stanbul 1989. s.132-133, 302. 748.
63 NOK. RKR. 5193/4, Vr. 4b.
64 NOK. RKR, 519314. Vr. 8a.
65 MA. RKR. l 79/2. s. 51.
66 MA. RKR. 179/2. s. 38.

92

Yasemin Beyazt

7
ortaya karmt.6 Byle durumlarda merkezden mfetti atanmas ya
plmtr. Mfettiler genellikle kazann evresinde bulunan kazalardaki
kadlardan seilmi, onlar da anlamazl zerek adil bir taksim yapma
ya almlardr. 68
Yaanan deiim sreci taradan merkeze youn bir arz i letimine de
neden olmutur. Gnderilen arzlarda yaplan deiikliklerin ortaya kar
d sorunlar anlatlm ve eski uygulamaya dnlmesi istenmitir. Bu
isteklerin merkez tarafndan kabul edildii ve uygulamaya konulduu tes
pit edilmitir. Ancak bu durum sorunu zmemi bu kez son deiimden
etkilenen dier muhataplar merkeze arz gndermilerdir. Onlarn arzlar
na da merkezden olumlu yant verilmitir. Bu trden istekler azmsanacak
sayda da deildir.69 Bu srete, kadlar arasnda ciddi ekimeler de ya67

6 Eyll 1581 tarihli belgeye gre Ohri'den Resne nahiyesi. Grice'den Kurula Pirespe al
narak yeni bir kaza blgesi oluturulmutu. Daha sonra ise Resne nahiyesi Ohri'ye. Kurut
Kesriye kazasna ilhak olunmutu. Bu durumda Pirespe klm ve kads iin yeterli geliri
getiremez olmu, kimsenin atanmak iin rabet etmedii bir kaza durumuna dmt NOK.
RKR. 5193/2. Vr. 13b-14a: Yine. Pravite kazasna bal Buluka. Filibecik, Raye, Seylani
ve Zogo kyleri Kavala'ya balanm (17 Eyll 1581). bu idari deiiklik sonucu Pravite k
lm ve kadsna yeterli gelir getiremez olmutu (1 Ekim 1581) NOK. RKR. 5193/2. Vr.14b:
aynie kazasna tabi Goraje nahiyesi Foa'ya ilhak olunduunda aynic kazas haslsz kal
m bunun zerine Goraje nahiyesi tekrar aynie'ye balanmt (16 Ekim 1583) MA. RKR.
179/2, s. 1 45 : Cumapazar kazasna tabi Diri, Aynorina. Velika. Payoz ve Bilan kylerinin
ierisinde bulunduu toplam on ky Filorina. Kesriye ve Hurbite kadlklarna ilhak olunmu
lar. Cumapazar kazas ise haslsz kalmt (10 Haziran 1591) NOK. RKR, 519314. Vr. 3a.
68
2 Ekim 1581 tarihli belgeye gre, vraca kadsyla, vraca'dan ifraz olunarak mstakil kadlk
statsn kazanan Cibre'nin kads arasnda byle bir olay yaanmtr. Anlamazlk zerine,
mfetti olarak tayin edilen Polomya kadsyla Berkofa kadna ''hak zere ksmet-i adile ile
taksim ve tevzi' idesnz deyu" emir verilmi, mfettilerin teftiinden sonra ihtilafl blgeler
taksim edilmiti. NOK, RKR. 5193/2, Vr. 16a-l 7b: Ahyolu kazasndan ifraz olunarak mstakil
kadlk olan Hatunili 'yle Ahyolu arasmdaki kylerin adil biimde taksimi konusunda Misivri
ve Rusi Kasr kadlarna emir verilmiti. Yaplan inceleme sonucunda Ahtebolu ve Szebolu
nahiyeleri taraimdaki kylerle Ahlatl. Akyaz, Oullu, Umurcu. Yeni Brkl, Molova ve Fa
kih Derbent kylerinin Ahyolu'ya ilhak olmas halinde adaletli bir taksimden sz edilecei be
lirtilerek anlamazlk giderilmiti (30 Haziran 1582); Yine Trnovi kazasndan ifraz olunarak
mstakil kadlk olan Sahra kadsyla Trnovi kads arasnda anlamazlk olmutu. Sahra'nn
elli sekiz. Trnovi'nin ise doksan kyden olutuu. Sahra kazasna tabi kylerin hane saysnn
Trnovi 'den fazla olduu belirtilmi ve adilane biimde taksim olmas iin Nibolu ve Plevne
kadlar grevlendirilmiti. nceleme sonucunda Sahra kazasndan on sekiz kyn Tmovi kaza
sma eklenmesi halinde adil bir taksimden sz edilecei belirtilmi ve ilhak gereklemiti (13
Kasm 1582) MA. RKR. 179/2. s. 46, 71.
69 25 Austos 1581 tarihli belgeye gre. psala kazasnda on be kyden oluan Gebleke nahi
yesinin reayas lnz kazasna balanmak istemi. nz'e yakn olduklarn, psalayla aralarnda
byk bir nehrin bulunduunu gnderdikleri mahzarda belirtmilerdi. NOK. RKR. 5193/2, Vr.
13a.: 14 Ekim 1581 tarihli bir dier belgede ise Gebleke nahiyesinin nz'e ilhak olunduu ve
ilhak iin belirtilen sebeplerin gerek d olduu ifade edilmiti. Zikredilen kylerin bsala'ya
yakm olduu. nahiye ile bsala arasndaki nehrin byk olmad. nehrin zerinde kprnn
bulunduu belirtilmiti. NOK. RKR, 5193/2, Vr. 17a: Bir dier belgeye gre ise daha nce
Silistre kazasna balyken ardak kazasna ilhak bulunan Saruhanlu kynn ardak 'a uzak

93

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

anm, Rahova ve vraca kadlar arasnda yaanan ise ilgin bir rnek
oluturmaktadr. 7 Mays 1 590 tarihli belgeye gre Rahova kazasna ta
biyken vraca kazasna "bir tarikle" balanan Borovan, Hayreddin, Sire
kova, Botan, Sofular, Ponie kyleri Rahova'ya ilhak olunmak istemiler
ve bu istekleri merkezden kabul grmtr. 70 1 2 Austos 1 59 1 tarihli bel
gede ise Rahova kazasna balyken vraca' ya ilhak edilen kylerin fetih
ten beri vraca'ya tabi olduklar daha sonra Rahova ' ya balandklar, an
cak vraca'ya balanmalar gerektii belirtilmitir. 7 1 1 5 Eyll 1 59 1 tarihli
belgede ise, daha nceki bir emirle Rahova kazasna tabiyken "bir tarik
le" vraca'ya ilhak edilen kylerin vraca' ya uzak Rahova'ya yakn ol
duklar belirtilmi ve kyler tekrar Rahova'ya balanmlardr. 72 Sz
edilen Rahova ve vraca kadlar arasndaki ekime ve kaza snrn ge
niletme eilimi pek ok kadlk iin sz konusudur. Kaza snrlaryla
ilgili ihtilaflar mstakil kadlk oluturulurken de yaanmtr. rnein,
mstakil kadlk iken "bir tarik ile" Vardar Yenicesi kazasna ilhak olu
nan Agustos kazasnn eskiden olduu gibi mstakil kadlk olmas is
tenmiti (24 Mays 1 589).73 Yine, Karitene'ye bal Fenar nahiyesi "bir
tarikle" mstakil kadlk olmusa da nahiyenin yine nceki idari durumu
na dnmesinin reayaya fayda salayaca belirtilmiti (4 Eyll 1 582) . 74
Yukarda zikredilen ihtilaf rneklerini artrmak mmkndr. Ancak
bu almada fikir verici lde rnek seilmitir. Belgelerde kaza yetki
alanna dair yaplan deiikliklerin "bir tarikle" yapld ifade edilmekte
ve nceki uygulamaya geri dnlmektedir. fraz ve ilhaka dair bu ihtilaf
larn yaanmasnda nemli bir etken kad geliriyle kaza hkm blgesi
arasndaki ilikidir. eitli nedenlerle bir kazadan ayrlan kylerin ya da
nahiyenin tekrar o kaza snrlarna dahil edilmek istendii tespit olunmak
tadr. Bu ama gerekletirilirken de civar kadlardan ve rf ehlinden
arzlar, reayadan da mahzarlar alnmtr. Yaanan bu sre dorudan ka
dasker ruznamelerine yansm, ifraz ve ilhak kaytlarnn nemli oran
yukardaki rneklerden olumutur. Merkezi otoritenin genellikle gelen
arz ve mahzarlara gre i lem yapmas ise bu rneklerin artmasnn nemli
bir sebebidir.

olduu, ahalinin kadya mracaat edemedii ifade edilmi."yine aslna ilhak olunma'"nn reaya
a faydal olaca belirtilmiti (14 Ocak 1592) NOK, RKR, 5193/4, Vr. 25a.
0
MA, RKR, 182/5, s. 72.
7 1 NOK, RKR. 5193/4. Vr.9a.
72 NOK. RKR. 5193/4, Vr. 13b.
7 3 MA. RKR. 182/5, s. 10.
74 MA, RKR. 179/2, s. 62.

94

Yasemin Beyazt

SoNu
XVI. yzyln son eyreinde Osmanl Devleti, suhte-celali ayaklanmala
r, uzun sren savalar, nfus art, Amerikan gmnn piyasaya girii,
mali skntlar ve tmar sisteminin zlmeye balamas gibi nedenlerle
nemli bir deiim ve dnm srecine girmitir. Bu sre taraya da
dorudan yansm, kaza idaresi asndan da nemli gelimeler yaan
mtr. Siyasi otoritenin temini, merkezle evre arasndaki daha etkin bir
entegrasyonun salanmas ve vergilerin kolay toplanabilmesini salamak
iin byk kaza blgeleri kltlerek kaza says artrlm. kaza snrla
rnda deimeler de olmutur.
Zikredilen deiim srecinde, kadasker ruzname defterlerine gre
yaptmz bu inceleme, kaza blgesinin snrlarnn pek ok etkenle be
lirlendiini ve deitiini ortaya koymutur. Kaza snrlarnn oluumun
da ve deiiminde en nemli belirleyici etkenin, yerleim birimlerinin
kadya kolay ulaabilir bir mesafede bulunmas olduunu tespit ediyoruz.
Tarada reaya iin kadlk haklatrma mercii, zlk haklarnn garantisi
ve merkeze arz gnderebilme vastasyd. Merkezi idare asndan ise
kadlk kurumu, taradaki idari, mali, iktisadi ve beledi ilerin yrtcs,
sistemi besleyen adalet dairesinin ve reayayla merkezi idare arasnda
bulunan mutabakatn nemli bir teminatyd. Bu sebeple reaya ksa sre
de kadya ulaabilmeli, meramn anlatabilmeliydi. Merkezi idare, reaya
nn kadya ulalabilirliini saladktan sonra kaza snrlarn belirlerken
dier iktisadi, mali ve ilmiyyedeki istihdam biimine dair etkenleri de
dikkate almaktayd. Bu hususlarn gzetilmesi kaza blgesinin ayn za
manda iktisadi, mali bir nite ve kadlara gelir salayan bir blge olma
sndan kaynaklanyordu. Kaza blgelerinin zikredilen artlara uymas
durumunda etkin bir idare kurulabiliyor, merkezin evreyle, evrenin de
merkezle entegrasyonu gereklemi oluyordu.
Osmanl Devleti ' nin XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ierisine
girmi olduu buhran dneminin etkisiyle gerekletirmi olduu politi
kalara kar tarada bir diren de sz konusudur. Yaanan sosyal ve eko
nomik problemler nedeniyle tarada pek ok mstakil kadln olutu
rulmas, zellikle merkezden uzak nahiyelerin kaza statsne karlmas
uygulamas kaza snrlarnn oluumundaki dier faktrlerle kimi zaman
75
rtmemi, reaya ve askerilerin isteklerine cevap vermemi ve kadime
dnlmesi istenmitir. Bu istekler de genellikle kabul grm ve Osman
l ' nn dier rgtlenmelerinde de grlen gemiteki uygulamalara yap;s

MA. RKR. 179/2,

s.

9, 70, 80; NOK, RKR. 5193/4. Vr. 21a. 25b.

95

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

lan atf ve gelenekilik varln kaza tekilatnda da srdrmtr. Zik

redilen tablo, bize kaza snrlarnn deiimi hususunda taradan gelen
arzlarn nemini, merkezin bu konudaki esnekliini ve bu srete tarada
uygulama problemleri yaandn aka gstermektedir.

KAYNAKA
ARV KAYNAKLARI VE KAYNAK ESERLER
Ankara 'nn 1 Numaral er(yye Sicili, Haz. Halit Ongan, TTK. Ankara 1958.
Bab- Meihat eyhlislamlk Arivi, Rumeli Kadaskerlii Ruznameleri, 179/2, 180/3,
182/5,
Nevi zade Atiii, Hadaik 'l-Hakaikfi Tekmilet '-akaik. Haz. Abdulkadir zcan, ar yay.,
stanbul 1989.
Nuruosmaniye Ktphanesi. Rumeli Kadaskerlii Ruznamelen', 5193/2. 5193/4.
Selaniki Mustafa Efendi. Tarih-i Selaniki, C. I. Haz. Mehmet pirli, TTK. Ankara 1999.
Tevkii Abdurrahman Paa. "Osmanl Kanunnameleri". Milli Tetebbu/ar Mecmuas, C. I, S.3.
stanbul 1331, s. 497-544.

ARATIRMA ESERLER
Akel, Ali. "Tokat rneinde XVII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Sosyal Yapsndaki
Buhran". Trkler, C.10. s.348-358.
Akda Mustafa, Trk(ye 'nin ktisadi ve timai Tarihi 2 0453-1559) , Cem Yaynevi. stanbul
1995.
Ark. Feda amil, "Osmanllar'da Kadlk Messesi", OTAM, S.8. 1997, s.1-72.
Barkey. Karen. Ekvafar ve Devlet Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, Tarih Vakf Yurt
yay., stanbul 1999.
Beyazt, Yasemin. Osmanl lm(yye Tarikinde stihdam ve Hareket: Rumeli Kadaskerlii

Ruznameleri zerine Bir Tahlil Denemesi. Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara

niversitesi. 2009.
Darling, Linda T. Revenue-Raising and Legitimacy Tax Collection and Finance Adminisration

in the Ottoman Empire 1560- 1660, Brll, 1996.

Demirci. Sleyman The Functioning of Ottoman Avarz Taxation: An Aspect of the

Relationship Between Centre and Periphery A Case Study of the P:ovince of Karaman,
1621-1700. Unpublished Ph.D Dissertation. University of Durham. 2001.
Emeccn. Feridun M., XVI. Asrda Manisa Kazas. TTK. Ankara 1989.
Ergen. zer. Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yvlda Ankara ve

Konya, Ankara Enstits Vakf Yay., Ankara 1995.

"Osmanl Klasik Dzeni ve zellikleri zerine Baz Aklamalar". Osman l. C. 4. Yeni

96

Yasemin Beyazt

Trkiye Yay., Ankara 1 999, s. 32-39

XVl Yzyln Sonlarnda Bursa, TTK, Ankara 2006.

"Osmanl Ariv Belgelerinin Toplum Tarihi in Kullanlabilirlii zerine". ok Uluslu

Karlatrmal Ariv Aratrmalar Projesi 2006 Yl Blteni. Tokyo 2007, s. 1 22- 1 27.
" XVIII. Yzylda Osmanl Anadolusu'nda Tarm retiminde Yeni Boyutlar: Muzaraa ve
Muraba'a Szlemeleri", Kebike, S. 23, 2007, s.129-139.
Erta. Mehmet Yaar, XV-XVl Yzyllarda Karaaa- Glhisar (Acpayam) Kazas. Yeditepe
yay.. stanbul 2007.
Ernsal, smail, "Nuruosmaniye Ktphanesinde Bulunan Baz Kazasker Ruzniimclcri".

stanbul niversitesi Edeb(vat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi. C.X-XI. 1 98 1 , s.3- 1 5.

Faroqhi, Suraiya, "XVI. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla Kurulan
Pazarlar (el. Hamid, Karahisar- Sahib, Ktahya. Aydn ve Mentee", ev. Melek
Eilmez. ODT Gelime Dergisi Trkiye ktisat Tanhi zerz'ne Araurmalar. 1 978, s.3985.
"Political Activity Among Ottoman Taxpayers and The Problem of Sultanc Legitimation
( 1 5 70-1 650)". Journal o/the Economic and Social History o/the Orient. V.XXXV, 1 992.
s.1-39.

Osmanl 'da Kent ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1994.
Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Oraadan Yirminci Yzyla, Tarih Vakf Yurt Yay..
stanbul 1998, s.62.
Gen, Mehmet, Osmanl mparatorluu 'nda Devlet ve Ekonomi. tken yay., stanbul 2000,
s.61.
Gkbilgin, Tayyib, "XVI. Asrda Mukataa ve ltizam lerinde Kadlk Messesesinin Rol".
iV. TTK Bildirilen', 1952, s.433-444.
Gke, Turan, "XVI. Yzyl Sonlar ve XVII. Yzyl Balarnda Osmanl dari Taksimatnda
Grlen Kaza Saysndaki Arta Dair Baz Tespitler", Doumunun 65. Ylnda ProfDr.

Tuncer Baykara ya Armaan , Derleyen Mehmet Akif Erdodu, IQ Kltr Sanat yay ..
s. 237-266.
Greenwodd, Antony Warren, /stanbul 's Meat Provsonng: A Study o/the Celepkean System.
Unpublished Ph.D Dissertation, The Universiry of Chcago. 1988.
Ger, Ltfi. XVl-XVll Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve

Hububattan Alnan Vergiler, Sermet Matbaas, stanbul 1964.

Halaolu, Yusuf. Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), PTT Genel Mdrl
yay., Ankara 2002.
nalck. Halil, "Mahkeme", A, C.VII, stanbul 1957, s.149-151.
"Adalctnamelcr", Osmanl 'da Devlet, Hukuk, Adalet. Eren.. stanbul 2000. s. 75- 190.

Osmanl mparatorluu "nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1300-1 600, C.I . Eren . stanbul
2000.
"ikayet Hakk: Arz-i Hal ve Arz-i Mahzarlar". Osmanl 'da Devlet, Hukuk, Adalet. Eren
Yay., stanbul 2000. s.49-71.

97

Osmanl 'da Kaza Snrlarn Belirleyen Temel Etkenler

Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1 600), ev. Ruen Sezer, YKY yay.. stanbul
2003.
"Kazasker Ruzniime Defterine Gre Kadlk", ev. Blent Ar, Adalet Kitab, Ankara,
2007, s.117-137.

Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-!, Bankas Yay.. stanbul

2009.
Khoury, Dna Rzk, Osmanl mparatorluu 'nda Devlet ve Tara Toplumu Musul 1540-1834.
Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1999.
Ortayl, lbcr, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devleti'nde Kad. Turhan Kitabevi.
Ankara 1994.
"Kad", DA . C.24. s.69-73.
z. Mehmet. Osmanl 'da "zlme " Ve Geleneki Yorumcular. Dergah Yay.. 1997.
zel. Oktay, Changes in Settlement Patterns, Populaton and Socety n Rural Anato/a: A

Case Study ofAmasya (1576-1642), Umpublished Ph.D Dissertation, University of

Mancester, Dcpartmcnt of Middle Eastern Studies. July 1993.
zergin, M.Kemal, "Rumeli Kadlklarnda 1078 Dzenlemesi", Hakk Uzunarlt ya

Armaan. TTK. Ankara 1988, s.251-309.

zkaya. Ycel, " XVIII. Yzylda Menzilhane Sorunu''. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-

Corafya Fakltesi Dergisi, C.XXVIII, S.3-4, 1970. s.339-368.

Ta, Hlya. XV!l Yzylda Ankara, TTK, Ankara 2006.
Unan. Fahri, " Mcvleviye", DA . C.29, s.467-468.
Uzunarl, .Hakk, Osmanl Devleti 'nin lmiyye Tekilat. TTK. Ankara 1988.

98

E GTM

SMANLI

IMPARATORLUU'NUN
SONUNDA EiTM VE
TOBYOGRAFi1
Benjamin C. Fortna

Eric Hobsbawm yirminci yzyla dair eserinde, insanln son yzylda

iki nemli toplumsa] devrime ahitlik ettiini gz lemlemitir: Neolitik
devirden beri insan topluluunda belirgin bir yeri olan ky lln nere
deyse gzden kaybolmas ve yksek yaygn eitimin ortaya k ve

Prof. Dr., Benjamin C. Fortna, Londra niversitesi. School of Oriental and African Studies,
Tarih Blm.
ev: Ayta Yldz & Mustafa Gndz.
1 Makalenin orijinal ad ve yaymland yer: "Education and Autobiography at the End of the
Otoman Empire", Die Welt des ls/am, Ncw Series . V. 4 1 , Issue 1 IMarch, 200 1 ) . s.1 -3 1 . Bu
makale Alman Amerikan aratrma a (GARN) erevesinde Chrisoph Schumann ile ortak
stlenilen bir projenin sonucudur. Schumann'n "Byk Umutlar Kua: Suriye ve Lbnan'
daki Milliyetilik, Eitim ve Otobiyografi, 1 930-1 958" makalesine sk sk atfta bulunmakta
ym (Die Welt das lslams, 4 1 . 2 ) . Eitim ve biyografi arasndaki ilikiye dair yaklammz,
Sosyal Bilimler Aratrma Dernei ile Bertin Beeri Bilimler Koleji'nin ortak himayesi almda
1 997 ve 1 998' de Alman-Amerikan Akademik Kumlu' nun desteiyle gerekletirilen slam ve
Modcrnie balkl iki seminere katlmamz neticesinde geliti. Ortaya kan ortak alma
GARN tarafndan hibeyle desteklenmitir. Yukarda bahsedilen btn kurulularn desteini
minnetle anyoruz ve ortak bavunmuzu saladklar iin Die Welt das Lfams editrlerine te
ekkr ederiz. Taslak halindeki bu almay dikkatlice okuyan ve byk lde gelitiren Ul
rike Freitag ve Palmira Brummett'e ve de Die We/t das ls lams ' n okuyucularna da teekkr
ederim.

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

yaylmas. 2 Elinizdeki almada ben, bu iki toplumsal dnmden ikin

c isinin Modern Orta Dou'daki seyriyle i lgileniyorum.
Avrupa'da yaygn eitimin kkleri on sekiz inci yzyla kadar uzanr
ken, Orta Dou ' da eitim reformlar 1 9 . yzyln sonlarndan itibaren hz
kaz and. lkin eitim, yeni ilevsel sekinlerin retimi (ve yeniden reti
mi) sorunu olarak grlmken, devletin genilemesi ve milliyetiliin
yaylmasyla birlikte yava yava cehaletin kendisi modernleme nnde
bir engel ve ortadan kaldrlmas gereken bir problem olarak grlmeye
baland. Filiz lenen brokrasi , gelien endstri, makineleme, zorunlu as
kerlik ve salk reformlar , ilevsel sekinlerin yksek eitiminin yan
sra, daha geni insan kitlelerinin eitimini gerektiriyordu . Ancak bu du
rum, devlet katndaki savunucularnn beklemedikleri bir biimde, halkn
eitimi ve yeni eitimli elitlerin ortaya kmasyla beraber, devrimci fi
kirlerin yayl mna ve siyasal bilince sahip bir kar-elitin domasna yol
at. Hobsbawm' n da iaret ettii gibi, yksek yaygn eitimin ortaya
kmas ve gelimesi, niversitelerin kuru lmas ve burada bir takm bece
rilerin retil mesinin ok tesinde, ngrlmemi sonular dourmutur.
Eitimin resmi tarihi nispeten iyi bilinen bir alanken, kitlesel eitimin
sosyal etkileri zerine ok daha az aratrma yaplmtr. Acaba halk yeni
eitime nas l yaklamtr? Sosyal hareketliliin hangi sonularna kitle
sel eitim sebep olmutur? Mfredat ve yeni eitim programlar renci
lerin dnya grn nasl etkilemitir? Ya da slfm dnyas bakmndan,
radikal seklaristlerden tutu n da "kktenci slfmc" denilenlere kadar ok
eitli politik aktivistlerin, ayn tip okul ve niversitelerde yetimi olma
s ne kadar mmkndr?
Bu sorular, zellikle son dnem Osmanl mparatorluu ve onun halefi
olan devletler rneinde gayet anlaml sorul ardr. Konuya i likin litera
trde eitim, daima yekpare bir g olarak ele alnmtr. Eski u su lleri
reddeden bir mezunlar kua "yetitiren" yeni okullar, geleneksel eitim
vermeyi srdren oku llarla yolunu ayrm ve bylece onlarn kltrel ve
entelektel evresinin dna kmtr.3 Eitimin kolektif doasna i likin
yaplan bu ar vurgu , ksaca deineceim bir diz i etkenden kaynaklan
maktadr.

Erich Hobsbawm. The Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991, London:
Abacus, 1 995, chapter: 1 0.
3 Dier kaynaklarn yansra kltrel dalizm konusu iin bkz, Niyazi Berkes, The Develop
ment of Secularism in Turkey, Montreal: McGill University Pres, 1 964, ss. 1 06 ff . esp. 1 09 ve
Chartcr V. Findley. Otoman Cici/ Officialdom: A Social History, Princeton: Princeton Univer
sity Press. 1 989, ss. 35-39. 1 35 ff.
2

102

Benjamin C. Fortna

Bireysel olana karn. kolektif olann stnln ne karan bu tar

tmada iki etken sz konusudur. Birincisi , bireysel biyografiye ynelik
ilginin grece eksik olmasdr. 19. yzyl Amerikan dnr ve airi
Ralph W aldo Emerson' a gre, aslnda " adamakll bir tarih yoktur; sade
ce biyografi vardr." Her ne kadar bazen tarih alanndaki biyografilere
kukulu bir duru sergilesek de, Emerson'un ska alntlanan bu ifadesi,
genel olarak Osmanl tarihindeki bir sorunun, bireysel yaantlarn ince
lenmesine dnk grece ilgi eksikliinin altn izmeye yaramaktadr.
Bilinen birka rnei hari tutarsak4, "tarih" ile biyografi arasndaki den
ge apak biimde "tarih"in lehinedir. kinci etken, nispeten az saydaki
hatratn gereinden fazla nemsenmesidir ki bunlarn ou , meslek ya
amlar, siyasal geliimleri ve kltrel yaknlklarnda grld zere
imparatorluktan ulus-devlete geite benzer bir yrngede duran kiiler
5
tarafndan retilmitir. Buna ramen, benim Osmanl 'nn son dnemin
deki eitime ilikin oku mam, okullamann sosyo-kltrel etkilerinin her
hangi bir belirlenmilikten uzak olduu gz lemini iermektedir. Aslnda,
devletin hem dini-ahlaki rehber hem de gnlk yaam koul l ar iin s
lam' a kaynak olarak vurgu yapmas, genelde z annedildiinin aksine okul
l arn laiklemenin failleri gibi grlmemesi gerektiini ortaya koymakta
dr. nk bu okullar daha z iyade, engellenemez bir dizi toplu msal sonu
ca ve bireysel gzergahlara iaret eden bir etkileimler karmyd.
Bu makalede, yaklak olarak 1 870- 1 9 1 8 aras dnemi kapsayan oto
biyografilerden hareketle, Osmanl ' nn son dnemindeki eit imin balan
g aamas ve sonraki resmi okullama srecini betimlemeye alaca
m. Sz konusu kronoloj ik parametrelerden hareket eden bu alma,
yine de ayrntl bir inceleme olduu iddias tamamaktadr. 6 nk bu

4 u almalarda olduu gibi: Comell H. Fleischcr, Bureaucrat and lntellectual in the Ottoman
Empire: The Historian Mustafa Ali (1541-1600). Princeton: Princcton University Prcss. 1 986;
Virginia H. Aksan '.s An Ottoman Statesman in War and Peace: Ahmed Resmi Efendi 17001783. Leiden: Brill. 1995; ve Robert Dankoff. The lntimate Life of an Ottoman Statesman:
Melek Ahmed Pasha (1588-1662): As Portrayed in Evliya Qelebi's Book of Travels (Seyahat
name). Albany: State University of New York Press, 1 99 1 .
5 Bir rnek iin bkz.: Fatma Mge Gek, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman
Westemization and Social Change, New York: Oxford University Press, 1 996. s.74.

6 Bemard Lewis'in belirttii gibi, 1 908 Jn Trk devrimi sonras, Ortadou otobiyografi yaz
nnda bir ' patlama' grlr. Uzun sreli tarihsel perspektifte z-anlat konusunda bkz. Martin
Kramer. Middle Eastern Lives: The Practice of Biography and SelfNarrative, Syracusc. NY:
Syracuse University Press , 1 99 1 . s. 20-34. Sonu olarak 25 yl nce gerekletirilen bir derleme
Osmanl son dnemi ile Cumhuriyet dnemi otobiyografik kaynaklarnn yzlercesini sunmak
tadr. brahim Olgun, "Ayn Kaynakas", Trk Dili, s. 246, 1 972, s. 662-682. Geni apl
kaynaklara iaret eden bir dier alma, bir yzyl iinde ( 1 826-1 925) dnyaya gelmi olan
yetmiten fazla yazarn otobiyografik malzemesinden hareketle onlarn ocukluk betimlemele-

103

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

kaynak-materyallerin snrl bir yeniden okumas bile, Osmanl' daki okul

lama srecinin normalde anlalandan ok daha zengin eitli likte oldu
unu gsterir. Ulalmas mmkn pek ok metinden sadece bir avu ka
darn analiz etmek dahi, bu kritik dnemde eitime i likin baz temel
yaklamlar yeniden dnmek gerektiini apak gz ler nne sermek
tedir.
Bu nedenle, son dnem Osmanl eitimini inceleyen almalara ha
kim baz egemen alglar -ve kavram yanlglarn- belirlemek gerekir.
Daha nceden de bahsettiimiz gibi, bu konuya ynelik algmz geni bi
imde, konunun sklkla "laikleme sreci" olarak grlmesi i le ekillen
mitir. uras ok aktr ki, resmi eitim dini kesimlerin koru nmasna
son verdii iin, laikleme bu srete daha nce benzeri grlmemi bo
yutta ortaya kt ve gittike devletin moderniz asyonuna tevdi edildi.
Ancak modernleme paradigmasyla yakndan i lgili egemen bir bakn
teleoloj isini aa vuran bir yaklam olarak bu "sre"in kanlmaz l
na dair kabu l ler. pek ok nemli nans ve son dnem Osmanl eitimin
deki -slam a biilen rolden hi de az olmayan- bir dizi alternatif imkan
rtbas etme eilimindedir. kinci olarak, merkezi hkmet kaynaklarnn
mevcudiyeti ve hem Osmanl hem de Cumhuriyet devrinde gl bir
merkezileme geleneinin varl, eitimdeki deiimin ana kayna ola
rak dikkatleri "devlet" zerinde younlatrmtr. Bu bak asnn en iyi
rnei, Timothy Mitche l l ' i n Msr hakkndaki nl almasdr. Burada
devletin eitime olan ilgisi, nceden varolan alternatif ve dini temell i ro
mantiklemi gr yava yava yok eden mekanistik ve tehditkar bir
ilgi olarak ortaya konur.7 nc olarak eitime bakta "mekanik m
hendislik" diye adlandrdm yaklam oku l lamaya dair anlaymz be
lirlemitir. 8 Bu balamda eitime arlkl olarak makro dzeyde analiz
lerle yaklalmtr: Okullar gittike geni bir gen nfusu nu i ine ald ve
birbirinin ayns olan "rnler'' olarak dar sald. Bu ema. eitim saha
snda ok rastlanan drdnc bir eilimle desteklenir. Bu bir dizi sosyal ,
kltrel v e politik ''ktlarn" belirleyicisi olarak, resmi okul lamaya ya
plan ar vurgudur. Oku ll amann etkilil iine dair bu abart. hem niyet
leri sonulardan ayrmakta karlalan tabii zorluklar hem de akademis
yenlerin kendi uzmanlk alanlarnn etkilerini mbalaa etme ynndeki
rini aktaran Mehmet Nuri Yardm ' n eseridir: Tanzimattan Gnmze Edebiyatlarmzn
ocukluk Hatralar. stanbul: Tima Yay., 1 998.
7 Timohy Mitchell. Colonising Egypt, Cambridgc: Cambridge University Prcss. chaptcr 3 in

rarticular.

Klaus Krciser ve Francois GL'Orgeon'un ed. Enfances ejeunesses dans l 'hisroire de l':am.
Paris: Maisonncuve. 2001: "Emphasizing the Islamic: Modi-fying the Curriculum of Late Otto
man State Schools" fenomeni zerinde durdum.
.

104

Benjamin C. Forma

kanlmaz temaylden beslenmitir. Theodore Zeldin' i n gzlemledii

gibi, 9 szgelimi kmr madencilii gibi bir konuda bulabileceimiz "ba
msz, harici gzlemci leri" eitim alannda bulmak imkanszdr. Alglar
dizesin in betimledii bu engellere deindikten sonra, en azndan muhte
mel bir alternatif bak neren mtevaz bir giriime adm atabiliriz. Dik
katimizi bu dnemde eitimden etkilenen bireylere evirerek. son dnem
Osmanl mparatorluu 'nda eitim konusunu sorunsallatrmaya balaya
biliriz.
Otobiyografik malzemelerin kendisine deinmeden nce, birka nite
leyici gzlem sunmak ve almann parametrelerini aklamak istiyorum.
ncelikle kullandm kaynaklar, tpk yazarlar gibi, ok az oranda birr
neklik tekil etmektedir. Bu bireyleri, sosyal arka plan, ekonomik stat ve
kltrel evre balamnda kategoriletirmek hi de kolay deildir. Daha
s , onlarn otobiyografi sanat dedikleri -ki kesinlikle bilim deil- alanda
takndklar tutuma bakldnda yntem, biim ve genel dnya grle
rinde dikkat ekici bir eitlilik olduu gze arpar. Arka plan ve yakla
mdaki farkllklar, tam da kanlmaz biimde kiisel ve sra d olan
byle bir malzemenin bireysellii ve ayrkslnn farknda olma gerekli
l i ine iaret eder.
Bu olgu, almamzn karlatrmal boyutu dnldnde bilhas
sa aklayc bir nemi haizdir. Christoph Schumann ' n Manda dnemi
Suriye' si otobiyografileri zerine yapt aratrmalar nda bakldn
da, son dnem Osmanl otobiyografileri bambaka bir zellikte grn
mektedir. Suriye ' dekilerin tersin e, Osmanl otobiyograflar ok daha zen
gin bir eitlilik sunmaktadr. Schumann 'n analizleri dorultusunda unu
ifade edebiliriz ki, son dnem Osmanl otobiyografi yazarlar, z-bilin
noktasnda bile son derece ahenkli/tutarl bir grup zellii arz eden Suri
yel i muadillerinin aksine, eitimsel, kltrel, sosyal ve ekonomik alar
dan ok daha geni bir "sermaye"ye sahiptir. B ir ortak aidiyet duygusu ve
hatta karlkl olarak benzer bir retimde bulunma hissiyat, Osmanllar
arasnda grlmez. Olumlu ifadelerle sylendiinde, Osman l otobiyogra
fi yazarlarnn hayat yrngesi, kstl seenee sahip Suriyeli muadilleri
ne nazaran ok daha ak grnmektedir.
Bu alma temelde birka otobiyografi yazarna dayanmaktadr. 1 0 Sa
ysal adan bir nem tamasa da, yedi tane yazar, az saylaryla artc

Zcldin. France 1848-1945, Vol. il: lntellect, Taste, and Anxietv. Oxford. 1977. s. 139.
Sz konusu yazarlar unlardr: Nigar Hanm (1862-1918): Hali d Ziya [Uaklgil] (18661945); brahim Temo (1865-1945): Mehmed Akif [Ersoy] (1873-1936): evket Sreyya [Ay
demir] (1897-1976); Samiha Ayverdi (1905-1993); ve Halil Halid (1869-1931), Tevfik Salam
(1882-1963).
9 Theodore
10

105

Osmanl imparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

bir ekilde ok eitli detay ve deneyim ortaya koymaktadr. Sz konusu

gru p doktor, devlet memu ru , gazeteci, yazar ve bir airden mteekkildir.
Bu isimlerin tercih edilmesinde zellikle kat standartlardan hareket
edilmedi. Yalnzca yazdklar metinler, Osmanl ' nn son dnemindeki o
cukluklarn ve eitim yaantlarn gstermeli ve hayatlarnn bu aama
sna dair faydal olabilecek yeterli ayrntl ar sunm al yd. Ayrca tabi\
olarak, hem dilbilimsel hem de bibliyografik anlamda ulalabilir olmak
zoru ndaydlar. Christoph Schumann ' n almasndan hareketle, Osmanl
rencilerinin eitim ufu klarnn daha ak olmasn, Osmanl ' nn son
yllarnn bir gei dnemi olarak grlebileceinin iareti biiminde yo
rumlamak mmkndr -ama sadece geriye dnk bir bakla! Hem bir
btn olarak toplum asndan hem de tek tek bireyler asndan, eit de
recede geerlilie sahip bir dizi seenein bu yllarda hala mevcut oldu
unu hatrlamak son derece nemlidir. Batllama, modernleme ve se
klerleme gibi hakim temalara i likin yazdklarna bakldnda, bu ei
limlerin ancak daha sonra geriye dnp bakldnda anlalr hale geldi
ini hatrlamak gerekir. Bu renciler, Osmanl toplumunda yaanan ge
ni deiikliklerin apak farkndayken, batllama, modernleme ve se
klerleme srelerine dikkat ekmemilerdir. Schumann' n betimledii,
gl ve somut bir ortak kader duygus11na sahip Suriyeli yaz arlarn ak
sine, Osmanl yazarlar hibir z aman hayatlarnn nceden belirlenmi bir
yolda ilerledii fikrini ne srmemi ve kendilerini hibir z aman benze
11

ik/uyumlu bir kuak olarak telakki etmemilerdir.

te yandan, yazarlarn kendilerinin seiciliini de gz nnde bulun
durmak gerekir. Bellek, deiken ve krlgan bir kaynaktr. Burada yarar
lanl an yazarlarn ou , kendi belleklerinin puslu ve bulank niteliini
saklamaya teebbs etmemitir. Hatta tam da bu puslu nitelik, ou nlukla
dikkate deer edebi bir tesir uyandrmaktadr. Birinin anlarn yazmas,
gemiin yakalanmasnda seici bir abay ierir ve bunu ada duruma
uyarlamay gerektirir. Bu nedenle, sosyal ve kltrel konumda meydana
gelen deiiklikler otobiyografi yazarlar iin nemli bir sorun demektir:
Erisi ve dorusuyla. btn gidi gelileriyle belirli bir hayat yanstan
tutarl bir anlat rgs nasl oluturulabilir? te yandan Osmanl i le Os
manl-sonras arasndaki snrlarda gezinen hayatlar sz konusu olduun
da, ek bir sorun daha gzkr ki bu da, z aman iinde gerekleen dzen
leme ve dei ikliklerin, blgeyi sosyal, kltrel ve siyasal olarak pek ok
adan etkilemi olmasdr.
11

Aslnda onlar, yaadklar zaman dilimi iinde birka kua temsil etmektedirler. Umarm
gelecekteki aratrmalar bu makalede bahsedilen farkl eitim deneyimlerini daha yararl olabi
lecek tek bir grup eklinde aklayacaktr.

1 06

Benjamin C. Fortna

Beklendii zere, son dnem Osmanl otobiyografi yazarlar aile, oku l

v e dille ilgili konuda kayda deer bir ilgi gstermilerdir. Osmanl 'nn
son dneminde yetiip ardndan okula gitmeye i l ikin ok zel zengin
bilgiler salamasnn yannda, bu konu , yazarn dnyadaki yerin i an
lama ve onun gelecekteki deiimi iin ana zemin tekil eden z- algsn
yakalama noktasnda da bize yardmc olur. Her alan, ister ev ve oku l .
ister farkl oku l tipleri, isterse d e farkl diller arasnda olsun, baz hareket
formlarn ierir. Sz konusu hareketler, bilhassa yazarlarn igal ettii
sosyal ve kltrel alandaki poz i syonlarn aa karma balamnda ol
duka ilgi ekicidir. Bu l sacayak yoluyla, onlarn sosyal ve kltrel
ynelimlerindeki deiimi anlamamz mmkndr. Aile ile balayalm.

AiLE VE EV ORTAMI
Aile, otobiyografi yaz nnn byk ounluu n doal bir balang
demektir. Ailenin tasviri, i leride gerekletirilecek btn eylemler ve
merulatrmalara karl k olarak, bir sosyal ve kltrel gndergeler ze
mini ina eder. Pek ok yaz ar, kendi erken ocu kluk dnemlerine dair
idealize edilmi b ir yaklam sunar. Mustafa Kemal Atatrk'n hayatn
yazacak olan gelecein gazetecisi evket Sreyya Aydemir. Osmanl
Balkanlarnn son yllarnda olduka yaygn olan ekya tehdidi ile iddet
arasndaki elikiden tr, memleketi Edirne nin kenar mahallelerindeki
sevgi dolu aile atmosferini ve kendi yalarnda kavrulup gitmelerini abar
tr. Yoksul ama alkan ve Tanr ' nn izdii kadere saygl olan mahalle
sakinleri, aralarndaki meseleleri herhangi bir hkmet yardm ya da
mdahalesi olmaksz n hallediyorlardr. 1 2 nl yazar Halit Ziya Uakl
gil in hikayesi de iinde ders kitaplarnn yerlere salm olduu eski bir
evde annes ini grd bir ryayla balar. bylelikle aslnda kendisinin
eitim srecini sembolik biimlere balar. Anlaml bir biimde, annesini
teselli ve huzu run ebedi kayna olan Mekke ' deki Kabe ' ye benzetir.1 3
Bu basit ve mutlu ortamda. doal olarak ocuun yetimesini ve ei
timini salayan ailedir ve bu, gelecein otobiyograflarnn renme arzu
sunun ilham kaynadr. Ebeveynler apak merkezi bir konumdadr.
Halit Ziya Uakl gi l , evket Sreyya, Nigar Hanm ve Hal i l Halid hepsi
annelerinden. hem dini hem eitimsel etkilerin bir araya geldii bir ilham
kayna olarak bahsederler. Bu annelerin pek ou okuryazard: air
Nigar Hanm rneinde ezberinden iirler okuyan; manevi hayatla i lk
ban annesinin tesis ettii evket Sreyya rneinde komu larna kitap
okuyan; anl arnda "Cennet analarn ayaklar altndadr" hadisini hatrla12
13

evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, stanbul. 1997. s. 22 (lk bask 1959).
Halid Ziya Uaklgil. Krk Yl, stanbul, 1969, s. 6-7.

107

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

tarak, annesine olan saygsn gstermek isteyen Halil Halid rneinde

"menkbeler kitabndan yksek sesle okumalar yapan" 1 4 hep annelerdir.
Muallim Nac i ' nin byk biraderi babasnn onun Kur'an okumasn te
vik ettii gibi, kendisi de kardeine ilham kayna olmu ve hatta babas
nn snrl Kur ' an kavraynn tesine gemesini Naci ' den istirham et
mitir: "Aferin yavrum! Daha gzel okumak iin gayret et ! Allah ' n iz
niyle sen benim gibi bitirmeyeceksin. Kutsal kitabn anlamn ok daha
iyi reneceksin." 1 5 Halit Ziya renimini babasyla; onun Fars-Arap dil
leriyle olan ilikisinden kaynakl Osmanl- slam dnyasna dair bilgisiyle
ve Mekke ' ye yaptklar hac z iyaretiyle ilikilendirmektedir. Doduunda
kulana ilk ezan okuyan ve Halit Ziya adn koyan da, babasnn en
yakn dostlarndan Mehmet Halid Ziyaeddin 'dir. 1 6 Mehmed Akif babasn
hem bir baba hem de retmeni olarak tanmlar ve ilk dini telkinleri ev
den edindiini syler. 1 7
Bun larn hibiri artc deildir ama yine de iki sebepten tr ev or
tamyla eitim arasndaki ilikinin altn izmek gerekmektedir. Birincisi ,
son dnem Osmanl Devleti eitimdeki roln, evdeki terbiyenin hem pe
dagoj ik hem ahlaki eksikliini telafi etmek ol arak grmtr. Ama bu
yaklam sklkla, evde olup biteni de anlayp ortak bir aba sarf etmek
yerine, onu karalamak eklinde yrmtr. 1 8 kincisi, yeni okullarn bir
dizi nemli sosyo-kltrel deiiklii etkilediine dair yaygn bir kan
olduundan, eitimin, tmyle olmasa bile ounlukla okul duvarlarnn
dnda gerekletiini unutmak iten bile deildir.
Aile ilham kayna olmann yannda, zaman z aman bu ilhamn pratik
bir yolla verilmesi iin de gereken fedakarl klardan kanmamtr. ou
otobiyografi yazarnn ailesi ekonomik ynden rahat grnyordu, hatta
baz larnn (mesela Halit Ziya ' nn ailesi kilim ticareti yapyordu) olduka
varlkl olduu bile sylenebilir. Ama bu durum herkes i in ayn dei ldi.

Khalil Khalid. Diaty of a Turk, Londra, 1 903, s. 1 9-23. Halil Halid iin bkz.:
"crkezeyhizade". TD V slam Ansiklopedisi, C. 1 5 . s. 31 3-316, stanbul. 1997, Mustafa Uzun.
"Halil Halid Bey".

s Yardm'n da belirtildii gibi. ocukluk Hauralar. s.3 1 : "Aferin. olum! Daha gzel oku
maya gayret et. nallah. siz benim gibi kalmazsnz. Kur'an- Kerim'in manasn gzelce
anlarsnz".
6 Uaklgil, age, s. 1 1 .
17 "Hem babam hem hocamdr. Ne biliyorsam kendisinden rendim". Akt.: Mehmed Erturul
Dzda. Mehmed Akif Hakknda Aratrmalar, stanbul: 1 987, s . 1 8; Mehmet Akif iin bkz.:
Fahir z, "Mehmed Akif". slam A nsiklopedisi.
s "Okul dnyas" ile "cehalet dnyas" diye nitelendirilen ev ortam arasndaki elikiyi gste
ren bir ders kitabndan hareketle. devlet sistemi iinde ebeveynlerin roln tarttm yaz iin
bkz.. Benjamin C. Fortna, "Islamic Morality in Late Ottoman 'Secular' Schools", IJMES. 32. 3.
August, 2000. s. 369-393.

108

Benjamin C. Fortna

brahim Temo ' nun babas stanbul ' daki oluna kitaplar iin para gnde
riyordu ve Arnavutluk 'taki zor artlara ramen bu desteini srdrd.
Gen brahim, akademik ynden pek istekli olmayan Yunanl snf arka
dann ailesiyle birlikte kalyordu ve eitim masraflarn karlamak iin
o nun derslerine yardmc olmak zorundayd . Mehmed Akif' in babas onu
Mekteb- i Mlkiye'ye bal idadi okuluna kayda gtrdnde, kayt iin
yeterince parasnn o lmadn fark etti ve talep edilen mebla salamak
iin gm cep saatini rehin o larak verdi. Bylece yetkililer onun paray
sonra deyeceine kanaat getirdiler . 1 9
Otobiyografi yazarlar anne, baba, karde, komu, kitap (dini ve dini
o lmayan), tiyatro ve tabii ki retmenleri ve okul arkadalarna kadar ok
eitli yerlerden etkilendiler. Bu eitli etkiler o dnemde mevcut olan
eitim seenekleriyle paralellik arz etmekteydi : Kamu ya da zel, devlete
ait o l an ya da o l mayan. yabanc ya da yerli . resmi veya gayriresmi (rne
in evde eitim) . etnik o l arak ya da dini olarak ayrlm, karma o lan veya
o l mayan vs. gibi. Bir btn olarak bakldnda otobiyografik kaynakla
rn, geleneksel o larak resmi okul sistemi perspektifinden baklm olan
eitim tarihinin baz boluklarn doldurmaya yardmc o lduu grlr.

HAREKETLLK
Evden okula gei, bu yaam yklerinin nemli bir parasn oluturur.
A ileden ayrlmayla alakal kanlmaz psiko loj ik meseleleri bir kenara
brakrsak, anlatlar ou kez kltrel ve entelektel evredeki farkllkl a
r grnr klmaktadr. Devletin penceresinden ev "cehalet dnyas" o la
rak grlebilirken, anlarda ev atmosferiyle karlatrldnda ou kez
okul yaamn ktleyici bir tavr sergilenmektedir. Evdeki gayriresmi
eitim imkanlar. resmi okullarda verilenleri ok kez tamamlamakta;
bazen de amaktayd . Bu nedenle evket Sreyya'nn babas onu el inden
tutup, dini kaidelere gre eitim yapan mahalle mektebine brakt za
man, o zaten mektepte retilebilecek olan yazma ve okumann daha
fazlasn biliyordu.20 Mehmet Akif 1 870' lerin sonu ve 1 880' lerin banda
stanbul Fatih'te iptidai ve rtiye mekteplerine giderken. babas ona
Arapa reterek okul derslerini desteklemitir.2 1 Ev ile mektep arasnda
ki snrn potansiyel akkanln aa vuran Mehmet Akif, grld
kadaryla babasndan hem baba hem de retmen o l arak bahsetmekte ve
ne biliyorsa ondan rendiini sylemektedir.

19
20
21

Bu bilgiler Mehmed Akif' in kzyla yaplan bir mlakattan alnmtr. Dzda. age, 26-27.
Aydemir, age, s. 31.
Mehmet Akif (Ersoy). Safahat, stanbul: nklap ve Aka, 1966, s. xiv.

109

Osmanl mparatorlu{;u 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

Otobiyografiler, eitim seenekleri dizesinin bireylerin perspektifin

den nasl grnm o labileceini, onlarn bu husustaki tartma sreleri
ni anlamamz salar. Rasyonel o l arak oluturulmu ak-emal (flow
charted) sistem olarak okullarn belirsiz tasviri, mevcut o kullar ile birey
sel tercihler arasndaki durumu gsterir. Otobiyo grafi yazarlarnn ko lek
tif deneyimlerinde n plana kan ey, hem geni eitlilikte seeneklerin
mevcudiyeti hem de onlar arasnda bireylerin izlemi olduu yolun ner
deyse tesadfi saylabilecek niteliidir.
lk o larak. bu dnemde kk ocuklarn o kula gitmelerinin mnferit
bir o lay o l arak grnd dikkate alnmaldr. Okula gitmek hala nispe
ten olaand bir ey o l arak grlmekteydi . Zaten son dnem Osmanl
toplumunun tahmini okuryazarlk oranlar da bunu dorulamaktadr.22
Bu, Schumann ' n 20. yzyl Suriye ' sindeki renciler iin izdii ere
veye zt dmektedir. nk Suriye' de bu devir, son dnem Osmanl ve
Osmanl sonras okul ina etme gayretlerinin olduu devirdir. Btn bun
lara ramen, yine de 20. yzyln o rtalarnda yaygnlaacak kitlesel ei
timden sz etmek iin hala ok erkendir.
Otobiyografi yazarlarnn okul a gitmelerini betimlemelerine bakld
nda, belki biraz tuhaf olarak, nlerine sadece ok kk engeller kt
grlr. Suriye rneindekilere kyasla mali sorunlar nadiren yaanmtr.
ttihat ve Terakki Cemiyeti ' nin kurucularndan olan brahim Temo okul
ile kendisi arasnda mevcut o lan birok ailevi engelden ve bu arada stan
bul ' da mektebe gidebilmesi iin babasnn sarf ettii mali fedakarlklar
dan bahseder.23 Fakat onun durumu sra d grnmektedir. Son dnem
Osmanl otobiyografilerinde anlatlan ailelerin ekonomik artlar, Suri
ye' deki rnekleriyle kyaslandnda ok daha iyi grnmektedir. Bunun
gerisinde phesiz, sz edilen ailelerin tm ol masa da byk ounlu
unun imparatorluun elit tabakasna mensup olmalar gerei yatar.
Belli bir okula kaydolma karar, kolayca verilmi ve neredeyse bt
nyle tesadfi sebeplere dayanm gzkr. Halit Ziya ilk ol arak kendi.

oturduu Fatih semtindeki bir okula deil de stanbul Mercan'da bir okula gitmitir. Anlattna gre, o zaman kendisine sylenilen sebep, Meri
can n babas n n i yerine yakn o lmasyd. Fakat gerek sebebi ileride
renecekti : Mercan 'daki okul daha uurlu bir yer o larak dnlm
t. 24 Fakat anlalan o ki gen Halid Ziya bu tercihten pek de honut kal
mamtr. Bir gn, evlerinin hemen karsndaki sokaa yeni tarzda bir
22

Findley. 1900 ylnda Osmanl mparatorluu snrlar iinde okuma yazma orannn %5 ile
% lO arasnda olduunu ve 1800'1erden itibaren %1 art kaydettiini ileri srmektedir.
23 brahim Temo. lbrahim Temo 'nun lttihad ve Terakki Anlar. stanbul, 1987, s. 6. 8.
24 Uaklgil, age, s. 16.

1 10

Benjamin C. Fortna

devlet okulu yapldn grdnde, cesurca o okula gitmeye karar verir.

Nefes nefese merdivenleri trmanp, dzgn sralarda oturan ve eski ma
halle mektebindekinin aksine bir ne bir arkaya srekl i sallanmayan
rencilerin nnde duran gen retmene " Hoca Efendi ! Ben bu okula gel
meliyim" diye birden syleyiverir.
Sonrasnda ne o ldu bilmiyorum, byle bir yreklilik yaptktan so n
ra, mecalim kesilmiti. Ne aileme ne de bana sormadklar husu
sunda olduka eminim, beni hemen aldlar ve oturacak bir yer bul
dular. Evdekiler benim tavuklarla oynamama izin verdiklerini d
ne dursunlar, leye kadar bu okulda kaldm. 2 5
Uaklgil ' in eski semtindeki mekteple bu okul karlatrldnda arpc
o lan, onun bu okula kaydn kolayca yaptrm olmasdr. Burada imtihan
lardan hi bahsedilmemekte, aile ile fikir alveriinde bulunulmamakta
ve brokratik ilemlere maruz kalnmamaktadr. Byle bir paragraf sem
bolik grnse bile, zgn detaylar, hedeflenen aklamann az ya da ok
anlalr olduunu gstermektedir.
Tevfik Salam'n ilkretim yaants da ayn ekilde brokrasiden
bamszdr. Salam ' n umursamazl mahalle mektebine girmesiyle
balar. " Serbest dnceli" o l arak tanmlad babas, o dnemlerde ska
rastlanan Kur ' an okuyarak yaplan okula gnderme merasimlerini (amin
alay) sevmemektedir. Bundan dolay Tevfik "amin alay" trenine katl
mamtr.26 Bu okulda biraz zaman geirdikten sonra, evine yakn daha
"modern" bir okula gemitir.27 Sbyan okulundaki Halid Ziya gibi, Tev
fik Salam da daha az geleneksel olan bu ikinci okulunda iyi vakit geir
diini anlatr. Bir st kademe okulla ilgili karar vakti geldiinde ise i lgin
bir ayrl gerekleir. Tevfik ' in plan Hukuk mektebine hazrlanmak iin
sivil rtiye okuluna gitmekti. Fakat snf arkada Saim' in srekli basks
ve dalga gemesi fikrini deitirdi ve ikisi de Soukeme ' deki (Glha
ne deki Alay Kknn karsnda) Askeri rtiyeye gitmeye karar verdi.
Tevfik'in ailesinin bu karar zerine yapaca pek fazla bir ey yoktu . 28

Bir st kademede, iki snf arkada Kuleli' deki Askeri Tbbiye'ye deva m
etmek istedi. Sami. Askeri Tbbiye'de fizik dersi veren byk kardein
den etkilenmiti. Tevfik' in babas adeta emrivaki yaplan bu fikri mem
nuniyetle kabul etti , fakat daha sonra greceimiz gibi halas yaygara
kopard. Ama sonunda ikisi de askeri okula gittiler.
25

Uaklgil, age, s. 18.

Tevfik Salam. Nasl Okudum, stanbul. 1 9 8 1 , s. 2.
27 Salam. age, s. 5-6.
28
Salam. age, s. 6.
26

111

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

Her iki durumda, okul tercihleri sz konusu merciler taraf ndan supra
rasyonel bir ekilde onaylanm t . Birincisinde, Halid Ziya'nn gittii
ilkokulun "uurlu/mbarek" addedildiini grmtk. kincisinde, Tevfik
Salam'n halas yeeninin Kuleli ' deki Askeri. o kula gitmesinden youn
bir endie duymaktadr. Halas , ailenin uzak akrabas olan Namk Ke
mal 'in babas mneccimbas Mustafa Bey ' in fikrinin alnmas hususun
da srar eder:
Pek muhterem bir zatt . Tatillerde gider elini perdik. Bir keresinde
doum tarihimi ve saatimi verdiimde, astro loj iye gre [ilm-i n
cum] benim burcumu syledi ve eer hay rlysa doktor olacakm
m deilse bu fikirden vazgeecekmiim. Bu ise halam n istedi
iydi. Babam hurafelere hi inanmaz ve inananlara da kzard .
Onun etkisi altnda ben de hayat m boyunca byle eylere asla
inanmadm. Halam ok seviyordum, fakat onlara kararm iin ba
nda syledim. Ben ' sen git ve sor, aksi cevap gelse de ben yine
de hekim o l aca m ' dedim ve okula kaydoldum. Mustafa Bey be
nim burcumu okudu; ' ocuu serbest brakn, o hangi meslei se
erse sesin baarl olacak' dedi. Zaman rahmetlinin hkmne hak
verdirdi, ama beni astrolojiye inand ramad . 29
Bu anekdotun aktarlm o lmas batl inancn izlerini gstermek o l arak
o kunabilirse de, gen adamn inanc daha rasyonel bir renkle grmesi,
imparatorluun da lmaya yz tuttuu ve yeni kltrel normlar n etkisine
girdii bir dnemde ona daha yararl bir dayanak noktas salayacakt .
Ama bu gei anda eitimin izledii yol ok eit l i unsurlarca belir
lenmitir ve bunlar n tmyle rasyonel olduunu sylemek mmkn de
ildir.
Okula kabullerde bylesi eyler az ya da ok nemsiz grnmektedir.
brahim Temo . Tbbiye dadisine girite ksa bir imtihana tabi tutulmu
tu.30 Tevfik Salam, hi kimsenin reddedilmedii, bavuran herkesin ya
tl okula kabul edildii ayn kurumda hafif bir imtihandan getiini belir
tir.31 mtihan sonras herkese evlerine gitmeleri, eyalarm toplayp o gn
geri dnmeleri sylenir. Keza yukar da grdmz gibi Mehmed Akif
idadiye gitmek istediinde, babasnn deyecek parasnn olmamasna
ramen, okul creti hibir ekilde sorun olmamtr. Okul ynetimi ona
gvendiini ve sonra deyebileceini sylemitir.32 brahim Temo, oku29

Salam, age, s.1 7.

Temo. age, s.7.
31 Salam, age, s.18.
32 Dzda, age, s.26-27.

30

1 12

Benjamin C. Fortna

mak iin stanbul ' a yeeninin yanna geldiinde, ailesinin mali yk

azaltabilmek iin ikisinden birini yatl okula gnderme ihtiyac hissetti
ini anlatr. Temo , A skeri Tbbiyeye girmek ister fakat kayt iin askeri
hazrlk okulundan bir diplomaya sahip o lmak gerekmektedir. Gen bra
him cesurca yetkili makama bir dileke yazar ve nihayet Kuleli ' deki As
keri Tbbiyeye kabul edilir. 33 Sz konusu srecin olduka gayriresmi y
rm olmas dikkat ekicidir.
Bylece, yukarda da bahsedildii gibi baz almalardaki son dnem
Osmanl eitim zihniyetine dair ar mekanik grn, yerel dzeyde
hibir yerde var olmad grlmektedir. Anlalmaktadr ki, rencilerin
okul tercihleri anne babann i yerine o lan yaknl, snf arkadann
srarl istei, ailenin byk ocuunun izledii yol ve okulun kimi "batl"
kehanetlere gre belirlenen uygunluu gibi ok deiik faktrlerce belir.
. :l4
tenmtr:
Otobiyografi yazarlarmzn gittii okullarn ne o lduu sorusuna dn
meden nce, evden okula gei konusunda bir noktay daha belirtmek
gerekir. Grdmz gibi aile sk sk okul ncesi ilham ve renme kay
nadr ve bu durum ocuk okula kaydo lduktan sonra da resmi pedagoj iyi
tamamlayan bir olgu olarak devam etmitir. Osmanl geleneinde snrl
bir usul ol arak srdrlen evde zel ders, ou aile tarafndan okul prog
ramn tamaml ayc nitelikte verilmeye devam etti. Bu nedenle, Mehmed
Akif resmi eitiminden ayr o larak, Kur' an almasn srdrp Halka
l ' daki veterinerlik tahsilini bitirdikten sonra hafz o lmak iin ek bir cret
deyerek Farsa dersleri almtr. 35
Btn bu izahlardan o rtaya kan sonu, deneyimlerin eitliliidir.
Okul seimi resmi-gayriresmi, askeri-sivil, yabanc-yerli , misyoner
millet, kamu-zel karmndan mteekkildir. Resmi kurallarn renci
lerin gidecei okul tercihlerinde engel olduu yerlerde bile, bazen iyi
konumdaki bir tandn mdahalesiyle ya da dilekeyle sorun halledile
biliyordu. Belirtilmesi gereken dier ilgin bir durum da, Christoph Schu
mann' n rneklerinin aksine, son dnem Osmanl eitim meselesindeki
asl sorunun, ncelikle o kula gidip gitmemekle ilgili deil daha ok hangi
okula gitmek gerektii ile ilgili o lmasdr. Burada sz konusu olan ren
ciler, tamamen ehirli bir evreden gelmi ve ailelerini eitim iin ikna

33

Temo, age, s. 8.
Meslektam Ulrike Freiag'n doru olarak belirttii gibi, phesiz bugn de eitim tercihi
ile ilgili baz gelimemi deerler mevcuttur. Fakat bu daha ok sosyal prestijle ilgili gzk
mektedir, yoksa bizatihi okulun kendisinden kaynakl "mbareklik" nosyonu gibi eylerden
deil .
35 Dzda, age, s. 5 vd.
34

1 13

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

etmeye fazla ihtiya duymamlardr. Bir btn olarak bakldnda

renciler ok farkl arka planlara sahiptir ama daha dk sosyo-ekonomik
evreden gelen rencilerin bile okuldan ayrlmalar grece sessiz sedasz
gereklemitir.

KULDA
Okul hayatna gemeden nce, okul trlerinden bahsetmek gerekir. nce
l ikle bir taraftan devlet dier taraftan birok misyoner rgt eliyle ortaya
konan yeni tarz okullarn ngrlmeyen ykselii, anlalr bir biimde
eitime i likin ilginin bu okul lar zerine younlat anlamna gelir. Bu
nunla birlikte dikkatlerin eski ile yeni tarz okullar arasndaki ztla y
nelmesi, bu iki tarz okulun mterek zelliklerinin gzden kamasna se
bep olmutur. A ada greceimiz gibi eski dini okullarda sk sk dalga
geilen eyler. bazen yeni okullarda methedilen eyler haline gelmitir.
Burada ilemekte olan ak bir ideolojik gndem sz konusudur ve okul
trleri arasndaki farkllklar bulanklatran baz unsurlara gz atmak
gerekir. Mektep ya da Kur ' an kursu36 ile ''modern'' devlet okullar arasn
da olduu varsaylan uurum, aadaki noktalar dndmzde ok
daha az nemde grnmektedir. Birincisi. otobiyografi yazarlarmzdan
anlald zere mektepler iki tr olarak tasavvur edilmitir: "geleneksel"
ve " modern" . Okumay retmek iin kullanlan metinler dahi ikiye ay
rlmaktadr. Tevfik Salam "o gnlerde iki okuma alfabesi vard. Birisi
eski "elif-be" dieri "elifba-y Osmani" denilen daha modern olan kitap
t" der. 37 Onun gittii birinci mektepte eskisi okutulurdu. Fakat evine da
ha yakn olan mektebe getiinde, daha "modern" metinle karlat.38
Her iki tr materyale de okul a nfusunun ne kadarnn ulat kesin
olarak bilinmese de. en azndan imparatorluun byk kent merkezlerin
de byle bir farkllama yaygn biimde yaanm olmaldr.
kincisi, mahalle mektepleri ile devlet okullar arasnda genelde anla
ldndan daha fazla sreklilik olduu grlmektedir. Mahalle mektep-

36

Yazarn Kur'an kursu olarak bahsettii kurum. mahalle/sbyan mektepleridir.(.N.)

Salam. age, s. 3. "Modem" orijinal metinde kullanlan kelimedir. Burada bahsedilen deiik
trdeki ders kitaplar. devletin okul trlerini ve orada okutulacak mfredata uygun materyali
srekli deitirme abasnn belirgin bir yansmasdr. Bu tr metinleri devreye sokma sreci ile
ilgili ok az ey bilinmesine ramen. 1850'lerin balarnda eitli Osmanl yazarlarndan okullarda
kullanlmak zere kitap yazmalar istenmitir. Yeni kitaplarla birlikte yaanan mfredat deiimi.
Tevfik Salam'n bahsettii farkll meydana getirmitir. Son dnem Osmanl devlet okulundaki
ders kitaplar konusunda bkz.: Nuri Doan, Ders Kitaplar ve Sosyalleme (1876-1918), stanbul,
1994.
38 Salam. age, s.5-6.
37

1 14

Benjamin C. Fortna

leri ile devlet okullarnn39 o lumsuz ynleri ile karlatrlmasnn dour

duu abartya karn. pedagoj ik metot, mfredat kapsam ve disiplinci
yaklam anlamnda kayda deer bir rtme vardr ve bu, Osmanl' n n
son dnemindeki kltrel ikilik ve atallama kavram gibi baka sorun
sallar gndeme getirir. Byle bir srecin varl, ilgili kiiler balamn
daki rtmelerde sklkla grlr ve bu artc o lmamaldr; ama eski
ile yeni arasndaki farkllklar abartma eilimi bunu sanki alacak bir
eymi gibi gsterir. Hem Kur ' an kurslarnda (mahalle mektebi) hem
dier devlet okullarnda hakim olan usul, yeni metinleri ezberleme ve
ezberden renme (usul-i cedit) idi. Ezbere hasredilen materyaller, sis
temli blnme karsnda kayda deer sreklilii de ortaya koyar. Baka
yerde gsterdiim gibi, devletin eitim mfredatndaki 1 880 ve
1 890 ' 1 ardaki deiiklikler, daha nceki Tanzimat dnemi mfredatn,
phesiz slami ynleri de o lan, daha sekler bir mfredat haline getir
mitir.4 0 Otobiyografilerdeki baz anekdotlar, sistemler aras sk srekli
l ii de gstermektedir. Bu dnemde benzerliklere vurgu yapan bir karika
trde, okullardaki modernlemenin aslnda sadece eyhlislam n ren
cilerini dvmek iin artk daha uzun bir denee sahip olduu anlamna
geldii anlatlmaktadr. 4 1 Ksaca deineceimiz gibi, renciler bir kez
yeni alan devlet okuluna gittiler mi, geleneksel mektepleri gemie
bakarak deerlendirmektedirler. Dini kurumlarda aldklar dersler onlar
"laik" okullardaki pek ok benzer konuda baarl olmalar noktasnda iyi
derecede hazrlamaktayd. Farkl okullar arasnda hissedilen boluu dol
durmaya yardmc o l an dier b i r unsur, hem Ahmet Hamdi (Tanpnar)
hem de Ahmet Emin (Yalman) tarafndan deinilen Cevdet Paa ' n n K
sds- Enbiya tr gibi dini ierikli metinlerin evlerde yaygn olarak
okunmasyd.42 Bu materyallerin Osmanl devlet mfredatna 1 880' lerin
sonlarnda eklenmesi . mektepler ile yeni devlet okullar arasndaki ayrm
belirsizletirmitir. Hi phesiz azalm o lmasna ramen, fiziksel ceza
39 Geleneksel okullar ile yeni alan devlet okullar arasndaki ztlk otobiyografik edebiyatn
ayrc zelliklerinden biridir. Bu durum sadece Osmanl iin deil, Msr iin de geerlidir.
Seyyit Kutup' un ky okulu anlats iyi bilinen bir rnektir. Bkz.: Tifl min al-qarya. Kahire.
1 967 Blm: 3. [Kahire"de ilk basm: 1 946]: (Almanca ev.: Horst Hein, Kindheit auf dem
Lande. Berlin. 1 997).
40 u makaleme bkz.: "Emphasizing the lslamic: Modifying the Curriculum of Late Ottoman
State Schools." [Kreiser, Klaus and Georgeon, Franois, (eds.), Enjance et jeunesse dans
/'is/am-Chi/hood and Youth in the Muslim World. Paris: Maisonneuve et Larose, 2007, ss.
1 93-209 iinde (. N.)].
41 Palmira Brummett. Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908-1911,
Albany: SUNY Pres. 2000, s. 1 98.
42 Ahmed Hamdi iin bkz.: Yardm, age, s. 2 1 8-21 9 : Ahmed Emin bkz.: Yakn Tarihte Grdk
lerim ve Geirdiklerim. C 1 , 1 888-19 1 8, stanbul, s. 27.
.

1 15

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

ok tartlan dier konudur. Yeni okullar fiziki cezaya daha sembolik bir
y aklam biimi benimsemitir. Bununla birlikte yeni disiplin rej imi Tev
fik Salam gibi bir renciyi sistematik kurallaryl a bask altna alrken,
her iki sistemde de varolan ceza ve aalama muhtemelen eit derecede
sinir bozucuydu.
ncs, pek ok renci her iki tr okulda da zaman geirmitir.
Bu gerek, sz edilen farklln bizzat renci lerin eitim y aamlar
tarafndan bulanklatrd anlamna gelir. Geni bir adan bakldnda,
renciler bizzat kendi y aam deneyimlerinde iki sistemi birletiriyordu.
Okul trleri arasndaki kayda deer hareketlilik, onlar, kanlmaz olarak
bir kurumdan dierine uzanan rakip sistemlermi gibi dnmekten imti
na etmemiz gerektiine iaret eder.
Osman l ' nn son dnemindeki eitim seenekleri dizgesinin tamamn,
tek bir geni sistem ol arak dnmenin belki daha yararl olabileceini
varsay arsak, okullar aras sk geilerin gen renciler tarafndan normal
karland grr z. Bizler, kamu ve zel arasndaki kopu, beeri bilim
lerden teknik bilimlere uzanan ayrma gibi belirgin zellikleriyle farkl
lamay gl biimde vurgulayan ada eitim sistemlerine artland
mz iin, Osmanl 'nn son dneminde henz yeni yeni gelimekte olan
bir eitim sistemine bu tip kategorileri ve sistemli bir katl dayatmak
pek zor deildir. Oysa dnemin devlet destekli sivil alt-sistem eitim
alan ile askeri o lanlar arasndaki ayrm bile apraz geie engel olacak
bir y apda deildi. Bu dneme ait biyografik kaytlar, nceden belirlen
mi bir hiyerarik snrda kalnmasnn zaruri o lmadn gsterir. Tevfik
Salam 'n gzlemledii zere, " askeri r tiye okulundan mezun olanlarn
ou askerlik mesleine girdi fakat bu mecburi deildi."43 Halil Halid'in
hay at dier bir eit geie, y ani dini (medrese) ve sivil eitim kurumlar
arasndaki geie rnek tekil eder. Sistemler aras net ol mayan bulank
ayrmlar herhangi bir dnemin eitiminin incelenmesinde biyografik bo
yutun nemini daha da vurgulamaktadr. Bu durum. daha sonralar hak
knda ilgilerin, varsay mlarn ve ideoloj ik y aplarn y aygnlat son
dnem Osmanl Devleti iin o zellikle nemlidir. Sz konusu bulanklk,
karmak ve ok renkli bir sosyal ve kltrel dinamii, kltrel y arlma
ve ikililik temelli hakim paradigma gibi geni ve belirley ici kltrel ka
lplara indirgeme y anlna dmek noktasnda bizi uyarmaktadr.
Okul trleri ve onlarn ne tr renci "yetitirdikleriyle" ilgili varsa
y mlara ikin kimi sorunlar tarttktan sonra, imdi de otobiyografiler
den alnan baz rnekleri inceleyelim. Biimlendirilmi eitime gei
43

Salam, age, s. 7.

1 16

Benjamin C. Fortna

eitli etkilere maruz kaldnda, sonuta yaanan gei sklkla menfi bir
bak iinde hatrlanmaktayd. Sz konusu l iteratrde yinelenen bir kina
ye, mektebin o lumsuz tasvirinde grlr ki genellikle yozlamann ba
o larak, tembel, iman ve sarkl hoca44 tasviri yer alr. Byle bir adamn
el ine teslim edilmenin yaratt travma, srasyla hrpalayan ve hrpalanan
kurum imaj eliinde fiziksel iddet betimlenirken bir abarty da berabe
rinde getirmitir. Mekteplerin pedagoj ik metodu da ounlukla ayn dere
cede a d olarak tanmlanr. Tekrarlama ve ezberden renme o zama
nn geerl i kuralyd. Bu srece yardmc o lmak iin renciler muayyen
bir tarzda ileri geri sallanrd ve yazarlar bu durumu genellikle naho ve
hatta ilkel addetmektedir. Msr' daki eitim zerine yakn zamanda yap
t mkemmel almada Gregory Starrett, kuzeyde bizim otobiyografi
yazarlarmz eitime tabi tutulduunda, tam da ayn gnlerde gneyde
Msr toplumu iin tasarladklar reformlar hayata geirmeye balayan
ngiliz smrge yneticilerinin bu "ileri geri hareket etmeler"den fevka
lade mustarip o lduklarn belirtir.45 Msr' daki ngiliz eitim gzlemcileri
gibi, otobiyografi yazarlarmz da, derslerdeki koordineli fiziksel hareket
lerden rahatszlk duymu gzkmektedir. Otobiyografi yazarlar, bu tr
bir metodoloj ik yntemin ilkel ve demode olduu noktasnda benzer bir
kanaate ulam grnmektedir. Eitim sessiz. ciddi ve dini kurumlardan
tamamen ayr yerde tahsis edilmi bir mekanda yaplmalyd. Yazarlar
mzn, tam da rencilik gnlerinde ya da sonraki yetime dnemlerinde,
gerekten mekteple ilgili o lumsuz grlere sahip o lup olmadklarn
hibir zaman bilemeyeb iliriz. Bununla birlikte eitim gibi radikal bir
deiikliin ancak 20. yzylda anlalabilir hale geldii gz nne alnr
sa, zamanla dikkat ekici biimde daha aalayc bir tutumun benim
sendiini syleyebiliriz.
Halit Ziya Uaklgil ' in hikayesi, geriye dnk bakn nasl da dei
mi bir eitim bellei retebildiini aka gsterir. Uaklgil, 1 940' t arda
yazd hatralarnda. 1 8 70 ' lerin stanbul 'unda gidebilecei okullar, yal
nzca Kuzey Afrika'nn uzak ve unutulmu yerlerinde varo lan okullara
benzetir. 46 Yeil sarkl hoca imand ve asla yerinden kalkmazd. Fakat
''sallana sallana derslerini ezberleyen ocuklar" o larak betimlenen ren
cilerin snfta en arkada oturanna bile uzanabilen sopas araclyla ku-

44

Mekteple okul arasnda yaanan naho kartlk. elbette Osmanl topraklaryla snrl deildi.
Konunun Msr'daki iki mehur rnei iin bkz.: Taha Husayn, Al-Ayyam, C.1 , Cairo: Dar'l
Ma'arif ve Seyyid Kutup"un anlar.
45 Gregory Starret, Putting /slam ta Work: Education, Politics, and Religious Trans-formarion
in Egypt, Berkeley: University of California Press, 1998, s. 35 vd.
46 Uaklgil. age, s. 1 7.

117

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

lana vurabiliyordu. Tevfik Salam anlarnda ocuklarn derslerini hep

birlikte sallana sallana ezberlemelerinin sebebinin, ilahi bir etki olutur
mak olduunu anlamaktan hala uzak bulunduunu itiraf eder.47 Gemie
dnk bir bakla ayn derecede rahatsz edici o lan bir dier unsur, M
sr' da ngilizlerin de cann skan "geleneksel" eitimin bir zellii o lan
snrl mfredat ieriiydi. 48 Halid Ziya snrl mektep mfredatnn ken
disine dayanlmaz gibi grndn hatrlamaktadr. "Burada Kur'an
okurduk; bunun dnda retilen hibir eyi hatrlamyorum. " 49 Bu, okul
lamann meydana getirdii beklentilerdeki radikal deiimin altn iz
mektedir. Dini o larak o luturulmu kurumlar o larak mektepler. kutsal
metni retmeyi ama edinmiti, burada Kur' an ' renmek, mmknse
ezberlemek nihai amat. Dier konular akas ikinci konumdayd ve
sadece dini retime yardmc o lmas orannda hesaba katlyordu. So
nuta, szel ve fiziksel renme deneyimi ile rasyo nellemi '"yeni usul"e
dayal eitimin aras gittike alyordu.5 0
Otobiyografik eserlerde eitimin nemli bir ynne, yani zaman iin
de eitimden beklentilerdeki deiime de deinilmektedir. Bu zellikle,
olaylarn meydana geldii zaman dilimi ile Osmanl' nn yklp Cumhuri
yet ' i n kurulduu srada anlarn yazld zaman dilimi arasndaki srede
dillendirilmitir. Schumann' n inceledii Suriyeli milliyetiler gibi, son
dnem Osmanl otobiyografi yazarlar "mekteplerde yaplan sadece Ku
r' an okumakt" demekle bir lde pek de samimi o lmayan bir aknlk
ortaya koymaktadrlar. Zaten bu szde artc sulama, sadece ilk etapta
kurulan okullar iindi ! Fakat bu okullarn sonradan yetersiz ve hatta tuhaf
grnmesi gerei, okullama deneyiminin bizzat kendisinden ziyade Os
manl dneminden Cumhuriyet Trkiye 'sine uzanan srete eitime i li
kin beklentilerdeki deiime dair bir eyler anlatmaktadr. "Geleneksel''
eitimin pratik ve faydal o l mayan grnmne ynelmi bu gemie
dnk hogrszlk, eitime ilikin beklentilerinde benzer bir kr l ma
gsteren hem son dnem Osmanl hem de Manda dnemi Suriye' sindeki
eitimden bahseden otobiyografilerin ikisinde de grlmektedir.

47

Salam. age, s. 4.
Starret, age, s. 35.
49 Uaklgil, age, s. 17. "Burada Kur'an okurduk. baka bir eyin okutulduundan haberim
o t '
o

Eickelman' n gsterdii gibi Batl eitim nosyonlar. slami renme tarzn deerlen
direbilecek bir donanmdan byk oranda yoksundu. Bkz.: "Bellek Sanat: slami Eitim ve
Sosyal Yaplanma", Toplum ve Tarih almalarnda Karlatrmal almalar, s. 20. 1978,
s. 485-516. Bu nosyonlar Osmanl mparatorluu'nda yaylmaya baladnda. e zamanl
olarak 'geleneksel' sreleri aalayan bir bak ortaya kmtr.
48

1 18

Benjarnin C. Forma

imdiye kadar hatrlanan btn kusurlaryla okullar, eski rencile

rinden kaynaklanan geni bir tepki a meydana getirdi. Halid Ziya, mek
tep deneyiminin hi houna gitmediini ve okula tepinme ve lklarla
alnmak zorunda kaldn anmsamaktadr.51 Tevfik Salam ceza anlar
nn akademik baardan stn olduunun gze arpt mektebi pek sev
mediini kaydetmektedir: "Herhangi bir ilerleme kaydedemedim. Takdir
almama ramen hibir ekilde i lerleyemedim".52 Bununla birlikte, bek
lentilerdeki deiim gz nne alnrsa, araya giren yllarda " ilerleme"ye
dair ltlerde bir deiim meydana gelip gelmediini merak etmekte
hakl olduumuzu syleyebi liriz.
Eski okul gnlerine ilikin pasajlardaki tipik yaklam biimi, artc
ekilde, kerhen de olsa bir tr sayg ve hatta nostaljiye yol amtr. r
nein Tevfik Salam, ne olursa olsun yine de mektep gnlerinde elence
l i eylerin olduunu belirtir. Arapa dilbilgisi ve telaffuzunun zorluklar
karsnda kr topal ilerlemeye ve fiziksel iddete ramen, hep bir az
dan yaplan ezber almasn enlikli ve keyifli buluyordu. 53 lgin olan,
rtiyenin daha dzenli snf ortamna gei yaptnda, mahalle mekte
bindeki gemiine zlemle bakmak iin geerli nedenleri olduunu be
lirtmesidir. lk etapta, eski okulun Arapa altrmalar, onu yeni devlet
okullarnn dzenli, sessiz, atmosferine kar hala mcadele ettii Arapa
gramerine kar ok iyi hazrlamt:
Allah ' a kr ki mahalle mektebinde ' elif ksn enni'yi heceleyerek
okumay oktan skmtk. Arapay ezberlemeye kendimizi adad
mzdan, ileri geri sallanarak belli tonda ' nasare, nasara, nasaru, na
seret. naserate' namelerini sylemeye balamtk. Fakat rtiyede
koro halinde okumadmz iin alma lezzetini biraz kaybetti. 54
Keza Rtiyede sarkl bir hoca tarafndan verilen ''Arapa mantk"
dersleri, anlalmaz olmasna ramen, daha sonra Tevfik Salam iin
byk bir anlam kazand: 55
O zaman bu mantk dersini neden rendiimizi anlayamyordum.

Bana apak grnen 'gne doduunda gndz olur', 'saylar ya tektir

ya ifttir', 'btn insanlar hayvandr, fakat btn hayvanlar insan deil'
51

Uaklgil. age, s.1 7.

Salam, age, s.5. (Bir baar gsteremedim. Aldm 'Zikr-i Cemi l ' e ramen bir trl ilerle
temiordum).
,
Saglam, age, s.4.
54 Salam, age, s. 9-10.
55 "Arapa mantk" derken. Salam'n genel anlamyla Helenistik mantk geleneine gnder
mede bulunduu anlalmaktadr. Nihayet sonu ksmnda, Ge Antika'da yaymlanm olan
The Isagogue adl esere gndermede bulunmas bu durumu kesinletirir. Bu noktaya dikkat
ektii iin meslektam Gez Hawting'e teekkr ederim.
52

1 19

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

gibi ifadeleri ezberlemenin benim iin ne anlam vard. Hayatta pek ok

mantkszlklarla karlatktan ve en bedihi eylerin ret veya mnakaa
edildiini grdkten sonradr ki, mantn insanlar iin ne kadar gerekli
olduunu anladm ve Isagoci'yi de bize bu dersi okutan sarkl hocamz
da rahmetle andm. 56
Dierleri de genellikle ktlenen, yerilen bu mekteplerden vgyle sz
etmektedir. evket Sreyya, okulunu olaanst sevgiyle anyordu. Onun
iin mektep. kendi mahallesinden Edirne 'deki Muradiye klliyesine ta
nmak anlamna geliyordu. Burada geirdii zaman doal olarak camisi,
imareti, Mevlevi tekkesi ve Mslman mezarl olan klliye ile evrili
dini bir atmosferle doluydu. 5 7 Edirne'nin varoundaki kaba ve harabe
gmen mahallesinden daha sessiz sakin, daha ciddi akl dnyasna gei
in, kendisini son derece doal hisler iine soktuunu anmsamaktadr. 58
Aydemir burada kendini evinde gibi hissetmitir. Romanc Semiha Ay
verdi de okulunu olumlu bir ekilde hatrlamaktadr. Hocasn grr gr
mez sevmitir: "Ne denei ne de falakas vard. Oysa mektebe adm
atmadan nce bunlar duymutum ve iimde bir korku yok deildi. Buna
ramen aile birlii ve scaklnn olduu bir atmosfer ierisinde yeni
eyler renmekten hem keyif aldm hem de memnuniyet duydum."59
Bakalar iin okullar, geriye dnk bir bakla Sultan il. Abdlhamid
ynetimine ( 1 876- 1 909) kar muhalefetin temellerinin atld yer olmas
hasebiyle nemliydi. lgili l iteratrde bu konu fazlasyla yazlp izilmi
tir, o nedenle katk olabilecek bir iki hususa temas etmekle yetineceim.
Bu makalenin parametreleri dahilinde zellikle bir noktann alt izilme
l idir: Jn Trk devriminin kendine has seyri, Abdlhamid dneminde
dolamda olup da ksa vadede "hedefine ulaamam" teki baz cere
yanlar grmezden gelmemize yol amamaldr. brahim Temo bizlere,
bilhassa stanbul ' da yksek okul rencileri arasnda el altndan yaylan
ve gizlice dolamda olan yaynlarn ilgin bir hikayesini sunmaktadr.
erif Mardin, 1 889'daki ttihat ve Terakki Cemiyet i ' nin ortaya kmasna
sebep olan, Askeri Tbbiye' deki muhafazakar ve liberal renciler ara
sndaki ayrma olayna dikkat ekmitir.60 zellikle muhalif Jn Trkle
rin ounun seklarizm ve pozitivizme nihai ve radikal dn yapmalar56

Salam. age. s. 1 1 .
Aydemir, age, s . 3 1 .
58 Aydemir, age, s . 32.
59 Samiha Ayverdi, Kplcedeki Kk. stanbul, 1 989. s . 49-50.
60 Temo, age, s.viii-ix. renci muhalefet gruplarnn kuruluu hakknda bkz.: M. kr
Haniolu. The Young Turks in Opposition, New Y ork: Oxford University Press, 1 995. zellikle
blm: 4.
57

120

Benjamin C. Fortna

nn altnda dikkat ekici bir husus vardr ki, o da Jn Trkler arasn

da dolamda olan ve onlara ilham veren materyalin, yalnzca vatansever
lik l iteratrnden mteekkil olmamasdr. Temo' nun otobiyografisi gs
termektedir ki Namk Kemal ' in vatanperver Rya ' s aslnda yasakl lite
ratrn parasyken, ayn anda dolamda olan baka balklar ve mesele
ler vard. Temo, dolamda Namk Kemal ve Ziya Paa gibi Rumelili ya
zarlar ve srgndeki muhalif yazarlar tarafndan kaleme alnm metinle
rin yansra, Bektai ve Mevlevi gelenekten saf Trk gazelleri, ilahiler
Bektai nefesleri ve iirlerini de ieren Anadolu ve Mezopotamya kay
nakl baka yazlarn olduundan bahsetmektedir.61
Beklendii gibi bu dnemde hareket halindeki eitli eil imlerle bir
likte dnldnde, geni anlamyla eitim, son dnem Osmanl
rencileri arasnda olduka farkl tepkilerin domasna yol amtr. Bu
konuyu aydnlatmak iin olduka iyi bilinen iki kiiyi anmamz gerekir:
evket Sreyya Aydemir ve Necip Fazl Ksakrek. Sekiz yl arayla dn
yaya gelen bu iki kii, ayn dnemde yaam, benzer okullara gitmi ve
fakat sonuta siyasi yelpazenin kart ularnda yer almlardr. stelik
ikisi de son derece farkl bir gemie ve arka plana sahiptir. Aydemir' in
Edirne 'nin varounda slami tecrbeyle dolu bir ocukluktan Moskova 'da
bir greve, sonrasnda Mustafa Kemal Atatrk 'n savunucusu ve biyog
rafisinin yazar olmaya uzanan kariyeri hakikaten dikkat ekicidir. Necip
Fazl ise neredeyse taban tabana zt bir yndedir. Grece sekler bir tara
yneticisinin olu olarak domu. Fransz ve Amerikan okullarnn ar
dndan bir dnem Sorbonne ' da okumu ve sonunda eyh Abdlhakim
Arvasi etkisi altnda Sufi slam hareketine ynelmitir.62 Bylesi rnek
ler, en azndan. Osmanl-sonras dnemin btnselliinin kanlmaz bir
son olduuna dair pek ok dnceyi mmkn klan, okullarn tek-tip
sekler renci "rettii" eklindeki varsaymlarn yeniden dnlmesi
nin zorunlu olduuna iaret etmektedir.

DiL VE KLTR
Osmanl dneminden Osmanl-sonras dneme geite dil, sosyo-kltrel
deiimin faydal bir gstergesi olarak rol oynamaktadr. Basite syle
mek gerekirse, dilsel alanda gerekleen deiiklikler mevcut kltrel
referanslarn eitliliinde belirgin bir azalmay gstermektedir. Trkiye
Cumhuriyeti nin ilk yllarndaki dil reformuyla beraber Arapa ve Fars
adan, Latin alfabesine gei etkili bir biimde Trkeyi slami balarn61

Temo, age, s. 9.
erif Mardin. "The Nakibendi Ordcr in Turkish History", R. Tapper (ed), 15/am in Modern
Turkey, L<mdon: IB Tauris, 1 99 1 . s. 1 33.

62

121

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

dan ayrmtr.63 u var ki geriye dnp bir bakla, son dnem Osmanl
toplumunun dilsel ve kltrel bir nans zenginlii ile donanm olduunu
bir lde gz ard etmek kolaydr. Osmanl toplumunun bu ok ynl
doas, can ekimekte olduu farz edilen bir yap olarak sklkla tuhaf ve
sama olarak gsterilmitir. Otobiyografik kaynaklar, hem Arapa ve
Farsann son dnem Osmanl eitim dnyasnda nasl bir merkezi yer
tuttuklarn hem de bir kuak sonra nasl yabanc konumuna dtklerini
kavramamza imkan tanmaktadr.
Burada bavurulan tm anlar, Halil Halid' inki hari, Trke yazlm
tr. (Halil Halid ngiliz okuyucu iin yazyordu ve bu nedenle onun anlar
dierlerinden ok farkldr.) Dahas, bu metinler Cumhuriyet dil reformla
rndan sonra benimsenen Latin alfabesinde yazlmtr. Arapa ve Farsa,
sahnenin olduka dna itilmi durumdayd. Bu nedenle onlarn anlattk
lar olaylar ile bunlar kada dkmeleri arasnda dilsel ereve bala
mnda meydana gelen nemli farklar sz konusudur.
Ve yine bu diller, Trke ile beraber. karma Osmanl dilinin ekirde
ini oluturmutur. Arapa ve Farsann her ikisi yannda bu kez Fransz
ca da eitimde okuryazar ve kltrl bir Osmanl olmak iin gerekliydi.
Fakat bu anlarn yazld srada, Arapa ve Farsa demode grnmeye
balam ve geri, kullansz, zor diye alay edilmitir. Bu durum kltrel
ve dini ufkun daralmasnn bir belirtisiydi. Ama yine de her iki dil de
srekli olarak otobiyografik anlatlarda gzkmektedir.
Olumlu sebeplerle anlmasa da, Arapadan otobiyografilerde sk sk
bahsedilmektedir. Bu konudaki rneklerden biri Tevfik Salam' dr. Onun
daha nce bahsettiimiz Arapa dil bilgisi ve sentaks ile ilgili mcadele
lerinin dnda, baz derslerde tecvidi renmek iin ektii zorluklar
hatrlamaktadr. Ancak Arapann kendine has zorluklarn aklamaya
balarken, laf hemen hayal krklna getirir ve parodiye giriir. Tecvid
kitabnda karlat gemie dnk tuhaf dil bilgisi ifadelerini listeledik
ten sonra Salam "yedi yandaki bir ocuun bunlar anlamas mmkn
m?" demektedir.64 Bylesi bir radikal sorgulama kukusuz dncede de
ayn derecede radikal bir deiiklik olmadan dnlemezdi . Dale Eickel
man ve dierlerinin gsterdii gibi, eitimin amac, hatta btn bir eitim
nosyonu deiiyordu. Osmanl ' nn son dneminde, nce Kur' an mektep
lerinde sonra devlet okullarnda eitim grenlerin yaamlaryla rl bu
zaman dilimi, bizzat eitim kavramnda meydana gelen en hzl deiik
liklerin yaand bir zaman olarak grlebilirdi.
63 Trkiye'deki dil reformunun yakn gemi almas iin bkz.: Geoffrey Lewis, The Turkh
Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford: Oxford University Press, 1 999.
64 Salam. age, s. 6.

122

Benjamin C. Fortna

Son dnem Osmanl otobiyografi yazarlarnn dili tasvir ekilleri, bu

kua etkileyen deiiklikleri de vurgulamaktadr. Tevfik Salam gibile
ri iin ok dilli Osmanl miras, imparatorluun k i le yakndan ilgili
olan kaotik karmaay temsi l ediyordu. Daha dorusu bu durum zellikle
gemie dnk bir bakta, istenmeyen gereksiz bir yk gibi grnmekte
dir. (Yukarda grdmz zere, aslnda Salam ileriki snflarda Arap
aya dair daha yumuak bir izgi benimsemitir: Yeni okullardaki sessiz
ce yrtlen ezberleme sreci daha nceki okulla kyaslandnda "se
vimliliinden bir eyler kaybetmiti" ve Rtiyede rencilerin Arapayla
devaml mcadelesini grmek, mektepte Arapa renmi olduu iin
kendisini mutlu etmitir) . Mehmed Akif gibi bakalar iinse Osmanl ' nn
ok dilli yaps birliktelii ve Osmanl ve slam kltrnn btncl ru
hunu simgeliyordu ve kiisel bazda da zenginletiricisiydi. Mehmet Akif
yle der:
Okulda rendiim Farsadan memnun deildim. Fatih Camiinde
ikindi namazndan sonra Esad Dede'nin klasiklerden (Farsa) Divan
ve Hafz, Glistan ve Mesnevi gibi derslerine girdim. Aslnda rtiye
eitiminde en ok sevdiim ders, dil dersleriydi. Drt dilde (Trke,
Arapa, Farsa, Franszca) birinciydim ve iiri seviyordum. 65
Fars dili ve edebiyatnn etkisine daha yakndan bakmak yararldr. Arap
a zorunlu olarak Kur ' an okullaryla i likiliyken ve bu "geri" kurumlar
hakkndaki yaknmalar karsnda neredeyse evrensel bir paratoner ilevi
grmken, Farsa Osmanl dilsel emasnda farkl bir yer tutmutur.
Dini kaynaklarn yan sra dnyevi olanla da i likili olan Farsa, kltrel
ynelimin nderi olarak ileyen bir dil gibi grlmtr. Son dnem Os
manl eitimi balamnda, Klaus Kreiser devlet okullarnda retilen
Farsann dozunun ne kadar gl olduunu gstermi ve Farsann Av
rupa etkisine kar bir dengeleyici g olarak kullanldn ne srm
tr. 66 Birok son dnem Osmanl rencisi iin, Fars dili ve edebiyat
mr boyu zevk ve anlam kayna olmutur. 67 Bunun belki en byk

65 Mektepte okunan Farisi ile iktifa edemezdim. Fatih Camiinde ikindiden sonra 'Hafz Divan'
gibi, 'Glistan' gibi. ' Mesnevi ' gibi muhalledat okutan Esad Dedeye devam ederdim. Rdiye
tahsilinde zaten en ok l isan derslerine temaylm vard. Drt l isanda (Trke, Arapa, Farsa
ve Franszca) birinci idim ve iiri ok severdim. Mehmed Akif Ersoy, Safahat, stanbul : nklap
ve Aka. 1 966. s. xiv.
66 "Persisch als Schulsprache bei den osmanischen Trken: Von der Tanzimat-Zeit zur frhen
Republik" in Jens Peter Laut and Klaus Rhrborn, eds., Sprach-und Kulturkontakte der
Trkischen Vlker. Materialien der zweiten Deutschen Turkologen-Konferenz, Wiesbaden:
Harrassowitz. 1 993, s. 1 24.
6 7 Kreiser' in makalesi eitli rnekler sunmaktadr. zellikle sayfa 1 27'ye bkz.

123

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

nedeni dil bilgisinin Arapa dil bilgisinden daha kolay olmas ve renci
lerin ok daha hzl ilerleme salamasyd. Salam, Soukeme Askeri
Rtiyesi ikinci snfn hatrlarken, "Farsa dil bilgisi daha kolayd. Asm
Efendi adnda sarkl, iyi bir retmenimiz vard. Ne retecekse, tehdit
etmeden retiyordu" demektedir. Snftaki renciler bir yl sonra Nasa
yih-i Hukema ve Glistan gibi eserleri okuyordu.68
Bu balamda Halid Ziya ilgi ekici bir rnektir. Bir ynyle, kltrel
mirasnn bir parasn Farsa temsil etmektedir. Ziya bu durumu, "onun
zamannda eitimin biricik kaidesi bu iki dildi" diye and babasnn
Arapa ve Farsa karsnda verdii mcadele ile ve dedesinin kendisini
Mekke'ye hacca gtrmesiyle ilikilendirir. Youn Farsa almalarn
dan sonra Mesnevi'ye ve kendisini Sufizme yneltecek ilham kayna
olan Haf z ' n divanna kar bir yatknlk elde etmitir.69 Bununla birlikte
Halid Ziya, devlet okullarnda kendi kuandaki rencilere verilen ei
tim biimini onaylamadn da ortaya koyar. Trkesi "ok iyi": Farsas
ise "orta halli " grnmesine karn Arapas "ok zayft". Bu onun z
mir'e tandnda rtiyenin ikinci ylnda kalmasna neden olmutur.
Durum her ne olursa olsun, okulunun pedagojik yaklamn btnyle
kmseyerek anmsar. "Glistan 'dan blm ve biraz Farsa dilbilgi
si" ieren metinleri, "iki yz sayfa Osmanl tarihini" ve son olarak "oku
lun en nemli dersi olan Arapay " saydktan sonra ekler: " Sonuta bu
bilgi yk ile ortaya kan gen, ne ranl bir kahveci ile bir-iki Farsa
kel i me konuabilir, ne de bir Msr gazetesinde on dizelik bir makaleyi
anlayabilirdi" .70 Onun son dnem Osmanl eitim mfredatnn ilevsizli
ine ilikin betimlemesi u cmlesinde zetlenmi gibidir: "Artk ok iyi
biliyordum ki, hayatta Glistan ve Arapa gramerin drt risalesinden;
daha nemli eyler var." 72 Bulduu "zm", yabanc-uzantl bir okula
kapa atmakt.
Tek tek bireylere ekici gelmi olmas veya unun ya da bunun yatkn
lk gstermesine baklmakszn, denebilir ki dil , hem dini sezgileri hem
de bir dizi kltrel referans yanstan sembol ik bir nemle donanmt. Bu
nedenle zengin Osmanl dilbil imi gemiine dnk tavrlardaki deiikli
in, genelde toplum zelde ise eitimde yaanan daha geni deiiklikleri
yanstmas artc deildir. renmenin btn amac dinsell ikten laikli68

Salam. age, s. 10-1 1 .

Uaklgil. age. s.I l .
70 Uaklgil, age, s.84
71 Uaklgil, "drt risale" derken muhtemelen, Sarf ve Nahiv kitaplar iindeki . Emsile. Bina,
Avamil ve Maksud kitaplarn kastetmektedir. (.Nl.
72 Uaklgil. age, s.90.
69

124

Benjamin C. Forma

e doru bir deiimdi. Bu deiim belki de en iyi ekilde, herhangi bir

kat parasna kar gsterilen ilgi dnldnde grlr. evket S
reyya, basl herhangi bir kitap sayfasn bile kutsal bir ey gibi tanmla
dnda -bu sayfann Kur' an ' n bir paras olabilecei ihtimalinden hare
ketle- duyduu derin saygy anlatr.73 Lakin gazeteler, ders kitaplar, el
kitaplar ve resmi belgeleri ieren devasa yazl kltrn gittike egemen
olduu bir dnemde, Kur' an ayetlerini ieren bir sayfayla tesadfen kar
lama ihtimali de her geen gn zayflyordu.

SoNu
Daha iyi bilinen son dnem Osmanl otobiyografilerinin grece baz k
k rnekleri iinden bile ok geni arala yaylm deneyimler ortaya
kmaktadr. Sadece eitimi etkileyen srece bakldnda dahi, burada
bavurulan z-anlatlar slftmi l iteratrden Osmanl ve Fars iirine, Fran
sz dilinden Osmanl mimarisinin kubbe ve minarelerine, Bat etkisindeki
tiyatro, efsane, ebeveyn ve retmenlere kadar yaylan geni boyutluluu
grnr klmaktadr. Belki de en i lgin olgu, son dnem Osmanl eitim
deneyiminin doasnda bulunan eitlilik ve eklektizmin blk prk
paralarnn, teleoloj ik modernleme sreci fikriyle dikkat ekici bir ztlk
iinde bulunmasdr. Bu, modernleme denince akla gelen eylerin. Os
manl toplumunda gerekten vuku bulmadn sylemek anlamna gel
mez elbette. Aksine ele aldmz yaam hikayeleri, deien din, aile ve
devlet kavramlarna uygun bir dnnm yaandn ve hatta bizatihi
eitimin kendisinin bu amaca matuf hale geldiini zaten belirgin k lmak
tadr. Ancak gene bu yaam hikayelerinin gsterdii bir dier husus var
dr ki, o da "geleneksel" olanla "modern" olan arasndaki ayrm izgisinin
byk oranda belirsiz olmasdr. ster eitimsel etki ve etkilenme. ister okul
mfredat ve disiplin arasnda isterse de biyografik yrngelerin farkl d
zeyleri arasnda grnen ayrm izgileri. daha yakndan ve dikkatli bir bak
n altnda eriyip kaybolmaktadr.
Metinde ska anlan Suriye rneindeki bulgulara kar, son dnem
Osmanl otobiyografileri daha farkl grnmektedir. Gze arpan eksik
l ikler karlatrldnda ortaya kan, Suriyeli yazarlarn yaam hikaye
lerini politik bir gndem eliinde yazm olmalardr. Tersine Osmanl
yazarlarnda, en azndan hayatlarnn bu aamasnda, politik olanla biyog
rafik olann birbirine ok daha az kart grlr. evket Sreyya' nn
Aydemir. age, s.30. Aydemir yle yazar: .. . . . Bizim mahalle sokaklarnda yerlerde hibir
yazl kat paras grlmezdi . . . nk zerinde harfler, yazlar tayan bir kat paras kutlu
bir eydi. nk Kur'an katlara yazlrd. Hatta rzgarn uurduu o kat paras. bir Kur'an
yapra olabilirdi" (.N).
73

125

Osmanl mparatorluu 'nun Sonunda Eitim ve Biyografi

i mparatorluun klen topraklarnn aksine okulundaki haritann snrla

rnn ayakta kalmasyla ilgili keskin ifadesi ya da brahim Temo'nun avu
dolusu szde devrimcileri gibi istisnalar vard. 74 Ama Suriye meindeki
lerle karlatrldnda son dnem Osmanllar ok daha az politik ve
sosyal bir dayan ma sergilemektedir ve hibirinde, Suriye' dekilerin "b
yk umutlar kua"nn z-bilinci sz konusu deildir. Corafi farkll k
lar ve 1 9. yzyln sonu ile 20. yzyln bandaki grece yaygn kltrel
gelimeler gz nnde tutulursa, bu farkllk artc deildir. Fakat yine
de "ulus inas" srecinin, sonraki yirmi yln ok daha homojen modeli
ne varacak ekilde ilemekten hala ne kadar uzak olduunu gstermesi
asndan anlaml dr. Ska unutulan bir gerek, Osmanl ' nn son dne
minde bireysel ve kolektif seeneklere hala kaplarn ardna kadar ak
olduudur.
Her ne kadar bu anlatlarn yazm, ocukluk dneminin siyasal, klt
rel ve dilsel bir yerinden edilme giriimiyse de, gemile yaanan kopu
un gl olduunu ama yine de bsbtn bastrlamadn hatrlamak
nemlidir. Onlar gemie balayan bellein, kltrel referanslarn ve di
lin kalcl, yazdklar bu anlar, Osmanl ile Osmanl-sonras deneyim
arasnda bir ayrm yapmaya dnk abalarmzda sklkla grmezden
geldiimiz bir devaml l k ile birlikte batan baa sarmtr.

74

Aydemir, age,

126

s.

40-42; Temo. age,

s.

8 vd.

SoN DNEM OsMANLI

EGiTiMiNDE DisiPLiN VE
CEZALANDIRMA
( 1 847- 1 920)
Mustafa Gndz*
Bir arada yaamaya mecbur olan insanlar bu birliktelii salayabilmek
iin ortak noktalarda buluur. Bunun iin ortak bir bilgi ve deer dnyas
ina eder ve bunun gerektirdii davranlar gsterir. Toplum ihtiyac olan
bilgi ve davranlar yeni nesillere aktarabilmek iin farkl ortamlar olu
turmutur. Bu ortamlarda gerekli bilgi ve davrann kazandrlabilmesi
iin farkl kurallar konulmutur. Yaplmas istenmeyen davranlarn te
zahr durumunda nasl karlk verilecei ou halde nceden belirlenir.
Her ne kadar 20. yzyla kadar eitim mekannda yaplmas ve yaplma
mas gereken davranlara ynelik yazl metinler yoksa da. herkese ka
bul gren toplumsal disiplin kurallar hkm srmtr. stenmeyen bir
davran durumunda eiticinin, dzen ve disiplin adna bir karlk ver
mesi gerekmitir. Bunun karl ceza, eylemine de cezalandrma denil
mektedir.
Ceza kavram ' bir eyin bedeli ya da iyi veya kt olan bir fii l ve dav
rann tam ve yeterli karln vermek . anlamlarna gelir ve toplumsal
* Mustafa Gndz. Frat niversitesi. Eitim Fakltesi. Eitim Bilimleri Blm.
1 "Ceza", TD V slam Ansiklopedisi. C. 7, s. 467 vd.

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

hayatta geni bir yer tutar. Ceza din ve hukukun en ok zerinde durduu
kavramlardandr. Latincede, ' ar ' ya da ' ac ' anlamnda ' poena' szc
nden gelir ki, bir su ileyeni psikoloj ik, bedensel ar ya da ac ekti
rerek uslandrma, terbiye etme, hatta kamu adna bile olsa almay ie
rir. 2 Burada Bat medeniyetinin daha ok alma, misilleme, bedel det
me, ac ektirme, koruma slah etme, yeniden topluma kazandrma an
lamlarna vurgu yapt grlmektedir.
Tarihsel srete bireye yapt yanl bir davrann karln vermek
iin ok farkl yaptrmlar uygulanmtr. Bunlarn banda fiziksel iddet
(dvme) ve hapsetme gelir. Tarihin ilk dnemlerinden beri ocuk terbiye
sinde de farkl cezalandrmalar vardr. rnein Smer Okullarnda dayak
ve dayaktan sorumlu eiticiler bulunur. S. Kramer, bir tabletten hareketle,
ocuklarnn bu gnk ocuklar gibi dayaktan korktuklarn, babalarnn
3
ocuklarn azarladklarn ve iddet uyguladklarn yazar: Yine On Asya uygarlklarnda Fenikelilerden, Hint ve in'e varncaya kadar terbiye
de ocuu dvmenin caiz olduuna ynelik sylemler retilmitir.4 Muh
tevas dolaysyla, Bizans 'ta Kekoumnus gibi ahlaklarn eletirdii ze
re baba; patria potestas ' a gre (baba hukuku) ocuklarn cezalandrabi
lir. ocuk Justinian hukukunda da kabul edildii gibi. babann otorite ve
tasarrufuna braklmtr. Her trl ahlaki ve gayriahlaki ite kullanlabi
lir, kazanlar da baba alr. Bunun Osmanl cemiyetinde byle olmad
bilinmektedir.5
1 8 . yzyldan sonra ise sanayilemenin getirdii bir zorunluluk olarak
eitim ortamlarnda cezalandrmaya ynelik yeni uygulamalar sz konusu
olmutur. Bu dnemde fiziksel iddetten ziyade bireyin ruhuna ynelme
anlay gelimitir.6 1 9. yzyla gelindiinde ocuklarn hak ve sorumlu
luklar yannda cezalandrma biimleri ulusal ve uluslararas yazl metin
lere yansmtr. 1 959 tarihli Birlemi Milletler ocuk Haklar Beyan
namesinin 9. maddesinde "ocuk her trl ihmal, zulm ve smrden
korunmaldr" ilkesi yer almtr.
Her ne kadar yazl metinler eitim ortamlarndaki disiplin ve ceza
landrma biimlerini bir forma sokmak istemise de, 1 9. yzyla kadar
.

Nesrin Kale, "ocuk ve Ceza, Ceza Olgusuna Felsefi Bir Yorum", A. . E.B.F Dergisi. 1 995.

c. 28, s. l, s. 5 1 .

Samuel N . Kramer. Tarih Smer'de Balar, (ev.: M . lmiye ). Ankara: TTK Yay .. 1 998. s.
3,5.7. 1 0.
4 Hasan Ali Koer, Eitim Tarihi l (lk a}, Ankara: Ankara niv. Yay., 1 980, s.84: Dier
toplumlardaki rnekleri iin bkz.: Kale, age, s. 52 vd.
5 lber Ortayl. Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan Yay .. 6. Basm, 2006. s. 83.
6 Michel Faucoult, Hapishanenin Do[;uu. (ev.: M. Ali Klbay). Ankara: mge Yay.. 1992, s.
18.

128

Mustafa Gndz

uygulayclarn ' istekleri ' belirleyici olmutur. Bir anlamda keyfi uygu
lamalar sz konusudur. Ancak bu keyfiyeti hem toplum ve aile, hem okul
ortamnda bulunanlar (renciler dahil) hem de devlet zmnen destekle
mitir. Bu haliyle eitim ortamndaki cezalandrma ve dayak bir anlamda
herkesin ikayet ettii ancak ortadan kalkmas ve bir daha tekrarlanma
mas iin kimsenin harekete gemedii, bir uygulama olarak yakn za
manlara kadar varln srdrmtr.
Osmanl eitim sisteminin 1 8 . yzyl ncesi gnlk hayatna ilikin
veriler ok kstl olduu iin ancak son iki yzyldaki uygulamalar hak
knda geni incelemeler yaplabilir. Bu konuda eitim tarihi almalar
iin nemli veriler salayan okul anlar, hatralar ve otobiyografiler vaz
geilmez kaynaklar durumundadr. Bu makalede, bugnn hazrlaycs
hkmnde olan son dnem Osmanl eitim modernlemesinin disiplin ve
ceza uygulamalar yaayanlarn tanklklarndan hareketle incelenecektir.
Aratrmann amac, son dnem Osmanl eitim sisteminin farkl tr ve
kademelerdeki disiplin ve cezalandrma uygulamalarnn birbirleri ara
sndaki benzerlik ve farkl lklarnn yannda btn bu uygulamalarn yaz
l kurallara uygunluunu tespit etmektir. Dier bir ama da, toplumda,
ailede, okulda ve renciler arasnda dayak ve iddete ynelik "gizil mu
tabakatn" ipularn yakalamaya almaktr.

YAZILI METNLERDE, OKULLARDA

DSPLN VE CEZAYA LKN DZENLEMELER
Klasik dnemde Osmanl Devleti 'nde rgn eitim medrese ve Enderun
tarafndan yrtlyordu. 19. yzyla gelindiinde bu kurumlarn yeti
tirdii insan tipinin toplum iin yeterli olmad grld. Ayn zamanda
toplumsal ihtiyalar bu kurumlar tarafndan karlanamyordu. Bu duru
mun farknda olan devlet geleneksel eitim kuruml arnn karsna yeni
okullar amaya karar verdi. lk olarak askeri alanda alan okullar daha
sonra rtiyeler, idadiler, iptidailer ve darlfnun izledi. Yeni alan bu
tr okullarn dersleri , ders kitaplar, personeli, eitim ve retim yntem
leri, binalar vs. alardan geleneksel olanlardan farkl olmak durumun
dayd. Zamanla bu farkllk saland. Ancak bu srete eskilerin yerine
yeniler deil de, eskilerin yanna yeniler getirildii iin hem eski malze
meden yeni bir eyler retmeye alld hem de eski ile yeninin bir arada
yaamasna imkan tannarak toplumda farkl zihniyetlerde insanlarn ye
timesine sebep olundu. Bylece Osmanl toplumunda garip bir modern
leme ekimesi erken Cumhuriyet ' e kadar srd. Geleneksel kurumlar
ile modem kurumlar arasnda srekli bir ikilik ekimesi devam etti.

1 29

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Cumhuriyet dnemine kadar geleneksel ve modern eitim kurumla

rnda eitim yapld. ki kurumda zaman zaman alabildiine karsndaki
ne muhalefet ederken ve eitim-retim yntemleri bakmndan farklla
rken, bazen de birbirlerine yaklamtr. Ancak benzer zelliklerden bi
risi modern ve geleneksel okullardaki disiplin ve cezalandrma uygulama
lar olarak grld. Tanzimat ' n rn modern okullar, siyasi iradenin ke
sin taraf olmasyla, geleneksel mektepler karsnda baz yazar, edip ve
eitimciler tarafndan yceltilmitir. Bu srete mahalle mekteplerine ve
dier geleneksel okullara kar da keskin bir nyarg oluturulmutur.
Ancak dnemin farkl okullarndaki gndelik hayata ilikin anlar bu
keskinlii olabildiince ortadan kaldrmakta ve bu kurumlar arasnda pek
ok ortak noktann yaatldn gstermektedir.
Modern anlamda sivil karakterli ilk rgn eitim kurumu 1 838'de a
l an rtiyelerdir. Eitimin yaygnlatrlmas ve modernletirilmesi iin
bu tarihten sonra hzl gelimeler oldu. 1 846' da Meclis-i Maarif-i Umu
miye kuruldu ve ilkretim dzenlenmeye al ld. Bu almalarn bir
rn olarak 8 Nisan 1 847 tarihli nemli bir Nizamname yaymland. 7
Burada ilkretim okullarnda disiplinle ve dllendirmeye ynel ik mad
deler yer almtr. Bunlardan en nemlisi, ' falaka' ile dvmenin dinde
olmad gerekesiyle yasaklanmasdr. Nizamnameye gre. hocalar ka
bahat ileyen. tembellik eden vs. ocuklar yumuaklk ve sevgiyle okula
sndrmal , ocuklarn su ve kabahatleri arttka, onlara gittike artan
biimde u cezalar vereceklerdir: ' Minderini kapya doru uzaklatr
mak, dargn yz gstermek, incitmemek zere kulan ekmek, rz ve
namusa dokunmayacak ekilde ac sz sylemek. ocuu ayakta tutmak
ve bu sre zarfnda dersini tekrar tekrar okutturmak. ocuu velisine
ikayet etmek. Velisinin i zniyle nazik organlarn koruyarak ocuu ya
ban asmas veya yasemin ubuu gibi yumuak deneklerle. dayanmasna
gre hafife dvmek. On yana gelip de namazn klmayan ocuu,
velisinin izniyle elle dvmek. '
Talimatnamede dinde olmad iin falakann kaldrlmas ve dl ve
cezann eitimde dier ocuklar iin bir ibret ve tevik arac olarak d
nlmesi nemlidir. 1 847 tarihli belgeden itibaren btn okullarda bata
falaka olmak zere bedensel ve iddete dayal her trl cezann kat
zerinde yasakland grlr. Bu belgede okulda verilecek cezalar, genel

7 Yahya Akyz, "lkretimin Yenileme Tarihinde Bir Adm, Nisan 1 847 Talimat", OTAM. S.
5, s. 1 5- 1 6: Ayrca bkz.: Bir Eitim Tasavvuru Olarak Mahalle!Sbyan Mektepleri (Haz.: smail
Kara. Ali Birinci). stanbul: Dergah Yay., 2005, s. 451-464; Ayrca bkz.: Aziz Berker. Tiirkiye 'de
lkJ.,'Tretim I (1839-1908), Ankara: MEB Basmevi, 1 945, s. 28-35.

130

Mustafa Gndz

olarak ' tevkif' , ' izinsizlik', ' ihrac- muvakkat ' (geici uzaklatrma) ve
'tard' (kesin uzaklatrma) olarak snflandrlmtr.
Eitimin modernlemesinde nemli dnm noktalarndan biri, 1 869
tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi' dir. Ancak burada okuldaki ceza
uygulamalarna ilikin bir dzenleme yoktur. 1 892 tarihl i Tara Mekatib-i
Rtiyesinin dare-i Dahiliye/erine Mahsus Talimatnamenin 5. maddesi
ile 44. ve 50. maddeleri aras okuldaki ceza uygulamalarn muamelesi
katiyen memnu"dur. 8 Grld zere fiili ceza kesinlikle yasak edilmi
tir. Nizamnamenin ilerleyen satrlarnda gerektiinde, 'tektir' veya 'tazir'
cezalarnn l isan- mnasiple icra edilmesinden bahsedilmitir. lerleyen
maddelerde de, dersini yapmayan bir rencinin teneffse kartlamaya
rak dersine altrlmasndan, bir hafta teneffse kartlmamasndan ve
suuna gre okuldan geici ve kesin atlma cezalarndan bahsedilmitir.
Ayn tarihli, Dersaadet Mekatib-i Rtiyesi 'nin dare-i Dahiliyesine
Mahsus Talimatnamenin 26, 27, 28 ve 29. maddeleri okuldaki cezalarn
tatbikine i likindir. 27. maddeye gre, "rencinin hal ve harekete uy
gun olmayan davranlarndan dolay verilecek ceza, tevkif. izinsizlik, ih
rac- muvakkat ve tard ' dr."9 Burada da fiziksel iddetin kesin olarak
yasakland grlr.
Yine 1 892 tarihli Umum Mekatib-i dadiye-i Mlkiyenin dare-i Dahi
liye/erine Mahsus Talimat' n 58. ve 63. maddeleri aras okullardaki dl
ve ceza uygulamalarn dzenler. 60. maddeye gre, "okula devamszlk,
derslerde gayretsizlik, gerek okul iinde gerekse okul dnda ahlfka ay
kr hal ve hareketleri tespit edilenler hakknda okul mdr, tembih ve
tektirden baka, alt trl ceza verebilir: 1 . niane-i tevbih, 2. tevkif, 3.
izinsizlik, 4. tektir-i aleni, 5. ihrac- muvakkat, 6. ihrac- kat ' i cezalar
dr." o Nizamnamenin 62. maddesi hangi hal ve davranlarn hangi ceza
lar gerektirdiini dzenler. Burada saylanlara bakldnda an, hatra ve
otobiyografilerde karlalan cezalar arasnda bir paralellik sz konusu
dur. Ancak ileride grlecei zere ceza uygulamalarnn ou ynetme
l iklere aykrdr ve keyfidir.
1 9 1 3 tarihli Tedrisat- btidaiye Kanun- Mu vakkati 'nin1 1 drdnc
fasl 'mkafat ' dl ve cezalar ' dzenlemitir. ancak bu tamamyla per
sonel davranlaryla ilgilidir.

8 Mahmud Cevad bn'-eyh Nafi. Maarif-i Umumye Nezareti, Tarihe-i Tekilat ve icroot.
stanbul: MEB Yay .. 2002, s.297.
9 Cevad. age. s. 3 1 1 .
1 Cevad. age, s. 334.
11
Tedn:at- btidave Kanun- Muvakkati, stanbul: Matbaa-i Amire. 1 329, s. 1 0 vd.

1 31

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

B u srete gerek eitimin merkez tekilatnda, gerekse tara tekila

tnda farkl disiplin ve cezalandrma dzenlemelerinin, ikayetlerinin ve
soruturmalarnn yapld grlr. Ariv kaytlar zellikle okullarda
tutulan mkafat ve mcazat defterleriyle ilgili rnekler sunmaktadr.1 2
Resmi kaytlarda ve okul ynetmeliklerinde rencilerin ceza almalarn
gerektiren davranlar yle sralanmtr: ' Defterlerini temiz tutmamak,
eksik tutmak. Bunlara tevki cezas verilecektir. Yoklamaya ge gelmek, 1 3
snfta konumak, giri kta uygun davranmamak, retmenin uyarla
rn dinlememek. Bunlar da tevkif ile cezalandrlacaktr. Haftada iki defa
yoklamaya gelmeyenler, snftan veya okuldan izinsiz kanlar ile ret
men ve mubassrlara kar saygsz davranlarda bulunanlara izinsizlik
verilecekti. Mdrn emrine uymayanlar, arkadalaryla kavga edenler,
okul iinde ve dnda dzgn hareket etmeyenler ve izinsizlik suundan
daha ar kabahatlerde bulunanlar geici olarak uzaklatrlacakt. Ayrca,
memur, mdr veya retmene kar iddet ieren davranlar sergileyen
ve dier rencilerin ahlakn bozacak ekilde hareket edenler idarenin
izniyle okuldan atlacakt. Nihayet, rencinin adli zabtaca takibini ge
rektiren bir durumda hemen polis mdriyeti ve Rtiye daresi ' ne haber
verilecekti. Velisinin izin kad olmakszn ay devamszlk yapan
rencilerin isimleri ayrca ceza tahtasna yazlacak ve bu srenin alma
s durumunda okuldan ihra edilecekti. Fakat bu yntemin sz konusu
durumlar dahilinde dahi sk sk uygulanmad anlalmaktadr. Okuldan
atma cezalar ancak. rencilerin devamszla ek olarak daha ar sula
ra karma hal inde idarece verilmitir. " 14
Burada grld zere rencilerin hangi davranlar yapp, hangi
lerini yapmayacaklarna ynelik bir n belirleme yaplmtr. Elbette de
ien gnlk hayatta ok farkl uygulamalar ve davranlar sz konusu
olmutur. Resmi makamlarca belirlenen cezalarn yannda bir de toplum
da ve eitim sisteminde etkili olan kitaplarn, ahlaki retilerin etkileri
sz konusudur. Zira toplumdaki birey tipinin ve zihniyet dnyasnn be
lirleyicisi ou zaman bu tr eserler ve eselerin mellifleridir. Bu bakm
dan Osmanl toplumunda Gazali'den. Mevlana ' ya ve Yunus ' a. Nasr-
Tusi'den. brahim Hakk 'ya ve Knalzade'ye varncaya kadar pek ok
12

Geni rnekler iin bkz.: Arzu M. Nurdoan, Osmanl Modernleme Srecinde lkretim.
stanbul: Marmara niv. SBE Baslmam Dr. Tezi, 2005, s. 295.
13 MF. VRK . 1 1 C 1 3 1 9. 1 9/l . "Mfetti raporlarndan anlaldna gre. ilkretimde devamsz
lk yznden baz yerlerde fazla ceza verildii grlmtr. Bunun zerine, stanbul Maarif M
driyeti tm vilayetlere bir genelge gndererek devamsz rencilerin velilerine muhtralar yazla
rak. okula devam etmenin faydas zerine durulmas ve kar gelenleri ceza ile korkutmak yerine
tle aydnlatma yoluna gidilmesi istenmitir."
14 Nurdoan. age, s. 327.
.

132

Mustafa Gndz

nderin etkil i olduu varsaylmaktadr. Bu kiilerin ahlak anlaylarnda

ve eitim ilkelerinde ocuklarn cezalandrmalarna ynelik belirlemeler
sz konusudur. Ancak yine burada da kat zerinde yazl olan kurallara
ve ahlak kitaplarnn belirlemelerine ou zaman uyulmad eitim an
l arndan rahatlkla grlecektir. ncelikle Osmanl toplumu iin nemli
kabul edilen ahlaklarn eitim anlaylarnda cezaya bakalm.

EGTM VE TOPLUM HA YATINDA ETKL OLAN

ESERLERDE DSPLN VE CEZA
Osmanl toplumunun din, ahlak ve dnya grnn ekillenmesinde
medreseler yoluyla mam Gazali'nin nemli bir yere sahip olduu syle
nebilir. Mehur eseri, hya u ulumi'd-din bugn de toplumda en ok oku
nan eserlerdendir. ocuk eitimiyle ilgili eseri Ey Oul' da1 5 anne babann
rolne dikkat eker ve ncelikle onlarn kendi hiil ve hareketlerine dikkat
etmelerini ister. "ocuklarn baz hareketlerinin kusur olduunu anlattk
tan sonra onlar bala" 16 tavsiyesini verir. Gazali ocuklara ynelik
fiziksel iddetten bahsetmez.
Knalzade ve Amasyal Hseyinolu Ali 'nin ncs Nasr- Tusi'ye
gre, "muallim eer terbiye esnasnda darb edecek olursa, ocuu feryad
dan ve efaat istemekten tahzir etmelidir. Zira bu klelerin ve zayflarn
iidir. lk defa ocuk dvld zaman az vurmal ve tatl actmaldr. " 1 7
Burada aka ocuk terbiyesinde darptan bahsedilmekte ancak bunun
eitimci asndan bir zayflk olduuna vurgu yaplarak, ll olunmas
istenmektedir.
Osmanl toplumun ahliik dnyasn ekillendiren en nemli eserlerden
biri kukusuz Knalziide Ali elebi ' nin Ahlak- Alaf' sidir. Eserde ocuk
lara verilecek cezalar konusunda Nasr- Tfsi'ye benzer ifadeler kullan
mtr. ncelikle bir hadisten hareketle, yedi yana gelen ocua nama
zn teblii ve on yana geldiinde hala namaz klmazsa, "darb edin ve
tembellik ve ar davranmay huy etmekten saknn" 1 8 tavsiyesinde bulu
nur. Daha sonra retmenin vasflarn sayar ve renciye nasl davran
mas gerektiini yle tler:

1 5 Mehur Osmanl tarihisi Hammer, Eyyhelveled (Ey Oul) ' i Almancaya tercme etmi ve eser
Avrupa'da hayli ilgi grmtr. nk ona gre "pedagoji bir medeniyetin aynasdr''. Ortayl.
ae. s. 90.
mam Gazali. Ey Oul, Hccet-t slam. Eyyhe 'l- Veled, stanbul: Merve Yay., 1 990, s. 165.
7
Yusuf Ziya, "Nasr- Tusi'nin Terbiye Hakkndaki Fikirleri, ocuk Terbiyesi", Mihrab,1340. S.
5. s. 1 37.
R K nalzadc Ali elebi, Ahliik- Aliii, (Haz.: Mustafa Ko), stanbul : Klasik Yay . 2007, s. 364:
Ayrca bkz.: Aye Sdka Oktay, Kmalziide Ali Efendi ve Ahl:ik' Aliii, stanbul: z Yay . 2005.
.

1 33

Son Dnem Osmanl EJ..,"iitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Mu' allim salih dindar u akl ve perhiz-kar- selim'I hulk u sahihu'l

akl kimesne ola. Ve ahlak- hasene ve adftb- mluk ekabire vakf,
gazab u hilmde mu 'tedil ola; gayet halim olmaya ki te'dib tehzibden
aciz olur (. . . ) . Ve gayet gazub u mtehevvir dahi olmaya ki, bihude
gazabdan tfl melll ve ta' allm-i ilm edebden mefr olmaya ( . . . ).
Ve mua'allim darbda te'dib ettikte feryad u ena'at etmekten men'
edip bu fi ' l-i zu' afadr diyeler. Ve mu'allim dahi ol darb az ede, am
ma gayet m'lim ede ki ekavet etmekten muhtezir ola. 19
Knalzade ' nin bu ifadeleri incelendiinde, retmenin dindar, akll, yu
muak huylu. genel ahlak kurallarna vakf, iyi ahlakl ve fke ve hiddette
orta yollu olmasn ister, ancak ok yumuak olmamasn tavsiye eder.
Ancak fke annda dnmeden davranan biri de olmamal, kendini kont
rol edebilmelidir. Bouna fke sebebiyle, ocuklar ilim renmekten ve
eitimden soutmamaldr. retmen ocuklar ok az da olsa dverek
terbiye edebi lir. Ancak bunda arya gitmemelidir, bu onun zayflnn
eseridir. retmen ok az dvmeli ki, kendi kusurunu da grebilmel i ,
ktlkten kanmaldr.
1 870' lere gelindiinde modern okullarda okutulmak ve retmenlere
rehber olmak zere yeni kitaplar yazlmtr. Bunlardan ilki ve neml isi,
Selim Sabit'in Rehnmd-y Muallimin adl eseridir. Eserde ada peda
goj inin ilkelerine yakn tavsiyelerde bulunulmaktadr. Selim Sabit de,
retmenlerin yumuak huylu olmasn nerir: 'Muallimler akirdann
pederi makamnda bulunacaklarndan tavr ve hareketlerinde vuku bulan
kusur ve hatalar tashih ederek hsn-i terbiyelerine dikkat ve itina etmeli
dir ( . . . . ). Muallimler akirdan haklarnda rifkla muamele edip. tektir ve
mcazat icap ettikde mnasip suretle icra ederler." 2 Cezalandrma gere
kirse bunu uygun biimde yapmal arn syler. 2 1 Selim Sabit' in eitimde
cezaya il ikin grlerini Kilisli Muallim Rfat yle ifade etmitir:
ocuklar azarlamak. tektir etmek doru deildir; Aksine ocuklara
byk adamlar kadar hrmet etmelidir. Onlarda izzet-i nefs hissini
uyandrmal ve bir yaramazlk durumunda en aadan balayarak
' evladm sana yakyor mu, senden beklemezdim' gibi szlerle ga-

19
20

Knalziide Ali. age. s. 366. 367.

Selim Sabit. Rehnm.")'t Muallimin, Sbyan Mekteplerine Mahsus Uul-i Tedr:siye. btanbul
1290. s. 27.
21 Ayrca bkz.: Mustafa anal. "Selim Efendi'nin retim Yntemleri le dl ve Ceza Yermeye
l ikin Grleri zerine Genci Bir Deerlendirme". Milli Eitim. Bahar 2003. S. 1 53 s. 205-220
.

134

Mustafa Gndz

yet hafif karlk vermelidir. Velhasl mmknse hi ceza verme

melidir; nk arsz olurlar.22
Selim Sabit, "cezalandrmaya dair" ara bal altnda aamal olarak
ocuklara u cezalarn verilebileceini ngrr: a. Pederane bir nasihat, b.
Uygun bir dille uyar, c. Bulunduu ubede en aa yere oturtmak, d.
Snfndan ayrp derse altrmak, e. Kitaplarn elinden alp ayakta bek
letmek, f. Teneffs ve yemek saatlerinde snfta brakmak, g. Velisiyle
grp, belirli bir sre okuldan uzaklatrmak. 23
il. Merutiyet dneminde okulda ceza uygulamasna ilikin akademik
dzeyde, uzun sren tartmalar yaplmtr. Bu srete birok yeni terbi
ye ve tedris kitab da yazlmtr. Bu kitaplarn pek ounda bu konuya
yer ayrlmtr. Okulda dl ve ceza konusu en bata Sat Bey ile Ziya
Gkalp arasnda balamtr. Gkalp. 24 bireyin toplumsallama srecini
dikkate alarak. bu srete doal ol arak toplumun beendii ve beenme
dii davranlarn yaptrmndan bahseder. Eitim srecindeki cezalan
drmalarn toplumsal deerlerin yansmas olduunu savunur. Sat bey
5
ise2 bireyin etkisini yok sayan toplumsalc bak asna kar karak,
davranlarda bireyin hak ve sorumluluunun gzetilmesini ister. Aslnda
her iki aydn kendi zgn grlerini tartmak yerine, E. Durkheim ve H.
Spencer'in tercmanlna soyunmu bir slup ve ierikle bu tartmala
rn yapmtr. Gkalp, sosyoloj ik bir gzle olaya bakarken ve deerlen
dirmelerini toplumsal deerler zerinden yaparken. Sat Bey eitim b ilimi
ve pedagoj ik ilkeleri dikkate almtr.
Eitimde ceza konusuna pedagoj ik anlamda Sat Bey btn il. Meru
tiyet eitimcilerinden nce deinmitir. 1 909' da yazd Fenn-i Terbiye ' de okullardaki ceza uygulamalarnn nasl olacana ynelik uzun bahis
ler amtr. Burada, "Onlar mfrat ve mkerrer taktipler ve cezalarla
hrpalamaktan, velhasl onlarda izzet-i nefsi cerh ve bilahare mahvedecek
hareketlerde bulunmaktan tevakki etmelidir" 26 der. Onun bu uyarlar tam
anlamyla modern pedagoj inin dl ve cezalandrma i lkeleriyle uygunluk
iindedir. Sat Bey. tekrar ve alkanln duygul ar krletirdiini dikkate
alarak, nasihat ve azarn, dl ve cezann oaltlmamasn isteyerek y
le devam etmitir:
22

Kilisli Muallim Rfat. "Mektep Hatralar". Muallimler Mecmuas. 1342, S. 30. s. 1 348.
Selim Sabit. age, s. 35.
24 Ziya Gkalp. "Mekteplerde Mkafat ve Mcazat", Yeni Mecmuu, 14 ubat 1 334, S. 32. s. 1 1 4:
Eitimde dl ve ceza konusuyla ilgili Gkalp'in btn yazlar iin bkz.: Terbiyenin Sosyal ve
Kltrel Temelleri /, stanbul : MEB Yay 1 992. s. 109-154.
25 Sat. "Mkafat ve Mcazat Meselesi". Yeni Mecmuu. 7 Mart 1 334, S. 34. s. 142.
26
M. Sat, Fenn-i Terbve. stanbul: Ktbhane-i Askeri, 1 327. C. 1 s. 279.
23

..

1 35

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Nasihat veya azar oalnca, etkisini kaybeder. nsan azara, aalan

maya ve hatta dayaa bile alr. Balangta ufak bir azardan bile z
len ocuklar, bu azarlar tekrar ederse, git gide, aalanmaktan, dayak
tan bile etkilenmez hale gelirler. Balangta, ufak bir vg ve tevik
ten bile, bir his ve sevin duyan ocuk, dl ve cezalar arttka, git gi
de byk taktirlere bile duyarsz kalmaya balar. Bu sebeple ocukta
haysiyeti rencide etmemeye, onlara kar dl ve cezay kt yolda
kullanmamaya zen gstermelidir. Kesinlikle emin olmal ki baka
trl hareket, gzellik iin elde bulunan silahlar kreltmekten, bu se
beple eitimcileri kt eilimlere kar silahsz ve etkisiz brakmaktan
baka bir sonu vermez. 2 7
Sat Bey ' in ncelikle buradaki tespitlerine, sonra da son dnem Osmanl
okullarndaki eitim retim ilkelerine ve cezalandrma biimlerine ba
kldnda, okullarda gerekten pedagoj iyi iselletirmi pek az kimsenin
olduu hkm verilebil ir. imdi bu hkmn doruluuna ilikin okul
yaantlarnn elde edilen verilerin incelenmesine geilebilir.

YAAYANLARIN DLNDEN SON DNEM OSMANLI

OKULLARINDA DSPLN VE CEZA
Gerek toplumsal zihniyetin teekkl!lde nemli yeri olan eitim ve ahlak
kitaplarnda gerekse Tanzimat'tan sonra belirlenen ynetmel iklerde ei
timde fiziksel ceza yasaklanmsa da. uygulama varl n hep devam et
tirmitir. Osmanl eitim sistemi klasik ve modernleme dnemi ayrt
edilmeksizin erken Cumhuriyet dnemi yazarlarndan bata Ahmet Ra
sim. Hseyin Rahmi ve mer Seyfettin olmak zere ilenmi ve falaka
deheti zerinde durulmutur. Osmanl ilkretim sistemi denildiinde
neredeyse akl a ilk srat eden eylerden biri falakadr. Bunun byle olma
snda ediplerin ve hatrat yazarlarnn byk etkisi vardr. Ancak, lber
Ortayl klasik dnem sbyan mekteplerindeki falaka konusunda bu ku
rumlara hakszlk edildii grndedir. Buna ynelik kant da, 1 578
ylnda lkemize gelen Protestan papaz Salomon Schweigger sbyan
mekteplerine ynelik an l ardr. Onun kaleminden stanbul sbyan mek
teplerini yle tasvir edilir:
Constantinope/ ehrinin ocuk okullar ve bunlardaki adetler hakkn
da.

lk dereceli olarak kurulan okullarda erkek ocuklar eiti lip okuma

yazma retilir. Bunlardan Constantinopel ehrinde dier ehirlerde
27 M. Sal, age, s.31 5-31 6. Benzer uyarlar ve ilkeleri nemli eitimcilerden Sleyman Paaza
de Sami Bey de tekrarlamtr: lm-i Terbiye-i Etfiil, stanbul: kdam Mat . 1 328 s.206.
.

136

Mustafa Gndz

de olduu gibi ok vardr. Burada okul retmeni olmak isteyen her

kes retir. Dzenli ve bu i iin ayrlan okul binalar deildir. Bilakis
retmenin evi neredeyse oras okuldur. Zengin kimselerin ocuklar
iin evlerinde hususi hocalar vardr.
Trklerin ocuk terbiyesi; ocuklar Almanlarda olduu gibi sert
bir disiplin ve korku altnda tutulup sopa ve kamyla dvlmez. Va
ka onlar da ocuklar cezalandrrlar; fakat bu ihtimamla yaplr ve
onlara kar sabrldrlar. Bylece renciler de retmenlerinin ya
nnda kibar ve hrmetkar bir genlik olarak yer alrlar. ocuklar dv
dkleri zaman ocuu yere yatrp denekle dverler, fakat kam kul
lanmayp Hristiyanlarda olduu gibi sakatlamazlar (adeta falakay
methediyor) . 28
Burada da grld zere, Osmanl sbyan mekteplerinde falakaya kar
lk, Avrupa' nn muadil eitim kurumlarnda ok sert uygulamalar sz
konudur. Klasik dneme ilikin kaynaklarn kstll na karn Tanzimat
dnemi eitimindeki cezalandrmalara i likin pek ok hatrat vardr. Bi
reyin hayatnda nemli bir yeri olan okul hayat iinde zel yaantlar
vardr. Bu yaantlar ierisinde belki de hafzalarda en ok yer eden ceza
lardr.
Son dnem Osmanl eitimi, hem modernleme hem de yaygnlama
abas iinde youn bir deiim ve dnm yaamtr. stelik bu dei
im hemen her bakmdan farkllklar olan ok geni bir corafyada ger
eklemitir. Okullardaki disiplin nlemlerinin ve yasaklarn delinmesi
neticesinde gerekletirilen cezalarn bu geni corafyada benzer taraflar
ska grlmektedir. Bu benzerlie en byk sebep kukusuz Osmanl
Devleti 'nin ve sahip olduu ideoloj inin eitim ve disiplin anlaydr.
stanbul ' daki sbyan mektebi uygulamalar anlatlarna bire bir benzeyen
Kazm Karabekir'in Medine sbyan ve rtiye mektebi anlar ile smail
Zhd i ' nin Konya sbyan mektebi hatralar29 buna verilebilecek rnekler
den biridir. Yine bu konuda Timoty Mitchell ' in30 Msr' daki eitim sis
teminin disiplin vakalar ve devletle olan ilikisini aratran almalar
devletin eitimle olan ilgisini mekanistik, tehditkar ve yine devletin din
temelli zihniyetini, ders ierikleri, uygulamalar ve ritelleriyle ortaya
koymutur. Farkl corafya ve kltrlerde de olsa eitim srecini ynlen
dirmek iin devletin ortaya koyduu ynetmeliklerin ok dikkate alnma28

lber Ortayl, age, s. 85.

smail Zhdi. "Konya'nn Eski Mahalle Mektepleri Hayatndan", akt.: Kara. Birinci. age, s.
327.
30 Timothy Mitchell, Colonizing Egypt, Cambridge: Cambridge University Prcss. 1988, blm 3.
29

1 37

Son Dnem Osmanl EXitiminde Disiplin ve Cezalandrma

d grlmektedir. Bu srete ok farkl cezalandrma biimleri vardr.

Anlarda zikredilenlerin banda falaka, hapis ve srgn gelmektedir.

BiR TERBYE RTEL OLARAK ' SRGN' VE 'FALAKA'

Jn Trk edebiyatnn vazgeilmez kavram ve korkusu srgndr. Hibir
Jnn hatrat yoktur ki iinde srgne dair bir bahis olmasn. Bu dnem
de okul idaresi devlete kar byk bir koruma vazifesi iindedir. Bu
vazifenin grnr biimi, devletin yasak ettii kitaplarn okula kesinlikle
sokulmamasdr. Buna muhalefet edenler iddetle cezalandrlmaktadr.
Okula yasak neriyat getirmenin cezas genellikle 'srgn ' dr. Srgn
cezas bir okuldan muadil bir baka okula olduu gibi. renciyi memle
ketine gnderme ya da eitimden men etme eklinde uygulanmtr. Ziya
Gkal p ' in Baytar mektebinden memleketi Diyarbakr ' a gnderilmesi bu
tr bir cezalandrmadr. 3 1 Yine onun yakn arkada brahim Temo siyasi
faaliyetleri yznden defalarca tutuklanm ve cezas srgnlerle netice
lenmitir. 32 Eitim anl ar konusunda en renkli detaylar barndran Tevfik
Salam da anlarnda, "mektebe program d ok kitap soktum. Bunlar
arasnda yle tehlikelileri vard ki, yakalansaydm, Takla 'y ve srgn
boylamam muhakkakt" 33 diyerek bu cezaya dikkat eker. Ayn tr okul
da okuyan Topuzlu da, "yasak neriyat okumann cezas Fizan ve Afrika
llerine srgnd"34 der. Rza Nur okuduu askeri okulda en ok ve en
ar grlen cezann okula dardan getirilen yasak kitapl ar olduu sy
ler. "Mektep hayat bu hususta, pek dikkatli ve iddetl iydi. Birka defa
arkadalarm Takla'ya hapse gtrdler, srdler.'.3 5 Padiah aleyhine
konuan dokuz talebeyi Trablusgarp' a srdler.3 6
Srgnn yegane sebebi elbette yasak kitap deildir. Siyasetle ura
mak ciddi bir sutur. Siyasetle uraan sadece renciler deildir. Topuz
lu ' nun dedii gibi personel de bu yzden srgne gnderi lmitir:"
rencilerin hal ve davranlar okul iinde gzetlendii gibi. okul dnda
da gzetlenmektedir. 38 Fortna, okul d gzetmenlik uygulamasn "dev-

31

Mehmt'l Emin Eriirgil . Bir Fikir Adamnn Roman, Ziya Gkalp. stanbul: Remzi Yay., 1 984
s. 47: H. Yldrm Celkan, Ziya Gkalp 'in Eitim Sosyolojisi. stanbul: MEB Yay., 1 990. s. 7.
32 brahim Temo. ttihat ve Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay.. 2. Bask. 2000, s. 1 8. vd.
33 Tevfik Salam. Nasl Okudum, stanbul: Nehir Yay . 199 1 , s. 67.
34 Cemil Topuzlu. stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlennde Seksen Yllk Hauralanm, stan
bul: Topuzlu Yay., 2002, s. 36.
35 Rza Nur. Hayat ve Hatratm, stanbul: Altnda Yay .. C. l . 1 967, s. 97.
36 Rza Nur, age. l 1 2.
37 Topuzlu, age, s. 39.
38 Benjamin C. Forna. Mekteb-i Hmiyun, Osmanl mparatorlu;..
T 'nun Son Dneminde l>lam,
Devlet ve E;.,Titim. stanbul: letiim Yay., 2005, s. 1 91 .
.

138

Mustafa Gndz

Jetin rencilerin hayatnda bir ahlak hakemi gibi davranma abas"39

olarak ifade eder.
Devlet, okullardaki ders kitaplarn ayrntl bir ekilde denetlemekte
dir:m Burada siyasi bir kaygnn varolduu aktr. Okullardaki disiplin
olaylarnda en ok zikredilen ikinci hususun kayna ise, aslnda yaz l
kaynaklara, ynetmeliklere dayanmayan, okul kltrnn yaamasn
salamak zere verilen gayrettir. Bir okulda oturmu bir davrann s
rekli tekrar istenmektedir. Bu, retmenler tarafndan gerekletirilmesi
arzulanan bir eydir. Ahmed Rasim4 1 kendilerinde bir ' Darafaka terbi
yesi' oluturulmaya alldn anlar.42
Son dnem Osmanl eitiminin ilk ve orta ksmnda cezalandrma de
nildiinde akla ncel ikle falaka gelir. Hemen her hatra sahibi bu konuya
deinmitir. Bazlar bizatihi bundan nasiplendiini. baz lar ok korktu
unu, bazlar duyduunu ancak grmediini vs. anlatmtr. Bazlar du
varda asl duran sopann yerinden hi kalkmadn, sadece korkutma
arac olduunu vurgulamlardr.43 Mektebe balama anlatlarnn ortak
noktalarndan biri, hemen hepsinin okulda dayak ve falakaya deinmesi
dir. Ahmet Rasim. Hasan Ali Ycel, Rza Nur, Tevfik Salam, hemen
hepsi szlemiesine benzer cmleler kurmulardr. Yakup Kadri mahal
le mektebindeki eli denekli hocaya srekli gndermelerde bulunur ve
kitabnn sonunda falakaya bir balk ayrr.44 Halit Ziya da ilk mektep
anlarndan ocuklarn en uzana uzanabilen bir sopayla. krssnn ba
4
ndan ayrlmayan bir hocasn 5 anmsar. Yahya Kemal. '"babam, ' eti
senin kemii benim! ' mukaddimesiyle beni hocaya teslim etti"46 der ve
bu mahalle mektebi hocas olan cami mezzini gassal Gani Efendi ' nin
temel iinin, 'ders gstermek ve falakaya ekmek' olduunu belirttikten
sonra "azami ceza olan falaka fasllarnn merhametsizce olduunu"4 7 ya
zar. smayl Hakk da okul anlarna u cmleyle giri yapar: "Sbyan
mektebi ksmnda sarkl bir hoca vard. Bu adam kaba yobazn biri idi.
39

Fortna. age. 2005, s. 192.

Mehmet . Alkan. "mparatorluk'tan Cumhuriyet'e Modernleme ve Ulusuluk Srecinde
Eitim". Osman l Gemii ve Bugnn Trk(vesi. (Ed.: Kemal H. Karpat). stanbul: st. Bilgi
niv. Yay.. 2005.
41 Ahmet Rasim. Falaka. (Haz.: Sedit Yksel) , Ankara: MEB Yay., 1 969, s. 1 1 7.
42 Benzer tasvirleri Ziya Paa da yapmtr. bkz.: [Ziya Paa] . " Hdii Kadirdir Eyler Seng-i Hara
dan Gher Peyda". Hrn)et. No:54. 25 Rebilevvel 1 285. s. 3-4.
43 Ahmet Rasim, age, s.84: H. Edib Ad var, Mor Salkml Ev. stanbul : zgr Yay .. 1 996, s. 24.
44 Yakup Kadri Karaosmanolu. Anamn Kitab, stanbul: letiim Yay., 2009, s. 1 3 1 - 1 37.
45 Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl. stanbul: nklap ve Aka Yay., 1 969, s . 1 7.
40 Yahya Kemal. ocukluRzim, Genliim. Siyiist ve Edebi Hiitra/anm. stanbul: stanbul Fetih
Cemiyeti Yay .. 2. Bask, 1976, s. 24.
47 Yahya Kemal. age, s. 26.
40

139

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

ocuklar dvmekten zevk alyordu ve bunun iin falaka kullanyordu.48

Rza Nur'un. drt yanda balad ilk mekteple ilgili hatrlad ilk ey
hocann denekleri ve falakasdr.49 Tevfik Salam, Nasl Okudum? ba
l kl an kitabnn epiloglarn yle koymutur: "Eti senin kemii benim,
Cennetten kma dayak, rs ile eki arasnda, ' Ne mmkn zulm ile,
bidad ile imhay hrriyet?"' Bunlar gemie ynelik hatrlamalarn nere
lerde dmlendii konusunda bir fikir verebilir. Ancak bundan nce
falakann btn zihinlerde yer etmesini salayan isim ve eserden bah
setmek gerekir:
Sbyan mektebi denildii zaman ilk akla gelenlerden biri falakadr;50
falaka denildii zaman da ncelikle mer Seyfettin'in eseri hatrlanr.
Bu algnn sebebi . hatra ve hikaye literatrnde mevcut olan Falaka
balkl nemli eserden birinin mer Seyfettin'e ait olmasdr. Bu
hikaye. 1 9 1 Tde Yeni Mecmua 'da yaymlanmtr.51 Hikaye muhteme
len eitimciler arasnda (bata z. Gkalp, Sat Bey ve . Hakk) okulda
ceza ve mkafat tartmas vesilesiyle yaymlanmtr. Edip kimliiyle
n plana kan mer Seyfettin keskin zekas. akc lisan ve slubuyla
bir anlamda bu tartmay balatm52 ve hikaye ile olsa bile bu konu
ya byk bir katk yapm grnmektedir. Zira bu gn kimse o d
nemde yaplan okulda dl ve ceza tartmasn hatrlamazken, Fala
ka 'y hemen herkes bilir. 53
Eser. muzip bir rencinin hocann eeinin burnuna enfiye srmesi son
rasnda, hocann eei falakaya yatrmasn ve kaymakamn bir anlamda
sust yaparak, hocay grevden atmasn konu edinir. Bu ksa hikaye
mahalle mektebi ve ceza konusunda ok fazla ipucu verir. Yazar, hikaye
nin banda falakann yasaklandn duyduklar gn adeta kudurduklarn
syler: "Falaka yasak olmu. Dayak korkusu kalknca biz, krk ocuk

48

smayl Hakk Baltacolu, "lk Mektep Hayatm", Yeni Adam, S.1 53'ten akt.: Kara, Birinci.

e. s. 213.

Rza Nur. age. s. 63.

Bu hkm, sbyan mekteplerini grsel kaynaklar da kullanarak hatralar ve yorumlarla belki de
bugne kadar en geni ve nitelikli bir ekilde anlatan eserin (Bir Eitim Tasavvurn Olarak Mahal
le/ Sbyan Mektepleri) yazarlarndan birine aittir. smail Kara, Aramakla Bulunmaz, stanbul:
Dergah Yay .. 2006, s. 208.
s mer Seyfettin, Hikaye. "Falaka", Yeni Mecmua, 19 Temmuz 1 9 1 7, S.2, s. 38-40.
52 mer Seyfettin'in hikayesi Yeni Mecmua nn 2. saysnda yaymlanmtr. Eitimciler arasnda
dl ve ceza tartmas 32. saydan sonradr. Ancak daha nceki tarihlerde baka dergilerde bu
konuda tartmalar yaplmtr.
53 Aslnda bu durumun Trk toplumunda edebi eserlerin zihniyet ina edici ynyle dorudan bir
balants vardr. Makalenin temel konusuyla dorudan ilgili olmad iin bu nemli konuya
burada deinilemeyecektir.
50

'

1 40

Mustafa Gndz

yle azdk, yle kudurduk ki, ne yaptmz bilmiyor, artk hocay din
lemiyor, yzne leblebi atyor, minderine ine koyuyor, pabularn sak
layp saatlerce arattryor, yalvartyorduk. "54 Hocann bu durum karsn
da deliye dnd kesin. Bu durum karsnda gerekten deliren birini
Karabekir, "mektebin grltsnden, amatasndan ve ocuklarla ura
maktan deli olup tmarhaneye den hocalar oldu"55 diyerek anlatr. Snf
taki falakaya giden sreci Salam yle tasvir eder. "Snfta grlt eksik
olmaz, herhangi olaanst bir sebeple grlt kesilecek olsa, hoca o
zaman irkilir veya pek de nadir olmamak zere yapt ekerlemeden
uyanrd. Bazen grlt aztt m, hoca daima eli altnda bulundurduu
denei nndeki rahleye vurur ve ' susun ocuklar! ' diye barrd. Ksa
bir hafiflemeden sonra eski velvele tekrar balard. "56Ardndan siniri
gemeyen hoca falakaya bavurur. Ancak falakann renciler arasnda
cezalandrmann yannda bir grgr-amata enstrman haline geldiini de
u satrlar anl atmaktadr: mer Seyfettin 'en birinci zevkim falaka tut
mak ' t der.57 Karabekir de, dersi bilmeyene 'falakann hazr' olduunu ve
"gnde birka defa falaka seyrettiklerini anlatr: 'Falakann iki ucunu
tutmak iin btn ocuklar birbiriyle msabaka yapard. Birbirine garezi
olanlar falakay fazla bkerek dayak yiyene strap verirler, sonra ilk fr
satta az veya el kavgas y aparlard''58 der. Ahmet Rasim falakaya "alc
gzlerle"59 dikkatlice baktn anlatr. yazarn anlatsndaki kilit du
rum, rencilerin falakay seyirlik bir oyun halinde alglama psikoloj ile
ridir. Bir almlk sz konusudur. Hatta baz renciler iin bu bir zevk
halini almtr.
Falaka denildiinde, mer Seyfettin kadar akla gelen dier isim Ah
met Rasim' dir. 1927'de baslan Falaka adl eseri, sadece okuldaki ceza
landrma deil . dier btn uygulamalar hakknda bolca olaya yer verir.
stelik bu veriler hzla deien bir dnemde ok farkl evrelerden devi
rilmitir. Ahmet Rasim birden fazla mahalle mektebinde okumutur. Do
lay syla her okuldaki disipli n durumunu ve dayak olaylarn ayrntl
olarak anlatmtr. Bu anlatlara toplu olarak bakldnda genel bir uygu
lamadan sz edilemez. Kural haline gelmi, herkes iin geerli bir ritel
yoktur. Daha ok hocalarn ve yardmclarnn bireysel kararlar, kiilik
yaplar. keyfilikleri (oriental repose) hkm srmektedir. Zira hangi
mer Seyfettin. age, s. 38-39.
Karabekir. age, s. 30.
56 Salam, age, s. 33.
57 mer Seyfettin, age, s. 38.
58 Karabekir. age, s. 29.
59 Ahmet Rasim. age, s. l 1 2.
54
55

141

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

davrana ne kadar ceza verileceine dair belirleme tamamyla hocann

keyfine kalmtr. rnein bir okulda hoca, kaldrlm bir ayak grnce
"kendimi tutamyorum, ver Allah ver basyorum sopay" diyor. Hoca
dayakta ly karmamak ve kendini frenleyebilmek iin kalfay ken
disini uyarmakla grevlendiriyor! 60 Bunu destekleyen pek ok ifade var:
Karabekir. Medine' deki mahalle mektebi iin, "dayak pek boldu. Falaka
ve rastgele yere sopa atlrd, burada hocalar hiddetini yeninceye kadar
dvyordu"6 1 derken, Salam, "Hoca mizac eseri olacak abuk kzar,
azar, daya basard "62 der. Konya mahalle mektebini tasvir eden smail
Zhdi de "ocuun ayana vurulacak denein adedi muayyen deildi.
hocann insafna kalmtr. Birden elliye kadar yolu aktr"63 diyerek, bu
keyfil ie di kkat eker. Hasan Ali Ycel ' i n anlatmnda da Hoca. "bahe
deki aaca kan ocuklar b irer birer aatan indiriyor, her inen ocuun
avucunu atrp iki denek sa, iki denek sol eline vuruyordu. Hoca ok
kzd ve sin iri gemedii iin snfta herkese 'tek ayak' cezas veri
yor." 64 Ahmet Rasim'in falaka anlatsnda hocann bu keyfil iindeki s
nrszl dikkati eker. Zira falakadan renciler lmektedir. stelik bu
fiili ileyen hocalar vnrcesine ' falakadan ocuk ldren hoca' namy
la iinmektedirler. "Bu hoca iin dayak altnda ocuk ldrm diyor
l ar! K arsnda bildiimi aryorum.'' 65Ahmet Rasim yle devam eder:
Aman hanm, evladna nasl kyp da Hafz Paa Mektebine yollaya
caksn? O sar boynuna dolanas herif. falakada ocuk ldrm
tr denildiini Dilfeza'nn Karaanne'me sylediini Stninem pay
verdiim srada intikam alrcasna yzme sylemiti. Bu kara haber
kulamda olduu iin o sesler hzl hzl yaklatka, o hayal de az
ok korkun bir gerek duygusu balyordu. Bir yeni yapkan bela
arasndaydm. Gitmem desem evimizin yan banda o kanl bakl,
tabancal enite var. Gitsem sabahtan akama kadar ha imdi falakaya
yatracaklar. Hoca beni ya ldrecek, ya sopalarla tabanlarm patlata
cak azab var.66

60

Ahmet Rasim. age, s. 98.

Karabekir. age. s. 55.
Salam. age. s. 33.
63 Zhdi. age, s. 329.
64 Hasan Ali Ycel. Getiim Gnlerden. stanbul: letiim Yay.. 1 992, s. 76.
65 Ahmet Rasim. age. s. 86-87.
60 Ahmet Rasim. age, s. 75.
61
62

1 42

Mustafa Gndz

Falaka anlatlarnn hemen hepsinde bu cezalandrmann nasl yapldna

dair renkli ve hemen hemen birbirinin ayns tasvirler vardr.67 Buradan
anlald gibi falakann iddetine gre trleri vardr. Merkez ve tarada
benzerlikler gsteren uygulamaya Konya' dan rnek veren smail Zhdi,
mahalle mektebindeki cezay hafif (denek) , biraz mthi (srk) ve en
mthi (falaka) olarak sralar.68 Ahmet Rasim de byk sular iin ' zin
cirli falaka' 69 ve herkesin ortasnda resmi cezalandrma anlamna gelen ve
divanhanede gerekletirilen ' divan daya' ndan, dehet derecesi gz
yldrm bir dayak' olarak bahseder. Ona gre bu dayak, resmi bir dayak
tr. 70 ki farkl mahalle mektebi tarafndan icra edilen falakann farkl
olduunu da Ahmet Rasim yle tasvir eder: [talebe] "bir daha yapmam,
diye bardka benim dizlerimin ba zli..yordu. Deceim sanyor
dum. Bununla beraber, alc gzlerle baktm iin, bu denek vuruu ile
Hafz Paa Mektebi hocasnn sopa vuruu arasnda hayli iddet fark var
d. Mubassr ar ar. ama hafif hafif indiriyordu. Yani, kyasya deil.
korkutasya vuruyordu. 7 1 Falakann bir eidi daha vard ki, kklerden
daya hak etmi olanlar birikir, bir tarafa ayrlr, sonra birer ayak yklp
bir vuruta tabann ksmetini alaca ekilde falakaya bir vaziyet veri lirdi.
'Elbirlii ' gibi buna da ' ayak birlii' 72 denirdi.
Hasan Ali Ycel ' in ilk ve orta retim anlarnda da falaka ve dayak
nemli bir yer tutar. Bu anlatlarda renci ve hoca psikolojilerine dair
hem ilgin ayrntlar, hem de Ycel ' in anlattklarn yaamasndan elli
sene kadar sonraki ilgin yorumlar vardr. Ycel , mektep hayatnn o
korku dolu ve zihninden hi kmayan anlarn yle anlatr:
Kk hafzlardan bir tanesi sarkl idi. brahim ve brkler fesli idi
ler. Yzleri ykanm, burunlar temizlenmi olarak dnenler imdi bi
rer birer hocann nne oturup derslerini dinletiyorlard. Her biri bir
ka tokat yemeden kalkmadlar. Sra kk sarklya gelmiti. Hoca
birden bard:
-Ulan hayvan. dnk dersi piirdin mi? Bu gidile sen on senede
hfzn dinletemeyeceksin . . . .

67 mer Seyfettin. age. s. 38-39; Ahmet Rasim, age, s. 90; Salam. age, s. 33: Karabekir, age, s.
29: Rza Nur. age, s. 70; Ycel, age, s. 76; Ercment Ekrem. "Falaka". Dnden Hatralar, stan
bul: Yedign Neriyat' tan akt.: Kara, Birinci, age, s. 286-288; Zhdi, age, s. 328.
68
Zhdi, age, s. 328-29.
69 Ahmet Rasim. age, s. 86.
70 Ahmet Rasim. age, s. 1 2 1 : Ayn riteli Salam. ' meydan daya' olarak anlatr. age, s. 66.
71 Ahmet Rasim, age, s. 1 1 2.
72 Ahmet Rasim. age, s.90; Ayn anlat iin bkz.: Salam. age, s. 33; Ekrem. age, s. 286.

1 43

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Zavall ocuk okumaya balamt. Her duruunda bir tokat. Hocann eli
biarenin yzne durmadan secfvent iaretleri koyuyordu; nokta, virgl,
noktal virgl gibi. Ben yerimde duramaz hale gelmitim. im hocaya
isyanla doluyordu. Kendimi tutamyordum. lk zamanki korku yreim
den silinmi; yerine nefret. bir zalime kar duyulan kin birikmiti. K
k hafz bu sert muameleye o kadar almt ki, hi alamyor. bir an
nce dersini bitirmeye bakyordu (. . . ). Ben zavallnn haline dayanama
dm, boynuna sarldm ve alamaya baladm. Bu hadiseyi bugnk gibi
btn acl ve ackl ile hatrlyorum ya yine iim buruk oluyor. 73
Bu olay, dizleri nne renmek iin gelen renciye eitim-retim
usulleri, psikoloj isi vs. konularnda hibir bilgi ve davran olmayan bir
hocay canl bir ekilde tasvir etmektedir. rencinin hocasna kar kin
ve nefret beslemesi ve dayak yiyen ocuun duruma alm olmas gele
cekte o mekanlara ve kiilere kar nasl bir tavr taknlacan haber
vermektedir. Dayak yiyen birinin sadece hocasna deil, anne babasna
bile ayn duygular iinde olduunu da Ahmet Rasim tasvir ediyor74 ve
ardndan u uyarda bulunuyor.
ocuk ruhiyat aratrmaclarndan biri der ki : "ocuk dvmekten
ana baba, taya hoca, lala, mrebbi ve mrebbiyeler pek titiz ve
uyank olmaldrlar. Hatta sert sylenmelerden ekinmelidirler.
nk ocuk ne kadar kk olursa olsun, kendini dven el, kendi
sini azarlayan dil, iin ruhunda gelimekte olan ' i zzetinefis ' iin
pek ar bulur ve bu ele, dile kar gizli bir dmanlk beslemeye
balar".
Ycel' in yaadklaryla ocuk psikoloj isi aratrmac larnn ne kadar pa
ralel olduu grlmektedir. Ycel anlatsn daha ilgin bir olayla srd
rr. Bahede klmas yasak olan bir aaca ocuklar kmtr. Hoca hep
sini indirir, teker teker dver, siniri gemez. snfta bir kana ' tek ayakta'
durma cezas verir. rencilerden biri, bir aya yorulunca aktrmadan
dierini basar. Hoca iki defa ihtar eder ama tekrar edince olay falaka ile
biter:
Hoca, bunu fark etti, krsden frlad. Oturduu yerin arkasnda duran
eskiyip rengi siyahlam birbirine bal sopalar ald.
-Getirin u haylaz bana dedi.

73
74

Ycel. age, s. 70.

Ahmet Rasim. age, s. 1 1 8-1 19.

1 44

Mustafa Gndz

ocuklar, o yaramaz arkadalarn yere yatrdlar, ayaklarn kar

dlar, orab var myd, yok muydu hatrlamyorum, iplere ayaklarn
geirdiler, bizim hoca balad sopay basmaya.
ocuk: -Hocaefendi, hocaefendi ! ...
Diye baryordu. Fakat bu 'hocafendi ' yi yle tuhaf, yle kark
sylyordu ki, yanmdakilerden birine sordum:
-Bu neye doru drst hocaefendi demiyor da yle kark bir ey
ler sylyor?
ocuk kulama usulca yanat, dedi ki:
-Ayol dikkat etmiyor musun? O hocaefendi demiyor, kocahindi di
yor.
Glmem tuttu. Fakat hoca delirmi gibi idi. Korkumdan rahat g
lemedim. Yine sordum:
-Niye yle diyor?
-Anlamadn m, hocaya 'hindi ' diye yutturmaca yapyor. 75
Bu rnek hadisede grld gibi, ortamda ciddiyetsizlik ve dikkate
alnmama durumu sz konusudur. Talebe falakaya yatrlsa bile hocasyla
dalga gemeye alyor ve durum tam bir parodiye dnyor. Hoca da
acziyetini daha fazla kaba kuvvet kullanarak kapatmaya alsa da nafile.
Bu olay rtiyede geiyor. Ycel ' in tecrbe zamana baklrsa II. Abdl
hamid dneminde alan yeni okullardan biri olmal. Ynetmelikle alaka
s olmayan bir cezalandrma ve keyfiyetin btn ynleri burada da aka
grlmektedir.

FALAKANIN DIINDA CEZALAR:

'HAPS ', 'OKULDAN KOVMA' VE 'ZNSZLK'
Tanzimat dneminde itibaren oluturulan resmi okul ynetmeliklerinde
hapisten bahsedilmez. Ahl ak ve terbiye kitaplarnda bylesi bir konu
yoktur. Ancak okul hatralarnda rencilerin en ok muzdarip olduklar
cezalardan biri hapistir. Bu uygulama, ilenen herhangi bir sua karlk
okuldaki bo bir odaya rencinin kapatlmas ya da resmi hapishanelere
gnderi lmesi eklinde gerekleir. Hapis iin tanmlanm bir su da bu
lunmamaktadr. Kimisi yasak kitap okuduunda. kimisi kavga ettiinde.
kimisi okula ge geldiinde hapse gnderilir. Ahmet Rasim. Hafz Paa
mahalle mektebini anlatrken, "burada yaramazlk edeni bevvab kolundan
tutup aa su mahzenine hususi bir yere tkyordu ki, bu en korkun ceza
idi" 76 diyerek hapis cezasna dikkat ekmektedir. Askeri Rdiye ren75
76

Ycel. age, s. 76.

Ahmet Rasim. age,

s.

63, l l 6.

1 45

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

cs brahim Temo, arkadalaryla kavga ettii iin iki buuk ay hapsi

boylam ve elebalar da avuluktan karlmtr.77 Bir baka askeri
okulda esrar iene mektebin en byk cezas verilirdi. Krk be gn hapis,
on be meydan daya, tekerrrnde ' alay' . 78
Cemil Topuzlu da Askeri Rdiye gnlerini anlatrken hapis cezasn
dan bahseder. Topuzlu ve birka arkada yatl okulun yemeini been
memiler ve bir anlamda protesto ederek yememiler. Birka zabit tara
fndan zorla yemekhaneye kapatlan Topuzlu ve arkadalar hapis cezas
na arptrlmtr. Yazar henz on be yanda olduundan ve zellikle
snf zabitinin hakknda iyi ahadette bulunmasndan bir hafta hapis ve bir
ay izinsizlikle vartay atlatmtr. ' Halbuki Hamdi ve Azmi Efendi ' ler bir
gn toplanan btn mektep talebeleri nnde elbiselerindeki krmz erit
ver yldzl dmeler sklerek okuldan kovulmulardr.79
Talebe zerinde en derin tesir yapan bir de mektepten tard (kovma)
cezas vardr. Bu siyasi veya son derece ar ahlaki bir su ileyenlere tat
bik edilir. Bu cezaya arplan btn talebe huzurunda apoletleri, dme
leri ve fesinin pskl sklrd. Bu bir askerlikten koulma (sic.) cezas
idi.80 ze11ikle yatl okullarda belli aralklarda klan ar izinlerinin
kesilmesi de renciler iin ok azap verici cezalardandr. Tevfik Salam,
yasak kitap bulundurmann drt hafta izinsizlik olduunu belirtir.
Snf zabitinin olumlu rapor vermesi ile bir rencinin az ceza almas
ve hapis cezas ile yetinmeyen okul idaresinin iki kiiyi askeri elbiselerini
ve nianlarn soyarak okuldan kovmas dnemin disiplin uygulamasna
bariz bir rnektir. Benzer keyfilii Temo da hikaye etmektedir. Temo,
iledii su yznden okuldan kaar, ancak yakn olan Askeri Mektepler
nazr Zeki Paa'ya dertlerini anlattklarn okuldan atlmamak iin afl ar
n talep ettiklerini syler. Netice olumludur. 81 Burada hem rencilerin
merci hatalar var hem de yneticinin keyfi karar var. Bu durum yaygn
lk gsteren bir uygulamadr. Hapis ve okuldan kovma konusunda Sa
lam ' n anlats da yledir: "Okul mdr sk sk yapt kontrollerde en
ufak phe uyandracak bir yaz bulsa derhal hapse gndermekten veya
srgn ettirmekten adeta sadik bir zevk duyard. Kymak istedii ocuk
lar ararken, ceplerine muzr yazlar koyarak onlar yakalatt bile rivayet
edilird i . Bu ani yoklamalar bizi daima korku iinde yaatrd.''82
77

Temo, age, s. 1 0.
Hasan Amca. Nizamiye Kaps ve Yanda Kalan htilal. stanbul: Arba Yay . 1 99 1 , s. 9 1 . "Alaya
.itmek: Okuldan atlan rencinin doruca askere yollanmasdr." Salam, age, s. 66.
9 Topuzlu. age, s. 30.
80 Salam, age, s. 67.
81 Temo. age, s. 1 8.
82
Salam, age, s. 73.
78

1 46

Mustafa Gndz

Anlatlarda tekrarlanan cezalardan biri de ' sra daya' dr. mer Sey
fettin Falaka 'snn banda hocann sulu susuz herkesi sra dayana
ektiini yazar.83 Burada hocann psikoloj isi belirleyici olmaktadr.84 Su
luyu bulamadnda ya da siniri gemediinde balca cezalandrma yn
temi herkesi sradan dvmektir. Salam bunu yle satra dker: "Fakat
bir de sra daya belas vard. Hoca herhangi bir kusur grp de, kimin
yaptn bulamad m, kendini zmeye ne hacet, btn ocuklarn ta
banlarn sopadan geiriverir, iin iinden kard.85 Bu cezalandrma bii
mi de hemen her okulda ve seviyede grlmektedir.
Bunlarn yannda renciler iin sradan hale gelen cezalandrmalar da
vardr. rnein, "Darafaka'da kulak ekmek, tokat indirmek pek na
dirdir. Fakat yaramazln trne gre, teneffs veya bahe zaman di
vanhanede ayakta durmak, baheye kmayp teneffshaneye kapatlmak
vardr." 86 Yahya Kemal ' in mahalle mektebinde trnakla kulak bkmek,
her dakika tatbik edilen bir usuldr. Gani Efendi ' nin ahadet parma m
tekall istir (kvrk) ; kk parmann trnan mahsus uzatr. Bu parma
yla ocuklarn kulaklarn kanatrcasna eker. Nihayet alatarak ve
svp sayarak yerine gnderir.87 Bir Askeri Rdiye' de de kabahat yapan
ocuk hemen cezadan nasibini alr. Kulak ekmek, tokat atmak, srta de
nekle vurmak cezann hafif ekilleridir. Biraz daha yksek derecesi iin
ocuk dahiliye odasna arlr, orada tabanna veya kna beten on be
sopaya kadar, iddeti vurann insafna bal olmak zere. denek ekilir
di.88 Tarada da buna benzer cezalar vardr. Konya rneinde hoca elin
deki srecin keskin ucunu dersini bilemeyen rencinin akaklarna bat
rr89 ya da bir ift kova veya testi ellerine vererek ayakta saatlerce tuttu
rur.90 Btn bu cezalandrmalar srasnda hatr-gnl , iltimas ve rvet de
yok deildir. Hocalarnn yumuak karnlarn bilen renciler bylesi
durumlarda hemen onu devreye sokarlar. Hasan Amca9 1 rencilik anla
rnda dayak yemesi kesinleince, engelky eriini ok seven hocasna
bir sepet geti rmekle cezadan kurtulur.

83

mer Seyfettin, age. s. 39.

Hulisi Kodaman. "Amin Alaylar", Yedign, No: 398'den akt.: Kara. Birinci, age, s. 388.
85 Salam. age, s. 34.
86 Ahmet
Rasim, age, s. 1 1 2.
87 Yahya Kemal. age, s. 26.
88
Salam, age, s. 37.
89 Zhdi, age, s. 327.
90 Zhdi. age, s. 330.
91 Hasan Amca. age, s. 52.

84

147

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

PsKOLOJK CEZALAR: ELBSESN DEGTRME,

' KEE KLAH OLMAK'
Ahmet Rasim, Topuzlu v e Karabekir'in ahit olduklar garip b i r cezalan
drma da renciye idare tarafndan verilen temiz ve k elbiselerin alna
rak, okula ilk geldii gnk eski elbiselerinin giydirilmesidir. Bu ceza he
men her anlatcnn ruhunda fiziksel cezadan daha derin bir iz brakm
gibidir. Kuleli Askeri Lisesi' nde, snf baavuu olan K arabekir ' e bir
renci kar gelir. ikayet zerine snf ocuk yzbasnn odasna arlr.
Az sonra bu efendinin gelii btn snf titretir. Ayaklarna basamayacak
kadar dayak yemi, bandaki sfr kalp siyah fesi alnm, koca bir kr
mz fes geirilmi, geni paralar da dizlerine kadar kesilmitir.92 Ahmet
Rasim de Darafaka daki olay yle hikaye eder:

Ahmet tarif ettiim zere dayakazn yedi. Yedikten sonra hizmeti

elinden tutarak mubassrn odasna gtrd. Mdr. biz sonradan ge
lenler ayakta bekliyorduk. Acaba ne olacakt? Aras ok gemeden bir
de bakalm Ahmed eski psk buruuk elbiseler iinde geldi. Meer o
boha, okula girdii gn evden zerine giyip geldii kendi elbisesinin
bohas imi . . . Uzaklatrlanlardan mektebin ierde giyilen elbisesi al
nyor, geldii elbise ile karlyordu. Bu muamele bana dayaktan daha
beter geldi. Mektepte bunun da ismine 'kee klah olmak' denirdi.93
Bir baka psikolojik ceza da pek gururlu ve kendinden emin rencilerin
rencide edilmesidir. Mahir z . yemekhanede kabuklu kuruyemi yeme
sinden dolay mubassr tarafndan azarlanr ve retmenler odasna gt
rlr. Orada bir retmenin ' ummadn ta ba yarar' cmlesinden ok
i ncindiini, zldn ve yaralandn anlatr. Cebinde kay bir kam
tayan mdr Mahir'i susuz bulduu iin cezalandrmamtr.94
Ahmet Rasim' in Darafaka 'da cezalandrmaya dair baka gzlemle
ri de vardr. Burada "hoca korkusu, mubassr korkusu, mdr korkusu"
vardr. Hocann alad korku, dayak, tokat, sopayla deildi, kalem ile idi.
Dersini bilmeyenin ad bu kalemle bir kada yazlyordu, bu adn karsna
'numara' ya da 'sfr' konuyordu ( . . .). Dersini bilmeyenler bir defadan
defaya kadar kuru ekmek yemeye mahkum olurdu. Derse ahmazl n
en byk cezas izinsizlikti.95

92

Karabekir, age, s. 1 08.

age, s. 1 1 3.
94 Mahir z. Yllann zi, stanbul: Kitabevi Yay., 2003, s. 35 .
95 Ahmet Rasim, age, s.105,1 06; Ayrca, Salam, age, s. 65.
93 Ahmet Rasim,

1 48

Mustafa Gndz

Son dnem Osmanl eitiminde cezalandrmaya i likin bir baka il

gin detay da ocuun(l terbiye vermekte stesinden gelemeyen anne ba
bann hocaya dayak ihale etmesidir. Ahmet Rasim y ine bu konuda da
renkli anlatmlara yer verir: "Biz derslerimizle urarken kapdan byk
bir grltyle iki kii koltuunda bir ocuk getirildi, anasna babasna pay
verdii sylenir. falakaya yklrd. Yani hoca, dardan bu yolda olage
len istekleri de kabul ederdi.96 Bir de okulda yumuak huylu hocalar var
dr. Yaramazlk yapanlara ceza vermeye kendisi kyamaz ya da cesaret
edemez, bu durumda daya ile mehur bir hocay arr ve snfa on
dan ceza yenir. 97

RENCLER ARASI CEZALANDIRMA:

'RENCNN RENCYE ETT! '
rencilerin birbirlerine en ok ceza verme sebepleri okuldaki aj anlk ve
jurnal hadiseleridir. Belli ki burada renciler arasndan istihbarat topla
mak iin takip ve grevlendirme vardr. Pek ok an sahibinin zikrettii
bu durumdan hemen hepsi ok ekinmektedir. Dolaysyla da deifre olan
bir renci ar bir ekilde cezalandrlr: aforoz. spiyonculuu tespit
edilen renci, btn snf hatta okul tarafndan tecrit edilir. Kimse onlar
la konumaz, herhangi bir isteine cevap verilmez. Ahmet Rasim, Tevfik
Salam ve Rza Nur bu hadiseleri keskin bir ekilde anlatrlar. Salam ' a
gre "okulunda bir talebenin hafiyeliinden phe edilecek olursa, arka
dalar onu derhal aforoz eder. K imse onunla grp konumaz ve mek
tep hayat onun iin dayanlmaz bir cehennem azab olur." Nihayet kt
sonu yazar yle haber verir: "Bizden sonraki snflarn birinde bu duru
ma den bir talebenin verem olup ldn duymutuk."98
Rza Nur' a gre, "aforoz dayaktan da mthi bir silahtr. Fail bir vas
ta deilse de meful olduu halde pek messirdi. Aforozlu ocuklar kimse
ile konuamaz, atlar bir hale gelir, melankolik olurlard. Bu manevi taz
yik altnda casus birbiriyle de konumaktan ekinirlerdi. "99 Anlatnn
devamnda tpk Salam ' n anlatt gibi, Arnavut Abidin' in veremden
ld zikredilir ve konu yle biter: " te aforoz byle mthi bir eydi.
Ya verem, ya deli ederdi. "
renciler arasnda etelemeler, taraf tutmalar v e birilerini koruma,
kollama vardr. Yakup Kadri, ayrba ilkokuluna !alasyla gider ve ona

Ahmet Rasim, age, s. 90.

Salam, age, s. 38-38.
98 Salam, age, s. 75.
99 Rza Nur, age, s. 102.
96

97

149

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

gvenerek kabadaylklar yapar, sokak dvlerine karr.100 Hasan Al i ' ye ' muhallebici ' diyen bir renciye, byke olan bir bakas tokat atar
ve okula yeni gelen bu kibar renciyi korur. 1 0 1 Farkl yerlerden stan
bul ' a gelen talebelerin dayanma ruhu sergilemeleri yannda sk sk s
tanbullu, taral ekimesi yaanr ve bu ekime kavgalara ve anlamaz
l klara varr. Temo ve Rza Nur'un rencilik anlarnda dikkati eken
hususlardan biri, farkl blgelerden gelenlerin kavgalardr. Ona gre bu
kavgalar normal zamanda mahalle aralarnda da devam etmektedir.1 02
Cezalandrma ritelleri bakmndan bu kadar renklilik tayan okullar
da. benzer ekilde ok farkl dllendirme ritelleri de vardr. Bunlardan
bazlar aferin, tahsin, imtiyaz, zikr-i cemil ve iftihar adlarn tayan dl
katlardr. Uygulamalardan biri de su ileyenlerin. daha nceden alm
olduklar dl katlarn ceza olarak geri vermeleridir. ade edilen dl
ler btn rencilerin nnde yrtlr.

HER GRENC DA yAK YER MYD?

DAYAGA VE HOCAYA TRAZ!
S radan davranlarn bile cezaya dnt, hakl haksz herkesin benzer
muameleye maruz kald, hocann keyfine gre icra edilen bu cezalan
drmal ara herkes raz myd? Her ne kadar Tevfik Salam "dayaa yle
sine almtk ki, dvmeyen bir hocaya snf kahkaha ile glyordu" dese
de, bu iddete hem renciler hem de anne babalar itiraz edebilmektedir.
Ancak Fortna ' nn da iaret ettii gibi, 1 03 devlet ve okul idaresi de bu uy
gulamalarda taraftr ve hocann safndadr. Ercmen Ekrem. anne baba
lardan baz itirazlarn geldiini, hocalarn dava edildiini, ancak ekseri
yetle hocalarn beratyla neticelendiini belirtir ve "falakadan lenleri ha
trlarm ama hocadan hesap sorulduunu duymadm"104 der. smail Kara
bir baka vesile ile bunun tam tersi bir mahkeme kaydn gsterse de, bu
1
nun bir istisna olduu anlalmaktadr. 05
Ahmet Rasim Falaka 'da ' her kuun eti yenmez ' 1 06 diyerek kendine
gvenen baz talebenin hocaya kar ktn, hatta hocayla kavga ettiini

1 00

Karaosmanolu. age, s. 85.

o Ycel. age, s. 68.
Temo. age, s. 1 0; Rza Nur, age, s. 80, 88.
0
1 3 Fonna, age, 2005, s. 1 97.
104 Ekrem, age, s. 288.
105
" 1 1 yanda mektep talebesinden Fuad Efendi'yi darp eden Hadika-i Marifet Mektebi Muallimi
smail Hakk Efendi ' den bir buuk altn alnarak Fuad Efendi'ye i 'tasna .. "(verilmesine), Ceride-i
Mehiikim-i Adliye, No: 646, 19 Kanun- Sani 1 323, s. 3'ten ak.: smail Kara. Aramakla Bulun
maz, stanbul: Dergah Yay., 2006, s. 58.
106
Ahmet Rasim, age, s. 100.
102

1 50

Mustafa Gndz

yazar. Karabekir, Medine' den stanbul' a dndnde bir hocann Arap

asyla alay eder ve onu kzdrr. Hoca arkasna btn kuvvetiyle birer
denek vurur. Fena halde kzan Karabekir, okuldan kar, eve gelir ve
annesine, ' biz artk bu mektebe gitmeyeceiz. Bu hoca hayvan gibi insan
lar dvyor, srtmza fena halde vurdu' der. Annesi srtna bakar ve ' vay
canavar herif! Gidin babanza gsterin ' der. Babas da hay l i kzar, hocaya
darlr ve iki ocuunu birden mektepten alr.107 Rza Nur da tbbiye ida
disinde, "talebe umumiyetle dayan aleyhinde idi. ' D ayak insana deil,
hayvana, hatta ona bile dei l ' derlerdi " 1 08 diyerek herkesin duygusuna
tercman olur.
rencilerin stlerine kar bylesi cretkar davranlar zaman zaman
sonu getirmektedir. Karabekir, snavda yanl sorulan bir soruya itiraz
ettiini, sonra hocann kendisini kovduunu, srar etmesi ve olay mdre
tamas neticesinde hocann hatasn kabul ettiini belirtir.109 Yine bir

gn, konutuu iin ceza alm ve sopa yerken elleri acmtr. Buna k
zan Karabekir, "gnahtr, konuuyorum diye beni dvyorsunuz, buras
hastane mi. hastalar gibi oturalm m ' diye barr. Evvela zabit pek kzd.
Birka tane fazla vurdu. Fakat sonralar bu iler yaramazlk saylmad" 1 1 0
ansn anlatr. Ayn ekilde Rza Nur da, "bir gn bamuallim kzd. S
nfta yirmi kii idik. Hepimizi falakaya takp dvmek istedi. (. . . ) Sra ba
na geldi, ' yat sen ! ' dedi. Yatmadm ve ' ben hayvan deil im ki dayak yi
yeyim, ' dedim. Zorla dvmek istedi. Kitaplarm atp mektepten ka
tm" 1 1 1 diyerek okuldaki her trl cezalandrmaya hemen raz bir renci
kitlesinin olmadna dikkati ekmitir. Ancak burada verilen her r
nein askeri okulda gemi olmasna ayrca dikkat edilmelidir.
Her anne baba da ocuunun dvlmesine raz deildir. Konya mahal
le mektebi hatralarnda smail Zhdi, okulda dayak yiyen bir ocuun
babasnn itiraz ettiini, okulu basp hocay tehdit ettiini, ona kt szler
sylediini, hocann da korkarak da olsa karlk verip onlar okuldan
kovduunu anlatr.1 1 2 Nerede ise ayn tarzda cereyan eden bir olaya da
Ahmed Rasim ahit olur. Falaka yemi bir ocuun anne babas hmla
mektebi basar ve:
- Hoca Efendi, bu ne hal? Dedi ama ar kzgn bir vaziyet ald.
teki bara bara:
107 Karabekir. age,

1 08 Rza

s.

60.

Nur. age, s. l l l .
1 09 Karabekir, age, s. 121.
1 1 0 Karabekir, age, s. 88.

111

112

Rza Nur. age, s. 70.

Zhdi, age, s. 340.

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

- Biz sana ocuumuzu teslim ettiysek, okut diye teslim ettik. Bak
iki trna dm, btn parmaklar mosmor; Aksaray' da Yahudi hekime gtrdm, 'lr' diyor . . .
- Bir eycikler demem. . . lahi senin de vurduun eller byle morarsn . . . Gl gibi ocuum helak oldu . . . Diye baryorlar.
Hoca kzd ama iki erkein tehdit edici tavrlar nnde sopaya el
uzatamad. Bir an oldu ki, uzun boylusu:
- Ben imdi senin sarn boynuna dolar, eek sudan gelinceye kadar
o sopalarla kemiklerini krarm ama ne yapaym ki, hffz- Kur' ansn, za
lim herif! Narasn att gibi, durmadan alayan kadnlar da:
- Onu. okuttuu Kur'an- azim '-an inallah arpar, diye beddu
aya baladlar.
Bir aralk kalfa da kavgann hi olmazsa sokaktan iitilmemesi iin
ocuklara:
- Okuyun! Kumandasn vermiti. Bunun zerine grlt en son
haddini bularak, curcuna gklere kmt. O kyamet grlts ara
snda zavall ocuk, erkeklerden birinin kucanda olduu halde, ika
yetiler sylene sylene, haykra haykra ekildiler. Artlar sra da
Hoca darmadank sar ile yerinden frlad gitti.
rnekler byle olsa da, hoca dayana itirazn, yukardaki sylemlerin
satr aralarnda okunan ilme ve Kur ' an ' a olan saygdan tr, hi de yay
gn bir durum olmad sylenebilir.

EoiTiM BAKANINDAN BABA DAvAoNA vao

Bu aratrma iin taranan yirmiden fazla an ve otobiyografide hi kimse

nin ' iyi ki hocam beni dvm, iyi ki babamdan annemden .. o daya
yemiim, faydal oldu' gibi bir sylem iinde olmad grlmtr. Her
kes grd iddetten ve fiziksel cezadan mustariptir ve o anlar nefretle
hatrlamaktadr. Bunun iki istisnas var. Biri Halide Nusret,1 1 3 dieri Ha
san Ali Ycel 'dir. ' Ycel, 1 2- 1 3 yalarnda ortaokul rencisi iken, bir
gn yaramaz arkadalarna uyar ve babas onu iddetle dver. Bu olay
anlatmak iin hatra kitabna ''kzn dvmeyen dizini dver" baln
atar. Sonra da "kii arkadandan azar derler, dorudur." 1 1 4 der. Mahalle-

B Halide Nusret, bakasnn eyasn izinsiz ald iin ilk daya annesinden yediini yazar. l
dresiye kzn dven anne baylmtr. Halide Nusret, "o gnden sonra deil kimsenin evinden.
bahesinden bir ey almak, sokan kenarnda grdn paraya bile dokunmadm" diyerek zm
nen yedii daya olumlamaktadr. Halide Nusret Zorlutuna, Bir Devrin Roman, Ankara: Kltr
Bak. Yay 1978, s. 16.
1 4 Ycel, age, s. 98, 1 0 1 .
..

152

Mustafa Gndz

nin haarlarna fazla taklan Ycel ' i gzleri ate dolu olan babas arka
dalarnn iinden alr ve sadece kzdn belli ederek eve getirir. Sonra:
- Yr bakalm kelp! dedi.
Hibir ey sylemeden eve geldik. Kap kapanp da ikimiz talkta
kar karya kalnca tokatlar balad. Yzmde imekler akyordu.
Yarabbi ne dayakt? .. Nihayet annem, dayanamam olacak ki, geldi
ve beni babamn elinden ald. Yzm gzm rmt. gn hasta
yattm. Mektebe gidemedim.
Bu meum olay Ycel, anlarnn devamnda yle yorumlar:
Fakat aradan geen yarm asra yakn bir zaman sonra unu syleyeyim
ki, bu dayak olmasayd kim bilir ben bu gn var mydm, yok muy
dum? Varsam ne durumda bir insandm? Bunu tahmin etmek o kadar
zor deildir. Bu gibi ahvalde dayak cennetten kmadr. Rahmetli ba
bacm elleri nurdan kopsun; kendisi nur iinde yatsn; modern ngi
1 15
liz terbiyesinin tam icab n yapmt.
Tam da bu nokta da tarihin hazin hadiselerinden biri olan. milli air
Akif' in 1 966 sonlarnda akl hastanesine dm ve Tophane' de geceleri
iinde yatt karoserin iinde l bulunmu olu Emin Akif Ersoy'un
szlerine baba oul, eitim ve gven ilikisi balamnda kulak verilebilir:
"Babamn bir kusuru vard. ok fazla itimat ederdi. Bu yzden pek
ok nankrlkler grm, krlmtr. Diyebilirim ki, ben en sevdii
bir tane oluna fazla itimat etmesi hayatta baarszlma amil olmu
tur." 1 1 6

SoNu VE DEGERLENDRME
Tanzimat'tan sonra eitim sisteminde, ada pedagoj inin gerei olan
kuramsal temellere dayal bir disiplin ve cezalandrma anlay gelimi
ve bu dorultuda ynetmelikler hazrlanmtr. Ancak hazrlanan disiplin
ilkeleriyle okul lardaki uygulama arasnda byk farklar vardr. Bunun
temel sebeplerinden biri Cevdet Paa' nn ifadesiyle, ' eski malzemeler ile
yeni eyler yapmaya almann doal bir neticesi olarak ' , eitimcilerin
ada pedagoj inin yntemlerini iselletirememesidir.
Bugne kadar daha ok geleneksel sbyan mektepleri ve medreselerle
zdeletirilen falaka cezasnn, hem klasik hem de modern okullarda,
hem merkezde hem de tarada hemen hemen ilk ve orta retimin btn
1 15
1 16

Ycel. age, s. 103.

Dcane Cndiolu. Akif'e Dair, stanbul: Kakns Yay., 2005, s. 95.

1 53

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

seviyelerinde uyguland grlmtr. Aratrmay destekleyen rnek

olaylar farkl mekanlardan ve okul trlerinden derlenmitir. Bir taraftan
ortak zellikler ve grnmler bir rpda dikkati ekerken, dier taraftan
eitimde modernlemenin sanclar ve Avrupai disiplin anlaynn girii
ne ahit olunmaktadr. 1 1 7
Son dnem Osmanl eitim sisteminde disiplin ve cezaya ilikin ku
ramsal aklamalarn ada bir zihniyetle erken tarihlerde yazl metinle
re yansd sylenebilir. Bundan daha nce de, geleneksel ahlak kitapla
rnda insanca bir yaklamn olduu grlmektedir. Yazl metinlerdeki
ifadeler, bugnn ada eitim deerlerinden hi de geri deildir. Ku
ramsal altyapnn iyi oluturulmasna karn uygulamada ok geride ka
lnd aktr. Akyz'n son dnem Osmanl eitimindeki dllendirme
ye ilikin yazsnda bunu destekleyen veriler ortaya kmtr: ' Osmanl
son dneminde eitimde dllendirme, ' cezalandrma' sistemine gre da
ha abuk olumlu gelimeler ortaya koymaktadr. Gerekten Trk eitim .
tarihi bize, Osmanl eitiminde ' cezalandrma' sistemindeki dzelmelerin
1
daha yava olduunu gstermektedi r. ' 8
ncelenen an ve otobiyografilerden anlaldna gre, ok az istisna,
byk oranda ciddiyetsizliin, planszln ve programszln hkm
srd bir eitim ortam sz konusudur. Dikkate al nmayan hoca aczi
yetini iddete bavurarak kapatmaya alsa da sonu alnmamaktadr.
Hemen her okulda ve seviyede kuramsal temellerle ve yazl ynetmelik
lerle alakas olmayan bir cezalandrmann ve keyfiyetin btn ynleri
sergilenmektedir. Gcn yazl ilkelerden deil , geleneksellikten ve sz
l kltrden alan bir sistemin iledii grlmektedir.
Bu sistem iinde modern pedagoj inin bulgularndan iki unsurun ortaya
kt grlmektedir. ocua fiziksel cezann yersiz ve lsz verilmesi
onu daha da azdrmaktadr. ' Selim Sabit "mmknse hi ceza vermeme
li; nk arsz olurlar" 9 diyordu. Sat Bey ' de "dl ve cezann sklama
s, tesirsiz hale gelmesine, hatta aksi durumlara sebep olur" zo diyerek bu
konuda son derece itidal sahibi olmay tlemiti. Verilen rnekler bu
uyarlarn teyidinden baka bir ey deildir. Btn bunlar "gstermektedir
117

Seluk Akin Somel'in. Trkeye yeni tercme edilen eserinin sonu ksm da bu aratrma
nn kaynak ve metoduna benzer biimde yaplandrlmtr. Pek ou farkl kaynaklar olmasna
karn iki aratrmadan ortaya kan sonular byk oranda benzerlik gstermektedir. Bkz.:
Seluk Akin Somel, Osmanl 'da Eitimin Modernlemesi (1839-1908), slamlama, Otokrasi
ve Disiplin, stanbul: letiim Yay., 2010. s. 299-331 .
1 18
Yahya Akyz, "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e dl ve Gnmz Eitimi Asndan Bir Deer
lendirme", Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim. Mart 2004. S. 49, s. 20.
119
"Mektep Hatralar", Muallimler Mecmuas, 1 342, S. 30, s. 1 348.
120
M . Sat. age, s. 3 15.

1 54

Mustafa Gndz

ki lzumsuz ve uursuz iddet terbiye ve sliih bahsinde mutlaka makus

neticeler vermektedir." 121
Bu durum ayn zamanda son dnem Osmanl eitiminde yeni alm
pek ok okulda zihniyetin byk lde geleneksel devam ettiinin gs
tergesidir. mer Seyfettin Falaka ' sn "hayattaki her gln eyin altnda
grnmez bir facia yok mudur?" 1 22 sorusuyla bitirir. Okuldaki fiziksel
iddet renciler nazarnda sradanlam da olsa onlarn gemie dair
hafzalarnda byk bir facia barndrmaktadr. Bu facia ilerleyen zaman
da tarih ve kltr deerlendirme noktasnda subjektivitenin n planda
olduu bir mecra yaratmtr. Her eyden nce, bata ceza yznden pek
ok kiinin eitim hayat sona ermitir.1 23
Durkheim sosyoloj isinde en geni tanm ve anlamn bulan eitim ve
toplum ilikisine gre, eitim sistemi toplumsal yapnn bir aynasdr.
Eitim toplumun mefkuresi dorultusunda yn bulur. u halde eitimdeki
iddet ve cezalandrman n toplumsala uzanan gl ve ince bir koridoru
vardr. Her ne kadar din ve kutsal metinler daya yasaklamsa da, top
lum zmnen desteklemekte, hele mesele eitim, ilim terbiye ise adeta
merulatrmaktadr. Bu toplum, ' hoca dediin byle olmal , elinden sopa
dmemeli ' , ' dvmeyen subay da subay m saylr? ' , k zn dvmeyen
dizini dver' , ' hocann vurduu yerde gl biter' , ' hocann vurduu yeri
cehennem yakmaz', ' dayak cennetten kma' , ' eti senin kemii benim'
gibi sylemleri retmi, bunlar darb mesel haline getirmi ve gerekleri
ne riayet etmitir. stisnalar olsa da, eitim sistemindeki iddetin toplu
mun zihniyetiyle dorudan bir ba vardr.
Btn bunlardan, eitimde kimsenin istemedii bir uygulamann S
mer okullarndan 20 . yzyla kadar devam ettii grlr. Kramer, " Smer
okulunda, ocuun bu gnk ocuklar gibi ge kalp retmenden dayak
yiyeceinden korkuyordu derken," 24 1 9. yzyl banda imparatorluun
bakentinde okula giden biri de, "mektep ocuklar burada devaml bir k
1
zulmeti , bir dayak hayeti iindedirler" 25 diyerek anlarna balamtr.

12

Ercment Ekrem"in ifadesine gre, pek ok insan falaka yznden eitimi terk etmektedir.
Ekrem, age, s. 288; Falih Rfk Atay'n anlatmyla okulun mdr yardmcs olan, matematik
retmeni Kaymak Hafz, bir arkadayla kavga eden Mustafa'y ' kanlar iinde brakncaya
kadar' dvmtr. Bu daya gururuna yediremeyen Mustafa, okulu terk eder ve Askeri Rdi
ye'ye gemitir. Falih Rfk Atay, ankaya, Atatrk'n Doumundan lmne Kadar. Ankara:
Doan Karde Yay., 1 969. s. 9.
1 22
mer Seyfetin, age, s. 40.
z. Ekrem, age, s. 288.
124 Kramer, age, s. 7.
1 25
Sadri Sema. stibdat'ta tanbul, stanbul: Vakit Yay .. 1 955. s. 79.

1 55

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Makalenin temel tezlerinden biri olmas asndan anlatlan cezalan

drma anlatlarndan hareketle, iki tespitin zerinde durulmas gerekir.
Biri ncisi, bu anlatlar hem yeni alan modem okullara hem de klasik Os
manl mahalle mekteplerine aittir. Ahmet Rasim' i n dolat birka tane
mahalle mektebi ile Karabekir'in okuduu okullarn bazlar geleneksel
bazlar da yeni alan modern okullardr. An sahiplerinin anlatlarnda
rencinin fiziksel ve ruhsal yapsnda byk etkiler brakacak cezalan
drmalar yaplmtr. Buradaki anlatlar her ne kadar stanbul ' daki okullar
zerine younlam olsa da, Kazm Karabekir ve smail Zhdi ' nin re
nim grd Harput, Van, Medine ve Konya gibi tara ehirlerinin eitim
durumunu yanstan anlatlar, Osmanl devletinin merkezi eitim disiplin
ve cezalandrma zihniyet ve uygulamasnn byk lde yaygnlk gs
terdiini ispatlamaktadr.

KAYNAKA
BASILMI BRNCL KAYNAKLAR
Ahmet Rasim. Falaka. (Haz.: Sedit Yksel). Ankara: MEB Yay., 1 969.
Topuzlu, Cemil. stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde Seksen Yllk Hatralanm,
stanbul: Topuzlu Yay., 2002.
Amca. Hasan. Nizamiye Kaps ve Yarda Kalan htilal, stanbul: Arba Yay . . 1 99 1 .
Atay, Falih Rfk. ankaya, Atatrk 'n Doumundan lmne Kadar, Ankara: Doan Karde
Yay., 1 969.
Ad var, Halide Edib. Mor Salkml Ev, stanbul: zgr Yay., 1 996.
Baltacolu, smayl Hakk. Hayatm. (Haz.: Ali Y. Baltacolu), stanbul: Dnya Yay .. 1 998.
mam Gazali. Ey Oul. Hccet-t slam, Eyyhe '/- Veled, stanbul: Merve Yay., 1 990.
z, Mahir. Yllarn zi, stanbul: Kitabevi Yay . . 2003.
Knalzade Ali elebi. Ahlak- Alai, (Haz.: Mustafa Ko), stanbul: Klasik Yay., 2007.
Kilisli Muallim Rfat. "Mektep Hatralar", Muallimler Mecmuas, 1 342, S. 30.
Kodaman, Hulisi. "Amin Alaylar", Yedign. No: 398.
Mahmud Cevad bn'-eyh Nafi. Maarifi Umumiye Nezareti, Tarhe-i Tekilat ve craa t ,
(Yay., (Haz.: M. Ergn, T. Duman, S. Arba, H. H. Dilaver) stanbul: MEB Yay., 2002.
M. sat. Fenn-i Terbiye, stanbul: Ktbhane-i Askeri, 1 327, C . l .
Rza Nur. Hayat ve Hatratm, stanbul: Altnda Yay . . C . l , 1 967.
Sema, Sadri stibdat 'ta stanbul. stanbul: Vakit Yay., 1 955.
Sat. "Mkafat ve Mcazat Meselesi", Yeni Mecmua, 1 3 34, S. 34.
Selim Sabit. Rehnmd-y Muallimin, Sbyan Mekteplerine Mahsus Uml-i Tedrisiye, stanbul: 1 290.
Salam. Tevfik. Naf Okudum. stanbul: Nehir Yay . 1 99 1 .
[Sleyman Paazade] Sami, lm-i Terbiye-i Etfal, stanbul: Dersaadct kdam Matbaas, 1 328.
.

1 56

Mustafa Gndz

Tedrisat- btidaiye Kanun- Muvakkati, stanbul: Matbaa-i Amire, 1 329.

Temo, brahim. ttihat ve Terakki Anlan, stanbul: Arba Yay., 2. Bask, 2000.
Karaosmanolu, Yakp Kadri. Anamn Kitab, stanbul: letiim Yay., 8. Bask, 2009.
Uaklgil, Halit Ziya. Krk Yl, stanbul: nklap ve Aka Yay .. 1 969.
Yahya Kemal. ocukluum, Genliim, Siyasi ve Edebi Hatralanm, stanbul: stanbul Fetih
Cemiyeti Yay., 2. Bask, 1976.
Yusuf Ziya. "Nasr- Tus i'nin Terbiye Hakkndaki Fikirleri, ocuk Terbiyesi" Mihrrib 1340,s.5
Ycel, Hasan Ali. Getiim Gnlerden, stanbul: letiim Yay., 1992.
Ziya Gkalp. "Mekteplerde Mkafat ve Mcazat", Yeni Mecmua, 1 334, S.32.
Ziya Paa. "Hda Kadirdir Eyler Seng-i Haradan Gher Peyda", Hrriyet. 1870, No: 54.
Zorlutuna, Halide Nusret Bir Devrin Roman, Ankara: Kltr Bak. Yay .. 1 978.
Zhdi, smail. " Konya' n n Eski Mahalle Mektepleri Hayatndan".

Bir Eitim Tasavvuru Olarak Mahal/e/Sbyan Mektepleri. (Haz.: smail Kara, Ali Birinci).
stanbul: Dergah Yay., 2005.
YARDIMCI KAYNAKLAR
Akyz. Yahya. "lkretimin Yenileme Tarihinde Bir Adm, Nisan 1847 Talimat",OTAM, 1994,s.5

Akyz, Yahya. "Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Eitimde dl ve Gnmz Eitimi Asndan

Bir Deerlendirme, ( 1 839-1923)", Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, 2004, S. 49.
Berker, Aziz. Trkiye 'de lkretim I (1839-1908), Ankara: MEB Basmevi, 1 945.

Bir Eitim Tasavvuru Olarak Mahal/e/Sbyan Mektepleri, (Haz.: smail Kara, Ali Birinci),
stanbul: Dergah Yay .. 2005.
Celkan. Hikmet Y ldrm. Ziya Gkalp 'in Eitim Sosyolojisi. stanbul: MEB Yay., 1 990.
Cndiolu, Dcane. Akif'e Dair, stanbul: Kakns Yay., 2005.
Doan, smail. Akll Kk, ocuk Kltr ve ocuk Haklar zerine Sosyo-Kltrel Bir

nceleme, stanbul: Sistem Yay., 2000.

Eriirgil. Mehmet Emin. Bir Fikir Adamnn Roman, Ziya Gkalp, stanbul: Remzi Yay .. 1 984.
Focault. Michel. Hapishanenin Douu. (ev.: M. Ali Klbay), Ankara: mge Yay . 1992.
.

Fortna, Benjamin C. "Educaion And Autobiography at the End of the Ottoman Empire'', Die

Welt des Islams. New Series, V.4 1 , Issue: l . 200 1 .

Fortna. Benjamin C . Mekteb-i Hmayun, Osmanl mparatorluu 'nun Son Dneminde /iim,

Devlet ve Eitim, stanbul: letiim Yay., 2005.

Kale, Nesrin. "ocuk ve Ceza, Ceza Olgusuna Felsefi Bir Yorum". Ankara niversitesi Eitim

Bilimleri Fakltesi Dergisi, 1 995, C. 28, S. l .

Kara, smail. Aramakla Bulunmaz, stanbul: Dergah Yay . 2006.
.

Koer, Hasan Ali. Eitim Tarihi I (lk a), Ankara: Ankara niv. Yay .. 1 980.
Kramer, Samuel N. Tarih Smer'de Balar, (ev.: M. lmiye ), Ankara: TTK Yay . . 1 998.
Nurdoan. Arzu M. Osmanl Modernleme Srecinde lkretim, stanbul: Marmara niv.
SBE, Baslmam Dr. Tezi, 2005.

1 57

Son Dnem Osmanl Eitiminde Disiplin ve Cezalandrma

Oktay, Aye Sdka. Knalzdde Ali Efendi ve Ahl.k- Alai, stanbul : z Yay., 2005.
Ortayl, lber. Osmanl Toplumunda Aile, stanbul: Pan Yay., 6. Basm, 2006.
Somel, Seluk Akin. Osmanl 'da Eitimin Modernlemesi (1839-1908), slamlama, Otokrasi

ve Disiplin, stanbul: letiim Yay .. 201 0.

anal, Mustafa. " Selim Efendi'nin retim Yntemleri le dl ve Ceza Vermeye l ikin
Grleri zerine Genel Bir Deerlendirme", Milli Eitim, 2003, s. 1 53.
anal, Mustafa. "Sleyman Paazade Sami Bey' in Okulda dl ve Ceza Vermeye likin
Grleri", Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2002, S. 1 2 .
Ziya Gkalp. Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri /, stanbul : M E B Y a y.. 1 992.

1 58

AHiLK

SMANLI DEVLET'NDE
AHLK VE AHI
ZAVYELER
**
*
Mehmet Topal & Kamil olak
GiR
Ahiler ve oluturduklar messeselerin Trk-slam toplumu zerinde
yzyllar boyu sren etkileri pek ok aratrmacnn dikkatini ekmitir.
zellikle Trkiye Seluklu. Beylikler dnemi ve Osmanl Devleti'nin ilk
yllarndaki rollerinin etkinlii aratrmalarn says arttka ortaya k
maktadr. Trk-slam toplumunda sosyal dayanmann, birlik ve beraber
liin. iktisadi kalknmann, siyasi istikrarn en mhim unsurlarndan birisi
olduu dnlen Ahilik tekilatnn Osmanl ncesi uzantlar hicretin
ikinci yzylna kadar gitmektedir.1 Yazmz Osmanl dnemi ile snrl
olduu iin evveliyatna deinilmeyecektir. Ahiliin ve mensuplarnn
Osmanl Devleti'ndeki yerini tayin edebilmek iin de kurulu yllarnn
ok ynl taramalara tabi tutulmas gerekmektedir.
Osmanl Beylii 'nin tarih sahnesine km, XIII. yzyln ikinci di
liminde Orta Anadolu'daki gelimeler ve Bat Anadolu'da Bizans toprak'Yrd. Do. Dr. Mehmet Topal, Eskiehir Osmangazi niversitesi Tarih Blm.
**Yrd. Do. Dr. Kamil olak, Eskiehir Osmangazi niversitesi Tarih Blm.
1

Haim ahin, ''eluklular Dneminde Ahiler",

(Sosyal

ve

Siya.su/ Hayat). Kltr ve Turizm

Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi 1

Bakanl Yay., Ankara 2006,

s.

299.

Osmanl Devleti'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

lan zerindeki gazi Trkmen beyliklerinin kuruluu ile beraber dnmek

icap eder. Bu srete demografik bir devrim yani youn Trkmen gleri
yaanm, Mool istilas ve egemenlii altnda gaza faaliyetleri etkinle
mitir. Nihayet Denizli,Antalya ve Bursa gibi Anadolu kentlerinin millet
ler aras pazar haline gelmesi ile de Anadolu yeni sahipleri olan Trklerle
farkl bir kimlie kavumutur. Bahsi geen gmenler arasnda Osmanl
toplumunun tanzimine nemli katklar salayacak olan ehirli halk ve
ulema yannda, tccar ve sanatkarlarn varl da bilinmektedir.2
Anadolu'daki siyasi ve sosyal yapnn hzla deitii bu yzylda is
tikrarszlklar ve merkezi otorite zaafiyeti ba gstermi, tarada bamsz
hareket eden beylikler teekkl etmeye balamtr. Yzyln sonunda l
kenin bat ucunda kurulan Osmanl Beylii de bunlardan birisidir. Bu
hengamede Anadolu'da grnmeye balayan Ahiler varln yzy ilarca
devam ettirecek kuvvetli bir rgt kurmay baarmlardr.3 Bu nemli
rgt konu alan yazmzda Ahiliin tarihi seyrine ksaca deindikten
sonra. Osmanl Devleti'nin kuruluu ve gelimesindeki roln ve Ahi
kurumlarnn faaliyetlerini, ileyi tarzlarn ariv belgelerinden hareketle
deerlendireceiz.

AHLK VE AH zAviYELERNiN ORTAYA IKII

Arapa bir kelime olan ahi (kardeim)'den gelen bu adn. Trke deki

ak' dan (cmert) tretildiini ne srenler de vardr. 4 Tekilata ismini ve

ren bu kelime zerinde gemiten gnmze pek ok tartma yaplmtr.

bn Battuta Seyahatnamesi'ni notlandrarak yaymlayan A. Sait Aykut,
kelimenin bir grubu idare eden reis, aga, aa kelimesinin blgesel ive ile
sylenii olan ah eklinde okunmas sonucu ortaya kt kanaatine
varmtr.5 Fakat tekilatn gemii ve slfm kltrndeki yeri dikkate
alndnda Arapa kaynakl ilk seenek daha makul grnmektedir.
Bu rgtn Anadolu' da teekklnde ftvvet tekilatnn byk tesiri
vardr. Ahilerin dncelerini, ideolojilerini inan ve ibadetle ilgili kabul
lerini en iyi ortaya koyan eserler ftvvet tekilatnn el kitab hkmn
deki Ftvvetnameler'dir.6 Bu eserler incelendiinde hem ahilik kurumu
nun ftvvetle ba hem de ahilerin yaam ilkeleri netlemektedir. eitli
2

Halil nalck,

Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar

Bankas Yay., stanbul 2009, s. 3-4.

/, Trkiye

3Saffet Sarkaya. "'Osmanl Devlei"nin lk Asrlarnda Toplumun Dini Yapsna Ahilik Asn
dan Bir Bak Denemesi".

Osmanllar, c. iV, Yeni Trkiye Yay., Ankara 1999, s. 393.

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (TD VA), c.I. stanbul
s. 540; M. Ylmaz nge, "Ahi Evran Zaviyesi", TD VA. c. 1. stanbul 1991, s.530-531.
5 ahin. a.g.m. . s. 299.
6 Sarkaya. a.g.m. . s. 399.

Ziya Kazc, "'Ahilik"".

162

1991.

Mehmet Topal & Kamil olak

blgelerde mensuplarna civanmerd, ayyar (ayyaran), feta (ftyan) gibi

isimler verilen ftvvet lksnn, slfm'n yaylmasna paralel olarak
Suriye, Irak, ran, Trkistan, Semerkant, Endls, Kuzey Afrika ve Msr
gibi yerlerde esnaf ve sanatkarlar arasnda yaygn olduu bilinmektedir. 7
Anadolu' da hzla yaylan bu tekilatn mensuplarnn, ehirlerde oldu
u gibi kylerde ve u blgelerde de byk nffza sahip olduklar ve
Anadolu'da bilhassa XIII. yzylda devlet otoritesinin zayflad bir
dnemde ehir hayatnda yalnzca iktisadi deil, siyasi adan da nemli
faaliyetlerde bulunduklar grlmektedir. Ahiler bamsz siyasi bir g
olmamakla birlikte zaman zaman merkezi otoritenin zayflad, anari ve
kargaann artt dnemlerde siyasi ve askeri glerini gstermiler ve
nemli grevler stlenmilerdir. zellikle Mool istilas srasnda ahi
birliklerinin mahalli otorite olarak ehirlerin ynetimine ortak olduklar
bilinmektedir. 8
Pek ok aratrmac tarafndan Anadolu'da ahiliin kurucusu kabul
edilen ve Krehir'de bir zaviyesi de bulunan Ahi Evran, 9 Yunus Emre ve
Nasreddin Hoca kadar iyi bilinmese de ekonomik ve sosyal hayatn ahlf
ki kurallarn ve temel yapsn oluturarak sanatkarlar ve tccarlar iin
10
nemli bir rehber olmutur.
Ahi Evran XIII. yzyl balarnda Badat'tan Anadolu'ya gelen ve f
tvvet erbabnn dostu 1. Alaeddin Keykubad'n (1221- 12 37) himayesin
de olan bir grup ulema ve sufi arasnda gsterilmitir. Tasavvuf ve felse
feye dair eserleri olan Ahi Evran'n asl ad Hoylu eyh Nasruddin Mah
mud'dur. Hocas ve kaynpederi ftvvet akmnn byk eyhi nl sufi
Evhad'd-din Kirmani'dir. Debbalarn piri olarak grlen Ahi Evran
ayn zamanda 32 eit esnafn da piri saylmtr. Ahi Evran'n prensiple
rinin etkinlii kendisinden sonra da devam etmi, Krehir'deki Ahi
Evran tekkesi eyhi imparatorluk snrlarndaki her ehirde ahilerin reisi
7

Kazc.

a.g.m., s. 531;

Ahilik Arap ve ran ftvvet idealiyle eski Trk aklk ve alp gelenei

nin sentezinden ve kurumlamasndan ibarettir eklinde de tanmlanmaktadr. Bkz. Sarkaya.

a.g.m..
8
9

s. 393.

Kazc

Kazc.

a.g.m., s.540-541.
a.g.m.. s.540. Ayrca

Ahi Evran iin bkz. Ahi Evran.

Tasavvufi Dncenin Esaslar.

Tercme. nceleme ve Aratrma: Mikail Bayram. Ankara. 1990. Dier taraftan Ahmet Yaar

Ocak Ahi Evran', bu kurumun kurucusu olmaktan ok XIII. yzyl Anadolu'sunda debbalarn
reisi olarak Anadolu ahiliini belki yeniden salam bir tekilata kavuturan bir ahsiyet olarak
kabul etmek gerektiini sylemektedir. Bkz. Ahmet Yaar Ocak. "Trkiye'de Ahilik Aratr

malarna Eletirel Bir Bak". 1.

1996, s. 135.
10

Cemal Kafadar.

Uluslararas Ahilik Kltr Sempozyum Bildirileri.

Ankara

Between Two Worlds The Construction of the Ottoman State. California

Cogito Osmanllar zel Says, S. 19. stanbul

1995, s.7; Cemal Kafadar. "ki Cihan Aresinde".

1999. s. 43.

163

Osmanl Devleti'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

saylan ahi babalara icazetname gndererek makamlarn onaylayacak

kadar kudretli hale gelmitir.11
Neet aatay ve Mikail Bayram ahiliin Anadolu'da domu Trkle
re mahsus bir kurum olduunu iddia ederlerken, Ahmet Yaar Ocak tarihi
ve sosyolojik gereklerin bu gre aykr olduunu ifade etmektedir.12
Fakat meneinde Trkler olmasa da yani daha nceki yzyllara uzanan
bir yap karmza kyor olsa da kurumlamas ve organize bir harekete
dnmesi XIII. asrda Ahi Evran'la olmutur diyebiliriz.
1220'lerde balayan Mool istilas nedeniyle ou esnaf ve sanatkar
olan onbinlerce insan, Maverannehr, Horasan ve ran gibi blgelerden
ayrlp gvenli bir yer olan Anadolu'ya geldiler. Bu kalabalk ve srekli
glerle gelen esnaf ve sanatkarlar birleerek kendileri ve kendilerinden
sonra gelecek olanlarn rahat yaamalarn temin iin tezgah ve atlyele
rini kurdular ve birer konuk evi mahiyetinde olup. geceleri toplant yerleri
olarak da kullanlan Ahi zaviyelerini ina ettiler.13
mer Lffi Barkan'a gre, Anadolu'da tesadf edilen zaviyelerin o
u Osmanllardan evvelki beyliklerin himaye ve nianlaryla kurulmu
olan ahi zaviyeleridir. Ahiler ile eyhler mevcut hak ve imtiyazlarn
dyende ve revendeye yani gelip geen konuklara hizmet etmek karln
da elde etmilerdir.14 Ahi zaviyelerine Saruhan, Mentee. Amasya ve
Tokat gibi yerlerde sk rastlanmakla beraber dier ehirlerde de pek ok
Ahi zaviyesi vardr. Ariv belgelerinden tespit edilebildii kadaryla sa
dece Eskiehir ve evresinde yirmi kadar Ahi zaviyesi mevcuttur.15
Karahisar- Sahib'de Ahi Sar Karyesi, zmit'de Ahiler Karyesi,
Mihalck Kazas'nda Ahi eyh Karyesi, necik Kazas'nda Ahi Mihal
Mezraas ve Ankara'da Ahi Hac Murad Mahallesi gibi pek ok yer isim
lerine de rastlyor olmamz, bu tekilatn ve mensuplarnn Osmanllar'da
ne kadar messir olduunu gstermektedir.16

11

12
1

nalck.

a.g.e ..

s. 35-37; Ziya Kazc, "Ahi Baba",

Detayl bilgi iin bkz. Ocak.

a.g.m..

TDVA., c. l,

stanbul 1991. s. 527-528.

Nee aatay, "Ahiliin Ortaa Anadolu Toplumuna Etkileri", /.

Kltn/ Sempozyum Bildirileri.

14

s. 134-135.

Ankara, Kasm 1996, s. 35,38.

Uluslararas Ahilik

mer Ltfi Barkan. "Osmanl mparatorluu'nda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Vakflar ve Temlikler I stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler".

Dergisi.
15

S. 2. Ankara 1942. s. 292.

Mehmet Topal-Kamil olak, "Eskiehir ve evresinde Zaviyeler". Eskiehir' de 25-27 Aus

tos 1999 tarihinde yaplan Osmanl Sempozyumu'nda bildiri olarak sunulmutur.

16

Vakflar

BOA.

164

Cevdet Evkaf.

Nr.26815; 29721; 25523; 32461; 32352.

Mehmet Topal & Kamil olak

AHLERN OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE

GELMESNDEK YER
Ahilerin Osmanl Beylii'nin kurulu ve geliiminde etkin bir misyona
sahip olduu bilinmektedir. U toplumunda Osman Gazi'nin manevi
destekleyicisi, hukuki ve sosyal hayatn rgtleyicisi olarak ahiler ve
fakihler grlmektedir. Osman Gazi fetihlerinin akabinde lkenin nasl
rgtleneceini bu gruplarla grerek tayin etmitir. Bu yaknlk ilk
zamanlardan itibaren ahilere ve fakihlere tahsis olunan vakf ky ve ift
liklerin miktarndan anlalmaktadr. 7
Osmanl Devleti'nin kurulduu yllarda ahiler ve ahi zaviyeleri ile il
gili en kapsaml bilgilere Orhan Gazi dneminde Anadolu'da seyahat
etmi olan bn Batuta'nn eserinde rastlyoruz. bn Batuta, Anadolu'da
Trkmenlerin yaad her vilfyet, ehir ve kyde ahilerin bulunduunu
ifade etmitir. bn Batuta'nn belirttiine gre ahiler, memleketlerine
gelen yabanclara yakn ilgi gsterirler, yiyeceklerini, ieceklerini temin
ederler ve dier ihtiyalarn karlamaya itina gsterirlerdi.1 8 bn Batuta.
Antalya' da ahiler tarafndan zaviyelerinde arlandn ve benzer ekilde
Burdur'da da yine ahilerin kendileri iin bir ziyafet tertip ettiklerini ifade
etmitir. Ladik'e (Denizli) girilerinde ise Ahi Sinan'n ve Ahi Duman'n
yoldalar arasnda, kendilerini zaviyelerinde arlama hususunda bir kar
gaa yaandn ve hatta bu iki grubun kavgaya tututuklarn belirtmi
tir.1 9 Btn bunlar o dnemde ahilerin ne derece konuksever olduklarn
aka ortaya koymaktadr. Hatta bu konukseverlikten etkilenen bn Batu
ta, Anadolu'daki seyahati sresince gittii her yerde konaklamak iin bir
ahi zaviyesi aramtr. 20
Ramazan Bayram'nda Ladik'de bulunan bn Batuta, namazgaha git
tiklerinde Ladik Sultan'nn askerleri ile beraber meydana kmasnn
akabinde, ahilerin de silahlarn kuanm olarak ortaya ktklarn be
lirtmitir. Bu gruplarn davul, zuma ve borular olduunu ifade eden sey
yah, gsterileri ve silahlarnn stnl konusunda da birbirleriyle ade
ta yartklarn dile getirmitir.21 Bu gezi notlarndan ahilerin zannedildi
i gibi sadece bir esnaf rgt deil askeri tekilata benzer silahl gruplar
17 nalck. a.g.e., s. 34; Nevzat Ksolu, "Kltrel-Dini Dinamikler", Milliyetilik ve Milliyeti
lik Tarihi Aratrmalar VIL lmi Kongresi Beylikten Cihan Devletine, Eskiehir 3-4 Aralk

1999, Trk Yurdu Yay., Ankara 2000, s. 93.

18

bn Batuta.

1983, s. 194.
19
20
21

bn Batuta,

Tuhfetu'n-Nuzziir Fi Garaibi'l-Emsiir,

c. I-11, (Sad. Mmin evik), stanbul

a.g.e. 193, 195, 196.

a.g.e., 205, 215, 217.
bn Batuta. a.g.e s. 199.
.

bn Batuta,

165

Osmanl Devleti 'nde Ahilik ve Ahi 7,aviyeleri

da olan ok ynl bir rgt olduu anlalmaktadr. Ahiliin faaliyet ala

nnn daralmas ve esnaf loncalar haline dnmesi Osmanl Devleti'nin
merkezi idaresinin kuvvetlendii XV. yzyln ortalarndan itibaren ol
mutur.22
bn Batuta'nn ayrntl olarak bahsettii ve Akpaazade'nin de
"Ahiyan- Rum"23 ad altnda zikretmi olduu bu zmrenin, Osmanl
Devleti'nin kurulduu yllarda siyasi,iktisadi ve dini adan nemli g
revler stlendikleri anlalmaktadr. Osman Gazi ayandan rahatsz ol
duundan dolay Adranos'un (Orhaneli) fethine olu Orhan Gazi'yi gn
dermitir. Orhan Gazi'nin yanna ald silah arkadalar arasnda Edebali
karnda Ahi emseddin24 olu Ahi Hasan da vardr ve bu zat daha sonra
Bursa'nn fethinde kale kaps alnca ilk defa ieri girip ezan okuyan
kiidir.25 Bursa kalesindeki Bey sarayna yakn bir yerde bulunan bu ah
sa ait zaviyede. Osman Gazi'nin lmnden sonra kimin "bey" olacana
dair toplantnn yaplm olmas, 26 ahilerin ve zaviyelerinin o dnemdeki
nemini aka ortaya koymaktadr.
Bilecik ve Eskiehir'de zaviyeleri bulunan eyh Edebali'nin27 muhte
melen bir ahi eyhi28 olduunu ifade eden Halil nalck. Osmanllar'n bir
uc beylii olduu dnemlerde ahilerin, tahta kimin geecei konusunda
belirleyici gruplardan biri olduunu dile getirmektedir. 29 Friedrich Giese
22

Sarkaya.

a.g.m.,

s. 394; Fuad Kprl ve Cemal Kafadar, Osmanl saltanatnn tesisinde

ahilerin nemli rol oynadklarn belirtmiler ve Kprl ilaveten. Osmanl merkezi idaresi

iyice kuvvetlendikten sonra ahiliin sadece bir esnaf tekilat eklinde kaldn ifade etmitir.
Fuad Kprl, "Anadolu'da slamiyet".

Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas,

a.g.e. . s. 45.
Tevirih-i Al-i Osman. stanbul 1332, s. 205.

1338, Sene

2. Say. 5, s. 387: Kafadar,

23

24

Akpaazade.

bn Batua Bursa'ya geldii zaman bu zatn zaviyesinde misafir olduunu zikretmektedir.

Bkz. bn Batuta,

a.g.e.. s. 212.
a.g.e. . s.29;

Akpaaziide,

bn-i Kemal,

Tel'iri'/-i Al-i Osman, !.Defter,

Kitdb- Cihan-Nmd.

Turan). Ankara, 1991. s.183-184,189; Mehmed Neri.

(Haz. erafeti

c. !. (Haz.. Faik

Reit Unat. Mehmed A. Kiiymen). Ankara, 1987. s. 130.132.

26 Akpaaziide,

a.g.e..

s.

36.

27 Bir tanesi Bilecik'de. dier ikisi Eskiehir'de olan bu zaviyelerin isimleri kaytlarda Ede ve
Edebali zaviyeleri olarak gemektedir. BOA.

drl Arivi (VGMA),

28

MAD.

Nr.27, s. 15, 32, 110;

Esas Nr.192. Sra Nr. 19: BOA.

EV,

Vakflar Genel M

Nr. 19027. s. 24.

Giesc'in. Edcbali'nin bir ahi olabileceini sylemesini eletiren Aldo Gallotta onun bir ahi

olduunu kantlayacak elde yeterli belge yok demektedir. Bkz. Aldo Gallotta, "Ouz Efsanesi
ve Osmanl Devletinin Kkenleri: Bir nceleme",

Osmanl Beylii 1300-1389, stanbul 1997. s.

Mendkb'l-Kudsiyye ve ihab'd-din cl
Mendkb- Tiicii'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Vefa adl eserlerine dayanarak eyh

56.57: Ahmet Yaar Ocak ise. Elvan clebi'nin

Viisiti'nin

Edcbiili'nin Babai evresinden gelmi bir Vcfiii eyhi olduunu sylemektedir. Bkz. "Osmanl
Beylii Topraklarndaki Sufi evreler ve Abdaliin- Rum Sorunu (1300-1389)",

Beylii (1300-1389). stanbul 1997. s. 167.

29 Halil nalck. Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600). YKY Yay.,
61-62.

166

Osmanl

stanbul, 2003, s.

Mehmet Topal & Kamil olak

de, Osman Gazi'nin ahilerle olan ilikisine dikkat ekerek, ahi birlikleri
nin ilk dnem slami ftvvet organizasyonlarnn bir Anadolu versiyonu
olduunu belirtmi ve bunlarn sanat ve ticaret erbab olmalarnn yannda
yar sava, yar sufi bir karaktere de sahip olduklarn yazmtr. J.H.
Kramers ise, bu noktay biraz daha ileri gtrerek, Osman Gazi'nin Pafla
gonya blgesindeki ahi liderlerinden biri olduunu sylemitir.30
11. Murad dneminde Dzmece Mustafa'nn Bursa'ya hcumunu en
gellemek iin ehrin ileri gelenlerinin Ahi Kadem ve Ahi Yakub'u hediye
ve bir miktar parayla arabulucu olarak Dzmece Mustafa'nn lalas a
rabdar lyas'a gndermeleri de, bizce o dnemlerde ahilere verilen nemi
ortaya koymaktadr.31
Anadolu' da saylar fazla olan ahi zaviyelerine Balkanlar' da da rast
lamaktayz. Osmanllarn Rumeli'ye ayak basmalarndan itibaren takip
etmi olduklar iskan siyaseti sayesinde pek ok ssz blge "enlenmi",
ve dervilerin buralarda kurmu olduklar zaviyeler, daha sonra yeni ku
rulacak olan Trk kylerinin ekirdeini oluturmutur. Zaviyeler kuran
bu derviler eitli tarikatlara mensup olmakla beraber, bunlarn pek ou
ahi unvann tayordu. Bu ahi derviler, Rumeli'nin yeni fethedilen yer
lerinde yzlerce zaviye kurmular,32 bu zaviyeler ahalinin meslek sahibi
olmalarnda da etkili olmulardr.33
XV. asrn ikinci yarsndan itibaren devlet otoritesinin merkezileme
siyle, ilk devirlerde zaviyelere tannan imtiyazlar snrlandrlmaya ba
lanmtr. Nitekim Fatih devrinde yaplan toprak dzenlemesi srasnda
baz zaviyelerin evkafna el konulmu olmakla beraber, daha sonraki
yllarda bu vakflarn bir ksmnn geri verildii grlmektedir. Mesela,
Eskiehir'deki Ahi Mahmud Zaviyesi'ne ait 2 3 dnm araziye Fatih d
neminde el konulup tmara verilmi iken, II. Bayezid dneminde zaviye
ye geri verilmitir. 34 Bunun gibi, Bilecik'teki Ahi Gndz Zaviyesi'ne ait
bir iftlik arazisi de, Fatih dneminde mensfh olup tmara verilmi, II.
Bayezid dneminde iade edilmitir. 35

3 Fricdrich Giesc. "Das Problem der Entstchung dcs Osmanischcn Reichcs", Zeitschrift fr
Semiristik nd Verwandte. Gebiete, 2 (1924):246-71 ve J.H.Kramers. "Wer war Osman?", Acta
Orientalia, 6 (1928): 242-54'den naklen Cemal Kafadar, a.g.e. s. 34-35.
1
3 Akpaazade. a.g.e., s. 101.
32 Halil nalck. The Otoman Empire The C/assica/ Age 1300-1600. Ncw York, 1973, s.
.

10,150.
33

Osman etin, "Osmanl Devleti'nin Kuruluunda Ahiler",

1996. s. 108-109.

34

35

Osmangazi ve Dnemi,

Bursa

BOA, MAD, Nr. 27. s. 35.

BOA, MAD, Nr. 18333, s. 9.

167

Osmanl Devleti 'nde Ahilik ve Ahi :zaviyeleri

Bu vakflarn bir ksm sonradan geri verilmise de artk zaviyelerin

idaresi. eyhlerin tayin ve azilleri devlet kontrol altna girmitir. Bu
durum XVI. yzyldan itibaren daha da artmtr.36 nalck da, XVI. yz
yla gelinceye kadar bu zaviyelerin pek ounun asli fonksiyonlarn yi
tirdiklerini belirtmitir. inalck'a gre, zaviye topraklar vakf olduun
dan, devlet bu topraklar mali ve askeri amalar dorultusunda kullan
mak istediinden dolay yol zerinde bulunmayan, yolculara hizmet ver
meyen ve gelirini kurulduu ama dorultusunda sarf etmeyen zaviyeleri
kapatma veya topraklarna el koyma yoluna gitmitir.3 7
XVI. yzyl sonlarndan itibaren, zellikle yol kavaklarnda bulunan
zaviyeler, suhte ve Cel{ilf olaylarnn verdii korku ile misafir kabul ede
mez hale gelmilerdir. Terk edilen kyler ve vakf iftliklerinden rn
alnamad iin binalarn bakm yaplamam, ou harap olmutur.
xvn. yzylda da pek ok vakf zor duruma dm ve baz zaviyelerin
vakflar birletirilmitir.38
Aleyhteki btn bu gelimelere ramen ariv kaytlarna bakldnda
ahi zaviyelerinin mevcudiyetlerini ve ksmen de olsa faaliyetlerini Os
manlnn son zamanlarna kadar devam ettirdikleri grlmektedir.

AHI zA VYELERNN FAALYET SAHALARI VE

VERDKLER HZMETLER
Ahiliin kurum olarak en belirgin fonksiyonu, konuklara ve fukaraya
yardm etmek, bir sanat ya da meslek sahibi olan yelerini gndz tezgah
ve atlyelerde ibanda. geceleri ahi zaviyelerinde sosyal ve ahlaki yn-.
. 39
! erden egtmektr.
Anadolu'da ahi zaviyeleri daha ok Orta Anadolu ehir ve kasabala
rnda younlamaktaysa da, dier blgelerdeki ehirlerde de kurulmu ve
benzer faaliyetleri srdrmlerdir. Esnaf ve sanatkarlarn dernekleri olan
bu atlar, tasavvufi kltrle beraber yeleri arasndaki sevgi ve dayan
may da salamlar, siyasi ve ticari hayata yn vermilerdir. 40
Ahi zaviyelerine mensup sanat erbab kimseler gndz mesleklerinde
alrlar. kazanlarnn bir ksmn bakmakla ykml olduklar kimseler
iin harcarlar, dier bir ksmn da zaviye iin getirip oradaki bakana
.6

A.Yaar Ocak-Suraiya Faroqhi; "Zaviye",

slam Ansiklopedisi (A), c. XIII.

stanbul, 1993. s.

47l.
_;

38

nalck. a.g.e.. s. 150.

Halime Doru. "XVII ve XVIII. Yzyllarda Eskiehir ve evresi'ndeki Vakflarn Genel

Grnts",

Osmanl 'dan Cumhun:yete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar, !.

Uluslararas

Tarih Kongresi Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. 24-26 Mays 1993, s. 33.

39

40

aatay.

a.g.m s. 35,38.
Din Hayat Sanar Asndan Tekkeler ve :zaviyeler. 3.bs..

Mustafa Kara.

168

..

stanbul. 1990, s. 62.

Mehmet Topal & Kamil olak

teslim ederlerdi. zellikle gen ahilerin ounluu, zaviyede toplanan

paralarla o akam iin yemek hazrlamak zere zaviyede toplanr ve mi
safirlerle birlikte topluca akam yemei yenirdi. Muallim ahiler, eitim
iin yanlarna verilen genlere namaz ve oru gibi slami bilgiler ile ahi
lerin prensip ve edeb kaidelerini retirlerdi.41 Meself, Ankara'da bulu
nan Ahi Yakup Zaviyesi'ne eitim-retim faaliyeti art ile bostan r
verilmesi bu messeselerde eitime verilen nemi gstermektedir.42
Medreselerin olmad krsal blgel'erde bu konuda oluan boluu
ikmal etme noktasnda daha da nemli hale gelen zaviyelerde eitim.
medreselerden farkl olarak geni bir perspektifte sunulmaktayd. Tekilat
mensuplar kendilerine uygun her mahfil,toplant ve elenceye katlabilir
ve buralarda ilgileri dorultusunda yeni eyler renirlerdi. Bu yntem
medreselerdeki hoca-talebe ilikisinden farkl bir boyutta gelimi ve
ftvvetnamelerde bu durum terbiye-ahi ilikisi olarak adlandrlmtr.43
Ahi zaviyelerinde akam yaplan toplantlarda takip edilen konu ve ki
taplar buralardaki eitim-retim mfredat hakknda fikir verebilir. F
tvvetnamelerde buna dair u bilgiler gemektedir: "Kelfmullahi Tealf
ve ehadis-i enbiya ve menakbat- evliya ve muamelat- suleha ve evsff-
mzekka ve ser-gzet-i heda ve nisbet-i ahibba ve letayif-i zureff ve
esrar- fukara ve sluk- suveff ve belfat- uara okunup sema u saff
olunduktan sonra mahfile iaret olunur." Bu ifadeler gsteriyor ki, Kuran
ve hadis retimi dnda evliya menkbeleri,hayat rnek alnmas gere
ken ahslarn hikayeleri, iir ve konuma sanatna dair bilgiler verildik
ten sonra sema merasimi ile faaliyet sona ermektedir. Bunlarn haricinde
insanlar savaa hazrlayan, kl ve silah kullanmak, atclk, gre gibi
sporlar da retilmektedir.44
Zaviye faaliyetlerine meslek mensuplarndan baka kad, vaiz, mder
ris,hatip, emir ve be gibi deiik gruplardan insanlar da katlmlardr.45
bn Batuta'nn eserinde de bu konuya dair bilgiler bulunmaktadr. Anado
lu'daki seyahati srasnda, Konya' da ehrin kads bn Kalem ah'n zavi
yesine misafir olan bn Batuta, bu zatn bir ahi olduunu ve zaviyesinin
de en byk zaviyelerden biri olduunu sylemektedir. Seyahatinin deva
mnda Nide'ye ve Kayseri'ye de urayan bn Batuta, Nide'de 3 gn
kaldklarn ve burada "emir" olan Ahi aruk'un zaviyesinde arlandk-

41

Osmanl Tekilat ve Siyaset Kltr, stanbul. 1996. s. 15, 16-17.

Cevdet Evkaf, Nr. 30678.
43 Sarkaya, a.g.m., s. 397.
44 Sarkaya, a.g.m., s. 397.
.
45 Fuad Kprl, Osmanl Devlet .nin Kuruluu, Ankara. 1991, s. 64: aatay. a.g.m..

42

Vahid abuk,
BOA.

s. 40.

169

Osmanl Devlei'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

larn, Kayseri'de de, nl bir "be" olan Ahi Emir Ali'nin zaviyesinde
kaldklarn belirtmitir.46
Bu teekkllerin yaay kaideleri yukarda da belirtildii gibi, dinin
altnda "ftvvetname" denilen tzklerle belirlenmitir. Tekkeye
giriin adab, ticari ve rfhi hayatn btn davranlarnn uygulama tarz
ayrntl olarak ftvvetnamelere gre yaplr, din ile hayat, ak ile ibadet,
dnya ile ahiret birletirilirdi.47
Zaviyelerin vakfiyelerinden ve daha sonra bunlarla ilgili yaplan ya
zmalardan anladmza gre, bu mekanlarda kesintisiz verilmesi gere
ken hizmetler arasnda, ayende ve revendeye yani gelip geenlere yemek
yedirilmesi ve barnmalarnn temin edilmesi nemli bir yer tutmaktadr.
Mesela. Hicri 13 0 8 ve 133 1 yllarnda Sivrihisar'daki Ahi Rstem Za
viyesi'ne yaplan zaviyedarlk tayinlerinde ayende ve revendeye it'am-
ta 'am (gelip geenin doyurulmas ) art, ihmiil grld takdirde vazi
feden alnma ihtimali de hatrlatlarak zellikle vurgulanmaktadr.48 Bu
nun gibi, Sultann Livas Vakf Defteri'nde Eskiehir'deki Ahi dris
Zaviyesi'ne ait evkafdan bir deirmen ve bir iftliin ayende ve reven
deye hizmet etmek iin vakfedildii kaytldr. 49
Tokat' taki Ahi Paa zaviyesinin vakfiyesinde, yemek iin zaviyeye
her sene 800 Osmanl dirhemi ayrlaca ve bu mebla ile 20 kile buday,
20 batman pirin, 4 batman sade ya, 6 batman koyun eti ve 4 batman
szlm bal tedarik edilecei. baln yarsnn yemek, yarsnn da me
rubat iin kullanlaca, ayrca yeterince ekmek. tuz ve nohuta da bu pa
radan sarf olunaca kaytldr.50 Antep'teki Ahi Ahmed zaviyesinde ise
mutad masraflar ve tamirat giderlerinden sonra kalan para ile fakirlere
ylda bir defa a1re gnnde yemek datlaca belirtilmektedir.51
Hicri 1126 tarihli vesikada, Sivrihisar Hasan eyh Zaviyesi ile ilgili
bir konuda Defter-i Hakani suretine atf yaplarak yle deniliyor:
ehr-i virane nam mevzi arsuz yer olup Beylerbeyi Karacabey ol yeri
enlik in cedd-i iiliilar Basri hna virb ayende ve revendeye hid
met idb, it 'am- ta 'am idb yolu ve beli hfz etmek zre tasarrufla
rnda olan zaviyeye balanup, buralarda ziraat etmeye ve yaylak olas
rak kullanmaya......
46
47

48

bn Baua,

a.g.e.,

s. 200-201. 202, 203

Kara. a.g.e. . s.125-126.

VGMA.

Esas Nr.224, Sra Nr.I 993;

Berat 1, Berat 2,

Eskiehir Emekli 2. Noteri sayn Orhan

Keskin'in zel arivinden alnmtr. kendisine teekkr ederiz.

49

BOA. MAD, Nr. 27, s. 22.

VGMA. Vakf Kaytlar. Kayt No. 149. E 218, S. 2199.
51 Hseyin zdeer, XVI. Asrda Ayntab Livas, c. I. stanbul. 1998. s.
52 BOA, Cevdet Evkaf. Nr. 1770.
50

170

191.

Mehmet Topal & Kamil olak

Belgeden de anlald zere, virane olan bir yer ziraata alarak geliri
zaviyeye tahsis olunuyor, bu suretle hem yol gvenlii salanyor ve hem
de bu gzergah kullanan yolcularn ihtiyalar karlanm oluyordu.
Zaviyeler bu vazifelerini bir ekilde ifa etmezlerse devlet tarafndan sk
takibe uruyorlard. 53

zA VYELERNN VAKIFLARI VE BU VAKIFLARDAN

AHi

ELDE ETTKLER GELRLER

Yukarda bahsedilen hizmet ve faaliyetlerin yrtlebilmesi iin geliri

zaviyelere tahsis olunan vakflar kurulduu bilinmektedir. Bu zaviyelerin
vakflar arasnda ok eitli menkul ve gayrimenkullerin olduu vakf
kaytlarndan anlalmaktadr. XIV. yzylda Krehir il merkezinde kuru
lup, eitli tamir ve ilavelerle gnmze kadar intikal eden Ahi Evran
Zaviyesi'ne54 tamam Krehir blgesinde olmak zere iftlik, ky ve
mezralar vakf olarak verilmi, esnaftan da aidat alnmtr. Vakfn gelir
leri ile zaviye eyhinin. Ahi Evran slalesinden gelen vakf mtevellisi ile
vakf nazrnn yevmiyeleri verildikten sonra kalan miktar ile ziyaretiler
arlanmtr. 55
Eskiehir'deki Ahi Mahmud Zaviyesi'nin vakflar arasnda 34 dk
5
kan; 6 muhtemelen Orhan Gazi dneminde kurulmu olan ve Sivrihisar'n
Kepen Ky'nde bulunan Ahi Paa Zaviyesi'nin vakflar arasnda 10
mdlk57 bir arazi ve ayrca kyde bulunan bir hamamn geliri gze arp
maktadr.58
Manisa Zindan Mahallesi'nde bulunan Ahi Hseyin Zaviyesi'nin va
kflar arasnda 1 deirmen, 1 para arsa ve 70 dnm yer, 59 Antep'de
53

982 ylnda irmen'de bir imaret evkiifnn tevliyyeti yabanc birinin eline geip, gelip geen

ler iin be. alt senedir zaviyede yemek piirilmedii haber alnnca devletin, bunun tedkik
edilmesini ve sebebinin aratrlmasn istediini gryoruz. Bkz. BOA.
207/547.

54

Memoriam Prof Dr. Nejat Gyn. (Editr.

- Ankara, 2001, s. 233-234.

56

57

Nr. 2. s.

Tokat'la da ayn adl bir zaviye mevcut olup yllk geliri 19,033 ake olan 15 kalem vakfa

sahiptir. Ali Akel. "XIV - XVI. yzyllarda Tokat Zaviyeleri",

55

MHM,

Pax Oaomana Studies in

Kemal iek), Sota - Yeni Trkiye Yay., Haarlem

..

M. Ylmaz Onge,

a.g.m, s. 530-531.
Tapu Kadastro Genel Mdrl (TKGM) Kuyid- Kadime Arivi,

Nr. 541. v. 26/a

Eski bir hacim ls olarak bilinen md. l stanbul kilesi= 25.656 kg. 1 md = 20 stanbul

kilesi hesabyla 513.2 kilograma denk gelmektedir. Osmanllarda md kdimesi "iftlik" olarak

tanmlanan ve verim durumuna gre 60-120 dnme tekabl eden arazilerin miktarn ifade
etmek iin de kullanlmtr. Mesela halk arasnda Hursa esas alnrsa bir iftlik l 2 mdlk bir
alan ifade ederken. Karaman'da bir iftlik 6 mdlk bir alan iin kullarlmr. Cengiz Kallck.
"

M d

58

59

".

TDVA.

c.

XXXI. stanbul, 2006. s. 457-458.

Halime Doru. XV.

ve XVI Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, Ankara, 1997, s.

XVI. Asrda Manisa Kazas. TTK. Ankara, 1989. s. 106

106.

Feridun M. Emecen.

171

Osmanl Devleti'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

bulunan Ahi Ahmed Zaviyesi vakflar arasnda ise, 2 adet dkkan, 2

arsa, 1 bostan ve eitli meyve mahsullerinin elde edildii baheler g
rlmektedir.60
Tokat'da Hoca Cemaleddin Mahallesi'nde bulunan Ahi Paa Zaviye
si'nin vakfiyesinde, Tokat'da Hatun Camii civarnda kadnlara ve erkek
lere mahsus ifte hamam, Tokat Kiryas mevkiinde iki bahe, Kazabad
Nahiyesi tevabi'inden Kisre, Bostanobas ve Uluoba kyleri, yine ayn
yere tabi Boziki, Avare, Kucu vesair ky ve mezraalar zaviyenin vakf
lar arasnda zikredilmektedir. Ayrca zaviyenin sa tarafnda bir klk
oda, bir frn, bir ekmekhane ve buna bitiik bir bahe ve menzil kurula
rak mtevelli ve eyhin evlatlarnn ikametlerine tahsis edildii grl
mektedir.61 Yine Tokat'da, Ahi Tay denilen Ahi Kamil Zaviyesi'ne pazar
haslat ile kasabadaki bir mevkiin zemin icaresinin vakfedildiini gr
yoruz. 62
Bolu Tahrir Defterlerindeki Hicri 1134 (1722) tarihli bir kayda gre,
Mudurnu'da Ahicik diye bilinen zaviyenin giderlerinin karlanmas iin
Sultan il. Bayezid Han Mudurnu'ya bal Karaaa Karyesi'ni vakfede
rek mtevelliliine de Ahmed Efendi adl bir zat getirmitir.63 Malat
ya'da ise, Maysra Mezraas gelirinin 250 akesinin Ahi Ali Zaviyesi'ne
vakfedildii kaytldr.64
Birbirine yakn olan baz zaviyelerin evkafnn da ortak olabildii bel
gelerden anlalmaktadr. Mesela, Sivrihisar Kepen Karyesi yaknnda
bulunan yukarda bahsettiimiz arazi, Ahi Paa ve Ahi Rstem zaviyele
rinin mterek vakf olarak kaytldr.65
Ahi zaviyelerinin yllk gelirlerine baktmzda, ok farkl rakamlar
karmza kmaktadr. Eskiehir'de bulunan Ahi Sleyman Zaviyesi'nin
yllk vakf geliri 400 ake,66 Ahi Mahmud Zaviyesi'nin vakf geliri 370
ake iken,67 daha stratejik bir noktada bulunan Ahi dris Zaviyesi'nin
vakf geliri 4000 akeden fazladr.68 Bunun gibi, Sivrihisar Gnyz Ka-

60

6
62

zdeer.

a.g.e.. s. 191.
VGMA, Vakf Kaytlar, Kayt No. 149, E 218, S. 2199.
BOA. Cevdet Evkaf. Nr. 26706: 1574 ylndaki tahrir

kaytlarna gre yllk geliri 10648

akeye ulaan 7 para vakf bu zaviyeye tahsis olunmutur. Ali Akel. a.g.m., s. 232.

63

Mjgan Cunbur. "er'iyye Sicillerine Gre Mudurnu Esnaf",/.

Sempozyum Bildirileri.
64

Ankara. Kasm 1996, s. 27.

Refet Yinan. Mesut Elibiiyiik,

483.

65

Uluslararas Ahilik Kltr

Kanuni Devri Malaya Tahrir Defteri 1560,

Ankara. 1983, s.

Ferman. Eskiehir Emekli 2. Noteri sayn Orhan Keskin'in zel arivinden alnmtr.
BOA. MAD, Nr. 27, s. 22
67 TKGM Kuyd- Kadime Arivi, Nr. 541, v. 26/a.
68
BOA. M4D, Nr. 27. s. 38.
66

172

Mehmet Topal & Kamil olak

zas'nda nemli bir mevkide bulunan Ahi Rstem Zaviyesi'nin gelirinin

1 48 6ylnda 3650 ake, 1 5 21 ylnda 4250 ake olduu grlmektedir.69
Dier ehirlere bir gz attmzda: Sivas'da Hicri 733 ( Miladi 1 333)
tarihinde kurulmu olan Ahi Emir Ahmed Zaviyesi ile yine ayn ehirde
bulunan Ahi Ali Zaviyesi 'nin yllk gelirleri 720'er akedir.70 Manisa'daki Ahi Hseyin Zaviyesi'nin yllk geliri 1 38 0 ake,71 Karahisar- sahip
uhut kazasndaki Ahi Hayran Zaviyesi'nin geliri 1 800 ake72 Antep'de
bulunan Ahi Ahmed Zaviyesi'nin geliri ise 620 akedir.73 Gelirlerdeki bu
farklln nedeni, zaviyenin yapm olduu faaliyet ve bulunduu yer ile
dorudan alakaldr.

ZA YYE GREVLLER VE BU GREVLLERE DAR

ARV KAYITLARI
Ariv kaytlarndan anlaldna gre ahi zaviyelerinde zaviyedar, eyh,
trbedar, ferra. mtevelli, mezraadar, cabi, tabbah, bevvab gibi grevli
ler bulunmaktayd. Belgelerde daha ok zaviyedar tayinlerine rastlanmak
tadr. Zaviyedarlk vazifesi bir kural olarak babadan oula gemekte iken,
bu konuda zaman zaman problemler yaanmtr. Mesela Hicri 1 1 75 ta
rihli bir belgeden anlaldna gre, Seyyidgazi Deveviran Karyesi'nde
bulunan Ahi Koca Zaviyesi zaviyedarlnn "evladiyyet ve merftiyyet
zre" Mustafa'da olmas gerekirken, Eskiehir sakinlerinden olan bra
him adndaki bir ahsa verilmesi zerine ad geen Mustafa'nn, bu du
rumun dzeltilmesi ynnde arzuhal verdii grlmektedir.74 Benzer bir
hadise. Mihalck Ahi eyh Karyesi'ndeki eyh Murad Zaviyesi'nde de
olmutur.75
Hicri 1 20 2 tarihli bir beratta, Ahi Rstem Zaviyesi zaviyedar olan
Mustafa'nn, kendi rzasyla zaviyedarl olu Seyyid Ahmed'e brakt
kaytldr. Seyyid Ahmed adna dzenlenen bu beratta zaviye ynetimine
dardan birisininin mdahale etmemesi de tenbih olunmutur. Ayrca,

69

70

Doru,

XV. ve XVI. Yzyllarda.... , s. 50-51.

Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi. Sivasl Ali Baba Zaviyesi,

Saim Sava.

stanbul, 1992, s.

29. Yazar eserinde ayrca, ayrntl bilgi vermeden Sivas'da Ahi Ali elebi. Ahi Mehmcd

Klahdiiz, Ahi Carullah. Ahi Bakc Ahmed elebi ve Ahi Mecdddin zaviyelerinin isimlerini

zikretmektedir. s. 28.

7 Emecen, a.g.e., s. 106.

72

Muharrem Bayar. "Ariv Vesikalarna Gre XVI. Yzylda Karahisar- sahib'de Ahilik ve

Esnaf Kurulular'', V.

Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirilen,

2000 Afyonkarahisar. Afyon Belediyesi Yay., s. 99.

73 ..
74

75

13-14 Nisan

a.g.e., s. 191.
Cevdet Evkaf. Nr. 11673.
BOA. Cevdet Evkaf. Nr. 25523.

Ozdeger,
..,,

BOA.

173

Osmanl Devleti 'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

Hicri 1 223 ylnda cls mnasebetiyle bu beratn yenilendii anlal

maktadr.76
Bunlara ilaveten, Karahisar- Sahib'de Ahi smail ve Ahi Sultan zavi
yelerine, Trhala'da Ahi Mahmud Zaviyesi'ne, Erzurum'da Emir Ahi
Ahmed Zaviyesi'ne. Tosya'da Ahi Seydi Zaviyesi'ne. Ktahya'da Ahi
Mustafa ve Ahi Arslan zaviyelerine, Sivas'da Ahi Mehmed Klahduz
Zaviyesi'ne, Uluborlu'da Ahi Hseyin Zaviyesi'ne ve Beypazar'ndaki
Ahi ren Zaviyesi'ne yaplan zaviyedarlk tayinlerini de bu ksma rnek
olarak gsterebiliriz.77
Dier atamalara rnek vermek gerekirse: Ktahya'daki Ahi Mustafa,
Niksar'daki Ahi Nahcivan ve Isparta'daki Ahi Baba zaviyelerine eyh
atamas yaplmtr. Turhal'daki Ahi Yusuf,Tokat'daki Ahi Kamil ve Ahi
Tay zaviyelerine cabfler tayin olunmutur. orum'daki Ahi Bayezid Za
viyesi' ne mezraadar, Tokat'daki Ahi Muhiddin Zaviyesi'ne trbehan ve
ferra Ktahya'da Ahi Ali ve Ahi Mustafa, Karahisar- Sahib'de Ahi
smail, Turhal'da Ahi Yusuf ve Kayseri'de Ahi Bedreddin zaviyelerine
mtevellf atamalar yaplmtr. 78 Bu tayinlerde olaan d bir durum
gze arpmamakta ve rutin atama ilemleri olarak grnmektedir.
Zaviye ynetici ve grevlilerinin cretleri zamana ve zaviyenin duru
muna gre deimekle beraber genel bir kanaat olumas iin Tokat'taki
Ahi Paa Zaviyesi'ne gz atmakta fayda vardr. Yllk geliri 15 74 yl
itibaryla 27, 78 5 ake olan zaviyenin, mtevellisine senede 13,892 ake,
iki trbehana 180'er ake tahsis olunmutur. Ayn gelirden imama gnde
1 ake. mezzine 1 ake. cabi ve nakibe 2 ake, nazra 3 ake, ferraa 1
ake, tabbaha 1 ake, nc trbehana yarm ake cret verilmesi uygun
grlmtr. Zaviye grevlilerinin gelirleri kylerin nfusunun azalmas
ve kurak mevsimlerden dolay haslatn dmesi gibi nedenlerden dolay
azalabilmektedir.79

AHi zA VYELERNE AT vAKIF ARAZLERE

YAPILAN MDAHALELER

Zaviyedarlk hususunda olduu gibi ahi zaviyelerinin vakflar da zaman

zaman kavga konusu olmutur. Bunlarn vakflarna yaplan mdahaleler
dardan olduu gibi, zaman zaman devlet grevlileri tarafndan da ola76
77

Berat 3, Eskiehir Emekli 2. Noteri sayn Orhan Keskin'in zel

BOA, Cevdet Evkaf. Nr. 30643; 26778: 27280: 29254: 29180:

33222.

78

BOA.

Cedet Evkaf.

26818; 30901:32206.
79

Ali A kel.

174

a.g.m.,

arivinden alnmtr.
28210; 30009; 30735; 30615;

Nr.26848; 31869; 1163; 30642: 27678; 29370; 26713: 32952; 30643;

s. 236.

Mehmet Topal & Kamil olak

bilmektedir. Bazen de zaviyelerin kendi aralarnda arazi ihtilaflarnn

yaand grlmektedir.
Sivrihisar'daki Ahi Paa ve Ahi Rstem zaviyelerinin zaviyedarlar
olan Mehmed ve Mustafa, r ve resm-i zaviye iin kullanlan Kepen
karyesi yaknndaki araziye, Sivrihisar kalesi mstahfzlarndan mam
Sleyman ve Hasan'n haksz yere mdahale ettiklerine dair merkeze m
racaatta bulunmulardr. Bunun zerine H.1 0 89 ylnda Sivrihisar kad
sna hitaben karlan ferman ile bu mdahalenin engellenmesi istenmi
tir.80 Yine bu arazinin r ve resminin, yetmi-seksen seneden beri ismi
geen zaviyelere ait olduu belirtilerek, bahsedilen arazinin srekli ihtilaf
konusu olduu zikredilmitir. Fermann hki.m ksmnda bundan byle
fetvaya, mahkeme ve defter kaytlarna ve merkezin emirlerine muhalif i
yaplmamas ve bir daha bu arazi ile ilgili ihtilafa sebep olacak bir husus
kalmamas gerektii emredilmitir.81
Ezine kasabasndaki Ahi Yunus ve Menemen'deki Ahi Ahmed zavi
yelerinin arazilerine de benzer mdahaleler sz konusu olmu ve yaplan
mracaatlar zerine bu haksz giriimler engellenmitir. 82 Kayseri' de Ahi
sa ve Ktahya'da Ahi Doan zaviyeleri mahsullerine yaplan mdahale
ler de ayr bir niza konusu olarak gze arpmaktadr.83
Zaviyeler aras ihtilaf iin H.1 259 tarihli bir buyrulduyu rnek olarak
gsterebiliriz. Belgeye gre Eskiehir Muttalip Karyesi'ndeki Kulauz ve
Elvan eyh zaviyelerinin arazilerine, sa eyh ve Ahi Mehmed zaviyeleri
tarafndan bir mdahale olmu ve bu durum da dierleri gibi devlet eliyle
giderilmitir. 84

AHi zAVYELERNN MEZHEP VE

TARKATLAR LE BAI
Ahi Evran ve onun adalarnn Anadolu'da kurduu zaviyelerin hepsi
nin ayn mezhep veya tarikat bnyesinde toplandn sylemek gtr.
Zira bunlardan bir ksm Mevlevi evrelerle yakn ilikiler iinde iken
bazlar ise Mevlana'ya kar kin ve nefret beslemilerdir. Konya'da eh
rin ileri gelenlerinden olan Ahi Bedreddin ve Ahi Kayser olu Ahi o
ban, Mevlana'ya yakn iken yine ayn dnemin nemli Ahi liderlerinden
Ahi Ahmed'in yldz Mevlana ile pek barmamtr. Bu ihtilafn teme
linde Ahi Ahmed'in sema ayinlerine kar kmas yatmaktayd.85
8

Ferman. Eskiehir Emekli 2. Noteri sayn Orhan Keskin'den alnmtr.

Aymferman.
BOA. Cevdet Evkaf. Nr. 32929: 26875.
83 BOA. Cevdet Evkaf. Nr. 32720: 26531.
8 4 BOA, Cevdet Evkaf. Nr. 15842.
85 ahin, a.g.m., s. 303.
s
2
8

175

Osmanl Devleti 'nde Ahilik ve Ahi Zaviyeleri

Orhan Gazi dneminde Anadolu' da seyahat etmi olan bn Batuta,

byk bir ounluu Seluklu Anadolusu'nda ve Osmanl Devleti'nin
kurulu yllarnda teekkl eden ahi zaviyelerini snnilie uygun olarak
tavsif etmitir.86 lk devir ftvvetnameleri bu fikri dorular niteliktedir.
Zira Snni akaidin temeli olan namaz ve oru gibi ibadetlere hassasiyet
gsterilmesi ayet ve hadislerle desteklenerek ilenmitir. Mesela Burga
zi'de slfm'n be art hadislere dayanarak anlatlm. dinin direi olarak
kabul edilen namazn ifas konusu srarla vurgulanmtr.87 Fuad Kprl
ve lrene Melikoff bata olmak zere baz aratrmaclar ise ahilerin batni
olduklarn ileri srmlerdir. 88 Dier taraftan Ahmet Yaar Ocak, Ana
dolu' daki ahi zaviyelerinin teekklnden nceki ftvvetnamelerde ak
ve belirgin bir ii motife rastlanmadn belirterek, ii temayllerin
Anadolu'da ahi zaviyelerinde XV. yzyldan itibaren yazlan ftvvet
namelerde grldn ifade etmektedir. Buradan yola kan yazar, bu
tekilatn ii motifler tamakla beraber btn ynleriyle bir ii kurum
olarak kabul edilemeyeceini, ayn ekilde bn Batuta'nn verdii bilgile
re dayanarak bir Snni kurum olduunu sylemenin de gerei yanstma
yacan zira, XVI. yzyldan itibaren Osmanl idaresinin takip ettii bas
k politikas sonucu ahilerin dalarak daha ok Bektai ve Melami tari
katlarna dahil olduklarn belirtmektedir.89

SONU

Klasik Osmanl zihniyeti ve slfm'n ahlak prensiplerine gre ideal insan,

toplum yararn kendi karndan stn tutan kanaatkar fakat mteebbis
olan insandr. Osmanl toplum ve ekonomisini nemli lde ynlendiren
Ahiler bu insan tipinin mahhas rnekleri olmutur. Ahiliin ve Ahi
86

bn Batuta.

a.g.e. .

s. 192-222; Ftvvetniimclcrde yaplan tanmlamalara gre, ftvvetin

temeline tevhid inanc yerletirilmitir. Fetiinn yaay nebevi snnet ilkelerine gre tanzim

olunmutur. Fetii btn msbet ahlaki vasflarla donanm olarak Rabb'inin rzasn kazanmak

iin her trl dnyevi badan, zevk, arzu ve hevesten uzaklaan kimsedir. O halk iinde Hakk

ile beraberdir. yani Meliimeti bir tavra sahiptir. Bkz.. Sarkaya.

a.g.m., s. 395.
a.g.m. . s. 398.
Fuad Kprl. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1991, s. 215; Kprl, "Anado
lu' da slamiyet", ..., s. 387; !rene Melikoff, Uyur dik Uyardlar. ev. Turan Alptekin, stanbul,
1994, s. 91.204; Irene Melikoff, "lk Osmanllarn Toplumsal Kkeni". Osmanl Beylii 1300-

8"

' Sarkaya.

88

1389, stanbul. 1997. s. 153.

89

Ocak. "Trkiye'de Ahilik Aratrmalarna ... ", s.137; Ftvvetnamelerin ge tarihlilerindc

Ahmet Yaar Ocak'n grlerini destekler mahiyette ii motifler yer alm, Hz. Ali ftvvet

nderi olarak gsterilmitir. Hz. Ali sevgisi ve onun dmanlarndan uzak durma tasavvufi bir
formda ilenmi, on iki imam ve on drt masum inanc eserlerde ilenmitir. Ancak olaylarn

anlatm ve kabul sniiaeriyye (ran) iiliinden farkldr. Bunu "tasavvufi iilik" olarak

nitelendirmek mmkndr. Yani ilk halifeye ta'n etmeyen. onlar zulm ve gasp ile sula

mayan. bilakis onlarn fazilet ve stnlklerini kabul eden, fakat silsile bakmndan Hz. Ali'yi
ne geiren bir anlay sz konusu olmutur. Bkz. Sarkaya,

176

a.g.m.,

s. 398.

Mehmet Topal & Kamil olak

messeselerinin gnlk hayata geirdii ve detaylarn yukarda verdii

miz hizmet anlay dayanmac bir toplum oluturmay hedef almtr.
Ahilerin Bektailik, Melamilik. Halvetilik ve Mevlevilik gibi farkl ta
90
rikatlar iinde yer almalar ahiliin mnferid bir tarikat olmadn orta
ya koyarken, eldeki veriler bunlarn kurmu olduklar zaviyelerin yar
dini. yar iktisadi bir sosyal teekkl olduklarn yanstmaktadr.
Ariv kaytlarnda mevcudiyetleri ve ksmen de olsa faaliyetleri Os
manlnn son zamanlarna kadar devam ettii grlen ahi zaviyeleri, dev
letin kuruluunda ve gelimesinde. siyasi, askeri ve bilhassa iktisadi a
dan olduka tesirli olmular ve sosyal hayatn belli bir dzen ierisinde
seyrine katkda bulunmulardr.

90

Ahmet Yaar Ocak,

Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, stanbul 1998, s.126;

Milletleraras Trkiye Sosyal
ve iktisat Tarihi Kongresi, Ankara 1990, s.129.130.
Mehmet nder, "Mevlevilikte Ahi Dzeni ve Sosyal Etkileri", V.

177

BALKANLAR

SMANLI MPARATORLUGU'NDAN
ARNAVUTLUK DEVLETNE:
SMANLI MiRASININ DEVAMLILIGI
VE KESNTYE UdRAMASINA
DAR BAZI VEHELER
Dritan Egro*

TARHN SYAS HKM VE OSMANLI MRASI

28 Kasm 1912 tarihi, modem Arnavut tarihinin en nemli gn olarak
kabul edilir. Bu tarih, neredeyse bir asr nce balam olan bamszln

ilanna ve Arnavutlarn milli devlet kurmasnn nihai hedefi olan hare

ketin sonuna tekabl eder. Bununla birlikte Arnavut milli bayrann di
kilmesi, sadece siyasi ve idari olarak Arnavutlarn Osmanl mparatorlu

u 'ndan ayrlmasn iaret ederken, fikri ve ahsi ilikiler hakknda ayn

sn sylemek gtr. Hatta, Arnavutlarn Osmanl gemii ile olan btn
iplerini koparmas konusunda bunu sylemek daha da zordur. Buna ra
men, bu tarihten itibaren Osmanl devrinden kalm olan btn izler, Os
manl miras terimiyle anlmaya balanmtr.
1912 senesinden sonraki Arnavutluk henz post-Osmanl bir vaziyet
ken 1945 senesine geldiimizde ise, Arnavutluk'ta Osmanl-Trk gemii
ile hi ilikisi olmayan ve bu gemi ile hibir ba da kurmak istemeyen
bir toplumsal zmrenin iktidara geldiini grrz. Komnistler, Osmanl
Trk gemiini Arnavutlarn gerikalmlnn nedeni olarak grr ve bu

gemii sorumlu tutarlard.1 Bu tarihten sonra Osmanl devri, artk konu*

Do. Dr. Dritan Egro, Arnavutluk Tarih Kurumu, Tiran, Arnavutluk

Osmanl imparatorluu 'ndan Arnavutluk Devletine

su ve snrlar ideolojik olarak belli olan bir bilimsel aratrma alanna

dntrld.
1990'l yllara gelindiinde ise, Arnavutlarn milli tarih aratrmalar
nn canlanmas konusunda bir r atklar grlmektedir. Bu akademik
hrriyet sayesinde Osmanl tarihi ve miras ile ilgili konular gndeme ha
raretli tartmalar getirmitir. Ancak, ne Arnavutluk tarihinin Osmanl
devri yeterince aratrlm ne de Osmanl'nn Arnavutluk miras zerinde
durulmutur. Bu devir hakknda bugn verilen hkmler, daha ok dei
ik siyasi partilerin ideolojik yaklamlarndan kaynaklanmaktadr. Yani
bilimsel aratrma ile yakndan veya uzaktan ilgileri yoktur.
Bu yeni gelimelere ramen, halen Arnavutluk'un modern Osmanl
almalarnda ve kamuoyunda egemen olan gr, XX. yzyl boyunca
be yz yl akn Arnavut tarihinin Osmanl devrinden soyutlanp Kasm
19 12'de Arnavutlarn Osmanl gemiiyle btn iplerini kopardklar
dorultusundadr.
Arnavutlarn XX. yzyldaki tarihini izah etmek istiyorsak, Osmanl

mirasnn tannmas mecburi bir grev olarak bugn nmzde durmak

tadr. Hatta bugn onu yapamazsak yarn da ayn yerde duruyor olacaktr.
Arnavutluk modern tarihinin ve zellikle iki dnya sava arasndaki dev
rinin Osmanl boyutunu dikkate almadan salkl tasavvur edilmesi hi
mmkn deildir. Bu yzden, Osmanl almalarnn Arnavutluk modern
tarihilii dnda bilinli bir ekilde terk edilmesi, doal olarak Arna
vutluk tarihinin tannmas konusunda her zaman eksik ve sonraki devrin
ideolojik ve devlet-kurucu vehelerin hakkyla kavranmas konusunda bir
engel oluturacaktr. Osmanl devrinde bir ayan soyundan gelen Eqrem
Bej Vlora'nn syledii gibi:
Arnavutluk'taki Osmanl ynetiminin nemini kabul etmemek bir ap
tallktr, nk Arnavut halk 1912 senesine kadar, yani Osmanllarn
tamamen ekildiklerinde . . .. bu devrin gerek bir rndr. Ne Bi
zans, ne Srb ve ne de Bulgar ynetimleri, Osmanllar kadar bu lke
ve bu halk zerinde derin izler brakabilmitir. 2

1945 senesine kadar Arnavutluk devletini kuran devlet adamlarnn ou

Osmanl devlet okullarndan geliyordu. Arnavutluk devletinin resmi dili
1913 senesinde Arnavuta olarak karar klnmasna ramen, 1920 senesi-

1 D. Egro. Historia dhe Ideologjia: nje qasje kritike studimeve osmane ne historiografine mo
derne shqiptare (nga gjysma ile shek. XIX deri ne diret e sotme), Maluka. Tirane 2007. s. 29
2 E. bej Vlora & M. A. von Godin. Beitrage zur Geschichte der Turkenherrschaft in Albanien eine historische skizze, Roma 1955-6, baslmam elyazmas, s. 7

182

Dritan Egro

ne kadar Osmanl dili yeni devletin brokratik dili olarak kald.3 1940'lar
da bile Osmanlca, mslim ve gayrimslim Arnavut aydnlar tarafndan
faal olarak kullanlmaktayd. 4 Osmanl Devleti'nin kalem ve okullarnda
yetimi, dolaysyla da idari ilerin dilini bilen Arnavut siyasetiler ve
memurlar, doal olarak bir anda Osmanl idari uygulamalarn, imparator
luk anlayndan onlara tevars eden ve kulaa da ho gelen Osmanl
dilinden de vazgeemezlerdi.
Balkanlarda yzyllar sren Osmanl hakimiyeti srasnda bu toprak
larda braklm izleri bir btn olarak tasavvur etmek gerekiyor.

ARNA YUT ELT TABAKASI VE OSMANLI MRASI5

Arnavutluk'un bamszlk ilan, Arnavutlarn imparatorluk ats altn
dan 'bamszla' doru bir adm olduu kadar, Arnavutlarn devlet-ku
rucu yeteneklerini snayacak tamamen yeni bir durum olarak ortaya k

mtr.

Arnavutlarn Mslman ve Hristiyan ileri gelenleri. daha youn ola

rak XIX. yzyln son yllarndan balayarak, dier Balkan lkelerindeki
6
ne birok ynden benzeyen bir milliyeti hareket balatmlardr. Fakat,
bu hareketin ideologlar (Pashko Yassa ve emseddin Sami Frasheri) 'Ar
navutlarn Osmanl Devleti"nin muhtemel kne kadar Osmanllarla
mecburi bir beraberlik iinde olunmasn' beyan etmilerdi. 7 Bu siyasi tu
tumu sadece tarihe zlemle aklamak pek mmkn grnmyor. Bunun
tesinde,

byle bir tutumun olumasnda Hristiyan komu devletlerin

sergiledikleri tehdit karsnda, mmkn olduu kadar mtteffik kazan

mak amac ve Arnavut faydac hedefi rol oynar.8

Osmanl dneminde Arnavutlar, Balkanlar'da geni kitleler halinde s

lam dinini kabul eden tek Balkan halkyd. Arnavut milliyetiliinin ilk
3

E. bej Vlora, Bisedime mbi historine bujqesore te Shqiperise. Arnavutluk Tarih Kururnu'nun
Arivi, tasnif kodu: A-VII-5.

Osmanl dilinde yazlan birka sekin Arnavut entelektelin ahsi mektuplar hakknda.
baknz: Arnavutluk Tarih Kurumu'nun Arivi, tasnif kodu: A-VII-5.
5 Bu konuda daha geni bir tablo iin, baknz: D. Egro. "Pavaresia e Shqiperise, nje moment i
rendcsishcm ne tranzicionin e clites shqiptare". Pvaresia e Shqiperise dhe sfidat e shtetit
shqiptar ne shek. XX. Instituti i Historise-Univcrsiteti i Tiranes, Tirane 2007, s. 145-52
6 M. Todorova, "The Ottoman Legacy in the Balkans", lmperial Legacy: the Ottoman lmprint
on the Balkans and the Middle East. ed. L.C. Brown. Columbia University Press 1996. s. 57
7 Wassa Effendi. Etudes sur l'Albanie et !es Albana:, Constantinople 1879. Arnavuta versi
yonu iin, bkz: Yassa Efendi. E verteta mbi Shqipnine dhe shqiptariit, perkthim nga frengjishtja
dhe komentim prej M. Frasherit, Tirane 1935; S. Frasheri. Shqipena 'ka qene, 'eshte e 'do
te behete: mendime per shpiitim te memedheut nga rreziket qe e kane rrethuare. Bukurcsht
1899
8 D. Egro, "Disa te dhena te reja mbi fillimct e nacionalizmit shqiptar", Studime historike, say
1-2 (2010) 'da kacaktr.

183

Osmanl mparatorluu 'ndan Arnavutluk Devletine

emarelerinden bahseden XIX. yzyln balarna ait Osmanl belgeleri, bu

olay teyid edici niteliktedir. 9 Ancak, bir asr sonra, Arnavutluk ve Trki
ye Cumhuriyeti arasnda byk farklar meydana gelecektir.

Byk Devletler Amavutluk'u Osmanl hakimiyetinin sonunda halkn

ou Mslman olmu ve Avrupa ortasnda Balkan lkelerinin menfaat
lerinin denge bulaca yeni bir lke olarak grmlerdir.
Trkiye Cumhuriyeti ise, Osmanl mparatorluu ats altndan kan
herhangi bir lke gibi uluslararas platformda tannma konusunda huku
ken ok aba sarfetmitir. Ayrca hem Trk halk, hem de Trkiye Cum
huriyeti dier devletlerin tasavvurunda Osmanl Devleti'nin gerek varisi
o
olarak kalmtr.
ki dnya sava arasndaki yllar, gen Arnavutluk devletinin elit ta
bakasnn Dou-Bat ikiliini net bir ekilde gn yzne kard. Arnavut
devletinin liderlerinin gsterdii abalara ramen, siyasi ve kltrel haf
zalarda Arnavutluk'un ve kendilerinin imparatorluk gemiinin izleri ko
lay kolay silinebilecek gibi grnmyordu. 20'1i yllarn sonralarna do
ru Arnavutluk'a hizmet eden bir talyan diplomat, Pietro Cuaroni. o za
mann Arnavutluk'unun en zengin ve en etkili ahsiyetlerinden olan Shef
qet Verlaci'yi ve aile fertlerini yle tarif eder:
Arnavut aristokratlar banda bir fes kullanyorlard, genelde siyaht,
eklen bizim kullandklarmzdan biraz farklyd. Shefqet Bej Verlaci,
dierlerinden farkl, bana geirdii fesler kulland takm elbisele
riyle uyuyordu. Buna ramen, onu her zaman Eski Trkiye'nin yksek
otoritelerinin giyindii tarzda gryordum . ..
Elbasan'da yaptm ziyaretim srasnda yanmda eim olduu iin,
bizi karlamak zere kendisi, ei ve King Zog'un eski nianls olan
byk kz da hazr bulundular. Bana ve temsil ettiim makama sayg
gstermek iin kadnlar huzurunda kalmama da izin verdiler, ancak
kadnlarn hayatlarn evin hareminde geirmeye alk olduklar ak
bir ekilde grnyordu.

H. Erdem, '"Perfidious Albanians' and 'zealous govemors': Ottomans. Albanians, and Turks
in the Greek War of Independence", Ottoman Rule and the Balkans, 1760-1850: Conjlict,
Tranjormation, Adaptation. Proceedings of an Intemational Conference held in Rethymno.
Greece. 13-14 December 2003, eds. A, Anastasopoulos & E. Kolovos, Universiy of Crete.
Rcthymno 2007, s. 213-40.
'0 M. Todorova, "The Ottoman Legacy in the Balkans", s. 69-73
11 P. Cuaroni, Valixhja diplomatike, Albinform, Tirane 1993, s. 128
12
lbid., s. 135

184

Dritan Egro

Sadece birka yl sonra Trkiye Cumhuriyeti'nin bykelisi olarak Ti

ran 'da bulunan Yakup Kadri Karaosmanolu

laci'yi ve ailesini yle anlatyor:

(1934-5), Shefqet Bej Ver

. . . Osmanl Meclis-i Mebusan'nn Elbasan mebusu evket Bey

[Shefqet Bej], Amavutluk'un en zengin kiizadelerinden biridir. Ro
ma'da bir sr emlak, 'akar' bulunmak ve mrnn yarsn Roma'da geirmekle beraber bu kadncazlar ve daha genlerini 'taassu
bundan' u drt duvarn arasna tkm; pencereden balarn uzatp
nefes almalarna bile izin vermiyormu. Benim ocukluumda, Mani
sa'da byle nice aile reisleri vard.1 3
lk gnlerden beri -diyor Yakup Kadri- Arnavutlarn bir ksmyla. beyler,
politikaclar ve kozmopolitler ile yldzm hi barmamt.14 Hatta Ya

kup Kadri'ye gre, bu talya ve talyanlk sevgisini yalnz Amavutluk'un

kibar kadnlarna atfetmek de doru deildi, onlarn kocalar ve babalar

dahi -ki bunlarn ou Osmanl mekteplerinde yetimi ve Osmanl Dev

leti 'nin eitli kademelerinde hizmet etmilerdi- aldklar soyadlaryla bu

kltre ne kadar snm olduklarn yeterli derecede ispat etmilerdir:
Hele bu Alizoti bana ka defa talya'nn eski ailelerinden Alioti'Jerle
akraba olduunu bbrlene bbrlene sylemekten ekinmemiti. Bu
Alizoti, ki asl ad Ali Fevzi Bey'di ve bizim eski mutasarrflarmz
dand. Byk veya kk kardei de o sralarda Trkiye Cumhuriyeti
temyiz mahkemesi iizasndand. Bu zat biraderi Alizoti'den bahsedi
5
lince, kusurunu affettirmek iin olacak, 'o delinin biridir' dermi.1
Arnavut sekin temsilcilerin, Mslman veya Hristiyan. Osmanl ge
mii ile Avrupa bak as arasnda yaadklar ikilem. belki iki dnya sa
va arasndaki dnemin en ok gze arpan zelliiydi. Byle bir durum
sadece Mslmanlara zg de deildi, gayrimslimleri de kapsyordu.
Eski bir Osmanl memuru ve yeni Arnavutluk'un en parlak devlet adam
larndan biri olan Mehdi Frasheri, Mirdita Katolik blgesinin reisi, Preng
Bibdoda'y u ekilde tarif eder:

... garipti. akll ve son derece kltrlyd. Franszca, talyanca ve

Trke'yi gayet iyi konuuyordu. Uzun zamandr byk bir maala
Kastamonu'da bulunmutu. o yzden Trklere baya dknd. Ha
dimlerin hemen hemen hepsi Trkt. Banda hep krmz fesi vard ve

13
14
15

Y. K. Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, 3. bask, letiim Yaynlar, stanbul 1984. s. 111

Ihid., s. 109
lbid. s. 91-2

185

Osmanl mparatorluu 'ndan Arnavutluk Devletine

Osmanl kumandanlarnn giyindii bir nifomas vard. Bunlar neden

hala kullandn sorduumda yle bir cevap verdi bana: "Aptal m
sn sen, benim byle bir giysi ve paa nvanm yoksa Mirdita'da bana
16
kimse sayg gstermez."
Osmanl sonras devirde ( 1912- 1944) Arnavut toplumu toplumsal ve
iktisadi adan ak bir ekilde tabakalam vaziyetteydi. Arnavut ayan
aileleri Osmanl kkenli olup Osmanl mekteplerinde eitim grmlerdi.
Arnavut devlet adamlarnn neredeyse hepsi, isimleriyle beraber hep
nvann kullanrlard. Osmanl zamanndan kalma

bey
bey. aa, hanm ve

efendi gibi asalet nvanlar, Arnavutlar tarafndan geni kabul grmt.

Bu terimlerin kkleri Osmanl'dan gelse de, Kral Zog zamannda da kul
lanlyordu. Soylu bir aileden gelen bir ferdin toplumsal ve iktisadi duru
munun ispatyd. Sonuta. kendini Dou-Bat ikilemi arasnda bulan Ar
navut devlet adamlar, Osmanl ile Avrupa arasndaki melez bir karm
mkemmel bir ekilde temsil eder oldular. Arnavutluk'un sekin bir dev
let adam olan lyaz Bej Vrioni, talyan diplomat P. Cuaroni tarafndan
yle tasvir edilir:
stanbul'da eitim grmtr, uzun zamandr Paris'te Arnavutluk eli
si olarak hizmet etmitir: Davran ve konuma tarz, eski Osmanl
terbiyesinin ve Paris salonlarnda renmi olduu davran bi
imlerinin garip ve ayn zamanda son derece ho bir karmn sergi!.yordu. 17
*

Osmanl gem ve anlayndan ayrlmay savunan ilk arlar. 30'1u

yllarda kan sol eilimli basn organlarnda grlmtr. Bu arlar.
dolayl olarak, Kasm 19 12'den itibaren lkenin idaresini elinde tutan si
1
yasi tabakann deitirilmesini de amalyorlard. 8
1944 senesinden sonraki devir ise, bu asalet nvanlarnn kullanlma
snn ok zor olaca bir dnem olacaktr. Bu nvanlarn gittike kullanl
maz hale gelmesi, neredeyse yarm asrdr bu lkeyi ynetmi olan bu
sekin tabakaya kar ilan edilen siyasi ve iktisadi savan yalnzca bir
belirtisiydi. Komnist idareyle ilgisi olmayan asil evrelerin kapal kap
lar ardnda hitaplarda kullandklar bu nvanlar yava yava nemini kay
betmitir. Sonradan eski nesil temsilcilerin hayattan ayrlmasyla bu

10

M. Frasheri, Kujtime (1913-1933). OMSCA-1. Tiranc 2006. s. 62

P. Cuaroni. Valixhja diplomatike, s. 139
18 S. Shpuza. "Pcrse nuk duhen gja sundimtaret e vjeter". Bota e Re, viti I, nr. 6 (1korrik1936),
Kore, s. 3-4
17

186

Dritan Egro

nvanlarn kullanlmasnn gerei de kalmamtr. Byle bir srecin olu

masnn en nemli vehesi, Arnavut toplumsal ve iktisadi sekinlerinin
krlma noktasna geldiine iaret etmesiydi. Hatta Arnavut devlet-kurucu
geleneinde belirgin bir gecikme yaratan bir krlma noktas da saylmal
dr bu. Komnistlerin alay ederek, Arnavut ulusu'nun atalar' diye adlan
drd bu siyasetiler ve aydnlar, aslnda Arnavutluk devletinin kurum
larnn olumasnda nemli bir rol oynayan fikir ve devlet adamlaryd.
Bu toplumsal tabakann tamamen ortadan kaldrlmas veya ge zorlan
mas, gen Arnavutluk devletinin fikir ve eylem adamlarndan mahrum
edilmesi, onlarn tecrbelerinden faydalanlamamas anlamna gelmek

teydi. Bu Arnavutluk iin son derece byk bir kaypt.

DEVLET KURMA SREC VE OSMANLI MRASI

Arnavutluk, Osmanl Devleti'nden ayrlarak bamszln ilftn ettiinde,
Arnavut sekin tabakasnn mevkii belirleyici bir neme sahipti. Dier
Balkan lkelerinden farkl olarak, Osmanl dneminden miras kalan geni
bir toprak tasarrufu sayesinde sekin Arnavut aileleri, son derece gl

bir iktisadi konuma sahipti. kincil olarak, bu sekin aileler yzyllar bo

yunca slftmlam ve bu sayede Balkanlarn dier Hristiyan halklarna
kyasla Osmanl Devleti"nin bnyesiyle daha fazla btnlemilerdir. Ma

ria Todorova 'nn Balkanlar rneinde hakkyla kulland regional varia

bility (blgesel deikenlik) kavram, Arnavutluk'taki Osmanl mirasnn
1
temel ynn en gzel ekilde temsil eder. 9

te yandan, Osmanl ats altndan kan btn Balkan lkeleri bir

noktada birleiyorlard: Hepsi, Osmanl devrini siyaseten

gerikalmln

ana sebebi olarak deerlendirmilerdi. Hatta daha da ileri giderek, Balkan

halklar milli devletlerini kurmaya abalarken, Osmanl hep yabanc bir
ban, yani iinde slam boyutu da olan Osmanl boyunduruunun uzun
devri olarak deerlendirilmitir. Maalesef, byle bir kavray hala da
2
mevcuttur. 0

1912 ylndan sonra, dier Balkan lkelerinden farkl olarak, Arnavut

luk Osmanl' dan kalma sekin tabakay ortadan kaldrma sreciyle kar

karya gelmemitir. Osmanl Devleti'nin memuru olarak alm Arna

vut asll kiiler. bamsz Arnavutluk Devleti'nin kurumlarnda, doal
olarak st mevkilerde yer alacaklard. Osmanl devlet kurumlarndan Ar
navutluk devletinin yeni kurumlarna doal ve sorunsuz geii, Arnavut
luk'taki Osmanl mirasnn tarihi devamllnn en ak ve en belirgin
ynlerinden birini temsil eder. Vlora ailesi bu konuda tipik bir rnek
19
20

M. Todorova. "Thc Ottoman Lcgacy in the Balkans", s. 54

.
D Egro. Historia dhe /deologjia, s. 88-131

187

Osmanl mparatorluu 'ndan Arnavutluk Devletine

oluturmaktadr. Birka nesildir Osmanl Devleti'nin zaten yksek mev

kiilerinde hizmet veren bu ailenin fertleri, Ferit Paa'nn sadrazam ( 19031908)

tayin edilmesiyle hayatlarnn en yksek mertebelerine ula

mlardr. rnein bamsz Arnavutluk devletinin kurucusu ve ilk baba

kan smail Bej Vlora, Osmanl Devleti'nin farkl kademelerinde hizmet
etmi ve XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Devleti'nde
nemli bir ahsiyet olmutur.21 smail Bej Vlora, hatratnda kaleme al
d zere, XIX. yzyln sonuna kadar Osmanl Devleti'nin bekaas iin
stn bir aba gstermitir. 2 2 Ferit Paa'nn torunu olan Eqrem Bej Vlora

ise, 19 12'den sonra yeni kurulan Arnavutluk devletinin gen kurumlarn

da nemli makamlarda hizmet etmitir. 2 3
Arnavut devlet adamlarnn Osmanl kalemlerinde kazandklar tecr
be, ilk bakta, komu lkelere kyasla, byk bir stnlk olarak deer
lendirilir. Aslnda bu doru bir tespit deildir. nk Arnavut idarecileri
ayn zamanda bir imparatorluun son dneminin tayclar olmulardr.
Yani devlet idarecilii asndan en etkili ve en kayda deer dzenein
temsilcileri deillerdi. rnein (Permetli) Turhan Paa'nn kendisi, Os
manl'nn Girit valisi2 4 ve Moskova ve Roma bykelisiyken. meslei
nin son evresinde Arnavutluk Devleti'nin babakan olmutur.*
30'1u yllarda Arnavutluk, Avrupa'nn burnunun dibinde kurulan yep
yeni bir krallktr. Ancak iilerindeki siyasi dzenek daha ok gce ve
keyfi bir idareye dayanyordu. D ilikileri ise, tamamen d kuvvetlerin
elindeydi. Yakup Kadri, bu durumu Osmanl'nn il. Abdlhamid devrine
benzetir. Dolaysyla Yakup Kadri iin, Kral Zog, Doulu bir hkmdar

d: Devletin bana, gayrimeru ve belki de kanl bir yoldan geldiine ve

yerinde tutunabilmek iin hemen hemen Abdlhamidvari bir muhafaza
sistemi kurduuna hkmedilebilinir.25 te yandan ise, Kral Zog memle
ket llerine gre bir 'nizam' adam idi. "Ben de tabancam oktan yaz
masamn ekmecesinde brakmtm" -diyor Yakup Kadri- ve btn
Arnavutluk'u. elimi kolumu sallayarak, tpk svire'de olduu gibi, ser
6
best ve rahat dolamaa balamtm. 2
21

Osmanl Ariv Belgelerinde Arnavutluk. T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel

Mdrl. stanbul 2008. s. 42-5
221. Qemali. Kujtime. TOENA. Tirane 2009: E. bej Vlora, Kujtime (1885-1925), Shtepia e
Librit dhe Komunikimit, Tirane 2003, s. 37
23 E. bej Vlora, Kujtime (1885-1925), s. 307-493
24 A. N. Adyeke, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm (1896-1908), TTK yaynlar,
Ankara 2000, s. 136
*
ki kez Amavutluk'un babakanln yapmtr: Mart-Eyll 1914: Aralk 1918- Ocak 1920.
25 Y. K. Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, s. 88-9
26
Ibid., s. 89: E. bej Vlora, Kujtime, s. 13

188

Dritan Egro

Fakat kraln maiyetinde ilgin kiiler de vard. Bunlardan biri, Ahmet

Zog'un lalas Abdurrahman Krosi idi. Yukarda ismi zikredilen Tiran'da
hizmet eden talyan diplomat P. Cuaroni, yle anlatyor onu:
. . . [ondan] herkes nefret ediyordu, zellikle Avrupa'da eitim grm
ve daha iyi, daha deiik bir memleket hayal eden vatanperver gen
ler. Onun ahsiyetinin deerlendirmesini yaparken [kral etrafnda]
evrilen siyasi ve iktisadi dolaplar nda, onu [Abdurrahman Kro
si'yi] Amavutluk'un Rasputini olarak gryorlard. 27
Trkiye Cumhuriyeti Tiran bykelisi Yakup Kadri Karaosmanolu ise
ayn kiiyi u ekilde anlatyor:
. . .Tiran'da, vaktiyle lalalk etmi Arnavut milletvekillerinden Aptur
rahman Krosi. (yani Kel Apturrahman) namnda bir zat vard. Bunun,
kral zerinde half pek byk nfuzu olduunu iitmi ve ilk geldiim
gnlerden itibaren kendisiyle ahbaplk mnasebetlerine girimitim.
Bir vesile bulup onu elilie davet ettim. Apturrahman Krosi'nin oku
mas yazmas yoktu. Ahmet Zog'un rencilik yllarnda uzun zaman
stanbul'da yaam olmasna ramen Trkesi pek ktt. Fakat, Tanr
vergisi yle bir anlay ve kavray vard ki, ben daha azm ama
dan nce, u babaa 'mlakat' dan ne kacan o oktan sezmi g
rnyordu.2 8
1927 senesinde Sivil Kanun'u hazrlamak zere bir uzman komisyonu
oluturulmutur. Osmanl Trkiye'sinde mezun olup alm olan Arna
vut memur ve hukukular, tercihlerini svire Kanunu'ndan yana kullan
dlar. Sebebi de uydu: Trkiye Cumhuriyeti Devleti, svire Kanunu'nu
kabul etmi ve szkonusu kanunun ilgili yorumlarn da Trke'ye evir
miti. Trke'den baka yabanc dil bilmediklerinden dolay, bu kanun ve
ilgili yorumlar ancak Trke srmnden okuyabilirlerdi. 2 9 Bir sene
sonra, bu kanunun yrrle girmesi, Arnavut halknn monogam (tek e
li) hayata gemesi ve boanma olaynn denetim altna alnmas, slam
Hukuku'nun uygulanmasndan kesin ayrlma anlamna gelecekti. 30
Arnavutluk'un ilk hukukularndan olan Kristo Floqi, bu gerei fark
ederek, 1920 ylnda E

drejta themelore konstitucionale adl kitabn kapa

nda Arnavuta baln yanna Trke karln da koymutur: Hukuk
i Esasiyye. Metinde kullanlan terimlerin endeksinde ise. terimlerinin kar27
28

P. Cuaroni. Valixhja diplomatike. s. 118

Y. K. Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, s. 107
29 M. Frasheri. Kujtime, s. 219-20
30 lbid., s. 222-3

189

Osmanl mparatorluu 'ndan Arnavutluk Devletine

lklarn nce Franszca, sonra Trke ve daha sonra da, Atina'dan me

zun olduu iin, Yunanca olarak vermitir.
Hristiyan olan dier Balkan lkelerinde ise devlet kurma sreci tama
men farkl cereyan etmitir. Osmanl Devleti ile ayn dini paylamadklar
iin onlarn temsilcileri genelde idarenin ancak alak kademelerine girip
hizmet edebilmilerdir. Osmanl Devleti'nden zerklik veya bamszlk
larn kazandklarnda ise, kkten bir ekilde, devlet kurumlarnn inas
iin sadece Batl dzenekleri uygulamakla yetinmeyip ayn zamanda Ba
tl devlet adam dzeneini de ithal etmilerdir.31

ARNAVUTLUK - TRKYE ENTELEKTEL TEMASLARI

ZERNE
20'li yllarn balarnda, Osmanl mparatorluu'nun enkaz arasndan
Avrupa devlet kurucu dzeneine gre ekillenen Trkiye Cumhuriyeti
domutur. Osmanl devlet geleneinden gelen yeni kurulan cumhuriye
tin devlet adamlar, srtlarnda tadklar tarihi gemi ile son derece dik
katli bir ekilde iliki yrtyorlard. Bu yzden, 20'li yllarda Trkiye
Byk Millet Meclisi, demokratik, laik ve yeni bir devletin kurulmasn
hedefleyen bir sr derin slahat stlenmesinin yansra, Avrupa'y rnek
alan bir devletin kurulmasnn nn aabilme derdindeydiler. Bu er
evede Atatrk ve yandalar bu devletin yenilemesi ve Avrupal dev
letler ailesiyle btnlemesini lkenin gelecei iin stratejik bir hedef ola
rak gsterdiler. Dolaysyla, Trkiye Cumhuriyeti Osmanl dnemini

cien regime (eski rejim) olarak tasavvur etti. 32

an

te taraftan, Trkiye Cumhuriyeti'nde olan bu gelime ve tartmalar,

Arnavutluk'ta da yakndan takip ediliyordu. Yakup Kadri Bey'le temas
eden Arnavutlar yle diyorlard ona:
Az zaman iinde ne byk iler yaptnz. Ne kadar ilerlediniz. Ah, ne

olurdu, Arnavutluk Trkiye ile snrda kalabilseydi de sizden ayrlmasaydk ... 33

Dnemin Trkiye Tiran bykelisi olan Yakup Kadri, hatratnda Kral

Zog'un halis bir stanbul Trkesi ile yapt konumas konusunda mem
nuniyetini gizlemiyor. stelik de, maiyettekilerin de dediklerine gre,

31 T. Stoianovich, "The Pattem of Serbian Intellectual Evolution, 1830-1880", Comparative

Studies in Society and History, vol. I, issue 3 (march, 1959), s. 242-72; M. Todorova. Bones of
Contention: the living archive of Vasi! Levski and the making of Bulgaria 's national hero.
Central European University Press, Budapest-New York 2009, s. 222-3
32 M. Todorova, "The Ottoman Legacy in the Balkans". s. 48
33 Y. K. Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, s. 95

190

Dritan Egro

Arnavut kral onun okurlarndanm. 34 Baka bir deyile, Kral Zog, yeni
Trkiye'de grlen i gelimeler ve yaplan fikri tartmalar yakndan ve
ilgiyle takip eden Arnavutlar arasndayd.
Trkiye Cumhuriyeti'nin edebi ve fikri dnyasnn gl kalemlerin
den olan Yakup Kadri Karaosmanolu, Trkiye'nin Tiran elisi sfatyla
Durres iskelesine ulatnda, onu karlamak zere Trkiye bykelilii
alanlar yannda baka biri daha vard. Bu kiinin "Nebil ika'y hatr
latan uzun boylu, yakkl adam, bir vakitler mektep arkadam Baha
Tevfik'e edebiyatlk mezlii eden ve stanbul'un baz dergilerde
mensur iir'lerin altnda imzas grlen' Ahmet Nebil'den baka kimse

olmadn"35 hasret ile hatrlyordu.

Sonuta unu sylememiz gerekiyor ki, herhangi bir zlemin tesinde,

Osmanl gemiinden ayrlmak Arnavut sekin tabakas iin gerekle
tirilmesi g olan bir sreti. Arnavutluk'un Bat ile yaknlamas ise, -ki
yenilie doru bir adm olarak tasavvur edilmesi gerekir,- zaman alacak,
fakat 1945'de yeniden kesintiye urayacak uzun ve zorluklarla dolu bir
sre balayacakt. Osmanl miras, uzun sren Osman hakimiyeti dola
ysyla hayatn her sahasnda rahatlkla grlebilmekteydi. Bu yazmzda
Osmanl gemii ve onun brakt mirasn devamll ve kesintiye ura
ynn sadece baz vehelerine temas ettik. Ancak, XX. yzyl boyunca

her alanda grlen Osmanl miras, meneini Osmanl devrinde bulan

maddi ve manevi izlerin bir btnl olarak ele alnmaldr. Bu izler,
Arnavut topraklarnda iyice kklemi ve artk Arnavut hayatnn doal
bir paras haline gelmi bir vaziyettedir.

34
35

Ibid.,
Ibid.,

s.
s.

88-9
83

191

KTSAT &TCARET

OSMANLI TARA
EYALETLERNDE
PARA VE FNANSMAN
SORUNLARI:
MUSUL, BADAT VE
BASRA EYALETLER

RNEi*
Sinan Marufolu

**

GiR
Osmanllar, Beylik dneminden itibaren ilk gm paralarn, Fatih d
nemi ile birlikte altn paralarn basmaya balamlardr.
Osmanl Devleti, XVI. yzylda, snrlarnn hzla genilemesi, nfu
sunun artmas, iktisadi yapsnn gelimesi ve kamu harcamalarnn by
mesi karsnda, Asya. Avrupa ve Afrika ktalarnda bulunan maden
ocaklarn da iletmeye ve tara eyaletlerinde de altn ve gm para bas
maya balamtr.
XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupa dan Osmanl pazarla
rna. bol miktarda Amerikan kaynakl gm paralarn girmesi sonucu,
Do. Dr. Sinan Marufolu. Katar niversitesi. Fen-Edebiyat Fakltesi, l-lumanities Blm.
Celal Bayar niversitesi. Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm- retim yesi.
Bu Makale. 7-8 Eyll 2007 tarihleri arasnda, Marmara niversitesinde dzenlenen Birinci
ktisat Tarihi Kongresinde tebli olarak sunulmutur.

**

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

Osmanl gm paras Ake, hzla deer kaybetmeye balam ve Os

manl mali dzeni olumsuz ynde etkilenmeye balamtr.
XIX. yzylda. hzl bir sanayileme sreci yaamaya balayan Avrupa
Devletleri'nin ekonomik ve siyasi etkisi altna giren Osmanl Devleti,
Bat tarz bir yeniden yaplanma sreci ierisine girmi, tarada merkezi
otoriteyi yeniden salam, vergi kaynaklarn kontrol etmeye alm.
madeni paralarn yeniden dzenlemi ve kat para basmaya balamtr.
Btn bu farkl dnemler ierisinde, artan uluslararas ticaret hacmi ve
gelien ekonomik artlar ile birlikte, Osmanl tara eyaletlerinde, Osmanl
para birimlerinin yansra, farkl yabanc para birimleri de, gndelik al
verilerde tedavl edilmekte idi.
Osmanl Devleti ' nin tara eyaletlerinde yzletii ve zm arad
para ve finansman sorunlarnn banda; Osmanl paralarnn deer kay
betmeleri, yabanc para birimleri karsnda piyasadan ekilmeleri. blge
ler arasnda oluan kur farkll klar, para kaakl, sahte para basm ve
vergi kaynaklarna tara gleri tarafndan el konulmas gibi sorunlar
oluturmakta idi.
Bu almada, tarihsel sre ierisinde ve zellikle de XIX. yzylda,
Osmanl Devletinin tara eyaletlerinde yaanan para ve finansman sorun
larna ve bu sorunlarn zlmesi ynnde alnan tedbirlere, Musul. Ba
dat ve Basra Eyaletleri rnei zerinden k tutmaya alacaz.

SMANLI TARA EY ALETLERNDE PARA BASIMI

Osmanl Devleti, XVI. yzyln ilk yarsndan itibaren, Yavuz Sultan Se
lim ( 1 5 1 2-1 520) ve K anuni Sultan Sleyman ( 1 520-1 566) dnemlerinde,
Asya, Afrika ve Avrupa ktalarnda snrlarn hzla geniletmi. muhtelif
rk, dil. din ve mezheplere mensup milletleri reayas kapsamna dahi l et
mi ve bir imparatorluk boyutu kazanarak, azami snrlarna ulamtr.
Bu srele birlikte Osmanl mparatorluu. K aradeniz. Akdeniz, K
zldeniz ve Basra Krfezi ' ne byk lde hakim olmu. Hint Okyanu
su' nda da etkinlik gstermeye balamtr.
Osmanl mparatorluunda iktisadi yap. byk lde tarma dayal
idi. 1 Bununla birlikte, Osmanllar. uluslararas ticarete byk nem ver
mekte. yabanc tccarlara imtiyazlar tanmakta ve ithalat genellikle ser-

XVI yzyln ikinci yars verilerine gre. Osmanl mparatorluunda nfusun % 90' krsal
alanda tarm ve hayvanclkla geinmekte olan yerleik kyller ve gebe airetlerden olu
makta idi. Geriye kalan %10'unu ise. ehir ve kasabalarda esnaflkla uraan kesimlerin
yansra, ilmiye ve askeriye kesimleri oluturmakta idi. evket Pamuk, Osmanl- Trkiye kti
sadi Tarihi, 1500-1914, letiim Yaynlar. stanbul, 2005, s. 32.

196

Sinan MarufoKlu

best brakmakta, ihracat ise zaman zaman kstlamalara tabi tutmakta

idiler. 2
Kurulu dneminden itibaren, Osmanl Devleti iin para, bir deer
lme arac olma zelliinin yansra, devletin yaamas ve bekas iin,
olmazsa olmaz unsurlar arasnda yer almakta idi.3 Dolaysyla devlete ait
gelir kaynaklarnn oaltlmas ve parann devlet hazinesinde biriktiril
mesi, Osmanl Devletinde temel iktisadi anlayn mali ve parasal boyu
tunu oluturmakta idi.
Osmanllar, XVI. yzyldan itibaren, stanbul'da basm olduklar al
tn ve gm paralarn yansra, tara eyaletlerinde de para basmaya ba
lamlardr. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman dnemlerin
den itibaren; Msr. Belgrad, Halep, am. Yemen, Tunus. Cezayir. Trab
lus, Musul, Badat ve Basra gibi eyaletlerde, eitli tarihlerde farkl ayar
larda paralar baslmtr.
Osmanllar' dan nce, Musul, Badat ve Basra Eyaletlerinin de iinde
bulunduu slam corafyasnda, madeni para sistemi uygulanmakta idi.
Altn ve gm madenlerinden baslan bu paralardan altn olanlarna Di
nar, gm olanlarna Dirhem, bakr olanlarna ise Fils denilmekte idi.4
Osmanllar Irak ' a hakim olduktan sonra, Badat ve Musul Eyaletle
rinde var olan darphanelerde para basmlardr. Bu eyaletlerde genell ikle
stanbul paralarnn taklidi mahiyetinde paralar baslmakta idi, zira bu
paralarn kalplar da stanbul' dan gnderilmekte idi.
smail Galip'in Takvim-i Meskukat- Osmaniye adl eseri ile Abbas El
Azzavi ' nin. Tarih el-Nukuud e/-lrakyye /ima ha 'd e/-uhuud el-Abba
sjye. adl eserinden derlenen bilgiler nda. Kanuni Sultan Sleyman
dneminden. II. Mahmut dnemine kadar Musul. Badat ve Basra Eyalet

Klasik dnemde Osmanl Devletinin temel iktisadi anlay ve buna bal olarak alnan tedbir
ler. ordunun ve halkn iaesini. srekli ve gvenli bir ekilde salanmasna dnktr. Bkz;
Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Neriyat. stanbul.
2000. s.43-48.
3 Klasik dnem Osmanl devlet anlayn, 1069 ylnda Karahanl Trk Hakan iin yazlm
Kuladgu Bilig tavsiyeleri iinde grmek mmkndr. Bu anlaya gre devlet. adalet temeline
dayal, birbirine bal olmazsa olmaz koullar eklinde bilirlenmitir. Bu koullar ise; Ordu
olmazsa Devlet olmaz, Mal(Para) olmazsa Ordu olmaz, Halk olmazsa Mal olmaz, Adalet ol
mazsa Halk itaat etmez ve mal retmez. eriat (Hukuk) olmazsa Adalet olmaz, Devlet olmazsa
eriat uygulanmaz, ;;eklinde sunulmutur. Bkz; Halil nalck. Osmanl mparatorluu, Klasik
a.'t (1300-1600), YKY, stanbul, 2004, s. 74.
4 El-Balazeri'nin kaytlarna gre, madeni paralara verilen bu tanmlarn slam ncesine kadar
uzand ve blgeye Dinarlarn Bizansllar'dan, Dirhemlerin ise Persler'den veya Yemenliler
den geldii zikredilmitir. Hamdan Abdulmecid El-Kubeysi. Tatavvur el-nakud ve '/-nizam e/
nakdi fi ed-devleti el-Arab(ya el-slam(yye, Nedvct'l-ktisad el-slami, Ma'had el-buhus ve'l
dirasat el-Arabiyye, Badat, 1983, s. 250.

197

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

merkezlerinde ve sancaklarnda ve muhtelif tarihlerde toplam 1 3 defa

altn ve 23 defa da gm para baslmtr.
XVI. yzyl n ikinci yarsndan itibaren Avrupa 'dan gelen gm pa
ralarn Osmanl piyasasnda enflasyonist bir ortamn olumasna yol a
m ve Osmanl toprak dzenini ve mali yapsn olumsuz ynde etkile
mitir. Osmanl Devleti, bu srele birlikte gelien askeri ve iktisadi ko
ullar ierisinde artan nakit ihtiyacn karlamak amacyla, altn ve g
m paralarn ayarlarnda zaman zaman deiiklikler yapm ve paralar
krparak hazinesine yeni finansman kayna oluturmaya almtr.*
Osmanl dneminde Badat'ta ilk defa 1 53 5 senesinde baslan gm
Ake"nin vezni 1 Dirhem 6.5 Krat iken, 1 552 senesinde vezni 1 Dirhem
5.75 Krat olmu ve 1 566 senesinde baslan gm Ake ' nin vezni ise, 1
Dirhem 3 . 25 Krat' a drlmtr.
il. Selim dneminde Badat'ta baslan gm paralara Selimi ve Os
manl denilmesinin yansra. Badadi (Badatl) de denilmekte idi. 5

TABL0-1MuSUL VE BAGDAT EYALETLERNDE BASILAN

OSMANLI ALTIN PARALARI*
Basld Sultan Dnemi
1-Kanuni Sleyman
2- =
3-

4- =
5-II.Selim
6-III.Murat
7- =
8-III.Mehmet
9-IV.Murat

Basld Tarih

Basld Yer

1544
1 550
1552
1 552
1 574
1574
1 594
1 625

Badat
-

Hile
Badat
Badat
Musul
Badat
Azami ya

Osmanl Devleti. klasik dnemde madeni para sistemi ierisinde, hazineye yolla kaynak
salamaya almtr. Bunlar; 1-Tashih-i (Tai-) Sikke uygulamas ile: Sikkelerin kenarla
rndan krparak iinden altn ve gm miktarnn azaltlmas. 2-Tecdid-i Sikke uygulamas
ile: her yeni Padiahn Taht'a oturmasndan sonra. kendisinden nce baslan eski sikkelerin
toplatlmas ve daha dk deerden yeniden baslmas, 3-Darphanelerin iltizam uygulamas
ile. en yksek teklifi veren Mltezimlere ihale ederek iletilmesi yollar idi. Ahmet Tabakolu.
Trk ktisat Tarihi. Dergah Yaynlar, ikinci bask, stanbul. 1994. s. 262.
5 Abbas El-A:zavi. Tarih el-Nukuud el-lrakyye !ima ba 'd e/-uhuud el-Abbasiyye. Sharikat el
Ticarah vel- Tiba'a. Baghdad, 1958, s. 115-116.
*

1 98

Sinan Marufolu

10- =

1633

Hille

11-IV.Mehmet

1648

Badat

12-II.Mahmut

1822

13- =

1831

=
=

*Kaynak: Bu bilgiler; smail Galip, Takvim-i Meskukt- Osmaniye, ve Abbas El

Azzavi. Tarih el-Nukuud el-Irakyye /ima ha 'd el-uhuud el-Abbasiyye, balkl
eserlerden derlenmitir.

TABL0-2MusUL VE BAGDAT EY ALETLERNDE BASILAN

OSMANLI GM PARALARI*
Basld Sultan Dnemi
1-Kanuni Sleyman
=

Basld Tarih

Basld Yer

1535

Badat

1541

3-=

1546

4- =

1550

5- =

1552

6-

2-

Musul

7-11.Selim

1566

8-Ill.Murat

1574

9- =

10- =

1576

Badat

11- =

1580

Musul

Badat
=

Musul

Badat

13-brahim
14-IV.Murat

1639

15- =

1644

16- =

1648

17-1.Mahmut

1730

12-IIl.Mehmet

18-1.Abdlhamit

1773

19-11.Mahmut

1818

20- =

1821

Badat
=
=
=
=

21- =

1823

22- =

1828

23- =

1833

*Kaynak: smail GalipA.g.e. ve Abbas El-Azzavi,A.g.e.

199

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

1 730 senesinde 1. Mahmut dneminde Badat Eyaletinde 5 Pare dee

rinde baslan gm paralara, Badat, Musul ve Basra Eyaletlerinde Be
lik ve 1. Abdlhamit dneminde 10 Pare deerinde baslan gm parala
ra da Onluk denilmekte idi.
II. Mahmut dnemi ile birlikte 1 8 1 8 senesinden itibaren, daha nce
Irak Eyaletlerinde hi baslmayan Zolta Kuru paralar da baslmaya ba
lanmtr. Davut Paa'nn Badat Valilii dneminde 1 823 senesinde 1 0
ve 2 0 Pare deerlerinde gm paralar baslmtr. 6

Tanzimat ncesinde son defa. merkezi idarenin Badat 'ta 1 83 1 sene

sinde yeniden tesis edilmesinden sonra, Ali Rza Paa'nn Badat Valilii
dneminde 1 83 3 senesinde 1 5 Pare deerinde Zolta Kuru baslmtr. 7
Btn bu sre ierisinde altn ve gm paralarn yansra Badat'ta
bakr paralar da baslmtr. Bu paralar zellikle gndelik perakende al
verilerde kullanlmak ve bozuk para ihtiyalar karlamak zere basl
mlardr. Osmanllar tarafndan Mankur (Mangr) veya Pul denilen bu
paralara, Musul, Badat ve Basra Eyaletlerinde bu isimlerin yansra Fils
de denilmekte idi.

TARA EY ALETLERNDE PARA VE

FNANSMAN SORUNLARI
Osmanl ariv kaytlarna gre, Osmanl tara eyaletlerinde, zellikle de
Badat, Musul ve Basra eyaletlerinde, Valilerin yzletii balca para ve
finansman sorunlarn. aadaki hususlar oluturmakta idi ;

EY ALET GELRLERN YETERSZLG

Osmanl Devleti ' nin merkez-tara ilikilerinde XVII. yzyl balarndan
itibaren balayan ve merkezin zaaf. tarann da glenmesi eklinde te
zahr eden durum, ancak XIX. yzylda Tanzimat dnemi ile birlikte ter
sine dnmeye balamtr.
iL Mahmut dneminde, Osmanl Devleti ' nin tm alanlarnda yeniden
yaplanma sreci balatlm, Bat tipi devlet idare modeli tm kamu hiz-

1823 senesinde Badat'ta yaanan mali dar boaz amak iin, Davut Paa'nn Badat'ta para
baslmasna ilikin izin talebi, stanbul tarafndan kabul edilmi ve kendisine gnderilen yazda:
Yalnz Badat Eyaletinde tedavl edilmek zere baslacak sikkenin onluk, yirmilik ve otuzluk
olarak ayr deerde olmas, senede 50.000 adedi amamas ve 51 ayarndan noksan olmamak
kaydyla. 51 ayar nda gm dirhem 40 Pare'ye rayi olarak baslmas. baslacak sikkenin
bir yznde 'Padiah Turas' dier yznde ise 'Durihe fi Badat' yazsnn bulunmas gerek
tii bildirilmitir. Mehdi Jawad Habib El-Bostai, Badad'daki Klemen Hakimiyetinin Te 'sisi
ve Kaldrlmas ile Ali Rza Paa 'nn Valilii (1749-1842). Yaynlanmam Doktora Tezi, s
tanbul niversitesi. Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1979, s. 62.
7 A.g.t. s. 118-119.

200

Sinan Marufolu

met alanlarnda icra edilmeye allmtr. Bata askeri tekilat olmak

zere, Yenieri Oca kaldrlm yerine Asakir-i Mansura-i Muhamme
diye birlikleri kurulmu, eitim, salk, bayndrlk, ulam ve tamaclk
alanlarnda yeni kurumlar meydana getirilmi ve bu kurumlarda yerli ve
yabanc personel istihdam edil meye balanmtr.
Bu uygulamalar merkezden balayarak, tm tara eyaletlerine tatbik
edilmeye allm ve Tanzimat srecinin zeminini hazrlamtr. Tanzi
mat uygulamalar kapsamnda, Osmanl tara eyaletlerinde, devlet namna
grev yapan valilerden muhtarlara kadar tm grevlilere maa balanma
ya balanmtr. 8
Osmanl Devleti, tmar sisteminde uzun sreden beri yaanan zlme
srecini de dikkate alarak, Tanzimat dnemi ile birlikte tmar sistemine
son vermi ve bunlar da yeniden miri topraklara dahil etmeye balam
tr.
Devlete ait aar ve rsumat vergilerini toplamak iin uygulanan lti
*
zam sisteminde yaanan yolsuzluk ve suistimaller nedeniyle de, Tanzi
mat sonras ltizam uygulamasna son verilmitir. Bunun yerine, vergile
rin dorudan devlet memurlar olan Muhasllar vastasyla toplatlmas
iin, 25 Ocak 1 840 tarihinde Meclis-i Vala tarafndan dzenlenen bir Ni
zamname ile Eyaletlerde 'Muhassllk' kurumlar oluturulmutur.
Ancak bu i iin yeterli miktarda ehliyetli memurun bulunmamas, ba
z yolsuzluklarn yaanmas ve umulan sonularn alnmamas zerine, iki
yllk bir uygulamadan sonra 1 842 senesinde Muhassllk kurumlar la
vedilmi ve vergilerin toplanmasnda yeniden ltizam uygulamasna d
nlmtr.9

Tanzimat uygulamalar 1 839 senesinde balatlm olmasna ramen,

baz tara eyaletlerinde bu sre daha ge hayata geirilebilmitir. Mesela
Badat, Basra ve ehrizor Eyaletlerinde 1 843 senesinde ve Musul Eyale
tinde de 1 847 senesinde uygulanmaya balanmtr. Irak Eyaletlerinde
1 8 3 1 senesinden itibaren yaanan askeri harekatlar ve idari dzenlemeler,
siyasi ve sosyal hayat etkiledii kadar iktisadi hayat da etkilemitir.

Bir Osmanl belgesinde, Muhtarlarn vergiye tabi edilmelerine ilikin: daha nceleri muhtarlar
vergiden muaf iken.Tanzimat- Hayriye icabnca bu muafiyet kaldrlm. buna mukabil kendi
lerine maa tahsis edilmesi" kararlatrlm olduu zikredilmitir. BOA. Cev.Dh, 25 Recep
1256 (1840).
Bu sistem erevesinde. devletin payna den vergilerin toplanmas, iltizam suretiyle, mza
yede yolu ile. 1-3 yllk sreyle, belli artlara haiz olan ve en yksek teklifi veren Mltezimlere
ihale edilerek gerekletirilmekte idi.
9 lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880). Trk Tarih Kuru
mu. Ankara. 2000. s. 32-43. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal
ve Ekonomik Yaps. Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2. bask, 1997, s. 212-225.
*

201

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlan

stikrarszlk ortamnn yol at retim d, vergilerin toplanma

snda byk skntlar yaatmtr. Bu duruma paralel olarak da kamu har
camalarnda byk aklar verilmeye balanm ve Osmanl idaresi Mu
sul. Badat ve Basra Eyaletlerinde byk lde para sknts ekmeye
balam ve zaman zaman askerlerin maalarn bile deyemez hale gel
mitir.
1 842 senesinde Badat Valisi Necip Paa ' nn stanbu l ' a gnderdii
bir yazsnda, kendinden nce Badat Valisi olan Ali Rza Paa' nn so
rumsuz harcamalar yznden. Badat Hazinesinin bo bir halde olduu
nu bildirmitir. Bu yzden 1 0- 1 5 aydan beri askerlerin maalarn deye
mediklerini ve bu durumun da askerler arasnda disiplinsizliin yaygn
lamasna yol atn iaret ederek, kendisine acilen para gnderilmesini
talep etmitir. 1 0
Ancak istenilen paralar stanbul ' dan gelmeyince ve mali skntnn de
vam etmesi zerine, valiler, askerlerin maalarn blgedeki esnaflardan
bor alarak temin etme yoluna gitmilerdir. Bu balamda 1 850 senesinde,
Osmanl Ordusu mensuplarna, 1 5 aydan fazla gecikmi maalar, daha
sonra Maliye Nezaretinden denmek zere, Kerkk esnaf ve tccarndan
senetler karlnda temin edilerek denmitir. 1 1
Blge valileri. zaman zaman baz l<amu hizmetlerinin icra edilmesi
iin gereken personel deneklerini de yine blgenin esnaf ve tccar kesi
mine vergi olarak yklemilerdir. rnein 1 852 senesinde, Erzurum he
kimliinden, 1 000 Kuru maala Musul tabipliine tayin edilmi olan bir
hekimin maa, Musul tccarlarnn vergilerine ilave edilmitir. 1 2
Irak Eyaletlerindeki bu para skntsn gidermek amacyla, Badat'ta
1 85 1 senesinden itibaren yeniden para baslmaya balanmtr. Bu amala
Badat 'ta tedavle srlmek zere baslacak olan 5 Pare deerinde g
m sikkelerin kalplarndan 5 eit hazrlatlm ve bunlarn hangisinin
baslmas uygun olaca kararn almak zere stanbul' a gnderilmitir. 1 3
Tanzimat sreci ile birlikte Osmanl Devleti, artan finansman ihtiya
larn karlamak ve p iyasada kullanlmak zere nakit para yerine ikame
etmek amacyla 1 840 senesinde 'Kaime' ad altnda kat para basmaya

10

BOA, rd.Dh. 3464, 19 Ramazan 1258 (1842).

BOA, rd.Dh, 13805. 9 Cemaziyelahir 1267 (1850).
12
BOA, rd.Mec.Val. 9596, 9 Rebilevvel 1269 (1852).
1
3 BOA. rd.Dh. 6277. 5 aban 1268(1851). 1855 senesinde de Badat'ta Bakr para basmak
amacyla, Badat Valisi, eski toplardan yeteri kadar Bakr gnderilmesi iin stanbul' dan talep
te bulunmutur. BOA. rd.Mcc.Val. 15681, 7 Zul-Ka'de 1272 (1855).
11

202

Sinan Marufolu

balamtr. Ancak esnaf byk lde bu paralara rabet gstermemi ve

alverilerinde madeni paralar tercih etmeye devam etmilerdir. 4

SAHTE PARA BASIMI VE PARA KAAKILII

Tanzimat sonrasnda baslmaya balanan kat paralar, Osmanl Devle
ti ' ni n her yerinde olduu gibi, Musul, Badat ve Basra Eyaletlerinde te
davle srlmesinden ksa bir sre sonra, kalpazanlar tarafndan sahteleri
baslp piyasaya srlmtr. Gelen youn ikayetler zerine, kat para
tedavl Musul ' da yasaklanm ve halkn zarara uramamas iin de,
1 849 senesinde Musul Valisine uyarda bulumlmutur. s
Tanzimat ncesinden itibaren balayan ve yukarda szn ettiimiz
askeri ve idari dzenlemelerin yansra Musul. Badat ve Basra Eyaletle
rinde yaanan mali skntnn bir dier nedeni ise, Osmanl paralarna y
nelik blgede yaygnlaan para kaakl idi.
Ancak bu hususta iin dikkat ekici taraf, Tanzimat sonrasnda, para
larn bilinen ynlerin aksine Dou ' ya ran ve Hindistan ' a deil , Bat ' ya
Avrupa' ya kaak yollarla karlmas giriimlerinin yaanmas idi. 6
Blgede Osmanl paralarna ynelik bu tr bir kaaklk ebekesinin
oluumuna dair bilgiler, Osmanl ariv kaytlar arasnda yer alan bir bel
geye yansmtr. 1 847 tarihli bu belgeye gre. Irak Eyaletlerinde para
kaakl en fazla Yahudi topluluu iinde Sarraflk mesleini icra
edenler arasnda grld zikredilmitir. Belgede, Avrupa' ya para kar
mak amacyla, Badat, Musul ve D iyarbakr Eyaletlerinde. Yahudi bir
grup tarafndan toplatlan Osmanl paralar, sim ubuklar haline dnt
rlmekte ve Sayda Liman zerinden Avrupa' ya karld ve bu duru
mun blge ekonomisini ve Hazine gelirlerini olumsuz ynde etkiledii
4 Osmanl Devleti'mle para yerine kullanlmak zere kat para, ilk defa Sultan Abdlmecit
dneminde 1840 senesinde Kavaim-i Nakdiyye-i Mutebere ad altnda baslmtr. Kalpazanlar
tarafndan sahtelerinin piyasaya srlmesi. halkn ve esnafn bu kat paralara rabet gster
memesi. deerlerinin giderek dmesine ve sonuta 1863 senesinde tedavlden kaldrlmasna
yol amtr. 1876 senesinde Osmanl Bankas tarafndan yeniden baslan kat paralar. iki
buuk yl tedavlde kaldktan sonra kaldrlmtr. Kaimelerin nc defa baslmas ise 1915
senesinde yine Osmanl Bankas denetiminde 7 tertip olarak karlm ve Cumhuriyet dnemi
ne kadar devam etmitir. Osmanl kat paralar hakknda ayrntl bilgi iin Bkz: Ali Akyldz.
Para Pul Oldu, Osmanl 'da Kat Para, Maliye ve Toplum. letiim yaynlar. stanbul. 2003.
Mine Erol, Osmanl mparatorluunda Kat Para(Kaime), Trk Tarih Kurumu. Ankara, 1970.
Ekrem Kolerkl. Osmanl mparatorluunda Para, Dou Matbaas, Ankara, 1958.
15 BOA. A. Mkt.Um, 7-44, 16.03.1266(1849).
16
XVII. yzyldan itibaren Osmanl Devleti'nden altn ve gm paralarn k younlamaya
balam, bu paralar Osmanl Devleti iinde Msr'a, dnda da Dou'ya ran ve Hindistan'a
ynelmilerdir. Osmanl Devleti parann ieride kalmas iin. doudan gelen ve mal getiren
tccarlara para yerine mal gtrme zorunluluu getirmi ise de, bu ak tamamen durdurama
m idi.

203

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

zikredilmitir. Bu hususla i lgili stanbul'dan Badat Val iliine hitaben

gnderilen yazda u bilgilere yer verilmitir:
Badat'ta olan Yahudi taifesinin ou ke balarnda birer dkkan
aarak, sarraflk etmekte ve o civarda bulunan Akelerin ok olmas
bakmndan. fiyat- mukarrere zere alp, sim (vizr ubuk) ederek,
Musul'daki mbaya'acya gndermekte olduklarn ve Musul 'da olan
mbaya' ac dahi, kendisinin alm olduu ecnas (trleri), yine ubuk
ederek. Diyarbakr'da olan mbaya'acya gndererek, o dahi tedarik
edebildii ecnasla beraber, zikrolunan (vizr ubuk) larn Sayda ' ya
(Lbnan 'da Liman kenti) ve oradan Avrupa'ya gndermekte idiler. Bu
durum Darphane-i Amire'nin zararna yol atna binaen. Badat' ta
dirayetli bir mbaya'ac nasb-u gnderi lmesiyle, 1 000 Kese ve Musul
ve Diyarbakr' da olanlara dahi beer yz Kese sermaye verilip' grev
lendirilmesi istenmi ve bundan sonra bu gibi para kaakln n
lenmesi hakknda Badat Valisi uyarlmtr. 17
Badat Eyaletinde esnaf, tccar ve halkn da sk sk ikayeti olduu bir
konu da. tedavlde sahte bakr paralarn oalmas idi. 1 8 5 1 senesinde
Badat Esnaf tarafndan Badat Valiliine gnderilen Arapa yazl bir
dilekede; Osmanl Devleti ' nin genelinde baslmas yasak olmasna ra
men, Badat Vilayetine dardan bol miktarda sahte 'Flus El-Humur'
(Kzl Filsler = Mangrlar) getirildii ve bunlarn her 4 tanesinin 1 0 Pare
( 1 Kzl Fils= 2.5 Pare) i le tedavle srld bildirilmitir.
Badat esnaf. dilekelerinde, bu paralarn piyasada oalmas, halkn
da alverite Osmanl Kuruu ve Paresi yerine bu paralar kullanmas,
esnafn da, zarar edecekleri endiesiyle bu bakr paralar kabul etmemesi
zerine. piyasada byk bir durgunluun yaand, eer gereken mda
haleler yaplmad, bu paralarn deeri drlmedii ve kaak yollarla
Badat Vilayetine girmeleri engellenmedii takdirde, ok yaknda pazar
da alveriin tamamen duraca ve bu yzden halkn ve esnafn byk
bir zarara urayacaklarn bildirmiler ve Osmanl Devleti ' nden acilen bu
paralarn deerinin %50 orannda drlmesini, her 8 tanesinin 1 O Pa
re ' ye (2 Kzl Fils=2.5 Pare) eit tutulmasn ve bu resmi kurun, yurt iin
8
de ve dnda duyurulmasn talep etmilerdir. 1
Badat Valisi Mithat Paa dneminde de yurtdndan Irak Vilayetle
rine sahte paralarn girdii tespit edilmitir. Bu hususta 1 ubat 1 870 tari
hinde Badat Vil ayetinde Zevra Gazetesinin 33. saysnda yaymlanan bir
17
1

BOA. rd. Dh. 8741. 24 Rabi'l-ahir 1264 (1847).

Sinan Marufolu. El-Irak fi El- Vesaik El-Osmaniyye, Dar El-Shorok, Amman. 2006. s.159.

204

Sinan Marufof!./u

duyuruda, Badat halkna ynelik sahte altn para uyars yaplmtr. Bu

altn paralarn bir takm sahtekar tekelciler tarafndan yabanc memleket
lerden Badat ve civar vilayetlere getirtildii, sradan insanlarn sahte ol
duunu ayrt edemeyecekleri ayarda olduklar bildirilmi ve her kim ki
eline bu sahte paralar geer ise, derhal yetkililere haber vermeleri isten
mitir. Bu duyuruda halka h itaben yle denilmitir.
u aralk diyar- ecnebiyeden bu taraflara kesret zere kalp ve mi 'yar
Mahmudiye altnlar ithali ile bir takm hilekar erbab- ihtikarn bunla
r efrad- ahaliden fark- temyize iktidar olmayan sade dalana tam
m' l-iyar (tam ayarl) altn yerine vermekte olduklar canibi hkmet
ten haber alnp, halbuki bu misll meskukat- maua-u zyufun
(sahte ve bozuk paralrn) eyadi-yi nasta (halkn elinde) tedavl etmesi.
muamelit- umumiyeyi sektedar edecei derkar ve bu bapta canibi
hkmetten tedabiri lazimeye teebbs olunmas lzumu didar olun
maktan nai bu bapta tahkikat- taharriyit- lazimenin icrasyla, ibu
meskukat- maua-u zyufu tedavle karanlar mteselsilen bi ' l-is
tintak (srasyla sorgulanarak) zahire ihra olundukta, srm oldukla
r zyufun bedeli kendilerinden tazmin olunaca cihetle, herkes bu
bapta dikkat- intibah zere bulunmakla beraber, ibu meskukit-
mauadan her kim eline geer ise, kimden aldn der-akab hk
mete haber vermesi lazm gelecei ilan olunur.1 9
.

YERL VE YABANCI PARALARIN KUR FARKLARI

Musul, Badat ve Basra Eyaletleri daha nceki dnemlerde olduu gibi.
Osmanl dnemi boyunca da Dou ile Bat arasnda cereyan eden ulusla
raras ticaretin ana kavaklarndan biri olma zelliini devam ettirmitir.
XVII. yzyln ilk yarsndan itibaren Basra Krfezi 'nde Portekizlile
rin hakimiyeti, Hollandallar ve ngi l izler tarafndan krldktan sonra. n
gilizler, Amerika' dan, Avrupa' dan ve Hindistan' dan getirdikleri smrge
mallarn, ince pamuklu kumalarn ve baharatlarn Basra K rfezi 'nde
satmaya, karlnda, blgeden ve Irak' tan hurma, maz, yn, deri, ttn,
pirin, tuz, ipekli ve pamuklu dokumalar almaya balamlardr.
Badat ve Basra Eyaletleri, XVII. yzylda, B asra Krfezi'nin komu
kylarna byk miktarlarda hurma i hra etmekte idiler. Bu eyaletler.
Hindistan, ran ve doudan yapt ithalatn bedelini genellikle gm pa
ralar ile demekte idiler. "O srada Basra Krfezi zerinden gelen mallara

19

Zevra Gazetesi, say 33, Badat, 20 Kanun El-Sani 1285 (1ubat1870).

205

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

yaklak 1 0 milyon Kuru, ran'a 5 milyon Kuru ve Anadolu'ya 1 mil

yon Kuru denmi'' idi.20
XVIII. yzyln ikinci yarsndan sonra Avrupa' nn sanayilemesi so
nucu. ulam aralarnda meydana gelen byk gelimeler ile birlikte,
ticari faaliyetlerin hzla artmas, zellikle Kuzey Amerika' da 1 78 1 sene
sinde kolonilerini kaybeden ngiltere iin, Hindistan a giden yolun g
vence altna alnmas hayati bir mesele haline gelmitir. Bu yzden ngi
lizler, XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devlet i ' nin merkezi otoritesi
nin Basra Krfezi ' ne kadar uzatlmasna. Badat Valisi Davut Paa'nn
1 83 1 senesinde grevden alnmasna ve Irak Eyaletlerinde Krt ve Arap
Airet Emirliklerine son verilmesine destek olmulardr.
1 83 1 senesinden itibaren Irak Eyaletlerinde yaanan tm askeri geli
melere, idari dzenlemelere, airetler aras ekime ve atmalara ra
men. Irak 'ta XIX. yzyl boyunca nemli iktisadi ve ticari canllk ya
anmtr.
Frat ve Dicle Nehirleri' nde elde etmi olduklar nehir tamacl im
tiyaz ve Osmanl Devleti ile yapm olduklar ticari anlamalar, zellikle
de 1 838 Balta Liman Antlamasndan* sonra, Basra Krfezi zerinden
yaplan dou ticaretinin hacmi hzla artmaya balamtr. 2 1

Blgede yaanan bu ticari canllk, yabanc tccarlarn ve rnlerin

blgeye hzl ak i le birlikte, Musul, Badat ve Basra Eyaletleri pazarla
rnda yabanc paralarn, zellikle de ngiliz Pound 'u. ran Tuman ' ve
Hindistan Rupiye' si, Osmanl paralar ile birlikte gnlk alverilerde
kullanlabilecek kadar yaygnlk kazanmaya balamlardr. 22
20

Halil nalck. Donald Quataert. Editr, Osmanl mparator/uftu 'nun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi. 1600-1914. c. 2. Eren Yaynclk, stanbul. 2004, s. 857.
Bu antlama. 16 Austos 1838 tarihinde, Sadrazam Reit Paa'n Boazii'ndeki Balta
Liman Kona "nda Reit Paa ile ngiliz Elisi Ponsonby arasnda imzalanmtr. Bu antla
mann deerlendirilmesi hakknda, Bkz; Mbahat Ktkolu; Osmanl-lngiliz iktisadi Mna
sebetleri 0838-1850). stanbul. 1976. evket Pamuk; Osmanl Ekonom:5inde Bamllk ve
Byme ( 1820-1913). Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Trkiye Aratrmalar, 2 bask. stanbul.
1994.

2 1862 senesinde ubat ay boyunca Basra limanna mal getiren gemilerin; Karai. Bombay.
Maskat. Buehr. Bahreyn. Aden gibi ehirlerden geldikleri ve bunlarn ou da Kmr. Odun.
Pirin, Buday. Arpa ve kark mallar ile yolcu getirdikleri zikredilmitir. BOA. Cev. Mal.
6855. 1279-1280 (1862-1863).
22 O dnemde ngiltere smrgesi olan Hindistan'n Rupiye'si, zellikle Basra blgesinde en
fazla tedavl eden yabanc para birimi haline gelmitir. Irak'ta Rupiye'nin gm ve bakr tr
lerinin tm deerleri kullanmda idi. Kat para olarak 5. 10. 50 ve IOOlk Rupiyeler ve bun
larn paralar durumunda olan bakr Rupiyeler kullanlmakta idi. Bakr Rupiyelere. gney
Irak"ta Bize veya Pay denilmekte idi. Abbas El-Azzavi, A.g.e, s. 180. Bir Rupiye. blgede 10.5
kuru deerinde idi. Eref Muhammed Abdurrahman El-Seyyid Munis. Tarih el-Irak el-Siyasi
1872-1908. Yaynlanmam Yksek lisans tezi, Camiat Ayn ems. El-Kahire, 1993, s. 7.
*

206

Sinan Marufolu

ran paralarndan Tuman ve Abbasi kullanlmakta idi. XIX. yzylda

Abbasi yerine geen ve eyrek Rupiye deerinde olan Kran yaygnlk
kazanmtr. 1 Tuman 50 Kuru deerinde idi. ran ' n Abbasi paras ise.
gm para olarak Irak 'ta 40 Ake deerinden ilem grmekte ve genel
likle ran snrlarnda gmrk vergileri bu kur zerinden hesaplanmakta
idi.23 Bunlarn yansra, Rus Ruble'si, Fransz Frank', talyan Liret ' i ve
Prusya Taller'i, Irak Eyaletlerinde deiik deerlerde kullanlmakta idiler.
Blgede Osmanl paralarna ynelik olan talep fazlas ve yaanan ka
aklk olaylar, bu paralarn piyasadan ekilmesine, arz yetersizliine ve
sonuta merkez-tara eyaletleri arasnda da kur farknn olumasna yol
. 24
amakta "d"
6 Mart 1 872 tarihinde Badat Valisi tarafndan, Sadaret makamna
gnderilen bir yazda, Badat ve Basra Vilayetleri iinde kullanlan yerli
ve yabanc para birimlerine deinilmitir. Badat Valisi, yazsnda, Ba
dat Vilayeti iinde tedavlde bulunan paralar arasnda 'Mecidiye Altn
ile dier altn paralar, Belik, Altlk ve Metelik ile Fransa denilen Kulu
Riyal ve erhi olarak tanmlanan bir eit sahte para ve ami denilen eski
yzl ' saymtr. Ancak Badat Valisi ayn yazsnda 'Mentifik, A 'ma
ra ve Basra Sancaklar iinde bulunan airetlerden bazl ar, ami sikke
sinden bakasn ' tanmadklarn ve kabul etmediklerini bildirmitir.25
Musul. Badat ve Basra Eyaletlerinde tedavlde bulunan yerli ve ya
banc paralarn kurlar. stanbul" da uygulanan kurlardan farkl lk arzet-
mekte idi. Osmanl Devleti, zaman zaman tara valilerine yerli ve yabanc
para birimlerinin resmi kur tarifelerini gndermekte ve para deiiminde
bu tarifelere uyulmasn talep etmekte idi.
Bu balamda. 10 Haziran 1 857 tarihinde Badat Val isi, Maliye Neza
retine gndermi olduu bir yazda, daha nce kendilerine bildirilen ve
uygulanmas istenen para tarifelerini, uygulamaya altklarn. ancak
stanbul da para birimlerinin yksek fiyatlardan tedavl etmesi ve Hava
dis gazetesinde de para tarifelerinin baslp yaynlanmas, Irak Vilayet,e
rinde zihinlerin karmasna ve baz olumsuzluklarn yaanmasna yol
atn bildirmitir.
Bu konu ile ilgili stanbul ' a gnderilen yazda:
23

Azzavi, A.g.e. s. 172-173.

stanbul'dan Musul Valiliine 1850 senesinde gnderilen yazda: Kerkk Kazasnda Molla
mer Efendi'ye yllk on Kile Buday ve gnlk bir Kuru vazifeye tahsis ile beraat verilmesi
istenilmesi zerine. Musul Valiliinin gndermi olduu yazda: Kerkk Kazasnda bir Ku
ru"un stanbul'da 6.5 Kuru deerinde olduu iin bu durumun dikkate alnarak aklanmas
talebinde bulunmutur_ BOA, rd.Mec.Val. 6960/9 aban 1267 (1850).
25 BOA, ry. Dev, 2149, 4/3-1. 23 ubat 1287 (06.Mart.1872).
24

207

Osmanl Tara Eyaletlennde Para ve Finansman Sorun/an

Ahval- sabka cihetiyle taralarda meskukat fiyat- asliyesinden ziya

deye tedavl etmekte ve bu keyfiyet tezayd-i fiyat- meskukata ve
daha nice nice mazarrata sebep vermekte olduu, beyan- alisiyle irsal
buyrulan matbu' tarife mucibince tedavl ettirilmesi iradesini muta
zammn hame-i piray- ta' zim- tekrlm olan ferman name-i sam-i ce
nab vekaletpenahileri hal- Iazim' l-imtisal valasna tatbikan. hava
liy-i Irakyye'de mtedavil olan meskukat ber mucibi tarife-i mezkfre
tedavl ettirilmekte olup, ancak malum- ali buyurulduu vecihle
meskukatn Dersaadet'te ziyadece fiyat ile alnp verilmesi ve Ceride-i
Havadis nshalarnda dahi miktar- fiyatlar tab'- temsil klnmas
hasebiyle, bu keyfiyet baz mertebe ezhan tevi eylemekte.. olduu
26
bildirilmitir.
.

Mithat Paa' nn Badat valilii dneminde ( 1 869-1 872), bata Badat

olmak zere, Irak vilayetlerinde para ve l alanlarnda var olan kark
lklar gidermek iin yeni dzenlemeler yaplmtr. Mithat Paa, bu yn
de alm olduu tedbirleri, Badat' ta yaymlanan Zevra Gazetesinin 2.
saysnda, 22 Haziran 1 869 tarihinde kamuoyuna duyurmutur. Duyuru
da:
Htta-i Irakiye halk meskukat mtedavele-yi bir nispette kullanmayp
ez cmle bir belii (Sa) diyerek min cihetin (bir taraftan) be ve
(Rayic) diyerek 6 Kuru ve 1 0 Pare, (rk) diyerek 20 ve 25 Kuru
itibar etmekte ve evzan- mi 'yarlarn dahi byle nispetsiz bir yolda
tutup mesela (Kyye-i Attari) diye Okka'y bir kere 400 Dirhem itibar
ettikten sonra. bir kere dahi (Kyye-i Bakkal!) diye 800 Dirhem ad et
mekte olduklar ve byle gayri mukarrer bir esas zerine 'Batman' ve
'Vezne' ve 'Taar' gibi bir takm ller daha olup, kimi yerde 6 Ky
ye 1 Batman. 8 Batman 1 Vezne ve 20 Vezne 1 Taar olduu gibi, ki
mi yerde dahi bunlardan noksan ve ziyade olup, hatta Taar bile mese
la Badat'ta 800, Hille ve Divaniye'de 1 500 bu kadar ve Musul'da
300 u kadar ve ehrizor ve Sleymaniye cihetlerinde daha baka tr
l olmasyla Taar ve Batman zikr olundukta, mensup olduu mahal
lin ismi dahi zikr olunmadka ve her defasnda uzun uzun hesap
edilmedike miktar sahihi bilinemedii ve kezalik bir Arndan drt
be parmak ziyade olan bir nevi l (Zira- Badadi) diye mensucat
a (dokumalarda) her bir muamelede kullandktan baka ortada (Halep
Arn) namyla dersaadet ziraine karip (yakn) bir l daha devran
eyledii grndne ve bu gibi eylerin muamele-yi ticariye-yi te26

BOA. Cev.Mal: 7605. 17 evval 1273 (10 Haziran 1857).

208

Sinan Marufolu

vite derkar olan methal ve tesiratna mebni, bu defa gerek Devlet-i

Aliye-yi Osmaniye ve gerek dveli saire meskukat mtenevviasn
kymeti hakikiyyeleri tayin- ilan olunarak, Ake fiyatnca olan nis
petsizlik ve intizamszlk ortadan kaldrld gibi, dersaadet diyarna
tatbiken evzan dahi kararlatrlarak yani; 1 Kyye 400 Dirhem ve 10
Kyye 1 Batman ve 10 Batman 1 Vezne ve 10 Vezne lTaar olmak
zere . . . . . her tarafa bundan baka l ve evzan istimali (kullanl
mas) kavviyen men edilerek (iddetle yasaklanarak) bu mkyasa
tatbiken lzumu kadar Dirhem ve Kyye ve evzan- saire imal ettirilip
elviye-yi mlhaka' ya irsal klnd .. . ' gibi tespitlere ve icraatlara yer
verilmitir.2 7

p ARA VE FNANSMAN SORUNLARINA

ZM ARAYILARI
Tanzimat sonrasnda Musul, Badat ve Basra Eyaletlerinde yaanan para
ve finansman sorunlarna zm bulma ynnde, sk mali ve parasal
tedbirlerin yannda, aadaki giriimlerde de bulunulmutur:

A TIL ARAZLERN LETLMES

Musul, Badat ve Basra Eyaletlerinden Dicle ve Frat Nehirleri' nin ya

nsra, D iyala, Kk ve Byk Zap Nehirleri' nin gemesine ve iktisadi
hayatn byk lde tarma dayal olmasna, uluslararas ticaretin ana
gzergahlarndan olmalarna ramen, bu eyaletlerden yeteri kadar gelir
elde edilmemekte idi.
Bu durum byk lde, vergilerin toplanmasnda yerel yneticiler,
mltezimler ve airet eyhleri arasnda yaanan yolsuzluk ve usulszlk
ler ile birlikte. krsal blgede nfusun nemli bir kesimini oluturan g
ebe Krt ve Arap airetleri tarafndan, yerleik kylere ve yoldan geen
ticaret kervanlarna yaplan yama ve talan hareketleri neden olmakta idi.
Bu h areketler, ticaret yollarnn kesilmesine, fiyatlarn ykselmesine,
yerleik kyllerin topraklarn terk edip ehirlere g etmesine, krsal
blgede retimin aksamasna, arazilerin atl kalmasna ve devletin gelir
kayplarna yol amakta idi.
Dolaysyla. btn bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve yeni gelir
kaynaklar oluturmak zere, Tanzimat sonrasnda Irak Eyaletlerinde, atl
ve bo kalan arazilerin retime kazandrma ve gebe airetlerin iskan
giriimlerine hz verilmitir.

27

Zevra gazetesi, say 2, Badat, 10 Haziran 1281 (22 Haziran 1869).

209

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

Bylece bu srele birlikte, Badat Eyaleti bata olmak zere, tm

Irak Eyaletlerinde gebe airetlerin iskan ynnde nemli admlar atl
maya balanmtr. lk olarak, boalm ve harabe haline gelmi kyler
yeniden ina edilmi, tarm ile itigal edebilecek ve yerleim blgelerine
gelebilecek saldrlara da kar koyabilecek airetler yerletirilmeye ba
lanmtr. Bu tr airetlerin, yerleik hayata gemesi ve tarmla geinme
si, bir taraftan krsal blgede tarm ve havyaclkta ksmi bir retim art
na ve devletin vergi kaynann gelimesine zemin hazrlanm, dier ta
raftan da yerleik hayata gemeyi kabul etmeyen gebe airetlerin sald
rlar nlenmeye allmtr.
Osmanl Devleti. Irak ' ta gebe ve yar yerleik airetlerin yerleik
hayata gemeleri ve tarmla uramalar iin, her trl kolayl salama
ya almtr. Toprak tahsisi, vergi muafiyetleri. tohum verilmesi ve ai
ret eyhlerine maa balanmas gibi tedbirler. airetlerin bykl ve
blgelerin corafi ve sosyal koullarna gre esnek bir ekilde uygulan
mtr.28

FiNANS KURUMLARININ OLUTURULMASI

Mithat Paa dneminde, 1 869 sensinde bata Badat Vilayeti olmak ze
re, tm Irak Vilayetlerinde iktisadi hayatn canlandrlmas ve yeni fi nans
kaynaklarnn oluturul mas iin modem bankaclk sisteminin temelini
oluturan ve faizle halktan para toplayan Emniyet Sand kurulmutur.
Bu sandn amac ve hedefleri, 20 Temmuz 1 869 tarihinde Badat'ta ya
ymlanan Zevra gazetesinin 6. saysnda kan duyuruda aklanmtr:
'Halkn servetine ve memleketin ma'muriyetine esas olan zenginlik
nakdi Ake olmayp. belki Ake zenginlik iin bir alet ve vasta oldu
undan asl zenginlik bu alet ve vastann hsn istimali ile onun se
meratn ktitaf etmektir (meyvelerini koparmaktr).Yoksa evvelki va
kitlerde olduu gibi biriktirip bir sanda koyup hapsetmek zenginlik
olmayp, belki cemiyet halkn istimaline muhta olduu alet ve vasta
y bir yere hapsederek fevaidinden (yararlarndan) hem cinsini mah
rum brakmaktr.
28

1857 senesinde alnan bir kararla. ehrizor Eyaleti iinde bulunan Erbil. Altn Kpr ve Kifri
kazalar ile dier nahiyelerin "muzafiitndan l tarafnda olup, hali ve harab olan kura arazisi,
sene be sene aar- er'iyyesi canibi miriye eda-u teslim olunmak ve iskan olunacak ahilli, sair
ahali-i meskuneden olmayarak, afir-u kabili! takmndan celb- iskan edilmek ve bunlar iin 5
sene mddet tahsisiyle, o mddette vergi alnmamak zere, bedelat mniisibe ile bii tapu talip
lerine ihale" edilmesi kararlatrlmtr. Daha ayrntl bilgi iin Bkz: Sinan Marufolu, Os
manl Dneminde Kuzey Irak 1831-914, Eren Yaynevi. stanbul, 1998. Sinan Marufolu,
"Osmanl Dneminde Gney Irak'ta Devlet-Airet likileri". XI V Trk Tarih Kongresi, Anka
ra. 2002.

2 10

Sinan Marufo/u

Avrupallar, bu meseleyi ok zaman evvel hal ve terih ederek, ha

kaykn meydana koymu olduklarndan, mcerret muamelat nasa
(halkn alveriine) alet olan nukudun itimayla (parann toplanma
syla) hsn istimalinden istifade eylemek iin memaiik-i mtemeddi
nenin (medeni memleketlerin) her birinde mteaddit bankalar tesis ve
ihdas olunmu olmakla, bu tarik (yol) ile memleket ve milletlerinin te
rakki ve servetini bil-suhule (kolaylkla) hasl eyledikleri gibi, buna
dahi kanaat etmeyerek, u amele- hademe takmnn ve etfal- sbya
nn biriktirdikleri paralar dahi bir ie yararl klmak ve bunlar cem'
ile sermaye hkmne koyup. ondan dahi millet ve memleketlerine bir
hsn hizmet eylemek iin tasarruf ve imsak sandklar namyla bir
tak m sandklar daha ihdas eylemilerdir.
Bu sandklar gibi stanbul'da dahi Emniyet Sand namyla bir
sandk kead olunmu olduu misll, bunun usul ve kavaidine muva
fk bulunmak zere, bu kere nefsi Badat'ta dahi bir Emniyet Sand
kead olunmutur. Bu sandklar amele ve hademe ve sbyan takmnn
ve sair o kabilden bulunanlarnn teslim edecekleri paralar biriktirmek
ve sonra faiziyle kendilerine teslim etmek ve bir taraftan Ake'ye
muhta olanlara hafif faiz ile ikraz eylemek iin mevzu' olduundan,
vazife-i asliyesi kk paralar toplayp ie yarayacak sermaye hk
mne koymak sureti bulunduundan, nizamnamesinde bir adamdan
bir senede 25.000 Kuru'tan ziyade ey kabul olunmayaca mukayyet
ve meruh ise de, buralarda byle mebal- kliyye vaz ' olunacak
(koyulacak) byk bankalar ve sandklar olmayp, o ii dahi Emniyet
Sand' nn grmesi lazm geleceine binaen, her kim ne kadar para
getirir ve sand a vaz' eder ise, reel edilmeyip sanda ahz- hfz edil
mesine ve birde sandktan istikraz edecek (bor alacak) olanlarn vere
cekleri rehinler, mcnkulattan olmak mreccah ise de, Badat ehrinde
mevcut bylt- dekakin (evler ve dkkanlar) ve sairenin ekserisi mlk
olup. dyun mukabilinde (bor karl nda) rehin olmakla salih id
nden (elveriili olmasndan) , mehakim-i er' iyye marifetiyle terhin
olunacak o makule emlakin dahi kabul olunmasna karar verilerek, ol
vecihle icab icra olunmu ve sandk- mezkurun kurulduu . bildi. 29
r.1mtr.
..

29

Emniyet Sandnn kurulmasndan 'imdiye kadar 20 gn mddette icar eyledii muamcla

tndan umumu halk bunun ne olduunu ve nasl faideli ve menfaatli ey idn laykyla an
lam olduklarndan. bu gne kadar sanda vaz' olunan Akenin miktar 3,012.677 kurua var
m ve bundan 126,150 kuruu ikraz olunup, maadas mevcud- sandk bulunmu olduu' bildi
rilmitir. Zevra gazetesi, say 6, Badat 8 Temmuz 1285 (20 Temmuz 1869).

211

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

Bylece bu srele birlikte, Badat Eyaleti bata olmak zere, tm

Irak Eyaletlerinde gebe airetlerin iskan ynnde nemli admlar atl
maya balanmtr. lk olarak, boalm ve harabe haline gelmi kyler
yeniden ina edilmi, tarm ile itigal edebilecek ve yerleim blgelerine
gelebilecek saldrlara da kar koyabilecek airetler yerletirilmeye ba
lanmtr. Bu tr airetlerin, yerleik hayata gemesi ve tarmla geinme
si, bir taraftan krsal blgede tarm ve havyaclkta ksmi bir retim art
na ve devletin vergi kaynann gelimesine zemin hazrlanm, dier ta
raftan da yerleik hayata gemeyi kabul etmeyen gebe airetlerin sald
rlar nlenmeye allmtr.
Osmanl Devleti, Irak' ta gebe ve yar yerleik airetlerin yerleik
hayata gemeleri ve tarmla uramalar iin, her trl kolayl salama
ya almtr. Toprak tahsisi, vergi muafiyetleri. tohum verilmesi ve ai
ret eyhlerine maa balanmas gibi tedbirler, airetlerin bykl ve
blgelerin corafi ve sosyal koullarna gre esnek bir ekilde uygulan
mtr. 28

FiNANS KURUMLARININ OLUTURULMASI

Mithat Paa dneminde, 1 869 sensinde bata Badat Vilayeti olmak ze
re, tm Irak Vilayetlerinde iktisadi hayatn canlandrlmas ve yeni finans
kaynaklarnn oluturulmas iin modern bankaclk sisteminin temel ini
oluturan ve faizle halktan para toplayan Emniyet Sand kurulmutur.
Bu sandn amac ve hedefleri, 20 Temmuz 1 869 tarihinde Badat' ta ya
ymlanan Zevra gazetesinin 6. saysnda kan duyuruda aklanmtr:
'Halkn servetine ve memleketin ma'muriyetine esas olan zenginlik
nakdi Ake olmayp, belki Ake zenginlik iin bir alet ve vasta oldu
undan asl zenginlik bu alet ve vastann hsn istimali ile onun se
merat n ktitaf etmektir (meyvelerini kopannaktr) .Yoksa evvelki va
kitlerde olduu gibi biriktirip bir sanda koyup hapsetmek zenginlik
olmayp, belki cemiyet halkn istimaline muhta olduu alet ve vasta
y bir yere hapsederek fevaidinden (yararlarndan) hem cinsini mah
rum brakmaktr.
28

1857 senesinde alnan bir kararla. ehrizor Eyaleti iinde bulunan Erbil. Altn Kpr ve Kifri
kazalar ile dier nahiyelerin "muzaftndan l tarafnda olup. hali ve harab olan kura arazisi,
sene be sene aar- er'iyyesi canibi miriye eda-u teslim olunmak ve iskan olunacak ahali, sair
ahali-i meskineden olmayarak. aiiir-u kabiiil takmndan celb- iskan edilmek ve bunlar iin 5
sene mddet tahsisiyle, o mddette vergi alnmamak zere, bedelat mnasibe ile ba tapu talip
lerine ihale" edilmesi kararlatrlmtr. Daha ayrntl bilgi iin Bkz: Sinan Marufolu, Os
manl Dneminde Kuzey Irak 1831-914, Eren Yaynevi, stanbul, 1998. Sinan Marufolu,
"Osmanl Dneminde Gney Irak'ta Devlet-Airet likileri". XI V Trk Tarih Kongresi, Anka
ra. 2002.

210

Sinan Marufolu

Avrupallar, bu meseleyi ok zaman evvel hal ve terih ederek, ha

kaykn meydana koymu olduklarndan, mcerret muamelat nasa
(halkn alveriine) iilet olan nukudun itimayla (parann toplanma
syla) hsn istimalinden istifade eylemek iin memalik-i mtemeddi
nenin (medeni memleketlerin) her birinde mteaddit bankalar tesis ve
ihdas olunmu olmakla, bu tarik (yol) ile memleket ve milletlerinin te
rakki ve servetini bil-suhule (kolaylkla) hasl eyledikleri gibi, buna
dahi kanaat etmeyerek, u amele- hademe takmnn ve etfal- sbya
nn biriktirdikleri paralar dahi bir ie yararl klmak ve bunlar cem'
ile sermaye hkmne koyup. ondan dahi millet ve memleketlerine bir
hsn hizmet eylemek iin tasarruf ve imsak sandklar namyla bir
takm sandklar daha ihdas eylemilerdir.
Bu sandklar gibi stanbul'da dahi Emniyet Sand namyla bir
sandk kead olunmu olduu misll, bunun usul ve kavaidine muva
fk bulunmak zere. bu kere nefsi Badat'ta dahi bir Emniyet Sand
kead olunmutur. Bu sandklar amele ve hademe ve sbyan takmnn
ve sair o kabilden bulunanlarnn teslim edecekleri paralar biriktirmek
ve sonra faiziyle kendilerine teslim etmek ve bir taraftan Ake' ye
muhta olanlara hafif faiz ile ikraz eylemek iin mevzu' olduundan,
vazife-i asliyesi kk paralar toplayp ie yarayacak sermaye hk
mne koymak sureti bulunduundan, nizamnamesinde bir adamdan
bir senede 25.000 Kuru'tan ziyade ey kabul olunmayaca mukayyet
ve meruh ise de, buralarda byle mebal- kliyye vaz ' olunacak
(koyulacak) byk bankalar ve andklar olmayp, o ii dahi Emniyet
Sand'nn grmesi lazm geleceine binaen, her kim ne kadar para
getirir ve sanda vaz' eder ise, red edilmeyip sanda ahz- hfz edil
mesine ve birde sandktan istikraz edecek (bor alacak) olanlarn vere
cekleri rehinler, menkulattan olmak mreccah ise de, Badat ehrinde
mevcut bylt- dekakin (evler ve dkkanlar) ve sairenin ekserisi mlk
olup. dyun mukabil inde (bor karlnda) rehin olmakla salih id
nden (elveriili olmasndan), mehakim-i er'iyye marifetiyle terhin
olunacak o makule emlakin dahi kabul olunmasna karar verilerek, ol
vecihle icab icra olunmu ve sandk- mezkurun kurulduu . .' bildi.
. 29
r.1mtr.
.

29

Emniyet Sandnn kurulmasndan 'imdiye kadar 20 gn mddette icar eyledii muamela

tndan umumu halk bunun ne olduunu ve nasl faideli ve menfaatli ey idn laykyla an
lam olduklarndan, bu gne kadar sanda vaz' olunan Akenin miktar 3,012.677 kurua var
m ve bundan 126,150 kuruu ikraz olunup. maadas mevcud- sandk bulunmu olduu' bildi
rilmitir. Zevra gazetesi, say 6, Badat 8 Temmuz 1285 (20 Temmuz 1869).

211

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

KAMU KURUMLARI N BAI TOPLATILMASI

Son olarak, Mithat Paa dnemi ile birlikte, Irak'ta kamu harcamalarn
finanse etmek zere, zellikle de salk ve eitim kurumlarnn inas iin
bavurulan bir uygulama da, devletin ileri gelen grevlileri, tccar, esnaf
ve airet eyhlerinden ba toplanmaya balanmas idi.
Bu balamda Badat 'ta bir Sanayi Mektebi ve bir Guraba Hastanesi
yapm ve inas iin sivil ve asker devlet memurlarndan, airet eyhle
rinden, Mslim ve gayr-i Mslim tccarlardan balar toplanmtr. Ba
yapanlarn isimleri ve yapm olduklar ba miktarlar da, onore edi
ci ve zendirici olmas beklentisiyle, Zevra gazetesinin eitli saylarnda
'
listeler halinde yaymlanmtr: 0

SONU
Bu almann sonunda grld ki, Osmanl Devleti, bakentte ve merkez
eyaletlerinde olduu gibi, tarihsel sre ierisinde tara eyaletlerinde de
eitli boyutlarda para ve finansman sorunlar ile kar karya kalmtr.
Bu sorunlarn banda da Osmanl paralarna ynelik para kaakl ve
sahte para basmnn yan sra, merkez ile tara eyaletleri arasnda oluan
kur farkllklar ve vergi kaynaklarna tara gleri tarafndan el konulma
s sorunlar olmutur.
Osmanl Devleti, Musul, Badat ve B asra Eyaletleri rneinde olduu
gibi, tara eyaletlerinde yaanan para ve finansman sorunlarna zm
bulmaya almttr. XVI. yzylda genileme sreci ile birlikte, tara
eyaletlerinde de madeni para basmna bavurmu ve zaman zaman da bu
paralarn etrafndan krparak yeni finans kayna oluturmaya almtr.
XIX. yzylda ise, bu sorunlar amak amacyla, Osmanl Devletinde,
gelien idari ve iktisadi artlar neticesinde, madeni para sisteminin yeni
den dzenlenmesi ile birlikte kat para basmna da balanm, vergi
kaynaklarnn artrlmas, eitlendirilmesi ve daha etkin toplanmas y
nnde almalar yrtlm ve modern mali kurumlar ve bankalar ku
rulmutur. Bunun yansra, eitim ve salk alanndaki kamu kurumlar
nn finansman iin, halktan ba toplanmasna da bavurulmutur.

30 Zevra

1 869).

212

gazetesi, say 1 2, Badat, 8 Temmuz- 19 Austos 1 285 (20 Temmuz -31 Austos

Sinan Marufolu

KAYNAKA
1- (BOA) Babakanlk Osmanl Arivi :

(Cev. Tm) Cevdet Tmar.

(Cev. MI) Cevdet Maliye.
(Cev. Dh) Cevdet Dahiliye.
(rd. Mec. Yal) rade-i Meclis-i Vala.
(rd. Mec. Mah) rade-i Meclis-i Mahsus.
(MI. Vrd) Maliye Varidat.
(A. Mkt. Um) Sadaret Mektubi kalem-i Umum-u Vilayat.
il- K TAP VE MAKALELER :

Amin. Abdulamir. British Interests in the Persian Gulf, Leiden, E.J. Brill. 1 967.
Ayni, Ali Efendi, Osmanl mparatorluunda Eyalet Taksimat, Toprak Damm ve Bunlarn
Mali Gleri. 1 602 ( 1 01 8), eviren; Hadiye Tuncer. Grsoy Basmevi, Ankara. 1 964.
Akyldz. Ali, Para Pul Oldu, Osmanl 'da Kat Para, Maliye ve Toplum, letiim yaynlar.
stanbul. 2003.
Boyac Zade. H. Mahir. Hazine-i Muhasebat usul Defteri-i Cedit- //m-i Hesabi Ticari. Dar
Aliyye. 1 3 1 1 ( 1 893).
El-Azzawi. Abbas. Tarihul-Iraq Beynel-Ihtilaleyn. p.4, Sheriket El-tijarah vel-tibaa El
mahdudah, Baghdad, 1 949.
Tarih El-Nukuud El-lraqiyye /ima ba 'd E/-uhuud El-Abbasiyye, Sharikat El-Ticarah vel
Tiba 'a, Baghdad.
El-Duri, Abdlaziz; Tarih E/-Iraq El-iqtisadifi El-qarn ar-rabi ' El-hijri, Matbaat El-Maarif,
Baghdad, 1948.
El-Husari. Sati', El-Biladu '1-Arabiyye wel-Dawlatu '1-0thmaniyye. 1 957.
El-Kubeysi. Hamdan Abdulmajeed. Tatawwur El-nukood vef-nizam El-nakdifi El-dawlati El
Arabiya E/-Is/amiyye, Nadwatu ' l-iktisad El-lslami, Ma 'had El-buhus vel-dirasat El
Arabiyye, Baghdad, 1 983.
El-Seyyid, Munis Ashraf Muhammed Abdurrahman, Tarihu '/-lraq El-Siyasi 1872-1908,
Risalctu Majestair. Ksm el-tarih, Kulliyet El-Adab, Jamiat Aynems, Kahire. 1 993.
Eldem. Vedat, Osmanl mparatorluu 'nun ktisadi artlar Hakknda bir Tetkik, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 1 994.
Erol. Mine, Osmanl mparatorluunda Kat Para(Kaime), Trk Tarih Kurumu, Ankara.
1 970.
Galip. smail. Takvim-i Meskukat-i Osmaniye, Mahran Matbaas, stanbul. 1 889.
Gen. Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Neriyat, stanbul,
2000.
Greli, smail Hakki, Memleketimizde Vilayetler idaresi Tarihine Bir Bak .Trk Hukuk
Kurumu. Say: 85, Recep Ulusoglu Basmevi, Ankara,1 945.

213

Osmanl Tara Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunlar

nalck. Halil. Osmanl mparatorluu, Klasik a (1300-1600), YKY, stanbul, 2004.

nalck, Hali l , Quataert, Donald, Editr, Osmanl mparatorluu 'nun Ekonomik ve Sosyal
Tarih; 1600-1914, c.2, Eren Yaynclk, 2004.
Issawi. Charles, An Economic History of the Middle East and North Africa, Columbia
University Press, 1 982
Klerkl. Ekrem, Osmanl mparatorluunda Para, Dou Matbaas . Ankara, 1 958.
Ktkolu, Mbahat. Osmanl-ngiliz ktisadi Mnasebetleri(J838-1850), stanbul. 1976.
Longrigg, Stephen Hemsley. Arbaat-u Qurun min Tarih El-Iraq El-Hadis, tarjamat Jafar ElHayyat, manshurat El-Sharif El-Radi, Qum, Iran. 1 968.
Marufolu, Sinan, Osmanl Dneminde Kuzey Irak, 1831-1914, Eren Yaynevi, stanbul, 1 998.
El-Irakfi El- Vesaik El-Osmaniyye, Dar El-Shorok. Amman. 2006.

__

Osmanl Dneminde Gney Irak'ta Devlet-Airet i likileri. XI V. Trk Tar'h Kongresi.

__

Ankara. 09-1 3-Eyll-2002.

Nawwar. Abdlaziz Sleyman. Misir vel-Iraq, Dirasah fi Tarih El-alakaat Beynehuma hatta
Nub El-harb El-alemiyye El-ula. Mektebet El-Anjelo El-Msryye. Kahire. 1 968.
Ortayl. lber. Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880). Trk Tarih Kurumu.
Ankara, 2000.
Pamuk. evket. Osmanl mparatorluu 'nda Parann Tarihi. yay. haz. Ayen Anadol, 2. Bask,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. 1999.
_ Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme ( 1820-1913). Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Trkiye Aratrmalar. 2 bask. stanbul , 1994.
_Osmanl- Trkiye ktisadi Tarihi, 1500-1914, letiim Yaynlar. stanbul. 2005.
Sahilliolu. Halil , El-taksimatu 'l-Idariyye fi 'l-Iraq fi 'l-Ahd El-Othmani. El-Majallah Eltarihiyye El-Arabiyye El-Othmaniye. Tunus.
__

Min tarih El-aktar El-Arabiyye fi El-ahd El-Osmani. rcica. stanbul, 2000.

Tabakolu. Ahmet, Trk ktisat Tarihi. Dergah Yaynlar. ikinci bask. stanbul, 1 994.

214

x VIII. YZYILDA
TRABZON MERKEZL
KARADENZ TCARETNDE

BALKANLAR LE iLKLER
Necmettin Aygn*
Osmanl dneminde Karadeniz ' in dousu Trabzon Eyaletine karlk
gelmekteydi . Krm Yarmadasna kadar uzanan Osmanl Kafkasya'snn
idaresi genelde Trabzon'u idare eden valilere ek grev olarak verildiin
den, 1 bu dnemde Trabzon Eyaletinin snrlar gerekte Samsun ' dan K
rm Yarmadasna kadar uzanan sahil eridini kapsamaktayd. XVIII. yz
ylda, bu eyalet snrlarnda en faal iktisadi merkez Trabzon olduundan,
bu almada Trabzon l iman/ehri ile Balkanlar arasnda gerekleen
iktisadi ilikilerin karakteristik yaps zerine bilgi verilerek her iki co
rafyann bilinenden daha fazla ili dl olduklar ortaya konulacaktr.
XVIII. yzylda, Asya ve Avrupa topraklarndan nemli sayda mte
ebbis Trabzon ' a gelerek ekonomik faaliyetler ile megul olmulardr2
Trabzon' a dardan gelen mallar burada satldktan sonra Trabzon' un
kendine has rnleri olan keten, ketenli dokumalar, iplik, balmumu ve
*Y. Do. Dr Necmettin Aygn, Aksaray niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
1
Mehmet nba, "Trabzon/Batum Eyaleti Valileri (1 755-1795)", Atatrk nv. Trkiyat Ara
trmalar Enstits Dergisi, 29. Erzurum 2006, s. 1 6 1 - 1 9 1 .
2 Trabzon'un b u devirdeki iktisadi potansiyeli hakknda bkz. Necmettin Aygn. Onsekizinci
Yzylda Trabzon 'da Ticaret, stanbul 2005.

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

bakr kap-kacak tccarlar tarafndan satn alnarak gtrlmtr. Trab

zon ' a gelen tccarlar ierisinde Anadolu ynnden gelenlerin byk bir
arl/younluu sz konusudur. XVIII. yzylda, Trabzon ' a Anadolu
ynnden kara yoluyla gelen tccarlar daha ok eitli trde bez ve ku
malar getirirlerken, stanbul ve Rumeli ' den gelen tccarlar ise ounluk
la ttn, demir, kalay, hrdavat, aba ve kebe gibi kaba ynl kumalar
getirmilerdir. Bu durum phesiz Anadolu' nun pamuk ve pamuk kar
m kuma, Rumeli' nin ise ynl kuma ve hrdavat retimindeki geli
miliinin sonucudur.
Rumeli ve evresi XVIII. yzylda sanayilemekte olan Batl devlet
lerin youn iktisadi ilikilerde bulunduu bir blgeydi. Almanya ve Rus
ya' nn Balkan ticaretine girmesiyle birlikte Balkanlar'da ve Orta Avru
pa'da yer alan fuar ve panayrlarn ticari younluklar bu yzylda artm
t. XVIII. yzylda Balkanlar'da pamuk, yn, buday, msr ve ttn re
timi ihracata konu olan nemli rnlerin banda gelmekteydi. Seres ova
larnda pamuk. keten ve ipek yetitirilmekteydi. Seres ehri, Avrupa' daki
Trk topraklarnn en byk pamuk pazaryd. Selanik ise hem stan
bul 'dan sonra Makedonya p amuunun ihra edildii balca liman ve
hem de Avrupa ' daki en byk Osmanl limanyd. Filibe ' nin kaba ynl
leri (aba ve kebe) Filibeli tccarlar tarafndan Suriye ve evresine kadar
gtrlerek pazar imkan bulabilmekteydi. Balkanlarn buday, deri ve
yn her devirde nemini srdrmtr. Yenice-i Karasu, Yenice-i Var
dar ve Krcaali Balkanlar' da ttn retiminin yapld nemli merkezler
olup bu mallar Kavala, Karaaa ve Burgaz limanlar vastasyla ihracata
konu olmaktayd. Balkanlarda yetien ttn Gney Karadeniz limanlarna
ve bu limanlar vastasyla Sivas, Gmhane ve Bayburt gibi i blgelere
nakledilerek sata sunulmaktayd. Bulgaristan' dan Edime yolu vastasy
la Anadolu ' ya giren pirin, ttn. hayvan postlar. kaba yn kumalar ve
hrdavat rnleri Suriye ' ye kadar alc bulmaktayd.
Pamuk. yn, ttn ve mum gibi Osmanl rnleri Lemberg, Leipzig ve
Viyana vastasyla Kuzey Avrupa'ya ulamaktayd. Leipzig fuar XVIII.
yzylda en parlak devrini yaamt; bu fuara sadece Alman mallar de
il, Fransz, Hollanda ve ngiliz meneli mallar da gelmekteydi. zellik
le, Avusturya' nn Balkanlar' dan satn ald tahl, endstriyel bitkiler (t
tn, pamuk, ipek) , hayvan rnleri (deri, yn), yar ilenmi maddeler
(aba, kaytan vb) , balmumu, kereste ve maden cevherleri Osmanl Rume
li' sindeki tarm, ziraat ve ticaretin kompozisyonunu deitirmiti3 Avus3

Avusturya'nn XVII. yzyln sonlarndan itibaren Tuna nehri vastasyla Osmanl ekonomi
sine itirak etmek iin giritii faaliyetler hakknda bkz. lhan Ekinci, Tuna Komisyonu ve Tu
na 'da Ticaret (1856-1883), Yaymlanmam Doktora Tezi, Samsun 1 998, s.30-46. XVIII. Yz-

216

Necmettin Aygn

turya. Prusya, Saksonya ve svire ' nin yeni dokuma fabrikalar Make
donya ve Teselya' nn yn ve pamuuna ihtiya duymaktayd. talya,
Fransa ve Almanya' nn Balkan rnlerine olan taleplerinin ykselmesi
Makedonya pamuk retiminin 1 720 ile 1 780 arasnda misline kma
sna neden olmutu4 Benzer gelimeler Trabzon (veya Anadolu) ile Bal
kanlar arasndaki iktisadi faaliyetlerin nem kazanmasn salamt.

TTN TCARET
XVIII. yzylda Trabzon' a gelen Rumelili tccarlarn yanlarnda yer alan
nemli miktarlardaki ttn balyalar ile dier rnler, Rumeli ve evre
sindeki ekonomik gelimelerin habercisi gibidirler. Bu yzylda Trab
zon ' a gelen Rumelili tccarlardan biri olan Gayrimslim Kelbaba olu
Hazar Trabzon' da, Yeni han da ticaret ile megulken 1 7 43 ylnda vefat
ettiinde yannda gnlk kullanm eyalarndan baka bir ey yer alma
maktayd5. 1 745'te Trabzon' a gelen Rumeli'nin Karlu6 kasabasndan tc
car Mehmet Bee ' nin Trabzon ' daki faaliyetleri hakknda ise ilgili kayt
baka bir ayrnt vermemektedir7 Mehmet Bee ile ayn ylda, 1 745 ' te
Trabzon ' a gelen Serdengeti Aas Ali Aa ' nn yannda yer alan nemli
miktardaki Rumeli ttn dikkate deerdir. Serdengeti Aas ' nn 508
kurutan oluan terekesinde8 275, 7 kuruluk ttn (:duhan, hurda duhan,
dizi duhan) , Acem asll 85 kuruluk yaa kk bir cariye ile yine yaa
kk bir kle ve 147,5 kuruluk eitli dokumalar yer almaktayd 9 Ser
dengeti Aas ' ndan yedi yl sonra, 1 752 'de Trabzon ' a gelen S afranbolu
lu tccar Abdullah olu Hac Ahmet' in 1 1 00 kurutan oluan terekesi
Rumelili tccarlarn terekesine ok benzemektedir 1 0 Trabzon 'a gelen
hemen her tccarn terekesinde olduu gibi Hac Ahmet ' i n yannda da
eit asndan fazla; fakat kymet ve arlk asndan ise olduka snrl
olan pamuklu, ynl, ketenli ev eyas ile giyim eyalar bulunmaktayd.
yln sonlarnda Balkanlar ile Avrupa arasnda gerekleen ticaretin nceki dnemlere oranla
deien yaps iin bkz. Elibol. N- Kkkalay, M. "Osmanl mparatorluu'na Avrupa'dan
Karayolu ile Yaplan hracatn Deerlendirilmesi: 1 795- 1 804", Anadolu niversitesi Sosyal Bi
limler Dergisi, C.411 . 2004, s . 1 5 1 - 1 76.
, Aygn, Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s.98.
5 Trabzon er'iyye Sicilleri (Kad Defterleri/Kad Sicilleri). Sicil No 1907, Sayfa 60a.
6 Gnmzde Bulgaristan'a bal Karlova/Karlova ehri. XVIII. ve XIX. yzyllarda Karlova
aba lctiminde nemli bir yerleimdi bkz. Nikolai Todorov. " 1 9. Yzyln lk Yarsnda Bulga
ristan Esnaf Tekilatnda Baz Karakter Deimeleri". FM. 27. stanbul 1 969. s.25.
7 TS. 1 91 2/37a.
8 Tereke kaytlar. vefat eden kiinin toplam servetini gsteren kaytlardr. Memleketinden
uzaklarda vefat eden kimseler (msl. Tccarlar) asndan bu kaytlar. yannda bulunan eya
(ticari olsun veya olmasn) ile alacak ve verecekleri gsterirler; toplam serveti gstermezler.
9 TS . 1 91 2/23b. kavt tarihi. 6 Zilhicce 1 158/30.12. 1 745.
'0 TS. 191 3/la. k yt tarihi. 1 1 Receb 1 1 65/25.05.1 752.

217

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

Ancak bu eyalar Hac Ahmet' i n 1 1 00 kuruluk terekesinin sadece 39 ku

ru 23 parasn oluturmaktayd. Hac Ahmet ' in 1 1 00 kuruluk terekesi
nin yaklak 1 060 kuruu ise Rumeli ' den ykleyip Trabzon ' a getirmi ol
duu ve farkl kymetlerde olan/satlan ttnden olumaktayd 1 1 Safran
bolulu olmasna ramen Rumeli mallarn Trabzon' a getirerek ticaret ya
pan Hac Ahmet, Balkanlar ile Trabzon arasnda gerekleen ticaretin
XVIII. yzyldaki nitelik ve niceliinin farknda olan birisi olmaldr.
Rumeli ttnnn, Trabzon ve evresinde bu kadar srm yapmas
Rumeli ' den gelen ttnlerin kalitesiyle veya Anadolu' nun bu ksmnda,
bu yllarda ttn retiminin yaygn olmamasyla ilgili olmaldr. Ttn,
domates ve patates gibi Amerika ktasna ait rnlerin XVII. yzylda
Anadolu ve evresinde ekilmeye baland bilinmektedir1 2 Geri, bu
dnemde baz tccarlarn mallar arasndayerli ttn yer almaktayd. Me
sela, 1 796 yl nda Trabzon' a ticaret amacyla gelen Erzurumlu tccarn
yannda 4 batman (yaklak 32 kilo) yerli ttn bulunmaktayd. 1 3 Benzer
ekilde, 1 798 ylnda Trabzon ' a gelen Kayserili tccarn yannda da (yak
lak 1 1 2 kilo) yerli ttn bulunmaktayd 1 4 Erzurum ve Kayserili tccar
lar yerli ttn muhtemelen Mu, Bitlis veya daha aalardan -Halep ve
evresinden- temin etmekteydiler. Ancak, ad geen her iki tccarn yerli
ttn ticarete konu etmeleri XVIII. yzyln sonlarna rast gelmektedir.
Oysa Rumelili tccarlarn Trabzon ve evresine ttn satna balamalar
1 745 ylna rastlar. Dolaysyla, Anadolu' da yerli ttn ticaretinin Rumeli
ttnnn etkisinden dolay olsa gerek bu yzyln ilk yarsnda pek yay
gnlamad anlalmaktadr. Rumeli ttnnn Anadolu' da youn bir
ekilde alc bulmas, Anadolu 'da XVIII. yzylda ttn yetitirilmedii
anlamna gelmemelidir. 1 705 yl gibi erken bir tarihte Canik ( : Samsun ve
evresi), Trabzon ve Karahisar- arki sancaklarnda ttn ekilmekteydi.
Hatta 1 705 ylnda Canik, Trabzon ve ebinkarahisar' da ekilen ttnn
tccarlar tarafndan Rumeli taraflarna kaak olarak gtrlmesi ikayet
konusu olmutu 15 Bu ikayet ayn zamanda iki ynl bir ticaretin de ia1 1 Mesela kylm kaba ttnn her bir kyyesi/okkas ( 1 ,Zkg') 10 para, dizi ttnn her bir
okkas 18 para, kylm ttnn her bir okkas 8 para, basma ttnn her bir okkas 1 0- 1 7 para.
Yenice ttnnn basma halindeki bohasnn her bir okkas 30 para. kaba ttnn her bir
okkas 6 para ve Yenice 'nin bez bohal ttnnn her bir okkas ise 10 paradan satlmaktayd
bkz. TS, 1 9 1 3/la.
12 Mbahat Ktkolu, "Ttn 'Zer' iyye Resmi' ve D Tesirlerle Kaldrlmas'', Vlll. TTK.
Bildirileri, II. Ankara 1 9 8 1 . s.1 429; Faruk Tabak, "Bereketli Hilal'in Batsnda Tarmsal Dal
galanmalar ve Emein Kontrol" . Osmanl 'da Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, stanbul
1 998, s. 1 48 - 1 49.
1 3 TS. 1 946/16b.
14 TS. 1 947/28b.
15 TS. 1 866/77b.

2 18

Necmettin Aygn

reti olarak kabul edilmelidir. Baka bir ariv kayd ise Erzurum ve Tokat
taraflarnda 1 704 ylnda ttn ekildiini gstermektedir 6 Bu verilerden
hareketle, Anadolu' da daha XVIII. yzyln balarndan itibaren ttn
ekimi ve ticaretinin yapld ancak Rumeli ttnnn kalitesinden dolay
olsa gerek-piyasaya hakim olduu ve yerli ttnn piyasasn daraltt
sylenebilir. Zira Anadolu ' da ekilen veya sat yaplan ttn eitleri
zerinden alnan gmrk vergileri ile i lgili ariv kaytlarna bakldnda
ttn isimlerinin Krcaali, Yenice, Kar/ova ve Vardar Yenicesi17 gibi Ru
meli ' de ttn ekilen blge isimleriyle anlyor olmas, Rumeli ttnnn
Anadolu' daki hretini anlatmak iin yeterlidir1 8
Rumelili tccarlarn Trabzon ve evresindeki faaliyetlerini en iyi e
kilde gzler nne seren kaytlardan biri Filibe kazasna bal Karlova
kasabas ahalisinden Molla Hasan ' a aittir. Hasan. Trabzon ' da kizzade
h an nda ticaret ile megulken hastalanr, vefat etme ihtimali karsnda
mallarnn muhafazas iin Trabzonlu smail Bee 'yi kendisine vekil tayin
eder ve yanndaki mallar ile alacaklarn kad nezaretinde kayda aldrtr.
lgili kayda gre Molla Hasan' n Rumeli ' den getirdii mallarn listesi u
ekildedir1 9:
352 kyye20 demir ubuk (450.5kg)/32 kyye Dizi ttn (40.9kg)/22,5
kyye Karlova ttn (28.8kg)/Gmrk Hasan Aa kefaletiyle
(Trabzon 'da) Uzunsokak 'ta Gmhane ' (Ii) Hasan Bee' de 1 45 kyye
Karlova ve 56 kyye Dizi ttn (toplam 257.2kg) , kyyesi 3,5 kurutan
(900.4 kuru)/Kefili smail Bee'de 1 087,5 kyye demir ( 1 392kg)/
Tab 'aclar banda Fizli Ebubekir Bee' de 68 kyye (87kg) Dizi ttn,
her bir batman2 1 3,5 kurutan ( 1 0,8 batman x 3,5=37,8 kuru) , 1 0 ku
ru teslim edildi/Ttnc arsnda 1 99 ,5 kyye (255.3kg) Dizi ttn,
her bir batman 3,5 kurutan (yaklak 1 1 1 ,7 kuru)/Sipahi arsnda
Zebur Osman 'da 55 kyye (70.4kg) Dizi ttn, 1 2 kuru teslim edil
di/ncekara olu Ali 'de 54,5 kyye (69.7kg) Dizi ttn, batman 3,5
kurutan (30,5 kuru)/Bayburtlu Raven kahvesi karsnda Topal Ke
fere 'de 69 kyye (88.3kg) Dizi ttn, her bir batman 3,5 kuru (38,6
kuru)/zincirli iki altn.
16

TS. 1 868/85b-86a. Osmanl devletinde ttn gelirleri zerine ilk defa 1 687 ylnda vergi
konulduu bilinmektedir. 1 777 ylnda ise ttn retimi zerinde devlet tekeli oluturulmutu
bkz. Mehmet Temel. .. Osmanl Devlcti'nin Son Dneminde Ttn Politikas ve Artan Ttn
Kaakl", Toplumsa/ Tarih, 88, stanbul 200 1 , s.4.
17
Yenice-i Vardar/Selanik'in kuzeydousunda yer almaktadr.
18
TS, 1 866/77b.
19 TS. 1 93 1 /6a. kayt tarihi, 5 Receb 1 184/25.10. 1 770.
2 Kyye. okka ve vukyye birbirlerine eit arlklar olup her biri 1 .28 kilogramdr.
21
Bir batman 8kg olarak kabul edilmektedir.

219

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

Defter. Molla Hasan ' n Gmhanelilere vermi olduu ttnlerin kayt

laryla devam etmektedir;
Gmhane'de Molla Hseyin'de 255 kyye (326.4kg) bir yk Kar
lova ttn ve bir yk Dizi ttn, her bir batman 3,5 kurutan ( 1 42,8
kuru)/Karakulluku' ya verilen 33 1 ,5 kyye (424,3kg) iki yk Karlova
ve bir yk Dizi ttn, her bir batman 3,5 kurutan ( 1 85,6 kuru)/slfm
olu Mahmut Bee 'de 2 1 8,5 kyyelik (279,6kg) bir yk Karlova ve bir
yk Dizi ttn, batman 3,5 kurutan ( 1 22,3 kuru)/Manus olu
zimmide 30 1 kyyelik (385,2kg) Karlova ve Dizi ttn/mer Bee' ye
verilen 476 kyyelik (609,2kg) iki yk Karlova ve iki yk Dizi ttn,
batman 3,5 kuru (yaklak 266,5 kuru) , teslim edilen 80 kuru/Emir
Mehmet'te 473 kyyelik (605.4kg) ikier yk Karlova ve Dizi ttn.
batman 3,5 kuru (264,8 kuru). teslim edilen 50 kuru/Halakos olu
Bavli keferede 253 kyye (323,Skg) birer yk22 Karlova ve Dizi tt
n, beher batman 3.5 kuru ( 1 41 ,6 kuru) , teslim edilen 40 kuru.
Grld gibi Molla Hasan ' n eyalar arasnda yaklak 1 439.5 kyye
demir ve demir ubuk ( 1 842,5 kilo) ile 3009,5 kyye Karlova ve Dizi t
tn yer almaktadr. Defterde, kyye/okka cinsinden 3852, 1 kilo gelen t
tn yaklak 48 1 .5 batmana karlk gelmekteydi . Karlova ve Dizi ttnn
her bir batmannn 3 . 5 kurutan satld gz nne alnrsa Molla Ha
san ' n Rumeli ' den getirdii ttnn yaklak 1 685,2 kuru kymetinde ol
duu ortaya kmaktadr. Molla Hasan' n Gmhanelilere satm olduu
ttnlerin bir ksmnn buradan Erzurum taraflarna tekrar satlmalar da
mmkndr.
Trabzon ' a gelen Rumeli ttnlerini satn alan ve ehirde bu iin ticare
tini yapan yerli kimseler bulunmaktayd. Trabzon 'un Boztepe Mahalle
si nden Hac Mehmet Efendi'nin terekesi bu adan neml idir23 Mehmet
Efendi 'nin terekesinde 98 kuruluk dizi ttn, 54 kuruluk Vardar24 tt
n. 41 kuruluk Krcaali ttn, 24 kuruluk zmir sabunu, 1 ,5 kuruluk
Trablus sabunu bulunmaktayd. Ve ayn zamanda birka kiiden de tfek
satndan dolay alacakl idi . Mehmet Efendi ttn ticareti bata olmak
zere Trabzon ' da bulunmayan baz mallarn tedarik edilmesiyle uraan
bir toptancyd anlalan. Rumel i ' den Trabzon ' a gelen dier bir tccar
Karasu Yenicesi' nden25 Hac Yusuf idi. Trabzon ' da vefat eden Hac Yu22

Yukardaki ariv kaydna gre XVIII. yzylda "bir yk ttn" 1 40 ile 1 63 kilo arasnda
deimekte idi.
2.1 TS. 191 7/66b-67a. kayt tarihi. 7 Cemaziyelevvel 1 162/25.04. 1 749.
24 Vardar/Selanik.
25 Karasu rmann drt saat dousunda skee'nin gneyinde yer almaktayd.

220

Necmettin Aygn

suf'un 975 kuru 26 akeden oluan yanndaki malnn 72,5 kuruu birer
paradan oluan giyim ve ev eyasndan, geriye kalan yaklak 902 kuru
87 akesi ise Trabzon arsnda mzayede ile satlan ttnden olumak
tayd. 26

XVIII. yzylda, Trabzon piyasasnda en yksek fiyattan satlan ttn

Yenice ttnyd. Yenice ttnn Dizi halinde olan ttn ve Karlova
ttn izlemekte. Krcaali ttn ise Kaba ve Hurda ttn ile birlikte en
dk fiyata sahip bulunmaktayd. 27 Rumeli ' den Anadolu ' ya gelen ttn
den en yksek gmrk vergisi yine Yenice ttnnden alnmaktayd.
Trabzon ttn piyasasnda Rumeli ttnne yerl i ttnn ne derece rakip
olduu bilinmemektedir ancak, 1 770 ylnda Karlova ve Dizi halindeki
ttnn bir kilosunun 1 7,2 paraya dmesiyle. yzyl sonunda yerli tt
nn bir kilosunun 1 7, 5 paradan satlmas arasnda bir rekabet ilikisi sz
konusu olmal dr. Yzyln ikinci yarsnda ise hem Rumeli ve hem de
yerli ttn fiyatlarnn hemen ayn olduu grlr. Benzer ekilde, 1 770
ylndan sonra Rumeli' nin ttn tccarlarnn yzyln sonuna kadar
Trabzon piyasasnda bir daha grnmemeleri yerli ttn ekimi ve kalite
sinin artndan dolay olmaldr.

HUBUBAT TCARET
Osmanl Devleti snrlar ierisinde blgeler arasnda hububat ticareti
yapacak olanlarn idarecilerden izin almas, hububatn gitmesi gereken
yerden baka bir yere gtrlp satlmamas iin taahht vermesi ve bir
kefil gstermesi gerekmekteydi.28 stanbul, kalabalk nfusundan dolay
btnyle hububat ithaline baml bir ehirdi. stanbul ' a hububat Eflak
ve Bodan eyaletleri. Tuna iskeleleri, Trakya, Ege denizinin Rumeli sa
hilleri. Anadolu'da zmit ' ten Edremit'e kadar Marmara denizi sahilleri
gerisinde uzanan Kocaeli, Hdavendigar ve Karesi illerinden gelmekte;
buralarda hububat darl ba gsterdiinde ihtiya Msr' dan karlan
maktayd29. XVIII. yzylda, Osmanl-ran savalar dolaysyla ordu iin
gerekli olan hububat, zellikle saka ambarlarndan ve bazen de Krm
tarafndan alnarak Trabzon' a gemiler ile tanmakta, burada ambarlara
depolanarak yeri geldike sava mahalline aktarlmaktayd30 Trabzon ve

26

TS. 191 9/77b-78a. kayt tarihi. 24 Cemaziyelahir 1 167/17.04. 1 754.

Aygn, Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s.2 1 3.
28 Ltfi Ger. "XVIII. Yzyl Ortalarnda stanbul'un aesi in Lzumlu Hububatn Temini
Meselesi". FM. 1 1 . stanbul 1 952. s.400.
29 Nikolai Todorov. The Balkan City 1400-1900. Washington 1983, s.99 .
.o Devam etmekte olan Osmanl-ran savalar iin saka ambarlarndan gemilere yklenen
buday, un. peksimet ve arpa Erzurum, Fa (:Fasis/Poti), Sohum (:Sukhumi) ve Soucak (:No27

221

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

evresi iklim ve doa artlar gereince byk apl hububat retimine

imkan vermediinden, Liva-i mezburun zira' atgah meekkatl ve kllet
zere olman3 1 , Trabzon iin gerekli olan hububat Karadeniz'in bat ve
kuzeyinde yer alan iskelelerden salanmaktayd. Trabzon ' a, Tuna delta
snda retilen hububat Tuna Yals32ndaki smail iskelesi. Tulitrula
iskelesi, brail iskelesi, saka/sak iskelesi, Kalas iskelesi33 ve Kili' den;
Rumeli topraklarnda retilen hububat ise Ahyolu, Vama ve Burgaz iske
lelerinden; K rm ve evresi hububat da Kefe' den getirilmekteydi.
Trabzon tccar, XVIII. yzylda ticaretleri asndan stanbul ' dan
sonra en ok Rumeli ve Tuna yallarn tercih etmilerdi. XVIII. yzylda
Balkanlar ve Orta Avrupa' nn ticarette ve retimde yapm olduu byk
atlm sayesinde bu blgeler tccarlarn ihtiyalarn karlamada nemli
urak yeri haline gelmilerdi. islimye panayr hari34 Trabzon tccarnn
Balkanlarda i blgelere giderek ticaret yaptklarn gsteren herhangi bir
kayt tespit edilememitir. smail skelesi bata olmak zere Tuna yals
ve Balkanlarn sahil kesimindeki iskeleler tccarn urak yerlerindendi.
Bu tccarlardan biri olan Trabzon ' un Eksotha mahallesinden Hasan olu
Ali Reis gemisiyle birlikte 1 73 1 ylnda Tuna yalsna gidip buday yk
lemi, geri dnte ilk olarak Sinop ' a daha sonra da Trabzon ' un Pi atana
(:Akaabat) iskelesine kmt. Ali Reis' in gemisinde buday haricinde
50 zira' (yaklak 33m) , zira ' s 1 1 0 paradan 1 37.5 kuruluk karagz uka
(uha: ynl dokuma) yer almaktayd35 Bu yzylda Balkanlara gidip de
uha satn almadan dnen tccar yok gibidir. Trabzon ' un Kemerkaya ma
hallesinden Simyon olu Nikola 'nn Kili 'den buday satn almasyla ilgili
mahkeme tutana ise 1 73 1 yl na tarihlidir. Ad geen kayda gre
Nikola, Tuna nehrinin kuzeyinde yer alan Kili' den Mehmet Reis ' in (Gn
ye sancana bal Arhavi kazasndandr) gemisine 300 kile stanbuli
buday (yaklak 7264,5kg) ykleyip Platana iskelesine getirmiti36.
B uday satn almak iin yeri geldiinde ortaklk kurularak ticaret ya
plmaktayd. Trabzon ' un Eksotha mahallesinden Tadar, baka bir zimmi
olan Yorgi ile 1 73 1 ylnda irket kurup ana sermayeleri ile buday satn

vorossiysk) kalelerine nakledilmek zere 1 738 senesi ierisinde yedi ay sreyle Trabzon'a
nakledilerek depolara yerletirilmiti bkz. TS. 1 899/1 7a-b, 1 8a-b. 1 9a-b.
3 Hanefi Bostan. XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat. Baslmam
Doktora Tezi . stanbul 1 993, s.408. 428.
32 TS. 1 892/9 1 a-b.
33 TS, l 907/139b.
34 TS. l 935/68b-69a.
'5 TS, 1 892/91 a-b, 26 Ramazan 1 143/04.04. 1 73 1 .
36 TS, 1 893/Sla. kayt tarihi, 25 Cemiiziyeliihir 1 144/25.1 2 . 1 7 3 1 .

222

Necmettin Aygn

alarak iki sene buday alm satm ile ilgilenmilerdi37 Giriimciler,

memleketlerinden uzaklarda birbirlerine bor para vererek veya ortaklk
tesis ederek faaliyetlerde bulunmaktaydlar. Trabzon ' un Of kazasndan
Mehmet Aa, Vie (:Fndkl) kazasndan Mehmet Rds ile Rumeli ' ye
ticaret yapmaya gitmiti. Mehmet Aa 1 757 yl ortalarnda. Tuna nehri
zerinde byk buday ambarlarnn yer ald smail iskelesinde38 Vieli
Mehmet Reis'e iki farkl zamanda 837,5 kuru ve 220 kuru ki toplamda
1 057,5 kuru bor para vermiti. Vieli Mehmet Reis muhtemelen bu pa
ray smail iskelesinden hububat satn almak iin kullanacakt. Ayn ka
ytta, Trabzonlu Mehmet Aa ' nn Vieli gemiciye aralarnda szlemi
olduklar ortakla binaen 750 kuru daha vererek msr alp Espiye (:Gi
resun' da) iskelesine getirdii kaytldr. Mehmet Aa, Espiye iskelesinde
daha nce ortaklktan dolay vermi olduu 750 kurutan 1 50 kuruunu
gemici Vieli Mehmet Reis'ten teslim alr. Ancak bu esnada Mehmet
Aa geriye kalan parasn teslim alamadan vefat eder. Durum zerine,
Mehmet Aa' nn lmnden sekiz buuk sene sonra, Mehmet Aa ' nn
varisleri 1 766 'da Trabzon mahkemesine bavurarak Mehmet Aa' nn
Vieli Mehmet ' e vermi olduu 1 057,5 kuruu ve ortaklk anaparasndan
kalan 600 kuruu talep etmilerdi39
Trabzon ve evresinin hububat retiminde yetersiz olmas blge tc
carnn hububat ticaretine ynel mesini gerektirmitir. Abdullah olu
mer bir baka Trabzonlu Hssamzade Alemdar Ahmet Bee ile arpa
alm satm zerine irket kurarak ticaret yapmaktayd40 mer ' in 4259,5
kurutan oluan inal varlnn nemli bir ksm baz kimselere vermi
olduu borlarn alacaklarndan ve ayn mal varl tutanann 567 ku
ruluk ksm ise arpa irketinden dolay baz kimselere teslim edilen arpa
alacaklarndan olumaktayd. Abdullah olu mer' in arpa ticaretiyle ilgi
lenmesi neticesinde ayn zamanda Sarra Ali Reis gibi birka gemi rei
sinden toplam 2 1 25 stanbuli kile (yaklak 5 1 ,5 ton) arpa karlnda
567 kuru alaca bulunmaktayd. XVIII. yzylda Trabzon tccar ve
giriimcisinin sermayelerini hububat ticaretine yatrmalarnn arkasnda
phesiz Dou Karadeniz' in hububat ithalatna baml olmas nemli bir
etkendir.

37

TS, 1 896/ZOa, kayt tarihi, 22 Receb 1 145/08.01 . 1 733.

Tuna nehri zerinde. gnmzde Romanya topraklarnda yer alan smail. eskiden Tuna ve
evresinden getirilen budayn byk ambarlara depoland ve zaman geldike stanbul'a
sevk edilmek iin Kili 'ye tand bir yerleim yeriydi
39 TS. 1 928/12a. kayt tarihi. 7 Rebilevvel 1 1 80/13.08.1 766 .
.o TS. 1 9 1 7/60b-61 a (1 748-1 749).

38

223

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

MADEN TCARET
Trabzon ve evre iskeleler vastasyla i hra edilen bakrn esas alcs Ru
meli ve evresiydi4 1 XVIII. yzyln ilk yarsnda bakr ticareti serbeste
gereklemekteyken, yzyln ikinci yarsnda Osmanl devletinin ie
risinde bulunduu youn savalarn yaratt ekonomik sknt karsnda
bakr ve deerli maden ticareti yasak kapsamna alnmt. Gmhane
madenlerini ileten mltezimler/stleniciler, madenlerden elde ettikleri
bakrn vergi yerine geen 1 15 oranndaki miri (:devlete ait) hisseyi devle
te teslim ettikten sonra geriye kalan bakrn ticaretini yaparak maden
arama ve karma ilemleri ile dier gnlk ihtiyalarna sermaye sala
maktaydlar42 . Ancak devlet, XVIII. yzyln ikinci yarsnda ordusu iin
gerekli olan hammadde ihtiyac nedeniyle Gmhane madenlerinden
elde edilen bakrlarn kesinlikle bakalarna satlmamasn nemle ister
hale gelmiti43. Bununla birlikte, zel sektr tarafndan tccara satlan
bakr eitli yollarla dman eline gemekte, bu durum ise devleti nlem
almaya itmekteydi. Osmanl idarecilerine gre, bakr madenleri altn ve
gm madenleri gibi devlete ait olduu halde ecnebi devletlerin ou
devlete ait olan bakr alp 'harb al at ' yapmakta olduu ve bu sebeple l
zumunda devlet elinde bakr bulunmayp pahal fiyattan devlet tarafndan
satn alnmakta olduu, bundan byle Ergani, Gmhane ve Kastamonu
madenlerinde hasl olan bakrn (sadece) hkmete satlmas istenmek
teydi44. Devlet, bakrn yabanclara sat gibi yerli tccara satndan da
rahatszlk duymaktayd45
Tccarlar, Trabzon eyaletine bal bir kaza ve nemli bir maden re
tim merkezi oan Espiye'ye46 giderek ticaret yapmaktaydlar. Trabzon 'un
Sal Hoca Mahallesi sakinlerinden olup ticaret amacyla Espiye made
ninde bulunurken 1 770 ylnda vefat eden Ali olu Gmhaneli Abdl
ziide Hseyin 'in 1 5 1 8 kuru 1 3 paradan oluan terekesinde ticarete konu
olabilecek 664 kuru 46 paralk bakrdan kap-kacak ev eyas, ham bakr
ve bakr hurdas ile 24 kuruluk gm bulunmaktayd. Byk bir bakr
tccar olduu anlalan Abdlzade 'nin toplam 1 2 1 0 kurutan oluan
4 TS. l 935/68b-69a.
42 Babakanlk Osmanl Arivi Cevdet-Darphane 271 , kayt tarihi. 1 1 Zilkade 1 1 74/14.06.1 76 1 .
43 BOA. Cevd-Darphane 271 .
44 BOA. Cevd-Darphane (numarasz). Gen, XVIII. yzyln ikinci yarsnda ekonominin
hemen hemen btn sektrlerinde bir daralma ve gerileme ortaya ktndan ve fiyat artlar
nn gittike hzlanarak l 760'1ardan 1 800' 1ere kadar %200' getiinden bahseder bkz. Mehmet
Gen. Osmanl mparatorlu}.,'unda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2000, s.215.
45 Aygn, Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s. 241 .
46 Espiye. gnmzde Giresun'un sahilde yer alan bir ilesidir.

224

Necmettin Aygn

borcunun nemli bir ksmnn Filibe 'den Karlovalz Molla Hasan 47 (265
kuru) ve Trabzon ileri gelenlerinden ubukuzade Hac Ahmet Aa 'nn
kz Aye Hatun ( 1 50 kuru} ile ilgili olmas dikkate deerdir. Anlalan,
Abdlzacte ' nin Espiye madeni ile olduu gibi Rumeli ' deki ticari neme
sahip iskele ve ehirler ile de gl balar bulunmaktayd48 Dier bir ba
kr tccar Trabzon' un Pazarkap Mahallesinden Mustafa Reis idi. Espiye
madeninde ticaret amacyla bulunurken ldrldnde 1 259 kuruluk
terekesinde 2 1 0 kuruluk 75 top (975m) s iyah aba (:kaba ynl dokuma},
1 80 kuruluk 85 top ( 1 1 05m) siyah gaytan aba, 1 8 kuruluk 9 top ( 1 1 7m}
beyaz aba, 6,5 kuruluk 2 top (26m) siyah aba, 63 kuruluk yeni ve kk
aba kabut, 57.25 kuruluk yeni aba alvarn yansra 1 80 kuruluk 80
batman (yaklak 640kg) ham bakr ve Espiye madeninden de 365 kuru
alaca bulunmaktayd.49 Bu yn ile Mustafa Rei s ' in terekesi Trabzon
Rumel i-Espiye arasndaki iktisadi ilikileri aa kavuturur niteliktedir.
Zira Mustafa Rei s ' in terekesinde yer alan nemli miktar ve kymetteki
aba tr dokumalar Rumeli' den satn alnarak Trabzon' a getirilmi yn
llerdi. Ham bakr, Espiye ve Gmhane evresinin madenlerinden elde
edildiine gre Mustafa Reis, Rumeli ' den ald yn arlkl dokumalar
ile Espiye madenlerinde alan reayann giyim kuam ihtiyacn tamam
lamakta; karlnda ise Trabzon ve evresinin bu yzyldaki en nemli
ihra mallarndan olan bakr Rumeli ' ye nakletmekteydi.
XVIll. yzyla ait Kad Defterlerinde tccarn Trabzon' dan satn al
dklar Gmhane ve evresi bakrn stanbul ' a getirip teslim etmek
yerine50 Rumeli ' nin ve Anadolu' nun baz panayrlarna gtrerek kefere
ye fazla para karlnda satmalar ile ilgili pek ok kayt yer almaktadr.
Muhtemelen tccarlar, devlete dk fiyat D:zerinden bakr satmak yerine,
bakr revata olan baz panayrlara gtrerek daha yksek fiyattan sat
may tercih etmekteydiler. Rumeli taraflarndaki Burgaz ve Varna iskele
leri,51 Gmhane ve Espiye bakrnn Rumeli panayrlarna nakledilme
sinde nemli var iskeleleriydi. Ayrca, XVIII. yzylda Trabzon ve ev-

47

TS, 1 9 3 1 /6a. Bu kimse hakknda "Ttn Ticareti" ksmna baklabilir.

TS, 1 9 3 1 17b-8a, kayt tarihi, 22 aban 1 1 84/1 1 . 1 2 . 1 770.
49 TS. 1 936/24a. 30a, kayt tarihi, 7 Rebilfhir 1 195/02.04. 1 78 1 .
50 Bakr, Cebehane ve Tophane'de asker takmlarn tamamlamakta v e top yapmnda kullanl
maktayd.
51 Bjkyan'a gre. Burgaz iyi bir liman ve ticaret merkezi olup, her sene panayr kurulur, uzak
yerlerden bu panayra ok mal getirilirdi, yerli imalattan abas mehurdu. Yama, ticari bir
iskele olup buraya birok gemi gelmekte, ayn zamanda stanbul'a pek ok mal sevk edilmek
teydi. Bkz. P. Minas B jkyan. Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas 1817-19, stanbul
1 969, s.1 07-108.
48

225

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

resinde retilen bakr kahve cezvesinin 5000-6000 franklk blmnn

Fransa tarafndan satn alnd bilinmektedir.52
Giriimciler ayn zamanda ortaklk kurarak uzak mesafe maden ticare
tinde yer almaktaydlar. Trabzon ' un Akaabat nahiyesinden Halla Kons
tantin olu Kiryako, akrabas Dimitri ile birlikte ortaklk kurarak 1 1 0 ku
ruluk bakr satn alp ahara gtrerek satmlard53 Trabzon ayan ve e
rafndan Hasan olu atrzade Hac Mehmet Aa da sermayesini bakr ti
caretinde deerlendirmekteydi. Trabzon' un Aya Gorgor Mahallesi sakin
lerinden Konstantin olu Simyon olu Lazari, atrzade Hac Mehmet ile
ortak olup, Hac Mehmet'ten 597 vukyye (765,3kg) bakr, 330 vukyye
(423,06kg) kurun ve 20 vukyye (25,6kg) bir kle kurun teslim alp
gemiye ykleyerek Rumeli taraflarna hareket etmiti. Rumeli ' ye varan
Lazari Ahyolu iskelesinde54, anlalan yanndaki bakr ve kurunu sata
madan, vefat etmiti. Durum zerine Lazari ' nin varisi olan Rumana,
Trabzon mahkemesine bavurmu v e atrzade' yi d e kendine vekil tayin
ederek einin Ahyolu iskelesinde beyt '!-mal olan (:devlet hazinesine ak
tarlan) mallarndan kendine den hissesinin ahverilmesini talep etmi
ti55. 1 75 7 ylna ait bir ariv kaydna gre ise, tccarlar Rumeli taraflarna
olduu gibi stanbul' a da ticaret iin bakr ve gm gtrmekteydiler.
Bunlardan birinde Trabzon iskelesinden stanbul' a bakr ve benzeri eya
gtren tccarlarn gemisi stanbul Boaz 'na yakn Ava isiml i mahalde
iddetli frtnadan dolay batmt. Batan gemide 240 kle56 bakr. 20 vu
kyye (25,64kg) miktar gm ubuk ve 6000 kuru nakit ake bulun
maktayd.57
Gmhane ve evresinde gm ve altn retiminin varl, daha ok
kaaklk yoluyla gerekleen gm ve altn ticaretiyle ilgili ariv kayt
lar sayesinde gn yzne kmaktadr. zellikle, Osmanl snrlar ieri
sinde ticaret amacyla dolaan Acem Ermeni tccarlarndan bir ksm kl
e halinde altn ve gm satn alarak Acem memleketine gtrmekteydi
ler.58 Devlet, lke dna altn ve gm karlmamas iin snrlardan
geen tccar ve yolculardan hacca giden haclara kadar birok kimsenin
yakn takibe alnmasna srekli dikkat edilmesini grevlilerden istemek-

Ycel zkaya . X VII/. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara
1 985, s.1 33.
53 TS. 1 868/22b. kayt tarihi, 1 1 Cemaziyelevvel 1 1 1 6/1 1 .09.1 704.
54 Ahyolu. Burgaz iskelesine 1 8 mil uzaklktadr.
55 TS, 1 9 1 0/15a, kayt tarihi, 28 Muharrem 1 1 57/13.03.1 747.
56 Bir kle (bakr, kurun ve saire) 20 vukyye yani yaklak 26 kg. gelmekteydi.
57 stanbul Ticaret Tarihi !, stanbul 1 997, s. 1 1 3.
58 BOA. Cevd-Darphane 1 739.
52

226

Necmertin Aygn

teydi.59 Devlet, Gmhane madeninden hasl olan altn ve gmn s

tanbul ' a sikke yaplmak zere gelmeden nce baz tccar tayfasnn eline
getiinden ve ad geen sikkelerin Halep ve Tiflis taraflarna gtrlerek
satldndan haberdar olup, bu gibi altn ve gmn satlmadan nce el
de edilmesi durumunda bedelinin verilerek satn alnmasn grevl ilerden
.
stemek tey d". 60
Osmanl devletinde hasl olan gm ve altn bazlar toplayarak Er
zurum ve Gmhane taraflarndan; Kili, smail, Selanik, zmir ve Pa
yas61 iskelelerinden; stanbul ve Tokat ehirlerinden diyar- Acem' e ve
benzeri mahallere gtrp satarak kar elde etmekteydi. Gmhane ' den
elde edilen ve renberin (madenci ahalinin) elinde olan gm dahi Acem
pazarlarna verilmekte olduundan lke ierisinde altn ve gm azal
maktayd. Benzer kaaklk olaylarnn nne geilmesi iin bir dirhem
altn ve gmn diyar- ahara gtrlmesine kat ' an cevaz verilmemesi
devlet tarafndan taradaki temsilcilerine bildirilmekteydi.62

Karadeniz' in dou kesimi ile Balkanlar arasndaki ticari ilikilerin yo

unluu XVIII. yzylda dikkate deer bir gelimeye sahne olmutur. Her
iki blge arasnda artan ticari ilikilerde deeri dk olan baz yabanc
sikkelerin piyasalarda ilem grmesi Osmanl idarecilerini nlem almaya
sevk etmekteydi . Osmanl idarecileri, gerek kendi sikkeleri ve gerekse ya
banc sikkelerin dolam ve halk arasnda alnp satlmas zerinde dene
tim kurmakta, devleti ve toplumu zarara uratacak zyuf aka. krkk pa
re, kalp sikke ve jls-i ahmer gibi gm ierii az ve kymeti sabit ol
mayan : dolam devlet tarafndan onaylanmayan para hareketlerine frsat
vermemekteydi. Bu balamda stanbul' dan Trabzon idarecilerine gnde
rilen bir yaz devletin yabanc sikkeler karsndaki tutumunu sergilemek
tedir. Yazda:
Trabzon ve havalisine Rumeli taraflarndan gelenlerin 'penez ' 63 tabir
olunur kafir sikkesiyle alametli ake getirip [bu akenin] birer akeye
59

BOA. Cevd-Darphane 2604, kayt tarihi, 4 Receb 1 234/29.04 . 1 81 9.

BOA. Cevd-Darphane 1 789, kayt tarihi. 12 Rebilevvel 1 1 38/1 8.1 1 . 1 725.
Hatay, Drtyol.
62
TS, 1 877/35a-b, kayt tarihi, evail-i Muharrem 1 1 37/Eyll ay sonlar 1 724. Anadolu y
nnden Dou 'ya/ran' a para sevk etmenin/karmann tarihi XVI. yzyln sonlarna dayanr.
Amerika ktasnn kefinden sonra spanyol (Amerika) gmnn Avrupa'ya youn bir ekil
de nakledilmesi Avrupa'da gm bolluuna neden olmutu. Avrupa' da bollaan ve bu nedenle
deeri den gmn altn karlnda Osmanl devletine veya ran ' a satlmas bir hayli kar
getiren bir ticaret biimi olmutu. 1 572'de Trkiye' den ran ' a gm sevk etmekle %20, altn
gtrmekle % 1 4- 1 5 kazanlyordu bkz. Halil nalck, "Osmanl Para ve Ekonomi Tarihine
Topl u Bir Bak", Dou Bat. 4/1 7 , Ankara 200 1 , s . 1 6- 1 8.
63 Penz/Penez tabir edilen ake Dou Avrupa kkenli bir para birimidir.
60
61

227

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

sarf olunduu ve daha sonra biri [bir sikkeden] iki ve [sikke] kat'
edilip/kesilip belde ahalisi ellerine verildii, taradan zahire ve emti ' a
getirenlerin bu trdeki kafir sikkesi kullanmalarnn al-veriin kesil
mesine ve belde sakinlerinin zarar grmelerine yol at ( . . . ) bundan
sonra zyuf akenin piyasada kullanlmamas iin emr-i erif verildii.
benzeri ifadeler yer almaktayd64. Anlald kadaryla,. Osmanl Dev
leti 'nin en nemli maden yataklarndan olan Gmhane ve Espiye
madenlerinin Trabzon Eyaletinde yer almas tccarn bata bakr ol
mak zere nadir de olsa gm, kurun ve altn ticaretine ynelmele
rine imkan vermitir. Maden ticareti devletin iae merkezli tm aba
larna ramen yzyl mddetince bazen yasal olarak bazen de yasak
olarak srp gitmitir. Blgedeki madenler Trabzon, Espiye, Tirebolu
ve Akaabat iskelelerinden yklenip bata Rumeli olmak zere stan
bul taraflarnda yer alan pazar ve panayrlarda gerek Mslman ve ge
rek kefere tccarlarna satlmtr. Trabzon tccarlar sadece blgedeki
deerli madenlerin ticaretini ve nakliyesini yapmakla kalmayp ayn
zamanda Gmhane ve evresindeki madenci reayasnn ihtiyalar
olan giyim kuam eyalarn bata Rumeli olmak zere stanbul 'dan
tedarik ederek madenci reayasnn yaamlarn kolaylatrmlardr.
Blgedeki gm, kurun ve altn ticaretinin bakr ticaretine gre ok
daha snrl olduu grlmekte, devletin zellikle altn ve gm tica
retinde bakra gre daha snrlayc, korumac tedbirler almas bu du
rumda etkili olmaktayd. Zira. gm ve altn Osmanl sikkelerinin
hammaddesi olduu iin blgedeki maden kaak l sadece devleti
deil dolayl olarak halk da etkileyen nemli bir sorun olarak grn
mektedir. Devletin ald tm nlemlere ramen. Trabzon ve evre
sinde retilen altn, gm ve bakrn kaak olarak Halep. Tifs,
Acem ve Balkanlara gtrlerek satlmasnn nne geilememitir.
Trabzon ve evresinin gerek Balkanlar, gerekse Acem ve Halep taraf
laryla olan tarihi balants deerli madenlerin lke dna kmasn
hzlandrm ve muhtemelen gmrklerin daha fazla kar elde etmek
amacyla para/maden ticaretine frsat vermeleri devletin yaynlad
emirlerin ihlal edilmesine imkan tanmtr. Neticede devlet, Anadolu
bata olmak zere i piyasada dolamda olan sikkeler zerinde bir
lde denetim kurabilmi ise de deerl i madenlerin kaak olarak lke
dna karlmasn dier bir ifade ile maden ticaretini bir trl engel
leyememi grnmektedir. Trabzon ve evresinden gerek Bat ve ge
rekse Dou memleketlerine doru yaplan sikke/maden kaaklnn
64

TS, 1 874/lSSb, kayt tarihi, 23 Cemaziyelevvel 1 1 26/06.06.1 7 1 4.

228

Necmettin Aygn

arkasnda Trabzon ve evresinin hububat, hrdavat ve tekstil retimine

olan ihtiyac nemli bir etkendir. zelde Trabzon, genelde Karade
niz' in dou kesimi ihra edecek derecede mal eitliliine sahip olma
dndan bu blgeler arasnda ortaya kan ticari ak, bakr ve gm
madenlerinin ticaretiyle kapatldndan dolay olsa gerek deerli ma
den kaakl nlenememitir.

MuHTELF MAL TCARET

Deniz yoluyla zellikle stanbul, Tuna ve Rumeli kylarndan pek ok
mal Trabzon'a nakledilmekteydi. XVIII. yzyln sonlarnda ticaret ama
cyla Burgaz iskelesinde bulunurken vefat eden Trabzonlu Hac Meh
met ' in 2666 kuruluk mal varl/terekesi Rumeli ile Trabzon arasnda
ticarete konu olan mallarn hangi kalemlerden olutuunu gstermesi a
sndan nemlidir. Burgaz iskelesinde vefat ettikten sonra yannda mevcut
olan eyas A Hasan Reis tarafndan Trabzon' a getirilen Hac Mehmet,
muhtemelen Trabzon' dan gtrd bir takm mallar Burgaz 'da satt
gibi; Burgaz' dan da baz mallar satn almt. nk Hac Mehmet, Bur
gaz iskelesinde gmrk vergisi demiti. Hac Mehmet' in terekesinde yer
alan mallar aadaki gibidir:
4.5 kuruluk Rize bezi (:keten bezi)/8 kuruluk bir beyaz krk/24 ku
ruluk 3 top takm krk/37.5 kuruluk 15 arn elvan uka/5.5 kuru
luk bir (ift olmal) Selanik petamal/3 kuruluk zencab/5.5 kuruluk
2 arn yeil uka/2.5 kuruluk 1 arn bir atlas/3 kuruluk 2 (ift ol
mal) beyaz havlu/7 kuruluk yarm deste fes/1 .5 kuruluk som kabzal
bir bak/5 kuruluk 1 top siyah gaytan/2.5 kuruluk 1 .5 arn gz u
ka/27 .5 kuruluk 1 1 ineli/aynal kebe/10.5 kuruluk 7 elvan seccade/4
kuruluk 5 alaca sicim/50 kuruluk 1 1 Msr sprgesi/! 1 kuruluk bi
rer tane all kat tfek ile beraber fieklik/12 kuruluk bir alt kat tfek
demiri/400 kuruluk 1 21 9 kyye (yaklak 1 563kg) run-i i (i ya
)/45 kuruluk 2 uval (yaklak 93kg) pirin/85 kuruluk 1 0 buday
uval (yaklak 462kg)/1 1 2.5 kuruluk 224,5 kyye (yaklak 288kg)
elik/10 kuruluk 30 top (390m) aba ve 1 1 26,5 kuru nakit parasyla
biri gemi reisi olan be kiiden 7 1 5 kuru alaca.
Hac Mehmet 'in vefat ettiinde yanndaki ticari eyas XVIII. yzylda
Osmanl Balkan Eyaletlerinin tarm, sanayi ve madencilik alanlarndaki
retim kapasitesini zetler mahiyettedir. Hac Mehmet ' in Trabzon 'daki
mal ve mlknn deeri olan 423 kuru hari tutulursa, terekesi yannda
tad mallar, nakit paras ve alacaklar ile birlikte yaklak 2243 kurua
ulamaktayd. Bu haliyle, Hac Mehmet ' i Trabzon ' un XVIII. yzyldaki

229

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

byk tccarlarndan biri olarak kabul etmek gerekir. Hac Mehmet' in te

rekesinde yer alan Rize bezi , Rumeli ' ye gtrlen belki de tek Trabzon
ve evresi rn olarak dikkat ekmektedir. Hac Mehmet ' in terekesinde
yer alan aba, kebe, fes, kaytan ve uka gibi ynl dokumalarn Selanik,
Filibe, Karlova ve evrelerinde retildiklerine phe yoktur. Bu dokuma
lardan atlas. elvan seccade, beyaz havlu ve alaca sicim gibi baz doku
malarn Trabzon ' a Kayseri ve evresi tccarlarnn getirdii pamuk ar
lkl ynl dokumalara benzerliinden yola karak, 65 Anadolu' dan Trab
zon ' a getirilen ve buradan Trabzon vastasyla Rumeli taraflarna tekrar
nakledilmi olan dokumalar olduu da dnlmektedir. Ayrca, Hac
Mehmet ' i n terekesinde yer alan Msr sprgesi ve pirincin Msr' dan Se
lanik'e ulaan mallar olduklar, yine ayn terekede yer alan eliin Se
lanik liman vastasyla Balkanlara ulaan ngiliz mamul olma ihtimali
pek yksektir. Hac Mehmet' i n terekesinde yer alan i ya, buday, t
fek ve tfek demiri ile fiekliklerin imdiye kadar ele alnan tccar tere
kelerinden hareketle Rumeli, Tuna ve evresi rnleri olmas gerekmek
tedir. Zira Rumeli' deki kkba hayvan besicilii ile buday tarmnn
hreti yansra buradaki demir maden ocaklarnn varl ve bu madenle
rin Osmanl silah sanayisindeki nemi bilinmektedir.66 Hac Mehmet ' in
terekesinden hareketle, Trabzon ve evresinin zirai ve snai adan kendi
ne ne kadar yetersiz olduu ortaya kmaktadr. Bu kayt, ayrca Yama ve
Burgaz limanlarnn Trabzon ile olan balantlarnn bir hayli nemli
olduuna iyi bir rnektir. nk Osmanl ariv kaytlarnda yer alan

Gmrk-i iskele-i Bergos ve tevabi'i mukata 'asnn haslat kisesi gmrk

rsumuna mtevafik (. .. ) ve hususan Trabzon ve hava/isinden vn1d eden
sefayin derununda olan emtia ve eyann rsum- gmrk tahsiline mn
hasr ve merbut iken. .. 67, ifadesi Hac Mehmet' i n terekesiyle paralellik

gstermekte; Trabzon ve evre ticaretinin Rumeli iskeleleri iin tad

hayati nemi gzler nne sermektedir68. Trabzon ve evresi bakr Ru
meli ve evresi iin ne kadar nemliyse, Rumeli demiri de Trabzon iin o
denli nemliydi. Rumelili ve Trabzonlu tccarlarn terekelerinde yer alan
tfek, tfek demiri ve fieklikler Rumeli ' nin demir iiliinde nemli bir

65

Aygn. Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s.283.

Ahmet Refik. Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri, stanbul 1989.
67 TS. 1 937/77a. kayt tarihi, 22 Cemaziyelevvel 1 1 98/13.04.1 784.
68 Yama ve Burgaz iskelelerinin Trabzon iskelesinden gelen tccarlara olan bamll ile ilgili
olarak ayrca bkz. BOA. Cevd-Maliye 8305.
66

230

Necmettin Aygn

deneyime sahip olduunun gstergeleridirler. Tccarlar demiri Burgaz' dan olduu gibi stanbul ' dan da tedarik etmekteydiler.69
Rumeli' den Trabzon ve evresine demir ihrac i le ilgil i baka bir bilgi
Tccar Hseyin ile ilgilidir. Trabzon'un Sal Hoca mahallesinden Hse
yin, Burgaz iskelesinde Kostak Mustafa Reis in gemisine bir miktar Sofya
demiri ve maskadar/muskadar tabir olunur demir ykleyerek Varna iske
lesine varr. Ancak, Varna'da ebinkarahisar sanca mutasarrf geminin
yk olan 96 ubuk demiri biraz da cebri olarak tamamen satn alp demir
ile ykl gemiyi ebinkarahisar'a gtrmek zere Giresun iskelesine
kartr70 Ad geen kaytta geen demirin mehur Samakov madenlerin
den olmas muhtemeldir7 1
Dou Karadeni:z.' in uzak blgelere ihra ettii mallar arasnda fndk
nemli bir yer tutmaktadr. Bu yzylda, Trabzon' da yetien fndn ihra
cata konu olacak kapasitede olup olmad belli deildir. Trabzonlu tc
carlarn bakr ile beraber Rumel i ' ye en ok sattklar mallarn banda fn
dn geldii ariv kaytlarndan anlalmaktadr. Zira Rumel i ' deki iskele
gmrklerinde gmrk memurlaryla tccarlar arasnda gmrk den
mesiyle ilgili problemler ortaya ktnda, tccarlarn tadkl ar mallar
arasnda bakr ile fndk Trabzon ve evresinin ismi verilerek zikredilen
iki ihra mal olarak gemektedir, Trabzon tccannn mbfiya 'a eyledik
leri nhas ve fndk ve timur ve aba ve kebe vesaire... 72 Bununla birlikte,
bu yzylda fndn Trabzon ehri yerine daha ok Trabzon eyaletine
bal nye ve Giresun' da yetitirilerek ihracata konu olduu anlalmak
tadr. 73
'

SONU YERNE
XVIII. yzylda Trabzon. bilinenin aksine Asya' dan gelen pek Yolu' nun
deil , bilhassa Orta Anadolu, Kafkaslar ve Balkanlar'dan gelen tccarn
faaliyette bulunduu nemli bir pazar konumundayd. Bu pazar, bir re
tim sahasnn merkezi olmaktan ok, farkl corafyalara gei imkan
vermesinden tr nem tamaktayd. Eski devirlerden tevars eden ikti69

Trabzon'un ar mahallesinden Mehmet olu Hac brahim stanbul'da ticaret amacyla

bulunurken vefat ettiinde yannda 600 kuruluk demir ubuk yer almaktayd bkz. TS.
1 923/l Ola.
70 TS, 1 940/34b, kayt tarihi, 27 Cemfziyelevvel 1 204/12.02.1 790.
7 Samakov, Filibe ile Sofya arasndan geen kervan yolunun yannda, dalarla evrilmi derin
bir vadinin yamacnda kurulu bir ehir olup buradaki demir dkmhaneleri. metal zenginlii ve
iletmecilii, XIX. yzyln i l k yarsnda Trabzon'daki Meryem Ana manastrna srgn edilen
Samakov'un eski Yunan piskoposu tarafndan ve ve bitirilememekeydi bkz. J. P. Fall
merayer, Dou 'dan Fragmanlar, Ankara 2002, s . 1 2 1 - 1 24.
72 BOA. Maliyeden Mdevver Defterler l 0223/92, 8 Muharrem 1 1 94 ve TS, l 935/68b-69a.
73 TS, l 934/38a, kayt tarihi, 5 Safer 1 1 92/05.03. 1 778.

23 1

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

sadi kltr sayesinde Trabzon; stanbul, Rumeli ve Tuna kylaryla kkl

balantlara sahip mteebbisi sayesinde Anadolu tccarn kendine ek
mitir. Anadolu ynnden gelen tccarlar, Trabzonlu giriimcilerin ticaret
ve gemicilik deneyimlerinden yararlanarak mallarn stanbul ve Rumeli
gibi daha uzak blgelere satabilme imkan bulmulardr. XVIII. yzylda
Trabzon ' a gelen tccarlar sayesinde Moskova alacasndan ngiliz kalay
na, Msr sprgesinden Rumeli ' nin ttnne, Kafkaslarn klelerinden
Humus ii kuaa, Leh ukasndan Musul bezlerine, Halep ve Manisa'nn
mehur alacalarna kadar pek ok cinsteki emtia ve eya ticari mbadele
ye konu olmutur.
Byk bir ounluu Mslmanlardan oluan Trabzon tccar bu
yzylda ticari faaliyetlerini gerekletirirken polie gibi finansal sistem
leri de kullanarak stanbul , Rumeli, Anapa74 ve Tuna yallarnda ortaklk
lar kurarak ekonomik faaliyetlerde bulunmulardr. XVIII. yzylda Trab
zon tccar stanbul bata olmak zere Rumeli ve Tuna kylarn Karade
niz' in dier kylarna oranla daha ok kullanmlardr. Tccarn stanbul
ve Rumeli taraflarna ynelmelerinin arkasnda Karadeniz, Balkanlar ve
Anadolu' nun nemli retim merkezlerinin Osmanl Devlet i 'nin iae pol i
tikas erevesinde (XVI. yzyln ortalarndan beri) stanbul ' a ynlendi
rilmi olmas nemli bir etkendir. Balkanlarn, sanayilemekte olan Av
rupa 'nn hammadde talep edilen nemli bir Osmanl corafyas hal ine
gelmesi Karadeniz mteebbisini Balkanlara eken dier bir etkendir.
Benzer etkenlere bal olarak mteebbislerin stanbul ve Rumeli tarafla
rna ynelmeleri tccar ve gemi sahiplerinin Burgaz ve Yama iskele ilet
mecileri tarafndan aralarnda paylalamayan tccarlar olarak grlmele
rine yol amtr. Zira bu yzylda Trabzon bakr ile fndnn en byk
alclar Rumeli ehir ve kasabalaryd. Bu gelimelere bal olarak her iki
blge arasndaki il ikiler iktisadi faaliyetler dnda da nemli bir aama
kaydetmi grnmektedir. Trabzon ' da yaayan; mal mlk sahibi olan Ar
navutoullar ve Bonakoullar gibi Balkan meneli slflelere mensup
kimselerin genel nfus ierisinde azmsanmayacak derecede yere sahip
olmalar75, iki blge arasndaki ilikilerin iktisadi ilikiler dnda daha
geni bir yelpazede gereklemi olduunun gstergeleri arasndadr.
74 XVIII. yzyl sonlarna doru Azak denizi ve Krm yarmadasnn btnyle elden k
masyla Anapa, Osmanlnn kuzeydoudaki son snr mahalli haline gelmi, Kafkas halklaryla
Osmanl arasndaki iktisadi ve siyasi ilikilerin nemli bir ksm bura zerinden gereklemeye
balamtr bkz. Aygn. Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s.272 ve ayn yazar, " Kaf
kasya'da Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hlalleri. 1 826". CTAD, Say 6,
(Gz 2007), s. 89- 1 16.
7 5 Necmettin Aygn. "XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzon' da Sosyal Ve ktisadi Yap", Kara
deniz Aratrmalar . Cilt 5, Say 1 7, Bahar 2008, s.75- 1 1 l .

232

Necmettin Aygn

Osmanl devletinin iae politikas erevesinde Karadeniz limanlarn

daki trafiin stanbul ' a ynlendirilmesinden en ok Kefe ve evresindeki
limanlar etkilenmi olmaldr. XV. ve XVI. yzyllarda Karadeniz ticare
tinin en nemli urak yerlerinden olan Kefe ve evre limanlar, Karade
niz' in drt bir yanndan gelen mteebbisler tarafndan kullanlyorken,
XVIII. yzylda Trabzon merkezli Karadeniz ticaretinde bu limanlarn
ok az kullanldklar grlmtr. 76 Bu durumun ortaya kmasnda Rus
ya' nn Kuzey Karadeniz topraklarna doru yapm olduu igal siyaseti
nin de nemli rol oynad anlalmaktadr.

KAYNAKA
Aygn, Necmettin, Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, Serander Yay., stanbul 2005.
"Kafkasya'da Rus-Osmanl Mcadelesi ve Kars Dolaylarnda Snr hlalleri, 1 826".

__

Cumhuriyet Tarihi Aratrma/an Dergisi, Say 6, Gz 2007, s.89-1 1 6.

__

"XIX. Yzyln Ortalarnda Trabzon'da Sosyal Ve ktisadi Yap", Karadeniz

Aratrma/an. Cilt 5, Say 1 7, Bahar 2008, s. 75- 1 1 1

"XIX. Yzyl Balarnda stanbul Merkezli Osmanl Deniz Tamacl", Osmanl

__

Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say 23, Ankara 2010, s.53-84.
Bijikyan, P. Minas, Karadeniz Kylar Tarih ve Corafyas 1817-19, stanbul 1 969.
Bostan, Hanefi, XV-XVI Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisadi Hayat, Marmara
nv. Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1 993.
Ekinci, lhan, Tuna Komisyonu ve Tuna 'da Ticaret (1856-1883) , Ondokuz Mays niversitesi
Yaymlanmam Doktora Tezi, Samsun 1 998.
Elibol, N-Kkkalay, M, '"Osmanl mparatorluu'na Avrupa'dan Karayolu ile Yaplan
hracatn Deerlendirilmesi: 1 795-1 804". Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
C.4/I, 2004, s . 1 5 1 - 1 76.
Fallmerayer, J . P., Dou 'dan Fragmanlar, mgeYaynlar, Ankara 2002.
Gen. Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul 2000.
Ger, Ltfi, '"XVIII. Yzyl Ortalarnda stanbul 'un aesi in Lzumlu Hububatn Temini
Meselesi" , ktisat Fakltesi Mecmuas, 1 1 , stanbul 1 952, s.396-4 1 6.
nalck. Halil . "Osmanl Para Ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bak", Dou Bat, 4/1 7, Ankara
2001 , s. 9-34.
76

Aygn, Onsekizinci Yzylda Trabzon 'da Ticaret, s. 203. Karadeniz' in kuzeyindeki kylarn
1 800'1 yllara girerken Rusya'nn igaline girmesiyle bu topraklar ile Osmanl devleti arasn
daki iktisadi ilikiler stanbul ' dan izn-i sefine ferman alarak teebbse geen Osmanl vatan
dalar ile mmkn olabilmitir. Bu srete Rusya ile ticaret stanbul-Odesa veya stanbul-Tay
gan (Azak denizinde) hatlarnda devam etmi, bu hatlar dnda kalan ulam alar ise (en azn
dan 1 840'lara kadar) genelde gayri resmi yollardan kullanlm grnmektedir bkz. Necmettin
Aygn, " XIX. Yzyl Balarnda stanbul Merkezli Osmanl Deniz Tamacl", OTAM, Say
23. Ankara 201 0, s. 53-84.

233

Karadeniz Ticaretinde Balkanlar ile likiler

nba. Mehmet. "Trabzon/Batum Eyaleti Valileri (1 755-1 795)", Atatrk niversitesi Trkiyat
Aratrma/an Enstits Dergisi, 29, Erzurum 2006, s. 1 6 1 - 1 9 1 .
stanbul Ticaret Tarihi 1 . stanbul 1 997.
Ktkolu, Mbahat. "Ttn 'Zer'iyye Resmi' ve D Tesirlerle Kaldrlmas". V/11. TTK.
Bildirileri, C.Il. Ankara 1 98 1 , s.1429-1434.
zkaya. Ycel, XVlll Yzylda Osmanl Kurumlan ve Osmanl Toplum Yaants . Ankara
1 985.
Refik, Ahmet. Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri. stanbul 1989.
Tabak. Faruk, "Bereketli Hilal' in Batsnda Tarmsal Dalgalanmalar ve Emein Kontrol".
Osmanl 'da Toprak Mlkiyeti Ve Ticari Tanm, stanbul 1 998, s.1 39-159.
Temel. Mehmet. "Osmanl Devleti 'nin Son Dneminde Ttn Politikas Ve Artan Ttn
Kaakl", Toplumsal Tarih, 88. stanbul 200 1 .
Todorov, Nikolai, " 1 9. Yzyln lk Yarsnda Bulgaristan Esnaf Tekilatnda Baz Karakter
Deimeleri", ktisat Fakltesi Mecmuas, 27. stanbul 1 969. s. 1-36.
__

234

The Balkan City J 4()().. J 900, Washington 1 983.

TARTIMA

GEREKLE HAYAL
ARASINDA
BATI MEDENYE T
TARHNDE SMANLI

IMPARATORLUU
*
M. Akif Kireci

Medeniyet tarihi birok Batl lkede uzun yllardan beri zorunlu ders
olarak okutulmaktadr. Avrupa'nn eitli lkeleri, Amerika Birleik Dev
letleri ve corafi olarak batdan uzak olsa da kendisini Bat kltrnn bir
devam olarak kabul eden lkeler de gnmzde bu dersleri zorunlu
1
olarak vermektedir. Medeniyet Tarihi dersleri liselerin son yllarnda ve
ya birok niversitede rencilerin branna baklmakszn niversitelerin
ilk yllarnda verilir. Byk oranda Hegel'in dnya tarihi ve Bat Mede
niyeti ngrleri dorultusunda kurgulanm olan bu derslerin jenerik ad

History of Western Civil"zation (ksaca: WesternCiv) olarak geer. Bu

dersler genel anlamda Birinci Dnya Sava'nda Bat'nn yaad temel
i krlmay telafi etmek; kinci Dnya Sava' yla Bat' da yaanan daha
M. Akif Kirei. Bilkent niversitesi. ktisadi dari Bilimler Fakltesi. Tarih Blm.
rnein Trkiye'de bu tr dersler Ortadou Teknik niversitesi Uluslararas likiler Bl
mnde Karlatrmal Medeniyet Tarihi, Bilkent ve Baheehir niversitelerinde Medeniyet
Tan"hi ad altnda verilmektedir.

Bat Medeniyeti Tarihinde Osmanl mparatorluu

byk travmay hafifletmek amacyla kurgulanmtr. Kurgunun asl ama

c yeni yetien nesiller arasnda Bat'nn kendi iindeki btnl ve tek
kimlikli olma fikrini merkeziletirerek, gelecekte Bat ierisinde doabi
lecek benzer byk krlmalar en azndan entelektel seviyede nlemek

tir. Doal olarak Amerika Birleik Devletleri Avrupa medeniyetinin bir

uzants ve zellikle de kinci Dnya Sava sonrasnda Bat'nn en gl

hamisi olarak sunulur.

Bat Medeniyeti Tan"hi derslerindeki temel yaklam, ierik ve vurgu,

medeniyetin Bat'dan doup (veya bir biimde Bat'ya ulap) oradan
dnyaya yayld fikridir. Avrupa, modem dnyada bu medeniyetin hem
sahibi hem de dier toplumlara datcsdr. Antik Yunan felsefesi ve Ro
ma 'nn ihtiaml fetihleri, 16. ve 17. yzyllardan itibaren dnyay kont
rol altna almaya balayan Avrupa smrge imparatorluklarnn ilham
kaynadr. Bat ile Sovyetler Birlii arasndaki Souk Sava yllar dne
minde de Avrupa merkezli Bat'y ne karan bu derslerin ierikleri an
cak 1990'l yllarda esneklikler gstermeye balamtr. zellikle 2000'li
yllarda artan bir ivme ile bu dersler veya bu derslerde kullanlan kitaplar
ksmen farkl medeniyet havzalarn da ierme eilimleri gstermeye ba
lamtr. rnein Y kselen Asya'y da kapsayacak biimde eski in, Ja

pon ve Hint tarihleri bu ders kitaplarnda kendilerine artk modem Bat

medeniyetinin oluumuna katkda bulunan periferik kltr detaylar ola

rak deil de kendi btnln devam ettiren ksmen "ayr" medeniyet
havzalar olarak yer bulmaya balamlardr. Yine zellikle 11 Eyll 2001
olaylarnn ardndan bu tr kitaplarda A frika ve slam tarihine de kk
alanlar almtr. A ncak bu ders kitaplarnda hala Bat medeniyeti ve
tarihi, ve dolays ile de dnya tarihinin ekillenmesinde Bat Medeni
yetinin merkezi rol esastr. Osmanl mparatorluu'nun insanlk ve me
deniyet tarihindeki rolne henz bu tr kitaplarn hibirinde ayr bir tam
blm verilmi deildir.
Bu makale Osmanl tarih ve medeniyetinin zelde Avrupa genelde
Dnya tarihinin ayrlmaz bir paras olduunu nermektedir. Dnya ve
Avrupa tarihi kitaplarnda ve Dnya medeniyet tarihini bir btn olarak
ele alan almalarda Osmanl mparatorluu'nun bu rol ya hi yanstl
mamakta ya da tarih ve corafya olarak dnya medeniyetine yapt katk
ile ters orantl olarak clz bir ekilde sunulmaktadr. Bu almadayeter

siz temsil olarak nitelendirebileceimiz bu durumun nedenleri zerinde

durularak, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa, Dnya ve Medeniyet Ta

rihi almalarnda ihmal edilmesi byk eksiklik olan baz ynleri vur
gulanacaktr. nce Dnya ardndan Avrupa tarihi balamnda, Osmanl
mparatorluu'nu bu iki tarih izgisinde eksik sunulmasnn getirdii aka-

238

M. Akif Kireci

demik boluklar tartlacak ve bu tavra yol aan baz tarihi ve siyaset

bilimcilerin Osmanl mparatorluu'nun kimlii ile ilgili alglar zerinde
durulacaktr.

DNYA TARH'NDE OSMANLI MPARATORLUGU

ncelikle Osmanl tarihi neden dnya tarihidir konusu btn ynleriyle
olmasa da ksaca irdelenmelidir. Osmanl mparatorluu modern dnya
nn oluumuna katkda bulunan bir dizi dinamii tetikleyen zaman zaman
bu dinamikleri ynlendiren, ekillendiren, durduran ve zamanla da mo
dem an oluum srecinde evrilerek tarihteki yerine ekilen bir impara
torluktur. Osmanl mparatorluu dnya ticaret yollarnn A kdeniz zerin
den Avrupa'ya, A nadolu zerinden Karadeniz ve Kafkasya'ya alan kri
tik dm noktalarn, daha nce Roma mparatorluu'nda bile tek bir
merkezden ynetilmemi olan bir corafyay kontrol etmitir. Dnya tica
retinin bu kilit blgelerinde Osmanl kontrol ancak smrgeci Avrupa
mparatorluklar yeni kefettikleri dnyalarn zenginliklerini Avrupa'ya
aktarmaya baladktan sonra etkisizleebilmi ve I. Dnya Sava 'ndan
sonra da tamamen devre d kalmtr. Osmanl mparatorluu'nun ticaret
yollarn kontrol etmede gsterdii azami zen Avrupa ve A merika'daki
tarihilerin dikkatinden kat gibi Trkiye'de de bir ka istisnai alma
dnda hakettii nem vurgulanamamtr.
Osmanl mparatorluu'nun ticaret yollarndaki hakimiyet hedeflerini
akademik anlamda kmsemek Osmanl'y sadece savaa ve fethe ram
olmu, ya inanl idealistler ya da saf fthatlar konumunda brakr ve
onu ciddi stratejisi ve materyal hedefleri olmayan sradan ve naif bir dev
let konumuna iter. Bu da ksaca "Osmanl gl iken toprak kazanmaya
devam etti, gc azalp yok olunca klp tarihten silindi" demekle e
deer s bir yaklamdr ve znde Osmanl'nn dnya tarihindeki rolne
ilikin hibir ey sylemez. Oysa ticaret yollarnn hakimiyeti ve bu
hakimiyetin srdrlebilmesi iin verilen abalar zerinden bir Osmanl

tarihi yaklam, Osmanl'nn kontrol altnda dank gibi grnen bir

corafyay sadece tutarl bir eksene balamakla kalmaz, Osmanl'y

dnemin Asya-Avrupa ekseninde yeni oluan g dengeleri arasnda bir
oyuncu, yeni ktalarn keifleriyle oluan Gney ve Kuzey Amerika'nn
cra kelerindeki plantasyon ekonomilerinden derinden etkilenen dnya
ekonomik sisteminin bir paras olarak daha iyi anlamamza katk salar.
Ayn yaklam Osmanl Devleti'nin neden A e'ye kadar bir deniz filosu
gnderme giriiminde bulunduunu, baka bir Mslman devlet olan
Memlklulara neden sava ilan ettiini, yzyllarca Yemen'de Basra'da,
Msr'da ve Cezayir gibi merkezi otoriteye ok uzak noktalarda askeri

239

Bat Medeniyeti Tan.hinde Osmanl mparatorluu

garnizonlar bulundurarak neyi kontrol etmeyi hedeflediini de anlama

mz kolaylatrr. Osmanl'nn ticaret yollar zerindeki mcadelesi ayn
zamanda bize kapitalist ekonominin oluum srecinin bu corafyadan
nasl grndn ve ayn kapitalist ekonomik sistemin neden Trkiye'-

ye ge geldiini de izah eder; ve netice olarak Balkanlarn ve Ortadou' nun gnmzdeki sosyo-politik aykrlna ve ekonomik arkaplanna k
tutarak blgeyi 1400'lerden sonraki dnya tarihinin merkezi dinamik
lerine balar.
Osmanl tarihi Bat' da ve ironik bir ekilde -Bat' dan gelen etkilerle
Trkiye'de Hristiyanlkla Mslmanlk arasnda ezeli bir atmann
bitmez tkenmez derslii gibi sunulmaktadr. Bu yaklam, Bat'da ve

slam corafyasnda milli devletleri temsil ettikleri dini ve kltrel kodlar

asndan glendirme amal kullanma elverilidir. En son gnmz s
2
vire'si rneinde olduu gibi tarihi ve dini referanslar modern zaman

larda bile gncel politik argmanlar desteklemek ve topluluklar ayrtr

mak amacyla baarl olarak kullanlr. Eer Osmanllar Hristiyanlar ve
Hristiyanl ynettikleri corafyalardan kazyp atm olsalard -ki yz
yllar boyunca sren hametli gleri de buna imkan tanrd- bu yaklam
hakl kabul edilebilirdi. Yine ayn ekilde baz Batl ve Doulu tarih
ilerin ne srd gibi eer Osmanllar btn savalarn din amal,
kendi dinlerini yaymak veya baka dinleri dman tanyp yok etmeyi
hedefleyerek yapm olsalard da bu yaklamn hakllk pay olabilirdi.
A ncak elimizdeki kaynaklar bunun tersine Osmanllarn girdii savalarn
neredeyse hepsinin stratejik nedenlerle verildiini gstermektedir.
Osmanl mparatorluu'nu ve temsil ettii medeniyeti Hristiyanln
deimez ve tkenmez dman ve kart olarak sunanlar Osmanl Dev
leti'nin dnya ve insanlk tarihine yapt en byk katky bu ksmen mi
tolojik ve kltvari sunumla perdelemektedirler. Balkan Hristiyanlnn
yzyllar boyunca Osmanl sistemi ierisinde devam edebilmi olmas,
Avrupa demokrasiyi yeniden kefetmeden nce Osmanl idarecilerinin
ok kltrl sistemi iselletirdiinin net bir gstergesidir. Gerektirdii
linguistik donanmn geni boyutlar dolays ile Osmanl ok kltr
ll henz derinlemesine allabilmi deildir. Bir arada yaama kl
trnn pratikte hemen btn modern Avrupa devletlerinden nce Os
manllar tarafndan kurumsallatrlarak hayata geirilmi olmas Mede

niyet tarihi alanlar tarafndan ihmal edilmi bir konudur ve ilgili ara2

svire'de ar sac svire Halk Partisi'nin nerisiyle lkede yeni bir minareli cami
yaplmasn yasaklamak iin 29 Kasm 2009'da referanduma gidildi. Kart gruplar tarafndan
Mslmanlarn svire toplumuna tehdit olarak gsterildii kampanyada referandum yzde 57
oy oranyla lkede zaten 4 olan minareli cami saysn dondurdu.

240

M Akif Kireci

trmalarn Avrupa modernitesinin arkaplanna zengin katklarda bulu

naca aktr.
Osmanl mparatorluu'nun Roma'dan devrald kresel rol de henz
btn boyutlaryla ortaya karlabilmi deildir. Son dnemde bu tr kar
latrmal almalar ortaya kmaya balamsa da Roma'dan Osmanl
dnemine gei bir krlmaya yol am mdr, amsa bunun boyutlar
nelerdir; amamsa yeni idare ne tr mekanizmalarla halk yattrm ve
ynetmitir? Karadeniz'den Kuzey Afrika'ya kadar uzanan blgelerde
Osmanl idaresinin Roma'dan devrald veya almay reddettii kltrel,
politik ve hukuki miras karlatrmal olarak birok dilde aratrlmay
beklemektedir. rnein Osmanl mparatorluu'nun yeni fethettii baz
blgelerde slam hukuku yerine Roma hukukunu yeniden hayata geir
meyi tercih etmesi Batl aratrmaclarn nyarglarn sarsabilecek bo
yutlarda artcdr.

Osmanl mparatorluu'nun douu, gelimesi ve Avrupa'dan geri

ekilmesi ayn zamanda slam tarihinin karmak bir uzants olarak da

dnya tarihine entegre edilmeyi beklemektedir. Osmanl Devleti'nin han
gi prensip ve davran kodlarn slam'dan esinlenerek hangi kurumlar
oluturduu, bunlardan hangilerinin Emevi ve Abbasi deneyimlerine da
yandrld, hangilerinin dorudan slam'n teorik temellerine gre kur
guland da dnya tarihini zenginletirecek konular arasnda yer almak
tadr. zellikle Roma kurumlar ile slami kurumlar arasnda bir seim

yapmak zorunda kaldklarnda Osmanllarn tercihlerini belirleyen faktr

idari maslahat mdr yoksa slami kurallara ballk mdr konusu aratr
maclar ilgin sonulara gtrebilecektir.

AVRUPA TARHNDE OSMANLI MPARATORLUGU

Dnya tarihi ve Medeniyet tarihi kitaplarnda Osmanl mparatorluu'na
Avrupa tarihinin yapclarndan birisi olarak da pek az yer verilir. Os
manl mparatorluu Avrupa'nn Ortaa'dan modern dnyaya dn

mn etkileyen eer en nemli faktr deilse, kesinlikle en nemlilerin

den biridir. Ancak bu dinamikleri henz ne Avrupa ne de dnya tarihine

anlaml bir ekilde entegre etmek mmkn olabilmitir. Sadece Avrupa

tarihine younlaan almalarda da Osmanl mparatorluu'nun olumlu
veya olumsuz izlerine pek az rastlanr. Bu durum Osmanl'nn ihtiaml
savalarnn youn olduu Ortaa Avrupa'sn anlatan kitaplar iin ge
erli olduu kadar Birinci Dnya Sava ile birlikte tamamlanan modern
dnemi anlatan kitaplarda da ayndr. rnein Robert Paxton'n 1975

241

Bat Medeniyeti Tarihinde Osmanl mparatorluu

ylnda yaymlad Europe in the Twentieth Century adl eseri3 Avrupa

tarihini taramaya 1914 ncesi yllardan balar. Eser Birinci Dnya sava
'na 4 ayr blm (yaklak 125 sayfa) ayrmasna ramen Osmanl m
paratorluu ayr bir blm brakn bir balk veya altbahk olarak kar
mza kmaz. Yazara gre Osmanllar, Almanlarn etkilerinin bir uzan
ts olarak harbe girmiler ve Britanya'nn Rusya ile Karadeniz'de bulu
ma projesini Gelibolu'da akamete uratmlardr. Eserin Byk Harbin
sosyal. ekonomik ve politik etkilerinin tartld blmnde Osmanllar
gzden kaybolur. Modern Trkiye 'ye de sonraki blmlerde birka defa
deinilir. Osmanl mparatorluu'nun ve modern Trkiye'nin yirminci
yzylda Avrupa'y anlatan temel eserlerden birisinde hak ettii yer bu
kadardr. Sonraki dnemlerde hazrlanan almalarda Osmanl'ya ayrlan
yer miktarnda bir deime beklemek doal olabilir, ancak yanltcdr.
Yeni basklar 2009'1ara kadar devam etmi, 1961 ylndan gnmze
kadar srekli ilavelerle yaymlanan ve daha ok Avrupa ve Amerika
niversiteleri iin James Wilkinson ve H. Stuart Hughes tarafndan hazr
lanm baka bir eser de Osmanl mparatorluu'na Avrupa'nn temel di
namikleri arasnda yer vermez. almada Osmanl mparatorluu Birinci
Dnya Sava'nn genilemesi evresinde gndeme gelir ve bu genileme
savan Balkan eksenine kaymas olarak kabul edilir. Bunun iin ksa bir
deinme kafidir.4
Avrupa Ortaa 'n anlatan genel tarih ve medeniyet kitaplarnda da
durum pek deimez. Osmanl mparatorluu'nun Avrupa kltr ve po
litik corafyasna dorudan etki ettii bir dnem olan bu zaman kesitinde
de Osmanl mparatorluu gerektii gibi ve hatta hi ilgi grmez. Me
deniyet tarihi anlatlrken yalnzca Avrupa'y eksen alan bu tr almalar
genel olarak modern Avrupa'y hazrlayan kltrel ve politik dnm
lere younlar. Bu dnem kitaplarnda Rnesans Avrupa's. keifler, dini
savalar, mutlakiyet dnemi. bilim devrimi, Fransz devrimi, Aydnlanma
dnemi ve Sanayi devrimi gibi konular ele alnr. Politik konularn ilen
dii almalarda bile Osmanl mparatorluu Avrupa Ortaa'nda Por
tekiz. spanya. Fransa ve ngiltere ile olan youn ilikileri boyutuyla da
karmza kmaz.5
3

Rober O. Paxton, Europe in the Twentieth Century (New York: Harcour Brace Jovanovch.
lnc, 1975).
4 James Wilkinson and H. Stuart Hughes. Cotemporary Europe: A History (Upper Saddle
River. NJ: Pcarson, Pretice Hali. 2004). s. 52-54.
;
Konuyla ilgili dier bir ok almann yansra bkz: William McNeil. Histo1y of Western
Civilization: A Handbook (Chicago: The Uiversity of Chicago Press, 1986): Jackson J.
Spielvogel, Western Civilization: A Brief History Yol. Tl (Boston: Wadsworth. 2011): Judith G
Coffin and Robert C. Stacey. Western Civilizations (W. W. Norton & Co., 2008).

242

M Akif Kireci

Halbuki Osmanl mparatorluu'nu ve/ya etkilerini Ortaa Avrupa 's

na entegre eden birok temel dinamik bu dnem Avrupa tarihi almala
rna yeni boyutlar ekleyebilecek niteliktedir. Ksaca birka rnek vermek
gerekirse Osmanl mparatorluu'nun Venedik ve Ceneviz ehir devletle
riyle olan srekli sava ve srekli ticaret diye tanmlanabilecek nitelikteki
ak ve nefret ilikisi hem Osmanl'y Avrupa hinterlandnn ierisine
rapteden bir unsur hem de ksmen Avrupa'nn i dengelerini belirleyen ve
dntren bir etkinin mimar olmutur. Bu iki tccar-muharip devletin
ticari ve siyasi etkilerinin eski Roma (yeni Osmanl) hinterlandndan
uzaklatrlmas Osmanl'nn A kdeniz ve Karadeniz ticaretini zamanla
kendi kontrolne almasnda en byk adm olmutur. Osmanlcann ve
dier Bat dillerinin yansra talyanca gerektiren bu tr tekil almalar
ortaya kmaktadr ancak Osmanl'nn Venedik-Ceneviz ilikileri yoluyla
ktaya getirdii dinamizm Avrupa'nn genel tarihine ve dolays ile de
modern medeniyetin kurulu evrelerine henz entegre edilebilmi de
ildir.
Bunun yansra, genel Avrupa tarihi almalarnda izine hemen hemen
hi rastlanlmayan ticari imtiyazlar henz karlatrmal olarak ele alna
bilmi bir konu olmaktan uzaktr. Osmanl mparatorluu deiik zaman
larda bir takm Avrupa devletlerine tand ticari imtiyazlar yoluyla bir

yandan Roma siyasetini devam ettirmi dier taraftan da Avrupa ii den

geleri gayet etkin kontrol ve maniple edebilmitir. Ticari imtiyazlar ko
nusu Osmanl aratrmalarnda ne Trk tarihiler ne de Batl tarihiler
tarafndan gereken ilgiye mazhar olabilmi bir alan deildir. mtiyazlar
konusu hamasi tartmalardan kurtarlarak; rnein, Fransa'ya 16.yy'dan
itibaren tannan vergi muafiyetlerinin Fransa ekonomisini Habsburg
spanya'sna kar nasl destekledii ve bu destein Avrupa ktasndaki
ekonomik ve dolayl olarak siyasi dengeleri nasl etkiledii en azndan
ilgili lkenin arivleri ele alnarak allmal ve Osmanl mparatorlu
u 'nun Avrupa'nn i siyasetindeki etkin rol ortaya karlmaldr.
Osmanl mparatorluu'nun Avrupa dengeleri zerinden dnya ta
rihine etkiler yanstt dier iki nemli alandan birisi Avrupa' da Protes
tanln yeni bir din olarak dou aamasnda Osmanllar tarafndan koru
nup kolland realitesidir. Ksmen Luther'den dolay ve ksmen de d

destein yeni dini harekete meruiyet zemini kaybettirmesini nleme

abas nedeniyle Osmanl destei Protestanln fikri altyapsnda makul

bir yer edinememitir. Baz aratrmalar bunun dnda tutulursa Osmanl

mparatorluu 'nun Protestanl korumak iin gsterdii abalar Avrupa

ve dnya tarihi almalarn zenginletirecek bir saha olarak ilgilileri
beklemektedir.
243

Bat Medeniyeti Tarihinde Osmanl imparatorluu

Dier konu ise Rusya'nn byk devletler sahnesine yapt hzl ve

ihtirasl giriin ardndan genileme ynn douya, Osmanl snrlarna,
evirmesiyle balayan bir dizi dramatik Osmanl-Rus savalar ile ilgili
dir. 17. ve 18. yzylda hzla modernleerek glenen Rusya doal olarak
Avrupa ktasndaki gleri endielendirecek bir noktada idi. Rusya'nn
Avrupa'nn mevcut mparatorluklar iin kontrol edilebilir halde tutulma
s her zaman mmkn olmasa da -Ruslarn Avrupa'nn ilerine doru ya

ylmalarnn durdurulmas veya bu yaylmann geciktirilmesi byk l

de Osmanllarn verdii uzun ve bedeli ar abalar neticesi mmkn ola
bilmitir. Osmanl mparator!uu' nun son birka yzyl ierisinde bu

byk gle yapt bazlar yllar sren kapsaml savalar Osmanl'nn

hem mali hem de demografik kaynaklarm zorlad gibi, devletin mo
dernleme abalar da bu savalar nedeniyle sk sk kesintiye uramtr.
Y zyllara yaylan Osmanl Rus savalar ne Osmanl tarihinde kapsaml
bir alma ile ele alnm ne de Avrupa ve dnya tarihinin gidiatna etki
leri ynnden gerektii gibi incelenebilmitir. lgin bir ironiyle 18531856 Krm Sava bunun dnda tutulabilir. Krm Sava'nda Rusya'ya
kar Osmanl mparatorluu'na destek veren Avrupa gleri, zellikle de
Britanya Krall'nn destei, bu sava bir Avrupa sava haline getir
mitir. Asl sava Osmanllarla Rusya arasnda gemesine ramen ada
Batl kaynaklarn birounda bu sava sanki Britanya ile Rusya arasnda
gemi gibi verilirken Osmanllara da gzlemciymi gibi deinilir.6 Birin
ci Dnya Sava sonlarna kadar son birka yzyln belirleyici dinamik
leri arasnda temel bir e olan Osmanl-Rus rekabetini ihmal eden bir
Avrupa tarihi aka eksik kalacak bir tarihtir.

SMANLI MPARATORLUGU'NUN KMLG SORUNU

Osmanl mparatorluu'nun karakteri Batl aratrmaclar iin kavramsal
ve bilimsel olarak sorunlu bir konudur. Osmanl tarihi alan kimi Trk
ler iin de bu sorun deikenlik gsterebilen bir takm nkabuller ta
dndan bu konuda henz son sz sylenebilmi deildir. rnein ba
zlar Osmanl'y yeteri kadar slami bulmasa da dier bazlar iin Os
manl, eriatn en iyi uyguland tam bir slam devleti modelidir. Bazlar
iinse Osmanl mparatorluu ok dinli ve ok uluslu yaps ile laik ya da
6

Paul W. Schroeder. A ustria, Great Britain, and the Crimean War: The Desruction of the
European Concert (lhaca. NY: Cornell University Press. 1972). Simon Royce, The Crimean
War and Its Place in European Economic History (University of London Press. 2001 ) David
Wetzel. The Crimean War: A Diplomatic History (New York: Columbia University Press
1985). Stefanie Markovits. The Crimean War in the Bn.tish Imagination (Cambridge:
,

Cambridge University Press. 2009).

244

M. Akif Kireci

sekler bir devlet modelidir. Trk tarihilerin bu yaklamlar kendi po

litik tercihlerini yanstr demek pek doru deildir. A ncak bu tutum
lkede zaman zaman deien politik tartmalarla Osmanl mparatorlu
u 'na tarihte biilen roln de ksmen deiebildiini gstermesi asndan
nemlidir. Bunun en ilgin -akademik olmayan- rneklerinden birisi
1980'1i yllarda dnemin Milli Eitim bakan Vehbi Dinerler tarafndan
ifade edilen Osmanl Devleti tam anlamyla laik bir devletti yorumuna
dnemin sekler gruplar tarafndan gsterilen iddetli red tavrdr. Ba
kana tepki gsterenler asndan Osmanl tam anlamyla bir din devletidir
ve bu ekilde laiklii vurgulanarak Osmanl'y modern ve laik Trklere
merulatrmak kabul edilemez bir aymazlktr. Benzer rnekler oalt
larak akademik yaklamlarda da gsterilebilir.
Peki Batl tarihiler iin Osmanl mparatorluu genel olarak hangi
kimlii ifade eder? tiraf etmek gerekir ki birok Batl tarihi ve sosyal

bilimcilerin Osmanl'ya bak son yllara kadar Osmanl'nn k dne

mindeki hasta adam temasyla belirlenmi bir yaklamdr. 7 Onlara gre

Osmanllarn, yani Trklerin, Avrupa ilerine kadar ilerleyebilmi olma
lar tamamen arzidir ve bu tarihi hata Avrupallarn biraz geciken uyan
yla Birinci Dnya Sava'na kadar geen srete epeyce dzeltilmi,

yani Trkler kta Avrupa 'sndan uzaklatrlmlar; Byk Sava'n he

men akabinde de Ortadou ve Kuzey Afrika vilayetleri ellerinden alna

rak byk bir cezaya dar edilmilerdir. Dnemin Britanya babakan
Gladstone'un ifadesiyle, Avrupa ve dier blgelerdeki milletler, bulac

hastalk gibi olan Trklerden kurtarlmlardr.8

Bir dier anlay Osmanl mparatorluu'nun tarihteki roln slam'n
genileme ve fetih politikalaryla Avrupa 'ya szm bir uzants olarak
grr. Bu yaklam yzyllar boyunca genileyen Osmanl corafyasn te

melde sadece dini faktrlere balayarak daha nce szn ettiimiz stra
tejik, ticari ve ekonomik boyutlar gz ard eder. Kabul etmek gerekir ki

bu yaklam Trk ve yabanc tarihiler arasnda en ok revata olan yak

lamdr. Bu yzden de bu temel din paradigmas dnda bir takm fak
trlerin Osmanl devlet ve karar mekanizmalarnda belirleyici rol aldn
gren aratrmaclar armadan edemez. Ancak tarihte btn bir Osmanl
tecrbesini belirleyen tek faktr din olarak gstermek bu mparatorlu7

Charles Swallow. The Sick Man of Europe: Ottoman Empire to Turkish Republic 1789-1923
(Emest Benn Ltd., 1923), Matthew Smith Anderson, The Eastern Quesion, 1774-1923
(McMillan. 1966). Baron George Shaw-Lefevre Eversley, The Tw*ish Empire fs Growth and
Decay (Dodd. Mead & Co., 1917).
8 L. George'un Sava srasnda Trkiye politikalar iin bkz. Inbal Rose. Conservatism und
Foreign Policy during the Lloyd George Coalition 1918 - 1922 (London: Frank Cass & Co,
1999).

245

Bat Medeniyeti Tan"hinde Osmanl mparatorluu

un belirleyici dinamiklerini kstlama sonucunu dourur.

Benzer bir yaklam da Osmanl Devleti'nin douunu ve tarihteki
yerini Trklerin gebe olarak geldikleri A nadolu corafyasnda yerleip
medenileerek duraksamalar veya Avrupallarn dirayetli direnileri ile
geri pskrtlmeleri eklinde aklar. Gebe toplum yaklam Batl
aratrmaclar iin hala ekiciliini yitirmi deildir. Ne var ki gebelik
teorisi Trklerin Orta A sya'dan Kk Asya'ya seyahatlerini ksmen
aklayabilen bir teori olmakla birlikte bu gebe kavmin nasl bu kadar
derinden ve hzl bir devletleme fikrinin peine takldn ve bunda da
muvaffak olduunu izah etmekte eksik kalr.
Osmanl mparatorluu'nun kimlii iin belki de genel bir kanaat
belirtmek iin henz erken saylabilir. lgili aratrmalarn ortaya kara
ca enternasyonel (ok uluslu, ok dinli ve ok kltrl) boyut yllar
sonra genilediinde Osmanl Devleti'nin tarihteki kimlii ve rol ile il
gili doruya daha yakn eyler sylemek mmkn olabilir. A ncak bu kim
lik konusunda baz Trk ve Batl aratrmaclarn zaman zaman Osmanl'
nn dnya tarihindeki rolne ilikin sadece bir karakteri ne karmalar
bu rol daraltabilmektedir. Osmanl devlet yapsnn anlan btn karakte
ristik zelliklerden izler tad ve gayet pragmatik bir sistem olduu ka
bul edilirse. imparatorluun dnya medeniyetindeki kapsaml roln de
belirlemek daha kolay olacaktr.
Sonu olarak bu ksa tartmada ele almaya altm sorunlar hem
Trk hem de Batl aratrmaclarn ortak ilgisine muhta konulardan sa
dece bazlardr. Tabii ki Osmanl mparatorluu gibi farkl corafyalarda
hkm srm farkl dinlere ve kltrlere mensup deiik milletleri idare
etmi bir devletin tarihi tek bir millet tarafndan yazlamaz. Yeni yapla
cak almalarda Osmanl mparatorluu'nun dnya ve Avrupa tarihinde
ki rolnn de dikkate alnmas daha genel bir katman olarak kabul edebi

leceimiz Medeniyet(ler) Tarihinde hem Osmanl mparatorluu' nun

hem de bu mparatorluktan (sonra) domu devletlerin ve milletlerin mo

dern medeniyetin oluumundaki roln daha iyi anlamamza katk sala
yacaktr.

246

M. Akif Kireci

KAYNAKA
Anderson, Matthew Smith, The Eastem Question, 1774-1923 (McMillan, 1966),
Coffin. Judith G and Robert C. Stacey, Westem Civilizations (W. W. Norton & Co., 2008).
Eversley. Baron George Shaw-Lefevre, The Turkish Empire Its Growth and Decay (Dodd,
Mead & Co.. 1917).
inalck, Halil, "Periods in Ottoman History State, Society, Economy" Ottoman Cfrilization Vol.
!. iinde (edl.) Halil nalck ve Gnsel Renda (stanbul: Republic of Turkey, Minisry of
Culture. 2003).
Karpat, Kemal H. and contributors. The Ottoman Sate and lts Place in World History (E, J.
Brill, Leiden: 1974).
Markovits, Stefanie, The Crimean War in the British lmagination (Cambridge: Cambridge
University Press, 2009).
McNeill. William H. vd. "Beyond Westem Civilization: Rebuilding the Survey" The History

Teacher, Yol. 10, no. 4 (Aug . 1977), ss. 509-548.

.

History of Westen Civilization: A Handbook (Chicago: The University of Chicago Press.

1986).

Paxton, Robert O., Europe in the Twentieth Century (New York: Harcourt Brace Jovanovch,
Inc, 1975).
Rose. Inbal, Conservatism and Foreign Policy dun'ng the Lloyd George Coalition 1918-1922
(London: Frank Cass &'Co, 1999).
Royce, Simon, The Crimean War and lts Place in E uropean Economic Hist01y (University of
London Press. 2001).
Schroeder. Paul W . . Austria, Great Britain, and the Crimean War: The Destruction of the

European Concert {Ithaca. NY: Comell University Press, 1972).

Spiclvogel. Jackson J .. Westem Civilization: A Brief History Yol. il (Bostan: Wadsworth,
20 11).

Swallow, Charlcs, 77e Sick Man ofEurope: Ottoman Empire to Turkish Republic 1789-1923
(Ernest Benn Ltd. 1923).
.

Wetzcl. David, The Crimean War: A Diplomatic History (New York: Columbia University
Press 1985).
Wilkinson, James and H. Stuart Hughes, Contemporary E urope A History (Upper Saddle River,
NJ: Pearson. Prentice Hali, 2004).

247